Clbc Iilnivcrjsit^ of CblcaQo
Klibravics
i
i
iUoDa Hesettta ^anjitc
HENRY FROWDE, M.A.
PUBLISHER TO THE UNIVERSITY OF OXFORU
I.ONDON, EDINBURGH
NEW VORK
« • • « » «
0uba %(s.t\i^H ^nfiUr :
As colkcteJdl '•bry •}6hYt' .of iTynemouth.
John Capgrave, and others, and
first printed, with New Lives,
by Wynkyn de Worde
a.d. mdxui
^
NOW RE-EDITED WITH FRESH MATERIAL
FROM MS. AND PRINTED SOURCES
BY
CARL HORSTMAN, Pii.D.
EDITOR OF 'ALTENGLISCHE LEGENDEN '
'RICHARD ROLLE OF HAMPOLE/ 'THE SOUTH-ENGLISH LEGENDARY,' ETC.
VOLUME I
OXFORD
AT THE CLARENDON PRESS
M DCCCC I
• : ; • '■ ' ' '
: •••
■<■<.••• • ...... . !. •,'••
< ■ ..••••'' , ■• • •
i. «,•••, .. ....... . • ;<•<•
< . ,...••• • « • . • « < ,- C' ! .■'-'*
......... ••••«•««.. <■ :..
:bx 4b5s
-&T'VA<^
OXFORD
PRINTED AT THE CLARENDON PRESS
BY HORACB HART, M.A,
PRINTER TO THE UNIVERSITV
1 / -±0 /
NOTE
n^HE Text of this Edition of the Nova Legenda
-^ Anglie was ready for piiblication some years ago.
The Editor, however, has.for various reasons, notfojmd
himself in a position to revise and complete the Intro-
DUCTiON to his satisfaction, so promptly as had been
expected ; and it has seemed necessary to issjte the book
in a form which the Editor and the Delegates of
THE Press mtist alike consider incomplete as regards
the Introduction, though it is complete as regards the
Text.
The Delegates deem it best, looking both to the
magnitude and cost of the Work and to the dis-
appointment already caused to students of Early
English Ecclesiastical History and of Hagiology in
particular by the unforeseen and lengthy delay in its
completion, to place these newly based and important
Texts at once in the hands of those in whose interests
it was undertaken, and by whom, they believe, it will
be found indispensable.
THE general plan of this edition is futty explained
in the Introduction» The Editor has reproduced the
printed edition of Wynkyn de Worde (151 6) as the
basis of his text, marked by E.{ = Editiofi) in the Notes;
and has collated it throughout with MS. Cotton
Tiberius E. i. (pf the secmtd guarter of Saec. xiv.),
marked by T. This MS., covering almost the entire
groimd of the Legenda as printed by Wynkyn de
WoRDE, /ms been here collated for the first time. It
has suffered greatly by fire ; but the Editor has used
his utmost endeavours to restore the text wherever
possible.
Prefixed to each Life — the order is alphabetical — is
a list of all the materials, whether prinfed or i7i MS,,
employed for purposes of emendation, supplement, and
illustration ; and it is hoped that, guided by these
preliminary notes, the reader will find no difficttlty
in recognizing at a glance the sources on which the
Editor relies for his Commentary both criiical and
explanatory.
\
CONTENTS
VOL. I
PAGE
INTRODUCTION ix
PROLOGUS I
NOVA LEGENDA ANGLIE (De Sancto Adriano—
De Sancto Gundleo) 13-506
VOL. II
NOVA LEGENDA ANGI.IE — conimt/eti (De Sancto
GuTHLACO— De Sancto Wlstano) i-53i
APPENDIX I. R0SCARR0K'S LlFE OF St. CHRISTINA . 532
„ II. Additional Lives by John of Tynemouth
(in MS. Bodl. 240) 538
„ III. LiFE OF St. Fremundus (from MS. Trin.
CoU. Dublin B. 2, 7, &c.) .... 689
3FntrDtiucttoii
THE Collection here given is the result of three processes. In sub-
stance it is John of Tynemouth's Sanctilogium Angliae, as extant in
MS. Cotton Tiberius E i, a MS. of St. Albans, of the second quarter of
the fourteenth century ; but this coUection, arranged in the order of the
Calendar, was in the course of the fifteenth century rearranged in alpha-
betical order, and slightly modified by reducing the nuniber of Narrationes
appended to the lives— probably by Capgrave, under whose name the
Collection is more generally known, though his name is not contained in
the MSS. now extant ; and, lastly, the Collection so rearranged was, with
the addition of fifteen new lives, edited by Wynkyn de Worde in 1516,
under the title Nova Legenda Angliae. It is this edition which I have
here reproduced ; restoring, however, at the same time the original con-
tents of MS. Tib., and mending the text (which in course of time had
become greatly corrupted) from this MS. as well as from the primitive
lives, wherever obtainable.
I . It was John of Tynemouth who, after the precedent, it is said (by Bale),
of Guido de Castris, Abbat of St. Denis 1326-43 (d. 1350), the author of
a Sanctilogium ^ (cf. Gallia Christiana VII), first conceived the idea
of coUecting in one Legendary the lives of the English Saints^ The
' To the same Guido Dionysianus, however, John of Tynemouth's Historia
Aurea is also ascribed, in MS. Bodl. 340.
* Another attempt in the same direction is MS. Lansdowne 436 ('liber de
librario ecclesie S. Marie et S. Ethelflede virg. de Romesey '), fourteenth century,
which contains the foUowing forty-seven lives (also in abridgements) :
A. Augustinus.
B. Laurentius.
C. Mellitus.
D. Paulinns.
E. Oswaldus rex.
F. Audoenns.
G. Cedda.
H. Wlfadus et Rufns.
I. Werburga.
K. Osytha.
L. Birinus.
M. Frethemundus rex.
N. Etheldrida et sorores
eius.
O. Erkenwoldus.
P. Cudburga.
Q. Edburga.
R. Ethelfleda et Merwinna.
S. Edwardus rex.
T. Wlsinus,
V. Alfegus mart.
X. Wlstanus.
Y. Dnnstanus.
Z. Hugo.
A. Milburga.
B. Oswaldus conf.
C. Athelwoldus.
D. Odo.
E. Kenelmus.
F. Swythnnus.
G. Wilfridus.
H. loh. Beverlaci.
I. Frideswida.
K
L. Hylda.
M. Wenefreda.
N. Ebba.
Brinstanus.
Alphegus.
Ced.
Robertus.
Godricus.
Modewenna.
Wlfricus (only the
beginning is extont,
the following leaves
are tora ont, with
Aldelmus.
Patricius.
Gudlacus.
Adelbertus).
O.
P.
Q-
R.
S.
T.
V.
X.
Y.
Z.
Z.
Rnmoldns . _ ^.
This collection is independent of, and was not known to, John of Tynemonth.
Of later works on English Saints I mention : a MS. newly tnmed np at Brent Eleigb,
— ' b
VOL. I,
X
Bom Hegentia anglie»
task was in the air. Since Bede (in his Martyrology) had first com-
menced to add details to the lists of Saints' names in the older Calendars
or Martyrologies, the process of filling out these details had continued in
ever-widening lines, until, after the palmy days of hagiography in the
twelfth and thirteenth centuries, when nearly every Saint received his
Vita, it had become possible to expand the Martyrology into a complete
Legendary, by extracts from these lives. These Legendaries were used for
the lessons in the Nocturns, and for sermons (which on Saints' days often
consisted in the reading of the life), and were abridged in the Breviaries \
The most perfect example is the famous Legenda Aurea, the Golden
Legend (so called for its excellence) by Jacobus de Voragine, Archbishop of
Genoa 1292-8. These collections comprised the generally acknowledged
Saints of the whole Catholic Church. But in England, where the national
idea has always been prominent as against the ' foreigner,' and was then
intensified by the French wars, the idea sprang up of forming a legendary
of exclusively English Saints — though the Saints themselves would have
objected to being so ' nationalized,' the idea of saintship — the imitation of
the Son of Man — being incompatible with national exclusiveness. This
idea arose in John of Tynemouth, and in executing it he created a truly
national work, which deserves to rank among the treasures of England.
So, having traversed (like Goscelin in the eleventh century) all England
in search of materials — excerpting the Vitae, Translationes, and Miracula
dispersed in the various monasteries and cathedrals, and gathering what-
ever information he could find — he composed M's lives from the Vitae, &c.,
so obtained, or — where a life was not extant — from the Histories and
now at Cambr, Addit. 3041, which from an inlaid letter I was able (in 1892), with
the kind help of the Librarian, Mr. Jenkinson, to make out as a work of Nic. Ros-
carrock (i549?-i634?), wr. c. 1608-1617, and which was first in the possession of
Lord Will. Howard of Naworth. This manuscript collection is ve/y valtiable, con-
taining as it does agreat deal of new information on the Saints of Wales, Cornwall,
Devonshire, &c. I recommend it to the workers in this department. I find in it
that the author of the ' English Female Saints ' (ed. for the E. E. T. S.) is Rob.
{al- Ralph) Buckland (1564-1611). — Of printed works I mention : J. W. (i.e. John
■Wilson); The English Martyrologe, conteyning a Summary of the lives of the
glorious and renowned Saintes of the three Kyngdomes England, Scotland, and
Ireland, collected and distributed into Moneths after the form of the Calendar,
according to every Saintes festivity. By a Catholick Priest, Anno 1608 (at the
end of the Prologue the author signs I. W. Priest) ; second ed. 1627.
The Flowers of the Lives of the most renowned Saints of tlie tliree Kingdoms
England, Scotland, and Ireland, written and coUected out of the best authorities
and manuscripts of our nation, and distributed according to their feasts in the
Calendar, by the R. Father Hierome Porter, Priest ond Monke of the Holy Order
of Sanct Benedict of the Congregation of England. The first Tomc, printed at
Doway with licence and approbation of the Ordinary, m. dc. xxxii.
Britannia Sancta, or the Lives of tlie most Celebrated Biitish, English, Scottish,
and Irish Saints, who have fiourished in these Islands, from the Earliest Times of
Christianity, down to the Change of Religion in the Sixteenth Century, Faithfully
collected from their ancient Acts and other Records of British History. 2 Parts.
London, Printed for Thomas Meighan, in Drury Lane, mdccxlv (by R. Challoner).
(Rich. Whytford, The.Martiloge in Englysshe, ed. by W. de Worde, 1526, is a
general martyrology, but includes the English Saints.)
^ Cf. Altengl. Legenden, Neue Folge, 18S1, p. xxxii. ff.
3lnttoUuction, xi
Chronicles of England (Bede, William of Malmesbury, Matthew Paris,
&c.), adding other information from more recent sources and giving as far
as possible the history of each Saint from all the materials known and
accessible in his time ; always abridging, but always a faithful recorder
(* relator simplex ') of his sources, and adding at most the dates and anni-
versaries ;— to these lives he then generally appended, after the fashion of
his time, one or more Narrationes— legends, sayings, anecdotes, &c.— in
the vvise of Vincentius Bellovacensis, which, however, have hardly any
connexion with the subject ; and added, lastly, at the bottom of the
texts, the Antiphones and CoUects used in the festivals of the Saints.
The whole he arranged in the order of the Calendar, beginning with
Edwardus Rex et Confessor (January 5), and gave it the title : * Sancti-
logium AngHae, Walliae, Scotiae, et Hibemiae.'
Of this collection, MS. Tiberius E l is the only MS. known to exist,
andis therefore of primary importance, though partly destroyed bythefire
of 1731. This MS., fol., vellum, beautifully written and executed in large
type, in double columns, was written near the middle of the fourteenth
century. Since the fire, it has been carefuUy re-bound, in two volumes.
Bishop Nicholson in his English Historical Library, 1736, p. 98, has
preserved an inscription at the end of the MS. (now destroyed by the
fire), which throws light on the history of the MS. ; it is this :
*Hunc librum dedit Dominus Thomas de la Mare al^bas monasterii
S. Albani Anglorum protomartyris, Deo et ecclesiae B. Amphibali de
Redbum, ut fratres ibidem in cursu existentes per eius lecturam poterint
celestibus instrui, et per Sanctorum exempla virtutibus insigniri*.'
Thomas de la Mare was Abbat of St. Albans 1349-96, after being
Prior of Tynemouth 1 341-49. Redbwm was a cell of St. Albans, dedicated
to St. Amphibalus (whose bones were discovered here in 1178); situate
4| miles north-west from the abbey. It served as a place of recess for
sick monks to receive the benefit of ease and fresh air. Abbat Richard
Wallingford (1326-35) ordained that three monks should always be here
on duty for one month, and then be relieved by three others — which
number was increased to four by Abbat John Whethamstede (Newcome,
Hist. of St. Albans, 1793, PP* 218, 339). (These monks ' on duty ' are the
' fratres ibidem in mrsu existentes ' of the above inscription.) During the
great plague of I349,,when St. Albans was suffering from want of pro-
visions, Thomas de la Mare, to relieve the distress, sent sixteen monks
to dwell at Redbum, with books and other necessaries, and built a new
dormitory there, and another house, one part of which he reserved for
himself to study in, whenever he should choose to make his stay at this
place (Newcome, p. 247) ^ He himself liked to reside there, and seems
to have held the place in special favour. On what occasion the grant of
the MS. was made, we have no means of ascertaining.
MS. Tib., then, before being handed over to Redbura, was a MS. of
^ From this note is derived Roscarrock's account of MS. Tib., see Appendix I.
" Cf. Dugdale, Mon. Angl. iv. 525. Tanner mentions a MS., Tib. E xi,
containing ' Ordinationem tangentem socios commorantes apnd Kedburn factam,
A.D. 1360 ' : but the volume containing it was lost in the fire of 1731.
b2
xii jBotja leffenua anglle»
St. Albans ; and if we consider its date and supreme correctness it must
have been one of the first MSS. of our Collection, if not the original itself,
made in the Scriptorium of the abbey under the direction of John of
Tynemouth, then chronographer of St. Albans. From the above inscrip-
tion the conclusion has been made (by Bishop Nicholson ; Gibson \ Hist.
of Tynemouth, 1846, ii. 53) that the MS.wasdedicated to Abbat Thomas
by the author, and that the work was undertaken or written at the
abbat's suggestion : but nothing in the words of the passage justifies this
construction. Indeed, it will presently be seen that the work most
probably belongs to a time anterior to Abbat Thomas.
The fire has irremediably damaged the first leaves of the MS., and
generally eaten round the corners, affecting the exterior column and the
first lines of each page, which are often illegible to the naked eye, while
the interior columns are generally readable. I have tried, wherever
possible, to restore the text, partly by consulting the original sources,
partly with the help of chemicals, which the authorities of the British
Museum were kind enough to employ at my petition for the clearer
bringing out of certain passages — which kindness it is my agreeable
duty here publicly to acknowledge.
The MS. contains 156 lives, after which follows a prolix, incomplete
life of St. Christina (a Saint connected with St. Albans) *, which, though
written by the same hand, seems to be a subsequent addition. The collec-
tion includes St. Patrick's Purgatory and Tundal, which were omitted in
the later stages of the collection ; has different texts for SS. Richard and
Ursula, and many more Narrationes than MS. Tanner and the edition ; it
alone gives, under the texts, the antiphones and collects for the Saints*
days (collected from the Sarum and other Breviaries). SS. Margaret and
Oswin have genealogies appended on the margin. A prologue is wanting.
I here give a list of its contents, with the anniversaries of the Saints
(S. d. = Servus dei, V. d. = Vir dei) : —
(Vol. I.)
St. Edward, king and conf. . Jan. 5. St. Brigida Feb. i.
St. Wlsin „ 8. St. Werburg „3.
St. Adrian „ 9. St. Laurence 1, 3 '•
S. d. Alred 1, 12. St. Gilbert „4,
St. Kentegem „ 13. St. Theliaus »9.
St. Furseus „ 16. St. Ermenilda „13.
S. d. Henry the hermit . . „ 16. St. Ulrick* *. „20.
St. Wlstan „ 19. St. Ethelbert, king and conf. „ 24.
St. Cadoc „ 24. St. Aidus sive Aiduus . . „ a8.
St. Gildas „ 29. St. Oswald, bishop ... „ a8.
^ ' We may fairly presume that, among the many famous persons with whora
Abbat Thomas became connected from his reputation and influence in the public
affajrs of his time, there were none whose friendship the good abbat vah\ed more
highly than that of John of Tynemouth. This reverend historian dedicated to
Abbat Thomas de la Mare that great work — the Sanctilogium Britanniae — which
has rendered his name imperishable, a dedication which forms a tribute to the
abbafs character, a testimony to the friendship of these great men, and an
argument for supposing ihat the work was undertaken or writtfen at the abbafs
suggestion.'
=" Uf this life I give Roscarrock's account in Appendix I (ii. p. 532). ' al. Feb. a.
• His life by John of Ford exists also in MS. Cambr. Addit. 3037.
3fnttotiuction.
XIU
Ky:
ne
St. David Mar.
St. Cedda . . .
St. Cedd ....
St. Winwaloe . .
St. Piran (Kiaran)
St. Kyneswyde and
burge ....
S. d. Esterwin . .
St. Felix ....
St. Patrick . . .
Purgaiorittm S. Patricii.
Tundal.
St. Edward, king and martyr
St. Cutlibert
St. Hildelitha ,, (24)-
I.
a.
1
3-
5-
6.
7-
8.
18.
ao.
mart.
St. Gundleus
St. Richard, bishop .
St. Bemac ....
St. Guthlac ....
St. Caradoc ....
St. Willelmus' puer
Norwic ■
St. Patem
St. Elphegus, archbp. and m
St. Boniface
St. Gudwal
S. d, Robert (of Newminster)
St. William, archbp. . . .
St. Columba
St.Yvo
St. Margareta
St. Odulph (Adnlph) . . .
St. Botulph
^l^St. Alban
St. Etheldreda
S. d. Bartholomew. . . .
St. Amphibalus ....
St, Milbnrga
St. Swithin
St, Oadocoens
St. Modwenna
St. Sexburga
St. Grimbald
St. Withburga
St. Mildreda
St. luthwara
St. Deusdedit
„ 29-
April 3.
„ 7-
„ ".
13-
15.
15.
19.
(Vol
June
,s-
>>
6,
„
7-
„
8.
„
9-
„
10.
,»
10.
„
la.
»,
17.
„
23.
„
23-
,»
24.
„(25?).
>>
25».
Jnly
a.
„
3.
„
»»
»
„
5-
6.
8.
8.
^3.
?«
15.
by
V. d. Anselm . .
St. Egbert . . .
St. Mellitus . . .
St.Wilfrid . . .
St. Erkenwald (written
another hand) ....
St John of Beverley . . .
St. Lethard
St. Indractns
St. Fremund
St. Brithna
St. Brendan
St. Carantoc
St. Dnnstan
St Ethelbert, king and mart.
S. d. Godric
StAldelm
St Augustin
Ven'. Beda
S. d. Lanfranc
StWistan
St. Odo • .
St.Petioc
IL)
St Kenelm
St Sampson
St. Neot
St. Ethelwold
Hngo puer mart. Linc. . .
St.Kened
V. d. Walleuus, abbat . .
Thomas monachus a Gallis
Apri
ai.
»,
24-
»»
34.
»,
34.
May
30.
7-
?
,.(S?)».
»,
ri.
>»
»»
„
16.
16.
»,
19.
,»
20.
>>
ai.
»»
,»
25-
36.
>»
»
27.
a8.
June
oGcisns . .
St Oswald, king
St Fiacrius . .
St Oswin, king
St. Andoenns .
St. Ebba . . .
St. Bregwin . .
St. Edwold . .
St. Aidan . .
St. Eanswida .
St. Cnthburga .
St. Wlfhilda .
St. Osmanna
St. Ninian . .
St. Editha . .
.T«iy
17.
,»
2S.
>>
3J-
Aug.
I.
?'
Ang.
I.
„
3.
„
5-
,,
3"
„
18».
„
30.
>»
24".
„
't
,»
36.
»»
39'".
>>
31.
>»
31.
»»
.V-
Sept
. 9.
>»
9-
»
16.
„
16.
^ Cedd died Oct, 36, bnt his festival is Jan. 7 in the ' Engl. Martyrologe.*
" Abr. from the Passio by Tho. Monmuthensis in MS. Cambr. Addit. 3037
(formerly MS. Brent-Eleigh). His day is generally March 35, cf. BoU.
' Lethard*s day is Feb. 24 in BoU. (with St. Ethelbert) ; Indracfs, Feb. 5 in
Engl. Mart., May 8 in R. Whitford.
* MS. Tib, : iv nonas lunii, i. e. June 3 (so also Whitford) ; the Ed. reads Julii
instead ; July 4 is the^nore generally accepted date.
* al. Feb. 23. • The Engl. Mart. gives Dec. 33.
' The Engl, Mart. gives Jnly 27 in the first, July 39 in a foU. ed. ' o/. Aug. 30.
* In the life (p. 73) the date is coimpted j r. nono Kal. Sept *» al. Nov. 38.
xiv 3i3otja iLegetHia ^nsliz.
St. Theodor. ..... Sept. 19. St. Iltut ........ Nov. 6.
St. Colfridi ..... „25. St, Willebrord „ 7.
St, Honorius »> 30- St. Kebius ,, 8.
St. Melorus OcL i. St. lustus ,10.
St. Thomas, bp. of Hereford „ 2. St. Dubric » 14-
St. Hewald,Niger, andAlbus „ 3. St. Macutus „ 15.
St. Ositha >}(5'')''' St. Edmund, archbishop . ,, 16.
St. Ywius ...... „ 6. St. Hilda ,> i7'
St. Keina „ 8. St. Hugo, bishop .... „ 17.
St. Paulinus „ lO- St. Edmund, Icing .... „20.
St. Ethelburga , 11. St. Maxentia »(20)'.
St. Edwin »12. St. Columban „21.
St. Ethelred and Ethelbrict . „ 17. St. Birin Dec. 3.
St. Frideswida „ 19. St. lustinan , (5?)'-
St. Egbin „ 19. St. Edburga ., I3'
St. Urstila »21. St. Thatheus „26.
St. Mello >, (22). St. Thomas Cant „ 29.
St. Maglorius »24. St. Egwin .,30.
St. Elfleda „29. S. d. Finan Sept. 10.
St. Foillan „31. St. Eata (Oct. 26?).
St. Malachias Nov. 2". St. Walbxirga May i.
St. Wenefreda „ 2 *. St. Ythamar June 10.
St. Benignus » 3 '•
St. Clitaucus » (3)*-
St. Rumwold „ 3. (FoUows
St. Clarus „ 4. St. Christina) . . .
The last four lives are out of their place, and may be a later addition '.
One difficulty of the task was to fix the anniversaries of all the Saints,
on which their place in the collection depended — especially of lesser local
Saints. In St. Cedd John of Tynemouth remarks that he gives this life
after St. Cedda because he could nowhere find the day of his death and
would not leave him out — ' Quia enim diem obitus s. Cedd ep. nusquam
reperire potui, hic post vitam s. Cedde, fratris sui, virtutes eius et vitam
quas Beda venerabilis in sua sparsim scribit historia inserere potius- '
quam intactas relinquere mente concepi.' The same difficulty seems to
account for the omission of the anniversaries of several minor Saints,
as Lethardus, Indractus, Amphibalus, Hildelitha, luthwara, Clitaucus,
Justinan, Hugo puer, Eata, whose place in the Collection is therefore not
vindicated by date. In some cases the dates differ from those given by
other authorities '". Another difficult point was whether the Saints were
canonized or merely popular Saints. In the titles, certainly, a distinction
is made between Sanctus and Servus Dei or Vir Dei, which seems to
bring out this difference ; Alred, Anselm, Lanfranc, Bartholomew, Godric,
Henry, Robert, &c., bear the latter attribute. Hugo puer and Thomas
monachus are given without any qualification. No difference is made
between Sanctus and Beatus.
^ This life has the false title : De Benedicto abbate et monacho ; but St. Benedict
[Biscop] is wanting (his life was added in the Ed.).
^ aL Oct. 7. ' al. Nov. 3. * Nov. 3 in Roman Mart. * al. Nov. 9.
" al. Aug. 19. ^ al. Oct. 24. ' Whitford Dec. 5, al. Aug. 23.
» MS. Bodl. 240 gives a life of St. Derithea (alio nomin^Itta) as contained *in
Sanctilogio lohannis * {see ii. p. 543). No such life, however, is found in our
Collection. * Sanctilogio ' may be a mistake for Martirologio.
*° As in Fiacrius, Laurentius.
3lnttoliuction. xv
St. Erkenwald is written by another, less correct, hand ; but in the
midst of this text one column (fol. 117 b 2) is written by the old hand,
containing difierent matter, viz. a narration of Piers Tollere. In Ebba
a passage is added at the end by another hand on the space left vacant
by the former scribe. In Egwin the narration at the end has been
purposely effaced.
The Collection contains about 177 Narrationes. Some of these treat
of English Saints not contained in the lives : so St. Erkengoda's life is
given in the Narratio to Sexburga, Alcuin's in Aldhelm, Herebertus puer
in Wenefreda, Walleuus comes in Lanfranc ; Hedda, Conred, and O/Ta
in Wilfrid, Sigibert in Furseus, Sebba in Hildelitha, Cedwalla in John
of Beverley.
2. In some MSS. of the fifteenth century we have the same coUection
in a different order: the lives are now arranged alphabetically, not in
the order of the Calendar, and Patrick's Purgatory and Tundal as well as
many Narrationes, and the marginal additions of MS. Tib. — the antiphones
and collects, and the genealogies in Margareta and Oswin— are omitted.
Besides, the Narrationes of Paulus Leonensis and Alcuin, which in MS. Tib.
occur in Laurentius and Aldelm, are now given with Ithamar, and certain
passages in Ebba (p. 307), Egbert (p. 367), Edwin (p. 361), Malachias
(p. 164), Wlric (p. 512) are left out. But otherwise the texts are literally
the same as in Tib., though more corrupted, and even the titles remain
the same. Even — although the order of Cedda and Cedd is now
reversed — the words ^hic post vitam s. Cedde' in the above quotation are
retained unchanged in Cedd, which is rather curious. These MSS. are :
Otho D ix, York Cath. Libr. xvi. C i, and Tanner 15. MS.York (where
the coUection follows after the * Legendae Sanctorum coUectae per Fratrem
Petrum Calo Ord. Praed.') I have not been able to consult. MS. Otho, wr.
before 1450, was nearly effaced by fire ; the list of contents in Smith, Cata-
logue of Cott. MSS. Oxf., 1696 (who describes the MS. as * Vitae Sanctorum
Angliae coUectae a lohanne Capgravio'), omits several lives, viz. Carantoc,
Edward mart., Ethelbert, Odulph, Paulinus, Tatheus, Ursula : but these
were extant except the last two^ MS.Tanner 15,4^0, vellum, well executed,
in double columns, was — according to a note in the MS. — written in 1499
for the church of Canterbury at the expense of Tho. Goleston, prior of
that church and professor, by Jacob Neill, a Norman from Rouen ; the
collection is titled ' De Sanctis Angliae -' — (the note runs thus : ' Perfectum
est hoc opus, vvlgariter intitulatum De Sanctis Angliae, ad laudem et
honorem omnipotentis Dei ac Sce. Cantuar. ecclesiae, ex impensis
Reverendi in Christo patris Domini Thomae Goleston, eiusdem ecclesiae
prioris ac sacrarum literarum professoris egregii, per me lacobum Neill
^ The MS. is now practlcally nseless, as only occasionally a word is readable.
It was written at the end of the first half cf the fifteenth century. It had the Tib.-
text of St. Richard. I find no trace of Tatheus ; Ursula is wanting.
^ The Collection, fol. 1-581, is foUowed, in another hand, by De primo statu
Landavensis ecclesiae, excerpta de pervetusto libro de Vitis Sanctorum Britanniae,
f. 582. De filia Guordic quam S. Dubricius Deo consecravit, f. 5S9. Vita
S. Dubricii archiep. Urbis Legionum, f. 590. Vita S. Bemachi, f. 593, ending
incomplete on f. 596.
Normannum et Rothomagi natum, anno Verbi incarnati 1499'). It is
preceded by an alphabetical index of the Saints' names, with a short
characteristic (beginning 'Adrianus abbas greca lingua peritus floruit.
Aidanus qui et Aidus, abbas, virtutibus mirandis et miraculis efTuIsit.
Aidanus episcopus plagas Anglie borealis sub rege Oswaldo ad fidem
convertit,' &c.). This MS., like Otho, omits Ursula, but retains the
Tib.-text of Richard ; it omits, besides, Theliaus (though named in the
index) and Winwaloeus (which were retained in MS. Otho). No more
MSS. are known, though the expression * vvlgariter intitulatum,' &c., in
the above note seems to indicate that the coUection was rather a popular
work at that time. None of the MSS. preserved seems to be the original
MS., which must have belonged to the first half of the century, and
possibly contained Capgrave's name ; it probably omitted Ursula.
The state of the CoUection as represented by these MSS. of the fifteenth
century, and popularly known by the title De Sanctis Angliae, forras the
intermediate stage between MS. Tib. and the edition of 1516. The
new alphabetically arranged text, with its omissions', was reproduced
in the edition ; but on the other side it still retains some of the original
contents of MS. Tib. which have disappeared in the edition— so the
Tib.-text of St. Richard— and stands nearer to it in the titles and readings,
while it has none of the additional lives of the edition. To whom
this new state is due we have no direct testimony. The CoUection has
from an early date been known as Capgrave's (1393-1464), though no
one knows on what authority ; so— as he was neither the author of the
original coUection (MS. Tib.), nor can have any connexion with the
edition and its additions — he must, i/ he had a hand in the work, be
the author of this new revision, though the mere mechanical transposi-
lion of the parts into alphabetical order — and that is nearly all the merit
he can claim — would hardly entitle him to the name of author, let alone
the sole author, of the Collection *.
3. At last the Collection, thus newly arranged and revised, was, with
further omissions and fifteen new lives, edited in 15 16 by Wynkyn de
Worde. This edition has the following note at the end :
' Explicit Noua legenda Anglie \ Impressa Londonias in domo Winandi
de Worde, commorantis ad signum solis in vico nuncupato the Flete
strete, Anno domini MCCCCCXVI, xxvii. die Februarii.
Itaque omnes hystorie hic collecte merito dicuntur noue, quia licet
* Even the line omltted in Margaret in the Ed. (see p. 173, 1. 40) is already
wanting in MS. Tanner.
" Cave, Hist. lit. ii. 285, rightly says: 'De hac (lohannis Tinmuthensis)
lucubratione non racemos quosdam sed pleiiam, quod aiimt, vindemiam reportavit
loh. Capgravius in Catalogo Sanctorum Angliae, cuius operis non tam auctor
quam exscriptor audire meruit.'
3 The s.ame title appears in the Prologue, p. 9 : ' Et quia maior pais Sanctorum
in hac presenti legenda iam nouiter impressa contentorum fuerunt de ista patria
que nunc Anglia vocatur, aut cum vocabatur Britannia vel postquam nomen
Anglie sortita est in ea nati vel conversati; et quia similiter predicte(l) terre
Hibernie, Scotie, et Wallie de iure subici delient et obedientes esse tenentur huic
regno Anglie, presens volumen istud, ut videtur, non incongrue vocari potest
^' Nova legenda Anglie." '
3lnttotiuction» xvii
quedam de istis etiam reperiuntur apud plures, non tamen ita emendate
et correcte sicut in hoc volumen continentur * ' —
in which note the title, as well as the last remark about the newness of
these histories, seems passing strange to us who know the history of the
CoUection, and seems to prove that the editor knew neither John of
Tynemouth's nor Capgrave's name. Of this edition three copies are
still extant in Oxford, three in Cambridge, two in London, one (C 48, h 2)
imperfect, wanting ff. 283-91, the other (G I1925) complete. It has no
title-page ; the first leaf bears the same voodcut (the Trinity surrounded
by Saints) on both sides, which is again repeated on the recto of the
last leaf, the verso bearing Caxton's device.
The Ed. adds a Prologue, and the following new lives : — .
St. Benedict*. St. lohannes de Bridlington.
St. Bertellin. St. loseph ab Arimathia.
St. Cnngar. St. Kilian.
St. Decuman. St. Osmund.
St. Edgar (text transp. to the end of St. Walstan.
Ihe Ed.'). St. Wyro.
St. Helena. St. William, mart. RofTensis.
besides new lives for St. Richard and St. Ursula, in the place of the older
texts of MS. Tib.
Of these new lives, those of Cungar and Decuman are late works of the
fourteenth century, as is proved by the alliteration. John of Bridlington
died 1379, Oct. 10, and was translated in 1404 (cf. Walsingham).
Osmund was canonized in 1456 by Calixtus III, translated in 1457 ; his
feast was celebrated on Dec. 4 with an office of nine lessons, through the
whole province of Canterbury, and his translation on July 16 with an
Octave, in the diocese of Sarum ; his life in the Ed. merely reproduces
the lessons of the OfHcium as extant in the Sarum Breviary and com-
posed for the translation in 1457. The new lives had not been added in
1499, when MS. Tanner was written. It is evident, therefore, that these
lives cannot have been introduced by Capgrave : both they and the Pro-
logue (which is not found in any of the MSS. mentioned)* must be later
additions, made— by an anonymous author — to a new issue of Capgrave's
* These words are on a par with the arrogance displayed in the Prologue where
the witer calls himself the ' collector sive ut ita dicam anctor operis,' who * suara
compilandis Sanctorum vitis dedit operam, ut et ipse tam pii opeiis fructum
percipiat, et aliis quoque ad eorum meritnm plura aliaqne ad hec addendi
facultatem relinquat' (p. 9). It seems, therefore, that both the note and the
Prologxie belong to the same writer.
' MS. Tib. had given the title of Benedict to the hfe of Colfrid; the Ed. now
supplies the want.
' The reason why he was placed at the end is given in the life : ' Vita b. regis
Edgari minime fnit inventa quousqne liber iste impiessus fnit nltra literam E, ita
quod in loco suo secundum ordinem alphabeti nuUo modo imponi potuit ; ideo in
fine presentis libri imponitur, et in tabula secundum ordinem alphabeti locnm
suum tenebit.'
* The 'Fasciculus Temporam* quoted in Prol.,p. 5, is a work of WalterRolevinck
(142 5-1502, b. at Horstmar, Westfalia; Carthusian at St. Clara, Cologne), and
appeared in 1474 at Cologne. He also wrote * De laude veteris Saxoniae nunc
Westfaliae dictae ' 1478 (re-ed. KoUi 1865), • De oiigine Frisonum,' &c.
xviii jeoDa legenna anglie»
text ; and this new author must also be held responsible for the other
alterations newly introduced. This unknown author was a contemporary
of W. de Worde, and his new revision was no doubt made expressly
for its publication by print ^.
These new lives have no Narrationes. They are niost of them compila-
tions from different sources in the wise of John of Tynemouth, though
less abridged. In Ursula the complete text of the Revelationes C. Her-
manni losephi can. reg. Steinfeldensis is given without abridging, followed
by extracts from the Passio an^ Legenda aurea ; in Osmund the com-
plete text of the lessons in the Sarum Breviary. Joseph ab Arimathia is
an excerpt from John of Glastonbury, but incomplete, as the text some-
times breaks off with * &c.' In the new Ijfe of Richard the end is made
up from the older text of John of Tynemouth, and the Narratio is
retained.
In addition to the omissions referable to Capgrave the Ed. omits
several passages which are still found in MS. Tanner : so the Statutes of
Clarendon in Thomas Beket, some passages in Brendan (pp. 142, 149,
152), in Edward mart. (p, 350), Erkenwald (pp. 392, 398), Kentigern
(p. 122). Other alterations are rare. In Godric the prologue (relating
how the life came to be written) is transposed to the end (p. 497). In
the Narratio of Cedwalla, given in John of Beverley, the epitaph in verse
has been added from Bede; in Patrick, p. 280, 1. 35, a sentence inserted
('Et secundum opinionem modernorum S. Patricius et S. Benignus
discipulus suus iacent in uno scrinio ex australi parte summi altaris in
Glastonia'); in Gildas the last sentence replaced by another; in Dubric
the first line (with the date) omitted. Sometimes, though very rarely,
the text has been interfered with : in FeHx the last sentence ' et veritas
inquisita innotuit ' has been expanded to ' Quesitus calumniator capitur, et
peccatum confitens suspendio iudicatur : sed lohanne interveniente, mors
in exilium conuertebatur ' ; in Wistan 466, the reading 'timebat enim
plebem ' replaced by ' quod quidem non bene ausus fuerat attemptare ob
plebis timorem ' ; in Wlfhilde 507, Tib. reads ' languorem simulat,' Ed.
* gravi se corporis sui languore laborare simulat ' ; in Guthlac, half a line
has been transposed ; in Petroc, p. 317, the Ed. inserts after 'barbari'
* christiane religionis penitus ignari ' ; in Wilfrid, ii. 431, * Eboracensem' ;
occasionally a word is added to relieve the sense (so * te decet ' ii. 228,
1. 36, ' et quod valuerit' ii. 94, 1. 20, ' ipsa' ii. 314, 1. 31) ; ' deuote' ii. 314 is
changed to ' deuotissime ''.* Sometimes the beginning words are re-
^ That it must have existed sorae time before 1516, is proved by the fact that in
the same year 1516 appeared an extract in English in Pynson's press. The
English text could hardly have been made from W. de \Vorde's, and printed, in
the same year. Whether W. de Worde's edition of 1516 was preceded by an
earlier one we have no information. The Prologue speaks of this present Legenda
as 'iam noviter impressa ' ; these words do not necessarily imply that there was
an older edition ; ifthey do, the words themselves must have been inserted. The
editor of tlie English epitome (The Kalendve of the newe Legende of Englande)
says expressly (in the Prolog.) that ' it is bui of late tyme syth the sayde Legende
(i.e, the Latin text) was gatheryd to-gyther in suche maner as it is now.'
^* A construction like : ' Deus, cor contritum non despiciens, sed secundum
multitudinem miserationum suarum remisit ei peccata multa' (i. 162), suggests
3[nttonuction.
XIX
arranged : in Neot, Tib. begins * Fuit quidam rex,' Ed. ' Rex quidam fuit ' ;
in Modwenna, T. ' Fuit in Hibemia virgo quedam,' E. * Virgo quedam fuit
in H.' ; in Paternus, T. ' Sanctus autem Paternus episcopus,' E. • Patemus
autem episcopus sanctus ' ; in Werburg, T. ' Filia regis et sponsa Christi
decentissima virgo W.,' E. ' Sponsa Christi dec. virgo W. regis filia ' — and
similarly in Rumwold, Winwaloeus, Wenefred; in Willebrord, 'Fuit' is
changed to ' Erat.' In the titles the appellation of Sanctus has been more
generally extended, though Esterwin, Finan, Godric, and Robert still
figure as Servi Dei, Beda as Venerabilis ; archiepiscopus has been intro-
duced for the simpler episcopus of Tib. Sometimes the Ed. commits
grave blunders, which do not testify to the erudition of its author : so
ii. 459, where he reads ' martirologiam ' for ' macrologiam ' ; ii. 331, where
' autem ' is misread ' Arcten.'
The followng is the list of contents of the Ed., with the anniversaries
of the Saints : —
Prologus, yfiih. Tabnla.
»
»
»
De S. Adriano, ab. et conf.
„ Aido s. Aiduo, ab.
„ Aidano, ep. et c. .
„ Albano, mart. . .
,, Aldelmo, ep. et c.
Alredo, ep. et c. .
Amphibalo, m. .
Anselmo, archiep.
Audoeno, ep. et c. .
Augustino, ep. et c. .
Bartholomeo servo
Dei
„ Benedicto ab. cogn.
Biscop
De Vener. Beda, presb. . .
De S. Benigno, ep. et c.
„ Bernaco, c
„ Birino, ep. et c. . .
„ Bonifacio, ep. et m. .
Botulpho, ab. et c. .
Bregwino, ep. et c. .
Brendano, ab. . . .
Brigida, virg. . . .
Brithuno, ab. et c. .
Bertellino, er. et c. .
Cadoco, cp. et m. .
Caiadoco, er
Carantoco, c. . . .
Cedd, ep., fratre S.
Cedde . . . .
Cedda, ep. et c. . .
Claro, pr. et m. . .
Clitauco, r. et m. . .
Colfrido, ab. et c.
Columba, ab. et c. .
Columbano, ab. et c.
Cuthberto, ep. et c. .
Jan.
Feb.
Aug.
Jnne
May
Jan.
.(June25?).
21.
9-
28.
31.
22.
25-
12.
Ap.
Ang.
May
24.
26.
June 24.
»
»
»
»
»
»
>)
»
»
»
)>
)>
Jan.
May
Nov.
Ap.
Dec
June
Jnne
Aug.
May
Feb.
May
Sept.
Jan.
Ap.
May
12.
27.
3-
7-
3.
5-
17.
26.
i6.
I.
15-
9-
24.
16.
7).
2.
4-
»
»
(Jan.
Mar.
Nov.
(Nov. 3)
Sept. 25.
June 9.
Nov. 21.
Mar. 20.
De S. Cuthbnrga, reg. et v.
„ Cungaro, er. et c.
„ David, cp. et c. . .
„ Decnmano, er. . . .
„ Deusdedit, archiep.
et c
„ Dnbricio, ep. et c. .
„ Dunstanu, ep. et c. .
Eanswida, v. et ab. .
Eata, ep. et c. . . .
Ebba, V. et ab. . .
Edburga, v. et m. . .
Edgaro r. et c. (text
at end) . . . .
Editha, v. et ab. . .
Edmundo, ep. et c. .
Edmundo, r. et m. .
Edwardo, r. et c. . .
Edwardo, r. et m.
Edwino, r. et. m. . .
Edwoldo, c. . . .
Egberto, mon. . . .
Egbino, mon. . . .
Eg\vino, ep. et c. . .
Elfleda, ab. et v. . .
Elphego, arch. et m.
Erkcnwaldo, ep. et c.
„ Ermenilda, reg. . .
De servo Dei Ester^vino .
De S. Ethelberto, r. et c. .
„ Ethelberto, r. et m. .
„ Ethelburga, v. et ab. ,
„ Etheldreda, v. . . .
De SS. Ethelredo et Ethel-
bricto, mm. .
De S. Ethelwoldo, ep. et c. ,
„ Feh'ce, ep. et c. . ,
»
»
>>
»
>>
»
»
»
>>
>>
»
>»
Aug. 31,
?»
Mar. I.
?a
Jniy 15-
Nov. 14.
May 1 9.
Ang. 31.
(Oct. 26?).
Aug. 25.
Dec. 13.
16.
16.
20.
.S.
l8.
13.
29.
24.
19.
30.
29.
19.
30.
13-
7.
24.
20.
II.
23-
17-
I.
8.
?
Sept.
Nov.
Nov.
Jan.
Mar.
Oct.
Aug.
Ap.
Oct.
Dec.
Oct.
Ap.
Feb.
Mar.
Feb.
May
Oct.
Jnne
Oct.
Aug.
Mar.
Lydgate's time. Tib. writes ' reverendissimus,' Ed. 'renerentissimns'; T. 'alacer,'
^- 'alacris.'
E
al. Nov. 6 or 7.
Engl. Mart. Aug. 27, Brit. S. March i.
XX
Botja leffcntia anglie.
»>
n
De S. Fiacrio, er. et c. . . Aug. 18.
De s. D. Finano, ep. et c. , Sept. 10.
De S. Foillano, ep. et m. . Oct. 31.
„ Fremundo, r. et m. . May it.
„ Frideswida, v. . . . Oct. 19.
Furseo, ab. et c. . . Jan. 10.
Gilda, ab. et c. . . Jan. 29.
„ Gilberto, c Feb. 4.
De s. D. Godrico, er. . . May 21.
De S. Grimbaldo, ab. et c. . July 8.
„ Gudwalo, ep. et c. . June 6.
„ Gundleo, r. et c. . . Mar. 29.
Guthlaco, c. . . . Ap. 11.
Helena, reg. . . . Aug. 18.
Henrico, er. ... Jan. 16.
De SS. Hewaldo, Nigro, et
Albo, mm. . . . Oct. 3.
De S. Hilda, V. et ab. . . Nov. 17.
„ Hildelitha, v. et ab. . (Mar. 24).
„ Honorio, arch. et c. . Sept. 30.
De puero Hugone, a
ludeis crucifiKO . (July 27?).
De S. Hugone, ep. et c. . . Nov. 17.
Iltuto, ab. et c. . . Nov. 6.
Indracto et sociis eins,
mm (May8?).
lohanne de Beverlaco,
ep. et c May 7.
lohanne de Bridling-
ton, c Oct. 10.
losepho ab Arimathia ? *
Ithamaro, ep. et c. . June 10.
Ivone, ep. et c. . . June 10.
Iwyo, c Oct. 6.
lustinano, m. et mon. (Dec. 5 ?).
lusto, arch. et c. . . Nov. 10.
luthwara, v. et m. . (Dec. 23?).
Kebio, ep. et c. . . Nov. 8.
Keyna, v Oct. 8.
Kenedo, c Aug. 1.
Kenelmo, r. et m. . July 17.
Kentegerno, ep. et c. Jan. 13.
Kylyano, cum sociis
suis, mm. . . . (July 8).
De SS. Kyneburga ", Kynes-
wida, et Tibba, vv. Mar. 6.
De S. Lamfranco, arch. et c. May 28.
Laurentio, arch. et c. . Feb. 3.
Lethardo, ep. et c. . (Feb. 24?).
Machuto, ep. et c. . Nov. 15,
Maglorio, ep. et c, . Oct. 24.
Malachia, ep. el c. . Nov. 2.
Margarela, reg. Sco-
tiae
Maxentia, v. et m. .
Mellito, arch. et c. .
»
»
»
»
»
»
»
»
»
»
»
»
»
»
>>
»
»
»
>>
De S. Mellone, ep. et c.
„ Meloro, m. . . .
„ Milburga, v. . .
Mildreda, v. et ab.
Modwena, v. et ab.
Neoto, ab. et c. .
Odone, arch. et c
Odulplio, c. , .
Ositha, v. et m. .
Osmanna, v. . .
Osmundo, ep. et c.
»
»
»
»
»
»
»
I.
25-
13.
6-
31.
4-
12.
»
»
»
»
»
>>
»
»
»
>>
»
>>
»
. (Oct. 22).
. Oct.
. June
. Jniy
. Juiy
. Juiy
. Juiy
. Jnne
. (Oct. 6?),
. Sept. 9,
JDec.
• \ Juiy
. Feb.
. Aug.
• Aug.
• July
. Ap.
. Mar.
. Oct.
. June
. Mar.
. Ap.
Jnne
Nov.
July
Juiy
Juiy
Dec.
Feb.
Sept.
Oct.
Dec.
4-
16.
28.
5.
20.
2.
15.
17.
10.
4-
5-
3-
7-
3.
28.
6.
2.
26.
9.
19.
2.
29.
Oswaldo, ep. et c.
Oswaldo, r. et m.
Oswino, r. et m. . .
Oudoceo, ep. et c. .
Paterno, ep. et c. . .
Patricio, ep. et c. . ' .
Paulino, ep. et c. . .
Petroco, ab. et c. . .
„ Pirano, ep. et c. . .
„ Richardo, ep. et c. .
De s. D. Roberto, ab. vener.
De S. Rumwoldo, c . . .
Sampsone, ep. et c. .
Sexburga, reg. . . .
Swithuno, ep. et c. .
Thatheo, ep. et c
Theliao, ep. et c. . .
Theodoro, arch. et c.
Thoma, ep. Herfordie
Thoma, arch. et m. .
Thoma, mon. a Gallis
occiso Aug. 5.
Walburga, v. . . . May i.
Walleuo, ab. . . . Aug. 3.
Walstano, c. . . . May 30.
Wenefreda, v. et m. . Nov. a.
Werburga, v. . . . Feb. 3.
Wilfrido, ep. et c. . Ap. 24.
Wyrone, ep. quie-
scente in Traiecto
inferiori, et c. . ". May 8.
Willebrordo, ep. et c. Nov. 7.
Willelmo, puero et m. Ap. J g .
Willelmo, ep. et c. . June 8.
Willelmo,ra, . . . (Maya^)'.
Winwaloeo, ab. et c. Mar. 3.
Wistano, r. et m. . . June i.
Withburga, v. . . . July 8.
Urstila, V . e\. xa.. . . Oct. 21.
Wlfhilda, V. et ab. . Sept. 9.
Wlrico, c Feb. 20.
Wlsino, ep. et c . . Jan. 8.
Wlstano, ep. et c. . Jan. 19.
>>
»■
»
»
»
»
»
»
»
»
»
»
>>
>»
»
June 10.
(Nov. 20).
Ap. 24.
The alphabetical order is not always strictly observed.
* al. March 17 or July 27.
* Et De SS. Kyneswida regina et abbatissa et de Kyneburga et Tibba virginibus ;
but Kyneswida was not regina. ^ Qi. Boll. May 23.
It will be seen that
3lntrouuction»
XXI
some of the new lives, as Benedict, Bertellin, Cungar, Wiro, Ursnla, are inserted
in a wrong place.
Considering the heavy style of the Prologus with its cumbrous, mean-
dering periods, the grave mistakes, the superficialities in the new parts,
I should say that the last reyiser can hardly be called a profound scholar
or able writer, and must be sought in the humbler sphere of the clergy '.
He boldly presents the volume as his own work, speaks of himself as
' collector sive ut ita dicam auctor huius operis,' who * suam compilandis
Sanctorum vitis dedit operara ' (Prol. p. 9) *, and arrogantly ignores the
existence of a previous work, merely intimating vaguely that ' quedam ex
istis (historiis) etiam reperiuntur apud plures {}), non tamen ita emen-
date et correcte sicut in hoc volumen.'
In the same year with W. de Worde's edition an English epitome of
the work was printed by Pynson under the title 'The Kalendre of the
newe Legende of Englande.' It is followed by a life of St. Bridget
* shortly abridged,' and, in some copies, by Walter HiIton's treatise on
mixed life. It contains, in the same order, all the items of the Latin
edition, with all the additional lives, and St. Edgar at the end, but all
epitomized — hence the name Kalendre. To it is prefixed a new Prologue,
which states that the book was 'taken out the newe Legende of the
sayntys of Englande, Irelande, Scotlande, and Wales for theym that
vnderstande nat the Laten tonge,' and refers the reader for more informa-
tion to the ' hole Legende ' wKich was ' but of late tyme gatheryd togither
in suche maner as it is now ' ; expressing ' the pryncypall intent of this
treatyse to be as a Kalendre, to shewe the names of the seyntes, of theyr
countrey, & where they lye, to shewe also some lytell thynge of thejrr
vertues & myracles, with some parte of theyr storyes shortlye towched,'
everything being 'shortly touched more lyke to a Kalendre then a
Legende.' The book is still extant in some copies'.
^ That he was a rather narrow-minded man appears from the Prologue, p. 8,
where he vindicates the power of English Saints as against foreign Saints, thns :
' Sed qnorsum hec omnia ? Nimimm nt nulla curiosa indagine forenses qneritemus
longinquasve Sanctorum operationes, cnm intra nos ipsos (he means in England)
sit regnum Dei, et tantos hic habeamus sanctos patronos, ut eomm merita nobis
sufiicerent ad imitandum exempla, si nulla prorsns alia docnmenta haberemns;
immo tanto diligentiori studio eos imitari debemus, quo eis vicinius sumus annexi.*
His patriotism appears also in this that, whereas John of Tynemouth had titled his
coUection * Sanctilogium Angliae, Walliae, Scotiae et Hibemiae,' he in his title
only retains Angliae — ' quia predicte terre Hiberaie, Scotie, et Wallie de iure subici
debent et obedientes esse tenentur huic regno Anglie' (so Prol.). He bitterly
declaims against the prelates of his time.
2 He would, however, hardly have dared to use these terms if he had not at
least introduced the new lives.
* As a specimen, I give the Prologue and the lirst life.
Here begjnneth the Kalendre of the newe Legende of Englande.
The Prologe.
THe firste treatyce of this presewt boke is taken ont of the newe Legende of
the sayntys of Englande | Irelande | Scotlande | and Wales for theym that
vnderstande not the Laten tonge ( that they atte theyr pleasnre may be occnpyed
therwith | and be therby Y more apte to leme the resydue when they shall here
xxu Ji^oija LegentJa ^nglie.
John of Tynemouth titled his work ' Sanctilogium Angliae, Walliae,
Scotiae, et Hibemiae'; the last reviser, considering that all the Saints
were * de ista patria quae nunc Anglia vocatur,' andthat Ireland, Scotland,
the hole Legende. And it is to vnderstande ]>* nat oonly those sayntes that were
borne in theyse Countreys be in the sayde Legende and i« this lytell treatyce |
But also dyuerse other blessyd sayntes that were borne beyonde the see | and that
came into any of theyse countreys Englande | Irelande | Scotla«de | and Wales
doynge there any notable thynge to the honour of god I and to the profyte of the
people as to preche to theym the Faythe of oure Lorde | and to sette the people in
good ordre | Or that haue lyued a blessyd lyfe i« any of theyse Conntreys to gyue
the people example of good lyuynge | Be also in the sayde Legende and in this
present treatyse & be accompted to be of that countrey that they so came into |
As seynt Augustyne the appostell of Englande whom blessyd seynt Gregorye then
beynge pope sent fro Rome with seynt Paulyn | seynt Laurence the confessoure
and dyuerse other in his company to preche the faythe of oure Lorde to the people
of this Realme then beynge Idolatroures and clerely alyenatyd fro trueth wherupon
Seynt Augustyne FaylhfuUy accomplyffhynge his Auctoryte with his company
conuertyd Seynt Ethelbert then kynge of Kent and all his people to the fayth
of our lorde | And after seynt Paulyne conuerted seynt Edwyn then kynge of
Northamhumbre and all his people | in whiche countreys Churches were buylded |
Temples of IdoUys destroyed or turned into Churclies | byffhoppes & preestes
ordeyned in all the countrey | And the fayth gladly resceyued with great deuocyon.
and after p^ deth of seynt Augustyne and of kyng Ethelbert kynge Edbalde ]>*
was sone to kynge Ethelbert fell to Idolatrye forsakynge the cristen fayth | wherby
the faythe there was lyke to haue hoUy peryffhed | whom ]>» sayd seynt Laure«ce
which was buffhop of Cauwterbury next after seynt Augustyne by especyall
myracle of seynt Peter reduced agayne to the^ faythe | as in the lyfe of seynt
Laurence apperyth. & longe after theyr tyme other holy men | seynt Adryan |
seynt Honorye I seynt Felyx | seynt Beryn | and dyners other cam fro beyonde
the see and moche edefyed the people iw this Realme of Englande and establyflhed
greatly that fayth whiche seynt Augustyne | seynt Paulyne | seynt Laurence and
theyr company had begon | & also dyuerse countreys in Englande whiche were
nat holly conuerted in seynt Augustynes dayes | & some that after his da3'es fell
agayne to Idolatrye the« they reduced to the fayth of our lord. And neuerthelesse
ryght fewe of this Realme of Englande specyaUy of |)" Co»/men people haue harde
of any suche men in soo moche ])' Jj® oonly herynge of theyr names wyU be
a lernynge to most men | and so it wyU be of dyuerse other blessyd men and
women that were borne i« this Realme ( which haue done many notable thynges
for the comen welthe of the people therof afwell pn?fytable for this lyfe as for J)">
lyfe to come | as seynt Dunstane | seynt Deusdedit I seynt Wylfryde | Seynt
Oswalde | seynt Cedd | and seynt Chadde byffhoppes | Seynt Ethelbert ( seynt
Edwyn | seynt Edgare ( and seynt Oswalde kyngys j seynt Sexburgh ( & seynt
Ermenylde quenes | seynt Wallen | seynt Gylbert ( seynt Wulryke | and dyuerse
other holy men and women [ as in the sayd Legende ( and also in this treatyse
apperyth ( by which gloryouse sayntys w' other bome in other Countreys as before
appe^yth the fayth of our Lorde hath ben preched receyued & greatly prosperyd in
this Realme so that many of oure Auncestours neyghboures and frendes by the
mercye of our lorde be now in ]fi Joyes of heuyn to praye for vs And for all
the people & we also by the grace & goodnes of our lord be heyr)'s apparauwte to
the kyngedome of heuyn | And if the lawe of god had nat ben knowen iw theyse
parties both we & our Auwcestours myght parcase haue lyued in erroures as other
do [ wherfore we be moche bou«den to loue theym & honoure them | & in lyke
wyse to do that is in vs to helpe other as they dyd to helpe vs our Auwcestours
and frendys. And veryly if there were nowe in thyse dayes the hygh Charyte &
pa;-fyte loue to almyghty god & to oure neyghbonre ])' was in theyse blessyd seyntes
or at leest a desyre therto with loue of Justyce & zele of J)° comen welthe & lyke
desyre to brynge J)° people to good lyfe with hole truste & sure faythe i« our lord as
was i« theyse blessyd men & women, It wolde renewe ])° face of this worlde and
hrynge a nevve lyghte amonge the people | as it dyd in the tyme of ]fi sayd gloryons
3[ntrotiuction. xxiii
and Wales * de iure subici debent et obedientes esse tenentur huic regno
AnglJae,' simply styles it 'Nova Legenda Angliae.' The Collection, in
fact, contains Saints of all these countries. It is particularly rich in
seyntys in whom floryffhed & shyned all perfeccyon of vertues as enydently wyll
appere to theym that •wyll redetheyr Legende | trewe mekenes innyncyble pacyence
symple obedyence heuenly wysdome parfyght charyte loue of Justice with mercye |
pyte I & cowpassyon vppon theyr neyghbourys \ lyches in ponerte [ & pouerte in
ryches with other lyke vertues and gracyons gyftes of god ; many of them were
nedye outwarde but within forthe they were replenylTed with goostlye swetnes and
Comforte | In the syght of the worlde and in theyr o^vne syght they were vyle and
abiecte | but in the syght of almyghtye god & of all seyntes they were precyous &
syiigulerly elect. Wherfore the people of Irelande haue seynt Patryke for his blessyd
lyfe and for that he conuerted mochc people there to the faythe in great hononr
and in theyr necessyties they call vnto hym for helpe with great deuocyon | And in
lyke wyse in Scotlande the people there haue seynt Nynian comwenlye called
seynt Tronyon in great honoure for the same cause | And in Wales they haue
deuocyon to seynt Dauyd for his blessyd lyfe | aixd for confermynge and establyffh-
ynge of y people in the faythe by his prechynge & good example | but in this
Kealme of Englonde what so euer is the occasyon | fewe people in comparyson of
the multytnde haue deuocyon to any of thyse blessyd seyntes that haue laboured
for the welthe of the people in this Realme i« tyme paste or that hane theym in
honoure as other Countreys haue otherseyntes in lyke case | & yet we knowe ryght
well that seyntys in heuyn be i« suche fauoure with almyghty god ]>' theyre prayer
is herde for suche persones as they pray for and we maye not dowte but they be
redye to pray for vs if we do worship theym and call vnto theym by our prayer for
helpe. God forbede that any of vs shulde thynke or saye the cf)ntrarye as
thynkynge in his mynde or sayinge in this wyse | Sayntes be aboue iw henen and
we be here bynethe and therfore they haue no mynde vppon vs for to helpe vs or
to pray for vs | so to thynke or so to saye is to thynke playnly and to saye that
seyntys haue no charyte | & that is not so for if they had charyte when they were
here i« Erthe moche more they haue it nowe in heuen. But when they were here
they hadde great charyte as it is open by the great labourys that they hndde for
the saluacvon of the people of this Realme and prayed for theym not callyd vppon
so to doo ] Thenne what shall the great charyte do that they haue nowe in heuen ]
Let vs beleue as seynt Paule sayth Charitas nnnq«a/« excidit. The charyte that
any persone hath here & doth contynewe therin whyle he lyueth seasyth not ia
Heuen neyther is there dimynyffhed bnt it is there encreasyd and made more. So of
thyse sayntes theyr charyte is more in heuen nowe thenne it was here wherfore if
the great charyte that they had here made them so redy to pray for the people that
callyd not vnto theym for any helpe or prayer as is aforesayde | shall not theyr
great charyte that they haue now i« heuen make them moche more redy to pray
specy.illy for all suche as doth worshyp them & call for helpe vnto the/« ) More ouer
if theyr prayer were harde here byneth in the Erthe where they were so fer from y>
blessyd presence of god ) must not then theyr prayer be herde now aboue i« heuen
where they haue god pr^sent face to face. therfore sythen we be sure fyrste of this
>' they be redye to pray for all )>' wyll deuotly call vnto them j sure also seco»de of
this that theyr prayer shalbe herde lette vs deuoutly as we can w' all our hartes
call vnto them for helpe to pray for vs ) & by })° grace of our lorde they shall here
our prayer & shall opteyne for vs ]>' we desyre or another thynge Jj' shalbe more
prophytable for vs. & where >» people of this Realme of Englond honour the
gloryous martyr seynt George as theyr chief patrone & defe«der by whose prayer
& speciall proteccio« they hane ben in tyme past prcseruyd agaynste theyr enemyes
& by p» grace of our lorde i« tyme to come shalbe yet neuerthelesse if they also
honoure theyse gloryous seyntes ]>' haue laboured i« this Couwtrey for J)" helihe of
f» people as is aforesayde they shall therby ryght hyghly please theyr Patron seynt
George ) & so they shall do all other sayntes suche as they haue honoured Sc had
deuocion to i« tyme past ) for there is amonge y blessyd seyntes in henen ) one
wyll ) one loue & one full charyte ) where po honoure to all is honour to one ) &
the honoure to one is honoure to them all. & if any thynge hereia be mystoken or
XXIV
s^om legenDa anglie.
Welsh Saints, comprising not only the lives of MS. Vespas. A. xiv (which
MS. was known to John of T.), viz. Gundleus, Cadocus, Iltutus, Teliaus,
Dubricius, David, Bernacus, Patemus, Cletaucus, Kebius, Tatheus,
nat spoken in cownenyeMt Englyff he or dewe ordre as it shulde be or if it be ouer
shortlye touched ornat suffycye«tly expr^ssyd | wherby any maner of p^^sone myght
be offeMded or take occasion of excepciow | Jj* it wyll please' hym to take it for J)»
best 1 for so it is ment & charytably to refourme it by ])' Legende where nede
shalbe | takynge J)" pryncypall jnte«t of this treatyse to be as a Kalendre 1 to shewe
])» names of J)® seyntes of theyr couwtrey & where they lye | as it shal do when it
apperyth so ferre in J)" Legende as it doth moost come«ly but not i« all places | to
shewe also some lytell thynge of theyr vertues & myracles with some pa»-te of theyr
storyes shortlye towched ( ])* it maye be as a preparatyfe or a begynnynge to reduce
the people of this Realme J>» rather to haue the sayde blessyd seyntes in loue &
honoure | for there can no thynge be loued & honoured but it be knowew. And
for asmoche as it is but of late tyme syth the sayde Legende was gatheryd to-
gyther in suche maner as it is nowe | and that euery thynge in this treatyse is
shortly touched more lyke to a Kalendre then a Legende | cowsyderynge also
that the most parte of tho sayntes that be in the sayd legende & in this kalender
were eyther bome in this Realme or were abydynge therin & that theyse other
countreys Iielande \ Scotlande and Wales | of veray ryght owe to be subiecte &
obedyent to this Realme of Englonde as it semyth this lytyll treatyce maye
conuenyentlye be callyd the Kalender of the newe Legende of Englonde.
Moreouer next after J)» sayde Kalendre foloweth the lyfe of seynt Byrget shortlye
abrygged a holy and blessyd wydowe | which lyfe is ryght expedyent for euery
maner of persone to loke vpon moost in especiall for them that lyue i« matrymony
or in the estate of wydowhod J)* they may se what grace and vertue was in this
blessyd woman which lyued in the same degre as they do | and the rather to bg
encouraged to desyre to haue lyke grace and vertue. In ])° latter ende of this boke
is a lytell draught of Mayster Wa[l]ter HyltOM of the medled lyfe shewynge howe
and by whome it shulde be vsed | & though it haue ben Impr)fnted before this tyme
yet take it charytably | for })® more a good thynge is knowen the better it is and
parcase by this occasyon it may come to the knowlege of some men that otherwyse
shulde neuer haue harde speke of it.
Explicit Prologns.
[Follows the Table of the seyntes (with the same items as Nova leg, Angl.,
and Edgar at the end),]
De sancto Adriano abbate & confessore
SEynt adryan was abbot of the monastery of niridian | that is a Ij-tle fro
napuls. And for his vertue | and cunnynge vitalian | the pope wolde haue
made him archebuffope of Caunterbury | & he of mekenes refusyd it for his
escuse des^red ])' saynt Theodre myghte be elected therto | & so he was vpon this
cowdicion that he shulde accompany seynt Theodre into Englowde and he assentyd
and so refusynge the honoure he toke the laboure [ And when he came into
Englo«de he had co»»my ttyd to hym the rule of the monasterye of seynt Augustyne
of Caunterbury and there he gadered a great multytude of dyscyples & taught them
xnetyr astronomye arythmetryke | & also dyuynite | & many of his dyscyples coulde
greke & late« towge as well as theyr owne J & he with seynt Theodre taught J)«
tewnes of syngynge in ])" churche of Englond which afore theyr tyme was onely
vsed in Kent | & he passed out of this worlde fuU of good werkes | & good
exaumples the .v. Idus of lannary ( in the yere of our lorde God seuyu hundred
8c .VIII. & lyeth in his monastery at Cau«terbury. And after his deth shypmcM of
Englowde which were lyke to liaue ben robbed by pyratis i» ])» see by prayer to
seynt Adryan were delyuered | he reysed a man fro deth | & he appered to one
I & bad hym shewe seynt Dunstane J)* he dwellyd i« houses J)* were well &
sufficie«tly couered | but J)" moder of almyghty god & he | & other her seruauntes
lay open to })« heuyns wherfore anone seynt DuMstane repayred the Churche of
our Lady ) and vsed moche to be there in contemplacyon | and on a nyght as he
3lntrotJuction.
XXV
Karantocus, Aiduus (so the order in MS. Vesp. '), but also Oudocoeus
(from Liber Landavensis "), Gudwalus (abr. from MS. Cambr. Addit.
3096), lustinan, Kened, Keyna (of these the original lives are lost),
Winwaloeus (abr. from the life in Bodl. 240) and Ethbin, Wenefreda,
Gildas, Melorus ' and Petroc of Comwall (both from unknown lives),
Iwius(?)% the Armorican Saints Sampson, Maglorius, Macutus (St. Malo)",
and, of later Saints, Caradoc (d. 1124); the Ed. adds Cungarus (al.
Docuinus, of Cungresbury, in Somerset) and Decumanus (murdered at
a place called St. Decombe's, near Watchet, in Somerset, in 706).
In Pits, Append., p. 867, is mentioned a *Ioh. Anglicus, seu forsan
Cambrobritanus, vir in sanctos admodum pius, quod inde coniicio, quia
scripsit De vitis Sanctorum Wallensium, librum unum, Qui MS. habetur
in privata Bibliotheca Gualteri Copi. Sed qua tempestate claruerit hic
auctor mibi non constat.' This lohannes, though distinguished by him
from John of Tynemouth, is undoubtedly our author. I find in MS. Bodl.
240, p. 617, the quotation: 'De Sco Kenedo confessore: lohannes
Anglicus in Sanctilogio suo de Sanctis Wallie et Scotie.' It is probable,
therefore, that the Welsh lives were first collected separately by our
author before he incorporated them in the larger Collection. He seems
to have first gathered his materials batch-wise, in a Welsh, an Irish, and
an English section, and then to have wrought them together into one.
was there in prayers he sawe euydently our Lady & seynt Adryan in the sayd
Churche laudynge & honourynge our Lorde.
* MS. Vesp. has two lives of Dubricius and two of Kebias j at the end it
includes Brendan. Another collection is MS. Tit. D. xxii.
" St. Elgar in the Lib. Landavensis is, however, omitted.
' A Saint honoured at Ambresbury in Wiltshire. Besides the life in our CoIIec-
tion, another short one is extant ui MS. Reg. 8 C. vii, f. i6a (tbiiteenth centuiy),
which is this : —
De Sancto Meloro.
(i) Melorus filius ducisComubie erat. Cuius patri frater erat Rinoldns comes,
qui regnandi cupiditate ductus fratrem sunm occidit, filiumque suum Melorum
trucidasset si preces eins eum non eripnissent. Datus est igitnr puer nntriendus in
cenobio S. Borentini, ubi coromorans, ita se gessit nt eum omnes Spiritus sancti
gratia repletum cognoscerent. (a) Hoc audiens Riuoldus condoluit, et veniens ad
puerum manum eius dexteram et pedem levum abscidit. Mira res, inseita est
puero diuinitus pro manu camea manns argentea, et pro pede carneo pes eneus —
quod nuUi fidelium vertatur in dubium, qnia testimonio multorum veradter est
compertum. Crescebantque in puero membra metallina, sicut in ceteris pneris
membra naturalia. (3) Kumore igitur tanti miraculi longe lateque difTuso, con-
doluit Riuoldus quod eum perimere non posset. Tandem vero mnneribus datis
nutricium pueri m eius mortem consentire fecit. Quod audiens uxor nntricii
puerum secreto ad amitam eius misit. Hoc intelligens nutricius ibidem pro-
iiciscitur, et qnasi alumnum snum visitaturus ospicinm suscepit. Utrosque ergo
snscepit lectus unus : sed cum dormisset puer, ipse surrexit et decollauit eum.
Oratiox Deus qui beato Meloro martiri tno tale munus contnlisti glorie nt regalis
prosapie dignitatem ad celi transferret claritatem per martyrii sanctitatem, fac nos
his eius meritis hic tibi placere, nt cum ipso mereamur in celis congaudere, per.
* Iwius (Iwig, Iwy), a native of Britany (?), was disciple of Cuthbert, died in
Armorica ; his relics were at Wilton ; cf. Boll., Oct. 6.
* Others, as Briocus (St. Brieux), ludocus, Panlus Leonensis (a disciple of
Sampson), Golvenus ep. Leoaensis, Leonorius (a disciple of lltntus), are omitted.
VOL. I. c
xxvi ji3ovja leffenna angKe»
Of Scotch Saints we find ^finian (of Whithern), Kentigern (of Glasgow),
Columba, and, of later time, Margareta Regina^ (d. 1093).
The Irish Saints are less complete; we find represented Patrick,
Benignus, Indractus (these also connected with Glastonbury), Brigida,
Piran or Kiaran (of Saighir), Finan (of Mobile), Brendan, Aiduus,
Columba, Modwena, and of Irish missionaries " Columban, Furseus and
his brother Foillan, Fiacrius, Maxentia (?), Osmanna ; the Ed. adds Kilian
and Wyro ^. The great collections of Irish Saints, the Liber Kilkenniensis
(or Codex Ardmachanus) and MS. Dublin Trin. CoII. E. 3. 11, MSS.
Rawl. 485 and 505, and several MSS. in the Bibl. Duc. Burgundiae near
Brussels (Cod. Salmaticensis, and Vol. xi, besides a collection in Irish
in Vol. iv) are all of subsequent date.
Of the English Saints, Audoenus (St. Ouen) hardly deserves a place
in the CoIIection, and can rest his claim only on some bones shown at
Canterbury, and their translation as described by Eadmer — but with the
same right St. Andrew the apostle might have been admitted, with more
right Gregory the Great (of whom relics were also shown at Canterbury),
or Germanus and Lupus, who visited England to defend the faith against
Pelagianism. The first bishops were Italians, as also Lanfranc, Anselm ;
Theodorus was a Greek ; Adrian an African ; Ivo a Persian ; loseph ab
Arimathia a Jerusalemitan ; Aidan a Celt ; Henry the hermit a Dane.
Some Saints are omitted in the lives, but occur among the Narrationes,
as Erkengoda, Alcuin, Herebertus puer, Walleuus comes (see above),
Some additional lives are given in MS. Bodl. 240 (a coUection made at
Bury St. Edmund's, which contains lives from John of Tynemouth and
other authors), viz. St. Huna, Brithnod, Eadnod, Ailwin ep. Elmamensis
(these from the Hist. Eliensis), lurminus (from a Bury St. Edmund's
MS.) ; these lives I have given in an Appendix, ii. p. 538 ff. ■
Of early British Saints the CoIIection contains Mello (first bp. of Rouen,
d. c. 280), Alban (the Protomartyr of Britain), and Amphibalus (both
martyred at St. Albans, 304) ; the Ed. adds loseph ab Arimathia (patron
of Glastonbury ; .from loh. Glaston.) and Helena. The A. S. Church * is
represented by the first bishops of Canterbury: Lethard (who accom-
panied Bertha of France on her marriage with Ethelbert of Kent),
Augustin (who landed in the isle of Thanet in 597 ; first bp. of Canterbury,
597-605), Laurentius (605-19), Mellitus (619-24), lustus (624-7), Honorius
(627-53), Deusdedit (653-64), Theodorus (668-90), then Bregwih (759-
765 ; Tatwin, Nothelm, Cuthbert being omitted) ; by Felix, bp. of
' Of the fabulous Saints of early Scotland, Palladius, Constantin, Ternan, Seruan,
Drostan, Kennocha, Machor, &c., none is represented; nor K. David of later time
(1 080-1 153). The earliest authority for the former is John Fordun's ' Scotichronicon *
(c. 1363 ff.), and the Aberdeen Breviary. St, Asaph is nientioned in Kentigern.
* The CoUection might also liave contained Gallus, Deicolus, Livin, Cumian, &c.
' MS. Bodl. 240, in addition, gives a life of St. Derithea or Itta (Jan."i5) as
contained in Sanctilogio lohannis, ed. ii. p. 543.
* Of its Saints there is an A. S. list : De Sanctis in Anglia sepultis, in MS.
C.C.C.C. 18 and Vitell. D. 27, ed. Hickes, Diss. Epist., p. 117; cf. Liebermann,
Die Engl. Heiligen.
3|ntroiiuction. xxvH
Dunwich (in Suffolk), Birin of Dorchester (near Oxford), Ithamar of
Rochester, Erkenwald of London, Egwin of Worcester, Aldelm of Sher-
bum (d. 709 ; the preceding bp. of Wessex, Hedda, is om.) ; by
K. Ethelbert of Kent (bapt. 597, d. 616), his granddaughter Eanswida
(c. 633; abb. of Folkstone), Ethelred and Ethelbrict, grandsons of
K. Eadbald (Vita in MS. Bodl. 285, relics at Ramsey), and their sister
Domneva's daughters Milburga (abb. of Wenlock, d. c. 670) and Mildred
of Minster (Mildgyth is om.), and another (?) Ethelberfs daughter
Edburg (third abb. of Minster) ;
The Eastanglians Etheldreda (d. 679, founder of Ely), Ethelburga,
Withburga, Sexburga— all daughters of K. Anna (their brother lurminus,
V. in MS. Bodl. 240, is om.), Sexburg's daughters Ermenild and Erken-
goda, and the former^s daughter Werburg of Ely, and K. Ethelbert (mart.
by Offa, 792) ;
Kyneswida and Kyneburga, daughters of K. Penda of Mercia, his grand-
son Rumwold (c. 660 ; Wulfade and Rufin, sons of Wulfere, are om.),
Ositha (according to John of T., granddaughter of Penda), Frideswida
of Oxford (d. c. 735) ;
Ethelburga and Hildelitha of Barking, Essex, and Cuthburga of
Wimborne, Wessex.
The Northumbrian Church owns Paulinus, first bp. of York (till 633),
kings Edwin (bapt. 627, killed in the battle of Hatfield, 633), Oswald
(d. 642), Oswin (d. 651, buried at Tynemouth); abb. Hilda of Whitby
(d. 680 ; her sister Hereswitha, and Bega and Heuua are om.), Ebba of
Coldingham (uterine sister of Oswald, d. 683) ; the missionaries Aidan
of Hy, bp. of Lindisfam (d. 651 ; his successors Finan and Colman are
om.), Cedda (Chad), bp. of York (664-9), of Lichfield (till 672), and his
brother Cedd, the apostle of Mercia and Essex ; bp. Wilfrid of York, the
restorer of Romanism and apostle of Sussex and Frisia, Eata of Hexham,
Cuthbert of Lindisfam (Bosa, Boisil om.), John of Beverley (d. 721), abb.
Brithun (Bircthun) of IJeverley, Benedict- Biscop, the founder of Wear-
mouth (674) and Jarrow (682), and abbats Esterwin,. Colfrid ; Beda ;
Guthlac (d. 714), and his disciple Bertellin (added in Ed.) ; Egbert
(d. 729), the friend of Willibrord.
Of Saxon missionaries of the eighth century, we find Willibrord of
Northumbria, the apostle of the Frisians (bp. of Utrecht, 696, d. 739), the
two brothers Hewald (Albus and Niger, mart. in Westfalia), the brothers
Odulf or Adulf (bp. of Utrecht ?) and Botulf (afterwards abb. of Ikanho
or Botulphstown, Boston, in Lincolnshire), Wilfrid, Boniface (archbp. of
Maintz, d. 754), Walburga (abb. of Heidenheim, dioec. Eichstadt)— (but
her brothers, Willibald and Wunibald, as well as Wigbert, Suidbert of
Kaiserswerth, Adelbert, Willehad (bp. of Bremen, 787-9), Liudger of
Munster (Vita in MS. Harl. 2800), Lioba, Solus (hermit at Solenhoven),&c.
are omitted). Alcuin, the friend of Charlemagne (d. 804), is given in
the Narr. to Aldelm.
The ninth century, the period of the Danish inyasion and of uni-
versal ruin, has contributed the kings and raartyrs Fremund and
c 2
Edraund of East Anglia (c. 870), Kenelm (819) and Wistan (849) of .
Mercia; Edmund's brother Edwold (hermit at Shaftesbury), bp. Swithin
of Winchester (d. 861), Neot (hermit at St. Neofs in Cornwall, d. c. 877),
Clarus (hermit at St. Clair in Normandy, d. 894), Grimbald (a monk of
St. Bertin, who became abbat of Newminster at Winchester, d. 903),
and the historic Ositha (mart. c. 871).
The tenth century, a period of reconstruction and revival of discipline,
as instanced in the Cluniac reform, has provided K. Edgar (d. 975), in the
Ed. ; Edward king and martyr (murdered at Corfe Castle, 978) ; the great
bishops Odo (d. 958), Dunstan (d. 988), Elphegus (mart. 1012) of Canter-
bury, Oswald (d. 992) of York, Ethelwold (d. 984) of Winchester, Wulsin
of Shirburn — (but Birnstan and Elphegus of Winchester, whose lives are
in MS. Lansd. 436, and Ailwin of Elmham — see ii. 541 — are om.) ; Efleda
of Rumsey, Wlfhilda of Barking (d. c. 980), Editha of Winchester (Edgar's
daughter, d. 984) — (but Edburga of Winchester, daughter of Edward I, is
om.) ; Walstan, a local saint of Bawburgh near Norwich (d. 1016), is
added in the Ed.
In the eleventh century, the old order is represented by Edward, king
and confessor (1042-66), hp. Wulstan of Worcester (1062-95) ; Walleuus
Count of Northumberland (beheaded by William the Conqueror, 1075,
buried at Croyland), in Narr. to Lanfranc— (William of Roschild (d. 1067)
is om.) ; the Norman immigration by archbps. Lanfranc (1070-89) and
Anselm (1093-1109), bp. Osmund of Salisbury (1078-99) — (but Remigius
of Lincoln (d. 1092 ; Vita m C.C.C.C. 425, ed. Wharton, Anglia Sacra)
and Thurstan of York (d. at Pontefract, 1120) are om.).
The twelfth century, the period of the Cistercian and Carthusian re-
vival, adds the hermits Henry of Coquet (of Danish descent, d. 1127),
Bartholomew of Farne, Caradoc of St. Ismaers (d. 1124), Ulricus of
Haselborough in Dorset (d. 1154), Godric of Finchale'(d. 1170) ; archbps.
Malachias of Armagh (d. c. 1148; bufLaurentius of Dublin, d. 1181,
is om.), William of York (d. 1154), Thomas Beket of Canterbury (d. II 70),
bp. Hugo of Lincoln (Carthusian, d. 1206) ; abbats Robert of New-
minster near Morpeth (d. 11 59; another life in Lansd. 436), Walleuus of
Mailros (d. 1160), and his friend Ailred of Rievaux (d. 11 66 — these three
were Cistercians ; Stephen Harding, founder of Cistercians, whodied 11 34,
is om.), Gilbert of Sempringham (founder of the Order of Gilbertians, d.
1190); and the boy-Saints William of Norwich (d. 1137, Vita in MS.
Cambr. Addit. 3037) and Herebertus puer (Narr. in Wenefred, d. I180) —
(but Harold of Gloucester (d. I168, March 17) and Robert of Edmundsbury
(d. 1181) are omitted). Christiana (or Theodora), a Saint connected with
St. Albans, is given as an appendix in MS. Tib.
The thirteenth century concludes the list with Edraund archbp. of
Canterbury (d. 1241), Richard bp. of Chichester (d. 1253, transl. 1276),
Thomas bp. of Hereford (d. 1282, canonized by John XXII in 1320), the
boy-martyr Hugo of Lincoln (murdered by the Jews in 1255), and Thomas
de la Hale (or Tho. of Dover, murdered by the French in 1295). (But
Simon Stock, who propagated the Carmelite order in Europe and died at
3lnttot»uction, xxi:?
Bordeaux, July i6, 1265, and is honoured as a Saint in his Order; Simon
de Montfort, of whom * Miracula, cum oratione ad illum, A.D. 1265,' are
given in MS. Vesp. A. vi (fifteenth cent.); Robert of Knaresborough
(Engl. h*fe in verse ed. Roxb. Club, 1824) ; and Rich. Rolle of Hampolle
(c. 1300-1349 ?), have no place in the CoUection.)
The Collection is as complete as possible, and the amount of materials
brought together by one man is truly astonishing. But it is always the
* one man ' who does things, and the success will largely depend on the
individual, or character, and on the encouragement or discouragement he
may find. The spirit (' trieb ') of a time will produce questions, or tasks,
which evolve in the brain.: but the answer, and whether there be an
answer, will always lie with the individual. Often ' lux in tenebris lucet, et
tenebrae eam non comprehendunt.* He may be ousted by his peers —
and then there may be a Hegira, the upheaval of Islam, or the posthumous
triumph of the Son of Man. Or he may tum his back upon his kind, and
be silent, if he think fit — it is his undoubted. right to be silent, and no
force can compel him to speak if he refuses ; his talents, his genius, are
from God, and his own, as well as his love, to dispend — or not to dispend
— as he thinks fit. He is always the supreme judge in matters regarding
himself— under God — and no Kaiser or King will prevail against him in
this respect. He may have five talents, and trade with them and make
other five, or he may have two, and gain two, or he may have one, and
hide it in the earth. He may even serve in being silent, and be a passive
instrument in producing some end. The community, society, mass — the
human beast — is always slow and mediocre, and may not be ripe, or may
slumber — or may not deserve him. A resolute man will not long be
crying in the wildemess : the world is wide, and has many peoples, and
many occupations, or quiet harbours, to rest in and be at peace.
In our case the question luas answered, the task was done : our author
was a congenial man, amongst congenial men, andfound all the encourage-
ment and assistance he would require. Hi& task was in the air, and
served the purpose or interest of his class. He fovmd the libraries open,
information ready for the asking, friendly compeers, and no jealousy —
from a mistaken sense of fame — which.often defeats the best intentions.
His CoUection exhausts nearly all the materials then known to exist.
He might perhaps have added Caedmon, Bega (Vita in MS. Faust. B. iv,
ed. Tomlinson, 1842), Peter first abbat of Canterbury (V. by Eadmer in
C.C.C.C. 371), Remigius first bp. of Lincoln (V. in C.C.C.C. 425), Edburg
Winton., Elphegus, Bimstan (all contained in MS. Lansd. 436), or the
additional hves in Bodl. 240 (see II. 538), or some more of the mis-
sionaries ; but generally the Saints omitted are omitted because a life
did not exist, or, as in the case of many Irish Saints, was out of his
reach. His knowledge of English hagiography is truly astonishing. He
knows all the chief lives of earlier and later hagiographers. He knows
Adamnan's Life of Columba (c. 695), Bede— who stands on the threshold
of English hagiography, AIcuin's Vita Willebrordi, WillibaWs V. Boni-
facii, WoIstan's Life of Ethelwold. But the systematic production of lives
dates from the Norman Conquest with its influx of French learning,
beralded by Abbo of Fleury (V. Edmundi, wr. ab. 985) and Folcard of
St. Bertin, afterwards of Thorney. He knows nearly all the great writers
of the twelfth and thirteenth centuries — Goscelinus (who accompanied
Hermann — afterwards bp. of Salisbury — from St. Bertin to England, and
was successively monk of Ely, Ramsey, and St. Austin's, Canterbury,
where he died ab. 1098), the biographer of the early Saxon Saints ;
Osbern of Canterbury, the friend of Lanfranc (V. Dunstani, Elphegi, &c.) ;
Eadmer of Canterbury (d. 1124), the friend of Anselm and historian of
the later archbishops ; Osbert de Clare (c. 1 140 ? prior of Westminster) ;
William of Malmesbury (d.c. 1142) who wrote lives of the Saints of his
monastery ; Giraldus Carabrensis (l 146?-! 220?, author of the V. Caradoci ?) ;
Ailred of Rievaux (V. Edwardi c, &c.); Petrus Blesensis (d. c. 1212;
V. Guthlaci); Reginald of Durham (V. Godrici, Ebbe, Cuthberti), &c.
Where a life did not exist, he had to compile his materials from other
lives, or from the Histories and Chronicles of England — chief of which
is Bede's, from whence he makes extracts in the case of Edwin, Aidan,
Cedda, Cedd, Hilda, Egbert, the Hewalds ; he uses him by preference even
where a life did exist, as in Augustin, Paulin, Oswald r., John of Beverley,
or with the life, as in Wilfrid. Ethelbert and Lethard are made out of
Goscelin's V. Augustini ; Amphibalus from V. Albani ; Hugo puer is
extracted from Matthew Paris. For Dunstan and Tundal even Vincentius
Bellovacensis is used ; for Richard the bull of canonization (1262).
In a few cases he had himself to compile his life from a few meagre
notices in the historians, as in Kyneburg and Kyneswide, Hildelitha,
Edburga (whom he confounds with Ethelburga), Felix, Brithun.
In many cases the primitive life has perished, and our Collection thus
itself becomes the prime source, as in Caradoc, Clarus, Finan, Henry,
lustinan, luthwara, Iwius, Kened, Keyna, Melorus, Maxentia, Osmanna,
Petroc, Wlfhilda, to which the Ed. adds Bertellin, Cungar, Decuman,
Edgar, John of Bridlington, Walstan, William of Perth ; or the primitive
life is only known in other abridgements, as in Elfleda, Robert, Milburg,
Wulsin. Or additions are given from unknown sources, as in Laurentius,
Paulin. This great number of Saints' lives otherwise unknown renders
the CoUection so highly valuable, though in these cases it is often difficult
to remedy the text.
The primitive sources are often supplemented by other more recent
records, and the biography of the Saints is continued to its end. The lives
are often mosaics of the most varied materials; compounds of many
ingredients. The life is foUowed by the Translatio and Miracula, often
written by different or various authors ; additions are given from other
lives (as in Anselm from MiIo's V. Lanfranci, Erkenwald from V. Ethel-
burgae ; in Cuthbert from Reginald, Dunstan from Eadmer), the history
is completed from the Chronicles and Histories (under the quotation
' ut in historiis legitur '), as Bede, William of Malmesbury (for Patrick),
Florence Wigom. (for Wulstan), Simeon Dunelm. (for Cuthbert), Matthew
Paris (for Amphibalus), Historia Eliensis, Higden (for Dunstan, Edmund
Slntronuctlon,
XXXI
archbp., Lanfraiic), Brompton (for Augustin, Edward Conf, Dunstan,
Lanfranc), Vincentius Bellovacensis (for Boniface, Dunstan), Legenda aurea
(for Bede, Tho. Beket). In Alban the life is filled up from Bede, Matth.
Paris, Hist. EHensis, and some additions *que in diversis locis exarata
repperi.' Augustin is niade up from Bede, Goscehn, Brompton ; Bede
from Bede's works, Will. of Malmesbury, Simeon of Durham, Leg.
aurea ; Dunstan from the two lives by Osbern and Eadmer, from Vinc.
Bell., Higden, Brompton, WiU. Malm. De Antiq. Glaston. ; in Cuthbert,
Bede's life is preceded by the libellus de ortu, and foUowed by extracts
from the Hist. translationum, Simeon Dunelm., Reginald's lib. de admi-
randis C. virtutibus, and the Hist. Cuthberti ; Wulstan is compiled from
the life by Will. Malm., its abridgement in Hari. 322, WilL Mahn. Gesta
Pont., Flor. Wig., Ailred's Vita Edwardi, and the lib. miraculorum in
MS. Dunelm. B. iv. Patrick is supplemented ' ex libris monasterii apud
Glastoniam,' sc. from William of Malm. De Antiq. Glast., and Joh. Glast.
Chronica. John of Tynemouth likes to give documents : in Thomas
Beket he finally adds the Statutes of Clarendon (om. in Ed.), as in
Augustin he faithfully records the Quaestiones and Responsiones ex-
changed between him and Pope Gregory. He even adds genealogies in
Margaret and Oswin. Everything is water to his mill, and he aflfects
with like tendemess spurious and genuine elements; so in Cuthbert,
Edmund K., and Tho. Beket he gives the fabulous libelli de ortu mirabili.
In Ositha and Edburg he has confounded two difTerent Saints. He shows
his hand in the accumulation of matter : but he rarely adds of his own \
At that time no book was deemed complete, or perfect, without its
share of Narrations. They were the craze of the age. They appeared
not only in separate coUections", but as by-works in books of nearly every
description. They ruled the sermon, and both the English Evangelia
Dominicalia, and the Latin sermons of Waldeby, are replete with them ;
in the former, they form the third part of the sermon, after the gospel
story and the Exposition. The custom seems to have sprung up with
the begging Friars, and their popular oratory ; in their pulpit addresses
they liked to amuse the multitude with stories and "buffooneries. To
humour this taste John of Tynfimouth introduced his Narrationes, which
accompany most of his lives— generally one or two, sometimes even more
(Kentigern, ^oniface, Edward C. have 3, Dunstan, Ethelbert, Willibrord
4). They have generally qply a loose — if any — counexion with the life,
at most as ' Incidents ' of the same time— and so, Incidentia, they are fre-
quently titled, while others have the heading Narratio, sometimes with the
qualification ' edificatoria.' Accordingly, they often begin, * Illis diebus,*
' Illis etiam diebus,' ' Eo tempore,' ' Circa hec tempora,' ' Circa hos dies,'
or, e.g., ' Circa infantiam S. Kentigemi.' But the Narrationes, properly so
* In Richard and Thomas Herefordie occurs the same sentence in the sarae words.
Cohimba concludes with a sentence of his own (* Est antem sciendum quod Hibemia
proprie Scotorum est patria: antiqnittis igitur Scotia pro Hibeinia sepins scribl
solet,' &c.), Occasional remarks abont his authorities, travels, &c. are, of conrse,
also his own. » Cf. Crane, The exempla of Jac. de Vitry, 1890.
xxxii Botja JLegenna anglie,
called, often take no regard of the time (cf. e. g. Adrian, Bede, &c.). They
comprise stories of all sorts — legends or legendary tales (contes d^votes),
as Dorothea (ii. 361), Eufrosyna, Margareta, Marina, Pelagia, Tais, or
stovies and anecdotes (exempla) of the Fathers of Egypt, as Macarius,
Nathanael, Arsenius, Pastor, Pachomius, Zeno, Isaac, Antonius, or of such
foreign Saints as Leo papa (i. 68), Helias, Gengulphus, Magnus, Paulinus
Nolanus (i. 159), Lupus, Andreas Fundanus, Arnulf, Anianus, Goar,
Benedict, Peregrinus, loh. Damascenus, Aurea, Eligius, Quintin, Carileph,
Antidius, Goderanus, loh. elemosinarius, Equicius, Florentius, Pharo,
Basilius, Genebaudus, Sanctolus, Dacius, Bernard, Gregorius, Maurelius,
Odilo, Odo, Hildebrand (ii. 529); also of Charles Martel, Pipin (ii. 451),
Carolus (ii. 185), Ludovicus (ii. 228), Conrad (i. 74), Otto III (i. 315),
Henricus III (i. 348) ; of English Saints not contained in the Lives (see
above), or regarding such subjects as De Cruce de Holm (i. 329), of the
blood of Hayles (i. 324). Some are legends of the Virgin (i. 440, 443, ii.
38, 175). Some give descriptions as of the monastic life in the Thebais
(i. 177), in Lindisfarn (i. 184, 367), or of the state of society under William
the Conqueror, when it was 'obprobrium vocari Anglicus' (ii. 142). Many
point a moral — so the tales or sayings from theVitas Patrum— as against
* superbia,' * vanitas,' ' desidia,' * intemperantia,' ' fornicatio,' ' desperatio,'
&c.,or are meant to illustrate tenets of the Church (as that of theTrinity,
i, 368, of the use of masses, i. 299) ; one (ii. 529) relates the bad end of the
wicked pope Benedict. A speciality of our author is the many tales of
apparitions of the dead, visions of the infernal regions— in the manner
of Tundal — or of devils or demons, &c., which prove his superstitious
disposition — so the vision of Drithelm (i. 15, from Bede), of Kaiser Carl
(ii. 185), of a Roman Knight (ii. 272), of a Cistercian (i. 473), in Walleuus
(ii. 409), from Bede (ii. 338), &c. The Narrationes are derived from all
manner of sources — most of them from Vincentius Bellovacensis, the
prototype of our author, others from Vitas Patrum, Gregory's Dialogues,
Legenda aurea (quoted as Legenda Sanctorum in Tib.), Cassian (i. 177),
Paulus Diaconus (ii. 320), Martinus Polonus(ii.69); others from English
sources, as Bede (i. 1 5, 36, 299, ii. 63, 338, 357), Wendover (i. 46), Matthaeus
Paris (i. 329), Trivet (i. 190 ; cf. Annal. p. 98), Higden (ii. 141), Chronicon
Hayles (i. 324), Brompton (i. 247, 3x5, ii. 528).
AII the articles of the CoIIection are extracts, excerpts, abridgements.
The author always abridges ; even if he leave out only a ^lrord or two,
he will show his mitier. But sometimes, especially in extracts hastily
made during his travels, he abridges too much, and so it happens that,
heaping participle upon participle, and contracting the text, he forgets to
put the verb, or particles, as ' ut,' ' cum,' or breaks the construction and
writes nonsense^ or disjoints the sentence by omitting the relative. He
^ I give a few instances : i. 430, 'cerua celerem agebat motum, cuius vestigia
cuncti sequentes' (inst. of 'sequuntur'), 'donec ad locum devenirent ; ' ii. 421,' At
illjs qui nil preter lucem materialem videntes' (supply 'erarit'), ' illa subiunxit;'
jb, 1. 27, ' est ' om., also i. 235 ; bad contractions : ii. 91, ' Et prosternens se, vir
sanctns . . . inquit (r. prostementi) ; ' ii. 93, ' ubi per aliquod tempus moram faciens,
3lnttotiuction» xxxiii
does not seem to have revised his notes, in order to eliminate these
errors, which are rather frequent. He makes not only grammatical,
but— though rarely— also historical mistakes, in the dates or names ; he
confounds, for instance, Henricus II and III in i. 348, false dates occur
in the vision of Carolus ii. 185, and in i. 235, 1. 40 ; in Odo (ii. 224)
a mistake in the name leads to grave blunders afterwards.
His latinity, though lax, is not very incorrect, and is superior to that of
the author of the Ed. He uses the orthography of liis tirae (' michi,'
'nichil'), uses 'nonnulli'='nonnwlli, plurimi,' writes * Parisius,' 'ad inva-
dend«m Angliam,' &c. ; but the vicious use of ' enim,' even in the beginning
of his Hves (cf. Cedd : * Quia enim diem obitus S. Cedd nusquam rep-.
perire potui,' &c.), is rather offensive ; his ' quantocius ' is changed into
* quamtotius ' in the Ed.
Of John of Tynemouth, the original author of our Collection, we have
very little information— a fate which he shares with all the English
historiographers. He is also known as Tinmuthensis, lohannes Anglicus
(in MS. Bodl. 240), and (as he styled himself) lohannes Peccator*
(MS. Lambeth 10); and is identical with loh. Anglicus sive Cambro-
britanus in Pits' Appendix *. The only reliable authority regarding him
is John Boston Buriensis (fl. 1410), who first traversed the whole of
England in search of materials for a Catalogue of English writers, noting
cepenint iam multi eiBS exemplo mundum lelinquere'; i. 237, 'sagitta desnper
veniens, iisque ad cor snum pertingere protestabatur ; ' ii. 189, 'rex somnium vidit,
quod mane suis ostensum, veram somnii interpretationem nuUus ei indicare potuit;'
i. 424, 'traditur (Etheldreda) regi, cnias consortio 12 annis usa non nt coninnx sed
ut domina, non solum timore domini ductus, verum etiam sanctitate eius allectus,
venerata est ab eo et dilecta ; ' i. 399, ' artifex . . . falcem arripuit . . . pellemqne
radendi opera dedita cepit;' i. 234, 'Cuthbertus precepit Cnthredum, filium
Archedenk, quem Dani cuidam vidne in serunm vendiderant, precio libertatis per-
soluto, exercitus et qui snpererant de indigenis sine rege nutantes, perdnctum in
medium in regem constitui,' &c. ; 'nt' is om. i. 340,!. 15, ii. 142, 1- 32; 'cum,'
i. 419, 1. 41 ; ' qui,' i. 421, ii. 83, 222, &c. This omission of ' qui ' is an imitation
of common Saxon parlance. Bad blunders are : ii. 338, ' Puernm contractum . . .
sanitatem reddidit ; ' i. 348, ' Tres viros . . . curati sunt.' Sqtnetiraes the text is
unintelligible throngh such lapses of the pen, as in 'Tbomas Dovorie, Hugo.'
In i. 210, thesubject ('antiquus anguis*) has been om. In i. 217, 1. 35, 'edissere'
is taken to be infinitive.
' So Patrick and Colnmban call themselves ' Peccator.'
* Pits' Appendix contains two raore lohannes Anglici : ' loannes Anglicns sacrae
theologiae Doctor ; vir in b. Mariam virg, mirifice pins ; scripsit de qnatuor eius
festiuitatibus, sc. de Natiuitate, Annunciatione, Purihcatione, et Assuraptione, cui
operi titulnm praefixit Rosariura b. Mariae virg., Librum unum ; an alind qnid in
lucem emiserit nescio, et quo tempore claruerit penitns ignoro;' and 'loannes
Anglicus natione et cognomine, ordinis S. Francisci Dr. Theologus, et Parisiis
saciae Tlieol. Professor; vir pius et eruditus; teste Henrico Vvillot scripsit qnam
vocat Summam loanninam snper Magistmm Sententiamm Libros quatuor, De
perfectione Euangelica lib. vnum, Sermones varios lib. vnum, Manipulnm iloram
lib. vnum; qua porro tempestate floraerit, nec scribit Vvillot, nec aliunde mihi
constat.' Tanner considers the first-named identical with John of T. The name
was not uncommon; the mysterious papess Jutta is said to have taught theology
in Rome under this name before she was elevated to the papal dignity as John VIII
(Schaff, Hist. of the Church, vii. 265).
down the titles of all the books he found, with their author's names and
their opening words. In his Catalogus Scriptorum Ecclesiae (abr. in
Tanner, Bibl. 1748, p. xvii) he gives the following account :
'lohannes dictus Anglicus, vicarius de Tynemuthe, floruit A. C. mccclxvi
et scripsit Historiam auream collectam de diversis historiis et eventibus
orbis terrarum a creatione mundi usque ad tempora regis Edwardi in-
clusive, vol. iii. 15, 162, 147, 82. Librum servorum Dei maiorem, qui
vocatur Martirologium, in maximo volumine, 15. Librum servorum Dei
minorem, qui vocatur Sanctilogium ex vitis et miraculis sanctorum Angliae,
Walliae, Scotiae, et Hiberniae collectum, in magno volumine, 15. Marti-
.rologio quoque venerabilis Bedae sanctorum noraina nonnulla, martyrum
et confessorum et virginum virtutes et miracula breviter et succincte
adiecit. Scripsit etiam Super Genesim, Exodum, Leviticum, Numerum,
Deuteronomium, losuae, ludicum, Regum, et Apocalypsin morales
expositiones et allegoricas, et plerisque in locis literales ex opusculis
sanctorum doctorum et patrum antiquorum diligenter extractas, in
maximo volumine. De omnibus vero sanctis usus ecclesiae Sarisburiensis
lectiones, vitas eorum breviter continentes, compilavit in uno volumine,
quem quidem librum Lectionarium nominare decrevit.'
The succeeding bibliographers, Bale (first ed., Ipswich, 1548 ; second,
Basle, 1557), Pits (Relat. historic. Paris, 1619), Tanner, Gale, rest on
Boston, but rather add to the difficulties; Leland, who did not know
Boston, gives no notice \
Pits calls Tynemouth his native place, and Tanner says that he was
born there. Both add that he was afterwards a monk of St. Albans —
' Postea factus est ordinis S. Benedicti monachus ad S. Albanum.'
That he was vicar of Tynemouth may be taken for granted. His name
appears in two entries, of 1315 and 1316, in Bp. KeIIawe's Registrum
Dunelmense. • In Nov. 1315, 'Dominus lohannes perpetuus vicarius de
Tynemuthe ' is one of a committee appointed by the Bp. of Durham to
inquire into the state of the parish church of Meldon, on the presentation
of Robert de Tymparon for the vacant rectory (Hardy, Reg. Dun. ii.
P- 755) ; aiid again, on the transfer of R. de Tymparon to the rectory of
Hartbume (on thedeath of John de Percy, rector, July 4, 1316; cf.
Hardy, ib. 810), he appears in a new Inquisition * made on the presentation
* He, however, elsewhere quotes him by the name Chrysistoriographiis (from his
Historia atirea ; cf. Nicholson, Engl. Hist. Libr., London, 1736, p. 05).
' As this piece is wanting in Hardy, I give it here from Hodgson ; ' Reverendo
Ricardo Dunolm. episcopo, Officialis domini archidiaconi Northumbrie. Man-
datum vestrum vii Idus Octobris a. d. 1317 recepi in hec verba : " Ricardus, etc,
presentavevunt nobis religiosi viri prjor et conventus ecclesie nostre Dunolm.
magistrum lohannem de Nassington clericum suum ad ecclesiam de Meldon.
Quocirca vobis mandamus quatenus etc. diligenter inqniratis an dicta ecclesia vacat
etc, Dat. apud Dunolm. 3° die Oct. et consecrationis nostre anno sexto."
' Auctoritate igitur buius mandati diligentem feci inquisitionem per dominos
Robertnm de Bothal, Willelmum de Whelpington, lohannem de Stannington
ecclesiarum rectores, dominos Willelmnm de Novo Castro, lohannem de Tynemwe,
Philippum de Neuton in Glendale, Robertum de Chevelingham, lohannem de
Ponteland, Gilbertum de Newbum ecclesiarum vicarios, dominos lohannem de
3|ntroiiuction. xxxv
of John of Nassington for the same rectory, dated iii. Id. Oct. 1316
(Hodgson, Hist. of Northumberland, 1827-40, ii. 2, pp. 7, 8)^
This is the earliest notice; for in 1314 and 1321 John de Howicke
appears as ' Priest' (i.e. vicar) of Tynemouth, according to Gibson, Hist.
of Tynemouth, i. 135 (who does not give his authority, but seems to rest
on the Chartulary of Tynemouth). Further back, in 1 293, when Edward I
sought to obtain the advowson of the church of Tynemouth, a * Willelmus
vicarius de Tynemuthe ' is mentioned— together with John de Trokelowe,
cellarer, and other monks of the priory— among the advocates of the
King's claims, in the RoU of * Pleas de quo warranto,' Newcastle, 21
Edw. I (Hodgson, iii. i, 121 ; Gibson, i. 112).
As to the ' terminus ad quem,' a new vicar, John de Howord (?), occurs
in a grant, dat. Aug. i, 1325, cited by Gibson (i. 138) from the Tynemouth
Chartulary ' ; which runs :
* Know all men, &c., that I, Thomas de Raynton, have given to the
Prior arid Convent of Tynemouth, and to the Monks of S. Alban there
servants of God, four messuages, sixty acres, and three roods of land,
with the appurtenances, in Bacworth, Moreton, Whiteley, and Milneton,
which I had of John de Howord (?), Chaplain and Vicar of Tynemouth.
These being witnesses : Adam de Burton Knight, Robert de RyhUl,
Thomas de Fenwyk, John de Plessys, Thomas de Hedewyn, John de
Bacworth, Henry Faukes, and others, on Monday next after the feast of
S. Peter ad Vincula (1 Aug.) 1325.'
And later on, in an Inquisition taken at Preston, Nov. 25, 1353 ', John
Prudhow, Nicholaum Tyok, Thomam de Rothebery et Willelmum de Werkeword
cnpellanos pnrochiales de Novo Castro. Qui dicunt iurati qnod dicta ecclesia
vacat et vacavit fere a festo S. Marci Ey. a. d. 1316 per admissionem d. Roberti
ultimi rectoris eiusdem ad vicariam de Hertebnme, quam vicariam idem Kobertus
possidet. Item dicunt quod religiosi viri ptior et conventus ecclesie Dunolm. sunt
veri patroni eiusdem et ultimo tempore pacis prcsentaverunt et sunt in possessione
presentandi, et valet annuatiro 10 marcas. Non est pensionaria nec litigiosa, etc.
' Data apud Novum Castrum super Tynam iii idns Oct. a. d. 1316 ' (Keg. Eccles.
Dunelm. i. fol. iio).
' This is nndonbtedly onr anthor. A different person is Ihe •Dominus de Tyne-
mnth monachus de Tynemuth Diin. dioces.,' who appears in the list of sub-
deacons ordained in 1343, of deacons in 1343 (in Hardy, Reg. Dnn. iii. 125, 333) ;
another, again, the ' Frater lohannes de Tynemuth monachns Novi Monasterii,'
who was made acolyte in 1337, deacon in 1340, presbyter in 1341 (Hardy, 189,
ao3, 2 10) ; both of these are too late. The naroe is rather frequent. A John de
Tinemue was presented to the rectory of Meldon by Sir Roger Bertram between
1260 and 1274 (Hodgson, Hist. of Northumb., ii. a, 8 ; iii. 3, 50) : another occnis
in 1383 (ib.) ; another is mentioned in the Treasury accounts of the chnrch of
Duiham cited in Kaine, S. Cuthbert, p. 138, A. d. 1403 and 1413 ; a * Dominus loh.
de T." occurs as owing xs. in an nccount vol. of Finchale in 1415-6 (Invent. and
account rolls of Finchale). A John of T. was Grey friar at Lynn, Norfolk, vicar
of Boston, Linc, snffragan bishop under the title of Jip. of Argos, and died in 1534
(MS. Lansd. 979) ; cf. Gibson, ii. clxxi.
" Despite this fact, Gibson wonld have John of T. continue as vicar for more
than the next decade. After mentioning the new Lady Chapel erected in 1336,
he says : ' The pnrsuit of leaming and virtue was not neglected within the cloister
of T. Priory. John of T. flonrished here about this time.'
* In this inquisition it was fomid ' That it would not be to the prejndice of the
xxxvi n^otia legenua ^nglie.
de Whetely is named as vicar of the church of Tyneniouth» It appears,
therefore, that our author's vicarship had expired in 1325, and that he
filled that post from 1315 to ab. 1325.
From these facts vve must start. As twenty-five was the canonical age
for receiving priesthood, we may deduce that he was born ab. 1290. His
date, therefore, is earlier than is generally supposed, and nearly coincides
with the great revival of thought and literature in the North, as repre-
sented by Duns Scotus (i274?-i3o8) and Richard Rolle (i3oo?-i349?).
As vicar he was closely connected with the priory of Tynemouth ;
and there is reason to believe that, as vicar, he was viember of the
fraternity^ and their deputy for the parish, and that so he was a
Benedictine monk from the outset, and long before his settlement at
St. Albans. These vicarages had sprung up during the reign of the
three Edwards, whose policy it was to enforce the power of the State
on the clergy and to curb the civil power of the Pope.
I read in Newcome, Hist. of St. Albans, 1793, p. 233, that ' it was a
very politic act of Edward III to institute vicarages, and thus encourage a
laborious parochial clergy, endowing the same out of the swoln possession
of the regulars : for, though it was impracticable to deprive these bodies
of lands or of tithes by force, yet they would consent to endow a vicar,
and provide for his residence, on condition he ivas one of their body \
but, on other terms, or to suffer the patronage to pass from them, they
still refused.' The case was similar at Redburn, where the vicarage
house was also the residence of the monks'^ (Newcome, p. 218).
So, then, we may construe his earlier life thus : that he was bom at
Tynemouth ab. 1290, probably of low parentage— as his only name is
John of T. simply, without a surname; that, being a clear-headfed,
studious boy of some promise, he was taken in hand by the convent,
educated in their house, and early entered the brotherhood ; that he was
King or of others, if licence were granted to John de Whfeteley, Vicar of the
Church of Tynemouth, to give and assign to the Prior and Convent of Tynemonth,
nine messuages, one toft, one hundred and sixty acres of land, and lOJ". rent, in
Westmorton, Westbacworth, Tynemouth, Preston, Estbacworth, and Estchirton,
in part satisfaction of 10/. yearly in lands, which they were Hcensed to acquire
under the King's letters patent, notwithstanding the statute of Mortmain. It was
also found that the same were holden of the Prior and Convent at a rent of i6j. \d.
yearly, and were further worth 23^. And that there remained to the aforesaid
John beyond this gift seven messuages and eight oxgangs of land in Estchirton,
worth yearly loof., holden of the said Prior and Convent by the service of one
pound of pepper, so that he was fully able to sustain all burthens and charges
incident thereto ' (Gibson, i. 153). A list of the vicars and priests of T. in more
recent times, since 1492, is given by Gibson, ii. p. clxxii.
* I have made inquiries on this point, and find a certain unwillingness to allow
the identity of monk and vicar in the same person, but the fact seems undeniahle.
* John of T. was not, then, as Pits has it, ' vicarius sub pastore loci,' but under
the prior, and probably a monk himself. The vicar always appears with the
officjals of the priory, and is named in one breath with other monks ; his church
was that of the priory, and stood within its precincts, Du Cange says s. v.
Vicarius : ' Sic appellabantur, ab. Anglis praesertim, Vicarii perpetui qui in Ecclesiis
constituuntur quae Monasteriis aut CoUegiis Canonicorum appropriatae sunt, i. e.
quae ad Monasteria aut CoUegia Canonicomm pertinent.'
3(ntroiiuct1on» xxxvif
sent by them to the University, probably Oxford ', to acquire that higher
knowledge which the Priory could not give ; and that, after completing
his course, he received the orders of acolyte, subdeacon, deacon, and
presbyter at Durham— which orders were conferred in consecutive years
— and, lastly, was appointed vicar of Tynemouth by the Prior and
Convent, with the assent of the Abbat of St. Albans, and presented to
the bishop.
The pride of Tynemouth was its old and famous priory. It stood upon
a lofty rock north of the mouth of the Tyne, which here divides the
counties of Northumberland and Durham, prospecting boldly into the sea
and partly encircled by its waves ; it was surrounded on the land side
with an escarpment in the manner of a fortress, the defences extending
around ' Prior^s Haven' to and upon the fortified peninsula which forms
the southem side of the haven '. Across the river stood the old monastery
* There were but four colleges at Oxford at that time: University, Merton
(founded by Waller de Merton, 1264), Balliol (f. by Balliol, K. of Scots, c 1260),
Exeter ; yet the number of students is stated at 30,000 [?]. The rise of Oxford was
due to the stndious pursuits of the new orders, and the emulation among the old.
All men of any note in the thirteenth century were either Dominicans or Franciscans,
as Roger Bacon, Al. Hales, Rob. Grosthead, Scotus. Their snperior leaming was
aa incentive to the older orders to send their young men to the University and to
endow new coUeges, the contiuual louud of duties in the monasteries allowing no
vacant hours for private study. So Merton and Balliol were founded, with a view
to train yonng men for the offices in the abbeys, and to give them that tinctnre of
science which the friaTS were found to possess. In the reign of the Edwards, the
same spirit continued, and new foundations were added, not only by the monasteries
but by other patrons, bishops, &c. ; so that at the death of Edward III, in 1 377,
there were seven colleges built at Oxford, six at Cambridge. * These seminaries
were soon overstocked, and the monasteries could not employ all that were iit ;
then the rest were transplanted into the country churches, and became the regular
clergy and the new endowed vicars' (Newcome, p. 232). In Edward irs time,
the Benedictines of Durham built Durham CoIIege for their young men ; those of
Gloucester built Gloucester College, which was afterwards enlarged, by licence of
mortmain, for other houses of the Benedictines ; and Archbp. Islip fonnded Canter-
bury College to educate young men for the supply of the abbey and cathedral of
Canterbnry, called Christ Church. It was the custoni of St. Albans to send their
novlces to Gloucester Hall (now Worcester CoIIege).
' ' The situation of the buildings may be gathered, in some degree, from a plan
of Tynemouth made in the time of Queen Elizabeth. The original exists in the
Cotton Collection (Aug. I. ii, art. vi, vii). From this plan we learn that the
monastery, church, and conventual buildings, together with Ihe ward-honse, were
surrounded on the land sides with an escarpmenl in the manner of a forttess ; and
that on entering from the village, over a wide moat and drawbridge, the first
building was the gate-house of the monastery, in which the porter resided, having
for its neighbonr the ward-house, where armed defenders of the convent were
lodged. To the right of this was the "outer port," heyond which the defences
extended around "Prior's Haven" to and upon tbat fortified peninsula which forms
the southern side of the haven. Fntering within the gate-house and wall, was the
great court, on the south side of which stood the principal domesttc ofhces of
the convent, within an enclosure or inner court. On the south side of the parish
church or original edifice, and adjoining that part of the wall which is now
standing, was the common-hall, which formed the westem side of the cloistet.
On the southem side were the buttery-hall and kitchen, and the new hall. The
Chapter-house and the dormitory formed the eastern side of the inclosure called
the Cloister, and on the south of the dormitory was the " Lords' Lodging," which
xxxviii iBotta legenDa anglie,
of Jarrow (founded by Benedict in 682, with its sister monastery of Wear-
mouth, founded 674), made famous by Bede ; at some distance to the
north was the Isle of Coquet (sometime a possession of the priory, later on
of St. Albans), so famous for hermits in Cuthbert's time. The priory was
founded in 625 by K. Edwin, was repeatedly destroyed by the Danes, and
as often restored by distinguished persons ; was for a time given to Jarrow
(by Waltheof, Earl of Northumberland, c. 1074) and, with Jarrow, annexed
to the church of St. Cuthbert (1085) ; but was refounded as a Black
priory subordinate to the Norman abbey of St. Albans, in 1090, by
Earl Robert de Mowbray, who rebuilt the place and fortified it. From
this time it remained a cell of St. Albans, till its dissolution on Jan. 12,
1539, when Robert Blakeney, the last prior, with fifteen monks and three
novices signed the deed of surrender (which deed is prfeserved among
the records of the former Court of Augmentations at Carlton Ride,
London). In 1121 the monks of Durham endeavoured to recover the
church, by virtue of the gift of Waltheof, and urged that claim in
a chapter at York, but in vain ; they renewed their claim from time to
time, until it was compromised in 1134, with the sanction of Pope
Alexander III. In Abbat Richard d'Albiney's time (d. 1129) an arrange-
ment was made between the priory and the parent-abbey of St. Albans,
whereby the church of Tynemouth was to pay to the abbey 30J. yearly,
and to relinquish to the abbats the churches of Bywell and Woodburn,
the tithes of Amble, and the Isle of Coquet ; and it was provided that
when the abbat made a visit to Tynemouth, he with twenty attendants
should be entertained for fifteen days by that fratemity (Gibson, p. 42).
The patron Saint was St. Oswin, King of Deira — of the illustrious
lineage of Edwin, the first founder— who joined the army of martyrs in
651, and was interred *in the oratory of the Blessed Virgin at Tynemouth.*
building, as the name implies, was appropriated to the acconamodation of the
i-oyal and noble guests of the priory. It would seem that additional provision for
hospitality was required, siuce, on the west of the buttery-hall, the "new lodging"
is marked upon the plan. Near to this building, and within the inner court, were
the brewhouse, mill, and bakehouse. On the northern side of the parish church,
and apparently detached from ihe sacred building, was " the Prior's Lodging,"
which, with the " Corn-house," appears to have formed the eastern boundary of the
great court. Its western side was occupied by " the Constable's Lodging" and
the " Kylne." A long row of stables, which, if the proportions of the plan can be
trusted, were nearly as long as the church, inclosed, on the eastern side, a triangular
space called the " Poultry-yard " ; and eastward of the stables stood a very large
building marked as " thegreat barn," a lesser building called a barn, and another
called the granary, which, with the stables, inclosed a space called the barn-yard.
The space between these buildings and the edge of the cliff, which at that time
probably extended much further into the sea than it does at present, formed the
" North-Walk." A large quadrangular space eastward of the abbey church is
represented as vacant, and is called the "Garden Place," and its sonthern bonndary
appears to have been a wall in nearly tlie same situation as the present boundary
wall. The space represented in the plan between that wall and Ihe edge of the
chff which overlooks the Prior's Haven, corresponds to the sloping ground, covered
with grass, between the two existing walls, aud is marked as the " South couit."
Adjoining the ditch, to the south-west of the town of T., the place of " the old Fish
ponds, now an old dyke," is represented on the plan ' ^Gibson).
Slntronuction.
XXXIX
His body was revealed and discovered in 1065, and, on the completion
of the new buildings commenced by Mowbray, solemnly translated and
enshrined in iiio (on which occasion also his Vita was written by a monk
of St. Albans, tlien resident at Tynemouth). There were also interred
the bodies of Malcolm Cenraar, King of Scotland, and his son Edward,
who were slain by Mowbray*s forces in besieging Alnwick Castle in 1093
(the bodies were alleged to have been discovered in 1257) ; also Cospatric,
Earl of Dunbar.
The Norman church, built by Mowbray, was renovated in a more
magnificent style in 1220 (at which time Salisbury Cathedral and Hexham
abbey church were also commenced) : a choir was added, and a westem
extension equal to about one-third of the whole length ; the new parts, so
incorporated with the Norman church, being built in the beautiful Early
English style with lancet windows,gracefuIly clustered columns,and foliated
capitals. From this time the church ^vas conventual and parish church at
the same time, being halved so that the choir with its stalls was reser^xd
to the monks, the nave to the parish or vill ; a screen separated the two.
A dispute, which had arisen between the Abbat of St. Albans and the
Bishop of Durham, touching the right of episcopal visitation and juris-
diction in the parochial churches appropriate to Tynemouth — the priors
having refused obedience to the bishop by virtue of the immunity enjoyed
by the parent-abbey, which was immediately subject to the Holy See —
was, in 1247, finally settled by the sentence of delegates appointed by the
Pope, in this way, that the bishops were to exercise the office of visitor in
the parochial part of the church only (' visitationis officium exercebunt
in illa parte ecclesiae in qua parochianis divina celebrantur, sine onere
procurationis, ita quod de monachis, seu alia parte ecclesiae, sive ecclesia
de cella, se nullatenus intromittant '), and the priors, when appointed by
the abbat, were to be presented and promise canonical obedience to the
bishop ' ratione ecclesiarum parochialium ; Vicarii autem in ecclesia de
Tynemuth successive instituendi a priore et conventu de Tynerauth,
de assensu abbatis eorum, praenominato episcopo et successoribus suis
praesentabuntur ; qui quidem admissi eidera episcopo in spirituaJibus, et
monachis raemoratis de temporalibus respondeant ' (Hardy, Reg. Dun. i.
P- 83).
The town of Tyneraouth owed its rise to the priory, and had sprung up
as early as the reign of Edward I. It was a village inhabited by tenants
in husbandry, by workers in various handicraft trades, and by hurable
villagers, clustering under the defence of the prior's castle, and obtaining
a livelihood in dependence upon the great ecclesiastical fratemity, who
were its lords. ' The Prior was to the dwellers in his demesne not only
an ecclesiastical father, a feudal superior, and dispenser of justice, but
was the head of an establishment which gave employment to the people,
and maintained a considerable body of functionaries, serving-men, and
dependents' (Gibson, Guide to T.).
The priory was rich, and had great territorial possessions ; the prior
had jurisdiction within the liberty, and appointed his own shere-reefe
and coroner. It had generally from fifteen to twenty monks. It had
a Scriptorium or Library, some of whose books are still extant^. Nor
was it without its share in literary pursuits. One of the monks wrote the
Vita S. Oswini (MS. C.C.C.C. 134) about 11 10 (cf. Hardy, Descr. Cat.).
A Tynemouth CharAulary (or rather portions of a Chartulary collected into
a volume) is now in the possession of the Duke of Northumberland
(Gibson). John de Trokelowe was cellarer at Tynemouth before he was,
with the then prior, for conspiracy removed in chains to St. Albans,
where he afterwards remained and wrote Annales Edwardi II (ed. Riley).
As a cell of St. Albans it kept up a constant intercourse with the
parent monastery. Monks of the abbey became priors of Tynemouth,
and priors of T. became abbats of St. Albans — as Thomas de la Mare
(who was prior 1341-g, abbat 1349-96), and afterwards the famous
John Whethamstede (prior 1396-1420, abbat 1420-40, and again 1451-64).
Offending monks of either place were relegated to the other.
It was a lively place, in a lively time, and played a prominent part in
the history of those days, being — on account of its fortified position — the
frequent resort of the kings on their expeditions against the Scots. It
had plenty of trouble as well as of glory. Here are some of the incidents
that happened during our author's time, and of many of which he was
eye-witness, An eventful period was the reign of Edward I ^. During
a considerable part of this reign the monks were involved in a dispute
with the burgesses of Newcastle, regarding the trade at the prior's town
of North Shields to the detriment of the king^s lieges in Newcastle ; in
1292 judgement was given for the king and the burgesses. About the
same time the judicial privileges of the prior were atlacked, and the
king's judges claimed to have cognizance of all pleas arising within
the liberty of Tynemouth ; for nearly eight years the prior had to submit
to this deprivation of his rights. Moreover, the king sought to obtain
the advowson of the priory, and to grant licence for election of priors ;
attacked the right of sanctuary and of amerciments of both the priory
and the abbey. The priory also suffered heavily under the exactions
made for a crusade, and, later on, for the recovery of Guienne. In 1295
Adam de Tewing was prior: he was accused of disobedience to the
abbat, whereupon Abbat John de Berkhamstede hastened to Newcastle,
entered the priory by night and seized the prior, who, with John de
Trokelowe and other monks, was sent in fetters to St. Albans; they
were said to have conspired to transfer the advowson to the king.
Adam was succeeded by Simon (de Walden?). But despite his
wranglings with the priory, the king was a frequent visitor there: he
* So MS. Vitellius A. xx (which prior Ralph de Dunham gave to the priory) ;
MS. Durham Cath. A. iv. b, thirteenth centnry (which was given to the church of
St. Oswin by brother Henry de Gorham) ; MS. C.C.C. Oxf. 134, with the Vita
S. Oswini ; MS. C.C.C, O. 144 (written at T. in the fourteenth century) ; but tlie
oldest relic was a Psalter, known as Liber Oswini regis, MS. Galba A. v (now
nearly destroyed by fire). MS. Faust. B. ix, containing part of the St. Albans
Chronicle (1360-88) is the MS. found by Leland at Tynemouth.
» Cf. Gibson,
3lntroDuction. xh
sojoumed there in November and December, 1292, while on a visit to
the North, to give his decision on the claims of the rival candidates
for the throne of Scotland ; again in December, 1298, in 1299, 1300, and
in the midsummer of 1301. On his visit of 1299 he restored to the
prior the right of holding pleas, and in 1301 he granted a confirmation
of all the liberties and royal franchises given them by King Richard.
In 1300 he was accompanied by his youthful bride Margaret, who
kept her court in the North while her lord was pursuing his campaign.
In 1303 the queen resided in the monastery.
In Edward ITs reign, Tynemouth became the scene of remarkable
events. In 131 2, during the contest of the king with the confederated
barons on account of the favourite Galveston, Edward and Queen
Isabella were residing at Tynemouth, when Thomas of Lancaster suddenly
approached with the forces of the barons; whereupon the king and
Galveston swiftly departed by sea for Scarborough (May 5), leaving behind
the forsaken queen. In 1316 Tynemouth suffered muchfrom the unhappy
warfare between England and the Scots — first, from the depredations
of the English army after their defeat at Bannockbum, then from the
Scots under Bruce, who crossed the border and plundered the North
with impunity. On pretence of expelling the invaders, lawless bands —
the Shawaldi or Savaldores — were formed, by one of which, under
Sir William Middleton, many injuries were done to the priory; there,
however, Middleton was captured by Ralph, Lord Greystoke, tried in
London, and executed (Hardy, Reg. Dun. iii. p. ci). It was a season
of distress and peril ; so that no husbandman dared to plough, and no
sower to sow, during four years, for fear of the enemy. Early in the
reign Richard de Tewing, till then cellarer of St. Albans, became prior.
He maintained eighty armed men for the defence of his monastery, and
sustained its welfare by his firmness. In 1322 Queen Isabella spent
some time at Tynemouth, when Edward was driving the Scotch marauders
from the English soil. In June, 1323, the possessions of the convent
having been greatly injured by the Scots, a royal licence was granted for
acquiring lands to the value of ;^io per annum.
Scarcely had Edward III been crowned, in his fifteenth year, when
Bruce, taking advantage of the king's youth, sent 20,000 men across the
border to plunder the northem counties, and Tynemouth again suffered in
the general devastation ; but on Nov. 20, 1327, a truce was agreed upon
at Newcastle. In February, 1328, the king confirmed to Prior Tewing the
charters of his royal ancestors. On occasion of the marriage of Eleanor,
the king^s sister, to the Count of Gueldres, the prior was called upon to
contribute to the expenses, and when he was slow, more urgently re-
minded, in 1333. In 1334 the royal Edward visited the monastery, and
probably also in 1333 and 1335 when he was at Newcastle. About this
time the monks were engaged in repairing their buildings and defences ;
in 1336 a new Chapel of St. Mary was added. After Richard de Tewing,
who greatly extended the territorial possessions of the priory, Roger le
Brabanzon — a member of a noble family of Norman descent— succeeded
VOL. I. d
xiii Botja legentia anglie»
to the priorate about 1339, and, after him, Thomas de la Mare, in 1341.
He was the second son of Sir John de la Mare and Johanna, daughter of
Sir John de Harpsfield, and was born about 1308. The family vvas settled
in Herts, His father's brother was abbat of Missenden ; Richard, his own
elder brother, was an Augustine monk at Thetford; John, his other
brother, took the monastic vow at St. Albans, and their only sister was a
nun of De la Pre, a cell of St. Albans ; probably, he was also related to
the noble Alicia de la Mare, abbess of St. Mary's at Winchester (Gibson).
He had served his probation in the cell of Wymundham, had been
professed in 1326, appointed steward of St. Albans in 1335, and cellarer in
1336. He was cheerful, meek and humble in spirit, benign, generous,
hospitable, a lover of peace, a patron of learning, an encourager of merit ;
a general favourite ; of dignified presence, and fluent speech. As prior
of Tynemouth, he was first employed in combating the enemies of the
convent, next in restoring its prosperous state and repairing its buildings
(on which he spent ;£864), and, withal, in extending the Kingdom of
God. In 1346, when King David invaded England, the Scottish leader,
Douglas, sent a message commanding the prior to prepare entertainment
for him and his numerous followers for two days. He came — but as
a prisoner. A great nuisance at this time was a neighbour, Sir Gerard
de Widdrington, who unscrupulously claimed the manor of Havvkesley,
and, not content with going to law, kept the monks in constant fear
of assassination. In this conflict Thomas was assisted by Lady Mary
de Percy, sister of Henry, Duke of Lancaster, who not only gave her
jewels to enable him to maintain his right, but also sent to his aid
a mighty champion, Sir Thomas Colvin, on whose appearing in courfon
the day of the trial, and offering to maintain the prior's right by fight, Sir
Gerard withdrew his suit. In his time of peace the prior devoted himself
to peaceful study and to preaching the word of God ; in performing this
duty he, contrary to custom, employed to accompany and to aid Jiim
many secular clergymen and friars. In his convent he enforced the
rule, and enjoined piety. He seems to represent the influence of the nevv
zeal avvakened by Richard Rolle. In 1349, when the great pest (the
Black Death) had cut off the lives of the abbat of St. Albans, Michael de
Mentmore, of the prior, the sub-prior, and more than forty monks of the
abbey, so that the surviving brethren knew not how to fill the vacancies,
Thomas de la Mare was elected abbat, and invested at Avignon by the
Pope. As abbat he continued the vvork of reform, an able administrator,
a patron of learning, a friend of the king, and died in 1396. In the
priorate he was succeeded by Clement of Whethamstede, a monk of
St. Albans, and he by John, uncle of John of Whethamstede, after whom
followed, in 1396, John of Whethamstede, junior, who, in 1420, became
abbat ^.
These, then, were the surroundings in which our author grew up. The
^ As a curiosity it may be noted that in the sixth year of his abbacy vve find
a warning addressed to the monks of Tynemouth that they shall no longer act
plays in the church (' ferialiter agere in ecclesia ') on St. Cuthbert's day, while
31ntrotiuction» xnii
place itself, which rises almost perpendicular above the waves, the sea
with its calms and storms and ships \ and, more than this, the grand
memories of the past which lingered in the neighbourhood, must all have
tended to rouse the loftier instincts of his mind and to impress it with
feelings of reverence. The new enthusiasm which blazed up in the
North also exercised its infiuence. Here he would perform the duties of
his office as parish priest, but in his leisure hours revert to his studies in
the library of the monastery, bending over the goodly tomes which told
of a great past. The works of Bede, whose monastery had stood on the
other side of the Tyne's mouth, would naturally rivet his attention ; he
would also admire the subsequent historians, especially the luminaries of
St. Albans, Matthew Paris*, &c. John de Trokelowe may have had
personal influence on him. In this school his mind would receive its
direction. Inspired by the example of Bede he would conceive the idea
of continuing his work. His raind was an antiquary's like Bede, and
equally comprehensive. All his works are conceived on a vast plan —
universal history, universal hagiology. He would not dwell on details, or
linger in the way, but hurried on to comprehend the whole, and get round
a subject— a Saxon trait. He always goes in for the whole, epitomizing,
abridging the details. Not productive, like Bede, he was satisfied with
collecting and compiling.
It is very likely that he conceived the plan of his great work at Tyne-
mouth, and laid the first foundation there. But he would soon find his
limitation. The library of the convent, however well supplied, would
hardly suffice for his ambitious pursuits. His duties as vicar would
hardly allow him leisure enough, or permit his travelling about to collect
the materials. So the statement that he was afterwards monk of
St. Albans seems plausible at first sight. He would naturally look to the
larger monastery, with its great library and its accommodation, as the
fitter place for his task ; or his superiors, aware of his pursuits, would
procure his call'.
But, strange to say, no. direct testimony can be adduced for his residence
there. In the Annals of St. Albans he is conspicuous by his absence, his
name a complete blank, as if he had never been. He neither occurs in
the list of eminent men and writers of St» Albans in MS. Claudius E. iv*
the common people are standing aroond and making merry (Riley, Annales Joh.
Amnndesham, p, xxxv).
^ Cf. Willis, ii. 263.
* Who had made an excerpt of his Chronicle, extending from 1066 to 1245, for
the monks of Tynemouth ; it is now MS. Vitellins A. xx ; cf. Hardy, Descr. Cat.,
iii. 106.
' It must also be considered that, among the places which he visited to coUect
the materials of his works, he never mentions St. Albans— simply because it was
his home.
* This list, written at the end of Thomas de la Mare's abbacy (by Tho. Walsing-
ham ?), gives the foUowing account of the writers : ' Consequenter in nostro mona-
sterio floruit Rogerus de Wendouere, noster monachus, cui paene debent totius
regni chronographi quidquid habent. Nam plane et perlucide ab initio mundi per
xiiv 5i5ot)a Cegentia anglie,
(Riley, Joh. Amundesham, ii. 296), nor amongst the dead buried in the
cemetery, in MS. Harl. 3775 (Riley, ib. i. 431), nor in the Liber de
benefactoribus in MS. C. C. C. C. 7 (Riley, Joh. de Trokelowe, p. 427).
Nor does Boston mention a change of place. So that there is no evidence
for connecting him with the abbey.
But, then, it must be considered that the historiographers were quiet,
unassuming men, simply 'monachi S. Albani,' and not made much of
during their lifetime, or reckoned among the eminent men — it was the
Renaissance that first taught men the sense of fame. His name might
easily be overlooked at a time when the abbey played a great r6le in
politics, and was no longer the quiet place of former times. The lists also
omit John de Trokelowe, Thomas Walsingham, &c.
It must further be considered that the chief MSS. still extant of his
works were written at St. Albans— so MS. Tib. E. i and the C. C. C. C.
MS. of his Historia aurea.
But a more potent reason, and one which decides the point, will appear
presently.
St. Albans was the most famous monastery of the time. It stood on
the south side of the present town (at the back of High Street), which
covers the summit and the northern declivity of a hill. It was skirted by
the rivulet Ver (a tributary of the Colne), across which stood Verulamium,
on the line of the Watling Street, an important Roman station, which is
perhaps identical with the fortress of Cassivelaunum destroyed by Caesar
in 54, and was taken by Boadicea in 61 A. D. In honour of the protomartyr
Alban, said to have been beheaded here about 304 for sheltering-
the Christian priest Amphibalus, K. Offa founded a Benedictine abbey
in 793, which, with the church, was rebuilt (with flat Roman tiles from
Verulam) after 1077, by abbat Paul of Caen, a kinsman — if not son
— of Lanfranc, and dedicated by the next abbat, Richard d'Albiney,
in II 15, in the presence of Henry I. The said Paul recovered the
possessions of the abbey, which had been seized by K. William, and
added, besides Redburn, the cells of Wallingford, Tynemouth, Belver,
annorum distinctiones digessit Chronica sua usque ad tempora regis Henrici
a Conquaestu Secundi. Expost Mathaeus Parisiensis claruit, qui Rogeri praedicti
Chronicas necessarie amphavit, et Vitas SS. Albani, Amphibali, Thomae et
Edmundi archiep. Cant., conscripsit et depinxit elegantissime, et multos libros
providit ecclesiae. Cuius laudes si omnino vellem perstrir;gere, opus altentarem in-
terminabile . . . Post Mathaeura, Willelmus Risangre, Henricus Blankfrount, Symon
Bynham, et Ricardus Savage, chronica successive scripserunt . . . Radulphus de
Dunstaplia non impar Maroni floruit, qui sciipsit metrice vitas SS. Albani et
Amphibali, modemis et futuris merito commendandus . . . Impossibile est omnino
recitare singulos qui hic sanctitate, scientia, et probitate fulserunt ' . . . (Ou fol. 332 b
half a column is left vacant ; fol, 333 is written at a somewhat later date.) ' Nostris
vero diebus . . . Nic. Radclef scripsit libros contra opiniones lohannis Wyclef
heretici, et Willelmus de Bynham saepius contra dictas opiniones, ipso vivente,
determinavit egregie: at Simon de Southerei multos per suas praedicationes ab
errore praedicti lohannis revocavit; omnes quidem huius loci monachi, omnes
simul et semel sacrae paginae Professores. At Simon in arte versificandi prae-
cipuus, in astrologia peritissimus, in poetria doctissimus, inter cunctos regincolas
nostris temporibus habebalur.'
3[ntroiiuction. xiv
Hertford, Bynham, Hatfield ; his successor, Wymundham and Sopwell
nunnery ; abbat Geoffrey founded St. Julian's hospital for lepers. From
Pope Adrian IV (born at Bedmond, three miles SW. from St. Albans)
theabbey in 1154 obtained precedence over all other abbeys of England,
and Honorius, in 1218, exempted the abbat from the jurisdiction of the
Bishop of Lincoln, his diocesan. The once magnificent, mitred, parlia-
mentary abbey has since disappeared, but the church still stands, and
attests the grandeur of the whole, and the perfection of ecclesiastical
architecture in England.
The abbey had a grammar school, which conferred the degree bf
Baccalaureus as well as the universities (rules in Riley, Reg. ii. 305).
It was the seat of English historiography. It had a famous Scriptorium,
in which scribes, sometimes as many as twelve, or even twenty, were
constantly engaged, under the direction of an armarius, in copying and^
muUiplying books. Here missals and service books were transcribed,
lives of saints copied, passing events registered. It had been established
by the first Norman abbat, Paul, with the help of Lanfranc, and each of
the foUowing abbats had contributed to the library. Their exertions in
collecting and copying books led to the compilation of the historic annals
for which St. Albans became famous. These annals began under the
administration of Simon (1163-83), on the establishment of the office of
historiographer of St. Albans. The first was Walter, who — after 1180 —
wrote Anglicarum rerum cronica (Pits)^. Next followed Roger de
Wendover, who took up the work left unfinished by Walter, and continued
it down to his own time (c. 1230-5) in his Flores Historiarum, adopting
Walter's work as the basis of his own. His work again became the text-
book for a school of writers. On Roger^s death, Matthew Paris succeeded
as historiographer (1236-53). He remodelled Roger^s work, curtailing
the earlier portion, and continued it to 1253, in his Historia maior^. At
the same time he wrote Vita S. Albani, Vitae duorum Offarum (the
founders of his abbey), Vitae 23 Abbatum S. Albapi, also lives of
Wulstan, Guthlac, Thomas Beket, Edmund archbp., Stephen Langton,
and made an excerpt of his Chronicle for the monks of Tynemouth,
extending from 1066 to 1245 (now MS. Vitell. A. xx) ; and, between 1250
and 1253, he wrote the Historia Anglorum or Historia minor (ed.
Madden), and a Liber de anulis et gemmis et palliis quae sunt de
thesauro huius ecclesiae. Though a man of note in his day, and familiar
with the king and the nobility, he was never more than simply ' monachus
S. Albani.' Hediedin 1259 (cf. Hardy, Descript. Catalogue, iii). Whether
he also wrote the first continuation of the Hist. maior, from 1253 to 1259
(MS. Reg. 14 C. vii.f. 1 57), is doubtful. Further continuations start from 1259.
^ At tliat time, William of Malmesbury, Florence of Worcester, Alfred of
Beyerley, Simeon of Durham, and GeofTrey of Monmouth had already published
their works.
" His history has again been adopted, and contlnued to 1326, by Matthaena
^ estmonasteriensis in his Flores Historiarum — a rather mysterions author; cf.
Hardy, Descr. Cat. iii.
xivi jf^otja ILegentia ^n^Ut.
The next is the Opus Chronicorum in MS. Claud. D. vi. f. 115, 1259-96
(ed. Riley, Joh. de Trokelowe), the work of an anonymous author, who
wrote at the desire of abbat John (John Maryns, 1301-8). This, again, is
used by the next known chronographer, William Rishanger (1250?-! 312 ?),
who, by his own statement, was, on May 3, 1312, sixty-two years old,
and a monk of forty-one years' standing. But which of the three continua-
tions of Matthew Paris— MS. Reg, 14 C. vii. f. 219 (1252-72) j Claud. E. 1 1 1
(1259-97) ; and Faustina, B. ix (1259-1306 ; the basis of Riley's ed.) — is due
to him, is an open question, as even the earliest part was written after
1290, the latter part not before 1327, when R. can hardly have still been
alive (cf. Riley). Besides, he wrote a Narratio de Bellis apud Lewes et
Evesham (1258-67) in MS. Claud. D. vi, and Recapitulatio brevis de
gestis Edwardi I in Reg, 14 C. i and Claud. D. vi (probably intended to
continue the Opus Chronicorum). The next known chronicler was
John de Trokelowe, formerly cellarer of Tynemouth, from 1295 monk of
St. Albans, where he wrote Annales Edwardi II, 1307-22 (MS. Claud.
D. vi, ed. Riley). His work was continued by Henry de Blancford,
whose ' chronica ' foUows immediately in the same MS., extending from
1323 to 1324, where it abruptly ends (the last leaves being lost).
After an interval of more than sixty years, which is at present not
accounted for, theseries of writersis continued by Thomas Walsingham,
praecentor and scriptorarius under abbat Thomas de la Mare (who at
his suggestion erected a new Scriptorium), 1394, prior of Wymundham,
whence he retumed to St. Albans in 1400. He wrote (i) Historia Anglicana,
in MS. Arund. 7 Coll. of Arms (ed. Riley), 1272-1422, or more probably
only its earlier constituent ; MS. Ar. being a compound of two chronicles
of St. Albans : l. MS. Reg. 13 C. ix, f. 177-326 (wr. after 1394), 1272-
1392, with the exception of 1327-43 which in Ar. are given from pseudo-
Walter Hemingford (ed. Hearne, ii) with occasional insertions from Reg.,
2. MS. C. C. C. C. F, 1392-1422, the first leaf of which (fol. 25) was origin-
ally the last leaf of Reg. MS. Reg. again is the last link of a chain of five
consecutive editions of the same chronicle : the earliest, MS. Otho C. ii
(injured by fire), gives a contemporary history of 1376-9, also extant in
MS. Bodl. 316 {. 150-1 and Harl. 3634 f. 137-163 (both being originally
one MS.) ; the latter then continues the history from 1379 to 1382 in a
second but contemporary hand (f. 164-190), and adds 1382-8 in a some-
what later hand, which has also added the portion 1328-70 (omitting
1371-5), while MS. Bodl. f. 152-175 (after the first two leaves of the text
removed to Harl.) gives, in one series and one hand, a complete chronicle
of 1328-88 (incl. 1371-5), as a new attempt ; of this, MS. Faustina B. ix
(the MS. found at Tynemouth by Leland) gives only the latter part 1360-
88 ; MS. Reg. 13 C. ix gives the whole with many corrections, and adds
the continuation of 1388-92, and the preliminary part 1272-1327 (ex-
tracted from Rishanger, Trokelowe, Blancford). Bodl. and Faust. repre-
sent a shorter, Reg. a larger form (the ' Greater Chronicles ') ^. The older
* In the shorter form, the reader is referred to a larger Chron. of Tho. Walsing-
ham; '31 quem scire delectat, &c., in cronicis maioribus fratris Thome de
antrotjuction. xivii
contemporary chronicle (Otho, &c.) is written in a spirit hostile to John of
Gaunt (born 1340); in the later MSS. (Bodl., which was written for
Thomas of Woodstock, Duke of Gloucester, younger brother of John of
Gaunt) this hostility is toned down, and the corrector of Reg. eh*minates
the offensive phrases. The part comprising the years 1328-76 (the reign
of Edward III) resta on sources hitherto unascertained. The whole
chronicle of 1328-88 has been ed. by E. M. Thompson, 1874 (from MS.
Harl. and Bodl.). Its history is a fair illustration of how monastic annals
originate, which are rarely the production of a single hand, but grow
up from period to period by the labour of different hands, each age adding
fresh materials. A contemporary part forms the nucleus for retrospective
additions, while it is itself swallowed up by subsequent ' contemporaries,'
and in its turn becomes past history.
MS. Corp. Chr. Coll. Cambr. 7, the source of the later part of MS.
Ar. 7, is a supplementary volume to the Historia aurea in C. C. C. C.
5 and 6, made up of the papers left by Will. Wintershyll^ (d. c. 1424),
who had the copy of the Hist. aurea made at his expense. The loose
sheets so left were bound together in their present form by Robert
Ware, bursar of St. Albans after Winlershyll. As Wintershyll was a
man of great learning, these sheets may have been his own composition,
or compiled under his supervision. The MS. contains three (not five as
Nasmith's Catal. has it) distinct historical works ; the first a history of
1377-1405, on pp. 1-28, 43, 44, 31, 32, 71, 72, I01-4, 89, 90, 41, 42, 29,30,
45-8 of the present vol. ; the second — which is the continuation of Reg. —
a chronide of 1392-1406, on pp. 49-70, 73-88, 91-100, 33-40, 105-136;
the third, of 1392-1422, on pp. 137-182 ', the earlier part being lost. The
first and third are condensations of, or abstracts from, the second, between
1392 and 1406. The compiler of MS. An, however, not perceiving that
the second was the right continuation of MS. Reg. (whose last leaf is the
first of this text) adopted the text of No. 3 and 1 (from which No. 3 was
immediately compiled), taking no notice of No. 2, the^ original of them
both.
Thomas Walsingham further wrote : (2) Gesta Abbatum S. Albani, MS.
Claud. E. iv (ed. Riley), a compilation of the last ten years of the fourteenth
century, the first section of which,down to 1255, is derived from Matthew
Paris, the second, ending with the death of abbat John Maryns in 1308,
Walsingham apud S. Albanum poterit reperire' — and these details are fonnd in
MS. Reg. ; but as this MS. is younger than Bodl. (written soon after i.^88), the
original MS. of the * Greater Chronicle' must lie further back. Riley holds MS.
Reg. to be Walsingham's work, and the corrections in it to be in his own hand*
writing.
■* So a note on the first page has it : ' Hunc libmm cronicalem tam gestomm
regum quam abbatum, post mortem Dompni Willelmi Wyntershylle in quaternis
derelictum, connecti fecit Dominus Robertus Ware; et licet diversae materiei
diversa sunt, propter defectus quaternorum, non consonantla, stadeat tamen lectcr
flores mellifluos et coloribus amaricatos, prout tempora fuerant, degustare, timere
et refutare.'
I give these numbers from Riley, Joh. de Trokelowe, p. xx.
xiviii ji3otja legenta anglie»
from a compilation by an anonymous hand, the third, down to 14 Ricardi
II (1390) is Walsingham's own work. (3) Ypodigma Neustriae, MS.
C. C. C. C. ccxl (ed. Riley), a manual of Norman and English history from
Rollo to 1419, dedicated to Henry V,by way of compliment for his recent
conquests in Normandy, and derived from Will. de Jumi^ges, Diceto,
Rishanger, MS. Reg. 13 C. ix, and — for 1393-9 — from C. C. C. C. 7.
So Tlio. Walsingham was preceded by the unknown author — or authors
— of the Chronicon Angliae^ of 1328-88, which was commenced after
1376, and followed by the author of the chronicle in C. C. C. C. 7, made
under the auspices of Will. Wintershyll.
This Will. Wintershyll (or WintershuII, C. C. C. C. 5) must certainly be
ranked among the writers of St. Albans. He figures prominently in the
annals of the abbey. He was for many years elemosinarius Monasterii
(' ad quem tutela manerii pertinebat '), chaplain and cross-bearer of four
succeeding abbats (Thomas de la Mare, John Moote 1391-1401, Will.
Heyworth 1401-20, and John Whethamstede 1420-40), once — at Moote's
death — candidate for the abbacy (' habebat 5 vota '). In MS. Harl. 3775,
written ab. 1429, he is mentioned as ' nuper multo tempore elemosinarius,'
and was then dead : he must have lived between 1350 and 1424. He was
a great benefactor of the abbey, erected several altars, contributed to
beautifying the church (Amund. i. 148-9), provided a Missal for the
chapel of St. Stephen's (Amund. i. 450 : ' Item unum Missale antiquum,
quod quondam deserviebat in Capella S. Stephani cum quatemis novis,
sumptibus eiusdem Willelmo eidem annexis'). He made roUs of bene-
factors and an inventory (ib. i. 448 : ' ut in Rotulis Benefactorum eiusdem,
et Inventorio seu Memorandorio eiusdem, plenius apparet'), and not im-
probably wrote the report on the dispute regarding precedence between
the abbats of St. Albans and Westminster in 1397, in MS. Harl. 3775 (ed.
Riley, Amund. i, 414). He it was who ' fecit conscribi ' (MSS. C. C. C. C.
5 and 6) a copy of John of Tynemouth's Historia aurea, and left the loose
sheets — probably his own composition — of the supplementary volume,
C. C. C. C. 7^
Of later writers we still have to mention the anonymous author of the
' Its primary author was evidently not Tho. Walsingham. Joscelin (Parker's
secretary), in his Catalogus Historicorum (ed. in Hearne, Rob. of Avesbury),
clearly distinguishes .between the two; he says, 'Anno 1388 claruit quidam
monachus ut apparet S. Albani innominatus, cuius extat Historia ab 1330 ad
1388. Habet eam archiepiscopus Cant. In ea multa continentur de Wicliffe,
Papali Scismate, et de magna rusticorum rebellione, quae facta fuit per id tempus.
Incipit: Rex Edwardus fecit tres comites' (= Thompson*s text).
* In MS. Harl. 3775, f. 122, De Picturis et Imaginibus, &c., he is thus described
(Riley, Joh. Amundesham, i. p. 443): 'Et in eadem navi Ecclesiae, ex opposito
ostio ferreo interclusorio Gapellae B. "Virginis, ad columnam, iacet Dominus
Willelmus Wyntyrshulle, quondam huius ecclesiae Eleemosynarius, et quatuor
Abbatibus Capellanus et Crucifer, eruditissimus, qui altare Crucis Inclinatoriae et
S. Laurentii picturis, libris, oraamentis, una cum- adiutorio Domini Roberti Ware,
bursarii, pulchenime decoravit, et eidem Capellae S. Mariae libros, vestimenta,
cum diversis apparatibns altaris diversimode, secundum festivitatum exigentias,
sufhcienter iu ornatu excoluit et illustravit,'
Jnttotiuction. xiix
Chronicon rerum gestarum in monasterio S. Albani rcgnante Henrico VI
(1422-31) in MS. Harl. 3775 (ed. Riley Amund. i. p. 1-69); John Amun-
desham or Amersham, the presumed writer of the annals of the twenty
years of John Whethamstede's first abbacy (1420-40) in MS. Claudius
D. i (ed. Riiey) ; and the great John Whethamstede himself (d. 1465),
under whose name we have a register (Registrum abbatiae Joh. Whetham-
stede, MS. Amund. iii in Coll. of Arms, ed. Riley), extending over the
first ten years of his second abbacy (1452-62), but which is more probably
a compilation made after his death from two registers kept by him or
under his supervision, and a series of letters (in MS. Claud. D. i. f. 1-32)
written during his first abbacy, in a singularly verbose and prolix style
(ed. Riley). This register was succeeded by those of William Albon,
abbat 1465-76, and William Wallingford, abbat 1476-84, which are
destitute of historical details, and illustrate the state of helpless decrepitude
and decadence into which the monastery had then fallen.
These, then, are the chroniclers of St. Albans, as at present known. It
has been seen that there is a break in the histories from 1327 to 1376,
and in the names from Henry de Blancford to Tho. Walsingham or the
anonymous author of the Chronicon Angliae ; a break extending over the
whole reign of Edward III. To explain this fact, it has been assumed
that the annalists of St. Albans had dled out, either because the immense
superiority of Matthew Paris and his chief foUower Matthew of West-
minster acted as a deterrent to others, or because the stream of
historiography had diverted into other channels, as in Higden and Trivet,
and that a few meagre continuations of Matthew of Westminster and
Higden were all that helped to fiU the vacuum caused by the defeasance
of the older school of annalists.
Now this conclusion was premature : the vacuum does not exist, the
series of writers is unbroken. TJie gap is exactly covered by John of
Tyneviouth's 'Historia aurea down io 1347, and his centinuator in MS.
C.C.C.C. 6 down to iyj7J and his name is the connecting link between the
older and younger annalists of St. Albans. If this fact has hitherto been
overlooked, it is because his chronicle of the first half of Edward's reign
is an integral part of his universal history. He is the pseudo^Walter
Hemingford ^, whose text in Heame ', considered so valuable for this reign,
is nothing but a part (1327-46) of John of Tyneraouth's work. He is the
source of Tho. Walsingham's Hist. Anglicana (MS. kx.^for 1327-43';
' Walter Hemingford, or W. de Gisbum, was bom probably at Hemingbnrg and
educated in the priory of Gisbnra, of which he became siib-prior ; as such he was
sent to a conference, Nov. i, 1302; he ceitainly snrvived Archbp. Winchelsea
(d. isrs). The earliest MSS, of his Chron. a Conquaestu end in 1297, bnt he
' states his intention of canying it on to 1300; in MS. Lansd. 239 it is continned to
1307 i but the continuation down to 1346 (the years 1315-27 are omilted) in MS.
C. C. C. C. 250 is not his, but John of Tynemonth's. His chronicle is ' one of the
most valuable of our mediaeval chronicles, as well for its vigorous and pleasing
style, as for the accuracy of its information. It displays good judgement, cleamess
of perception, and moderation of opinion.* It preserves many original docnments.
* And C. Hamilton, 1848 ^for the English Historical Society).
' And for MS. Harl. 655, from which MS. Ar. is immediately taken ; both MSS.,
1 Bom LeffenDa anglie.
and hts continuatoritt C. C. C. C. 6 is the inain source ofboth the Chronicon
Angliae ab. 1328-88 {ed. Thompsoti) and Tho. Walsingham for 1343-77.
He is the source of Knighton. His own contemporary history begins
where Henry de Blancford probably ended, and where Higden's first
edition (of 1327) ended, with whose last sentence he starts, proceeding
thenceforth independently — the coronation of Edward HI (it begins:
' Edwardus igitur post Conquaestum 3"^, annos 14 in festo S. Bricii ante
coronationem suam iam habens, in vigilia Purificationis b. Mariae apud
Westmonasterium solempniter coronatur '). It ends, somewhat abruptly,
in Lib. 21, Cap. 81, with the capture of Charles of Blois, June 20, 1347,
the dispersal of French victualling vessels attempting to enter Calais,
June 25, and a letter (found on shore) describing the ' defectuni et miseriam
obsessorum ' in Calais (the French text of which letter is igiven by Rob. of
Avesbury) ; without relating the further events leading to the capture of
Calais, as given by Robert of Avesbury under these heads : * De adventu
regis Franciae ' (July 27) * et eius fuga ' (Aug. 2) with a letter in French of
the king to the archbp. on these events (Aug. 3), * Captio de Caleys'
(Aug. 3)S 'Tenor treugarum' (Sept. 25) with the Articuli et capitula in
French. Why he stops short in the midst of these events does not
appear. In the style of this history we easily recognize the author of
the Sanctilogium— the same vicious use of ' enim,' the same love of the
marvellous as expressed in ' legends ' of apparitions, visions, &c., fnserted
in his history ^
The continuation in MS. C. C. C. C. 6 (no other MS. is known to exist)
starts backwards with 1343 — the mission of Henry of Lancaster and
other convoys to Rome to t-reat of Edward's right to the French crown,
beginning : * Sub eodem tempore missi sunt in parte Regis Anglorum
procuratores ad curiam Romanam Dominus Henricus de Lancastria,
Comes de Derby, Hugo le Spencer, Radulphus de Stafford,' &c, (Chron.
Angliae, p, 15; Hist. Anglic. p. 261). It ends with the close of
Edvvard IITs reign, 1377, It has a somewhat diflferent arrangement,
ahvays beginning with *Anno gratiae,' &c., foUowed immediately by
the text and affecting the construc-tion (for instance, 'Anno gratiae
however, abridge somewhat John of Tynemouth's teXt, omitting several of the
documents.
1 The Lambeth MS. of the Hist. aurea, indeed, ends with a short notice of the
capture of Calais, but this is an addition from Higden.
^ So in the beginning of Edward's reign, he relates a vision, beginning : ' Hoc
eodem tempore fitit in Westmerlandia senex quidam venerabilis, ab Edvvardo
Primo, cui in adolescentia servierat sufificienter ditatus . . . Nocte vero quadam,
dum membra sopori dedisset, usque ad plana .Sarisburiae per longa terrarum spatia
subito se translatum videbat, et ecce a septentrione exercitus magnus et tembilis
cum equis et armis pice nigrioribus apparebat, quem nudus quidam antecedens
crucem in humeris baiulavit, &c. (the vision is an anticipation of the war with the
Scots). As he gives only a vague date, he may possibly have heard the story
while yet at Tynemouth. Another legend ('de muliere ab incubo cognita, in
parochia de Kyngesley, Winton.') is given in 1337 ; Tho. Walsingham here gives
three stories of the same neighbourhood, In 1338 it is mentioned that 'in villa
de Leghton iuxta Huntindon natus est vitulus 2 habens capita et 8 pedes/ &c.
Jnttotiuction. li
MCCCXLVill fuit magna pluviae inundatio quae duravit a festo nativ.
S. loh. bapt. usque ad sequens natale Domini,' &c.), whereas John of
Tynemouth after the date continues with *Hoc anno,' &c., and differs
in other respects— as in the use of Higden's later editions— from John of
Tynemouth, who, therefore, cannot be its author. It must be ascribed to
an anonymous monk of St. Albans.
Both John of Tynemouth's own work and that of his continuator are
extremely valuable as being contemporary history, and among the chief
original sources for the reign of Edward III.
John of Tynemouth, then, was indubitably connected with St. Albans,
and this is the reason indicated above which decides the point. Nay,
more: his history is conspicuous for the great number of original
documents — letters to and from the Pope, the King of France, the
Archbishop of Canterbury, &c. — taken no doubt from the archives as
deposited at St. Albans. Such documents would be accessible only to
a man of official character, and so we may conclude that our author was
historiographus, perhaps historiographer royal (as Rishanger).
Now, if he ivas a monk of St. Albans, it is little likely that he should
have gone there in his after life ; it is far more probable that he did so
in his prime of life, when his task was still before him. We have seen
that in 1325 another name occurs as vicar of Tynemouth — at which time
he would be about thirty-five. We may readily believe that he then had
ceased to be vicar because he had gone to St. Albans. He would then
be just in time to take up the work of Trokelowe and Blancford, and
succeed to the office of scriptorarius. He may even have been called to
St. Albans to fill that post at its vacancy.
Here he would continue his studies, mature the plan of his works, and
prepare the materials. He would be buried in the seclusion of the
Scriptorium, and diligently search its volumes.
But the tasks he had set to himself— a history of the wbrld, a Legendary
of all the Saints of England, &c.— were so immense that even the rich
treasures of this great library would not suffice, especially for his Sancti-
logium, Even if it possessed all the works of Goscelin, Osbem, Eadmer,
Will. of Malmesbury, Matthew Paris, the materials would by no means
be complete. So his next years were given to travelling to supplement
his materials and fill up the deficiencies. We leam from himself that he
was at Ely^, Canterbury'', London (see* Botulph), Glastonbury ', Here-
^ 'In monasterio heliensi scriptum inveni,' &c., St. Alban, p. 36, Edw. m. 350.
* Mildred, p. 197 : ' Invenio enim scriptum in cenobio S. Gregorii Cantuarie,
quod anno domini 1085 Lanfrancus archiep. corpora SS. virginum Mildrede et
Edburge, in Thaneto insula sepulta, de terra levavit, €t in ecclesia b. Gregorii
Cantuarie quam ad pauperum solamen paulo ante de rebus ecclesie cui presidebat
ditauerat, cum magno honore transferens coUocavit. Ibi reuera scrinium satis
preciosum aduentantibus ostenditur; sed et altercationem inter monachos et
canonicos pro corpore S. Mildrede, nondnm tempore nostro sedatam, peritioribus
discutiendam relinquo, qui quod in utroque loco scriptnm repperi, ad futurorum
noticiam pemenire volui , similarly Edburg, p, 310.
Patric, p, 289 : • Que autem inferius digesta sunt, apud Glastoniam ex libris
monasteriis illius excerpsi, que si veritatem sapiant lectoris arbitrio relinquo.'
lii iBotia JLeffenua anglie.
ford', in Wales^ searching the libraries of the monasteries and cathedral-
churches. He traversed all England and Wales, but there is no evidence
that he went beyond. How did he manage ? He excerpted and compared
notes. 'Apud Glastoniam de libris monasticis excerpsii he says once
(Patr. p. 289) ; * In quibusdam locis scriptum inveni,' he says sometimes •'.
As the MSS. were too valuable to be borrowed he had to use them
on the spot, and as he did not want the whole lives he had to excerpt
tbem *. If he meets with conflicting opinions he registers them both,
satisfied with being a 'relator simplex' of his informants. Sometimes
his labours were not crowned with success : a life of St. Kened, • in uno
solo loco Walliae,' had become illegible from age ; the acts of S. Kynes-
burga had perished in the Danish period.
In thus travelling in the interests of science he followed in the steps of
Goscelinus, and set himself the example to subsequent antiquaries, as
Boston and Leland.
His way of treating his materials he himself defines thus : ' Ego vero
in prescriptis et dubiis, et in sequentibus non nullis, auctoritatem dis-
cutiendi et diffiniendi mihi non presumo, sed tamquam relator simplex,
que in diuersis libris et locis sine laboribus et difficultate sedulus indagator
reperire potui, ardua peritis ventilanda relinquens sine invidia, com-
munico' (Patr. p. 290). He ftses no criticism, is not sceptical, takes every-
thing for granted that comes under his notice, even the most marvellous
or incredible, is of unlimited credulity, and delights especially in gruesome
tales — apparitions of the dead, visions, 'prodigia, portenta*,' &c., ascribing
everything to 'virtuti divinae, non humanae.' He always gives as little
as possible of his own, makes no remarks, and simply lets his sources
speak. Even in the Historia aurea he is extremely sparing of words, and
rather gives documents, &c., than take the trouble of expressing himself ;
the bulk of this work consists in extracts from Higden, &c. He is not
a man of genius or of brilliant parts, but a compiler; no historian
in the modern sense, but an antiquary, a coUector of facts, dates,
documents, &c.
The materials collected he might use in different works : indeed, the
same lives, stories, &c., are found in the same, or almost the same words
in his Sanctilogium, Martyrologium, and Historia aurea — which is in the
* Tho. Heref., p. 372 : ' Miracula vero que post obitura eius ad laudem et
honorem nominis sui peccatoribus ostendere dignatus est omnipotens deus, in
diuersis voluminibus in loco requietionis eius quasi infinita vidi. . . . Vidi etiam
in uno volumine in loco prefato de diversis miraculis et morborum generibus que
per S. Thomam patrata fuerant et ostensa, quadraginta viginti quinqne.' .
* Kened, p. 109 : • Mttlta alia de confessore islo glorioso in uno solo loco
Wallie scripta vidi, que vetustate quasi deleta legi non poterant.'
' Cf. Alban : * ludicia premissorum discutienda lectoribus peritis relinquens ; que
diuersis in locis exarata repperi, sine inuidia scribendo communicare decreui.'
* His excerpts were no doubt often hastily made; this explains the extreme
brevity often found in his abridgements, to the detriment of the construction, and
the mistakes, both in grammar and dates, that are not uncommon in his writings,
° Herein he differs from Walter Hemingford, who rather records eclipses, earth-
quakes, pestilences, and other natural phenomena.
3lntroiiuction. nii
main an ecclesiastical history, treating chiefly of the Saints of the difTerent
epochs — and would, of course, also occur in his Lectionarium.
It would be vain to attempt defining the chronology of his works, as
most of them are lost, and the Historia aurea is still in MS. awaiting the
editor ; but it seems that he had several works in hand at one and
the same time. His industry, to judge from the number of big volumes
he left, must have been marvellous.
The Sanctilogium (MS. Tib. E. i) was certainly completed before the
middle of the fourteenth century. The Historia aurea breaks ofF rather
abruptly in the midst of the siege of Calais, June, 1347. The reason
suggests itself that he was not left to finish his work. Then, what more
likely than that he was swept away by the great plague of 1348-g',
which, within a short tifne, took off more than forty of the monks of
St. Albans out of a total of about sixty— at which date he would be about
sixty years of age ? His life would thus be fixed between 1290 and 1349'.
There is other evidence to support this date. His latest Saint is Thomas
de la Hale, martyred at Dover, 1295, whose life, with the 'Miracula post
transitum,' must be of somewhat later date; Thomas, bp. of Hereford
(d. 1282), was canonized in 1320. He uses Trivet (c. 1 260-1 330), whose
Annales, about 1136 to 1307, and continued to 1318, are one of the chief
sources of the century (used also by Walsingham and MS. Reg. 13 C. ix).
He uses Higden, but only his first edition of 1327— not those of 1336,
1341, 1347, 1352. He uses the so-called Brompton, but for this chronicle
no date can be given, except that it was made after Higden, and is based
on a previous compilation made probably by a person connected wth
Norwich. But he fs used by Knighton (d. c. 1366), the second and ^iird
books of whose Chronicle are mostly transcribed from John of Tyne-
mouth, and is known, though distantly, to Murimuth (1274-1347), whose
Continuatio cronicarum extended to 1337 in its first e*dition, to 1347 in
the second, and to Robert of Avesbury, whose history ends in 1356.
* 'a.d. 1349 magna mortalitas hominum grassata est per orbem, incipiens ab
aiistralibus et borealibns plagis, tantaqne clade desaeviens, nt vix media pars
hominum remaneret. Tonc villae olim hominibus refertissimae, suis destitutae
sunt colonis, et adeo crebra pestis invalnit, ut vix vivi potuerint mortnos sepelire.
In quibusdam vero religiosomm domibus de a6 snpercrant tantnm duo. Nam, ut
taceamus de aliis monasteriis, apud S. Albanum, in ipso monasterio amplius quam
40 monachi parvo tempore obierunt ' (Chr. Angl., p. 27). ' Pestilentia . . . incepit
in Anglia in partibus Dorcestriae, circiter feslnm S. Petri qnod dicitur Ad vincula,
a. d. 1348, statimque de loco ad locum progrediens subito et occidens sanos quam
plurimos de mane ante meridiem rebus exemit hnmanis; nnllnm quidem qnem
mori voluit ultra tres vel quatuor dies vivere vix permisit, sine delectn etiam
personarum, paucis divitibus dnmtaxat exceptis. Circiterque festnm Omnium SS.
Londonias veniens, cotidie multos vita privavit, et in tantnm excrevit quod a festo
Purificationis nsque post Pascha in novo tunc facto cimiterio iuxta Sraithfield plus
quam cc. corpora defnnctorum, praeter corpora qnae in aliis cimitcriis civitatis
eiusdem sepeliebantur, quasi diebus singulis sepulta fuemnt. Superveniente vero
Spiritns S. gratia, vid. in festo Pentecostes, cessavit .Londoniis, versns boream pro-
cedendo, in quibns partibus cessavit etiam circiter festum S. Michaelis, a. d. 1349*
(Rob. Avesb., p. 406).
" Boston, Bile, Pits say that he flourished 1366; but the dales of these biblio-
graphers are seldom to be tmsted.
liv n^otia Legentia anglie»
Of John of Tynemouth's works, as enumerated by Boston, most are
lost. So his Commentary on the Pentateuch, Joshua, Judges, Kings, and
the Apocalypse, ' in maximo volumine,' which is commended for its literal
no less than raoral and allegorical interpretation of Scripture ; possibly
Capgrave, in his commentary on the same books, ransacked this work
in the same way as he did his Sanctilogium. So his Lectionarium, with
short lives of all the Saints of the Church of Salisbury for the lessons.
So the Appendices to Bede's Martyrology. So also the * Liber servorum
Dei maior qui vocatur Martyrologium, in maximo volumine ' (as contra-
distinguished from the ' Liber servorum Dei minor qui vocatur Sancti-
logiura ex vitis et miraculis Sanctorum Angliae, Walliae, Scotiae et
Hiberniae collectum, in magno volumine')^ Of this Martyrology —
which, as the name and size imply, must have-contained the lives of all
the generally acknowledged Saints of the whole Catholic Church'', and
not the English Saints alone— Tanner cites a MS. * in bibl. S. Allaani,*
but every trace of this is lost. Happily some of its pieces have been
preserved in MS. Bodl. 240 (a Bury St. Edmunds collection), together
with others from the Sanctilogium ; the former being headed ' lohannes
in Martilogio,' the others * loh, in Sanctilogio.' I give a list of the two : — ■
lohannes in Martilogio. lohannes in Sanctilogio.
Cuthburga. Karileph (Narr.).
Keyna. Cogitante me (in Ninian),
Walburga. Alban.
Wlfhilda. Maxentia.
lustus. Indractus.
Herbertus puer; Lethardus.
Robertus ab. Yvo et Athanatus.
Ebba. Deusdedit.
Hildelitha. Fiacrius.
Kineburga et Kineswitha. Kened.
Erkengoda. Werburg.
Derithea quae et Itta —
De rasura, tonsura et corona
monachorum.
Walleuus is simply headed loh. Anglicus. Now, in comparing the
texts given in Bodl. from the Martyrology with those of our Collection in
^ Bale and Pits falsely consider both works as the two parts of a Sanctiloginm
Angliae. Bale says: 'Multis vir ille notninibus perpetuam gloriam, tunc hoc
praecipue facto meritus est, quod Guidonem illum Dionysianum abbatem, Gallum,
qui de vitis Sanctorum magna volumina congessit, imitatus, grande volumen et
ipse de vitis et miraculis Sanctorum Angliae, Vvalliae, Scotiae, et Hiberniae fecit.
Quod opus Sanctiloginm vocabat, atque in duas partes divisit : quarum unam,
maiorem servorum Dei librum censuit nominandam, aUeram vero minorem.'
Pits : ' Vitas, res gestas, et miracula Sanctorum Angliae, Walliae, Scotiae, et
Hiberniae ingenti volumine complexus est. Totum opus in duas partes distri-
butum Sanctilogium servorum Dei maius et minus nominavit." Tlie Mart. included
English Saints, as well as others, and was no doubt an independent collection.
3lntronuction» iv
MS. Tib., we find them nearly the same, perhaps a little more abridged
in the former. The last two are not found in the Sanctilogium.
So the Sanctilogium and the Historia aurea are the only works of John
of Tynemouth known to exist \ Of the Sanctilogium I have already said
all that can be said. The Historia aurea has never yet been examined.
The Historia aurea (so-called in imitation of the Legenda aurea by
lacobus a Voragine) or Liber Chronicorum, is extant in three sets of
MSS., all large folio volumes with double columns.
I. MSS. Lambeth, 10-12, late fourteenth century, titled (by a later hand)
' lohannis de Tinmouth (vel, ut in quibusdam exemplaribus, lohannis
Peccatoris, Eborum dioceseos) Historia aurea siue Liber Chronicorum
ab initio mundi ad a. 1347 quo Franci urbem Calesie Regi Angliae
reddiderunt.' MS. 10, Prima pars Historiae aureae, contains in 303 fol.
the first ten books, from the beginning of the world down to Nero ; fol. 48
is wanting. MS. 11, Secunda pars Hist. aureae, gives in 292 fol. books
11-18, to A.D. 605 (beginning 'Vespasianus igitur post mortem Galbae,
Othonis et Vitellii regno potitus est') ; some leaves at the end are missing.
MS. 12, Tertia pars H. A., has in 255 fol. books 19-23 ; the 19 comprising
the years 602-670 (beginning 'Postquam Mauricius milites suos non
prohiberet a rapinis, iussu Foce una cum uxore et filiis quinque interfectus
est'); 20,670-800; 21, 800-1060; 22, 1060-1273; 23, 1273-1347. The
last chapter treats De captione Caroli de Blois ; but at the end a short
notice is added, announcing the capture of Calais (' Eodem anno post
annalem fere obsidionem, famis coacti molestia, saluis vita et membris,
qui intus erant regi Anglie urbem Calesii reddiderunt ' ; rest of the page
left vacant), which notice is a later addition from Higden. The Hist.
aurea is followed, f. 248-54, by a ' Legenda quorundam sanctorum cum
aliis quibusdam notabilibus ' (so title by a later hand), comprising lives of —
S. Etheldreda, •
„ Sexburga,
„ Werburga,
„ David Menevensis,
„ Patric,
„ Breg^vinus,
the texts of which, with slight variations, are those given in the Sancti-
logium. St. Bregwin has been ed. in Wharton, Anglia Sacra, from
this MS."
* Newcome, Hist. of St. Albans, p. 401, ascribes to John of T. also a life of
St. Alban, ' but I believe it has perished.* In MS. C. C. C. 0. 1 34, the Vita Oswini
is ascribed to him (' lohannis de TinmoHth, Sancti Regis et martyris Oswini vita,
cum officio pro eius festo '). Joscelin, Catal. Hist. (in Hearoe, Rob. of Avesbury),
adds another work ; * Scripsit etiam Excerptiones aureae historiae, qnae sic
incipiunt : /n principio creavit deus celutn et terram. Habet M'. loannes Baker,
frater Archiepiscopi Cant.'
^ At the end, f. 254, follow, by another hand, two prophecies of Tho. Beket
('de Ampulla; de Lilio et Leone et Filio hominis*), written in 1407 'de una
cedula valde vetnsta,' and signed 'quod Fishbonme' (name of the scribe); then,
'Causae cur Scoti Antipape (Cardinali Gebenensi) adheserunt contra papam
ivi moMa legenna anglie»
2, MSS. C. C. C. C. s and 6 ; both marked : ' Hic est liber S. Albani de
libraria Conventus.' The history of this copy is given in the following
note by a contemporary hand: 'Vir venerabilis dominus Willelmus
WyntershuIIe, quondam huius Monasterii monachus, inter plurima bene-
ficia quibus honorem huius ecclesie multipliciter ampliauit, hanc historiam,
que dicitur Aurea, et in partes duas diuiditur, non sine magnis sumptibus
fecit conscribi. Quod opus in libraria conuentus ad opus claustralium
voluit remanere^. Cuius donum auctorizando confirraauit reuerendus in
Christo huius Monasterii pater et abbas, dominus videlicet lohannes
Whethamstede, sacre theologie professor, predictumque librum in duobus
voluminibus ut predicitur diuisum, ad opus sui Conuentus pro futuris
temporibus perenniter stabiliuit.'
MS. 5. Historie auree pars prima^ contains, in 285 fol., the eleven first
books, ending in the chapter ' De SS. Agapito et ceteris martiribus,' with
the words ' Item 4 Kl. lun. apud Ychoniam civitatem Ysaurie sub Aureliano
Imp. Passio S. Cononis mart. et filii eius qui . . . constanter superauerunt.
Postea ' — the last two leaves wanting.
MS. 6 begins with 'Liber 12. cronicarum lohannis : De S. Mauricio
cum sociis eius (Dioclesianus incepit regnare et regnavit 20 annis, &c.) * ;
after f. 303, ending with the words (' Ex quibus nisi deus auertat, grauia
timeri possunt discrimina provenire. Nos ad instantiam . . . ') of the
' literae Edwardi delegatis pape et vicecomitibus suis ' (Hearne, Hemingf.
ii. 371); the concluding chapters were early wanting, and, partially to
supply the gap, a leaf (f. 304) has been inlaid by Parker's Secretary, and
the text continued down to ' et in prisonis nostris salvo custodire facias
donec aliud inde precepimus et desti . . .' (end of above letter), after which
the following eleven heads of chapters — but no text — have been added by
Joscelin (another Secretary of Parker), viz. —
I. Qualiter papa scripsit regi Edwardo quod nuntios ut condictum
fuerat non misit ad curiam (the letter is of 1346).
Urbanum ' ; and ' Ordinata in urbe London. prae gaudio reventiis Regis Henr. VI
a regione longinqua.'
' These words sound almost as a protest against the scattering of MSS., as in
the case of MS. Tib. While Tib. was given away to the cell of Redbnrn by abbat
Thomas de la Mare, this MS. was to remain in the abbey library for the «se of the
monks. Possibly the original MS. of the Historia anrea had also been given
away, and this may be the reason why this uew MS. was mnde. At least, all the
MSS. of the Hist. aurea still extant are comparatively late.
2 The MS. is preceded by an alphabetical index ' nomiaum et rerum,' which —
as die first folio is wanting — begins : ' Cresus rex versu equiuoco deiectus devin-
citur 105 ' (the number means the fol. where the story is found), * Cresi phantastica
iilia semper bellum dissuasit 105, Cerimonialia in Christo completa fuerunt 181,'
&c. On the verso of f. i , Bale's account of John of Tynemouth is given, followed
by the note (from Parker's Secretary) : ' Hunc authorem in quibusdam libris
tradunt authorem esse lohannem Anglicum, ut habetur in exemplari scripto M'"'
Richardi Price in Wallia, qui habet plures libros usque ad . . . (left out) ; inter
quos capite 49 habentur quaedam gravamina — 4 scil. — monachorum S. Edmnndi
contra Willelmum Ep. Norwicensem circa a. d. 1344. Ubi etiam recitantur cartae
plurimorum resum et pontificum pro libertatilius praedicti monasterii.' This
Price MS. is Bodl. 240, which contains the passage referred to. In MS. Bodl.,
however, the name is Thomas Price.
Slnttouuction» ivii
2. Qualiter rex Angliae asserit Treugas per Phtlippum de Valesio a
parte violatas, et ipsum monet de observatione illarum.
3. Litera Philippi regis Franciae missa regi Scotorum ante transitum
regis Angliae in Normanniam.
4. Litera regis Franciae missa regi Scotiae statim post adventum regis
Angliae in Normanniam.
5. Litera missa Edwardo regi Angliae ante bellum de Cressi per
Philippum.
6. Responsio Edwardi. {So far petido-Walter Hemingford.)
7. De victoria regis Edwardi habita apud Cressy (1346).
8. De bello facto apud Dunelm. (=battle of Neville's Cross, 1346).
9. De victoria contra Gallicos Thomae de Dagworth divinitus coUata
(1346).
10. Qualiter papa post victoriam regi Angliae scripsit (1347 i cf. Rob.
de Avesbury, p. 377).
11. De captione Caroli de Blois, et quah'ter devictus est(i347, Junezo),
with the remark : ' Haec omnia clare scribuntur in libro M** Price : et
sequuntur multa de lohannis Anglici de vitis sanctorum ut habetur in
Martirologio suo, et in Sanctilogio suo, et aliis libris.'
This Mr. Price is Bodl. 240, and the gap in MS. C. C. C. C. 6 has thus
been partially supplied from this MS. by Parker^s Secretaries. The
eleven chapters, the titles of which are given, are the conclusion of John
of Tynemouth's work.
On f. 305, there foUows a new text, written by the same hand as the
first part of the MS., viz, :
The continuation of John of Tynemquth by an anonymous writer,
1343-77, beg. : ' Sub eodem tempore missi sunt ex parte Regis Anglorum
procuratores,' &c. (as above, p. 1). This is the source of both the
Chronicon Angliae (ed. Thompson) and Tho. Walsingham from 1343.
3. MS. Bodl. 240, a big volume of 898 pages, the earliest of the
MSS. of the Hist. aurea. In the beginning is the note ; ' Liber mona-
chorum Sancti Edmundi, in quo continetur Secundapars Historiae auree,
quam scribi fecit dominus Rogerus de Huntedoun sumptibus graciarum
suarum anno domini mccclxxvh".' Over the title is written on the
margin : ' Thomas Prise possidet,' and, by another hand, * lo. Anglicus
erat author.' It is the MS. quoted by Parker^s Secretary as ' exemplar
scriptum M'* Richardi Prise in Wallia' in C. C. C. C. 5 at the end of the
Index, and as ' liber M^ Price ' in C. C. C. C. 6, f. 304 ; for, though the
Christian names differ, it has the contents indicated in the two notes. In
its latter part the MS. contains not only such articles as ' Miracula S.
Edmundi facta apud Wainflete, A. D. 1374 et 5,' and the 'Miracula facta
in capella S. Edmundi de Lynge' of the same date (pp. 672, 674), but also
a list of errors contained in a sermon of Nic. de Herford, delivered in
St. Frideswith cemetery, Oxford, on May 15, 1382, and a buU of Pope
Alexander protecting. the mendicant friars against their detractors ; it
cannot, iherefore, have all been written in 1377 (as stated in the above
VOL. 1. e
iviii Bow iLeffenua ^nglie,
note), or all in one strain, but was successively added to as new materials
turned up or were deemed worthy of admission, especially such as were
connected with Bury St. Edmunds. It is the depository of documents of
that abbey, and not the work of one individual, but the joint work, the
common concern of the monastery for a whole generation. The Hist.
aurea fills only the first part of the MS., to p. 582 ; the latter, which,
however, follows immediately upon the former without any break, is
a collection of miscellanies of various kinds, lives of saints, documents of
all sorts, poetry, &c. The first leaf contains a short * Medicina spiritualis
pro dolore dentium,' and Orationes ; the Hist. aurea is preceded by an
index, beg. ' Aaron rex missis muneribus amicitiam Karoli meruit, Abendon
monasterium a Cisso rege constructum est li. 17 cap. 167, Abbas Matheus
in ordine predicator factus est li. 20 c. 45, &c.' The text of the Hist.
aurea is headed : * Incipit pars secunda Historie auree abbreviate
lohannis Anglici. 9. De morte Arrii et de Athanasio, Cap. primum.'
The text begins: 'Romanorum igitur 35. regnauit Constantinus, Con-
stantius quoque et Constans annis 24; Ceperunt autem regnare A.D.340.'
On the margin is written : * 14. (liber),' and by a later hand : ' Abbreviatio
Historiae Aureae loannis de Tynmouth.'
The MS., therefore, contains only the second part of the Hist. aurea,
and wtiU an abbreviated text. A first volume is not known, and perhaps
never existed \
The Historia concludes, in lib. 21, with the capture of Charles de Blois,
cap. 80, and the dispersal of the French ships before Calais, together with
a letter describing the sufferings of the besieged, cap. 81 ^ At the bottom
is the note : * Explicit Historia aurea loh. Anglici ; ' a later hand adds :
* vel potius Guidonis Dionisiani abbatis Gallici.'
Of the valuable contents that now follow immediately in the same hand
(with the chapters and books of the Hist. aurea carried on), and which
are partly taken from other works of John of Tynemouth — I here give
a list. The last page of the Hist. aurea continues with —
De fortuna Anglie, a poem on events of 1369, beg.
'An. Do. Mil. ter C. sex, no. sunt ista reperta:
Classes diuerse tendunt ad prelia certa,' &c., and
(Cap. 82) ' Conclusio mortis pro omni genere hominum dicens Vado mori,' another
poem, beg. ' Gloria mundana sic est, sic omnia vana ; ' imperfect, as
several leaves are missing. The next leaf, f. 292, begins at the
end of a
' See note 1, p. Iv.
It begins : ' Eodem anno nunciatum est magnatibus Anglorum, in obsidione
Calesii existentium, de Gallico nauigio iuxta Boloniam congregato. Unde et
7 Kal. lulii Comes de Norhampton dominus de Morlee, et dominus Waldus de
Manney cum ceteris nobilibus, armatis et sagittariis in multitudine magna naues
intrantes erectisque velis prospero cursu non multum a Bolonia Gallicorum nauibus
et galeis obuiarunt,' &c. The letter concludes: 'Dominus noster lesus Christus
vitam prosperam et longam vobis donare dignetur, et si pro vobis nos mori con-
tingat, Iieredibus nostris secnndum merita nostra vobis voluntatem retribuendi
largiatur ' (cf. Rob. de Avesbury, p. 385).
3lnttotiuction. hx
(Cap. 84) Vita S. Hilde (' sc. . . . tinntis. Eadem etiam nocte cuidam virgini
objtus illius,' &c.). Follows
(85) De S. Cuthburga : loh. in maitilogio (same text in Sanctil.).
(86) „ Keyna virg. lohannes in martilog. suo.
(87) Compendium de vita SS. abbatum monasterii in Wyremutha et Giruum,
Benedicti, Ceolfridi, Easterwyni, Sigfridi atque Hwetberti, ab eins-
dem monasterii presbitero et monacho Beda composita.
(88) De S. Margareta monacha (* Venerabilis virgo Margareta ex Hungario-
rum regum prosapia,' &c.).
(89) De S. Karilepho : in Sanctilogio loh. Anglici ( == Narr.)
(90) lohannes Anglicus in Sanctilogio sno, fol. 329: 'Cogitante me'
(= Ninian, p. 222, 1. 3).
(91) De S. Albano : Ex Sanctilogio lohannis Anglici.
(93) Lectiones de S. Ositha (L. i, ' Beata et gloriosa virgo et martyr O., ex
illustri Anglorum prosapia orta,' &c.).
(93-5) Vita S. Herlewini (' A Danis qui Normanniam primo obtinuemnt,' &c.).
(96- De S. Huna, ex cronicis Eliens.
„ Brithwoldo primo abb. Eliensi.
„ Eadnodo mon., ep. et mart., ex cronicis Anglie.
99) „ Alwino mon. et ep. Elmanensi. (These fonr, ed. ii. 538.)
(loo-i) Compendium vite S. Aelredi abb. Rieuallie (ed. ii, 544).
(102) Vita S. Antonii abb. sub compendio (' B. Ant. ab. cum esset in cinitate
Patras,' &c.).
(103) De S. Maxentia v. et m. : in Sanctilogio lobannis. (Note at end :
' Vide consimile miraculum infra in vita S. Wenefrede et S, lulh-
ware.')
De S. Indracto et sociis eius mart. : in Sanctilogio lohannis,
(105) „ Lethardo ep. in Sanctil. lobannis Anglici.
„ Yuone et Athanato. in Sanctil. S. lohaimis ('In Persida cinitate
Friancos qua referunt,' &c.) (ends: 'Doctot autem apostolicus et
veri solis nimtius, Yuo presul inclitus,' &c. : In Sanctil. loh, Angl.
et in Hist. eius aurea, li. 18).
(107) ' In quodam conuentu fratmm minorum erant dno fratres bter se valde
diligentes. Unus ita languebat infjrmitate,' &c. (Narr.)
' Compendium de libro miraculomm S. Benedicti que post eius mortem
diuina voluit operari clementia (beg. 'Dilectus domini Benedictus
tempore lustini senioiis,' &c.).
(109) Verses; 'Insula iocunda Rameseie cincta marisco
Quam sit fecnnda, metrice perscribere glisco,* &c.
(iio) De virtnte nominis lesu: 'Legitur in vita S. Machuti monachi et
Allectis ciuitatis episcopi quod diabolus trahebat unum de discipulis
eius ad mare volens enm demergere, et discipulus ille clamabat
Christe adiuua me,' &c.
De fnndatione miraculosa abbatie de Rameseie per b. Benedictnm et
comitem Alwinum (' Alwinns comes tempore regis Edgari,' &c.),
lUacio S. Benedicti abb. pridie Nonas Dec. apud Floriacum (*Tem-
poribus Karlomanni iunioris regis Francorum,' &c.).
Compendium de libello miraculomm S. Benedicti qne post eius obitum
diutna voluit operari clementia : cuius originale scribitur ad plenum
apud monasterium Rames, et S. Benedicti de Hnlmo ('Dilectos
ix 3i3ot3a legenna anglie,
domini Benedictus tempore lustini senioris,' &c. ; beginning tlie
same as c. io8, but text afterwards different).
De reparatione cenobii Cassinensis ('Tempore Anastasii imperatoris
quidam ciuis brexianus,' &c.).
(Cap. 115) De S. Erkengoda: in martilogio loh. Anglici (cf. Narr. in Sexb.).
„ Walburga : ex martilogio lohannis (abr. from Sanctil.).
„ Wlfhilda : in martilog. loh. Anglici ( „ „ ).
Epistola B. Augustini ep. ad Cirillum ep. leros. de laude S. leronimi
(' Gloriosissime fidei xpiane athlete S. matris ecclesie lapis angu-
laris,' &c.).
Epistola vel rescriptum Cirilli ep. leros. ad S. Aug. ep. de suscitatione
trium mortuorum per saccum quo S. utebatur leronimus (' Venerabili
viro episcoporam eximio Aug". Yponum presuli Cirillus,' &c.).
(120) De S. lusto archiep. Cant. In martil. loh. (abr. from Sanctil.).
„ Deusdedit archiep. in Sanctil. loh. (not abr.).
„ Fiacrio, de vita et miraculis (= Sanctil., a little abr.).
„ Hereberto puero a patre occiso : loh. in martil. suo (cf. Narr. in
Wenefred).
„ Roberto abb. in Martilog. loh. ( = Sanctil.).
(125) „ Walleuo priore canonicorum de Kirkham et abb. de Meuros:
loh. Anglicus (abr. from Sanctil. ; ends ' Obiit autem vir Dei
W. iii. Non. Aug. A. D. mlxiii ' ; whereupon
' Visio mirabilis : Conuersus quidam,' &c.).
(Liber 22,
Cap. 1) „ Kenedo conf. : lohannes Anglicus in Sanctilogio suo de Sanctis
Wallie et Scotie (!) (very little abr.).
„ Werburga : loh. Anglicus in Sanctilogio.
„ Ebba : in Martilog. loh. Anglici.
„ Hildelitha : loh. in Martilogio suo.
(5) De SS. Kineburga, Kineswida, et Tibba : lohannes Anglicus in Marti-
logio suo (abr. ; Note at end : * Vide miracula istarum virg. in
Legenda de Sanctis Anglie apud S. Edmundum in vol. S. 146).
De S. Eanswida abbatissa (= Sanctil.; at the end is added: 'Floniit
autem circa A. D. 633').
„ Mildreda vel Miltrude secundum Legend. Thef. (!) (a little
abr.).
(8-50) Vita et Miracula S, Ednmndi R., ed., with all its accessories, ii. 573 ff.
(51) (Verba b. Benedicti post finem regule, on marg.) : Hec verba S. patris
nostri Benedicti reperta sunt in fine regule quam ipse manibus pro-
priis scripsit et S. Mauro cum eum ad Gallias mitteret tradidit
('Noctumis horis cum ad opus diuinum surrexerit frater, primum
sibi signum crucis imponat,' &c.).
(52) De modo meditandi vel contemplandi ('Finito igitur noctume laudis
officio dicat nouicius in corde suo,' &c., includes St. Edmnnd's
prayer, ' Gratias tibi ago,' &c. (from Spec. Edm.), and ' De remedio
contra indevotionem ').
Item ex libello qui intitulatur De apibus, scribitur de quodam canonico
apud S. Victorem Parisius, qui 2"' Augustinus i. e. 2"' ab Augustino
in scientia dictus est, qui etsi vite valde laudabilis fuerit tamen disci-
plinam non accepit, &c.
3(nttoiiuction. ixi
Item ex libro Visionum, de visione monachi Vaucellensis ('Idem
monachus ductus ab angelo videns animas in Purgatorio,' &c.)-
(Cap. <i3) Compendium de infantia, vita, et miracnlis S. Honorati abb. Lirinensis
et ep. Arelatensis.
(54) Compendium libelli de passione S. Forcherii abb. et sociorum suorum
monachorum, et de destructione monasterii eorum de Lirino qnam
diu ante S. predixerat Honoratns (' Post mortem Karoli regis Fran-
comm insnrrexerunt,' &c.). *
(55) De S. Hillario mon. et ep. Arelatensi: Vincentins in Spec, lib. ai,
c. 38; et 33 (<S. Hil. discipulns fuit et mon. S. Honorati,' &c.).
Vita b. Sithe (Inc. Prologns: 'Omnis scriptura diuinitns inspirata
utilis est,' &c. ; Vita : * Vergente ad occidunm mundo ').
(57) Compendium vite b. Christine virg. cognomine mirabilis, cuius vita
originalis est apnd London. inter monachos Cartus ('S. Chr. v.
memorabilis est villa que vulgariter Bmsemium appellatur,' &c.).
Compendium vite S. Luthgardis virg. (Inc. Prol. : • Domine venerande
et in Christo plurimnm diligende Hawidi, concessione dinina in
A^viria abbatisse, totique cum ea sancto conuentui, frater Thomas
oflicio snperior set fratrum predicatorum minimns, salutem,* &c.
Vita: 'Pia Lnthgardis v. ex cinitate Tongrensi duxit originem,'
&c.).
(58) (Vita b. Elizabeth de Spalbeck : * In territorio Leodicensi prope famo-
sum mon. virg. nom. Erlcenrode,' &c.)
(59) (Vita S. Oportune: 'S. Op. meritis et nomine digna ex regali pro-
sapia,' &c.)
Tituli vel capitula sermonnm Anrelii Augustini ep. ad fratres suos in
heremo et ad monachos (gives twenty-five titles: i. Quomodo xpc
est querendus; a. De obediencia ad snos presbiteros; 3. Contra
detractionem et murmnrationem,' &c. ; 35. De fortitudine).
(60) (Tncipiunt sermones) : ' Audistis fratres karissitai sanctissimos reges
diligenter dominnm quesiuisse,' &c.
Sermo b. Ang. ad monachos de persecntione xpinnorum: sermo a6
(' Frequenter dixi fratres').
(61) Sermo de philocosmis i. e. de amatoribus mundi, et philotheis i. ama-
toribus Dei, et quomodo oportet cnm diligenti amore et intellectus
intentione libros pertransire, in quibns et de extrema hnmiliatione
Saluatoris nostri et paupertate et crucifixione ; et de S. patris nostri
lohannis Damasceni in Damasco connersatione, et ea que in mona-
chali vita,*parua enarratio, et qualiter compositns est ab ipso liber
ipsius (beg. ' Quemadmodum dulce philocosmis existit sensibilium
paradisorum,' &c.).
(62) Epistola lohannis Damasceni ad Cosmam ep. (' Sanctissimo et Deo
honorabili patri Cosme,' &c.).
Epistola scripta ad lordanem archimandritam de trisagio Dei. Hono-
rato, zelo diuino omato, domino lordani archimandrite lohannes
Damascenus in domino gandere.
(63) Admonitio S. Augustini ad populum qni ad ecclesiam vadit (' Rogo
vos carissimi quotiens ad ecclesiam Dei conuenitis,' &a).
(Cap. 64) Hec momlitas subsequens de scaccario est domini Innocentis pape
quarti : ■ Mnndus iste totns qnoddam scaccarium est,' &c.
VOL. I. 6 3
ixii Boua lLeg:enDa anglie.
(De ordine fratrum heremitarum vid. Augustinensium) : 'Ordo fratrum
lieremitarum S. Augustini originem habuit a Paulo er.,' &c.
(65) De S. lurmino fratre S. Etheldrede, qualiter in ecclesia S. Edmnndi
(ed. ii. 542).
(Dierum obseruatio periculosorum, o. w.) : ' Magister philosophorum
ponit omnes malos dies et periculosos. Et sciendum est quod sunt
xxxii in quibus caueat unusquisque ne sanguinem minuat, &c. In
mense lanuarii sunt 7 dies,' &c.
(66) (A compilation for the novices of Bury St. Edmunds on monastic
discipline, with these parts :)
De origine monachorum tam veteris quam noui Testamenti
(Prol. : ' Primorum parentum rubigine humana contaminata
conditio,' &c. ; it quotes lanuensis in libro questionum de anti-
christo).
De visu, habitu, silentio, tempore prandendi, et de genere ciborum
. primorum patrum monachorum.
De professione monachorum: Adelredus abbas in Speculo cari-
tatis, li. iii, c. 33 et 34.
Magister Henricus de Gandauo doctor in suo Quolibet, quaest.
xvii, sic ait, &c. (0. m. Violatores regule 6 Aug.).
Ex libro penitenciali magistri lohannis De deo : Suadeat et studeat
. quilibet confessor (<?. ;/;. Confessores ad que tenentur).
Excusationes monachorum qni communiter a camibus abstinent,
et quod ob hoc vocari non debeant singulares ypocrite nec sicut
heretici Manichei creature Dei condempnatores.
Innocentius III papa in Concilio Lateranensi celebr. A. 121 5 (ex
Decretis) : ' In refectorio nullus omnino carne vexatur,' &c.
Hec Magister loh. de Acone super Constitutiones Ottoboni legati
pape : ' In constitutionihus Capituli prouincialis Oxon. celebrati
A. D. 1256,' &c.
Iterum in Statutis prouinc. Cap. Northampton celebrati A. 1225.
Item iu Statutis prou. Cap. apud Oxon. celebrati A. 1337.
Item in Cap. apud Suthwerlc A. (?). It quQtes a tale from Hist.
aurea, lib. 17, c. 167 (' In vita S. Preiseti,' &c.).
In libro Visionum: 'Quidam monachus de ordine S. Bened.,'
&C.
Ex libro de vita S. Qdonis abb. Cluniac, et in libro eiusdem de
Vitiis et virtutibus: 'Veniens quidam monachus ad domum
sororis sne,' &c.
Contemptus religionis: causa est vita male viuentium in religione.
Hec in historia vite s. Odonis, et in libro de Vitiis et virt. : ' Quia
sunt multi inquieti et importuni,' &c.
De sobrietate et abstinentia.
Sermo Aug. ad monachos de persecutione xpianorum 5 * Ego hodie
qui videor esse monachus, si rumpo/ &c.
Bernardus in Apologetico.
Item Hugo in libro de Institutione monachorum.
Notabile et terribile contra monachos delicatos et dissolutos:
' Narrat. Odo de Syrentone,' &c.
{An exposition ofAUeluya) : AUeluya i. e. laudate.
3lntroliuction, ixiii
(Cap. 67) {Exiracts from Haymo, vid.)
Expos. istins textus eu. Aliis in minain, aliis in lesnnectioneni,
Haymo 18.
Haymo 78 : • Omne regnum intra se ipsum diuisnm desolabitur,' &c.
(In Haymo Serm. 90 occur four Latin verses, with the following
translation :
Zifte is made domesman et(!) gile es made chapman,
Lordes holden no lawe, ne children have none awe,
Witte tumeth into tricherie, and loue into licherye,
Pley is now vilenye, and haly-day is glotenye.)
De modo peccandi contra veritatem : ' Contra veritatem peccatur
in verbo,' &c.
Haymo Serm. 97.
Remedia contra omnia genera luxnrie.
Vita S. Thome monachi, martiris Douorie (ed. ii. S.^j).
Excerpta de locelini mon. de Fomesio Vita S. Helene (abr. from the
life in C. C. C. C. to the chapter ' De iudicio S. H, inter ludcum et
Christianum,* then extracts from other sonrces, Leg. Anr., &c.).
{^Extracts from
Haymo Senn. 156 (' Quid enim prodest vana iactantinm,' &c.).
Sermo Leonis pape de ascensione domini (' Christi ascensio nostra
prouectio est,' &c.).
Beda super illud Luce Beati qui fletis quia ridebitis.
Ricardus Barre super Osee Comedent et non saturab.
Haymo 173 snper illud Petri Fratemitatis amatores.
Haymo omelia 193: ' Si viuimus spiritu et spiritu ambulemns.'
„ Serm. 171 : 'Gratia Dei snm id quod sum.'
De Translatione reliqui corporis S. Helene (fr. locelin) : ' Quidam
sacerdos Remensi3>* &c. (abr.). ,
De S. Derithea virg. et monacha in Sanctilogio loh. (ed. ii. 543 ; it is
not found in the Sanctil.).
Sermo b. Augustini de igne et penis Purgatorii (' In lectione apostoHca
que vobis paulo ante recitata est,* &c.).
Liber b. Aug. de gaudiis electomm et de supplicio reproboram, vel
sec. quosdam est liber Patricii de tribns habitaculis ('Tria sunt,'
&c.).
CompeHdium Visionis S. Pauli de penis infemi ('B. Paulus ap. et"
S. Michael archang.,' &c.).
Visio Drithelmi mon. sec. Bedam De gestis Anglomm.
Sermo Augnstini de inhonesta familiaritate mulierum ('Nemo dicat
fratres quod temporibns nostris,' &c.).
Liber b. Augustini qui dicitnr Non ut tantum lingua set ut opeie
laudetur deus ; et est valde nobilis (' Resurrectio et deificatio,' &c.).
Suggestio fratmm mendicantium in Concilio Viennensi coram papa
Clemente V quod monachi non vinunt sec. regnlam et stat. b. Bene-
dicti (* Suggestnra est in Conc. Vi.,' &c.).
De rasnra, tonsura et corona monachoram : loh. Anglicns in Sanctil.
suo et in Hist. Anrea parte prima (' Dum b. Petras Antiochie predi- ■
caret, in contumeliam nominis xpiani gentiles summitatem capitis
eius abrasemnt,' &c. — this piece is not found in the Sanctiloginm).
ixiv sBom legentia ^nglie»
Contra eos qui vellent detruncare Officium diuinum : Exposilio regule,
et est apud Walden (' Monachi primis temporibus erant pro maxima
parte laici licet optime literati, perpauci clerici, et rarissimi sacer-
dotes,' &c.).
Vita S. Winwaloei abb. (ed. ii. 558).
Reuelatio quam habuit frater Franciscus de indulgentia S. Marie de
Angelis que vocatur Portiuncula ('Postquam S. Fr. ecclesiam S.
Marie de Angelis iuxta Assisiam reparauerat,' &c.).
Epistola b. Aug. ep. ad clerum Yponensem, ubi ostenditur quod
propter scelera detractionum ipse fugerat ab eis (' Quoniam propter
scelera,' &c.).
Responsio clericorum eccl. Ypon. ad b. Aug. (' Sanctissimo patri et
vere omni laude dignissimo Aug.,' &c.).
Sermo b. Aug. ep. de re inuenta et de Vitali pauperculo heremita, in
quo sermone Augustinus se ipsum vocat fratrem (' In scripturis
diuinis legimus,' &c.).
De luda proditore et S. Matliia et de eius martirio (' Mathias ap. in
locum lude substitutus est,' &c.).
Egidius Athenis ex regia stirpe progenitus, &c. (short life).
Martinus Salarie Fannoniomm opido oriundus set intra Italiam Papie
alitus, &c.
De S. Botulpho ( => text in Sanctil.).
„ Cedda ep. : 'Oswynus* rex Northumbrie deo deuotus misit
Canciam virum sanctum, modestum,' &c. (text differs slightly from
Sanctil. ; the last part, ' Inter plura,' &c., is wanting).
Quomodo S. Edmundus ep. leprosum mundauit pelle exnta: 'Miles
quidam prope Pontiniacum diues erat valde set leprosus,' &c.
Qualiter S. Edmundus vidit animas Regis Ricardi et Stephani Cant.
ep. a Purgatorio ereptas ad celum volare : ' Circa A. D. 1240,' &c.
Qualiter Salue Regina facta fuit : ' Fuit vir quidam diues et nobilis
iuxta civ. Paris.,' &c.
Set iam diuina testimonia prout promisimus proferamus. In Act. ap.
Paulus ap. sacerdotibus dicit Ecce ego scio quod amplius non vide-
bitis faciem meam, &c. (on the duties of priests).
Item Prosper lib. 3, c. 17, •quibus gradibus conuersi in culmen virtutis
ascendunt.
(^Document regarding utterattces of Nic. de Herford with respect to
papacy and mendicant friars') : ' In dei nomine amen. Per presens
publicum instrumentum cunctis pateat euidenter quod anno ab
Incam. Dom. secundum cursum et computationem ecclesie Anglie
MCCCLXXXij, Indictione v, pontif. Urbani . . . pape vi anno quinto,
die 15 mens. maii, hoc est in die Ascens. dom., apud crucem in
cimiterio S. Frideswide in villa Oxon. Linc. dioc, In mei notarii
presentia, et triura subscriptorum presentia, et coram venerab. viro
M"» Rob. Ragge Sacre pagine professore, cancell. Univ. Oxon. iam
prefate . . , Mag'. Nicolans de Herford Sacre theol. prof. sermonem
ad populum faciens in vulgari ydeomate anglicano, Inter alia multa
diuersos ecclesie status et gradus tangentia specialiter ista dixit,' &c.
* Oswiu.
3lnttotiuction. ixv
{Letter)'. 'C. permissione dinina Lincoln. dioc. episcopns, uninersis
presentia inspecturis salutem in Domino sempitemam. Noueritis
nos diligenter literam domini pape Alexandri inspexisse/ &c. (gives
tlie bull of Alex. protecting the mendicant friars).
(BuII) : ' lohannes episcopus seruns seruomm Dei patriarchis,' &c.
(against the doctrines of loh. de Poliaco regarding confession to the
parish priest).
(PP» 854-894) Quedam nona compilatio cuius nomen et titnlus est Sfecuhim
humane saluatianis — a long poem in 45 cap., in doggerel vetse, on
Lucifer's fall, Adam's creation and fall, Chrisfs birth, life, death.
ascension, St. Mary*s life and assnmption, last judgement, pains
of Hell, joys of Heaven. It is preceded by an Index alphab. of
contents, and begins with a Prooemium \
(p. 894, in another hand) Commendatio artis musice, sec. quendam Gregorii li.
(' Ars musica omnes artes excedit,' &c.).
' Nemo potest duobus dominis servire.' Productivity and receptivity
or reproduction exclude each other, like the male and female principles.
They are different activities or currents, which move in opposite channels.
A good writer will be a bad edjtor, and a good editor a bad stylist \ To
live in the thoughts of others, to read, copy, transcribe, excerpt, abridge,
hinders the development of style, simply because it hinders practising.
An easy style wants practising. An excerpist may be a man of profound
thought, of deep feeling, have a philosophy of his own— only he does not
bring it out, and he does not bring it out because he finds it difiicult to
♦
^ The Prohemium begins: *Incipit prohemium cuiusdam noue compilationis
cuius nomen et titulus est Speculum hnmane saluationis. Expediens videtur et
utile quod primo in hoc prohemio exponatur de qnibus materiis et historiis in
quolibet capite dicitur. Et qui diligenter hoc prohemium perstuduerit, de faciU
totum librum quasi per se intelligere poterit.
In primo capitulo agitur de casu Lnciferi et suoram socioram,
De formacione Ade et £ue, et de dignitate ipsomm.
In secundo capitulo agitur de precepti transgressione,
De hominis eiectione et exilii huius prolongatione.
In duobus predictis capitulis patet nostra dampnntio,
In aliis capitulis sequentibus patet nostra reconciliatio.
Sed notandum quod in singulis capitulis modus iste seraatnr:
Qnod de nouo testamento primo una veritas recitatur,
Postea de veteri testamento tres historie applicantur
Que ipsam veritatem prefigurare comprobantur.
In tertio capit. incipit quasi initium nostre saluationis
Ubi agitnr de conceptione et sanctificatione virginis.
Cum enim deus humanam naturam assnmere decreuisset,
Congruum fuit ut matrem de qua nasceretur premitteret.
Istud configuratum erat per regem Astiagem et eius filiam,
Per fontem signatam in orto concluso, et per cellam Balam ;
Astyagi nunciatnm est quod filia sua regem Ciram generaret:
loachym dictum est quod filiam gigneret que Christum portaret,* &c.
' An instance is Immanuel Bekker, who — a good editor — dislikes Introductions,
and gives as little as possible of his own, and ^at in the shortest terms.
ixvi ji^oiaa legenna attfflie,
express himself from want of practice. Such a man must forcibly abstract
himself from his old occupation and give himself rest for years — and then
spontaneity of style may revive, and he may yet develop into an able
writer.
Of this description was John of Tynemouth. He is a good compiler,
but a bad writer. Used to excerpting, he is shy of expressing himself,
of composing, forming, styling. He rarely speaks— even his Historia
aurea is mostly excerpt ; and when he has to speak, as in chronicling his
own time, he writes with difficulty, in fewest words, and likes to give
documents which exempt him from speaking for himself. But he possesses
all the best qualities of a compiler. His force is memory, knowledge of
facts, dates, names. His retentive faculty was immense, to judge from
the vast amount of materials he had at command. His mind is compre-
hensive, capacious, not penetrating. His is the spirit of the antiquary,
the student of history, documents, relics, &c. — an historian not as our
time understands the term, but as his time understood it— a chronicler
or annalist in an epic sense, a recorder of facts and dates, put loosely
together according as his rendering or information provided the materials.
He naturally takes to excerpting as the means of collecting facts. But,
though an omnivorous reader, he was not one of whom it can be said :
* He reads too much, such men are dangerous,' He is no revolutionary,
no sceptic, no cynic. He exercises no criticism, no judgement. His
credulity is unbounded. He takes in everything, believes in everything,
even the most stupendous and ' creepy ' stories. He has even a ' penchant '
for the gruesome kind of narrative, and has carefully collected, and
distributed amongst his works, all the tales of apparitions, visions,
portents, omens, &c., he could lay hold on. In everything he sees the
divine influence, and is a perfect believer in God's words and works.
But neither is he an enthusiast : he is always the same cool, collected,
plain, matter-of-fact man, of sound common-sense, except in his
creduhty. As he likes instruction so he wants to instruct, and is pleased
to point morals. His narrations give many sayings of philosophers,
examples, &c., from the Vitas Patrum, Gregory's Dialogues, &c.
The Catholic world has always produced two types of humanity : the
lean, fervid ascetic, and the comfortable, round, quiet, practical, studious
monk — both good in their way, and corresponding to the types of genius
and talent, progressive or stationary disposition. The former has produced
great lyric poets, orators, reformers, legislators, like St. Bemard, Francis,
Rich. RoIIe ; the latter great collectors, historians, like Bede and
Matthew Paris. John of Tynemouth belongs to the latter class. He
cannot claim the title of genius, but he has done some very useful work,
which should secure to him the gratitude of the nation. Yet, like so
many others, his name has been forgotten, and a usurper has taken
his crown.
It is hardly fair to name Capgrave with our CoIIection, his share being,
at most, restricted to the change of the original arrangement— and yet it
3lntroi>uctJon, ixvii
is his name by which the Collection was known in n\odem times. How
he came to that honour no one knows— perhaps through a note in a MS.
of this new arrangement, though of the existing MSS. none contains it.
The testimony of the early bibliographers, who under his name give the
Vitae Sanctorum Anglorum (Leland) or Catalogus Sanctorum Angliae
(Bale, Pits), with the opening words (of the Prologue) ' Sancti patres
qui priscis fuere,' is incondusive, as the Prologue certainly was added, as
has been shown in the Ed. of 1516, long after Capgrave (who died 1464).
The tradition may have started with Leland, who, not knowing John of
Tynemouth even by name, or MS. Tib., ascribed his work to Capgrave,
the best-known name in hagiology of the preceding century. Roscarrock,
who knew MS. Tib., deems John Capgrave and loh. Anglicus to be the
same person (cf. vol. ii. p. 532). The earlier Bollandists, not having access
to English sources, give the lives of our Collection under Capgrave's
name, not from the Ed. of which they possessed no copy, but from a MS.
Rubeae Vallis made from it. Their testimony can have no value. So
Capgrave's share in the work, within the limits indicated, remains an
open question which I have no means of deciding. Surius gives many
of the lives of our Collection in a modified forra, which conceals the
provenance of his texts.
Of Capgrave a few words will suffice — more information can be found
in Hingeston's editions of Capgrave's Chronicle and Liber de illustri-
bus Henricis (Rolls Series), and in the ed. of his S. Katherine (E.E.T.S.
1S93).
John Capgrave was bom at Lynne in Norfolk (as he states in Prol. to
St. Kather.), April 21, 1393, entered the Order of- Augustin Friars at
Lynne, studied either at Cambridge (Leland ; Tanner confirms this from
the Life of St. Gilbert) or at Oxford, where, as Bale states, he took his
degree of D.D., or possibly at both ; was ordained priest in 1417 or 1418
(four or five years before the birth of Henry VI, cf. De vir. illustr. p. 127),
and became later on Provincial of his order (as such he appears in two
documents, d. 1456, in White Kennet, Paroch. Antiq.), and Jtfter passing
nearly all his life at Lynne (with the exception of a joumey to Rome
where he fell ill and was helped by Bp. Grey of Ely), died there,
August 12, 1464 (Bale). He is called by his biographers the most learaed
of English Augustinians, and was indeed a scholar of some merit, a
philosopher, theologian, and historian. His patron was Humphrey, Duke
of Gloucester. He wrote a great many works, many of which are lost,
in Latin (cf. Bale) : Commentaries on the Old and New Testament— of
these only those on Genesis (autogr. MS., wr. 1437-8 and dedicated to
Humphrey, is in Oriel Coll. 32) and Acts (MS. Balliol 189, given by
Bp. Grey) are extant ; de Fidei Symbolis (MS, is in Balliol igo, which
gives the author's name as ' loh. de Monumento Pileato ') ; Manipulus
Doctrinae Christianae ; Super Sententias P. Lombardi ; Determinationes
Theologicae ; Ad Positiones erroneas ; Orationes ad Clerum ; Sermones
per annum ; Lecturae Scholasticae ; Ordinariae disputationes ; Episto-
lae ad diversos ; Vita S. Augustini ; De sequacibus Augustini, and De
ixviii n^oua lcgentia anglie»
illustribus viris Ord. S. Aug. — all these are lost; and the historical
works :
De illustribus Henricis, dedicated to Henry VI (autograph MS.
C. C. C. C. 408 ; another MS., Tib. A viii, ed. Hingeston) ; and Vita
Humfredi.
In English : Life of St. Katherine of Alexandria, in verse (ed. E. E. T. S.).
Life of St. Norbert, in verse, c. 1440 (autograph MS. was in the Phillipps
Coll. at Cheltenham). Life of St. Gilbert of Sempringham (MS. Vitell.
515, mostly destroyed by fire ; dedicated to Nic. Resby, master of the
order of Sempringham).
A Chronicle of England from the Creation to 1417 (autograph MS. is
in Cambr. Gg. iv. 12, another MS. C. C. C. C. 167).
A Guide to the antiquities of Rome (fragments, in two MSS., are ed.
by Hingeston).
* * * *
SAncti patres qui priscis fuere temporibus, charitatem in multis
frigescentem aspicientes, curantesque omnino ne ignis de altari
deficeret, hoc est, ne corda hominum quadam torporis ignauia prorsus
tepescerent, sed magis illo diuini amoris igne, quem dominus misit in
terram, iugiter arderent; lignorum nutrimenta subiicere satagebant, ac 5
semiuiuos quasi coUigere cineres post multorum sacrificia, in loco
mundo, puris videlicet mentibus, reponendos siue reseruandos, acta
scilicet vitasque sanctorum recensentes' et in medium proferentes,
quatinus variis sanctorum exemplis, quasi calciamentis quibusdam
comedentium agnum paschalem pedes munirent, qui nudis et duris 10
funibus preceptorum forsitan ' lederentur, quippe quorum teneriores *
animos, ad solidum capiendum cibum adhuc inualidos, lacte prius
fouere oportuit ; vt * dum audirent legerentque sanctorum turbas,
toto orbe diffusas, omnis sexus, omnis etatis, onjnis gradus, omnis
denique ordinis, reges* videlicet et omnes populos'', principes et 15
iudices, iuuenes et virgines, senes cum senioribus, omnes vno quasi
ore laudantes nomen domini ac * breuissimum post vite curriculum
celum vi quadam rapientes, omnem subire laborem pro dei amore
(pro quo ferri et fieri ' debent omnia) pertimescerent nequaquam, nec
quod ab aliquo fieri potuit impossibile estimarent, cum et sexus in- 20
firmior, et etas tenerior, et status sublimior, immo et de omnibus
multitudo profusior, omnia que vel iussa sunt vel prohibita, tanto studio
adimplerent, vt nec de cunctis vel vnum iota dumtaxat pretermitterent.
Hinc est quod (vt supra diximus) viri venerabiles, liquide cernentes
quamplures sanctorum incitatos exemplis qui diuinis raro mouentur 25
preceptis, contemplantesque sponsam inCanticistantopere sponsivoce
laudatam (eo quod antiqua sanctorum opera studioso imitatur aflectu),
dicente ad eam sponso'* : 'Quam pulcri sunt gressus tui in calciamentis,
filia principis — ' vestigiis scilicet amicorum dei fortius inherendo, et
alibi ipsam ad eorum sequelam dulcius hiis verbis incitante" : 'Si^'' 30
ignoras te, o pulcra inter mulieres, egredere et abi post vestigia
* This Prologue is a later addition made for the edition, and is not Capgrave"s
work. It was edited before in Capgrave's Liber de lllustr. Henricis (Rolls
Series), 1858, p. 195. * Ed. resencentes. ' E. forcitan. * E. temeriores.
' E. et. 8 E. eges. ■» E, popolos. » E. At. » E, fiere.
"> Cant, vii. i. " E. imitando. " Cant. i. 7.
B
2 mom JLegenUa anglie*
gregum ' etc, ac si aperte diceret : * Pensare debes mira et stupenda
opera que in aliis conspicis, vt eorum comparatione parua ac minima
tibi videantur bona que tu facis, ac sic ad nieliorem vitam capessen-
dam^ feruentius accendaris;' — attendentes, inquam, hec omnia,
6 laudare viros generosos in generationibus suis permaxime, ac
cupiebant deus quam sit mirabilis in sanctis suis latius ostendere.
Mathatliias vero, sanctus Machabeorum dux et princeps, viam
vniuerse carnis mox ingressurus; vocatis filiis, dum eos ad pre-
liandum prelia domini fortius animaret, omissis * tanquam minime *
10 necessariis diuine legis densissimis* siluis, sanctorum virtutes et
exempla deuotius^ recensuit, imitandos quosdam proferens in medium
qui ante legem fuerunt, vt Noe, Abraham, et Loth ceterique sancti
Patriarche, qui in medio nationis praue bona operari non cessabant *
et, dum adhuc lex non esset data, ipsi tamen sine lege non fuerunt,
15 sed sibimetipsis facti sunt lex, cuncta future legis perfectiora strenue
adimplentes ac deo fide firmissima et operatione dignissima iugiter
placentes, quorum inuictissima pacientia sublimissimaque obedientia
tanta meruerunt apud deum, vt ceteris, eorum culpa exigente, pereun-
tibus, a pressura flamme et de profundis aquarum, insuper et de
20 manibus querentium animas eorum, diuina liberarentur virtute, ac
seminis eorum multiplicationem ad instar stellarum celi conseque-
rentur : quosdam vero, qui et sub lege floruerunt et eidem veluti
quibusdam loris arctius astricti sunt, sub cuius iugo libentissime colla
inclinauerunt ; Phinees quoque sacerdos in exemplum proponitur,
25 qui, zelo dei succensus, Madianitam cum concubitore transfodit, in
vltionem diuine legis''; porro et Daniel, vir desideriorum summeque
abstinentie ; atque alii quamplures, de quibus omnibus longum iam
esset enarrare. — Cuius et rei seriem sapiens ille qui Ecclesiasticus "
dicitur, imitatus est ; qui, post multa sacra hortamenta salubriaque
30 documenta, in sui calce voluminis cathalogum ' sanctorum patrum
studiose retexuit, cunctorum virtutes singulares mira replicans sedu-
litate, vt posteris daretur sanctitatis exemplum, et qua vnusquisque
potissimum polleat virtute clarius innotesceret ; — sicuti in Habraham
obedientiam summam ; in Moyse mititatem et mansuetudinem ; in
35 Phinees zelum et iusticiam ; in Samuele pacientiam et longanimitatem ;
in Dauid misericordiam et humilitatem ; in Mathathia ceterisque
Machabeis in persecutione constanciam et perseuerantiam ; et sic de
ceteris ; vt hii omnes, vna et consona quasi voce, cum Apostolo
clamarent : ' Imitatores nostri estote, sicut fihi charissimi ".'
40 Apostolus quoque, et is eundem insecutus ordinem in suo cathalogo
ad Hebreos", antiquos patres, seriatim procedens, commemorat; ab
Enoch incipiens, septimo ab Adam, qui, deo sancta conuersatione
' E . capescendam. ^ E. emissis. ' E. mine. * E. densissimimis.
* E. deuosius. * E. cessabunt. "^ Num. xxv. 6. * Eccl. xliv. 49,
• E. cathologum. *" Ephes. v. i ; Philipp, iii. 17. *' Hebr. xi.
placens, translatus est in Paradisum ne mortem videret, sed daret
gentibus sapientiam; Abraham quoque commemorans, quod fide
iustificatus sit ; et Moysen sanctum, qui vir erat mitissimus super
terram, in quo mundi contemptum laudauit, eo quod Egipti gloriam
fastidiens, "magis elegit affligi cum populo dei, quam temporalis 5
peccati habere iocunditatem* ;' sancti denique omnes 'quomodo per
fidem vicerunt regna, operati sunt iusticiam, adepti sunt repromis-
siones*' et cetera que sequuntur.
Proinde, vt etiam ad sanctos ecclesiasticosque veniam doctores,
beatus ille Iheronimus' vitas sanctorum patrum qui in heremo victi- lo
tabant, tanto studio in vnum collegit fasciculum, vt innumerabiles
immortalesque virtutes, immensas singulorum diuisiones gratiarum,
viuendique efficacissima exempla, et plurimorum signorum infinita
prodigia intuentium oculis aspicienda, breui membrana exararet,
Paulum sanctissimum inducens anachoritarum principem atque pri- 15
marium, Antonium quoque, et Hilarionem*, ceterosque pene in-
numerabiles, qui, 'tanquam purgamenta huius mundi, omnium
peripsima ' *, stulti esse voluerunt vt essent sapientes'; qui omnes,
quasi dii quidam (vt ita dicam) in hominum efBgie latitantes, peccata
hominum suis expiarunt sacratissimis meritis, et deum quadam ao
violentia, ne ad vindicandum esset propensior, orationibus retinue-
runt ; quorum etsi numerus infinitus erat, tamen cor vnum, et anima
vna ; ac consona voce deo laudes decantabant, incredibili viuentes ab-
stinentia, et supra omnem ' prorsus humanam naturam ; cibum illum,
qui non perit, iugiter operantes, et tanquam luminaria in hoc mundo 25
innumerabilibus virtutibus choruscantes. Nec minori diligentia illud
spiritus sancti organum, beatus videlicet Gregorius, virtutes et ex-
empla sanctorum patrum Italie in vno Dialogi volumine suauissimo
stilo complexus est®. Sic et plures historiografi, aliique deuoti,
sanctorum exempla vitasque summo recoUigere studio conati sunt. 3°
Maxime tamen in laudibus eorum immorati sunt, quorum eis noticiam
et locorum vicinitas et nascendi propinquitas abundantius prebue-
runt; nos inde (vt verum fatear") sanis prouocantes exempHs,
quatenus sanctorum vitas hoc sacro volumine contentas, nec sine
magno quorundam labore ac studio in hanc quam videmus formam 35
sollicite redactas, tanto diligentiori studio perlegamus, eorumque
viuendi exemplo ad sacra conuersationis studia pertrahamur, quanto
pro maiori parte ex nostris sunt et patria et gente.
Deus enim omnipotens, cum seminans exiret seminare semen
suum, et orbem iampene vniuersum fecunda" repleretvitespiritualis 40
segete, singulis donans prouinciis sacre fidei patronos, quorum
sanctissima sequerentur vestigia, in Idumeam quoque suum tandem
* Heb. xi. 25. * Heb. xi. 33. * E. Ilietoonius. * E. Hillaronem.
' 1 Cor. iv. 13. * I Corinth. iii. 18. ^ E. omnia. * Cf. Gregorii Opp.
(Romae 1591), III. p. 209, • E. fateor. " E. secundo.
B2
4 5l5otia legenDa anfflie,
extendit calciamentum, suos videlicet mittens predicatores in hunc ex-
tremum orbis angulum, qui populum gentilibus implicatum erroribus
ad viam veritatis reducerent, atque ipsum Saluatoris sermonem, in
Apostolorum Actibus inscriptum, deuotius implerent, vbi ait : ' Et
5 eritis michi testes in ludea et lerusalem, et vsque ad vltimum terre \'
presciens vtique, quod postea est impletum, quoniam multus ei esset
populus in ista regione \
Quante etenim sunt anglicorum turbe sanctorum, quam magnis
floruere virtutibus, quantisque choruscauere miraculis, optimus erit
lo iudex liber subsequens, ita vt ipsum huius nostre patrie vocabulum
sui merito sortiatur * nominis eflfectum *.
Anglia namque, secundum quorundam diffinitionem, dicitur ab
* en,' quod est ' in,' et ' cleos,' quod est * gloria,' quasi ' intus gloriosa,'
nec immerito quidem. Namque tametsi exterius quoque multis
15 magnisque gaudeat prerogatiuis, quemadmodum in promptu est
videre, vtputa in agrorum ac segetum fecunditate, in lane pannorum-
que immensitate, in pratorum, fluuiorum ', ac fontium amenitate, in
ciuitatum, villarum, castrorum, edificiorumque multiplici varietate et
pulcritudine, in ipsius denique gentis vultus et habitus miro angelico-
20 que splendore et formositate, animique audacia et strenuitate, ac
ceteris innumeris terrenis commoditatibus, in quibus omnibus,
absque eo quod intrinsecus latet, eiusdem resplendet pulcritudo et
gloria; longe tamen illustrius et gloriosius" eius relucet claritas
spiritalisque maiestas ex sanctorum, qui in ea floruerunt, virtutibus
25 et exemplis, qui, tanquam sidera queque rutilantia, tenebrescentem
mundum suis illuminarent radiis, claraque luce cuncti perspicerent
qubd non sit ' personarum acceptor deus, sed in omni gente qui timet
deum et operatur iusticiam, acceptus est illi ''.'
Nostre itaque memorie reducenda sunt aurea illa tempora, cum
30 primo in hac nostra regione* fides adoleuit®, quantum in omnibus
viguit cristiane religionis feruor, currebatur passim ab omnibus ad
dei cultum, nec felicem se quispiam estimauit, nisi aut longo diuturne
penitencie, aut certo gladii seuientis breui martyrio, vitam consum-
maret ". Effusa est in omnes diuine virtutis abundancia, sicutvnguen-
35 tum in capite, quod descendit in barbam Aaron, descendens et in
oram vestimenti eius ^^.
Vnguentum enim in capite superhabundantem dixerim dei gratiam
in superiori potestate ; que tunc in barbam Aaron descendit, cum et
in alios nobiles summo gradui vicinius adherentes ipsa eademque
40 dei gratia sese infundit ; que etiam in oram vestimenti defluit, quando
inferioris plebis mentes tangit, Vnguentum quippe in capite effusum
est, quia tantus erat regum et principum feruor religionis, vt vniuersos
1 Act. i. 8. 2 Act. xviii. 10. ' E. sociatur. * E. affectum.
' E. fluuium. ° E. gloriosus. ' Act. x. 35. * E. religione. » E. adolent.
^" E, consummret, ^^ Ps. cxxxii. 2.
PtOlOffUl5. 5
subiectos sibi populos suis prouocarent exemplis. In sacre conuer-
sationis exercitio tantum impendebant, et is semper inter ceteros
reputabatur laudabilior, qui circa dei cultum pre ceteris fuerit solli-
citior. In latum extensum est illis diebus sacre crucis vexillum ; cir-
cumquaque edificabantur ecclesie, monasteria vndique erigebantur ; 5
et tantum fuit in talibus implendis vnius anglicani regis desiderium,
vt quamdiu vixerit vnum quolibet anno fundaret monasterium.
Veniam denique ad sacros dei martyres reges, qui stolas suas
lauerunt in sanguine agni. Enumerando siquidem eos, duodecim
specialiter inueni nominatos, ac viginti alios qui, tacito nomine, omnes 10
sunt sacro martyrio coronati ; ipsorum etiam anglicanorum regum
septem, qui, pompis seculi prorsus derelictis, nudi nudum in sacra
religione sequebantur Christum, atque hominum consorcia fugientes,
monachi effecti, celibem in monasteriis vitam duxerunt ; preter alios
sanctissimos dei confessores, qui, superfluis resecatis curis, abiectis- 15
que seculi pompis ac vanis mundi solaciis, deo totaliter erant intenti
necessariisque regni negociis, operibus misericordie iugiter vacantes
et iuxta domini preceptum amicos sibi de mammona iniquitatis
facientes *.
Vnde et inter ceteros Sanctus dei Edwardus rex tantum dinoscitur 20
mundum habuisse contemptui vt latronem conspiciens suos sepius
thesauros furantem, non solum non caperet, sed etiam suo camerario,
de hoc conquerenti, penitus excusaret : • Forte,' inquiens, * plus
nobis indiguit qui furatus est ; habeat igitur' sibi ; nobis enim
sufficit quod remansit.' Vnde etiam tam largus in pauperes fuit 25
quod sanctum lohannem Euangelistam, domini consobrinum, quo-
dam tempore in peregrini habitu recipere meruit.
Oswaldus preterea rex, salvatoris perficiens sentenciam qua ait
'Omni petenti te tribueV nullum omnino pauperem a se vacuum
dimisit, immo cuncta fere que habuit indigentibus tribuens, scutellam 30
quoque argenteam, cum preciosissimo ferculo, mendicanti pauperi
dedit. Vnde et sanctus presul Aidanus hoc videns brachium regis
dextrum, quo elemosinas erogare est assuetus, protinus benedixit,
'Nunquam,' inquiens, 'marcescat manus ista!': quod quidem ita
diuina est impletum virtute, vt post regis mortem, ceteris tocius cor- 35
poris membris in cinerem resolutis, vsque in hodiemum^diem integra
adhuc maneat sine corruptione. Quid plura? Tam feruida fuit
retroactis temporibus anglicanorum regum deuotio, vt mirum tunc
fuerit regem videre non sanctum. Vnde et venerabilis ille ac re-
ligiosus pater qui ' Fasciculum Temporum * ' compilauit, asserit in 40
sua Cronica, plures se inuenisse sanctos reges in Anglia quam in
vlla alia mundi prouincia quantumcumque populosa.
* Luc. xvi. 19. * Matth. v. 42. ' E. Odiernum. * E. Temperium. It
is Werner Rolewink's ' Fasciculus Temporum,' in Pistorii Script. Germ. II. 73.
6 mM legentia anglie»
Nec sane minore sanctitatis studio sancte ipsorum regum floruere
regine, ac cetere nobiles, que sincero matrimonio domino deuote
seruientes, proles suas in dei timore erudientes, operibus miseri-
cordie summa sollicitudine vacantes, honestas nupcias thorumque
5 immaculatum custodierunt. Quarum tamen multe, ex consensu
maritorum suorum, a licitis etiam amplexibus abstinentes, celebem
et vere angelicam vitam ducentes, tanto ampliori corona digne
sunt quanto in igne posite non exarserunt. Vnde earum plurima
corpora, vt quantum deo placeat illibata virginitas cunctis inno-
lo tesceret, hucusque absque omnimoda corruptione (si fame cre-
dendum est) diuina virtute seruata sunt : quemadmodum in sacra
patet virgine Etheldreda, que, duobus nupta viris, virgo nichil-
ominus semper remansit, et ideo corruptionis prerogatiuam a
domino pro munere accepit; sicut et plures alie (vt ita dicam)
15 testes et sanctissime puritatis et future resurrectionis fuerunt.
Et plures sanctissime vite presules, quorum sanctitas tantum emi-
cuit, vt omnes qui eos viderent, cognoscerent vtique quoniam isti sunt
semen cui benedixit dominus ^ ; quorum iugis conuersatio in celis
erat, — ab hiis nostris (vt verum fatear) longe dissentiens ^ temporibus,
20 vbi totum auaricie ac voluptati datur, sanctitati ^ parum aut nihil : cir-
cueunt enim iam multi (pace aliquorum dicam) vt seduli exploratores,
simulant, dissimulant, sequuntur, obsequuntur, manibus repunt et
pedibus, vt quoquo modo sese ingerere queant in patrimonium
Crucifixi ; quorum insaciabilia corda nunquam quiescunt, duplici
25 semper estuantes desiderio, quo vtique magis magisque et dilatentur
in plura et ad celsiora sublimentur. Verum non sic illius temporis
sacri pontifices ! non sic, inquam, sanctissimus ille presul Cuth-
bertus, qui, etsi virtutibus plenus, etsi omni sanctitate conspicuus,
haud tamen ad ecclesie regimen vocatus electusque ire voluit, quo-
30 usque rex, cum suis optimatibus, sancti viri pedibus prostratus, cum
multis precibus et lachrimis eius tandem renitentem animum non
sine maxima instantia deuicit. Sic et sanctissimus Hugo episcopus,
non sine quadam violentia maximaque solennitate, ac regis proce-
rumque magna importunitate, vt curam susciperet animarum tandem
35 est deuictus. Sic et alii quamplures qui, gregis sibi commissi * curam
strenue agentes, veri et re et nomine pastores, oues suas pascere
studebant, non expoliare, ac iuxta sacros canones necessaria sibi
solummodo, non superflua, reseruare.
Vnde et sanctus dei Aidanus episcopus tanto exarsit pietatis
40 amore in pauperes Christi, vt ipse, ex episcopo pauper effectus,
dum totam pecuniam pauperibus erogaret, et pauperi cuidam a se
elimosinam expetenti, vnde redderet nichil haberet, equum protinus
quo sedit, sibi paulo ante a rege datum, pedes incedens, pauperi
mendicanti daret.
1 Isai. Ixi. 9. * E. discentiens. ^ E. sanctitate. * E. commisse.
Preterea et multi ac strenui in hac fulsere regione sancti predi-
catores et doctores, quorum primarii sancti fuerunt Augustinus,
Anglorum apostolus, et Theodorus, ceterique eorum socii, qui in hiis
precipue partibus ortodoxe fidei seminantes triticum, centuplices
hinc ^ fructus collegerunt ^ celestibus horreis reseruandos. Anselmus 5
quoque, et is quidem pullulantium errorum strenuissimus eradicator
hereticorumque ' atrocissimus inimicus, diuini verbi sarculo, omni
penetrabiliori gladio ancipiti, superseminata zizania sollicite resecauit,
deique sacre genetrici semper deuotissimus, cumque sermonis elo-
quencia esset disertissimus * plurima in eius laudem dulciter com- lo
pilauit. Beda etiam Venerabilis, qui, verbum dei predicando, celestia
grana vbique seminauit, tanteque fuit auctoritatis tantoque ab omni-
bus habitus honore et reuerencia, vt eius Homelie, ipso adhuc viuente,
quod de nullo alio legimus, publice legerentur; commentatus est
denique in totum fere Vetus Nouumque Testamentum, ac felici 15
tandem morte sopitus.
Sed nec illud est negligendum et tacita prorsus voce pretereun-
dum, quomodo et antiquitus sacra dei " floruerit religio, quantosque
protulerit viros disciplina excellentes; ex quorum numero Beda
fuit sanctissimus, et ante episcopatum sancti presules Cuthbertus et 20
Dunstanus,pluresque alii: BarthoIomeusquemonachus,AIredus etiam
vir religiosissimus, Wallenusque abbas, cum aliis quampluribus, qui
celestibus solummodo intendentes eloquiis, nullam prorsus habebant
de crastino soUicitudinem, humilitatis et paupertatis amatores, peri-
turas calcantes diuicias, vt celestes etemasque inuenirent ; quorum ex- 25
emplis tantum viguit inter monachos feruor discipline, vt vsque ad
Coilsi * regis tempora nec vinum biberent aut ceruisiam '', nec aliquas *
comederent carnes.
O quam suauis est vita istorum sanctorum, qui duxerunt vitas tam
gloriose hic in terra ! O homo, lege ; et quod legeris memento, quia 3°
(vt verum fatear) rem pulchriorem non scis facere.
Oblitus sum paulominus (mea culpa dixerim) sacrarum virginum
cateruas, que, tanquam lilia inter spinas, spretis pro Christo camali-
bus illecebris terrenisque diuitiis, in castitate, paupertate, et humili-
tate sponso celesti adherentes, eius nimium accense dilectione, licet 35
earum parentes plurimis habundarent diuitiis, ipse tamen, obliuis-
centes populum suum et domum patris sui, malebant angustias
paupertatis sustinere quam inter pomposos seculares in periculo
permanere; quarum et multe sacro sunt martyrio coronate, sicut
beata Vrsula, vna cum ceteris suis consodalibus, ac beata Ositha 4°
virgo et martyr, quas deus ex sexu eligens* infirmiore, vt fortia
mundi confunderet, per eas multos vtriusque sexus lucratus est.
* E. huic. ' E. colligerunt. ' E. heriticorumque. * E. omnes.
* E. die. * i. Ceolwulfi. ' E. seruisiam. * E. alquas. ' E. elegens.
8 BotJa legenoa ^mlk,
Demum, vt paucis concludam, tantus ipsis temporibus electorum
erat numerus, a singulisque tam feruenti ardentique animo ad Christi
obsequium currebatur, vt genitam nobilitatem omnes pro maiori parte
sanctitate imitarent ^ ; nec aliqua tunc in quouis reputabatur nobilitas
5 nisi dei seruitute fulciretur.
Sed quorsum hec omnia? Nimirum vt nulla curiosa indagine
forenses queritemus longinquasve sanctorum operationes, cum intra
nos ipsos sit regnum dei, et tantos hic habeamus sanctos patronos,
vt eorum merito nobis sufficerent ad imitandum exempla, si nulla
10 prorsus alia documenta haberemus ; immo tanto diligentiori studio eos
imitari debemus, quo eis vicinius sumus anAexi.
'Solent enim homines proprii semper ducis magis prouocari ad
bellum ' (vt verbis Iheronimi * vtar), ' habet et vnumquodque pro-
positum principes suos. Ergo' Romani duces imitentur Camillos,
15 Fabricios, Scipiones ; philosophi proponant sibi Pitagoram, Pla-
tonem, Arestotilem ; poete* emulentur Homerum, Virgilium, The-
rentium,' et sic de ceteris. Nos vero eamus ad exemplum turbam-
que anglicanorum sanctorum ; imitetur vnusquisque propositi sui
duces : Seculares videlicet principes et domini ac milites. Reges
20 sanctissimos imitentur Edwardum et Oswaldum. Sexus vero
femineus Helenam sanctam reginam, Sexburgam reginam, et vir-
ginem dei Etheldredam, ac beatam Modwennam. Episcopi vero
sacros pontifices Dunstanum, Cuthbertum, et Aidanum ; Thomam
quoque, sanctissimum Christi athletam, qui, pro zelo iusticie diram
25 perpessus persecutionem, proprio est cruore profusus. Predica-
tores vero, theologi et doctores Augustinum, Anselmum, Bedam-
que Venerabilem, discantque ab eis non altum sapere, nec ad
inflationem scire, sed ad edificationem. Religiosi quidem ipsum
quoque Bedam Venerabilem, Bartholomeum quoque, et Alredum.
30 Sacrate proinde virgines Vrsulam imitentur beatam, Osithamque,
Etheldredam, ac beatam Modwennam, ceterasque sacras vir-
gines. Omnes denique ipsorum sanctorum exemplis proficere
studeamus in melius ad alciora subuehi. Si etenim prauorum
sepe secuti sumus exempla, cur non imitemur sanctorum digna
35 studia et deo placita ? Et si tam apti sumus imitari iniquos ad
malum, cur pigri sumus iustos imitari in bonum ? Timeamus ergo,
bonumque facere satagamus, ne vicia nostra aliorum virtutibus
noceant, ne aliorum sanitatem nostra* infirmitas corrumpat, ne ali-
orum pulcritudinem feditas nostra contaminet, ne aliorum lampades
40 extinguamus ' ardentes, si nostras illuminare non possumus ; quin
magis vnusquisque '^ proximum suum sancte conuersationis odore
post se trahat et nox nocti indicet scientiam, vt qui audiat dicat
' E imitarint. * Hieron. Op. ed Verona I. 320. * E. ergo suos.
* E. poeti. * E. nostram. * E. extingamus. ' E. vnusquique.
lPrologu0, 9
*Veni.' Porro attendat prudens lector quod in hoc codice, etsi
quamplurime sunt anglicandrum vite sanctorum, non tamen omnes
hic inseruntur, maxime cum nemo facile omnes qualicumque indagine
valeat inuenire.
Huius nichilominus collector, siue (vt ita dicam) auctor operis, ita 5
suam compilandis sanctorum vitis dedit operam \ vt et ipse tam pii
operis fructum percipiat'*, et aliis quoque ad eorum meritum plura
aliaque ad hec addendi facultatem relinquat. Nec quempiam de
cetero mouere debet si presens volumen in assertione locorum, vbi
sanctorum corpora siue reliquie quiescunt, omnino* et in omnibus 10
veritati forte non conueniat aut verius aliorum opinioni non con-
senciat, nam vnusquisque sensu suo abundat, et quod sibi magis
euidens videtur suis inserit scriptis ; potest etiam esse et de ali-
quibus sanctis dubium non est quin eorum corpora et reliquie fuerunt
ad diuersa loca mutata siue translata : vnde licet diuersa inde sunt t-,
scripta, possunt tamen secundum temporis diuersitatem continere
veritatem. Hoc tamen vnum pie credere possumus, immo et debemus,
quod vbicumque locorum eorum sunt corpora, anime eorum in etema
iam recepte sunt habitacula, quo nos perducat qui est omnium sancto-
rum iocundissima laus et gloria amen. Et quia maior pars sanctorum 20
in hac presenti legenda iam nouiter impressa contentorumTuerunt de
ista patria que nunc Anglia vocatur, aut cum vocabatur Britannia vel
postquam nomen Anglie sortita est in ea nati vel qonuersati ; et quia
similiter predicte (!) terre Hibernie, Scotie, et Wallie de iure subici
debent et obedientes esse tenentur huic regno Anglie, presens 2.=;
volumen istud (vt videtur) non incongrue vocari potest * Noua legenda
Anglie.'
TABULA.
DE sancto Adriano abbate et con-
fessore *
De sancto Aido siue Aidano abbate
De sancto Aidano episcopo et confes-
sore
De sancto Albano martyre
De sancto Aldelmo episcopo et con-
fessore
De sancto Alredo abbate et confes-
sore
De sancto Amphibalo martyre
De sancto Anselmo archiepiscopo
De sancto Audoeno episcopo et confes-
sore
De sancto Augustino episcopo ct con-
fessore
De sancto Bartholomeo seruo dei et
monacho
De sancto Benedicto abbate cogno-
mento Biscop
De venerabili Beda presbitero
Dc sancto Benigno episcopo et con-
fessore
De sancto Bernaco confessore
De sancto Birino episcopo et confes-
sore
De sancto Bonifacio episcopo et mar-
tyre
^ E. aperam. " E. parcipiat.
■* I leave out the folio-numbers.
' E. omnioo.
lO
l^otia legentia anglie.
De sancto Bothulpho abbate et confes-
sore
De sancto Bregwino episcopo et con-
fessore
De ^ncto Brendano abbate
De sancta Brigida virgine
De sancto Brithuno abbate et confes-
sore
De sancto Bertellino heremita et con-
fessore
De sancto Cadoco episcopo et mar-
tyre
De sancto Carodoco heremita
De sancto Carantoco confessore
De sancto Cedd episcopo, fratre
sancti Cedde episcopi
De sancto Cedda episcopo et confes-
sore
De sancto Claro presbitero et martyre
De sancto Clitauco rege et martyre
De sancto Colfrido abbate et confes-
sore
De sancto Columba abbate et confes-
sore
De sancto Columbano abbate et con-
fessore
De sancto Cuthberto episcopo et con-
fessore
De sancta Cuthburga regina et vir-
gine
De sancto Cungaro heremita et con-
fessore
De sancto Dauid episcopo et confes-
sore
De sancto Decumano heremita
De sancto Deusdedit archiepiscopo et
confessore
De sancto Dubricio epis. et confessore
De sancto Dunstano episcopo et con-
fessore
De sancta Eanswida virgine et abba-
tissa
De sancto Eata episcopo et confes-
sore
De sancta Ebba virgine et abbatissa
De sancta Edburga virgine et martyre
De sancto Edgaro rege et confessore
De sancta Editha virgine et abbatissa
De sancto Edmundo episcopo et con-
fessore
De sancto Edmundo rege et martyre
De sancto Edwardo rege et confessore
De sancto Edwardo rege et martyre
De sancto Edwino rege et martyre
De sancto Edwoldo confessore
De sancto Egberto monacho
De sancto Egbino monacho
De sancto Egwino episcopo et confes-
sore
De sancta Elfleda abbatissa et virgine
De .sancto Elphego archiepiscopo et
martyre
De sancto Erkenwaldo episcopo et
confessore
De sancta Ermenilda regina
De seruo dei Esterwino abbate
De sancto Ethelberto rege et confes-
sore
De sancto Ethelberto rege et martyre
De sancta Ethelburga virgine et abba-
tissa
De sancta Etheldreda virgine
De sanctis Ethelredo et Ethelbricto
martiribus
De sancto Ethelwoldo episcopo et
confcssore
De sancto Felice episcopo et confes-
sore
De sancto Fiacrio heremita et confes-
sore
De seruo dei Finano episcopo et con-
fessore
De sancto Foillano episcopo et mar-
tyre
De sancto Fremundo rege et martyre
De sancta Frediswida virgine
De sancto Furseo abbate et confessore
De sancto Gilda abbate et martyre
De sancto Gilberto confessore
DesanctoGodricoseruodeietheremita
De sancto Grimbaldo abbate et confes-
sore
De sancto Gudwalo episcopo et con-
fessore
De sancto Gundleo rege et confessore
De sancto Guthlaco confessore
De sancta Helena regina
De sancto Henrico heremita
De sanctis Hewaldo Nigro et Hewaldo
albo martyribus
Ptolopsi.
II
De sancta Hilda virgine et abbatissa
De sancta Hildelitha virgine et abba-
tissa
De sancto Honorio archiepiscopo et
confessore
De sancto puero Hugone a ludeis cru-
cifixo
De sancto Hugone episcopo et confes-
sore
De sancto Iltuto abbate et confessore
De sancto Indracto et sociis eius mar-
tyribus
De sancto lohanne de Beuerlaco epis-
copo et confessore
De sancto lohanne de Bridlington
confessore
De sancto loseph ab Armathia
De sancto Ithamaro episcopo et con-
fessore
De sancto luone episcopo et confessore
De sancto Iwyo confessore
De sancto lustinano martyre et mon-
acho
De sancto lusto archiepiscopo et con-
fessore
De sancta luthwara virg^ne et martyre
De sancto Kebio episcopo et confes-
sore
De sancta Keyna virgine
De sancto Kynedo confessore
De sancto Kenelmo rege et martyre
De sancto Kentegerno episcopo et
confessore
De sancto Kylyano cura sociis suis
martyribus
De sanctis Kyneswyda, Kyneburga, et
Tibba virginibus
De sancto Lamfranco archiepiscopo et
confessore
De sancto Laurenciq archiepiscopo et
confessore
De sancto Lethardo episcopo et con-
fessore
De sancto Machuto episcopo et confes-
sore
Desancto Maglorio episcopo etconfes-
sore
De sancto Malachia episcopo et con-
fessore
De sancta Margareta Regina Scotie
De sancta Maxentia virgfine et martjrre
De sancto Mellito archiepiscopo et
confessore
De sancto Melone epis. et confessore
De sancto Melore martyre
De sancta Milburga virgine
De sancta Mildreda virgine et abbatissa
De sancta Modwena virgine et abbatissa
De sancto Neoto abbate et confessorc
De sancto Niniano episcopo et confes-
sore
De sancto Odone archiepiscopo et
confessore
De sancto Odulpho confessore
De sancta Ositha virgine et martyre
De sancta Osmanna virgine
De sancto Osmundo episcopo et con-
fessore
De sancto Oswaldo episcopo et con-
fessore
De sancto Oswaldo rege et martyre
De sancto Oswino rege et martyre
De sancto Oudoceo episcopo et con-
fessore
De sancto Paterno episcopo et confes-
sore
De sancto Patricio episcopo et confes-
sore
De sancto Paulino episcopo et confes-
sore
De sancto Petrocoabbate et confessore
De sancto Pirano episcopo et confes-
sore
De sancto Richardo episcopo et con-
fessore
De seruo dei Roberto abbate venera-
bili
De sancto Rumwoldo confessore
De sancto Sampsone episcopo et con-
fessore
Dc sancta Sexburga regina
De sancto Swithuno episcopo et con-
fessore
De sancto Thatheo episcopo et con-
fessore
De sancto Theliao episcopo et confes-
sore
De sancto Theodoro archiepiscopo et
confessore
De sancto Thoma episcopo Herfordie
12
Prolop0.
De sancto Thoma archiepiscopo et
martyre
De sancto Thoma monacho a Gallis
occiso
De sancta Walburga virgine
De sancto Walleno abbate
De sancto Walstano confessore
De sancta Wenefreda virgine et mar-
tyre
De sancta Werburga virgine
De sancto Wilfrido episcopo et con-
fessore
De sancto Wyrone quiescente in Tra-
iecto Inferiore
De sancto Willibrordo episcopo et
confessore
De sancto Wilhelmo puero et martyre
De sancto Wilhelmo episcopo et con-
fessore
De sancto Wilhelmo martyre
De sancto Wynwaloeo abbate et con-
fessore
De sancto Wistano rege et martyre
De sancta Withburga virgine
De sancta Vrsula virgine et martyre
De sancta Wlfhilda virgine et abbatissa
De sancto Wlrico confessore
De sancto Wlsino episcopo et confes-
sore
De sancto Vulstano episcopo et con-
fessore
Finis Tabule
NOVA LEGENDA ANGLIE.
De sancto Adriano abbate et confessore^
ADRIANUS, natione Affricanus, comes et cooperator euangelicus
apostolicorum virorum post primatem Augustinum, magnum
lumen refulsit Anglorum. Quod autem sanctus Augustinus in Anglia
plantauit, sanctus Adrianus cum beato Tlieodoro vbertim rigauit
Nam cum papa Vitalianus beato Adriano bis electo imponeret 5
apostolatum Anglie, [hic]'' beatum Theodorum inuenit pro se, quem
sibi debitis insigniis induit^ suisque titulis sublimauit. O beatum
Adrianum, dignum gradu apostolico et sanctitatis*merito, et doctrine
studio, et caritatis oflficio ; qui et greca et latina eruditione emicuit.
Qui etiam electus a Romano pontiiice in apostolatum Britannie, re- 10
fugit honorem : inuasit tamen laborem, de prelato subiectus ^ de
magistro minister factus euangelii ; malens genti instruende prodesse
quam preesse, ministrare quam ministrari. Primo Andream quen-
dam virum probi testimonii pro se obtulit : sed hunc infirmitas
corporis inhibuit. Rursus raptus Adrianus ad pontificium, obiecto, 15
vt diximus, Theodoro se redemit. Prius tamen a papa hec interiecta
est conditio, vt ipse pontifici non solum dux, comes, adiutor, et co-
operator dominice legationis in Britannia, verumetiam custos et
obseruator apostolice fidei in omnibus existeret, ne greca institutio
gentem apostolice dbcendam in aliquo lederet. Beatum vero Adri- ao
anum, abbatem Viridiani monasterii, quod erat non longe a Neapoli
Campanie, Afrum natione, monasterialibus" [et] ecclesiasticis disci-
plinis sancte informatum, celesti ac mundiali philosophia, latina quoque
et greca lingua eruditum, adeo Roma nouerat, vt nullum magis Anglie
institutorem optaret, aut tandem pro illo non alium quam quem ipse 25
approbaret et suo comitatu et sufiragio confirmaret. Ibat ergo ath-
leta dei Adrianus cum beato Theodoro sanctisque sociis laboriosa
' ed. in Act. SS. Boll. lan. 1. p. 596. ' added in Tib. and Tanner. » Ed.
induitque. * E. subiecto. ' E. monasteriabus ; et om.
14 JQotja legenria anglie,
peregrinatione, ad omnem pacientie palmam paratus. Illustrissimus
autem Adrianus, quia frequenti legatione per Gallias famosus erat,
ad cumulum premiorum detentus est a duce Francorum EbroinoS
quasi legatus imperatoris ad reges Britannie contra regnum, quod
6 ipse maxime procurabat, Sed tandem innocens repertus, et ad
Angliam libere dimissus, regimen monasterii sancti Augustini Can-
tuarie suscepit. '^Congregata autem discipulorum caterua, metrice
. artis, astronomie, et^ arithmetice ecclesiastice disciplinam, inter
sacrorum apicum volumina suis auribus * tradiderunt ; vt quidam
lo eorum discipuli latinam grecamque linguam eque vt propriam, in
qua nati sunt, nouerunt. Sed et sbnos cantandi in ecclesia, quos
eatenus in Cancia tantum nouerant, ab hoc tempore per omnes Anglo-
rum ecclesias discere ceperunt. Anno autem domini septingentesimo
octauo sanctus pater Adrianus, bonis operibus et exemplis plenus,
15 migrauit ad dominum, quinto idus lanuarii, et in monasterio suo
sepultus est, quadragesimo primo scilicet anno ex quo in Angliam
missus fuit. Reliquit autem sanctum et doctissimum Albinum,
discipulum suum, sibi successorem. Post mortem vero multis efful-
gens miraculis, nautas Anglorum quosdam ad Frisonum littora ap-
20 pulsos, ab inuasione hostili citius liberauit. Nam cum essent ab
irruente turba opprimendi, inuocato sancti suffragio, celeri turbine
in alta pelagi propellente, ad optatum illesi portum peruenerlmt.
Mortuum resuscitauit ; et inter paganos cum quidam christianus
peregrinus sub eleuato iam percussoris gladio ' sancte Adriane ad-
25 iuua me ' exclamando proferret, percussor eadem hora trucidatur, et
captiuus liberatur. Conflagrata, in qua requiescit, ecclesia, in visu
cuidam viro apparuit, dicens : 'Vadeetdic episcopo Dunstano: "Hec
tibi mandat famulus Christi Adrianus : Tu in domibus diligenter
coopertis requiescis, et mater domini nostri, atque nos domestici sui,
30 omni celi iacture patemus." ' Quo audito Dunstanusecclesiam sancte
Marie reparat, quam eterna dulcedine raptus singulis noctibus fre-
quentare solebat, Nocte autem quadam idem episcopus ecclesiam
ingressus, manifeste vidit sanctum Adrianum inter choros celestium
cum ipsa mundi domina collaudantem dominum. Cum puer quidam
36 doctoris sui verbera timens, Adriani tumbe fugiendo adhereret, et
inuocans sanctum ictibus afficeretur ; dum tertio altius dexteram
doctor eleuaret, stetit eleuatum* in alta brachium, plurima diei
parte irreflexum". Demum ab ipso, quem afflixerat, paruulo veniam
suppliciter petiit, et ipso interueniente solutum et sanum brachium
40 demum recepit. OfFendens puer alius doctorem suum, dum ad
tumbam sancti Adriani, eius auxilium implorando, confugeret, rapitur
a magistro suo, qui ait : ' Nec ipso, inquit, Christo adueniente impuni-
* E. Ebronio. ' Cf. Vita Theodori. ^ E. arithmetice et ecclesiastice.
* r. auditoribus. * T. elatum. * E. tenens irreflexum.
De ^ancto antiano. 15
tum dimitterem te.' Et ecce illico columbam candidissimam in vertice
tumbe sancti Adriani conspexit, que clementer submisso capite, et
expansis alis, veniam pro paruulo implorare videbatur. Perterritus
ergo doctor puero pepercit, coram sancto se proiecit, et veniam
sue obstinacie humiliter implorauit. Columba vero ad summa ec- 5
clesie tecta euolans, ab oculis eius disparuit. ^ Vir quidam sancto
Adriano valde deuotus, pro suis commissis ipsum apud deum inter-
cessorem fore iugiter flagitabat. Cumque repentina morte preuentus
fuisset, quidam ei familiarior continuis precibus pro anima eius
dominum exorare non cessabat. Cui demum soporato defunctus 10
lineis indutus apparens, dixit. 'Scito, inquit'', quod peccatis meis
exigentibus cum demonum traditus essem potestati, tanquam stella
matutina radians subito aduenit beatus Adrianus, aduocatus meus,
cum splendida facie, et columbina specie, qui cunctis excussis aduer-
sariis eripuit me, et ante tribunal eterni iudicis tremendum constituit. 15
Vidi enim vultum domini [amabilem]* erga me terribilem valde,
qui sancto Adriano conuersus ait : " O Adriane, inquit, hunc pre-
uaricatorem et meis preceptis non obtemperantem quare huc addux-
isti?" Cui ille : "O domine clementissime et misericors eteme, pro tui
nominis honore mei memoriam semper habuit, et apud te interces- ao
sorem et protectorem me constituit." Hac placatus dominus satis-
factione, sensi faciem domini erga me fore serenissimam, et a culpis
meis absolutus in custodia aduocati mei Adriani me.tradidit dominus,
sub cuius protectione viuo feliciter et eternaliter conregnabo*.*
11 NarraUo [edijicatorid]'^.
Clrca hec tempora fuit in regione Northanhumbrorum vir quidam, 25
nomine Drithelmus*/ primo noctis tempore defunctus, et diluculo
reuiuiscens, obseruantes se in fugam conuertit; vxor tamen eius,
quamuis nimis pauida, remansit. Cui ille : ' Noli timere : surrexi a
morte qua tenebar, et permissum est michi iterum apud homines
viuere ; sed multum aliter viuendum est michi amodo quam prius.' 30
Et statim surgens ad ecclesiam abiit, et vsque ad diem in oratione
persistens, substantiam suam in tres partes diuisit : et vnam coniugi,
alteram filiis tradens, tertiam pauperibus statim distribuit; et in
monasterio Mailros, quod modo Meuros dicitur, vsque ad mortem in
mirabili conuersatione permansit. Narrabat autem hoc modo quod 35
viderat : ' Quidam lucidus aspectu et clarus veste me ducebat. Ince-
debamus taciti contra solis ortum solsticialem, et venimus ad vallem
latissimam, longissimam, et profundissimam, que erat a leua nostra.
Et habebat vnum latus flammis feruentibus nimium terribile, aliud
^ T. on the margin : Beda de (Hist. Eccl.) Angl. li. V, cap. la. ' E. inquid.
' added in T. * The Antiphon in MS. Tib. has been destroyed.
* added in T. • T. om. nomine drithelmus.
i6 Botia legenna ang;tte»
autem feruenti grandine et frigore nimium omnia perflante nimis
horrendum, vtrumque plenum animabus, que vicissim hinc inde
iactabantur cum impetu. Cum enim vim^ feruoris tollerare non
possent, prosiliebant misere in medium frigoris infesti ; et cum
e^ neque ibi quippiam requiei inuenire valerent, reslliebant rursus in
medium flammarum vrende. Cumque in hac infelici vicissitudine
sine vlla quiete innumerabilis spirituum multitudo torqueretur,
cogitare cepi quod infernus ibi esset. Ductor autem meus respondit
cogitationi mee : " Non est hic, inquit, vt putas, locus inferni." Et cum
10 progrederemur, vidi subito ante nos obscura incipere loca, et tenebris
omnia repleri, vt preter speciem et vestem ductoris mei nichil videre
potui. Et ecce crebri flammarum globi ascendebant de puteo, et
rursus in eundem decidebant. Repente ductor meus disparuit et
me solum in medio tenebrarum et horride visionis reliquit. Et cum
15 idem globi ignium sine intermissione modo alta peterent, modo ad
ima baratri descenderent, vidi omnia fastigia flammarum plena esse
animabus, que instar fauillarum cum fumo ascendentium nunc ad
sublimiora eiecte^, nunc retractis ignium vaporibus erant relapse,
fetore intollerabili exalante. Interea turba demonum cachinnans et
20 insultans quinque animas merentes et eiulantes ducebat in tenebris,
e quibus, vt dinoscere potui, vnus erat attonsus vt clericus, quidam
laicus, quedam femina ; et descenderunt cum eis in medium baratri
illius ardentis. Quidam autem spiritus de abysso illo ascendentes,
circumdederunt me, atque oculis flammantibus, et de ore ac naribus
25 ignem putridum efflantes, forcipibus igneis, quos portabant, mina-
bantur comprehendere me ; et tamen tangere non valebant. Cumque
vndique hostibus et tenebris vallatus, attonitus et tremens immobilis
starem, ecce quasi fulgor stelle micantis inter tenebras post me
apparuit, qui paulatim crescens ad me ocius festinauit, et mox spiritus
30 michi infestos effugauit. Hic erat ductor meus, qui conuersus ad
dexteram cepit me ducere ad ortum solis brumalem. Et mox in
lucem serenam eductus, vidi murum permaximum, cuius longitudinis
et altitudinis quasi nullus terminus videbatur; in quo etiam nulla
ianua vel ascensus vel fenestra videbatur. Et statim nescio quo
35 ordine fuimus in summo. Et erat ibi campus latissimus et letissimus,
floribus plenus, et odore suauissimo repletus, et lux sole meridiano
clarior, et agmina albatorum erant plurima, et letantium sedes multe.
Et cum me inter illos duceret, cogitabam hoc esse regnum celorum.
Et ait ductor meus : " Non est hoc regnum celorum, vt cogitas." Et
40 procedens inde, aspexi multo maiorem claritatem quam prius : in
qua vocem cantantium dulcissimam audiui, et miri odoris fragrantiam
persensi. In cuius amenitatem loci cum nos intraturos sperarem,
ductor gressum retorquens, dixit : " Vallis illa quam aspexisti, flam-
* T. om. vim. ^* E. eiecti.
De ^ancto autiano» 17
mis et frigoribus horrenda, locus est in quo puniende sunt anime
illorum qui, differentes confiteri et emendare scelera que fecerant,
in ipso tandem mortis articulo ad penitentiam confugiunt et sic de
corpore exeunt ; qui tamen quia confessionem et penitentiam vel in
morte habuerunt, omnes in die iudicii ad regnum celorum peruenient. 5
Multos autem preces viuentium, et elemosine, et ieiunia, et maxime
missarum celebratio, vt ante diem iudicii liberentur adiuuant. Putri-
dus ille puteus et flamminosus ^ quem vidisti, os est iehenne, in quo
quicunque semel inciderit, in euum liberari ^ non poterit. Locus iste
florigerus ' et amenus, paradisus est, in quo recipiuntur anime eorum 10
qui in bonis operibus de corpore exeunt, nec tamen sunt tante
perfectionis vt in regnum celorum statim introduci mereantur ; qui
tamen omnes in die iudicii ad visionem Christi et gaudia regni
celestis intrabunt. Nam quicunque in omni verbo et opere et cogi-
tacione perfecti sunt, .mox de corpore egressi, ad regnum celeste 15
perueniunt. Ad cuius vicina pertinet locus ille vbi sonum cantilene
dulcis, cum odore suauitatis ac splendore lucis, audisti. Tu autem,
quia nunc ad corpus reuerteris et inter homines rursus viuere debes,
si actus tuos curiosius * discutere et mores sermonesque tuos in rec-
titudine ac simplicitate seruare studueris, locum mansionis post ao
mortem accipies inter agmina spirituum beatorura ", que vidisti. Ego
namque, cum ad tempus ab[s]cessissem a te, ad hoc feci vt quid de
te fieri deberet, agnoscerem." Hec cum audissem,'multum detestatus
sum ad corpus redire, suauitate ac decore loci illius quem intuebar
delectatus. Sed inter hec, nescio quo ordine, repente me inter 35
homines viuere cerno.' Hec et alia que viderat vir iste, illis solum-
modo qui vel tormentorum metu perterriti, vel spe gaudiorum de-
lectati, profectum pietatis ex eius verbis haurire volebant, referre
solebat. Narrabat autem visiones suas regi Northanhumbrorum,
Alfrido doctissimo ; cuius rogatu in dicto monasterio habitum re- 30
ligionis suscepit, et ad eum audiendum sepius rex veniebat. Dice-
batur autem hic frater Drithelmus * ; qui sepissime in flumine Twede
vsque ad coUum se immergens ad restringendum calorem corporis,
psalmis et precibus insistebat. Egrediens vero de aqua, nunquam
ipsa vestimenta humida "^ atque algida deponebat, donec ex suo corpore 35
calefierent et siccata essent. Cumque cruste glacierum circa eum de
veste sua defluerent ', fratres dixerunt ei : ' Mirum est ' quod tantam
frigoris asperitatem vlla ratione tollerare vales.' Respondit ' Frigidiora
ego vidi.' Et cum diceretur ei quare tantam austeritatem continentie
teneret, dixit : 'Austeriora ego vidi.' Sicque vsque ad diem mortis sue 40
infatigabilicelestiumbonorumdesiderio corpus senileinter quotidiana^'*
ieiunia domabat, multisque verbo et con uersatione saluti fuit.
^ at. flammivomus. * E. liberare. ' al. florifer. * T. curiosc. * T. Tan.
beatorum ; E. bonorum. « T. drihtelmus. "^ T. uda. * E. dcfluxerunt; T.
defluerent. » est om. in T. *« T. cotidiana.
C
i8 3i3ot)a Legenna angKe,
HDe sancto Aido siue Aidano abbate^
■\ /"Ir quidam in regione Connactorum, nomine Sedia, cum prolem
^ habere non posset, venit cum vxore sua ad quosdam sanctos, vt
propter sterilitatem suam ad dominum exorarent. Tunc sancti illi
dominum deuote rogauerunt vt ipsis hominibus ad se venientibus
5 conceptionem boni filii donare dignaretur ; et dixerunt ad eos : ' Ite
in nomine domini ad loca vestra "^,' In nocte autem sequenti, ante-
quam conuenirent, vidit vir idem stellam candidam de celo cadentem
in os vxoris sue dormientis ; et ipsa in visione ' vidit lunam lucidam
in os suum descendere. Nato autem infantulo, cum pueritiam atti-
logisset, oues octo et bidentes* octo patris sui pascens, dum videret
quadam die octo lupos valde esurientes, misertus illis tradidit eis octo
bidentes ; et statim ab eis comesti sunt. Non multo post cum vidisset
nutricem suam, sororem videlicet matris sue, causa bidentium ad se
venire, timens eam clamauit ad dominum dicens : ' Domine, adiuua
15 me.' Et exaudiuit dominus preces pueri sancti, et misit octo bidentes
ad oues, sicut prius erant. Sanctus autem puer Aidus, qui et Aidanus
a multis vocabatur, eleuata voce in campis legebat : et cum venator
cum canibus ceruum in loco illo persequeretur, ceruus ad puerum
lassus diuertit, et quasi auxilium ab eo postulans, coram eo in terram
20 genua flexit : et canibus vbique in vanum discurrentibus, ceruus
illesus euasit. Alio autem die erant simul in vno loco legentes sancti
Aidus et eius collactaneus Molassus, et peregrinari cogitantes, quo
irent nesciebant. Erant enim coram ipsis duo ligna magna : et in-
spirati a deo, lignis illis dixerunt : * In nomine domini reuelate nobis
25 quid faciemus, et quid futurum nobis est indicate.' Et statim ligna
illa in terram ceciderunt, vnum ad aquilonarem partem, et aliud ad
australem. Elegit ergo Molassus insulam quandam versus aquilonem,
Aidus vero vsque ad fines Laginensium perrexit. Cum autem Aidus
esset in quodam monte, in fine diei voluit venire ad locum in quo
30 Airedus quidam sanctus habitabat : et angeli descendentes et mani-
bus eum tollentes, deduxerunt eum ad locum optatum, et dimiserunt
illum, antequam nox veniret. Puer quidam iuxta stagnum erat
nomine Bos, qui cum duobus pueris in profundum stagni submersus
fuit. Et rogatus Aidus vt eos resuscitaret ', siccis pedibus super stag-
35 num ambulans, perrexit ad locum vbi pueri in stagno submersi sunt;
ibique orans, ad vitam resuscitauit illos. Sanctus enim Aidus, tran-
sito prospere mari, de Hibernia ad sanctum Dauid venit in Britan-
niam, et multo tempore cum ipso manens, multa miracula fecit.
Quodam autem die, cum sedens legeret, venit ad eum Ychonomus,
40 dicens : ' Surge et accipe plaustriim, vt cum fratribus ad necessaria
• ^ Abridged from the Vita S. Aidui in MS. Cott. Vesp. A. XIV. ed, Rees,
^ Cambro-British Saints,' p. 232. * E. nostra. ^ E. visionem. * Vit. vervices.
* E. resussitaret.
onera deferenda pergas.' At ille cito surgens, et pre velocitate lib-
rum apertum dimittens ; quamuis pluuia magna descenderet, librum,
donec sanctus Dauid illum inueniret, non lesit. Dixit quoque Ycho-
nomus vt duos boues indomitos teneret : sed statim mites et domestici
sub eius manu effecti sunt. Deditque Ychonomus sancto iugum sine 5
loris: et adhesit iugum ceruicibus^ boum sine loris, quasi fortiter
loris constringeretur. Et obuians ^ ei sanctus Dauid dixit : ' Quare
dimisisti librum apertum sub pluuia?' Hoc audito, prostrauit se
coram sancto Dauid, et non surrexit donec senior preciperet ei : Et
nec dictum est ei * surge.' Venerunt autem fratres ad domum, re- lo
manente Aido in littore prostrato. Cum autem quesisset Dauid vbi
puer esset, responsum est quia non viderunt eum nisi quando in
littore eum prostratum dimiserunt. Tunc missi ad littus fratres,
inuenerunt plenum mare et in circuitu prostrati sancti mare sub-
leuatum ; et cum funiculo in nauem traxerunt eum. Alio tempore 15
Ychonomus, inuidia commotus sanctum Aidum occidere cogitans,
misit eum cum viro laico et vehiculo, vt a silua ligna deferret ; suasit-
que laico vt sanctum in siluis occideret. Cumque sanctus ligna colli-
gens se inclinaret, laicus eleuata securi ictum versus caput eius
vibrauit : et ecce manus eius sursum erecte et aride effecte re- 30
manserunt in aere. Tunc laicus agnita culpa sua, per orationem
sancti sanatus et solutus est. Hoc autem diuinitus sancto Dauid
reuelato, statim surgens cucurrit ad lluuium f et innumerabilia
agmina angelorum circa Aidum venientem vidit, Et aspiciens
sanctus Aidus a longe sanctum Dauid expectantem eum, venit cito 35
per fluuium, et per vias asperas, vbi hominum nullus prius ambu-
lauit, recto itinere ad locum vbi Dauid stantem vidit; ibique crux
vsque in hodiernum diem erecta est. Increpante autem sancto
Dauid Ychonomum, Aidus ait : ' Non est necesse vt illum increpes ;
si enim increpaueris eum, ipse mox morietur, et sepulchrum illius 30
nemo sciet ' ; et sic factum est. Filius regis qui erat cecus, claudus,
et surdus, ad sanctum Aidum adductus ab omni languore sanatus est.
Adductus est ad eum habens faciem sine oculis et naribus : et bene-
dixit faciem eius, et dedit ei dominus oculos et nares. Venerunt
autem Saxones ad bellum contra Britones ; et rogatus Aidus cum 35
Britonibus ad prelium perrexit. Quem videntes Saxones in fugam
versi sunt, et orante illo nec^ vnus Britonum cecidit die illo. Quamdiu
enim in regionibus illis cum sancto Dauid seruus dei Aidus habitauit,
Saxones illuc venire nec populo nocere presumpserunt*. Qui-
dam de Saxonibus latrunculi ad nocendum incolis * pagum vbi seruus 40
dei mansit, intrauerunt. Quo cognito, suis imprecationibus excecauit
eos ; et cum magna difficultate neminem ledentes regressi, per totum
annum cecitate percussi permanserunt. Rex quidam Saxonum ad
' E. seruicibus. * E. obuiens. * T. ne. * T. non presumpserunt.
* E. incolos.
c 2
20 Botja leffentia anglie.
temptandum eum venit, dicens : * Cecus sum et surdus.' Cui sanctus !
* Neque surdus es neque cecus ; sed, sicut me temptando mentitus
es, ab hodierno die rex non eris, et vsque in^ diem mortis tue cecus
et surdus permanebis.' Et factum est ita. Cum benedictione demum
5 sancti Dauid'* illo in Hiberniam regresso, cogitauit in corde suo,
dicens : ' Penitet me, apud doctorem meum non interrogasse quis
in hac Hibernie insula erit michi amicus anime.' Cumque sicco
pede super mare ambularet, ecce angelus domini occurrens ei dixit :
' Magna fiducia est quod fecisti, vt supra mare pedibus ambulares.'
10 Et ille : ' Non pro fiducia hoc feci, sed pro fortitudine fidei.'
Angelus ait : * Non est tibi necesse vt anime amicum habeas : amat
te deus, et inter te et deum medius non erit. Et si anime amicum
volueris, habebis viduam Molue nomine.' Tunc ille in Hiberniam
regressus est. Cogitauit quoque quod cimbalum suum in Britonum
15 regione oblitus fuisset, et necesse illi fuit vt illud hora legitima per-
cuteret. Nec mora, cimbalum ipsius de Britannia trans mare subito
veniens iuxta se repositum eonspexit. In cuius aduentu gauisus,
gratias egit deo. Alio die sanctus Aidus in curru suo per mare
magnum perrexit de vno loco ad alium, et vngule equorum et rote in
20 mari non sunt intincte, sed erat mare solidum quasi durissima terfa.
Cumque in molendino molens, quidam farinam ab eo postularet, et
petitam consecutus fuisset, iterum mutato habitu, oculum sinistrum
excecans, venit, et in nomine domini farinam peciit. Vir autem dei
calliditatem eius cognoscens, ait illi : ' Quare hoc fecisti ? Ego tibi
25 pro nomine domini farinam dabo; sed vsque ad diem mortis tue
cecitatis plagam non euades.' Vidit die quadam lupam cancellantem
nimisque esurientem ; et interrogans puerum si cibum haberet, ait :
' Habeo vnum ^ panem et partem piscis.' Et accipiens panem, lupe
porrexit ; et puer erubuit. Cui sanctus : * Aifer michi folium.' Quo
30 allato et benedicto, panem de folio fecit, et puero dedit. Cum autem
de terra suis precibus fontem produxisset, quidam armentarius
veniens ad eum dixit : ' Serue dei, matrem meam infirmam visitare et
pro salute eius deum deprecari ne differas, suppliciter efflagito.' Sed
antequam illuc veniret, mulier illa defuncta est. Currens ergo ar-
35 mentarius ad sanctum, dixit. 'Homo dei, noli vexari: mater enim
mea mortua est.' Cui ille : ' Vade et dic matri tue vt ad me salutan-
dum veniat.' Pergens autem ille, matri sue locutus est dicens :
' Surge, vocat te sanctus Aidus.' Et statim, quasi de sompno, sana
surrexit ; et festinans ad sanctum gratias deo egit. Cumque aratores
40 sui ad arandum boues iungerent, ecce quedam mulier leprosa venit,
rogans vt sibi bouem largiretur. Cui sine mora de ceteris dedit
bouem electum. Tunc aratores offensi dixerunt ei : ' Quid faciemus,
et quomodo arare poterimus ? ' Sanctus ait : ' Expectate paulisper
* T. ad. ' E. dauit. ' T. vinum.
Oe ^ancto aino. 21
bouem : ad vos velociter veniet\* Et ecce subito de mari propinquo
bouem ad se venire conspiciunt, qui mugiendo vocem exaltans,
collum in iugum alterius bouis hiumiliter posuit ; per tres menses
apud illos arauit et vnoquoque die mane de mari veniens, et vocem
exaltans, completo opere reuertebatur in mare. Alio tempore ad 5
virum dei misit sanctus Dauid, vt ad salutandum illum veniret.
Cumque transito mari aliquanto tempore apud illum mansisset, et
redire affectaret, dixit ad sanctum Dauid : * Quomodo in patriam
rediens vadam per mare?' Et ille: 'Perge^ inquit, ad mare, et
quodcunque animal venerit tibi, super illud' ascendens, vsque ad 10
monasterium tuum vade.' Qui veniensad mare,vidit animal magnum
in similjtudine equi magni; super cuius dorsum sedens, in Hiber-
niam venit, et animal in mare reuersum est. Alio autem tempore
ieiunauit quinquaginta diebus et noctibus, nichil manducans neque
bibens : et corpus illius magis in ieiunio creuit. Et veniens* ante 15
hostium cuiusdam regis, vt, pro nepotibus suis prece sua, a captiui-
tate liberaret, et ecce regis filia mortua est. Qua ad preces regine
resuscitata ; cum rex durus verbis asperis viro sancto resisteret, et
ille regem maledicere cepisset, puer qui iuxta stabat dixit: *Aue
senior ", tuam maledictionem super hanc petram effunde.' Et cum 20
sanctus maledictionem super petram fulminasset, in duas statim
partes diuisa est. Quo viso rex penitentiam agens, nepotes suos ei
liberos dimisit. Sedente eo semel in curru, equi qui sub curru erant,
immobiles steterunt, et venit ad eum angelus domini, dicens : ' Vult
enim dominus vt ad regnum Connactie vadas, vt regem magnis dolo- 25
ribus et morbo fatigatum sanjitati reddas.' Cui ille : * Nolo ' ire.' Et
angelus : * Quamuis nolueris, tamen ibis, quia hoc vult dominus.' Et
dixit ad aurigam : * dimitte equos ire quocunque voluerint.' Et de-
clinauerunt equi sub curru ad stagnum quoddam, et siccis pedibus
quasi per aridam terram perrexerunt. Et sanato rege, predixit ei 30
quod in fine vite sue doloribus multis pressus regnum celorum con-
sequeretur. Scripto autem cuidam puero quodam psalmo, vidit puer
eum subito ascendentem per scalam auream inter celum et terram
positam, pueri libellum secum portantem ; et post longam temporis
moram iterum reuersus,' non potuit puer sustinere splendorem vultus 35
eius. Et puero ait : • Vide ne alicui hoc in vita mea reuelare presumas.*
* Si michi, inquit puer, ad quid existi non celaueris, ego quod vidi nulli
pandam.' * Ego, ait, exiui ad leticiam quam fecit familia dei in ad-
uentu sancti Columbe, amici mei.' Fallaces quidam et callidi sua
vestimenta in siluis abscondentes, vestes a viro dei postulabant. 40
Quibus ait : ' Sustinete paulisper, donec vestimenta accipiatis.* Tunc
misit occulte ad loca ybi vestimenta eorum abscondita erant, et allatas
* T. Vit. venientem. ' E. Parge. ' E. illum. * r. venit.
* E. seniorum * E. Volo.
2 2 5i3ot)a legenua ^mlit,
vestes suas dedit eis. Illi autem proprias vestes cognoscentes, confusi
recesserunt. Quidam nomine Sarau ' cum regem Laginensium " iugu-
lasset, et vir dei hoc audisset, ait : 'Vtinam illa manus que regem
iugulauit, ex latere illius viri caderet : sed tamen post penitenciam
5 vere factam : ' et factum est ita. Nam Sarau ille iuxta sepulcrum
regis complosis manibus die ac nocte iacebat, donec rex de sepulchro
dixit ei : ' O Saraue brute, ignoscitur tibi quod fecisti.' Et hoc dicto,
manus Sarau cecidit de latere suo. Sanctus autem Aidus perrexit ad
sepulchrum regis, et fusa oratione ad dominum resuscitauit eum.
lo Cui rex dixit : ' Si michi dederis ' regnum celorum, rogo te vt nunc
ad celum pergam*.' Tunc accepta eucharistia dormiuit in pace.
Inops quidam a quo censum multum rex exigebat, venit ad virum
dei, auxilium ab eo petens. Tunc ille dimidium modii ordei in sinum
petentis dedit : et statim in aurum optimum versum est. Et ait vir
15 dei : 'Hoc regi da, et eris liber.' Rex autem, viso tanto auro, ait :
' Quis tibi hoc aurum largitus est ? ' ' Sanctus, inquit, Aidus dedit
michi.' Cui rex ait : * Hoc aurum non accipio, sed deo et sancto
Aido te liberum in eternum dimitto.' Et redeunte illo, vir sanctus
aurum, in ordeum mutatum, accipiens, illud in terram seminari iussit.
20 Lauante viro sancto manus suas in fonte, quidam fratrum intra Se
dixerunt : ' NuIIus homo ad discordiam sanctum Aidum commouere
potest.' Tunc vnus ex eis ait : ' Ego possum commouere eum.' Et
arripiens eum proiecit in fontem. Et videns vestimenta sancti sine
aliqua aque gutta esse arida, dixit: 'Penitet me quod feci.' Cui
25 sanctus : ' Bene fecisti penitenciam agendo : nam si non penituisses,
a terra absorbtus fuisses. Nunc vero peccata tua orationibus et
lachrimis redime : quia quadragesimo abhinc die morieris.' Mortua
quadam puella, misit ministrum cum baculo suo : et cum tangeret
eam, resurrexit. Occurrit sancto viro quidam nomine Colmanus,
30 cuius equus mortuus fuerat : et dedit ei equum suum. Et ecce ahus
equus a ded missus ad virum dei statim venit. Cumque Colmanus
reuersus esset, equus ipsius viuus et sanus surrexit in occursum eius.
Tandem in senectute bona, operibus deo gratis et virtutibus plenus,
seculum reliquit, pridie kal. marcii. Sanctus enim iste in vita sancti
35 Dauid ' Aidanus' vocatur, in vita vero sua, vt superius patet, ' Aidus '
dicitur, et apud Meneuiam in ecclesia sancti Dauid appellatur ' Mo-
edok,' quod est hibernicum ; et ibidem in magna veneratione festum
eius recolitur '.
TT Narratio.
Monachus quidam erat ® omni virtutum flore ornatus, cui dominus
40 cotidianumvictum exhibebat : Cotidie enim, speluncam suam in heremo
5
^ E. Saran. ' E. laginencium ^ E. dederit. * E. pargam.
The Antiphon at the bottom of MS. Tib. has been destroyed. " erat om. in T.
De ^ancto aiuano. 23
ingrediens, panem mire suauitatis et candoris inuenit; et refectus,
gratias deo referens \ ad orationes et hympnos se conuertit. Cum-
que de suis meritis gloriari cepisset, continuo subintrauit in eum
desidia quedam animi modica, et post hec creuit negligentia, vt
tardior * fieret ad orationem ; cumque parum ' psallendi ministerium 5
exhibuisset, anima eius quasi nimio labore fatigata, requiescere festi-
nabat. Erat enim iam clandestina quedam in corde eius tmpis ac
nephanda cogitatio. Cum post orationes cibum sumeret, inuenit
tardius solito panem mense appositum, nec paulatim se casurum
intellexit. Cumque grauis libidinis stimularetur incendio, inuenit 10
demum panem suum solito sordidiorem. Occupauerunt eum cogi-
tationes et luxurie stimuli, et quasi iam presens et secum accumbens
ymago mulieris, quam et amplecti sibi videbatur et ad turpes vsus
habere substratam. Cumque cibum sumeret, inuenit panem sordi-
dissimum atque aridum et quasi a muribus vndique corrosum. Tunc 15
ille ingemuit et lachrimas fudit, sed non ita vberes, que possent
flammam tanti ignis extinguere. Et cum cogitationes vndique eum
vallarent, exurgens nocte, ad ciuitatem iter arripuit. Die autem facto,
vidit quandam fratrum cellam, vbi fatigatus requieuit. Cumque
parum refectus quieuisset, ex more quasi ab eruditissimo patre ao
verbum edificationis ceperunt expetere, interrogantque eum quis
diaboli laqueos possit efFugere, et turpes * cogitationes ab eo immissas
depellere. Tunc ille sufficienter eos docuit, et in sepaetipsum regres-
sus ait : ' Quomodo alios moneo et ipse decipior ? Age, inquit, miser,
que facere alios mones.' £t intelligens se miserabiliter supplantatum, 25
ad speluncam rediit, in cilicio et cinere cum lachrimis iacuit *, donec
angelus sibi apparens dixit : * Suscepit deus penitentiam tuam, et
repropitiatus est tibi ; sed caue ne vltra elatus decipiaris.'
1[ De sancto Aidano episcopo et confessore ^.
"pSt insula que vocatur Hii, cuius monasterium, magno mona-
■*-• chorum pollens examine, in cunctis pene septentrionalium 30
Scotorum et omnium Pictorum monasteriis non paruo tempore
arcem tenebat, regendisque eorum populis preerat. Que videlicet
insula ad ius quidem Britannie pertinet, non magno ab ea freto
discreta, sed donatione Pictorum, qui illas Britannie plagas incolunt,
iam dudum monachis Scotorum tradita, eo quod illis predicantibus 35
fidem Christi perceperunt. Ab hac igitur insula ad prouinciam
Anglorum in Christo instruendam^ missus est Aidanus, gradu
episcopali accepto. Vnde, inter alia viuendi documenta, saluberri-
mum abstinentie vel continentie clericis exemplum reliquit. Non
* E. referrens. * E. tardeor. ' T. paruum. * E. turpis. ' E. tacuit.
" From Beda H. E. III. 3. 5 ff. ' E. instruendum.
24 3i3otJa legentia anglie.
enitn aliter, quam cum suis viuebat, ipse docebat. Nichil huius
mundi querere, nichil amare curabat. Cuncta que sibi a regibus
vel diuitibus seculi donabantur, mox pauperibus, qui occurrerent,
errogare gaudebat. Non equorum dorso, nisi [si]^ maior forte
5 necessitas compulisset, sed pedibus ire solebat, quatinus vbicumque
aliquos vel diuites vel pauperes incedens aspexisset, confestim ad
hos diuertens, vel ad fidei suscipiende sacramentum, si fideles* non
essent, inuitaret, vel, si fideles fuissent, in ipsa eos fide confortaret,
atque ad elimosinas operumque bonorum executionem et verbis
10 excitaret ' et factis. In tantum autem vita iUius a nostri temporis
segnitie distabat, vt omnes qui cum eo incedebant, siue attonsi siue
laici, meditari deberent, id est, aut legendis scripturis aut psalmis
dicendis operam dare. Hoc erat quotidianum opus ilUus, et
omnium qui cum eo erant, vbicumque locorum deuenissent. Et si
15 forte euenisset* — quod tamen raro euenit — vt ad regis conuiuium
vocaretur, intrabat cum vno clerico aut duobus, et vbi paululum
reficiebatur, accelerauit ocius ad legendum cum suis siue ad orandum
egredi. Cuius exemplis informati tempore illo religiosi quique viri
ac femine, consuetudinem fecerunt per totum annum, excepta re-
2o missione quinquagesime paschalis, quarta et quinta " sabbati ieiunium
ad nonam vsque horam* protelare. Nunquam diuitibus honoris
siue timoris gratia, si qua dehquissent, reticebat, sed aspera illos
inuectione corrigebat. Nullam potentibus seculi pecuniam, excepta
solummodo esca, si quos hospitio suscepisset, dare unquam^
25 solebat, sed ea potius que* sibi a diuitibus largita fuerant, vel in
vsus pauperum vel ad redemptionem iniuste venditorum dispensa-
bat. Multos precio dato redemptos, suos fecit discipulos, atque ad
sacerdotalem gradum erudiendo atque instruendo prouexit. Cum
enim rex Oswaldus de prouincia Scotorum postulasset antistitem qui
30 sibi sueque genti verbum fidei ministraret, missus fuit primo aUus
austerioris animi yir. Qui cum nihil proficiens rediret, in conuentu
seniorum fratri reuerso dixit Aidanus : * Videtur michi, frater, quia
durior iusto indoctis auditoribus fuisti, et non eis, iuxta doctrinam
apostoUcam, primo lac mollioris doctrine porrexisti, donec paulatim
35 enutriti verbo dei ' ad capienda perfectiora et ad facienda sublimiora
dei precepta sufficerent.' Quo audito, ipsum ad erudiendum in-
credulos et indoctos mitti debere, cuncti decernebant. Huius igitur
antistitis Aidani doctrina rex Oswaldus cum ea cui preerat gente
Anglorum institutus, non solum incognita progenitoribus suis regna
40 celorum sperare didicit, sed et regna terrarum plus quam vUi maiorum
suorum ab illo qui fecit celum et terram consecutus est. " Cum
enim presbiter quidam venerabilis nomine Vtta mitteretur Canciam
1 om. in E. T. '^ E. fidelis. ^ E. exitaret. * E. deuenissent.
5 Beda sexta. « E. oram. ' E. nunquam. * T. que potius. * E. domini.
»» Cf. Beda III. 15.
De ^ancto aiuano. 25
ad adducendam inde coniugem regi Oswio, iiliam videlicet Edwini
regis Eanfledam, que occiso patre illuc fuerat adducta ; accessit ad
episcopum^ Aidanum, obsecrans eum pro se suisque qui tantum
iter nauigio aggressuri erant domino supplicare. Qui benedicens
illos deoque commendans, dedit etiam oleum sanctificatum, dicens : 5
' Scio enim quod tempestas vobis in mari et ventus contrarius eueniet :
sed memento vt hoc oleum mittas in mare, et statim quiescentibus
ventis serenitas maris vos leta prosequetur.' Cumque nauem in-
trassent, et orta tempestate furentibusque pelagi vndis, temptabant
naute anchoris in mare missis nauem retinere; et cum'' nichil lo
proficerent, incepit nauis fluctibus impleri, et mortem sibi omnes
imminere iamque adesse viderunt. Presbiter tandem reminiscens
verba antistitis, assumpta ampulla, de oleo misit in pontum: et
statim, vt predictum erat, a feruore suo quieuit. Sicque factum est vt
virdeiper prophecie spiritum tempestatem predixerit futuram, et per 15
virtutem eiusdem spiritus hanc exortam, quamuis corporaliter absens,
sopiuerit. Alio namque tempore hostilis exercitus Merciorum ' Penda
duce Northanhumbrorum regiones impia clade deuastans, peruenit
ad vrbem regiam que ex Bebbe quondam regine vocabulo Bebeburch
cognominatur, nunc Bamburch dicitur ; et quam neque armis neque 20
obsidione capere poterat, flammis absumere conatus est. Aduehit
plurimam congeriem trabium, tignorum, et feni, et vrbem in magna
altitudine a parte qua terre* est contigua circumdans, allato igne
vrbem comburere nitebatur ''. Quo in tempore sanctus Aidanus in
insula Farne, que duobus ferme miHaribus passuum ab vrbe distat, 35
morabatur: illuc enim sepius secrete orationis et silentii causa
secedere consueuerat. Qui cum ventis furentibus globos ignis et
fumum supra muros vrbis exaltari conspiceret, eleuatis oculis et
manibus in celum cum lacrimis dixit : ' Vide, domine, quanta mala
facit Penda.' Quo dicto statim mutati ab vrbe venti, in eos qui 30
accenderant ' flammarum incendia retorserunt : ita vt aliquot lesi,
omnes territi, impugnare vrbem vltra cessarent, quam diuinitus
iuuari cognouerunt. Cpmpletis autem episcopatus sui annis
decem et septem, erat in villa regia, non longe ab vrbe de qua pre-
fati sumus. In hac enim habens ecclesiam et cubiculum, sepius 35
illuc diuertere ac ibidem manere, atque inde ad predicandum exire
consueuerat, sicut in aliis villis regiis facere solebat, vtpote nil
proprie possessionis excepta ecclesia sua et adiacentibus agellis
habens. Tetenderunt ergo ei egrotanti tentorium ad occidentalem
ecclesie partem, ita vt ipsum tentorium parieti adhereret ecclesie. 40
Vnde factum est vt acclinis destine que extrinsecus ecclesie pro
munimine erat apposita, spiritum vite exalaret vltimum. Obiit
autem septimo decimo episcopatus sui anno, pridie kalendas sep-
* £. ipsum; T, episcopum. ' cumom.inT. * E. mercatorum.
* E. terra. ' E. nitebantur. * E. accederant.
26 Bom legentia anglie.
tembris, anno^ gratie sexcentesimo quinquagesimo primo. Cuius
animam ab angelorum choris in celum eleuatam sanctus Cuthbertus
adhuc iuuenis, custodiam pecorum iuxta fluuium Leder in montibus
agens, intempeste noctis silentio orationibus vacans, videre meruit \'
5 Cuius corpus mox inde translatum ad insulam Lindisfernensem, in
cimiterio fratrum sepultum est. Interiecto post hec tempore aliquo,
cum fabricata esset ibi ecclesia maior, illuc ossa eius translata, ad
dexteram altaris recondita fuerunt. Sancto enim Aidano successit
in episcopatus regimine Finanus, cui'* Colmannus* genere Scotus
lo succedens, tertio episcopatus sui anno relicta sua sede, anno gratie
sexcentesimo sexagesimo quarto, assumptis secum quibusdam os-
sibus sancti Aidani, in Scotiam ad monasterium suum rediit. Reliqua
vero sancti Aidani ossa temporibus nostris apud monasterium dunel-
mense digno cum honore seruantur'*. Contigit autem post aliquot
15 annos vt Penda Merciorum rex cuncta illius prouincie loca ferro
flammaque perderet, vicusque ille in quo antistes obiit, vna cum
ecclesia flammis absumeretur. Sed mirum in modum sola illa
destina, cui incumbens obiit, ab ignibus circumcincta * vorantibus
consumi non potuit. Quo clarescente miraculo, mox ibidem ec-
20 clesia restaurata, et hec eadem destina in munimentum est parietis,
vt ante fuerat, forinsecus apposita. Rursum, peracto ^ tempore ali-
quanto, euenit per culpam incurie vicum eundem et ipsam pariter
ecclesiam voraci flamma consumi. Sed nec tunc quidem tangere
flamma destinam valebat, et cum, magno vtique miraculo, ipsa eius
25 foramina ingrediens, quibus edificio erat affixa, perderet", ipsam
tamen ledere nullatenus permittebatur. Vnde tertio edificata ibi
ecclesia, non, vt antea, deforis destinam illam in fulcimentum domus
apposuerunt, sed intro ipsam ecclesiam in memoriam miraculi po-
suerunt, vbi intrantes genuflectere ac misericordie dei supplicare
30 deberent. Constatque multos ex eo tempore gratiam sanitatis in
eodem loco consecutos, quin etiam hastulis ex ipsa destina excisis
et in aquam missis, plures sibi suisque languorum remedia con-
quisisse "^. Beda vero venerabilis, qui vitam sancti Aidani conscripsit,
de eodem sancto sic inter cetera dixit: 'Scripsi autem de per-
36 sona et operibus viri prefati, nequaquam in eo laudans aut eligens
hoc quod de obseruatione pasche minus perfecte sapiebat, immo
hoc multum detestans; sed quasi verax historicus simpliciter ea
que de illo siue per ilJum sunt gesta describens, et que laude sunt
digna in eius actibus laudans atque ad vtilitatem legentium memorie
40 commendans : studium videlicet pacis et caritatis, continencie et
humilitatis ; animum ire et auaricie victorem, superbie simul et vane *
glorie contemptorem ; industriam faciendi simul et docendi mandata
* anno — meruit added. ' cui — seruantur added. ^ T. colmanus. * Beda
circum cuncta. * E. paracto. ° E. penderet ; Beda perederet. ' Beda con-
quisiere. * E. inane.
De ^ancto ainano. 27
celestia, solertiam lectionis et vigiliarum, auctoritatem sacerdotii *
dignam redarguendi superbos et potentes, pariter et infirmos con-
solandi, ac pauperes recreandi vel defendendi clementiam. Qui, vt
breuiter multa comprehendam, quantum ab eis qui illum nouere^
"didicimus, nichil ex omnibus que in euangelicis siue apostolicis siue s
propheticis litteris facienda cognouerat, pretermittere ', sed cuncta
pro suis viribus operibus explere curabat. Hec in prefato antistite
multum complector et amo, quia nimirum hec deo placuisse non
ambigo. Quod autem pascha non suo tcmpore obseruabat, vel can-
onicum eius tempus ignorans, vel sue gentis auctoritate, ne agnitum lo
sequeretur, deuictus, non approbo nec laudo. In quo tamen hoc
approbo quod in celebratione sui pasche non aliud corde tenebat,
venerabatur et predicabat, quam quod nos : id est, redemptionem
generis humani per passionem, resurreccionem et ascensionem in
celos mediatoris dei et hominum hominis Christi lesu. Vnde et hanc 15
non, vt quidam falso opinantur, quarta decima luna in qualibet feria
cum ludeis, sed die dominica semper agebat a luna quartadecima
vsque ad vicesimam, propter fidem videlicet dominice resurrectionis
quam prima sabbati factam, propterque spem nostre resurrectionis
[quam] * eadem prima sabbati, que nunc dies dominica dicitur, vera- ao
citer futuram, cum sancta ecclesia credebat.' Cetera vero huius
sancti antistitis gesta in vitis sanctorum Oswaldi et Oswini regum et
sancti Cuthberti episcopi deuote requirens videre pqtest.
11 Narratio^.
Circa annum domini M. ix. C. iii.* erant in Vannetis ciuitate duo
clerici, nondum patientibus annis presbiteri, litteris afiatim instructi, 25
inter se multum amici. Hii pactum inierunt inter se vt quis eorum
prior moreretur, alteri vel vigilanti vel dormienti appareret infra
triginta dies, data acceptaque corporali fide. Non multo post vnus
obiit: et tricesimo die astitit alteri vigilanti et nescio quid operis mohenti
mortuus, vultu exsangui et pallido. Qui prior viuum compellans : 30
'Agnoscis me ?' inquit. 'Agnosco, ait ille, et miror quod tam diu moratus
tueris.' lUe prius excusans moram, tandem ait : 'Tandem venio, et
aduentus meus, si volueris, tibi fiet comodus, michi vero infructuosus :
nam sempiternis deputatus sum suppliciis.' ' Ego, ait alter, iuuabo
te precibus, ieiuniis, et elemosinis multis.' Et ille : ' Sine penitentia 35
sunt iudicia dei in inferno. Dum rotat astra polus, dum pulsat littora
pontus, pro criminibus puniar meis. Si totus mundus ad remedia
concurreret, eterna tamen et innumera penarum genera patiar. Et vt
aliquam ex meis agnoscas, en vna': Protenditque manum sanioso
vlcere stillantem, et tres guttas super eum proiecit, quarum due 40
timpera '', vna frontem contingentes, cutem sicut ignito iaculo pene-
' r. sacerdote. 'E. nouisse. ' E. pretermitteret. ^om. inE. *FromVinc.
Bell. Spec. hist. XXV. 89. ' T. millesimam nonagesimum tercium. '' = tempora.
28 iQotja ILegentia angUe,
trauerunt, foramen nucis capax efficientes. Illo magnam penam
esse doloris clamore protestante : * hoc, inquit mortuus, erit tibi,
quamdiu vixeris, et penarum graue documentum, et, nisi neglexeris,
salutis tue singulare munimentum. Vade ergo dum licet, muta
6 habitum simul et animum, et esto monachus Redonis apud sanctum
Melanium.' Cumque viuus ad hoc respondere nollet: 'si dubitas,
inquit mortuus, conuerti, miser, lege litteras istas ' : Et hoc dicens,
manum protendit tetris notis inscriptam, in quibus sathanas et omnes
infernorum^ satellites omni ecclesiastico cetui gratias de profundo
10 tartari emittebant quod cum ipsi in nullo suis voluptatibus deessent,
tantum numerum subditarum animarum paterentur ad inferna de-
scendere, predicationis et operum bonorum negligentia, quantum
nunquam miserant secula retroacta. His dictis loquentis aspectus
disparuit, et audiens bona sua vendita pauperibus erogauit, et in mo-
15 nasterio sancti Melanii monachus effectus optime conuersatus est.
^r De sancto Albano martyre^.
CVm persecutio sub Dioclesiano imperatore mota in Christianos
longe lateque deseuiret, vir quidam meritis et doctrina clarus,
nomine Amphibalus, transiens in Britanniam, Verolamium domino
ducente peruenit. Qui ingressus vrbem in dorhum diuertens Albani,
20 hospitium postulauit. Erat autem Albanus ciuis verolamius, vir
eminens in ciuitate, ex illustri Romanorum prosapia originem ducens.
Hic sanctum virum hospitio benigne suscipiens, vite necessaria
ministrauit. Quem tandem, remoto seruorum strepitu, secretius
allocutus : * quomodo, inquit, cum sis homo christianus, per gentilium
25 fines transitum habere et ad hanc vrbem illesus peruenire potuisti ? '
Dicit ei Amphibalus : ' Dominus meus lesus Christus, filius dei viui,
securum inter discrimina me custodiuit, et pro multorum salute ad
istam me misit prouinciam, vt fidem eius annuncians, populum accep-
tabilem prepararem.' ' Et quis est, inquit, iste filius dei ? Quid est
30 quod deus natus esse asseritur ? Noua sunt hec et michi hactenus ^ in-
audita. Nosse^vellemquidsuperhacrevos Christiani sentiatis.' Tunc
sanctus ait : ' Assertio nostre fidei est vt deum patrem, et deum filium
esse dicamus. Qui scilicet filius pro salute hominum carnem dignatus
est assumere, et humanum genus per passionem mortis redimere.* Et
35 cum multa de natiuitate Christi, passione, resurrectione et ascensione
disseruisset, subiunxit : ' Si hec, hospes, ita esse credideris, debilibus,
egrotis, et cunctis male habentibus inuocato Christi nomine poteris
subuenire. Iccirco enim hanc vrbem ingressus sum vt in ea preco
fierem tue * passionis : Benignus enim dominus humanitatis officia,
40 quibus insistis, celestis vite premio recompensabit.' Dicit ei Albanus :
^ T. inferorum. " The first part is compiled from the old Vita S. Albani, in
Act. SS. BoU. June V. p. 129. * E. actenus. * E. nosce. * T. tue fierem.
De ^ancto aifiano, 29
*Quid reuerentie Christo, quid honoris impendam, si Christi fidem
forte suscepero?' Et ille: 'Crede dominum lesum cum patre et
spiritu sancto deum vnum esse, et opus magnum in eius oculis
peregisti.' Albanus ait : * Quid est quod loqueris ? Insanis. Nescio*
quid dicis. Assercionem tuam non capit intellectus, ratio non admittit. 3
Si nossent ^ viri huius ciuitatis te talia locutum fuisse de Christo, sine
mora pessima morte te occiderent. Ego vero pro te omnino solicitus,
ne quid tibi contingat aduersi priusquam de domo mea recesseris,
vehementer pertimesco.' His dictis surrexit et abiit ira commotus ;
et Amphibalus solus noctem totam peruigilem in oratione transegit. lo
Albano' vero in solario quiescenti, miranda quedam nocte illa
diuinitus ostenduntur. Cumque nouo visu fuisset exterritus, ac in-
solito perturbaretur aspectu, surgens continuo ad inferiora * descendit,
et accedens ad hospitem dixit : ' Amice, si vera sunt que de Christo
predicas, veram michi somnii solutionem queso ne metuas indicare. 15
Aspiciebam, et ecce de celis homo veniebat; quem apprehendens
innumera hominum multitudo, diuersa expendit in eum genera
tormentorum. Manus vinculis constringuntur, ilagellis corpus atteritur
et grauiter laniatur. Corpus [saucium] ' ligno suspenditur, per trans-
uersum ligni manus expanduntur. Homo qui torquebatur nudus erat, et ao
calciamenta in pedibus non habebat. Manus eius et pedes clauis affig-
untur, latus lancea perforatur ; ex cuius lateris vulnere, vt michi visum
est, et ^ sanguis et aqua pariter profluxerunt. A dext^ris "^ eius arundi-
nem statuunt, coronam spineam capiti superponunt. Consumptis * om-
nibus que humana potuit inferre crudelitas, ceperunt verbis illudere 25
ei, dicentes : " Aue rex ludeorum. Si filius dei es, descende nunc de
cruce, et credimus tibi," Cumque multa conuicia irrogarent, adolescens
ille verbum eis non respondit. Denique cum dixissent in eum
quecumque voluerunt, tandem exclamans ille voce magna dixit:
" Pater, in manus tuas commendo spiritum meum : " et his dictis 30
expirauit. Corpus exanime de cruce deponitur, sanguine de vulneribus
adhuc largiter profluente ; lapideo illud includunt * sarcophago, signa-
toque lapide custodes deputantur. Mira res '. Cadauer extinctum
remeauit ad vitam, resumptisque viribus clauso prodiit monumento :
Qui qualiter a mortuis resurrexit, propriis oculis ipse conspexi. 35
Viri niueis induti vestibus de celo adueniunt, assumptoque secum
homine, illuc vnde venerant reuertuntur. Subsequitur eum candi-
datorum infinitus exercitus, qui per omne illud iter laudes canere non
destitit^", et patrem nescio quem, eiusque filium assidue benedicit,
dicens : " Benedictus sit deus pater, filiusque eius vnigenitus." 40
Ingens inter eos gaudium, leticia inefiabilis, vt nulla huic digne valeat
comparari. Hec et alia multa, que nec volo nec licet vlli mortalium
* Vit. nescis. ' E. noscent. ' E. Albanus. * E. interiora. ' added
in T. * om. in T. ^ T. dextris. ' Vit. consumniatis. » Vit. includitur.
*" Tan. Vit. desistit.
30 Botja Legentia anglie.
indicare, michi nocte per visionem ostensa sunt. Quid illa significent,
obsecro te ne celaueris michi ; noli timere.' His auditis, beatus Amphi-
balus, sentiens cor eius visitatum a domino, supraquam cuiquam
credibile est in domino gaudebat. Statimque crucem domini quam
5 secum habebat proferens, ait : ' Ecce in hoc signo potes manifeste
dinoscere quid visio tua nocturna veHt, quid portendat. Homo
namque veniens de supernis dominus meus est Ihesus Christus : qui
crucis supplicium subire non renuit, vt nos a reatu quo per preuari-
cationem^ primi parentis Ade tenebamur astricti, syo sanguine
lo liberaret. Qui vero manus homini iniecerunt et diuersis penis affe-
cerunt, populum significant ''■ ludeorum, qui cum promissum haberent
quia deus eis filium suum de celis mitteret, et tandem quem diu
expectauerant [venisset] ', venientem non receperunt *, nec sue salutis
auctorem cognouerunt, sed in omnibus ei contradicentes, semper ei
15 mala pro bonis et odium pro dilectione rependerunt. Denique inuidia
contra eum ducti, ad tantam nequiciam proruperunt, vt eum com-
prehenderent, crucifigerent, et occiderent. Sic benignus dominus
sanguinis sui precio nos redemit, sic moriendo mortis victor extitit, et
in cruce exaltatus ad se vniuersa traxit. Ad inferni claustra sponte de-
20 scendens, suos qui illic tenebantur absoluit, et eternis nexibus dyabolum
alligatum ad infima tenebrarum loca deiecit.' Tunc Albanus, super
sermonibus illius vehementer admirans, in hec verba prorupit
dicens : ' Vera sunt, inquit, que de Christo memoras, nec possunt °
vllatenus argui falsitatis. Ego enim euidenter hac nocte cognoui
25 qualiter Christus dyabolum vicerit, alligauerit et ad inferni profun-
diora detruserit; propriis oculis ipse conspexi, quia cathenarum
nexibus teter ille iacet irretitus. In hoc cognoscens quoniam omnia
que locutus es vera sunt, ammodo fidelissimum me tibi polliceor
auditorem. Dic ergo, obsecro— quia nosti vniuersa — quid patri, quid
30 spiritui sancto facturus sim, accedens ad filii seruitutem.' Quibus ille
auditis, cum ingenti exultatione dixit : * Gratias ago domino meo
Ihesu Christo, quod hec tria nomina per temetipsum proferre iam
nosti. Tres enim personas, quas aperte suis designasti vocabulis,
deum vnum crede, firmiter et fideliter profitere.' Respondit Albanus :
35 * Credo, inquit, et ex hoc fides mea est, quod nullus sit deus hisi domi-
nus meus Ihesus Christus, qui ob salutem hominum hominem dignatus
assumere, crucis sustinuit passionem. Ipse cum patre et spiritu
sancto deus vnus est, et preter eum non est alius.' His dictis sepe
prosternitur ante crucem, et quasi pendentem dominum Ihesum in
40 cruce cerneret, veniam sibi beatus penitens deprecatur. Sic pedes,
sic vulneris " loca assidua exosculatione demulcet, ac si ad ipsius quem
crucifigi viderat vestigia procumberet redemptoris. Sanguine mixte
per ora voluuntur lachryme, super illud venerabile lignum crucis''
^ E. priuaricationem. * E. significat. ^ so T. ; om. in E. * T. Vit. non
receperunt venientem. ^ E. possint. " Vit. vulnerum. . ' om. in Vit.
JDe ^ancto aibano. 31
vbertim decidentes. *Ego, inquit, dyabolum abnego, omnesque
Christi detestor inimicos ; in illum credens, illi me committens, qui,
sicut asseris, a mortuis die tertia resurrexit.' Dicit ei Amphibalus :
' Forti animo esto : dominus tecum est, et illius gratia non tibi
deerit vnquam. Fidem quam ceteri mortalium homine tradente 5
percipere meruerunt ', tu non ab homine neque per hominem didicisti,
sed per reuelationem Ihesu Christi. Quare, iam securus de te redditus,
longius ire dispono, viam veritatis gentibus ostensurus.' ' Nequaquam,
inquit Albanus, sed vna saltem septimana maneas apud me, vt interim
fidem plenius instructus agnoscam.' £t factum est ita. Gentilisenim 10
quidam ad iudicem ingressus, quod factum fuerat indicauit. Mox
iudex ira commotus Albanum et magistrum illius ad se iussit euocari :
sed Amphibalo clam recedente, equites cum magna manu peditum a
iudice missi, illustrem Albanum in habitu peregrino, nudis pedibus
ante crucem domini precibus incumbentem reperiunt ; cateruatimque 15
irruentes, vbinam esset clericus quem susceperat percunctantur.
Quibus ipse ait : ' Ecce cum deo est, cuius presidio circumfultus,
minas hominum non veretur.' His auditis, manus ei iniecerunt;
rapitur, trahitur, dirisque nexibus cathenarum constrictus, ab aliis
vestibus, ab aliis trahitur et capillis. Caracallam autem magistri sui ao
sibi retinuerat, certissime sciens quod non equis oculis eam seuientes
inimici aspicerent. Qua indutus, vt se seruum crucis palam cunctis
ostenderet signum dominicum iugiter in manibus preferebat. Et de
multis a iudice interrogatus, nomen suum tantum indicat, Christianum-
que se esse libera voce confitetur. Cui iudex demum ait : ' Albane, 25
clericus ille vbi est, qui nuper a Christo nescio quo huc directus, vt
ciuibus nostris illuderet hanc vrbem latenter ingressus est ? Si reatus
conscientie eum non remorderet, si de cause sue qualitate non
diffideret, sponte se nostris obtutibus ingessisset, vt pro se suoque
discipulo magister egregius allegaret. Verum in eius doctrina quanta 30
latuerit falsitas quantaque fraudulentia, suo tandem patefecit exemplo,
quando eum quem in causa tueri debuerat, inerti resolutus timore
deseruit et aufugit. Qua in re, nisi fallor, satis euidenter intelligis
quam fdtuo homini prebueris in errore consensum, cuius instinctu ad
tantam deuolutus es insaniam vt omnia que mundi sunt repente 35
desereres et deos magnos habere contemptui non timeres. Vnde ne
iniuriam deorum inultam preterisse videamur, eorum contemptum
in nece contemptoris placuit vindicare. Sed quia nemo est qui
falli non possit, eorum poteris indignationem penitendo declinare.
Quorum gratiam promereberis, si hec secta nephandissima fuerit a 40
te penitus segregata.' Respondit Albanus : ' Verba tua, o iudex,
quibus diucius insudasti, quam vana sint et superflua, satis in
promptu est. Clericus enim, si bonum, si vtile videretur, si denique
vtrique ^ nostrum cordi esset, ad vestram ' vtique audientiam occur-
* Vit. consueverunt. ' E. vtcrque. ' E. nostram.
32 3l5o\3a lesentia anglie»
risset. Sed mora * eius michi certe placere non potuit, qui sciebam
populum semper ad mala fuisse procliuem : nec ei iudices vnquam
placuerunt, qui verum in iudicio discernunt*. Huius doctrinam me
fateor suscepisse : nec facti penitet. Fidem enim quam suscepi,
5 debiles et egroti sanitati restituti veram esse salutis sue testimonio
comprobabunt. Diis vestris non sacrifico, nec ' etiam minas vestras
nec tormenta vestra, dei mei fultus presidio, pertimesco ^* His dictis
conueniens turba precepto iudicis sacrificare nolentem acriter flagel-
labat. Qui cum grauiter cederetur, conuersus ad dominum hilari
lo vultu dicebat : ' Domine Ihesu Christe, custodi queso mentem meam, ne
vacillet, ne a statu decidat quem dedisti. Tibi, domine, animam meam
in holocaustum ofFerre, fusoque sanguine testis tuus fieri concupisco.'
Cumque fatigarentur manus lictorum, vir sanctus in ima carceris sex
mensibus detruditur.— His ita gestis, mox iniuriam martyris elementa
15 testantur. A tempore namque cdmprehensionis illius vsque ad mortem,
terram ros aut pluuia non infudit, venti non spirarunt, sed diebus
singulis omnis regio sub sole ardentissimo torrebatur. Nocturnis
quoque horis estus erat nimius et intollerabilis. Non agri, non
arbores quicquam fructuum protulerunt, orbe terrarum pro iusto
20 contra impios dimicante. Ciues autem hanc plagam non ferentes,
dixerunt : ' Christus ille, quem colit Albanus, hoc agit vt nulla nobis
germina, sata nulla proueniant.' Iniuriisque sancti condolentes, om-
nium iudicio nexibus exuitur cathenarum. Quod grauiter ferens
Albanus, et ne eius martyrium diflferretur * vehementer formidans, cum
25 gemitu suspiciens in celum dixit : ' Domine Ihesu Christe, nepermittas
in tantum dyaboli preualere maliciam, vt per machinationes suas
callidas, et istius populi concordiam, meam impediat passionem ; ' et
ad populum se conuertens ait : ' Quid sustinetis ? Si non nostis ferre
sententiam, leges vestras consulite, ciuitatis vestre statuta requirite :
30 ipsa vobis insinuent quid agere debeatis. Quid moras patimini ?
Sciatis vniuersi, deorum vestrorum me grauem existere inimicum.
Numquid enim honore sunt digni qui nichil in se diuinitatis habere
noscuntur, cum sint opera manuum hominum? Vos testes eorum
estis : quia nichil ® vident, nichil audiunt, nichil intelligunt. 0*multum
35 detestanda vanitas, ab his vitam sperare qui nunquam vixerunt; his
offerre preces qui nunquam audierunt ; ab his salutem querere quibus
nunquam bene fuit ! Vnde absolute pronuncio quia qui tales colit, insan-
issimus est. Rogo quid infelicius homine cui sua figmenta dominantur ?
Ve ergo idolis, et ve cultoribus idolorum!' His auditis, vnanimi
40 consensu in sanctum virum mortis tulere sententiam, ipsumque ad
locum qui Holmhirst^ dicebatur adduxerunt. Tanta congeries illuc
confluxerat populorum, vt loca illa spaciosa pre multitudine hominum
angusta viderentur. Vis quoque tanta solis erat, vt nimiis eius ardoribus
■ * Vit. adventus, " Vit. non discernunt. * nec — pertimesco added.
* E. differetur. * T. nichil eorum. * T. E. holinhirst.
De ^ancto aiftano, 33
terra sub itinerantium pedibus vreretur. Cumque iter ageretur, tandem
ad flumen rapidissimum peruenerunt ; et dum sine ordine ruunt, dum
alter alterum preuenire contendit, vasto flumini se credentes ab aquts
vehementibus intercepti perierunt. Quod videns Albanus, ingemuit,
et positis in terram genibus ' deum exorauit dicens : ' Domine Ihesu 5
Christe, de cuius sanctissimo latere sanguinem simul et aquam manare
conspexi, fac queso vt minorentur aque, fluenta recedant, quatinus
hic omnis populus sanus et incolumis mee passioni valeat interesse.'
Mira res ! Cum genua curuaret Albanus, alueus ille repente desicca-
tur ; Albani lachryme dum funduntur, aquas in flumine non relinquunt : lo
Orationis virtus flumen exhausit, et inter vndas viam populo patefecit.
Quos ante fluminis impetus secum rapuit, inuoluit ac perdidit, hi nunc
inuenti sunt in profundo nichil habentes lesionis nec signum aliquod
mortis in se preferentes. Tunc miles ille qui Albanum trahebat ad
supplicium, tandem per Albanum peruenire meruit ad salutem : 15
Visis namque miraculis ensem proiecifet ad pedes sancti prostratus,
veniam deprecatur. Quod videns populus, hominem arripiunt, dentes
excutiunt et os eius sacrum dilacerant, et omnia eius ossa confringunt-
Sanctum vero Albanum per dura lapidum loca, per vepres et aspera
queque ducunt et reducunt ; spine quoque et radices arborum etiam ao
de pedibus auulsa secum frusta diripiunt. Cumque populus in monte
siti laboraret, sanctus Albanus positis in terram genibus' dominum
exorauit, dicens : ' Deus qui hominem de Ijmo terre creasti, ne sinas,
queso, creaturam tuam mei causa qualemcumque sentire iacturam.'
Et ecce subito fons ante pedes eius erupit, et rapido cursu riuus ad 25
inferiora descendit, et populus aquis refocillatus sitis cladem euasit.
Christum tamen blasphemantes, laudes deo magno Soli, qui seruis
suis in arto positis remedium prouidere dignabatur, vnanimiter accla-
mabant. Carnifex autem electus vno ictu caput sancti amputauit : et
statim, luminibus eius in terram cadentibus, totus efficitur tenebrosus. 30
Miles autem nomine Heraclius', antea vt premittitur semiuiuus relictus,
annisu quo potuit montem manibus reptando conscendit. Cui iudex
ait : ' Eya, nunc debilis obsecra tuum Albanum vt ossa tua dignetur
in statum pristinum reformare. Curre, festina, reliquo corpori caput
appone statimque plenam ab 20 mereberis consequi sanitatem. Quid 35
moraris? Sepeli mortuum, nec dubium quin in serui sui manibus
celerem conferat medicinam.' At ille respondit : ' Ego firmissime
credo quod sanctus Albanus meritis suis integram michi reddere
poterit sanitatem. Facile enim, quod vos irridendo nunc dicitis, per
eum circa me poterit adimpleri.' Et statim caput martyris amplec- 40
tens corporique apponens, sanitati integre restituitur. Quod pagani
videntes, zelo inuidie repleti dicebant : * Quid faciemus ? homo iste
ferro non potest interire ; corpus eius contriuimus et ecce iam
pristinas vires recepit.' Et apprehendentes eum vinculis artant, et
^ E. genubus ; T. genibus. ' Vit. proiicit. ' Name om. in Vit.
D
34 Jl3ot3a ilegentja anglie,
diuersis suppliciis ^ discerpentes gladio vitam amputarunt. Et ecce
nocte sequenti columpna lucis e tumulo beati martyris in celum
extendi visa est, per quam descendentes angeli et ascendentes noctem
totam in hymnis et laudibus deducebant, hecque frequentius repete-
5 bant : ' Albanus vir egregius, martyr extat gloriosus.' Compilator
enim vite sancti Albani inter cetera sic dixit : * Ne vero posteri super
meo nomine reddantur omnino solliciti, sciant quia si voluerint verum
michi ponere nomen, me miserum, me peccatorem vltimum nomina-
bunt. Romam autem proficiscor** vt illic gentilitatis errore deposito,
lo et lauacro regenerationis adepto, veniam merear assequi delictorum.
Libellum quoque istum ofFeram examini Romanorum,vt si quid in eo
secus quam debuit forte prolatum fuerit, hoc per eos dignetur in
melius commutare dominus Ihesus Christus, qui viuit et regnat deus
per omnia secula seculorum.' ' Passus est autem gloriosus martyr
1 5 Albanus decimo kalendas iulii, anno domini ducentesimo octogesimo
sexto. Passi sunt eadem tempestate Aaron et lulius, Legionum Vrbis
ciues, aliique vtriusque sexus diuersis in locis perplures, qui diuersis
cruciatibus torti, et inaudita membrorum discerptione lacerati, animas
ad superne ciuitatis gaudia, perfecto agone, miserunt sub Dyoclesiano
20 imperatore. At vbi turbo persecutionis quieuit, progressi in pub-
licum fideles, ecclesias destructas renouant, nouas construunt, dies
festos celebrant, mundo corde et ore sacra conficiunt. Mansit in
ecclesiis Christi que erant in Britannia pax, donec arriane heresis
vesania huic insule, extra orbem posite, noui semper aliquid audire
25 gaudenti et nichil certi firmiter obtinenti, venena sui erroris infudit.
Circa annum domini quadringentesimumquartum Pelagius brito
abbas illius famosi monasterii de Bangor extitit, vbi duo milia
monachorum et centum, laboribus manuum vitam suam ducentium,
sub vno abbate militarunt. Hic Pelagius, auxilio vtens luliani, de
30 Campania nuper ab episcopatu expulsi, heresim sui nominis susci-
tauit. Asseruit * enim hominem sine gratia dei posse saluari, vnum-
quemque suis meritis propria voluntate ad iusticiam regi; infantes
sine peccato originali ,nasci et tam insontes quam insons fuit Adam
ante preuaricationem ; nec etiam baptisandos esse vt a peccato
35 soluantur, sed vt per adoptionem in regnum dei admittantur : qui
etsi non baptisarentur ^, esse tamen eis extra regnum dei eternam
beatam vitam ; Adam solum suo peccato lesum esse, eumque mortuum
esse non ex culpe merito, sed ex conditione nature : qui moriturus
fuisset, etiam si non peccasset. Mutas etiam dicebat esse orationes
40 que fiunt ab ecclesia siue pro infidelibus siue fidelibus. Arrius autem
presbyter asseruit filium dei creaturam esse, et spiritum sanctum ab
eo creatum. Has autem hereses Germanus Autisiodorensis" episcopus
predicatione et miraculis extinxit, anno domini quadringentesimo quad-
1 T. suppliciis diuersis. ^ Vit. proficiscar. * From Beda I. 7.
« E. asseririt. * T. baptizentur. '^ E. Antisiodorensis.
De ^ancto aitano. 35
ragesimonono \ Anno ^ autem domini septingentesimo nonagesimo
tertio rex Merciorum Offa, diuino admonitus oraculo, sancti Albani
corpus, luce super locum in quo iacebat celitus emissa, de terra
leuauit, et monasterium in eius honore construxit. 'Regnante
Ethelstano rege, circa annum domini nongentesimum quartum 5
decimum, Dani Angliam cede et incendio infestantes, ossa sancti
Albani fracto scrinio rapientes, ad quoddam monasterium in terra
sua nomine Owense secum detulerunt, et per aliquot annos in magno
honore illa habuerunt. Tandem sanctus Albanus cuidam monacho
apparens dixit : * Ego sum prothomartyr Britannie, quem diligis, 10
Albanus : preces tue ad dominum ascenderunt : oraui tecum, et preces
nostre exaudite sunt. Habita enim abbatis tui licentia, habitum, non
mores mutabis et ad reducendum reliquias meas vsque in Daciam
proficisci ne formides.' Quo dicto martyr disparuit, et miri odoris
fragrantiam ibidem reliquit. Monachus igitur ille, nomine Egwinus, 15
in habitu seculari Daciam proficiscens, post aliquam inter monachos
illos conuersationem habitum religionis suscepit et virtutibus
proficiens, et sacrista demum effectus, ossa sancta extraxit et in
capsam modicam pallis inuoluta reposuit, et cum quodam mercatore
anglico ad monasterium Sancti Albani transmisit. Postulata autem ao
post hec ab episcopo patriam et amicos visitandi licentia, transito
prospere mari, tam episcopo quam monachis expressam rei seriem
perlitteras intimauit: In quo facto, cum dei et martyris auctoritas
audaciam prestitit, si peccasset veniam postulauit. Regnante sancto
Edwardo confessore, Anglis Danorum infestationem et aduentum 25
timentibus, abbas Sancti Albani AIfricus,consciis quibusdam fratribus,
reliquias sancti Albani muro quodam sub altari sancti Nicholai cum
feretro recondidit, et ossa cuiusdam sancti monachi in capside preciosa,
in panniculo villoso inuoluta quasi in sancti Amphibali caracalia, ad
abbatem heliensem cum multis aliis ecclesie omamentis misit conser- 30
uanda : vt si forte pars Danorum preualeret, de illa reliquiafum
asportatione opinio relata satisfaceret et furorem compesceret. Sub-
merso autem rege Danorum cum abbas Alfricus commendata re-
posceret, monachi helienses ossa ad eos missa clam reseruantes,
ossa quedam adulterina supposuerunt, et dolosi sic pio dolo decepti 35
sunt. Quo comperto, abbas Alfricus suis fratribus rem gestam
aperuit, et extractum feretrum cum reliquiis de muro in medio ecclesie
publice coUocauit. Alfrico successit Leofstanus; et illi Frethericus,
anno domini millesimo sexagesimosexto : et quia contra regem Vil-
lelmum nobilibus Anglie refugium et auxilium prestitit, formidare 40
cepit : et assumptis secum libris et pannis et aliis necessariis, ad
insulam heliensem fugit, et ibi finem vite dedit. Circa annum
domini millesimum centesimum quinquagesimumnonum *, ad peti-
^ Here a passage seems wanting, cf. Beda 1, 18. * Cf. Matthaeus Paris
Vita S. Offae. » Cf. Matth. Paris Vitae Abbatum S. Albani. * T. quintum.
D 2
36 3i3otja Hegenna anglie,
tionem abbatis Roberti, Alexander papa tertius tribus Anglie episcopis
litteras direxit, vt facta diligenti inquisitione de reliquiis quas penes se
sancti Albani helienses monachi recondi iactando assererent, rei
veritatem agnoscerent. lUis autem ad locum accedentibus, monachi
5 duodecim seniores, prestito de veritate dicenda sacramento, protestati
sunt se fuisse pio dolo deceptos, nichilominus grauiter deliquisse et
sacrilegium perpetrasse, et veri martyris reliquiis caruisse. De cara-
calla se similiter deceptos fuisse crediderunt, que ipso tempore in
rerum natura creditur non fuisse. Non enim inuenit eam sanctus
10 Germanus in sepulchro martyris, sed ossa in quadam palla inuoluta,
sicut inuenit reliquit. In cenobio heliensi scriptum inueni quod
cum Stigandus archiepiscopus cantuariensis a rege Willelmo et pape
legato deponendus esset, abbas Sancti Albani Alfricus ab eo promotus,
sibi timens, cum litteris comm.endaticiis Stigandi ad abbatem helien-
15 sem Thurstanum confugit, cum duobus fratribus, Symanno et Alrico,
et scrinium cum reliquiis sancti Albani ac aliis ecclesie ornamentis
secum detulit. Deposito tandem Stigando, et substituto Lamfranco,
necnon abbate Paulo ad ecclesiam Sancti Albani ordinato, Alfricus^
abbas ira commotus, habito cum Thurstano abbate consilio, iuxta
20 corpus beate Etheldrede reliquias sancti Albani posuit ; et in confra-
trem receptus, diem extremum ibidem clausit. Gauisus ergo Thursta-
nus, translationis sancti Albani diem quarto idus maii celebrari instituit.
Instinctu tandem abbatis Pauli, cogente regis Willelmi edicto, cum
monachi helienses ossa sancti Albani cum scrinio reddere vrgerentur,
25 ablatis reliquiis cum caracalla, cum qua capitalem subiit sententiam
sanctus Albanus, necnon reliquiis apostolorum quas sanctus Germanus
cum eis recondidit, alia ossa in scrinio reposuerunt et ad monasterium
Sancti Albani remiser unt "^. ludicia premissorum discutienda lectoribus
peritis relinquens ; que diuersis in locis exarata repperi, sine inuidia
30 scribendo communicare decreui. Quidam tribunicie potestatis, no-
mine Thurstanus, quendam viculum ecclesie Sancti Albani sub annuo
censu a monachis accepit : et processu temporis censum soluere renu-
ens, terram illam vt suam propriam vendicauit. Et ecce eques quidam
terribilis in equo albo obuiam ei veniens, et armis aureis renitens,
35 eum hasta percussit, et elisum in terram semiuiuum relinquens abiit.
Resumpto tandem sensu, reatus sui penitens, omnem satisfactionem
promisit. Sed conualescens ad scelus suum cum rediret, in medio
conuiuantium cetu subito duo viri incogniti ad eum festinando prorum-
punt, et arripientes eum fortiter in terram precipitant : qui confractis
40 ceruicibus coram omnibus expirauit. Et protinus viri illi egressi,
nusquam comparuerunt. Cum domum quandam vorax flamma
inuaderet, monachi feretrum ignibus opponunt : et sedatis flammis
et extinctis, edificia ab incendii periculo liberantur. Multi infirmi,
yariis languoribus oppressi, sancti Albani suffragium postulantes,
1 E. Alfridus. * The following is ed. in Act. SS. Boll. p. 144.
De ^ancto aibano. 37
integram sanitatem se recepisse letantur. Naues etiam periclitantes
in mari ', sedata tempestate eius beneficia consequuntur. luuenis
quidam homicidii reus, ad sancti Albani presidium confugit ; sed
promissis cuiusdam deceptus, egressus capitur, iudici presentatus
conuincitur, et lata sententia, oculorum [dextereque] " pariter et 5
genitalium mutilatiqni est addictus. Cumque lictores oculos eius
eruere niterentur, omnis eorum conatus cassatur : Sanctus enim
Albanus reum adamante duriorem effecit; sicque ad ecclesiam
currens, gratias deo letus exsoluit. Diues quidam, in transla-
tione sancti Albani, ad agrum cum messoribus iuit; et videns multos 10
ad ecclesiam tendentes, dixit : ' Quare ad Albanum pergerem ego,
qui rusticus quidam fuit vt ego, per posteriora stercora egerens vt
ego.' Dixit, et cibum quo refectus fuerat, per os blasphemum
euomuit' et* sub forma stercorum egessit. Per septem annos
quibus vixit, nunquam, nisi per oris blasphemi oflicinam, ventrem 15
purgauit. Et licet ditissimus fuerat, ad tantam tamen * deuenit
inopiam, vt victus necessaria ante mortem vix haberet. Vxcr eius,
quamdiu vixit, ostiatim ® mendicauit. Filia eius, ventris multata
tumore, pregnante grossior, in vtero quod pareret non habens,
monstruosum spectantibus prestabat prodigium. Miles quidam, 20
Herebertus'' Duket nomine, latrociniis assuetus, terram Sancti Albani
nocturnis incursibus depredabatur. Factum est autem vt cum domino
sup in ecclesia Sancti Albani missam audiret : et vocans dominus
milites suos, aitillis: 'Videtisne Herebertum solito minorem effec-
tum ? ' ' Videmus, inquiunt, et supra modum obstupescentes miramur.' 25
Et ceperunt inter se eum deridere. Egressis omnibus de ecclesia,
ait dominus : ' Hereberte, quid est quod tam panius effectus es ?
Vide ne beatum Albanum in aliquo leseris, qui, Britonum more, cito in
male conscios animaduertit.' Herebertus vero confusus, vix manibus
strepam tangere potuit, quam prius facillime pede tangebat. Et 30
statim signo crucis humeri[s] ^ apposito, peccata commissa abbati cum
lachrymis confitetur, veniam obtinuit, et solitam staturam recuperauit.
Peregrini dum per mare nauigarent, orta tempestate maxima, quin-
que ex eis beati Albani suffragium flebiliter implorabant. Et ecce
nauis, vim ventorum ferre non valens, tabularum ruptis compagi- 35
bus fluctus admittit. Periit * nauis, pereunt et qui in ea fuerunt, his
quinque exceptis quos beatum Albanum diximus inuocaSse. Nam
vnde maris, eos incolumes subuehentes, in portum voluntatis eorum,
cum omnibus rebus suis exposuerunt. Cum quidam nocte
quadam ante martyris Albani altare consideret, deum non timens 40
nec martyrem reueritus, cum summa festinatione calceos suos
resartire cepit. Cumque aliquantulum in opere iam processisset, ecce
tam valide alapa ei impressa est, vt a summo gradu non solum ad
> T. E. Mare. ' added in T, =■ T. Tan. non euomuit. * T. set. » Vit.
demum. * T. hostiatim. '' T. Herbertus. ' T, E. humeri. » r. perit.
38 BoM leffentia anglie,
infimum, verum etiam longius in pauimento deuolueretur. Pre timore
autem exterritus, relictis que in manibus habuerat, de ecclesia quam-
totius aufugit ^.
1F De sancto Aldelmo episcopo et confessore ^*.
BEatus Aldelmus, splendidissimo Anglorum genere oriundus,
3 attauis etiam regibus est editus. Pater siquidem eius nomine
Kentenus, vir deo deuotus, Yne ' regis Westsaxonum fuit germanus.
Hic igitur Kentenus ex vxore sua filium genuit nomine Aldelmum.
Aldelmus enim anglice, latine ' vetus galea ' interpretatur : quia galea
salutis caput protectus, optimam de hoste in celum reuexit victoriam.
10 Puerilibus elapsis annis, liberalibus studiis traditus est ; vbi adeo in
breui refloruit, vt doctoribus, quos grecos et latinos habebat, pre-
ferendus estimaretur. In meldunensi demum monasterio, modo
Malmesbiria vocato, primo monachus, dehinc presbyter, et abbas
eflfectus ; cibi potusque abstinens, vigiliis et orationibus vacabat.
15 Fama enim eius multis preconiis illustrata, iam mare transierat, Alpes
excesserat et Romam penetrauerat. Qua incitatus, papa Sergius
scriptis eum asciuit, et honorlfice suscepit. Dum enim quadam die
in lateranensi ecclesia missam celebrasset, et casulam exuisset, por-
rexit eam retro se, ratus alicui ministrorum illam tradere. Sed
20 quia seruientium defuit industria, diuina mox affuit prouidentia :
Confestim namque radius solaris per fenestram irrumpens casulam
excepit, et eam diu sustinuit. Casula enim illa, ad miraculi me-
moriam, meldunensem hactenus decorauit ecclesiam. Per idem
tempus [forte] * contigit Rome vt puer, ex incesta matre incestoque
25 patre editus, famam apostolici lederet, quod eum, vt fieri solet,
vulgaris opinio ex pontifice genitum crederet. Anxius Aldelmus,
multa amicitia federatum sibi presulem tali fedari infamia, puerum
nouem dies a natiuitate habentem exhiberi precepit, imperatque in
virtute et in* nomine Ihesu Christi vt fateatur si Sergius incesti
30 conscius habeatur. Respondit infans absolutissimo sermone, an-
tistitem affinem criminis non esse ; nichil illum commune cum
secundo sexu habere. Aldelmus itaque et ab amico pontifice de-
pulit infamiam, et sibi accumulauit gratiam. Cum autem in
cenobio suo ecclesiam sancte Marie construeret, una" trabium ne-
1 At the bottom, MS. Tib. has the following Antiphon :
(Salue) splendor quem intendit flos Albanus martirum : eius prece cuius in te
coUaudamus meritum, auge nostrum et adimple pium desiderium. V. Gloria et
honore.
Quesumus, omnipotens deus, vt beati Albani martiris tui precibus tuam nobis
iusticiam placari senciamus, cuius gloriosa certamina solempni deuocione uene-
ramur, per etc.
" Extracted from the Vitae II and I in Act. SS. Boll. May VI. p. 84 ; same
extract in Surius and Sarum Breviary. * E. yue. * added in T.
5 om. in T. * T, una ; E. ima.
De ^ancto ainelmo» 39
cessaria curtior aliis inuenta fuit. Aldelmus igitur, fusa ad deum
prece, trabem mox iuxta votum elongatum inuenit. Ea tempestate
a Bertwaldo archiepiscopo ad coUoquium ascitus; eo iuxta litus
maris transeunte^ naute quidam ipsum, vestibus sordidum, con-
tempnere et deridere non verebantur. Et ecce, contrario flante 5
vento, mare insurgit, hyems seuit, tempestas inualescit. Periclitantes
ergo naute, et mortis horam expectantes, reatum suum cum lachry-
mis confitentur, et sancti Aldelmi suffragium inclamitant. At ille
scapham * ad inferendum auxilium conscendit : et mox vt sanctus
lembum corpore suo' pressit, ad omnem tranquillitatem se paratum 10
mare prebuit, et nautas cum naue terre appulit. Hic enim vir
sanctus multos conscripsit libros, vtpote vndecumque doctissimus ;
inter quos librum *de virginum laude,' et 'de pugna septem prin-
cipalium vitiorum,* 'de disciplinis philosophorum,' *de ammoni-
tione fraterne charitatis,' multosque alios composuit libros. Fecit 15
quoque cenobium iuxta fluuium qui vocatur From : vbi adhuc
stat ecclesia in honore sancti lohannis Baptiste constructa; et
apud Bradeford tertium construxit monasterium. Sed illa monas-
teria a Danis postea fuerunt deleta et destructa. Nusquam enim
a monasterio, nisi necessitate magna coactus, progrediens, pecu- 20
niarum minime auidus extitit, sed omnia sibi erogata in vsus
vtiles et pauperum expendebat; vt autem carnem suam fragilem
domare posset, fonti qui proximus est monasterio, qui ' fons sancti
Aldelmi' vocatur, se humerotenus inmergebat: ibi nec glacialem
rigorem curans, noctibus durabat psalterium totum decantans. 25
Feminarum consortia non fugiebat, immo vel assidens vel cubitans
aliquam detinebat, quousque carnis tepescente lubrico, quieto et
immoto discederet animo. Derideri se videbat dyabolus, cemens
adherentem feminam, virumque, alias auocato animo, insistentem
cantando psalterium ; et valefaciebat sanctus mulieri saluo pudore, 30
illesa castitate. Sanctus enim Aldelmus vice quadam detulit secum
de Ronia altare ex marmore candido, habens in grossitudine sex
pedes, in longitudine quatuor, in latitudine tres palmos. Hunc
lapidem vsque ad Alpes secum detulit camelus, et ibi propter pre-
rupta vie concidit : et ruina iumentum contriuit, et marmor in duas 35
partes fregit. Quo viso Aldelmus fusa ad deum prece, et data bene-
dictione ; salutis vigor animali redditur, et fractura lapidis, qui * non
recta linea sed quodam amfractu dissiliens crepuerat, statim se
in solidum compegit ; in miraculi tamen memoria adhuc cicatrix
scissure ostenditur, sanata quidem miraculo, sed curioso tamen 40
perspicua oculo. Lapis ille modo dicitur esse in quodam canoni-
corum prioratu nomine Britonum ^ in Somersitana ' prouincia.
Processu tandem temporis vvestsaxonica plaga in duos episcopatus
* E. transsemite. ' E. schapham ; T, scapham. ' T. suo corpore.
* T. E. que. * T. brutonum. * T. somersetana.
40 BoMdL legenna angJie,
diuisa extitit, et Daniel Wintonie preficitur, et Schireburnie Aldel-
mus subrogatur, post Heddam episcopum, qui vtrique prouincie
presidebat. Aldelmus vero in senectute bona, plenus virtutibus et
sanctitate, migrauit ad dominum, octauo kalendas iunii; et in mo-
5 nasterio suo meldunensi, id est Malmesbury, cum magno honore
sepelitur. ■ Cuius obitum sanctus Egwinus diuinitus prenoscens, in
quodam suo scripto sic ait : ' Post duos annos Aldelmus religiosus
episcopus migrauit ad dominum : quod ego per reuelationem agnos-
cens, conuocatis fratribus, excessum venerandi patris eis aperui ;
10 concitoque gradu ad locum, vbi sacrum corpus iacebat, quinquaginta
fere milibus vltra meldunense monasterium positum, deueni, et ad
sepulturam adduxi, et honorifice sepeliui ; mandans vt in quocumque
loco sacrum corpus in asportatione pausauerat, sacre crucis signacula
erigerentur.' Manent adhuc omnes cruces, nec vlla earum ^ vetustatis
15 sensit iniuriam; quarum vna in claustro monachorum videri vsque
hodie potest. Cum enim in quadam valle, dum viueret, ad pre-
dicandum pergeret, et sermonem ad plebem faceret ; forte baculum
fraxineum, quo vtebatur, terre fixit, et interim per dei virtutem
miram in magnitudinem excreuisse, succo animatus, cortlce indutus,
20 foliorum et frondium decorem emisisse dicitur. Obiit autem anno
domini septingentesimonono, ab anno quo factus est abbas tricesimo
quarto, et episcopatus sui anno quinto. Post ducentos quadraginta
annos post obitum eius, scilicet anno domini nongentesimo quadra-
gesimonono, eleuatum fuit corpus eius sacrum de terra, et in scrinio
25 cum magno honore collocatum. Narrat enim Beda libro quinto
capitulo octauodecimo quod 'Aldelmus' in ecclesiasticis rebus et
scientia scripturarum nobiliter instructus, scripsit, iubente synodo
sue gentis, librum egregium aduersus errorem Britonum quo vel
pascha ^ non suo tempore celebrabant, vel alia perplura ecclesiastice
30 castitati et paci contraria gerebant ; multosque eorum ad catholicam
dominice^pasche celebrationem huius libri lectione perduxit. Scripsit
et 'de virginitate' librum eximium, quem in exemplum Sedulii ge-
minato opere, et versibus [hjexametris et prosa, composuit. Scrip-
sit et alia nonnulla, vtpote vir vndecumque doctissimus ; nam et
35 sermone nitidus, et scripturarum, vt dixi, tam liberalium quam
ecclesiasticarum erat eruditione mirandus. Hec Beda*.
1 E. eorum. ' T. pasca. ^ T. dominici. * MS. Tib. here adds
the narration of Alquinus, which in MS. Tanner and the Ed. of 15 16 is an-
nexed to S. Ythamar (where a narrative is wanting in Tib.). At the bottom
MS. Tib. has the foUowing antiphon :
Aue presul insignis Aldelme, salue gloriose senator celestis curie, intende in
faciem supplicantis ecclesie, et accepta laudum preconia presentis familie alle-
luia. V. Ora pro nobis beate Aldel.
Deus qui inter apostoUcos ecclesie doctores sarictum Aldelmum pontificem
celesti splendore fecisti lucere, annue quesumus ut sicut in eo formam salutis
agnouimus, sic eius uestigiis inherere studeamus, per etc.
IDt ^ancto aireno. 41
^^ De sancto Alredo abbate et confessore^
VEnerabilis Alredus' cum infantulus in cunis iaceret; venit
ad domum patris eius archidiaconus quidam nomine Willel-
mus, vir quidem preclarus genere, et secundum carnem Alredo
propinquus. Is enim ad infantulum respiciens, videt faciem illius in
speciem solis conuersam, et splendidissimis choruscare radiis, vt 5
sue manus apposite vmbra succederet; tamque serenus innotuit
paruuli vultus, vt tamquam in speculo perfecte videri posset. Affir-
mauit ergo archidiaconus illum in oculis dei magnum futurum, cui
tanta gratia in sua infantia arrisisset. Cum autem puerulus de
puerorum ludo regressus domum intrasset, intuens eum pater dixit : 10
' Eya fili, inquit, quales* nobis edicis rumores?' Et ille: 'Archie-
piscopus eboracensis hodie obiit, pater mi.' Ridet ille his auditis
cum vniuersa familia, et dixit : ' Vere fili, inquit, ille obiit qui male
viuit.' Et puer : ' AJiter iste, pater, nam carne solutus vltimum hodie
valefecit mortalibus diem.' Tertio vero post hec" die, quod puer 15
predixerat cunctis de episcopi obitu verum apparebat. In hos-
picio Rieuallis, eboracensis diocesis et cisterciensis ordinis, cum
esset, pridie antequam ad habitum reciperetur, in cella nouitiorum
ignis in domo illa accensus, vsque ad laquearium ' iuncturas seuiens
vehementer preualebat, vt culmen edificii in momento consumere 20
crederetur. Alredus cum ceteris ad mensam sedens, apprehendit
ciphum^, et extensa manu siceram^quam continebat, in medium flam-
marum cum fiducia proiecit : et confestim flamma[m] ignis extinxit.
Adolescens enim tanto amore a rege Scotorum Dauid complexus
est, vt quasi secundus in curia eius factus, ad episcopatum eum pro- -'5
mouisset, nisi ad cisterciensem ordinem citius aduolasset. Ita pium
in omnibus et mansuetum se exhibuit, vt lesus non turbaretur ad
iram, maledictis stimulatus non prouocaretur ad vindictam ; amorem
pro odio, bonum pro malo, pro inuidia obsequium semper reddere
satagebat. Miles quidam videns illum a rege pre omnibus amari 30
et plus ceteris honorari, illum persequi cepit et graui odio insectari,
quandoque etiam coram rege illum verbis iniuriosis appetere. Cui
ille : * Bene, inquit, dicis, o miles, optime loqueris, et vera sunt
omnia que dicis, et mendacium odis ; meque, vt credo, diligis.' Tan-
dem miles ille considerans Alredum non turbari, a virtute in aliquo 35
non auelli, penitentia ductus veniam petiit, et firmum amicum de
reliquo se illi fore spospondit '. Cui ille : ' Fateor, inquit, congaudeo
penitentie tue, et idcirco multo magis te amabo, quia odio tuo in
amorem creui domini mei, et, pacientia mea per hoc excitata et
* Ed. in Act. SS. Boll. lan. II. p. 31. ' Title in T., De semo dei Alredo
abbate. ' T. Alfredus. * E. qualis. ' E. hoc. " T. E. laquearum.
' = scyphuin. * T. E. ciceram. * T. spopondit.
42 Botja Legenlia .anglie.
probata, forte aliquantulum profeci apud deum.' Veniens post
hec ad monasterium ryeuallense, et habitum monachorum susci-
piens, et in vite conuersatione proficiens ; cum cura nouiciorum sibi
iniuncta fuisset, quidam clericus ordinem intrans valde instabilis
5 effectus, velut arundo mutabilis ferebatur. Super quo motus Alredus,
dixit deo in corde suo : ' Da michi animam huius, et quod ipse minus
habet salutis, licet indigno gratia tua concedere digneris, domine
deus meus.' Non multo post frater ille ad seculum redire desiderans,
rem magistro indicat et desiderium praue mentis sue exponit. Cui
lo Alredus ait : ' Noli, frater, perire ; nam non poteris, quamquam et
velis. Et stultissimum est hoc ipsum velle, cuius contrarium cupiunt
omnes sancti : Omnes enim saluari desiderant.' Sed ille monita
salutis non audiens, a monasterio recessit, et per deuia saltus tota
die vagabundus oberrat; et parum ante solis occasum ad viam re-
15 diens, subito infra murum monasterii transpositum se sensit.
Alredus obuiam illi occurrens, amplectitur collum eius, deosculatur
faciem eius, et dicit : ' Fili, quid fecisti michi sic ? Ecce fleui pro te
hodie multis lachrymis, et credo in deum quod sicut petii a domino,
et tibi promisi, non peribis.' Fecit enim in probatorio cacellam
20 testeam ad modum paruule cisterne sub terra, cui per occultos
riuulos aqua influebat. Ne autem deprehenderetur, os eius lapide
latissimo claudebat. In illam intrans sepe, aqua frigidissima calorem
in se omnium extinxit vitiorum. Idem frater, cuius animam
deum rogauit vt sibi daretur, pristine mutabilitatis incendio con-
25 flagratus, a monasterio recedere volebat : Et veniens ad Alredum,
tunc abbatem de Reuesby factum, dixit : ' Domine, grauitatem
ordinis leuitas mea non sustinet. Res omnes contrarie sunt nature
mee, diuturnos labores non fero. Angor et crucior in mora longa
vigiliarum, laboribus frequenter succumbo manuum, vestium as-
30 peritas carnem penetrat ; voluntas mea delitias appetit seculares,
et amores mundi et voluptates suspirat.' ' Et ego, inquit abbas,
lautiores cibos et blandiora vestimenta tibi preparo, et omnia que
monacho debentur, portabiliora indulgeo.' *NoIo, inquit ille, licet
michi dederis omnes diuitias domus huius.' Et abbas : ' Nec ego
35 gusto cibum, donec inuitum aut volentem te reducat dominus.'
Currit alter ad portam, vt recedat : alter in cubiculum intrat, et orat.
Lamentatur pius abbas fiHum, et suspiriis intimis cordis erroneum
plangit, et consolationem contempnit. Fugitiuus autem ad portam
veniens, ianuis apertis quasi murum ferreum sensit ; et sepius exire
40 temptans, cum propositum suum nullo conatu implere posset, ad
abbatem compunctus rediit, et veniam petens, stabilitatem pro-
mittit. Cui abbas dixit : ' Euge fili mi, bene venisti ; vere misertus
est mei deus meus, qui te sanum reduxit.' Nec multo post brachium
cuiusdam fratris tumore inflatum, signo crucis tumorem fugauit, et
46 sanitati reddidit. Factus post hec abbas Rieuallis, ita parcus in
De ^ancto ^lteto, 43
cibo extitit, vt eum non hominem, sed spiritum esse putares. Nu-
merum monachorum vsque ad centum quadraginta, et quingentos
fratres in monasterio suo ampliauit. Licet enim calculo, et artetica *
passione, ante obitum per decennium vexatus fuisset, in humilitate
tamen et pacientia perseuerans, fratribus sepius hoc dicere solebat : 5
* Filioli, loquimini que vultis, tantum non exeat de ore vestro verbum
turpe, detractio in fratrem, et blasphemia contra deum.' Scripsit
enim vitam sancti Edwardi regis et confessoris, vitam Dauid regis
Scotie, sancte Margarete regine Scotie ; triginta tres omelias super
onus Babilonis in Ysaia; tres libros de spirituali amicitia; de natura 10
anime et quantitate ac subtilitate libros duos ; multas quoque scripsit
epistolas: et quod in litteris commendauit, hoc in vita complere
curauit. Digitum autem suum in os fratris cuiusdam muti posuit,
et ipsum loqui precepit, dicens : * Loquere, mi frater, in nomine
domini.' Qui statim omnibus admirantibus respondit : ' Libenter i-t
loquor tecum, benedicte domine.' Et Alredi meritis confestim sanus
effectus, laudes domino referebat. Sincopis^ passio fratrem
quendam perurgens vexabat, vt neque vox neque sensus in illo
apparebat. Cui accedens abbas dixit : ' Dilecte fili, saluet te filius
dei.' Nec mora, omnis dolor in eo conquieuit. Quidam abbas ei 20
subditus, multa conuitia, improperia, et blasphemias Alredo inferens,
eum iniuste ' commouit, et spiritum eius merito contra se* prouocauit.
Cuius maliciam grauiter ferens, ad celum' oculos et manus eleuans
dixit: 'Domine rex eterne glorie, sentiat, queso, cito iste finem
malicie sue, quia tu scis falsa esse que nomini meo nititur ascribere.' 35
Cumque abbas ille cenobium suum intrasset, in lectum decidit, et
die septimo cum magnis cruciatibus vitam finiuit. Descendens
in Galwediam Alredus, inuenit regulum terre illius contra filios
suos iratum, filios in patrem seuientes ', et in se inuicem fratres. Est
autem terra illa fera, siluestris, et barbara ; bestiales homines, et bar- 30
barum omne quod gignit. Veritas ibi non inuenitur, sapientia locum
non habet. Nam neque fides neque charitas diu perdurat in ea.
Castitas totiens patitur naufragium quotiens libido voluerit, nec est
inter castam et scortum vlla distantia, mulieres per menses viros
alternant. Inter religiosos tamen quidam aliorum consilio et ductu 35
satis religiosi existunt, sed propria industria raro perfecti. Sunt
enim naturaliter hebetes*, et animalem habentes spiritum, volup-
tatibus carnis semper intendunt. Inuenit itaque Alredus principes
prouincie ira et dissentione^ turbatos, quorum odia et rancores nec
rex Scotie humiliare, nec episcopus mitigare suifecit ; multoque 40
sanguine terram poUuerunt. Quos Alredus non tantum pacificauit,
verum patrem filiorum habitum religionis suscipere inflexit, et qui
multa milia hominum vita priuauerat, vite participem* eteme fieri
* r. arthritica. " E. Cincopis. ^ E. inuste. * seom. inT. ; Tan. eum.
° E. seuientem. • T. ebetes. ' E. discentione ; T. dissencione. * E. perticipem.
44 3l3otia legenDa anfflie»
docuit. In ore viri qui aquam potando ranam deglutiuerat, digitos
imposuit, et eleuatis oculis ad celum dixit : ' Domine rex omnipotens,
obsecro per filium tuum dominum Ihesum, respice super hanc crea-
turam tuam, et fac huic sicut vis et scis.' Nec mora, rana ad digitos
6 suos ascendit et, humore magno et putredine sequentibus, in terram
cecidit. Per quatuor ante obitum suum annos ab omni vite pre-
sentis iocunditate corpus absoluit ; ob nimiam corporis maciem et
faciei extenuationem cutis ossibus adherebat. Parum namque com-
edens et minus bibens, ciborum appetitum incredibiUs abstinentia
10 extinxit ; medicorum consilia spreuit, et pro deo corporis remedia
contempnens, anime sanitati consulere satagebat. Legebat autem
libros quorum lectio lachrymas elicere solet, et edificare mores ; et
maxime ' Confessiones' Augustini manibus assidue portabat. Sedebat
sepe in fouea in solo oratorii sui facta, cogitans quia puluis esset;
15 vbi lux angelice visitationis resplenduit super caput eius, et quasi cum
hominibus, ita cum spiritibus celestibus loquebatur. Et cum solus
sepe esset, plurimorum voces cum illo audite sunt. Spiritu quoque
prophetie claruit ; nam fratribus quibusdam, antequam confiterentur,
peccata iussit confiteri, et que occulte commiserant predixit, locum
20 et tempus adiungens. Fratres duo cum nocte quadam in dor-
mitorio exclamarent et fratres ad horrendam eorum vocem exci-
tassent, fratri, illud in crastino Alredo referenti, dixit: 'Vere fili,
inquit, inter fratres nostros nocte ista dyabolus aduenit, et aliquem
seducere cogitauit, sed sine effectu attemptate mahcie cum confusione
25 quamtotius abscedere compulsus est. Verumtamen^ aliquantulum
ei quispiam consensit.' Post quemdam sermonem in capitulo
factum, inter cetera fratribus dixit : ' Videte fratres, vitam vestram,
corrigite mores, saluti vestre intendite quia pro certo affirmo, aliquis
vestrum ad dampnationem suam ad corpus Cliristi accedit, quem
30 publicare nolo ; eius correctionem diligo, et rubori parco.' His cum
admiratione magna auditis, qui reos se cognouerant, venientes
secreta cordis sui ei aperire festinabant. Frater quidam aspiciebat
in visu noctis : et vidit coram facie eius quoddam excelsum edificium
artificiose constructum, amplum et venustum, vnoque tantum ostio ^
35 introitum ostendens. Fenestre in illo nulle, nuUa foramina, nullum
ibi lumen, nisi per paruum solis radium, qui ostio aperto infunde-
batur. Ligna domus omnia odorifera et fragrantia erant. Quanto
propius accedebat, tanto in illius suauitate odoris amplius delecta-
batur. Et aspiciens per ostium, vidit lectum in pauimento positum,
40 et in lecto iacentem abbatem suum. Cum autem ingressus abbatem
mortuum videret, vbertim eiulare et flere cepit. Et eleuans oculos
ad tectum domus, vidit imaginem hominis relucentem supra omne
quod carnalis oculus in hoc mundo conspexit; totumque edificium
^ T. verumptamen. ' T. hostio.
De ^ancto aireno. 45
tamquam mille luminaribus illustratum refulsit. Per medium om-
nium membrorum imaginis ita clare vidit ac si in parte altera
presens affuisset. In medio autem domus imago in aere apparebat,
subtus vel supra nullo adiutorio suffulta. Nubecula tamen quedam
subobscura iuxta vmbilicum visa est, que non adherebat luci figure, 5
sed ibi parumper motabilis dependebat. Et ecce vir a latere as-
sistens, vultu et habitu gratus, fratri ineffabiliter admiranti ait :
' Quid miraris ? Quare non potius respicis ad patrem tuum, qui
ante te iacet, vt estimas, mortuum ? * Et ille : ' Gloria, domine, huius
imaginis obliuisci me fecit mortem dulcissimi patris mei.' Et alter : lo
' Non est mortuus pater tuus. Nam et figura hec quam vides, anima
illius est. Tantum autem in operibus eius restat illuminandum,
sicut illa nubecula que circa vmbilicum mouetur imaginis. Quod
cum fuerit illuminatum, migrabit ad dominum. Et vt scias, inquit,
quod hec imago anima illius sit, ecce ingreditur corpus eius.' In 15
ictu oculi, illa figura in corpus per os eius illapsa, vidit statim
abbatem se mouere, quasi vellet de loco consurgere. Et pre gaudio
frater ille ita valide exclamare cepit, vt ceteros fratres, de Jectis
surgentes, eum excitare cogeret. Per integrum ante obitum suum
annum tussis sicca pectus eius ventilans, cum aliis infirmitatum ao
generibus in tantum debilitauit eum, vt sepe missarum solemniis
celebratis in cellam rediens, per vnam hofam nec loqui nec se
mouere preualens, immobilis in stratu cUbaret. Demum vocatis
in vnum fratribus, inter cetera illis dixit : ' Deum inuoco testem
quod nuUius malicia, detractione, vel lite exarsi, ex quo habitum 25
suscepi religionis, que aliqua commotione diei finem in corde meo
valuit expectare, semper pacem et fraternam salutem, et propriam
quietem diligens. Hoc gratia dei animo imperaui, ne turbata
mentis mee patiencia solis occasum pertransiret.' Dormienti
cuidam fratri abbas infirmus apparens, dixit : ' Quando, frater, putas 30
transibo?' 'Nescio, domine,' inquit ille. Et abbas : 'Pridle idus
ianuarii migrabit ancilla domini, anima mea, a domo sua terrena,
quam hucusque inhabitauit.' Et factum est ita. Nam secunda die
post hec, circa quartam vigiliam noctis, pridie idus ianuarii, migrauit
ad dominum, Anno domini m.c.Ixvi, et anno vite sue quinquagesimo 35
septimo. Abbas iste adhuc viuens cum passione colica et tor-
tione ^ calculi multum vexaretur, et super mattam iuxta ignem sedens,
inter genua caput prorsus habere videretur; superuenit frater
quidam, fremens atque crudeliter dentibus frendens, et manibus suis
abbatem cum matta apprehendit et totis viribus in ignem proiecit, 40
clamans et dicens : ' O miser, ecce modo te occido, modo te morte
dura perdo. Quid hic iaces fictissime? Ammodo non erit quod
mentiaris, quia nunc vtique morieris.' Inter hec monachi venientes,
' r. torsione.
46 Botja lesentia ang;lie»
patrem ab igne extrahunt, et zelo accensi in filium pestilentie manus
iniicere voluerunt. Sed oblitus infirmitatis, et caritatis memor, pre-
cepit illis abbas dicens : * Nolite, queso, nolite filii, patrem vestrum
tunica patientie spoliare. Non sum commotus, non sum lesus, tur-
S batus non sum, quia filius meus est qui me proiecit in ignem, et per
hoc purgauit, non peremit. Filius meus est, sed infirmus est. Ego
quidem corpore non sum sanus, sed sanauit me in anima infirmus
ille.' Et apprehendens caput eius deosculatur, benedicit, amplectitur,
et quasi nil mali sensisset vel passus fuisset, dulciter lenire studuit
10 furorem irascentis in se sine causa.
11 Narratio edificaioria.
Hoc tempore Bartholomeus, vir religiosus et theologus, exoniensis
episcopus, dum lucris animarum deuotus intendens parochiam visi-
taret,^ in villa quadam campestri cum suis clericis pernoctauit.
Dormiens igitur de nocte in solario, ecclesie ac cimiterio vicino, cum
1 6 circa noctis medium euigilasset, lumen quod coram illo ardere solebat,
apparebat extinctum. Querente ergo ministro lumen, episcopus
interim voces audiuit quasi infantium innumerabilium de cimiterio
exeuntes, plangentium et dicentium manifeste : ' Ve nobis, ve nobis !
quis ammodo pro nobis orabit et elemosinas dabit vel pro nostra
20 salute missas celebrabit ?' Audiens has voces episcopus, obstupuit
vehementer, supramodum quid hoc significaret admirans. Cubi-
cularius interim in aula et coquina ignem non inueniens, anxius in
villam perrexit, et vix tandem in vltima ville domo [inuenit] ^, in qua
funus mortuum iacebat, et cum presbytero ville multos circumstantes
25 et lachrymas fundentes vidit. Posito autem in lucerna lumine, cum
festinatione rediit et episcopo que viderat enarrauit. Facto autem
mane, audiuit episcopus quod vir ille nuper defunctus, vir iustus
erat ac timens deum, pater orphanorum et consolatio miserorum,
et omnem substantiam suam pauperibus et hospitibus erogauit:
30 tenuit preterea in domo sua sacerdotem, et illi necessaria minis-
trauit, qui commendationes animarum et missarum suffragia pro
defunctis celebraret. Intellexit igitur episcopus, voces animarum
esse illorum corporum que in cimiterio quiescebant, plangentes
mortem hominis et gementes, per quem, dum vixerat, elemosinarum
35 et missarum habere suffragia meruerunt. Et vocato presbytero qui
sub viro defuncto missas pro defunctis celebrauerat, portionem in
ecclesia ville illius "^ dedit, iniungens vt, quamdiu viueret, missas et
obsequia defunctorum iugiter celebraret.
1 om. " E. iUiusT. illi.
De ^ancto ampfiitialo. 47
^ De sancto Amphibalo martyre'.
CVm enim sanctus Amphibalus Albanum martyrem gloriosum
sua predicatione et exhortatione, operante spiritus sancti gratia,
ad fidem Christi conuertisset, hortatur eum discipulus venerabilis
Albanus ab vrbe discedere, dans ei clamidem auro textam, quo
tutior* ab hostibus redderetur. Vestis autem huiusmodi tante tunc 5
temporis dignitatis et reuerentie extitit, vt illa indutus hostium cuneos
penetraret illesus. Adquiescens igitur Amphibalus discipuli pre-
cibus, ante lucem fugam arripuit, versus aquilonem iter dirigens ad
Walliam, predicaturus gentibus verbum dei. Cum autem multitudo
populi columpnam lucis de tumulo beati Albani vsque in celum ao
tendentem, et angelos descendentes et ascendentes, et noctem totam
in hymnis et laudibus deducentes, euidenter aspexisset, lumine
turbatur insolito, nouitasque rei vertitur in miraculum. Tunc vnus
illorum, ceteros videns attonitos, ait : • Hec miranda, que videmus,
Christum dei filium liquido operari constat. Dii quos hucusque col- 15
uimus, potius sunt portenta quam numina ; quibus virtus nulla, nulla
diuinitas inesse facile deprehenditur. Opera nostra inutilia, diesque
nostri inutiliter defluxerunt. Ecce noctis tenebre splendoribus celi
cedunt ; superni ciues eunt et redeunt, sanctitatem Albani com-
mendant. Nos ergo errorem nostrum .relinquentes, de falsis ad ao
vera, ad fidem de perfidia conuertamur : Eamus et inquiramus virum
dei qui, sicut nostis, Albanum predicando ad Christum conuertit.*
His et multis aliis prosecutis, mox errorem pristinum omnes detes-
tantur, Christi fides ab omnibus predicatur, iter in Walliam sub
festinatione dirigitur, vbi dei seruus Amphibalus manere putaba- 25
tur. Ad quem venientes, verbum vite regionis illius hominibus
predicantem inuenerunt : causam aduentus sui exponunt, crucem
quam suo qiiondam Albano commendauerat obtulerunt, que recente'
cruore perfusa, martyrii beati Albani signa preferebat. Cunque
omnes ab eo instructi Christo crederent, Verolamium fama re- 30
pleuit viri dei, asserens quosdam de ciuitate hominem sequi trans-
marinum, eiusque suasu deorum culturas et leges patrias abiecisse.
Turbatis igitur vniuersis, cum armis suis ad eum tandem perueniunt.
' Seductor, inquiunt, pessime, cur populum simplicem circumuenire
verborum fallaciis voluisti, leges calcare et deos contempnere 35
docuisti?' Et ira commoti, sine respectu etatis, sanguinis aut re-
uerentie, vicini vicinos et amicos neci tradunt : et atrociter in ore
gladii mille viros pro Christo occidunt. Sanctus vero Amphibalus,
vndique corporibus occisorum vallatus, beatas animas letus domino
commendabat. Cuius brachia pagani loris astringentes, ante equos 40
^ Extracted from Vita Albani, in Act. SS. BoU. June V, p. 131. » E.
tutius. ' T. recenti.
48 ji5otia legentia anglie.
nudis pedibus eum ire compulerunt. In itinere vero languidus
quidam iacens clamare cepit et dicere : ' Serue dei excelsi, adiuua
me, vt qui propria iaceo depressus infirmitate, tua releuari merear
intercessione. Credo enim quod inuocato super me Christi nomine
5 celerem michi possis reddere sanitatem.' Nec mora, sub oculis
omnium, qui iacebat languidus, sancti meritis hilaris^ surrexit et
sanus. Egressi sunt autem ciues Verolamii obuiam sancto, et ar-
ripientes eum atrocius spoliauerunt, viscera eius patefacta ferro
palo in terram defixo circumligantes, et flagellis eum nimiis con-
10 terentes, in circuitu pali ambulare fecerunt, et quasi ad signum post
hec statuunt cultellisque et lanceolis quod reliquum erat corporis
confodiunt. Vir autem domini, tanquam nichil mali pateretur,
.vultu hilari stabat constantior, et signa sui martirii toto iam corpore
preferebat, prodigiosum cunctis de se prebens spectaculum, quod
16 post tanta supplicia, post tot mortis genera adhuc viuere potuisset.
Eadem hora plurimi constantiam sancti videntes'', renunciantes
ydoIiS, christiane fidei se subdiderunt, martyrem deprecantes vt
ipsius intercessione beatitudinis eterne participes fieri mererentur,
pro qua animas ponere minime formidabant. Quo cognito, princeps
20 vocatis mox spiculatoribus, omnes qui deorum curam abiecerant et
culturam, et doctrinam clerici sequebantur, interfici iussit. At illi
ferale complentes edictum, mille viros morti tradiderunt, beato
Amphibalo intuente eorumque animas domino commendante. Tunc
vnus qui ceteris audacior videbatur, sic virum dei prior alloquitur :
25 ' Crudelissime hominum, cur imprudentes illos persuasionis tue
fraude decepisti, et monitis tuis irretitos a cultura deorum sub-
traxisti? Tuorum subtilitate verborum parentes et amici nostri in
perditionem abierunt. Sed quamuis deos et homines ad iracundiam
supramodum prouocaueris, eorum tamen gratiam penitendo poteris
30 promereri. Perfecte penitencie hoc erit indicium ^ si sectam illam
quam hucusque tenuisti deserueris, et deos inuictos, quos ignorans
forsitan offendisti, ceperis adorare. Tunc omnes quos neci nuper
tradidisti, per sue diuinitatis potentiam dii omnipotentes a mortuis
ad vitam reuocabunt.' Tunc sanctus ait : ' Dum deos tuos, o pagane,
35 nimis laudibus conaris extollere, in verbo tuo te noueris offendisse :
Solus enim dominus meus lesus Christus suscitat mortuos et viui-
ficat. IIIos vero quos quasi deos colitis et potentes in celo estimatis,
potenter tormenta patiuntur in inferno. Horum participes et socii
in tormentis erunt iniusti, adulteri, maledici, ceterique qui dum hic
40 viuerent, similes se demonibus per actus reprobos reddiderunt. Tu
quoque, pagane, cum ceteris cultoribus idolorum, nisi citius relicto
gentilitatis errore ad fidem Christi conuertaris, eisdem penis inferni
subiacebis. Misericordia dei magna est: nolite desperare. A viis
^ E. halaris. ■' constantiam — videntes om. in T. Tan. ' E. iudicium.
De ^ancto ampfjitato» 49
vestris prauis resipiscite, et ad baptismi gratiam conuolate. In
baptismo peccata donantur, celum homini reseratur, et vetustate
deposita, noua quodammodo efficitur creatura. Qui enim prius erant
per culpam filii dyaboli, fiunt postmodum per gratiam filii dei. Ad
hanc ergo gratiam confugite, vt penas sempitemas possitis euadere.* 5
His auditis, furore accensi impii in necem innocentis, beatum spiritum
eiicere totis viribus elaborant. Et licet dei martyr saxorum multi-
tudine vndique cederetur, immobilis tamen in oratione persistens,
loco suo motus non est, nec in partem alteram vel ad horam de-
clinauit. Cum demum inuictum spiritum celo redditurus esset, lo
eleuatis in celum oculis Ihesum stantem ad patris dexteram vidit,
et angelorum concentum in celis audiuit, inter eosque Albanum suum
recognouit. Quem sibi in auxilium inuocans, ' sancte, inquit, Albane,
deum nostrum depreceris vt michi angelum bonum obuiam mittat,
ne michi predo truculentus obsistere, nec iter meum pars iniqua 15
valeat impedire.' Et ecce duo angeli celesti fulgore radiantes ad eum
de supernis veniebant ; vox etiam huiusmodi celitus ad eum facta in-
sonuit : * Amen dico tibi, quia [hodie] ' cum discipulo tuo ^ eris in para-
diso.' Pagani vero celestem sonum audientes, stupefacti stabant.
Angeli vero beati viri animam, niueo candore fulgentem, secum as- ao
sumentes in celum cum hymnis et laudibus detulerunt. Pagani enim
corpus exanime in vinculis constitutum lapidibus adhuc obruere non
cessabant ; christianus quidam corpus martyris latenter auferens, sub
terra diligenter occultauit. Interim celestis in populum ira deseuit :
distorquentur labia, varia deformitas vultus apprehendit, obrigescunt 25
digiti, nerui officiis non funguntur ; ardent lingue quibus beato mar-
tyri conuicia fuerant illata. Omnium membrorum flexibilitas ita
repente diriguit, vt ne lapidem quidem de terra leuare iam possent.
ludex autem, amisso rationis intellectu, amens eifectus est. Quot-
quot enim manum erexerant contra dominum, dignam pro meritis 30
a iusto iudice senserant vltionem. His autem visis, fidem Christi
tota ciuitas deuote suscepit, et multi diuini amoris instinctu sua
relinquentes Romam adeunt, commissa deflent, errores fatentur, vn-
damque lauachri expetunt salutaris. 'Anno autem domini mil-
lesimo centesimo septuagesimooctauo, sanctus Albanus visibiliter 35
apparuit cuidam viro mediocris substantie, nomine Roberto, vicum
Sancti Albani inhabitanti ; qui, vt sibi videbatur, erat decori vultus
et elegantis stature, vestibus niueis indutus, virgamque* pulcherri-
mam dextera baiulabat, In cuius ingressu domus tota resplenduit,
et quasi claritas solis interiora cubiculi circumfulsit. Et iacentem ex 40
nomine vocauit, percussoque latere eius, si dormiret requirebat,
dicens : * Roberte, dormis ?' Qui cum se vigilare diceret, subintulit :
' Ne timeas, frater, neque formides : ego sum prothomartyr Britannie
* om. in T. E. * tuo om. in T. ' cf. Matth. Paris. Hist. maior.
* que om. in T.
50 Botia JLegenna anglie.
Albanus; surge velociter et sequere me.' Qui statim surgens, per
tria miliaria vsque ad villam nomine Redburna sequebatur sanctum.
Tunc sanctus Albanus paululum a via declinans, apprehensa viri
manu dixit : ' In hoc loco iacent reliquie Amphibali magistri mei * :
5 Et pollice viri terram ad instar crucis aperuit : et euersa cespitis
modica portione, quasi quoddam scrinium apparebat, cuius resu-
pinato operculo splendor nimius exiens orbem illuminauit. Reclusa
vero capsa, et reposito cespite, dixit Albanus: 'Signa diligenter
locum, et eamus hinc et ad locum vnde recessimus reuertamur.'
lo Regressis illis, sanctus ecclesiam suam intrauit, et homo ille proprio
se lecto recepit. Elapsis post hec duobus annis, idem vir diuinitus
admonitus, abbati ordinem rei geste denudauit, et locum fratribus
ostendit. Qui terram aperientes, sanctum Amphibalum inter mar-
tyres duos medium, et ambobus collateralem, tertio martyre quasi
16 ex transuerso et opposito locum solitarium occupante, inuenerunt.
Inter martyris reliquias cultelli duo reperti sunt; nuUumque ex
ossibus eius integrum apparebat, cum aliorum sanctorum ossa fere
illesa perdurassent. Lapidibus enim conquassatus occubuit, et post
eius mortem persecutorum immanitas exanima membra saxorum
20 ictibus obruit et confregit. Cum enim siccitas magna illis diebus
perdurasset, eleuatis de terra reliquiis sanctis, tanta pluuie inun-
datio facta est, vt, terra vberius imbre perfusa, desperate fruges spem
letiorem repromitterent. Multa quoque miracula, breuitatis causa
hoc in loco pretermissa, ad laudem et gloriam sui nominis saluator
25 noster pro martyre suo glorioso ostendere dignatus est.
[MS. Tib. adds : Incidencia. ^
Vir quidam longe profecturus sanctis martiribus Cosme et Da-
miano uxorem suam commendauit, dans ei signum cui protinus
deberet annuere, si aliquando eam uocaret. Post hec autem dia-
bolus, signum quod maritus dederat cognoscens, se in hominem
30 transfigurauit et uxori signum uiri offerens dixit : ' Vir tuus ab
illa ciuitate me misit ad te, ut ducam te ad eum.' At illa, ire
formidans, ait : ' Signum quidem agnosco ; set quia sanctis mar-
tiribus Cosme et Damiano commendata sum, super eorum altare
michi iura quod securam me duces : et tunc protinus tecum pro-
35 ficiscar.' Ille autem continuo, ut dixerat, sibi iurauit. Secuta
igitur eum cum ad quendam locum secretum uenisset, uoluit eam
diabolus de iumento precipitare, ut ipsam occideret. Quod illa
senciens, exclamare cepit : ' Deus sanctorum Cosme et Damiani,
adiuua .me : Vobis enim credidi et secuta sum eum.' Confestim
40 autem sancti cum multitudine dealbatorum ibidem affuerunt et eam
liberarunt. Diabolus enim statim euanuit. Et dixerunt mulieri :
* Cf. Lej^enda Aurea, ed. Graesse, p. 638.
De ^ancto Snselmo. 51
Nos sumus Cosmas et Damianus, quibus in iuramento credidisti ;
ideoque festinauimus uenire in auxilium tibi \']
% "^De sancto 'Anselmo archiepiscopo.
SAnctus enim Anselmus in Augustana * ciuitate Alpium nobilibus
parentibus ortus, a pueritia litteratus, et castus erat. Et audito
vnum deum sursum in celo esse, omnia regentem, omnia continen- 5
tem, suspicatus est, vtpote puer inter montes nutritus, celum monti-
bus incumbere, in quo et aulam dei esse, eamque per montes adiri
posse. Cum hoc sepius animo volueret, contigit vt quadara nocte
per visum videret, se debere montis cacumen ascendere et ad aulam
magni regis dei properare. Verum priusquam montem cepisset 10
ascendere, vidit in planicie, qua pergebat, ad pedem montis mulieres,
que regis erant ancille, segetes metere : sed hoc nimis negligenter
faciebant et desidiose. Quarum puer desidiam dolens atque redar-
guens, proposuit illas apud regem accusare. Ascenso monte, regem
cum solo suo dapifero inuenit : Nam, vt sibi visum erat, familiam 15
suam ad coUigendas messes miserat. Ingrediens itaque puer, a
domino vocatur, et allato per dapiferum nitidissimo pane, coram
rege reficitur. Mane, quid viderit ante qculos mentis reducens,
sicut innocens puer, se veraciter in cejo fuisse et de pane dei
comedisse credebat, et coram aliis ita esse constanter asserebat. ao
Infestum ei tandem et intestinum generatur bellum : nam patris
animus contra illum tali odio inflammatur, vt magis ea que bene,
quam perperam " ageret, insequeretur. Nec aliqua poterat humili-
tate patrem lenire : sed quanto se illi exhibebat humiliorem, tanto
illum sibi senciebat asperiorem. Exactis proinde in Burgundia et 25
Francia tribus annis, Beccum in Normannia sub Lamfranco con-
fouendus accessit. Regebat eo tempore cenobium ipsum abbas
quidam nomine Herlwinus, vir grandeuus et magna probitate con-
spicuus, qui primus ipsius loci abbas, monasterium ipsum a funda-
mentis de suo patrimonio construxerat : et Lamfrancus gradum 30
prioris obtinebat. Occupatur itaque Anselmus' in litterarum studiis,
et corpus vigiliis, frigore, et inedia fatigare non cessauit. Et cum
vicesimumseptimum ageret annum, monachus effectus est, In
* At the foot MS. Tib. has the following oration :
(Amphibalo) patulo socios conuertere niso Letetur ccclesia tua, deus, beati
(Mortis) in articulo sonuit uox minime . . . : Amphibali martiris tui sociorumquc
. . . cum discipulo letaberis in paradiso, eius coniisa suifragiis, atquc eorum
precibus gloriosis et deuota penna-
neat et secura consistat, per.
V. Letamini in domino.
" Compiled from the Vita by Eadmer, in Surius and Act. SS. Boll. Apr. II.
p. 863. 3 T. uiro dei (on the margin : seruo dei). * Vit. Augusta, i.
Aoust in Piedmont. ' E. .properam. ' T. Ancelmus.
£ 2
52 iQotia Legenta anglie.
tantum vero religiosis operibus et sancte conuersationi animum
dabat, vt quisquis ^ religiose in tota congregatione viuere volebat,
in eius vita quod imitaretur satis inueniret. Sicque per triennium
in omni deuotione proficiens, magnus et honorandus habebatur,
5 Lamfranco autem ad cadomensis cenobii regimen assumpto, Ansel-
mus sub Herlwino abbate prior instituitur. Totum exinde tempus
suum in dei obsequio conatus'^ expendere, seculum et eius negocia
cuncta ab eius intentione funditus extirpabat. Factumque est vt
soli deo celestibusque disciplinis iugiter occupatus, in tantum diuine
10 speculationis culmen ascenderit, vt obscurissimas et ante suum
tempus insolutas de diuinitate dei et nostra fide questiones, deo
reserante, perspiceret, ac perspectas enodaret, apertisque rationibus,
que dicebat rata et catholica esse probaret. Diuinis namque scrip-
turis tantam fidem habebat, vt indissolubili firmitate cordis crederet,
15 nichil in eis esse quod solide veritatis tramitem vUo modo exiret.
Quapropter summo studio animum ad hoc intenderat, quatinus iuxta
fidem suam mentis ratione mereretur percipere que in ipsis sensit
multa caligine tecta latere. Contigit ergo quadam nocte vt ipse in
huiusmodi mente detentus, ante nocturnas vigilias in lecto iaceret,
20 et meditando secum rimari conaretur quonam modo prophete pre-
terita simul et futura, quasi presentia, olim agnouerunt ', et ii\dubi-
tanter ea dicto vel scripto protulerunt. Et ecce cum in his totus
esset, et ea intelligere ^ summe desideraret ; defixis oculorum suorum^
radiis, vidit per medias maceries oratorii et dormitorii monachos,
25 quorum hoc officium erat, altare et alia loca ecclesie circumeuntes,
luminaria accendentes, et quendam eorum, sumpta in manibus
corda, pro excitandis fratribus schillam pulsantem. Ad cuius soni-
tum conuentu fratrum de lectis surgente, miratus est de re que
acciderat. Concepit ergo deo esse leuissimum, prophetis in spiritu
30 futura monstrare ; cum sibi concesserit, que fiebant, per tot obstacula
corporeis oculis posse videre. Hinc perspicaciori interius sapientie
luce perfusus, mores omnis" sexus et etatis ita discretionis ratione
monstrante " penetrauit, vt eum palam inde tractantem, cuique crede-
res sui cordis archana reuelare. Origines ' insuper atque semina et
35 radices, necnon processus omnium virtutum ac viciorum detegebat,
et quemadmodum vel he adipisci, vel hec deuitari aut vinci possent,
luce clarius edocebat. Ab ihitio enim prioratus sui tanta corpus
suum inedia macerauit, vt non solum omnis illecebra gule penitus
in eo postmodum extincta sit, sed nec famem siue delectationem
40 comedendi pro quauis abstinentia, vt quibusdam dicere consueuit,
aliquando pateretur. Comedebat enim ** vt alii, sed parce. Sanctis
quoque meditationibus insistebat, ex contemplatione summe beati-
tudinis et desiderio vite perhennis immensos lachrymarum imbres
1 T. E. quisque. * om. in T. ' Vit. agnoverint. * T. intellige. * T. E.
omnes. ^ T. E. monstrare ; Vit. monstrante; ' E, Origenes. " Vit. tamen.
£)e ^ancto anselmo. 53
eifundebat; huius vite miserias suaque et aliorum peccata amaris-
sime flebat, et vix parum ante nocturnas vigilias, sepe vero nichil
sompni capiebat. Inuidebant ei fratres quidam, videntes illum
preponi quem iuxta conuersionis ordinem iudicabant sibi debere
postponi. Itaque turbati scandala mouent, dissentiones parlunt, 5
sectas nutriunt, et odia fouent. Ipse vero detractionibus eorum
reddebat officia fraterne charitatis, malens vincere maliciam in bono,
quam a malicia eorum vinci in malo. Quidam nomine Osbernus,
ingenio sagax, ad diuersa opera manualia pollens, sed peruersis
moribus multum incompositus erat, et Anselmo non modicum in- lo
uidebat. Ille tamen puerum piis blandimentis delinire^, puerilia
facta eius tollerare cepit, et multa illi que sine ordinis detrimento
tollerari poterant, concedere, vt effrenus ^ animus in mansuetudinem
curuaretur. Incipit tandem Anselmum diligere, eius monita sus-
cipere, et mores suos componere. Demum Anselmus paulatim que 15
concesserat puerilia subtrahit', ad honestam morum maturitatem
prouehit. Et vbi de firmitate boni studii adolescentis se posse con-
fidere animaduertit, mox omnes pueriles actus in eo resecat, et si
quid* reprehensionis eum admittere comperit, non solum verbis,
sed et verberibus eum corripuit. Equanimiter adolescens cuncta 20
sustinet, in excercitio sancte actionis feruet, et aliorum contumelias et
opprobria pacienter suffert, erga omnes sincere charitatis affectum
seruans, Post aliquot vero annos adolescens infirmitate depressus,
ad extremum vite finem deuenit. Appropinquante autem mortis
articulo, Anselmus familiari precepit alloquio quatinus post obitum 25
suum, si possibile foret, sibi statum suum reuelaret. Promisit, et
transiit. Anselmus vero, quo liberius pro eo preces funderet, in
secretiorem ecclesie locum secessit. Et cum inter lachrymas et
grauem * cordis mesticiam oculos in sompnum paululum deprimeret,
vidit in spiritu quosdam reuerendi vultus, candidissimis vestibus 30
ornatos, domum in qua Osbernus iacuit intrare, et quasi ad iudican-
dum sedere. Et cum iudicii sententiam ignoraret, eamque sollicitus
nosse desideraret, ecce Osbemus adest, similis homini cum ex
languore aut ex nimia sanguinis minutione fuerit exinanitus. Ad
quem pater : * Quid est, fili ? Quomodo es ?' Cui ille respondit : ' Ille 35
antiquus serpens ter insurrexit in me, et ter cecidit in semetipsum,
et vrsarius domini dei liberauit me.' Quo dicto Osbernus non com-
paruit. Cuius verba Anselmus interpretans dixit : * Ter antiquus
serpens insurrexit in eum, quia de peccatis que post baptismum ante
religionis ingressum commiserat, accusauit. De peccatis etiam post 40
ingressum religionis ante professionem suam ; et etiam de peccatis
post professionem, que ante obitum suum egerat, illum accusauit.
Sed ter cecidit in semetipsum, quia peccata que in seculo admiserat,
' E. delinere. * T. effrenis. ' E. subtrahet. * E. quod. * E. g;aui.
54 Botja lcgenna angtte»
per fidem parentum, quando eum deo obtulerunt, deleta inuenit :
Et peccata que in monasterio degens ante suam professionem fecerat,
in ipsa ^ professione purgata erant : Peccata vero que ante obitum
suum egerat, per veram confessionem et penitentiam deleta atque
5 dimissa in ipso eius obitu confusus inuenit. Vrsarii dei, boni angeli
sunt : Sicut enim vrsarii vrsos, ita angeli malignos demones a
seuicia sua coercent et opprimunt^, ne nobis noceant quantum
volunt.' Post hec Anselmus per integrum annum omni die missam
pro anima eius celebrauit. Senex quidam nomine Herewaldus
lo infirmitate pressus, nichil in sui potestate preter linguam habens ;
vino de racemis per manum Anselmi in ore eius expresso, refocilla-
tur et pristine sanitati restituitur. Proposuit apud se quidam frater
vt nulla occasione suam manum genitalibus suis vnquam admoueret :
et inuidens ei dyabolus, tantam in eisdem membris dolorem et
15 angustiam eum sentire fecit, vt nuUo modo ferre valeret. Videbatur
ei tantum pondus sentire, ac si plumbi grauissima moles in illa
corporis parte dependens, eum ad ima trahere niteretur. Requisitus
ab Anselmo quid* haberet, cum rem celare non posset; assumpto
secum quodam sene iuuenem ad secretum locum ducit. Et ecce caro
20 sanissima reperitur, et omnis illa dyabolica vexatio euanuit, nec fatigat
vlterius ; quem simplex Anselmi aspectus a tanta clade fecit inijnu-
nem. Quidam ex antiquioribus fratribus cenobii [qui] * veteri odio
plurimum erat infestus Anselmo, nec vllatenus poterat eum^ simplici
respicere oculo, infirmitate pressus ad extrema perducitur. Et ecce
25 miserandas voces edere cepit, et quasi quorundam horrendos aspectus
subterfugere gestiret, pallens et anxie tremens, vultum suum delites-
cendo hincinde commutare. Territi fratres qui aderant, quid' haberet
inquirunt. Et ille : ' Geminos immanes lupos inter brachia sua me
tenere, et guttur meum impressis dentibus iam sufFocare videtis, et
30 quid michi sit queritis ? ' Quod audiens, Anselmus ad infirmum venit,
et leuata manu signum sancte crucis edidit, dicens : ' In nomine
patris et filii et spiritus sancti.' Quo dicto, statim eger conquieuit,
el exhilarato vultu, intimo cordis affectu deo gratias agere cepit.
Dicebat enim quod Anselmo ingrediente, et manu extensa signum
35 sancte crucis edente, vidit ex ore iUius flammam ignis in modum
lancee procedentem, que in lupos iaculata eos deterruit, et celeri
fuga dilapsos procul abegit. Tunc Anselmus de salute anime sue
cum eo loquens, ad penitentiam et confessionem omnium in quibus
se deum oflfendisse recordari valebat, cor eius inclinauit, et paterna
40 auctoritate absoluit. Dixit enim hora qua fratres ad Nonam sur-
gerent, presenti® vita' eum decessurum. Quod et factum est.
Cum secretarius nocte quadam fratres ad vigilias excitaret, per
claustrum pergens, forte per ostium capituli pertransiuit : Et intro-
1 E. ipso. " Vit. reprimunt. » £ quod. * om. in T.E. = T. Vit. super
eum, ° E. presente. ^ T. E. vite.
De ^ancto an^elmo. 55
spiciens, vidit Anselmum in oratione stantem, ingenti splendentis
flamme globo circumcinctum. Et estimans Anselmum hora illa
sopori potius quam orationi deditum, dormitorium festinus ascendit,
ad lectum Anselmi pergit : sed eum ibi non inuenit. Regressus ad
capitulum, Anselmum repperit, sed globum ignis quem [rejliquerat ' 5
videre non potuit. Cum a quodam principe Normannie diuersas ob
causas ad colloquium inuitaretur Anselmus, et de hospitando illo,
finito colloquio, principem nulla cura teneret, ait quidam frater ad
eum : ' Hospicium, pater, qualecunque non longe habemus : sed
preter panem et caseum ibidem reperire non possumus.' Ille autem lo
subridens dixit : ' Ne timeas frater, immo cito precede " et mitte in
amnem vicinum rhete ^ piscemque, qui omnibus nobis sufficere possit,
statim extrahe.' Quod cum fecisset, truttam insolite magnitudinis
piscator extraxit. Nobilis quidam Anselmum inuitans, conquestus
est quod tanto viro preter vilia quedam non haberet. Sanctus illi* 15
ait : ' Sturio vnus en tibi defertur, et animus tuus de delitiarum
fluctuat inopia?' Ridet ille, fidem dictis prebere non valens. Nec
mora, viri duo attulerunt sturionem vnum pregrandem, in fluminis
ripa a pastoribus suis inuentum sibique transmissum. Illis diebus
scripsit tractatus tres : scilicet * de veritate,' * de libertate arbitrii,' 20
et * de casu dyaboli ' ; et quartum, quem intitulauit ' de grammatico.'
Fecit et libellum quem ' Monologion ' appellauit : solus enim in eo
et secum loquitur, ac, tacita ■* omni auctoritate diuine scripture, quid
deus sit, sola ratione querit et inuenit, et quod vera fides de deo
sentit, inuincibili ratione sic nec aliter esse posse, probat et astruit. 25
Post hec incidit sibi in mentem inuestigare vtrum vno solo et breui
argumento probari posset id quod de deo creditur* et predicatur,
videlicet quod sit eternus, incommutabilis, omnipotens, vbique totus,
incomprehensibilis, iustus, pius, misericors, verax, veritas, bonitas,
iusticia, et nonnuUa alia ; et quomodo hec omnia in ipso vnum sint. 30
Que res, sicut ipse referebat, magnam sibi peperit difficultatem :
Nam "^ hec cogitatio partim illi cibum, potum, et somnum tollebat, et
intentionem eius in diuinis obsequiis perturbabat. Quod cum ad
plenum capere non valeret, dyaboli temptationem hoc fore timens, a
sua intentione hoc procul repellere temptabat. Verum, quanto plus 35
in hoc desudabat, tanto illum ipsa cogitatio magis ac magis infestabat.
Et ecce quadam nocte, inter nocturnas vigilias, dei gratia illuxit in
corde eius, et res patuit intellectui eius, et immenso gaudio et
iubilatione repleuit omnia intima eius. Quod conceperat, in tabulis
scripsit, et cuidam fratri soUicite custodiendum' tradidit. Postaliquot 40
dies tabulas a custode repetit : et quesite nusquam poterant reperiri.
Reparat Anselmus de eadem materia dictamen in tabulis, et iterum
1 E. liquerat ; T. reliquerat. ^ Vit. procede ^ T. rethe. * T. Cui ille.
« T, E. tanta ; Vit. tacita. ' T. credatur. ^' T. Nec. » Vit.
cnstodiendas.
56 Botja legentia anglte,
fratri cautius custodiendum^ tradit. Sequenti vero die frater ille
tabulas ante lectum, cera hac illacque frustratim dispersa, reperit.
Iterum scripturam reparat, volumen paruulum, sed sententiarum ac
subtilissime contemplationis pondere magnum, quod * Prosologion '
6 vocauit, inde composuit. Cum enim totam sue mentis intentionem
in contemptum mundi composuisset, et his solis que dei erant
studium suum infixisset, contigit vt infirmitate correptus grauiter
affligeretur. Et raptus in excessu mentis, vidit fluuium vnum
rapidum atque precipitem, in quem confluebant omnium fluxuum
lo purgature, et omnium rerum terre sordes et lauature. Videbatur
itaque aqua nimis turbida et immunda et omni spurciciarum sorde
horrida. Rapiebat igitur in se quicquid attingere poterat, et inuolue-
bat tam viros quam mulieres, diuites et inopes simul. Cunque
Anselmus tam obscenam illorum reuolutionem miseratus vidisset,
15 [et] vnde viuerent aut vnde sitim refocillarent inquireret; qui eum
comitabatur asseruit eos ea qua trahebantur aqua viuere delectari-
que. Et addit : ' Torrens mundi est quod vides, quo rapiuntur
et inuoluuntur homines mundi. Visne, ait ductor ille, videre quid
sit verus monachatus ? ' Respondit : ' Volo.' Et duxit illum in am-
20 plissimum claustrum, cuius parietes obducti erant argento purissimo
et candido. Herba quoque medie planiciei virens erat et ipsa argentea,
mollis et vltra humanum intellectum delectabilis. Locus ille totus
erat amenus, et precipua iocunditate repletus. Et ait ductor ille :
' Vis videre quid ^ sit patientia vera ? ' Quod cum ille multum desi-
25 derare diceret, ad se subito reuersus, visionem et eius ostensorem
dolens pariter amisit. Cum quidam abbas de his que monastice
religionis erant cum Anselmo loqueretur, inter alia de pueris in
claustro nutritis verbum conseruit, dicens: 'Quid'*, obsecro, fiet
de istis ? Die et nocte non cessamus eos verberare : et semper
30 deteriores fiunt.' ' Cum adulti sunt, inquit Anselmus, quales sunt ? '
Et ille : * Hebetes , inquit, et bestiales.' Anselmus dixit : * Quam
bene nutrimentum vestrum expendistis .' de * hominibus bestias
nutriuistis ! ' ' Modis, ait, quibus possumus, constringimus eos vt
proficiant, et nichil proficimus.' Anselmus ait : ' Dic, queso, domine
35 abba^, si plantam arboris in orto tuo plantares et mox illam omni
ex parte ita concluderes vt ramos suos nullatenus extendere posset,
post aliquot annos qualis arbor inde prodiret? Profecto inutilis,
incuruis ramis et perplexis .' Et hoc ex cuius culpa procederet nisi
tua, qui eam immoderate conclusisti? Certe hoc facitis de pueris
40 vestris : Plantati sunt in orto ecclesie vt crescant et fructificent deo,
Vos autem in tantum terroribus, minis et verberibus vndique illos
coartatis, vt nulla penitus sibi liceat libertate potiri. Itaque in-
discrete" oppressi, prauas et spinarum more perplexas intra se
1 Vit. custodiendas. '•' E. quod. ' T. hebetis. * Vit. qui de.
* E. abbas ; T. abba. * T. indiscreti.
De ^ancto angelmo. 57
cogitationes congerunt, fouent, nutriunt, et omnia que illorum cor-
rectioni adiuuare ^ possent, obstinata mente subterfugiunt : Vnde fit vt
quia nichil amoris, nichil pietatis et beniuolencie siue dulcedinis
circa se in vobis sentiunt, omnia ex odio et inuidia contra se pro-
cedere credunt. Sicque sicut corpore crescunt, sic in eis odium et 5
suspicio omnis mali crescit, semper proni[s] ad vicia et incurui[s]^
Vidistis, queso, vnquam aurificem ex lamina auri vel argenti, solis
percussionibus imaginem speciosam formasse ? Non puto ; sed nunc
eam leniter^ premit et percutit, lenius* quandoque leuat et format.
Panis quoque et quisque solidus cibus vtilis et bonus est eo vti valenti : 10
verum subtracto lacte ciba inde lactentem infantem, et videbis eum
ex hoc magis strangulari quam recreari. Sicut enim [fragile et]*
forte corpus pro sua qualitate habet cibum suum, ita fragilis et fortis
anima habet victum suum pro sui mensura. Fortis anima delectatur
et pascitur solido cibo, pacientia scilicet in tribulationibus, non con- 15
cupiscere aliena, percutienti vnam maxillam prebere alteram, orare
pro inimicis, odientes diligere, et multa in hunc modum : fragilis
autem et adhuc in dei seruicio tenera, lacte indiget, mansuetudine
videlicet aliorum, benignitate, misericordia, hilari aduocatione, chari-
tatiua supportatione, et pluribus huiusmodi. Si taliter vestris et forti- 20
bus et infirmis vos coaptatis, per dei gratiam omnes, quantum vestra
refert, deo adquiretis.' His abbas auditis, ingemuit, dicens : 'Vere
errauimus a veritate, et lux discretionis non illuxit' nobis.' Tandem
abbas Herlwinus iam decrepitus, causis monasterii'' intendere et
opem ferre non valens, sub Anselmi dispositione cuncta constituit. 25
Dum autem quadam die ad lectum suum in dormitorio diuerteret,
anulum aureum in eo insperatus inuenit : quem in opere ecclesie
expendi fecit. Quod cum Lamfrancus archiepiscopus audisset, eum
in episcopatu sibi successurum, indubitanter asseruit*. Miles quidam
nomine Cadulus, vigiliis et orationibus deo intentus, audiuit dyabolum 30
sub voce scutarii sui extra ecclesiam, in qua erat, vociferantem et
turbato murmure, equos et omnia sua fracto hospitio a latronibus di-
repta esse et abducta conquerentem, nec aliquid eorum recuperan-
dum, nisi citius accurreret. Cumque ille nequaquam moueretur,
maius damnum orationi cedere deputans, quam sua perdere ; dolens 35
dyabolus se despectum, in specie ® vrsi mutatus, per tectum ecclesie
lapsus ante illum preceps corruit, vt horrore saltem et fragore sui
casus illum perturbaret. Sed miles immobilis permanens, monstrum
securus irridet. Cumque ad Anselmum iter maturaret, malignus
spiritus ei obuians in hec verba prorupit : ' Cadule, Cadule, quo 40
tendis? Que te vanitas priorem illum ipocritam^" cogit adire?
Opinio siquidem eius omnino alia est a conuersatione vite illius.
* Vit. admiuiculari. * T. E. proni, incurui. ^ E. leuiter, * leuius.
" om. in T. E. * Vit. luxit. ' T. monasterii causis. * al. Vita. ' Vit.
speciem. *" T. ypocritam.
58 Bom legenna ang:Iie»
Quapropter suadeo, consulo, vt celerius redeas, ne seductus ab eo,
stulticia, qua modo traheris, illaqueeris ^. Ipocrisis * namque sua iam
multos decepit, et spe vana deceptos, vacuos fecit et immunes.* At
ille malignum esse considerans, signo crucis se muniuit, et quo
5 proposuerat ire cepit : et audito Anselmo, seculum spreuit et
religioni se tradens, monasticum habitum suscepit. Defuncto abbate
Herlwino, vno omnium consensu in abbatem Anselmus eligitur;
sed conuocatis fratribus flens Anselmus et miserandos singultus
edens, prosternitur in faciem coram omnibus, orans et obtestans
lo per nomen omnipotentis dei, vt si qua in eis essent viscera pietatis,
respectu misericordie dei super eum intendant, et ab incepto desis-
tentes, se a tanto onere quietum manere permittant. At illi omnes
in terram prostrati, orant vt ipse potius loci illius et eorum mise-
reatur, ne postposita vtilitate communi, se solum pre ceteris
15 singulariter amare conuincatur. Victus tandem lachrymis, precibus
et instancia fratrum, necnon obedientia archiepiscopi Maurelii, onus
reuera inuite suscepit. Nunquam enim ad hoc consensisset, nisi
imperium et obedientia eum constrinxisset. Delegatis enim mona-
sterii causis cure et sollicitudini fratrum, de quorum vita certus erat,
20 ipse contemplationi, monachorum eruditioni et correctioni iugiter
insistebat. Sollicitus enim erat circa hospitum susceptionem, et'" hoc
quod deerat, eius bona voluntas et vultus alacritas apud hospites
gratiose supplebat. ^Transiens autem in Angliam, a Lamfranco
archiepiscopo honorifice susceptus, quadam die familiarius cum illo
25 loquens, [Lamfrancus] * dixit : ' Angli isti, inter quos degimus, institu-
erunt sibi quosdam sanctos de quorum sanctitatis merito animum a
dubietate flectere nequeo. Et ecce vnus illorum nomine Elphegus,
quondam cantuariensis archiepiscopus, quem non solum inter sanctos,
verum etiam inter martyres annumerant, licet eum non pro con-
30 fessione nominis Christi, sed quia pecunia se redimere noluit, occisum
non negent. Nam cum illum emuli eius et inimici dei pagani
cepissent, et potestatem se redimendi concessissent, immensam ab
eo pecuniam expetebant : Quam quia nullo poterat pacto habere,
nisi homines suos spoHaret, et mendicitati nonnullos subiiceret,
35 elegit vitam perdere quam eam tali modo custodire. Quid " igitur tua
fraternitas senciat, audire desidero.' Anselmus enim respondit :
'Palam est quod is qui nec" leue quidem contra deum peccatum
admittit '', mori non dubitaret priusquam aliquo graui peccato deum
exacerbaret. Et reuera grauius peccatum videtur esse, Christum
40 negare, quam quemlibet terrenum dominum pro redemptione vite
sue homines suos per ablationem pecunie illorum ad modicum
grauare. Sed hoc, quod minus est, Elphegus noluit facere : multo
^ T. E. illaquearis. * Vit. Hypocrisi. ' Cf. Vita Lamfranci auct. Milone
Crispino (Act. SS. Boll. 28 May, p. 836). * om. ^ E. quod. " Vit. ne . . .
admittat, ' Vit. adds : mori non dubitat.
De ^ancto an^dmo, 59
igitur minus Christum negaret, si vesana manus eum ad hoc mortem
intemptando ^ constringeret. Vnde datur intelligi, miram in *
pectus eius iusticiam eum' possedisse, quando vitam suam maluit
dare quam spreta charitate proximos suos scandalizare. Nec
immerito, vt reor, inter martyres computatur qui pro tanta 5
iusticia mortem sponte sustinuisse veraciter predicatur: Nam et
beatus lohannes Baptista, qui precipuus martyr creditur et ab
ecclesia veneratur, non quia Christum negare, sed quia veritatem
tacere noluit occisus est. Et quid distat inter mori pro iusticia, et
mori pro veritate ? Cum enim Christus veritas et iusticia sit, qui lo
pro veritate et iusticia moritur pro Christo moritur. Qui autem
pro Christo moritur, ecclesia teste martyr habetur. Beatus vero
Elphegus eque pro iusticia, vt beatus lohannes passus est pro
veritate : Cur ergo magis de vnius, quam de alterius vero sanctoque
martyrio quisquam ambigat, cum [par]* causa in mortis passione 15
vtrumque detineat ' ? ' Ad hec Lamfrancus ait : ' Fateor, inquit, subti-
lem perspicaciam et perspicacem subtilitatem ingenii tui vehementer
approbo et veneror, firmaque ratione tua edoctus, beatum Elphegum
vt vere martyrem Christi deinceps me colere ac venerari ex corde
confido.' Post hec vero ab Osberno, eiusdem ecclesie monacho, 20
non solum vite sue' historiam ad legendum, verum etiam musico
modulamine ad canendum, diligenti studio fieri precepit, auctori-
zauit, et in ecclesia legi cantarique instituit. Nobilis quidam lepra
percussus, nocte quadam per visum admonetur vt si sanari vellet,
Beccum adiens, aquam, vnde manus Anselmi lauarentur in missa, 25
in potum sumeret. Quo facto, sanitati integre restituitur. Mo-
nachus quidam in tantam temptationis procellam demergitur, vt
succedentibus sibi variis cogitationum tumultibus, vix mentis sue
compos existeret. Cumque singula Anselmo cum magna cordis
contritione reuelasset, hoc solum pio affectu, scilicet 'consulat tibi 30
deus ' ei respondit. Nec mora, tanta mentis tranquillitas protinus est
secuta, vt subito alius fieret quam fuerat. Defuncto rege Anglorum
Willelmo, Willelmus Rufus, filius eius, regnum obtinuit. Hic
mortuo Lamfranco, ecclesias ac monasteria totius Anglie graui
nimium oppressione afflixit. Cuius oppressionis anno quarto Ansel- 35
mus inuitatus ab Hugone cestrensi comite multisque Anglorum
principibus qui eum animarum suarum medicum elegerant, Angliam
ingressus est. Venienti autem ad curiam regis, rex ipse ad hostium
domus sibi gaudens occurrit, et in oscula eius ruens, per dexteram
eius ad sedem suam perduxit. Demum Anselmus, secretius cum 40
rege acturus, ceteros secedere monet. Omissis igitur monasterii sui
causis, regem de his que fama de eo ferebat arguere cepit, nec quic-
quam eorum que illi dicenda esse sciebat, silentio pressit. ' Fiebant
' Vit. intendendo. * om. in Vit. ' om. in Vit. * om. in T. E.
' E. detineatur. ' Vit. eius. ^ added.
6o Bom legentia ang;lie*
tunc in Anglia sub Willelmo Rufo rege depredationes, proscrip-
tiones, confiscationes. Rex enim cuncta sibi benigne dicta aut
turbata ira aut facetis verbis elidebat. Quippe non permisit^ vt
orationes fierent pro eo aut pro statu ecclesie. ' Orate, inquit, quod
5 vultis : ego faciam quod placebit.' Interea regi, graui languore
correpto, suadetur vt cantuariensem ecclesiam a sua viduitate et
calamitate per institutionem pontificis releuet. Qui adquiescens,
Anselmum, de consensu omnium, archiepiscopum fore designauit.
Quod cum Anselmus audisset, fere vsque ad exanimationem sui
10 contradicit, reluctatur et obstat. In hunc autem modum renitendo
allegabat : ' Si tauro indomito, id est regi Willelmo Rufo, ouis vetula,
id est Anselmus, coniungatur, pro disparilitate trahentium aratrum
non recte incedet.' Inuitus ve.rumtamen inuestitur et consecratur.
Rex autem conualescens, et peior quam ante effectus, hortantibus
1 6 eum ad bonum respondere solebat : ' Nunquam deus habebit me
bonum pro malo quod michi erogat.' Denique rex, ipse ad congre-
gandum rapax, ad efFundendum prodigus, quemcunque quicquam
offerentem turbide exterruit, nisi magnitudo dati sue conueniret
menti. Vnde cum Anselmus semel quingentas libras regi ofFerret \
20 nec ipse reciperet, Anselmus eas pauperibus distribuit. Apud
Wintoniam ignis molestia inualescens cum multa edificia consump-
sisset ; signum crucis impressit : et nec prius manum extenderat,
quam [in] se incendium retorqueri, flammas deficere videres, vt
domum, quam vorare ceperant, semiustam relinquerent ^. Venit ad
25 Anselmum quidam ex seculari vita monachus factus *, et consilium
de vita sua flagitans, dixit : Cum se in seculari vita teneret, intellexit
non rectum fuisse iter suum pergendi ad vitam ; ' Quamobrem,
inquit, relicto seculo veni ad ordinem monachorum, sperans me ibi
posse penitus intendere vite perhenni et deo. Et ecce ex precepto
30 abbatis mei secularibus negociis intendo, et dum res ecclesie contra
seculares defendere tuerique desidero, placito, litigo, nec michi
forsan magne cure est, si alii perdunt in meo lucro. Quapropter
fere cogor desperare, dum ea que reliqui cum tot peccatis videor
administrare.' Anselmus ait : ' Tota vita hominum comparari potest
35 molendino, super precipitem fluuium constituto. Sit igitur in hoc
molendino ad manum hominis molens mola : qua qui molunt, alii
sic suam farinam negligunt, vt tota in fluuium labatur ac defluat ;
alii parte retenta, partem in preceps ire sinant ; alii totam colligant
atque in sua custod^^ condant. Horum enim qui nichil sibi de farina
40 seruauit, quid® in vespere comedat non habebit : qui parum retinuit,-
pro portione sua parum inueniet : qui totam collegit, large se pascere
poterit. Itaque molendino assimulatur, vt dixi, vita hominum ; mole,
actus illorum. Nam sicut mola, dum aliquid molit, in circuitu
ducitur, et circumducta simili cursu sepe reducitur, sic et actus
^ E. promisit. " E. offerreret. * E. relinqueret. * et om. in T. " Vit. quod.
De ^ancto anjelmo. 6i
humani quibusque temporibus in se reuertuntur. Verbi gratia :
Arant homines, seminant, metunt, molunt, panificant, comedunt. En
circuitum suum mola facit ! repetitur id ipsum, nec requiescit. Vides
enim hominem cuncta opera sua pro terreno comodo suo facientem,
nichil in eis nisi transitorium quid desiderantem : Iste quidem molit, 5
quia operatur, sed tota farina sua, qui fructus est operis, a fluuio,
id est, a fluxu secularis desiderii, rapitur ac precipitatur : Hic cum
in fine vite sue molendinum egressus, atque in domum suam re-
gressus, operum suorum fructus manducare voluerit, nichil inueniet,
eo quod fluuius torrens totum absorbuit : leiunabit ergo, et erit ve 10
misero in eternum. Est alius qui suam non omnino farinam perdit,
quoniam nunc aliquam propter deum elemosinam facit, nunc ad
ecclesiam vadit, infirmum visitat, et aliis bonis intendit : Verum cum
is ipse voluptatibus carnis inseruit, pro illata^ iniuria per odium
seuit, humanis laudibus pascitur, crapula et ebrietate sopitur, horum- 15
que similibus eneruatur, ne farine pars maxima pereat, nequaquam
cautus inuigilat. Quid de isto erit in futuro ? nisi quia recipiet prout
gessit. lam tertium genus in ordine monachorum intende. Est
igitur monachus sub abbatis sui imperio positus, obedientiam in
omnibus que secundum deum iniunguntur professus, sua, in se ao
quantum^ est, voluntate nunquam claustra monasterii pro quouis
seculari negotio egredi volens. Huic forte precipitur vt extra claus-
trum, vt prefatum est, pergat ; et non audens recusare, paret. Ecce
venit ad molam, necessario illum molere oportet. Insurgunt
hincinde querele, placita, lites. Custodiat ergo sapiens monachus 25
farinam suam, eamque in vas suum diligenter recipiat, ne in fluuium
defluat. Nichil per inanem iactantiam agat, nichil quod deus pro-
hibet, cuiuslibet lucri gratia faciat ; obedientie, que sibi iniuncta est,
ita studeat vt et res ecclesie contra omnes viriliter iusteque tueatur
et protegat, et de alieno per iniusticiam ad dominium ecclesie nil 30
redigat. Quamuis aliquando pro talibus missas perdat, loquatur' cum
fratres tacent, et quedam similia faciat vel dimittat ; obedientie virtus,
quam exercet, hec cuncta consumit, et vas suum integrum seruans,
farinam de sua mola fluentem, que illum eternaliter pascat, totam
ac puram colligit atque recondit : Non enim secundum camem, sed 35
secundum obedientiam incedit.' Secularia negocia Anselmus equa-
nimiter ferre nequibat, sed pro posse suo modis omnibus suam
eis presentiam subtrahebat. Si autem talis causa emergebat vt
necessario ipsum interesse oporteret, soli veritati studuit, nulli frau-
dem, nulli preiudicium patiebatur inferri. ' Quia *, inquit, omnem 40
secularium rerum amorem et concupiscentiam ab animo meo iam
dudum pepuli, qualiter in causis earum fortis et diligens existam ?
Ita enim mens mea illarum horrore concutitur, sicut infans, cum
aliqua terribilis imago vultui eius fuerit oblata. Nec in earum dis-
^ T. illa. ' T. quantum in se. ' E. loquetur. * Vit. qui.
62 3i5otfla Legenta ang:lie»
positione magis delector quam puer in vberibus matris delectatur,
dum, illis acerba amaritudine superlinitis, ablactatur.' Nil enim in
mundo, quantum peccare, timebat. Solebat enim dicere quoniam
si hic peccati horrorem, illic inferni dolorem corporaliter cerneret,
6 et necessario vni eorum immergi deberet, prius infernum quam
peccatum appeteret. Dixit quoque se malle purum a peccato et
innocentem, iehennam habere, quam peccati sorde pollutum celorum
regna tenere. Regem tandem Anselmus adiit et vt sibi Romam ad
papam Vrbanum pro stola sumenda eundi licentiam daret, humiliter
10 petiit. At ille, ad nomen Vrbani turbatus, dixit se illum pro papa
non tenere, nec sue consuetudinis esse vt absque sua electione alicui
liceret in regno suo papam nominare. Iterum autem congregatis
prelatis et nobilibus, causa in n\edium ducitur, et Anselmus diuersis
querelis hincinde concutitur. Maxime enim, quia^ episcopi, regie
X6 voluntati fauere volentes, probare nitebantur quod Anselmus, salua
fide regi debita, nuUatenus posset in regno ipsius Vrbanum pro papa
tenere. Cunque Anselmus ex verbis domini, 'reddite que sunt
cesaris cesari, et que sunt dei deo,' aliisque nonnullis, que ratio nulla
refellere poterat, penitus eos infrenasset ; eum in regem blasphemare
2o vno strepitu conclamarunt. Igitur ad vnam regie indignationis
vocem, quidam episcopi omnem subiectionem et obedientiam vno
impetu Anselmo abnegabant: quidam vero tantum, que ex parte
Vrbani pape preciperet, illi se negant obedituros. Omnes quoque *,
episcopo roffensi excepto, aut vno modo aut alio debitam illi subiec-
25 tionem et obedientiam abnegarunt. Rex etiam cunctam ei securi-
tatem adimit, nec se illum pro archiepiscopo vel patre amplius
habiturum iurat, nisi Vrbano pape vlterius se obediturum statim
denegare velit. Tres enim dies in isto negocio, clamoribus in
Anselmum et contumeliis elapsi sunt. Anselmus tamen in suo
30 proposito constans, per internuncios conductum a rege postulat, quo
tutus regno discedat. Conceduntur tandem inducie inter ipsum et
regem vsque penthecosten ; rege promittente in negocio quod emer-
serat voluntati archiepiscopi se interim multum condescensurum.
Verumptamen hominibus suis captis et spoliatis, terrisque vastatis,
35 in immensum Anselmus affligitur. Non multo post ab albanensi
episcopo pallium Anselmo defertur, et in amicitiam regis vel
specietenus recipitur. Petita interim a rege licentia transfretandi,
licet non obtenta; viro dei in itinere constituto, leporem in via
occurrentem canes laxati insequentes, infra pedes Anselmi fugientem
40 auide persequuntur. Retentis vir dei habenis, bestie refugium non
negauit, et canes vndique appropinquantes nec leporem eiicere nec
in aliquo ledere valebant. Cumque vir dei quasi pro capta bestia
leticie frena alios laxare conspiceret, in lachrymas mox solutus'
ait ; * Ridetis ? Et vtique infelici huic nullus risus, leticia nulla est.
^ om. in T. Vit. " Vit. itaque. ' E. salutis.
2De ^ancto angelmo» 63
Hostes eius circa eam sunt, et ipsa de vita sollicita, confugit ad nos,
presidium querens. Hoc plane est et anime hominis : Nam cum de
corpore exit, mox inimici sui, maligni scilicet spiritus, qui eam in
corpore degentem per amfractus vitiorum multis modis persequun-
tur ', crudeliter assunt, parati eam rapere et in mortem eternam pre- 5
cipitare. At ipsa, nimis anxia, huc illucque circumspicit, et auxilium
ineffabili desiderio concupiscit. Demones vero rident et gaudent,
si illam suifragio destitutam inueniunt.' Quo dicto, bestiam vltra
persequi palam canibus interdixit, iter suum carpit, et illa ab omni
lesione immunis euasit. Puer quidam pedem auis cuiusdam filo 10
ligatum habens ; cum fuga sibi consulere et sepius auolare niteretur,
puer, retracto ad se filo auem deiiciens^ ingens sibi gaudium pro-
uocabat. Quod videns Anselmus, condoluit, et vt rupto filo libertati
redderetur, optauit. Et ecce filum rumpitur, euolat' auis, puer
plorat, et pater exultat, dicens : 'Simili consideratione iocatur dya- 15
bolus cum multis hominibus, quos suis laqueis irretitos pro sua
voluntate in diuersa vitia pertrahit. Sunt enim quidam auaricie seu
luxurie et similium flammis succensi, et ex mala consuetudine illis
addicti. His contingit aliquando vt sua facta considerent, defleant,
seque amodo a talibus cessaturos sibi promittant. En more auis ao
liberos volare se estimant. Sed quia prauo vsu irretiti ab hoste
tenentur, voiantes in eadem vitia deiiciuntur. Nec omnino liberari
valent, nisi magno conatu per respectum gratie dei, funis* praue
consuetudinis dirumpatur.' Tertio per internuncios licentiam trans-
fretandi a rege petiit. Turbatur rex, et nimium se vexari ab eo 25
anxie queritur. Anselmus ait : ' Et quidem, quod Romam ire dispono,
causa sancte Christianitatis quam in hac terra regere suscepi, causa-
que salutis anime mee, causa etiam sui honoris et vtilitatis, si credere
velit, id ago. Si ergo bono animo licentiam dederit eundi, gratiosus
accipiam : Si non, ego vtique, quod deus precepit, postponere non 30
debeo, quia scriptum est : " Obedire oportet deo magis quam
hominibus.'" Quod rex audiens, turbato animo iubet vt aut cepto
desistat, et insuper se nunquam beatum Petrum vel sedem eius pro
quolibet negotio appellaturum iureiurando promittat, aut sine mora,
omni spe remeandi sublata, suo regno discedat. Et subdens ait : * Si 35
vero territus istis, cepto desistere et remanere elegerit, tunc volo"
michi, prout iudicabit curia mea, emendet, quoniam illud sibi con-
cedi a me tertio petiit, in quo se perseueraturum certus non fuit.'
Respondit Anselmus : ' Dominus est : quod vult dicit. Ego tamen
sciens ad quid assumptus sum *, et quid in Anglia gerendum sus- 40
ceperim, cuiusquam transitorii comodi causa non omittam quod
futuris temporibus ecclesie dei vtile fore cognoui.' Rege igitur et
curialibus contra illum in iram commotis '', placido vultu ingreditur,
' Vit. persecuti sunt. '•* T. dehiciens. ^" Vit. avolat. * Vit. filuni.
" Vit. volo quatinus. ° Vit. sim. ^ E. commotus.
64 Botja Legentia anglie»
et ad dexteram regis ex more assidens, ait : * Ego, domine, vt dis-
posui, vado; sed vobis primo meam benedictionem, si eam non
abiicitis, dabo.' Quam cum ille se noUe abiicere responderet ; leuata
dextera regem benedixit : et relicta curia, Cantuariam venit. Con-
5 gregatis monachis causam sui transitus exponit, et addit ; * Deo
omnipotenti et beato Petro vos commendo : ego vestra licentia et
benedictione vado, ac vt deus pacis et dilectionis vobiscum maneat,
oro,' Dato cunctis osculo, oratorium intrauit, peram et baculum
peregrinantium more suscepit. Et cum quindecim diebus prosperum
lo expectasset ventum, Willelmus, clericus regis, singulis diebus in
mensa episcopi comedens, causam, pro qua missus fuerat, denudare
nolebat. Parata demum naue, idem Willelmus quasi fugitiuum et
alicuius criminis reum Anselmum in littore detinet, ac ne mare trans-
eat, ex parte domini sui iubet, donec omnia que secum ferebat sibi
15 reuelaret '. Cunque totam suppellectilem spe pecunie reperiende
subuertisset, et quod sperabat non inuenisset ; cum suis Anselmus
transire permissus est. Transcursis per mare aliquot miliaribus,
cum ventus contrarius illos redire compelleret, Anselmus ingemuit,
et ait : ' Si omnipotentis ^ dei iudicio placet me magis in pristinas
20 redire miserias, quam liberatum ab illis, tendere ad id quod\ ipse
nouit me animo proposuisse ; ipse videat, ipse dispenset : ego
voluntati eius obsequi paratus sum. Nec enim meus, sed ipsius
sum.' Hec et alia cum lachrymis et singultibus prosequente
Anselmo, ventus ex alio latere illico in velum surgens, ad portum "
25 optatum applicare facit. Inuenta est autem in fundo nauis, fractura
vnius tabule, foramen fere duorum spacio pedum magnitudinis
habens, sed, quamdiu Anselmus in naue fuerat, nullam omnino
aquam admittens. Audito eius transitu, rex cuncta que illius
erant confiscari, et omnia a consecratione eius per ipsum statuta
30 irritari ' precepit. Letatur autem apostolicus in eius aduentu, et
multa in laudem eius prosecutus, virum virtutis ac totius religionis
illum esse contestans, ait : ' Cunque illum, cunctis liberalium
artium disciplinis eruditum, pro magistro teneamus, et quasi com-
parem, velut alterius orbis apostolicum et patrlarcham, iure vene-
36 randum censeamus ; nos *, magis illius quam illum nostro egen-
tem consilio, super causis suis consulendos adiit.' Audita causa
eius pro qua venerat, papa miratur et subuentionem plenam polli-
cetur. Vnde et lohannes, olim monachus Becci, tunc abbas cenobii
Sancti Saluatoris Telesini ; annuente papa, suscepit eum vt proprium
40 patrem in sua. Vbi christiane fidei amore permotus, insigne volu-
men edidit, quod *Cur deus homo' intitulauit. In Anglia tamen
illud opus incepit, sed in capuana prouincia finiuit. Morabatur
autem in villa nomine Sclauia ; et videns penuriam aque loci illius, in
excelsa rupe ligone terram aperuit, et data benedictione, fons viuus
^ Vit. reuelet. ^ E. omnipotens. ' Vit. irrita fieri. * E. nosque.
De ^ancto an^elmo, 65
de rupe iugiter manare cepit. In concilio^ autera apud Barrum
celebrato Anselmus, a papa persuasus, Grecos in processione spiritus
sancti, vtpote quem" a patre, non a filio procedere astruebant,
errantes, rationabili atque catholica disputatione confutauit ; et
magnus apud omnes habitus est, et veneratione dignissimus com- 5
probatur. In omni conuentu nobilium, in processionibus, in stationi-
bus, semper et vbique a papa secundus erat, pre cunctis honoratus,
cunctis acceptus, et ipse omnibus simplici humilitate submissus.
Tertia ebdomada pasche Rome celebratum est concilium, vbi in-
tererat Anselmus, et excommunicationis sententiam tam in laicos 10
qui inuestituras ecclesiarum dant, quam in eos qui de manibus eorum
illas suscipiunt, cum toto concilio* papa intorsit. Eadem quoque
sententia dampnauit et eos qui in officium sic adepti honoris aliquem
sacrant. Anselmus Lugdunum veniens, nonnullos a febribus et
aliis morbis pressos, sumptis ciborum eius reliquiis, integre sanitati 15
restituit. Milites quoque duo, gustato cibo eius, a quartanis febribus
et intestinorum torsionibus liberantur. M ulierem a demone obsessam
sua benedictione sanauit : et apud matisconensem vrbem pro sicci-
tate terre illius preces deo fudit, et subito serenitas celi vertitur in
nubilum, et pluuia copiosa terris illabitur. Apud Lugdunum scripisit ao
librum *de conceptu virginali,' necnon et aliud opusculum 'de
meditatione redemptionis humane.' Anno exilii sui tertio venit
Anselmus Marceniacum ad colloquendum cum Hugone abbate
cluniacensi et sanctimonialibus : vbi de his que inter Anselmum et
regem versabantur verbis hinc et inde prolatis, intulit idem abbas, 75
sub testimonio veritatis, proxime ' preterita nocte eundem regem ante
thronum dei accusatum, iudicatum, sententiamque dampnationis in
eum promulgatam. * Vidit etiam Anselmus in visione nocturna quod
omnes sancti Anglie conquere[re]ntur altissimo super tyrannide Wil-
lelmi regis, ecclesias suas destruentis. Et ait dominus : * Accedat An- 30
glorum prothomartyr Albanus,' Et tradidit ei vnam sagittam ignitam,
dicens : * Ecce mors illius, de quo querimonia • coram me reponitur V
Et beatus Albanus, eam accipiens, dixit : * Et ego trado eam spiritui
nequam, vltori peccatorum.' Et proiecit eam in terram, volantem
per aerem instar comete. Et mox intellexit Anselmus in spiritu 35
quod rex sagitta illa sagittatus interiret. Postera die, dictis matu-
tinis, quidam iuuenis splendidus apparuit cuidam clerico Anselrai,
vix oculos ad sompnum clausos habenti, dicens : ' Adam, inquit,
dormis? Vis audire noua? Pro certo scias quod totura dissidium'
quod est inter Anselmum et regera, deterrainatura est atque 40
sedatum.' At ille alacrior factus, apertis oculis neminera vidit.
Sequenti nocte inter matutinas quidam ex familia Anselmi clausis
oculis stabat et psallebat. Et ecce quidam illi cartulam admodum
1 E. consilio. *.T. E. qui. ' T. E. proxima. * This passage added.
^ E. querimoniam. • T. reponis ; E. reponitur. ' E. discidium.
F
66 ii5otia ilegentia anglie,
paruam legendam exhibuit. Aspexit ; et in ea ' obiit rex Willelmus'
scriptum inuenit. Confestim oculos aperuit, et nuUum preter socios
vidit. In monasterio ' Casa dei ' vocato, subito fragore celum intonuit,
fulgura volant, domum in qua fenum monasterii seruabatur S accenso
5 igne inuadunt. Quo viso, signum crucis Anselmus edidit ; et ignis in
semetipsum rediens, totus elanguit, nec aliquid absumpturus vltra
processit. Superuenientes interea duo monachi mortem prefati regis
cum Anselmo nunciassent, in acerbissimum fletum mox prorupit,
dicens quia, si hoc fieri potuisset, multomagis eligeret seipsum
lo corpore quam illum sic ut erat, mortuum esse. Rex enim quodam
mane in siluam venatum perrexerat, ibique illum miles quidam casu
fortuito^ sagitta in corde percussit et nulla interueniente mora
extinxit. Veniente Anselmo in Angliam, ad regem Henricum
fratrem Willelmi; quid de ecclesiarum inuestituris ^ in romano
15 concilio acceperit*, plano sermone innotuit. Quamobrem indoluit
rex, et valde turbatus, misit semel et iterum Romam pro mutatione
decretorum. Demum rex cum maioribus terre rogauit Anselmum
quatinus ipse vna cum nuncio quodam Romam iret et cause, que
emerserat, pro suo honore opem ferret. IUe vero ad instantiam
20 eorum, Romam libenter ire respondit, sed nil quod vel ecclesi^rum
libertati vel sue deberet obuiare honestati, suo vel rogatu vel con-
silio papam acturum, viua voce respondit.
Itaque cum Romam venisset, a papa Paschali **, qui Vrbano suc- ^
cesserat, honorifice suscipitur. Die constituto Willelmus regis
25 clericus causam regis in medium protulit ; ac inter alia, quod rex
ipse, nec pro regni amissione, inuestituras ecclesiarum pateretur
amittere, minacibus verbis asseruit, Papa ait ; * Si, quemadmodum
dicis, rex tuus nec pro regni amissione patietur ecclesiarum dona-
tiones amittere, scias, ecce coram deo dico, quia nec pro sui capitis
30 redemptione, eas illi aliquando Paschalis papa impune permittet
habere.' Rediens Anselmus vna nocte Florentiam " quieuit ; et
lecto, in quo sopori indulserat, dominus domus eo discedente decu-
buit. Cui dormienti astitit quidam acriter eum redarguens quod in
lecto tanti presulis quiescere presumpsit. Cumque secunda nocte
35 hoc idem repetisset ; tertia nocte, vultum iratum pretendens, dixit ;
'Quare, ait, facis, quod precepi ne omnino faceres? Surge cito et
amodo a lecto pontificis te cohibe ; nam si vltra in eo repertus fueris,
grauissime punieris.' Exterritus ille de lecto exiliit, et amplius in
eo quiescere non presumpsit. Cum vero Lugdunum venisset
40 Anselmus, prefatus Willelmus interdixit ei ex parte regis redire in
Angliam, nisi omnes patris et fratris ipsius consuetudines, post-
posita sedis apostolice subiectione et obedientia, se ei seruaturum
promitteret. Mansit igitur Anselmus apud Lugdunum : et ibi
^ E. seruatur. ^ E. fortuitu ; T. fortuito. ' E. inuestiturus. * E.
accepit. * T. paschale. ^ Vit, Fl. usque pervenit et nocte una in ea quievit.
De ^ancto aniselmo» 67
cecum^ quendam crucis signaculo illuminauit. Rex autem Henricus,
vt comperit papam in sua sententia stare, mox archiepiscopatum in
dominium suum redegit, et Anselmum suis omnibus spoliauit ; an-
noque vno et dimidio indignatio regis sopita non est. Post hec vero
vocato in Normanniam Anselmo, rex timore simul et amore dei 5
correptus, reuestiuit eum de suis, et in amicitiam suam recepit. Eo
tempore, coadunatis Londonie cunctis primoribus Anglie, victoriam
de libertate ecclesie, pro qua diu laborauerat, Anselmus adeptus est.
Rex enim, antecessorum suorum vsu relicto, nec personas que in re-
gimen ecclesiarum sumebantur per se elegit, nec eas per dationem 10
virge pastoralis ecclesiis, quibus preficerentur, inuestiuit. Scripsit
inter hec Anselmus libellum vnum ' de concordia prescientie et pre-
destinationis, et gratie dei, cum libero arbitrio.' Vexabatur tamen
frequentibus et acerbis infirmitatibus, et lectica vehebatur. Omnes
tandem cibi, quibus humana natura alitur, in fastidium ei versi sunt. j^
Manducabat tamen, nature sue vim faciendo : sciens se viuere non
posse sine cibo. Inualescente infirmitate, in die palmarum dixit ei
vnus ex monachis qui ministrabant ei : * Domine pater, vt nobis
intelligi datur, ad paschalem" domini tui curiam, relicto seculo,
vadis.' Respondit : ' Et quidem, si voluntas eius in hoc est, volun- 20
tati eius Hbens parebo. Verum si mallet me adhuc inter vos saltem
tamdiu manere donec questionem quam de origine anime mente
reuoluo, absoluere possem, gratanter acciperem, eo quod nescio
vtrum aliquis eam me defuncto sit soluturus.' Tertio dehinc die,
anno scilicet domini millesimo centesimo nono, et anno pontificatus 25
sui sextodecimo, vite vero sue septuagesimosexto, plenus bonis
operibus migrauit ad dominum, vndecimo kalendas maii. Cum
autem viri dei prouisor et dispensator, Baldewinus scilicet mona-
chus, faciem patris defuncti balsamo, quod admodum parum in
paruulo vase remanserat', inungere vellet; in fundo vasis digitum 30
immergens et extrahens, vix summitatem digiti madefactam inuenit :
Et cum vas in palmam versaret, si forte inde aliqua gutta deflueret ;
stupentibus cunctis liquor desiliens manum impleuit et superefQuxit.
Hoc enim sepius factum est, et tantam abundantiam vas vacuum
ministrauit, vt totum corpus sanctum multis vicibus omni ex parte 35
vngeretur. In ecclesia autem cantuariensi cum magno honore se-
pultus est. * Monachus quidam cantuariensis, tribus mensibus ante
obitum viri, quadam nocte vidit se in oratorio solum stare et orationi
intendere : et ecce pater Anselmus ante sepulchrum beati Dunstani
precibus incumbebat. Nec mora, erigens se Dunstanus de sepulchro, 40
ad Anselmum respexit, dicens : * Amice charissime, scias me preces
tuas exaudisse.' Et entensa dextera sua, obtulit ei anulum aureum,
* E. secum. " T. paschale. ' E. remenserat. * The following miracles
added ; they also occur in the Vita by loh. Saresb. in Wharton, Anglia Sacra,
II, p. 173.
F2
68 3i3ot)a legentja anglie»
ita dicens : * Hoc habeas signum, me tibi vera locutum.' Cumque
Anselmus, vt anulum susciperet, manum extenderet, retraxit manum
beatus Dunstanus, et ait : ' Hac enim vice istum anulum non habebis,
sed, me seruante, quarta feria ante pascha de manu domini illum
5 recipies.' Aurora enim illius diei terram deserens celestia pene-
trauit. Monachus quidam sancti Augustini Cantuarie, hora transi-
tus beati Anselmi de hoc mundo, dum sopore grauatus obdor-
miret; vidit cameram, in qua sanctus dei iacebat, a quibusdam
albatis hinc inde miro decore circumuallatam, quendam vero ponti-
lo ficalibus insignitum ingredi et egredi, et eos qui foris erant, ne tedio
sue expectationis afificerentur, exhortari. Et iam Anselmo obeunte,
festinus exiit et ait : * Ecce adest quem expectastis : suscipite illum,
et quo dominus iussit, efFerte, in voce laudis et exultationis.' Ex-
pergefactus a sompno qui hec vidit, Anselmum a seculo migrasse
15 intellexit. Quidam alius frater, Anselmum valde diligens, orauit
deum quatinus eius meritum sibi reuelare dignaretur. Cui dormienti
sanctus Anselmus astitit, pronuncians se velle illum omnibus modis
certum esse, quia statim vt corporis onere fuit exutus, gloriose sus-
ceptus et stola fuit iocunditatis indutus. In hora transitus serui dei
20 quidam iuuenis speciosus apparuit cuidam in extremis iacenti, dicens :
'Pater ciuitatis istius et totius patrie, iam nunc relicto seculo, ad
deum ineternum victurus properat: et tu non^ morieris. Surge
sanus, et glorifica deum patrem hec in te operantem, et sanctum
Anselmum pro meritis suis perhenniter iam glorificantem.' Sur-
25 rexit homo sanus, et quid de Anselmi glorificatione didicerit, clara
voce cunctos edocuit. Miles quidam ydropicus cingulum ^ sancti
Anselmi sibi circumposuit : et omnis inordinatus humor euanuit.
Nec abundantia humoris aliquo meatu effluxit, sed in nichilum re-
dacta, quasi nunquam fuisset, deperiit. IVIuIta insuper alia miracula
30 memoratu digna, breuitatis causa omissa, meritis sancti Anselmi
ostendere dignatus est, ad laudem sui nominis, omnipotens dominus.
[MS. Tib. adds : Narraito.
Leo papa, hominum sanctissimus, quinquies aut pluries in die
celebrare consueuit. Cuius manum dum quedam mulier die pasce
35 deoscularetur, tantam illico delectacionem pontifex persensit, ut tan-
quam uindicando se manum dexteram amputaret. Verum cum
tumultus populi contra eum surgeret, eo quod sicut solito missam
non celebraret, ipse totum se beate Marie commendauit. Cui uirgo
beata manum miraculose restituit, unde et ipse sicut prius missas
40 celebrauit, et miraculum palam coram omni populo in sermonibus
publicauit. Ad- concilium enim calcidonense dum idem Leo papa
^ om. in T. loh. Sar. : et tu moreris ? * T. singulum.
■ De ^ancto auuoeno» 69
epistolam de uera fide esset missurus, epistolam scriptam super
altare beati Petri posuit, [et] per quadraginta dies ieiunans, beatum
Petrum assidue exorauit ut quicquid in illa foret emendandum, ipse
Petrus corrigeret. Vnde (beatus) Petrus ei apparens dixit : * Legi
et emendaui.' Alia uice per quad(raginta) dies ieiunans, orabat bea- 5
tum Petrum ut ueniam de peccatis suis impetraret. Cui beatus Petrus
ait : ' O papa, peccata tua tibi sunt dimissa, set indiscreta manuum
imposicio a te exigetur.' Hec Vincencius. Athila rex Hunorum,
de Gallia fugatus, in redeundo Pannoniam deuastauit Italiam. Tunc
Leo papa, postquam tribus diebus et noctibus in ecclesia beati Petri 10
ieiuniis et oracionibus uacasset, ait ad suos : ' Qui me uoluerit sequi,
iam sequatur.' Appropinquante igitur Leone papa ad Athilam, de-
scendit rex de equo, et pedibus pape se prouoluens, rogauit eum ut
peteret ab eo quicquid uellet. Qui statim, sicut peciit, ita et optinuit,
ut rex scilicet Italiam desereret. Rex autem dum a suis rogaretur 15
cur orbis dominator a sacerdote uictus esset, respondit: 'In hoc
facto prospexi michi et uobis. Vidi enim a dextris episcopi militem
fortissimum et terribilem cum gladio extracto astare, qui michi ista
dixit quod nisi episcopo in hiis que diceret obtemperarem, cum
omnibus meis cito interirem.' Deserens igitur Italiam deuenit Pan- 20
noniam, ubi cito post hec obiit. Hec Martinus.]
ir De sancto Audoeno episcopo et confessore\
Vltam sancti Audoeni episcopi, cuius ossa apud Cantuariam,
sicut inferius habetur, delata sunt, in hoc nostro libro inserere
placuit. Temporibus Lotharii gloriosi principis, filii Hilderici ' regis
Francorum,annovicesimo,iuxta vrbem suess[i]onicam in locoSanctiato 35
orti sunt tres fratres gratia dei celitus illuminati : Ado, Bado *, Dado.
Nati sunt autem patre Anchario*, matre vero Aiga. Cum essent
nobilissimi carnis origine, fuerunt tamen studiosissimi et ' christiane
religionis deuotione feruentissimi '. Cuncta que possidebant siue in
fundis siue in diuitiis, necessitatibus hospitum, pauperum, peregri- 30
norum, monachorum summo studio impendebant. Contigit autem
eo tempore, sanctum Columbanum, genere Scotum, fundatorem ceno-
biorum luxouiensis in Gallia, bobiensis in Italia, ex Hibernia insula in
Gallias aduenisse. Qui cum vice quadam ab Anchario predicto cum
magno gaudio susceptus fuisset, oblatos sibi tres pueros memoratos 35
benedixit, et spiritu prophetico, illos in christiane religionis virtu-
tibus eximios futuros predixit, honoribus et dignitate seculi claros, in
aula etiam regis gloriosos. Mox enim vt pubescere inciperent ', re-
gibus Lothario* et Dagoberto in cunctis gratissimi inuenti sunt.
* Compiled from the Vita ascribed to Fridegod, in Sutius and Act. SS. BoIJ.
Aug. IV. p. 810. * Vit. Hilperici. » Vit. Rado. * Vit. Authario.
* Vit, in. • om. "^ Vit. ceperunt. * E. lathario.
70 Botja ilegentia anglie»
Proinde ad celestia tendentes, inter pestifera mundi huius negocia
sanctorum semper consortia amabant. Primogenitus namque
Ado, cuncta mundi huius obstacula contempnens et monasticam
vitam appetens, monasterium iordanense ^ super fluuium Materne in
5 proprio solo secundum regulam sancti Columbani, adiuuante ger-
mano suo Audoeno, construxit. Bado vero thesaurorum regalium
summus procurator efFectus, sancte tamen religioni subditus et ele-
mosinis intentus, iuste et pie vitam ducere curauit. Sanctus vero
Audoenus, cognomento Dado, auricularii ^* locum in aula regis sortitur,
10 et ad signanda scripta vel edicta regalia, quorum ipse conscriptor
erat, sigillum vel anulum regis custodiebat. Erat autem sensu pro-
fundus, eloquio copiosus, consilio prouidus, corporis statura procerus,
vultu decorus, et ante omnia in Christi charitate fundatus; regi
amabilis, et cunctis principibus venerabilis erat. Denique assidue
15 regem hortari solebat vt regem omnium Christum, conditorem et
redemptorem suum, sine quo nullus iuste regnat vel imperat, dili-
gendo, timendo, cunctisque domini mandatis obediendo pie coleret,
subiectorum se populorum socium magis quam dominum estimaret,
subditis parceret, superbos debellaret, pauperibus, peregrinis^ et
20 viduis omnibusque necessitatem patientibus pie subueniret. Fulge-
bat et sodalis eius in aula regis, nomine Eligius, quem vt animam
suam diligebat. His amor vnus erat, cor vnum et aninia vna ; ab his
cuncti Francorum proceres exempla sumebant, et monita doctrine
salutaris hauriebant. Sepe namque Audoenus vestibus preciosis,
25 aureo precinctus baltheo enituit, et subtus cilicio caro tecta fuit. Infati-
gabiliter perseuerabat in orationibus, ieiuniis, vigiliis, lectione diuina,
hospitum susceptione, et pauperum et infirmorum ministerio pene
semper deditus erat. In silua brigiensi, in patrimonio proprio,
monasterium secundum regulam sancti Columbani, ' Hierosolimum '
30 nuncupatum, construxit, et Agilum, sancti Columbani discipulum, ab-
batem constituit. Cum autem heresis quedam totum pene fedaret
orientem, et dominum nostrum Ihesum Christum non veram carnem
ex virgine Maria assumpsisse assereret; Audoenus contra omnes
hereticos Galliam intrantes disputans, manifesta' ratione et diuina
35 auctoritate conuincens, in longinquas regiones fugere compellebat.
Simoniacam prauitatem in cunctis Francorum pene ecclesiis nimium
preualuisse considerans, cepit regi suadere vt patriam tali labe corrup-
tam medicina salutari liberaret. Hortabatur vt nullatenus consentiret
cuiquam sacros ordines emere vel vendere ; dicens tale commercium
40 dyabolica fraude repertum et ab ecclesiastice fidei puritate penitus
eliminandum fore ; magis eligendos esse ad sacros ordines quos non
aurum, sed fidei puritas, doctrine suauitas, morum probitas com-
mendarent. Electus ad archiepiscopatum rothomagensem, non
* Boll. lodarense, Sur. Lodariense. ' i. e. secretarii, ' E. manifeste.
De %)ancto aunoeno. 71
statim sacrum ordinem sumere presumpsit, sed relictis palacii curis,
ad predicandum verbum dei in Hispanias perrexit: et populos
nimia siccitate laborantes inuenit. lam enim septem anni transi-
erant ex quo pluuia regionem illam non attigisset^ Fusa igitur ad
deum prece, tanta pluuie sequebatur abundantia, vt priorem penu- s
riam recompensare videretur. Confortato igitur populo rediens per
Andegauiam, pauperem manum aridam habentem et lignum quo
molam manualem rotabat in die dominico, inter pollicem et palmam
tam stricte tenentem vt auelli non posset, signo crucis sanauit.
Igitur anno domini sexcentesimo tricesimoquinto Audoenus rotho- lo
magensem cathedram suscepit; in quo eadem in vultu grauitas, in
corde humilitas erat. In consilio prudens, in corrigendo vehemens,
in diligendo ardens, in aduersis patiens, in elemosinis largus, ad
ignoscendum paratus, humilitate summus, hospitalitate precipuus ; in
obsequiis pauperum et peregrinorum infatigabiliter perdurans, eorum 15
consortiis delectabatur. Rigorem nimium abstinentie ora pallida
demonstrabant ; maxille lachrymis humecte contritionem cordis indi-
cabant. Lactea colla circuli ferrei premebant ; ventrem et brachia
ferrum eque constringebat. Ipsius lecti congeries ex asperis virgulis ^
construebatur, vbi corpus ieiuniis et vigiliis fatigatum collocauit. ao
Sepissime vero in cubiculo lecti sui lux immense claritatis celitus
emissa a discipulis eius visa est, vocesque angelice cum eo coUo-
quentes audite sunt. Plurima cenobia per Galliam et in episcopatu
suo construxit, clerum adunauit et ecclesiasticis disciplinis mira-
biliter imbuit', et zenodochia instituit. Waningum quendam 25
nobilem crucis signo a sua infirmitate sanauit, et fiscanense ceno-
bium construere fecit : et introductis monialibus, Wandragesilum
Fontanelle abbatem prefecit, quatinus eius verbis et vita castissima
fragilioris sexus lasciuia moderaretur* et in norma religionis in-
strueretur. Et si quando a predicatione et piis operibus cessabat 30
Audoenus ; quieti sue non statim prouidebat, sed pernox in orationi-
bus et vigiliis instabat, et terrenis negotiis solutus, mente celestibus
inherebat. Cum enim parochiam suam predicando lustraret et
nimio senio fessus curru sederet, muli qui currum trahebant subito
stantes, nuUo modo aurige flagello ab ipso loco auelli potuerunt. Et 35
erigens vir dei oculos ad celum, vexillum crucis amplo splendore
micans aspexit. Cumque intelligeret, spiritu sancto reuelante, quod
eundem locum ad seruiendum sibi dominus elegisset, figuram sancte
crucis ibidem baculo expressit. Nocte sequenti in ipso loco columpna
ignea tanto splendore visa est, vt solis claritatem vincere videretur. 40
Confluente ergo illuc populorum multitudine, a diuersis languoribus
detenti sanitatem receperunt. Ibi enim postea constructo monasterio,
monachorum multitudo regulariter deo deseruiuit. Peragrans
* Vit. attigerat. " Vit. virgultis. ' T. imbuit ; E. inhibuit. * E.
modaretur.
72 ji3o\3a Hegenna anglie.
parochiam suam, iuxta Secanam fluuium paululum requiescens,
angelicis colloquiis fruebatur : Quo in loco ecclesiam ^ et zenodochium
pauperum sanctus antistes construxit. Sanctus tandem Audoenus,
cum sancto Sidonio genere*'^ Scoto, qui monasterium quod nunc
6 ' Sanctum Sidonium ' dicunt construxit, ad limina apostolorum Petri
et Pauli Romam profectus est. Prosternens autem se singulis me-
moriis apostolorum et martyrum, vota supplicationis tam pro se
quam pro pace totius ecclesie catholice obtulit, lachrymas tamen
magis quam verba fudit. Vbicumque prostratus in oratione iacebat,
10 flumina lachrymarum pauimentum irrigabant. Cumque ad confes-
sionem beati Petri hunc versum inciperet : * Exultabunt sancti in
gloria,' diuinitus responsum est : ' Letabuntur in cubilibus suis.'
Interea beatus Audoenus, orta discordia inter gentem Francorum
et Austrasiorum, Coloniam pacis causa perrexit ; signo crucis quen-
15 dam mutum signauit et linguam tacentem loqui continuo fecit : et
discordem populum initis pacis federibus concordauit ; et in Neustria
demonium fugauit. Cum ' vir dei diem obitus sui febribus vexatus
imminere conspiceret, hortatus est regem vt abbatem Ansbertum
eius faceret successorem : et post quadragesimum tertium episco-
20 patus sui annum, anno etatis sue nonagesimo, et anno incarnationis
dominice sexcentesimo septuagesimonono, kal. septembris migrauit
ad dominum ; et in ecclesia beati Petri apostoli Rothomago, in loco
quem viuens preparauerat, sepelitur, Post tricesimum sepulture
sue annum eius corpus integrum et absque corruptionis molestia
25 illibatum repertum est. * Circa annum domini nongentesimum
quinquagesimumsextum, tempore regis Edgari, venerunt in Angliam
clerici quatuor, et regali curie se presentantes, ad conspectum regis
et colloquium adducti sunt, Qui cum tempus oportunum se nactos
existimarent, quod in regnum eius reliquias sancti Audoeni attu-
30 lerant, familiari affatu auribus regis intulerunt. Audito autem rex
nomine sancti Audoeni, obstupuit, nec se hoc credere posse vlla
ratione respondit. At illi nichil verius esse asserentes, addiderunt :
' Proba qualicunque modo magis tibi placuerit, igne seu quorumlibet
mlraculorum experimentis ; et si corpus prefati patris, silentibus
35 miraculis, non esse constiterit, nos tanti mendacii reos, lege, qua
iustum fuerit, punitos a tuo exterminabis regno.' Et ait rex : * Hoc
enim non seculari, sed examine debet ecclesiastico diffiniri. Susti-
nete ergo donec archiepiscopus veniat, que dicitis audiat, audita
examinet, diiudicet, et quid in tanta re sit tenendum sententiam
40 ferat.' Cum autem archiepiscopus sanctus Odo aduenisset, et clerici
interrogati in suo proposito perseuerassent et examinatione osten-
sionis diuine rem inuestigare magnis precibus exorassent, ait epi-
scopus : • Adducatur leprosus aliquis, vt ex euentu illius cognoscamus
1 E. ecclesia. =" E. gente, » E, Tunc, * From here ed. in Act.
SS. BoU. Aug. IV. p. 804,
IDt ©ancto auuoeno. 73
quid de reliquiis istis certa fide teneamus. Tante siquidem pietatis,
tante virtutis, tantorumque meritorum credimus esse sanctum Au-
doenum, vt, si ipse vere est de quo agimus, sua nobis bonitate ea que
pro gloria dei et sua ostensione humiliter petierimus, non negabit.'
Adductus est igitur quidam in medium horrida corporis feditate cor- 5
ruptus. Quem pontifex Odo cum vno de ossibus allatis in modum
crucis tertio consignans, ita mox omni corruptionis horrore deterso, ad
inuocationem nominis sancti Audoeni sanauit, vt tanti mali vestigium
in homine nullum penitus resideret. Allatus est etiam in lecto alter
egrotus, paralisis* morbo toto corpore dissolutus, mortis potius lo
quam vite imaginem in se vultu, voce, et membrorum omnium stu-
pore pretendens. Pontifex ergo ipsarum reliquiarum caput assu-
mens, super corpus iam pene extinctum posuit, et flexis genibus
pronus orauit quatinus ob merita et intercessiones beati Audoeni
pristine sanitati paraliticus redderetur, si ipsum quidem caput eius 15
fuit dum in hac transitoria vita degebat. Mira dei pietas, et potentia
vere miranda ! Confestim ad tactum capitis sacri homo sanus
erigitur, et gaudens atque exultans in voce laudis et iubilo cordis ad
sua regreditur. Patrata sunt etiam per easdem reliquias ipso
tempore et alia miracula non pauca ; que breuitatis causa transi- 20
uimus, nullum in prolixitatibus grauare volentes. His ita gestis,
rex, antistites et qui aderant, valde exhilarati, deum in sanctum suum^
glorificabant. Tunc rex cum pontifice habito concilio ', clericos con-
uenit, et quid eis pro adeptione sacrorum que detulerant facere
deberet, diligenter inquirit. Referunt ipsi hoc et ipsorum voluntati. 25
Tunc regis munificentia, supra id quod petebant, copiam sue largi-
tatis extendit, pontificique ait: 'Cum respectus gratie dei nos et
regnum Anglorum tanti amici sui presentia sublimauerit, videtur
conuenire vt et nos ipsi sancto qui ad nos venire dignatus est, in
maiori et digniori loco totius regni perpetuam mansionem procu- 30
remus condonare. Quapropter, reuerende pater, ad ecclesiam cui deo
auctore presides, has sanctas reliquias condigna reuerentia transfer,
et eius patrocinio atque tutamini ipsam ecclesiam et quicquid ad eam
pertinet, commenda.' Quod cum episcopus fecisset, ipsi clerici loci
dignitatem considerantes et monachorum religionem, facti sunt 3-5
monachi inter eos, et in seruitio dei et beati Audoeni vsque ad finem
vite sue iugiter permanserunt. Factum est autem scrinium pre-
ciosum, in quo ossa sacra, diuersis inuolumentis obuoluta, cum
honore sunt locata. Cum monachus quidam cantuariensis ecclesie
demonio vexaretur, fratres, consilio habito, reliquias sancti Audoeni 40
sumentes, ad infirmum fratrem detulerunt. Necdum ostium domus
in qua vinctus ferro tenebatur, intrauerant: et ecce ille deintus
clamosa voce perstrepebat dicens : * Quid est ? quo tenditis ? Nichil
michi et sancto Audoeno commune esse sciatis, nec me illi pre-
* E. peralisis. ' r. in sancto suo. ' E. consilio.
74 Botia leffenna anglie.
sentandum qualibet vi aut arte noueritis. Quapropter sicut venistis,
recedite, et vos inaniter fatigare nolite.' Illi tamen intrepidi reluc-
tantem demoniacum secum violenter adducunt, ipso incessanter
vociferante, sibi vim et iniuriam fieri ; se tamen presentiam sancti
5 Audoeni modis omnibus detestari. Itaque vno de ossibus sancti
Audoeni super eo imposito, statim conquieuit, a sua vesania liber-
atus, nec vlterius huiusmodi est furore fatigatus.
[MS. Tib. adds: Narratio'^,
Conradus imperator statuit legem ut quicunque hominum, eciam
procerum seu principum, legem terre infringeret, capite plecteretur.
lo Cuius statuti transgressor fuit primo comes (L)upoldus. Qui timens
sibi, fugit cum vxore sua in heremum, ubi aliquamdiu heremitice
uixit. Cum ergo Conradus predictus semel ibidem uenandi gracia
deuenisset, dormiendo in strato audiuit uocem sibi bis dicentem :
* Puer comitis et heremite qui nunc recenter natus est, erit tibi, Con-
15 rade, gener et successor.' Quamobrem indignatiis rex iussit cor
pueri sibi afferri: set nuncii, deum timentes, (puerum) uiuum in
silua proiecerunt, et cor leporis (attu)Ierunt. Contigit eciam cito
post hec ut (dux quidam) Conradi locum illum casu adiens puerum
(uagien)tem audiuit: quem uxori sue sterili (nutrien)dum trans-
20 misit, nomen Henricum sibi impo(nens). Cumque adultum iuuenem
imperator Conradus (ueni)ens conspiceret, ac preteritum presagium
in (mente) uolueret, reclamante patre pueri (adopt)iuo rex iuuenem
secum retinuit, tractans (semper) penes se quomodo eum perdere
posset. Vnde (misit eum) ad imperatricem cum literis canentibus
25 quod (iuuenis) uisis literis moreretur. At dum iuuenis (apud) quen-
dam presbiterum de nocte hospitaretur ; (ips)o dormiente uisis literis
pro illis uerbis * (eo) die moriatur ' scripsit * eo die ad filiam (nostram)
maritetur.' Quod et factum est. Et licet ipsa de hoc con-
turbaretur, pensato tamen quod filius esset (illu)stris comitis, leuius
30 tulit. Set et in hoc (loco) heremi ubi natus fuit Henricus, post(ea)
imperator eflfectus, monasterium construxit, quod (usque) hodie
Vrsania dicitur.]
T De sancto Augustino episcopo et confessore^
ANno siquidem domini quingentesimo nonagesimosexto sanctus
papa Gregorius, diuino admonitus instinctu, misit seruum dei
.^5 Augustinum, et alios plures cum eo monachos timentes deum, predi-
care verbum dei genti Anglorum, anno circiter centesimo quinqua-
gesimo aduentus eorum in Britanniam. Qui cum iussis pontificalibus
obtemperantes, memoratum opus aggredi cepissent, et aliquantulum
^ cf. Legenda Aurea, p. 840. "^ Mostly from Beda H. E. I. 23 ff. ; II. a, 3
(as in Surius).
De ^ancto augu^tino» 75
itineris confecissent ; percussi timore inerti, redire domum potius,
quam barbaram, feram, incredulamque gentem, cuius nec linguam
quidem nossent, adire cogitabant, et hoc esse tutius communi consilio
decernebant. Nec mora, Augustinum, quem eis episcopum ordinan-
dum si ab Anglis susciperentur disposuerat, domum remittunt, qui a 5
beato Gregorio humili supplicatu obfineret ne tam periculosam, tam
laboriosam, tam incertam peregrinationem adire deberent. Quibus
ille exhortatorias mittens litteras, in opus eos verbi, diuino confisos
auxilio, proficisci suadet. Quarum videlicet litterarum ista est forma :
' Gregorius seruus seruorum dei, seruis domini nostri. Quia melius lo
fuerat bona non incipere, quam ab his que cepta sunt cogitatione
retrorsum redire, summo studio, dilectissimi filii, oportet vt opus
bonum quod auxiliante domino cepistis, impleatis. Nec labor vos
ergo itineris, nec maledicorum hominum lingue deterreant : sed omni
instantia omnique feruore, que inchoastis, deo auctore, peragite ; 1 5
scientes quod laborem magnum maior eterne retributionis gloria
sequetur. Remeanti autem Augustino preposito vestro, quem et
abbatem vobis constituimus, in omnibus humiliter obedite ; scientes
vestris animabus per omnia profuturum quicquid fuerit a vobis in
eius admonitione completum. Omnipotens deus sua gratia vos' 20
protegat, et vestri laboris fructum in etema patria me ^ videre con-
cedat ; quatinus etsi vobiscum laborare nequeo, simul tamen ' gaudio
retributionis inueniar, quoniam laborare, scilicet, volo. Deus vos*
incolumes custodiat, dilectissimi filii. Data die decima kalendarum
augustarum, imperante domino nostro Mauricio Tiberio piissimo 25
Augusto anno quartodecimo, post consulatum eiusdem domini nostri
anno decimotertio, indictione quarta decima,' Misit etiam idem
venerabilis pontifex ad Etherium ' arelatensem episcopum, vt Augus-
tinum Britanniam pergentem benigne susciperet, litteras, quarum iste
est textus : * Reuerendissimo ' et sanctissimo fratri Etherio * coepis- 30
copo, Gregorius seruus seruorum dei. Licet apud sacerdotes ha-
bentes deo placitam charitatem religiosi viri nullius commendatione
indigeant ; quia tamen tempus aptum se scribendi ingessit, fraterni-
tati vestre nostra mittere scripta curauimus; insinuantes, latorem
presentium Augustinum seruum dei, de cuius certi sumus studio, cum 35
aliis seruis dei, illic "^ nos pro vtilitate animarum, auxiliante domino,
direxisse: quem necesse est vt sacerdotali studio sanctitas vestra
adiuuare, et sua ei solatia prebere festinet. Cui etiam vt promptiores
ad suffragandum possitis existere, causam vobis iniunximus subtiliter
indagare * ; scientes quod, ea cognita, tota vos propter deum deuotione 40
ad solaciaddum, quia res exigit, comodetis. Candidum preterea
presbyterum, communem filium, quem ad gubernationem patrimo-
' Bed. sua vos gratia. ' Bed. me patria. ' Bed. in. * E. nos. * T.
Eucherium ; T. Eutherium. • T. Reuerentissimo. ^ r. illuc. ' Bed.
indicare.
76 ji5ot)a iLegenna anglie.
niali ecclesie nostre transmisimus, charitati vestre in omnibus com-
mendamus. Deus te incolumem custodiat, reuerendissime ^ frater.
Data die decima ' in omnibus vt supra. Roboratus ergo confirma-
tione beati patris Gregorii, Augustinus cum famulis Christi qui erant
6 cum eo, rediit in opus verbi, peruenitque Britanniam. Erat eo
tempore rex Ethelbertus in Cancia potentissimus, qui ad confinium
vsque Humbre fluminis maximi, quo meridiani et septemtrionales
Anglorum popuU dirimuntur, fines imperii tetenderat \ Est autem ad
orientalem Cantie plagam Thanatos insula non modica, id est magni-
10 tudinis — iuxta consuetudinem estimationis Anglorum — famiharum
sexcentarum ; quam a continenti terra [secernit] ^ fluuius Wantsum,
qui est latitudinis circiter trium stadiorum, et duobus tantum in locis
est transmeabilis : Vtrumque enim caput protendit in mare. In hac
ergo applicuit seruus dei Augustinus, et socii eius, viri, vt ferunt,
15 ferme quadraginta. Acceperant* autem, precipiente beato papa Gre-
gorio, de gente Francorum interpretes : et mittens ad Ethelbertum,
mandauit, se venisse de Roma, ac nuncium ferre optimum, qui sibi
obtemperantibus eterna in celis gaudia, et regnum sine fine cum deo
viuo et vero futurum, sine vlla dubietate promitteret. Qui hec
20 audiens, manere illos in ea quam adierant insula, et eis necessaria
ministrari, donec videret quid eis faceret, iussit. Nam et antea ad
eum christiane religionis fama* peruenerat, vtpote qui et vxorem
habebat christianam de gente Francorum regia, vocabulo Berta;
quam ea conditione a parentibus acceperat, vt ritum fidei ac re-
25 ligionis sue cum episcopo quem ei adiutorem fidei dederant, nomine
Lethardo, inuiolatum seruare licentiam haberet. Post dies ergo
aliquot venit ad insulam rex, et residens sub diuo, iussit Augustinum
cum sociis ad suum ibidem aduenire colloquium. Cauerat autem ne
in aliquam domum ad se introirent *, veteri vsus augurio, ne super-
30 uentu suo, si quid malefice artis habuissent, eum superando decipe-
rent. At illi non demoniaca, sed diuina virtute prediti veniebant,
crucem pro vexillo feren^es argenteam, et imaginem domini saluatoris
in tabula depictam ; letaniasque canentes, pro sua simul et eorum
propter quos et ad quos venerant salute eterna domino supplicabant.
35 Cumque ad iussionem regis residerent, ait Augustinus'^ : *Ad tuam, o
rex, totiusque huius regni perpetuam pacem huc ingressi, optimum
nuncium sempiterne leticie, vt pridem mandauimus, afferimus tibi.
Si susceperis, hic et in eterno regno eternaliter beatificaberis. lam
enim mundi conditor, et redemptor humani generis regnum celorum
40 aperuit, et de terrigenis celestes indigenas fecit. Sic enim deus
dilexit mundum, vt filium suum vnigenitum pro mundo daret; vt
omnis qui credit in ipsum, non pereat, sed habeat vitam eternam.
^ T. Reuerentissime. ' E. tetenderant. ' om. in T. E. * al.
Acceperunt. ^ om. in T. " E. introierent. "^ This speech is
added from the Vita by Goscelinus, in Act. SS. Boll. May VI, p. 379.
De ^ancto 3ugu0tjno. 77
Tam enim infinita charitate idem dei filius homines dilexit quos fecit,
vt non solum homo inter homines fieri, verum etiam mortem, mortem
autem crucis, pro hominibus pati dignaretur. Sic enim placuit eius
ineffabili clementie, vt dyabolum captiuatorem nostrum, non in sue
diuinitatis maiestate, sed in nostre carnis infirmitate elideret, et nos 5
debitam predam, per indebitam crucis penam, a faucibus impiissimi
tyranni erueret. Cuius incarnata diuinitas innumeris virtutibus claret,
omni debilitate curata, omni virtute patrata : celo, sideribus, terra ',
mari, inferno se omnium deum ostendit et dominum. Ventos et mare
imperio sedauit, fluctus maris quasi solidum marmor'' calcauit. Tan- 10
dem mori vt homo pro hominibus dignatus, in triduo a morte sicut
deus surrexit, et solem, qui in sui conditoris nece obtenebratus est,
suo splendore clarius illustrauit. Surrexit, inquam, vt nos resusci-
taret : ascendit ad celos, vt nos illuc triumphantes aggreget. Inde
iudex omnium seculorum veniet,vt credentes in regno suo, dampnatis 15
incredulis, perpetuo coUocet. Ne autem, precellentissime regnator,
superstitionis ^ nos iudices, quod a Roma in tuos fines tue tuorumque
salutis gratia laborauimus deuenire, et ignotis gentibus quasi ingrata
beneficia subrogare; noueris, piissime, magne charitatis necessitate
vrgente id nos intendisse. Desideramus enim, super omnem mundi ao
appetitum et gloriam, quamplurimos in regno dei nostri conciues
habere ; et qui in sanctorum angelorum consortium possint proficere
ne pereant, totis nisibus certamus prospicere. Hanc quippe beni-
uolentiam Christi nostri benignitas, de inestimabili dulcedine spiritus
sui, omnibus sue veritatis preconibus vbique infundit, vt propriis 35
necessitatibus postpositis in omnium gentium salutem exardescant,
et quaslibet nationes vt parentes, vt filios, vt fratres et cognatos
habeant, et omnes vna dei dilectione amplexos ad infinita omnium
gaudiorum ac solempnitatum secula pertrahere satagant. Tales regis
nostri signiferi, cum innumeris miraculis facti testes, per gladios, per 30
ignes, per bestias, per omnia tormentorum et mortis genera mundum
saluatori suo inuictissime subdiderunt. lam olim Roma, iam Grecia,
iam reges et principes terre, iam insule gentium, propheticis inuita-
tionibus attracte, cum ipso orbe terrarum gaudent regum dominum
adorare et illi in perpetuum seruire, per quem et cum quo perhen- 35
niter valeant regnare. Tali etiam affatu* hodiernus pater totius Chris-
tianitatis Gregorius, vestram saluationem ardentissime sitiens, nec
penarum nec mortis timore prohiberetur ad vos venire, si posset ;
sed " non potest tot commissarum animarum curam deserere. Qua-
propter nos in sua vice misit, vt viam eterne lucis et ianuam vobis 40
pandamus regni celestis. Quod si contemptis idolis demoniacis * per
Christum intrare non renuitis, certissima fide semper regnabitis ^.'
Cumque, hec et his similia Augustino disserente, eius comites, prout
* E. terre, T. terra. ' So T. ; E. marinorum, al. campum. ' al. super-
stitiosos. * al. affectu. ' al. quod. • T. demonicis. ' E. regnabilis.
78 laotja le0;entia anglie»
dominus dedit, pleraque adderent ; respondit rex, dicens : * Pulchra
quidem sunt verba et promissa que affertis ; sed quia noua sunt et
incerta, non his possum assensum tribuere modo, reUctis eis que
tanto tempore cum omni Anglorum gente seruaui. Verum quia de
5 longe huc peregrini venistis, et, vt ego michi videor perspexisse ^, ea
que vos vera et optima credebatis, nobis quoque communicare desi-
derastis ; nolumus molesti esse vobis, quin potius benigno vos hos-
picio recipere et que victui ^ vestro sunt necessaria ministrare curamus ;
nec prohibemus quin omnes quos potestis fidei vestre religionis
10 predicando societis.' Dedit ergo eis mansionem in ciuitate dorober-
nensi, que imperii sui totius erat metropoUs, eisque, vt promiserat,
cum administratione victus temporaUs, Ucentiam quoque predicandi
non abstuUt. Fertur autem quod appropinquantes ciuitati, more suo
cum cruce sancta et imagine magni regis domini nostri Ihesu Christi,
15 hanc letaniam consonavoce modularentur : * Deprecamur te, domine,
in omni misericordia tua, vt auferatur furor tuus et ira tua a ciuitate
ista et de domo sancta tua, quoniam peccauimus ^' At vbi datam
sibi mansionem intrauerant, ceperunt apostoUcam primitiue ecclesie
vitam imitari ; orationibus videUcet assiduis, vigiUis, ac ieiuniis ser-
20 uiendo, verbum vite quibus poterant predicando, cuncta huius mundi
velut aUena spernendo, ea tantum que victui necessaria videbantur
ab eis quos docebant accipiendo, secundum ea que docebant ipsi per
omnia viuendo, et paratum ad patiendum aduersa queque vel etiam
[ad] moriendum pro ea quam predicabant veritate animum habendo.
25 Curabant vicissim omnes debiles et languidos, vel ad se delatos vel a
se visitatos. Adeo vt nuUus aut rarus in grege Augustini habebatur
qui non gratia sanitatum poUeret : vt non minus miracuUs quam
predicationibus tenebras gentiUum iUustrarent *. Quid mora ? Credi-
derunt nonnuUi et baptizabantur, mirantes simpUcitatem innocentis
30 vite, ac dulcedinem doctrine eorum celestis. Erat autem prope ipsam
ciuitatem ad orientem ecclesia in honore' sancti Martini antiquitus
facta, dum adhuc Romani Britanniam incolerent, in qua regina, quam
christianam fuisse prediximus, orare consueuerat. In hac ergo et
ipsi primo conuenire, psaUere, orare, missas facere, predicare et
35 baptizare ceperunt, donec rege ad fidem conuerso, maiorem predi-
candi per omnia, et ecclesias fabricandi vel restaurandi, Ucentiam
acceperant ". At vbi ipse etiam inter aUos, delectatus vita mundis-
sima sanctorum, et promissis eorum suauissimis, que vera esse
miraculorum multorum ostensione firmauerunt, credens baptizatus
40 est ; ceperunt plures cotidie ad audiendum verbum dei confluere, ac
reUcto gentihtatis ritu, vnitati se sancte Christi ecclesie credendo
sociare. Quorum fidei et conuersioni ita congratulatus esse rex
perhibetur, vt nuUum tamen cogeret ad christianismum ^, sed tantum-
1 E. prospexisse. * T. victui que. ' T. adds AUeluia. * E. illustraret.
* T. honorem, " r. acciperent. ' E. christianissimum.
De ^ancto augustino» 79
modo credentes artiori dilectione, quasi conciues sibi regni celestis,
amplecteretur. Didicerat enim a doctoribus auctoribusque sue sa-
lutis, seruitium Christi voluntarium, non coacticium, esse debere.
Nec distulit quin etiam ipsis doctoribus suis locum sedis, eorum
gradui congruum, in Doroberni^ metropoli sua donaret, simul et 5
necessarias in diuersis speciebus possessiones conferret. Interea
vir domini Augustinus venit Arelas, et ab archiepiscopo eiusdem
ciuitatis Etherio, iuxta quod iussa sancti patris Gregorii acceperat,
archiepiscopus genti Anglorum ordinatus est : Reuersusque Britan-
niam, misit continuo Romam Laurentium presbyterum et Petrum 10
monachum, qui beato pontifici Gregorio gentem Anglorum fidem
Christi suscepisse, ac se episcopum factum esse relerrent ; simul et
de eis que necessaria videbantur questionibus, eius consulta ilagitans.
Nec mora, congrua questui^ responsa recepit ; que etiam hic comodum
duximus inserere. % Interrogalio beali Augusiini : Cantuari- 15
orum ecclesie * de episcopis, qualiter cum suis clericis conuersentur,
vel de his que fidelium oblationibus accedunt altario, quante debeant
fieri portiones, et qualiter episcopus agere in ecclesia debeat.
•H Responsio beati Gregorii pape : ' Sacra scriptura testatur, quam te
bene nosse * dubium non est, et specialiter beati Pauli ad Tymotheum 20 *
epistole, in quibus eum erudire studuit qualiter in domo dei conuer-
sari debuisset. Mos autem sedis apostolice est, ordinatis episcopis
precepta tradere vt in omni stipendio quod accedit, quatuor debeant
fieri portiones : Vna videlicet episcopo et familie eius propter hospi-
talitatem atque susceptionem, alia clero, tertia pauperibus, quarta 25
ecclesiis reparandis. Sed quia tua fraternitas monasterii regulis
erudita, seorsum fieri non debet a clericis suis in ecclesia Anglorum,
que auctore deo nuper adhuc ad fidem perducta est, hanc debet
conuersationem instituere que in initio nascentis ecclesie fuit patribus
nostris ; in quibus nullus eorum ex his que possidebant, aliquid suum 30
esse dicebat, sed erant eis omnia communia ". Si qui vero sunt clerici
extra sacros ordines constituti, qui se continere non possunt, sortiri
vxores debent, et stipendia sua exterius accipere : quia et de eisdem
patribus de quibus prefati sumus, nouimus scriptum quod " diuidebatur
prout cuique opus erat." De eorum quoque stipendio cogitandum 35
atque prouidendum est, et sub ecclesiastica regula sunt tenendi, vt
bonis moribus viuant et canendis psalmis inuigilent, et ab omnibus
illicitis et cor et linguam et corpus deo auctore conseruent. Com-
muni autem vita viuentibus iam de faciendis portionibus, vel ex-
hibenda hospitalitate, et adimplenda misericordia, nobis quid erit 40
loquendum? cum omne quod superest, in causis piis ac religiosis
erogandum est, domino magistro omnium docente : " Quod superest,
date elemosinam, et ecce omnia munda sunt vobis." ' II Interrogatio
' T. dorouerni. ' al, quesitui. * al. b. Aug. episcopi Cantuariorum
ecclesie. * E. nosce. * E. comunia.
8o 3i3oiDa iLesentia an^Iie,
beati Augustini: *Cum vna sit fides, quomodo^ sunt ecclesiarum
diuerse consuetudines, et altera consuetudo missarum in sancta
romana ecclesia atque altera in Galliarum tenetur ? ' % Responsio
beati Gregorii pape : * Nouit fraternitas tua romane ecclesie consue-
6 tudinem, in qua se meminit nutritam ; sed michi placet vt, siue in
romana, siue in Galliarum, seu in qualibet ecclesia aliquid inuenisti
quod plus omnipotenti deo possit placere, sollicite eligas, et in Anglo-
rum ecclesia, que adhuc ad fidem noua est, institutione precipua, que
de multis ecclesiis colligere potuisti infundas. Non enim pro locis res,
lo sed pro bonis rebus loca amanda sunt. Ex singulis ergo quibusque
ecclesiis, que pia, que religiosa, que recta sunt, elige, et hec quasi in
fasciculum collecta, apud Anglorum mentes in consuetudinem depone.'
^ Interrogatio beati Augustini : 'Obsecro quid pati debeat, si quis
aliquid ^ furto abstulerit ? ' 1[ Responsio beati Gregoriipape : * Hoc
15 tua fraternitas expersona furis pensare potest, qualiter valeat corrigi.
Sunt enim quidam qui habentes subsidia furtum perpetrant ; et sunt
alii qui in hac re ex inopia delinquunt : Vnde necesse est vt quidam
minis ", quidam vero verberibus ; et quidam districtius, quidam autem
leuius corrigantur. Et cum paulo districtius agitur, ex charitate
20 agendum est, et non ex furore : quia ipsi hoc prestatur qui corrigitur,
ne iehenne ignibus tradatur. Sic enim nos fidelibus tenere discipli-
nam debemus, sicut boni patres carnalibus filiis solent, quos et pro
culpis verberibus feriunt, et tamen ipsos quos doloribus affligunt
habere heredes querunt, et que possident ipsis seruant quos irati*
25 [in]sequi videntur. Hec ergo charitas in mente tenenda est et ipsa
modum correctionis dictat, ita vt mens extra rationis regulam omnino
nichil faciat. Addas etiam, quomodo ea que furto de ecclesiis abstu-
lerint reddere debeant : sed absit vt ecclesia cum augmento recipiat
quod de terrenis rebus videtur amittere, et lucra de vanis querere.'
30 *!! Interrogatio beati Augustini: Si debeant duo germani fratres
singulas sorores accipere, que sunt ab illis longa progenie generate ?
% Responsio beati Gregorii pape : ' Hoc fieri modis omnibus licet :
Nequaquam enim in sacris eloquiis inuenitur quod huic capitulo con-
tradicere videatur. H Interrogatio beati Augustini: Vsque ad
35 quotam generationem debeant fideles cum propinquis sibi coniugio co-
pulari ? et nouercis [et] cognatis si liceat copulari coniugio ? Responsio
beati Gregorii pape ^ : ' Quedam terrena lex in romana republica
permittit vt siue frater et soror, seu duorum fratrum germanorum vel
duarum sororum filius et filia misceantur. Sed experimento didi-
40 cimus, ex tali coniugio sobolem non posse succrescere, et sacra lex
prohibet cognationis turpitudinem reuelare. Vnde necesse est vt
iam tertia vel quarta generatio fidelium licenter sibi iungi debeat:
nam secunda, quam prediximus, a se omni modo debet abstinere.
^ om. in T. ^ al. aliquid de ecclesia. ' «/. damnis. * E. iratim ; T.
irati 5 E. T. sequi. * pape om. in T..
De ^ancto augugtino. 8i
Cum nouerca autem miscere graue est facinus, quia et in lege scriptum
est : " Turpitudinem patris tui non reuelabis." Neque enim patris
turpitudinem filius reuelare potest, sed quia scriptum est: "erunt
duo in carne vna," qui turpitudinem nouerce, que vna caro cum
patre fuit, reuelare presumpserit, profecto patris turpitudinem reue- 5
lauit. Cum cognata quoque miscere prohibitum est, quia per iunctio-
nem ^ priorem caro fratris fuerit facta. Pro qua re etiam lohannes
Baptista capite truncatus [est] * et sancto martyrio consummatus, cui
non est dictum vt Christum negaret, et pro Christi confessione occisus
est : sed quia isdem dominus noster Ihesus Christus dixerat: "ego 10
sum veritas," quia pro veritate lohannes occisus est, videlicet et pro
Christo sanguinem fudit. Quia vero sunt multi in Anglorum gente
qui, dum adhuc in infidelitate essent, huic nephando coiriugio dicuntur
admixti, ad fidem venientes admonendi sunt vt se abstineant, et
graue hoc esse peccatum cognoscant; tremendum dei iudicium 15
timeant, ne pro carnali dilectione tormenta eterni cruciatus incurrant.
Non tamen pro hac re corporis et sanguinis domini communione
priuandi sunt, ne in eis illa vlcisci videantur in quibus se per igno-
rantiam ante lauacrum baptismatis astrinxerunt. In hoc enim tem-
pore sancta ecclesia quedam per feruorem corrigit, quedam per 20
mansuetudinem tolerat, quedam per considerationem dissimulat,
atque ita portat et dissimulat, vt sepe malum quod aduersatur por-
tando et dissimulando compescat. Omnes autem qui ad fidem
veniunt, admonendi sunt ne tale aliquid audeant perpetrare. Si qui
autem perpetrauerint, corporis et sanguinis domini communione 25
priuandi sunt : Quia sicut in ' his qui per ignorantiam fecerunt, culpa
aliquatenus toleranda est, ita in his fortiter insequenda qui non
metuunt sciendo peccare.' IT Interrogatio beaii Atigtisiim: Si
longinquitas itineris magna interiacet, vt episcopi non facile valeant
conuenire, an debeat sine aliorum episcoporum presentia episcopus 30
ordinari? 1F Responsio beati* Gregorii pape* : 'Et quidem in
Anglorum ecclesia, in qua adhuc solus tu episcopus inueniris, ordi-
nare episcopum non aliter nisi sine episcopis potes ; nam quando de
Galliis episcopi veniunt, qui in ordinatione episcopi testes assistant ?
Sed fraternitatem tuam ita volumus episcopos ordinare, vt ipsi sibi 35
episcopi longo interuallo minime disiungantur ; quatinus nulla sit
necessitas, vt in ordinatione episcopi, pastores quoque alii quorum
presentia valde est vtilis, facile debeant conuenire. Cum igitur auc-
tore deo ita fuerint episcopi in propinquis sibi locis ordinati, per
omnia episcoporum ordinatio sine aggregatis tribus vel quatuor 40
episcopis fieri non debet. Nam in ipsis rebus spiritualibus, vt sa-
pienter et mature disponantur, exemplum trahere a rebus etiam
carnalibus possumus. Certe enim dum coniugia in mundo cele-
brantur, coniugati quique conuocantur, vt qui in via iam coniugii
^ al. coniunctionem. ' om. in T. E. ' in om. in T. * om. in T.
G
82 nsotoa legentia anglie»
precesserunt, in subsequentis quoque copule gaudio misceantur.
Cur non ergo et in hac spirituali ordinatione, qua per sacrum minis-
terium homo deo coniungitur, tales conueniant, qui vel in profectu ^
ordinati episcopi gaudeant, vel pro eius custodia omnipotenti deo
5 preces pariter fundant V H Inierrogatio beati Augustini : ' Qua-
liter debemus cum Galliarum atque Britanniarum episcopis agere ? '
% Responsio beati^ Gregorii pape^ : ' In Galliarum episcopis nullam
tibi auctoritatem tribuimus : quia ab antiquis predecessorum meorum
temporibus pallium arelatensis episcopus accepit, quem nos priuare
io auctoritate percepta minime debemus. Si igitur contingat vt frater-
nitas tua ad Galliarum prouinciam transeat, cum eodem arelatense
episcopo debet agere, qualiter, si qua sunt in episcopis vicia, corri-
gantur. Qui si forte in discipline vigore tepidus * existat, tue frater-
nitatis zelo accendendus est. Cui etiam epistolas fecimus vt cum tue
15 sanctitatis presentia in GalHis, et ipse tota mente subueniat, et que
sunt creatoris nostri iussioni contraria, ab episcoporum moribus com-
pescat. Ipsos ® autem extra auctoritatem propriam episcopos Gallia-
rum iudicare non poteris ; sed suadendo, blandiendo, bonorum quo-
que operum eis imitationem monstrando, prauorum mentes ad sancti-
20 tatis studia reforma : Quia scriptum est in lege : " Per alienam messem
transiens falcem in eam mittere non debet, sed manu spicas conte-
rere et manducare," Falcem enim iudicii mittere non potes in ea
seg^te que alteri videtur esse commissa ; sed per affectum boni
operis frumenta dominica vitiorum suorum paleis expolia, et in
,25 ecclesie corpore monendo et persuadendo quasi mandendo ® conuerte.
Quicquid vero ex auctoritate agendum est, cum predicto arelatense
episcopo agatur, ne pretermitti possit hoc quod antiqua patrum
institutio inuenit. Britanniarum vero omnes episcopos tue fraterni-
tati committimus, vt indocti doceantur, infirmi persuasione robo-
30 rentur '', peruersi auctoritate corrigantur.* ^ Interrogatio beati
Augustini: Si pregnans mulier debeat baptizari? aut, postquam
genuerit, post quantum tempus possit ecclesiam intrare ? aut etiam,
ne morte preoccupetur quod genuerit, post quot dies hoc liceat sacri
baptismatis sacramenta* suscipere? aut post quantum tempus huic
35 vir suus possit in carnis copulatione coniungi ? aut si menstrua con-
suetudine tenetur, an ecclesiam intrare liceat, aut sacre communionis
sacramenta ^ percipere ? aut vir sue coniugi permixtus, priusquam
lauetur aqua, si ecclesiam possit intrare, vel etiam ad misterium
communionis sacre accedere? Que omnia® rudi Anglorum genti
40 oportet haberi comperta. H Responsio beati^" Gregorii pape : * Hoc
non ambigo fraternitatem tuam esse requisitam, cui iam et responsum
reddidisse me arbitror. Sed hoc quod ipse dicere et sentire potuisti,
'^ E. profecto; T. profectu; al, provectu. ^ E. fundantur. ' om. in T.
* E. trepidus. " al. Ipse. ° E, mandando. ' E. roborantur. ' E. sacra.
» T. omni. ^» om. in T.
De ^ancto aupstino» 83
credo quia mea apud te volueris responsione firmari. Mulier etenim
pregnans cur non debeat baptizari, cuni non sit ante omnipotentis
dei oculos culpa aliqua fecunditas camis ? Nam cum primi parentes
nostri in paradiso deliquissent, immortalitatem quam acceperant
recto dei iudicio perdiderunt. Quia itaque idem omnipotens deus 5
humanum genus pro culpa sua funditus extinguere noluit, et im-
mortalitatem homini pro peccato suo abstulit, et tamen pro benigni-
tate sue pietatis, fecunditatem ei* sobolis reseruauit. Quod igitur
nature humane ex omnipotentis dei dono seruatum est, qua ratione
poterit a sacri baptismatis gratia prohiberi ? In illo quippe mysterio, lo
in quo omnis culpa funditus extinguitur, valde stultum est si donum
gratie contradicere posse videatur. Cum vero enixa fuerit mulier,
post quot dies debeat ecclesiam intrare, testamenti veteris precep-
tione didicisti, vt pro masculo diebus trigintatribus ", pro femina
autem diebus sexagintasex debeat abstinere. Quod tamen sciendum 15
est quod^ in misterio accipitur*. Voluptas etenim carnis, non dolor
in culpa est ; in carnis commixtione voluptas est, nam in prolis
prolatione gemitus. Vnde et ipsi prime matri omnium dicitur : " in
dolore paries." Si itaque enixam mulierem prohibemus ecclesiam in-
trare, ipsam penam suam in culpam deputamus. Baptizare autem [vel] 20
enixam mulierem, vel hoc quod genuerit, si mortis periculo vrgetur,
vel ipsam hora eadem qua gignit, vel hoc quod gignitur, eadem qua
natum est, nuUo modo prohibetur : quia sancti misterii gratia, sicut
viuentibus atque discementibus cum magna discretione prouidenda
est, ita his quibus mors imminet, sine vUa dilatione offerenda ; ne 25
dum adhuc tempus ad prebendum redemptionis misterium queritur,
interueniente paululum mora inueniri non valeat qui redimatur. Ad
eius vero concubitum vir suus accedere non debet, quoadusque qui
gignitur ablactatur. Praua autem in coniugatorum moribus consue-
tudo surrexit vt mulieres filios quos gignunt nutrire contempnant 30
eosque aliis mulieribus ad nutriendum tradant : Quod videlicet ex
sola causa incontinentie videtur inuentum, quia dum se continere
nolunt, despiciunt lactare quos gignunt. He itaque que filios suos
ex praua consuetudine aliis ad nutriendum tradunt, nisi purgationis
tempus transierit *, viris suis non debent admisceri : quippe quia et 35
sine partus causa, cum in consuetis menstruis detinentur, viris suis
misceri prohibentur, ita vt morte lex sacra feriat si quis vir ad
menstruatam mulierem accedat. Que tamen mulier dum consue-
tudinem menstruam patitur, prohiberi ecclesiam intrare non debet,
quia ei nature superfluitas in culpam non valet reputari, et per hoc 40
quod inuita patitur iustum non est vt ingressu ecclesie priuetur.
Nouimus namque quod mulier que fluxum patiebatur sanguinis, post
tergum domini humiliter veniens, vestimenti eius fimbriam tetigit,
* T. E. esse. ^ T. tres. ' al. quia. * ora. : Nam si hora eadem qua genuerit,
actura gratias intrat ecclesiam, nuUo peccati pondere gravatur. ' £. transierint.
G 2
84 Botja leg:en0a anglie.
atque ab ea statim sua infirmitas recessit. Si ergo in fluxu sanguinis
posita laudabiliter potuit domini vestimentum tangere, cur que men-
struum sanguinis patitur, ei non liceat domini ecclesiam intrare ?
Sed dices : illam infirmitas compulit, has vero de quibus loquimur
5 consuetudo constringit. Perpende autem, charissime frater, quia
omne quod in hac mortali carne patimur ex infirmitate nature est,
digno dei iudicio post culpam ordinatum. Esurire namque, sitire,
estuare, algere, lacessere, ex infirmitate nature est : Et quid est aliud,
contra famem alimenta, contra sitim potum, contra estum auras, contra
10 frigus vestem, contra lassitudinem requiem querere, nisi medica-
mentum quidem contra egritudines explorare? Femine itaque et
menstruus sui sanguinis fluxus egritudo est. Si igitur bene pre-
sumpsit que vestimentum domini in ^ languore posita ^ tetigit ; quod
vni persone infirmanti conceditur, cur non concedatur cunctis mulie-
15 ribus, que nature sue vitio infirmantur? Sancte autem communionis
misterium in eisdem diebus percipere non debet prohiberi. Si
autem ex veneratione magna percipere non presumpsit, laudanda
est; sed si perceperit, non iudicanda. Bonarum quippe mentium
est, et ibi aliquando ^ culpas suas agnoscere vbi culpa non est ; quia
20 sepe sine culpa agitur quod venit ex culpa. Vnde etiam cum esuri-
mus, sine culpa comedimus, quibus ex culpa primi hominis factum est
vt esuriamus. Menstrua* enim consuetudo mulieribus non aliqua
culpa est, videlicet que naturaliter accidit. Sed tamen quod natura
ipsa ita viciata est, vt etiam sine voluntatis studio videatur esse
25 poUuta, ex culpa venit vitium, in quo se ipsa qualis per iudicium
facta sit, humana natura cognoscat, et homo qui culpam sponte
. perpetrauit, reatum culpe portet inuitus. Atque ideo femine cum
semetipsis considerent, et si menstrua consuetudine ad sacramentum
dominici corporis et sanguinis accedere non presumant, de sua recta
30 consideratione laudande sunt. Dum vero percipiendo ex religiose
vite consuetudine, eiusdem misterii amore rapiuntur, reprimende,
sicut prediximus, non sunt. Sicut enim in testamento veteri exte-
riora opera obseruantur, ita in testamento nouo, non tam quod
exterius agitur, quam id quod interius cogitatur, sollicita intentione
35 attenditur, vt subtili sententia puniatur. Nam cum multa lex velut
immunda manducare prohibeat, in euangelio tamen dominus dicit :
" non quod intrat in os, coinquinat hominem ; sed que exeunt de
ore, illa sunt que coinquinant hominem " ; atque paulopost subiecit
exponens : " ex corde exeunt cogitationes male." Vbi vbertim in-
40 dicatum est quia illud ab omnipotente deo pollutum esse in opere
ostenditur quod ex pollute cogitationis radice generatur. Vnde
Paulus quoque apostolus dicit ; " Omnia munda mundis, coinquinatis
autem et infidelibus nichil mundum " ; atque mox eiusdem causam
* E. in illa. ' T. E. postea. ^ al. aliquo modo. * E. Mensterna.
De ^ancto augugtino. 85
coinquinationis annuncians subiungit: *' coinquinata sunt enim et
mens eorum et conscientia." Si ergo cibus immundus non est, cui
mens immunda non fuerit ; cur quod munda mente mulier ex natura
patitur, ei in immundiciam deputatur? Vir autem cum propria con-
iuge dormiens, nisi lotus aqua, intrare ecclesiam non debet ; sed 5
neque lotus intrare statim debet. Lex autem veteri populo precipit
vt mixtus vir mulieri, et lauari aqua debeat, et ante solis occasum
ecclesiam non intrare. Quod tamen spiritualiter intelligi potest : quia
mulieri vir miscetur quando illicite concupiscentie animus in cogita-
tione per delectationem coniungitur, quia nisi prius ignis concu- 10
piscentie a mente deferueat, dignum se congregationi fratrum estimare
non debet, qui se grauari per nequitiam praue voluntatis videt.
Quamuis de hac re diuerse hominum nationes diuersa sentiant, atque
alia custodire videantur, Romanorum tamen semper ab antiquioribus
vsus fuit, post ammixtionem proprie coniugis, et lauachri purifica- 15
tionem querere et ab ingressu ecclesie paululum reuerenter abstinere.
Nec hec dicentes, culpam deputamus esse coniugium ; sed quia ipsa
licita admixtio coniugis sine voluptate carnis fieri non potest, a sacri
loci ingressu abstinendum est, quia voluptas ipsa esse sine culpa
nullatenus potest. Non enim de adulterio vel fornicatione, sed de 20
legitimo coniugio natus fuerat qui dicebat : " Ecce enim in iniquita-
tibus conceptus sum, et in delictis peperit me mater mea." Qui enim
in iniquitatibus se conceptum nouerat, a delicto se natum gemebat :
quia portat in ramo humorem vicii, quem traxit ex radice. In quibus
tamen verbis non admixtionem coniugum iniquitatem nominat, sed 25
ipsam videlicet voluptatem admixtionis. Sunt etenim multa que
licita ac legitima sunt, et tamen in eorum actu aliquatenus fedamur :
Sicut sepe irascendo culpas insequimur, et tranquillitatem in nobis
animi perturbamus ; et cum rectum sit quod agitur, non est tamen
approbabile quod in eo animus perturbatur. Contra vitia quippe 30
delinquentium iratus fuerat qui dicebat : " turbatus est pre ira oculus
meus." Quia enim nonvalet nisi tranquilla mens in contemplationis
se lucem suspendere, in ira suum oculum turbatum dolebat quia
dum male actum deorsum insequitur, confundi atque turbari a sum-
morum contemplatione cogebatur. Et laudabilis ergo est ira contra 35
vitium, et tamen molesta, quia turbatum se aliquem reatum incurrisse
estimabat. Oportet itaque legitima carnis copula vt causa prolis sit,
non voluptatis ; et carnis commixtio, creandorum liberorum sit gratia,
non satisfactio vitiorum. Si quis vero sua coniuge, non cupidine
voluptatis raptus, sed solummodo creandorum liberorum gratia vtitur, 40
iste profecto siue de ingressu ecclesie, seu de sumendo dominici
corporis sanguinisque misterio, suo est iudicio relinquendus : Quia a
nobis prohiberi non debet accipere, qui in igne positus nescit ardere.
Cum vero non amor optande sobolis, sed voluptas dominatur in opere
commixtionis : habent coniuges etiam de sua commixtione quod 45
86 5i3ot3a leffenta anglie»
doleant, Hoc enim eis concedit sancta predicatio, et tamen de
ipsa concessione metu animum concutit. Nam cum Paulus apos-
tolus diceret : " qui se continere non potest, habeat vxorem suam,"
statim subiungere curauit : " Hoc autem dico secundum indul-
5 gentiam, non secundum imperium." Non enim indulgetur quod
licet, quia iustum est. Quod igitur indulgeri dixit, culpam esse
demonstrauit. Vigilanti vero mente pensandum est quod in Syna
monte dominus ad populum locuturus, prius eundem populum ab-
stinere a mulieribus precepit. Et si illic vbi dominus per creaturam
lo subditam hominibus loquebatur, tanta prouisione est mundicia cor-
poris requisita, vt qui verba dei perciperent mulieribus mixti non
essent : quantomagis mulieres, que corpus domini omnipotentis
accipiunt, custodire in se mundiciam carnis debent, ne ipsa inestima-
bilis misterii magnitudine grauentur? Hinc etenim ad Dauid de
15 pueris suis per sacerdotem dicitur, vt si a mulieribus mundi essent,
panes propositionis acciperent, quos omnino non acciperent, nisi
prius mundos eos Dauid a mulieribus fateretur. Tunc autem vir qui
post admixtionem coniugis lotus aqua fuerit, etiam sacre communionis
misterium valet accipere, cum ^ ei iuxta prefinitam sententiam, etiam
20 ecclesiam licuerit intrare,' IT Interrogatio beati Augustini: Si
post illusionem que per sompnium solet accidere, vel corpus domini
quilibet accipere valeat, vel, si sacerdos sit, sacra misteria celebrare ?
^ Responsio beati Gregoriipape ^ : ' Hunc quidem testamentum veteris
legis, sicut in superiori capitulo iam diximus, pollutum dicit, et nisi
25 lotum aqua, ei vsque ad vesperum intrare ecclesiam non concedit.
Quod tamen aliter populus spiritualis intelligens, sub eodem intel-
lectu accipiet quo prefati sumus : quia quasi per sompnium illuditur
qui temptatus immundicia, veris imaginibus in cogitatione inquinatur.
Sed lauandus est aqua, vt culpas cogitationis lachrymis abluat; et
30 nisi prius ignis temptationis recesserit, reum se quasi vsque ad
vesperum cognoscat. Sed est in eadem illusione valde necessaria
discretio, que subtiliter pensare debeat ex qua re accidat menti
dormientis. Aliquando enim ex crapula, aliquando ex nature super-
fluitate vel infirmitate, aliquando ex cogitatione contingit. Et quidem
35 cum ex nature superfluitate vel infirmitate euenerit, omnino hec
illusio non est timenda, quia hanc animum nescientem pertulisse
magis dolendum est quam fecisse. Cum vero vltra modum appetitus
gule in sumendis alimentis rapitur, atque idcirco humorum recepta-
cula grauantur, habet exinde animus aliquem reatum, non tamen
40 vsque ad prohibitionem percipiendi sancti misterii, vel missarum
solempnia celebrandi: cum fortasse aut dies festus exigit, aut ex-
hiberi misterium, pro eo quod sacerdos alius in loco deest, ipsa
necessitas compellit. Nam si assunt alii qui implere ministerium
valeant, illusio pro crapula facta a perceptione sacri misterii pro-
^ T. E. cui. * pape om. in T.
^t ^ancto augustino. 87
hibere^ non debet, sed ab immolatione sacri misterii abstinere (vt
arbitror) humiliter debet : si tamen dormientis mentem turpi imagina-
tione non concusserit. Nam sunt quibus ita plerumque illusio nas-
citur, vt eorum animus, etiam in sompno corporis positus, turpibus
imaginationibus non fedetur. Qua in re vnum ibi ostenditur, ipsa 5
mens rea, non tamen suo iudicio libera, cum se, etsi dormienti
corpore nichil meminit vidisse, tamen in vigiliis corporis, meminit
in ingluuiem cecidisse. Sin vero ex turpi cogitatione vigilantis oritur
illusio dormientis, patet animo reatus suus : Videt enim a qua radice
inquinatio illa processerit, quia quod cogitauit sciens, hoc pertulit lo
nesciens. Sed pensandum est, ipsa cogitatio vtrum suggestione, an
delectatione, vel, quod maius est, peccati consensu acciderit. Tribus
etenim modis impletur omne peccatum : videljcet suggestione, delec-
tatione, consensu. Suggestio quippe fit per dyabolum, delectatio per
carnem, consensus per spiritum : Quia et primam culpam serpens 15
suggessit, Eua vero "^ velut caro delectata est, Adam vero velut spiritus
consensit. Et necessaria est magna discretio, vt inter suggestionem
atque delectationem, inter delectationem et consensum, iudex sui
animus presideat. Cum enim malignus spiritus peccatum suggerit
in mente, si nulla peccati delectatio sequitur, omnino perpetratum 20
non est : Cum vero delectare ' caro ceperit, tunc peccatum incipit
nasci : Si autem ex deliberatione consentit, tunc peccatum cognoscitur
perfici. In suggestione igitur peccati semen * est, in delectatione fit
nutrimentum, in consensu perfectio. Et sepe contingit vt hoc quod
malignus spiritus seminat in cogitatione, caro in delectationem trahat : 25
nec tamen anima eidem delectationi consentiat. Et cum caro delec-
tare' sine animo nequeat, ipse tamen animus camis voluptatibus
reluctans, in delectatione carnali aliquo modo ligatur inuitus, vt ei ex
ratione contradicat ne consentiat, et tamen delectatione ligatus sit,
sed ligatum se vehementer ingemiscat. Vnde et ille celestis exercitus 30
precipuus miles gemebat dicens : " Video autem aliam legem in
membris meis repugnantem legi mentis mee, et captiuum me du-
centem in legem' peccati, que est in membris meis." Si autem
captiuus erat, minime pugnabat. Sed et pugnabat: quapropter et
captiuus erat, et pugnabat : Igitur legi mentis lex que in membris est 35
repugnabat. Si autem pugnabat, captiuus non erat. Ecce itaque
homo est (vt ita dixerim) captiuus et liber : Liber ex iusticia quam
diligit, captiuus ex delectatione quam portat inuitus.' Hucusque
responsiones beati pape Gregorii ad consulta reuerendissimi antistitis
Augustini. Epistolam vero quam se arelatensi episcopo fecisse com- 40
memorat, ad Virgilium Etherii successorem dederat ; cuius hec forma
est : * Reuerendissimo et sanctissimo fratri Virgilio episcopo ',
Gregorius seruus seruorum dei. Quantus sit affectus venientibus
* T. E. prohiberi. * al. om. ' al. delectari. * T. si mens ; al. initium.
* al. lege. * al, coepiscopo.
88 ii5ot)a ILegentia angiie,
sponte fratribus impendendus, ex eo quod plerumque solent chari-
tatis causa inuitari, cognoscitur. Et ideo, si communem fratrem
Augustinum episcopum ad vos venire contigerit, ita illum dilectio
vestra, sicut decet, afFectuose dulciterque suscipiat, vt et ipsum con-
6 solationis sue bono refoueat, et alios, qualiter fraterna charitas
colenda sit, doceat. Et quoniam sepius euenit vt hi qui longe sunt
positi, prius ab aliis, que sunt emendanda cognoscant : si quas forte
fraternitati vestre sacerdotum vel aliorum culpas intulerit, vna cum
eo residentes subtili cuncta inuestigatione perquirite, et ita vos in ea
lo que deum ofFendunt et ad iracundiam prouocant, districtos ac sol-
licitos exhibete, vt ad aliorum emendationem et vindicta culpabilem
feriat, et innocentem falsa opinio non affligat. Deus te incolumem
custodiat, reuerendissime frater. Data die decima kalendarum iulia-
rum, imperante domino nostro Mauricio Tiberio piissimo Augusto
15 anno nonodecimo, post consulatum^ eiusdem domini nostri anno
octauodecimo, indictione quarta.' Preterea idem papa Gregorius
Augustino episcopo, quia suggesserat ei multam quidem sibi esse
messem, sed operarios paucos, misit cum prefatis suis legatariis
plures cooperatores ac verbi ministros : in quibus primi et precipui
20 erant Mellitus, lustus, Paulinus, Rufinianus ; et per eos generaliter
vniuersa que ad cultum erant ac ministerium ecclesie necessaria,
vasa videlicet sacra, et vestimenta altarium, ornamenta quoque eccle-
siarum, et sacerdotalia vel clericalia indumenta, sanctorum etiam^
apostolorum ac martyrum reliquias, necnon et codices plurimos.
25 Misit etiam litteras in quibus significat se ei pallium direxisse, simul
et insinuat qualiter episcopos in Britannia constituere debuisset.
Quarum litterarum iste est textus : ' Reuerendissimo et sanctis-
simo fratri Augustino coepiscopo, Gregorius seruus seruorum dei.
Cum certum sit pro omnipotente deo laborantibus ineffabilia eterni
30 regni premia reseruari ; nobis tamen eis necesse est honorum bene-
ficia tribuere, vt in spiritualis operis studio ex remuneratione valeant
multiplicius insudare. Et quia noua Anglorum ecclesia ad omni-
potentis dei gratiam, eodem domino largiente, et te laborante per-
ducta est, vsum tibi pallii in ea ad sola missarum solempnia agenda
35 concedimus ; ita vt per loca singula duodecim episcopos ordines, qui
tue subiaceant ditioni, quatinus londoniensis ' ciuitatis episcopus
semper imposterum a synodo propria debeat consecrari, atque
honoris pallium ab hac sancta et apostolica, cui deo auctore deseruio,
sede percipiat. Ad Eboracam vero ciuitatem volumus* episcopum
40 mittere quem ipse iudicaueris ordinari ^ ; ita dumtaxat, vt si eadem
ciuitas cum finitimis locis verbum dei receperit, ipse quoque duo-
decim episcopos ordinet, et metropolitani honore perfruatur: Quia
^ T. E. pontificatus ; r. post consulatum. The original MS. had PC, which
was wrongly taken for pontificatus. * E. et. ^ T. lundoniensis. * al. te
volumus. ° al. ordinare.
De ^ancto augujBitino, 89
ei quoque, si vita comes fuerit, pallium tribuere domino fauente
disponimus, quem tamen tue fraternitatis volumus dispositioni sub-
iacere. Post obitum vero tuum ita episcopis quos ordinauerit presit,
vt londoniensis episcopi nuUo modo ditioni subiaceat. Sit vero inter
Londonie ^ et Eborace ciuitatis episcopos imposterum honoris ista 5
distinctio, vt ipse prior habeatur qui prius fuerit ordinatus. Communi
autem consilio et concordi actione queque sunt pro Christi zelo
agenda, disponant, vnanimiter recte senciant, et ea que senserint,
non sibimet discrepando perficiant. Tua vero fraternitas non solum
eos episcopos quos ordinauerit, neque hos tantummodo qui per lo
Eborace episcopum fuerint ordinati, sed etiam omnes Britannie
sacerdotes habeat domino nostro Ihesu Christo auctore subiectos;
quatinus ex lingua et vita tue sanctitatis, et recte credendi et bene
viuendi formam percipiant, atque officium suum fide ac moribus
exequentes, ad celestia, cum dominus voluerit, regna pertingant. 13
Deus te incolumem custodiat, reuerendissime frater. Data die decima
kalendarum iuliarum, imperante domino nostro Mauricio Tiberio
piissimo Augusto, anno nonodecimo, post consulatum^ eiusdem
domini anno octauodecimo, indictione quarta.' Abeuntibus autem
prefatis legatariis, misit post eos beatus papa Gregorius litteras 20
memoratu dignas, in quibus aperte, quam studiose erga saluationem
nostre gentis inuigilauerit, ostendit, ita scribens : * Dilectissimo
filio Mellito abbati, Gregorius seruus seruorum dei. Post discessum
congregationis [nostre]^ que tecum est,valde sumus suspensi redditi,
quia nichil de prosperitate vestri itineris audisse nos contigit. Cum 35
ergo deus omnipotens vos ad reuerendissimum virum Augustinum
episcopum perduxerit, dicite ei quid diu mecum de causa Anglorum
cogitans tractaui * : videlicet quia phana idolorum destrui in eadem
gente minime debeant, sed ipsa que in eis sunt idola destruantur ;
aqua benedicta fiat et ' in eisdem phanis aspergatur, altaria con- 30
struantur, reliquie ponantur: quia si phana eadem bene constructa
sunt, necesse est vt a cultu demonum in obsequium veri dei debeant
commutari : vt dum gens ipsa eadem phana sua non videt destrui, de
corde errorem deponat, et deum verum cognoscens et adorans, ad
loca que consueuit, familiarius concurrat. Et quia boues solent in 35
sacrificio demonum multos occidere, debet eis etiam hac de re aliqua
solempnitas immutari: vt die dedicationis, vel natalicii sanctorum
martyrum quorum illic reliquie ponuntur, tabernacula sibi circa
easdem ecclesias que ex phanis commutate sunt, de ramis arborum
faciant, et religiosis conuiuiis solempnitatem celebrent ; nec dyabolo 40
iam animalia immolent, sed ad laudem dei in esu suo animalia occi-
dant, et donatori omnium de sacietate sua gratias referant : Vt dum
eis aliqua exterius gaudia reseruantur, ad interiora gaudia consentire
facilius valeant. Nam duris mentibus simul omnia abscidere im-
* T. lundonie. ' See note 1, p. 88. ' om. in E. * E. tractatui. * om. in T.
90 3l3oi3a iLeg:eniia angiie»
possibile esse non dubium est, et ^ is qui summum locum ascendere
nititur, gradibus vel passibus, non autem saltibus, eleuatur. Sic
israelitico populo in Egypto dominus se quidem innotuit, sed tamen
eis sacrificiorum vsus, que dyabolo solebant exhibere, in cultu proprio
5 reseruauit, vt eis in suo sacrificio animalia immolare preciperet ;
quatinus cor mutantes, aliud de sacrificio amitterent, aliud retinerent :
^vt etsi ipsa essent animalia que ofFerre consueuerant, vero tamen deo
hec et non idolis immolantes, iam sacrificia ipsa non essent. Hec
igitur dilectionem tuam predicto fratri necesse est dicere, vt ipse in
10 presenti illic positus perpendat qualiter omnia debeat dispensare.
Deus te incolumem custodiat, dilectissime fili. Data " ' etc. vt supra.
Quo in tempore misit etiam Augustino epistolam super miracuHs
que per eura facta esse cognouerat, in qua eum, ne^ per illorum
copiam periculum elationis incurreret, his verbis hortatur : ' Scio,
15 frater charissime, quia omnipotens deus per dilectionem tuam in
gente quam elegi voluit, magna miracula ostendit. Vnde necesse est
vt de eodem dono celesti et timendo gaudeas, et gaudendo perti-
mescas. Gaudeas videlicet, quia Anglorum anime per exteriora
miracula ad interiorem gratiam pertrahuntur ; pertimescas vero, ne
20 inter signa que fiunt, infirmus animus in sui presumptione se eleuet,
et vnde foras in honorem tollitur, inde per inanem gloriam intus
cadat. Meminisse etenim debemus quia discipuli cum gaudio a
predicatione redeuntes, dum celesti magistro dicerent : " Domine, in
nomine tuo etiam demonia nobis subiecta sunt," protinus audierunt :
25 " Nolite gaudere super hoc, sed potius gaudete quia nomina vestra
scripta sunt in celo." In priuata enim et temporali leticia mentem
posuerant qui de miraculis gaudebant; sed de priuata* ad com-
munem, de temporali ad eternam leticiam reuocantur quibus dicitur :
" In hoc gaudete quia nomina vestra scripta sunt in celo." Non enim
.?o omnes electi miracula faciunt ; sed tamen eorum nomina omnium in
celo tenentur asscripta. Veritatis etenim discipulis esse gaudium
non debet nisi de eo bono quod commune cum omnibus habent, [et]
in quo leticie finem ® non habent. Restat itaque, frater charissime, vt
inter ea que operante domino exterius facis, semper te interius
35 subtiliter iudices, ac subtiliter intelligas et temetipsum quis sis, et
quanta sit in eadem gente gratia pro cuius conuersione etiam facien-
dorum signorum dona percepisti. Et si quando te creatori nostro
seu per linguam, siue per opera reminisceris deliquisse, semper hec
ad memoriam reuoces, vt surgentem cordis gloriam memoria reatus
40 premat. Et quicquid de faciendis signis acceperis vel accepisti, hec
non tibi, sed illis deputes donata pro quorum tibi salute collata sunt.'
Misit idem beatus papa Gregorius eodem tempore etiam regi Ethel-
berto epistolam, simul et dona in diuersis speciebus perplura : tem-
^ al. et quia. ' «/. Data die decima quinta, etc. * E. nec. * T. priuato.
^ T. finem leticie.
De ^ancto auffustino. 91
poralibus quoque bonoribus regem glorificare satagens, cui glorie
celestis suo labore et industria noticiam prouenisse gaudebat. Ex-
emplar autem epistole hoc est : ' Domino gloriosissimo atque
precellentissimo filio Ethelberto regi Anglorum, Gregorius episcopus.
Propter hoc omnipotens deus bonos quosque ad populorum regimina s
perducit, vt per eos omnibus quibus prelati fiierint, dona sue pietatis
impendat ; quod in Anglorum gente factum cognouimus : cui vestra
gloria idcirco est preposita, vt per bona que vobis concessa sunt,
etiam subiecte vobis genti superna beneficia prestarentur. Et ideo,
gloriose fili, eam quam accepisti diuinitus gratiam, sollicita mente lo
custodi, Christianam fidem in populis tibi subditis extendere festina,
zelum rectitudinis tue in eorum conuersione multiplica, idolorum
cultus insequere, phanorum edificia euerte,' subditorum mores et
magna vite mundicia, exhortando, terrendo, blandiendo, corrigendo,
et boni operis exempla monstrando edifica; vt illum retributorem 15
inuenias in celo, cuius nomen atque cognitionem dilataueris * in terra.
Ipse enim quoque vestre'' glorie nomen etiam posteris gloriosius
reddet, cuius vos honorem queritis et seruatis in gentibus. Sic
etenim Constantinus quondam piissimus imperator, romanam rem-
publicam a peruersis idolorum cultibus reuocans, omnipotenti deo 20
domino nostro Ihesu Christo secum subdidit, seque cum subiectis
populis tota ad eum mente conuertit. Vnde factum est vt antiquorum
principum nomen suis vir ille laudibus vinceret, et tanto in opinione
precessores suos, quanto in bono opere, superaret. Et nunc itaque
vestra gloria cognitionem vnius dei, patris et filii et spiritus sancti, 25
regibus ac populis sibimet subiectis festinet infundere, vt et antiquos
gentis sue reges laudibus ac meritis transeat, et quanto in subiectis
suis aliena peccata deterserit, tanto etiam de peccatis propriis ante
omnipotentis dei terribile examen securior fiat. Reuerendissimus
frater noster Augustinus episcopus, in monasterii regula edoctus, 30
sacre scripture scientia repletus, bonis auctore deo operibus preditus,
queque vos ammonet libenter audite, deuote peragite, studiose in
memoria reseruate : quia si vos eum in eo quod pro omnipotente deo
loquitur, auditis, idem omnipotens deus hunc pro vobis exorantem
celerius exaudi[e]t. Si enim (quod absit) verba eius postponitis, 35
quando eum omnipotens deus poterit audire pro vobis, quem vos
negligitis audire pro deo ? Tota igitur mente cum eo vos in feruore
fidei stringite, atque annisum illius virtute quam vobis diuinitas
tribuit, adiuuate, vt regni sui vos ipse faciat esse participes, cuius vos
fidem in regno vestro recipi facitis et custodiri. Preterea scire 40
gloriam vestram volumus quia, sicut in scriptura sacra ex verbis
domini omnipotentis agnoscimus, presentis mundi iam terminus iuxta
est, et sanctorum regnum venturum est, quod nuUo vnquam poterit
fine terminari. Appropinquante autem eodem mundi termino, multa
* E. delataueris. * r. vestre quoque.
92 3i5ot)a ileefentia anglie»
imminent que antea non fuerant ^ : videlicet immutationes aeris, terro-
resque de celo, et contra ordinationem temporum tempestates, bella,
fames, pestilentie, terremotus per loca ; que tamen non omnia nostris
diebus ventura sunt, sed post nostros dies omnia subsequentur. Vos
5 itaque, si qua ex his euenire in terra vestra cognoscitis, nullomodo
vestrum animum perturbetis ; quia idcirco hec signa de fine seculi
premittuntur, vt de animabus nostris debeamus esse solliciti, de
mortis hora suspecti, et venturo iudici in bonis actibus inueniamur
esse preparati. Hec nunc, gloriose fili, paucis locutus sum verbis, vt
10 cum christiana fides in regno vestro excreuerit, nostra quoque apud
vos locutio latior excrescat, et tanto plus loqui libeat, quanto se in
mente nostra gaudia de gentis vestre perfecta conuersione multipli-
cant. Parua autem exennia transmisi, que vobis parua non erunt,
cum a vobis ex beati Petri apostoli fuerint benedictione suscepta.
15 Omnipotens itaque deus in vobis gratiam suam, quam cepit, perficiat,
atque vitam vestram et hic per multorum annorum curricula ex-
tendat, et post longa tempora in celestis vos patrie congregatione
recipiat. Incolumem excellentiam vestram gratia superna custodiat,
domine fili. Data die decima kalendarum iuliarum, imperante do-
20 mino nostro Mauricio Tiberio piissimo Augusto anno nonodecimo, post
consulatum'^ eiusdem domini nostri anno octauodecimo, indictione
quarta,' At Augustinus, vbi in regia ciuitate sedem episcopalem,
vt prediximus, accepit, recuperauit in ea, regio fultus adminiculo,
ecclesiam quam inibi antiquo Romanorum fidelium opere factam
25 fuisse didicerat, et eam in nomine sancti saluatoris dei et domini
nostri Ihesu Christi sacrauit, atque ibidem sibi habitationem statuit,
et cunctis successoribus suis. Fecit autem et monasterium non
longe ab ipsa ciuitate ad orientem, in -quo, eius hortatu, Ethelbertus
ecclesiam beatorum apostolorum Petri et Pauli a fundamentis con-
30 struxit ac diuersis donis ditauit, in -qua ipsius Augustini, et omnium
episcoporum dorobernensium ', simul et regum Cancie poni corpora
possent. Quam tamen ecclesiam non ipse Augustinus, sed successor
eius Laurentius consecrauit. Primus autem eiusdem monasterii abbas
Petrus presbyter fuit, qui legatus Galliam missus, dimersus* est in
35 sinu maris qui vocatur Amflet, et ab incolis loci ignobili traditus sepul-
ture : Sed omnipotens deus vt qualis meriti vir fuerit demonstraret,
omni nocte supra sepulchrum eius lux celestis apparuit, donec anim-
aduertentes vicini, qui videbant, sanctum fuisse virum qui ibi esset
sepultus, et inuestigantes vnde vel quis esset, abstulerunt corpus, et
40 in Bononia ciuitate iuxta honorem tanto viro congruum in ecclesia
posuerunt. Anno autem domini sexcentesimoquinto beatus Gre-
gorius, postquam romanam sedem tresdecim annis, mensibus sex,
diebus decem rexisset ^, ad celestem g'.oriam translatus est. Quem
^ al. fuerunt. ^ T, E. pontificatus. ^ T. doruernensium. * al. demersus.
* al. rexit.
De ^ancto augustino. 93
recte nostrum appellare possumus et debemus apostolum : quia cum
primum in toto orbe gereret pontificatum et conuersis iam dudum
ad fidem veritatis esset prelatus ecclesiis, nostram gentem, eatenus
idolis mancipatam, Christi fecit ecclesiam. Nec silentio pretereunda
opinio que de beato Gregorio traditione maiorum ad nos vsque per- 5
lata est : quavidelicet ex causa ammonitus, tam sedulam erga salutem
nostre gentis curam gessit. Dicunt quia die quadam, cum aduenien-
tibus nuper mercatoribus multa venalia in forum fuissent allata,
multi[que] ad emendum confluxissent, et ipsum Gregorium interalios
aduenisse, ac vidisse inter alia pueros venales positos, candidi cor- 10
poris ac venusti vultus, capillorum quoque forma egregia. Quos cum
aspiceret, interrogauit, de qua regione vel terra essent allati ? Dictum-
que est quia de Britannia insula, cuius incole' talis essent aspectus.
Rursus interrogauit, vtrum insulani Christiani essent, an paganicis
adhuc erroribus implicati? Dictumque est quod essent pagani. At 15
ille intimo ex corde longa trahens suspiria, ' heu prochdolor, inquit,
quod tam lucidi vultus homines tenebrarum auctor possidet, tanta-
que gratia frontis perspicue^ mentem ab interna gratia vacuam
gestat ! ' Rursus ergo interrogauit, quod esset vocabulum gentis
illius? Responsumque ' est quod Angli vocarentur. At ille : ' Bene, 20
inquit, Angli ', nam et angelicam habent faciem, et tales angelorum in
celis decet esse coheredes. Quod habet nomen ipsa prouincia de qua
isti sunt allati?' Responsum est quia Deiri vocarentur idem pro-
uinciales. Et ille : * Bene, inquit, Deiri, quia* de ira eruti, ad miseri-
cordiam Christi vocandi ". Rex prouincie illius quomodo appellatur ? ' 25
Responsumque est quod AUe * diceretur. At ille alludens ad nomen,
ait : * All(elui)a ad ^ laudem dei creatoris illis in partibus oportet can-
tari.' Ascendensque ad pontificem summum— nondum enim erat ipse
pontifex factus— rogauit vt genti Anglorum in Britanniam aliquos
verbi ministros, per quos ad Christum conuert[er]entur, mitteret ; se- 30
ipsum paratum esse in hoc opus, domino cooperante, perficiendum,
si tamen apostolico pape hoc fieri placeret. Quod dum perficere non
posset — quia, etsi pontifex concedere illi quod petierat voluit, non
tamen ciues romani, vt tam longe ab vrbe tenderet *, permitterent * —
Mox vero ^" pontifex factus, opus diu desideratum perfecit ; alios quidem 35
predicatores mittens, sed ipse predicationem, vt fructificaret, suis ex-
hortationibus ac precibus adiuuans. Interea Augustinus, adiutorio
vsus Ethelberti regis, conuocauit ad suum colloquium episcopos siue
doctores proxime Britonum prouincie, in loco qui '* vsque hodie lingua
Anglorum ' Augustines ok ",' id est ' robur Augustini,' in confinio Wic- 40
tiorum et Occidentalium Szixonum, appellatur ; cepitque eis fraterna
admonitione suadere vt pace catholica secum habita, communem
* al. frontispicii, frontis speciei. * T. om. que. ' ah om. * T. ora. quia.
* T. vocati. » T. elle. ' T. om. ad. * al. recederet. • «/. potuere
permittere. ** al. om. " T. E. vbi. ^ Bed. Augustinaes ac.
94 Bom ilesentia anglie»
euangelizandi gentibus pro domino laborem susciperent. Non enim
pasche diem dominicum suo tempore, sed a quartadecima vsque ad
vicesimam [lunam] obseruabant; que computatio octogintaquatuor
annorum circulo continetur. Sed et alia plurima vnitati ecclesiastice
5 contraria faciebant. Qui cum longa disputatione habita, neque pre-
cibus, neque hortamentis, neque increpationibus Augustini ac socio-
rum eius assensum prebere voluissent, sed suas potius traditiones
vniuersis, que per orbem sibi in Christo concordant, ecclesiis pre-
ferrent ; sanctus pater Augustinus hunc laboriosi ac longi certaminis
10 finem fecit, et dixit ^ : ' Obsecremus deum, qui habitare facit vnanimes
in domo patris sui, vt ipse nobis insinuare celestibus signis dignetur,
que sequenda traditio, quibus sit viis ad ingressum regni illius
properandum. Adducatur aliquis eger: et per cuius preces fuerit
curatus, huius fides et operatio deo deuota atque omnibus sequenda
15 credatur.' Quod cum aduersarii, licet inuiti^ concederent, allatus
est quidam de genere Anglorum, oculorum luce priuatus. Qui cum
oblatus Britonum sacerdotibus, nichil curationis vel sanationis horum
ministerio perciperet ; tandem Augustinus, iusta necessitate com-
pulsus, flectit genua sua ad patrem domini nostri Ihesu Christi,
20 deprecans vt visum ceco, quem amiserat, restitueret, et per illumina-
tionem vnius hominis corporalem, in plurimorum corde fidelium
spiritualis gratiam lucis accenderet. Nec mora, illuminatur cecus, ac
verus summe lucis preco ab omnibus predicatur Augustinus. Tunc
Britones confitentur quidem intellexisse se veram esse viam iusticie
25 quam predicaret Augustinus; sed non posse se absque suorum con-
sensu ac licentia priscis abdicare moribus. Vnde postulabant vt
secundo synodus pluribus aduenientibus fieret. Quod cum esset
statutum, venerunt septem Britonum episcopi et plures viri doctis-
simi, maxime de nobilissimo eorum monasterio 'Bencornaburc,' modo
30 ab Anglis Bangor vocato ^ cui tempore illo Dinoot abbas prefuisse
narratur. Qui ituri ad prefatum concilium * venerunt primo ad quen-
dam virum sanctum ac prudentem qui apud eos anachoritice vixit,
consulentes an ad predicationem Augustini suas deserere traditiones
deberent. Qui respondit : ' Si homo dei est, sequimini illum.' Dixe-
35 runt : ' Et vnde hoc possumus probare ? * Et ille : ' Dominus, inquit,
ait " ToIIite iugum meum super vos, et discite a me quia mitis sum et
humilis corde." Si ergo Augustinus ille mitis est et humilis corde,
credibile est quia iugum Christi et ipse portet, et vobis portandum
offerat. Sin autem inmitis ac superbus est, constat quia non est de
40 deo, neque vobis eius sermo curandus.' Et illi : ' Et vnde vel hoc
dinoscere valemus * ? ' ' Procurate, inquit, vt ipse prior cum suis ad
locum synodi adueniat, et si vobis appropinquantibus assurrexerit,
scientes quia famulus Christi est, obtemperanter illum audite. Sin
^ al. ut diceret. ^ T. inuiti licet. ^ modo-vocato added. * E. consilium.
^ E. valeamus ; T. valemus.
De ^ancto auguetino, 95
autem vos spreuerit nec coram vobis assurgere voluerit, cum sitis
numero plures, et ipse spernatur a vobis.' Factumque est vt venien-
tibus illis sederet Augustinus in sella. Quod illi videntes, mox in
iram conuersi, eumque notantes superbie, cunctis que dicebat contra-
dicere laborabant. Dicebat autem eis * quod ^ in multis nostre con- 5
suetudini, immo vniuersali '' ecclesie contraria geritis : et tamen si in
tribus his michi obtemperare vultis, vt pascha suo tempore celebretis,
et ministerium baptizandi iuxta morem romane ecclesie compleatis,
et gentibus Anglorum vna nobiscum verbum domini predicetis:
cetera que agitis, quamuis moribus nostris contraria, equanimiter 10
cuncta tolera[bi]mus.' At illi nichil horum se facturos, neque illum pro
archiepiscopo habituros esse respondebant ; conferentes ad inuicem
' quia si modo nobis assurgere noluit, quantomagis si ei subdi ceperi-
mus, iam nos pro nichilo contempnet.' Quibus Augustinus fertur
dixisse' quia si pacem cum fratribus accipere nollent, bellum ab 15
hostibus forent accepturi ; et si nationi Anglorum noUent viam vite
predicare, per horum manus vltionem essent mortis passuri. Quod
ita, diuino agente iudicio, patratum est. Siquidem post hec rex North-
anhumbrorum'* Ethelfridus, collecto grandi excercitu, ad Ciuitatem
Legionum, que modo Cestria dicitur, maximam gentis perfide stragem ao
dedit. Cumque bellum acturus videret sacerdotes eorum, qui ad
exorandum deum pro milite bellum agente conuenerant, seorsum in
tutiore loco consistere, sciscitabatur qui essent hi, quidue acturi illuc
conuenissent. Erant autem plurimi eorum de monasterio Bencor, id
est Bangor, in quo tantus fertur fuisse numerus monachorum, vt cum 25
in septem portiones esset" cum prepositis sibi rectoribus monas-
terium diuisum, nulla harum portio minus quam trecentos homines
haberet : Qui omnes de labore manuum suarum viuere solebant.
Horum ergo plurimi ad memoratam aciem, peracto triduano ieiunio,
cum aliis orandi causa conuenerant, habentes defensorem nomine 30
Brocmailum % qui eos intentos precibus a barbarorum gladiis prote-
geret. Quorum causam aduentus cum intellexisset rex Ethelfridus,
ait : ' Ergo si aduersum nos ad deum suum clamant, profecto et ipsi,
quamuis arma non ferant, contra nos pugnant, qui aduersis nos im-
precationibus persequuntur.' Itaque in hos primum arma verti iubet, 35
et sic ceteras nephande militie copias, non sine magno excercitus sui
dampno, deleuit. Extinctos in ea pugna ferunt, de his qui ad oran-
dum venerant, viros circiter mille ducentos ; Brocmailus ad primum
hostium aduentum cum suis terga vertens, eos quos defendere debu-
erat, inermes et nudos ferientibus gladiis reliquit. Sicque completum 40
est presagium sancti pontificis Augustini, quamuis illo ad celestia
regna tunc translato, vt etiam temporalis interitus vltionem sentirent
perfidi, quod allata^ sibi perpetue salutis consilia spreuerunt^
* al. quia. ' al. universalis. ' al. predixisse. * al. Anglorum. ' T. essent
* E. brocinailum. ^ al. oblata. ' a/. spreuerant.
96 iQotJa legentia anglie,
^ Perrexit autem sanctus Augustinus ad Eboracam ciuitatem, salutem
omnium aifectans. Ibat semper pedes absque vehiculo, patiens
laborum, vt verus apostolorum successor. Igitur circa fines ebo-
racos, iuxta iter liomo quidam paraliticus et oculorum lumine pri-
5 uatus exclamauit dicens : ' Sancte Augustine, huic homini, rerum et
salutis indigo, succurre.' Ad quem sanctus accedens dixit: 'Ar-
gentum non est michi ; quod autem habeo hoc do tibi. Surge sanus
in nomine domini nostri Ihesu Christi.' Qui statim curatus, credens
baptizatus est. Baptizauit autem in ipso natalis domini die plus
10 quam decem milia Anglorum, absque paruulorum ac mulierum in-
finito numero, in fluuio, qui Swaluua *, modo Swala, dicitur. In tanta
tamen irruentium turbarum pressura, in tam diuerso sexus et etatum
atque infirmorum discrimine, cum omnes per illud intransuadabile
profundum transirent, nuUus omnino periit, nullus se artatum vel
15 lesum planxit, omnesque egroti, sicut animarum ita et corporum
molestias in aqua deposuerunt. Stat hactenus in eodem loco ecclesia
in sancti Augustini honore et nomine condita. Regrediens Augus-
tinus ab Eboraco, obuium quendam habuit leprosum, vlcerosa ac
purulenta' feditate deformatum: et salutem petenti condolens, ac-
20 cessit dicens : ' In domini saluatoris nomine, mundare ab omni lepre
tue illduie.' Et statim omnis putridus humor, vt nubes, aufugit, et
absorpta* prorsus immundicia, cutis munda totum hominem vestiuit.
Cumque prouinciam que Dorseta appellatur attigisset, et vbique vt
angelus domini reciperetur ; incidit in quandam villam, vbi plebs
25 impia non solum audire nequibat viuifica documenta, verum ludibria
et opprobria sanctis ingerentes, a possessione sua sanctos dei longe
proturbabant ^ nec manu pepercisse creditur manus effrenis. Vir
autem dei, excusso puluere pedum in eos, dignam suis meritis sen-
tentiam iniecit, quatinus sanctorum contemptores, tam in ipsis quam
30 in omnibus posteris suis, debita pena redargueret, qui vite mandata
repulissent. Fama enim est ", illos marinorum piscium caudas sanctis
appendisse, et illis quidem gloriam sempiternam peperisse, in se vero
ignominiam perennem retorsisse, vt hoc dedecus degeneranti generi,
non innocenti et generose imputetur patrie. In alia vero incredu-
35 lorum gente eum'^ non solum repudiabant^ verum etiam, quicquid
benignus predicator credentibus pollicebatur, respuebant et subsanna-
bant. Orat autem sanctus[deum] ^ vt illam ollam mundialis petulantie
ac dyabolice culture qualem propheta vidit a facie aquilonis fer-
uentem, in virga ferrea conterat, aut sua fornace in melius excoquat,
40 et perditione dignos correptione redimat. Protinus omnes incredi-
bili ^° igne inuisibili exusta cute, sanguinolenta vestigia ostendebant.
Senes, iuuenes, et lactentes vna pene sententia plectebantur. De-
^ The foUowing is extracted frora the Vita by Goscelin. " E. Swaluna.
^ T, E. prurulenta. * T. absorta. * T. E. perturbabant. ° T. om. est.
E. cura. ' E. repudiaretur. " om. ^" T. increduli (?) illi.
7
21)0 ^ancto auffujtino. 97
mum preuaricatores ad cor redeuntes, simul conglobati vestigiis
sancti Augustini succumbunt, baptismum humiliter flagitantes. Au-
gustino tandem interueniente, in vniuersis baptizatis ignis extin-
guitur; et ab illa die hec pestis a tota hac patria exterminatur.
Oranti semel sancto Augustino Ihesus Christus se ostendere dig- 5
natus est, et familiari allocutione consolatus est eum dicens : * Con-
fortare, mi serue bone et fidelis, et viriliter age : quia tecum sum
dominus deus tuus in omni tua affectione ', et aures mee ad preces
tuas, vt pro quibuscunque petieris obtineas. Tibi enim patet ianua
eterne vite, vbi mecum gaudebis sine fine.' Et cum in loco vbi :o
steterunt pedes domini, baculum itineris sui fixisset, fons viuus et
indeficiens manare cepit. Quem locum ad eternam tante glorie
memoriam a cernendo deum 'Cernel' appellauit,'quod nomen ex latino
hebreoque confectum est : Nam vt prima syllaba a cernendo 'visum,'
ita sequens, el, ' deum '" sonat ;— modo vero Cern dicitur, et est in pro- >5
uincia dorsetana, quem locum et fontem ego lohannes vidi '. Ad hoc
etiam ecclesia in nomine domini saluatoris, qui se ibidem reuelare
dignatus est, construitur et consecratur : ac deinde monasterium,
iam olim in honore beati Petri apostoli edificiis et rerum opulentia
sublimatum *, conspicuo in presentiarum cetu poUet monachorum. 20
luuenis quidam contractus, surdus et mutus, prece sancti Augus-
tini curatur : diriguntur gressus, absoluitur lingua, aures reserantur.
Hic, vt cetera vitia leuitatis et scurrilitatis ipsius taceamus, ad
ecclesiam veniens tanta garrulitate et lasciuia plebem afficiebat, vt
omnes sua in probitate scandalizaret. Et cum sine mora predictis 25
vinculis grauius astrictus esset ; ad sanctum dei adductus, quod
verbis nequibat, diris suspiriis deplangit et eiulans veniam deposcit.
Misertus ergo Augustinus miserie eius, fusa ad deum prece, perfecte
sanitati illum restituit". Erat autem beatus Augustinus statura
procerus, adeo vt a scapulis populo superemineret ; facie amabilis 30
et reuerendus. Signa vero et sanitates, que in populo faciebat,
nullus enarrare potest. Pedes incedebat, sepius discalceatus * pro-
uincias lustrabat, et callos in genibus pro crebra genuflectione habe-
bat. "Anno autem dominice incamationis sexcentesimoquarto,
Augustinus ordinauit duos episcopos, Mellitum videlicet et lustum. 35
Mellitum quidem ad predicandum prouincie Orientalium Saxonum,
qui Thamisi fluuio dirimuntur a Cancia, et ipsi orientali mari con-
tigui ; quorum metropolis Londonia ciuitas est, super ripam prefati
fluminis sita : In qua videlicet gente tunc temporis Sabertus, nepos
Ethelberti regis, regnabat. Vbi vero et hec prouincia fidem Christi, 40
predicante Mellito, accepit, rex Ethelbertus in vrbe Londonia eccle-
siam sancti Pauli apostoli construxit, in qua locum sedis episcopalis
instituit. lustum vero in Cancia Augustinus episcopum ordinauit
* T. effectione. ' E. domini. ' modo-vidi added. * T. suUimatum.
' T. restituit illum. • T. discalciatus. "^ From Beda II, 3.
H
98 3l5otja ILegenlia ^mliz.
in ciuitate Dorubreui, que ab Anglis a primario quondam illius, qui
dicebatur Roues ^, Rouescester cognominatur. Distat autem a Doro-
bernia ^ milibus passuum fere vigintiquatuor ad occidentem. In qua
rex Ethelbertus ecclesiam beati Andree apostoli fecit, et vtrisque
6 ecclesiis, scilicet beati Pauli et Andree, simul et dorobernensi ecclesie
multa dona contulit, sed et territoria ac possessiones in vsum eorum
qui erant cum episcopis adiecit. Defuncto tandem sancto Augus-
tino septimo kalendas lunii, positum' est corpus eius foras iuxta
ecclesiam beatorum apostolorum Petri et Pauli : quia necdum
10 fuerat perfecta nec dedicata. Mox vero vt dedicata est, translatum*
est corpus eius et in porticu illius aquilonari ■* decenter sepultum est.
Ibi enim archiepiscorum corpora vsque ad Theodorum archiepi-
scopum posita sunt ; Theodori " vero ac Brithwaldi corpora in ipsa
ecclesia condita sunt, eo quod predicta porticus plura corpora capere
15 nequiuit. "^ Cum autem rex Anglie Canutus, sancto Augustino
valde deuotus, Romam proficiscens mare transire vellet, orta subito
tempestate validissima, ad sanctum Augustinum deuotas preces
fudit: et omnis pelagi furor in tranquillitatem versus mox con-
quiescere cepit. * Erant enim in translatione sancti Augustini duo
20 irremediabiles inimici, quorum alter alterius occiderat genitorem.
Vltor exhorruit interfectorem, interfector expauit vltorem. Cum
autem^ vterque, alter odio alter timore, fugere ab ecclesia decer-
taret; diuina virtute quasi fulmine reuerberati, etiam patente ostio
egredi non poterant. Itaque Augustini interueniente gratia ex in-
25 prouiso coram eodem pio pacificatore representati, et nullo alio
mediante inuicem compuncti, inuicem in satisfactione prostrati,
vberrimis lachrymis suflFusi, ex aduersariis fiunt amici, acsi eiusdem
patris filii. Tertio enim die ante natiuitatem sancte Marie facta
est translatio sancti Augustini sociorumque eius ; in qua nocte ciuis
30 quidam cantuariensis, Wintonie constitutus, vidit eminus celum
apertum super ecclesiam sancti Augustini, scalamque flammeo ful-
gore radiantem, angelorumque chorum splendidissimo habitu per
illam descendentem *" vsque in ipsam apostolicam aulam. Totum vero
monasterium, quasi ingens globus flammiuomus, tantus ^' fulgoris radius
35 cum ipsa scale extremitate inuoluebat, vt repercusso intuitu, quid
intrinsecus vel circa ea loca ageretur perpendere nequiret. Eui-
gilans autem, cum nichil sciret de sanctorum translatione, mirabatur
quidnam rerum prefiguraret hec visio. Facta est autem translatio
sancti Augustini sociorumque eius anno domini millesimo nona-
40 gesimo primo, octauo idus septembris, per Guidonem abbatem,
presulante venerabili Anselmo; et corpora singulorum sanctorum
' Bed. Hrof. ' E. Doroberina, T. Doroberni. ^ T. positus. * al. intro
illatum. ° al. aquinonali. • E. Thedori. ' cf. Miracula S. Aug. by
Goscelin, in A. SS. BoU. p. 396. ' From the Translatio by Goscelin, in A.
SS. Boll. p. 411. » T. om. autem. " E. desendentem. " al. flaramivo-
mum stantis.
De ^ancto auffUjStino. 99
in scriniis, sicut modo apparet, honorifice collocantur. 'Sanctus
enim Augustinus versus Angliam tendens, in andegauensi prouintia
pontem Say nuncupatum, miliarii tractu super Ligerim fluuium
lapideo opere productum, cum sociis suis transiit. Quibus adiacenti
ville Say, eiusdem nominis, conantibus accedere, incole tot homines 5
peregrinos, pedestri incessu et habitu humiles, quasi tot lupos et
ignota monstra repulerunt. Muliercule vero simul congregate, sub-
sannatione, derisione et despectu in sanctos dei debaccate sunt.
Nec suffecit eiecisse, sed longius inculcantes trahebant, impellebant,
abeuntes ludibriosa importunitate lacessebant. Stabat enim prope 10
vlmus ampla et vmbrosa, lassis viatoribus ad pausam accomoda.
Sub hac sancti volentes ipsa nocte quiescere, non poterant pro
mulierum infestatione. Vnam vero ceteris impudentius sancti ves-
tigiis incumbentem dum ipse eleuato baculo velut bestiam conaretur
abigere, subito baculus de manu eius velut ab arcu excussa sagitta 15
euolauit, et in spacio fere trium stadiorum humi affixus substitit.
Et accurrens* illuc sanctus, et baculum, immo cum baculo fontis
estum extraxit, qui protinus copiose erumpere cepit. Quo viso,
gratias agentes deo, serui dei a graui siti releuati et suauiter sunt
refecti. Et ecce subito lux de celo elapsa et super eos effusa, tota 20
ipsa nocte obtexit famulos Christi. Finitimi enim omnes tam im-
mensum radium a celo vsque ad sanctos directum palam con-
spexerunt. Sanctus autem Augustinus secus fontem illum ita
baculo scripsit in terra : ' Hic hospicium habuit [seruus seruorum
dei] ' Augustinus, quem misit ad conuertendos Anglos beatus papa 25
Gregorius.' Mane autem facto sanctis iter arripientibus, vicini ad
locum, vbi viderant lumen, accurrentes, et fontem intuentes, graui
merore pro iniuria sanctis illata tabescebant. Et inuenientes scrip-
turam, et legationis officium, iuxta fontem ecclesiam construxerunt,
ac in nomine sancti Augustini consecrari fecerunt, et vbi littere 30
inuente sunt, altare construxerunt. Ibi enim perpetuum illud durat
miraculum, quod ipsam ecclesiam intrare aut de fonte aquam
haurire nulla vnquam potest feminarum : vt nimirum sciat mundus
quantum hoc genus offenderit deum in iniuria seruorum suorum.
Quedam matrona diues cum cereo illic appetebat ingressum, et 35
interminantibus omnibus, dixit se non peccasse in sanctum, sed velle
honorare eura. Vix autem inconcessam metam attigit, quin subito
ruptis intestinis expirauit. — Sunt autem in ecclesia sancti Augustini
quinque cerei continue ardentes, videlicet coram tumba beati Augus-
tini Anglorum apostoli, sancte Mildrede, sancti Adriani abbatis, 40
coram magno altari* ante feretrum sancti Ethelberti regis et sancti
Lethardi episcopi, et etiam in cripta coram ymagine beate virginis
Marie, vbi sanctus Dunstanus crebras eiusdem virginis gloriose
* From the Vita by Goscelin, p. 377. ^ al. accurrit. * so T. ; om. in E,
* T. magnum altare.
H2
loo laotja legenua anglie»
visiones habere meruit. ^* Inueni siquidem a patribus antiquis
nonnuUis in locis scriptum, quod in comitatu Oxonie, in villa nomine
Cometoun, veniente beato Augustino ad predicandum, accessit ad
eum presbiter eiusdem ville, dicens : ' Pater, dominus huius fundi,
5 sepe a me monitus, decimas non soluit : illum excommunicaui, et
magis obstinatum repperi.' Cui accito Augustinus dixit : ' Cur de-
cimas, fili, deo et ecclesie non reddis ? Nescis quia decime non sunt
tue sed dei ? ' Et miles : ' Quis terram coluit aut seminauit ? nonne
ego ? Sciant omnes quia eius erit decimus manipulus cuius erunt
lo et nouem.' Et conuersus ad altare Augustinus, vt celebraret, coram
omnibus dixit : ' Precipio ne aliquis excommunicatus misse intersit.'
Quo dicto, in ipso introitu ecclesie cadauer sepultum se erigens,
exiit et immobile in cimiterio stetit. Cui*^ Augustinus accedens
dixit: 'Precipio tibi in nomine domini vt indices michi quis^ sis.'
15 Et ille : 'Ego, inquit, tempore Britonum huius ville patronus fui,
et licet sepius a presbitero monitus, decimas meas nunquam dedi.
Tandem excommunicatus mortuus sum, et in infernum detrusus.'
Precedente autem cadauere precepto viri dei et locum sepulti sacer-
dotis ostendente, ait Augustinus: *Vt sciant omnes quia mors et
20 vita* in manibus dei sunt, cui nichil est impossibile, in eius nomine
surge, opus enim te habemus.' Quo de tumulo resurgente et coram
omnibus stante, dixit vir dei : ' Cognoscis istum, frater ? ' ' Noui,
inquit, et vtinam non nouissem ! In omnibus enim ecclesie semper
extitit decimarum retentor, et multorum flagitiorum vsque ad diem
25 vltimum perpetrator.' Cui Augustinus : ' Nosti, frater, quia mise-
ricors est deus ; vnde et nos miseri* creature et imagini dei que eius
sanguine redempta est, que' tamdiu penas inferni sustinuit, oportet
misereri.' Tunc tradidit ei flagellum, et flexis ante eum genibus,
absolutione flebiliter petita, mortuus mortuum relaxauit. Quo abso-
30 luto, precepit Augustinus vt, ad sepulchrum rediret et diem iudicii
expectaret. Qui ad sepulchrum reuersus, mox in cinerem est reso-
lutus. Tunc ait presbitero Augustinus : ' Quanto tempore hic
iacuisti?' Et ille : ' Centum quinquaginta annis et amplius.' 'Quo-
modo, inquit Augustinus, hucusque fuisti ? ' Respondit : ' Bene,
35 pater sancte, et in eterne vite deliciis.' ' Visne, ait, vt orem
dominum quatinus ad nos reuertaris et animas a diabolo deceptas
nobiscum predicando ad suum creatorem reducas?' 'Absit a te,
pater, ait, vt me a quiete mea perturbatum ad seculi laboriosam
vitam facias reuerti.' Tunc Augustinus ait: 'Vade charissime
40 frater, et quiesce in pace, et ora pro me et vniuersa ecclesia sancta
dei.' Qui sepulchrum intrans, incineratus est. Tunc militi aduo-
cato vir dei ait : ' Adhuc [non] vis decimas tuas deo reddere, fili mi ? '
Et tremens miles procidit ad pedes eius, flens et reatum suum
1 abridged from the Chronicon loh. Bromtoni (Act. SS. Boll. May VI. p, 392).
^ T. Cui et. ' E. qui. * E. tua. * al. misere. » T. om. que.
De ^ancto TBattDolomeo. loi
confitens et veniam petens, omnibus[que] que habebat relictis, cunctis
diebus vite sue sanctum secutus est Augustinum \
*1[ De sancto' Bartholomeo seruo dei [et monacho]*.
Vlr dei Bartholomeus, in prouincia Whitebi oriundus, a paren-
tibus primo Tostius dictus est. Cum vero monasterium in-
trasset felici presagio celebre, quo nunc vocatur nomen a fratribus 5
ei imponitur, quatinus eius in celo coheres gaudii fieret cuius in
terra consortium vocabuli sortitus est. In puerili etate constitutus,
putabat se in loco admirande viriditatis et amenitatis constitui,
lumenque in eo quasi nubis candide vel aurore surgentis intueri.
Cumque superne claritati aciem intenderet, vidit dominum Ihesum 10
eminus stantem, sanctamque matrem eius Mariam, Petrumque
apostolum et lohannem euangelistam. Quem beata virgo placido
vultu intuita, protensa manu ipsum nutu quodam vocauit, et dixit :
'Accede, inquit, et filii mei vestigia amplectere, et vt tui misereatur,
eius pietatem humiliter deposce '.' Statimque eo in faciem prostrato, 15
et clamante iam tertio 'miserere mei domine Ihesu'; eleuans ille
manum benedixit eum, dicens : • Et ego tui misereor, et in etemum
miserebor.' Hoc idem secundo in sompnis vidit ; et ne phantastica
illusio videretur, tertio vigilans, carnalibus oculis manifeste con-
spexit. Adolescens autem, diuersarum gentium nationes et mores 20
inquirens, in Norwegia tandem cuidam presbitero adhesit, et ab
episcopo loci sacerdocii gradum suscepit. Quadam enim die cum
quodam iuuene faciens' iter, qui malignum spiritum adesse con-
spiciens quem prouintie illius incole Kambeyn^ vocant, alludens
ait : ' Ecce ille.' Cui Bartholomeus : ' Vellem eum videre.' lubet 25
ergo eum supra pedes ipsius stare, et pedibus suis terram non
tangere, poUicens quod suis artibus optate visionis desiderio frue-
retur : Quem qui * semel intuitus fuisset, perpetuo videre posset.
Quo audito vir dei hominem illum irrisit, societatem contempsit,
visionem nephariam detestando. Fidem enim christianam, sicut 30
postea referebat, lederet, si contemplationi' diabolice iugiter inhereret.
Angliam vero rediens, in monasterio dunelmensi religionis habitu
* MS. T. has at the bottom of the page the following Antiphon and CoIIect :
O beate Augustine, te uenerantes tuere, cum omnibus quos domino adqui-
sisti, pro quibus animam posuisti et sine .... meruisti. V. Sacerdos dei
Augustine, pastor egregie, ora pro nobis deum. V. Ora pro nobis.
Deus qui beatum Augustinum pontificem, primum doctorem [populo] con-
cessisti Anglorum, eius interuentu nobis tribue ueniam peccatorum et cum ipso
celestium gaudia premiorum, per.
Deus qui in diuersis nacionum populis preclaros uere fidei constituisti doctores,
concede ut omnes qui sanctissimi doctoris nostri Augustini implorant auxilium,
presentis prosperitatis gaudia et future beatitudinis premia consequantur.
" Abridged from the Vita (probably by the author of the Vita b. Godrici) in
Act. SS. Boll. June V. p. 714. ' om. in T. * added in T. * E. deposse.
* r. fecit ? ' Vit. Rabem. * Vit. quemque. " E. contemplatione.
I02 Botja JLepnna anglie*
suscepto cum in ecclesiam introductus, ex more crucem adoraret,
vidit in spiritu crucis imaginem submisso vultu adorantem resalu-
tare, et protensis brachiis in amplexus excipere. Cum monachis
enim habitans in humilitate et obedientia proficiens, opus dei quod
5 ceteri negligerent aut facere non possent, alacriter perficiebat,
affirmans hoc esse pro fratribus animam ponere. Locum soli-
tudinis affectabat, vbi secretius domino militare et parcius viuere
posset. Beatus quoque Cuthbertus ei in visu apparens, et ad in-
sulam pharnensem in spiritu adducens ^, situm loci, decorem oratorii,
lo et singula insule loca ostendit, dicens ; ' Ecce locum, a deo tibi pre-
paratum, si in eo vsque in finem conuersari te spondeas.' Quo
firmiter promittente, et gratias agente; mane a fratribus de insula
inquirens, omnia audiuit que per beatum antistitem in sompnis vidit.
Proposito itaque priori ostenso, cum in religione nisi annum fecisset
15 vix impetrata licentia, pharnensem insulam veniens, fratrem El-
winum* ibidem inuenit, qui ei inuidit et aduentum eius moleste
tulit et post multas tandem viro dei illatas iniurias, cum nil pro-
ficeret, pacientia illius et humilitate victus, Dunelmum rediit. Vir
dei cilicio aliquot annis, donec prior suus illud deponi iuberet, vsus
20 est ; lectum, quo pausaret, non habebat. Cibus eius panis et olera,
et que de pinguedine lactis exprimi solent. Post aliquot annos a
piscibus abstinuit; et potus eius aqua, raro vero lac fuit. Esus
carnium, ex quo insulam intrauit, non tetigit. Denique septem annis
et dimidio ante obitum suum nichil omnino bibisse perhibetur.
25 Nunquam caput operuit, nec pellicium corpori adhibuit ; solum
stamina vsus est et cucuUa, que dicitur fuisse manicata; et pallio
nigro, pellibus intus munito. Caligas ex pellibus arietinis corticatis
habebat: quas cum semel tibiis circumdedit, donec vetustate con-
sumerentur non amouit. Solebat enim fratribus dicere quia ' omnia
30 turpia corporibus nostris inferre debemus, si ea ad perfectum anime
candorem volumus perducere. Erat quoque fortis et integer viribus,
et que vel animo vel corpori ingerebantur, inuictissimus. Sed et
faciem ita semper hilarem, adeoque ruboris gratia perfusam pre-
tendebat, quod cum summe abstinentie parcitatem sectaretur et
35 curam corporis negligeret, eum quisque deliciis vti corporalibus
estimaret. Psalterium bis vel ter in die deo cantare solebat. Diuitum
ferocium arrogantiam arguebat, nec sine metu quandoque coram eo
apparebant*. Tantum enim reuerentie gerebat in vultu, adeoque
venerabilis erat aspectu, vt nonnulli eorum eius exortationibus a
40 lesione pauperum desistere, a munere illicito manus excutere, ele-
mosinis peccata redimere studebant. Circa pauperes et egrotos
pia viscera gerebat, vitam in pacientia ducere eis suadens. Multa
temptationum genera a spiritu maligno expertus est. Modo se in
1 Vit. traducens. ^ Vit. Ebwinum. * E. quam. * E. apperebant.
De ^ancto TBar^olomeo, 103
murem, modo in leonem vel taurum transformauit, simie et murilegi ^
sepius effigiem ostendit. Post matutinas laudes nocte quadam
spiritus nequam viro dei orationibus intento, primo super vestigia,
deinde super crura saltus dedit ; postremo super ipsum totum se
proiiciens, guttur manibus fortiter strinxit, et ita tamdiu tenuit, donec 5
quasi deficeret sub tanta mole. Tandem virtute diuina liberatus,
sanctam Mariam in adiutorium sepius inuocabat. Plerumque etiam
cum ad orationem genu flexo staret, idem inimicus eum per capu-
cium traxit ^ et longius in atrium proiecit. Ille autem arrepta virga
eum percutere nitebatur; sed imago vanitatis ictum derisit. As- 10
tante illo ad altare et sacra missarum solemnia celebrante, inimicus
se exhibere non erubuit, et oram* casule nunc trahens, nunc ex-
cuciens, deuotionis obsequium impedire laborabat. Asserebat enim
ipsum humani generis inimicum fragilem et fumo similem, et facile
a suo coiluctatore posse subuerti. Veniente ad eum quodam 15
fratre dunelmensi, cum de spiritualis* vite rudimentis inuicem trac-
tarent, malignus spiritus inuisibiliter alfuit, et quasi humana manu
desuper tectum lapillis percutiens, sui aduentus signum dedit, et
fratrem illum pallere et non modicum pauere coegit. Cui vir dei ait :
'Non turbetur cor tuum, neque timeas; venit bonorum omnium 20
inimicus, et nostris sermonibus inuidus, a colloquiis diuinis nos
cessare laborat.' Et statim malignus ille vacuas ' in auras euanuit. —
Thomas prior dunelmensis, deposito regiminis onere, in insula cum
viro dei manere cepit, et in magna vite sanctitate vsque ad mortem
in eodem loco perseuerauit. Qui in extremis positus, vidit choros 25
candidatorum in superiori parte domus deambulantes, libellos por-
tantes in manibus, et ad susceptionem eius cum iubilo preparatos.
Animam eius a corpore exutam, vir dei Bartholomeus ab angelis in
celum ferri vidit. Vidit etiam diabolum in angulo propius assistere,
planctus miserabiles ore terribili et facie deformi edere— vrsi quippe 30
specie tunc erat. Eo vehementius dolebat quod nullam in moriente,
que dolori satisfaceret, causam reperiret: Cassatis enim fallacie
sue laqueis quos ei a puericia tetendit, libere celestia penitrare^
senem vidit. Allata autem Bartholomeus aqua benedicta, locum et
bestiam aspersit, et "^ illa tactum aque declinans et resiliens in angulum 35
rediit. Cumque aliquotiens hoc faceret, et hostis antiquus illum
deluderet, assumpto vir domini in manibus vase aqua benedicta*
pleno^ in faciem eius proiecit. Qui in diuersas formas tandem
paulatim deficiens euanuit. Deposito autem in itinere versus Du-
nelmum in quadam ecclesia corpore, quidam diaconus, bone actionis 40
vir, columbam niueam toto noctis tempore circa loculum volitare, et
alarum plausu sacris exequiis obsequium prebere conspexit. ^Ve-
nerunt ad insulam pharnensem mulieres quedam, cum quibus
« E. mureligi, T. murelegi. " T. trahere. 'T.horam. * E. spirituali. » E.
vacuus ; T. vacuas. ' T. penetrare. ^ Vit. at. ' E. benedicto. * T. plena.
I04 laoioa ilegentia anglie»
quedam Flandrensis, viros oratorium ingredi conspiciens, et vocem
dissuadentium introitum non audiens, ausu femineo intrare pre-
sumpsit. Nec mora, iam vestigium in ostio posuit, et quasi valido
venti turbine celitus repulsa, retrorsum in terram exanimis cor-
5 ruit. Quo audito vir dei subridens dixit : ' Et hoc merito pro
culpis suis accepit.' Et veniens ad eam et aqua benedicta asper-
gens, adeo salus festina successit, quod eadem hora aque fieret
aspersio et sanitatis exhibitio. Cum autem mbdicum cere
a nautis sibi traditum vsque ad vlteriorem insulam coruum in
10 ore deferre conspiceret, contristatus, positis in littore genibus
supernam exorauit clementiam ne quod naute dederant ex deuo-
tione, vsui deperiret ecclesie. Et statim coruus rediit, et in loco vnde
ceram tulerat illam proiecit. Quibusdam nautis in insule portu
morantibus, puer eorum cimbam naui annectere, sicut consueuerat,
15 oblitus est. Quam rapaces vnde excipientes, longius in freta com-
pellunt. Quod naute videntes, exclamare ceperunt : * Frater Bar-
tholomee, veni et adiuua nos.' Qui egressus, et tanquam quid
peterent prescius, subrisit, et ita iocose intulit : * Vt quid vocastis
me ? Quid enim vultis michi dare ? ' Illis autem casum suum de
20 cimba exponentibus, ipse nauem ascendens, cimbam eorum velociter
crucis signo redire coegit. Insurgente in puerum gubernatore et
manum ad percutiendum extendente, prohibuit vir dei, asserens,
insulam tale pacis habere priuilegium, quod pro nullo excessu licet
in ea animaduersionis exercere iudicium. Et ille : ' Etsi in ea
25 pacem habere meruit, in naui pacem non habebit.' ' In naui, inquit vir
dei, vide ne feceris, eo quod inde continget quod vite tue non expe-
diet.' Ille vero monita patris audire contempnens, adolescentem virga
percussit : et primo nauigationis die egrotare cepit, et secundo vite
finem dedit. Quod cum vir dei audisset, ait: 'Numquid non dixi
30 homini illi " Noli peccare in puerum," et non audiuit me ? ' Auis
paruula cotidianam de mensa eius capiens annonam, a niso^ in ora-
torium eam insequente, rapta deuoratur. Quo facto nisus exire
temptans, et non valens, precipiti volatu in fenestra, in ostio aperto
velut a muro repulsus allidens, egressum non inuenit, sed vbi vir
35 dei sedere solebat descendit. Quem cum vidisset seruus dei in
rostro et vngulis cruoris signum habentem, ait : ' Nunquid tu miser
auem nostram ausu temerario inuadere presumpsisti ? ' Et appre-
hendens eum, et biduo concludens, tanti facinoris culpam ieiunio
purgare coegit; et tertia die, misericordia motus, libere abire per-
40 misit. Hanc insulam farnensem vetusta longeuitas quasdam
perhibet aues incolere \ que ' aues sancti Cuthberti ' ab incolis appel-
lantur, Tempore nidificationis ibi conueniunt, et tante mansuetu-
dinis gratiam a loci sanctitate possident, vt humanos contactus et
aspectus non abhorreant ; quietem amant, secus altare quedam aues ^
* E. in colore. * T. ouis.
De ^ancto iBattbolomeo. 105
cubant nuUusque eas ledere presumit. Oua sibi et ceteris hospi-
tibus fratres apponunt; cum masculis in equore victum aues ille
querunt. Pulli cum creantur, matres sequuntur, et patrias vndas
semel ingressi, ad nidos non reuertuntur. Quodam tempore, dum
quedam pullos suos ipsa preeunte duceret, vnus ex eis in rimose 5
rupis baratrum incidit. Mater vero relictis ibi filiis ad Bartholo-
meum reuersa venit, et oram ' pallii sui rostro trahere cepit. Anim-
aduertens ille eam aliquid petere, precedentem sequitur : et veniens
ad rupem rostro locum ostendit, et sanctum intuita, quo potuit
indicio, vt videret innuit. Qui accedens, pullum in rupe pennulis 10
herentem vidit : et descendens matri restituit. Aquas igitur cum
filiis mater ingreditur, et vir dei rediit ad oratorium suum. Sanc-
tus Cuthbertus non solum per visum, verum etiam corporaliter ad
consolationem famuli sui, suam exhibere dignatus est presentiam.
Quadam nocte natalis domini post matutinas egressus vir dei, vt 15
videret si adhuc aurora esset, reuersus vidit cereos accensos, et
reuerendi vultus sacerdotem coram altari sacerdotalibus indutum
assistere. Cumque nullus ad ministrandum apparuit, ipse admira-
cione et gaudio repletus accessit. Dictaque alterutrum confessione,
canebat- officium 'lux fulgebit,' cum ceteris. In prosa quoque leta- 20
bundus se supra vires clamasse professus est. Peractis misteriis,
cerei nemine manum apponente extincti sunt, sacerdote ab oculis
eius disparente. Nec ausus est eum interrogare quis esset, sciens
pro certo quia sanctus Cuthbertus extitisset. Interrogatus vtrum
osculum pacis sacerdoti in missa dedisset ; licet confiteri noluerit, 25
dubium non est quin id exhibuerit, qui debitum et deuotum in ceteris
ministerium impendit. Seruus dei obitum suum longe ante
presciuit: Vidit enim in visione quemdam sibi mirandi decoris et
eximie ' claritatis virum assistere, qui in hac vita nouem annis ipsum
peregrinari oportere ostendit. Quadam itaque nocte cum vigilaret 30
in oratione, tintinnabulum suum nullo pulsante trine pulsationis,
quasi trine citationis signum dedit; quatinus ex hoc agnosceret
quod vocatio sua a corpore immineret. Correptus ergo infirmitate,
corporis sui resolutionem fratribus palam nunciat. * Requirentibus
fratribus vbi sepulturam corporis sui eligeret, ait : * Corpus meum, 35
inquit, hic quiescere desidero, vbi spiritum a suo conditore susci-
piendum spero et aliquantulum domino militaui et tribulationes
multas pro illa que in celis est consolatione sustinui. Locus enim
iste sanctus est.' Septem namque ebdomadibus' ante obitum
suum nec comedisse nec bibisse perhibetur. Quinta siquidem feria 40
ascentionis dominice illud laudabile ieiunium inchoauit, et rursus
quinta feria, scilicet in Natiuitate lohannis Baptiste, migrauit ad domi-
num. Parum enim ante transitum eius factus est in atrio sonitus
^ T. horam. * Vit. canebant. ' E. eximee, * From here cd. in Act.
SS. Boll. p. 721. * E. ebdomatibus.
io6 jSotja legenua anglie»
quasi murium saltantium, et super tectum quasi passerum, vngulis
et rostris reptantium : sed et moles quasi canis inmanissimi ad
tergum cuiusdam fratris cecidit, et ipsum pallescere et quasi deficere
pre timore fecit. Seruus autem dei quod fiebat agnoscens, ait:
5 ' Quid hic agis, miser et infelix ? In vanum laboras ; quia nichil in
me quod tuum est inuenire debes.' Statimque omnis ille sonitus
cum horrore abscessit^. Omni tempore imbecillitatis sue nun-
quam stratum, in quo vel modicum pausaret, fieri permisit, sed
sedens aut ambulans aut insulam circuiens, ab oratione non cessauit ;
10 cum fratribus colloquium habere vix consensit : lam vero homines
videre non dignatus, ad celestia toto corde inhiabat. Transactis
itaque in vita solitaria quadraginta duobus annis et mensibus sex, ab
hac luce subtractus est. Cuius obitus cuidam adolescenti in ecclesia
lindisfarnensi quiescenti innotuit: Astitit autem ei quidam vene-
15 randi vultus, dicens : 'Surge velociter et dic priori et fratribus quia
Bartholomeus a seculo migrauit.' Superueniente alio de vrbe Bebbe
et de transitu viri dei referente, sicut dixerant ita repertum est.
Sepulto in oratorio corpore eius, quendam ad tumulum eius febris
omnino reliquit; demoniaca sensum recepit; noxius squinantie
20 tumor de collo iuuenis euanuit, et ille letus gratias deo egit.
[MS. Tib. adds : Narratio ^
(Refert Petrus Da)miani quod in Burgundia (erat quidam clericus)
superbus et ambiciosus, (qui quandam ecclesiam) sancti Mauricii sibi
u(surpauerat), quodam potente milite sibi plu(rimum obsist)ente.
Dum autem quadam die can(taretur missa) et in fine euangelii
25 diceretur ('Omnis qui se exal)tat humiliabitur, et qui se (humiliat)
exaltabitur,' derisit miser ille et (ait : * Fal)sum est. Nam si ego
meis hostibus me (humili)assem, tot hodie diuicias ecclesie non
(haber)em.' Et ecce fulmen instar gladii in os per quod blasphemie
uerba euomuit introiuit et subito eum extinxit.]
1F De sancto Benedicto abbate cognomento Biscop*.
30 A Nno gratie septingentesimo tertio sanctus Benedictus abbas in
•t~V Anglia * post vitam laudabilem finem * in domino quieuit. Hic
vir dei in stirpe nobili gentis Anglorum progenitus est, et in ado-
lescentia militie rudimentis addictus. Denique cum esset minister
Oswii regis, et possessionem non modicam ipso donante percepisset,
35 caduca mundi omnia pro Christo spernens, Romam adiit, vt ibidem
ecclesiastica informatus disciplina" miliciam assumeret spiritualem,
qua sibi prodesset et aliis, vtilisque ministris'' in dominice posset
^ E. abscescit. ^ From Leg. Aurea p. 632. ' In MS. Tib. Colfrid's life
has the wrong title : de Benedicto abbate et monacho ; but Benedicfs life is
wanting. The text is taken from Matthaeus Westmon. anno 703 ; cf. Act. SS.
BoU. lan. II. p, 29. * E. angila. * Matth. glorioso fine. ° E. ecclesiastice
. . discipline. ' Matth. minister.
De tjeneraMi TBeua. 107
cultura vinee reperiri. Inde vero rediens, apud lixmensem ^ insulam
se monachorum cetui coniunxit, tonsuram accepit ; vbi per biennium
regulariter institutus, ad limina sanctorum apostolorum Petri et Pauli
iterum repedauit. Quo tempore cum papa Vitalianus Theodorum
cantuariensem archiepiscopum in Britanniam destinauit, ipse simul 5
adueniens, multas secum sanctorum reliquias reportauit. Qui postea
regi Northamhumbrorum Egfrido coniunctus, confestim ei rex terram
.Ix. familiarum ad construendum apostolorum principi Petro mona-
sterium contulit, ad hostium Were fluminis, anno gratie sexcentesimo
.Ixxmi., indictione secunda. Sed et aliud monasterium, ad honorem 10
doctoris gentium Pauli, in Girum * non longe ab altero fabricauit, et a
rege prefato prediis .xl. famuliarum acceptis, multipliciter illud ditare
curauit. Hec autem monasteria religiosis implens monachis, Ceolfri-
dum in vno, EastCerjwinura in altero prepositos ordinauit. Hic ideo
fecit vt tam in eius absentia quam in presentia regularis semper 15
custodia seruaretur. Huic denique famulo dei Benedicto Beda vene-
rabilis et doctor Anglorum traditur nutriendus, sub quo et [ad] ordinem
sacerdotis legitur fuisse promotus. Quinquies Romam petisse asse-
ritur, qui semper rediens diuinorum locupletatus commodorum,
subiectos instituere opere pariter et exemplo curauit. Tandem post ao
vitam laudabilem victor vitiorum Benedictus, confessor Christi piis-
simus, carnis infirmitate victus, pridie idus ianuarii spiritum reddidit
ereatori. Successit ei in onere et in honore vir sanctus et eiusdem
discipulus Ceo[l]fridus, sub quo Beda Christi famulus ad vtilitatem
vniuersalis ecclesie de scripturis sanctis laborem inchoatum lauda- 25
biliter adimpleuit.
ir ^De venerabili Beda presbitero [et doctore*].
BEda venerabilis presbiter, in territorio girwensi, non grandi
oriundus fuit viculo, quem non longe inde lapsurus in oc-
ceanum ampnis Tyna preterfluit. Anno autem dominice incamationis
sexcentesimo septuagesimoseptimo, et a fundatione monasterii gir- 30
wensis quarto, etatis vero sue anno septimo, cura" propinquorum
datus est puer Beda educandus reuerendissimo • abbati Benedicto
cognomine Biscop in monasterio apostolorum Petri et Pauli, quod
est in Wiremutha et in Girwin '', quod modo larwe appellatur ; — primo
quidem in monasterio beati Petri ; postmodum vero in monasterio 35
apostoli Pauli etas infantilis sub discipline frenis educatur. Monaste-
rium vero girwense, quod modo larwe a vulgo dicitur, constructum
erat in honore beati Pauli apostoli, super Tynam fluuium versus
austrum; monasterium in Weremutha edificatum erat in honore
^ r. lirinensem ; sc. Lerines in Provence. ' al. Girwi. ' The text is
made up from notices in Bede H. E. V, at the end, IV, i-a, Will. of Malmesb.,
Simeon of Durham, &c. ; cf. Act. SS. Boll. May VI, p. 721. * added in T.
' E. cure. * T. reuerentissimo. ' al. Ingyrvum.
io8 Botja Legenua anglie»
beati Petri apostoli super Weram fluuium, modo vero Weremuth'
dicitur : et quia vnus abbas duobus illis monasteriis prefuit, quasi
sub vnius monasterii appellatione Beda de illis mentionem faciens
scripsit. Erant autem in illis amplius quam sexcenti monachi, sub
6 regulari disciplina deo militantes. Postquam vero, adepta liberalium
artium scientia, excercitii sui ingenium protriuerat vsu, etiam pro-
funda sanctarum scripturarum penitranda ^ ingredi conatus est. Vir
vtique venerabilis Benedictus abbas girwensis, quinquies Romam
proficiscens, librorum innumerabilem omnis generis copiam secum
10 deferebat ; iubente quoque papa Vitaliano, Theodorum archie-
piscopum, et eius coUegam Adrianum abbatem, Britanniam perduxit,
vtriusque, secularis scilicet et ecclesiastice philosophie scientia sufli-
cienter instructos, in vtraque lingua, greca videlicet et latina. Qui
discipulorum cateruas congregantes, metrice artis, astronomie, et
15 arithmetice ecclesiastice disciplinam inter sacrorum apicum volu-
mina suis auditoribus infundebant ^ Post illos vero, in lingua latina
simul et greca eque vt in propria nonnullos eruditos discipulos in
Britannia relinquebant, a quibus adolescens Beda in latina lingua
non mediocriter instructus, grece quoque non parua ex parte scien-
20 tiam attigit. Preterea * et archicantorem sancte romane ecclesie
lohannem abbatem, ab Agathone" papa directum, legendi et modu-
landi habuit preceptorem. Habuit et alios quamplures in scripturis
sanctis instructos. Quippe inter sexcentos monastice militie com-
militones degens — hunc enim numerum fratrum, vt premittitur, legitur
25 habuisse supradictum apostolorum Petri et Pauli monasterium — in
singulis emulabatur carismata meliora, vt, quod quisque illorum
spiritualis scientie accepisset, ille totum ex singulis perdiscendo
conbiberet. In hec sacrosancte philosophie studia cum incremento
annorum creuit et gratia spiritualium donorum, vt cum spiritu sa-
30 pientie et intellectus acciperet etiam spiritum timoris domini, quo
castigans corpus suum et in seruitutem redigens, sciret vas suum
possidere in sanctificatione " et honore''. Nonodecimo autem vite
sue anno diaconatum, tricesimo gradum presbiteratus, a sancto
lohanne Beuerlacensi suscepit. A quo tempore, vt idem Beda tes-
35 ta[tur, inter obseruanciam discipline regularis et cotidianam in ec-
clesia cantandi cu*]ram, omnem meditandis' scripturis, in eiusdem
monasterii habitatione vitam ducens, operam dedit, et semper aut
discere aut scribere dulce habuit aut docere. Insuper et in explana-
tione sanctarum scripturarum ingenii sui laxabat acumen, pluresque
40 catholice eruditionis libros conficiens, quicquid eatenus discendo,
legendo, et meditando mundum animal ruminauerat, totum ad dei
laudem scribendo ac docendo" eructuabat. Cum igitur tam subli-
1 T. wermuth. =* T. penetranda. ^ Cf. Vita Adriani ; Beda H. E. IV, 2.
* E. Preteria. ° E. agatone. ° E. sanctificationem. ' E. honorem.
* so T. ; om. in E. * E. meditantis. ^" E. dicendo.
De tienctatJili TBetJa» 109
miter dei in eo gratia emineret, nomen viri celebris circumquaque
fama ferebat, que illius in scripturis excellentiam ecclesie auribus
infundebat, plurimique eius sapientiam audituri etiam de longinquo
confluxerunt, indiuidua cohabitatione ei adherentes. Alii qui pre-
sentes esse nequibant, directis epistolis questiones super capitula 5
scripturarum nodosas enodari, et obscuras sibi exoptant dilucidari.
Vnde inter alia scripta sua, in Euangelium Luce sex explanationis
libros luculenter edidit, postulatus ab episcopo hagustaldensi Acca ',
cuius exhortatoria ad eum epistola ita incipit: *Sepe quidem tue
sancte fraternitati et absens scribendo, et presens colloquendo sug- 10
gessi, vt post expositionem Actuum apostolorum, in Euangelium
quoque Luce scribere digneris : Quod ipse hactenus verecunda ex-
cusatione differre quam facere maluisti.' Et in processu epistole :
'Beatum Lucam luculento sermone expone. Et quia sanctus Am-
brosius quedam indiscussa preteriit que illi, quasi summe eruditionis 15
viro, plana nec quesitu digna videbantur; hec quoque, perspectis
aliorum patrum opusculis, diligentius tuis, vel eorum dictis explanare
curato. Credo etiam, tuo vigilantissimo ingenio, qui in lege domini
meditanda dies noctesque ducis ^ peruigiles, nonnullis in locis que ab
eis intermissa sunt, quid sentiri debeat, auctor lucis aperiat. lustum ao
namque satis est et superne pietatis atque equitatis moderamini con-
ueniens, vt qui, neglectis ad integrum mundi negotiis, etemum
verumque sapientie lumen indefessa mente perseqileris, et hic fruc-
tum intelligentie purioris assequaris, et in futuro ipsum, in quo sunt
omnes thesauri sapientie et scientie absconditi, regem in decore suo 25
mundo corde contempleris.' Denique, vt et ipse Beda scripsit,
semper docere et scribere dulce habuit. 'Cuius viri venerabilis
apud romanum pontificem adeo celebris erat fama, vt ad quasdam
enodandas sacre scripture questiones, eius auxilio romana sublimitas
indigeret. Quod autem Rome fuerit, solide non affirmo ; sed tamen 30
illum illuc inuitatum non dubito, quod hec epistola clarum facit quam
olim Sergius papa Colfrido abbati girwensi in hec verba direxit:
' Sergius episcopus seruus seruorum dei, Colfrido religioso abbati,
salutem et apostplicam benedictionem. Quibus verbis et modis cle-
mentiam dei nostri atque inenarrabilem prouidentiam possumus 35
effari, et dignas gratiarum actiones pro vniuersis * eius beneficiis circa
nos persoluere, qui in tenebris et vmbra positos ad lumen scientie
perducit. . . . Hortamur itaque deo ' dilectam religiositatis tue boni-
tatem, vt, quia, exortis quibusdam ecclesiasticarum causarum capitulis
non sine examinatione longius innotescendis, opus nobis fuit ' ad 40
conferendum arte litterature imbutum '', sicut decet deuotum auxili-
atorem sancte matris et vniuersalis ecclesie, immo ' obedientie deuo-
1 T. acca; E. acta. « T. E. duces. =■ From Will. Malm. Reg. I,
* WM. immensis. * E. in domino. ' WM. sunt. ' imbuti. * om. in
WM.
iio ii3oi)a Legenna ^nglie,
tionem, huic nostre hortationi non desistat actio moderare^ sed
absque aliqua retentione religiosum dei famulum Bedam venera-
bilem, monasterii tui presbiterum, ad limina apostolorum principum
dominorum meorum Petri et PauU, amatorum tuorum ac protectorum,
5 ad nostre mediocritatis conspectum non moreris dirigere, quem
fauente domino sanctis tuis precibus non diffidas prospere ad te
redire, peracta premissorum capitulorum cum auxiho dei desiderata
solempnitate. Erit enim, vt confidimus, etiam cunctis tibi creditis
profuturum quicquid ecclesie generaU claruerit per eius presentiam '
10 impertitum.' Venerabilis iste pater triginta sex volumina edidit,
que in septuaginta octo Ubros diuisit ; et quinquaginta nouem annis
vixit. Continuis septem ebdomadibus ' ante obitum suum stomachi
indignatione cibos nauseans, et angusto suspirio alitum producens,
litterarum tamen ac studiorum operam non reiecit, sed totaUter * his
15 diebus preter debitum psalmodie pensum intendebat ; et tandem in
vocem orationis prorupit, dicens : * ' Te deprecor bone Ihesu, vt cui
propicius donasti verba tue scientie dulciter haurire, dona" etiam
benignus aliquando ad [te] ^ fontem omnis sciencie peruenire et semper
ante tuaih faciem comparere.' Et conuersus ad fratres dixit: *0,
20 inquit, charissimi, quoniam tempus est persoluendi debitum con-
ditioni humane, rogo vos, rogate patrem domini nostri Ihesu Christi,
patrem misericordiarum, vt per eum in quo princeps mundi huius
nichil inuenit, iri occursum salutis michi dirigat angelum pacis, cuius
circumseptus tutela non confundar, cum loquar inimicis meis in
25 porta. Plane cupio dissolui et esse cum Christo, cuius morte morte
peremta, de morte ad vitam me transiturum confido. Si quid autem
vobis laboraui, si quantulumcunque ecclesie fructificaui, id beneficii,
queso, michi rependatis, vt ibi post mortem mei memineritis, vbi
cotidie Christus est sacerdos et sacrificium placationis.' Interea
30 cum horam mortis, immo ingressum vite perhennis, letus expec-
taret, quiddam de scripturis restabat, super quo discipulis magistri
sententiam audire necesse fuit. Qua percepta ab illo atque descripta,
dicente scriptore ' consummatum est,' ille hilarior verbo consumma-
tionis applaudens, ' bene, ait, ac vere dixisti " consummatum est." '
36 Die autem dominice ascentionis, contra oratorium, in quo orare
consueuerat, cilicio sub se posito decumbens, integro vultu et sensu
spiritus sancti gratiam inuitabat, dicens : ' O rex glorie, domine
virtutum, qui triumphator hodie super omnes celos ascendisti; ne
derelinquas nos orphanos, sed mitte promissum patris in nos spiritum
40 veritatis, alleluia.' Adiuncta vero laude sancte et indiuidue trinitatis,
* gloria patri et filio et spiritui sancto,' cum nominatione sancti spiritus
spiritum exalauit, septimo kalendas lunii; subsequente tam suaui
1 WM. obedientem devotionem . . . non desistas accomodare. ' WM.
prestantiam. ^ E, ebdomatibus. * al. totis. * cf. Beda H. E. V, end.
^ Bed. dones. ' om.
De toenetaWli 'Betia. m
odore, vt omnes qui astabant in paradiso se esse crederent ; talem-
que odorem sentiebant qualem nec timiamata spirant nec balsama
preciosa' subministrant. Sepultus est autem in eodem monasterio
sancti Pauli apud larwin, anno domini septingentesimo tricesimo
quinto, etatis vero sue quinquagesimonono, anno centesimo primo 5
ex quo per sanctum Oswaldum regem et Aidanum pontificem in
prouincia Berniciorum primum fundata est ecclesia. Extendebatur
autem regnum Berniciorum a fluuio Tyna vsque ad mare scoticum ;
regnum vero Deirorum ab Humbro fluuio siue Trenta vsque ad
Tynam fluuium porrigebatur. " Licet enim Beda in sanctorum catha- 10
logo computetur, tamen ab ecclesia non ' sanctus,' sed ' venerabilis '
appellatur, et hoc duplici de causa : Prima est quia cum pre nimia
senectute eius oculi caligassent, habebat, vt aiunt, quendam ducto-
rem, a quo per villas et castra se duci faciebat et vbique verbum
domini predicabat. Quadam vice dum per quandam vallem magnis 15
lapidibus plenam transirent, eius discipulus derisionis causa eidem
dixit, quod ibi esset magnus populus congregatus, qui eius predica-
tionem silenter et auide expectabant \ Tunc ille feruenter predicare
incipiens, cum iri fine ' per omnia secula seculorum ' concludisset, mox,
vt aiunt, lapides alta voce clamauenmt: 'amen, venerabilis pater.' 20
Quia igitur eum venerabilem miraculose lapides vocauerunt, ideo
'venerabilis pater' appellatur. Vel, vt alii asserunt, angeli ei re-
sponderunt: 'Bene, venerabilis pater, dixisti.' Secunda causa est,
quia post eius mortem quidam clericus sibi deuotus quendam versum
edere cupiebat, quem in eius tumulo facere sculpi volebat, ita inci- 25
piens : ' Hac sunt in fossa,* volens versum taliter terminare : ' Bede
sancti ossa.' Sed quia talem finem versus congruitas non patie-
batur, et sedula* mente reuolueret nec congruum finem videret;
dum quadam nocte in stratu suo ' super hoc cogitans, mane ad tumu-
lum properasset, manibus angelicis versum taliter sculptum repperit 30
et finitum : ' Hac sunt in fossa Bede venerabilis ossa.' Eius ossa,
vt habetur in fine Legende Auree, apud lanuam ' deuotione congrua
recoluntur. Verius tamen creditur quod cum corpore sancti Cuth-
berti in locello auro et argento fabrefacto recondita sint, sicut anti-
quissimi illius plage codices, et etiara historie satis auctentice 35
attestantur.
^ Narratio''.
Tempore Adriani imperatoris quedam virgo nomine Maria pro
fide Christi multis tormentis cruciata, cum preces ad deum, ne
amplius manibus impiorum eam lacerari permitteret, cum lacrimis
effudisset ; petra pergrandis, que ante oculos eius iacebat, deo 40
iubente patefacta, rimam refugii, qua virgo susciperetur, ostendit, et
* E. preconsa. ' From Leg. Aurea, p. 833. * L. A. expectarent.
* E. cedula. * in str. suo om, in L. A. * =Genuam. ■" cf. Vinc.
Bell. Sp. H. X, 87.
112 Botja legenta anglie,
ad instar matris care virginem anxiam amplexans se prebuit : Mox-
que suscepta virgine, latera ante aperta conclusit. Carnifices vero
omnia petre loca perscrutati sunt, sicubi erepta subito petra^ ex oculis
latitaret: et adherentes exuuiarum reliquias et affixa saxo vestium
6 frusta deprehendunt. Incredibili autem stupore confusi, ad eruendum
lapidem magnam multitudinem populi congregabant. Quod cum at-
temptare niterentur, fulgor nimii splendoris et fragor maximus
cunctos qui aderant prostrauit, et fugiente sensu pariter et anima, in
eternam mortem oculos clauserunt. Multi vero ad templum fugi-
lo entes, ab igne de celo misso combusti sunt. Et ita factum est vt
iuxta lapidem et in templo quinque milia et septingenti, exigentibus
peccatis, corpore et anima perierunt ^
H De sancto Benigno episcopo et confessore.
SAnctus enim Benignus, in regimine' pontificali transactis feliciter
in Hibernia annis multis, quadam nocte soporatus, per angelum
16 admonetur, patriam suam relinquere et, voluntaria peregrinatione
suscepta, deserti secreta petere. Mari igitur prospere transito, Glas-
toniam veniens, sanctum Patricium inuenit ; qui ei dixit : ' Pro-
ficiscere, mi frater, baculo tuo contentus, et cum ad locum a domino
tibi predestinatum ipso ducente perueneris, quocumque solo fixo
20 baculo tuo ipsum virescere, florescere et frondescere videris, ibi
tibi habitandum et habitaculum preparatum noueris.' Qui comitante
quodam puero nomine Pincio profectus ; per nemorosa et paludosa
loca gradientes, ad quandam insulam nomine Ferramere perue-
nerunt : et fixo ibi baculo, virescere frondes et flores producere
25 cepit. Illis enim temporibus fluuius quem nunc ibidem defluere
cernimus, non tunc defluebat; sed diebus singulis penuriam aque
nimiam vir dei cum puero paciebatui*. Et cum die quadam puer
aquam ei humeris de longe baiulans in itinere dormiret, hostis
malignus vasculum auferens abcessit. Euigilans puer et merens
30 protinus cum lachrymis in hanc vocem prorupit dicens : ' Heus,
inquit, tibi loquor quicumque meum furatus es vasculum : en te per
deum celi adiuro quem meus magister beatus Benignus adorat, in
quem credit ac fideliter seruit, vt illud michi festinanter restituas.'
Nec mora, vas eius vlterius secum demon retinere nequiuit, sed
35 dicto citius restituit, et cachinnando aufugit. Quod audiens sanctus
Benignus, prostrato in terram toto corpore, cum preces ad deum
deuotas fudisset; angelus . domini, pennis fulgentibus alas habens,
flammeoque aspectu irradians, apparuit ei dicens : * Constans esto,
serue dei : exaudite sunt orationes tue : mitte puerum tuum Pincium
40 ad orientalem celle tue plagam, vbi terram baculo tuo percutiens,
fontem perhennem abunde* manare videbit.' Perrexit ergo puer
* V. B. preda. '^ The Collect, wfitten by a later hand, is partly unreadable.
' E. regione. * T. abundare.
De @)ancto 'Benigno. 113
«
ad locum a viro dei designatum : et cum terram baculo percussisset,
fons ingens statim erupit, a quo vsque nunc magnum et latum
fluuium creuisse videmus. Vir dei Benignus solus in obscuro
noctis silentio ad ecclesiam sancte Marie in Glastonia orandi gratia
ire solebat. Cumque nocte quadam per pontem quem fecerat transiret, 5
vidit quendam demonem turpissimum, aspectu terribilem, obuiam
sibi venientem. Ad quem sanctus propius accedens, hiis verbis
eum alloquitur dicens : ' Quid, inquit, hic stas, cruenta bestia ? cui
insidiaris ? cui hic expectando dampnum gestis inferre ? ' Cui demon
ait : *Te hic expecto, edentule senex, te decipere cupio.' Ad quem 10
sanctus : ' Dominus, inquit, michi est adiutor ; non timebo quid faciat
michi vel dicat malignus.' Et hec dicens, leua eum apprehendit
manu, et baculo quem dextera gestabat diutissime verberauit, et in
quendam profundissimum puteum precipitauit ; qui vltra non com-
paruit, Ex illo enim tempore vsque in hodiernum diem nullus ad 15
puteum illum ausus est accedere, quoniam fertur ibi fundum penitus
non inueniri. Et ad Glastoniam pergens sanctus, facta ibi oratione
solita, ad cellam rediit. leiuniis et orationibus assiduis vacans,
supremam vite sue horam cotidie suspectam habuit. Cum igitur
finem suum diuinitus imminere cognouisset, vocatis discipulis suis, ao
horam qua ab hoc seculo migraturus erat innotuit. Eleuatis tandem
in celum oculis, inter manus illorum felicem animam ad supernorum
ciuium beatitudinem, tertio nonas nouembris, emisit. Anno
autem domini millesimo nonagesimoprimo eleuatum est corpus
eius sanctum de terra, et ad glastoniensem ecclesiam delatum. 35
lUo vero die abbas vnum de ossibus sanctis arripiens, et signum
crucis super populum cum eo faciens, nonnullos diuersis languorum
cruciatibus vexatos sanitate recepta letari fecit; et ceci quidam
atque contracti optatam salutem consecuti sunt; et plurimi cerei
in manibus populi a vento et turbine prius extincti, per merita beati 30
Benigni ipsa hora diuinitus sunt accensi. Plurimi etiam colubros
et diuersa dolorum genera visceribus habentes, palam vidente
populo, euomuerunt. Tanta etenim curationis gratia in illo loco
erat ostensa, vt vix debilis quisquam aut egrotus ad tumbam sancti
veniens absque sanitate recepta discederet. Frater quidam longa 35
infirmitate decoctus, a fratribus rogatur vt sanctum Benignum pro
salute sua exoraret ; qui ita respondit : * Re enim vera sicut michi
prodesse non valet, ita nec michi nocere potest.' Cumque sopori
membra dedisset, apparuit ei sanctus Benignus, candidis vestibus
ornatus, qui quasi indignans sic eum affatur : * Quid nunc tibi, ait, 40
de Benigno seruo dei videtur, frater ? Quid tibi de duobus credi ^
potissimum sit, an cum sanctis in regno gaudet, vel cum impiis in
penis torquetur ? ' Et cum ille ^ respondere non auderet, comminando
hoc intulit sanctus: 'Cum secreta dei iudicia humane fragilitatis
^ E. crede. » T. illi.
z
114 Botja JLegenUa anglie»
ingenio comprehendi nequeant, cur michi derogasti ? quare me blas-
phemare voluisti ? Ecce enim grauiorem, quam hactenus passus es,
infirmitatem et molestiam inuitus sustinebis, eo quod verbis inanibus
michi irridendo detraxisti. Ceteri quoque quos me [in] ^ derisum ha-
5 buisse cognosco, illum maxime qui dentem meum furto abstulit ; nisi
penitentiam agendo resipuerint, penis cum impiis amaris se torqueri
cognoscant.' Hiis dictis alapam ingentem in faciem eius dedit: et
mox expergefactus a sompno, quem ante despexerat, tunc timere
et venerari cepit, diris tamen correptus febribus per totum annum
lo Uberari nequiuit. Quod cum per ordinem abbas et fratres audissent,
dens a fratre receptus in locum suum restituitur, et laudes et gratie
ab omnibus deo et sancto eius referuntur.
Narratio.
[MS. Tib. adds :
Frater quidam cum a spiritu fornicationis teneretur, perrexit ad
quendam senem magnum et rogabat eum dicens : ' Ostende caritatem
15 et ora pro me : quia fornicacione soUicitor.' Senex autem deprecatus
est dominum pro eo. Et secundo ueniens ad senem, eundem ser-
monem dixit. Et non neglexit senex rogare pro ipso dominum,
dicens : ' Domine, reuela michi unde in hoc fratre operatio est ista
diaboli, quoniam deprecatus sum te et requiem necdum inuenit.'
20 Et uidit senex fratrem sedentem, et spiritum fornicacionis iuxta
eum et quasi ludentem cum eo, et angelus stabat missus ad adiu-
torium et indignabatur aduersus fratrem illum quia non se pro-
sternebat deo, set quasi delectabatur in cogitacionibus, totam mentem
suam ad hoc inclinans. Et annunciauit ei senex dicens : * Tu con-
25 sentis cogitacioni tue,' et docuit eum quomodo deberet resistere : et
tunc inuenit requiem a temptacione sua ^.]
*[[ * De sancto Bernaco [confessore et abbate] *.
ERat autem Bernacus venustis^ ornatus moribus, titulisque vir-
tutum insignibus excellens ; ab vberibus matris sue dei sui
nomen amplectens eiusque mandata non preteriens. Ab illustri
30 siquidem prosapia ortus, diuitiis admodum locupletatus extitit, et
patrimoniis dilatatus. Omnia tamen propter deum demum relin-
quens, transito prospere mari, Romam peregre proficiscitur. Eo
* so T. ; om, in E.
' At the bottom is the following coUect :
Omnipotens sempiterne deus qui mirabiliter fulges in electis tuis quos
te habitatore (?) glorificare uoluisti, concede nobis, qucsumus, beati Benigni ita
depositionem uenerari ut eius suffra. . . .
» Abridged from the Vita in MS. Vesp. A. XIV. ed. Rees, p. i. * added in T.
' E. venustus.
De ^ancto OBetnaco. 115
tempore in partibus Rome seuiebat quedam belua pestifera, que
quoscunque conspiceret aut cruentis faucibus lacerabat, aut solo
flatu venenoso ad mortem infecit, infinitaque animalium corpora
laniabat. Tantum incolis metum incutiebat, vt felicem se estimaret
qui suam habitationem relinquendo, diram huius ^ pestem effugere 5
posset. Vir autem sanctus hominum illorum miseriis compatiens ;
quod populorum nequibat multitudo, sola precum instantia, beluam
mortiferam ad terram enecando prostrauit. Cumque ab omnibus
magnificari cepisset, malens in occulto soli placere deo, quam in ore
populi, qui sola solet exteriora perpendere, famosus versari : Romam 10
autem * clam deserens, Minorem Britanniam ingreditur, et per multos
annos laudabiliter ibidem conuersatus, magnas virtutes ostendit.
Confluebat ad eum cotidie infirmorum multitudo, et sanitate con-
secuta, celestis doctrine monita salutaria percepit. Demum laudem
populi et fauorem fugiens, solus accessit ad mare : et naue non re- 15
perta, petram quandam in vnde superficie locauit, totum se deo
committens petram ascendit, et prospero cursu in demetica regione,
id est Southwallia, applicuit. Cumque aliquamdiu deo famulando
ibidem moraretur, humani generis aduersarius filiam optimatis, qui
terram illam regebat, in amorem illius acrius incitauit. Omni in- ao
genio suo famulum dei illecebrose voluptatis sue laqueis vinculare
temptat et a consummatione melioris propositi' auertere conatur,
nec cessat illi propinare quod miscuit inepte. Sanctus tamen dei
huiusmodi poculum respuens, fornicationis insultus fugit. In hoc
enim conflictu melius pugnat qui cedit, quam qui resistit ; fortius 25
vincit qui fortius fugit. Puella tandem, viri sancti animum ad amorem
illicitum non valens inclinare, amorem vertit in odium, et animam
a corpore separare* cogitabat. Repudiata enim omne malum ex-
cogitat, et quem pauloante vt animam suam dilexerat, in odium tunc
stimulata, ad omne genus mortis eum perducere desiderat. Misit 30
ergo viros quosdam iniquitatis filios, ferociter precipiens vt si viuum
non possent reducere, viuum non sinerent abire. Illi autem per-
gentes in sanctum irruunt, et diro lancee vulnere quidam iniquitatis
filius eum confodit, nutu tamen dei assistentes viri sanctum de
manibus eoram eripiunt. Qui autem vulnus inflixit, dei statim 35
vltione percussus, toto corpore pediculis alatis obsessus, postquam
diu languore et inedia afflictus fuerat, morte miserabili vitam finiuit.
Sanitate demum diuino recepta sufiragio, iuxta fluuium quendam
inhabitare cepit, et locum illum a spiritibus immundis turbatum
liberauit, quem ipsi omni nocte oberrantes diris clamoribus horren- 40
disque replentes vlulatibus vsque ad illum diem inhabitabilem red-
diderunt. Ad alium locum post hec se transferens, ignem accendit,
et totam noctem cum sociis, orationibus vacans, insompnem duxit.
^ Vit. huiusmodi. ' omit autem. * E. prepositi. * E. seperare.
I 2
ii6 Botia Jlesentia ansUe»
Mane autem surgens dominus loci illius, nomine Cletherus ^, et ignem
videns, vocatis viginti filiis suis dixit : * Filii mei, audite et auribus
percipite, quia venit vir ille quem diu nobis promissum nouimus;
cuius fama super terram dilatata est.' Et pergentes ad virum dei,
5 et ad genua eius prouoluti, orauerunt vt misereretur * sui. Et bene-
dicens eos sanctus Bernacus, quid velint inquirit. Senex ait :
' Domine, multo tempore huius territorii dominus fui : sed quia dei
prouidentia hunc locum tibi noui destinatum, voluntati dei cedo et
tibi. Verum hos filios meos tibi commendo, vt sub tutela paternitatis
lo tue deo nostro valeant adherere.' Suscepit ergo eos gratanter,
regularibusque instructos disciplinis, consortes sui laboris habuit
fideles. Pater vero senex illis valedicens, osculatisque omnibus, in
partes Cornubie cessit*, et deo ibidem seruiens, beatam domino
animam commendauit. Sanctus itaque Bernacus corpus suum
15 ieiuniis assiduis macerabat et crebris vigiliis extenuabat, carnis in-
solentiam vestium asperitate gelideque, quam intrabat cotidie, aque
infrigidatione cohibebat. Quod ori et toto corpori subtrahebat, in
vsus pauperum conuertebat. Placentem ita deo vitam gerebat, vt
angelorum visione simul et allocutione crebra* perfrui mereretur.
20 Mons autem ille in quo conueniebant, in cuius pede ecclesia con-
struitur, *Mons Angelorum' appellatur. Aduocabat quandoque de
grege ceruos, quos volebat, ad trahendum currum, in quo suppellex
deferenda reponebatur; et soluti a iugo, ad pascua redire iussit.
Vaccam suam cotidie custodie cuiusdam lupi deputauit, qui more
25 pastoris vaccam ad pascua mane agens, sero ad domum reduxit.
Misit autem rex Cambrie ad sanctum Bernacum, precipiens vt sibi
cenam pararet. Ille vero nullam regi debere cenam, nec iniusto
eius precepto in aliquo se velle parere asseruit. Offensus ergo rex
misit satellites qui vaccam sancti adducerent, et inde sibi cibaria
30 prepararent ; minasque minis adiecit, quod in crastino sanctum a
regno suo proscriberet locaque sua solotenus penitus destrueret.
Occisam autem vaccam, et in partes diuisam, supra ignem in cal-
dario locant, et igni ligna copiosa ministrant. Lupus interim custos
vacce currit ad dominum suum, tristis ac gemens prostratus ad terram
35 iacet, quasi veniam postulaturus. Aifuit etiam quidam vaccam a
ministris regis raptam, occisam, et ad coquendum positam denun-
cians. Nec mora, vir sanctus coram deo suo querimoniam deponens,
totam causam suam diuino commisit arbitrio ventilandam. Aqua
enim in qua caro coquenda iacuit, sicut quando infusa erat, ita
40 frigida permansit, nec magis maximo igne supposito ad bullitionem
vel calefactionem mouebatur, quam si glaciei congeries non modica
dempto igne supponeretur. Quo viso humiliatus statim rex, fastu
regali deposito, omnesque sui pariter contriti, nudis pedibus ince-
* Vit. Clechre. ' E. miseretur. ^ Vit. secessit. * Vit. crebro.
IDt ©ancto IBernaco, 117
dentes ad virum dei venerunt. Omnibus enim ad pedes eius in
terra prouolutis, rex se grauiter peccasse • confitetur, humili pos-
tulans prece vt sui misertus omnipotentem pro se et suis exoraret.
Sanctus autem Bernacus regis dexteram suscipiens, erexit eum et
gratanter, quod commiserat, indulsit, vaccam in conspectu omnium 5
resuscitauit, et lupo custodiendam commisit. Post hec regem ro-
gauit vt secum pernoctaret, et quod pauloante fronte obstinata
negauerat, hoc nunc largiflua charitate et mente gratuita obtulit.
Rex autem gratias ei agens, hilari mente remansit. Et cum vir dei
nichil pro cena regis paratum haberet, accessit ad quercum que Jo
prope stabat, et pro foliis dependentes triticeos decerpsit panes,
quotquot habuit necessarios; vnde et quercus illa 'Quercus Panis,'
dum stabat, vocabatur. Accessit quoque ad torrentem qui prope
erat, et pro aqua in magna abundantia vinum hausit ; pro lapidibus
de torrente eodem pisces ad saturitatem extraxit: et saturatis om- 15
nibus, dormierunt vsque mane. Tunc surgens rex ait ad sanctum
Bernacum : * Quia gratuitam beneficentiam tuam accepi, ego muni-
ficentiam meam tibi gratis largiri non dedignor. In nomine dei et
domini nostri Ihesu Christi, te et locum tuum, totumque territorium
ad locum tuum pertinens, necnon omnes in eo manentes, ab omni 20
regia exactione imperpetuum libero.' Quot et quantis sanctus iste
in vita sua miraculis et bonis operibus efiulserit, difficile quisquam
potest explicare. Transiit autem de hoc mundo ad dominum sepUmo
idus aprilis.
ir Narratio^.
Sanctus Helyas, secundum Vincentium, monasticam vitam agens, 35
feminei sexus miseratione commotus, deuotarum dei virginum curam
habebat, et in quodam grandi monasterio vsque ad trecentarum
feminarum numerum collegerat, earumque conuersationem ordina-
bat. Quod cum per biennium iam fecisset, et adhuc iuuenis quasi
triginta annorum esset, subito carnis temptationem passus est. 30
Relictoque monasterio dum per solitudines iugi biduo ieiunus''
erraret, ait : ' Domine deus, aut occide me, aut temptationera istam
exclude a me.' Vespere igitur ei subito sompnus irrepsit : et tres
angelos ad se venisse aspexit dicentes : ' Cur egressus es de monas-
terio feminarum ? * Qui cum timuisse se diceret ne aut sibi aut illis 35
noceret, dixerunt : ' Si huiusmodi metu per nos liberatus fueris, rursus
illarum curam suscipies?* Cumque libenter adquieuisset, et hoc
exigentibus illis iuramento firmasset, vnus eorum manus illius tenuit,
et alter pedes, tertius vero nouacula testiculos eius abscidit: non
quod vere hoc faceret, sed quod facere videretur. Angelis autem 40
interrogantibus an aliquid sibi profuisse sensisset factum suum,
* vehementer, inquit, intelligo, quoddam onus circa me esse sublatum,
et satis credo me omni quam formidabam molestia liberatum.* Igitur
* From. Vinc. Bell. Sp. H. xvii, 81. ' E. ieiuniis.
ii8 jisotia Heffentia anglie»
post quinque dies regressus et lugentium feminarum monasterium
ingressus, in cella quadam illic habitauit, et quadraginta annis post
hec vixit, sanctis patribus asseuerans quod nunquam vlterius in cor
eius cogitatio talis ascenderit..
11 De sancto Birino episcopo et confessore^.
5 Q Anctus enim Birinus, a papa Honorio episcopus ordinatus, ad
*^ predicandum verba salutis genti Anglorum directus est. Hic
enim pape Honorii presentia, in intimis Anglorum partibus quo
nuUus doctor precessisset, sancte fidei semina se sparsurum pro-
misit. Vnde et iussu'^ eiusdem pontificis ad littus britannici freti
lo arrepto itinere perueniens, ascensurus nauem diuina celebrat mis-
teria; sibi suisque viaticum parans, salutaris hostie pia libamina
deo obtulit. Vrgente vero nauigationis articulo, ad nauem festinans
introducitur : et insurgente vento, dum alta sulcarent pelagi, re-
miniscitur Birinus se quod carius sibi erat amisisse et nautis vr-
15 gentibus se prepeditum in littore vnde ascenderat reliquisse.
Dederat ei siquidem Honorius papa pallam, super quam corpus
Christi consecrabat; corpusque dominicum in eadern inuolutum
et collo suo suspensum semper secum portabat, et inter sacranda
sacrosancta misteria super sanctum altare ponere consueuit. Fide
20 igitur armatus in mare descendit, deum auctorem habens per mare
securus incedit, et recepto quod reliquerat, ad nauem regreditur.
Repperit autem nauem quasi immobilem stantem, quam pauloante
per vndas maris velociter currentem dimisit. Quo nauem intrante,
inuentus est in vestimento suo nec vnam stillicidii guttam habere.
25 Quod naute videntes, flexis genibus quasi deum eum adorauerunt,
et plures ex eis ad fidem Christi, predicante illo verbum dei, con-
uersi sunt. Intrante autem episcopo in portum apud Occiden-
talium Saxonum gentem, qui antiquitus Gewisse vocabantur, cum
omnes ibidem paganissimos inueniret, vtilius esse ratus est ibi potius
30 verbum dei predicare, quam vltra progrediens eos quibus predicare
deberet inquirere. Ruebant enim populi cateruatim audire beatum
antistitem, non tam aure corporis quam cordis que ab ipso dice-
bantur humiliter amplexantes. Erat in eadem prouincia mulier
quedam annosa, que per multum tempus nec videre nec audire
35 poterat ; cui per visionem reuelatum est vt ad beatum antistitem re-
ceptura sanitatem ire festinaret. Surgens autem mulier ducem
parat qui gressus eius regat. Episcopus autem, visa illa, motus
pietate auribus et oculis eius signum crucis apposuit : et mox
dissoluta cecitate visus redditur et, vitio surditatis eliso, auditus
^ Same text in Surius, 3 Dec. * E. iussi.
Oe ^ancto IBitino» 119
reparatur. Euangelizante itaque illo in prefata prouincia, cum
rex Kinegilsus cathezizatus fonte baptismi cum sua gente abluere-
tur, contigit tunc sanctum regem Norttianhumbrorum Oswaldum
aflfuisse, eumque de lauachro exeuntem suscepisse: ac sic pul-
cherrimo prorsus et deo digno consortio, cuius erat iiliam accepturus 5
in coniugem, ipsum prius secunda regeneratione deo dedicatum, sibi
accepit in filium. Donauerunt autem ambo reges eidem episcopo
ciuitatem que vocatur^ Dorcic, id est Dorcestre*, ad faciendam
inibi sedem episcopalem. Anno autem tricesimooctauo post in-
gressum sancti Augustini in Angliam, predicare cepit sanctus Birinus 10
Westsaxonibus, et baptizare. Anno domini sexcentesimo tricesimo-
quinto, tempore regis Kinegilsi, canonicos seculares instituit apud
Dorcestre, ab Oxonia miliaribus septem distantem, vbi ipse et suc-
cessores eius viginti et septem episcopi manserunt per annos circiter
quadringentos quinquagintaseptem. Tempore regis Willelmi Con- 15
questoris, per Remigium episcopum apud Lincolniam sedes episco-
palis translata extitit. Tempore vero regis Stephani, per Alexandrum
episcopum apud Dorcestre canonici regulares instituti sunt. Beda
vero de gestis Anglorum libro tertio capitulo septimo scribit, beatum
Birinum factis dedicatisque ecclesiis, multisque ad dominum pio 20
eius labore populis aduocatis, migrasse ad dominum, et in eadem
ciuitate sepultum esse, et post multos annos, Hedda episcopatum
agente, eum inde in Wentam ciuitatem, id est Wintoniam, transla-
tum, et in ecclesia beatorum apostolorum Petri et Pauli honorifice
coUocatum. Dorcestrenses canonici scripture Bede obuiantes, 25
pape Honorio suggestionem quandam fecerunt, vnde et ipse litteram
talis tenoris in Angliam transmisit : ' Honorius episcopus seruus
seruorum dei, venerabili fratri Stephano archiepiscopo cantuariensi,
sancte romane ecclesie cardinali, et dilectis filiis archidiacono et
officiali cantuariensi, salutem et apostolicam benedictionem. Ex 30
parte dilectorum filiorum abbatis et conuentus de Dorcestria' fuit
nobis humiliter supplicatum vt corpus sancti Birini, qui olim a felicis
recordationis Honorio papa predecessore nostro in Angliam destinatus,
clare memorie regem Anglie ab idolatria cum gente sua conuersum
baptizauit, et multis choruscans virtutibus, feliciter officio legationis 35
impleto, defunctus et sepultus'* in suo monasterio in loco humili
extitit, cum nomen eius in sanctorum cathalogo habeatur, faceremus
in loco magis idoneo collocari. Nos igitur, de vestra discretione
plenam fiduciam obtinentes, discretioni vestre per apostolica scripta
mandamus, quatinus, si rem inueneritis ita esse, prefatis abbati et 40
conuentui, vt corpus sancti predicti ad locum transferant digniorem,
auctoritate nostra licentiam concedatis. Datum Lateran. sepdmo
idus marcii, pontificatus nostri anno octauo.' Archiepiscopo autem
* T, vocabatur. ' T. dorchestre. ' T. dorkcestria. * E. supultus.
I20 Botja JLeg;entJa anglie»
Stephano predictis archidiacono et officiali vices suas committente,
pluribus conuocatis, anno domini millesimo ducentesimo vicesimo
quarto, inter multos testes quidam canonicus iuratus dixit quod
audiuit multotiens Willelmum canonicum dicentem quod pluries ap-
5 paruit ei quidam in visu precipiens vt quereret quoddam sepulchrum
in ecclesia de Dorcestre^ ante altare sancte crucis, et ibi inueniret
corpus sancti Birini : Et accepta ab abbate licentia quesito sepulchro
et aperto, presentibus abbate et canonicis, inuenerunt corpus epi-
scopi integrum cum duplici stola et infula rubea de panno serico, et
10 cum cruce de metallo super pectus posita, et calice super vmbilicum.
Die sabbati post illam inuentionem quidam per septennium cecus ad
corpus accedens, visum recepit. Adolescens a natiuitate surdus et
mutus, auditum et loquelam habere meruit. Asseruit enim se iussum
in visu quod ad Dorcestre ^ pergeret, vt sanitatem consequi posset.
15 Qui cum se locum nescire responderet, ait ille qui sibi apparuit,
quod duceret eum. Et euigilans ductus est ab eodem viro vsque ad
locum. Et cum curaretur ad sepulchrum beati Birini, et loqueretur
anglice, dixit iocose canonicus quidam ; ' Qui te docuit loqui, non
erat curialis ; posset enim docuisse te alio idiomate loqui.' Et infra
20 triduum ita perfecte gallice, sicut anglice, loqui cepit. Quendam
quoque mortuum resuscitauit ; leprosum mundauit; viros duos in-
super mortuos vite restituit ; et a natiuitate mutus loquelam recepit.
Post hec et multa alia [ab] ^ abbate et conuentu proposita, quesitum
est si aliqua scriptura cum corpore reperta fuit. Respondit abbas
25 quod non. Vnde de consensu omnium aperto sepulchro, inuenta sunt
ossa ordine naturali posita, carne in cineres redacta. Inuentus est
et anulus, crux plumbea super pectus eius, quidam calix paruus,
particule vestimentorum suorum, dueque stole, licet non integre.
Inuenta est etiam quedam bursa serica Super pectus eius, quedam
30 pera ex vna parte auro contexta. Asserebant enim omnes quod
in ea fuerat palla predicta cum corpore Christi, pro qua, vt pre-
mittitur, super mare siccis pedibus ambulauit. Et exclamauit abbas
quidam dicens : ' Certus sum quod hoc est corpus sancti Birini :
nam audiui in hac nocte vocem quasi cuiusdam magne persone
35 in latina lingua sic dicentem : "Ne* dubitetis de inuentione cor-
poris beati Birini : vos inuenietis totum corpus, sed redactum in
cinerem,'" Quesitum est post hec quid respondere voluit ad
hoc in libro Bede scriptum : quod beatus Birinus sepultus fuit in
ecclesia Dorcestre* et inde post multos annos translatus fuit ad
40 ecclesiam wentanam. Abbas vero bene confitetur ita scriptum esse ;
sed dicit quod in cronicis scribuntur non solum que videntur, sed
et que audiuntur. Confitetur etiam quod corpus cuiusdam episcopi
sepulti in angulo post ostium ecclesie, Wintonie translatum fuit,
* T. dorkcestre. " om. in E. ^ E. Nec. * T. dorkacestre.
De ^ancto 'Bidno. 121
ossibus quibusdam in eadem ecclesia relictis. Nec credendum esse
quod talis episcopus et legatus in tam vili loco sepeliretur.
Asseruit etiam quod post primam inuentionem beati Birini audiuit
quidam inclusus sanctus apud Haliwelle extra Oxoniam, nomine
Matlieus, vocem quandam dicentem sibi : ' Birinus in pauimento, 5
Bertinus retro ostium — ' Erat autem Bertinus ille, episcopus deci-
mus post Birinum. Et insuper, quod apud Dorcestre^ fiunt
miracula multa, et apud Wintoniam nulla. Certificato super
premissis summp pontifice, sic [re]scripsit ^ : ' Honorius episcopus
etc, Venerabili fratri Stephano cantuariensi archiepiscopo, sancte lo
romane ecclesie cardinali, et dilecto filio magistro Othoni subdia-
cono nostro, salutem et apostolicam benedictionem. Dilectis filiis
abbate et conuentu de Dorcestre^ olim nobis insinuantibus quod
corpus beati Birini episcopi in eorum ecclesia in loco humili
requiescit, et humiliter supplicantibus vt illud faceremus in loco 15
magis idoneo coUocari; tibi, frater archiepiscope, ac dilectis filiis
archidiacono et' oificiali cantuariensi per nostras dedimus litteras
in mandatis vt si inueneritis rem taliter se habere, concederetis
ipsis abbati et conuentui auctoritate nostra licentiam corpus ipsum
ad locum magis idoneum transferendi. Nuper autem recepimus 20
tuas et eorum archidiaconi et officialis litteras, continentes quod
ipse archidiaconus vice tua et officialis predicti personaliter ad
locum ipsum accessit et, accitis viris vita et fama conspicuis, super
hoc veritatem quanta potuit diligentia inquisiuit. Licet autem per
ea que inuenit super inuentione sepulchri vbi predicti sancti 25
corpus requiescere dicitur, ac super miraculis quibus diuina dig-
natio locum ipsum ad inuocationem nominis prefati gloriosissimi
sancti tam misericorditer quam mirabiliter modernis temporibus
illustrauit, necnon per indicia in sepulchro ipso quod fecit aperiri
reperta, vobis * fuit verisimile visum quod eiusdem sancti corpus 30
in loco requiescit eodem ; Quia tamen in libro Bede de gestis
Anglorum legitur corpus ipsum apud wintoniensem ecclesiam
olim fuisse translatum: verentes procedere in negocio contra
tanti viri dicta, ne' argueremini' aliquid presumpsisse, negocium
ipsum ad apostolicum iudicium remisistis, processum ipsius archi- 35
diaconi nobis sub sigillis vestris fideliter transmittendo. Quam-
quam igitur ex ipso processu appareat euidenter, locum ipsum tot
et tantis tamque claris per sepedicti sancti merita gloriosa chorus-
care miraculis, ac verisimile sit et merito credi possit quod ipse
gloriosissimus sanctus locum ipsum sua presentia corporali nobi- 40
litat quem ad inuocationem nominis eius diuina potentia tot et
tantorum miraculorum attestatione illustrauit; Ne tamen in tali
negocio aliquid de contingentibus omittatur : processum ipsum vobis
' T. dorkacestre. ' E. scripsit ; T. rescripsit. ' E. et et. * E. nobis.
* om. in T. * E. arguerimini.
122 ii3ot)a Hegentia anglie»
sub buUa nostra duximus remittendum, discretioni vestre per
apostolica scripta mandantes, quatinus ad wintoniensem ecclesiam
personaliter accedatis et inquiratis sollicite si per miracula facta
in ipsa wintoniensi ecclesia mirificauit dominus sanctum suum. Et
5 si vobis constiterit miracula paria vel maiora his que continentur
in processu predicto, ad inuocationem nominis dicti sancti facta
esse in ipsa wintoniensi ecclesia, negocio supersedeatis eodem,
nobis quod inueneritis litteris vestris fideliter intimantes. Alio-
quin, cum verisimile sit, immo dubitari non debeat quin ipse
lo Beda in Anglorum historia multa retulerit de auditu ; et etiam
esse potuerit vt, cum duorum sanctorum pontificum, Birini sci-
licet et Bertini, corpora in prefata ecclesia de Dorcestre'', sicut
ex ipso processu coUigitur, fuerunt tumulata, quod Beda de Bertino
scripsit, fuerit de Birino receptum, nomine scriptorum negligentia
15 viciato : sepedicti sancti gloriosissimum corpus pronuncie.tis requi-
escere in sepedicta Dorcestre^ ecclesia que ipsius sancti meritis
tot tantorumque miraculorum fulgore noscitur illustrata; ipsi
abbati et conuentui tribuatis auctoritate nostra licentiam ipsum
corpus in locum magis idoneum transferendi. Datum Reatine
20 nonis augusti, pontificatus nostri anno decimo.' Executionem
huius buUe nusquam reperire potui; noui tamen, sicut in loco
illo didici, corpus sancti Birini gloriosum de loco vbi in memorata
ecclesia antiquitus fuerat sepultum, cum magno honore, sicut
intuentibus liquet, esse translatum. Obiit autem tertio nonas
25 decembris.
% De sancto Bonifacio episcopo et martyre^.
SAnctus enim Bonifacius, genere Anglus, cum quinque esset
annorum dei seruicio se subiugare studens, presbiteris et
clericis predicandi gratia aduenientibus, cepit cum eis de celestibus
loquendo tractare, et sue infirmitati in futurum quid proficeret,
indefessa mente interrogare. Quod intelligens, pater eius abbati
30 Wlfhardo in monasterio, lingua Anglorum ' Exancestre ' vocato, sub
monastici ordinis disciplina eum tradidit educandum. Cumque in
omni sanctitate et virtutum exercitio annos adolescentie attigisset,
ardentior illum ingenii sui voluntas accendit : de fratrum suorum
licentia monasterium dictum Huntscelle ^, vbi venerabilis Winbertus
35 abbas prefuit, admissus, fratrum consortio annumeratur. Vbi
non paruam litterarum sacreque scripture noticiam assecutus,
omnibusque* exemplum bene viuendi prebens, fratribus timori
pariter habebatur et amori, et quem diuina dilectione' habebant
socium, mutuo apostolice admonitionis honore amplecti curabant
» T. dorkacestre. " Abridged from the Vita by Willibald, in Act. SS. BoU.
lune l, p. 453. ' al. Nutscelle, Nuscelle. * T. om. que. * Vit. lectione.
De ©ancto 'Bonifacio, 123
vt patrem. Tanta in eo affabilitas erga fratres, et celestis doctrine
succreuit magnitudo, vt rumore sancte exhortationis eius crebres-
cente, fama eius per monasteria queque diffundebatur. Diuitibus
enim ac potentibus, liberisque ac seruis equalem sancte exhorta-
tionis exhibuit disciplinam ; vt nec diuites adulando demulceret, 5
nec seruos vel liberos nimia districtione grauaret. Tandem
deliberato proposito, ad conuertendam fidei christiane paganam
gentem, exteras petere regiones, vix ab abbate impetrata licentia,
decreuit. Sed quoniam graui ingruente paganorum impetu,
hostilis exorta dissentio inter Carolum Francorum ducem, et jo
Radbodum regem Frisonum, populos ex vtraque parte pertur-
babat, maximaque iam pars ecclesiarum Christi que Francorum
prius in Frisia subiecte erant imperio, Radbodi incumbente
persecutione ac seruorum dei facta expulsione^ vastata erat ac
destructa, idolorumque cultura extructis delubrorum phanis lugu- 15
briter reuocata est * : Tunc vir dei Bonifacius cum tribus
fratribus mari traiisito, perspecta peruersitatis nequicia regem
Radbodum allocutus est. Et dum sterilem Frisonum terram
inhabitaret et verbum domini vbique seminaret, interiecto paruo
tempore cum suis sociis rediit ad monasterium suum. Sequenti ^o
vero anno ab infirmitate, qua diu detentus fuerat, conualescens,
et pastorali cure monasterii sui, ad quam fuerat electus, et pre-
cibus fratrum ac lachrymis nullatenus adquiescens; cum litteris
Danielis episcopi commendaticiis ad limina apostolorum Petri et
Pauli iter suum maturare cepit ; papam Gregorium secundum 25
adiit, et ostensis litteris suis commendaticiis, itineris sui ordinem
et aduentus occasionem humiliter exponens, benigne ab eo susci-
pitur. Sedulum deinceps cum eo habebat cotidiane disputationis
colloquium ; receptisque a papa cum benedictione litteris, ad im-
manissimos Germanie populos directus est ; vt ', inculta cordium 30
arua, euangelico arata vomere, si* predicationis recipere semen
vellent, consideraret. CoUecta in breui numerosa reliquiarum
multitudine, et arrepto itinere, vsque in Thuringiam profectus
est. Senatores plebis totiusque populi principes verbis spiritua-
libus affatus est, eosque ad veram agnitionis viam et intelligentie 35
lumen prouocauit, quam olim ante, maxima siquidem ex parte
prauis seducti doctoribus, perdiderunt. Sed et sacerdotes qui
fornicaria contaminati pollutione, castitatem seruis dei necessa-
riam amiserant, verbis euangelicis quantum potuit ad canonicam
vitam correxit, admonuit atque instruxit. Audita autem morte 40
Radbodi regis Frisonum, Carolum regem Francie, tunc Frisonibus
imperantem, adiit; deinde per tres annos factus est sancti Wil-
lebrordi archiepiscopi cooperator assiduus : et multum in Christo
roboratus", non paruum domino in Frisia populum, destructis
' E. expultione ' om. est. ' Vit. ut an. * om. 5n T. ' -Vit. laborans.
124 JI3otia legentia anglie»
delubrorum phanis et extructis ecclesiis, prefato pontifice opitu-
lante, adquisiuit. Cumque ingentem domino populum inter Fri-
sones adquireret, alias Germanie predicandi causa partes adiit, et
locum quendam, cui gemini preerant germani, deo auxiliante
6 obtinuit, eosque a sacrilega idolorum censura, qua sub quodam
christianitatis nomine male abusi sunt, euocauit; ac plurimam
populi turbam, recte facta intelligentie via, deposito errore retraxit ;
monasterium, coUecta seruorum dei multitudine, construxit.
Similiter et iuxta fines Saxonum, Hessorum populum paganicis
10 adhuc ritibus oberrantem, a demoniorum captiuitate sua predica-
tione liberauit; multisque milibus hominum expurgata paganica
vetustate baptizatis, nuncium suum nomine Binnam Romam di-
rexit : que circa illum domino donante facta sunt, summo pontifici
per suas litteras declarauit. Sed et de rebus que ad cotidianam
J5 ecclesie dei necessitatem populique prouentum pertinebant, plura
ad ' consilium sedis apostolice interrogando conscripsit. Cumque
responsum litterarum suarum accepisset ; se inuitatum ad Romam
intelligens, festinus limina apostolorum petiit, et ad presentiam
Gregorii pape benigne admissus; de simbolo et fidei ecclesiastice
20 traditione illum [papa] ^ inquisiuit. Cui vir dei mox respondit dicens :
* Domine apostolice, noui me imperitum ; iam peregrinus, vestre
familiaritatis sermone fruitus sum^: sed queso vt ocium michi
temporis* conscribende fidei concedas, et muta tantum littera
meam rationabiliter fidem aperiat.' Qui cum hilari vultu consen-
25 tiret, ^et vir dei fidem suam scriptam determinato tempore eidem
ofFerret; perlecta carta, in qua integra et incorrupta fidei patuit
veritas, et Bonifacio reddita, eum consedere fecit et salutari eum
admonitionis doctrina instruens, vt fidem hanc sine intermissione
conseruaret, et aliis instanter predicaret, admonuit. Multa quoque
30 alia de religione sanctitatis et fidei vnitate sciscitando profert, et
in episcopum eum consecrare decreuit. Accepto itaque pontifi-
cali gradu, ad Hessorum populum rediit, quorilm nonnulli adhuc
paganicis erroribus detenti erant, quamuis magna eorum pars
iugum domini suaue et baptisma suscepisset. Consilio autem fide-
35 lium, roborem quendam mire magnitudinis, qui prisco paganorum
vocabulo * Robur louis ' dicebatur, seruis dei secum astantibus,
sanctus Bonifacius succidere temptauit : presenteque paganorum
copia, roboris moles immensa in quatuor partes equales diuina
virtute corruens disrupta est. Quo viso, paganorum multitudo,
40 abiecta idolatria, christiane fidei sua colla submiserunt. Episcopus
vero ex dicte arboris materia ligneo constructo oratorio, in honore
sancti Petri dedicauit. Deinde ad Thuringiam profectus, seni-
ores plebis populique rectores, relicta ignorantie cecitate, acceptam
dudum Christi fidem et abiectam, sua doctrina et predicatione
1 Vit, ob. ° om. ^ fruitus sum ora. in Vit. * Vit. et tempus.
De %mtto TBonifacio. 125
iterum amplecti prouocauit ; monasterium in loco qui Orthorf dice-
batur, seruorum dei congregata multitudine construxit, qui propriis
more apostolico manibus victum vestimentumque ' instanter labo-
rando sibi adquirerent. Fama sancti dei vbique diuulgata, etiam
ex Anglia ad eum tam lectorum quam etiam scriptorum, aliarum- 3
que artium eruditorum magna festinauit copia. Quorum plurimi
sub eius institutione monachi eifecti, populum ab errore multis in
locis illarum regionum verbum dei predicantes reuocarunt. Cum-
que ingens vtriusque populi multitudo fidei sacramenta, multis
hominum milibus baptizatis, perciperet, denuo Romam nuncios misit; 10
qui pape Gregorio omnia per eum domino fauente consummata
referentes, pallium cum muneribus diuersis ac sanctorum reliquiis
secum deferentes honorifice remissi sunt. Construxit enim dei
famulus duas ecclesias, alteram in Frideslare in honore sancti
Petri, et alteram in Amanaburgh in honore sancti Michaelis. »5
Duo quoque monasteria cum seruorum dei multitudine eisdem
ecclesiis subrogauit. Baguariorum quoque terris multas perlus-
trauit ecclesias, et quendam scismaticum, heretica prauitate deceptum,
dampnauit atque eiecit, et populum a peruersa secta eius et
idolatria ad viam veritatis reduxit. Post hec vero cum magno 20
fratrum cetu Romam pergens, a papa Gregorio luniore benigne
susceptus est; tantaque a cunctis tam Romanis quam etiam
aduenis veneratione habebatur, vt multi ad salutarem eius doctri-
nam confluerent ; Francorum enim et Baguariorum, necnon
Anglorum aliarumque prouinciarum, eius admonitione et salutari 25
doctrina prouocata adherebat multitudo*. Non paucis ditatus reli-
quiis, ab Odilone, Baguariorum duce, inuitatus, visitauit incolas,
diebus multis euangelizans vere fidei ac religionis sacramenta
renouauit, destructores ecclesiarum populique peruersores abi-
gendo. Ducem populumque suum ab heretica secta, et sacerdotes 30
fornicarios cohercens, prouincie Baguariorum quatuor episcopos
ordinauit. Regnante in Gallia Pipino et Carolomanno ^, suggerente
sancto Bonifacio, sanctorum patrum synodalia in Francia correcta
sunt instituta; et iniusta concubinarum laicis copula, et clericorum
nephanda cum vxoribus coniunctio, exhortante sancto viro, inter- 33
dicta est et seiuncta. Carolomanno^ autem consentiente ac
donante, vna cum totius cleri consensu et electione sanctus Bonifa-
cius Maguncie ciuitatis factus est episcopus. Qui [apud]* totam
Franciam, omni funditus eradicata* hereticorum perfidia, et extir-
pata iniquorum coniuratione, legis diuine augebat incrementa, et 40
synodales generalium conciliorum canones incolas recipere fecit;
que ob cotidiana bella et barbararum gentium irruptionem quasi
obliuioni tradite erant. Cumque longo senio laboribusque multis
^ Vit. vestitumque. ' Vit. ingens sedulo eius admonitioni adh. m. * E.
carolo magno. * so Vit, om. in T. E. * T. erradicata.
126 laoDa legenua anglie,
fatigaretur, Willebaldum et Burghardum, viros vtique simplices et
morigeratos, ad episcopatus gradum promotos', in intimis Orien-
talium Francorum partibus ef* Baguariorum terminis ecclesias
sibi commissas impartiendo distribuit ; et ecclesias inconfiniorum '
5 Saxonum ac Sclauorum suo officio deputauit. Pipino in regem
Francorum sublimato, cepit idem rex synodalia recuperare instituta,
ac canonica, iuxta exhortationem sancti Bonifacii inchoata, instaurare
misteria. Sed quia vir sanctus, infirmitate corporis grauatus, con-
ciliorum * conuenticula per omnia adire non poterat, Lullonem ^
lo discipulum suum *, episcopatus ordine suscepto, ad erudiendam
tante plebis numerositatem constituit et in hereditate quam Christo
adquisierat onus imposuit et laborem. Qui et fidelis in domino
comes peregrinationis eius erat, et testis vtrobique passionis et
consolationis. Cum autem dominus seruum suum de temporalis
15 vite tribulationibus eripere disponeret, ad Frisiam, olim corpore, non
quidem mente omissam, seruis dei secum assumptis iter quantotius
maturauit, et ad Lullonem* coepiscopum suum dixit: *Ego pro-
positum pergendi iter complere cupio; ego me a desiderato
proficiscendi itinere reuocare non potero. lam enim instat reso-
20 lutionis mee dies : iam, deposito carnis ergastulo, eterne retribu-
tionis reuertar ad brauium.' Cumque hec, et multa alia protulisset,
et de his que ad regimen ecclesie et animarum instructionem
[spectant] informasset; ascensa naui gentem paganam Frisonum
visitans, vbique verbum domini euangelizare cepit, ecclesias fabri-
25 cauit, et multa milia vtriusque sexus ad fidem conuertit ; episcopum
illis ordinauit, et monasterium quoddam construxit. luxta
fluuium quendam regionis illius cum suis persistens, tentoria
ibidem erigi fecit, vt prefixo certo die baptizati manus imposi-
tionem concurrentes ab eo susciperent. Cumque dies prefixa
30 adueniret, ecce turba infidelium manu armata superueniens tentoria
sua circumuallare cepit. Audito autem armatorum strepitu, sanctus
dei extra tentoria egrediens, pueris periculo et morti se exponere
volentibus confestim increpando interdixit certamen, dicens ;
*Cessate, pueri, a conflictu, pugneque deponite bellum: ne forte
35 malum pro malo, sed etiam bonum'' pro malis reddamus. lam
enim diu optatus adest dies, et spontaneum resolutionis nostre
imminet tempus. Confortamini igitur in domino, et sperate in
eum : et liberabit animas vestras.' Sed et ad presbiteros et clericos
ceterosque fideles ait: 'Viri fratres, fortes estote animo, et ne
40 terreamini ab his qui occidunt corpus, quoniam ^ animam necare
non possunt ; sed gaudete in domino, quoniam ^ perpetue reddet
nobis remunerationis mercedem, et celestis aule sedem cum
^ Vit. promouit eisque. ^ T. E. et a. ' Vit. in confiniis. * E. consiliorum.
' T. lul Vit. Lullum. ^ T. sanctum suum discipulum. '^ Vit, bona. ' Vit.
quorum. ° Vit. qui.
De ^ancto "iBonifacio, 127
supernis angelorum ciuibus condonabit.' Cumque talia nonnulla,
socios in domino confortando protulisset; statim paganorum turba,
cum gladiis et fustibus in sanctos irruens, episcopum sanctum
cum sociis crudeli morte trucidauit; techas^ diuersis libris repletas,
reliquiarumque capsas secum asportans. Exorta est dissentio non 5
modica populi inRdelis, et pro diuisione sue prede tanta discordia,
vt arma quibus martyres inhumane antea occiderant, in seipsos
crudeliter pugnando conuerterent. Sicque maxima parte turbe
prostrata ; qui superstites remanserunt, apertis capsis et nichil
preter libros et reliquias omnino repertis, per campi planiciem et jo
in paludibus ceterisque locis vbique disperserunt. Christiani vero
corpora sanctorum coUigentes, exercitu congregato, paganos die
tertia ingenti strage deleuerunt. LuUo autem episcopus et sancti
successor corpus sancti Bonifacii ad monasterium, quod viuens
construxerat, iuxta Magunciam secus ripam fluminis quod dicitur 15
Folde'* situm, transtulit, et cum magno honore sepeliuit. Obiit
autem nonis iunii, anno peregrinationis sue quadragesimo, incarna-
tionis vero dominice anno septingentesimo quinquagesimoquinto,
episcopatus sui tricesimosexto, mensibus sex, diebus sex. Hic
Bonifacius, vt ait Vincentius* in Speculo Historiali*, natione Anglus, 20
huiusmodi scripsit epistolam Ethelbaldo regi Anglorum : ' Domino
charissimo Ethelbaldo regi Anglorum, Bonifacius archiepiscopus,
legatus germanicus romane ecclesie, perpetuam in Christo chari-
tatis salutem. Audiuimus quod elemosinis intentus, furta et
rapinam prohibes, et pacem diligis, et defensor pauperum et 25
viduarum es : et inde deo gratias agimus. Quod vero legitimum
matrimonium spernis : si pro castitate faceres, esset laudabUe ;
sed quia in luxuria et adulterio et cum sanctimonialibus voluptaris',
est vituperabile et dampnabile. Qqapropter, fili charissime, penitere
et memorare quam turpe sit vt tu, qui dono dei dominaris, ad 30
iniuriam eius sis libidi.nis seruus. Audiuimus preterea quod opti-
mates pene omnes gentis Merciorum, tuo exemplo, legittimas
vxores deserant, et adulteras et sanctimoniales constuprent. Quod
quam sit ab honestate peregrinum, doceat vos aliene gentis insti-
tutio. Nam in antiqua' Saxonia, vbi nulla est Christi cognitio, si 35
virgo in paterna domo, vel maritata sub coniuge fuerit adulterata,
manu propria strangulatam cremant, et super fossam sepulture^
corruptorem suspendunt ; aut cingulotenus ' vestibus abscisis, flagel-
lant eam caste matrone, et cultellis pungunt, et de villa in villam
misse occurrunt noue flagellantes, donec interimant. Wndi quoque, 40
quod est fedissimum' genus hominum, hunc habent morem vt
marito mortuo, mulier se in rogum, cremando"* pariter arsura
* =thecas. ' =Fulda. ' E. innocentius. * cf. Vinc. xxiii, 157.
' T. volutaris. * E. antiqua in. ' Vinc. sepulte. * E. singulotenus.
' E. fetidissimum ; T. fedissimum. *" Vinc. cremati.
128 laotja Lesenna ^mliz.
precipitet. Si ergo gentes deum ignorantes zelum castimonie
habent, quid tibi conuenit, fili charissime, qui christianus es, et
rex ? Parce ergo anime tue, parce multitudini populi, tui ^ pereuntis ^
exemplo, de quorum animabus rationem redditurus es. Recogita,
5 queso, quam terribilem vindictam deus in antecessores ' reges
exercuit, eius culpe quam in te arguimus conscios. Nam Colredum
predecessorem tuum, stupratorem sanctimonialium, et ecclesiasti-
corum priuilegiorum * fractorem, splendide cum suis comitibus
epulantem spiritus arripuit malignus, et sine confessione et viatico,
lo cum dyabolo sermocinanti et legem dei detestanti animam extorsit.
Osredum quoque regem Deirorum et Berniciorum, earundem reum
culparum, ita effrenem egit, vt regnum et iuuenilem etatem con-
temptibili morte amitteret. Obtestamur et obsecramus te vt recor-
deris quam fugitiua sit presens vita, et delectatio spurce carnis,
15 per quam eterni cruciatus emuntur ; et quam ignominiosum sit vt
breuis vite huius mala exempla imperpetuum posteris relinquas.*
Ex his perpendi potest huius beati viri prudentia et libertas
spiritus in peccata regum et principum publice arguendo, per
quam cum presentis vite sanctimonia ad gloriam et coronam
20 martyrii feliciter peruenit. Ethelbaldus autem rex Merciorum, suis
exigentibus peccatis, a Bornredo tyranno cito occiditur, et apud
Rependoun ^ sepelitur. * Hic quoque sanctus Bonifacius nobile
monasterium fuldense, vt premittitur, iuxta Magunciam'' in Thu-
ringia construxit, in quo circa annum domini millesimum centesi-
25 mumquartum tale prodigium contigit. Exicialis enim lues grassata
prius abbatem corripuit, et mox multos monachos extinxit. Super-
stites tunc primo sibi quique ^ prouidere ^ orationes ^° et elemosinas
largiores facere ceperunt, sed processu temporis, vt est natura
omniuni, pedetentim " metu dempto . bona omittere ; presertim
30 celerarius ", qui palam clamitabat non posse penu tot expensis
sufficere ; sperasse se semper aliquod alleuiamentum pro tot ela-
tionibus funerum ; nichil vltra spei esse, si quod ^' viui nequissent,
mortui consumerent. Itaque cum quadam nocte propter necessaria
. diu soporem distulisset, tandem in dormitorium pergebat. Et ecce
35 vidit " in capitulo abbatem et omnes qui obierant illo anno, eo
quo decesserant ordine sedere. Et tremens, ac effugere gestiens,
vi retractus est, et more monastico flagellatus. Audiuit abbatis
verba in hanc sententiam prorupisse : ' Stultum est de alterius
morte emolumento inhiare, cum sors cuiusque sub eodem pendeat
40 fato. Impiumque est ^', cum monachus omnem vitam suam in
ecclesie consumpsit obsequio, vt careat saltem vnius anni post
mortem stipendio. Scito ergo te citissime obiturum : sed quic-
^ Vinc. tuo. ^ E. pereuntes. ' Vinc. anteriores. * E. preuilegiorum. ^ E.
repodoun. * On the margin in T. : Vincencius in speculo. Cf. Vinc. xxv, 107.
' T. magonciam, ^ E. quinque ; V. quisque. ' V. timere. ^" T, omnes. '' T,
pedetimtim. " E. celarius. " T. E, sed siquid. " E, videt, " T. E. esse.
De ^ancto iBonifacio. 129
quid pro te fiet, ad aliorum, quibus abstulisti, referetur comodum.
Modo vero alios tam euidenti corrige signo, quos inconsulto corri-
puisti exemplo.' Abiit ille, et nichil se vanum vidisse, tam recen-
tibus plagis quam morte proxima demonstrauit.
[MS, Tib. adds : Narraiio.
^ Circa annum domini millesimum quinquagesimum Henricus im- .'5
perator tercius ^ apud Magonciam pentecosten celebrans ; paulo
ante missam cum sedilia pararentur in ecclesia, ortum (est iurgium)
inter cubicularios archiepiscopi, et abb(atis) fuldensis cenobii,
utrorum dominus iuxta (imperatorem) sederet. Nam fuldense
cenobium pre(diis est di)tatum permagnificis ; cuius loci abbas Jo
(sexaginta)milia armatorum prebet in hostem (imperatori, et) habet
ex antiquo priuilegium (ut in) magnis festiuitatibus ad dexteram
imperatoris sedeat. Itaque uentum est ad pugnam, (et) furore
per ecclesiam grassante, pauimentum sanguine inundauit. Set
statim episcopis conuolantibus pace inter reliquos statuta, (templum 15
pur)gatur, et missa festiuis clamoribus (est acta). Sequencia
autem percantata, et (ultimo eius) uersu dicto 'hunc diera glorio-
sum (fecisti),* uox ab aere lapsa est dicens : * (hunc diem) belli-
cosum ego feci.' Rigentibus omnibus (pre timo)re, imperator
diligenter intendens leti(ciam) inimici, sic affatus est : ' Tu, inquit, ao
omnis (mes)ticie et malicie inuentor simul et incentor, diem belli-
cosum et arrogantibus luctuosum fecisti : set nos per dei graciam
illum gIorios(um redde)mus.' Et mox reincepta sequencia (so)lempni
ploratu spiritus sancti graciam inuitabat, aliis plorantibus uel
cantantibus, omnibus simul pectora tundentibus. Finita missa, per 23
precones egenos omnes et pauperes congregari iussit, et dapes
que sibi et curialibus parate erant, ipso presente et uidente in
usus eorum expendi fecit. Illis diebus Gengulphus in Burgundia
claruit, qui fontem emit in Gallia, et eum oriri fecit in Burgundia.
Cuius uenditor dum emptorem irrid(eret), repente fontem suum sic- 30
catum uidit. Cum (autem) quadam die iuxta fontem illum in orto suo
mirabiliter ortum' sederet, idem Gengulphus cum uxore sua adultera,
cepit illam arg(uere de) adulterii infamia commissi. Qu(od crimen
cum illa uehementer negaret, facillimam ei purgationem opposuit,
dicens : ' Si uis ut credam) te sub (hac infa)mia falso labo(rare, 35
denuda) brachi(um tuum) et afier michi lapillum de fundo fonti-
(culi). Si illesum brachium retraxeris, credam quod innocens sis.*
Quod (illa audi)ens, secure brachium immersit fonti : (et statim)
combustum ue(lut ab igne) retraxit. Tunc sanctus ad illam ait :
' (Ecce,) apparet ueritas flagicii tui : habe ergo tu(a et m)ane per 40
te, uel cum adultero tuo : nam so(cia mea) ultra non eris.' Et data
* Cf. Vinc. Bellov. XXV. 19. ' T. secundus. ' Vinc. orientem.
K
130 ii3otia Legentia anglie»
ei dimidia parte substancie sue, mansit per se. Non multo post
(dormiens) in domo sua occisus est a quodam c(lerico), qui cum
uxore sua adulterari solebat. Cuius corpus dum in feretro ad
sepulturam portaretur, multi infirmi eius tactu sanati sunt. Cum-
5 que hoc illius uxori referretur ab ancilla sua, irridens et subsan-
nans ait : ' Si (Gengulphus, inquit,) miracula facit, anus (meus cant)-
abit.' Moxque ab ano suo uellet (nollet turpes sonos) emittere
cepit. Quod ei conti(git omni uita) sua postea in sexta feria, ut
(quotiens in eadem) feria in qua uir eius mar(tyr effectus) est,
10 aliquod uerbum ab ore profer(ret, tociens) ab ano turpem sonum
ederet. Hec Vincencius^ Circa annum domini millesimum
centesimum octuagesimum tercium mater soldani Ychonii, que
soror fuerat comitis Sancti Egi(dii et) in mari rapta et in uxorem
ducta, ad extrema ueniens reuelauit filio quod esset christiana,
15 rogauitque quod crederet in Christum, et quod christianos diligeret.
Cui ille quod propter sarracenos hoc facere non auderet affirmans,
mater ait: 'Cum mortua fuero, michi sepulturam excelsam sicut
piramidem para, (et super eam) signum crucis, nocte tamen propter
sarracenos colloca.' Quo facto, indignati saraceni principem suum
20 occidere temptabant. (Asc)endens autem quidam ut crucem depo-
neret, (corr)uens expirauit, alteri idem casus acci(dit). Tertia uero
die conueniente multitudine ut totum dirruerent, multi choruscacione
et fulgu)re perierunt. Tunc fertur apparuisse an(gelus et) clarissi-
mum signum crucis super .... posuisse ] ".
% De sancto Botulpho abbate et confessore'.
25 A Ntequam in Britannia christiana religio dilataretur, venerabilis
■tA- vite patres Botulphus et Adulphus nobilibus orti natalibus
germana natiuitate et charitate deuincti, studiis mox iniciantur
celestibus. Nati sunt enim de saxonica gente, que Britanniam
bellica adquisierat virtute et fidem christiane religionis per diuer-
30 sos doctores didicerat *, sed adhuc rudis ^, perfectionem celestium
documentorum et altioris vite non attigerat*. Soboles ergo suas
quique nobiles ad antiquam stirpis sue patriam dirigunt Saxoniam,
vt sancte fidei gloriam, conuersationisque sancte disciplinam addis-
cerent. Ob hoc itaque patres predicti mare transeuntes sanctorum
35 cenobia requirunt, expetunt colloquia, percipiunt documenta. Ibi
ergo monasterialibus imbuti regulis, et arcioris vite informati
disciplinis, habitum induunt monachalem, et non solum doceri, sed
ex gratia dei inter perfectiores potestatem adepti sunt docendi.
1 Vinc. Bdl. Sp. H. XXIII. 159.
» CoUect at the bottom of MS. Tib. :
. . . . ut beatum Bonifacium quem esse concessisti et mar
nos facias habere perhen orcia sue beatitudinis pium. . . .
3 Compiled from the Vita by Folcard of Thorney in Mabillon, A. SS. Ben, III,
1-7 and in Act. SS. BoU. lune IV, p. 327. * E. didicerant. * E. rudes.
* E. attigerant.
De ^ancto 'Botu!p!)0. 131
Sanctum igitur Adulphum, audita eius fama, ad traiectensem eccle-
siam in episcopum rex sublimauit. Vigilauit enim in preceptis
domini, assidua sollicitudine excubias celebrans ouilis sui, ne insi-
dians lupus detrimento aliquo commisso sibi gregi insultaret. Instat
operibus misericordie in pascendis pauperibus, vestiendis nudis, 5
corrigendis errantibus, consolandis merentibus; vt eandem pietatis
vicem consequeretur a domino sicut promittit in euangelio :
* Beati, inquit, misericordes, quoniam ipsi misericordiam conse-
quentur.' Vigiliis, ieiuniis, et orationibus intendebat. Actu pre-
uenit doctrinam, in omnibus sanctam agens vitam. Beatus vero 10
pater Botulphus ad Angliam, moribus sanctis exercitatus redire
disponebat. Erant autem in eodem monasterio, quo morabatur,
due sorores Ethelmundi regis Australium Anglorum, monastice
discipline causa illuc misse : que beatum virum repatriare volen-
tem' intelligentes, mandata ei imponunt fratri regi perferenda. 15
Transito ergo' mari, a rege honorifice Botulphus suscipitur; et
auditis sororum suarum petitionibus deo ' acceptis, vt scilicet fundum
aliquem ad monasterium construendum illi ob amorem diuine
mercedis concederet, benignum prebuit assensum. Petit enim vir
sanctus simpliciter, non vt aliquem regia violentia de suo heredi- 20
tario iure causa sui depellat, sed potius, vt de incultis terris suis,
siue possessore carentibus, sibi tantum concedat vt ecclesiam deo
construere et in ea diuinis legibus seruientes possit fratres
adunare, quorum deo placita conuersatione et deuoto interuentu
regnum eius temporaliter firmari, et eternaliter in celis posset 35
premiis perhennibus remunerari. Annuente pie eius petitioni rege,
venerabilis pater locum quendam incultum et ab hominibus deser-
tum, Ylcanho vocatum, elegit. Erat autem heremus illa, sicut ab
hominibus derelicta, sic a demonibus possessa, quorum fantastica*
illusio per sancti aduentum viri erat inde fuganda, et pia fidelium 30
conuersatio inducenda ; vt vbi superabundauerat vsque tunc
dyaboli fallacia, superabundaret benignissimi conditoris nostri
gratia. Ad ingressum ergo beati Botulphi, fumus exalat teterri-
mus : et agnoscens fugam suam imminere inimicus, horridis
personat clamoribus, dicens : ' Locum hunc longo incoluimus tem- 35
pore, [ac] * in sempiternum putauimus incolere ; cur, Botulphe,
seuissime hospes, his nos violenter sedibus depellis? Nichil te
offendimus, nichil tui iuris inquietauimus. Quid petis in expul-
sione nostra? quid tibi parare vis in hac regione nostra, et ab
omni profligatos* orbe ab hac etiam miseros exturbas solitudine?' 40
Beatus vero Botulphus, edito crucis signo, inimicos omnes vertit
in fugam, et potenti verborum virtute sibi diuinitus concessam
interdicit illis regionem. Constructo autem monasterio, vt bonus
* r. velle. * T. igitur ; E. ergo. ' E. de, T. deo. * T. phantastica.
* om. • Vit. profugatos.
K2
132 ii3ot)a legenna angiie»
pastor oues congregat, euitare discrimina docet, et ad gaudia
ineternum mansura properare sue sanctissime vite instruxit exem-
plo. Apostolicam enim doctrinam et sanctorum patrum instituta
assidua in se obseruans diligentia, subditos hortatur et docet
5 exempla. Quod transmarinis partibus didicerat de monachorum
districtiori vita et regulari consuetudine, cotidianis inculcationibus '
solita mansuetudine subditos consuescit. Diligebatur ab omni-
bus, in nullo arrogans, in nullo tumidum quid vel improbum de-
monstrans; sed in omnibus mitis et humilis, dulcis et affabilis
lo enituit. Multis enim miraculorum signis in vita sua effulsit, pro-
phetieque spiritu veridicus vates claruit, interdum etiam futura ac-
si iam preterita, a deo doctus, enunciauit. Infirmitate corporis
pressus, [in] gratiarum actione cum beato lob perstitit patientis-
simus. Semper de profectu animarum habebat colloquium ;
15 semper de gaudio eterne felicitatis in eius ore sonabat eulogium.
Talibus institutionibus hoc exegit euum, talibus ad condignum
pater angelicus peruenit senium. Appropinquante autem vite
sue termino, grauiorique inualescente morbo, pia non defecit
intentio, sed charos quos Christo diuinis dogmatibus genuerat
20 filios verbo commonet ^ • propicio, et de obseruandis monasterii
regulis que peregrinus petierat,-sepius repetere dulce et delectabile
ducebat. Sic longis virtutum studiis adornatus miles Christi in-
defessus, longa etiam inter fratres inualitudine vexatus senex
gloriosus, tandem euocante deo de ergastulo carnis exutus est,
35 quintodecimo kal. iulii*, et in eodem quod construxerat monasterio
sepelitur. *Tempore enim regis Edgari, sanctus Ethelwoldus,
monasteriorum reparator, petiit a rege et obtinuit vt de locis et
monasteriis a paganis destructis corpora sanctorum ad monasteria
suo tempore constructa transferre posset. Monasterium enim
30 Ykanho a persecutoribus beati Edmundi regis destitutum fuerat
monachorum conuersatione et destructum, sed nequaquam ab omni
fidelium deuotione. Locus enim ab incolis notus sedulo colebatur;
sed in diuinis officiis a solo presbitero seruiebatur. Cum autem
monachus quidam, Vlfkitelus nomine, cum multis aliis ex mandato
35 sancti Ethelwoldi ad tumbam sancti Botulphi" venisset, et preciosa
eius ossa in sindone recondita suscepisset, et in humeris leuata
asportare conarentur, tanto figuntur pondere, vt nullo annisu
gressum possent mouere. Preterea magno crepitu personant
claustra altaris, motumque intendunt quendam quasi operis imper-
40 fecti. Attonitis ® ergo stupent sensibus diutius "^ : sed tandem edo-
cente dei gratia predictus monachus recolit ex auditis in eodem loco,
beatum Adulphum presulem consepultum fratri suo : eiusque de terra
^ T. conculcacionibus. " E. commouet. ^ E. iunii, * This
translation ed. in Act. SS. Boll. lune IV. p. 330. ' E. Bothulphi. * E.
Attonitus. ^ T. E. diutinis.
De ^ancto TBregtoino. 133
leuato corpore secum ad sanctum Ethelwoldum gaudentes detule-
runt, [hic autem regi]\ Qui caput sancti Botulphi heliensi annuit
cenobio, sibi sueque curie medietatem reliqui corporis regalium
reliquiarum recepit scrinio, et quod residuum fuit thomensi ecclesie
cum corpore beati Adulphi concessit. In libro ecclesie Sancti 6
Botulphi iuxta Aldersgate London habetur quod pars corporis
sancti Botulphi per bone memorie regem Edwardum ecclesie
beati Petri Westmonasterii est collata. Eodem etiam tempore, vt
in quibusdam locis scriptum inueni, per eundem monachum,
iubente episcopo Ethelwoldo, translata sunt apud thornense lo
monasterium ossa Benedicti Biscop abbatis venerabilis wermu-
thensis, nutritoris Bede presbiteri. Construxit autem sanctus
Ethelwoldus non longe a monasterio thomensi, in loco vbi beata
virgo Christi Toua inclusa fuerat, lapideam ecclesiolam delicatis-
simis cameratam cancellulis, et duplici area, tribus dedicatam 15
altaribus permodicis, vndique vsque ad eius muros vallatam ar-
boribus diuersi generis: sedem ibi heremiticam, si permisisset
deus, sibi delegit.
[MS. Tib. adds * : Narratio.
Mulier quedam filium suum abbati monasterii sancti Mauricii eru-
diendum tradidit, quem in breui defunctum irremediabili luctu plan-
gebat. C(ui ap)parens Mauricius, cur filium suum sic fle(ret), quesiuit. 20
Que sibi respondit quod quamdiu uiueret a lacrimis non cessaret. Cui
ille : ' Noli filium tuum flere ut mortuum, set scias eum (habitare no-
biscum). Quod si probare desideras: cras et omnibus diebus vite
tue, si ad matutinas surrexeris, uocem eius inter monachorum psal-
lencium uoces audire valebis.' Quod illa semper fecit (et uocem) filii 25
sui cum monachis cantantem (semper dis)cernens audiuit.]
ir De SANCTO BrEGWINO EPISCOPO ET CONFESSORE'.
FVit autem beatus Bregwinus in matris vtero a deo electus, cuius
parentes ex gente saxonica nobili prosapia orti sunt. Regna-
bat enim in Cancia vir strenuus et nobilis Wihredus nomine,
deum in seruis suis semper honorans ; cuius tempore Brithwaldus in 30
episcopatu Theodoro sancto successit et digne in omnibus ad-
ministrauit. Huius instinctu et exhortatione prefatus rex in generali
concilio* cunctas regni sui ecclesias ab omni dominatione et ex-
actione regum siue cuiuslibet terrene potestatis liberas inperpe-
tuum esse constituit. Hiis diebus sanctus Bregwinus in Saxonia 35
natus est ; et infantiles annos egressus sacris litteris eruditur ; et
litteramm . gratia, que a tempore Theodori in Anglia floruera[n]t *,
* om. in T. E. * Cf. Leg. Aur. p. 631. ' Same text, from a later Lam-
beth MS., in Wharton Angl. Sacra, II. p. 75 ; it is compiled from the Vita by
Eadmer in Wharton II. p. 184 and in Act. SS. Boll. Aug. V. p. 831. * E.
consilio. * T. E. floruerat.
134 H^otia leg:entia ang;lie.
natiuo relicto solo in Angliam profectus, et mox cunctis charus
et ciuis patrie^ effectus, in sanctis moribus et celesti sapientia
proficiebat; et relictis tandem seculi blandimentis, Christum sequi
cupiens, monachorum collegio se sociauit. Mortuo autem Brith-
5 waldo, successit Tadwinus monachus quatuor annis. Cui successit
Nothelmus quinque annis. Illi vero anno domini septingentesimo
quadragesimosecundo successit Cuthbertus, ex illustri Anglorum
prosapia ortus ; qui ecclesiam in orientali parte maioris ecclesie
eidem pene contiguam, in honore beati lohannis Baptiste fabri-
10 cauit. Hanc ecclesiam eo respectu fabricauit vt et baptisteria et
examinationes iudiciorum pro diuersis causis ad correctionem
scelerum inibi celebrarentur, et archiepiscoporum corpora in ea
sepelirentur, sublata de medio antiqua consuetudine qua eatenus
in ecclesia apostolorum Petri et Pauli corpora antecessorum
16 suorum tumulari solebant. Huic quintodecimo episcopatus sui
anno defuneto, et in ecclesia sancti lohannis sepulto, sanctus
Bregwinus, licet multum renitens, successit. Hic speculum om-
nibus a deo constitutus, ita in sanctis operibus clarus efFulsit, vt
qui lucis semita volebant incedere, in eius vita satis possent
20 aperte videre. Tandem vero tertio episcopatus sui anno, plenus
operibus bonis et virtutum exemplis celestia conscendit, septimo
kalendas septembris; et in ecclesia sancti lohannis sepelitur.
> ^ Euolutis autem paucis annis audientes Dani, Anglos in omni pene
genere hominum a pristino statu exorbitare et diuiciis ac volup-
26 tatibus magis solito operam dare, ceperunt cum tribus nauibus
illuc directis probare quidnam eflficere possent. Qui cum pros-
pere egissent, classe parata Angliam non semel aut bis, sed
[sepenumero] ^ veniendi vsum acceperunt. Quodam itaque tem-
pore cum in Cancia applicuissent, Cantuarite* res suas ad sancta
30 loca transtulerunt. Quorum vnus archam frumento repletam super
sepulchrum beati Bregwini constituit. Planum siquidem sepul-
chrum fuit, et paululum a pauimento alcius constructum. Se-
quenti vero die homo longius archam a loco proiectam repperit,
seque minus caute illam coUocasse existimans, diligentiori cura
35 eam restituit. Altera autem die reuersus, repperit archam a loco
iam longius actam, frumento hinc inde per pauimentum latissime
sparso. Res acta per vicina loca insonuit, et iam alio ordine
sepulchrum famuli dei vulgus inuisere cepit. Quidam ambu-
landi ofificio carens et manibus scabellis innitens genibusque pro
40 pedibus vtens, crura ac pedes intortos post tergum miserrime
trahens ad tumbam sancti Bregwini venit : et illico reparatis *
pedibus et extensis omnibus membris, integre sanitatis benefi-
cium adeptus est. Pueri quidam seueritatem magistri timentes,
^ E. patre. ^" These miracles ed. in A. SS. Boll. p. 829. ' om. in T. E.
* E. cantuarie. ^ T, E. reperatis.
De ^ancto 'Bregtxjmo, 135
ad tumbam sancti confugerunt, pietatis eius auxilium et protec-
tionem implorantes. Quos magistri perquirentes nec inuenientes,
circa tumbam sancti vbi prostrati iacebant ambulantes, nec ^ tamen
illos videre aut illos esse quos querebant aduertere potuenint.
Sicque sua seueritate frustrati ; meritis sancti pueri liberati sunt. 3
Quidam ex clericis Stigandi arcliiepiscopi spiritu tumens et ex
diuitiarum copiis, quibus affluebat, se inter socios non minimum
estimans, quadam vice lectum sibi super locum quietis sancti
episcopi extruere iussit. Alta enim de se sapiens, in equalitate
aliorum humili loco iacere dedecus sibi esse arbitrabatur. At lo
cum se sopori dedisset, excussus est cum lecto et a loco proiectus,
talique^ temeritatis sue obsequio edoctus est ipse et simUes sui.
Post multum vero temporis ecclesiam cantuariensem cum officinis,
et ecclesiam sancti lohannis, vorax flamma consumpsit : que postea
Lamfrancus archiepiscopus reparauit, et in ecclesiam nouam 15
corpora sanctorum episcoporum in aquilonari parte super voltum
sub singulis locellis decenter collocauit. In illa enim conflagra-
tione quanta dampna locus ipse perpessus sit, nuUus edicere
potest ; scilicet in auro, in argento, in libris diuinis et seculari-
bus. Insuper et priuilegia romanorum pontiiicum, et regum et ao
principum regni ex integro consumpta sunt His ita dispositis,
vnus ex fratribus Helias nomine in scamno sedens coram sepul-
chro beati Bregwini, posteriora sua irreuerenter ad iliud vertit, et
operi cuidam non multum vtili totus intendit. Et ecce ex inspe-
rato inter scapulas percussus, ab opere suo cessare inuite ' compel- 25
litur. Exterritus ergo erexit se, scire volens quis eum percusserat.
Sed cum neminem videret, resedit et, vt prius, labori suo operam
dedit. Et ecce secundo in collo tam grauiter percussus est, vt
quod inter manus habebat deorsum cadens amitteret, et ipse celeri
casu terre procumberet. Tunc intellexit se honorem sancto non 30
dedisse, et que pertulit iusto [dei]* iudicio sibi accidisse". Idem enim
casus alteri fratri contigisse refertur. Venit de Teutonia ' mona-
chus quidam Lambertus nomine, notus regine, quam Henricus
mortua vxore sua, de Saxonia duxerat. Hic rogatu regine cum
fratribus Cantuarie diu conuersatus est, et quasi monachus loci 35
reputatus. Cum autem de beato Bregwino audiret, succensus est
desiderio habendi corpus eius et in terram suam illud transferendi.
Verum cum hoc sibi difficile videretur, suspicatus est se per regi-
nam posse apud regem efficere quatinus ipse regia potestate vi a
monachis extorqueret vt sibi concederent quod querebat. Super 40
negocio igitur regine locuturus, Londoniam venit : et subita infir-
mitate correptus, progredi vltra nequiuit, Cantuariamque reportatus,
cito defungitur, et inter mortuos fratres sepelitur. Nocte enim
* Wh. non. ' Wh. utilique. ' Wh. inuitus. * so Wh. ; om. in T. E.
' E. accedisse. • E. tetonia.
136 iBotia Legentia anglie,
sequenti astitit vir quidam statura mediocris, persona insignis,
habitu monachus, facie ignotus, et cuidam fratri de congregatione
deum timenti dixit : ' Scisne quam ob causam Lambertus ille
saxonicus inopinata morte raptus sit?' Cui cum se responderet
5 nescire : ' Scias, inquit, quia eo quod corpus Bregwini de sua sede
auferre, sibique conatus est vendicare. Nec enim talis meriti fuit
in oculis dei vt tanti pontificis presentia vel possessione debuerit
iure potiri.' Translata sunt enim hac occasione ossa huius sancti,
cum ossibus sancti Plegmundi archiepiscopi, in australem ecclesie
10 partem, et retro altare beati Gregorii pape decentissime collocantur.
[MS. Tib. adds : Narratio \
■^ Circa annum domini millesimum duodecimum contigit (in qua-
dam) uilla Saxonie in ecclesia sancti Magni (martiri)s: quindecim
uiris et tribus mulieribus nocte natalis domini choream in cimiterio
ducentibus, presbiter ecclesie ira commotus imprecatus est dei
15 uindictam, dicens: 'Vtinam dei uirtute et merit(is) sancti Magni
sic inquieti uos annum peragatis.' Quod et factum est : Nam post
annum euolutum eadem nocte natalis domini usque ad latera
niue demersi reperti surit, chorea ducentes. lohannes quidam,
presbiteri filius, sororem suam cantantem per brachium arripuit, et
20 statim illud a corpore auulsit, set gutta sanguinis inde non exiuit.
Illa uero toto anno cum ceteris permansit chorum ducens et can-
tans; pluuia non cecidit super eos, non frigus, non calor, non
fames, non sitis, non lassitudo eos affecit. Indumenta uel calciamenta
non sunt attrita. Euoluto anno, Herbertus coloniensis episcopus
25 eos absoluit a nodo quo manus eorum ligabantur, et filia presbiteri
cum aliis duobus exanimata est, et ceteri continuis tribus noctibus
proximis dormierunt. Aliqui postea obierunt, et miraculis, ut fertur,
choruscarunt, quia ualde penituerunt ; ceteri penam suam membro-
rum tremore prodiderunt.]
ir De sancto Brendano abbate [et confessore] ^
30 O Anctus enim Brendanus abbas in occidentali parte Hibernie
*^ originem traxit : cuius pater Findlugus vocabatur ; mater vero
sinum suum vidit auro obriso ^ plenum, et mamillas suks nimio splen-
dore radiantes. Hanc visionem Ercus episcopus interpretatus dixit :
quod ex illa muliere filius magne virtutis atque sanctitatis nasciturus
35 esset. Erat autem in loco illo quidam propheta nomine Bec : ad quem
^ Cf. Vinc. Bell. Sp. H. XXV. 10. Same narrative in the old English poem
on St. Editha. '^ Compiled from the Acta S. Brendani, ed., from the Liber
Kilkenniensis, by P. F. Moran, Dublin, 1872 ; and the Navigatio S. Brendani
(ed. by lubinal, Paris, 1836, and Moran, partly, also, in Colgan I. p. 721), which
was inserted in the Acta. " r. obrizo.
De ^ancto iBtennano. 137
quidam diues dixit : ' Quod signum nobis cicius apparebit ? ' Cui ille :
' In hac nocte nascetur infans quem multi timebunt et honorabunt.'
In ipsa autem nocte huic diuiti triginta vacce vitulos procrearunt.
Mane vero facto, quesiuit diues ille domum vbi natus est puer : et
inuento puero, flexis genibus adorauit eum, et obtulit ei triginta 5
vaccas suas. Et eleuans infantem in manibus suis, dixit : ' Te con-
fiteor pastorem meum sempiternum.' / Sanctus enim episcopus
Ercus in illa nocte vidit totam prouinciam luce magna illuminatam,
et angelos in vestibus albis circumuolantes. Ercus* autem^* ille mane
exurgens, accepit infantem in manibus suis, et ait : ' Homo dei viui, 10
multa corda letantur in natiuitate tua; quanto magis cor meum et
anima mea ! ' Et baptizato infante, vocauit eum Brendanum, quia
ros erat in die baptismi eius : Brendanus enim interpretatur quasi
'ros splendens.' /Nutriuit autem infantem episcopus Ercus, et tra-
didit eum sacris litteris imbuendum. Et cum episcopus lac semel 15
non haberet, exaudiuit dominus puerum : et cerua cum suo vitulo
de monte propinquo cotidie veniens, lac puero cotidie sufficienter
dabat ^. / Cum puella quedam nobilis, videns eum pulchrum nimis,
ludere vellet cum eo; arripiens ipse flagellum, percussit eam. Et
episcopus increpauit eum, dicens : ' Quare percussisti sanctam vir- ao
ginem, non cognoscentem malum ? age ergo penitenciam.' Puer
ait : ' Dic quid * vis, et ego implebo illud.' * Mane, inquit episcopus,
in hac spelunca vsque mane.' Tunc puer in spelunca psalmos
decantans deo, solus ibi mansit; et episcopus, illo nesciente prope
sedens, vidit choros* angelorum inter celum et speluncam ascen- 35
dentes et descendentes. / Cum enim episcopus et puer Brendanus
ambularent simul in via, et quidam laicus cum illis pergens, cum
videret inimicos suos sibi approximantes, dixit : * O viri dei, ecce
inimici mei ad me occidendum et perdendum veniunt ; succurrite
michi ! ' Cui puer : * Vade ad istum propinquum lapidem stantem, 30
et noli timere ! ' Quo eunte, sanctus puer eleuauit manus suas in
oratione, et lapidem benedixit et hominem. Venientes autem inimici
percusserunt lapidem quasi inimicum suum, et hominem stantem
quasi lapidem videntes, sanum reliquerunt : fecit enim deus meritis
sancti Brendani oculis illorum apparere quasi virum de lapide, et 35
lapidem de viro. Et ait episcopus persecutoribus illis : ' Penitentiam
agite, et videte lapidem quem percussistis, non hominem ; occidere
enim hominem illum, quem persequimini, non potestis.' Tunc illi
vsque ad mortem sub Erco episcopo penitentiam agentes, laudabant
et benedicebant dominum. y/Quadam die episcopus sedebat cum 40
Brendano in monte quod^, et nimia siti grauatus fere defecit.
Tunc Brendanus, humi prostratus, deum rogauit vt terra aquam
produceret multam et dulcem : et fons statim ibidem emanans epi-
» T. E. Diues. " E. aut. ' T. prebebat. * T. quod. » E. chonis.
138 ii5o^a legentia anglie»
scopum refecit. Dixit autem Bfendanus ad episcopum Ercum :
'Si tibi placet, pater, volo ire et discere regulas sanctorum huius
insule.' Cui ille : ' A deo est istud consilium : vade et fac vt vis^
Cumque venisset ad quendam sanctum episcopum^, dixit : ' Non est*
6 hic resurrectio tua.' Episcopus dixit : ' O sancte puer, quare tot
archana et dona dei in te abscondis ? Scio quod spiritum sanctum
habes, et potentia multa latet in te. Tu ad me venisti vt disceres :
sed tu potius magister noster eris ; dic ergo michi locum resur-
rectionis mee.' Cui puer : * Accipe plaustrum nouum ', quia senex
lo es : et vbicunque rote plaustri confracte fuerint, ibi mane, quia
illic* tecum erit resurrectio multorum.' Quo facto, non longe a
viculo, confractis rotis ibi manere cepit. / Redeunte autem Bren-
dano ab episcopo illo, angelus domini in via apparuit ei dicens :
' Scribe, que dicam tibi, verba religionis dei.' Tunc Brendanus
15 scripsit ex ore angeli sanctam regulam, que vsque hodie manet.
In loco illo obuiam habuit Brendanus mortuum iuuenem, qui a
parentibus plangentibus ad sepulchrum portabatur. Quibus vir dei
ait : ' Nolite flere, sed in Christum confidite ; qui dedit animam,
dabit et salutem.' Et orante Brendano, iuuenis ille resurrexit.
20 Reuersus autem Brendanus ad episcopum Ercum, gradum sacer-
dotii ab eo suscepit ; et populus niultus ad eum in breui congregatus,
et doctrine eius colla subiiciens, mundum reliquitj/Subintrauit autem
in mentem ^ viri dei peregrinandi voluntas : et postulauit a domino
vt sibi daret terram secretam in mari, ab hominibus et eorum cohabi-
25 tatione remotam. Et facta est illi dormienti vox celitus illapsa,
dicens : ' Brendane serue dei, exaudita est oratio tua a domino.'
Venit autem ad eum vir quidam sanctus nomine Barintus*, nepos
illius ; cui et ait : * Indica nobis verbum dei et refice animas nostras
de diuersis miraculis que in occeano videre meruisti.' Tunc ille
30 cepit narrare de quadam insula, dicens : ' Filiolus meus Mernocatus,
procurator pauperum Christi, confugit a facie mea et solitariam
vitam eligens, inuenit insulam in mari, et ibi habitare cepit. Post
multum vero temporis nunciatum est michi quod plures monachos
congregasset, et deus multa miracula per eum ostendisset : et per-
35 rexi visitare filium meum. Cumque illi appropinquassem, in oc-
cursum michi festinauit cum fratribus suis : reuelauit enim sibi
dominus aduentum meum ; et occurrerunt nobis obuiam, sicut
examen apum, de diuersis cellulis fratres. Nichil aliud cibi mon-
strabatur' nisi poma et nuces, atque radices et herbe. Post comple-
40 torium singuli in suis cellis vsque ad gallorum cantum permanserunt.
Me autem pernoctante et insulam totam perambulante, duxit me
filiolus meus ad littus maris contra occidentem, vbi erat nauicula,
et dixit michi : " Pater, ascende in nauim, et nauigemus contra
* sc. S. Jarlathe. " af. erit. ' al. om. * E. illuc. ' E. mente ;
T. mentem. " E. barnitus. ' al. ministrabatur.
De ^ancto iBrentiano. 139
occidentalem plagam, ad insulam que dicitur 'terra repromissionis
sanctorum,' quam daturus est deus successoribus nostris in nouis-
simo tempore." Nauigantibus enim nobis, nebule operuerunt nos
vndique, vt vix potuissemus proram nauicule asspicere. Transacto
vero vnius hore spacio, circumfulsit nos lumen ingens, et apparuit 5
terra spaciosa et herbosa pomiferaque valde. Et ascendentes ', quin-
decim dierum confecto itinere finem insule inuenire non potuimus.
Nichil herbe nisi flores ', arborum sine fructu ibi vidimus ; lapides
ipsius ' preciosi generis erant. Quintodecimo demum die inuenimus
fluuium vergentem ab orientali parte ad occasum : et dubium nobis 10
erat quid agere deberemus ; placuitque nobis transire flumen, ex-
pectauimus tamen consilium domini. Et ecce subito apparuit vir
quidam splendoris magni coram nobis, qui propriis nominibus nos
appellauit * atque salutauit, dicens : " Euge, boni fratres ; dominus
reuelauit vobis ' istam terram quam daturus est sanctis suis. Est 15
enim medietas insule istius vsque ad flumen istud, nec licet vobis '
vlterius transire : sed reuertamini vnde existis." Cum hec dixisset,
statim illum interrogaui vnde esset, aut quo nomine vocaretur. Qui
ait : " Quid me interrogas vnde sim, aut quomodo vocer * ? Quare me
non interrogas de ista insula ? Sicut illam vides modo, ita ab initio aa
mundi permansit. Indigesne aliquid cibi aut potus siue vestimenti ?
Per vnum enim annum es in hac insula et non indiguisti cibo aut
potu ; sompno oppressus non fuisti, nec nox operuit te. Dies nam-
que est semper sine vlla cecitate tenebrarum hic. Dominus enim
noster Ihesus Christus lux ipsius est." Confestim inchoauimus iter, 25
et vir ille ad insulam deliciosam rediit. Vbi vero fratres nos vide-
rimt, in aduentu nostro exultabant valde. Et dixit abbas : " Nonne
cognoscitis in odore vestimentorum nostrorum, quod in paradiso
dei fuimus?" Accepta^ autem ab abbate et fratribus licentia, re-
uersus sum ad cellam meam/ Hiis auditis, sanctus Brendanus cum 30
omni congregatione sua prostrauerunt se in terram, glorificantes deum.
Post paucos* enim dies Barintus regressus est ad monasterium
suum. Brendanus autem, trium milium monachorum pater, de
omni congregatione sua electis quatuordecim fratribus, conclusit se
in vno oratorio cum illis, et locutus est ad eos dicens : * Dilectissimi 35
fratres, cor meum et cogitationes mee conglutinate sunt in vna
voluntate, tamen si dei voluntas est. Terram, de qua locutus est
pater Barintus, repromissionis sanctorum, in corde meo proposui
querere: quomodo vobis videtur, aut quod consilium michi vultis
dare ?' Agnita vero voluntate sancti patris, quasi vno ore dicunt 40
omnes: 'Abba, voluntas tua, ipsa est et nostra. Nonne parentes
nostros dimisimus ? nonne hereditatem nostram despeximus, et
corpora nostra tradidimus in manus tuas? Itaque parati sumus,
• al. descend. ' al. sine flore, et. ' r. ipsi. * E. appellans. * E.
nobis. • T. E. vocor. ' E. accepto. * E. paucas.
I40 Jl^otja legenua angtte»
siue ad mortem siue ad vitam ire tecum ; vnum tantum queramus
dei voluntatem.* Diffiniuit ergo sanctus Brendanus, et hii qui cum
eo erant, ieiunium quadraginta dierum per triduanas, et postea pro-
ficisci. Transactis vero quadraginta diebus, in summitate cuiusdam
5 montis fecerunt vnam nauiculam leuissimam, costatam et colump-
natam ; et cooperuerunt eam coriis bouinis tannatis, et linierunt omnes
iuncturas pellium butiro, et miserunt alias duas paraturas nauis de
aliis coriis intus in nauem, et expensas quadraginta dierum. Arborem
quoque posuerunt in medio nauis fixum^, et velum, et cetera que
lo ad regimen nauis pertinent. Sanctus autem Brendanus fratribus
suis precepit in nomine patris et filii et spiritus sancti intrare in
nauem. Cumque ille solus stetisset in littore et portum benedixisset,
superuenerunt tres fratres de suo monasterio, qui statim ceciderunt
ante pedes sancti patris, dicentes : ' Pater, dimitte nos ^ ire tecum
15 quo iturus es, alioquin isto loco fame et siti moriemur. Decreuimus
enim peregrinari^ omnibus diebus vite nostre.' Cumque vir dei
eorum vidisset angustiam, precepit illis * intrare nauem, dicens :
' Fiat voluntas vestra, filioli.' Et addidit : ' Scio quomodo vos
venistis. Iste frater bonum opus operatus est : nam deus
20 preparauit sibi aptissimum locum, vobis autem teterrimum iudi-
cium.' Ascendit autem sanctus Brendanus nauem, extensisque
velis ceperunt nauigare contra solsticium estiuale : et habebant
prosperum ventum, nichilque opus fuit nisi tenere vela. Post
quindecim dies cessauit ventus : et ceperunt remigare, vsque dum
25 vires eorum deficerent ; et confortauit illos Brendanus, dicens :
' Fratres, nolite formidare : deus enim adiutor noster est, et nauem"*
et nos gubernat : tantum dimittite vela extensa, et faciat deus sicut
vult de seruis suis et de sua naue.' Reficiebant se ^ semper ad ves-
peram ; et nesciebant versus quam muadi partem nauis ferebatur.
30 Consummatis iam quadraginta diebus, et omnibus expensis que ad
victum pertinebant, apparuit illis quedam insula valde saxosa et
alta, de qua diuersi riuuli de summitate insule descendentes fluebant
in mare. Cumque fratres siti et fame essent afflicti antequam por-
tum inuenissent, [et] aquam in vasis sumere vellent, dixit illis Bren-
35 danus : ' Nolite, fratres, hoc facere : stultum est enim quod agitis.
Adhuc deus non vult nobis ostendere portum et locum, et vultis
rapinam facere ? Dominus Ihesus Christus post tres dies ostendet
portum et locum intrandi, vt reficiantur corpora vexatorum.' Cum
autem circuissent per tres dies illam insulam, tertia die circa horam
40 nonam inuenerunt portum, vbi erat aditus vnius nauis. Et egressis
illis de naui, et per ripas maris ambulantibus, occurrit illis canis
per quandam semitam, et venit ad pedes sancti Brendani. Quem
omnes secuti vsque ad opidum, viderunt aulam magnam, stratam
^ so T. E. ' E. T. nobis. ^ E. peregrinare ; al. add. tecum. * E.
illos. * T. nauta ; E. nauem. • al. om.
De ^ancto 'Brenuano. hi
lectulis et sedilibus ; et aquam ad lauandos pedes. Illis autem re-
sidentibus, precepit vir dei sociis suis, dicens : ' Cauete, fratres, ne
sathanas perducat vos in temptationem. Video enim illum sua-
dentem vni ex tribus fratribus, qui post nos venerunt de nostro
monasterio, de furto pessimo : propterea orate pro anima eius, nam 5
caro eius tradita est in potestatem sathane.' IUa domus in qua
residebant, erat quasi inserta ^ in circuitu de appendentibus vasculis
diuersi generis metalli, frenis et cornibus circumdatis argento. Tunc
sanctus Brendanus dixit : ' Comedamus de hoc quod nobis contulit
dominus noster.' Et residentes, inueniebant de cibo et potu quantum 10
volebant. Et surgentes de mensa, in lectulis, optime stratis, nimio
labore fatigati quiescebant. Et dormientibus fratribus, vidit Bren-
danus infantem ethiopem, habentem frenum in manu, et iocantem
ante predictum fratrem : Et surgens Brendanus pernoctauit in
oratione vsque ad diem. Cumque in insula diuina voluntate triduo 15
recreati fuissent ; pergentibus omnibus ad nauem, dixit Brendanus :
* Videte, fratres, ne aliquis ex vobis aliquid de substantia istius insule
toUat secum.' 'Absit, inquiunt, pater, vt aliquid furti violet iter
nostrum.' Tunc sanctus Brendanus dixit : * Ecce frater noster, quem
predixi vobis heri, habet frenum argenteum in sinu suo, quod sibi 20
hac nocte dyabolus tradidit,' Quo audito, frater ille iactauit frenum
de sinu suo, et cecidit ante pedes viri dei, dicens : ' Peccaui, pater :
ignosce, et ora pro anima mea, ne pereatV Confestim omnes simul
prostrauerunt se ad terram, deprecantes deum pro anima eius.
Eleuatis a terra fratribus, viderunt ethiopem paruulum " de sinu illius 35
fratris exeuntem *, voce magna vlulantem ac dicentem : ' Cur, vir dei,
de habitatione mea, in qua habitaui, me expellis, et facis me alienari
ab hereditate mea ? ' Cui Brendanus ait : * Precipio tibi in nomine^
domini nostri Ihesu Christi, vt nullum hominem ledas vsque in diem
iudicii.' Et conuersus ad fratrem illum, dixit : * Sume corpus et 30
sanguinem domini : quia anima tua modo egredietur " a corpore tuo ;
hic enim erit locus sepulture tue. Frater autem tuus, qui venit de
monasterio nostro tecum, in infemo sepulture locum habet.' Accepta
itaque eucharistia, de corpore egressa est anima fratris, et, videntibus
fratribus, ab angelis lucis suscepta. /Sepulto autem in eodem loco 35
eius corpore, et intrantibus nauem fratribus, occurrit iuuenis portans
cophinum plenum panibus, et amphoram aque ; qui dixit : ' Sumite
benedictionem de manu serui vestri : restat vobis longum iter ;
tamen non deficiet vobis panis neque aqua vsque pascha.' Et cepe-
runt nauigare, semper in biduo se ' reficientes ; et appropinquantes 40
cuidam insule, venerunt ad portum. Et exeuntes de naui, viderunt
aquas largissimas ex diuersis fontibus, piscibus plenas : et manserunt
in insula a cena domini vsque ad vigiliam pasche. Et perambulantes
^ E. incerta. ' E. periat. ' E. peruulum. * al. exire. ' E. egreditur.
' al. om.
142 Ji^oua JLeffenua anglie.
insulam, inuenerunt diuersas turmas ouium vnius coloris, videlicet
albi ; ita vt non possent vltra ' videre terram pre multitudine ouium.
'Accipite, inquit Brendanus, que sunt necessaria de grege ad diem
festum.' Qui cum vnam tantum'^ accepissent, et per cornua ligassent,
5 sequebatur quasi domestica vsque ad locum vbi stetit vir dei. Et
acceperunt, iussu Brendani, agnum immaculatum de grege. Et
statim apparuit illis vir, habens in manu sua sportam plenam
panibus subcinericiis, et cetera que necessaria erant ; et posuit ante
pedes viri dei, et dixit : ' Pater, hic celebrabis sabbatum : sed cras
10 in illa insula, quam vos videtis, proposuit deus vos celebrare diem
resurrectionis sue. Ego vobis transmittam que necessaria sunt,
vsque in pentecosten. Post resurrectionis diem dominice ' nauigabitis
ad aliam insulam ad occidentalem plagam, que vocatur "paradisus
auium " : ibique manebitis vsque in octabas pentecostes.' * [Interro-
15 gabat enim sanctus Brendanus quomodo (poterant) oues tam magne
esse sicut (ibi vise sunt). Erant enim maiores quam boues. Cui
ille : ' Nemo colligit lanam de ouibus in hac insula, nec hiems distrin-
git illas, set in pascuis die nocteque * commorantur ; (et ideo) maiores
sunt hic quam in regionibus uestris.*/ Profecti nauigabant ad aliam
20 insulam, que erat petrosa sine ulla herba ; silua rara ibi erat.
Sanctus autem Brendanus (scie)bat qualis erat illa insula : (set tamen)
noluit indicare illis, ne (perterriti fugerent. Mane sing)uli missas
celebrarunt, (et sanctus Brendanus vltimus omnium cum missam
inciperet in naui, posuerunt fratres cacabum super ignem : et cum
25 feruere) inchoa(ret, cepit illa insula se mou)ere sicut (vnda. Fratres
vero currentes) ad nauem, (patrocinium sancti patris) implorabant.
Ille vero (singulos per manus tra)hebat intus, re(Iictisque omnibus
que) portabant in insulam, (ceperunt nauigare). Porro illa insula
fe(rebaturin occeanum et) fratresper^ duo mi(Iiaria ignem vi)debant.
30 Et ait Brendanus : (' Filioli mei, nolite exp)auescere : deus enim
(reuelauit michi hac no)cte per uisionem sacra(mentum huius rei.
Non) est enim insula, ubi fu(imus, set piscis ; prior) est^^^omnium na-
tancium in (occeano; cuius nomen est) iasconius.^y^^Cum (autem
nauigarent iuxta) illam insulam per (triduum*, viderunt aliam) in-
36 sulam herbosam (et plenam arbQribus et^ floribus : et inuento
(riuulo in mare) mergente', traxerunt na(uem per funes) contra
alueum fluminis (per spacium miliarii) usque ad eiusdem fluuii
(fontem. Erat autem) super fontem arbor mire (latitudinis in) girum
auibus candidissi(mis cooperta, vt) folia et rami eius vix uideri
40 possent. Et cogitare cepit Brendanus et tractare quid hoc esset,
aut que causa quod tanta multitudo auium posset esse in una col-
leccione. Et prouolutus genibus "fet lacrimas fundens, deprecabatur
^ al, om. " al. ovem. ' T. dominice diem. * Here a longer passage
is om. in E., but extant in T. I supply the gaps in MS. Tib. from MS. Tanner.
* Tanner noctuque. * Tanner in. ' al. om. * al, ubi per triduum
fureant antea, " Tanner margente.
De ^ancto TBrentano, 143
deum (dicens) : * Deus incognitorum cognitor, et reuelator omnium
ab(sconditorum), deprecor maiestatem tuam ut michi peccatori
digneris per tuam magnam misericordiam hoc tuis seruis reuelare
secretum.' Quo dicto, ecce una ex auibus illis ^ uolabat : et sona-
bant ale eius quasi tintinnabulum contra nauem ubi *• uir dei sedebat. 5
Que in summitate prore residens, cepit extendere alas suas quasi
(signo leticie, et) placido uultu aspice(re sanctum. Et) agnouit uir dei
quia recor(datus esset) deus deprecacionis sue, et ait ad auem : * Si
nuncius dei es, narra michi unde sunt aues iste, aut pro qua re
illarum est colleccio hic* Que statim ait : ' Nos sumus de illa ^ lo
magna ruina antiqui hostis: set in peccati eorum consensu non
fuimus ; set ubi fuimus perlapsum illius reati (!)', cum suis satellitibus
contigit et nostra ruina. Deus autem noster et iustus et uerax per
suum magnum iudicium misit nos in istum locum, ubi penas non
sustinemus. Hic presenciam dei uidere possumus. Set tantum 15
alienati a consorcio aliorum qui fuerunt superbi *, peruagamur per
diuersas partes aeris et firmamenti et terrarum, sicut alii spiritus
qui mittuntur. Set in sanctis diebus atque" dominicis accipimus cor-
pora talia qualia nunc uides, et commorantes hic, laudamus creatorem
nostrum *. Tu autem habes cum tuis fratribus unum annum in tuo ao
itinere ^ : adhuc restant sex. Vbi hodie celebrasti pasca, ibi omni
anno celebrabis : et postea inuenies que proposuisti in corde tuo,
id est, terram repromissionis sanctorum.' Cum hec dixisset auis
illa, cepit uolare ad alias. Appropinquante uespertina hora, omnes,
que' in arbore erant, aues quasi una uoce cantabant, et percucientes 35
alis latera sua, dicebant : * Te decet ympnus, deus in Syon,' et cetera.
Et semper reciprocabant predictum uersiculum quasi per spacium
unius hore. Et uiro dei et fratribus illa modulacio et sonus alarum
quasi canticum planctus pro suauitate erat. Hora matutinarum
omnes aues alis et ore resonabant dicentes : ' Laudate dominum 30
omnes angeli eius : laudate eum omnes uirtutes eius.' Similiter ut
ad uesperas, per spacium unius hore semper cantabant. In aurora
ceperunt cantare: *Sit splendor* et cetera. Ad terciam uero:
'Psallite deo nostro, psallite,' et cetera. Ad sextam: 'IUumina
domine uultum tuum super nos et miserere nostri.' Ad nonam : 35
'Ecce quam bonum et quam iocundum habitare fratres in unum.'
Ita aues reddebant domino laudes. Consummatis in eodem loco
octo diebus, ecce uir cum quo fuerunt ante pasca, uenit ad illos cum y-
sua naui plena uictu et potu; et dixit: 'Viri fratres, hic habeti^
sufficienter usque ad diem sanctum pentecostes, et nolite bibere de 40
hoc fonte : fortis est enim ad bibendum. Quisquis ex eo biberit,
irruet sopor super eum, et non euigilabit per uiginti quatuor horas.*
Et manserunt ibi usque in octabas pentecostes. Tunc predictus
* om. in Tanner. * Tanner ibi. ' ah creati. * al. illorum qui ste-
terunt. » «/. om. • Tanner itinere tuo. ^ Tanner qui.
144 iBotia legenna angUe»
superueniens uir dixit : ' Restat uobis magnum iter : ego tribuam
uobis quantum uestra nauicula portare potest' Ductis autem om-
nibus ad litus maris, predicta auis pernici uolatu uenit, et resedit
super ' proram nauis, et dixit : ' Nobiscum anno futuro celebrabitis
5 diem pasce ; similiter noctem dominicam pasce super dorsum
iasconii, Post octo menses inuenietis insulam Albei : et ibi natiui-
tatem domini uos oportet celebrare.' Et statim quasi una uoce
omnes aues cantabant : * Exaudi nos, deus salutaris noster, spes
omnium finium terre et in mari longe.'] Igitur sanctus Brendanus
10 post pentecosten '^ per tres menses nauigans, preter celum et mare
nichil vidit. Reficiebant autem semper post triduum aut biduum.
Tandem per quadraginta dies per circuitum cuiusdam insule naui-
gantes, portum inuenire non poterant. Demum apparuit illis portus
angustus, videruntque duos fontes, quorum vnus turbidus, et alter
16 clarus erat. Festinantibus fratribus ad hauriendam aquam, ait
sanctus : ' Nolite, filii, illicitam rem facere sine licentia seniorum qui
in hac insula commorantur. Tribuent enim nobis has aquas sponte,
quas modo vultis furtim bibere.' Et statim occurrit illis senex nimie
grauitatis, capillis niueo candore, et facie clarus ^ ; qui tribus vicibus
2o se ad terram prostrauit, autequam oscularetur virum dei. At vero
sanctus Brendanus eleuauit eum. Et tenuit senex manum Bren-
dani, et ibat cum illo per spacium stadii vsque ad monasterium. Et
ante portam monasterii dixit seni : ' Cuius est istud monasterium,
aut quis preest illi, vel vnde sunt qui commorantur ibi?' Nec
26 respondit illi, sed tantum incredibili mansuetudine insinuabat *. Quod
videns Brendanus, ait fratribus suis : ' Custodite ora a locutionibus,
ne polluantur isti fratres per nostram scurrilitatem.' Et occurrerunt
vndecim fratres obuiam, cum cappis ' et cruce et hymnis, dicentes :
'Surgite, sancti, de mansionibus vestris' et proficiscamini obuiam
30 veritati : locum sanctificate, plebem benedicite, et nos famulos ves-
tros in pace custodire dignemini.' Finito predicto versiculo, pater
monasterii osculatus est sanctum Brendanum et socios suos per
ordinem. Similiter et sui fratres osculabantur fratres sancti viri.
Data. pace vicissim, duxerunt illos in monasterium ad orationem.
36 Post hec lauabant pedes hospitum, et cantabapt antiphonam : * Man-
datum nouum do vobis.' His finitis, manibusque lauatis, resederunt '^
omnes, et parata mensa appositisque panibus miri candoris, et
quibusdam radicibus incredibilis saporis, comedebant. Sedebant
mixti fratres cum hospitibus per ordinem, et inter duos fratres
40 semper panis integer ponebatur. Cumque comedissent, dixit abbas
loci illius ad hospites suos : ' Ex hoc fonte quem hodie furtim bibere
voluistis, ex eo modo facite charitatem cum iocunditate et timore
domini, Ex alio fonte turbido, quem vidistis, lauantur pedes fratrum
1 Tanner supra. * post pentecosten om. in T. ' al. clara. * a/. silen-
tium insinuabat. ^ al. capis. * E. nostris. ' E. residerunt.
De ^ancto 'Btennano, 145
cotidie, quia omni tempore calidus est. Panes vero quos modo
vidistis, vbi preparantur ignotum est nobis, aut quis ad nostrum
cellarium eos portat : Sed tamen notum est nobis quod ex dei magna
elimosina^ ministrantur nobis per aliquam creaturam subiectam.
Nos sumus hic viginti quatuor fratres, et omni die habemus duo- 5
decim panes. In festiuitatibus vero et dominicis diebus integros
panes singulis fratribus addit deus, vt cenam habeant ex fragmentis.
Modo in aduentu vestro duplicem annonam habemus. Et ita
donauit nobis Christus a tempore sancti Patricii et sancti Albei
patris nostri vsque modo per octoginta annos. Attamen senectus in 10
membris nostris non amplificatur. In hac enim insula nichil ad
comedendum indigemus quod igne paratur ; neque frigus neque' estus
superat nos vnquam. Sed cum tempus missarum venerit aut
vigiliarum, incenduntur luminaria in nostra ecclesia, que duximus
nobiscum de terra nostra ; diuina predestinatione ardent et nunquam 15
minuuntur.' Surgentes a mensa Brendanus' et pater monasterii, cum
fratribus ecclesiam intrarunt. Erat autem ecclesia quadrata in [tam] *
longitudine quam in latitudine ; et erant de cristallo altaria facta, et
vasa omnia. NuIIa vox in monasterio erat, aut strepitus. Si aliquod
opus necesse fuisset alicui fratri, ibat ante abbatem et genu flectebat ao
coram illo, postulans in corde suo quod necesse fuerat. Et statim
abbas per reuelationem dei scribebat in tabula et dabat qui ab eo
consilium postulabat. Completorio finito, dixit abbas Brendano :
' Coram Christo meo fateor, octoginta sunt anni postquam venimus in
hanc insulam : nullam vocem audiuimus humanam, excepto quando 25
cantamus deo laudes. NuUus ex nobis sustinet ' infirmitatem carnis
aut spirituum qui vagantur circa humanum genus, postquam venimus
in hunc locum.' Et addit : * Duo fratres tui qui supersunt, vnus
peregrinabitur in insula anachoritarum, et alter morte turpissima
condempnabitur apud inferos.' Cum hec inter se loquerentur in 30
ecclesia, ecce, illis videntibus, sagitta ignea celitus emissa accendit
omnes lucernas que erant posite ante altaria ; et ait abbas : ' Ecce
tu vides candelas ardentes in medio vasculorum, tamen nichil ex
eis consumitur nec decrescit, nec remanet vlla fauilla : quia spirituale /
lumen est.' Demum Brendanus et fratres nauem intrantes, videruril 33
post aliquot septimanas ' vnam insulam, in qua inuenerunt fontem
lucidum, et herbas diuersas, diuersaque genera piscium. Cumque
potassent de aqua, dixit Brendanus: 'Cauete fratres, ne supra
modum vtamini his aquis : ne grauius vexentur corpora vestra.'
Cuius precepto vsquequaque'' non obseruato, irruit in illos trium 40
dierum et noctium sopor. IUe vero sine intermissione depreca-
batur deum pro fratribus suis, quod per ignorantiam contigit illis
periculum tale. Ingressi autem nauiculam, appropinquabant insule
^ al. ex dei dono in e. ' al, aut. ' T. brendano. * om. ' «/.
sustinuit. ' T. post a, s. viderunt. "^ E. vsquequam.
L
146 5i3ot)a leffentia anglie»
/ in qua fuerant in cena domini : et occurrit illis predictus procurator,
dicens : ' Mirabilis in sanctis suis deus Israel : ipse dabit virtu-
tem et fortitudinem plebi^ sue benedictus deus.* Et induit omnes
nouis vestibus ; et onerata victualibus naui, "^ [Et celebrata super
5 bestia' dominica resurreccione, nauigabant ad insulam auium; et
omnes aues cantabant quasi una uoce dicentes : ' Salus deo nostro
sedenti super tronum et agno.' Et iterum : * Dominus deus illuxit
nobis, constituite diem solempnem in condensis usque ad cornu
altaris.' Tam uocibus quam alis resonabant quasi dimidium unius
lo hore. Et adueniens procurator predictus omnia uictui necessaria
secum deferebat. Et ecce predicta auis extensis alis strepitum fecit
sicut sonitum organi magni, et] dixit : ' Post peregrinationem septem
annorum inuenietis terram repromissionis quam queritis : et postea
reducet vos deus ad terram natiuitatis vestre.yXumque post * naui-
15 garent, apparuit illis bestia mire magnitudmis, que iactabat de
naribus spumas, et sulcabat vndas velocissimo cursu, quasi ad illos
deuorandos. Quo viso, fratres clamabant ad dominum, dicentes :
* Libera nos domine, ne nos deuoret belua ista.' Et confortabat eos
Brendanus, dicens : ' Nolite expauescere, minime* fidei : deus qui est
20 semper noster defensor, ipse nos liberabit de ore illius bestie, et de
ceteris periculis.' Et cum ap>propinquasset ad eos, antecedebant
vnde mire altitudinis vsque ad nauem. Cumque fratres magis ac
magis timerent, Brendanus extensis manibus in celum, dixit:
'Domine, libera seruos tuos, sicut liberasti Dauid de manu Golie,
25 et lonam de ventre ceti magni.' His dictis, confestim belua ab occi-
dente iuxta illos transibat et irruit super illam, ita vt ignem mitteret
ab ore suo : et interfecta est belua que persequebatur famulos
Christi, et in tres partes diuisa. Quarum partem vnam, iussu
Brendani, sumpserunt fratres et ad comedendum parauerunt. Visa
30 autem quadam insula, Brendanus dixit : ' Tres populi sunt in ista
insula, vnus puerorum, alius iuuenum, tertius vero seniorum. Porro
vnus ex fratribus nostris illic peregrinabitur qui nos subsecuti sunt
de monasterio nostro.' Erat autem insula illa mire planiciei, vt
equalis mari videretur; sine arboribus, aut aliquo quod a vento
35 moueretur : Valde enim spaciosa erat, coopepta scaltis albis et pur-
pureis. Viderunt tres turmas, et inter turmam et turmam spacium
erat quasi iactus lapidis de funda, et semper ibant huc atque illuc.
Et vna turma cantabat stando in vno loco, dicens : ' Ibunt sancti de
virtute in virtutem, et videbunt deum deorum in Syon.' Dum vna
40 turma illum versiculum cantaret, altera turma stabat et incipiebat
cantare predictum carmen; et ita faciebant sine cessatione. Erat
autem prima turma puerorum in vestibus candidissimis, et secunda
in iacinctinis, et tertia in purpureis * dalmaticis. Hora autem sexta
* T. plebis. 2 The following is om. in E., but extant in T. and Tanner.
^ Tanner bestiam. * r. post tempus statutum. ° al. modice. * E. purpuriis.
De ^ancto 'Bteniiano. 147
ceperunt cantare : ' Deus misereatur nostri ' vsque in finem, et
' Deus in adiutorium meum intende/ et ' Credidi propter,' et ora-
tionem vt supra. Ad horam nonam : ' De profundis,' * Ecce quam
bonum,' et ' Lauda lerusalem dominum.' Ad vesperas cantabant :
' Te decet hymnus,' 'Benedic anima mea domino' ii., ' Laudate pueri 5
dominum ; ' et psalmos quindecim graduum cantabant sedendo.
Completo cantu, obumbrauit illam insulam nubes mire claritatis,
sed non poterant videre que ante viderant, pre spissitudine nubis :
Audiebant tamen voces canentium predictum carmen sine inter-
missione, vsque ad vigilias matutinas. Tunc enim canebant ' Lau- 10
date dominum de celis,' ' Cantate domino,' ' Laudate dominum in
sanctis eius.' Post hec cantabant duodecim psalmos per ordinem
psalterii V Adue^iente aurora, discooperta est insula de nube, et can-
tabant ' Miserere mei deus,' ' Deus deus meus,' et ' Domine refugiura,'
[Ad tertiam]'': 'Omnes gente^,' 'Deus in nomine tuo,' 'Dilexi quo- 15
niam,* cum alleluia. Deinde immolabant agnum immaculatum, et
omnes ad communionem veniebant, dicentes : ' Hoc sacrum corpus
domini, et saluatoris sumite sanguinem vobis in vitam eternam.'
Quo facto, duo iuuenes portabant cophinum plenum de scaltis pur-
pureis, et miserunt in nauem, dicentes : ' Sumite de fructu insule ao
virorum fortium, et reddite nobis fratrem nostrum : ac proficiscamini
in pace.' Tunc vocato fratre, ait Brendanus : * Osculare fratres tuos,
et vade cum illis qui te inuocant'. Bona hora concepit te mater
tua, quia meruisti habitare cum tali congregatione.' Osculatis
fratribus et sancto patre, ait Brendanus : ' Fili, recordare quanta 25
beneficia contulit tibi deus in hoc seculo: vade et ora pro nobis.*
IUo autem cum duobus iuuenibus pergente, ceperunt fratres naui-
gare : et hora refectionis accepit Brendanus vnam de scaltis, et
videns illam esse plenam succo, admirans dixit : ' Nunquam vidi
nec legi scaltas tante magnitudinis.' Erant autem equalis stature 30
in modum pile magne: et expressit de vna libram succi vnam.^
Quam in partes ' duodecim diuisam, fratribus distribuit : et habebat
in ore saporem mellis. Transacto demum triduano ieiunio, vna auis
grandissima volans tenebat ramum cuiusdam arboris ignote, haben-
tem in summo botrum magnum mire rubicunditatis, et misit illum 35
in sinum patris sancti. Et vue illius sicut poma. De quibus refecti
fratres, iterum post triduanum ieiunium viderunt insulam totam
coopertam arboribus densissimis ', habentibus fructum predictarum
vuarum, ita vt omnes arbores incuruate essent ad terram ; vnius
fructus et coloris, nullaque erat alterius generis arbor. Erat autem 40
odor insule sicut odor domus plene malis punicis. Et manserunt in
insula illa quadraginta diebus. /Post hec nauigantes fratres Adderunt
auem, que grifa vocatur, illis obuiam volantem. Cumque exten-
* al. add : usque ' Dixit insipiens.' ' om. in T. E. ' al, vocant.
* al. uncias. ^ £. dencissimis.
L2
148 Botja Leffenua anglie»
disset vngulas ad seruos dei capiendos, ecce ^ subito auis que
ramum cum fructibus illis detulerat, grifanr penitus extinxit; cuius
cadauer coram fratribus in mare cecidit./Viderunt autem post hec
mare ita clarum, vt possent videre quicquid subtus erat. Quadam
5 die apparuit illis columpna in mari, que alcior aere videbatur, et
cooperta erat raro canopeo, qui in tantum rarus erat vt nauis posset
transire per foramina illius. Colorem habebat argenteum, sed tamen*
durior marmore videbatur ; et columpna de clarissimo cristallo erat.
Cumque per foramen vnum illius canopei transissent, apparuit mare
lo quasi vitreum pre claritate, ita vt omnia que subtus erant clare
videre possent. Per totum diem nauigabant iuxta latus illius co-
lumpne : que habebat per singula latera mille quadringentos cubitus.
Quarto autem die inuenerunt calicem de genere canopei, et patenam
de colore columpne, iacentem in quadam fenestra in latere columpne*.
15 Que vasa vir dei accipiens, dixit: 'Dominus noster Ihesus Christus
ostendit nobis hoc miraculum, et michi vniuersa ista dedit.' /Elapsis
octo diebus,viderunt insulam valde saxosam, sine arboribus etherbis,
plenam officinis fabrorura ; et ait Brendanus : ' Videte * fratres, an-
gustia est michi de hac insula, quia " nolo in illam ire aut sibi appro-
20 pinquare : sed ventus illuc subtrahit nos recto cursu.' Audierunt
autem sonitum foUium sufflantiufti quasi tonitruum, atque malleorum
collisiones ^. His auditis, vir dei armauit se signo crucis, dicens :
' Domine Ihesu Christe, libera nos de hac insula.' Et ecce vnus de
habitatoribus eiusdem insule egressus est foras, quasi ad aliquod
25 opus peragendum ; et erat hispidus valde, et igneus atque tenebrosus.'
Cumque famulos dei vidisset, reuersus est in suam ofificinam. Et
ait vir dei : ' Tendite fratres vela in altum, et nauigemus quantocius
ab insula hac' Et ecce predictus barbarus occurrit illis ad littus,
portans forcipem in manibus cum massa ignea immense magni-
30 tudinis atque feruoris, et predictam massam iactauit super famulos
Christi ; sed illis non nocuit : Transiuit enim illos quasi per spacium
vnius stadii. Et vbi cecidit in mare, cepit feruere, quasi ruina montis
ignei fuisset ibi ; et ascendebat fumus de mari sicut de clibano ignis.
Et omnes qui in insula erant, accurrerunt ad littus, portantes singuli
35 suas massas. Alii iactabant post famulos Cliristi suas massas in
mare, et alter super alterum iactabat suam massam, semper '^ reuer-
tentes in illorum officinas, et * incenderunt eas, et apparuit quasi tota
arderet illa insula sicut clibanus. Et mare estuabat sicut cacabus
plenus carnibus estuans, quando ministratur ab igne. Et peruenit
40 ad aures fratrum vlulatus habitantium in insula, atque ad nares
ingens fetor. Et ait Brendanus : ' O milites Christi, confortamini
in fide non ficta et in armis spiritalibus : quia sumus in confinibus
infernorum; propterea vigilate et agite viriliter.' Altera die ap-
' T. E. et ecce. " al. et. ' iacentem — columpne al. om. * al. Vere.
" ai. om. * E. collitiones. ' al. Post hec autem. ' al. om.
De ^ancto IBrennano, 149
paruit illis mons altus in occeano quasi per tenues nebulas, sed
valde fumosus erat in summitate : et statim rapidissimo cursu ventus
traxit illos ad littus insule. Vnus qui remansit ex tribus fratribus
predictis, exiliuit foras de naui et cepit ambulare vsque ad ripam,
et exclamans dixit : ' Ve michi pater : predor a vobis et non habeo 5
potestatem venire ad vos.' Et aspiciebant fratres quomodo duce-
batur infelix ille a multitudine demonum ad tormenta, et incende-
batur inter illos. Et ait vir dei : ' Ve tibi fili : quia recepisti in vita
tua mortalem ^ finem.' Et viderunt montem discoopertum a fumo,
et a se flammas spumantem vsque ad ethera, et iterum ad se easdem 10
flammas respirantem, ita vt totus mons vsque in mare vnus rogus
videretur.y/ ^ [Apparuit post hec in mari ' quedam formula quasi
hominis sedentis super petram ; et uelum ante eum a longe quasi
mensura unius sagi, pendens inter furcellas ferreas, et agitabatur
fluctibus sicut nauicula quando periclitatur a turbine. Viderunt 15
quoque hominem sedentem supra petram hispidum et deformem,
et ex omni parte quando defluebant unde ad illum, percuciebant
eum usque ad uerticem, et * recedebant. Petra in qua sedebat infelix
ille, apparebat nuda. Pannus quoque qui ante illum pendebat, ali-
quando percuciebat eum per oculos et frontem. Et interrogauit 20
illum Brendanus quis esset, aut pro qua culpa missus esset ibi et
talem penitenciam pateretur. Cui ait : ' Ego sum ludas, nego-
ciator pessimus ; non pro meo merito habeo istum locum, sed pro
misericordia ineffabili Ihesu Christi ; non michi computatur penalis
iste locus, set pro indulgencia redemptoris propter honorem do- 25
minice resurreccionis ".' — Nam erat dies dominicus tunc. — 'Michi
enim uidetur, quando sedeo hic, quasi essem in paradiso deliciarum,
propter timorem tormentorum que futura sunt michi in hac uespera.
Nam ardeo ut plumbum liquefactum ^ in olla die ac nocte in medio
montis quem uidistis. Ibi est Leuiathan cum suis satellitibus ; ibi fui 30
quando deglutiuit fratrem uestrum, et ideo erat inferus letus, ut emit-
teret foras flammas ingentes : et sic facit semper quando animas
impiorum deuorat. Meum uero refrigerium habeo hic omni die
dominico a uespera usque ad uesperam, et in' natiuitate domini usque
ad theophaniam, et a pasca usque in pentecosten, et in purifi- 35
cacione dei genitricis, atque assumpcione. Postea et antea crucior
in profundum inferni*, cum Herode et Pilato et Anna et Caipha.
Idcirco adiuro uos per redemptorem mundi, intercedere dignemini
ad dominum Ihesum ut habeam hic potestatem esse usque ad ortum
solis cras : ne me demones in aduentu uestro crucient atque ducar 40
ad malam hereditatem quam comparaui malo precio.' Cui sanctns
* al. talem. * The following is om. in E., but extant in T. and Tanner.
' T. mare. * al. Quando vero rec, petra, &c. * add : hoc habeo refri-
gerium. ' T. liquefacta, al. massa plumbi liquefacta. ^ al. a. * in prof,
inf. al. om.
I50 ji^otja lesentia anglie»
Brendanus ait : ' Fiat uoluntas domini : hac nocte non eris morsus
demonum usque mane.' Quesitus autem de panno pendente coram
illo, ait; 'Istum pannum dedi cuidam leproso quando fui came-
rarius domini; set tamen non fuit meus, nam domini et fratrum
5 suorum erat : ideo ab illo nullum habeo refrigerium, set magis
impedimentum. Nam furcas ferreas in quibus pannus pendet \
dedi sacerdotibus templi ad cacabos sustinendos. Petram in qua
sedeo, misi in fossam in publica uia sub pedibus transeuncium, ante-
quam (essem discipulus) domini.' Adueniente uespera innumerabilis
lo multitudo demonum in circuitu uociferancium uisa est et dicencium :
' Recede uir dei a nobis, quia non possumus appropinquare ad
socium nostrum usque dum ab illo recedas ; (nec faciem) principis
nostri ausi sumus'^ uidere,donec sibi (red)damus amicum suum. Noli
istum hac (nocte defen)dere.' 'Non ego,inquit uir dei,eum defendo,set
15 dominus Ihesus Christus concessit sibi istam noctem hic (esse usque)
mane.' Cuidemones: 'Quomodoinuocas (no)mendomini super illum,
cum sit ipse " traditor domini ? ' ' Precipio, ait Brendanus, uobis in
nomine domini nostri*Ihesu Christi ut nichil sibi mali' faciatis usque
mane.' Transacta autem nocte ecce infinita multitudo demonum
20 cooperuit faciem abyssi, emittencium^diras uoces atque dicencium:
(* O vir) dei, maledictus ingressu^ (tuus atque exi)tus tuus, quia prin-
ceps noster hac nocte (flagel)lauit nos uerberibus pessimis, (quia non
presen)tauimus maledictum sibi (captiuum.' ' Non ad) nos, ait Bren-
danus, pertinet (uestra malediccio), set ad uos ipsos. Cui maledi(citis'',
25 ille erit) benedictus, et cui benedicitis, ille (erit) maledictus.' ' Du-
plices, inquiunt, (penas sustinebit) in hiis sex diebus infel(ix Iud)as,
quia defendisti illum ^ in hac nocte.' Vir dei ait : ' Non habetis potes-
tatem lude, neque princeps uester, set potestas dei erit. Precipio
uobis in nomine domini, nostri Ihesu Christi et principi uestro, ne
30 istum extollatis amplius cruciatibus quam antea.' Et illi : ' Nun-
quid dominus es omnium, ut tuis sermonibus obediamus?' 'Se-
curus, inquit sanctus, (sum, ut") quicquid in suo nomine precipiam,
(michi seruo suo) non denegabit.' Et leuauerunt dem(ones in)felicem
animam inter illos cum magno (impetu) et ululatji.] Et cum appro-
35 pinquarent ^ viri dei cuidam insule, ait Brendanus, ' Modo videbitis
Paulum heremitam, spiritalem in hac insula sine vllo victu corporali
manentem per quadraginta" annos. Nam triginta annis antea sump-
sit cibum a quadam bestia. Non licet nobis intrare insulam sine
licentia viri dei : expectate ergo reditum meum.' Et occurrens
40 senex Brendano dixit : ' Ecce quam bonum et quam iocundum,
habitare fratres in vnum !' Dixitque sancto Brendano vtfratres omnes
^ in quibus — pendet om. in Tanner. " al. audemus. ^ Tanner ipse sit.
* om. in Tanner, * om. iii Tanner. " Tanner emittentes. ' Tanner
maledictus. " Tanner eum. ° al. Servus sum domini omnium, et. ^" T.
Et appropinquantes. " al. sexaginta.
De ^ancto TBrennano. 151
ascenderent de naue. Et osculantibus se inuicem, ac residentibus,
propriis nominibus singulos appellauit. Erat autem senex cooper-
tus capillis suis et barba, et ceteris pilis vsque ad pedes, et erat
candidus sicut nix, pre nimia senectute; tantum facies et oculi
illius videbantur. Nullum indumentum exceptis pilis habebat qui 5
egrediebantur de corpore suo. Cum hec vidisset Brendanus, con-
tristatus est intra se, dicens: 'Ve michi, qui^ porto habitum mo-
nachi, et sub me constituti sunt multi sub nomine illius ordinis,
cum videamus in angelico statu hominem in carne sedentem, illesum
a viciis corporis!' Cui ait vir dei : ' O venerabilis pater, quanta et lo
qualia mirabilia ostendit tibi deus, que nuUi sanctorum patrum mani-
festauit ! et tu dicis in corde tuo non esse te dignum monachi por-
tare habitum : cum sis maior quam monachus ? Monachus namque
labore manuum suarum alitur'' et vestitur: deus autem de suis
secretis per septem annos pauit te, cum familia tua \ Ego vero sicut 15
auis miser sedeo in ista petra nudus, exceptis pilis meis.' Tunc
sanctus Brendanus interrogauit illum de suo aduentu, aut vnde esset,
aut quanto tempore sustinuisset ibi talem vitam. Cui ille: 'Fui
nutritus in monasterio sancti Patricii per quinquaginta quinque*
annos, et custodiebam cimiterium fratrum. Et apparuit michi die ao
quadam vir quidam splendidus, dicens : " Ego sum Patricius abbas
tuus : ego heri migraui a seculo. Cras proficiscere ad littus maris,
et inuenta naue, intrabis; que ducet te ad locum vbi expectabis
diem mortis tue." Mane ascendi in nauiculam, et septimo die ad
insulam istam veniens, vsque nunc mansi hic. Circa horam nonam 35
luter portauit michi prandium de mari ', id est piscem vnum in ore
suo, et fasciculum de sarmentis ad ignem faciendum, inter suos an-
teriores pedes. Ego vero cum ferro de silice ignem extrahens,
feci ignem de sarmentis, et paraui michi de illo pisce cibos. Itaque
per triginta annos semper tercia die idem minister vnum piscem 30
attulit mihi. Nunquam siciebam, sed die dominico egrediebar foras
parumque aque de petra eduxi ad opus manuum mearum. Et post
triginta annos inueni hic duas speluncas, et fontem viuum. Et
postea vixi sexaginta annis sine nutrimento alicuius cibi, nisi de
fonte. Nonagenarius enim sum in ista insula : triginta annis in victu 35
piscium, et sexaginta in pastu fontis; et quinquaginta annis fui in
mea patria. Omnes anni vite mee centum quadraginta sunt. Et hic
debeo modo, sicut fuit michi promissum, expectare diem iudicii in
ista carne.' Nauigantes ergo per quadraginta dies, cum appro-
pinquarent cuidam insule, operuit eos caligo grandis, ita vt vix alter 40
alterum videre posset. Post spacium tamen vnius hore circumfulsit
illos ingens lux. Et ascendentes de naui, viderunt' terram spa-
ciosam et plenam arboribus pomiferis, sicut in tempore autumpnali.
^ T. E. quia. » T. E. vtitur. « al. add : et induit. * al. om. » T.
E. mare. ' E. viderant.
152 Botifl legenta anglie.
Cumque per quadraginta dies terram perlustrassent, et nullam noctem
vidissent, nec finem insule videre possent; inuenerunt demum
fluuium magnum vergentem per medium insule : et statim iuuenis
occurrit obuiam illis, osculans illos cum magna leticia, et singulos
5 nominatim appellans, dixit : ' Beati qui habitant in domo tua,
domine ; in secula seculorum laudabunt te.' Et ait ad Brendanum :
' Ecce insula quam quesisti per multum tempus ; ideo non potuisti
eam statim inuenire, quia voluit deus ostendere tibi diuersa sua
secreta in occeano magno. Reuertere igitur ad terram natiuitatis
lo tue, portans tecum de fructibus istius insule, et de gemmis, quantum
potest tua nauicula capere. Post multa annorum curricula declara-
bitur ista terra vestris successoribus, quando christianorum super-
uenerit persecutio. Sicut modo apparet insula plena fructibus, ita
omni tempore apparet : Lux enim illius Christus est' Tunc
16 acceptis de fructibus terre, et omnibus generibus gemmarum, pros-
pero cursu ad monasterium suum reuersus est. Quos cum fratres
vidissent, cum magna leticia deum glorificauerunt. Tunc sanctus
Brendanus omnia que eis acciderant, et quanta eis dominus dignatus
est miraculorum ostendere portenta, fratribus enarrauit. Dixe-
2o runt autem sancto Brendano habitatores loci Elioch ^ : ' In magna
tribulatione positi sumus in locb isto : nam pulices super arenam
maris nascuntur hic' Tunc sanctus ait : * Domine Ihesu, libera
eos qui nos in tuo nomine susceperunt' Ex illa hora nusquam
pulex in illo loco vlterius apparuit. ^[Mortuo tandem puero suo
25 Senano*, dixit Brendanus episcopo Meneuo'' : ' Pone baculum meum
super puerum.' Et cum imposuisset illum, post tres dies a morte
puer* surrexit.] Nutrix Brendani* propter absentiam suam tedio
affecta, rogauit dominum vt corpus domini de nianu eius recipere
mereretur, et audire vocem eius. Diuino itaque nutu sursum eleuata,
30 delata est ad virum dei ; et diuino refecta epulo, iter quatuor dierum
in momento rediens fecit. "^ Quodam die cum vir dei stetisset in
quodam loco amenissimo et pulcherrimo, dixerunt ei fratres : * Multa
plane dimitteret quisquis terram hanc delectabilem propter Chris-
tum relinqueret.' Quibus sanctus ait : * Erat quidam vir valde diues
35 in finibus istis, in mandatis dei ambulans, habens duas vxores
speciosas valde. Cui dixerunt vxores sue : " Quousque sic habi-
tabis nobiscum, nostro non vtens connubio ? " Et ille ; " Tam diu
vobiscum ero donec discordiam inter vos ortam videro. Dominus
enim Ihesus Christus per discordiam ab hominibus recedit, et de-
40 mones appropinquant." Post multum vero temporis audiens eas
inter se rixantes, recessit ab eis, et pergens ad mare, inuenta naue
nauigare cepit, et in inuenta parua insula inhabitare. Ad hunc post
^ Act. Cliath. ^ added in T. ^ om. in Act. * Act. Moeneiu.
° Tanner puer a morte. " sc. S. Ita. ' The next two Btories are wanting
in the Acta.
De ©ancta OBtigiHa. 153
multos annos peruenimus, multa mira [et] * stupenda ab eius ore
audiuimus ; qui ad instar auis pilis sui corporis omnino indutus
fuerat. Nonne, fratres, beatus iste multo plura reliquit, quam illam
delectabilem terram superius a vobis collaudatam ? ' Quidam
frater dixit alteri fratri, Brendano audiente : ' Si peccata mortuorum 5
redimi possunt ab amicis suis remanentibus in hac vita, orando vel
elimosinas faciendo ? ' Brendanus respondit : ' Cum quadam nocte
in magno mari essemus, suspiciens vidi nubem horridam et valde
nigram venientem ad me, et in rnedio eius erat forma hominis nigri ;
qui multum plangens et eiulans, dixit michi : " Obsecro te in nomine 10
Ihesu Christi vt in his tribus diebus roges deum pro me peccatore,
grauia supplicia patiente." Post hec ab oculis meis euanuit. Facto
autem mane, conuocatis fratribus, que videram narraui, et vt pro
anima illa orarent postulaui*. Post tres dies rediit aliquantulum
nitida et subtristis, iterumque rogauit, ut pro se' aliis tribus diebus 15
deum rogaremus. Quo facto, venit in nube candida et in corpore
splendido : In nube autem illa candida audiebantur quasi septem
carmina dissimili voce ; et ait anima illa : " Gratias ago domino deo
vestrisque orationibus : quia iam in mansione celesti sum receptus."
Ego vero dixi illi : " Quod est nomen tuum ? " " Colmannus, inquit, 20
vocor : qui fui monachus iracundus discordieque seminator inter
fratres." His dictis disparuit. In hoc ergo, dilectissimi, apparet
quod oratio viuorum multum mortuis prodest.' Cum quidam
reges Hibernie alteram regionem vastare vellent, et incole regionis
iUius auxilium Brendani expeterent ; deprecatus est vir dei humi- 25
liter reges illos vt a presumptione desisterent. IUis vero in pertinatia
persistentibus, rogauit sanctus deum: et exaudiuit eum. Reges
enim de loco, in quo erant, exire non poterant : sed huc illucque
oberrantes, viam penitus non inueniebant. Reuersi igitur intra se
dixerunt : * Ineptum est quod facimus. Quis enim potest resistere 30
nutui dei, qui in sancto suo Brendano nobis repugnat ? Reuertamur
ergo, et desistamus deuastare velle regionem alienam.' Et factum
est ita. Et oblatus est sancto Brendano in via quidam mutus ex
vtero matris sue: et benedicente eo linguam eius, statim liberatus
est mutus. Sanctus vero Brendanus anno vite sue nonagesimo- 35
tertio, plenus virtutibus et miraculis migrauit ad dominum, .xvii.
kalendas iunii ; et in Cluenarca * sepelitur.
ir De sancta Brigida virgine'.
Vlr quidam in Hibernia, genere Laginensis, Dubtacus nomine, an-
cillam nomine Brocsech, bonis moribus ornatam, emit, et illicito
amore seductus, illam oppressit. Cuius vxor cum eam grauidam 40
vidisset, contristata valde viro suo dixit : ' Eice et vende ancillam
1 So T. " E. postulauit. ' E. pro se ut. * T. Cluenerca,
Act. Cluayn-Festa = Cloufert. " Abridged from Vita I. in Act. SS. BoU,
Febr. I. p. 119, Colgan II. p. 527.
154 Jl30Da Legenrja anglie.
istam, ne progenies ipsius meam superare contingat progeniem.'
Coactus tandem maritus cuidam mago vendidit illam. Nata autem
infantula Brigida, viderunt pannum contingentem caput eius flamme
incendio ardere : et porrigentibus illis velociter qui aderant manus,
5 ignem non viderunt. Sancta autem puella cibos magi fastidiens,
cotidie vomitum faciebat. Cuius causam considerans magus, ait:
'Immundus ego sum, et puella ista spiritu dei plena non potest
capere cibum meum.' Et eligens vaccam albam, dedit puelle : de
cuius lacte viuens, a puericia bonarum rerum studiis inoleuit.
lo Pudicitie et sobrietati semper intenta, et de bonis ad meliora semper
crescens, virtutum signis extitit admiranda. Cum enim vaccas magi
pasceret, quicquid de lacte colligere potuit, pauperibus et egenis
distribuit. Cumque magus modicum butirum in vase magno vidisset,
iratus est valde. Quo viso, virgo sancta fusis ad deum precibus,
15 diuina virtute vsque ad summum vas illud de butiro impleuit. Stupe-
factus inde magus in Christum credens, duodecim vaccas puelle
dedit, et liberam cum matre ad patrem misit. Post hec cogitauit
pater eius illam vendere, quia quicquid potuit auferens, pauperibus
occulte dabat. Et veniens ad regem, rogauit illum vt filiam suam in
20 seruitutem emeret. Et ait ad illam ' rex : ' Qua de causa dedisti
pauperi gladium patris tui ? ' Cui illa : * Ego dedi illum Christo. Si
teipsum et patrem meum deus meus postularet a me, si possem,
vos cum omnibus que habetis illi darem.' Et ait rex : * Ista filia tua,
vt video, magna est ad emendum michi, et maior ad vendendum
25 tibi.' Et dedit virgini gladium, vt daret illum patri suo. Cum
grauiter ab amicis ad accipiendum maritum artatam se videret, ro-
gauit dominum vt aliquam deformitatem super corpus suum daret,
vt homines eam petere et afFectare cessarent. Et statim alter oculus
eius crepuit et liquefactus est in capite suo. Et assumptis secum
30 tribus puellis, perrexit ad episcopum Machillam \ sancti Patricii dis-
cipulum. Et intuens eam episcopus sanctus, columpnam ignis super
caput eius apparere vidit. Lectis enim orationibus Brigida capite sub-
misso pedem altaris ligneum manu sua tetigit ', et ab illa hora pes ille
viridis sine putredine et sine defectu in eternum manet. Et accepto
35 velamine, perfecte sanitati redditur oculus eius. Fecit autem contra
pascha ceruisiam de vno brasii modio, et decem et octo per circuitum
ecclesiis diuisam misit ; et per octauas pasche omnibus inde gustare
volentibus sufficienter abundauit. In eodem pascha venit quidam
leprosus et a beata Brigida vaccam sibi dari postulauit. IUa autem
40 vaccam non habens, dixit ei : ' Vis vt rogemus deum vt a lepra tua
sanus fias ? ' Et ille : ' Hoc michi omnibus donis melius est.' Tunc
illa aquam benedicens corpus leprosi aspersit : et statim sanus eiFectus,
et gratias deo agens, vsque ad mortem cum sancta virgine mansit.
Due virgines paralitice aquam a sancta Brigida cum sale benedictam
1 E. illum. 2 vit_ Mei^ 3 vit. tenuit.
De ^ancta 'Brigitia. 155
sumentes, sanitate recepta gratias reddebant deo. Duo Britones
ceci cum ministro leproso, ducatum eis prebente, ad ianuas ecclesie
eius peregre venientes ab ea salutem postulabant. Que dixit eis :
' Expectate paulisper et intrantes hospitale comedite : nos interim
pro salute vestra deum deprecabimur.' Illi autem indignantes 5
dixerunt : * Infirmos generis tui sanas, nos autem quasi aduenas
negligis pro Christo curare.' Tunc illa accepto opprobrio exiit ad
eos [et] aqua benedicta aspersit : et mundato leproso, ceci illuminati
sunt. Inuitata quedam virgo a sancta Brigida cum sederet in mensa ;
vidit demonem prope sedentem. 'Si possibile est, inquit hospita, 10
volo videre eum.' Brigida ait : * Non est illud impossibile ; sed prius
signentur oculi tui, vt possis sustinere ac faciem eius aspicere.'
Signatisque oculis, vidit inimicum tetra et nigra figura, capite ingenti,
et per omnes fores flamma et fumus exalabat. 'Loquere, inquit
Brigida, nobis, demon.' Et ille: *0 sancta virgo, non possum^ tibi 15
loqui, nec tua precepta contempnere, quia tu precepta dei non con-
tempnis et pauperibus eius et minimis aifabilis es.' ' Qua de causa,
inquit virgo, huc venisti ? ' ' Apud virginem, ait, hic habito, et causa
pigritudinis eius locum in ea habeo.' 'Vide, ait Brigida virgini,
quem multis annis nutrire solebas.' Et ex illa die liberata est virgo 20
a demone. Quedam mulier pomorum munuscula detulit famule dei,
et statim venerunt leprosi ab ea elemosinam postulantes. ' Diuidite,
ait sancta illis, hec poma.' Hoc audiens mulier, rapuit a^ se poma
sua, dicens : ' Tibi et virginibus tuis hec poma attuli, non leprosis,'
Hoc cum displiceret sancte Brigide, intulit: ' Male agis prohibens 25
elemosinam dare; idcirco ligna tua fructum non habebunt ineternum.'
Tunc mulier foras egressa, in orto, quem pomis plenum reliquerat,
nullum inuenit, et sterilis semper permansit. Cum in curru cum suis
puellis sederet, vidit virum cum sua vxore et familia et pecoribus
in ardore solis onera grauia portantes et lassitudine grauatos. Et 30
miserta illorum dedit eis equos currus sui ad portanda onera, et cum
puellis suis iuxta viam sedens remansit, dicens : * Fodite sub cespite
propinquo, vt foras aqua erumpat, vt qui sitientes venient et escas
habent, potum sumant.' Tunc illis fodientibus, fluuius confestim
clarus et lucidus erumpere cepit. Post paululum venit dux quidam, 35
et audiens quid ' beata Brigida de equis fecerat, dedit ei duos equos
indomitos : et statim, quasi semper sub curru fuissent, domestici
facti sunt. Venerunt quidam leprosi ad sanctam Brigidam petentes
currum eius ; que statim currum cum equis dedit eis. Mulier
quedam dicebat, infantem quem genuit esse cuiusdam episcopi dis- 40
cipuli sancti Patricii, nomine Broon. Quo negante, sancta Brigida
vocata muliere dixit : *De quo concepisti infantem hunc?' Et illa:
' De episcopo Broon.' Tunc Brigida slgno crucis os illius femine
signauit ; et statim totum caput cum lingua intumuit *. Tunc Brigida
* Colg. non possum non. * Vit. ad. ' Vit. quod. * £. tumuit; T. intumuit.
156 Botja JLegenna anglie.
linguam infantis benedicens, dixit : * Quis est pater tuus ? ' Ille ait :
' Non est episcopus Broon pater meus, sed homo ille turpis et vilis
qui in populo vltimus sedet.' Tunc omnibus deo gratias agentibus,
mulier penitentiam egit, Cum quidam demoniacus cognouisset quod
6 ad sanctam Brigidam duceretur, cecidit in terram, dicens : ' Non me
portabitis illuc' * Numquid, inquiunt, scis locum eius ? ' ' Scio, ait,
et ad illam non ibo.' Et cum non possent illum niouere, miserunt
qui sanctam Brigidam adduceret. Et videns demon Brigidam de longe
ad se venientem, ab homine fugit. Cuidam virgini elemosinam
10 querenti dixit Brigida : ' Audiui multos infirmos [esse] in patria tua :
accipe ergo zonam meam, et per illam, in aqua tinctam, in nomine
Ihesu Christi sanabis eos, et victum et vestitum dabunt tibi.' Au-
ferens ergo secum zonam, languores sanauit, et lucra accipiens et
diues effecta, pauperibus multa distribuit. Dum in solempnitate
15 quadam plebeius quidam cum tota familia sua cum sancta Brigida
pernoctaret, venientes ad domum eius latrones boues eius furati
sunt, et accedentes ad fluuium, inuenerunt illum abundancia aque
ita repletum, vt transire non possent. Armis ergo et vestibus super
capita boum alligatis, aquam boues intrare coegerunt. Sed regressi
2o impetu magno, hominibus nudis post illos currentibus, ad habita-
culum Brigide recto cursu peruenerunt ; et [fures] deo laudem dantes
in monasterio Brigide penitentiam egerunt. Quedam regina cum
multis donis venit ad Brigidam, in quibus erat argentea cathena
pulchra nimis. Hanc puelle rapientes in thesauris suis abscon-
25 derunt, ceteris a sancta pauperibus datis. Non multo post, cum
pauper elemosinam peteret, illa nichil habens cathenam accepit et
illam pauperi dedit. Quo viso, dixerunt puelle : ' Perdidimus per
te que misit nobis deus; omnia das pauperibus, et nos inopes
relinquis.' Et illa : * Querite, ait, cathenam vbi in ecclesia orare
30 consueui : forsitan ibi inuenietis illam.' Inuenta cathena et cunctis
ostensa, in testimonium virtutis illam semper reseruarunt. Cum
autem leprosum quendam a lepra mundasset ; misit ad sanctum
Patricium, vt sibi predicaret verbum dei. Et dum cum discipulis
suis et illa in vnum conuenirent, predicauit sandtus episcopus per
35 tres dies et noctes, loqui non cessans, nec sol occidit eis, sed vnam
esse horam omnes crediderunt. Quidam autem ignarus rerum
superueniens, sancto Patricio dixit : 'Quid tanto tempore hic sedetis?'
Respondit sanctus : ' Que est hora diei ? ' Et ille : * Per tres dies
hic mansistis.' Dixit Patricius : ' Per quadraginta dies et noctes hic
40 fuissemus si nuUus hic venisset, nullam lassitudinem vel esuriem
diuina donante gratia sentientes.' Quedam regina cum ad preces
sancte Brigide filium sterilis peperisset ; quidam demoniacus furore
agitatus multos affligens ad sanctam Brigidam adducitur. Cui et
dixit : * Predica michi verbum domini nostri Ihesu Christi.' IUe ait :
46 ' O Brigida virgo sancta, iussa tua implere inuitus cogor. Ama
De ^ancta 'Btiffina. 157
deum et amabunt te omnes ; honora deum et honorabunt te omnes,
time deum et timebunt te omnes.' His dictis fugit cum clamore
magno. Sanatis per sanctam Brigidam multis claudis, leprosis,
demoniacis et infirmis, venerunt leprosi duo sanitatem cum lachry-
mis postulantes. Tunc sancta orans et aquam benedicens precepit 5
eis vt alterutrum in aqua se lauarent. Quibus lotis, vnus eorum
mundatus est. Cui dixit sancta : * Laua et tu socium tuum.' Qui
videns se mundatum, de salute sua glorians alterius lepram tangere
renuit : et post modicum dixit : * Ego sentio sintillas ignis esse super
humeros meos.' Et statim totum corpus eius, altero mundato, lepra lo
percussum est. Vir quidam aurigam et currum Brigide, in quo
sedebat, per agrum suum transire prohibens, et equos percutiens,
in terram corruit et spiritum emisit. Mundata quadam muliere a
lepre plaga ; venit Brigida, a patre suo rogata, ad regem Laginensium^
dicens: 'Detur michi, inquit, gladius tuus patri meo, et vnum de 15
seruis tuis michi dimitte liberum.' Cui rex : ' Quid dabis michi pro
petitionibus his duabus magnis ? ' Et illa : * Si vis, vitam etemam
dabo tibi, et semen tuum reges erunt per secula.' 'Vitam, inquit,
quam non video, non quero, de filiis qui post me erunt non procuro.
Alia enim duo, scilicet vt longeuus fiam in hac vita quam diligo, et ao
in omni loco et bello victor existam, exopto.' 'Hec duo, inquit
sancta, tibi concessa erunt.' Nec multo post cum paucis contra
multos exiens ad bellum, inuocato sancte Brigide auxilio vidit
sanctam Brigidam cum baculo suo preire, et columpnam ignis de
capite eius vsque ad celum ardere. Deuictis vero hostibus, nomen 25
sancte Brigide laudibus extollens ad sua letanter rediit. Cum autem
eucharistiam de manu episcopi sumeret, vidit in calice, quem puer
episcopi tenebat, deforme prodigium, hirci videlicet vmbram. Et
renuens de calice bibere, visionem episcopo dixit. Tunc episcopus
puero ait : * Quid fecisti ? Da gloriam deo.' Puer autem confessus 30
est se furtum fecisse et vnum hircorum suorum occidisse et partem
comedisse. Et cum penitentiam cum lachrymis egisset, vocata
Brigida nichil de hirco in calice vidit. Quadam nocte, in qua erat
nix et glacies, omnibus dormientibus venit ad quoddam stagnum
Brigida, et in illa nocte erat in stagno orans et flens : et sic 35
semper in omnibus noctibus facere et in consuetudincm vertere
cogitauit, Christi tamen misericordia hoc diutius fieri passa non est.
Alia autem nocte stagnum siccum sine aqua inuenit, et ad stagnum
in crastino veniens plenum aqua repperit. Secunda similiter nocte
iterum aruit stagnum, et die plenum inuentum fuit. Cum puella 40
quedam naufragium passa nomen sancte Brigide inuocaret, siccis
pedibus ambulans supra mare mortis periculum euasit. Puelle
sancte Brigide, multis farine modiis a quodam diuite acceptis, aquam
quandam transire non valentes, inuocato Brigide suifragio in alteram
* £. laginentium.
158 3l3ot)a Hegentia angtte.
fluminis ripam cum oneribus suis subito translate sunt. Quedam
puella Brigide virum quendam illicito amore seducta diligens, ad
ipsum in nocte exire promisit. Dormiente autem sancta Brigida, de
lecto surrexit et vehementi igne amoris vrebatur, et mira cogita-
5 tionum perturbatio in eam irruit. Et timens deum et sanctam
Brigidam, orauit dominum vt adiuuaret illam in tali angustia exis-
tentem. Inuento tandem consilio, et accenso igniculo, pedes in ignem
misit, et ignis ignem extinxit, et dolorem dolor^ vicit. Hec omnia
Brigida, diuinitus docta, nouit ; sed tacuit, vt puella paulisper temptata
10 probari posset. Puella enim peccatum mane confitente, dixit sancta :
* Quia viriliter in hac nocte dimicando pedes tuos combussisti, ignis
fornicationis in presenti non nocebit tibi, et ignis iehenne in futuro
non comburet te.' Tunc beata Brigida pedes eius sanauit, et nuUum
combustionis signum in eis apparuit. Pluuia maxima per pro-
15 uinciam inundante, guttarum iniuria ab ortu solis vsque ad occasum
messores Brigide non tetigit. Illuminato puero cecitate a natiuitate
percusso ; viro per septem vices elemosinam petenti septem arieti-
bus erogatis numerus in grege diminutionem passus non est.
Aquam sua benedictione in ceruisiam conuertit, et leprosis sitienti-
20 bus abundanter porrexit. Lapidem crucis signaculo in sal mutatum,
indigenti cum hilaritate dedit. 'Fortissimum quendam virum multos
in ciborum voracitate excedentem a nimia comestione sanauit et,
nulla virtute virium priuata, aliis hominibus in cibo similem fecit.
Argentum orando diuinitus accepit et reum ductum ad iugulandum
25 dato regi precio redemit. Tunicam vnam duobus pauperibus diuisit,
et vtriusque pars integra tunica celesti virtute facta fuit. Daria virgo,
cecitate percussa, Brigide sancte dixit : ' Benedic oculos meos, vt
videam mundum sicut desidero.' Cumque benedictis oculis suis
statim vidisset, ait: 'Iterum reclude oculos meos. Quanto enim
30 quis mundo absentior fuerit, tanto deo presentior erit.' Tunc beata
Brigida iterum reclusit oculos suos, sicut rogauit. Mulier quedam
filiam suam mutam ad sanctam Brigidam duxit ; quam cum [illa] '■*
vidisset, dixit puelle : ' Vis virgo permanere ? ' ♦ Nesciebat enim
quod muta esset. Puella statim respondit : ' Quodcumque michi pre-
35 ceperis, ego faciam.' Et sic in virginitate permanens, vsque ad
mortem eloquentissima permansit. Cum rusticus quidam vulpem
in regis palatio videret, et putans quod non mansueta et familiaris
esset, — variis enim artibus docta regi solatium facere solebat, — vidente
multitudine occidit eam. Tunc alligatus et regi adductus, iubetur
40 occidi, nisi alia vulpes ei similis in omnibus calliditatibus restituta
esset, et vxorem et filios et omnia que habebat in seruitutem redigi.
Quo audito, sancta Brigida preces ad deum pro misero fudit: et
statim vulpes alia in currum ad eam intrans mansuete sedere cepit.
Quam cum regi obtulisset, rex vulpem variis artibus et calliditatibus
* E. dolore. ^ So T. : om. in E.
De ^ancta OBrigjtia* 159
ludentem videns, reum liberum placatus dimisit. Brigida autem ad
sua regressa, vulpes dolosa in turbas se callide mouens ad loca
deserta et antrum suum refugit. Quadam semel necessitate cogente
mel a domino postulauit virgo sancta: et In pauimento domus sue
quod petiit abundanter inuenit. Flumen quoddam de loco suo ad 5
alterum locum mutauit ; et vsque nunc, sicut ipsa disposuit, currit.
Aues et anates sepe ad se venire precepit, et manu illas tangens et
palpans, redire permisit. Nouem viri nephariis votis et iuramentis
in kalendis iulii hominem interficere quendam se astringentes,
predicatione sancte Brigide ab errore suo reuocari nuUo modo 10
potuerunt. Brigida tamen pro obcecatione cordis eorum deum
rogante, contemplantur imaginem instar viri quem disposuerant
iugulare. Quam continuo suis lanceis et gladiis confodientes, quasi
post triumphum sui aduersarii cum armis cruentatis ad Brigidam
ingressi, veritate cognita ad penitentiam conuertuntur. Mulier 15
quedam pauper ligna sua telaria, in quibus texebantur tele, incidit
et vitulum occisum coxit et cibum sancte Brigide et qui secum
venerant parauit, Mane facto vitulum viuum et integrum, et ligna
telaria restaurata inuenit. Tribus leprosis elemosinam petentibus
vas argenteum dedit, et orta inter eos pro vase rixa, apprehensum 20
vas contra lapidem iecit, et tres partes ponderis equalis subito fecit,
et pauperibus dedit. Appropinquante autem die obitus sui, vocata
puella alumpna sua, diem transitus sui ei predixit, et circa annum
domini quingentesimum octauumdecimum kalendis februarii mi-
grauit ad dominum. 25
[MS. Tib. adds : Narratio ».
Non multum ante hec tempora Italia a Wandalis depopulata
et multis in Aflfricam captiuitate detentis, Paulinus Nolane ciui-
tatis episcopus, multorum prediorum dominus, cuncta que habere
potuit captiuis redimendis largitus est. Cumque nichil omnino
superesset quod petentibus dare posset, quedam uidua adueniens 30
precium pro filio suo captiuo redimendo postulauit. Cui ille : 'Mulier,
quod possum dare non habeo : set meipsum tolle et uice filii tui in
seruum trade.' Quo facto, gener regis, qui filium uidue captiuauit,
quam artem nosset inquisiuit. 'Ortum, inquit, excolere bene scio.'
Deputato itaque Paulino ad excolendum ortum, omnibus pauperibus 35
in orto crescencia distribuit et uirentes herbas ad mensam domini
deferre consueuit. Quodam tandem die domino suo secum (secretius
loquenti) ait : ' Vide quid agas, et regnum (Wandalorum quomodo)
disponi debeat prouide : (quia sub omni celeritate rex) moriturus
est.' Quo audito, (rex ait : ' Ego) vellem hunc de quo Ioqu(eris 40
videre.' Quem) cum rex subito conspexisset, (infremuit et gene)ro
suo dixit : 'Verum est quod (audisti : nam nocte) hac sedentes in
» Cf. Vinc. Bell. Sp. H. XVIII. 37.
i6o jeoioa legenna anfflie,
tribunalibus contra me iudices in sompnis uidi, inter quos simul iste
sedebat, et flagellum quod aliquando contra christianos acceperam,
eorum michi iudicio tollebatur. Percunctare quisnam sit, nam ego
illum popuI(arem uirum) ut conspicitur esse non suspicor.' (Tunc
5 gener) regis a Paulino quisnam esset sec(reto inquisiuit). Cui ille :
' Seruus tuus (sum, quem pro filio uidue) suscepisti.' Cumque (in-
stanter requireret ut) non quis esset, set quis in (sua terra fuisset
in)dicaret, episcopum se fuisse (testatus est. Quod) ille audiens,
ualde pertim(uit et humiliter dixit : ' Pe)te quod uis, ut ad ter(ram
lo tuam cum magno honore reuertaris.* C(ui ait : * Vnum hoc bene-
ficium impendere (potes, ut omnes ciuitatis) mee captiuo(s relaxes.'
Qui cuncti protinus in Af)fricana regione requisiti, pro uiri dei satis-
fac)cione relaxati sunt. (Nec multo post rex occubuit et fla)gellum
quod [ad] suam (perniciem dispensante deo pro) disciplina fiIi(orum
15 accepit amisit. Et) uir dei qui se solum in seruicium (tradiderat),
cum multis ad libertatem rediit] ^
U De sancto Brithuno abbate et confessore '^.
VEnerabilis Christi confessor Brithunus, ex progenie Anglorum
originem ducens, diaconlis sancti lohannis Beuerlacensis epi-
scopi diu permansit; quem pro vite sanctitate et laudabili morum
20 conuersatione pre ceteris familiariorem et charum semper habuit, et in
monasterio Deirwode, id est ' silue Deirorum ' — quod modo Beuerla-
cus appellatur — ab eodem sancto lohanne a fundamentis constructo,
abbatem constituit. Sanctus enim lohannes, senectute grauatus,
dimisso episcopatu, in suo monasterio prefato, abbatis venerabilis
25 Brithuni consilio, quatuor annis in angelica conuersatione degens
vitam finiuit. Quo ad celos translato, venerabihs Brithunus abbas
omni tempore vite sue, velut bonus alumpnus, magistri imitator
eflfectus, in omni vite puritate, vigiliis, ieiuniis, orationibus ceterisque
bonis operibus vsque ad vite finem perseuerauit. Erat enim virtu-
30 tum amator, vitiorum persecutor, mundi huius cowtemptor, celestis
regni desiderator, gregis sibi commissi custos fidelis et instructor,
iustitie et pietatis executor indefessus, elemosinarum largitioni et
hospitalitati deditus ; et in quibus deo placere nouit, sedule minis-
trare et operam dare curauit. Cumque in omnibus operibus bonis
35 vsque ad decrepitam etatem deo seruiens, sanctissimam vitam suam
laudabili ' fine compleuisset ; idibus maii relicto seculo celestia con-
scendit, et in suo monasterio cum magno honore sepulturam accepit.
Processu vero temporis, clarescentibus eius meritis et crebris mi-
i CoUect in T (cf. Brev. Aberd.).
Sancte Brigide uirginis tue domine quesumus precacio tibi grata nos adiuuet
et tuam nobis indulgentiam poscere non desistat, per.
2 ed. in Act. SS. BoU. May III. p. 501. ' E. laudabile.
De ^ancto 'Bntfjuno* i6i
raculorum signis, de consensu cleri et populi corpus eius sanctum
de terra translatum est: Cuius reliquie iuxta feretrum magistri sui
et instructoris sancti lohannis episcopi, ad altare suum in ecclesia
Beuerlaci duobus feretris diuise reconduntur.
[MS. Tibb. adds : Narraiio \
Cum enim Atila rex Hunorum Franciam infestans et direpcionibus 5
et cedibus miserabiliter lacerans, urbem Trecassinam obsideret,
beatus Lupus, eiusdem urbis episcopus, super portam ascendens ex-
clamauit quis esset qui sic indigenas molestaret. Cui ille ; * Ego
sum Atila, flagellum dei.' Episcopus autem humilis gemens ait : ' Et
ego sum Lupus uastator gregis dei et indigens flagello dei : ' moxque lo
portas reserari iussit. IUi autem diuinitus excecati, per portam ad
portam neminem uidentes aut ledentes transierunt. 'Andreas fun-
dane ciuitatis episcopus dum quandam sanctimonialem feminam
secum habitare permitteret; antiquus hostis cepit speciem illius
oculis mentis imprimere, ut in lecto nephanda cogitaret. Quadam 15
uero die ludeus quidam Romam ueniens cum iam diem declinare .
cerneret, et ubi manere posset minime inuenissct, in quodam templo
Apollinis ad manendum se contulit. Qui loci sacrilegium perti-
mescens, quamuis fidem crucis non haberet, signo tamen crucis se
munire curauit. Nocte autem media eui(gilans, uidit sathanam se- ao
dentem et omnem eius miliciam ei adstantem. Et ueniens unus de
malignis spiritibus adorauit eum. Cui ille : * Vnde uenis ? ' Et ille : * In
quadam prouincia fui et ibi bella plurima) suscitaui etperturb(aciones
multas feci) et sanguinem copiosum (efiudi, et ueni nuncia)re tibi.'
Et sathan (ait : ' Quanto tempore hoc fe)cisti ? * Et ille : ' In t(riginta 25
diebus.' Et sathan ait :) ' Quare toi,t diebus hoc fecisti ? ' Et) ait
assistentibus sibi : ' Ite (et flagellis eum) cedite et durius uerb(erate.'
Et secundus ueni)ens adorauit, dicens : (' In mari, domine, eram) et
commociones maximas (excitaui et naues)* multas demergen(s ho-
mines quamplurimos occidi.*) Et ait : * Quanto tempore (hoc fecisti ? ' 30
Et ille: 'In) uiginti diebus.' Et (iussit hunc similiter fla)geIJari,
dicens : ' In (tanto tempore ita modicum) laborasti ? ' Et terci(us
ueniens ait : ' In quadam) ciuitate fui et rix(as in quibusdam nupciis
ex)citaui et multam (sanguinis efTusionem feci et) sponsum ipsum
occi(di, et ueni nunciare tibi.') Cui et dixit : ' Qua(nto tempore hoc 35
fecisti ? ' Et ille) : ' In decem diebus.' C(um ergo singuli spiritus
ex)ponerent quid egiss(ent, unus in medium pro)siIiit et in quandam
(carnis temptacionem de) sanctimoniali fem(ina Andree animum
com)mouisse se asse(ruit, addens quod heri hora) uespertina usque
ad(huc eius mentem traxerit ut) in terga eius bl(andiens alapam 40
daret.) Tunc malignus spir(itus eum hortatus est ut perfice)ret quod
cepisset, ut (illius ruine inter ceteros) singularem palmam teneret,
, 1 Cf. Vinc. Bell. XX. 39. ' From Leg. Aurea, p. 609.
M
i62 Bom HeffenDa ang:Iie,
(precepitque) ut quererent quisnam esset ille (qui iacere in) templo
presumpsisset. Cum (autem missi spiritus) eum crucis misterio sig-
(natum uiderent, terri)ti exclamare ceperunt : ' (Vere uas uacuum, set)
signatum.' Et protinus (illa malignorum) turba disparuit. ludeus
5 (episcopo omnia enarrauit), qui omnem mulierem a domo (sua
remo)uit et ludeum baptizauit.]
1F De sancto Bertellino heremita et confessore^
QUoniam quanto intellectui nostro commodiferum fuerit ignotius,
tanto noticia eius habetur preciosior: Beati Bertellini con-
fessoris vitam ex antiquis historiis, omnia cum nequeam sancti
10 describere gesta, pauca breui calamo scribere nitor. Ne ergo
verborum prolixitas auditoribus* generet fastidium, compendiosam
exaudiamus corditer veritatem. Bertellinus angligena, pia proles
regia, generosus stirpe formaque, generosior fide catholica, vitam
suam patriis negans commaculare lasciuiis transfretauit. Et cum
15 quodam rege conuersatus hibernico, pre cunctis gratiam meruit
dilectionis. Sed quia, causa maioris penitentie future, pater noster
qui es[t] in celis, aliquando quosdam peccare non impedit, filie regis
percussus amore, ipsam in partes anglicas pregnantem abduxit —
Quod dico ne causa mirabilis penitentie sue peccatoribus ignoretur.
20 Nemorum quippe densitate latentibus, ecce tempus pariendi, doloris
terminus, merorisque fluuius eisdem precipue successit. O quam
flebile puerperium ! Bertellino obstetricis necessario querenti
suffragium, mulier vna cum partu lupinis dentibus expirauit. Re-
uersus itaque Bertellinus, oppressionem illam peccati sui causa
25 credens destinasse^ triduum exequiali fungens ofBcio, si tristetur
non queratur. Solus vero ibidem deo deseruiens, penis prius
inauditis, semper sua pre oculis habendo peccata, vere penitendo,
vitam duxit contemplatiuam. Pius vero et misericors deus, cor
contritum et humiliatum non despiciens *, sed secundum multitudinem
30 miserationum suarum remisit ei peccata multa,; quoniam dilexit
multum. Dilexit deum, dilectus est a deo. Magnificauit Christum
bonis operibus, magnificatur a Christo multis miraculis. Temptauit
virum sanctum spiritus malignus, dicens : ' dic vt lapides isti panes
fiant.' Confudit Bertellinus dyabolum per oppositum temptationis :
35 quia non petram [in] panem, sed econuerso panem in petram, ad
dyabolice temptationis opprobrium, mutauit. Que petra loco qui
nunc Bertelmesley * nuncupatur, miracuH scitur testimonium. Quo
percepto prouinciales Bertellinum Christi charum, quasi prophetam
venerabantur. Erat quidem in diebus illis dilectus deo et hominibus
1 om. in T.; ed. from a MS. Rubeae Vallis collated with Capgr., in Act. SS.
Boll. Sept. III p. 449. The author of this life is said to be Alexander
Essibiensis (Pits). It is based on the Vita S. Guthlaci. " BoU. auditorum.
^ r. destinatam esse ? * r. despexit. ° r. Bertelinesley ?
De ^ancto 050^10111110. 163
beatissimus Guthlacus, de nobili genere Merciorum, ex illustrissimis
parentibus originem ducens, in cuius natiuitatis hora manus quasi
hominis celitus missa [contra] ostium domus extensa est, inestimabili
fulgore choruscans : Que crucis signaculo ostium muniens, felici pre-
figurabat auspicio quod ille ad ortum procederet qui finali perseue- 5
rantia Christi crucem in suo corpore circumferret. Postquam enim
quintumdecimum impleuerat annum, cepit ad militares actus iuxta
illius etatis exigentiam feruentius estuare. Decoratus itaque cingulo
militari, virorum fortium transcendit audaciam: adiunctisque sibi
copiis militaribus, cepit in hostiles populos deseuire, vrbes, castella 10
diuertere ^, de bellicis actibus suis cepit ^ inestimabiles titulos ob-
tinere. Mirum tamen in modum in ipsa crudelitate armorum
hostibus suis misericors erat, eisque de rapinis et predis tertiam
partem refundebat : et quanto in armorum militia feruentior fuerat,
tanto ardentius animum eius ad desideria militie spiritualis dominus 15
accendebat. Recogitabat igitur dies suos in amaritudine, sciens quia
breues sunt dies hominis, finis dubius, exitus horribilis, iudex terri-
bilis, pena infinibilis : Valedicens commilitonibus suis, abiectis armis
secularibus, recedens ' ab eis iam non cogitat^ nisi arma militie Christi.
Porroque ° sciebat sensus hominis esse ab adolescentia sua in malum ao
[pronos] ^ nisi cohiberentur obseruantia regulari : Repyngdonam
venit, vbi electus in sortem domini, caracterem tonsure clericalis
accepit. Disciplinis itaque monasticis mancipatus, exhibebat corpus
suum hostiam sanctam, viuentem, placentem deo : ibique psalmos
et hymnos didicit, atque in scientia sanctorum infra biennium 25
mirabili^ facilitate profecit. Volens itaque Guthlacus anachoriticam
ducere vitam, de Repyngdona recessit, et ducens secum duos
iuuenes, quorum vnus erat predictus Bertellinus filius regis stafFor-
densis populi— qui ob ipsorum vitam corrigendam ipsi viro sancto
continue adheserunt — ad quandam insulam diuersis nemoribus, 30
stagnis, et carectis variis deuenit, nomine CroyIand[i]am, ibique eis
tuguriolum pro palatio ex agrestibus glebis confecerunt. Recolentes
etiam antiquos patres circumiuisse in melotis, in pellibus caprinis
solitudines, iam non vestitu lineo vel laneo, sed pellibus caprinis
crudis et rudibus vtebantur, * primis parentibus se conformantes', 35
qui de loco voluptatis paradisi eiecti, pelliceas a deo tunicas
habuerunt. Scientes quia non est regnum dei esca et potus, pane
tantum " ordeaceo et aqua luculenta " cum magno moderamine vesce-
bantur. Multo ieiunio continue, multisque^'* vigiliis carnem suam
edomare studuerunt, quod ipsa cogebatur '^ spiritui humiliter deseruire. 40
Iste, inquam, sanctus Guthlacus, (datum optimum donumque per-
fectum) descendens a patre luminum, contra spirituales nequitias
* Boll. evertere. ' om. in Boll. ' BoU. recessit, * Boll cogitans.
' Boll. Porro. ' om. ' E. mirabile. " E. Et in. ' E. confirmantcs.
"■ E. tamen. " Vit. Guthl. lutulenta. '^ E. a multisque. " = ut . . cogeretur.
M 2
i64 3i5ot)a leg:entia angtte»
in ipsa insula multiplicia bella gessit, nunc a demonibus in aera
gestus, nunc inter vepres et spinas tractus, nunc vi^ in paludibus
demersus ac diuersimode grauiter afflictus : consolatione sancti
Bartholomei apostoli fortiter eos vicit, omnesque illas monstruosas
5 acies de illa insula Croylandie, quam longi temporis prescriptione
vendicabant, potenter eiecit ac procul imperpetuum relegauit. Isti
duo sancti Guthlacus et Bertellinus in ipsa insula in diuino seruitio
multis annis assidui commorantes, multa per eos fiebant miracula.
Venit tandem tempus vt deponeret sarcinam carnis sue vir dei
lo Guthlacus, quam longo vsu domare studuerat : egritudine repentina
feria quarta ante pascha correptus est, atque Bertellino vnico con-
tubernali'' suo denunciat quod octauo die de hac plorationis valle
transiret. Cumque ille in eiulatum et lachrymas prorupisset ; ' noli
inquit, fili mi, noli flere : ad laborum meorum stipendia vado, cum
15 illo domino cui seruiui perenniter permansurus.' Quarto autem die
egritudinis sancti Guthlaci celebratum est pascha : paschalis misse
solempnitate premissa, et viatico nostre salutis accepto, Bertellino
qui ei in mensa domini ministrabat, tanta sacri eloquii et misteriorum
[profunditate] ^ vsus est, yt non ille loqui videretur, sed potius angelus
20 dei. Bertellinus itaque considerans in facie sancti viri * quod ter-
minus sue depositionis instabat, cepit instantius ab eo querere,
quod nunquam antea interrogare presumpserat ; * Adiuro te, inquit,
pater, per misericordiam Christi, vt michi apertius reuelare digneris,
quid sit quod a prima cohabitatione quam tecum habui, singulis
25 diebus mane et vespere te cum alio loquentem mutuos sermones
audiui, et cum quo verba promeres ignoraui.' Dei vero amicus
consueta benignitate respondit : * Instat, inquit, fili charissime, dies
nouissimus, nec mentiri michi expedit, qui a primitiua conuersatione
mea omne mendacium declinaui. Scias enim quod, ex quo ad here-
30 mum hanc me contuli, semper mane et vespere angelum mee con-
solationis habui, qui labores et temptationes meas celesti solatio
releuabat", predicebat* futura, demonstrabat absentia, archanaque
celestia que non licet michi nec expedit loqui, celitus indicabat. Hec
autem, fili, sub silentio include, nec attemptes ea cuiquam mortalium
35 nisi sorori mee Pege et Egberto anachorite vllo tempore reuelare.'
Mane itaque sequenti suspiria et singultus, qui solent esse preambuli
mortis, iam pectus beati viri sepe concusserant, ac de ore eius tanta
odoris suauitas exalauit, ac si aliquis roseos flores sparsissef aut
balsamum efFudisset. Nocte vero sequenti, cum sepedictus frater
40 Bertellinus circa viri sancti custodiam vigiliis indulgeret*, non sine
magno stupore conspicit quod a media nocte vsque ad auroram
totam domum candor lucis inestimabilis circumfulsit. Oriente vero
sole, dilectus deo Guthlacus fratrem illum aduocans : * Fili, inquit,
^ E. vt. "^ E. contuberniali. ^ om. * Boll. viri dei, sancti om.
' E. reuelabat. * E. predicabat. "^ E. spercisset. * Boll. vacaret.
De ©ancto TBertellino. 165
tempus est vt ad ipsum transeam cuius seruus sum, et tu arripias
iter tuum ; ' extendensque manus ad altare, sacra se communione
muniuit, oculisque ac manibus ad celum leuatis, in domino obdor-
miuit. Beatissimi viri Guthlaci transitum gloriosum celestis splendor
presignauerat, vt ^ celestis lucis immensitas specialiter illustrauit. 5
Nam cum sol esset in virtute sua radiisque meridianis vehementius
estuaret, frater ille Bertellinus quasi currum ' igneum a terris vsque
ad celum erectum prospicit, cuius tanta claritas erat quod in com-
paratione illius solaris splendor luce illa inferior pallescebat. Ber-
tellinus vero intollerabili timore correptus, fugiens nauiculam lo
arripuit, et ad sanctam' Christi virginem Pegam, sororem beati
Guthlaci, festinantius tendit. Illa vero cum Bertellino reuertente*,
funeri fraterno lachrymas debite pietatis indulsit, ac gratias agens,
animam illius deo commendans, se etiam ipsius precibus commen-
dauit. Exequiis igitur dicti sancti viri deuotissime celebratis, ac ipsius 15
corpore tradito sepulture in ipsius oratorio, ipsa virgo Pega ad
propria remeauit. Sanctus igitur Bertellinus gloriam omnino re-
spuens temporalem, regem patrem suum adiit, et insulam quandam
in diebus illis valde latitantem ', ab eo heremitice habitandam petiuit.
O quam mira filii religio, qui patris se visioni, sed non cognitioni 20
ostendit^! Annuit rex eius petitionem '', breuemque concessit in-
sulam— ab antiquis Bethnei nominatam, a modernis vero Stafford —
cui largam libentius dedisset regionem. Quo* nobilis heremita peni-
tendo diu laborauit, spiritualiterque triumphando multis choruscauit
miraculis. Rege quidem venerabilis heremite Bertellini patre 25
vniuerse carnis metas naturaliter transgresso, facta est persecutio
magna in partibus illis, et immensa auctoritate virium regalium
alienus regni illius suscepit dominium. Qui cum vidit dei famulum
Bertellinum in amenitate loci delectabilis ® habitantem, ipsum pro-
posuit eiicere ; in hoc tamen parcendo religioni quod ei non viribus 30
regiis, sed curiali insurrexit rigore. Bertellinus '"quidem in necessi-
tatis vrgentia parentum et amicorum suorum querente suffragium,
non parentes sed diffidentes, non consiliarios " sed potius aduer-
sarios inuenit, sedentes cum principibus in occultis vt destruerent
innocentem, iuxta illud Salomonis : ' Proximo suo pauper odiosus 35
est ; amici vero diuitum multi.' Quippe parentele sue inique *■ de-
generanti sententiam tenacis intulit maledictionis, que non tantum
in quarta vel quinta progenie ", sed vsque in hodiernum diem mani-
festis patet signaculis. O quanta religionis sue mirabilis fecunditas,
qui in curia regia apparens responsurus, iura celando hereditaria, 40
ius allegauit donationis. Lite tandem deducta, partes in duellica
* Boll. et. » Vit, Guthl. turrim. " E. sancti. * om. in Boll.
* Boll. desertam. " E. ogendit. ^ BoU. petitioni. » r. Vbi. » BoU.
delectabiliter. " Boll. Bertellino. " Boll. consolatorios. ** Boil.
iniquam. " BoU. generatione.
i66 jSotia ilegentia 9[ng:Ue.
restiterunt^ determinatione. O quanta mundi iniquitas! regia
potestate pugilibus abundante, pauperi in Cliristo et liumili non est
qui faciat bonum, non est vsque ad vnum. Bertellinus itaque plenus
gratia et fortitudine, prostrauit se in oratione, dicens : * Deus in
5 adiutorium meum intende; domine ad adiuuandum me festina.
Domine deus meus, in te speraui, saluum me fac ex omnibus per-
sequentibus me et libera me. Extraneus factus sum fratribus meis,
et non est qui consoletur me. Libera me et pone me iuxta te, et
cuiusvis manus pugnet contra me.' Oratione finita, audiuit quan-
xo dam vocem dicentem : ' Bertelline Christi chare, noli timere : ex-
audiuit dominus deprecationem tuam, dominus orationem tuam
suscepit,' Mane autem facto iactans super eum curam suam qui
non dabit in eternum fluctuationem iusto, obuiauit cuidam homunculo
(quem melius appellarem fortitudinem archangelicam, vt patebit in
15 sequentibus) cum auli et bidentili(!)'^ Bertellinum salutanti et dicenti :
' Domine, ecce in nomine patris et filii et spiritus sancti, vestri iuris
presto sum defensioni.' Bertellinus vero gratia confortatus diuina
(sciens quod spiritus vbi vult spirat : pro paruitate corporis non
diffidens, sed memorans qualiter puer Dauid non corporis potentia,
20 sed pneumatis gratia decem milia percussit Philistinorum ; nec istud
philosophicum tradens obliuidni: 'Corporis exigui vires contem-
pnere noli ') respondit ei dicens : * Amice, omnipotenti gratia Christi
bene venisti.' Beatus vero Bertellinus, Ihesu Christi famulus, nun-
cium dei diligenter suscepit, gratias agens deo, tempore vero statuto
25 ipsum in locum duelli conduxit. Et respicientes turbe viderunt
quendam Ethiope nigriorem, gygante terribiliorem, dentibus stri-
dentem et ad pugnandum ferientem. Nuncius vero dei, corpore
homunculus, spiritu archangelus, hilari vultu insultantem presto-
labatur. Gygas vero horribilis rugitu prosiliens leonino, assultus
30 minabatur impassibiles : Sed dei nuncius imperterritus, non quasi
arte pugillatoria, sed virium infinita potentia, diuina fauente gratia,
minimus" maximum decenter tenuit pedibus prostratum, clam-
antem, et voce magna dicentem : ' Bert^ Iline serue dei, miserere
mei.' Quo viso circumstantes si vniuersi mirentur, non miretur,
35 dum minimus ' maximum virtutis potentia tenuit deuictum ; nec est
' aliquis adeo vesani capitis inuentus quin illud diuinum reputauerit
miraculum. Vnde omnes qui ibi aderant, exceptis Bertellini parenti-
bus, pedibus eius prostrati dixerunt : * Peccauimus, iniuste egimus,
iniquitatem fecimus : Pater sancte, nostri miserere.' Beatissimo
40 igitur Bertellino venerabiliter a rege suscepto, cuncta que erant
prius confiscata, iussu eiusdem regis viro dei sunt restituta. Omnes
itaque viri ac mulieres totius prouincie deum timentes, beatum Ber-
tellinum tanquam patrem suum spiritalem in vita sua venerantes,
' E. reslituerunt. * MS. R. V. cum aulo et edentulo. ' E. immunis.
De ^ancto Canoco. 167
in omnibus dilexerunt. Sanctus vero dei, gloriam et honorem
timens temporalem, abiit in desertis montibus vagans vt nemorista ;
vbi vir sanctus^ ieiuniis et orationibus ^* ac vigiliis multis deo de-
seruiens, vanitatem mundi respuens* vitam finiuit. Quinto vero
idus septembris ad celestem transiens Hierusalem, accepit coronam'* 5
quam repromisit deus diligentibus se. Hic seruus est ille quem
dominus inuenit vigilantem ; cui dominus tradidit quinque talenta,
et lucratus est alia quinque, et intrauit in regnum domini sui. Quod
dominus noster in vita sua mirabiliter monstrauit, et post obitum
suum valde mirabilius, crebris choruscantibus miraculis locum quem 10
moderni * Staftbrd nuncupant : quia claudis gressum, mutis loquelam,
surdis auditum, cecis visum, et aliis languoribus, amore sancti
Bertellini, donec quidam in ecclesia sua commiserat homicidium,
dominus cupitam' prestitit sanitatem. Erat enim in villa Stafford
quidam homo nomine Willmot, cortuarii (!) '^ vtens arte: hic homo 15
multis annis, fere sedecim, suorum visu caruit oculorum, ita quod
non potuit de domo sua recedere sine duce qui illi in suis itineribus
subueniret. Tandem multis elapsis annis ductus ad ecclesiam sancti
Bertellini in ipsa villa Stafford, causa recuperandi sue egritudinis
sanitatem^, flexis genibus in oratione ante altare sancti Bertellini, 30
dum sacerdos, tunc lohannes Crostys appellatus, in missa obtulit
eucaristiam summo patri, prefatus cecus, tunc visui restitutus, vidit
primo illud venerabile sacramentum, summo deo gratias agens, qui
ob amorem sancti Bertellini antiqua miracula renouauit °. Iste homo
qui ad missam predictam sine duce venire non potuit, sine aliquo 25
ducente se ad propria remeauit. Et sic tota vita sua sine oculorum
grauamine vidit clare. Hoc enim miraculum anno domini miII?simo
tricentesimo octogesimosexto manifestauit deus in ecclesia antedicta.
Oremus igitur summe beatitudinis clementiam, vt ad incrementum
honoris beatissimi Bertellini confessoris, et fidei speique nostre 30
confirmationem, merita sua solitis nobis manifestare dignetur
miraculis; Vt" omnes eum corde venerantes deuoto, corporalem
spiritualemque mereantur suscipere sanitatem, ac" de quacunque
tribulatione ipsius implorantes auxilium, meritis et intercessionibus
beati Bertellini petitionis sue salutarem consequantur effectum. In 35
eo qui viuit et regnat per infinita seculorum secula. Amen.
^ De sancto Cadoco episcopo et martyre''.
SAnctus enim Cadocus, sancti Gundlei regis filius, cum in vtero
matris sue Gladuse clausus esset, per singulas noctes in quatuor
1 vir. s. om. in Boll. ' Boll. add vacans. ' Boll. spemens. * E. coram.
' BoU. nunc. ' E. cupidam. ^ r. coitilarii ? or coctuarii ? ' Boll. recu-
perande sanitatis ; sue egr. om. * Boll. renouauerat. *" E. Vt cum.
" E. ad. " Ed., from a MS. Rub. Vallis, in Act. SS. BoU. lan. III. p. ai8 ;
the orig. Vita, in MS. Vesp. A. XIV., is ed. in Rees, p. aa.
i68 laotja Hegenna angtte»
angulis domus, in qua manebat, quatuor lampades igneo splendore
choruscantes vsque ad partum filii vise sunt. Apparuit autem an-
gelus domini in nocte qua natus est puer, dicens regi : ' Cras veniet
ad te anachorita quidam sanctus ^, quem deuote suscipiens, humiliter
6 implora quatinus filium tuum lauachro regenerationis purificet et
nomen eius Cathinail appellet, eundemque post septennium litteris
et moribus informandum suscipiat.' Quo facto, tempore quo natus est
puer, celaria lacte et melle plena inuenta sunt. Cum autem cresceret
infans, quicquid veniebat ad manus eius totum pauperibus erogabat.
lo Sub vili habitu singulis ^ horis ecclesiam frequentans, et in nocte,
modicum panis et aque, lautioribus cibis penitus abiectis, sumebat.
Ad diuersos sepe ludos inuitatus, ad ecclesiam confugit, dicens : ' O
ceca mens hominum, que semper transitoria appetit et eterna respuit !
Videte quid sitis et ad quid facti estis. Nesdtis quia dies domini
15 veniet, quando risus vertetur in luctum, et luctus in gaudium ? '
Quodam die extincto igne precepit magister puero Catinail, id ' est
Cadoco, ignem ad coquendam escam deferre : et [cum] * rusticus
quidam illi ignem dare renueret', nisi carbones ardentes in gremio
deportaret, *viuos in clamide carbones suscepit, et inusta veste ad
20 magistrum suum attulit. Erectis autem in celum oculis, preces ad
deum fudit quatinus rusticus ille cum. farre suo suorum pariter
fomento titionum concremaretur. Et intulit : ' Non ideo, domine,
bonitati tue supplicaui, vt peccatorem illum in suo flagitio condemp-
nari exoptarem, verum vt diuina potestas in hoc mundo sit' scelerosis
25 manifesta, teque magis pauerent*, et tibi ministrantibus resistere
abhorrerent ^.' Quo dicto, rusticus ille cum trituratorio suo succensus
exuritur. Discedens tandem a magistro suo, monasterium construxit
et fratres multos congregauit. Profectus tandem Cadocus sine
nummis et sacculo, et mare transiens, a regina quadam supplicatur
30 vt a sterilitatis opprobrio eam liberare dignaretur. Cui ille : * Vade
in pace : deus det tibi petitionem quam rogasti.' «Eadem autem nocte
filium concepit, cui nato Elle '*• in baptismo nomen imposuit. Cadocus
tandem Hierusalem veniens, loca sancta visitauit ; cui et dominus
gentium idioma, per quas transibat, contulit, variisque linguis loqui
35 cepit. Post triennium vero rediens puerum EUinum, sterilis regine
filium, accip ens in humeris baiulauit, educauit et instruxit. Quia
enim mater illum deo vouerat et sibi educandum et moribus infor-
mandum tradiderat, eum valde diligebat. Lictor quidam maliciosus
post illius peregrinationem cum Bellinum^^ patruelem ipsius truci-
40 dasset, reditu sancti viri cognito, nimio pauore perterritus a facie eius
celerius aufugit. Prosequente autem illum Cadoco, sub oculis eius,
tanquam puluis aut fumus a facie venti, nutu tonantis euanuit.
' sc. Meuthius. " E. singularis. ^ E. in. * om. in E. and Boll.
» BoU. renuit. « BoU. At ille. '^ Vit. esset. * Boll. paueant. » Boll.
timeant. " Vit. Elli. " E. beliuum ; Vit, Cimbelinum.
De ^ancto Cauoco. 169
Tirannus quidam nomine Sawil cum suis sociis cibum viri dei et
potum vi diripiens, ebrietati et crapule vacauit, et ad interficiendum
Cadocum et fratres eius iter maturauit. Et ecce, coram oculis serui
dei terra aperuit os suum, et absorpto cum suis satellitibus tiranno,
fossa vsque in hodiernum diem ibidem in testimonium remansit ' . 5
Pascebat enim Cadocus centum cotidie clericos, totidem pauperes, et
totidem viduas, preter aduenas et hospites ad illum crebro venientes.
Licet enim abbas multos sub se monachos regeret, portionem tamen
regni patris sui possidens indigentibus necessaria distribuit. Cum
in cathedra sedens populos doceret, quinquaginta milites cuiusdam 10
reguli, accipitres in manibus habentes, veniebant ad illum, vt escam
ab eo violenter auferrent. Quibus ille quinquaginta panes, vnum
porcum, et ceruisiam mitti iussit. Cumque ad sumendam paratam
se locassent refectionem, terra ex insperato' dirupta in ictu oculi in
profundum absorbuit' eos, esca permanente intacta. Quo viso, Iltutus 15
illorum princeps, qui absens tunc erat, vestigiis * beati Cadoci prouo-
lutus veniam petiit, et habitum monasticum suscepit. Superuenit
quidam Hiberniensis ad locum in quo sanctus Cadocus oratorium
fabricauit, qui operarios omnes sancti subtili artificio superabat.
Inuidentes ob hoc ceteri ipsum nequiter interfecerunt, et amputato 20
capite eius, et magno saxo circa truncum corpus alligato, in altum
stagnum precipitatur. Cunque planctum filiorum occisi sanctus au-
disset Cadocus, cum suis clericis peruigil in orationibus pernoctauit,
vt rem gestam dominus ei reuelare dignaretur. Facto autem mane,
decollatus artifex caput in sinu suo gestans, et magnum lapidem supra 25
tergum ferens, cruentus horrida specie viro sancto se ostendit;
precisumque caput in hec verba prorupit : ' Serue dei, fige me supra
collum in pristino statu, et que tibi incognita hactenus de hac re
extiterunt denudabo.' Quod cum fecisset, indicauit ei nephas arti-
ficum et quomodo inuidia ducti illum fiagitiose trucidarunt. £t ait 30
sanctus : ' Elige quod vis", aut in hac vita nobiscum denuo viuere, aut
in eternam vitam, cum deo perhenniter regnaturus, remeare.' Et
ille : ' Domine, vt in eternam requiem regrediatur anima mea.' Et
hoc dicto expirauit. Dux quidam Britonum tres milites Arthuri
regis illustrissimi trucidauit, et Arthuro vbique eum persequente 35
nusquam tutum locum reperire potuit, nullusque ipsum tueri ob
regis fauorem ausus fuit, donec fuga fatigatus ad virum dei profugus
venit. Quiilliusmiseratuslabores, benignus*illumsuscepit. Demum
adquiescente ad preces sancti rege, a iudicibus determinatur^ vt pro
redemptione vniuscuiusque occisorum Arthurus rex tres boues opti- 40
mas susciperet. Huiusmodi enim iudicium apud Britones a regibus
priscis sanccitum fuit. Arthurus tamen vnicolores * vaccas renuit, et
^ Boll. perseuerat. ' E. inspirato. ' E. obsorbuit. * E. vestigii.
* Vit. mavis. * Vit. benignius. ' BoU. decernitur. ' T. E. vnicoloris ;
Vit. vni coloris.
lyo Botja Jlegentia 3ng;lie»
in anteriori parte rubeas * et * in posteriori candidi coloris distinctas
plurima tergiuersatione gestiuit. lussu ergo Cadoci adducte^ sunt
nouem vacce, et fusis ad deum precibus in prelibatos colores mutate
sunt, et inter manus tenentium illas in conspectu regis in filicis fasces
5 transfigurantur. Quo viso, super iniusta petitione veniam humiliter
rex Arthurus flagitauit. Cum regulus quidam^ vicinam regionem,
incoHs offensus, congregato exercitu vastare vellet, populi regionis
perterriti sanctum Cadocum exorantes, dixerunt: 'Domine, adiuua
nos, et erue nos de manu regis huius : quia quecunque petieris a deo
10 impetrabis.' ' Constantes, inquit, estote et nolite timere ; ad nichilum
deducet dominus inimicos nostros.' Cumque nocte illa cum clericis
preces deo fudisset, mane facto columpna nubis precedebat eum :
que tentoria regis operiens diem obscurauit, vt nullus alterum videre
posset. Et accedens, vir sanctus ad regem dixit : ' Salue, rex. Queso,
15 inquit, si in oculis tuis gratiam inueni, verba mea bene suscipe.' Cui
rex : ' Loquere,' inquit. * Vtquid, inquit sanctus, ad patriam meam
armata manu predandi vastandique causa aduenisti, presertim cum
id non meruissem ? ' Et ait rex : * Fateor me in te peccasse ; quod
stulte egi, propicius et misericors veniam concedendo remitte, et tua
20 intercessione tenebrositas ista d,iscedat.' Sanctus ait : ' Remittantur
tibi pregrandia facinora tua.' Et adhuc eo loquente, lux estiua
desuper effusa nimiam serenitatem in castris infudit. Et procidens
se rex in faciem suam, gratias ei retulit et deum glorificauit. Filius
cuiusdam regis cum multitudine copiosa ad diripiendas possessiones
25 Australium Britonum, et terram penitus depopulandam venit. Cuius
equites cum ignem in horreum sancti Cadoci misissent, et tantum
fumari posset, fumus instar lignei postis recto tramite vsque ad papi-
lionem filii regis tetendit, et lumen oculorum omnium obcecauit.
Orante autem sanctum Cadocum cum humilitate filio regis et veniam
30 petente, priscam * luminum aciem cum suis recepit. Congregatis
autem discipulis suis, ait illis : ' Quomam quidem * diuino nutu ter
Hierosolimam, septiesque Romam pro dei amore profectus sum,
superest vt orandi gratia ad ecclesiam sancti Andree in Scocia profi-
ciscar.' Quo cum pergeret, apparuit ei angelus domini dicens :
36 ' Dominus deus tuus per me tibi precipit ne hinc discedas, sed
septem annorum spacio gratia conuertendi populum ad Christi fidem
in hoc loco persistas.' Ibi vero ^ populum docuit, baptizauit, cunctosque
languidos curauit. Quadam vero die dum terram ad construendum
monasterium foderet, os coUi cuiusdam prisci gigantis monstruosum
40 ac incredibilis quantitatis inuenit. Et admirans sanctus dixit : ' Non
ad escam neque ad potum vadam, sed erit michi oratio pro cibo^
lachryme pro potu, donec hoc prodigium nobis a deo propaletur.
Eadem nocte angelus domini apparens ei dixit : ' Ecce clamor ora-
1 Vit. rubei. ■' om. in T. ' E. adducti, * BoU. pristinam. * Boll.
Quandoquidem. * Vit. igitur.
De ^ancto Canoco. 171
tionis tue ad deum ascendens exauditus est : Cras enim veteranus
gigas resuscitatus, vester fossor quoad uixerit, erit.' Mane autem
facto, immanis et horribilis stature gigas adueniens, pedibus sancti
prouolutus sic inquit : ' Sancte Cadoce serue dei, tuam efilagito
benignitatem quatinus miseram animam meam, in diris inferni sup- 3
pliciis hactenus cruciatam, illuc denuo remeare nequaquam permittas.'
Et interrogatus quis esset et de qua gente, ait : ' Vltra talem montem
quandoque regnans, cum semel cum meis predonibus diripiendi et
vastandi causa huc venissem, rex istius terre me et exercitum meum
commisso graui prelio trucidauit.' Requisitus de nomine suo, ' Cau ' * 10
ipsum vocari dixit. ' Letare, inquit vir dei, et alacer sis animo :
nam michi a deo concessum est te diutius in hoc seculo victurum ; et
post presentis vite cursum, si deo fidele deuotumque obsequium ex-
hibueris, ac meis preceptis obtemperaueris, anima tua ad perhennem
gloriam cum deo regnatura migrabit.' Vsque ad obitum suum fodi- 15
endo et laborando in eodem loco permansit. Rediens sanctus ad
monasterium suum, inuenit Gildam nobilem scolasticum cum pul-
cherrima quadam campanula de Hibemia illuc aduenisse. Cumque
decor, et sonus colorque Cadoco placuisset', Gildam sibi nolam ven-
dere implorauit. ' Non, inquit ille, vendam, sed super altare sancti ao
Petri offeram illam.' Et cum nullo precio eam vendere se assereret,
Romam profectus ostendit eam Alexandro pape, dicens : ' Hanc
nolam a me fabricatam et ab Hibernia huc delatam, deo et sancto
Petro offero.' Et cum nullum omnino sonum pulsata redderet, ad-
mirans papa, qualiter hoc fieri posset inquirit. Et auditis que a 25
Cadoco dicta fuerant, benedixit nolam, et ait : ' Hanc campanulam a
me benedictam et consecratam beato Cadoco reporta, quatinus in hac
omne principale iusiurandum fiat. Si quis enim super ipsam periurii
crimen incurrerit, nisi dignam penitentiam egerit, hic et in futuro
procul dubio anathema erit. Ego enini gentis illius incredulitatem 30
rebellemque ceruicositatem audiui, ideoque illam eis mittam vt per
eam fedus et pacem concorditer sacramentis ' faciat *.' Allata autem
beato Cadoco nola dulcem sonum audientibus et desiderabilem red-
didit. Asserunt enim Britones, pro sancti Cadoci amore per hanc
nolam duos mortuos ad vitam dominum resuscitasse. Sanctus 35
enim Cadocus fontem iugiter manantem de terra produxit ; fluuium
quendam magnum virga quam manu gestabat, ter percussit, et cum
vigintiquatuor sociis siccis pedibus pertransiuk. Cum sancti
Cadoci oues die quadam pascerentur, ecce duo lupi superuenientes
pluribus ouibus laceratis, nonnullis rapacibus morsibus necatis, 40
brachium maris transnatare ceperunt. Qui cum ad medium venis-
sent, diuino iudicio in lapides transformati sunt. Dum autem de
monte sancti Michaelis in Cornubia venisset et sitim maximam passus
' E. T. can. * Vit. placuissent. ' E. sacris. * Vit. faciant.
172 Bom legenDa anglie,
esset ^, in loco 'arido baculurti fixit : et statim fons largifluus de terra
scaturire cepit. Orauitque vt cuncti languidi illuc accedentes suorum
morborum medelam reciperent, venenosas pestes illa aqua extin-
gueret, vermesque cunctos de ventre potantium proiiceret. luxta
5 enim fontem illum in Cornubia in iionore sancti Cadoci fundata est
ecclesia magna. Apparuit angelus domini be;ato Cadoco dicens :
* Deus decreuit te iam de terra Britannie discessurum.' Et ille :
' Omnia que michi precepta fuerint a domino, libens efFectui pro
posse mancipabo ; sed qualiter hinc discedam, penitus ignoro.'
lo Angelus ait : ' Cras enim ad locum in quo post predicationem
solebas quiescere, perges, et ibi subito nubes lucida operiet te:
atque sic super eam transueheris ad ciuitatem beneuentanam. Ea-
dem hora qua de nube descendes, abbas illius vrbis in tua presentia
sepulture honorifice tradetur, in cuius loco monachi te abbatem con-
] 5 stituere maturabunt.' Eadem nocte idem angelus priori beneuentane
ciuitatis in visu apparuit ita dicens : ' Cras quidam clericus sapiens
britannus, seruus dei electus, ad vos huc venturus est, quem abbatem
super vos ordinari et constitui pontifici ^ obnixius supplicate. Ipsum
enim elegit deus vt abbatis vestri vice vobis subrogetur ; " Sophias "-
2o que apud vos vocabitur, quia sapientia dei plenus est.' Cadocus
autem mane surgens Ellenum discipulum suum loco sui ordinauit
abbatem. Et cum adhuc discipulis sermonem faceret, ecce claritas
dei repente omnes circumfulsit, et non valentes tanti luminis ferre
claritatem, proni pariter in facies suas super terram ceciderunt.
26 Beatus autem Cadocus in nube alba'^ raptus, ab oculis eorum euanuit :
et quasi in palpebre motu in ciuitate beneuentana de nube descen-
dens, inter sepelientes abbatem visus est. In eadem hora cuncta
monachorum congregatio, cum episcopo abbatem eum constituit, et
Sophiam illum nuncupauit. Defuncto demum illius ciuitatis epi-
30 scopo, apparuit angelus domini beato Sophie, precipiens ei quatinus
episcopatus ordinem susciperet. Eadem vero nocte idem angelus
archidiacono in sompnis iussit vt sequenti die remota dilatione
sanctum Sophiam ad pontificatus gradum diuina iussione promoueret.
Quo mane cunctis clericis per ordinem reuelato, vnanimi omnium con-
35 sensu ad episcopatum * assumptus est. Angelus autem domini de-
mum in visu noctis apparuit ei dicens : * En a domino deo tuo datur tibi
optio : nunc elige quo exitu hanc letalem vitam deserens ad regnum
velis migrare perpetuum.' Qui respondit : ' Quoniam enim martyrium
omni morte in conspectu domini preciosius inuenitur, illud eligens
40 pre ceteris exopto.' Et angelus : ' Robustus, inquit, esto corde et
animo, quia dominus tecum est. Cras etenim rex quidam crudelis
ciuitatem hanc ingrediens depopulabit eam, et miles quidam ipsius,
monasterium ingressus, diuina misteria te celebrante[m] ' super aram
' Boll. sustineret. ' Boll. a pontifice. ' BoU. candida. * BoU.
episcopatus gradum. ' E. celebrante.
De ^ancto Canoco. 173
atrociter haste cuspide terebrans trucidabit.' Sanctus Sophias inde
gratias agens deo, dixit : * Promptus ad martyrium factus sum : hac
enim nece dominus noster Ihesus Christus, et apostoli eius, multique
alii mundum triumpharunt et celestis regni gloriam adepti sunt.'
Hora prima cum missam celebraret, tirannus cum suo exercitu sub- 3
urbia deuastauit : et eques quidam ecclesiam cum furore intrans,
sanctum Sophiam dominici corporis et sanguinis consecrationem
libantem lancea penetrauit. Qui oculis ad celum erectis, animam
suam domino commendauit dicens : ' Domine Ihesu Christe, accipe
spiritum meum, et ne statuas huic hoc peccatum, quoniam ignorauit 10
quid egit. Domine deus omnipotens inuisibilis rex, Ihesu Christe
saluator, postulationem meam exaudi et presta vt qui ossium meorum
partem aliquampossederint^virtutes faciant, demones procul pellant,
et omnis ab eis pestis absistat ; et qui corpori meo honorem exhibu-
erit in terris, dimissis peccatis te semper glorificet* in celis.' Nec 15
mora, vox de nube candida ' facta est, dicens : ' Cadoce famule mi,
ascende ad regnum patris mei, et que postulasti faciam tibi, et non
contristabo te, quoniam in morte mei memor es tu. Quicunque in
tribulatione magna nominis tui rfiemor inuocauerit me, amen dico tibi
quia a tribulatione sua placabilis et propicius liberabo eum.' His au- ao
ditis, nono kalendas februarii in manus dei spiritum emisit. In eius
enim honore fundata est ibi ecclesia magna super sepulchrum eius,
in qua nullus Britannus intrare permittitur : P'uturum est enim, vt
asserunt ciues, quendam Britonem ex suo in Britannia monasterio,
scil. Lancaruan*, illuc aduenire et reliquias corporis sancti furto inde 25
quandoque auferre. Quinimo, quod grauius est, post ablationem
corporis sancti fontem illum, qui secus est vrbem, quem ad operari-
orum vsum in edificatione murorum ciuitatis per illius preces de
tellure manare fecit, velut mare super totam vrbem et illius habita-
tores inundaturum presagiunt. — Distatenim locus predicti monasterii 30
modo ' in Wallia a Coubrige tribus miliaribus, et est ibi ecclesia paro-
chialis in plano sita.
f Narratio^.
Illis diebus sanctus Arnulphus, sancti Remigii discipulus, cum in
ecclesia quadam solus oraret; cuiusdam peccatoris anima, quam
dyabolus ad infernatrahebat, exuta ' a corpore, clamare cepit : ' Sancte 35
Arnulphe electe dei, succurre, et hos impetus inimicorum comprime.'
Tunc ille hoc luctu commotus, largissime flens orauit : et anima ad
corpus rediit, et * reuixit.
' E. possiderint. ' T. glorificent. ' Boll. lucida. * E. lancarnan.
* om. in BoU. • Cf. Vinc. BeU. XXI. 25. ' V. B. exutam. • V. B.
et homo.
1 74 Jl3otja legeima anglie.
H De sancto Carodoco heremita^
AMicus dei Carodocus, de Cambria oriundus, et de prouincia
Breghennoc, parentibus non infimis propagatus, originalem
lineam duxit : et litterarum studiis deditus, dum virgam timuit et
verba doctorum, non parum in doctrina profecjt. Demum relictis
5 litterarum disciplinis, curiam "^ Resi Soutwallie principis adiens, eius
se famulatui subiicere curauit. Princeps autem ipsum magno dili-
gens affectu, duorum leporariorum, quos diligebat, ei custodiam
assignauit. Erat enim affabilis, liberalis, et morigeratus: In lira
quoque et musicis instrumentis plurimum doctus erat. Cumque
10 aliquamdiu in obsequiis illius principis deuotus et sedulus extitisset,
domino disponente contigit, vt dictos leporarios casu fortuito amit-
teret; quatinus electus eius ad vtiliora et que sunt appetibilia, tali
relicta vanitate, transiret. Vnde princeps et dominus' eius valde
offensus, membrorum mutilationem et mortem ei minabatur. Cui et
1 5 Carodocus respondit : ' Si longa et laboriosa seruicia mea adeo parui-
penduntur, sicut ex verbis istis euidenter apparet; illi de cetero
principi labores meos et pbsequium impendam qui mercedem vberem
pro labore modico donare nouit ; qui canes hominibus non anteponit,
nec morte, sed vita eterna suos Temunerat seruitores.' Nec mora, de
20 lancea sua sibi baculum faciens, votum deo vouit quod ab illo die et
deinceps vitam celibem duceret et monachalem. Assumptis autem
secum quibusdam sociis, versus landauensem * ecclesiam et eius epi-
scopum iter dirigit. Et cum per montana pergens victualibus careret,
dominus, qui suos in necessitate non deserit famulos, victualia suffi-
25 cienter et abunde prouidit. Capream enim sagitta transfixam in-
uenientes, absque difficultate ceperunt, et cibum inde illis parauerunt.
Veniens itaque Carodocus ad episcopum, coronam clericalem ab ipso
suscepit : et in ecclesia sancti Theliai aliquanto tempore deo seruiuit.
Videns tandem locum illum, propter nimiam hominum frequentiam,
30 religioni sue et proposito minus accomodum ; inde secedens, ad
ecclesiam sancti Kinedi accessit, que tunc quasi deserta fuit. Casa
igitur iuxta cimiterium edificata, spinis ac tribulis non sine labore
grandi locum purgans, vix post triduum ecclesiam introire valebat.
Sic enim ^ olim contigit apud Meneuiam. Cum enim vrbs meneuensis
36 per piratas, ab insulis Orchadum longis nauibus aduectos, exigentibus
incolarum peccatis, crebra infestatione per septennium fere desolata
fuisset ; sacerdos quidam religiosus, spinas et tribulos extirpando, ad
tumbam sancti confessoris Dauid vix septimo die peruenit. Cum
autem Carodocus monasterium illud laudabili conuersatione aliquam-
40 diu illustrasset, apparuit ei angelus domini, dicens : ' Frater Carodoce,
' Ed. in Act. SS. Boll. Apr. 11. p. 151 ; extracled perhaps from a life by
Giraldus Cambrensis, bishop of S. David's. * E. curam. ' E. domus.
* E. landanensem. * BoU. etiam.
De ^ancto Catonoco. 175
non hic diu habitare, nec vite cursum iuxta propositum tuum, deo
aliter disponente hic adimplere debes : Ecclesia namque meneuensis
et vita tua et morte decorabitur.' Veniens ergo Meneuiam, infra
tempus breue ad sacerdotium meruit promoueri. Et cum de virtute
in virtutem excresceret, puellam quandam tumore horribili et ydro- 5
pico turgentem manu tangens, euanescente statim tam languore quam
tumore, plene restituit sanitati. Cementarios et operarios cuiusdam
sue ecclesie, quadam sexta feria, de paucis pisciculis refecit. Obla-
tis ei duodecim allecibus ; cuidam elemosmam petenti, cum aliud ad
manum non haberet, cum seruo suo illa* dare iussisset,et ille tardaret ; 10
ecce alius adueniens duodecim denarios ei dedit, quos simul cum
allecibus pauperi hilari vultu errogauit, dicens : ' Accipe donum dei :
non enim propter nos, vt estimo, sed magis propter te nobis misit
hoc deus.' Vespere vero minister adueniens, allecia ^ vbi prius re-
posita erant, inuenit. Cum autem post hec in insula, nomine Ary, 15
deo deuotum prestaret obsequium, norwagenses pirate superuenientes,
ipsum et socios suos rapiunt, et ad naues secum adducunt. Austro
enim ad vota flante nocte tota velificantes, mane iuxta insulam se
esse viderunt. Quo viso, barbari et increduli, pauore et horrore
percussi, virum sanctum cum suis ad terram dimiserunt. Cumque ao
socios suos ad terram de insula misisset, affuit ei sathanas et visi-
biliter in forma humana apparuit ; cui et ait : ' Quid me, miser, per-
sequeris in vanum? Nichil in me per dei gratiam reperies.' Et
demon : • Ne solus hic remaneres et absque seruitore, certe tibi
seruiturus accessi, non rogatus.' *Vade, inquit vir dei, sathana, 25
humani generis inimice, quia non curo seruicia tua.' Iterum enim,
cum magno vir sanctus manuum labore fatigatus tunicam exueret,
zonamque proiiceret, affuit sathan et zonam cum marsupio furtim
abstulit. Expedito autem labore zonam querens, et nequaquam in-
uenire valens ; vidit malignum non longe ioculantem et saltantem. 30
' Num tu, inquit, miser, que amissa sunt asportasti ? Adiuro te per
nomen domini, quatinus ablata restituas, licet inuitus.' Et factum est
ita. Cumque in illa insula, propter irruptiones barbarorum, amplius
manere non posset ; assignauit ei episcopus meneuensis monasterium
sancti Hismaelis in rosensi prouincia, vulgariter Ysam vocatum. Vbi 35
cum aliquamdiu moram trahendo deo famularetur, superuenerunt
flandrenses viri, armis robusti, ab Anglorum rege Henrico primo
cum vxoribus et liberis illuc transmissi : qui expulsis Wallensibus
terram inhabitare ceperunt. Qui cum incolas regionis expulissent,
Caradocum modis omnibus eiicere nitebantur. Vnde cum quidam 40
crudelis, nomine Ricardus Tanchard', oues eius et armenta, de
quorum lacte pauperes recreare solebat, biduo inclusa retinuit*;
commotus inde vir dei, ad deum preces fudit quatinus crudelitas hec
' Boll. illos. » B.alleces. » T. tanchardi. * T. detinuit; Boll.
retinuisset.
176 Bom legenna ^ngiie.
et obstinacia diu impunita non maneret. Nec mora, superuenit vxor
eiusdem viri, virum sanctum suppliciter rogans quatinus pro in-
opinato iuuenis casu diuinum auxilium implorare dignaretur: Nam
subito quasi in terram corruerat, quasi ad mortem. Cumque ad
5 preces sancti conualuisset, et in nullo humiliatus nec correctus esset ;
dum venationi intenderet, ceruus quidam vsque a<l maris ripam ipsum
precedens, et ipse calcaribus equum vrgens, a rupe quadam in preci-
pitium se dedit et continuo expirauit; nec de ceruo nec corpore
iuuenis quicquam postea inueniri potuit. De monasterio autem
lo sancti Hismaelis per spacium stadiorum septem ad preces sancti
Carodoci mare se retrahens, viam viro dei siccam dedit. Cum
quodam paschali tempore ministerio ^ altaris se pararet, ecce viri duo,
stolis albis induti, mensam auream deferentes ad ipsum introire visi
sunt ; et erat scriptum in mensa : ' Sequere nos : Habemus enim
15 cibum manducare, quem tu nescis.' Perlecta autem scriptura, diem
obitus sui imminere intellexit. Et volens diem scire: 'quando,
inquit, in conuiuio vestro cum fratribus meis epulabor ? ' ' Ad cenam,
inquiunt, agni prouidi ; ' nichilque amplius adiicientes, recesserunt.
Quarta vero postmodum feria febre correptus, fratribus ait : ' Scitote,
20 fratres charissimi, quod die dominica anima mea, carnis ergastulo
soluta, ad dominum, quem dilexit et concupiuit, migrabit.' Obiit
autem anno domini millesimo centesimo vicesimoquarto ; et in
meneuensi ecclesia cum magno honore sepulture traditur. Post
multos vero annos, cum corpus eius, congregata multorum copia
25 virorum, transferretur, incorruptum et incontaminatum repertum est.
Cuius digitum cum Willelmus Malmesburyensis, monachus et his-
toriographus insignis, deuotionis gratia abscidere et secum forte
auferre temptaret ; sanctus, quasi sentiens membrorum abscisionem,
collectis in volam digitis et simul in palmam replicatis, manum
30 manica subtraxit. Quo viso, perterritus monachus a sancto humiliter
veniam postulauit.
^ Narrationes ^.
Cum enim gens Hunorum perfida cum rege suo Athila Aurelia-
nensium menia vallans ad vrbis interitum ' aspiraret, * sanctus Ani-
anus episcopus, sanctorum reliquias gestans, super murum ambulando
35 preces domino fundebat. Tunc miser quidam sacerdos, a barbaris
captus, his verbis eum alloquitur : ' Quod tu modo agis vnusquisque
nostrum in ciuitate sua studiose peregit, sed nil profuit.' Hec locutus,
diuina vltione statim cecidit mortuus, perpetua pena condempnatus.
Hostilis interim exercitus tela iactabat, et arietibus murum quatiebat.
40 Tunc fugiente ad ecclesiam populo, episcopus hortabatur eum sperare
in domino ; ipse vero murum ascendit et tacitus celum aspiciens
orauit. Cumque sibi domini auxilium adesse sensisset, repente
1 T. misteriis. " Cf. Vinc. BeU. XIX. 13. = E. interiatum. * T. E. et s.
De ^ancto Catantoco. 177
contra barbaros expuit: tantaque subito cum sputo pluuie moles
descendit, et impiorum impetum quatriduana inundatione compressit,
vt cateruam hostilem a muris fugere cogeret. In Thebaide enim
erat cenobium, in quo plus quam quinque milia fratrum sub vno ab-
bate degebant. Tantaque fuit obedientia omni euo, quanta non potest 5
apud nos vnus vel vni obedire. Informabantur enim nullas penitus
cogitationes prurientes in corde celare, sed confestim, vt exorte
fuerant, eas suo patefacere seniori, nec super eorum iudicio quicquam
sue discretioni committere, sed illud credere malum esse vel bonum
quod discusserit senioris examen. Generale namque et euidens in- lo
dicium dyabolice cogitationis esse pronunciabant, si eam seniori con-
funderentur aperire. Tanta obseruantia obedientie regula custodie-
batur, vt absque prepositi sui scientia vel permissu non solum non
audebant cellam egredi, sed nec naturali necessitati satisfacere sua
auctoritate presumebant. Sicque vniuersa complere quecunque fuerant 1 5
ab abbate precepta, tanquam si a deo essent celitus edita, sine vUa
discussione festinabant. Summe reputabantur delitie, si herba sale
condifa, quam lapsamum vocant, aqua diluta, ad refectionem fratrum
apponeretur. Cum autem sonitum audierunt, ad orationem seu ad
opus, certatim proruperunt, ita vt, qui opus scriptoris exercebat, quam 20
repertus fuerat inchoasse litteram, finire non audebat. Inter quos
nullum peculiare opus, non dico effectu, sed nec cogitatione quidem
ab aliquo penitus affectabatur. Nos, inquit Cassianus, miserabiles,
quid dicemus, qui in cenobiis commorantes, cura et soUicitudine *
constituti, peculiares circumferimus claues? quique ita nonnunquam ag
pro vilibus nulUsque rebus accendimur, eas velut proprias vendi-
cantes, vt siquis vel digito quicquam ex his contrectare presumpserit,
tanta contra eum iracundia suppleamur, vt commotionem cordis nostri
reuocare vix possimus ? Hec Cassianus.
1 De sancto Carantoco confessore'.
REx quidam nomine Keredicus multos habuit liberos': quorum 3°
vnus, nomine Carantocus, puer bone indoUs, que deo placita
erant implere cepit. Venerunt demum Scoti et omnem quasi
regionem pugnantes occupauerunt. Keredicus vero rex, senectute
et bellis fessus, cum inimicis resistere non posset ; seniores populi
sui dixerunt ei : ' Senex es, domine, nec amplius dimicare potes : 35
oportet nos Carantocum filium tuum ordinare in regem.' Quo audito
Carantocus, plus regem celestem terreno regno diligens, et domini
sui voluntatem quam humanum fauorem, fugam iniit, et emptis a
paupere pera et baculo, iter arripuit: et precedentem sibi a deo
^ E. solHcitudini. * Abridged from the Vita in MS. Vesp. A. XIV, ed. in
Act. SS. BoU. May III. p. 583, Rees, p. 97. » E. libros.
N
178 iQoua Leffenna anglie.
missam columbam sequens, vsque ad quendam locum satis amenum
peruenit : vbi constructa ecclesia, manere cepit, et deuotas deo
laudes persoluit. Ab annis enim puericie puritatem et innocentiam
amplectens, perrexit tandem ad Hiberniam, amore sancti Patricii
5 allectus. Quo cum peruenisset, inito consilio dixerunt vt separa-
rentur', vnus ad sinistram, et alter ad dexteram: quia multi clerici
cum illis ambulabant; et vt conuenirent vna vice in anno con-
dixerunt. Triginta autem annis ante natiuitatem sancti Dauid epi-
scopi Carantocus in Hibernia conuersari cepit: et quocunque ibat,
10 angelus domini in similitudine columbe comitabatur eum ; et mutauit
nomen eius in lingua eorum Cernath. Quocunque ibat, virtutes
et prodigia faciebat, multa hominum milia variis morbis afflicta
sanauit, videlicet cecos, claudos, surdos et mutos, et quacunque
infirmitate detentos. Beati enim Cernachi, qui et Carantoci, opera,
15 miranda nimis et commendanda, leguntur in Hibernia, et gratia
que apostolis data est, in illo etiam impleta fuit. Mirabilis enim
miles Christi extitit, et spiritalis abbas, longanimis preceptor, iusta
omnibus nuncians. Per multos annos viuens, incredibilia'^ peccatorum
crimina dimisit, preces per singulos dies et noctes innumeras fudit ;
20 et postquam multos in Hibernia populos ad fidem conuertisset, et
multa miracula pro ipso deu^ ostendisset, venit ad regionem suam
Kereticam, ad suam speluncam, cum clericis multis. Et dedit illi
dominus altare honorabile de excelso, cuius nemo colorem intellige-
bat ; et ad Sabrinam amnem tandem veniens, misit altare in 'mare,
25 vt precederet vbi deus vellet illum venire. IIIo vero tempore Catho
et Arthurus regnabant in patria illa : et venit Arthurus circuiens vt
inueniret serpentem ingentem et terribilem, qui multos agros vas-
tauerat. Venit autem Carantocus et salutauit Arthurum ; qui gaudens
accepit benedictionem ab illo. Et interrogauit eum sanctus vtrum
30 audisset vbi applicuisset altare suum. Et ille ; ' Si habuero precium,
nunciabo tibi.' ' Quod precium, inquit sanctus, postulare vis ? ' Rex
ait : ' Vt educas ' serpentem qui prope est tibi, si seruus dei es vt
videamus.' Tunc vir dei perrexit et orauit ad dominum : et illico
venit serpens cum sonitu magno, quasi vitulus * ad matrem currens ;
35 et inclinauit caput suum ante seruum dei, quasi seruus domino suo
obediens, humilis et oculis lenis. Et misit stolam suam circa collum
eius, et deduxit illum quasi agnum. Et erat collum illius quasi collum
tauri, et vix stola circuiri poterat. Et perrexerunt pariter ad arcem,
et salutato rege Cathone, bene suscepti sunt ab eo. Et adduxit
40 vir dei serpentem in mediam aulam, et conati sunt aliqui occidere
illum, nec permisit sanctus illum occidi, sed dixit quod ex verbo dei
venisset vt deleret peccatores qui ' in loco illo erant, et vt ostenderet
virtutem dei per illum. Et perrexit sanctus extra portam arcis et
' E. seperarentur. " Vit. incredulis. ^ Vit. deducas. * T. vitulum.
* E. que.
De ^ancto Carantoco. 179
soluit illum, et imperauit vt discederet et nemini vnquam nocere
presumeret. Et factum est ita. Et accepit vir dei altare suum,
quod cogitauerat Arthurus in mensam edendi facere, sed quicquid
super illam apponebatur, in longinquum excutiebatur. Post hec
venit viro dei vox de celo vt mitteret altare in mare ; et cum hoc 5
fecisset, misit ad Cathonem et Arthurum, vt interrogarent de altari.
Et nunciatum est illis quod ad ostium cuiusdam fluminis applicuit.
Et dixit rex : ' Date illi duodecim partes agri, vbi altare inuentum
est.' Vbi edificata ecclesia, viuere cepit. Nec multo post venit
iterum vox illi de celo vt relicta terra natiuitatis sue, in Hiberniam lo
peregrinus pergeret. Vbi in senectute bona, plenus sanctis operibus
quieuit in pace, xvii. kal. iunii, et sepultus est in ciuitate sua, que a
nomine suo vocata est Chernac.
[MS. Tib. adds : Narratio\
Legitur enim in Vitis patrum quod nunciabatur cuidam episcopo
quod due matrone impudice uiuerent. Qui commotus ex hoc sus- 15
picatus est ne forte et alie huiusmodi essent ; ad deprecandum deum
se conuertit, ut inde certus effici mereretur. Post missam uero
dum accederent singuli ad communionem, per uultus eorum cemebat
animas, quibus unaqueque anima subiaceret peccatis. Et peccatorum
quidem hominum uidebat facies nigras, quasdam uero tanquam ab ao
estu exustas, oculos rubeos atque sanguineos ; alios autem eorum
claros quidem facie, candidos uero amictu. Et alii quidem dum
acciperent corpus domini, exurebat eos et incendebat; aliis autem
sicut lumen efficiebatur in se, et per os ingressum omne eorum
corpus illustrabat. Inter mulieres enim aduenerunt et ille due 25
mulieres que accusate erant illi episcopo: et clarum habebant
uultum et honorificum, candidaque stola circumamicte erant; et
cum participes fuissent misteriorum Christi effecte, sicut a lumine
illustrate sunt. Et admirans episcopus, deprecabatur dominum ut
huius uisionis posset habere noticiam. Et ab angelo domini, sibi 3°
apparente, de ilhs duabus sciscitabatur mulieribus si uera esset illa
prima accusacio an falsa. Angelus autem affirmauit uera esse
omnia que dicta de eis fuerant; *et in percepcione corporis Christi
splendide erant facies earum, et albam stolam habebant, eo quod
resipuerunt de actibus suis, et discedentes ab hiis, lacrimis et 35
gemitibus atque elemosinis pauperum et per confessionem ueniam
consequi meruerunt, diuinamque immutacionem adepte et a crimi-
nibus absolute, uiuent deinceps sobrie et iuste et pie.' Episcopus
autem mirari se dicebat non tantum de immutacione illarum mulie-
rum— hoc enim multis contigit ; set dei donum, qui non solum eas 40
tormentis minime adiecif*, set etiam tantam eis donare dignatus est
graciam. Angelus (ait :) * Admiraris hoc iuste ut homo ; dominus
' From Vite Patrum, ed. Migne, p. 998. ' V. B. subiecit.
N 2
i8o Botja £eg:enlia anglie»
autem noster cum naturaliter sit bonus ac (misericors) hiis qui dis-
cedunt a propriis delictis (et per confes)sionem accedunt ad eum, non
tantum (in tormenta) eos ire non sinit, set eciam furorem suum (miti-
gat) ab eis et honore dignos facit. (Etenim sic) dilexit deus mundum
6 ut filium suum unigenitum daret pro eo. Cui igftur cum inimici essent
(homines, mori) pro ipsis elegit : Non multo magis (domesti)cos efFec-
tos et penitenciam agentes (super hiis) que gesserant absoluit a penis ?
Hoc ergo scito quia nuUa delicta hominum uincunt clemenciam dei :
tantum ut per penitenciam ea que pri(dem quis gesse)rat mala absol-
10 uat actibus (bonis. Cum enim) sit misericors deus, scit infirm(itatem
gene)ris humani et passionum fort(itudinem et di)aboli potenciam
atque hastuciam, (et incidentibus) quidem hominibus in peccatis quasi
filiis (ignoscit et ex)pectat correccionem eorum, pacien(ciam habens
in eis). Conuertentibus uero atque eius (exorantibus bonitatem), tan-
15 quam infirmis compat(itur et absoluit con)festim tormenta eorum (et
donat eis bona que) preparata sunt iustis.' (Ait autem episcopus ad
angelum) : ' Obsecro, dic michi etiam uultuum differencias et quibus
peccatis unusquisque eorum subiaceat.' ' Hii, inquit angelus, qui splen-
dido ac hilari uultu sunt, in sobrietate et castitate et iusticia uiuunt
20 Hii vero qui nigras habent facies, fornicacionis et libidinis opera(rarii
sunt) ceterisque sceleribus et delict(is [dediti]. Hii uero qui appa)rue-
runt sanguinei atque (rubei, in malignitate) et iniusticia uiuentes (sunt,
amantes detractiones), blasphemi, dolosi, et homicide (sunt).' Rur-
sum dicit ei angelus : ' Adiuua eos si salutem eorum desideras :
25 propter(ea eciam) meruisti oracionum tuarum efFectum ut per ammo-
niciones atque obsecraciones meliores eos per penitenciam facias.']
ir De sancto Cedd episcopo, fratre sancti Cedde episcopi\
QUia enim diem obitus sanctissimi Cedd episcopi nusquam rep-
perire potui, hic" post vitam sancti Cedde fratris sui virtutes
eius et vitam, quas Beda venerabilis in sua sparsim scribit historia,
30 inserere potius, quam intactas relinquere mente concepi. Sub prin-
cipe enim Peada, regis Pende filio, Mediterranei Angli fidem et
sacramenta veritatis perceperunt. Cum enim esset iuuenis optimus
ac regis nomine dignus, prelatus est a patre regno gentis illius : et
venit ad regem Northanhimbrorum Oswi, postulans filiam eius
35 Elfledam sibi coniugem dari. Nec aliter quod petebat impetrare
potuit, nisi fidem Christi ac baptisma cum gente cui preerat ac-
ciperet, IUe vero audita predicatione veritatis et promissione regni
celestis, speque resurrectionis ac future immortalitatis, libenter se
christianum fieri velle confessus est, etiamsi virginem non ac-
1 From Beda H. E. III, 21 ff. (cf. Act. SS. Boll. lan. I. p. 373), In T, Cedda
precedes, " hic, sc. in MS. Tib., where Cedd is preceded by Cedda.
De ^ancto €m. iSi
ciperet : persuasus maxime ad percipiendam fidem a filio regis
Oswi nomine Alfrido, qui sororem eius Kineburgam, Pende regis
filiam, in vxorem habuit. Baptizatus est autem a Finano episcopo,
cum omnibus qui secum venerant comitibus ac militibus, eorumque
familiis vniuersis, in vico regis illustri qui vocatur * ad murum \' 5
Et acceptis qualuor presbiteris, qui ad docendam baptizandamque
gentem illius et eruditione et vita videbantur idonei, multo cum
gaudio reuersus est. Erant autem presbiteri Cedd, et Adda, frater
Vtte abbatis monasterii quod vocatur *ad caput capre V et alii duo
serui dei^ Predicabant ergo sacerdotes dei verbum, et libenter 10
auditi sunt, multique quotidie et nobilium et infirmorum, abrenun-
ciata sorde idolatrie, fidei sunt fonte abluti. Nec prohibuit Penda
rex quin etiam in sua, Merciorum natione verbum predicaretur dei ;
quin potius odio habebat et despiciebat eos quos fide Christi imbutos
opera fidei non habere deprehendit, dicens contempnendos esse 15
eos et miseros qui deo suo, in quem crederent, obedire contemp-
nerent. Acta* sunt hec biennio ante mortem regis Pende, scilicet
anno gratie sexcentesimo quinquagesimo tertio. Eo etiam tempore
Orientales Saxones fidem quam olim expulso Mellito antistite
abiecerant, instancia regis Oswi receperunt : Erat enim rex eiusdem ao
gentis Sabertus ", qui post Sigibertum * regnauit, amicus eiusdem Oswi
regis. Qui cum freqiienter ad eum in prouinciam Northanhim-
brorum veniret, solebat eum hortari ad intelligendum '^ deos esse
non posse qui hominum manibus facti essent : dei creandi materiam
lignum vel lapidem esse non posse, quorum recisure * vel igni as
absumerentur, vel in vasa quelibet humani vsus formarentur, vel
certe despectui habita foras proiicerentur, et pedibus calcata in terram
verterentur. Deum potius intelligendum maiestate incomprehensibi-
lem, humanis oculis inuisibilem, omnipotentem, et eternum, qui
celum et terram, et humanum genus creasset, regeret et iudicaturus 30
esset orbem in equitate, et omnes qui voluntatem eius a quo creati
sunt facerent et discerent, eterna ab illo premia essent percepturi.
Cum talia multa rex Oswi quasi fraterno consilio regi Saberto sepe
inculcaret *, facto cum suis demum consilio, baptizatus est a Finano
episcopo in loco qui dicitur ' ad murum,' in villa regia iuxta murum 35
romani operis, duodecim milibus passuum a mari orientali secreta.
Rex igitur Sabertus eterni regni iam ciuis effectus, postulauit a
rege Oswi vt aliquos sibi doctores daret, qui gentera suam ad fidem
Christi conuerterent ac fonte salutari abluerent. At ille accito ad
se viro dei Cedd de prouincia Mediterraneorum Anglorum, cum 40
altero presbitero sibi dato misit predicare verbum dei genti Orien-
* Now Walton, near the Picteswall. ' E. capri ; now Gateshcad.
" Beda : et Betti et Diuna. * Beda Cepta. » B. Sfgbertus. • B. Sig-
bertum cognomento Parvum. ' E. inteUigendos. ' E. recissure ;
T. rescisure. * T. E. conculcaret.
i82 Bom legentia anglie»
talium Saxonum. Vbi cum omnia perambulantes multam domino
ecclesiam congregassent, contigit tempore quodam eundem Cedd
redire domum. Et cum Finanus episcopus lindisfarnensis ^ pros-
peratum ei opus euangelii comperit, in episcopum Orientalium
5 Saxonum eum consecrauit. Qui accepto episcopatus gradu rediens,
et ceptum opus explens, ecclesias construxit, presbiteros et diaconos
ordinauit. Collecto autem famulorum Christi non paruo numero,
disciplinam vite regularis, inquantum rudes adhuc capere poterant,
custodire docuit. Cumque tempore non pauco in prefata * prouincia,
lo gaudente [rege, gaudente] * etiam populo vniuerso, vite celestis
institutio quotidianum sumeret incrementum ; contigit ipsum regem,
instigante omnium bonorum inimico, propinquorum suorum manu
interfici. Erant autem duo germani fratres qui hoc facinus patrarunt.
Qui cum interrogarentur quare hoc facerent, nichil aliud respondere
16 poterant nisi ob hoc seiratos et inimicos regifuisse quod nimium suis
parcere inimicis sol[er]et * et factas ab eis iniurias mox obsecrantibus
placida mente dimitteret. In qua tamen eius morte innoxia, iuxta
predictum viri dei vera est eius culpa punita. Habuerat enim
vnus ex his qui eum occiderunt comitibus illicitum coniugium :
20 Quem° cum episcopus prohibpre et corrigere non posset, excom-
municauit eum, atque omnibus qui se audire vellent precepit ne
domum eius intrarent neque de cibis illius acciperent. Contempsit
autem rex preceptum, et rogatus a comite intrauit epulaturus domum
eius. Qui cum abisset, obuiauit ei antistes. At rex intuens eum,
25 mox tremefactus desiliuit equo, ceciditque ante pedes eius, veniam
reatus postulans— nam et episcopus pariter desiliuit, sederat enim
et ipse in equo. Iratus autem, tetigit regem iacentem virga quam
tenebat manu, et pontificali auctoritate protestatus ait: 'Quia
noluisti, inquit, te continere a domo perditi et dampnati illius, tu
30 in ipsa domo mori habes.' Sed credendum est quia talis mors viri
religiosi non solum talem culpam diluerit, sed etiam meritum eius
auxerit: quia tam ob causam pietatis quam propter obseruantiam
mandatorum Christi contigit. Successit autem Saberto Swithelmus
filius Sexbaldi, qui ab ipso Cedd baptizatus est. Sepius autem vir
35 domini Cedd suam, Northanhimbrorum prouinciam exhortandi
gratia reuisere * solebat : quem cum Ethelwaldus filius Oswaldi
regis, qui in Deirorum partibus regnum habebat, virum sanctum
et moribus probum videret, postulauit eum possessionem terre
aliquam ad construendum monasterium accipere, in quo ipse rex
40 ad deprecandum dominum verbumque dei audiendum aduenire
et defunctus sepeliri deberet. Fauens ergo votis regis antistes,
elegit sibi locum monasterii construendi in montibus arduis et
remotis : in quibus latronum magis latibula ac lustra ferarum, quam
1 E. lindisfernensis. * E. prefato. ' om. in T. E. * E. solet. ' al. quod.
^ E. sepius reuisere.
De ^ancto CeHU. 183
habitacula hominum fuisse videbantur. Studens autem vir domini
acceptum monasterii locum primo precibus ac ieiuniis a pristina
flagitiorum sorde purgare, et sic in eo monasterii fundamenta iacere ;
cunctis quadragesime diebus, excepta dominica, ieiunium ad vesperam
iuxta morem protelans, panem permodicum et vnum ouum galli- 5
naceum^ cum paruo lacte aqua mixto percipiebat. Dicebat enim
hanc esse consuetudinem eorum a quibus normam discipline regu-
laris didicerat, vt accepta nuper loca ad faciendum monasterium
vel ecclesiam, prius orationibus ac ieiuniis domino consecrent. Ex-
pleto autem ieiuniorum studio, monasterium Lestingeia dictum con- 10
struxit, et religiosis moribus iuxta ritus Lindisfamensium, vbi
educatus erat, instituit. Cum autem annis multis in Orientalium
Saxonum prouincia episcopatum administrasset, et huius monasterii,
statutis prepositis, curam gereret; ad ipsum monasterium tempore
mortalitatis adueniens, tactus ibidem infirmitate ad dominum feliciter 15
perrexit. Dedit autem vir sanctus regendum post se monasterium
fratri suo Cedde, qui postea, vt in vita sua liquet, episcopus factus
est. Quatuor enim erant ^ fratres, scilicet Cedd et Cimbillus ', Celin
et Cedda; omnes sacerdotes domini fuere preclari, quorum duo
episcopali gradu in magna vite sanctitate functi sunt. Audita 30
autem morte eius, fratres de monasterio in prouincia Orientalium
Saxonum venerunt circiter triginta, cupientes ad corpus patris
sui aut viuere, si deo placeret, aut morientes ibi sepeliri. Qui,
pestilentie superueniente postea clade, vno excepto puero defuncti
sunt, quem patris sancti orationibus a morte constat esse seruatum. 25
Nam cum multo post hec tempore viueret et scripturis legendis
operam daret, tandem didicit se aqua baptismatis non esse regenera-
tum, et mox fonte lauacri ablutus salutaris, etiam ad ordinem pres-
biteri postmodum promotus, multis in ecclesia vtilis fuit.
ir Narratio \edificatQrid\*.
Palestinus quidam nomine Valens pluribus annis in heremo viuens 30
et difllcilis vite studium assecutus, ad tantum superbie cacumen
ascendit vt dyabolicis ' illusionibus falleretur ; nescio quid magnum
se esse putans, tanquam angelorum visione ministerioque quotidie
frueretur. Quadam quoque die, dum in tenebris opus faceret, acus
ei, qua sportulam consuebat, de manibus cecidit. £t dum eam in 33
obscuro cernere non potuit, lampade sibi ministerio demonis accensa
eandem inuenit. Eo igitur ex ipsa inflatione refecto, accidit vt
quidam illuc peregrini venirent variaque leguminum et fructuum
genera fratribus exhiberent. Sanctus Macharius presbiter singulis
fratribus pugillum misit, inter quos et Valenti partem destinauit. 4°
* T. E. gaUicanum. ' om. in Beda. ' T. cimbillis. * From Vinc.
Bell. XVII. 80. » E. dyabolicus.
i84 JBoba Legentia anglie,
Qui ait : ' Vade et dic Machario quia non sum deterior illo, vt
benedictiones ad me transmittat.' Quo audito Macharius ad eum
veniens consilium ei humilitatis dedit ; sed persuadere non valens,
de ruina eius tristis abscessit. Denique dyabolus in effigie saluatoris
5 transfiguratus nocte venit ad eum, cum choro mille (vt finxerat)
angelorum lampades accensas tenentium, et cum flammea rota in
qua saluator se sedere simulauit, vno ex illis precedente eique
dicente: 'Placuit Christo conuersatio tua et probabilis vite fiducia,
et ecce venit ad te. Tantum egredere de cella tua et venientem
10 eminus cernens adora.' Egressus igitur illum vt deum adorauit.
Et sequenti die congregatis ad ecclesiam fratribus ait : * Ego iam
communione non indigeo : Christum enim ipsum hodie vidi.' Tunc
sancti patres ferreis' eum vinculis alligatum, secularis vite con-
uersationi ''■ dederunt, vt ex eo tumor animi eius cessaret quod nichil
15 commune cum sanctis haberet. Et sic eum per totum annum pro-
priis orationibus curauerunt. ^ Diebus quoque predicti sancti Cedd
fratres lindisfarnensis ecclesie ceterarumque Anglie partium domos
solummodo construxerunt sine quibus conuersatio ciuilis esse non
poterat. Nil pecuniarum absque pecoribus habebant, et si quid
20 pecunie a diuitibus accipiebar|t mox pauperibus dabant. Nam neque
ad susceptionem potentium seculi vel pecunias colligi vel domos
preuideri necesse fuit, qui nunquam ad ecclesiam nisi orationis
tantum et audiendi verbi dei causa veniebant. Rex enim ipse, cum
oportunitas exegisset, cum quinque tantum aut sex ministris venie-
25 bat, et expleta in ecclesia oratione discedebat. Quodsi forte eos
ibi refici contingeret, simplici tantum et cotidiano fratrum cibo
contenti, nichil vltra querebant. Tota enim fuit tunc sollicitudo
doctoribus illis deo seruiendi, non seculo ; tota cura, cordis excolendi,
non ventris. Vnde in magna erat veneratione tempore illo religionis
30 habitus, ita vt vbicunque clericus aliquis aut monachus adueniret,
gaudenter ab omnibus tanquam dei famulus exciperetur; etiam, si
in itinere pergens inueniretur, accurrebant, et flexa ceruice vel manu
signari, vel ore illius se benedici gaudebant, verbis quoque illorum
exhortatoriis diligenter auditum prebebant. Sed et in diebus domini-
35 cis ad ecclesiam siue ad monasteria certatim, non reficiendi corporis,
sed audiendi sermonis dei gratia confluebant ; et si quis sacerdotum
in vicum forte deueniret, mox congregati in vnum vicini* verbum
vite ab illo expetere curabant. Nam neque alia ipsis sacerdotibus
aut clericis vicos adeundi quam predicandi, baptizandi, infirmos
40 visitandi et, vt breuiter dicam, animas curandi causa fuit. Qui in
tantum erant ab omni auaricie peste castigati, vt nemo territoria ac
possessiones ad construenda monasteria, nisi a potestatibus seculi
^ E. farreis. 2 £ conuersatione. ^ Cf. Beda H. E. III. 26. * Bed.
vicani.
De ^ancto Centia. 185
coactus, acciperet. Que consuetudo per omnia aliquanto post hec
tempore in ecclesiis Northanhimbrorum seruata est. Hec Beda.
^ De sancto Cedda episcopo et confessore*.
ANno autem dominice incarnationis sexcentesimo sexagesimo-
quarto subita pestilencie lues, depopulatis australibus Brit-
annie plagis, Northanhimbrorum prouinciam corripiens, magnam 5
hominum multitudinem strauit. Qua domini plaga cum Tuda,
episcopus lindisfarnensis et Northanhimbrorum, raptus esset de
mundo, Alfridus filius regis Osvvi misit Wilfridum presbiterum ad
Agilbertum parisiensem episcopum, qui eum in antistitem conse-
craret. Quo in transmarinis propter ordinationem suam moram 10
faciente, rex Oswi, industriam filii imitatus, misit Canciam virum
sanctum, modestum moribus, scripturarum lectione sufficienter in-
structum, et ea que agenda in scripturis didicerat, operibus solerter
exequentem, qui eboracensis ecclesie ordinaretur episcopus. Erat
autem sacerdos vocabulo Cedda, frater reuerendissimi * Cedd' anti- 15
stitis*, et abbas monasterii quod vocatur Lestingeia. Qui Canciam
veniens, cum archiepiscopum Deusdedit de seculo migrasse cog-
nouisset; a Wina* Occidentalium Saxonum episcopo, qui solus in
tota Britannia canonice ordinatus fuerat, consecratur, assumptis in
societatem ordinationis duobus de Britonum gente episcopis, qui 20
dominicum pasche diem secus morem canonicum a quartadecima
vsque ad vicesimam lunam celebrabant. Consecratus in episcopum
sanctus Cedda, maximam* ecclesiastice veritati et castitati curam
impendere cepit, humilitati^, continentie, lectioni operam dare,
opida, rura, casas, vicos, castella euangelizandi gratia non equitando, 25
sed apostolorum more pedibus incedendo peragrare. Erat enim
de discipulis Aidani episcopi, eisdemque actibus et moribus,
iuxta exemplum eius ac fratris sui Cedd", suos instituere curauit
auditores. Missus demum a Vitaliano papa Theodorus, Tharso
Cilicie " natus, cantuariensi ecclesie archiepiscopus ; vniuersas per- 30
lustrans ecclesias, episcopos locis oportunis ordinauit et que minus
perfecta repperit, vir magne scientie et circumspectus correxit. In
quibus et Ceddam episcopum cum argueret non fuisse rite conse-
cratum, respondens ipse voce humillima dixit : * Si me, inquit, nosti
1 From Beda H. E. III. 28, IV. 2, 3. (Cf. Act. SS. Boll. March I. p. 146.)
Collect in T. :
(Sis pro nobis), sancte Cedda, rogamus ad (dominum : Vt nos) regat et
perducat ad celi pa(latium), Vbi tecum et cum sanctis siraus imperpetuum.
V. Ora pro nobis.
Deus qui sanctorum tuorum meritis ecclesiam toto orbe terrarum difiTusam
decorasti, presta quesumus, ut intercessione beatissimi Cedde episcopi in sorte
justorum tua opitulante pietate cenceamur, per. (Cf. Brev. Sar.)
' T. reuerentissimi. ' T. Ceddi. * E. antistis. * al. Wini. ' al. mox.
' E. humilitate. » T. Ceddi. » E. SUicie.
iB6 i^otia JLegenua anglie»
episcopatum non rite suscepisse, libenter ab officio discedo ; quippe
qui me nunquam hoc esse dignum arbitrabar, sed obedientie causa
Iioc onus ^ subire, quamuis indignus, cons^nsi.' Ille vero humili-
tatem responsi eius audiens, eum non dimittere episcopatum debere
5 dixit, sed ordinationem eius catholica ratione consummari ". Eo
tempore Wlferus rex Merciorum a Theodoro sibi episcopum et
suis dari petiit; qui eis nouum noluit ordinare episcopum, sed
postulauit a rege Oswi vt illis episcopus Cedda daretur, qui tunc
in monasterio suo Lestingeie quietam vitam agebat, Wlfrido epi-
10 scopatum eboracensem administrante. Et quia mos erat eidem
reuerendissimo ^ antistiti opus euangelii magis ambulando quam
equitando perficere, iussit eum Theodorus, vbicunque longius iter
instaret, equitare, multumque studio et amore pii laboris renitentem,
ipse eum manu sua leuauit in equum : quia virum sanctum eum
16 esse* comperit, atque equo vehi quo esset necesse, compulit. Sus-
ceptum itaque episcopatum gentis Merciorum simul et Lindis-
farorum ®, id est Lindeseie, Cedda iuxta exempla patrum antiquo-
rum in magna vite perfectione administrare curauit. Cui etiam rex
Wlferus ad construendum monasterium in prouincia Lindeseie in
20 loco nomine ' Barwe ' * terram quinquaginta familiarum donauit.
Habuit autem sedem apud L^chefeld '', vbi sibi mansionem fecerat
non longe ab ecclesia remotiorem, in qua secretius cum septem
vel octo sociis, quotiens a labore et ministerio verbi vacabat, orare
ac ^ legere solebat. Cum autem duobus annis et dimidio episco-
25 patum illum gloriosissime rexisset, superuenit clades diuinitus missa,
et multis de ecclesia eius a mundo subtractis, venit hora eius vt
transiret ad dominum. Erat autem cum eo monachus quidam
nomine Owinus, pura intentione deo seruiens, qui quondam pri-
mus ministrorum et princeps domus regine Etheldrede de prouincia
30 Orientalium Anglorum venerat. Qui crescente deuotionis feruore,
adeo se rebus mundi exuit, vt relictis omnibus que habebat, simplici
tantum habitu indutus, securim atque asciam in manu ferens ad
monasterium Lestingeie venit®; et non ad ocium, sed ad laborem
se monasterium intrare, facto monstrauit. Nam quo minus medita-
35 tioni " scripturarum sufficiebat, eo amplius operi manuum studium
impendebat. Is enim, episcopo solo in oratorio orationi vacante,
audiuit repente vocem suauissimam cantantium atque letantium de
celo ad terras descendere, donec ad tectum oratorii in quo erat
episcopus, perueniret : quod ingressa, totum impleuit atque in giro
40 circumdedit. Transacto autem quasi dimidio hore spacio, idem leticie
canticum, qua venerat via, cum ineffabili dulcedine ad celos reuerti-
* aU iussus hoc s. * al. consummavit. ^ T. reuerentissimo. * so T. ;
E. esse eum. * E. lindefarorum ; T. lindifarorum. " al. ' Ad Barue,* i. e.
'Ad nemus.' ^ T. lichefeld. » E. et; T. ac. ' Bed. veniret. " T. E.
meditatione.
De ^ancto Centia. 187
tur. Aperuit autem episcopus fenestram oratorii, et sonitum manu,
ut sepius consueuerat, faciens, si quis foris esset ad se intrare pre-
cepit. Ingresso autem Owino^, et fratribus accitis septem, ad-
monuit eos vt virtutem dilectionis et pacis adinuicem et ad omnes
fideles seruarent, instituta discipline regularis que ab ipso didicissent 5
et in ipso vidissent et in patrum factis et dictis inuenissent, indefessa
instantia sequerentur. Deinde subiunxit, instare diem obitus sui;
'Hospes, inquit, ille amabilis qui fratres nostros visitare solebat,
ad me quoque hodie venire meque de hoc seculo euocare dignatus
est. Dicite ergo fratribus vt et meum exitum domino precibus 10
commendent, [et]" suum quoque exitum, cuius hora incerta est,
vigiliis, orationibus ac bonis operibus preuenire meminerint.' Frater
autem qui visionem viderat, solus adueniens prostrauit se in terram,
dicens : ' Obsecro,- inquit, pater, quod erat canticum venientium de
celis super oratorium tuum, quod audiui, et iterum redeuntium ad 15
celos ? ' ' Si vocem, ait episcopus, carminis audistl et celestes super-
uenire cetus cognouisti, precipio tibi in nomine domini ne hoc cui-
quam ante meum obitum reuelare presumas. Reuera enim angeli
domini [me] '^ ad celestia, que semper amabam ac desiderabam, premia
vocare venerunt, et post dies septem se redituros ac me secum 20
adducturos esse promiserunt.' Et factum est ita. Nam languore
corporis tactus, septimo, vt dixerat, die migrauit ad dominum, sexto
nonas martli. Inter plura namque continentie, humilitatis, doctrine,
orationum, voluntarie paupertatis, et ceterarum virtutum merita, in
tantum erat timori domini subditus et nouissimorum suorum in 25
omnibus operibus suis memor, vt si forte legente eo vel aliud quid
agente, flatus venti maior assurgeret, continuo misericordiam domini
inuocaret et eam generi humano propiciari rogaret : Si autem
violentior aura insisteret, iam clauso codice procideret in faciem
atque obnixius orationi incumberet : Si vero procella fortior aut 30
nimbus perurgeret vel tonitrua terras et aera terrerent, tunc veniens
ad ecclesiam orationibus et psalmis, donec serenitas aeris rediret,
fixa mente vacaret. Interrogatus cur hoc faceret, respondit : * Non
legistis quia "intonuit de celo dominus, et altissimus dedit vocem
suam ; misit sagittas suas et dissipauit eos, fulgura multiplicauit et 35
conturbauit eos ? ** " Mouet enim aera dominus, ventos excitat, iacula-
tur fulgura, de celo intonat, vt terrigenas ad timendum se suscitet, vt
corda eorum in memoriam futuri iudicii reuocet, vt superbiam eorum
dissipet et conturbet audaciam, reducto ad mentem tremendo illo
tempore quando ipse, celis ac terris ardentibus, venturus est in 40
nubibus in potestate magna et maiestate ad iudicandos viuos et
mortuos. Oportet igitur nos admonitioni eius celesti debito cum
timore et amore respondere ; vt quotiens aere commoto, manum ad
* E. Oswino. " om. ' Ps. xviii. 13, 14.
i88 3i5ot)a leg^tia ^mlk.
feriendum quasi minatur^ nec adhuc tamen percutit, mox imploremus
eius misericordiam et discussis penetralibus cordis nostri, atque ex-
purgatis vitiorum sordibus, solliciti ne vnquam percuti mereamur
agamus.' Venerabilis enim pater Egbertus monachus vir sanc-
5 tissimus, de cuius conuersatione sancta et virtutibus inferius mentio
fiet, vidit animam Cedd' fratris ipsius cum agmine angelorum de
celo descendentium et assumpta secum anima sancti Cedde episcopi
ad celestia regna redire. Ad indicium autem virtutis eius ad
tumbam suam crebra sanitatum miracula operari solent. Freneticus
10 enim quidam, dum per cuncta errando discurreret, vespere, nescienti-
bus siue non curantibus loci custodibus, illuc venit : et tota nocte ibi
quiescens, sanato mane sensu cunctis mirantibus egressus est. Aqua
quoque in qua puluis sepulchri eius fuerit admixtus, potata, multis
infirmitatibus ablata molestia sospitatem conferre solet.
11 De sancto Claro presbitero et martyre.
15 ' I ''Empore gloriosi regis Anglorum Edmundi fuit in ciuitate que
J- Orchestria vocabatur vir quidam ex genere consulum ortus,
nomine Edwardus, qui moribus pollens, virtutibus reuerendus mul-
tisque bonis operibus efFulgens, cum vxore sua deo deuota deum
iugiter exorabat quatinus vnum eis filium, sue voluntati per omnia
20 obedientem, donaret. Quorum vota ex alto deus prospiciens, filium
moribus preditum et nomine Clarum eis prebuit. Quem, litteris in-
structum, iugo matrimoniali coniungere disponebant. Quod beatus
Clarus quasi crimen respuens, solique deo verbis et operibus vacans,
parentes et patriam diuino fretus auxilio dereliquit, et transito mari
25 in Neustria, id est Normannia, apud Cesaris Burgum ^ applicuit. Sed
antequam heremum intraret, quendam heremitam per medium corpus
grauiter vulneratum repperit: quem misericordia motus oratione
premissa pristine sanitati restituit. Et laudem seculi vitare cupiens,
ad monasterium in quo sanctus Odobertus degebat adiit, et heremita
30 sanatus ceteris fratribus heremitis omnia que sibi contigerant enar-
rauit. Qui omnes heremum exeuntes et ad beatum Clarum venientes,
absque omni indicio vultus serenitate et alacritate eum cognoscentes,
genibus eius prouoluti dixerunt : ' O amabilis dei amice, te rogamus
obnixe vt aliquid consilii nobis aperias quo ludibria* huius seculi
35 deuitare, et post mortem animas Christo reddere valeamus.' Et
ille : * Audite, fratres, verba Christi dicentis " Qui vult post me
venire, abneget semetipsum et toUat crucem suam et sequatur me.
Diliges dominum deum tuum ex toto corde tuo et ex tota anima tua,
et proximum tuum sicut teipsum. In his quippe duobus mandatis
40 vniuersa lex pendet et prophete." Deum vero diligere ex toto corde
1 Bed. minitans erexit. ' T. Ceddi. ' = Cherbourg. * E. ludubria.
21)0 ^ancto Clato. 189
et ex tota anima, est mentem a terrenis rebus subtrahere et soli deo
seruire suamque totam intentionem in ipso assidue ponere.' Et
heremitas bonis operibus et virtutibus confirmans, ad propria re-
misit. Non multo post, cum beatus Clarus iuxta quendam fluuium
solitarie habitaret, quendam demoniacum ad se adductum sua prece 5
sanauit ; et variis oppressi infirmitatibus ad eum venientes et vesti-
mentum eius tangentes, liberati sunt ; et vnicum paupercule filium
resuscitauit. Diabolus autem amicos dei fallere cupiens, mulieris
cuiusdam mentem amore ipsius vehementer accendit. Que cum
diues et nobilis esset, multa beato Claro promittebat, si voluntati eius lo
adquiesceret. Sed vir dei terrena despiciens, multas Gallie partes
circuiens, iuxta Epta fluuium in pago Wlcassino ' in quodam nemore
fugiendo peruenit, monasterium construxit, et solis herbarum radi-
cibus viuens, a diuino seruitio non cessabat. Mulier interea predicta
duobus seruis suis iussit vt beatum Clarum quererent, et inuentum 15
morti traderent. Qui post multa itinera eum fodientem in orto respi-
ciunt; a quo si virum quendam nomine Clarum agnosceret, in-
quirunt. Quem cum ille se nescire diceret, sed iliis abeuntibus
mendacium se dixisse peniteret, aduocauit eos et dixit : ' Ego sum.'
Tunc illi veritatem ex ore eius cognoscentes, mandatum sue domine ao
perfecerunt et eum ibidem, quarto die nouembris, decoUarunt. Qui
caput proprium in manibus suis accipiens, a loco in quo decoUatus
fuerat vsque ad suum cenobium deportauit, vbi cum honore sepeliri
meruit. Vbi per merita eius multi infirmitatibus oppressi sanitatis
beneficium consecuti sunt. 25
[M S. Tib. adds : Narraiio \
Senex quidam per simplicitatem dixit : * Melchisedech, ipse est filius
dei.' Hoc autem indicatum est Cirillo archiepiscopo alexandrino de
eo, et misit ad eum. Cui dixit : * Abba, rogo te quia in cogitacione mea
est quod Melchisedech ipse sit filius dei ; et rur(sus) alia cogitacio
mea dicit quia non sit, set (homo) sit et summus sacerdos fuerit dei. 30
Quoniam (ergo) hesito de hoc, iccirco misi ad te ut (deprece)ris deum
quatinus reuelare tibi dignetur (de hoc) quid " ueritas habeat.' Senex
ait : ' Da(michi per tres) dies inducias et ego deprecor deum de (hac) re
et renuncio tibi quod michi fuerit re(uela)re dignatus.' Cum autem
per tres dies o(rasset),rediit ad episcopum dicens : * Homo est M(elchi)- 35
sedech.' Respondit episcopus: 'Quomodo consta(t apud te,) abba?'
-Et ille : ' Deus michi ostendit om(nes pa)triarchas ita ut singuli eorum
cor(am me tran)sirent ab Adam usque ad Melchi(sedech), et angelus
assistens michi dixit : " Ecce (iste est) Melchisedech." Et ideo,
archiepiscope, ce(rtus es)to quia sic est.' Et predicabat senex ill(e 40
quia homo) est Melchisedech. Et sanctus episcopus mag(nifice)
gauisus est.]
^ E. wlcasino. * From Vit. Patr. p. 980, * T. quod.
190 iBotja ILegentia anglie»
R
% De sancto Clitauco rege et martyre^
Ex autem Clitaucus \ cum esset in regno suo in Sout[h]waIIia *
tenens pacem et iusticie rigorem *, factus est martyr virtute et
meritis, et corona celestis glorie cum palma carnalis castimonie
decoratus. Virgo enim quedam, potentis cuiusdam filia, adamauit
6 illum, dicens requirentibus se nulli nupturam nisi Clitauco inclito et
ab omnibus dilecto. Audito vero puelle responso, quidam de soda-
libus regis maligno spiritu inflatus et ardore libidinis accensus, funda-
mentum accipiens a fece temeritatis et liuore luxurie, quadam die in
venatu regem Clitaucum innocentem, iuxta fluuium quendam vena-
10 torum cateruam expectantem et verba sacri eloquii et orationis cum
summa deuotione proferentem, gladio nequiter iugulauit. Quo
mortuo, familiares sui et nobiles propinqui, iunctis bobus corpus
auferentes, vadum fluuii iuxta quem occisus fuerat transire tempta-
bant. Sed cum iuga boum disrumpi et boues stare cepissent, de loco
15 illo pre nimia corporis grauitate se mouere non poterant. Cumque
multis modis corpus sanctum de loco transferre niterentur et nichil
omnino proficerent, in loco sibi diuinitus preparato martyris corpus
dimiserunt. Visa est autem columpna ignis in sequenti nocte post
sepulturam eius de tumulo ad celum mirabiliter eleuata, vbi in honore
20 sancti Clitauci ecclesia constructa est. Potens quidam die domi-
nico cum vxore sua ad audiendum dei seruitium in ecclesia sancti
Clitauci veniens, super ripam fluminis, non longe ab ecclesia positam,
cum vxore sua concubuit, et peccato commisso, ab illa separari non
potuit, immo iunctus vxori inseparabilis remansit. Et exclamans
25 sodalibus voce magna dixit: *Ite ad sepulchrum martyris Clitauci,
et pratum istud, a me vi et iniuste ablatum, sibi restitui promittite, et
pro me suppliciter queso intercedite.' Quo facto, ab horribili ligamine
statim liberatus est. Viri duo inter se multo tempore irati et infesti
dixerunt intra se : ' Concordemur et tendamus ad ecclesiam sancti
30 Clitauci, et simul iuremus super altare illius, vt oblito inuidie liuore
et iuncto federe, [semper amodo simus fideles amici et in dileccione
fratres.' Et confirmato federe,] ^ vnus in reditu, rupta pace et violata
fide, occidit alterum fraude. Et facto homicidio, seipsum sua lancea
propria statim perforauit, et sic miserabiliter vitam finiuit.
[MS. Tib. adds : Narratio \
35 Temptauit autem demon fratrem quendam pulchritudine cuius-
dem mulieris, et affligebat eum ualde. Et cum a quodam audisset
eam mortuam, nocte ascendit ad locum ubi sepulta fuit, locum fodit
et extersit de cruore putredinis cadaueris in uestimento suo,- Et
^ Ed. in Act. SS. Boll. Aug. III. p. 733. Abridged from the Vita in MS. Vesp.
A xiv. ^ E, clitancus. Vit. adds : filius Clitgum. " E. soutwallia, * E. regorem.
* om. in E. and Tanner. « Cf. Vit. Patrum, p. 744 ; Vinc. Bell. XV. 97.
De ^ancto Colftitio. 191
reuersus ad cellam cum nimis feteret, improperans cogitacioni sue
dixit: 'Ecce desiderium quod querebas; habe illud, saciare ex eo;'
et sic cas(tigabat se in illo fetore, usquequo cessaret ab eo sordidis-
sima impugnacio.]
% De sancto Colfrido abbate et confessore^.
VEnerabilis Benedicti cognomine Biscop virtute et industria ac 5
religione rex Egfridus non modicum delectatus, terram quam
ad construendum monasterium ei donauerat, quadraginta familiarum
possessione augmentare curabat; ubi missis monachis decem et
octo, et abbate Colfrido ibidem constituto, anno domini sexcentesimo
septuagesimotertio monasterium beati Pauli apostoli construxit, in 10
loco qui vocatur Girwin super ripam Tyne fluminis ad austrum —
modo vero larwe appellatur et a paucis monachis cenobii dunel-
mensis 'inhabitatur. Constructum erat illud monasterium quarto
anno a fundatione monasterii sancti Petri super ripamWere fluminis,
ea dumtaxat ratione vt vna vtriusque loci pax et concordia, eadem 15
perpetua familiaritas conseruaretur inter illa loca, et gratia ; vnoque
sub abbate vtriusque cenobii fratres quandoque deo militabant, vt
sicut corpus a capite per quod spirat non potest auelli, caput corporis
sine quo non viuit nequit obliuisci, ita nullus hec monasteria primo-
rum apostolorum fraterna charitate coniuncta aliquo ab inuicem 20
temptaret disturbare conatu. Seruiebant autem deo fratres in illis
cenobiis Petri et Pauli, secundum Bedam, fratres sexcenti ; et inter
se quinque miliaribus distabant. Colfridus autem industrius per
omnia vir, acutus ingenio, actu impiger, maturus animo, religionis
zelo feruens ; iubente pariter et iuuante Benedicto abbate prefato, 25
cenobium beati Pauli apostoli rexit ; ac deinde vtrique monasterio,
vel, sicut rectius dicere possumus, in duobus locis posito vni mona-
sterio beatorum apostolorum Petri et Pauli, viginti octo annos^
solerti regimine prefuit, cunctaque' que suus predecessor Bene-
dictus egregia virtutum opera cepit, ipse non segnius perficere 30
curauit. Missis Romam monachis tempore Sergii pape, priuilegium *
ab eo pro tuitione sui monasterii instar illius quod Agatho papa
Benedicto dederat, accepit. At vbi post multam regularis obser-
uantie disciplinam, post incomparabilem orandi psallendique soler-
tiam qua ipse quotidianus exerceri non desiit, post mirabilem et 35
coercendi improbos feruorem et modestiam consolandi infirmos, post
insolitam esce potusque parcitatem et habitus vilitatem, . . . ordinato
loco sui alio abbate, Romam proficisci iam decrepitus deliberauit.
Electus itaque Wetbertus in abbatem, commendatoriam epistolam
* T. has the false title De Benedicto abbate et monacho. The life is ex-
tracted from Beda Yita S. Abbatum Wermuth. et Girwen. * E. annis.
" T. om. que. * E. priuiligium.
192 Botia legentia angtte»
pape deferendam per Colfridum transmisit ; cuius tenor talis erat :
' Domino in domino dominorum dilectissimo terque beatissimo pape
Gregorio, Wetbertus humilis seruus vester, abbas cenobii [beatorum] '
apostolorum Petri et Pauli, perpetuam in domino salutem. Gratias
5 agere non cesso dispensationi superni examinis, vna cum fratribus
qui mecum in his locis ad inueniendam requiem animabus suis
suauissimum Christi iugum portare desiderant, quod te nostris tem-
poribus tam glorificum electionis vas regimini totius ecclesie preficere'^
dignatus est, quatinus per hoc quo ipse impleris lumen veritatis et
10 fidei, etiam minores quosque affatim iubare sue pietatis aspergeret.
Commendamus autem tue sancte benignitati, dilectissime in Christo
pater et domine, venerabiles ' patris nostri dilectissimi canos, Colfridi
videlicet abbatis, ac nutritoris tutorisque nostre spiritualis in mo-
nastica quiete libertatis et pacis. Et primum quidem gratias agimus
16 sancte et indiuidue trinitati quod ipse, etsi non sine maximo nostro
dolore, gemitu, luctu ac prosecutione lachrymarum a nobis abiit, ad
sue tamen diu desiderate quietis gaudia sancta peruenit, dum ea que
iuuenem se adisse, vidisse atque adorasse, semper recordans exul-
tabat, etiam senio defessus beatorum apostolorum deuotus limina
20 repetiit. Et post longos amplius quadraginta annorum labores
curasque continuas quibus monasteriis regendis incomparabili vir-
tutis amore prefuit, quasi nuper ad conuersationem vite celestis
accitus, vltima confectus etate et prope iam moriturus, rursus incipit
peregrinari pro Christo, quo liberius prisca sollicitudinum secularium
25 spineta, camino spirituali feruens compunctionis ignis absumat.
Deinde etiam paternitati vestre supplicamus vt, quod nos* facere
non meruimus, vos erga illum vltime pietatis seduli munus expleatis ;
pro certo scientes quia, etsi vos corpus habetis ipsius, et nos tamen
et vos deo deuotum eius spiritum, siue in corpore manentem seu
30 carneis vinculis absolutumj magnum pro nostris excessibus apud
supernam pietatem intercessorem habemus et patronum etc' Col-
fridus autem in itinere versus Romam, apud Lingonas in ecclesia
beatorum Geminorum martyrum honorifice sepultus est. Erat autem,
quando obiit, annorum septuagintaquatuor, abbatis officium ministrans
35 annis trigintaquinque. Cui ne ' prisci morem rigoris vel etatis vel
infirmitatis vel itineris vnquam minueret occasio, ex die quo de
monasterio suo profectus abiit vsque ad diem quo defunctus est,
exceptis canonicis horis, quotidie bis psalterium ex ordine decan-
tauit ; etiam cum ad hoc per infirmitatem deueniret vt equitare non
40 valens feretro caballario veheretur, quotidie missa cantata salutaris
hostie deo munus offerret, excepto vno quo occeanum nauigabat, et
tribus ante exitum suum diebus. Obiit autem septimo kal. octobris,
anno domini septingentesimo sextodecimo. " Illis diebus Naitanus,
* so T. ; om. in E. * E. proficere. ' E. venerabilis. * E. nos quod.
« T. E. nec. « Ex Beda Hist. eccl. V. 21.
De ^ancto Colftino» 193
rex Pictorum, Colfrido abbati nuncios misit, in regiilis paschalis ob-
seruantie et de modo tonsure clericorum edoceri per litteras postu-
lans ; sed et arciiitectos sibi mitti petiit. Cui idem abbas architectos
misit qui iuxta morem Romanorum ecclesiam de lapide fabricare
possent ; simul et litteras, talia continentes : * Domino excellentis- 5
simo et gloriosissimo regi Naitano, Colfridus abbas, in domino salutem.
Catholicam sancti pasche obseruantiam, quam a nobis, rex deo
deuote, religioso studio quesisti, iuxta quod ab apostolica sede didi-
cimus, tuo desiderio libentissime satisfacere^ satagimus. Scimus
namque celitus ecclesie sancte donatum, quotiens ipsi rerum domini lo
discende, docende, custodiende veritati operam impendunt. Nam et
vere omnino dixit quidam secularium scriptorum, quia felicissimo
mundus statu ageretur, si vel reges philosopharentur, vel regnarent
philosophi. Quod si de philosophia huius mundi vere intelligere, de
statu hulus mundi merito diligere potuit homo huius mundi ; quanto- 15
magis ciuibus patrie celestis in hoc mundo peregrinantibus optandum
est et totis viribus animi supplicandum, vt, quo plus in mundo quique
valent, eo amplius eius qui super omnia est iudicis mandatis auscul-
tare contendant, atque ad hec obseruanda secum eos quoque qui sibi
commissi sunt, et ^ exemplis simul et auctoritate instituant. Tres sunt 20
ergo regule sacris indite litteris, quibus pasche celebrandi tempus
nobis prefinitum, nulla prorsus humana licet auctoritate mutari;
e quibus due in lege Moysi diuinitus statute, tertia in euangelio ' per
effectum dominice passionis et resurrectionis adiuncta est. Precepit
enim lex vt pascha primo mense anni, et tertia eiusdem mensis a»
septimana, id est a quintadecima die vsque ad vicesimam primam,
fieri deberet ; additum est per institutionem apostolicam ex euan-
gelio, vt in ipsa tertia septimana diem dominicam expectare atque in
ea temporis paschalis initium tenere debeamus. Quam videlicet
regulam triformem quisquis rite custodierit, nunquam in annotatione 30
festi paschalis errabit. Verum si de his singulis enucleatius ac latius
audire desideras ; scriptum est in Exodo, vbi liberandus de Egypto
populus Israel primum pascha facere iubetur, quia dixerit dominus ad
Moysen et Aaron : " Mensis iste vobis principium mensium primus
erit in mensibus anni. Loquimini ad vniuersum cetum filiorum 35
Israel et dicite eis: Decima die mensis huius tollat vnusquisque
agnum per familias et domos suas." Et paulopost : " Et seruabitis
eum vsque ad quartamdecimam diem mensis huius, immolabitque
eum vniuersa multitudo filiorum Israel* ad vesperam." Quibus
verbis manifeste constat quod ita in obseruatione paschali mentio ' fit 40
diei quartedecime, vt' non tamen in ipsa die quartadecima pascha
fieri precipiatur ; sed adueniente tandem vespera diei quartedecime,
id est quintadecima luna, que initium tertie septimane faciat, in celi
' Bed. patefacere. * «/. om. * E. euagelio. * om. in T. ' T. E.
mensis. * T. E. et.
194 Jl3oua LegenDa anglie»
faciem prodeunte, agnus immolari iubeatur ^ ; et quod ipsa sit nox
quintedecime lune, in qua percussis Egypciis, Israel est a longa serui-
tute redemptus. " Septem, inquit, diebus azima ^ comedetis." Quibus
item verbis tota tertia septimana eiusdem primi mensis decernitur
5 solempnis esse debere. Sed ne putaremus easdem septem dies a
quartadecima vsque ad vicesimam esse computandas, continuo
subiecit : " In die primo non erit fermentum in domibus vestris ;
quicunque comederit fermentum, peribit anima illa de Israel, a
primo die vsque ad diem septimum," et cetera, vsque dum ait : " In
10 eadem ipsa die educam exercitum vestrum de terra Egypti." Pri-
mum diem ergo azimorum appellat eum in quo exercitum eorum
esset educturus de Egypto. Constat autem quia non quartadecima
die, in cuius vespera agnus est immolatus, et que proprie pascha siue
phase^ dicitur; sed quintadecima sunt educti de Egypto, sicut in
15 libro Numerorum apertissime scribitur "Profecti igitur de Ramesse
quintadecima die mensis primi, altera die phase ' filii Israel in manu
excelsa." Septem ergo dies azimorum, in quarum prima eductus est
populus dei de Eg^rpto, ab inicio, vt diximus, tertie septimane, hoc
est, quintadecima die mensis primi, vsque ad vicesimam primam
20 eiusdem mensis diem completam computari oportet. Porro dies
quartadecima extra hunc numerum separatim sub pasche titulo pre-
notatur, sicut Exodi sequentia patenter edocent, vbi dictum est:
" Primo mense, quartadecima die mensis, comedite azima vsque ad
diem vicesimam primam eiusdem mensis ad vesperum. Septem
25 diebus fermentatum non inuenietur in domibus vestris." Quis non
videat, a quartadecima vsque ad vicesimam primam, non septem
solummodo, sed octo potius esse dies, si et ipsa quartadecima annu-
meretur ? Sin autem, vt diligentius explorata scripture veritas docet,
a vespera diei quartedecime vsque ad vesperam vicesime prime com-
30 putauerimus, videbimus profecto quod ita dies quartadecima vesperam
suam in festi paschalis initium prorogat *, vt non amplius tota sacra
solempnitas quam septem tantummodo noctes cum totidem diebus
comprehendat. Veraciter ergo agitur ebdomada* que a vespera quarte-
decime diei incipit et in vespera vicesime prime completur. Post-
35 quam vero pascha nostrum immolatus est Christus", diemque nobis
dominicam, que apud antiquos vna vel prima sabbati, siue sabbatorum
vocatur, gaudio resurrectionis sue fecit esse solempnem ; ita hanc apo-
stolica traditio festis paschalibus inseruit vt nichil omnino "^ de tempore
pasche legalis preocupandum, nichil minuendum esse decerneret;
•40 quin potius statuit vt expectaretur iuxta preceptum legis idem
primus anni mensis, expectaretur quartadecima dies illius, expecta-
retur vespera eiusdem. Et cum hec dies in sabbatum forte incideret,
toUeret vnusquisque agnum per familias et domos suas, et immolaret
^ E, iubebatur. ^ T. azimam, ' E. pasche. * T. prerogat. ' E.
ebdomoda, ° £. christis. ^ al, omnimodis.
De ^ancto Colftitjo. 195
eum ad vesperam, id est, prepararent omnes ecclesie per orbem, que
vnum catholicum ^ faciunt, panem et vinum in misterium carnis et
sanguinis agni immaculati, qui abstulit peccata mundi ; et precedente
congrua lectionum et orationum solempnitate, offerrent hec domino
in spem future sue redemptionis. Ipsa est enim eadem nox in qua 5
de Egypto per sanguinem agni israelitica plebs erepta est ; ipsa in
qua per resurrectionem Christi liberatus est a morte eterna populus
omnis dei. Mane autem illucescente " die dominica, primam paschalis
fasti diem celebrarent. Ipsa est enim dies in qua resurrectionis sue
gloriam dominus multiphario pie reuelationis gaudio discipulis pate- i o
fecit ; ipsa prima dies azimorum de qua multum distincte in Leuitico
scriptum est. Si ergo fieri posset vt semper in diem quintum-
decimum primi mensis, id est, in lunam quintamdecimam, dominica
dies incurreret, vno semper eodemque tempore cum antiquo dei
populo, quamquam sacramentorum genere discreto, sicut vna eadem- 15
que fide, pascha celebrare possemus. Quia vero dies septimane non
equali cum luna tramite procurrit, decreuit apostolica traditio, que
per beatum Petrum Rome predicata, per Marcum euangelistam et in-
terpretem ipsius Alexandrie confirmata est, vt adueniente primo
mense, adueniente in eo vespera diei quartedecime, expectetur 20
etiam dies dominica, a quintadecima vsque ad vicesimamprimam
diem eiusdem. In quacunque enim harum inuenta fuerit, merito in
ea pascha celebrabitur: quia nimirum hec ad numerum pertinet illa-
rum septem dierum quibus azima celebrari iubetur. Itaque fit vt
semper pascha nostrum aliquem * illorum septem dierum azimorum 25
legalium teneat. NuIIus ergo nos arguere poterit quod non recte
dominicum pasche diem, quem de euangelio suscepimus, in ipsa
quam lex statuit tercia primi mensis ebdomada celebremus. Cuius
obseruantie catholica ratione patefacta, patet econtrario error irra-
cionabilis eorum qui prefixos in lege terminos, nulla cogente necessi- 30
tate, vel anticipare, vel transcendere presumunt. Cum enim a
vespera diei tertiedecime vigilias sancte noctis celebrare incipivmt,
claret quod illam in exordio sui pasche diem statuunt* cuius nuUam
omnino mentionem in decreto legis inueniunt; et cum vicesima
prima die mensis pascha dominicum celebrare refugiunt, patet pro- 35
fecto quod illam per omnia diem a sua' solempnitate secernunt
quam lex maiore pre ceteris festiuitate memorabilem sepenumero
commendat : Sicque diem pasche ordine peruerso, et aliquando in
secunda ebdomada totam compleant *, et nunquam in ebdomade tertie
die septima ponant. Rursum qui a sextadecima die mensis sepedicti 40
vsque ad vicesimam secundam pascha celebrandum magis autu-
mant, non minore vtique errore a recto veritatis tramite diuertunt
et veluti naufragia Scille fugientes, in Caribdi[s]^ voraginem submer-
* al vnam catholicam. * E. illucente. ' E. aliquam. * E. statu
» E. suo. " E. complent ' T. E. caribdi.
02
196 Boija legentia anglie»
gendi decidunt . . . Quecumque quoque luna ante equinoctium plena
est, quartadecima videlicet vel quintadecima existens, hec ad prece-
dentis anni nouissimum pertinet mensem, ideoque pasciie celebrando
habilis non est. Que vero post equinoctium vel in ipso equinoctio
5 suum plenilunium habet, in hac absque vlla dubietate, quia primi
mensis est, et antiquos pascha celebrare solitos, et nos vbi dominica
dies aduenerit, celebrare debere, noscendum ^ est. Quod ita fieri opor-
tere illa * nimiro ratio cogit, quia in Genesi scriptum est quod " fecit
deus duo magna luminaria : luminare maius, vt preesset diei, et lumi-
10 nare minus, vt preesset nocti." Sicut ergo prius sol a medio pro-
cedens orientis, equinoctium vernale suo prefixit exortu; deinde
luna, sole ad vesperam occidente, et ipsa plena a medio secuta est
orientis : ita omnibus annis idem primus lune mensis eodem necesse
est ordine seruari, vt non ante equinoctium, sed vel ipso equinoctii
15 die, sicut in principio factum est, vel eo transcenso plenilunium
habere debeat. At si vno saltem die plenilunium tempus equinoctii
precesserit, non hanc primo mensi anni incipientis, sed vltimo potius
preteriti lunam esse ascribendam, et ideo festis paschalibus inha-
bilem, memorata ratio probat. Quod si misticam quoque vos ' in his
20 rationem audire delectat : Prjmo mense anni, qui etiam mensis nouo-
rum dictus est, pascha facere iubemur, quia renouato ad amorem
celestium spiritu mentis nostre, sacramenta * dominice resurrectionis,
et ereptionis nostre celebrare debemus. Tertia eiusdem mensis
septimana facere precipimur : quia ante legem et sub lege promissus,
25 tertio tempore seculi cum gratia venit [ipse qui]°pascha nostrum immo-
laretur, Christus : quia ° tertia post immolationem sue passionis die
resurgens a mortuis, hanc dominicam vocari, et in ea nos annuatim
paschalia eiusdem resurrectionis voluit festa celebrare : quia nos
quoque ita solum veraciter eius solempnia celebramus, si per fidem,
30 spem, et charitatem pascha, id est 'transitum' de hoc mundo ad
patrem, cum illo facere curamus. Post equinoctium veris, pleni-
lunium mensis precipimur obseruare paschalis, vt videlicet primo
sol longiorem nocte faciat diem, deinde luna plenum sue lucis orbem
mundo presentet : quia primo quidem sol iusticie, in cuius pennis est
35 sanitas, id est dominus Ihesus, per resurrectionis sue triumphum
cunctas mortis tenebras superauit, ac sic '' ascendens in celos, misso
desuper spiritu, ecclesiam suam que sepe lune vocabulo designatur,
interne gratie luce repleuit. Post equinoctium quoque, plenilunium
ac quartamdecimam diem, monente euangelio diem dominicum ex-
40 pectantes, pascha nostrum celebramus, vt indicemus nos non cum
antiquis excussum egyptie seruitutis iugum venerari, sed redemp-
tionem totius mundi, que in antiqui dei populi liberatione prefigurata,
in Christi autem resurrectione completa est, deuota fide ac dilectione
* E. tenendum. ' E. illam. ' E. nos. * E. sacram. ° T. E. in
qua. * T. E. Qui ; al. quia. ' E. acsi.
De ^ancto Colftino. 197
colere, vtque resurrectionis etiam nostre, quam eadem die dominica
futuram credimus, spe nos certissima gaudere signemus. — Verum et
tonsuram, de qua pariter vobis litteras fieri voluistis, hortor vt eccle-
siasticam et christiane fidei congruam habere curetis. Scimus enim
quia neque apostoli omnes vno eodemque sunt modo attonsi, neque 5
nunc ecclesia catholica, sicut vna fide, spe et charitate in deum con-
sentit, ita etiam vna atque indissimili * totum per orbem tonsure sibi
forma congruit. Verum tonsure discrimen non nocet, quibus pura
in deum'* fides, et charitas in proximum sincera est. Inter omnes
tamen tonsuras nullam magis sequendam amplectendamque dixerim *o
ea quam in capite suo gestabat ille cui se confitenti' dominus dixit
"Tu es Petrus etc, et porte inferi etc, et tibi dabo etc" Neque
vero ob id tantum in coronam attondemur, quia Petrus ita attonsus
est; sed quia Petrus in memoriam dominice passionis ita attonsus
est, iccirco et nos qui per eandem passionem saluari desideramus, 15
ipsius passionis signum cum illo in vertice, summa videlicet corporis
nostri parte*, gestamus. Et sicut omnis ecclesia signum sancte
crucis in fronte imprimere consueuit, vt* vexilli huius munimine a
malignorum spirituum defendatur incursibus, crebra huius admoni-
tione doce^a^tur" se quoque carnem suam cum vitiis et concupis- 20
centiis crucifigere debere : ita etiam oportet eos qui vel monachi
votum, vel gradum clericatus habentes artioribus se necesse habent
pro domino continentie frenis astringere, formam quoque corone
quam ipse in passione sua spineam portauit in capite, vt spinas et
tribulos peccatorum [nostrorum]^ portaret, id est exportaret et 25
auferret a nobis, suo quemque in capite per tonsuram preferre, vt
se etiam irrisiones et obprobria pro illo libenter ac prompte omnia
sufferre ipso etiam frontispicio doceant ; vt coronam vite eteme,
quam repromisit deus diligentibus se, se semper expectare, proque "
huius perceptione et aduersa se mundi et prospera contempnere 30
signent.' Et post mentionem corone quam Symon Magus fertur
portasse in capite, que ad ceruicem perueniens decurtata erat, in-
tulit : * Gratia te regis eterni longiori tempore regnantem, ad nostram
omnium pacem custodiat incolumem, dilectissime in Christo fili.'
Interpretata in presentia regis et suorum littera et tenore eius, ex- 35
urgens rex de medio optimatum suorum genua in terram flexit, deo
gratias agens quod tale munusculum de terra Anglorum accipere
mereretur.
[MS. Tib. adds : Narraiio ».
Treuerensisarchiepiscopus nomineRusticus operibus sanctisGoaris
uiri dei inuidens, missis ad eum nunciis iniunxit ut ad eius colloquium 40
^ E. indissimile. ' E. domini. ^ E. confitendi. * E. per te. * al.
vt crebro. ' T. E. docetur. "^ so T. ; om. in E. * T. E. pro quo.
» From Vinc. Bell. XXII. 15.
198 ji3ot)a legentia anglie.
festinaret. Cumque ad presenciam episcopi adductus fuisset, uenit
quidam portans in brachio suo infantem [tres noctes habentem] \ Et
ait episcopus uiro sancto : ' Nunc oportet ut ostendas nobis ministerium
tuum si uerum sit an falsum. Precipio tibi per ueram obedienciam
5 ut facias istum infantem nobis utrumque innotescere parentem, ut
credamus tibi quia ex deo es.' Tunc sanctus Goar preces ad deum
cum lacrimis fundens ait : ' Trinitas sancta, te inuoco, atque infans,
in nomine trinitatis te coniuro, ut utrumque nobis tuum edisseras
parentem.* Et respondens infans ait : * Iste Rusticus episcopus est
10 pater meus, et mater mea Afiflagia nuncupatur.' Proiecerat enim eum
mater sua in concham marmoriam ubi paupercule femine solent
infantes suos iactare. Episcopus, hoc audito, cecidit ad pedes uiri
dei et ait : ' Nunc scio uere quia seruus dei es cui scelera mea, omnibus
abscondita, ita tibi per nati mei uerba patefacta sunt.' Tunc sanctus
1 5 ait : ' Heu domine, quare per me miserum et peccatorem tua peccata
hactenus latencia facta sunt manifesta? Melius quidem fuisset
spontanea et secreta coram deo confessio, quam ista contra uotum
tuum ignominiosa publicacio.' Deinde solicite ac benigne monuit
eum ad penitenciam, dicens : ' Quantum saluator noster pius est ad
20 remittendum, tantum nos oportet paratos esse ad penitendum. Ego
autem, in quantum pietas diuina me exaudire et uitam dignabitur con-
donare, septem annis penitenciam pro te, compellente fraterna
caritate, iam decreui facere.']
^ De sancto Columba abbate et confessore^.
A Nno siquidem domini quingentesimo sexagesimo quinto venit
25 -^^ de Hibernia presbiter et abbas insignis, sanctus Columba,
Britanniam, predicaturus verbum dei Septemtrionalibus Pictis, qui
arduis montibus ab australibus eorum sequestrati sunt regionibus.
Nam Australes Pictos multo ante tempore Ninianus, episcopus
sanctus, ad fidem conuertit. Sanctus itaque Columba gentem illam
30 verbo et exemplo ad fidem conuertens, insulam nomine Hii ab eis
accepit, in qua et monasterium construxit : vbi et ipse sepultus est
cum esset annorum septuaginta septem, post triginta quatuor ^ annos
ex quo Britanniam predicaturus adiit. Habere autem solet ipsa
insula rectorem semper abbatem, cuius iuri * et omnis prouincia, et
35 ipsi etiam episcopi, ordine inusitato, debeant esse subiecti : iuxta
exemplum primi doctoris illius, qui non episcopus, sed abbas extitit.
Erat enim vir vite venerabilis et beate memorie, monasteriorum
pater et fundator Columba, qui non solum ab infantia deo donante
* per triduum mortuum crossed out. * Ed. Colgan II. p. 332 ; abridged
from Adamnan's Vita; the beginning from Beda H. E. III. 4. ' In T. duos
crossed out. * E. viri.
De ^ancto Columfia» 199
hoc nomine appellari meruit, sed ante multorum annorum curricula,
spiritu sancto reuelante, prophetice hoc nomine vocatus est. Nam
Brito quidam sancti Patricii discipulus, nomine Macceus ', ita de illo
propheciam edidit : ' In nouissimis, ait, seculi temporibus filius
nasciturus est quidam, cuius nomen Columba, per omnes in- 5
sularum occeani prouintias diuulgabitur, nouissima orbis tempora
clare illustrabit. Erit enim deo charus, et grandis coram ipso erit.'
Hic enim nobilibus oriundus parentibus, quadragesimo quinto etatis
sue anno de Scotia ad Britanniam pro Christo peregrinus venit.
Erat'' enim aspectu angelicus, sermone nitidus, opere sanctus, in- lo
genio perspicax, et consilio magnus. Nullius hore spacium transire
poterat quo non aut orationi, aut lectioni, aut scripturis sanctis', vel
operi sancto incumberet; ieiuniorum quoque et vigiliarum in-
defessis laboribus ita occupatus, vt supra humanam possibilitatem
omnibus virtutibus et laboribus sanctis subderet corpus suum. 15
Cum enim sanctus Oswaldus rex, pridie quam contra Catlonem*
Britonum regem in bellum procederet, in papilione sua [esset]"
dormiens, sanctum Columbam in visu videt forma choruscantem
angelica ; [qui] ' suum regi reuelans nomen, in medio castrorum stans,
eadem castra veste sua fulgida protegebat, dicens : ' Confortare et ao
age viriliter, ecce ego tecum sum : hac sequenti nocte de castris ad
bellum procede, quia hac vice michi dominus donauit vt hostes in
fugam vertantur tui, rege Catlone in manus tuas tradito ; et post
bellum victor feliciter regnaturus reuerterisV Confortatus igitur
Oswaldus, que viderat suis pandit : totusque populus eius post 25
victoriam fidem Christi se suscepturum promisit. Rege vero Catlone
occiso, et optenta victoria, hanc visionem Filbeo ' abbati cum magna
humilitate sanctus Oswaldus, quibusdam sanctis viris presentibus,
enarrauit. Sanctus Columba ab adolescentia sua prophecie spiritu
claruit, ventura predicere, presentibus absentia nunciare, longe 30
acta preuidere consueuit. Totum mundum veluti vno solis radio
collectum, sinu mentis mirabiliter laxato* speculabatur. Abbate
cenobii sancti Cerani cum fratribus obuiam sancto Columbe festi-
nante, puer quidam valde despectus vultu et habitu, et senioribus
displicens, occulte acce[ssit] ", vt vel fimbriam viri dei ipso nesciente 35
tangeret. Quod diuinitus sanctus intelligens, manum post se ex-
tendens, ceruicem pueri tenuit, et ante faciem suam eum statuit,
dicens : ' O fih, aperi os tuum et porrige linguam.' Quam bene-
dicens, ita intulit : ' Hic puer quamuis vobis " vilis habeatur, bonis
tamen moribus animeque virtutibus paulatim accrescet ^*, et sapientia 40
et prudentia preditus, per omnes Scotie ecclesias valde famosus
erit.' Et factum est ita". Cum esset in lona insula, conuocatis
* al. Mocteus ; Ad. Mauctaneus. * E. Erit. ' Ad. scriptioni. * Bed.
Cedualla. * om. * Ad. reuertaris. '^ al. Falbeo. ' E. laxata.
° T. E. accedens. " E. nobis. " E. accresset. " It is S. Erneneus.
200 3i5otja legentia anslie,
fratribus et flexis genibus dixit : ' Nunc intente pro hoc populo et
rege Aidano oremus : hac enim hora ineunt bellum.' Et post
modicum surgens, et in celum respiciens, ait : * Nunc barbaris in
fugam versis, Aidano quamuis infelix, tamen victoria concessa est
5 ei.' Sed et de numero excercitus Aidani trecentos et tres interfectos
vir beatus dixit. Quadam nocte conuocatis ad ecclesiam fratribus
dixit : * Nunc dominum intente deprecemur, nam in hac hora aliquod
inauditum in mundo peccatum perpetratum est, pro quo valde
timenda est iudicialis dei vindicta.' Cum enim postea homo ille
lo miser qui facinus commiserat, ad sanctum veniret Columbam, dixit
vir dei : * Hic homo fratricidium in modum Cayn perpetrauit, et cum
sua matre mechatus est.' Tunc vir ille flexis genibus, omnem peniten-
tiam iuxta sancti preceptum se impleturum * promisit. Cui sanctus :
* Si'duodecim annis inter Britones cum fletu et lachrimis penitentiam
15 egeris, nec ad Scotiam vsque ad mortem reuersus fueris, forsan deus
peccato tuo ignoscet ^' Et conuersus ad fratres ait : ' Hic homo
filius est perditionis, qui quam promisit penitentiam non explebit,
sed mox ad Scotiam reuersus, ab inimicis percussus peribit.' Fac-
tumque est ita : Nam ad Hiberniam regressus ille miser, in manus
20 inimicorum incidens, trucidatur. Cum vice quadam facies viri dei
tanto splendore et rubore esset perfusa, vt a quoquam videri non
posset, quibusdam fratribus dixit : ' Sulphuria de celo, inquit, flamma
super romani iuris ciuitatem, intra Italie sitam terminos, hac hora
effusa est, triaque fere milia virorum, exceptis mulieribus et paruulis,
25 perierunt.' Et ita postea compertum est. Presbiter quidam nomine
Findcanus, quendam nobilem Aidum nomine, in Britanniam secum
adduxit : fuerat enim ille Aidus valde sanguinarius, et multorum
hominum trucidator; qui accito episcopo apud predictum Find-
canum presbiter ordinatus est. Episcopus tamen non est ausus
30 super caput eius manum imponere, nisi prius idem Findcanus suam
capiti eius pro confirmatione imponeret dexteram. Quod egreferens
Columba, dixit: 'Illa manus quam Findcanus contra ius eccle-
siasticum super caput filii perditiouis imposuit, mox computrescet,
et illicite ordinatus, sicut canis ad vomitum reuersus, et hominum
.35 trucidator efFectus, et in fine iugulatus, in aquam cadens submer-
getun' Et ita factum est. Vox enim sancti Columbe in ecclesia
cum fratribus decantantis aliquando per quatuor stadia, aliquando per
octo, incomparabili eleuata modo audiebatur, nec in auribus eorum
qui cum ipso stabant, vox eius modum humane vocis excedebat :
40 sed qui vltra mille passus stabant, quos canebat versiculos per
singulas sillabas distinguebant. Cum vesperas cum fratribus cele-
braret, quidam magi accedentes, in quantum poterant impediebant
eum. Quo comperto, ita vox viri dei in aere instar tonitrui eleuata
est, vt populus intollerabili pauore perterritus staret. Cum quem-
' T. expleturum. * E. ignosset.
De ^ancto Columba, 201
dam diuitem de malis suis corriperet, et ille paruipendens sanctum
subsannaret, vir dei ait : ' Inimici tui periment te in cubiculo tuo cum
meretrice cubantem, et demones ad loca penarum rapient animam
tuam.' Et ita factum est. luuenis adhuc discens, cum vinum in
missa deficeret, assumptam aquam benedixit et in vinum optimum 5
conuertit. Poma cuiusdam arboris amara, benedictione sua in miram
dulcedinem subito versa sunt Diuersorum quoque languores in-
firmorum inuocato Christi nomine sanauit: Nam aut manus pro-
tensione ^, aut aqua ab eo benedicta egroti plures aspersi, aut fimbrie
eius tactu, aut pane benedicto et limphis intincto accepto, plenam lo
credentes salutem recuperarunt. Libri de manu sancti Columbe
scripti, in aquis sepe submersi, dei virtute operante corrumpi nec
ledi vllatenus potuerunt. Deficiente aqua ad baptizandum quen-
dam puerum, facta oratione rupem percussit : et aqua habundanter ^
ebullire cepit. In prouintia Pictorum de quodam fonte audiuit 15
quem plebs gentilis quasi deum venerabatur : Nam de eodem fonte
bibentes aut manus vel pedes lauantes, demoniaca deo permittente
arte percussi, aut leprosi aut lusci aut debiles aut aliis infirmitatibus
detenti erant; ob hoc seducti gentiles diuinum honorem fonti de-
ferebant. Ad quem vir dei accedens, cum inuocatione nominis 20
Christi fontem signans, manus et pedes lauit et cum sociis de aqua
bibit : Ab illo die demonum infestatio a loco illo discessit, et infirmi
multi per eundem fontem sanati sunt. In magna maris tempes-
tate nauigans vir sanctus, eadem hora qua in prora stans extensis
ad celum manibus deum exoraret', dicto citius tempestas sedatur, et 25
tranquillitas redditur. Maleficus quidam coram viro dei de boue
masculo arte diabolica lac expressit : ad presentiam tamen viri sancti
lac illud allatum, in naturam propriam ■• sanguinis mutatur. Per-
secutores ecclesiarum vir dei excommunicauit ; quorum quidam
instinctu diaboli cum hasta irruens, sanctum interficere conabatur. 3°
Quod precauens vnus ex fratribus, et mori pro sancto paratus, eius-
que cuculla indutus, intercessit. Et ecce beati viri vestis', quasi
quedam impenetrabilis lorica, forti impulsione acutissime haste
transfigi non potuit, sed illesa permansit, et qui ea indutus erat,
incolumis illa veste protectus est. Infra annum sceleratus ille hasta 35
transfixus interiit. Cum adhuc iuuenis in Scotia conuersaretur,
sceleratus quidam fugientem puellam persequebatur. Que cum
magistrum beati Columbe in campo legentem vidisset, ad eum
quantocius fugit ; superueniens tamen persecutor puellam lancea
iugulauit. Et ait Columba magistro suo : ' Eadem hora qua interfecte 4°
ab eo puelle anima ad celos ascendit, anima ipsius interfectoris ad
ir^feros descendet.' Et dicto citius cum verbo, sicut Ananias coram
Petro, sic et ille iugulator coram oculis sancti iuuenis corruens,
* E. protentione. * T. abundanter. ^ Ad. exoravit. * E. proprium.
* E. vestes.
202 ii3ot3a Heffenua anglie»
mortuus in terram cecidit. In prouincia Pictorum quendam ple-
beum cum sua familia in fide instruens baptizauit ; pro cuius filio
mortuo genibus flexis deum exorauit, et surgens ad mortuum dixit :
*In nomine domini Ihesu Christi, surge et sta super pedes tuos.'
5 Et redeunte anima ad corpus, tenuit vir dei manum eius, et reddidit
eum patri suo. Magus quidam dixit ad Columbam : * Dicito
michi, Columba, quo tempore proponis nauigare.' ' Tertia, inquit
ille, die deo volente propono nauigare.' ' Non poteris, ait magus,
nam ego ventum tibi contrarium facere, caliginemque vmbfosam
lo superinducere possum.' * Omnipotentia dei, dixit sanctus, omnium
dominatur^ in cuius nomine omnes nostri motus ipso gubernante
reguntur.' Tertia vero die magi gaudere ceperunt, magnam videntes
superinductam caliginem, et contrarium cum tempestate flatum.
Columba tamen inuocato dei nomine nauem intrans, velum contra
15 ventum erigi iussit : et contra flatus aduersos mira nauis velocitate
cucurrit, ventique " contrarii ad votum reuertuntur. Facta autem
siccitate magna, fratres sancti Columbe inito consilio nuper aratum
et seminatum campum cum viri dei candida tunica et libris ab eo
scriptis circuierunt, libros eius aperuerunt et legerunt in ' colliculo
20 angelorum,' vbi aliquando celestis patrie ciues ad consolationem
beati Columbe descendere solebant. Et ecce eadem die pluuia
magna de celo descendit, et siciens prius terra tempore suo dedit
fructum suum. Tribus enim vicibus, inuocato sancti Columbe
nomine, fratribus mare transituris venti' contrarii ad votum pros-
25 perum* sunt conuersi. Presbiter quidam nutritor sancti Columbe,
post missam ad hospitium diuertens, totam inuenit domum suam
clara luce irradiatam : Globum quippe igneum super pueri dor-
mientis faciem stantem vidit. Quo viso, statim intremuit, et pro-
strato in terram vultu spiritus sancti gratiam super alumpnum suum
30 celitus effusam intellexit. Cum a quadam synodo iniuste Columba
excommunicaretur, ad eandem congregationem venit ; quem cum
eminus appropinquantem sanctus vidisset Brendanus, ei assurgens
inclinata facie eum veneratus osculatur. Quem cum aliqui seniores
redarguerent quod excommunicato * reuerentiam talem exhiberet :
36 ' Si vos, ait, videretis ea que michi dominus de isto suo, quem de-
honoratis^, electo manifestare dignatus est, nunquam excommuni-
cassetis quem deus, vestram sententiam non approbando, magis ac
magis magnificat : Igneam et valde luminosam columpnam eum
precedentem vidi, et angelos sanctos comites itineris eius. Hunc
40 itaque spernere non audeo, quem populorum ducem ad vitam
eternam preordinatum video.' His auditis, sanctum Columbam
omnes venerari ceperunt. Morante sancto Columba in Himba
insula, quadam nocte angelum dei, ad se missum, vidit in sompnis,
^ E. dominator. ' T. que que. ' E. T. ventus. * r. in prosperos.
" E. excomunicato. " E. dehoneratis.
De ^ancto Columlia, 203
qui in manu vitreum ordinationis regum habebat librum. Quem
cum Columba de manu angeli accepisset, ab eo iussus legere cepit.
Qui cum secundum quod in libro erat Aidanum regem ordinare
recusaret, quia magis alium fratrem^ diligeret, subito angelus ex-
tendens manum sanctum percussit flagello, cuius liuoris signum * 5
in eius latere omnibus diebus vite sue permansit, dicens : ' Pro certo
scias quia ad te a deo missus sum, vt iuxta verba que legisti in
regem ordines Aidanum. Quod si iterum obtemperare nolueris',
iterato te percutiam*.' Aidanum igitur ad lonam insulam venientem,
in regem, sicut iussus erat, ordinauit. In insula lona remotiorem 10
ab hominibus ' locum aptum ad orationem quesiuit : ibidemque cum
orare cepisset, subito videt contra se tetram et nigerrimam demonum
cum ferreis verubus aciem instaurari ' : Qui, sicut ei per spiritum
reuelatum erat, monasterium eius inuadere et multos fratrum iugu-
lare volebant. Sanctus enim, contra eos virtute orationis fortiter 15
dimicans, innumerabiles tamen vnus vincere non poterat, nec de
insula repellere valebat : donec angeli dei in adiutorium eius venirent ;
quorum timore demones perturbati, a loco illo fugere sine mora
coacti sunt. Demones enim ad aliam insulam accedentes, fratrum
monasteria inuadunt, et pestilentes morbos inferentes nonnullos 20
occidunt. Quidam faber ferrarius nomine Columbus, elemosi-
narum operibus satis intentus et ceteris iusticie actibus plenus, cum
in extremis langueret; sanctus Columba fratribus ait: 'Columbus
non incassum laborauit, qui de operibus manuum suarum premia
felix comparauit eterna. Ecce enim nunc anima eius ad ceh gaudia 25
ab angelorum caterua exaltari meruit,' Vir dei oculos ad celum
dirigens, astantibus ait : * Felix mulier et deo placens, cuius animam
in paradisum ab angelis deferri vidi ! * Eadem vero die anno reuo-
luto Columba cuidam fratri dixit : ' Ecce mulier de qua te presente
preterito dixeram anno, nunc mariti sui in aere obuiat anime, et 30
cum angelis contra aduersarias pro ea belligerat potestates. Quorum
adiutorio, eiusdem hominis iusticia sufTragante, a potestate demonum
erepta, ad eterne felicitatis locum anima ipsius est perducta.'
Vidit iterum subito celum apertum et innumerabilium choros ange-
lorum sancti Brendani^ animam suscipientium, quorum luminosa 35
et incomparabili claritate totus eadem hora illustratus est mundus.
Dixit iterum Columba fratribus : ' Me hodie, inquit, licet indignus*, ob
venerationem anime sancti Columbani episcopi laginensis celebrare
oportet, que hac in nocte inter sanctos angelorum choros eleuata,
vltra siderea' celorum spatia ad paradisum ascendit.' Vir dei 40
collectis in vnum fratribus dixit : * Nunc, inquit, ad orationem con-
fugientes monachis abbatis Congelli auxiliemur, hac in hora in stagno
* Ad. Eogenanum fratretn eius. ' Ad. liuorosum vestigium. ' E. volueris.
* E. percutiet. * T. otnnibus. ' T. E. instaurare ; Ad. preliari. ' T.
brendeni ; Ad. Brendini. * Ad. i. sim. » E. sidera.
204 iBotja legentja anglie,
submersis. Ecce enim hoc momento in aere contra malignos spiritus
bella mouent, animam cuiusdam hominis* cum eis dimersi eripere
satagunt^ omni nisu.' Post lachrimosam et prolixam orationem
sanctus exurgens hilari vultu : ' Christo, ait, gratias agite : nunc
5 enim sancti angeli sanctis obuiantes animabus, et ipsum hominem
ereptum ab infestatione demonum quasi victores liberarunt bella-
tores.' Alio tempore vir sanctus dixit fratribus : ' Properemus,
inquit, sanctis obuiam angelis, qui ad perferendam cuiusdam gentilis
animam nos illuc vsque peruenientes expectant, vt ipsum, naturale
lo bonum per totam vitam vsque ad extremam senectutem conser-
uantem, priusquam moriatur baptizemus.' Et in quantum potuit
festinans, venit ad locum ; vbi senex, nomine Emchatus, audiens ab
illo verbum dei et credens, baptizatur, et continuo letus et securus
cum angelis obuiantibus ad dominum migrauit. Sed et filius eius
1 5 cum tota familia baptizatus fidem Christi suscepit. Vir sanctus in
tugurio suo dum scribens sederet ; subito eius immutatur facies, et
. hanc puro de pectore promit vocem, dicens : * Auxiliare, auxiliare.'
Et vocatis fratribus dixit : ' Angelus domini qui nunc inter nos
stabat, iussus est a domino * vt vni ex fratribus de summo culmine
20 domus lapso cito subueniret, que in Roboreti monasterio fabricatur.'
Et subdit: 'Valde admirabilis et pene indicibilis est angelici volatus
pernicitas, fulguris, vt estimo, celeritati parilis. Nam ille celicola
qui hinc a nobis nunc, illo viro labi incipiente, auolauit, quasi in ictu
oculi, priusquam terram tangeret subueniens, eum subleuauit, nec
25 vllam fracturam aut lesuram ille qui cecidit sentire potuit. Quam
stupenda hec* velocissima et oportuna subuentio, que dicto citius,
tantis maris et terre interiacentibus spaciis, tam celerrime valuit
consummari ! ' ^ Roboreti autem monasterium quod lingua Scoto-
rum Armach", hoc est 'Campus roborum,' id est 'quercuum,'
30 in Hibernia est ; Columba vero in Britannia tunc extitit. Quo-
dam die vir sanctus in montis fastigio, manibus oculisque in celum
erectis orare cepit : et ecce subito res miranda apparuit, quam quidam
secretius explorans, non sine permissu dei, oculis corporalibus
videre promeruit. Sancti . enim angeli celestis patrie ciues, mira
35 peruolantes pernicitate, sanctum virum orantem albatis vestibus in-
duti circumsteterunt ; et post aliquam cum beato viro moram illa
celestis caterua, quasi se exploratam sentiens, ad summa celorum
quantotius'' reditum maturauit. Columba ad monasterium rediens,
ne cuiquam quod viderat reuelaret ipso viuente, cum grandi com-
40 minatione fratri illi interdixit. Sancto Columba sacris misteriis
insistente, quendam igneum globum et valde luminosum de vertice
sancti ante altare stantis et sacram oblationem consecrantis, tam
' Ad. hospitis. '^ Ad. conantes. * Ad. Angelo d. qui nunc inter vos
stabat, iussi. * E. ac ; T. hec. ' added. ° r. Darmach, cf. Beda III. 4.
' E. quam totius.
De ^ancto Columtja. 205
diu ardentem et ' instar columpne sursum ascendentem quidam vidit,
donec sacra solennia misse consummata essent. Alio tempore
cum sanctus in Himba esset insula, gratia spiritus sancti super eum
abunde effusa per triduum mansit, ita vt per tres dies et noctes intra
obseratam* et repletam celesti claritate domum manens, nullum 5
ad se accedere permitteret, neque manducans neque bibens. De
qua domo immense claritatis radii per rimulas valuarum et clauium
foramina erumpentes, nocte videri poterant. Carmina quedam spiri-
tualia et ante inaudita decantauit, et multa occulta, vt postea retulit,
ab exordio mundi, et archana videbat ; scripturarum obscura sacrarum 10
et difficilia plane' et luce clarius aperta cordis oculis patebant*.
Factum est autem in lona ' insula vt facies sancti Columbe subita et
mirifica hilaritate effloreret, oculosque ad celum eleuans, incom-
parabili repletus gaudio letificabatur. Et post modicum interuallum
illa delectabilis et suauis leticia in magnam mestitiam conuersa est. 15
Duobus autem fratribus causam tante leticie vix extorquentibus, ait :
* Vsque in presentem, inquit, diem, peregrinationis mee in Britannia
ter deni completi sunt anni; interea multis antea diebus a domino
meo deuote postulaui vt in fine huius presentis tricesimi anni de
meo incolatu me absolueret et ad celestem patriam euocaret '. Hec ao
vtique fuit causa leticie mee: Angelos enim sanctos de excelso
throno '^ vidi missos ad meam animam obuios de came educendam.
Sed ecce nunc subito retardati, vltra nostre insule fretum stant*
in rupe, volentes ad me de corpore euocandum apropiare, sed
propius accedere non permittuntur, mox excelsa celorum repetentes. 35
Dominus vero, quod michi totis viribus roganti donauit, vt in hac
die ad ipsum de mundo transirem; multarum magis ecclesiarum
pro me orationes exaudiens, dicto citius immutauit': Quibus ex-
orantibus ecclesiis sic a domino donatum est vt, quamuis contra
meam voluntatem, quatuor ab hac die michi in came manenti super- 30
addantur anni. Hec michi talis mesta est" retardatio, et^** hodierne
tristitie non immerito causa fuit.' Completis enim quatuor annis,
subita emigratione, nulla precedente corporis molestia, cum sanctis
angelis ad dominum letus emigrauit '". Appropinquante exitus sui
hora, circa mediam noctem surgens ad ecclesiam pergit, et iuxta 35
altare flexis in oratione genibus procumbit. Diormicius vero
minister eius tardius prosecutus, totam intrinsecus ecclesiam an-
gelica luce circa sanctum repleri videt. Illo appropinquante lux
eadem otius recessit, et allatis Iucei"nis, sanctum ante altare re-
cubantem ^'^ fratres inuenerunt, et ipsis presentibus continuo spiritum 40
exalauit. Eadem hora monachus quidam in Hibernia, lonam
insulam, quam nunquam corpore viderat, angelorum claritate in
^ T. E. ad. » T, obserratam. ' Ad. plana. * E. patebit. » E. ioua.
• Ad. avocaret. ■" T. trono. * T. E. stantes. ' T.E. intimauit
in Ad. " Ad. emigrabo ; T. corrected. '* E. recubante.
10
om.
206 ji^otia legetma anglie»
spiritu irradiatam vidit, totaque aeris spacia angelorum luce illus-
trata, et suauia cantica audiuit, hora egressionis anime sancti
Columbe inter angelos ad celos ascendentis. Quidam alius frater
capture piscium operam dans, subito totum aeris spacium claritate
6 inefFabili illustratum vidit. Et ecce quasi quedam pergrandis ignea
apparuit columpna, que in illa media nocte sursum ascendens*,
sicut meridianus sol ita ^ mundum totum illustrare videbatur. Obiit
autem venerabilis abbas Columba in insula lona quinto idus lunii,
et in monasterio fratrum cum honore sepelitur. Est autem scien-
10 dum quod Hibernia proprie Scotorum est patria : antiquitus igitur
Scotia pro Hibernia sepius scribi solet, sicut hic in vita sancti
Columbe diligenter intuentibus apparet; et etiam venerabilis Beda
' de gestis Anglorum ' multis in locis Hiberniam exprimere volens,
Scotiam scripsit.
[MS. Tib. adds : Narratio ».
15 Clericus quidam apud Lugdunum in uisione noctis uidit quandam
uallem sub quodam monte, super quam ciuitas quedam pulcherrima
sita erat, ut qui eam uideret de aspectu illius saciari non posset.
Circa pedem montis fluuium currentem uidit, et in ripa duodecim
pauperes in flumine uestes suas lauantes. Inter quos erat quidam
20 ueste candidissima indutus multum aliis dissimilis, qui in tunicarum
suarum ablucione illos iuuabat et postquam adiuuerat unum, ibat
adiuuare alium. Tunc clericus accedens ad illum dixit : * Que gens
estisuos?' Quiait: * Isti pauperes homines sunt penitenciam agentes
et se a peccatis suis lauantes, et ego filius dei Ihesus Christus sum,
25 sine cuius auxilio nec isti nec alii benefacere possunt. Ciuitas hec
quam uides paradisus est ; et quando quis tunicam suam lauerit, id
est penitenciam peregerit, in illam intrabit.* Cumque euigilans Cis-
tercium ueniret, inuenit locum incultum et desertum, et fratres inter
bestias conuersantes, et uisis abbate et conuentu, omnes tunicas
30 suas lauantes se uidisse recognouit ; et in monachum susceptus non
multo post prior factus est.]
1[ De sancto Columbano abbate et* confessore ".
BEatus Columbanus in Hibernia insula in occeano sita, quam
Scotorum gens inhabitat, ortus est. Hibernia enim antiquitus
Scotia dicta est ; de qua gens Scotorum Albaniam, Britannie Maiori
35 proximam, que ab euentu modo Scotia dicitur, inhabitans, originem
duxit et progressum habuit. Cum autem genitrix Columbani esset
1 E, accendens. * E. solita. » cf. Vinc. Bell. XXV. 106. « T.
omits et confessore. * Abridged from the Vita by lonas, in Mabillon II,
Messingham Flor. Ins. SS. 219-339, Fleming CoU. Sacra; Surius has a modified
text.
De ^ancto Columijano. 207
grauida, subito per intempestam noctem sopore depressa, vidit de
sinu suo rutilantem solem et nimio fulgore micantem procedere et
mundo magnum lumen prebere. Quam visionem cum cuidam sancto
enarrasset, responsum accepit : se egregie indolis vtero tenere virum,
qui et sue saluti vtilia, et proximorum vtilitati prouideret oportuna. 5
Nato itaque puero, et litteris commendato ; cum multis floreret vir-
tutibus, cepit contra eum antiquus hostis letifera tela laxare et puel-
larum in eum amores suscitare. Sed cum tantis telis vndique se
vrgeri conspiceret, peregre proficisci ', quo deo placeret, disposuit, ne
frustrato labore quem in scientiis variis desudauerat, in seculi illece- 10
bris occuparet[ur] '. Venit igitur ad cellam cuiusdam religiose femine,
et propositum suum [ei]' studiose reserare curauit. Cui illa: *Tu
adolescentie flammis exestuans, dum natale solum incolis, ad fragiles
voces velis nolis fragilitate attrahente aures accomodans, visitare * te
femineos sexus libere credis*? Non reminisceris, suasu Eue Adam 15
delapsum, Sampsonem a Dalida ' seductum, Dauid a pristina iusticia
pulchritudine Bersabee corruptum, sapientissimum Salomonem muli-
erum amore deceptum? Perge, o iuuenis, perge et evade^ ruinam
per quam multos comperis corruisse ; declina viam que inferi ducit
ad valuas.' Huiusmodi ergo dictis stimulatus, sodalibus et matri ao
valedixit, et obstantem matrem in limite hostii postulat vt se ire
sinat, dicens : ' Nonne audisti, mater, inquit, quia qui amat patrem
aut matrem plus quam me, non est me dignus ? ' Illa vero eiulans et
pauimento prostrata, illum abire se permissuram' denegat. IUe
limitem matremque transiliens, poscit vt letetur, illum nunquam 25
deinceps in hac vita visura. Et veniens ad quendam religiosum
nomine Senilem, in sanctarum scripturarum scientia ab eo infor-
matur. In monasterio Benechor sub abbate Congello monachus
effectus, in omni sanctitate multis annis vixit. Vicesimo enim
etatis sue anno, electis duodecim fratribus, ad littus maris accessit, 30
et nauigio transuectus ad Galliam prospere peruenit. Vbique vero
verbum dei seminans; si quis fratrum proprium aliquid vsurpare
temptasset, a ceterorum consortio segregatus, penitentie vltionem
passus est ; nullus asperum sermonem proferre audebat : ita vt in
humana conuersatione angelicam ducerent vitam. Tanta namque in 35
beato viro gratia refulsit, vt vbicumque moraretur, omnium animos
ad religionis cultum inclinaret. Venit autem ad Sigibertum regem
Austrasiorum et Burgundionum, et honorifice ab eo susceptus, here-
mum nomine Vosagum ab eo petiit : qua liberaliter concessa, monas-
terium ibidem construxit. Vnum enim e fratribus cum subito vis 40
febrium * flagellaret, et nulla alimentorum solatia preter corticum et
herbarum pabula haberent; facto ieiunio ab omnibus triduano et
orationibus, ex insperato conspiciunt virum quendam, panibus et
■ * E. proficissi. ' T. E. occuparet. ' om. in E. * E. insitare. * T. E.
credes. ' al. DalUa. ^ £. vade. ' £. promissuram. ' £. febirmn.
2o8 Botja leffenna ^mlit
pulmento equos oneratos habentem, ante fores astare. Oblatis autem
viro dei que attulerat, illum pro coniuge sua dominum deprecari
suppliciter rogat, quam per annum tantus ignis febrium vexabat vt
morti appropinquare videretur. Cumque ille cum suis orationem
5 complesset, mulier illa perfecte sanitati reddita, gratias deo agebat.
Nec multo post nouem transierant dies^ quo vir domini cum suis
non alias dapes caperet quam arborum cortices et herbas. Monitus
est ergo abbas quidam diuinitus vt famulo dei Columbano in heremo
consistenti necessaria confestim deferret. lubet abbas celerarium
10 omnia que parare posset beato* Columbano baiulare. Oneratis ergo
vehiculis cum ad heremum venisset, hoc in corde monachus dixit vt
si iter quod ceperat dei esset imperium, premissis equis imperantis
potentia viam aperiret. Nec mora, iter ignotum equi arripientes,
vsque ad fores viri dei peruenerunt. Receptis autem muneribus vir
15 dei gratias deo retulit; et monachus rediens rem gestam fratribus
enarrauit. Cepit exinde frequentia populi sanitatis recuperande
gratia ad eum concurrere, quorum vota diuino fultus auxilio ad-
impleuit. Vir dei solus per deserta gradiens vidit duodecim lupos
sibi appropinquare et dextera ^ leuaque medium se astare. Cumque
20 ille constans nil timeret, eo relicto heremi secreta latibula petebant.
Rursum heremi vasta penetrans, vrsum [in] * rupe quadam repertum
absque reditu abire iussit. In qua rupe soli orationi vacans, incredi-
bili abstinentia corpus suum macerauit : agrestium herbarum exigua
mensura vel pomis heremi vescebatur ; aquamque ad sedandam sitis
25 ariditatem de rupe, vsque hodie fluentem, manare suis precibus
effecit. Monasterium Luxouium ^ et aliud nomine Fontanas, con-
struxit, et fratrum cateruam magnam in illis adunauit. Audito
autem quod in Luxouio cenobio fratres variis morbis afflicti essent,
nec plures sani remansissent * quam qui egrotis ministrare possent ;
30 illuc ergo veniens, imperat vt omnes surgant atque messem in area
virga cedant. Qui statim nullo doloris vestigio remanente surgentes,
iussa patris implere curabant. Irruebant messis tempore ventorum
turbines cum vehementia ymbrium, nec omnino nubila celi terris dare
pluuiam quiescebant. Et cum fratres iussu viri dei inter diffusionem
35 ymbrium, ipso in medio eorum labori insistente, segetem falce se-
carent, ymber a segete fugiens per reliquas patrie plagas se vndique
diffundebat, nec, quousque messis tota coUigeretur, sola pluuiarum
gutta super terram Columbani stillare videbatur. Quidam dux nobilis
nomine Waldelenus, liberis carens, cum vxore sua Flauia'' venit ad
40 virum dei, dicens se multis opibus abundare, sed cui hereditatem
post obitum relinqueret non habere. Cui vir sanctus ait : ' Si, inquit,
voti vestri est vt largitoris donum eius nomini consecretis michique
^ T. dies crossed out, another word not visible ; E. anni. ' E. bono ; T.
beato. * T. dextra. * so T. ; om. in E. " E. luxonium. 1 » T. reman-
sisse. ^ E. flania.
De ^ancto Columfjano. 209
ex lauacro suscipiendum tradatis, pro vobis ego clementiam domini
implorabo, vt non solum eum quem domino voueritis habeatis, verum
etiam quantos volueritis liberos suscipiatis.* Quo promisso, mulier
concepit, iilium peperit, et ad virum dei illum destinauit. Quo
baptizato, Donatum nomen imposuit, et matri ad nutriendum remisit. 5
Hic postea in eodem cenobio monachus factus, et sapientia et vir-
tutibus imbutus, Vesontionis episcopus factus est, et monasterium
nomine Palacium construens monachos introduxit. Alterum filium,
et filias duas dux idem postea genuit ; post cuius obitum vxor sua
monasterium puellarum in vrbe Vesontione fundauit et possessionibus lo
variis dilatauit. Cum vir dei cirotechas^ quas ad operis laborem
habere solebat ante fores refectorii deposuisset, conius aduolans
vnam ex eis rostro ferens abstulit. Querentibus inter se fratribus
quis illam^ abstulisset, Columbanus ait quod nuUus alius hoc pre-
sumpsit nisi auis que ab archa Noe dimissa non rediit ; addiditque, 13
nuUo modo se pullos suos alituram, si rapax furtum celeri* volatu
non deferret. Confestim coruus aduolans furtum rostro reportat, et
ferocitatis oblitus vltionem expectat ; quem vir sanctus abire imperat.
Cum minister refectorii tracto serraculo in vas quoddam latum
liquorem currere faceret, beati Columbani imperio vnus e fratribus ao
vocauit illum. At ille, obedientia feruens, meatum reserare oblitus
cucurrit ad patrem, serraculum, quod duciculum vocant, manu de-
ferens. Postquam autem quod voluit -vir dei sibi reserasset, ad
cellarium festinus rediit, nichil in dolio* repperit, sed intuitus vas
illud latum suppositum, ceruisiam supra creuisse nec minimam stillam 35
foris cecidisse vidit; et crederes vas geminatum esse, ac qualis et
quanta rotunditas infra vas erat, tantum in altum excreuisse clarum
fuit. Cuidam fratri super ' exiguitate frumenti in horreis contenti,
et vnde tanta fratrum multitudo aleretur conquerenti, Columbanus
respondit : ' Si recte conditori suo plebes deseruirent, nunquam per 30
euum fame illas perire deus pateretur. Perfacile enim horreum
replere potest qui de quinque panibus quinque milia hominum satiare
dignatus est.' Mane facto, optimo frumento totum horreum repletum
inuenitur. Apud Fontanas sexaginta fratres sarculo terram ex-
colentes et futuro semini arua parantes inueniens vir dei, cum tantum 35
duos panes et paululum ceruisie pro refectione illos habere didicisset,
intuens in celum ait : ' Christe Ihesu vnica spes orbis, tu hos panes
et hunc potum multiplica, qui de quinque panibus quinque milia in
heremo saciasti.' Factumque est vt omnibus saciatis dupla panis
portio in fragmentis, duplaque mensura potus, a fratribus collecta est. 40
Erat enim in monasterio Luxouio frater quidam nomine Columbanus
ex genere beati Columbani, cui bestie et volucres venientes se manu
blandientis* attrectari sinebant, eique gaudentes et ludentes sicut
* E. cirotechas ; T. cirothecas. * T. illas. ' T. celi. « E. doleo.
• E. sub. • £. blandientes.
2 10 Bom Hegentia anglie,
catuli solent dominis exultabant. Hic febre correptus valida, vldit
iuuenem pulcherrimum venientem ad se et dicentem : * Non te modo
a corpore ducere possum, quia orationibus et laciirymis patris tui
Columbani impeditus existo.' Et accercito Columbano, cum lachry-
5 mis ait: *Cur me, inquit, tuis orationibus in hac erumpnosa vita
detines? Nam adsunt^ qui me ducere volunt, si tuis fletibus et
precibus impediti non sint. Solue retentionis obstacula, vt michi iam
pateant celestia regna.' Tunc conuocatis fratribus, et sumpto viatico,
migrauit ad dominum. Hic enim tante mansuetudinis fuit vt ferus-
10 cula quam squirium vocant, sepe de arborum culminibus accercita
manuque percepta suoque collo imposita ', in sinum ingrediens et
egrediens sepe videbatur. Theodericus rex ad virum dei sepe
venire et orationum suarum sufTragia omni cum humilitate deposcere
solebat. Sigibertus etenim* predictus Hilperici germani sui dolo,
15 quem Sigibertus vsque ad internitionem persequebatur, interfectus
est. Perempto itaque Sigiberto Childebertus, filius eius, regni sceptra
suscepit, annuente matre Brunchilde. Quo mortuo, regnauerunt duo
filii sui, Theodebertus et Theodericus, cum auia Brunchilde : Regno
Burgundionum Theodericus potitus est ; regnum Austrasiorum Theo-
20 debertus suscepit regendum. Theodericus vero, quia intra terminos
regni sui beatum habuit Columbanum gauisus est. Ad quem cum
veniret, cepit vir dei eum increpare cur concubinarum adulteriis mis-
ceretur, et non potius legitimo frueretur coniugio, vt regalis proles
non ex lupanari, sed ex regina prodire possit. Cumque rex sibi
25 obtemperare * et * omnibus illicitis se renunciare responderet, Brun-
childem auiam suam [antiquus anguis] ® adit '', eamque contra virum
dei stimulatam excitat, quia viro dei Theodericum obedire timebat *.
Verebatur enim ne, si abiectis concubinis reginam aule preficeret,
dignitatis atque honoris sui modum amputaret. Venit autem vir dei
30 die quadam ad Brunchildem ; que eum videns, filios Theoderici ex
concubina genitos ad eum perduxit. Quos cum vidisset, sciscitatur
quid sibi vellent, Cui illa ait : ' Regis sunt filii : tu eos tua bene-
dictione corrobora.' 'Nequaquam, inquit ille, istos regia sceptra
suscepturos scias, quia de lupanaribus processerunt.' Tunc illa
35 furens paruulos abire iubet. Egrediens autem vir dei dum limitem
transiret, fragor exortus totam domum quatiens, omnibus terrorem
incussit, misere tamen femine furorem compescere non potuit. Per
nuncios itaque imperat ut nuUi monachorum extra monasterii ter-
minos iter pandatui", neque receptacula monachis eius, vel quelibet
40 subsidia tribuantur. Cernens vir dei animum regis contra se motum,
ad ipsum properat, vt suis monitis eius pertinaciam ' frangat, Quo
cum iam sole occumbente venisset, regi nunciant virum dei inibi
esse nec in regias domos intrare '" velle. * Melius est, inquit rex, virum
^ T. assunt. ' E. inposita. ' E. etinim. * Vit. obtempera/^et. ' E. omnibus et.
• om. in T. E, ' E. adiit. ' Vit. cerneret. ' E. partinaciam. " al. m^tari.
De ^ancto Columtiano. 211
dei oportunis subsidiis honorare, quam dominum ex seruorum eius
oifensa ad iracundiam prouocare.' Missi sunt igitur nuncii, cibaria
Columbano deferentes. Qui cum vidisset cibaria et pocula, abho-
minatus est ea, dicens : * Non enim dignum est vt famulorum dei ora
cibis eius polluantur qui non solum suis, verum et aliorum habita- 5
culis famulis dei aditum denegat.* His dictis vasa omnia in frusta
dirupta sunt, vina solo diffusa, et cetera separatim * dispersa, Paue-
facti ministri rem gestarn regi nunciare ex ordine curabant. Rex
igitur timore correptus, cum auia diluculo ad virum dei properat :
precantur de commisso veniam, in futurum se emendare pollicentur. 10
Promissa tamen rex seruare negligit et solita adulteria committit.
Quo audito, vir dei litteras regi verberibus plenas dirigens, excom-
municationem comminatur, si se emendare non proponeret. Ad hec
Brunchildis contra virum dei regem excitat, proceres, et episcopos
sollicitat vt eius religioni detrahendo, regulam quam suis custodi- 15
endam monachis statuerat, macularent. Rex igitur multorum per-
suasionibus incitatus, Luxouium venit, et cur vir dei a comprouincia-
lium moribus discreparet, et intra septa secretiora omnibus christianis
aditus non pateret quesiuit. Vir autem dei se consuetudinem non
habere respondit, vt secularium hominum voluntatibus ' et [a] religione 20
alienis famulorum dei habitationis pandat introitum ; sed " apta loca
ad hoc habere parata, quo omnium hospitum aduentus suscipiatur.
Rex ait: *Si largitatis nostre munera et solaminis supplementum
capere cupis, omnibus in locis omnium patebit ingressus.* Cui ille :
* Si, quod nunc vsque sub regulari disciplina conseruatum est, violare 25
conaris, nec tuis muneribus nec quibuscunque subsidiis me a te fore
sustentandum noueris. Et si hanc ob causam huc venisti vt seruorum
dei cenobia destruas, et regularem disciplinam macules, scito tuum
regnum funditus ruiturum et cum omni propagine regia anullaturum *.'
His dictis territus rex egreditur et diris increpationibus viri dei 30
perurgetur. Et ait rex : ' Martyrii coronam me tibi illaturum speras?*
non esse se tante dementie vt hoc tantum patraret scelus ; sed poti-
oris consilii se vtilia paraturum respondit, vt qui ab omnium secu-
larium more discreparet, qua venerat ea via repedare studeat. Ad
hec Columbanus se dicit de cenobii septis non egressurum, nisi 35
violenter abstrahatur. Discessit ergo rex, relinquens post se virum
nomine Baudulfum, qui virum dei a monasterio expellens, ad veson-
tionense opidum ad exulandum perduxit". Ibi enim Columbanus
carcerem, vbi multi dampnati erant, nullo obstante ingressus, verbum
domini dampnatis depromit. Spondent illi se si liberarentur, emen- 4^*
daturos et de commissa noxa penitentiam acturos. Nec mora,
compedes quibus ligati erant, veluti frutex putrefacta, per partes
comminuti sunt. Lotis vero pedibus eorum atque lintheo abstersis,
' E. seperatim. ' om. in T. ; Vit. secularibus hominibus. ' Vit se.
* Vit. demergendum. ' T. E. produxit.
P2
212 3i5otoa legentja Singlie.
imperat vt ecclesiam petant et commissi sceleris culpas penitendo ac
fletibus abluendo lauent. Currentibus illis ad ecclesiam, et fores
obserratas reperientibus, tribunus militum cum suis vestigia eorum
sequebatur. Orante vero Columbano deum vt sua virtute a vinculis
5 ereptos satellitum nexui denuo tradi non sinat : Nec mora, ianuis
diuinitus reseratis, et positis in angustia ingressis, fores in oculis
militum absque humana manu dicto citius obserrari ' videntur. Nec
quisquam ausus est iniuriam facere quos diuina virtus meritis sancti
viri ab angustiis sic dignatus est liberare. Regresso post hec cum
10 suis ad monasterium viro dei, Brunchildis et Theodericus, atrocibus
ire stimulis agitati, militum cohortem rursum virum dei abstrahere et
ad pristinum exilium reducere iubent. Residente Columbano in
atrio ecclesie et in libro legente, septa'' monasterii peragrant et
ybique perquirunt. Vbi cum sepe venissent et prope virum dei
15 transirent, nonnullique in eius pedibus offenderent pedes suos, ipsum
videre nequibant. Venit ergo tribunus, intuitusque per fenestram,
vidit Columbanum sedentem legere : et virtutem dei timens, dixit :
' Nequaquam, inquit, amplius insanie ^ errore cor vestrum decipiatur ;
non enim inuenire valetis quem virtus diuina ab oculis nostris tegere
2o dignatur. Redeamus ergo, et quod eum inuenire non possumus, regi
nunciare curemus.* His auditis offensus rex, comitem Bercharium
et Baudulphum, quem prius direxerat, cum multis destinauit. Qui
beatum virum' in ecclesia cum suis psallentem et orationi intentum
inuenientes, dixerunt : ' Vir dei, precamur vt tam regiis quam etiam
25 nostris obedias preceptis, egressusque itinere quo venisti pergas.'
Et ille : ' Non, inquit, reor placere deo, semel natali solo relicto
repedare.' Comes ergo, relictis aliis quibus mens ferocior erat,
abscessit*. Igitur qui relicti fuerant, vndique vrgente formidine,
pallium quo vir dei erat indutus, attingunt, et genibus prouoluti cum
30 lachrymis precantur vt pro tanti sceleris culpa illis ignosceret, qui
non suis desideriis, sed regiis obtemperarent ® preceptis. Videns
autem vir dei periculum aliorum fore, si sue seueritati non ® satis-
faceret, cum omnium eiulatu atque merore egreditur, dicens : * Eterne,
inquit, conditor regum, tu nobis locum prepara oportunum, quo tibi
35 plebes tue possint in secula famulari.' Additque vt qui eum sequi
vellent ad sustinendas secum iniurias, venirent ; et qui in monasterio
remanerent, cito dominum de eorum merore vltionem^ daturum animo
constanti expectarent. Egressus ergo vir dei, vicesimo anno post
incolatum heremi illius, iuxta Auallonem ^ castrum custodi equorum
40 Theoderici occurrit, qui lancea illum percutere temptat : sed dextera
quam leuarat torpente, lancea cecidit, et ipse demone correptus, ante
vestigia viri dei ruit ; die tamen crastina prece sancti ad sua sanus
rediit. Duodecim viros a demonibus arreptos vna die sua prece
^ T. E. obserrare. * E. cepta. ' E. insane. * E. abcessit. ' E.
obtemptarent. » om. in Vit. ^' Vit. unctionem. * T. E. Cauallonem.
De ^ancto Columliano. 213
sanauit ; et quinque freneticos saluti restituit. Venientes ad fluuium
Ligerim cum tarde nauiculam intrarent, quidam arrepto remo quen-
dam fratrem viri dei percussit. ' Cur, inquit Columbanus, illi crudelis
addis merori merorem ? An non sufficit ad nostram ruinam patrati
sceleris malum ? Cur fessa Christi membra cedis ? Cur contra mitem 5
immitis appares ? Memento te diuina vltione in loco hoc quo mem-
brum Christi percussisti, fore percutiendum.' Et factum est ita:
Nam illuc transiturus rediens, diuinitus percussus in eodem loco est
demersus. Inde Aurelianis veniens, cum nec aditum ecclesiarum
ex regis precepto sibi pandi videret ; qui victualia emerent misit : et jo
illustrantes* nichil inuenerunt*, quia regio timore ducti' omnium corda
percussa* manebant. Cumque, multis ibidem curatis, a viris vrbis
Columbanus honoraretur, nec" tamen propter custodes quicquam
palam ei prebere, offensam regis timentes, audebant. Nauigantes
per Ligerim ad turonensem perueniunt vrbem ; vbi custodes precatur 15
vt cum nauicula portum adirent, seque ad sepulchrum beati Martini
ire sinant. Quod abnuentes custodes, veloci cursu portum transire
et medio fluminis alueo scapham tenere iubent. Quod videns sanctus,
vultum mestus ^ ad celum dirigit, compellans se tante mesticie subdi
vt nec sanctorum sepulchra visitare permittatur. Mox ergo, vt contra 20
portum ventum est, velut quibusdam anchoris deflxis scapha stare
cepit, et ad portum caput dirigit, et custodes quo vellet scapham ire
inuiti sinunt. Egressus ergo vir dei, ad sepulchrum Martini accedit,
et tota nocte in oratione ibi permansit. Crastina die ab episcopo
inuitatus cum in mensa sederet, interrogatus cur retro ad patriam 25
rediret, respondit : ' Canis me Theodericus meis a fratribus abegit.'
Tunc vnus Crodoaldus nomine, potens valde, viro dei humili voce
dixit se melius esse arbitrari lac potare quam absinthium. Et ille :
' Cognosco, ait, te regis Theoderici ^ federis iura seruare velle.' Quod
cum ille quamdiu valeret obseruare assereret, ' sile ^, ait. Si regis 30
Theoderici federi iunctus ' es, amico tuo et domino letus a me directus
nuncius eris. Hec ergo eius auribus infer : et ipsum et suos liberos
intra ^** triennium esse delendos, radicitusque stirpem eius dominum
eradicaturum.' 'Cur, inquit ille, talia, famule dei, promis?' 'Non
enim, inquit vir dei, silere queo que dominus loquenda tradidit michi.' 35
Surgens mane vir dei, que in scapha habuerat sublata audit: Et
rediens ad sepulchrum beati Martini, conquestus est se non idcirco
illuc excubasse vt ille sua ac suorum sineret dampna patrari fratrum.
Nec mora, qui aureos furatus fuerat, cepit inter flagella corporis et
penas clamare et dicere : illo et illo in loco aureos occultos haberi. 40
Et currentes fures omnes sublata omnia reddunt, veniam tanti sceleris
deprecantes. Nauigantes vero ad namutense" opidum, cuidam
^ Vit. lustrantes urbem, ' T. E. inuenissent. ' om. in Vit. * E. per-
cussa corda. * Vit. non. ' E. mestis ; Vit. mestum. '^ T. theodorici. * om.
in Vit. ' Vit. regi . . federe vinctus. *« T. E. infra. " Vit. Nannetense.
214 Bot)a ilegentia anglie.
egeno elemosinam petenti iussit Columbanus cibum dari. Et cum
audisset eos preter modicum^ farine nichil habere, iussit totum pauperi
dari, nec quicquam in crastinum reseruari. Membris tandem eorum
ieiunio triduano fessis, superuenit quidam, a domina sua nomine
5 Procula directus, qui dominam suam diuinitus admonitam dixit vt
sumptus sancto dei Columbano et sociis eius dirigeret : Obtulitque
centum modios vini et ducentos frumenti, sed et brasii modios centum.
Ibi enim mulieres duas a demonibus possessas sua prece saluti resti-
tuit. Post hec namutensis episcopus et comes quidam iuxta regis
10 imperium beatum virum cum sociis ad Hiberniam nauigare com-
pellunt. Cumque longius per mare nauigassent, ventus contrarius
insurgens ad portum de quo exierant eos redire cogit. Eiectis
omnibus que viri dei erant, et egressis dei seruis, ventus ad placitum
rediens, quo naute volebant prospere nauem traducere fecit. Per-
15 rexit ergo Columbanus ad regem Lotharium, Hilperici filium, qui in
Austrasiis Francisque regnabat ; a quo honorifice susceptus, rogatur
vt intra'^ regni sui terminos resideat. Ille vero, ne forte inimicitie
regum occasionem dare videretur, in locis illis morari noluit. Cor-
reptus est ab eo rex de quibusdam erroribus, et spondet se iuxta eius
20 imperium omnia emendaturum. Interim oritur lis de regni sui ter-
minis inter reges Theodericum et Theodebertum, et vterque ad
Lotharium legatos dirigit et auxilium postulat. Super quo cum con-
silium a beato viro quesisset, Columbanus prophetico spiritu repletus
ait, neutris se fore pariturum consiliis, suam intra triennii tempus in
25 ditionem vtrorum[que]^ regna venire. Videns rex, a viro dei talia sibi
prophetico ore dici, neutri parere voluit, sed * promissum tempus sibi
feliciter expectauit. Egressus inde vir dei, cum Parisius venisset,
in vrbis porta demoniacum curauit. Et veniens ad regem Theode-
bertum, locum nomine Brigancias iuxta Renum ad construendum ibi
30 monasterium ab eo recepit. Et videns quosdam sacrificium pro-
phanum litare' velle, vasque magnum viginti modiorum ceruisia'
plenum in medio positum, sciscitatur quid de eo facere vellent. Illi
autem dixerunt se deo suo Woden, quem Mercurium vocant, velle
litare. Ille pestiferum opus audiens, in vase sufflat : et protinus
35 dissoluitur et per frusta' diuiditur vas cum liquore toto. Videntes hoc
barbari, stupefacti dixerunt magnum illum habere anhehtum " qui sic
posset dissoluere vas ligaminibus munitum. Multos eorum vir dei
ad fidem conuertit, et instructos baptizauit. Degente illo apud
Briganciam cum suis, tam dure egestatis tempus inter fratres euenit,
40 vt per triduum quid ® comederent non haberent. Tertio vero die
euenit tanta copia alitum, velut Israelitarum castra coturnix '" olim
operuit; ita vt omnem pagum loci illius auium multitudo repleret.
' Vit. modium. " T. E. infra. ^ T. E. vtrorum. * E. se. ' al. libare.
" T. seruisia. ' E. frustra. » T. anelitum. » T. quid ; E. quod. " E.
conturnix.
De ^ancto Columfiano. 215
lussit ergo suos gratias laudesque conditori referre et postea aues
capere: nec ante triduum abscedere* temptabant. Quidam quoque
pontifex diuinitus admonitus frumenti copiam viro dei direxit. Tale
genus auium nullus fratrum ante viderat, et tantus earum in cibo
sapor erat, vt etiam dapes regias vincere videretur. Cum sub 5
quodam scopulo inter vasta heremi ieiunio corpus maceraret, et
preter poma siluestria ad vescendum non haberet, vrsus superueniens
auide illa comedere cepit. Quod vir dei intelligens, ministrum suum
misit, qui partem pomorum fere dimitteret et aliam partem intactam
ab ea seruari iuberet. Et cum minister arbores certas fere assig- 10
nasset, partem viri dei deinceps, sua contentus portione, tangere non
presumpsit. Interea inter Theodericum Theodebertumque reges
lis firmatur, ac vterque aduersus fratrem suum vsque ad internitio-
nem deseuit. Inter que vir dei ad Theodebertum accedit, eique^
suadet vt cepte arrogantie supercilium deponeret, seque clericum 15
faceret et in ecclesia positus sacre religioni subderetur, ne simul cum
dampno presentis regni, eterne vite dispendia pateretur. Quod
dictum regi et omnibus circumstantibus risum excitauit ; dicentes se
nunquam audisse, Meruingum' in regno sublimatum voluntarium
clericum fuisse. Detestantibus ergo hoc consilium omnibus, Colum- ao
banus ait: 'Si voluntarius nullatenus clericatum sumat, in breui
inuitus clericus fiet.' His dictis vir dei ad cellam suam regressus
est. Nec mora, Theodericus Theodebertum ad bellum prouocat, et
prope Tullum deuictum fugat. Eo tempore vir dei librum tenens
legebat et subito sopore oppressus, quid inter duos reges ageretur 25
vidit. Et excitatus cruentam regum pugnam ministro suo indicat,
et multum humanum sanguinem fundi suspirat. 'Pater, inquit
minister, Theodeberto precibus tuis prebe suffragium, vt com-
munem debellet hostem Theodericum.' 'Stultum, inquit Colum-
banus, ac religioni alienum consilium administras : Non enim ita 30
dominus voluit, qui nos pro inimicis nostris orare docuit. In arbitrio
est iusti iudicis quid de eis fieri velit.' Persecutus ergo* Theode-
bertum Theodericus, et suorum proditione captum ad aulam Brun-
childem direxit. Quem cum illa recepisset, et Theoderici parti faueret,
Theodebertum clericum fieri rogauit ; ac non post multos dies impie 35
nimis post clericatum perimi iussit. Porro Theodericus apud
metensem vrbem morans, diuinitus percussus inter flagrantis ignis
incendia mortuus est. Post quem Brunchildis filium eius Sigibertum
patri substituit. Lotharius itaque, memor prophetie viri dei, coUecto
exercitu fines regni sui *, qui sue ditioni debebantur, eripere • conatur. 40
Contra quem Sigibertus pugnaturus aduenit; quem Lotharius cap-
tum peremit, fratresque eius quinque, Theoderici filios, cum proauia
Brunchilde cepit, et pueris separatim occisis, Brunchildem camelo
' E. abcedere. * T. E. eumque. ' T. E. incruingum. * Vit. est.
' om. in Vit. • Vit. recipere.
2i6 Botia legenta anglie,
impositam hostibus girando monstrauit, et equorum caudis ligatam
vita priuauit, et radicitus stirpem illam iuxta viri dei propheciam
deleuit. Columbanus vero, relicto in Alamannia discipulo suo
Gallo, transiens in Italiam, Bobium cenobium construxit, et circa
5 annum domini sexcentesimum quintumdecimum nono kal. decembris
obiit. Nonnulla quoque famosa cenobia in Alamannia construxit, que
vsque in hodiernum diem ad monachatum solos Hibernicos, vt fertur,
admittunt.
ir De sancto Cuthberto episcopo et confessore^.
EX regali Hiberniensium prosapia rex quidam, nomine Muriar-
nj dachus, diues et potens, regibus Hibernie cunctis aliquot
annis imperans, fidem quam susceperat christianam piis operibus
iugiter exornabat, Vxor autem eius Sabina, pro vite sanctitate et
miranda conuersatione sancta celebratur, et memoria illius annua^
vbi requiescit, deuota^ habetur. Accidit enim vt quidam rex alius
15 Hibernie felicitati illius et glorie inuidens, nocturnis insidiis regem
cum vxore et familia, vnica eius filia vite reseruata, occideret.
Illectus demum pulchritudine puelle rex iniquus, cum nullis per-
suasionibus eam mouere ad consensum illicitum valeret, virginem
oppressit. • Concepit itaque, et filium peperit : et tantus fulgor
20 claritatis omnem locum circumdedit, quod pre lucis nimio splendore
vix aliquid intueri quis posset ; domusque tota flammis absumi
putabatur. Hoc viso episcopus quidam sanctus gratias deo referens,
infantem a rege educandum petiit, et baptizatum lingua patria
' NuUuhoc ' * eum appellauit. Educato demum puero et studiis
25 litterarum tradito, vice quadam sanctus episcopus, armenta sua
consideraturus cum puero egressus, vaccam pregnantem occurrere
vidit. Quam diutius intuens puer sanctus, ventris inclusa onera
admirando subridebat. Interrogatus ab episcopo quid sic intentus
inspexisset, ait : ' Video, inquit, mirabile et quod matricis sobolis
30 prorsus naturam videtur excedere. Nam cum vacca, nigri coloris
exterius tota appareat, nimis videtur mirabile qua causa latentis
nature dissimilem fetum concepisse preualeat : Vitulus autem
rubicundo colore flauescens, in fronte instar stelle candide formam
preferre videtur.' Nec mora : emittente fetum vacca, sicut puer
35 predixerat reperitur. Defuncto demum qui eum educauerat epi-
scopo, assumpsit eum mater sua et Britanniam nauigatura nauem
^ Ed. in Colgan, I. p. 679. The life is compiled from the Vita by Beda, pre-
ceded by an extract from the fabulous Libellus de ortu S. Cuthberti, of Irish
origjn (ed. Surtees Soc, Biogr. Misc. p. 63), and followed by an extract from
the Historia translationum (ed. Surtees Soc, Opi.. Sira. Dun., p. 158) and
Simeon's Hist. Eccl. Dunelm. (in Twysden Decem Script.) ; with addings from
the Historia de S. Cuthberto (Surt. Soc, Opp. Sim. Dun.), Reginaldi libellus de
admirandis Cuthberti virtutibus (Surt. Soc) etc ' E. anima,
^ Lib. celebris. * Lib. Mullucc.
De ^ancto Cutbteto. 217
ascendit. Elapso autem de manibus pueri psalmorum libro, in
maris profundum corruit, et vitulus marinus sine mora erumpens
ore hiante librum absorbuit et sub vndis euanuit. Egressis in
portu de naui omnibus, vitulus ille marinus subito apparens,
librum penitus illesum euomuit. Venit inde mater cum puero ad 5
episcopum Columbam, qui primus sedem Dunkeld' rexit in Scotia,
et ab eo benigne suscepta est. Merulam, sancti episcopi auem
domesticam, occisam ab emulis, prece sua puer almus vite reddidit.
Habebat enim mater pueri in Scotia duos fratres germanos ponti-
fices, Meldanum scilicet et Eatanum ; cum quibus aliquamdiu conuer- 10
sata, relicto sub eorum custodia filio, Romam profecta est. Puer
autem in monte altissimo Doilwem, id est 'area pulchra,' vocato,
expulsis de habitatione sua antiqua demoniis, solitarius habitare
cepit; fontem de saxo durissimo produxit, et noctes insompnes
iugiter deum orans duxit. Cuius operibus piis hostis antiquus 15
inuidens, in montis supercilio balneareum lapideum, quasi seruo
dei illusurus, construxit. Enormis tamen et incomposite magnitu-
dinis fuit. Quadam autem die eum amplius seruus dei sustinere
nolens, fustem pergrandem arripuit, de loco ad locum persecutus
est inimicum, quousque vltra montis verticem eum ruere cogeret ' : 30
vbi* vsque in hodiernum diem vestigia tam sancti quam inimici
in saxis impressa videntur : Dyaboli tamen vestigia pedum lata,
curua, magna ac distorta sunt. Hunc locum imposterum mulierum
nulla impune intrare potuit. In finibus Pictorum sanctus Cuth-
bertus dum solitarie post hec maneret ; filia regis illius prouincie, 35
cum iuuene adulterata, concepit : et a rege, quis eam impreg-
nasset, diligentius inquisita, ait : ' luuenis ille solitarius in vicino
habitans, sua pulchritudine et blandis sermonibus me decepit et
oppressit.' Indignatus igitur rex, plurimo stipatus milite, vna cum
filia ad virum dei furibundus accedens, ait : ' Tune es qui sub 30
specie religionis omni spurcitia et incestu sanctuarium dei pro-
phanando polluis? Ecce hic filia mea, quam tuis fraudibus et
ludibriis corrumpere et cum illa tantum scelus committere non
formidasti. Nunc tamen palam tuam noxam confitere^, et quomodo
hanc seduxeris, coram cunctis edissere, iubemus*.' Puella quoque 35
pertinacius erumpens, hoc illum facinus commisisse constanter et
inuerecunde asseruit. Admirans autem iuuenis, et diaboli versutias
has esse non ignorans, plurimum anxiatus et ad deum tota mente
conuersus dixit : • Domine deus, qui solus occultorum es cognitor,
hoc opus iniquitatis manifesta et tua virtute in presenti diuinitus 40
dedara, vt glorificetur nomen tuum sanctum, quod est benedictum
in secula.' Viro autem dei cum lachrymis talia perorante, subito
in loco quo steterunt pedes eius, terra dehiscens os suum ape-
ruit, et in oculis omnium ipsam absorbendo deglutiuit. Locus
* T. ruere cogeret eum. ' om. in T. ' T. confiteri. * al. om.
2i8 Botja legentia anglie,
autem ille ab incolis ' Coruen ' vocatus est. Regi vero cum illis
qui aderant humiliter veniam petenti benignus indulsit, mulierum
tamen consortium vlterius non admisit. Sanctus autem Cutlibertus
vsque ad octauum etatis annum solis paruulorum ludis et lasciuie
5 mentem tribuens, oblectabatur iocis, et paruulorum conuenticulis
interesse cupiebat. Dum enim quadam die ludis in turba puerorum
insisteret, repente vnus de paruulis fere triennis accurrens ad eum,
quasi senili constantia cepit hortari ne iocis et ocio indulgeret,
sed stabilitati potius mentem simul et membra subiugaret. Quo
lo monita spernente, luget ille, corruens in terram et faciem la-
chrymis rigans, consolantique se Cuthberto inter ceteros dixit :
* Quid, inquit, sanctissime antistes et presbiter Cuthberte, hec et
nature et gradui tuo contraria geris ? Ludere te inter paruulos
non decet, quem dominus etiam maioribus natu magistrum veri-
1 5 tatis ' consecrauit.' Quod cum ille audisset, relicta continuo ludendi
vanitate, ex illo tempore stabilior animoque adolescentior existere
cepit. Cum autem subito dolore genu illius correptum* acri
cepisset tumore grossescere ', ita vt neruis in poplite contractis
pedem primo a terra suspensum claudicans portaret, dehinc,
20 ingrauescente molestia, omni pene priuaretur incessu ; sub * diuo
die quadam recumbens, vidit repente equitem albis indutum ves-
timentis, et ' honorabilem vultu, sed et equum, cui insederat ",
incomparandi decoris. Qui de equo dissiliens' et genu languidum
diligentius considerans, 'coque, inquit, triticeam in lacte farinam,
25 et tumorem superunge : et sanaberis.' Et his dictis ascendens
equum abiit. Ille iussis obtemperans, post dies paucos sanatus
est : Agnouitque angelum fuisse qui hec sibi monita domino
iubente dedisset. Ab hoc autem tempore deuotus domino, sepe
in angustiis orans dominum, angelica meruit opitulatione defendi,
30 necnon etiam pro aliis in periculo constitutis supplicando exaudiri.
Rates enim quedam dum ligna per Tinam fluuium ad monasterium
monialium'' non longe ab ostio eiusdem fluminis ad meridiem
situm veherent; ventus ab occasu subito assurgens, vsque ad
ostium fluminis et etiam, occeanum nauiculas attraxit. Nec mora,
35 puer in ripa oraturus dominum genua flexit, caput in terram
declinauit : statimque retorta vis ventorum rates integras ad ter-
ram eiecit et iuxta ipsum monasterium in loco oportuno dis-
posuit*, Contigit eum remotis in montibus commissorum sibi
pecorum agere curam. Qui dum nocte quadam, dormientibus
40 sociis, ipse iuxta morem peruigil in oratione duraret, vidit subito
de celo fusum lumen medias longe noctis interrupisse tenebras,
in quo celestium choros agminum terras petisse, nec mora,
rapta ® secum anima claritatis eximie, supernam redisse ad patriam.
* Bed. virtutis. ' T. correptum illius. * E. groscessere. * T. Qui sub.
" Bed. sedebat. * r. desiliens. ^ al. Bed. * r. deposuit. • Bed. sumpta.
De ^ancto Cutftteto» 219
Et gratias deo agens socios ad laudandum deum prouocauit, dicens :
' Heu, inquit, miseri, qui sompno et inertie dediti, non meremur
semper vigilantium ministrorum Christi cernere lucem. En ipse,
cum modico noctis tempore peruigil orarem, tanta dei magnalia
conspexi : Aperta est ianua celi, et inductus illuc angelico comi- 5
tatu spiritus cuiusdam sancti : qui nunc, nobis in infima caligine
versantibus, superne mansionis gloriam ac regem Christum perpe-
tuo beatus intuetur. Et quidem hunc vel episcopum quemlibet
sanctum, vel eximium de fidelium numero virum fuisse existimo,
quem tante splendore lucis, tot ducentium choros* angelorum [ad] 10
celos allatum vidi.' Agnouitque, mane facto, antistitem lindisfar-
nensem Aidanum, magne virtutis virum, eodem tempore celestia,
de corpore raptum, regna petisse. Et statim pecora que pasce-
bat suis dominis commendans, monasterium petere decreuit. Ea
tempestate, instante iam vespera cum cerneret se iter propositum 15
finire non posse, quoddam pastorum desertum tugurium ingrediens,
et orationi vacans, vidit equum elato sursum capite tecta case car-
pentem ore nisuque trahentem, atque inter cadentia fena tecti,
inuolutum pariter decidere lintheum : et dimidium panis calidi et
carnem pro vna refectione sufficientem, inuolutum lintheo inuenit. 20
Et gratias agens deo, panis dimidium equo dedit, et reliquum
suo vsui* reseruauit. Cum enim ad Mailros monasterium deue-
nisset, Boisilus vir sanctus, eiusdem monasterii prepositus, ipsum
videns, spiritu sancto edoctus hoc vnum dixit astantibus : * Ecce
seruus dei.' Et causam sui itineris audiens, adduxit eum ad 25
abbatem Eatanum, postea lindisfernensem episcopum, et accepta
tonsura fratrum iungebat consortio. Qui ingressus monasterium,
confestim equalem ceteris fratribus vite regularis obseruantiam
tenere curabat, legendi videlicet et operandi, vigilandi atque orandi
solerter \ Placuit post hec regi Alfrido, locum, qui vocatur 30
Ripun, ad construendum monasterium Eatano abbati donare. Qui
monasterium ibi construens, Cuthbertum suscipiendorum hospitum
officio deputauit. Qui die quadam iuuenem quendam ad portam
sedentem inueniens, solito humanitatis more suscepit, aquam
manibus dedit, pedes abluit, lintheo extersit, fouendos propter 35
frigus humiliter manibus suo in sinu composuit. Apposuit men-
sam, sumendas obtulit escas, et ait: 'obsecro te, inquit, frater,
reficias, dum rediens panem calidum affero: spero enim quia iam
cocti sunt.' At vbi rediit, hospitem non inuenit. Explorat vestigia
qua* iret, sed nulla vspiam inuenit. Recens autem nix terram 40
operuerat, que facile viantis iter proderet, et quo declinaret mon-
straret. Stupefactus vir domini, mensam reposuit in conclaui.
Sed regressus* continuo, obuiam habuit miri odoris fragrantiam.
^ Bed. choris. * Bed. esui. ' Bed. soUertior. * Bed. quo.
* Bed. Quod ingrcssus.
220 isotia JLegentia anglie,
Et circumspiciens in domo^ vnde esset orta tanta odoris suauitas,
vidit juxta positos tres panes calidos insoliti candoris, et expaues-
cens dixit : * Cerno quod angelus dei erat quem suscepi :
pascere, non pasci veniens. En'^ panes attulit quales terra gignere
5 nequiuit : Nam lilia candore, et rosas odore, et mella precellunt
sapore. Vnde constat quia non de nostra tellure orti, sed de
paradiso voluptatis sunt allati.' Ex illo enim tempore sepius
angelos videre et alloqui, sed et esuriens cibis a domino prepa-
ratis refici meruit. Aliquanto post hec decurso tempore, prefatus
10 abbas Eata cum Cuthberto et ceteris quos secum adduxerat
fratribus, monasterio illo ad incolendum aliis monachis collato,
domum repulsus est. Morbo vero pestilentie, quo tunc plurimi
per Britanniam longe lateque deficiebant, correptus est, sed fratres
monasterii totam, pro eius vita et salute precantes, noctem perui-
15 gilem deduxerunt. Quod dum Cuthbertus mane cognouisset,
hilari vultu dixit : * Date baculum et caligas ; cur hic iacere am-
plius volo''? Neque enim* dubitandum est quia tot taliumque
virorum preces non despexerit dominus.' Statimque exurgens, et
baculo innitens, infra paucos dies plene conualuit. Sed quia
20 tumor qui in femore apparebat, paulatim ad superficiem detu-
mescens 'corporis, ad viscerum interiora perlapsus est, toto pene
vite sue tempore aliquantulum interaneorum " non cessabat sentire
dolorem. Quem cum Boisilus sanatum cerneret, ait : * Vides,
frater, quia liberatus es a molestia qua laborabas : dico tibi quod
25 ea iam vltra tangendus non es. Sed quia me mors vicina presto-
latur, discere a me aliquid, quamdiu docere valeam, non omittas :
Non enim plus quam septem dies sunt quibus michi ad docendum
sanitas corporis, et lingue concessa est virtus.' Et completis, vt
predixit, septem diebus, feliciter anima de corpore exiit. Quibus
30 diebus septem, omnia que Cuthberto futura erant, denunciabat.
Propheticus namque et mire sanctitatis erat homo, et prefate acer-
bitatem pestilentie triennio, priusquam veniret ®, Eatano abbati suo
predixit futuram. Sed et Cuthberto inter cetera, quod et episco-
pus esset ordinandus insinuauit. Post Boisilum vero Cuthbertus
35 factus prepositus, non solum ipsi monasterio regularis vite monita
simul et exempla preferebat, sed et vulgus circumpositum longe
lateque, a via stulte consuetudinis ad celestium gaudiorum conuertere
curabat amorem. Nam et multi fidem, quam habebant, iniquis
prophanabant operibus; et aliqui etiam tempore mortalitatis, ne-
40 glecto fidei quo imbuti ^ erant sacramento, ad erratica idolatrie
medicamina concurrebant, quasi missam •e. deo conditore plagam
per incantationes vel alligaturas vel alia demoniace artis archana
cohibere valerent. Ob hoc vero vir dei- crebro de monasterio
» in domo al. om. '' T. E. Et. ^ E. nolo. / E. vbi. « T. E. inter-
raneorum. ° T. veniret ; E. venerit. ' E. imbitu.
De ^ancto Cut!)i)etto, 221
egressus, sepius pedes incedens viam veritatis errantibus vbique
predicabat. Erat quippe moris eo tempore Anglorum populis vt
veniente in villam clerico vel presbitero, cuncti ad eius imperium,
verbum dei audituri, confluerent, libenter que dicerentur audirent,
libentius ^ que audire et intelligere poterant operando seque- 5
rentur. Porro tanta Cuthberto erat docendi peritia, tantus amor
persuadendi que ceperat, tale vultus angelici lumen, vt nullus pre-
sentium latebras ei sui cordis celare presumeret, omnes palam que
gesserant confitendo proferrent, quia nimirum delicta sua illum
latere nullo modo putabant. Erat autem abbatissa quedam, 10
nomine Ebba, regens monasterium in loco quem Coludi Vrbem'
vocant, id est Coldingham, religione pariter et nobilitate cunctis
honorabilis. Erat enim soror vterina regis Oswi. Hec ad virum
dei mittens, rogauit vt se suumque monasterium gratia exhorta-
tionis inuisere dignaretur. Veniens igitur, viam iusticie actu pariter 15
et sermone omnibus pandere satagebat". Et cum more solito,
quiescentibus noctu ceteris, ad orationem solus exiret et post longas
intempeste noctis vigilias, instante matutinarum' hora, domum
rediret, quadam nocte vnus e fratribus eiusdem monasterii, egredi-
entem illum in silentio cernens, clanculo secutus eius vestigia, quo ao
iret* quidve agere vellet dinoscere querebat. Sanctus vero dei mare
ingressus, peruigiles vndisonis in laudibus tenebras exigebat. Ap-
propinquante autem diluculo ascendens in terram, denuo cepit in
littore flexis genibus orare. Et ecce de profundo maris quadru-
pedia duo 'lutree'" vocata in arenam ascendentes, anhelitu' suo 33
pedes eius fouere ac villo extergere satagebant : Completoque
ministerio, et accepta benedictione, patrias relapsa sunt sub vndas. Vir
autem dei mox domum reuersus, canonicos cum fratribus hympnos
compleuit. Ac^ frater qui hec videre presumpsit, ingenti pauore
percussus, mane ad sanctum accedens in terram se prostrauit et 30
veniam de reatu stulti ausus cum lachrimis flagitauit. Cui ille:
*Quid, inquit, habes, frater? quid fecisti? Num iter nostrum noc-
turnum lustrando explorare temptasti ? Sed ea solum conditione
tibi indulgeo hoc commissum, si promiseris, te, que vidisti, nulli
ante meum obitum esse dicturum.' Quod cum promitteret, fratrem 35
benedixit, et culpam, quam temerarius incurrit, benigne remisit.
Quadam die cum puero quodam de monasterio predicaturus exiens,
fatigatus «itinere quesiuit a puero, temptans eum, vbi pernoctare
possent vel refici; et cum ille se ignorare omnino respondisset,
vir sanctus ait : ' Disce, fili, spem semper et fidem habere in 40
domino: quia nunquam fame perit qui deo fideliter seruit.' Et
videns aquilam in alto volantem, dixit : * etiam per huius ministerium
possibile est domino nos hodie reficere.' Et ecce vident subito
^ Bed. libentiusque. ' Bed. pandebat. ' Bed. communis synaxeos.
* Bed. ire. » Bed. lutre. • T. anelitu. '' Bed. At.
222 jBotja Legenlia anglie»
aquilam in ripa sedentem, et ait vir dei : * Vides vbi nostra, quam
predixi, ministra residet? Curre, rogo, et quid nobis epularum,
domino mittente, attulerit, inspice et citius aiFer.' Qui accurrens,
attulit piscem non modicum, quem illa nuper de fluuio prendiderat.
6 Et ' ait sanctus : ' Quid fecisti ? Quare ministre nostre partem suam
non dedisti?' Et diuiso pisce dimidium remittens, in proximo vico
se refecit. Cum plurimis in quadam villa verbum vite predicaret,
preuidit subito in spiritu antiquum hostem ad retardandum opus
salutis adesse : Moxque insidias, quas futuras intellexit, docendo
10 preoccupare curauit, dicens : ' Oportet, charissimi, vt quotiens vobis
misteria regni celestis predicantur, intento hec corde et sensu
vigilantissimo ^ audiatis, ne forte diabolus, qui mille nocendi habet
artes, superuacuis vos curis ab eterne salutis auditione prepediat.'
Et ecce statim hostis antiquus fantasticum deferens ignem, domum
15 iuxta positam incendit, ita vt viderentur facies^ ignium totam voli-
tare per villam, ac iuuante vento fragor aera concutere. Tunc
exiliens, quasi ad extinguendum ignem, turba pene tota, aquas
iactant*: vnda tamen vera falsas non potuit extinguere flammas,
donec orante Cuthberto fugatus auctor fallaciarum ficta secum in-
20 cendia .vacuas reportaret in auras. Quo viso, turba multum erubuit
et flexis genibus, instabilis animi veniam precabatur. Alia autem
vice, instantia cuiusdam deuote femine, in terram prostratus preces
altissimo deuotas fudit : et flatus ventorum sine mora mutatur, et
totum incendii periculum penitus recessit. Cuidam comiti pro
25 sanitate vxoris suppliciter exoranti, ait Cuthbertus : ' Scio enim
ipse, quamuis te dicere pudeat, quia a demonio vexatur : scio etiam
quia priusquam illuc peruenerimus, fugato demone, liberabitur,
nobisque aduenientibus occurrens ministerium, quod consueuerat,
nobis sedula impendet. Neque enim tali tormento soli subiiciun-
30 tur mali, sed occulto dei iudicio aliquotiens etiam innocentes in hoc
[seculo] non tantum corpore sed et mente captiuantur a diabolo.'
Cumque omnia vt predixerat euenissent, testabatur mulier illa
quomodo ad primum freni equi, in quo sanctus sedebat, tactum
omni se molestia absolutam sensit. Cum multis in mailrosensi
35 monasterio annis degens, nonnullis * virtutum claresceret signis,
translatus est ab abbate Eata ad monasterium lindisfernense, vt
prepositi auctoritate fratres instrueret et exempla virtutis osten-
deret. Nam vtrumque monasterium abbas Eata tuno regebat.
Igitur vir domini mox monastica instituta fratribus viuendo pariter
40 et docendo tradebat : variisque languoribus et tormentis compre-
hensos orationum instantia pristine sanitati restituit, nonnullos ab
immundis spiritibus vexatos non solum presens orando, tangendo,
imperando, exhortando', sed etiam quandoque absens, valitudine
* B. At. * E. vigilantissime. ' Bed. faces. * Bed. iactabat. ' Bed.
multis. ? Bed. exorcizando.
De ^ancto Cutftlierto. 223
solita potiri fecit, Sepius denique in cetu fratrum de regula dispu-
tans, cum acerrimis contradicentium fatigaretur iniuriis, exurgebat
repente et placido vultu ac animo egrediens dimittebat conuentum :
et sequente nichilominus die, quasi nil obiectionis pristine ' sustinuis-
set, eadem, que prius, monita eisdem auditoribus dabat ; donec eos 5
paulatim modesta pacientie sue virtute et quotidiano exercitio ad
melioris propositi" statum et ad ea' que vellet conuerteret. Erat
namque pacientie virtute precipuus, atque ad perferenda fortiter
omnia, que vel animo vel corpori aduersa ingerebantur, inuictissi-
mus, nec minus inter tristia faciem hilarem pretendebat. Sed et 10
vigiliarum atque orationis ita studiosus existebat, vt aliquotiens tres
siue quatuor noctes continuas peruigil transegisse* credatur. Mis-
sarum quoque solempnia celebrans, nequaquam sine profusione
lachrymarum officium implere valebat. Affabilis erat omnibus, et ad
arguendum peccantes feruidus, ad ignoscendum penitentibus modes- 15
tus. Confitentibus sibi peccata sua, prior ipse miserans lachrymas
fundebat, et quid peccatori agendum esset, ipse iustus suo pre-
monstrauit exemplo. Vestimentis vtebatur communibus, ita tem-
peranter agens vt horum neque mundiciis, neque sordibus esset
notabilis. Vnde in eodem monasterio obseruari eius exemplo jo
solebat ne quis varii coloris aut preciosi habeat indumentum, sed
ea maxime vestium specie sint contenti quam naturalis ouium lana
ministrat. 'Suscepit autem habitum monachalem in monasterio
mailrosensi anno domini sexcentesimo quinquagesimoprimo, ab
aduentu sancti Augustini in Angliam anno quinquagesimoquinto, ex 25
quo autem gens Northanhumbrorum per sanctum Oswaldum et
Aidanuni fidem Christi suscepit septimodecimo. Peractis vero in
eodem monasterio quatuordecim annis, translatus est^ ad monas-
terium lindisfarnense : ibidem duodecim annis prepositus, fratres in
omni vite sanctitate informauit. Anno autem domini sexcen- 30
tesimo septuagesimosexto, monachatus sui vicesimosexto anno,
intrauit insulam Farne, ante ipsum inhabitabilem propter fanta-
sias demonum : Ibi per nouem annos mira animi alacritate domino
militauit '. Farne autem dicitur insula medio in mari posita, que non,
sicut Lindisfarnensium regio, bis quotidie, accedente estu occeani — 35
quem reuma vocant Greci — fit insula, bis renudatis abeunte reumate
littoribus, contigua terre redditur, septem miliaribus per ambitum
se extendens'', sed aliquot milibus passuum ab hac semiinsula
ad eurum secreta, et hinc altissimo et inde infinito clauditur occeano.
® Vocatur autem Lindisferne, vbi quondam nobile monachorum colle- ^o
gium et sedes episcopalis erat, a iluuiolo scilicet Lindis, decurrente
in mare, qui duorum pedum habens latitudinem, nisi cum mare
*■ Bed. pridie. * E. prepositi. ' E. eam. * E. transsegisse. *-' Added
from Hist. Eccl. Dun. I. 3. ' est om. in T. ' septem— extendens from Hist.
Dun. ' Added from Hist. Dun. II. 5.
224 Jl3ot)a legentia anglie.
recesserit videri non potest. Intrante autem Cuthberto insulam
Farne, omnia tela nequissimi ignea extincta sunt, et ipse hostis
antiquus cum omni satellitum suorum turba procul fugatus est.
Et cum locus aridus aquam non haberet, fusa ad deum prece,
6 foueam, quam fratres eius iussu fecerant, in crastinum aqua repletam
inuenerunt: Que primis contenta ripis, nec foras ebulliendo paui-
mentum inuadere, nec haurientibus ^ nouit deficere. In tantum
namque vir dei a cultu sui corporis animum sustulerat atque ad
anime solius cultum contulerat, vt quandoque calciatus in pas-
lo cate, non nisi post annum, propter lauationem pedum in cena
domini, se discalciauit ". Vnde ob crebras incuruationes genuum
quas orando' exercebat, callum oblongum in confinio pedum et
tibiarum habuisse deprehensus est. Demum ab hominum remo-
tus aspectibus inclusus, rarum cum aduenientibus, et hoc per
15 fenestram, habuit colloquium. Primum quidem permodicum a
fratribus panem quo vesceretur accepit, aquam de fonte bibens.
Et accepto demum instrumento et eifossa ac euersa terra et
verno tempore tritico seminata, nuUos vsque ad medium estatis
omnino reddidit fructus. Et visitantibus eum iuxta morem fra-
20 tribus,- ait : ' Forsitan voluntas dei non est vt hoc in loco michi
triticum nascatur. Afferte, rogo, ordeum, si forte illud fructum facere
possit. Quodsi nec illi deus incrementum dare voluerit, sacius
est me ad cenobium reuerti, quam alieno hic labore sustentari.'
AUatumque ordeum dum vltra omne tempus serendi et fructifi-
25 candi terre commendaret, mox abundanter exortum fecit fructum
copiosum. Et cum maturescere cepisset, 'aduenientes volucres
depascendo certatim insistebant. Ad quos vir dei appropians
ait : * Quid tangitis sata que non seuistis ? an forte vos plus
me his opus habetis ? Si tamen licentiam a deo accepistis, facite
30 quod ipse permisit ; sinautem, recedite, neque vlterius aliena
ledatis.' Et confestim ad primam iubentis vocem vniuersa volu-
crum multitudo recessit, et deinceps a messis eiusdem inuasione
continuit. Cum enim coruos domum suam rostro lacerare et
culmos, quibus tecta fuerat, ad fabricam nidi ore ferre conspiceret,
35 coercuit eos leui protensione* dextere, atque a lesura domus iam
cessare precepit. Sed illis imperium spernentibus: 'in nomine, inquit,
lesu Christi abite quantotius, neque in loco quem leditis vltra manere
presumatis.' Vix verba compleuerat, et confestim tristes recesserunt.
Peracto autem triduo, vnus illorum rediit et sparsis lamentabiliter
40 pennis, et submisso ad pedes sancti viri ;apite, atque humiliata voce,
quibus valebat indiciis veniam precabatur. Quod ille intelligens,
dedit facultatem remeandi. Impetrata vero redeundi licentia, mox
sodalem adducturus abiit. Nec mora redeunt ambo, et secum munera
1 Bed. hauriendo. ^ al. discalciaret. . ^ Bed. calceatus. ♦ E. protentione.
De ^ancto Cut!)lierto. 225
digna ferunt, dimidiam videlicet axungiam porcinam. Quam vir dei
fratribus ostendens^ ac eis quanta'* hominibus obedientie, quanta sit
cura humilitatis habenda contestans, cum auis superbissima iniuriam
quam sibi intulerat precibus, lamentis ac muneribus abluere festina-
bat. Multis post hec annis in ipsa insula manentes nidificabant, nec 5
aliquid molestie cuiquam inferre presumebant. Qui enim auctori
omnium creaturarum fideliter et corde integro famulatur, non est
mirandum si eius imperiis ac votis omnis creatura deseruiat. At nos
plerumque idcirco subiecte nobis creature dominium perdimus'
quia domino et creatori omnium ipsi seruire negligimus. Rogauit lo
autem fratres, cum ad ipsum visitandum iterum redirent lignum sibi
longitudinis duodecim pedum ad faciendam domuncule basim secum
deferrent. Qui redeuntes lignum, vt promiserant, non adducentes ;
blando sermone ait illis : ' Credo quia deus non obliuiscatur mee
voluntatis et necessitatis/ Et exurgentes mane, viderunt quia noc- 15
turnus occeani estus lignum memorate longitudinis attulit, in ipsoque
loco deposuit vbi in edificium erat imponejidum. Nullus ab eo sine
gaudio consolationis abibat ; nuUum dolor animi, quem illo attulerat,
redeuntem comitatus est. Nouerat quippe mestos pia exhortatione
fouere, angustiatis gaudia vite celestis ad memoriam reuocare, fragilia ao
seculi huius et prospera simul et aduersa monstrare, temptatis
multipharias antiqui hostis pandere versutias, quibus facile * caperetur
animus qui vel fraterno vel diuino amore nudatus existeret : at qui
integra fide roboratus incederet, insidias aduersarii quasi casses
aranee pertransire posset. ' Quotiens, inquit, meipsum de alta rupe 25
perpreceps misere! quotiens quasi ad interficiendum me lapides
iactabant ! Sed et aliis innumeris fantasiarum temptamentis me
appetentes deterrere ac de loco huius certaminis conabantur elimi-
nare : Nec tamen vUatenus vel corpus meum lesura aliqua, vel
mentem timore, contaminare valebant.' Abbatissa Elfleda regali 30
ex progenie orta, cum facultas standi vel ambulandi prorssus sibi
deesset, inter angustias mentis sue dixit : ' Vtinam de rebus Cuthberti
mei quicquam haberem : scio certe et credo et confido in domino
quia cito sanarentur membra mea.' Non multo post aduenit qui ei
zonam lineam ab eo missam deferret : que multum gauisa de munere, 35
et desiderium suum viro sancto iam celitus patefactum intelligens,
succinxit se illa : et mox erecta ad standum, tertia die sanitati
redditur. Quedam quoque sanctimonialis quasi ad mortem infirmi-
tate depressa, iussu abbatisse Elflede caput suum predicta zona
alligauit : et mox eodem die plene conualuit. Quam zonam in capsa 40
repositam, cum postea requireret abbatissa, nullatenus inuenire
potuit. Quod diuina dispensatione factum intelligitur, videlicet vt
per duo sanitatis miracula deo dilecti patris sanctitas appareret
^ Bed. ostendere atque ad ungendas caligas praebere solebat, contestans eis
quanta etc. " E. quanto. ' E. perdidimus. * E. facere.
Q
226 jaotja legenna ang-lie»
credentibus, et de sanctitate illius hesitationis occasio incredulis
tolleretur. Si enim eadem zona semper adesset, continue egroti
sanitatem consecuturi concurrissent ; et si forte quisquam curari nori
niereretur, salutis indignus impotencie sancti derogare presumeret.
5 Misit Elfleda abbatissa ad virum dei, adiurans in nomine domini vt
eam videre et de necessariis alloqui dignaretur\ Qui ascensa cum
fratribus naui, venit ad insulam que Coquedi fluminis hostio preiacens,
ab eodem nomen accepit, et ipsa monachorum cetibus insignis. Nam
prefata abbatissa illuc eum sibi occurrere rogauerat. Cuius potita
10 coUoquiis, cum multa ab eo que sciscitabatur audiret; ecce repente
in medio sermone aduoluta pedibus eius, adiurauit eum per nomen
illud terribile ac venerabile superni regis et angelorum eius, vt diceret
ei quam longo tempore victurus esset Egfridus rex frater illius, et
regnum gubernaturus Anglorum ; ' Scio enim, inquit, quia prophetie
15 spiritu, quo polles, etiam hoc dicere potes, si vis,' At ille expaues-
cens ad iuramentum, nec tamen volens aperte quod petebatur
reuelare secretum, ' mirum, inquit, quare sapiens femina et in sanctis
scripturis erudita, longa vocare velis tempora vite humane, dicente
psalmista " quia anni nostri sicut aranea meditabuntur," et cum
20 moneat Salomon : " Si annis multis vixerit homo, et in his omnibus
letatus fuerit, meminisse debet tenebrosi temporis et dierum mul-
torum, qui cum venerint vanitatis arguuntur preterita :" quantomagis
is ''■ cui vnius solum anni vita superest, breui videtur tempore vixisse,
vbi mors astiterit in ianuis?' Hec audiens illa, fusis lachrymis,
26 presagia dira' deflebat: Extersaque facie, rursus audacia* feminea
adiurauit per maiestatem summe diuinitatis vt diceret quem habiturus
esset heredem, cum filiis careret et fratribus. Qui parum silens,
dixit : ' Ne dicas quia caret ; habebit enim successorem, quem ger-
mana, vt ipsum Egfridum, dilectione complectaris.' At illa : ' Obsecro,
30 inquit, dicas, quibus in locis sit ille ?' Qui ait : ' Cernis hoc mare
magnum et spaciosum, quot abundat insulis ? facile est deo de aliqua
illarum sibi prouidere quem regno preficiat Anglorum.' Intellexit
ergo quia de Alfrido diceret, qui ferebatur fuisse patris illius filius, et
tunc in insulis Scotorum ad ® studium litterarum exulabat. Proposuit
35 enim eum Egfridus constituere episcopum. Et ait illa : ' O quam
varia intentione diuiduntur corda mortalium ! Quidam adeptis
gaudent diuitiis, alii amantes diuitias semper egent: tu gloriam
mundi, quamuis offeratur, respuis ; etiamsi ad episcopatum per-
tingere possis, quo sublimius ® apud mort?les nichil est, tui claustra
40 deserti huic gradui preferres.' Et ille : ' Scio me, inquit, tanto gradu
dignum non esse, nec tamen iudicium superni gubernatoris vspiam
fugere queo. Qui si tanto oneri me subiiciendum disposuit, credo
quia post modicum liberum reddet, et fortasse non amplius quam
^ Bed. eum videre , . . mereretur, * E. his. ^ E. dura. * E. audacea.
5 Bed. ob. « T. suUimius.
De ^ancto CutlJbetto. 227
duobus annis exactis me mee soUicitudinis remittet ad quietem.
Precipio autem tibi in nomine domini et saluatoris nostri, ne cui ante
meum obitum, que a me audisti referre presumas.' Cumque hec et
multa alia que querebat exposuisset, reuersus est ad insulam suam.
Congregata post hec synodo non parua, in presentia regis Egfridi et 5
archiepiscopi Theodori, vnanimi omnium consensu ad episcopatum
lindisfarnensem electus est. Cum ^ tamen, multis legatariis pro se
missis et Htteris, a loco suo nequaquam erui posset, rex prefatus et
Trunwinus episcopus cum plurimis religiosis et potentibus veniunt,
genu flectunt, per dominum adiurant, lachrymas fundunt, obsecrant, 10
donec et ipsum lachrymis plenum ad synodum pertrahunt. Vbi, licet
plurimum renitens, compelUtur ab omnibus episcopaU ofBcio sub-
mittere coUum. * Ordinatus est autem Eboraco ' a Theodoro doro-
bernensi archiepiscopo die pasche, conuenientibus ibidem septem
episcopis, et presente rege Egfrido, anno domini sexcentesimo octua- 15
gesimoquinto. * In die vero ordinationis sue commutauerunt ipse
et Eata sedes episcopales, consentientibus rege Egfrido, Theodoro
archiepiscopo, Cedda et Cedd episcopisque aliis quinque. Sicque
Eata apud hagustaldensem ecclesiam sedit, Cuthbertus vero h'ndisfar-
nensem cathedram obtinuit. Et dedit ei rex Egfridus terram in 20
Eboraco a muro sancti Petri vsque ad magnam portam occidentalem,
et vsque ad murum ciuitatis versus austrum. Dedit etiam ei viUam
que dicitur Creik, et tria miUaria in circuitu, vt ibi posset manere in
eundo et redeundo de Eboraco. Ibi sanctus Cuthbertus congregationem
monachorum, et abbatem nomine Geue statuit. Huic adiecit rex 35
ciuitatem Luel, id est Cair-leil, et in circuitu quindecim miUaria : Ibi
enim vir sanctus congregationem sanctimoniaUum et abbatissam
ordinauit et scolas ibi constituit. Postquam vero sanctus Cuth-
bertus suscitauit puerum a mortuis in viUa que dicitur Exenford',
dedit ei Egfridus rex terram que vocatur Carthmel, et omnes Britan- 30
nos cum ea. Ea tempestate pugnauit rex Egfridus contra regem
Merciorum Wlferum, fiUum Pende, et ceso exercitu eius fugauit eum.
Postea dedit Egfridus viro dei Mailros, id est Meuros, et Carram * et
quicquid ad eas pertinet*. Suscepto itaque episcopatu, commissam
sibi plebem orationibus protegebat assiduis, admonitionibus saluta- 35
ribus ad celestia vocabat ; et que agenda docebat, ipse prius agendo
premonstrabat. Esurientibus aUmenta, nudis vestes prebebat, cete-
risque vite pontificalis insignibus rite decoratus incedebat. Igitur
dum Egfridus rex Pictos atroci seuitia deuastaret, vir dei venit ad
Lugubaliam ciuitatem,que ab AngUs Luel vocabatur — modo Carleolum ^©
appeUatur. Et cum ei ciues menia vrbis fontemque in ea miro quon-
dam Romanorum opere exstructum ostenderent, repente turbatus
spiritu mestam faciem deflexit ad terram : rursumque [se] ' erigens
1 T. Qui ; Bed. Qui cum. ' Cf. Bed. H. E. IV. 28. » r. Eboraci.
*~* Added from Historia de S. Cuthberto. * al. Carrum. • om. in E.
Q3
228 Botja leg:entia anglie»
atque ad celum oculos attoUens, ingemuit grauiter et non grandi voce
ait : ' Forte modo discrimen factum est certaminis.' Nolens autem
amplius de his que sibi erant reuelata patefacere, ' Nonne videtis,
inquit, quam mire mutatus ac turbatus sit aer? Et quis mortalium
5 sufficit inuestigare iudicia dei ?' Et in crastino in vicino monasterio
facta collatione inter cetera dixit ; ' Obsecro, fratres, iuxta apostoli
monita, vigiletis, stetis in fide, viriliter agatis et confortemini, ne
forte superueniens aliqua temptatio vos inparatos inueniat.' Puta-
bant autem, quia non multo ante pestilentie clades et eos et multos
10 circumquaque lata cede strauerat, de huiusmodi plaga iam reditura
fuisse locutum. At ille rursus assumpto sermone, ait : ' Quondam
venerunt ad me fratres, dum in mea demorarer insula solitarius, et
cum tertio eiusdem admonitionis verba repeterem, attendentes illi
quia non frustra hec tam studiose suggererem, et expauescentes, dice-
15 bant : " Faciamus vt doces, quia magna necessitas nobis incumbit, vt
contra insidias dyaboli et omnia temptamenta semper accincti spiri-
tualiter vigilemus." Nec ego sciebam aliquid temptationis noue
occursuruin : sed tantum instinctu mentis admonitus sum aduersus
subitas temptationum procellas statum cordis semper esse muni-
20 endum. Sed vbi reuersi sunt a me ad suum monasterium, quemdam
de suis morbo pestilentie obisse reperierunt. Seuiente pene per
annum eadem clade, nobilissimus ille patrum fratrumque cetus spiri-
tualis pene vniuersus migrauit ad dominum.' Hec et his similia
sancto dicente episcopo, putabant omnes quia de reditu pestilentie
25 mentionem faceret. Sed postera die qui^ fugerat de bello, regem
cum toto quasi exercitu extinctum enarrauit. Accessit quidam ad
virum dei nomine Herebertus, spiritualis amicitie federe eidem
copulatus, qui in insula stagni illius pergrandis de quo Dorwen-
tionis fluuii primordia erumpunt, vitam solitariam ducens, annis
30 singulis ad eum venire et monita salutis ab eo accipere consue-
uit. Cui Cuthbertus ait : ' Memento, frater Hereberte, vt modo,
quicquid opus habes, me interroges mecumque loquaris : quia
postquam abinuicem digressi fuerinms, in hoc seculo oculis
carneis inuicem vltra non videbimus. Tempus enim resolutionis
35 mee instat, et velox est depositio tabernaculi mei.' Qui hec audiens,
prouolutus eius pedibus, fusisque cum gemitu lachrymis, ' Obsecro,
inquit *, per dominum, ne me derelinquas, sed tui sodalis memineris,
rogesque supernam pietatem vt cui pariter in terris seruiuimus, ad
eius videndam claritatem [pariter] ' transeamus ad celos. Nosti enim
40 quia ad tui oris imperium semper viuere studui, et quicquid ignorantia
vel fragilitate deliqui, eque ad tue voluntatis arbitrium semper castigare
curaui.' Incubuit precibus episcopus, statimque edoctus in spiritu
impetrasse se quod petierat a domino, * Surge, inquit, frater mi, et
noli plorare, sed gaude : quia donauit nobis dominus quod ro-
* Bed, adveniens qui. * om. in T. ' om.
2De ©ancto Cutfjtierto, 229
gauimus eum.' Digredientes vero ab inuicem, vnius eiusdemque
momento temporis spiritus eorum a corpore egressi angelico minis-
terio ad regnum celeste pariter translati sunt. Occurrit ei comes
quidam et flexis genibus gratias egit de aduentu illius, et introducens
illum in domum suam, lotis more hospitalitatis manibus et pedibus, 5
simul residentes, cepit referre illi de languore coniugis desperate,
obsecrans vt illam benedicere dignaretur. Qui allatam benedicens
aquam, precepit vt super languidam aspergeretur. Quo facto, plenam
corporis sanitatem recepit, et benedicens dominum, episcopo potum
obtulit. Prefectus quidam morti appropinquans, panem a sancto 10
viro benedictum in calice cum aqua miscens, et bibens, fugato con-
tinuo interaneorum dolore subito conualuit. Eodem tempore
pestilentia subito exorta illis in partibus nece grauissima incubuit :
ita vt in magnis quondam villis vix parue rareque reliquie, et in-
terdum nulle residerent. Vnde sanctus Cuthbertus eisdem reliquiis 15
ministerium verbi et necessarie consolationis opem ferre non desiit.
Adueniens autem in viculum quendam, ibidem omnibus quos in-
uenerat auxilio exhortationis adhibito, dixit ad presbiterum suum :
' Putasne superest quispiam his in locis cui nostra visitatione et
allocutione opus sit ; an cunctis qui male habebant visis, iam ad alios 20
transire licet ^ ? ' Qui omnia circumspiciens, vidit mulierem eminus
stantem, que extincto paulo ante filio, fratrem eius, iam morti proxi-
mum tenebat in manibus, et preteritam pariter et presentem testa-
batur erumpnam. Quam cum viro dei ostenderet, accessit ad eam,
et benedicens dedit osculum puero, dixitque ad matrem : * Ne 25
metuas, nec mesta sis : saluabitur ' enim et viuet infans, neque vllus
vltra de domo tua hac mortalitatis peste deficiet.' Et factum est ita.
Cum autem in monasterio Elflede abbatisse ad mensam sederet,
subito auersam a carnalibus epulis mentem ad spiritualia contem-
planda contulit^: Vnde lassatis ab officio suo membris corporis, 30
mutato colore faciei, et quasi attonitis contra morem oculis, cultellus
quoque quem tenebat in mensa decidit. Quod dum presbiter eius,
qui astabat et ministrabat, aspiceret, inclinatus ad abbatissam dixit :
' Interroga episcopum quid viderit. Scio enim quia non sine causa
manus eius tremefacta cultellum deseruit, vultusque illius mutatur, 35
sed vidit aliquid spirituale, quod nos ceteri videre nequiuimus.' At
illa confestim conuersa ad eum, 'Obsecro, inquit, domine mi episcope,
dicas quid videris modo : neque enim frustra lassata tua dextera
cultellum quem tenebat amisit.' Qui dissimulare conatus vidisse se
quippiam secreti, iocose respondit : ' Num tota die manducare vale- 40
bam? lam aliquando quiescere debui.' Illa autem diligentius ad-
iurante et flagitante vt exponeret visionem, tandem ait : ' Vidi, inquit,
animam cuiusdam sancti manibus angelicis ad gaudia regni celestis
* E. liceret. ' Bed. sanabitur. ' Bed. sustulit.
230 iBotja leg:enlja ang^Iie»
transferri ^.' Rursus illa : * De quo loco assumpta est ?' Respondit :
' De tuo monasterio.' Adiecit nomen inquirere. Et ille : * Tu michi,
inquit, die crastina missam celebranti nomen eius indicabis.' Hec
audiens illa, confestim misit ad maius suum monasterium : et ^ didicit
5 quia quidam de pastoribus, bone actionis vir, incautius in arborem
ascendens deciderat deorsum, et contrito corpore, ipsa hora spiritum
exalauit qua hunc vir domini ad celestia ductum videbat. Et in-
gressa ad episcopum iam tunc ecclesiam dedicantem, stupore femineo
quasi nouum aliquid nunciatura, dixit : ' Precor, domine mi episcope,
10 memineris ad missas Hadwaldi mei' — hoc enim viro erat nomen —
'qui heri cadendo de arbore defunctus est.' In monasterio autem
quod non longe ab hostio Tine fluminis situm est, ab abbatissa Verca
vir dei magnifice susceptus, aquam, vt biberet, a ministris sibi dari
petiit. Qui haustam de fonte aquam obtulerunt ei. At ille, data
15 benedictione, cum paululum gustasset, dedit ministro suo : Qui cum
bibisset, visa est ei aqua quasi in saporem vini conuersa. Duobus
igitur annis in regimine episcopali transactis, abiecit pondus cure
pastoralis, et ad insulam Farne * properauit. Et cum fratres ipsum
visitantes" ante regressum illorum aucam quandam comedere mo-
3c nuisset, ipso ad cellam suam eunte ; quia cibis quos attulerant abun-
dabant, aucam tangere non curabant. At cum refecti nauiculam
vellent ascendere, exorta subito tempestas omnem eis nauigandi
abstulit facultatem. Factumque est vt septem diebus feruente vnda
conclusi, tristes in insula residerent*. Septima die domum, in qua
25 manebant, eos consolaturus ingressus vir dei, et videns aucam non
fuisse comestam, placido vultu et leto potius sermone redarguit
eorum inobedientiam : ' Nonne, inquiens, incomesta adhuc pendet
auca ? Et quid mirum si mare vos non sinit abire ? Citissime ergo
coquite illam et comedite, vt possit mare quiescere et vos domum
30 remittere.' Quod cum fecissent, ventis cessantibus vnda a feruore
suo quieuit, et secundis flatibus cum gaudio simul et pudore domum
remearunt. Cumque multo consuete districtionis rigore corpus
mentemque constringeret, arreptus infirmitate subita, tribus con-
tinuis septimanis morbo decoctus est. At cum quidam frater ad
35 fenestram celle sue appropinquaret, dato iuxta morem signo et
salutanti se, suspirium pro responso reddidit. Qui ^ frater : ' Quid
habes, inquit, domine mi episcope ? an forte nocte hac tuus te lan-
guor tetigit ? ' Et ille : ' Etiam, inquit, languor me tetigit nocte hac'
Credidit autem frater quia de veteri sua inlirmitate, cuius quotidiana
40 pene molestia consueuerat excoqui, non autem de noua et insolita
diceret. Et subiunxit : * Cum autem deus susceperit animam meam,
sepelite me in hac mansione iuxta oratorium meum.' Quinto post
hec die redeuntibus fratribus, idem frater calefaciens aquam ab-
1 E. transferi ; Bed. ferri. ' om. in T. » E. Ferne. * E. T.
residerunt. ^ Bgd. Cui.
De ^ancto Cutfttierto. 231
luebat pedem* eius, qui gratia diuturni tumoris iam tunc vlcus
habebat ac, profluente sanie, cura indigebat. Et dixit sanctus :
'Dei prouidentia et voluntate gestum est vt presentia et auxilio
destitutus liumano, aliqua sustinerem aduersa. Ex quo autem hac
in sede membra composui, non moui me hinc, sed quinque diebus 5
et noctibus hic quietus permansi.' Cui ille : * Num absque cibo
tanto tempore mansisti?' Et ostensis quinque cepis, vir sanctus
ait: 'Hic michi victus erat his quinque diebus. Quotienscumque
enim ariditate ac siti nimia ardebam, hec gustando me recreare
ac refrigerare curaui.' Videbatur autem vna de cepis minus quam lo
dimidia parte corrosa. Et addidit : * Et concertatores mei nunquam
tot michi persecutiones, quot in his quinque diebus, intulerunt.' Et
quosdam fratrum secum retinuit, in quibus erat maior Beda presbiter,
qui ministerio eius familiariter semper adesse consueuerat, ideoque
donationum acceptionumque eius omnium conscius erat indubius: 15
Quem ob id maxime secum manere voluit, vt si cuiusHbet acceptis
muneribus recompensatione digna non respondisset, illius admoni-
tione recoleret, et priusquam obiret, sua cuique restitueret. * Mea,
inquit, voluntas erat, hic requiescere corpore, vbi quantulumcumque
pro domino certamen certaui, vbi cursum consummare desidero, ao
vnde ad coronam iustitie subleuandum me a pio iudice spero. Sed
et vobis quoque com[m]odius esse arbitror vt hic requiescam, propter
incursionem profugorum vel noxiorum quorumlibet : qui cum ad
corpus meum forte confugerint, quia, qualiscumque sum, fama tamen
exiuit de me quia famulus Christi sum, necesse habetis sepius pro 25
talibus apud potentes seculi intercedere, atque ideo de presentia
corporis mei multum tolerare laborem.' At illis multum diuque
precantibus, laboremque huiusmodi gratum illis ac leuem fore as-
serentibus, tandem ille ait : ' Si meam dispositionem superare et
meum corpus illuc reducere vultis, videtur michi optimum vt in 30
interioribus basilice vestre illud tumuletis, quatinus et ipsi, cum
vultis, meum sepulchrum visitare possitis, et in potestate sit vestra
an aliqui illuc de aduentantibus accedant.' Et cum fratres flexis
genibus gratias illi egissent, frater quidam, qui longe ^ ventris fluxu
egrotans a medicis curari non potuit, tangens eum sensit se omni 35
illa longe infirmitatis carere molestia. Et cum loquele facultas
paulatim deficeret, cepit disserere pauca, sed fortia, de pace et humi-
litate, cauendisque eis qui his obluctari ' malunt. * Pacem, inquit,
inter vos semper et charitatem custodite diuinam : in consiliis
vnanimes estote, cum aliis Christi seruis mutuam habete concor- 4°
diam, venientes ad vos hospitalitatis gratia, familiariter ac benigne
suscipite, nequaquam vos meliores arbitrantes ceteris eiusdem fidei
et vite consortibus. Cum illis autem qui ab vnitate catholice pacis,
* E. pedes. * T. longo. ' T. E. oblectari ; Bed. obluctari quam oblectari.
232 3i3otja lesentja anglie.
' vel peruerse viuendo aberrant, vobis sit nuUa communio. Et si vos
vnum e duobus eligere necessitas cogerit, multo plus diligo vt- eru-
entes de tumulo tollentesque vobiscum ossa mea recedatis ab his
locis, et vbicumque deus prouiderit incole maneatis, quam vt vlla
5 ratione consentientes iniquitati, scismaticorum iugo coUa subdatis.
Catholica patrum statuta diligentissime discere ac obseruare con-
tendite. Ea quoque que per meum ministerium vobis diuina pietas
instituta vite regularis dare dignata est, exercete solliciti. Scio enim
quia, et[si] quibusdam contemptibilis vixi, post meum tamen obitum,
10 qualis fuerim, et quod'^mea doctrina non sit contempnenda,videbitis.'
Hec et his similia cum dixisset, acceptis sacramentis salutaribus
dominici corporis, eleuatis ad celum oculis extensisque in altum
manibus, intentam supernis laudibus animam ad gaudia regni celestis
emisit, tertiodecimo kal. aprilis, anno gratie sexcentesimo octua-
15 gesimoseptimo, episcopatus sui tertio, ex quo autem rex Oswaldus
et Aidanus episcopus pontificalem sedem in Lindisfarnea insula
instituerunt, quinquagesimoquarto, monachatus sui tricesimoseptimo,
anachoriseos secundo anno ; et in sindone, quam ei Verca abbatissa
contulerat, inuolutum corpus eius sepultum est. Aqua enim cum
20 qua corpus eius lotum erat, in os demoniaci infusa ', sanum reddidit.
Transactis autem ab obitu eius annis vndecim, aperientes fratres
sepulchrum eius iussu Eadberti episcopi, corpus totum, quasi adhuc
viueret, integrum repertum est, et flexibilibus artuum compagibus
multo dormienti quam mortuo similius. Vestimenta quoque, quibus
25 indutum erat, intemerata, et prisca nouitate miranda cernuntur.
Frater quidam eiusdem monasterii, paralisi depressus, fusa ad
sanctum cum lachrymis prece, quasi latam manum caput suum
tangere vidit : et mox euigilans, sanitatem integram se recepisse
sensit. Vsque hunc locum scripsit Beda venerabilis presbiter
30 vitam sancti Cuthberti ; que vero inferius sunt collecta, per suc-
cedentia tempora erant conscripta. *Deus omnipotens, iuste
misericors misericorditerque iustus, gentem Anglorum dum pro suis
multiplicibus ofFensis flagellare disposuit; paganam gentem* Fri-
sonum atque Danorum illi permisit dominari. Iste igitur gentes,
36 Hubba duce Frisonum et Alfdene rege Danorum, in Angliam
venientes, in® tres turmas mox diuise, tribus in partibus terram
inuaserunt. Nam eborace ciuitatis menia pars vna ex eis restaurauit,
regionemque in circuitu incolens ibideia pausauit. Relique vero
partes due, multo ferociores, regnum Merciorum et Australium
40 Saxonum mox occupabant, omnia ' incendiis, rapinis, atque homicidiis
exterminantes, diuina eque vt humana barbarica seuitie contamina-
^ Bed. adds : vel pascha non suo tempore celebrando. ' Bed. quam.
' T. E. infusum. * The following is abridged from the Historia Translationum
and the Hist. Eccl. Dunelm. ; cf. Act. SS. Boll. March 111. p. 127. « HT.
paganarum gentium . . . immanitatem. * E. et. ^ HT. omniaque.
De ^ancto Cutfjtjetto. 233
bant. Videres tunc sacerdotes sacrosanctis misteriis assistentes
trucidari, virgines rapi, infantes ab ipsis matrum vberibus auulsos
ad terram alios elidi, per pedes alios suspendi, inter manus bar-
barorum discerpi ', neque sexui neque etati nec vlli gradui parcentes \
Vnde illius tempestatis rabie ' omnibus regii seminis, per quos sibi 5
timebant, extinctis, solus Alfredus, pater regis Edwardi, manus
illorum vix euasit. Hic per tres annos per siluestria somersetensis
pagi * vitam incertam et inquietam ducebat : quippe qui nichil vnde
viueret habebat, nisi quod predando aut venando aut piscando ad-
quireret. Tandem dum socii sui circa capturam piscium instarent, 10
et ipse molestiam sue proscriptionis meditatione scripturarum con-
solaretur, astitit ei quidam peregrinus in dei nomine elemosinam
petens. Tunc rex vtrasque manus leuans ad celum, ait : * Gratias
ago deo qui pauperem suum hodie in paupere visitauit.' Vocauit
cito ministrum suum, qui nichil preter modicum vini et vnum 15
panem habebat : iussitque mediam partem pauperi dari. Gratias
egit pauper et abscessit : Et nullo transitus sui vestigio in paludibus
relicto, subito euanuit, et que largita fuerant, integra inuenta sunt ;
et qui piscatum exierant, tres naues piscibus onustas domum re-
duxerunt. Soporato igitur regi apparuit quidam pontificalibus in- 20
dutus, qui de diligendo deo, seruanda iusticia, de misericordia in
pauperes, de reuerentia in sacerdotes exhibenda eum monuit, et
adiecit : ' O mi Alfrede, Christus conscientiam tuam respiciens,
erumpnis tuis finem imponit. Me enim impetrante deoque donante,
totius Britannie imperium tibi successoribusque tuis concedetur' 25
disponendum. Si autem deo michique fideles fueritis, me post hec
ad conterendum robur inimicorum omnium inexpugnabile defen-
sionis scutum habebitis. Cras enim aderunt tibi fortes auxiliarii,
quorum ope hostes deuinces.' Et ait rex : 'Quis es tu?' Et ille :
' Ego sum, inquit, Cuthbertus, peregrinus ille hestemus cui panem 30
porrexisti, tui tuorumque curam agens. Memento huius rei, cum
bene tibi fuerit.' Mane autem facto venerunt ad ipsum viri quingenti
armis optime muniti : quibus visionem per ordinem pandens, ait :
' Nunc, inquit, quanta parentes nostri qui omnes iam interfecti sunt
barbarorum tormenta pro suis nostrisque offensis iusto dei iudicio 35
pertulerunt vidimus : et nos ipsi [qui] * die noctuque ad similia per
eosdem exquirimur, quomodo nullum habeamus iam tutum fuge locum
videmus, immo miserabiliter profugi sustinemus. Vnde rogo monitis
sancti Cuthberti defensoris nostri attente obediamus, deo sibique
fideles existamus, vitiorum voragines fugiamus, atque virtutum exer- 40
citia diligamus: sic profecto promissum celestis gratie auxilium et
sue defensionis experiemur vbique patrocinium.' Sicque apud
Aschdoii. congregato exercitu, paganos ita contriuit, vt acceptis ob-
' al. alios d. " al. parci. ' E. rabiem. * HT. in Glestigiensibus
paludibus. ' £. conceditur. ' om.
234 il3ot}a legentia ^nglie»
sidibus electissimis, Guttrum regem Danorum cum viginti nobiliori-
bus suis de sacro fonte Alfredus leuaret, pace circumquaque ' firmata.
Illis diebus Ardulphus lindisfarnensis episcopus, et [Eadredus] eius-
dem loci abbas, cum quibusdam fratribus incorruptum sancti patris
5 corpus discedentes asportauerunt, longoque tempore de loco ad locum
transmigrantes, propter diuturnum laborem nimio tandem confecti
tedio, sedem in Hibernia querere deliberabant. Et erectis velis mare
sulcant : sed continuo mutatis ventis, fluctus intumescentes ele-
uantur, et nauis, que gubernari non valuit, huc et illuc inter fluc-
lo tiuagas iactabatur vndas. Interea tres mire magnitudinis vnde
horrifico cum murmure superuenientes, nauem medias pene vsque
ad tabulas impleuerunt, protinusque in sanguinem conuerse sunt,
et omnes qui in naue erant sanguine profiisi videntur. Continuo
omnes gemunt, lugent, genua flectunt, veniamque stulti ausus, toto
15 corpore ad pedes sancti corporis prostrati, petunt. Et ecce continuo
flantibus a tergo ventis sine aliqua difficultate ad portum optatum
perueniunt. Facta est autem ista deuastatio Northumbrie a rege
Danorum Haldene anno gratie octingentesimo septuagesimoquinto.
^ Et dum nauis in latera verteretur, cadens ex ea textus euangeliorum
20 in maris ferebatur profundum : sed reuelante sancto Cuthberto post-
modum inueniunt. Necnon equum, et frenum in arbore, vt ab
eodem sancto didicerant, ad releuandum ' laborem suum, rufi
coloris, in campo reperiunt. Quem adiungebant* vehiculo, quo
celestem thesaurum liberius ferre possent. Interea sanctus Cuth-
25 bertus per sompnium prefato abbati Edredo apparens, precepit :
Cuthredum ^, filium Ardechenk ", quem Dani cuidam vidue in
seruum vendiderant, precio libertatis persoluto, exercitus et qui
supererant de indigenis sine rege nutantes "^, perductum ^ in medium
vnanimi fauore in regem constitui. Sedes interim episcopalis que
30 in Lindisfarnensi erat, restauratur in Cuncacestre, que modo Cestria
dicitur, et distat a Dunelmo sex miliaribus; anno gratie octingen-
tesimo octuagesimo tertio : et mansit ibi corpus sanctum annis
centum quatuordecim^. ^Anno autem gratie septingentesimo nona-
gesimotertio, ab obitu sancti Cuthberti centesimoseptimo, prima
35 vastatio miserrima paganorum lindisfarnensem ecclesiam sanguine
et rapina replens, pene vsque ad internitionem deleuit. Exercitus
iste nauibus piraticis veniens, sancta conculcauit, altaria suffbdit,
quosdam interfecit, alios in mare demer.~it. Sequenti tamen anno
omnes illi raptores mortui sunt. " Post hec vero rex quidani nomine
40 Reginaldus multa cum classe adueniens, vniuersos meliores vel in
bello prostrauit vel extra patriam fugauit, villas sancti Cuthberti
> E. circumquam. "-a q^ jjjgt ^^.^i jj^n jj jj fl-_ ^ t g reuelandum.
* T. adiungentes. ® T. cutheredum. " «/. Hardecnut. ' «/. cum . . .
nutarent. « al. productum. » Cf. Hist. Eccl. Dun. U. 5. >« Cf. Hist.
Transl. 3.
De ^ancto Cutfjljetto. 235
militibus distribuit. Quorum vnus\ tanquam indomabilis bestia,
multis sepe iniuriis episcopum atque populum molestauit. Quem
episcopus^blande corripiens, vt animi rigorem deponeret et abdicato
demonum cultu creatorem suum recognosceret, sedulo admonere
cepit. Et ille: * Quid huius mortui hominis' minas michi quotidie 3
obiicitis ? Quid putatis contra me vobis valebit ipsius in quo speratis
auxilium? Deorum meorum omnipotentiam contestor atque per
ipsorum gloriam iuro quod tam ipsi mortuo quam vobis omnibus
inimicus ero : et * ex hoc aperte discatis quia nichil aut ipse aut vos
michi resistere valeatis.' Et ecce continuo tamquam clauis per to
vtrumque pedum in ostio ecclesie confixus, pallescere et contre-
miscere ', oculisque sanguineis et toruis circumspicere, atque diuersis
membrorum motibus dolorem, quem intus sustinebat, foris ostendere
cepit. Et tandem horribiliter clamans, sanctitatem beati Cuthberti
palam confessus, animam suam in eodem loco reddere compelle- 15
batur*. Temporibus itaque non multis postea transactis, gens
Scotorum, coadunato maximo exercitu, terras aquilonares Anglie
ingressus, cede, incendio et rapinis cuncta depopulatur. Non gradui,
non etati, non sexui parcens, inaudita crudelitate cunctos prosterne-
bat ; lindisfarnense monasterium simili feritate peruasit. Occurrit 20
autem illis Cuthredus rex in loco qui Mundingdene dicitur, cum
parua admodum manu festinans, non enim congregari exercitum
breuitas temporis permittebat. Cum vero rex tantum conspexisset
exercitum, nimio timore resolutus [est]^ eo quod ad pugnandum*
vires non habuit, et ab eis fugere pudor et locus prohibebat. Et ecce 25
sanctus Cuthbertus in sompnis sibi apparens, et eum confortans,
dixit: 'Ne timeas, neque difBdas, cum dei meumque habeas auxi-
lium : deo enim nequaquam est impossibile siue in multis siue in
paucis saluare. Hostes quippe tuos, magis autem meos, in sua nunc
multitudine gloriantes, coram te ut' lutum platearum delebo. Quam- 30
uis enim hominibus adhuc viui appareant, in conspectu dei omnes
mortui computati sunt. Vnde, cum aurora diei primum exoritur,
facto impetu irrue super eos, quoniam in primo congressu, terra
dehiscente, in baratrum viui corruent, et sine tuorum detrimento
omnes simul disperient.* Rex vero multum confortatus visionem 35
suis pandens, facto mane in hostes irruit, sed quos modo contra se
iacula mittere conspiciunt, in eodem statim momento nusquam nec
vnum inueniunt : Quod enim vir dei predixerat, coram eis terra
os suum aperiens, omnes viuos absorbendo deglutiuit. '"Anno
gratie nongentesimo [nonagesimo] " quinto Aldunus episcopus, celesti 40
oraculo premonitus vt cum incorrupto sancti Cuthberti corpore
* sc. Onlafbald. ' sc. Cuthhard. ' T. hotninis morlui. ♦ al. ut.
' E. contremescere. • E. compellabatur. ^ om. ; al, sollicitabatur, ' E.
pugnandum dum. » T. ut; E. in. »* Cf. Hist. Eccl. Dun. III. i ff. »» T.
E. vicesimo.
236 3i5ot)a llegentia anglie»
quantotius fugiens superuenturam piratarum rabiem declinaret, tulit
illud, centesimo tertiodecimo anno ex quo in Cuncacestre locatum
fuerat, in Ripun \ [vbi] per quatuor menses moram traxit. Cum vero
sanctum corpus ad priorem locum reportarent, et iam ad orientalem
5 plagam Dunelmi, in locum qui Wardelawe dicitur, deuenissent,
vehiculum vlterius nullo moueri poterat ingenio. Precepit ergo
episcopus omnes per triduum ieiuniis, vigiliis ac precibus insistere,
ac dei voluntatem omni instantia deuote postulare. Quo facto, re-
uelatum est eis vt in Dunelmum [illud] transferre ibidemque locum
10 requiescendi deberent preparare. Episcopus autem Dunelmum
veniens, locum quidem natura munitum, sed non facile habitabilem
inuenit. Totius ergo populi et comitis Vthredi auxilio tota extirpata
silua, ecclesia edificatur, et corpus sanctum in ea honorifice collo-
catur. A prima igitur institutione sedis lindisfarnensis vsque ad
15 hunc annum, computantur anni trecenti sexagintaunus, et ab obitu
sancti Cuthberti trecentinouem. Defuncto vero Alduno episcopo,
Edmundus, vir religiosus, ad episcopatum eligitur, quem presbiter
cum diacono sibi ad altare ministrante, in medio canone, voce quasi
de tumba sancti patris, ter eum vocante, prolata episcopum designari
20 audierat. Sub isto antistite sacerdos quidam nomine Elfredus,
bone actionis vir,diuino admonitus oraculo,per antiqua monasteriorum
loca cucurrit, ossa sanctorum de terra leuauit, scilicet Baltheri et
Bilfridi anachoritarum, Acce et Alkmundi episcoporum, et regis
Oswini, necnon et Ebbe abbatisse. De quorum reliquiis aliquam
25 partem, cum corpore sancti Cuthberti locauit. Ossa quoque Boisili,
sancti Cuthberti magistri, in discipuli ecclesiam transtulit. Insuper et
ossa venerabilis Bede presbiteri, apud Girwin tumulata, vsque Du-
nelmum transtulit. Tempore autem Egelrici episcopi, successoris
Edmundi, presbiter quidam vxori copulatus, indignam sacerdotis
30 officio vitam ducebat. Quadam die cum a multis missam illis cele-
brare rogaretur, et ille, vtpote qui ipsa nocte cum vxore dormierat,
id se facturum negaret, tandem multis precibus fatigatus, magis
humana verecundia quam timore diuino victus, missam celebrare
cepit. Hora vero qua sacrosancta misteria sumere deberet, in
35 calicem aspiciens, particulam dominici corporis in calice missam,
in teterrimam speciem cum sanguine vidit commutatam, vt magis
picis colorem quam panis et vini habere videretur. Illico reatum
intelligens, pallere, et quasi iam flammis iradendus vltricibus, pauere
nimium cepit. Exhorrebat quoque illud velut suam mortem sumere :
40 volebat in terram fundere, sed, quoniam consecratum erat, hoc facere
metuebat. Tandem magno cum tremore ac formidine illud sumpsit ;
sed tante amaritudinis fuit vt nil ad gustandum amarius esse posset.
Peracta autem missa, ad episcopum festinans, eiusque pedibus
prostratus, rei ordinem enarrauit, et indicta penitentia, secun-
^ E. ripim.
De ^ancto Cutbtjetto» 237
dum preceptum sui episcopi, caste et religiose deinceps viuere
satagebat. Fuit vir quidam praue actionis, qui in campo dor-
miens, cum expergefactus fuisset, serpentem sibi collum stringere
sentiebat. Quem mox ad terram manu comprehensum elidit : sed
mox eius iterum collum complexus circumdedit. Rursum eum ad 5
terram proiecit, sed eodem momento ab eodem constringi se sen-
tiebat. Itaque serpentem siue in ignem siue in aquam vel in terram
semper proiicere potuit, sed qualiter mox in suum collum redierit,
scire non valuit. Aliquotiens in particulas ferro consecuit, sed pro-
tinus idem serpens collum eius circumcinxit. Primo quidem paruus lo
erat, sed paulatim in maius et maius excrescens, nulla eum veneni in-
fusione ledebat. Quotiens autem ecclesiam sancti Cuthberti intrauit,
mox in ipso introitu serpens eum dimisit. Cum vero exiret, velut
ante complexus est. Itaque dum per multum tempus tale susti-
nuisset incom[m]odum, inuento tandem salubri consilio, tribus con- 15
tinue diebus et noctibus in ecclesia sancti Cuthberti in oratione
perseuerans, et postmodum exiens, a serpentis infestatione omnino
liberatus est. ^Latro quidam notissimus, rapinis, homicidiis et
incendiis muItosoffendens,tandemcomprehensusvincuIis mancipatur.
Et mortem valde timens contrito corde et humiliato spiritu beatum 20
Cuthbertum pro sua liberatione suppliciter exorabat. Nec mora,
compedibus solutis et carceris hostio patefacto, monasterium sancti
Cuthberti intrauit. Quem quidam nomine Barkwit, potens valde,
cum suis persequens, nimio furore succensus, ait : ' Quid moramur ?
quare ianuas non infringimus ? Neque enim huius hominis mortui ^ 35
pax adeo est tenenda, vt fures, raptores et homicide, huc si con-
fugerint, nobis insultent quod impuniti euaserint.' Vix enim
verba compleuerat, et ecce subito quasi sagitta desuper veniens,
caputque sibi transuerberans, vsque ad cor suum pertingere ' protesta-
batur. Sicque in terram corruens, vlulando et dentibus stridendo 30
vitam finiuit. Quo sepulto, talis tantusque de tumulo ipsius fetor
per dimidium exalauit annum, vt transitum vie per locum illum
multi fugere conarentur*. * Tempore Willelmi Conquestoris Ro-
bertus comes Northumbrie, Dunelmum veniens, ab his quibus
dominari debuerat circumuentus, cum suis omnihus ob suam occisus 35
est crudelitatem. Vnde ofFensus rex, illuc direxit exercitum suum.
Tunc episcopus, assumpto corpore sancto, versus Lindisfameam
properabat. Et quamuis mare plenum esset, siccum tamen intro-
eundi aditum in loco in quo in refluxu iter esse solet inueniunt. Mox
omnes cum gaudio ingressi, siccis pedibus insule littus attingebant. 40
Sed et milites feretrum portantes — postea monachi effecti — quomodo
se precedentes fluctus maris vestigia illorum sequebantur, cum
magna cordis compunctione attestati sunt. 'Robertus enim de
' Hist. Transl. 5. * T. morituri. ' al. pertingeret sibi visum esse.
* rt/. omnes fugerent. ' Hist. Eccl. Dun. ni. 15. * Hist. Tr. 12.
238 ii^otia Hegenna anglie»
Moubreio, comitatus honorem adeptus, aduersus ecclesiam sancti
Cuthberti odiis exagitatus, calumpniis fatigatam iniuriis oppressit.
Res iUius vexare, iura dissipare, quicquid aduersi poterat facere,
plusquam poterat se facturum minari cepit. Vnde et ecclesiam in
5 Tynemutha, proprii sancti Cuthberti iuris, sue violentie predam
effecit. Hinc denique ipsi qui diu inhabitauerant monachi, immo
in monachis ipse sanctus cum violentia expellitur, et in PauU abbatis
Sancti Albani dominium [ea]^ transfertur. Quem tamen abbatem,
ne rapinam suscipiens ecclesie proposito et gradui iniuriam faceret,
10 monachi dunelmenses monendo, obsecrando, prohibendo reuocare
studuerunt. Non illum gratia cuiusquam inflectebat, non venerandi
confessoris nec ordinis reuerentia, quominus rapinam susciperet
et retineret ^ Premissis igitur monachis cum ipse sequens ecclesiam
ipsam primo vidit, subita infirmitate correptus; qui sanus et in-
15 columis aduenerat, mortuus domum reuehitur. Comes vero in
eodem loco biduo a ministris regis obsessus, ad ecclesiam vulneratus
fugere compellitur, et in ecclesia, quam sancto rapuerat, capitur, tra-
hitur, et ad regem adductus, vincuHs Hgatus custodie mancipatur.
'Anno autem domini millesimo centesimoquarto, ab obitu sancti
20 Cuthberti quadringentesimo octauodecimo, ob increduhtatem quo-
rundam prelatorum, cum capite sancti Oswaldi corpus sancti Cuth-
berti incorruptum repertum est, et dormienti magis quam mortuo
similius. * In nuUam ecclesiarum pene quas beatus Cuthbertus sui
sacri corporis iUustrauit presentia, uUa " vsque hodie feminis intrandi
25 constat esse licentia. Cuius rei consuetudo " hac de causa primum
orta est : Ante paucos sane dies "^ monasterium in Coldingham per
culpam incurie flammis absumptum est, ob maUciam vtique habi-
tantium in eo, sicut in vita Ebbe abbatisse inferius habetur : nec
multo post vir domini Cuthbertus episcopali honore sublimatus,
30 omne a fratribus graui interdicto feminarum separauit ^ consortium,
ne indiscreta illarum societas seruis dei aliquod sui propositi peri-
culum, et eorum ruina inimico gaudium generaret. Omnibus ergo
et viris et feminis consentientibus, omne suis et in presenti et in
futuro muUebre interdixit consortium, earumque ab ecclesie sue
35 penitus ingressu amouit introitum. " Sancto insuper Cuthberto in
episcopum consecrato, suis semper feminarum consortia interdicere
consueuit. Et cum in quodam monasterio plebi verbum dei pre-
dicaret, vidit plerosque cachinno resultando ridere, et socios quasi
ad spectacula mirifica contuenda inuitare. Circumspiciens ergo
40 episcopus, vidit quandam sub specie muUeris mirabiliter radiantem,
et crine et facie cum nitenti vestium varietate miro modo fulgentem.
Omnem siquidem humanam effigiem sua pulchritudine exceUebat,
1 so T. ; om. in E. « HT. retinebat, et om. ^ Cf. Flor. Wigor.
« From Hist. Eccl. Dun. H. 7. ' E. nuUa. « T. consueto. ' om. in T. ;
HD. sui episcopatus annos. * E. seperauit. * added.
De ^ancto Cutbberto. 239
et ornatus ipsius omnis texture mundane peritiam superabat. Vnde
quicunque vultum ipsius inspexerant, pre nimie cupidinis lasciuia
pene seipsos excesserant. Cum festinatione ergo episcopus aquam
benedicens in imaginem fantasticam iecit: et statim ab oculis om-
nium euanuit, euulsaque maxima parietis ecclesie parte, tanto 5
fetore nares omnium suis ludibriis deceptorum perfudit, quod vix
quisquam subsistere valuit. Quibus episcopus ait: 'Ecce, inquit,
vos corporalibus oculis modo vidistis quare olim tam crebro feminas
ab omni limite ecclesie mee separare decreui. Nam nunquam virus
deceptionis citius infertur quam astuta* feminarum decipula, que de 10
paradiso Adam fragilem expellebat. Quare ex hoc tempore femi-
narum accessus in meis amodo ecclesiis prohibeo, quia spiritum
fornicarie falsitatis, quem vidistis, neque vos neque meos a dei
seruitio retardare permitto.' Tempore quo primo sanctus Cuth-
bertus quietis sedem apud Dunelmum elegerat, veteranus quidam, 15
bone actionis vir, corporis sancti Cuthberti habebat custodiam, tan-
teque familiaritatis apud eum extitit, quod capillos nonnunquam et
vngues ei precidere solitus fuerit, et familiare colloquium cum eo
habens, in multis ab eo informatus fuit. ^ Naute quidam, commota
in mari tempestate, naualibus fractis instrumentis et tabularum iunc- 20
turis pene dissolutis, beati Cuthberti suffragium in tanto vite dis-
crimine deuote cum lachrymis implorabant. Nec mora, pater
sanctus, pontificalibus indutus, corporali specie in prora nauis
sedens, baculo pastorali pontum seuientem diuisit : erantque fluctus
instar montium a dextris et a sinistris, a semita tamen sua nauis, 25
tanto rectore suffulta, deuiare non potuit. Et confortans eos sanctus
dei ait : ' Nolite timere ! Ego sum Cuthbertus, quem totiens inuo-
castis, ad salutis portum deuote rogatus vos adducens.' Sicque
baculo nauem regens, et ad portum optatum eos ducens, ab oculis
eorum confestim euanuit. ' Quidam nomine Elfredus clauem 30
sepulchri sancti Cuthberti deferens, capitis comam supereffluentem
tondendo prescidere, capillos pectine eburneo diuidendo componere,
digitorum vngues decenti rotunditate solebat excidere. Contigit
enim quendam murem permodicum sepulchri foramen intrare,
nidum facere, et partum in angulo quodam producere. Vnde et 35
sanctus dei clerico cuidam ecclesie apparens, dixit: 'Dic, inquit,
Elfredo, vt laciscam istam, que catulis suis domum meam polluit,
quam citius expellat. Domum enim meam maculauit, et quietis
mee requiem perturbauit.' Diligenter ergo inquisita fera, et cum
catulis inuenta, Elfredus ira commotus omnes in frusta commi- 40
nuisset, nisi pius confessor ab illorum lesione parcere precepisset.
* Post beati Cuthberti obitum locus Farne in maximo honore habitus
est. Vnde quodam tempore duo monachi dunelmenses in eadem
* T. hastuta. ' Cf. Reginald, cap. 33. ^ Reg. c. a6. * Reg. c. 58.
240 Botja Legenna anglie»
insula deo iuge sacrificium impendebant. Accidit enim nocte natalis
domini, cum circa noctis medium missam primam celebrassent, et
facto paululum interuallo alterutrum secretius orationi vacandum
decreuissent, alter, qui laicus erat, pro nocturno labore fessus modi-
5 cum sopori membra dedit, et alius in choro peruigil in oratione per-
mansit. Et ecce subito vidit luminaria cuncta accendi, vtroque
mouente cardine ostia reserari, duos attonsos cum cereis accensis
introire, et virum quendam maturum pontificalibus indutum ad
altare procedere. Dicta confessione, et absolutione, missam ad diem
10 natalis pertinentem incipiunt. Et dum pontifex * gloria in excelsis
deo ' incepisset, quasi multitudo angelorum, quod reliquum est cum
dulci modulatione decantauit. Frater autem qui hec videre meruit,
tanta mole deprimitur, quod inter sacra misteria a solo se erigere
minime posset. Sicque cunctis rite expletis, eo quo venerat ordine
15 totus cetus ille regressus est. Cognouit enim in spiritu frater ille,
quoniam beatus Cuthbertus extitit qui ibi tanta virtutum magnalia
ostendit. Audire vero et videre hec omnia poterat, facies vero pre
splendore luminis discernere non valebat. ^ Clericus quidam beato
Thome ante eius exilium seruiens, aliquot annis vomitum oris et
20 fluxum sanguinis per posteriora patiens, dolentibusque oculorum
pupillis magis tenebras quam lucem videre potuit. Hic quindecim
diebus Cantuarie martyris opem iugiter implorauit. Cui demum
sanctus Thomas apparens, dixit : * Surge velociter et ad sanctum
Cuthbertum proficiscere, cuius meritis misericordiam et sanitatis
25 gratiam obtinebis. Volo enim vt mei de infirmitate sua ad illum
salutis gratia confugiant, atque ipsius serui ac ministri languentes ad
me veniant.' Igitur Dunelmum properans, primo die aduentus sui
sanus effectus, cum gaudio rediit. "^- Quidam miles de peregrinatione
rediens ; orta tempestate in mari valida, mortis compellente metu,
30 equos et quicquid habebant certatim cuncti in mare proiecerunt.
Vndis demum tranquillitate sopitis, cum miles portum attigisset,
pro amissione equi turbatus, sanctum Cuthbertum precibus inter-
pellare cepit. Et ecce a longe quasi caput coruinum aspiciens, post
biduanam submersionem equum celerius ad ripam festinare vidit.
35 ^ Mulier quedam cum marito suo de conuiuio nocte rediens, propter
lutosas platearum voragines per cimiterium sancti Cuthberti transire,
et peccatum post elemosinis expiare oroposuit. Cumque intra*
cimiterium pedem poneret, cepit nescio quid abhorrere", et extra
sensum se fore clamare. Et ad terram cadens, vix ad domum de-
40 lata, eadem nocte mortua est. Diuitis cuiusdam vxor, audiens
variam esse ornamentorum ecclesie pulchritudinem, feminea aui-
ditate succensa impetum animi refrenare non valens, viam per
cimiterium arripuit. Et ecce confestim amisso sensu, linguam mor-
1 Reg. c. 116. "^ Reg. c. 75. ^ Hist. Dun, II. 8. * T. E. infra.
^ E. abhorreri.
De ^ancto €\M^tttto. 241
sibus prescidit, et propria manu inciso gutture, vitanrx finiuit. * Vxor
comitis Tostii, sanctum Cuthbertum diligens, diuersa eius ecclesie
ornamenta contulit, et adhuc plura, cum multis terrarum posses-
sionibus, se daturam promisit, si eius ecclesiam intrare et ad ipsius
sepulchrum sibi liceret adorare. Sed rem tantam temptare non 5
audens, vnam de ancillis suis hora secretiori premisit. Cumque
pedem in cimiterio poneret, subito velut ventorum violentia cepit
repelli, et viribus deficere. Sicque grauiter infirmata, cum graui
cruciatu et dolore in breui vitam finiuit. ^ Miles quidam nomine
Boso per tres dies raptus, quasi mortuus sine vUo sensu permansit : 10
sed tertio die ad se rediens, priori Dunelmie dixit : ' Ad te iussus ^
sum venire, tibique peccata confiteri, et meam deinceps vitam, que
tamen longa non erit, tuo imperio ordinare.' Itaque cum gemitu
multo peccata sua confessus, talia narrare cepit. ' Ductore, inquit,
preeunte per horrenda simul et amena loca sequebar. Erant autem 15
omnes monachi ecclesie sancti Cuthberti quodam in loco congregati,
ante quos multi splendoris crux deferebatur. Omnes in processione
in directum, nusquam declinantes incedebant, preter duos qui a
recto ordine aliquantulum declinabant.' Et ait ductor suus ad eum (!) :
" Dicito, inquit, priori Turgoto vt eos ad salutem animarum suarum ao
diligentius hortetur. IUos duos quos ab ordine suo deuiare vidisti,
nominatim illi ostende : Non parum enim a via recta aberrant, et
ideo peccata sua* purius confessi, emendatiorem vitam ducere
festinent. Huc etenim vsque, puram ac rectam confessionem nun- .
quam fecerunt." Inde ductus per latissimum campum, vidi omnes as
indigenas huius prouincie equis sedentes, et hastas portantes. Et
dixit ductor meus : " Omnes isti cito peribunt : " qui omnes velut
fumus ab oculis eius euanuerunt. Post hos vidi plures et maiori
superbia Francigenas innumerabiles : qui statim cum omni gloria
sua, vt michi videbatur, subito terre hiatu absorpti non compa- 30
ruerunt. Deinde vidi per campum extensum magnam turbam femi-
narum ; quarum multitudinem dum satis mirarer, dixit ' michi ductor
meus : " Has ", inquit, miserabiles feminas et illos qui ad sue erumpne
cumulum vnanimitate prauorum actuum gloriantur'' nec illecebris
carnalibus inuolui metuunt, ve* sempiternum et iehennalium flam- 35
marum atrocissimus ' cruciatus expectat^V Inde in loco vaste ac
tetre solitudinis magna altitudine domum, totam ex ferro fabrefactam,
aspexi. Cuius ianua dum sepius aperiretur sepiusque clauderetur,
ecce subito Willelmus episcopus dunelmensis efFerens " caput pro-
prium, vbinam Godfridus monachus esset quesiuit. " Hic enim, 40
inquit, ad placitum meum adesse deberet " — hunc namque episcopus
1 Hist. Dun. III. II. " Hist. Dun. IV. g. » T. missus. * E. suo.
' HD. eas presbiterorum uxores esse didici. ' T. hac; E. hec. '^ HD. qui
ad sacrificandum deo consecrati sunt. ' E. ne. * E. atrocissimos.
'° E. expectant. " E. offerens.
242 ji5otia Lcgenta angtte»
procuratorem sui episcopatus fecerat. Tunc ductor meus : " Certe,
inquit, scias episcopum citissime moriturum. IUe quoque quem ipse
nominauit, licet aliquantulum tardius^, eum moriendo sequetur^
Tu autem breui tempore viues ; vt ergo dei iram euadas, facta
6 pura peccatorum confessione, secundum prioris iudicium te cor-
rige, eique cuncta tibi ostensa pande."' Duo enim illi quos ab
ordine processionis deuiare vidit, eius verbis fidem prebentes,
deinceps vitam suam emendare satagebant. Anno autem
tertio post obitum venerabilis Bede presbiteri, Colwlfus rex North-
10 umbrie, cui historiam ecclesiasticam de gestis Anglorum Beda
dudum scripserat, relicto regno Eadberto filio, patrui sui monas-
terium Lindisfarne intrauit, et monasticam tonsuram accipiens,
thesauros regios, et Werkworth et Witingham cum aliis vilHs, sancto
Cuthberto dedit. Procurante rege Colwlfo et monacho eifecto, data
15 est monachis lindisfarnensis ecclesie licentia bibendi vinum vel
seruisiam. Ante enim non nisi lac vel aquam bibere solebant,
secundum antiquam traditionem sancti Aidani episcopi'. — Et quia
de rege Colwlfo monasticum habitum suscipiente mentionem fecimus,
reges Anglie ceteros, propter deum et regni celestis desiderium
20 monastica suscepta tonsura sua regna relinquentes, hic ad futurorum
noticiam inserere placuit. Circa annum gratie septingentesimum
sexagesimum Eadbertus rex Northumbrie, omnibus aduersariis suis
vel sibi subiectis vel bello prostratis ; cui etiam rex Francorum Pipi-
nus multa [dona] * regalia transmisit ; anno regni sui vicesimoprimo,
25 filio suo Osulpho in regnum substituto, omnibus diuitiis seruitutem dei
pretulit et, suscepta tonsura monastica, decem annis in operibus bonis
deo placuit. Circa annum gratie septingentesimumquintum Ethel-
redus rex Merciorum, filius Pende, postquam triginta annis strenue"
regnasset, apud Bardeneiam* monachus effectus, ibidem sepultus
30 est. Eodem tempore Offa rex Orientalium Saxonum, hortatu sancte
virginis Kyneswide, cuius nuptias illa spreuerat, celestes suspirare
doctus amores, Romam perrexit, ibique in monachum attonsus
celestia regna deuotus conscendit. Eodem etiam tempore Con-
redus rex Merciorum, celesti inflammatus desiderio, Rome mona-
35 chatum subiit, et vitam laudabiliter finiuit. Fremundus vero rex,
sicut inferius in vita eius clarius videri potest, relicta regni gloria,
heremiticam vitam duxit. Circa an.ium domini sexcentesimum
vicesimum Sigibertus'' rex Orientalium Anglorum, in monasterio
suo quod construxerat, sub habitu monastico vitam sanctam ducens,
40 ad confortandum milites de monasterio inuitus extrahitur, et ^argam
in manu tenens, a pagano rege Penda cum toto pene exercitu occisus
est. Circa annum insuper domini sexcentesimum septuagesimum
Sebba rex Orientalium Saxonum, post tricesimum regni sui annum
^ E. tardus. * E. sequebatur. ' Cf. Sim. Dun. Hist. Angl. a. 854.
* om. ° E. strennue. • E. bardenciam. ^ T. sighbertus.
De ^ancto Cutbbetto. 243
monasticam ducens vitam, obitus sui diem angelica reueJatione cog-
nouit. Scrutatis quoque regum Anglie gestis, de regno Northanhum-
brorum reges quinque *, scilicet Alkmundum, Edwinum, Oswaldum,
Oswinum, et Alwoldum, martyrio coronatos inueni. De regno vero
Orientalium Anglorum similiter quattuor : Sigibertum a Penda, 5
Ethelbertum ab Offa, Edmondum ab Inguar, Sigibertum a nepo-
tibus suis gladio necatos. De regno vero Merciorum Kenelmus, et
Wistanus, gloriosum martyrium adepti sunt. Edwardus quoque
totius Anglie monarchiam tenens, martyrio coronatur. Inueni etiam
curiose rimando de diuersis Anglie regnis tum a paganis tum ab lo
inimicis, preter principes et amicos dei prefatos, viginti reges alios
gladio seu veneno occisos ". Cuthredus autem rex Northumbrie,
et Alfredus rex Westsaxonum, dederunt sancto Cuthberto totam
terram inter Thesam fluuium et Tinam, et episcopatui dunelmensi
adiecerunt omnia ad episcopatum hagustaldensem pertinentia. Tem- 15
pore quoque regis Willelmi primi Edgarus rex Scotie donauit sancto
Cuthberto et monachis dunelmensibus Berwicum cum suis appen-
dentiis, et Coldingham.
1F Narratio^.
Quidam sanctus fugandorum demonum incredibili potestate predi-
tus, non solum presens neque verbo tantum, sed absens quoque 20
interdum cilicii sui fimbriis aut epistolis missis corpora obsessa
curabat. Et dum miro affectu * frequentaretur a populis, prefectis,
comitibus et diuersarum potestatum iudicibus — ferebatur enim omni
potu penitus abstinere, et pro cibo septem tantum caricis sustentari *
— vt ex virtute honor, ita ex honore vanitas cepit obrepere. Quod 25
malum ille vbi primum potuit in se sentire grassari, diu multumque '
discutere conatus est, sed repelli penitus vel tacita conscientia
vanitas perseuerante virtute non potuit : Vbique enim nomen eius
demones fatebantur '^, excludere a se confluentem populum non
valebat. Virus interim latens serpebat in pectore, et cuius nutu 30
ex aliorum corporibus demones fugabantur, seipsum occultis cogita-
tionibus vanitatis non poterat purgare. Totis igitur precibus ad
deum fertur orasse, vt, permissa in se mensibus quinque diaboli
potestate, similis illis fieret quos ipse curauerat. Sicque ille potens,
ille signis atque virtutibus toto oriente vulgatus, ad cuius fores 35
summe istius seculi se prostrauerant potestates, correptus a demone
est tentus in vinculis, et omnia que energumini solent ferre, per-
pessus. Quinto demum mense purgatus est, non tantum demone,
sed, quod illi erat vtilius atque optacius, vanitate. Sed michi ista
replicanti nostra infelicitas, nostra occurrit infirmitas. Quis enim, 40
si paruulus eum salutauerit, aut adulantibus verbis femina vna
» T. quatuor. « Cf. Prol. p. 5. » From Vinc. Bell. XVlll. 18. ♦ om.
in T. ; VB. modo. ' E. sustentare. * T. E. diuque multum. ^ E. fetebantur.
R2
244 ii3ot)a Legentia anglie»
laudauerit, non continuo elatus sit superbia, non statim inflatus sit
vanitate? Et si conscientiam non habeat sanctitatis, stultorum
tamen adulatione sanctus esse dicatur, sanctissimum se putabit.
Quod si vel modico ei aliqua virtutis signa succederent, angelum se
5 putaret. Ceterum cum neque opere neque virtute conspicuus sit,
si quis ad gradum altiorem promotus fuerit, dilatat fimbrias suas,
gaudet salutationibus, inflatur occursionibus, et vbique discurrit.
Et qui ante forte pedibus ire consueuerat, de patrimonio Christi
superbus, spumeo equo inuehitur. Parua prius ac vili domuncula
lo habitare contentus, erigit celsa laquearia, construit palatia, sculpit
ostia, vestem respuit grossiorem, indumenta mollia desiderat '.
1f De sancta Cuthburga regina et virgine".
KEnredus rex Merciorum genuit filium nomine Yne, et sanctam
Cuthburgam et Queneburgam ' : quarum Cuthburga a diebus
adolescentie sue soli angelorum domino complacere elegit. Cumque
15 fama bonitatis et pulchritudinis eius circumquaque diuulgaretur,
multos reges et nobiles eius amore illexit, et a multis in coniugium
petebatur. Illa vero solius celestis sponsi gaudens inherere com-
plexibus, hominum horrebat aspectus, vt sine offendiculo vitam
presentem transigere posset. Interea rex Northanhumbrorum
20 Alfridus misit legatos suos ad regem Yne Westsaxonum, rogans
vt ei suam sororem Cuthburgam daret in coniugem. Aduocans
igitur rex sororem suam, regis legationem indicauit ei. Cui virgo
respondit : ' Si michi ad votum meum viuere licet, nullus certe in
tota Britannia rex michi placere potest. Sed quia scriptura dicit
25 quod qui potestati resistit, dei ordinationi resistit : quecunque tua
maiestas de me ordinauerit, me sibi obedientem, quamuis non volun-
tarie, inueniet. In domino enim confido, quod humilitatem ancille
sue respiciet nec patietur violari claustra pudicitie mee, neque
vnquam sequestrabit me a castis complexibus dilectionis sue.
30 Potens est dominus et sponsus meus me sibi etiam sub matrimonio
custodire incorruptam : et quamuis alicui secundum leges hominum
nubam, potest tamen me sibi conseruare inuiolatam.' Cumque virgo
sancta regi Allrido desponsata fuisset, cubicularem ingressa thala-
> Collect in T. :
Nos qui sumus inuoluti uiciorum funibus, Deuiantes et imbuti delictorum
sordibus, Te Cuthberte inuocamus : faue supplicantibus, Vt celorum rex placatus
a te fusis precibus, Nos . . . mundatos iungat celi ciuibus. V. Amauit.
Deus (qul per inestimabile munus gracie tue sanctos) tuos (facis esse glorio-
sos, presta quesumus ut inter)ueniente be(ato Cuthberto confessore tuo atque
pon)tifice, me(reamur ad culmen uirtutum peruenire, per). (Cf. Sar. Br.)
^ Ed. in Act. SS. BoU. Aug. VI. p. 699 ; the orig. Vita (Ms. Lansd. 436,
cf. Hardy) is unpublished. ^ T. quenburgam.
De ^ancta Cuti)tega, 245
mum, talem orationem dicitur fudisse ad dominum : * Domine lesu,
vniuerse creature dominator, inclina pias aures tuas ad preces ancille
tue; intende, queso, orationi mee, et ascendat deprecatio mea in
conspectu maiestatis tue. Te solum sponsum michi elegi, tibi me
totam a iuuentute mea deuoui, tu michi super omnia complacuisti. 5
Custodi ergo, domine, quod tuum est ; conserua tibi partera tuam,
et dignare me vocari sponsam tuam. Non sinas corpus meum,
quod tuum est templum, aliqua carnis corruptione contaminari, nec
michi detrimentum inferri. Fac etiam, domine, vt in corde sponsi
mei huius regis terreni spiritum infundas gratie salutaris, quatinus, 10
despectis seculi huius vanitatibus et carnis illecebris, michi in casti-
tatis proposito consentiat, vt ad te, qui omnium bonorum dispensator
es, recto itinere perueniat.' Et cum sola cum rege in cubiculo con-
stituta esset, oportunum sibi considerans loquendi tempus, talibus
regem verbis aflfari cepit: 'Amantissime domine, ne indigneris, 15
queso, si loquar tibi sponsa tua et ancilla. Si enim aliquid dixero
quod saluti tue maiestatis fore cognoueris necessarium, ne cuncteris
libenter verbis meis prebere assensum. Omnium creaturarum dei
naturale et proprium est creatorem suum super omnia diligere, et
quicunque voluerit amicus esse huius mundi, inimicus dei con- ao
stituetur. Studendum est ergo omni homini, qualiter possit esse
amicus dei. Dicit enim lacobus^ : "Nolite diligere mundum, neque
ea que in mundo sunt. Mundus enim transibit et concupiscentia
eius." Cur ergo diligetur quod quasi in momento in nichilum
redigetur? Considera, queso, quot reges hoc regnum ante tempus 25
tuum optinuerunt : dic ergo vbi sunt, vel quo deuenerunt. Nonne
omnes sicut fumus euanuerunt? Tu quoque, cum diu forsitan
regnaueris, mortem certe nequaquam eifugere poteris, sed mortis
debitum solues, velis nolis. Et quamuis centum annorum spacio
vixeris : tunc eris tanquam nunquam fueris, immo etiam multo 30
peius quam si nunquam natus fueris, si male viuendo diem vltimum
clauseris : quia eterna tormentorum, quod absit, pena cruciaberis.
Hinc ergo collige, quam caduca, quam fallax sit huius mundi gloria ;
quam contemptibilia, quam vana sunt huius carnis gaudia. Con-
sidera insuper, rex, quod fallaces sunt seculares diuitie, que 35
possessori suo non possunt conferre sufBcientiam, sed magis solent
augere concupiscentiam. Concupiscentia autem parit peccatum,
peccatum vero generat mortem. Perseueremus ergo in corporis
castitate et cordis puritate, nulla carnis corruptione polluamus corpus
nostrum, vt sancti spiritus mereamur effici sacrarium ; vt pro volup- 40
tate carnis, que quasi in momento pertransit, mutuari possimus
gaudium illud quod nuUo fine concludi poterit.' Audiens rex
tantam verborum in beata virgine prudentiam, et admirans, sic
respondit dicens : ' Vniuersa que loquendo prosequeris, sponsa
' 1 loh. ii. 15,
246 Bo\}a Hegentia angtte»
dulcissima, cognosce te prorsus veraciter disseruisse, nec aliqua
possunt contradici ratione, et sicut ex tuis verbis coUigi potest,
virginitatem tuam deo consecrasti, et, vt michi videtur, virginem
permansuram te proposuisti, Iniustum igitur est me aliquam tibi
6 contra tuam voluntatem inferre molestiam, et mentem tuam a tam
sancto proposito reuocare. Permitto tibi propositam tenere pudici-
tiam, concedatque tibi deus talem inchoate religionis habere per-
seuerantiam, vt post huius vite peregrinationem ad gloriam possis
peruenire ^ eternam. Pro me etiam assiduis precibus deum inter-
10 pellare non desistas, vt presentis vite superare valeam illecebras, et
vt iuste et sancte viuens in hoc seculo, dei consequi valeam mise-
ricordiam.' Cumque de renunciatione huius mundi sponso^ regi
multa disseruisset, annuit rex petitioni eius, et semetipsum spospon-
dit, relictis omnibus, velle deo famulari. Impetrata itaque licentia,
15 beata Cuthburga, postposita omni gloria mundi, locum qui Wim-
burnia nominatur edificauit, ecclesiam beate Marie construxit,
carnem suam ibidem macerauit, ieiuniis et vigiliis vacauit sine
intermissione. Erga deum et homines erat humilis, et erga omnes
mansueta et mitis ; virgines multas in eodem loco congregauit,
20 nuUam corpori suo requiem habere permisit, sed importune die
ac nocte pias dei aures obsecrationibus pulsabat. Infirmitate tandem
longe ^ decocta, intelligens diem depositionis sue imminere, indesi-
nenter cepit gratias Christo agere, et vocatis sororibus inter cetera
dixit : ' Videte, charissime sorores, vocationem vestram, quomodo
25 caute ambuletis redimentes tempus, quoniam dies mali sunt. Con-
siderate quam fallax sit mundus, quem corpore et habitu deseruistis,
et ideo in Egyptum, vnde existis, corde reuerti ne velitis ; sed omni
custodia cor vestrum custodite, quoniam ab ipso vita procedit. Christo
desponsate estis, cui angeli seruiunt, ad cuius nutum vniuersa
30 celestia et terrestria tremiscunt. Si igitur tanto sponso placere
desideratis, necesse est vt eius legem et mandata sollicite custodiatis,
et que odit et prohibet, cum omni diligentia caueatis. Ipsum
Christum sponsum vestrum * super omnia amate, vosmetipsas mutua
charitate diligite, honore vos inuicem preuenite, ad eterne beatitu-
35 dinis premia indesinenter suspirate. Ego iam mortis debitum me
persoluere gaudeo, victura postmodum sine fine cum sponso meo
dulcissimo. Vos autem imitatrices mei estote, et que vidistis in
me et audistis, hoc agite: et deus pacis erit vobiscum. Propter
discessum meum nolite flere, nec gemitibus vestris exitum meum
40 aggrauare. Non enim moriar, sed viuam : quia de corruptione
transibo ad immortalitatem, de miseria vado ad gloriam, de peregri-
natione reuertor ad patriam.' Sicque locuta, et sacro viatico munita,
pridie kal. septembris relicto terre corpore anima celos penetrauit.
* T. peruenire possis. * E. sponsa ; T. sponso. ^ T. longa, * Boll.
virginum.
De ^ancta Cu^lJurffa» 247
[MS. Tib. adds : Narratio \
Vir quidam cenomannicus ad sanctum lacobum proficiscens,
cuidam terribilis forme obuiauit ; qui stupefactus crucis se signo
muniuit. Ille uero signaculum quasi paruipendens, (' Nequaquam, in-
quit, hoc modo tueri) te poteris quin meus sis. Porro si procid(ens)
adoraueris me, faciam te locuplete(m.' Ad hec) homo : ' Liquet te 3
nunc partis esse s(inistre ; sint) tua tibi, michi sufficit Christi largicio
quem solum adoro.' Et ille : ' Oportet te uel inuitum (alijquid de
meo habere.' Et mox iactauit super caput hominis quasi pallium
tenuis materie, quo crinibus adustis cutis capitis denigrata permansit,
et homo trepidus sanctum lacobum inclamauit. Qui mox assistens, lo
demonem increpauit, ac quis esset quidue negocii haberet inquisiuit.
Qui constrictus ait : ' Demon sum humano generi infestus : ego
christianos reges in orientali profeccione impediui ; ego regem
Ricardum per ministrum meum ducem Aus(tri)e captiuaui. Ego
quoque eidem postquam liberatus fuit iugiter assisto, potissime circa 15
cubile eius et thesauros quos recondit.' Hiis dictis disparuit ; et homo
rediens, Ricardo regi quod uiderat retulit, caput ustulatum ostendit.
Vnde rex de cetero castius uixit, et elemosinas eiTogauit. — Huius
regis animam elapsis non paucis post obitum eius annis una cum
anima Stephani cantuariensis archiepiscopi sanctus Edmundus epi- ao
scopus a penis purgatorii liberatam celestis regni gaudia penetrare
[uidit]. ^Henricus quoque rofTensis episcopus sermonem populo
faciens, eodem anno quo prefata facta est uisio, scilicet anno domini
millesimo ducentesimo tricesimo secundo, post obitum eiusdem regis
anno tricesimo tercio, fiducialiter protestatus est dicens : ' Gaudete 25
omnes in domino fratres, scientes quod uno eodemque die nuper
exierunt de purgatorio rex quondam Anglorum Ricardus, et Ste-
phanus cantuariensis archiepiscopus, cum uno capellano eiusdem
archiepiscopi, ad conspectum diuine maiestatis migraturi. Et in illa
die non nisi illi tres de locis penalibus exierunt. Hoc, inquit, michi 30
et cuidam alii tercia iam uice per uisionem reuelatum est, ita mani-
feste, quod ab animo meo omnis dubitacionis ambiguitas penitus
remouetur,'] '
^ Ex Chron. Bromton (Dec. Scr. p. 1162). ' Cf. Roger de Wendover,
a. 1232.
« Collect in T. :
O Cuthburga, tuo presidio iuua tuo pronos obsequio : Ab erroris nos trahe
deuio, et in celi loca palacio. V. Ora pro nobis beata.
Deus qui eximie castitatis priujlegio famulam tuam Cuthburgam multipliciter
decorasti : da nobis famulis tuis, eius promerente intercessione, utriusque uite
prosperitatem ; ut sicut eius commemoracio nobiscum agitur in terris, ita per
eius interuentum nostri memoria apud te semper habeatur in celis, per. (.Cf.
Br. Sar.)
248 ji3oi)a legettta anglie»
11 De sancto Cungaro^ heremita et confessore^.
DVm quidam constantinopolitanus imperator ab imperatrice,
Luciria nominata, speraret generare prolem, nuUam genera-
bat : vnde ambo tristes condolebant de infecunditate communi. Et
inceperunt assidue ieiunare, elemosinas erogare, omnipotentem
5 deum fidenter et incessabiliter inuocare quatinus omnium donorum
donator donaret eis filium adoptiuum, qui genitori posset succedere
et post imperatoris obitum retinere imperium. Itaque adiuuante
magestate exaudite sunt preces amborum, acceptabilia et accepta
dona elemosinarum. Post hec vero imperatrix religiosissima diuino
10 nutu feliciter concepit, et post conceptionem felicius generauit.
Audita igitur natiuitate pueri, parentibus et compatriotis exultantibus
veniebant potentes duces,, nobiles et diuites ad imperialem curiam,
coUaudantes vnanimiter et benedicentes summi datoris beniuo-
lentiam, quia exaudierat petitionem postulatam, et insuper per-
15 duxerat ad perfectionem et impletam et implendam. Infans
nutritus creuit ad pueritiam, et gradatim puer bone indolis florebat,
tendens ad iuuenilem formam. Forma eius erat decora et inenar-
rabilis; propter quod multi reges et regine desiderabant copulare
talem filiabus suis. Audiebant enim illum esse amatorem largitatis,
20 et adornatum moribus legittimis. Interea, consensu parentum et
compatriotarum, cuiusdam regis nobilissimi filia pacta est illi cum
honore vtriusque regni. IUe autera, caducam potestatem despiciens,
et quod est perpetuum animo eligens, virginitatem inuiolatam
seruans sub vili amictu discessit ab imperiali curia, nulli reuelans
25 que cogitabat : Ac ' nuUi consentiens, diuinitus inspiratus, peruenit
ad tireni maris littora : vnicus itineri insistebat, sed comitabatur illi
societas diuina. Quando debuerat venari per nemora, latenter
adibat diuinum oratorium, repetita sepissime oratione dominica ;
quando etiam cogebatur a curialibus ludere in aleis, discedebat illis
30 inuitis festinando ad ecclesiastica oracula : Ibi remanens et genu
flectens, cum eximio affectu orabat. Et non ad curiale prandium,
sed ad cenam constitutam venire solebat. leiunia frequentabat
ita, vt omnes videntes et audientes de iuuenis religione admirarentur.
His peractis post discessionem vnici filii lugebant parentes: et
36 ciues dediti mesticie iussu imperatori». secuti sunt iuuenem Cun-
garum fugientem, ut* si possent inuentum occupare, caperent et
reducerent inuitum ad imperatorem. IUis autem venientibus cum
magna festinatione ad equoreum littus, ecce nauis prompta erat ad
transfretandum. luuenis autem videns illos sequentes, et ventorum
40 prosperitatem et paratum nauigium, intrauit nauem velatam, et
sic veniens prospere ad equoream marginem, deuitauit odiosam
persecutionem. Indigene itaque inuestigantes proposuerant, ab
1 al. Docuinus. ^ This life is omitted in T. ^ £_ ^t. * E. et.
De ^ancto Cungaro. 249
imperatore admoniti, cogere fugitiuum ad reuersionem: sed deus
prescius et preuisor futurorum noluit vt a proposito impediretur,
sed potius adimpleret primitus conceptam intentionem suam. In-
choauerat enim a pueritia castissime viuere, et indesinenter orare,
et nullum offendere. Ac dum inuitaretur ad equestre certamen, 5
nolebat militare : suum certamen erat primi aduersarii insidias
superare, et contemplari celestia, et spernere transitoria. Elegerant
parentes sui et ciues ipsum futurum imperatorem: sed maluit
ipse tendere ad celestem electionem. Electus itaque dei famulus
Cungarus elegit natiuam terram deserere, incipiens peregrinari, lo
desiderans complere euangelicum preceptum quod audistis,
scilicet : * qui non reliquerit patrem et matrem et fratres et
sorores et vxorem et filios et agros propter me, non est me
dignus.' Illud audiens nec obliuiscens, sed firmiter recondens in
pectore, non cessauit donec fideliter adimpleret. Noluit autem 15
sanctissimus Cungarus et iuuenis mansuetissimus remanere in
vicinia parentum, timens, si vicinum audirent commorantem filium,
sine dilatione aduocarent sibi vnicum et charissimum. Hac occasione
et angelica exhortatione recessit a ripa tireni maris, et peruenit ad
Italiam, et de Italia trans Alpes ad Galliam, de Gallia nauigando 20
ad Britanniam. Toto enim conamine nitebatur' solitariam vitam
ducere : propterea inquirebat et interrogabat diligenter in itinere
loca congrua heremite. Dum itaque conaretur implere intentionem
a deo sibi inspiratam, direxit iter suum ad partem quandam Britannia-
rum que vocatur Somersete, quam sic incole nominant regionem. 25
Deinde ammonitus iterum angelica reuelatione, peruenit ad amenissi-
mum locum, aquis et arundineto circumdatum, postea suo vocabulo
Cungresbiria nominatum. Cungams enim apud Angligenas vo-
cabatur, Doccuinus, quasi * doctor,' apud Britannigenas vocabatur.
Nec immerito, quia doctrine sue fluenta seminabat per patriam, 30
et quocunque ibat, non cessabat predicare verbum dei secundum
traditionem apostolicam. Omnia que dabantur ei a regibus et
diuitibus, continuo erogabat pauperibus. Sanctissimo et reueren-
tissimo Cungaro adueniente in patriam que Somerseta nuncupatur
ab incolis, proposuit ibidem perseuerare. Qui dum nocte membra 35
quieti dedisset, etiam somnus a consueta contemplatione spiritum
suspendisset, reuelatum fuit illi ab angelo vt vbicunque videret
aprum in die crastino, ibi construeret habitaculum et postea fundaret
oratorium. Qui expergefactus, ad angelicam reuelationem gauisus
est valde : et festinanter processit : ac ex improuiso vidit aprum 40
iacentem in arundineto, ac visum preteriuit. Territus autem aper
cursu solito fugitiuus abscessit. IUe autem, viso apro, secundum
angelicam promissionem, insuper intuens loci illius aquosi et
siluestris amenitatem, letabatur, proferens huiusmodi sermonem :
^ £. nitabatur.
2 50 ji3ot)a leffenta anglie»
* Hic est locus quem quesiui : hic manebo, vt seruiam sancte trinitati.'
Nec mora, habitaculum construxit. Dehinc mensus est cimiterium.
Quo emenso fundauit in honore sancte et indiuidue trinitatis orato-
rium, Perseuerauit igitur in hoc loco deo dilectus Cungarus,
6 indutus cilicio, vitam ducens irreprehensibilem, in ieiuniis et crebris
orationibus, sine impedimento. Omni hora matutina intrabat in
frigidam aquam, ibi permanens donec orationem dominicam ter
repetisset. Sic itaque frigescens de amne consurgens, reuertebatur
ad ecclesiam, vigilans et exorans summi creatoris omnipotentiam.
10 Nona autem hora vtebatur ordeaceo pane, nunquam fungens ferculis
vel saturitate. Macies tenuerat corpus eius pertenue, ita vt qui
eum viderant dicerent illum languidum esse aut febricitantem. Vita
heremitica erat ei dulcissima, estimanti imitanda Pauli primi here-
mite et Antonii vestigia. Istud primum miraculum peractum est
15 per diuinam clementiam a iustissimo Cungaro : Loca aquatica et
arundinea que essent circa culturam suam, tunc nullam vtilitatem
prebentia, conuersa sunt in campos cultui aptissimos ac in florida
prata. Hoc audito miraculo, vndique per AngUam et etiam per
vniuersam Britanniam cum eximia reuerentia magnificabant electum
20 dei famulum ; talia dicendo in laudem eius et honorem : Laudant
indigene dicendo : 'videmus aperte Campos cum pratis, vbi creuit
arundo palustris.' Transacto tali ac tanto miraculo, dum quodam
die staret reuerentissimus Congarus in cimiterio clericis suis circum-
stantibus, optauit ibi cresceret taxus, vt fieret vmbraculum propter
25 calorem estiuum, ac ramorum dilatatione decoraretur cimiterium.
Dum igitur talia optaret, baculum de arbore taxo factum tenens
in manibus affixit in terram, nec retrahere potuit. Qui die sequenti,
cunctis ibi astantibus et videntibus, fronduit ; postea latissimam in
arborem creuit, et secundum petitionem et desideriura beatissimi
30 Cungari vmbraculum clericis ac populo pro feruore estiuali fuit.
Vnde dictum est : * Taxus adest viridis, non arida nec manualis.
Quod fuerat sutum, frondet mirabile lignum.' Reuelatis vndique
et promulgatis talibus miraculis, Ina, rex Anglorum largissimus,
largitus est venerabili Cungaro totum territorium libere circa Cun-
35 gresbiriam situm ; promisitque quod ipsemet ei refugium esset
immolatum ^, ne orationibus suis impediretur, quamdiu ipse regnaret,
a regali tumultu militum. Idem autem Ina rex post donationem
supradicti territorii noluit deinceps locum iam sancto datum et
concessum visitare, ne venerabili Cungaro molestiam ex accessu
40 ipsius generaret. His quidem peractis, ceteri reges successores
eiusdem non ausi sunt visitare, nec etiam videre, locum, ex presentia
Cungari venerabilem. Si enim contingeret casu vt reges aut
viderent aut visitarent a beato Cungaro incultum, aut grauiter et
continuo inciperent infirmari, aut viso loco non haberent longius
} r. inuiolatum.
De ^ancto Cungaro. 251
spacium viuendi. Multi itaque reges eundem locum improbe viden-
tes, ad citam mortem peruenientes de sua improbitate iustam penam
dederunt. Rex Anglorum Edgarus die quodam, dum venaretur
in nemore, ignoranter accessit ad locum beati viri : quemque regibus
videre non erat licitum, locum incaute intuitus est. Quem postea 5
cum vidisset, penitentia ductus ex intimo corde condoluit, dicens:
' In manus tuas domine commendo spiritum meum : redemisti me
deus veritatis.' Inde autem valde contristatus penitentiam egit, quod
locum sanctum intuitus est, quem nullatenus videre ei permissum
fuit. Magnam vero partem terre largitus est deo et sancto Cungaro. 10
Omnem etiam clerum eiusdem territorii deuotissime orauit quatinus
pro eo preces funderent domino, ne pro temeritate qua locum videre
aggressus est ipsum de hac luce citius et nimis improuidum vltio
diuina propellat. Regressus autem formidolosus de venatu, in
palatio regio se recepit : ac valido languore oppressus nono die 15
diem clausit extremum. Multi itaque reges prius huius loci re-
uerentiam et priuilegium violare timuerant, et precedentiura suc-
cessores amplius, audito hoc miraculo, timuerunt. Cum itaque
huiusmodi studiis et virtutibus tam deo quam hominibus placeret
deo dilectus Cungarus, constituit in eodem oratorio suo duodecim ao
canonicos, qui regulariter viuerent et in honore sancte et indiuidue
trinitatis in eodem templo deo officiosissime deseruirent. Con-
struxerat enim idem templum lapidibus, quod primitus fuerat ex
virgis et tabulis contextum. Confluebat autem vndique multitudo
languentium ad sanctum dei famulum Cungarum, quatinus per 25
merita ipsius et orationes curarentur ab infirmitatibus et diuersis
languoribus : quos per dei gratiam, inuocato sancto nomine trinitatis,
curabat omnes, a quacunque detinebantur infirmitate. Cemens
autem vir dei tali occasione a dilecta sibi solitudine et ab orationis
instantia se nimium prepediri, de recessu ab eo loco secum 30
sepius pertractauit. Quod et tandem opere compleuit. Audierat
enim vltra Sabrinum fretum loca aptissima et secretissima esse :
que videre non modice cupiebat. Que si sibi animo sederent,
statuit in eisdem locis, quanto secretius tanto deuotius, deo famulari.
Igitur iter aggressus littus marinum petiit, prosequentibus eum 33
et deducentibus clericis suis, cum aliis diuersi sexus, et lachri-
mantibus ac eiulantibus de tanti patris sui et fidelissimi et defensoris
recessu. Transfretauit autem beatus Cungarus cum quibusdam
clericis secum retentis in regionem Glatmorcantie, in portu Camensi
prospere appulit. Deinde venit ad arduum montem, non minus 40
vno stadio ab equore distantem. Quem cum ascenderet, et vidit*,
inuenit ibi liquidissimum fontem: iuxta quem construxit habitacu-
lum, et cepit signare cimiterium. Nocte igitur insequenti, dum
quieti membra concessisset, angelica visione admonitus est quatinus
^ om. et vidit ?
252 J15ot)a legentia ^nglie»
locum quem sibi elegerat ^ inhabitandum, cito desereret et ad alium
locum sibi a deo destinatum vlterius requirendum cito properaret.
Qui statim expergefactus a somno, que visione nocturna audierat
sollicita mente pertractans, locum quem inhabitare ceperat deseruit,
6 ac non longius ab eodem loco digressus, peruenit ad arduum montem
omnibus modis tanto habitatore dignissimum. Qui statim com-
periens angelicam promissionem ad se esse completam, in hunc
modum loqui exorsus est: 'Hic fons, hic lapides, hic templi
materiales ; Hic fluuiale bonum nutritur vbique per amnes. Hic
10 mea sit sedes : locus iste parabit honores. Vult deus hic habitem,
monstrans in monte laborem.' His dictis construxit edificium, et
postea metitus est cimiterium. Quod dum emensus fuisset, in
honore sancte et indiuidue trinitatis fundauit oratorium. Cum
itaque inibi perseuerare proposuisset, quodam die bubulcus Poulenti
J5 regis Glatmorcantie venit ad locum. Qui cum beatum Cungarum
vidisset absque licentia regali ibi heremiticam mansionem con-
struxisse, indignatus ita secum tacite pertractauit dicens : * Indignum
quippe valde est hominem aduenam et ignotum, domino meo rege
Poulento inconsulto, regiis territoriis inhabitare. Quapropter quan-
20 totius huius rei causa indicande regem Poulentum adibo.' Qui
statim, quod in voto habuit opere complens, regi Poulento indicauit
Cungarum heremitam aduenam non licentiatum in agellis regiis
habitare. Quo audito, rex Poulentus in iram excanduit et ad locum
eundem visendum statim cum festinatione properauit. Quo cum
25 peruenisset et de beato viro prout audierat certum comperuisset,
in beatum virum iniurias et cetera inhonesta furiose intulit, effrenatus
in eum. Qui cum diuersis modis iniuriarum beatum virum Cun-
garum concitasset et vt abiret gradu concito precepisset, sanctus
Cungarus, vt erat mansuetus, mansuete respondit dicens : * Tu rex,
30 sed seruus michi mox seruilis habendus. Hic remanere volo, pro
te discedere nolo. Me male compellis : rogo sis correctus ab alto.
Audiat ipse deus : te vertat recta loquendo.' Qui cum regem huius-
modi verbis de imperitia corripuisset, statim idem rex amissione
visus mulctatus est. Quo sine dilatione compuncto ob tantam in-
36 iuriam sancto viro illatam, quem prius violenter corripuerat, mox
ad genua prouolutus eiusdem veniam sibi de illata iniuria postulauit,
et vt de sui obcecatione, quam iuste meruerat, apud misericordem
dominum veniam postularet. Sanctus autem Cungarus, innata sibi
pietate regi truculento, sed iam per dei gratiam et visitationem
40 humili et mansueto plene compassus, gratiam quam ipse rex sibi
non meruerat a deo postulauit, et oculos regis pristine luci restituit,
ita vt multo limpidius iam illuminatus videret • quam antequam
cecatus esset. Rex autem Poulentus, viso tanto miraculo in se per
dei gratiam perpetrato, dedit beato Cungaro totum territorium circa
* E. eligerat.
De ^ancto Cunffaro. 253
locum quem elegerat: et mansionem construxit, in qua cum omni
securitate et pace deuotissime deo deseruiuit. Construxit autem in
eodem loco oratorium in honore sancte et indiuidue trinitatis, in
quo, sicut et apud Cungresbiriam, duodecim canonicos [constituit] qui
regulariter viuentes deo seruirent. Ipse autem tanquam soUicitus et 5 •
pater sanctissimus, vtriusque monasterii curam gerebat, et propria
presentia frequentius recreabat. Princeps quidam nomine Pebian ^
voluit auferre sancto Cungaro, qui etiam et Doccuinus apud Wa-
lenses vocabatur ex eo quod eos viam domini docebat ; volebat,
inquam, auferre magnam partem terre, que et ex dono regis et 10
attestatione vicinorum ad ecclesiam suam pertinebat. Beatus autem
Cungarus, testimonium sibi perliibente conscientia sua, tam iniuste
exactioni penitus non cessit, sed diem certum omnimodo statui
procurauit quo sub certis et fidelibus iudicibus hinc inde constitutis
super terre portione predicta redderetur vnicuique quod suum esset. 15
Die autem constituto quo super hoc iusta inquisitio fieret, conuenit
multitudo vicinorum, vt de mandato Poulenti regis, cuius potestati
et iuri predicta terre portio pertineret, summopere discemeret.
Prefatus autem princeps nomine Pebian, magna stipatus testium
copia, cum vi et fraude niteretur in causa prefata beato Cungaro ao
inferre iniuriam, ad modum cere ad ignis ardorem liquescentis, in
conspectu omnium qui aderant liquescendo adnichilatus est. Quod
videntes omnes timore turbati sunt, et glorificauerunt deum qui
iustum iudicium iudicans, innocentem liberauit de manu potentis
iniqui, reddens in caput suum quod meruerat. Ex hoc autem et 25
deinceps erat^ beatus Gungarus honori et venerationi omnibus
hominibus qui eius famam et sanctitatem audierant, et colebatur
et venerabatur ab omnibus quasi angelus dei. Cum igitur beatus
Cungarus omnibus virtutibus esset adornatus, simulque iam dictis
atque aliis innumeris miraculis clarus esset diuinus ; cumque videret 3°
vtrumque monasterium, scilicet in Cungresbiria et quod in Vallia
fundauerat, ambulare et fructificare in timore dei; incidit ei in
mentem propositum diuinitus, scilicet adeundi limina beatissimorum
Petri et Pauli, et eorum sufiragia ad diuinam misericordiam optinen-
dam implorare. Deinde etiam hoc in votis habuit vt visitatis sacris 35
pignoribus apostolorum, etiam Hierosolimitanam visitaret [terram] et
sancta loca deoscularetur in quibus steterunt pedes domini. Accepta
itaque licentia ac benedictione Dubricii landauiensis episcopi,simuIque
et monasteriorum quibus pater preerat, necnon et parochianorum
vicinarum ecclesiarum, iter quod in voto habuit aggressus est. Quod 40
etiam pie et deuotissime adimplens ; posteaquam Rome sacratissima
sanctorum apostolorum limina visitauit ac aliorum sanctorum in-
numerabilium suflragia inibi dormientium implorauit, Hierosolimam
profectus est. Qui peragratis ac visitatis locis sanctis, in eadem
' r. Pebiau. ' E. etiam.
254 Bom Heffenna ZmUz*
vrbe, pro vite sue meritis transitorie ad regna translatus est celestia.
Vnde, sicut a maioribus accepimus, a sociis et fidelibus qui ei in-
diuidui comites adheserunt, translatus est vsque Congresbiriam,
prestante domino nostro lesu Christo, cui est honor et gloria per
6 infinita secula seculorum.
^ De sancto Dauid episcopo et confessore^
SAnctus enim Dauid, quem vulgus Dewi appellat, Anglorum
oraculis ad patrem quidem prius, deinde ad sanctum Patricium
ter-denis annis priusquam nasceretur, non solum prophetatus,
verum etiam misticis donationum muneribus ditatus innotuit. Nam
10 quodam tempore pater eius, ceretice gentis, regali potentia firetus,
qua tandem deposita celeste regnum comparans, angelica in somnis
monitus voce audiuit : ' Crastina die venatum iturus, tria munera
reperies : ceruum scilicet, quem prosequeris, piscem, apiumque
examen. Ex hiis itaque tribus reserues fauum, partemque piscis
1 5 et cerui : Que ad Maucanni ^ monasterium,' (quod vsque nunc De-
positi monasterium vocatur,) ' filio ex te nascituro custodienda trans-
mittes. Que quidem munera huius vitam prenunciant. Nam fauus
mellis eius sapientiam clamat : Sicut enim mel in cera, ita spiritalem
sensum historico capiet instrumento. Piscis vero aquaticam eius
20 vitam significat : Sicut enim piscis aqua viuit, ita iste vinum et
ciceram et omne quod inebriare potest respuens, beatam deo vitam
in pane tantum et aqua ducet.' (Inde etiam 'Dauid aquatice vite'
cognominabatur.) 'Ceruus enim in antiquo serpente signat domi-
nium ' : Sicut enim ceruus expoliatus serpentibus pastus fontem
26 aque desiderans, acceptis viribus velut iuuentute renouatur, sic iste
quasi ceruorum pedibus super excelsa statutus, antiquum humanl
generis serpentem viribus nocendi* contra semetipsum expolians,
fontem vite assiduis lachrymarum cursibus adoptans de die in diem
renouatus proficiet.' Deinde sanctus Patricius, Rome eruditus et
30 pontifex effectus, demetica intrat rura ^ et ad locum qui * Vallis Rosina'
dicitur [peruenit] ^ id est Meneuia — ibi est modo ecclesia cathedralis,
vbi idem sanctus modo requiescit — ibique deo deseruire cepit. Et
ecce angelus domini ei apparens di--,it : 'Tibi, inquit, non istum locum
disposuit deus, sed filio nondum nato, nec nisi peractis annis .xxx.
35 nascituro.' Audiens hoc Patricius, merens et stupens, iratus in
corde suo dixit : * Cur dominus despexit seruum suum ab infantia
sua sibi seruientem cum timore, elegitque alium nondum in hac luce
natum?' Parauitque fugere et dominum suum lesum Christum
deserere, dicens : ' Cum ante domini mei conspectum incassum
' From the Vita by Ricemarch in MS. Vesp. A. XIV ed. Rees ; from which
are also derived the texts in Act. SS. BoU. March I. p. 41, Colgan I. 425, and
that by Giraldus Cambr. in Wharton A. S. II. 6a8. ' E. mancanni ; BoU.
Nautanum. ' E. T. dominum. * T. E. nocendo. ' E. iura. * om.
De ^ancto Dauin, 255
labor meus dirigitur, et michi qui nondum natus est preponitur,
vadam et tali labori amodo me non subiiciam.' Misit autem ad eum
dominus angelura suum, vt illum verbis familiaribus blandiretur.
Cui et ait : ' Patrici \ letare, dominus enim misit [me] " ad te, vt
ostendam tibi totam Hibernie insulam. Tu enim eris apostolus 6
illius insule quam cernes, multaque propter nomen domini dei tui
in ea patieris, sed dominus erit tecum in omnibus que facturus sis.
Ibi prodesse debes, ibi parauit tibi dominus sedem, ibi signis et
virtutibus radiabis, totamque gentem deo subiugabis. Sit tibi hoc
signum : Ecce totam tibi insulam ostendam. Curuabuntur montes, lo
humiliabitur pelagus : oculus ' trans omnia euectus, ex loco in quo
stas promissum videbit.* His dictis, erectisque oculis, de loco in quo
stabat— et erat vallis satis magna, in quo est lapis, super quem
stetit, ante hostium cuiusdam capelle antique; quem ego oculis
vidi et manibus palpaui— totam prospexit insulam. Tunc placatus 15
vir dei, parata naui, suscitauit in portu quendam senem per annos
duodecim ibidem sepultum; quem secum in Hiberniam duxit.
Peractis autem triginta annis, rex ceretice regionis Demeciam, que
nunc Northwallia didtur, pergens, inuenit sanctimonialem sibi
obuiam, nomine Nonnitam, virginem pulchram nimis. Quam con- ao
cupiscens et vim inferens, oppressit eam. Que iilium concepit, et
nec ante nec post virum agnouit, sed in castitate mentis et corporis
perseuerans felicem vitam duxit et ab ipso conceptionis tempore
pane tantum et aqua vixit. In loco autem in quo oppressa concepit,
tempore ipso conceptionis duo lapides grandes apparuerunt, vnus 23
ad caput, alter ad pedes, qui antea visi non fuerant. Crescente
autem vtero, mater ad offerendas pro partu oblationum elemosinas
quandam ingreditur ecclesiam, ad predicationem audiendam. Et
ecce subito Gildas obmutescens, quasi clauso gutture tacuit. Vide
hoc miraculum supra in vita sancti Gilde confessoris. Interea 30
quidam tirannus ex magorum vaticinio audierat filium suis in iinibus
nasciturum cuius potestas totam occuparet patriam * ; et ' notato
ex magorum oraculis loco in quo iilius nasceretur, ait : ' Quemcum-
que ibi vel modicum [quiescentem] * inueniam, gladio meo protinus
occidam.' Vrgente tandem partus tempore, mater predictum petiuit 35
locum. Ipsa vero die tanta aeris tempestas inualuit, vt nullus vel foras
egredi posset. Locus autem in quo mater parturiebat, ingenti lucis
serenitate prefulsit. Habebat parturiens petram iuxta se positam,
in qua, vrgente dolore, manibus innixa^ fuerat: quarum vestigium
veluti cera impressum, petra intuentibus ostendit ; que in medium 40
diuisa dolenti matri condoluit. In illo enim loco construitur ecclesia,
in cuius altaris fundamento hec petra tecta latet. Cumque infans
ab episcopo baptizaretur, in ipso loco fons lucidissime aque subito
^ T. Patrice. ' om. in E. ' E. oculos. * E. patria. ' om. in T.
• om. in T. E. ^ E. innixta.
256 313ot)a Leffentia ang;Ue.
erumpens apparuit, curauitque oculos cuiusdam ceci qui baptizatum
tenuit eum. Intelligens enim cecus ille, qui, sicut fertur, ab vtero
matris sue sine nare et oculis natus fuerat, infantem quem sinu
tenebat plenum esse gratia spiritus sancti, accepit aquam in qua
5 infans baptizatus fuerat, et in faciem spargens \ oculorum claritatem
et faciem integram recepit. Cum autem litterarum studiis positus
esset, viderunt condiscipuli eius columbam cum rostro aureo ad
labia eius ludentem et eum docentem. Demum ad sacerdotium
promotus, perrexit ad Paulentem'', discipulum sancti Germani
10 episcopi, qui in insula quadam gratam deo vitam ducebat ; cum quo
multis annis, quod legebat implendo, vixit. Contigit autem
Paulentem' magistrum suum propter nimium [eorum] * dolorem
oculorum lumen amisisse : et vocatis discipulis suis rogauit vt ex
ordine inspicerent et benedicerent oculos eius. Et cum hoc fecissent,
16 et nichil remedii sensisset^, ait illi Dauid : * Pater mi, noli michi pre-
cipere vultum tuum inspicere : decem enim anni sunt ex quo tecum
scripture operam dedi, et adhuc faciem tuam non aspexi.' Paulens
autem, nimiam eius verecundiam admirans, ait : * Quia, inquit, ita
est, satis erit vt palpando benedicas oculos meos: et sanabor.'
20 Statimque vt tetigit eos, sanati sunt. Post hec vero duodecim
monasteria construxit, et Glastoniam veniens, ecclesiam a fundamento
fecit. Deinde Bathoniam veniens, mortiferam aquam sua benedic-
tione salutarem efficiens, lauandis corporibus dignam perpetuo do-
nauit calore. Lemustir ", et aliud in Gowir in Wallia monasterium
25 construxit ; et quendam regem cecum illuminauit. Quadam vero
die sanctus Dauid et tres eius discipuli, scilicet Aidanus, Theliaus, et
Ismael, cum multa condiscipulorum turba Vallem Rosinam adeunt . . .
Quo audito, tirannus quidam nomine Baia, liuore stimulatus et ira
contra sanctum, cum suis venit vt eos occideret. Et ecce statim
30 per viam gradientes, febre correpti grauissime vexari ceperunt.
Cumque ad domum regrederentur, occurrit illis vxor illius tiranni,
dicens : ' Domine, ecce pecora nostra '', iumenta, oues, et animalia
omnia subita peste mortua sunt. Reuertamur ad seruum dei et
misericordiam postulantes ipsum adoremus, vt nostri et pecorum
35 dignetur misereri.' Et redeunte? ad sanctum, cum lachrimis et
precibus misericordiam implorabant, dicentes : ' Terra, inquiunt,
in qua es, tua in sempiternum fiat.' Et dederunt ei totam Rosinam
Vallem. Seruus autem dei benigno animo ait illis ■: ' Pecora, inquit,
vestra reuiuiscent.' Et reuersus ille domum, sanitate recepta, cum
40 coniuge sua, pecora omnia viua et sana inuenit. Altera die vxor
eiusdem viri, liuoris zelo accensa, conuocatis ancillis suis dixit : * Ite
ad flumen, et nudatis corporibus in conspectu sanctorum ludicra
exercentes, impudicis vtimini verbis.' Ancille obediunt, impudicos
* E. spergens. ^ ai. Paulinum. ' E. poulentem, * so T. j
om. in E. ^ E. sensissent. * i. Leominster. "^ E. vestra.
De ^ancto DauiD» 257
ludos exercent, simulant concubitus, blandos amoris nexus osten-
dunt; monachorum mentes quorundam ad Hbidinem pertrahunt,
quorundam molestant. Cuncti ergo discipuli illam iniuriam non
ferentes, dixerunt ad Dauid : ' Fugiamus hinc, quia propter mo-
lestiam mulierum hic habitare non possumus.' ' Nostis, inquit vir dei, 3
quod mundus nos odit ; sed scitote quod plebs israelitica comitante
federis archa terram repromissionis ingrediens, continuis preliorum
periculis cesa nec tamen victa, insistentem prope et incircumcisum de-
leuit populum : quod nostre victorie certamen manifesto indicio ' signat.
Qui enim superne patrie promissum querit, necesse est aduersitatibus lo
fatigari, nec tamen vinci, sed Christo comite immundam vitiorum
labem tandem superare. Debemus itaque non vinci a malo, sed
vincere in bono malum, quia si Christus pro nobis, quis contra nos ?
Estote ergo fortes in bello, ne de fuga vestra gaudeat inimicus
nosterV Sicque cordibus discipulorum [roboratis] ', ieiunauerunt 15
omnes in illa die ac nocte vsque mane. Mane autem facto vxor
illius tiranni, cum sua priuigna'' pergens ad vallem, dixit: 'Tribue
caput tuum in sinum meum : volo enim inuestigare leniter cirros
tuos.' Puella vero innocens, que ab infantia sua pie et caste inter
pessimas mulierum turmas vixerat, caput in sinum nouerce vertit. 20
Illa vero, confestim extracta nouacula, caput virginis amputauit :
et sanguine in terram fluente, fons viuus erumpens, multos postea
languores sanauit. Sicque nouerca fugiens ', qua morte vitam finiuit
nemo nouit. Cumque Baia qui sanctum occiderent misisset, inimicus
illius in arce sua amputauit caput eius. Erat enim porta illius 25
diluculo aperta, cum hostis inopinatus de naui venisset. Moxque
ignis de celo cecidit et totum edificium cito combussit. Dauid
autem, constructo in Valle Rosina monasterio, talem cenobialis pro-
positi ® rigorem decreuit, vt monachorum quisque cotidiano desudans
operi manuum labore ', suam in commune transigeret vitam, dicens : 30
• Qui enim non laborat, ait apostolus, non manducet.' Noscens '
enim quod secura quies vitiorum fomes et mater esset, monachorum
humeros duris * fatigationibus subiugauit : Nam qui sub ocii quiete
tempora mentesque submittunt, instabilem" spiritum libidinisque
stimulos sine quiete parturiunt. Possessiones enim iniquorum 33
respuebant^', dona reprobabant, diuitias detestabantur, boum nuUa
ad arandum cura : quisque sibi et fratribus diuitie, quisque et bos.
NuIIum preter necessarium inter eos habebatur colloquium, sed
quisque aut orando aut deo placita cogitando iniunctum opus per-
agebat. Peracto autem rurali opere ad monasterii claustra reuer- 40
tentes, aut legendo, aut scribendo, aut orando totam ad vesperum
peragebant diem. In vespera vero, audito nole pulsu dimissis mox
* E. iudicio. ' T. vester. ' om. in E. * E. preuigna. * T. fugiente.
* Vit. adds fervore. ^ om. in Vit. ' E. Nesciens ; T. noscens. » «/.
diurnjs. *" Vit. adds accidie. '^ Vit. resp., iniquorum dona repr.
S
258 3i3oua legentia anglie»
operibus, ecclesiam petebant; et visis in celo stellis, ad mensam
conuenientes citra saturitatem comedebant : Nimia enim sacietas,
quamuis solius panis, luxuriam generat. Pane autem et oleribus
sale conditis pasti, sitim lacte aqua mixto restringebant. Peracta
5 cena, quasi per tres horas vigiliis, orationibus, genuflectionibus
insistebant. Quamdiu in ecclesia orationibus vacabant, nullus os-
citare, nullus sternutationem facere, vel saliuam foras iacere licenter
audebat. His ita gestis, sopori membra dabant ; et puUorum cantu ^
expergefacti, vsque diem orationibus dediti erant. Cogitationes
10 patri propalabant, patris licentiam etiam vel ad nature requisita
petebant. Pellinis vestibus induebantur. Qui enim sancti propositi
conuersationem desiderans fratrum inire consortium postularet,
prius decem diebus pre foribus monasterii, quasi reprobatus, necnon
et verborum opprobriis confutatus, remaneret : Si autem bene vtens
15 pacientia, ad decimum perstaret diem, acceptus prius a^ seniore
qui porte^ preerat, constructus* seruiebat; ibique per multum
temporis desudans, fractusque multis animi aduersitatibus, tandem
fratrum merebatur inire consortium. A conuersationem enim
cupientibus eorum nichil recipiebant, sed nudi veluti e naufragio
20 euadentes recepti erant, vt occasionem se extollendi non haberent.
Sanctus autem Dauid post matutinas protinus frigidam petebat
aquam, in qua diutius morando carnis ardorem domabat. Orpha-
norum, pupillorum, viduarum, egentium, peregrinorum multitudinem
pascebat. Audita autem eius fama, reges et principes, sua regna
25 deserentes, eius monasterium petebant. Constantinus quoque Cor-
nubiensium rex, relicto regno suo, in eius monasterio monachus
efFectus est, ibique diu felici conuersatus seruitio, tandem in aliam
longinquam patriam migrans ® monasterium fundauit. Cum autem
in estate abundantiam aque non haberent vt in hyeme, a fratribus
30 rogatus sanctus Dauid eleuatis in celum oculis necessariam a deo
aquam petiuit : et cum voce orantis fons lucidissime aque de terra
effluxit; et quia vineis fructifera non erat patria ad efficiendum
dominici corporis et sanguinis sacramentum, in vinum conuersa est,
ita vt in tempore suo nunquam indiguerit* mero. Iterum ad
35 rogatum cuiusdam rustici pater sanctus, proximorum compatiens
necessitati, glebe superficiem baculi cuspide aperuit : et fons viuus
emanare cepit. Sanctus Aidanus, eius discipulus, a preposito
monasterii imperatus'' vt ad deportanda devalle ligna acceptis duobus
bobus abiret : Cuius dicto obediens, nec claudendo librum moram
40 accipiens, siluam petit. Paratis autem lignis cum viam caperet,
de prerupta et alta rupe cum vehiculo boues in mare precipitati
sunt. Ruentibus autem signum imponit crucis : atque ita factum
est vt ex vndis sanos et incolumes cum vehiculo accipiens boues,
^ E. canti. * al. sub. * al. forte, pro tempore. * al. constitutus.
® om. in T. " T. E. indiguerat. ' «/. imperatur.
De ^ancto Dauin. 259
letus ingrederetur viam. Peracto itinere, solntisque a labore bobus,
librum apertum a pluuiis que tunc multum inundauerant repperit
illesum. Tandem ad plenum eruditus et virtutibus pollens, Hi-
berniam petiit, constructoque ibidem monasterio sanctissimam vitam
duxit. Cum autem Aidanus nocte paschali orationes continuaret, 5
apparuit ei angelus domini dicens : * Nosti quod sancto Dauid patri
vestro crastina die venenum a quibusdam fratribus ad prandium
apponetur?' At ille : ' Nescio ' inquit. £t angelus : ' Condiscipulus
tuus Scutinus ad littus pergat maris, ego enim eum illuc transferam.'
Veniens ad mare discipulus pontum vsque ad genu intrauit. 10
Et accipiens eum belua, traduxit eum. Peracta autem missa cum
sanctus Dauid refectorium ad prandium cum fratribus peteret,
Scutinus, quondam discipulus suus, obuians illi, cuncta ex ordine
referens*; pariter leti discumbunt, gratias agentes deo. Finita
oratione assurgens diaconus qui patri ministrare consueuerat, panem 15
veneno infectum mense imponit; cui cocus et ychonomus consen-
serant. Scutinus autem se erigens : ' hodie, inquit, nullum frater
patri ministerium adhibebit : ego enim impendam.' Ille autem
confusus abscedens et ebetans diriguit. Accepit Dauid panem illum
venenosum, et in tres partes diuidens, vnam cuidam canicule dedit : ao
que statim vt gustauit, misere vitam finiuit. Omnes enim pili illius
in ictu oculi ceciderunt, ita vt viscera eius, corio passim fracto, foras
erumperent. Partem alteram dedit coruo : et mox vt rostro tetigit,
exanimis de arbore cecidit. Tertiam vero partem in manu sua tenens,
benedixit et cum gratiarum actione comedit : et in nullo ei nocuit. 25
Cum autem quidam [Hiberniensium]* abbas nomineBarre limina apos-
tolorum Petri et Pauli visitare aifectaret ^ equum sancti Dauid petiit,
et accepit. Optenta patris benedictione, portum petit, mare intrat,
et fidens patris benedictione equo pro naui vtitur. Equus enim
tumentes fluctuum cumulos velut planum campum peragebat. Cum 30
autem longius processisset, apparuit ei sanctus Brendanus, super
marinum cetum duram * vitam ducens. Qui videns hominem in mari
equitantem, stupefactus ait : ' Mirabilis deus in sanctis suis.' Salu-
tantibus autem se mutuo, Brendanus interrogat vnde esset, a quo
venisset, et qualiter in mare equitasset. Et cum ille cuncta de 35
sancto Dauid retulisset, ait Brendanus : ' Vade in pace : ego veniam
et videbo eum.' Barre autem illeso gressu patriam adiit et fratribus
gesta per ordinem indicauit. Dedit autem sanctus Dauid Aidano
tintinnabulum, sed ille, nauigans ad Hiberniam, illius oblitus, misit
ad Dauid nuncium vt transmitteret illud. Cui ille ait : ' Perge, puer, 40
ad magistrum tuum.' Et factum est, dum reuerteretur ille, crastina
die visum est tintinnabulum iuxta Aidanum, angelo deferente ante-
quam venisset nuncius eius. Quadam autem nocte apparuit ei
angelus domini dicens : * Crastina die percingens calcia te : Hierusa-
^ So T. E. ; r. referebat. ' om. ' r. visitasset. * Vit. miram.
S2
26o laoDa lLeg:mtia ang:lie»
lem vsque peregre ^ proficiscens optatam carpe viam : sed et alios
duos comites vocabo, Theliaum scilicet et Paternum.' Sanctus
autem admirans imperii preceptum, dixit : ' Quomodo fiet hoc ?
Nam quos promittis comites, trium vel eo amplius dierum spacio
5 a nobis separantur.* ' Ego, inquit angelus, hac nocte ad illos vadam,
et huc illos ad te adducam.' Et factum est ita. Cum autem alieni-
genarum linguas audirent, intellectus illarum sine interprete a
domino collatus est. Apparuit autem angelus domini patriarche
dicens : ' Tres ab occidentis finibus viri adueniunt : quos cum gaudio
10 et hospitalitatis gratia suscipiens in episcopos consecrabis.' Patri-
archa vero tres honoratissimas sedes parauit, et sanctos benigne
suscipiens, in iUis sedere fecit, et Dauid in archiepiscopum prouexit,
et ait : ' ludeorum, inquit, potestas in christianos inualescit ; nos com-
mouent, fidem repellunt. Parate ergo vos [et]^ ad predicationem
15 singulis diebus procedite, vt eorum violentia confutata quiescat.'
Predicant itaque per singulos dies, intelligentibus eos in sua lingua
vniuersis: fit grata predicatio eorum, plures in fide roborati con-
ueniunt*. Patriarcha vero sanctum Dauid quatuor muneribus
ditauit : altari sciUcet consecrato, in quo dominicum consecrabat corpus
20 — quod innumeris poUens virtutibus nunquam ab hominibus a sancti
Dauid obitu visura est, sed pelleis velaminibus tectum latet abscondi-
tum. Insigni etiam nola : sed et ipsa virtutibus claret. Baculo ;
etiam* auro texta tunica; qui baculus miraculisichoruscus per patriam
insignis predicatur. 'Sed quia, inquit patriarcha, laboriosa vobis
25 sunt in itinere ad ferendum, ad patriam reuertamini in pace, et ego
post vos illa transmittam.' Patri ergo valedicunt, patriam adueniunt :
et allata ab angelo dei munera accipiunt. Cum autem heresis
pelagiana post transitum sancti Germani in Britannia pulularet, con-
uocata synodo, vnanimi consensu statuitur vt, quicunque tali sermonis
30 gratia ditaretur vt in cunctorum auribus eius eque loquela insonaret,
metropolitanus et archiepiscopus omnium fieret ex consensu. Erecto
itaque vestimentorum cumulo cum multi predicare incepissent, et
vsque ad proximos vox illorum vix audita fuisset, deliberato consilio
pro viro sancto Dauid festinanter transmiserunt. Qui venire renuens
35 ait : ' Nemo, inquit, temptet me ; «^uod ipsi nequeunt, qualis sum vt
ego possum ® ? Agnosco humilitatem meam : ite in pace.' Sancti
tandem Daniel et Dubricius ad eum missi sunt. Quorum aduentum
in spiritu preuidens, dixit fratribus : ' Hodie, fratres, sanctissimi viri
ad nos veniunt : leto animo eos excipite, pisces cum pane et aqua
40 adquirite.' Cumque legationem suam exposuissent viri sancti, ait
Dauid : ' Pariter visitabimus synodum : sed tunc predicare nequeo,
orationibus tamen quantulumcunque iuuamen feram.' Dum autem
simul pariter pergerent, ecce orbata mulier eiulans et gemens corpus
* T. pergere. * om. in E. * Vit. plures convertunt ad fidem, alios robo-
rant. * «/. et. * al, possim.
De ^ancto DauiU. 261
extincti filii seruabat, qui Magnus vocabatur. Que cadens ad pedes
eius, importunis deprecatur clamoribus vt sui misereretur. Ille
vero mulieri compatiens, faciem lachrymis rigauit, et dominum
orauit dicens : ' Domine deus meus, qui in hunc mundum pro nobis
peccatoribus de sinu patris descendisti vt nos redimeres de faucibus 5
antiqui hostis, miserere istius vidue et da vitam vnico filio suo atque
inspira in eo spiraculum vite, vt magnificetur nomen tuum in secula
seculorum.' Et statim redeunte anima corpus contremuit. Et tenens
pueri manum, viuum et sanum reddidit matri sue. Et ait mater:
' Michi mortuus filius erat : tibi vero et deo amodo viuat.' Cumque 10
omnes sanctum Dauid predicare cogerent, iussit puerum nuper re-
suscitatum sudarium suum sub pedibus suis exponere ; et super illud
stans, euangelium et legem quasi ex buccina exposuit. Coram cunctis
niuea celitus emissa columba in eius humeris resedit, que tamdiu
permansit quamdiu ille predicauit. Cum autem clara voce omnibus, 15
et qui in proximo et qui in longinquo erant, equaliter predicaret,
terra sub ipso accrescens attollitur in collem : Ab omnibus in summo
positus cernitur, vt in montem excelsum stans quasi tuba exaltaret
vocem suam. In cuius collis cacumine ecclesia, vsque in hodiernum
diem perseuerans, edificatur. Expulsa itaque heresi, et fides sanis 20
pectoribus roboratur et sanctus Dauid totius Britannie archiepiscopus
constituitur, necnon ciuitas eius totius patrie metropolis dedicatur,
ita vt quicunque eam regeret archiepiscopus foret^ Expulsa
itaque heresi, omnes Britannie ecclesie modum et regulam romana
auctoritate acceperunt, monasteria per loca construuntur, et sanctus 25
Dauid summus protector, summus predicator, a quo omnes normam
atque formam recte viuendi acceperunt, effectus est. Ipse cunctis
ordo, correctio, imitatio, legentibus doctrina, egentibus vita, orphanis
nutrimentum, nudis' fulcimen, patrie' caput, monachis regula, seculari-
bus vita * fuit. Appropinquante autem hora obitus sui, apparuit ei 30
angelus domini dicens : ' Desiderata, inquit, dudum dies iam in
proximo futura est. Para te, quia kalendis martii dominus Ihesus
Christus multa constipatus angelorum militia obuiam tibi adueniet.'
Cui ille : ' Nunc dimitte seruum tuum domine in pace.' Fratres
autem sonum tantum * auribus capientes, nec verba intelligentes, 35
pariter exterriti in terram ceciderunt. Sanctus autem episcopus
voce magna clamauit dicens : ' Domine Ihesu Christe, accipe spiritum
meum.' Et fratres, planctum magnum emittentes, blandis sermoni-
bus demulcebat, dicens : ' Constantes estote, fratres, iugum quod
accepistis vnanimes ad finem perducite, et quecunque mecum vidistis 40
et audistis, custodite et implete.' Ab illa vero hora vsque ad diem
obitus sui in ecclesia remanens, omnibus predicabat. Fama itaque illa
* At the bottom of f. 50 b in T. : .... Mencuia vel vrbs Dauid. Idem : Roma
dabit quantum, dat bis Meneuia tantum. " Vit. viduis. " patribus, * via.
' E. cantum.
262 ii^oioa legentja anglie.
per vniuersam Britanniam Hiberniamque velocissime in vna die ab
angelo portata est, qui ait : ' Scitis quia in sequenti ebdomada
dominus vester Dauid de hac luce migrabit ad dominum?' Ad-
ueniente hora exitus eius a corpore, dominus Ihesus sui presentiam
5 ad patris sancti consolationem impartiri, sicut per angelum pro-
miserat, dignatus est. Quo viso, totus in spiritu exultans ait : * ToIIe
me, domine, post te.' Cum his verbis, Christo comite, kalendis
martii animam deo reddidit, atque angelica comitatus caterua,
celestia regna petiuit, anno etatis sue centesimo quadragesimo-
lo septimo. ' Captus autem quidam Wallensis de episcopatu mene-
uensi a sarracenis extitit, et cathena ferrea cum quodam Alamanno
ligatus. Wallensis enim die ac nocte iugiter ad sanctum Dauid in
sua lingua clamare cepit, sic dicens : * Dewi wareth,' hoc est : ' Dauid
adiuua.' Mira res : In breui subito ad patriam suam restitutus,
15 Geruasio* tunc loci episcopo hoc intimans, ob insigne miraculum
secum mansit. Alamannus autem eius socius, tanquam facti con-
scius, verberibus exponitur, et sub artiori custodia detinetur. Co-
gitauit ergo quomodo socius suus frequenter ' Dewi wareth ' dicere
consueuit : et quamuis vocabulum non intellexit, statuit tamen hoc
20 idem dicere et ' Dewi wareth ' sepius exclamare. Nec mora, subito
rapitur et ad domum suam, qualiter euectus scire non potuit, trans-
ducitur. Et cum vbique intellectum scrutans vocabuli, scire nequiret,
Parisius properauit, et a quodam Wallense ibidem reperto vim
verbi agnoscens, gratias deo egit, et pro impenso sibi beneficio
25 gratias acturus, sanctum Dauid in Meneuia peregre profectus que-
siuit. Quem socius suus considerans, et admirans, ad eum accessit,
et cum fletu maximo deosculans, qualiter a seruitute libertati* sit
restitutus inquirit. Qui seriatim quicquid ei acciderat, omnibus
intimare curauit. Cum pestis magna in Anglia inualesceret, et
30 strages maxima populi per loca fieret, habito communi consilio
prouisum est vt quilibet episcopus reliquias sue deferret ecclesie
in aqua benedicta balneandas, vt aspersione aque siue potatione
plebi diuina gratia subueniret. Quo facto mortalitas illa cessare
non potuit. Vltimus demum omnium episcopus venit meneuensis,
35 secum brachium sancti Dauid fercns. Quo in aqua lauato, apparuit
aqua quasi pinguedine deaurata, et desuper crux aurea. Cumque
populus certatim illa ex aqua gustasset, mortalitate hominum omnino
sedata, gaudium et letitia salusque in regno diffusa sunt.
[MS. Tib. adds : ^ Narratio \
Sanctus enim Macharius reperto cuiusdam defuncti capite, dum
40 orasset, interrogauit illud (cuius caput fuerit. Et respondit se fuisse
paganum.) Et dixit ei Macharius : ' Vbi est anima tua ? ' Et ille :
' In inferno.' Cumque requireret si multum in profundo esset, re-
^ Miracles added ; ed. in A. SS. Boll. p, 47, ' sc. Gerv. de Castro, ep.
Bangor, i366-'jol ^ E. libertatis. * From Leg. Aur. p. lor.
De ^ancto Decumano. 263
spondit quod tantum erat in profundo quantum distaret terra a celo.
Cui Macharius : ' Suntne aliqui profundiores te ? ' ait : ' Etiam,
ludei.' Et ille : ' Et ultra ludeos sunt aliqui profundiores ? ' Re-
spondit : * Profundiores omnibus sunt falsi christiani qui Christi
sanguine redempti tantum precium paruipenderunt.' ^Alius Ma- 5
charius, Alexandrie presbiter, cum in cella sederet, a culice uulne-
ratus in pede, dolensque, manu sua peremit eum, qui moriens
plurimum cruoris eflTudit. Reprehendens igitur se ipsum, quod in-
iuriam propriam uindicasset, ita se condempnauit, ut in pratis Sithie
nudus per sex menses sederet, ubi culices pertulit qui aprorum lo
quoque perforarent cutem. Sic ergo totus illic exulceratus est, ut
tuberibus per omnia eius membra turgentibus elephantinus visui*
appareret. Regressus post hec ad cellam suam, sola eius uoce pate-
factum est quod ipse esset Macharius.] '
% De sancto Decumano heremita et martyre*.
BEatus Decumanus ex illustri est prosapia oriundus in occiden- 15
talibus Cambrie partibus, que nunc Wallia nuncupatur, ex
parentibus quidem cultoribus precipuis christiane religionis. Natio
siquidem illa, prius quam maior Britannia que nunc est Anglia,
barbarica feritate deposita et relicto errore gentilitatis, viuificis
iniciata sacramentis mox Christo se subdidit, et euangelicis informari ao
meruit institutis. In qua quamplures effulsere fide preclari, virtu-
tibus insignes, miraculis choruscantes. Inter quos pudice enutritus,
catholice instructus, velut lucifer inter minores stellas, omnium morum
honestate preditus emicuit Decumanus. Hic postquam domi puerilia
transcendit, per incrementa innocentis etatis cepit bone indolis adoles- 25
cens esse, et nequaquam, vt moris est, mente euagari, verum discipline
regularis * studiosius coerceri. Facile quidem precepta transeunt in
efFectum, vbi gratia prestat auxilium, et obedientia mollit imperium.
Erat enim sermo purus, nichil habens lasciuie, nichil, quoad potuit,
ociositatis, sed qui totus esset ad edificationem. In cibis et potibus 30
temperantie medium tenuit, ne prorsus abstinens superstitionis
argue[re]tur, aut immodice sumens crapula grauaretur. Et cum beati
Decumani coetanei aut studio venandi varie delectati,aut studio aliarum
quarumlibet artium occupati tenerentur, ille spreta omni carnali
* Vinc. Bell. XVII. 71. ' VB. clephantiosus vilis.
» Collect in T. :
Toxicate torte panis bolo degustato, Perit coruus atque canis, sancto reseruato.
V. Occidentem uisitauit oriens iusticie, Cum per sanctum cornu Dauid errorem
perfidie In uirtute uentilauit racionis obuie, Et salutem propinauit eg^e prius
Cambrie. Ora pro
Deus qui beatum [Dauid] confessorem tuum atque pontificem angelo nunci-
ante triginta annis antequam nasceretur predixisti, quesumus ut, cuius memoriam
recolimus, eius intercessione ad superna gaudia perueniamus, per. ( Br. Aberd.)
* Ed. in A. SS. Boll. Aug. VI. 24. This life is omitted in T. » r. regulis ?
264 iQotia legentia anglie.
delectatione, spiritui carnem seruire cogebat, et ecclesiarum studiosus
terens limina, ea que de diuinis scripturis audiebat, ardentius memorie
commendabat. In facultate litterarum parum admodum expeditus,
totum se sanctitati dederat, et, quoad licuit, propter insolentiam
5 curialium, contulerat se contemplationi. Melius enim docent opera
quani littera ; melius comprehendit sanctitas quam disputatio ; et qui
plus diligit, plus cognoscit. Sane sanctus Decumanus, spiritus sancti
preuentus ardore, iam statim voluebat in animo quod postea claruit in
effectu. Et tunc pio quidem saciem dedisset desiderio : sed expectauit
lo turbe tumultuantis defluentiam, et suorum contribulium insolentium,
quos summo opere detestabatur. ' Nemo enim propheta acceptus est in
patria sua,' et 'inimici hominis domestici eius.' Cessit igitur propter
scandalum, et se totum soli deo committens, quod pie preconceperat
distulit imposterum. Tandem tempus obseruans, et fuge secretioris
15 oportunitatem inueniens, mare adiit sabrinum, clam suis omnibus, et
precipue familiarioribus et eis qui sibi videbantur studio humanitatis
coniunctiores, Christum solum conscium et ducem sui itineris habens.
Quid plura ? Defuit naulum, defuit et nauigium, et maturanda erat
fuga e vestigio subsequentium. Vir dei, misericordia dei confidens
20 et nequaquam hesitans de potentia, virgas secus mare in frutecto quas
repperit crescentes colligauit in fasciculum : et tali vtens vehiculo,
misit se in profundum. Et sic, diuina gubernante prouidentia, pro-
uectus est ad littus oppositum prope castrum Dorostorum '. Tua sunt
hec, Christe, opera, qui sanctos tuos ita mirificas ! Vere in marl vie
25 tue, et semite tue in aquis multis. Eo tempore quo sanctus Decu-
manus diuinitus perductus in Angliam venit, erat in eo territorio in
quo applicuit, vasta heremi solitudo, frutectis et vepribus obsita, et
densitate siluarum in longum et latum spaciose porrecta, montium
eminentia sursum educta, et concauitate vallium mlrabiliter interrupta.
?,o Hec ei sedes complacuit ; hec pio eius proposito videbatur accomoda,
adeo vt re ipsa videbatur dicere : ' Hec requies mea in seculum seculi :
hic habitabo, quoniam elegi eam.' Sic igitur vir sanctus, patriam com-
mutans exilio, antra deserti pro fastu palatii, cepit ibidem commanere,
herbis et radicibus victitare, ieiuniis et orationibus crebrius insistere ;
35 carnem cilicio domans, vigiliis pei aliter affligens ; et quanto rarius
intererat hominum consortio, tanto frequentius angelorum mulcebatur
et fouebatur eloquio. Tall sub tenore vitam ducens heremiticam, in
iam dicta solitudine multis vixerat annis. Fertur etiam vaccam
habuisse cuius lacte pro necessitate corporis saltem preclaris festiui-
40 tatibus magis sustentaretur quam aleretur, sicut de beato Egidio
legitur quod ceruam habuit que sibi beneficium lactis ministrabat.
Nec defuit sancto vrgens et insperata^ persecutio. Omnes enim qui
pie volunt viuere in Christo persecutionem patiuntur: Hanc enim
viam reliquit Christus coheredibus suis, vt in euangelio legitur : * Si me
* i. Dunster Castle. * E. inspirata.
De ^ancto Deustieuit. 265
persecuti fuerint, et vos persequentur.' Sed et ait apostolus : ' Per
multas tribulationes oportet nos intrare in regnum. Quoniam quod
fornax auro, quod lima ferro, quod flagellum grano, hoc tribulatio viro
iusto.' Cum igitur sanctus Decumanus multimodis signorum floreret
virtutibus, que per negligentiam scriptorum abierunt in dissuetudinem 5
et pro magna parte penes nos in obliuionem — alias deo dante reserua-
rentur ad edificationem : Vir quidam, sed et ipse vir Belial, aspide
seuior, yipera truculentior, tanti patris inuidens sanctitati, in odium
vere virtutis et in detestationem christiani nominis furiali mente
debachatus, bestialiter accurrit et inter verba orationis et preces 10
sancte deuotionis sanctum domini capitis obtruncatione ad celestia
regna transmisit. Tali igitur martyrio migrauit ad dominum post
tot et tantas quas corpori suo indixit molestias, vt euidentius suo
monstraret exemplo qiiod non est transitus a delitiis ad delitias, sed
iqui volunt viuere secundum euangelium, tota vita sua fiat crux et 15
martyrium. Nimis enim delicatus est miles qui vult hic gaudere cum
mundo et in futunim regnare cum Christo. Sed et istud sub silentio
non est pretereundum quod cum decollatus esset cum quadam vanga,
vt fertur, truncus laceri corporis se erexit et caput proprium cepit
pendulis brachiis vectitare a loco decollationis vsque ad fontem limpi- ao
dissimi liquoris, in quo caput suum propriis manibus abluere pro
consuetudine habebat. Qui vsque hodie ad memoriam et reuerentiam
ipsius 'fons sancti Decumani' nuncupatur, dulcis, necessarius et
salubris incolis ad potandum. In quo loco caput simul cum corpore
postmodum a fidelibus quesitum, et inuentum, sepulture honorifice 25
tradebatur. Renouantur antiqua miracula, rediuiua repullulant signa
que per beatissimi Dionisii Galliarum merita dominus exercere dig-
natus est, ad laudem et gloriam sanctissimi nominis sui, qui viuit et
regnat per immortalia secula seculorum. Amen.
ir De sancto Deusdedit archiepiscopo et confessore^
EGregio dei pontifice Honorio ex hac luce ad dominum translato, 30
electus est archiepiscopus dorobernensis vir deo dignus, vita et
eruditione clarus Deusdedit, de gente Occidentalium Saxonum, cum
maximo omnium tripudio, quem ordinaturus venit illuc Ythamarus
antistes ecclesie roffensis ; et nouem annis, mensibus quatuor eccle-
siam suam gloriose rexit. Seruus itaque dei Deusdedit fidelissimus 35
per omnia et deo deuotus, euangelici precepti non immemor : sicut
eius" fuerat idoneus auditor, ita non minus ipsius erat et studiosus
executor. Verus enim erat dei cultor, vitiorum mortificator, virtutum
amator, verbi diuini non segnis sator; meditabatur legem domini
assidue, preceptis eius se ipsum humiliter subdendo, et talentum sibi 40
commissum a Christo, afiectu voluntatis nimio nitebatur creditori
' Ed. in Act. SS. Boll. luly IV. p. 49 ; abridged from the Vita by Goscelin
!,MS. Vesp. B. XX; ; cf. Beda III. 20. ' T. E. enira.
266 iBotja iLeg:entia anglie»
soluere suo, vsu centuplicato. Quicquid de dominicis eloquiis aure
cordis exceperat ^, non solum opere, sed etiam moribus et vita adim-
plere satagebat. Agebat pastor sanctitatis eximie vt sibi fieret plebs
commissa conformis, et ob merita virtutis, celestibus titulis ascribere-
5 tur. Gregem sibi commissum pane verbi diuini saciabat, et potu
euangelice institutionis recreabat. Peruigil erat in orationibus, ieiuniis
intentus, et elemosinis deditus ; ouile sibi creditum non mediocri
industria procurabat, et ab eo insidias demonum vexillo crucis
dominice propellebat. Integerrima * vite puritate excellens, omnium
lo bonorum opinione pollens, se et sibi subditos domino iugiter com-
mendabat, et vt in fide Christi stabiles essent pernox orabat. Presul
igitur insignis ac domino per cuncta amabilis, cum diuini crediti
memor esset, et quam humili et cauta dispensatione illud peregisset ;
prouidens in futurum sancte ecclesie, ne post discessum suum, vtpote
15 rudis adhuc, vacillaret, probos et religiosos viros, quos in diuina doc-
trina perfectos esse probauerat, verbum dei predicando paterna cum
[amjmonitione ' delegauit. Deinde sibi a deo collata scientia, sacri
ordinis primordia disposuit mira industria. Ministros sacri officii et
diuini ministerii adiutores vsui ecclesie, secundum instituta apostolica
20 deputauit, et in puritate vite seruire deo docuit. Erat enim vir ange-
licus, doctrina preclarus, spiritu sapientie et humilitatis gratia plenus.
Hic enim patria lingua Frithona vocabatur, sed ob merita eius magni-
fica nomen saxonicum ab electis dei ministris commutatur in nomen
angelicum. Iste confessor et amicus dei Deusdedit nomine vocabatur :
25 gratia namque dei eum in opus ministerii sancti assumpsit, et sibi in
sacerdotem magnum adoptauit. Sumpto sacerdotali officio, in timore
domini perfectus perseuerabat, oculos mentis sue semper ad deum
defixos habens ; in seruitio domini dies noctesque assiduabat, pauperes
recreando, nudos vestiendo, infirmos visitando ; in charitate dei * et
30 proximorum amore perseuerando* deo soli^ placere studebat. Sanctis-
simum hunc pastorem et doctorem, ad consummationem sanctorum
nobis superna gratia dedit, id est ad supplementum fidei sanctorum.
Principium igitur consummationis sanctorum, ad quam beatus Deus-
dedit missus est, prior dedit almus Augustinus, fundamenta iecit, ad
35 spem'' reddidit. Deinde melliflui doctores Laurentius, Mellitus, lustus,
Honorius, sibi inuicem succedentes ^. Horum vera consummatio erat
hic sanctus, qui " post hos, vt sapiens architectus, domum dei viriliter
conscendens, predicatione, ammonitione, correctione, et eximia chari-
tate omnipotenti deo templa in eternum mansura stabiliuit. Anno
40 autem domini sexcentesimo sexagesimoquarto, postquam cuncta in
tranquilla pace disposuerat, idus iulii celestia conscendit, et in monas-
terio apostolorum Petri et Pauli sepeliri meruit. Vitam huius almiflui
patris, virtutes quoque et merita, mira odoramentorum suauium gratia
de tumba eius erumpens ostentat.
* T. exciperat. ^ Vit. Integerrime. ^ E. monitione. * om. in T. ' Vit.
perseverans. " T. E. sibi. ' Vit. speciem. ' E. succidentes. ' Vit. quia.
IDt ^ancto Dubricio. 267
[MS. Tib. adds : Narratio \
Sanctimoniales due nobili genere orte, linguam suam non restrin-
gentes, qui eis preerat incautis* sermonibus sepe ad iracundiam
prouocabant. Qui cum sancto Benedicto abbati hoc retulisset, man-
dauit eis dicens : ' Corrigite linguam vestram, alioquin excommunicabo
uos.' Quam excommunicacionis sententiam non proferendo intulit, 5
set intemptando. IUe autem nichil mutate, infra paucos dies defuncte
sunt. Et cum in ecclesia ex more diceretur 'qui non communicat
exeat foras,' nutrix earum, que pro eis semper oblacionem ofTerebat,
eas de sepulcris suis progredi et exire ecclesiam uidebat. Quo audito,
sanctus Benedictus manu sua oblacionem dedit, dicens : ' Ite et hanc 10
oblacionem pro eis offerte : et ulterius excommunicate non erunt.'
Quo facto, cum di(aconus) ex more (clamaret), ab ecclesia de (cetero
exire-uise non sunt). — Monachus quidam cum (ad uisitandos parentes
exiisset) sine benediccione (et ea die defunctus) fuisset (et sepultum
semel et bis) terra reiecisset, parentes eius (ad Benedictum uenerunt) 15
et ut ei suam benediccionem (impenderet) rogauerunt. Qui (corpus
domini accipiens, ait :) ' Ite et hoc super pectus eius ponite (eumque
sic se)pulture tradite.' Quo facto, suscep(tum) corpus terra retinuit
nec ultra proiecit '.]
^ De sancto Dubricio episcopo et confessore ■•.
* [Anno autem domini centesimo quinquagesimo sexto] ' ao
LVcius Britannorum rex ad Eleutherium papam legatos misit,
' scilicet Eluanum et Meduinum, vt iuxta eius admonitionem
christianus fieret. Qui eosdem legatos baptizauit, et catholica fide
suscepta ordinauit Eluanum in episcopum, Meduinum autem in doc-
torem. Et propter eloquentiam et scientiam quam habebant in 25
scripturis sacris, predicatores ad Lucium in Britanniam reuersi sunt,
quorum sancta predicatione Lucius, et totius Britannie primates,
baptismum susceperunt ; episcopos ordinarunt, et beneuiuendi nor-
mam docuerunt. Exorta tandem heresi pelagiana, ad illam confu-
tandam sanctus Germanus et Lupus episcopi a Gallie episcopis ad 30
Britannos missi sunt. Qui cum heresim illam extirpassent, episcopos
' From Leg. Aur. p. aio. ' T. in tantis.
' CoUect in T. :
(Celebr)emus mente pia almi patris letissi(mam) Deusdedit memoriam, Qui
dum uixit (terrige)na, ueras fuit deicola, Sacerdotali (infula) prepollens in
ierarchia. Hinc deo laus (et gloria) in seculorum secnla. Amen. V. lustum
deduxit. (Cf. MS. Vesp. B. XX, fol. 231.)
Deus qui nos beati Deusdedit confessoris tui atque pontiiicis deuotam memo-
riam celebrare concedis, eius quesumus semper meritis et intercessionibus
adiuuemur, per.
* Compiled from the a Vitae in MS. Vesp. A. XIV, that from the LlandafT
Register (ed. Liber Landavensis, Landovery, 1840), and that by Benedict o{
Gloucester, who adds from Geoffrey of Monmouth, ed. in Wharton A. S. II. 654 (ib.
p. 667 part of the ist Vita). * From Vita I (Whart. p. 667) « So T. ; om. in E.
268 ii3ot)a Legentia anglie»
in pluribus locis Britannie consecrarunt, et dextralis partis Britannie
beatum Dubricium summum doctorem et * archiepiscopum statuerunt,
et landauensem ecclesiam, in honore beati Petri fundatam, sedem
catiiedralem collocarunt "^. CoIIatis autem ecclesie landauensi a rege
6 multis possessionibus et ecclesiis, Dubricius discipulos per ecclesias
diuisit, quasdam nouas ecclesias fundauit, Danielem in episcopum
bangorensem, et sanctum Iltutum [in abbatem]' in loco ab illo Laniltut,
id est * ecclesia Iltuti ' vocato *, ordinauit. Regulus quidam Cambrie
Peibanus nomine contra hostes in expeditionem profectus, et cum
10 triumpho regressus, precepit filie sue Eurdile pro labore peracte
pugne caput ipsius abluere. Que cum iussa patris conaretur implere,
ex ipsius grauitate genitor illam pregnantem animaduertit. Nimia
igitur ira succensus, iussit eam in quodam vtre includi et in flumen
precipitari. Quotiens vero in flumen illam proiiciebant, totiens ad
35 ripam illesa ferebatur. Indignatus ergo pater igne eam comburi
sine miseratione iussit. Parato illico rogo puella immittitur : sed in
crastino, missis a patre legatis ad videndum^ si ossa aliqua filie
inusta remanerent, eam incolumem, et filium quem pepererat in
medio ignis in gremio tenentem inuenerunt, vestibus illius atque
20 capillis ab omni combustione intactis. Baptizatus autem puer, Dubri-
cius vocatur, et spiritus sancti gratia statim repletur. Quis vero
pater eius extiterat, ignoratur; quidam idcirco erronei eum patre
carere mentiuntur. Cum itaque rex miranda signa que dominus
erga filiam et ipsius partum patrauerat cognouisset, filiam cum nata
25 prole confestim ad se adduci precepit. Cumque infantulum paterno
affectu complectens deoscularetur, instinctu diuino puer manum
sursum porrigendo, puerili more faciem ipsius contrectauit " : et ex
infantis contactu ab incurabili morbo, quo laborabat, curatur. Saliua
enim ab ore eius incessanter profluebat, quam duo clientes, ad hoc
30 deputati, extergere vix poterant. Gauisus ergo rex recepta salute,
paucis annorum elapsis curriculis Dubricium totius regni sui consti-
tuit heredem. Traditur puer litteris imbuendus ; et iuuenis factus,
litterarum scientia et morum honestate in tantum profecit, vt non
solum rudes, sed etiam periti edificandi gratia ad eum confluebant.
35 Inter quos erant sanctus Theliaus, Sampson, Aidanus, et ceteri multi.
In natiuitatis sue solo, iuxta ripam Waie fluminis, aptam sibi et dis-
cipulorum multitudini sedem elegit, et pluribus annis ibidem studium
rexit. Constructa autem ecclesia iussu angeli domini, predicabat et
populum docebat : et manus eius impositione "^ diuersorum morborum
40 languores crebrius sanabantur, anxii quicunque et debiles leti et
incolumes redibant. — ^Exorta tandem, vt premittitur, heresi pelagiana,
mittitur de Gallia sanctus Germanus, cum Lupo episcopo, ad compes-
cendam eam. Corrupta namque fuerat christianitas Britonum, tum
' om. in Vit. ^ Vit. constituerunt. ' om. * T. E. vocatum. * ad videndum
om, in T. ; Vit. scitum. * E. contractauit. ' T. posicione. ° From Vita II.
De ^ancto Dubricio. 269
propter paganos Saxones, tum propter pelagianam heresim, cuius
venenum in ipsis pluribus serpserat diebus. Itaque sancti episcopi
predicti, consenciente rege Ambrosio Aurelio necnon et omni clero,
Dubricium archiepiscopum consecrarunt. Idem autem rex, vt
memoriale procerum Britannie quos Hengistus, Saxonesque sui 5
complices, nephanda proditione in Monte Ambrii', qui nunc vulgo
' Stanhenges ' dicitur, trucidauerat, scilicet quadringentorum octoginta
consulum atque baronum, eternum fieret, pergrandes lapides qui
ibidem in horum memoriam vsque in presens positi sunt, ab Hiber-
nia cum magna manu germano suo Vther illuc transmisso depor- 10
tari fecit. Qui cum allati fuissent, congregati sunt in Monte Ambrii ^
edicto regis magnates cum clero, vt cum magno honore dictorum
nobilium sepulturam prepararent. Die autem prefinita impositum
est diadema capiti regis Aurelii Ambrosii ; et de communi consensu
sedem eboracensem contulit Sampsoni viro sancto, Vrbis vero Le- 15
gionum archiepiscopatum inclito Dubricio dedit. Cumque hec et alia
in regno suo rite disposuisset, precepit Merlino vati, saxa circa sepul-
turam erigere que de Hibernia ^ nauigio attulerat. Et factum est ita.
Perempto tandem veneno Aurelio rege, et regnante paucis annis
Vther fratre eius, Arthurus filius eius ope Dubricii successit ; qui ao
Saxones audacter pluribus preliis aggreditur, nec tamen illos a
regno funditus extirpare potuit. Subiugauerant enim sibi Saxones
totam partem insule que a ' flumine Humbrie vsque ad cathanensium
equor protenditur. Ea-propter conuocato Arthurus clero regnique
primatibus, quid potissimum contra paganorum Saxonum irruptionem 23
faceret consuluit. Communi tandem consiUo mittit ad Armoricam,
id est Minorem Britanniam, ad Howfelum regem nuncios, qui ei
calamitatem Britannie notificarent. Qui cum quindecim milibus
armatorum Britanniam veniens ab Arthiuro et sancto Dubricio
honorifice susceptus ; ad vrbem Lincolniam * a Saxonibus obses- 30
sam proficiscentes ; commisso bello sex milia Saxonum vel sub-
mersi vel telis percussi perierunt. Ceteri vero ad nemus Calidonis
fugientes, a Britonibus obsessi, ad deditionem coacti sunt. Et suscep-
tis obsidibus de tributo annuatim soluendo, cum solis nauibus eos
repatriare permisit. Elapso paruo inde tempore, peracte pactionis 35
Saxones puduit, et viribus reparatis fedus suum irritum fecerunt,
vrbemque Badonis obsidione vallant, que nunc Bathonia vocatur.
Quo audito Arthurus congregato exercitu, conspectis hostium castris
sic suos alloquitur : ' Quoniam, inquit, impiissimi Saxones fidem michi
seruare dedignantur, ego fidem deo meo seruans, sanguinem ciuium 40
meorum vlcisci conabor. Proditores ergo istos viriliter aggrediamur,
quos procul dubio sufiragante Christo cum votiuo triumpho deuin-
cemus.' Hec illo prosequente, sanctus Dubricius ascenso cuiusdam
montis cacumine, excelsa voce exercitum sit affatur : * Viri christiana
^ T. Vit. ambrii; E. ambrosii. ' E. hibemie. ' T. E. est a. * E. lincolinam.
2 70 ji3otja Legentia anglie,
professione insigniti, maneat in vobis conciuium vestrorum pietas et
patrie, qui proditione paganorum exterminati vobis sempiternum
cedent in opprobrium, nisi ipsos totis nisibus defendatis. Pugnate
pro patria vestra, et mortem, si superuenerit, sponte patimini pro ea.
6 Ipsa enim victoria est et anime remedium. Quicunque enim pro
fratribus suis mortem subierit, viuam hostiam se prestat deo ; Chris-
tumque sequi non ambigitur, qui pro fratribus suis animam ponere
dignatus est. Siquis igitur vestrum in hoc bello mori contigerit^, sit
ei mors illa omnium delictorum suorum penitentia et remissio, dum
10 eam hoc modo recipere non difFugerit.' Percepta itaque sancti bene-
dictione, omnes ad arma currunt, Arthurus etiam humeros suos chpeo
protegit, quo imago sancte Marie dei genitricis depicta constitit, quam
sibi crebrius in auxiUum inuocauit. Et irruens in Saxonum cuneos,
adiutus sancti Dubricii precibus, multa milia prosternendo victoriam
15 obtinuit, et paucos qui stragem euaserant ad deditionem coegit. —
Dubricius autem monasterium Iltuti abbatis quodam tempore qua-
dragesime visitauit : et cum sanctum Sampsonem ad sacerdotii gradum
promoueret, vna cum sancto Iltuto columbam niue candidiorem celitus
missam, quousque compleretur officium, super caput Sampsonis ma-
20 nentem vidit. Idem etiam Sampson curam promptuarii habens,
cum omnia pene pocula ob letitiam aduentus Dubricii hospitibus ero-
gasset et egenis, cuiusdam fratris inuidia qui paulo ante eodem officio
fungebatur, delatus est se quicquid in cellario potus habuerat prodiga
manu dilapidasse. Exorto idcirco inter fratres murmure, Sampson
25 nimis erubescens cum sancto Dubricio rem gestam retulisset, et eius
auxilium in tanta necessitate postulasset; motus episcopus orauit
dominum vt Sampsonem a cordis amaritudine liberare dignaretur.
Et cellarium comite Sampsone ingressus, extensa manu et data bene-
dictione, omnia vasa plena reperta sunt. Confluentibus vndique
30 popuUs ad beatum Dubricium, et egris meritis eius corporum et ani-
marum salutem reportantibus, quidam potens, regali prosapia ortus,
flexis genibus eum exorauit vt filiam suam energuminam sua prece a
demonio liberaret. Mox vir dei nrocidens in terram, facie lachrymis
profusa deum precibus pulsans, puellam sanauit. Que seculo renun-
35 cians, doctrinis viri dei adhesit et deuote deo seruire studuit. Du-
bf icius tandem, infirmitatibus et senio grauatus, laboriosum opus epi-
scopi dereliquit : et heremiticam vitam cum pluribus discipulis, labore
manuum suarum viuentibus, in quadam maris insula solitarie vixit :
et octauodecimo kal. decembris vitam gloriose finiuit, et in eadem
40 insula, vt viuens iusserat, sepeliri meruit. Asserunt enim antique
Britonum ^ historie, multa sanctorum martyrum et confessorum milia
in illa insula, nomine Enly^ sepulturam habuisse. Hec enim pauca
de multis enucleauimus viri sancti gesta, cum miracula eius nonnuUa
^ Vit. letum subierit, * E. britonium. ' E. T. Euly ; Vit. Enli ; i. e. Bardsey.
De ^ancto DulJtido. 271
et sancte conuersationis eius exempla membranis impressa vel igni-
bus hostium exusta, seu ciuium exilio fuerant, vt fertur, deportata.
Anno autem domini quingentesimo duodecimo sanctus Dubricius
migrauit ad dominum, et anno domini millesimo centesimo vicesimo
nonis maii ab insula Enly ab Vrbano landauensi episcopo translatum 5
fuit corpus sancti Dubricii et quarto kal. iunii in ecclesia landauensi
honorifice reconditum. Eodem vero tempore tota Glamorgancia
nimia siccitate afficiebatur, nam pluribus septimanis in prouincia illa
pluuia de celo non descenderat ; in aduentu sanctarum reliquiarum
pluuia copiosa super terram illapsa incolas letificauit. Cum autem 10
episcopi duo ossa sancti in pelui lauare inciperent, reliquiis confestim
vnda intinctis ebullire limpha cepit, ac si lapis ignitus immissus fuisset.
Et quamdiu ossa ab episcopis erant lota, calor laticis auctus est, et
sonus feruentis vnde auditus.
[MS.Tib.adds: Narratio\
Quantam autem uirtutem habet simplicitas fidei, ex hiis que in 15
(concilio Ni)ceno gesta referuntur, ag(noscitur. Cum) pro studio
religiosi imperatoris (ex omni) terra sacerdotes dei conuenissent, inter
philosophos et dialeticos nobiles ibi congregatos quidam insignis in
arte dialectica per dies singulos conflictum summi certaminis cum
episcopis nostris ualde eruditis mouebat, nec tamen ullo genere 20
concludi a quoquam poterat aut constringi. Tanta enim dicendi arte
obiectis questionibus occurrebat ut ubi maxime putaretur astrictus,
uelut (anguis Iubric)u9 laberetur. Set ut ostenderet deus quod non
in sermone regnum dei set in uirtute consistit, quidam episcopus
simplex et nichil aliud sciens nisi Ihesum Christum, et hunc cruci- 25
fixum, inter ceteros (eius) auditores aderat. Qui cum uidisset philo-
sophum nostris insultantem et callide se disputacionis arte iactantem,
poscit ab omnibus locum, se uelle dicens paucis cum philosopho
sermocinari. Tunc nostri, qui simplicitatem uiri et impericiam in
sermone nossent, pauere et uelut pudorem quendam pati ceperunt, 30
ne forte apud callidos homines risui efficeretur sancta simplicitas.
Persistit tamen senior, et hinc mouet sermonis exordium : ' In nomine
Ihesu Christi philosophe, inquit, audi que uera sunt. Deus unus est,
qui fecit celum et terram, qui homini quem de limo terre formauerat,
spiritum dedit, et uniuersa que uidentur et non uidentur, uirtute 35
uerbi sui creauit et spiritus sui sanctificacione firmauit. Hoc uerbum
ac sapiencia, quem nos filium dicimus, humanos miseratus errores
de uirgine nascitur, et per passionem mortis a perpetua nos morte
liberauit, ac resurrectione sua eternam nobis contulit uitam ; quem
expectamus iudicem omnium que gerimus esse uenturum. Credis 40
hec ita esse, philosophe?' At ille uelut nunquam ullum sermonem
» Cf. Vinc. Bell. XIII. 63.
2 72 Boija ILegentia anglie,
contradicendi didicisset, ita stupefactus uirtute dictorum, hoc solum
respondere potuit, ita sibi uideri, nec aliud tam uerum esse quam
quod dixerat. Tunc senior ait : * Si hec ita esse credidisti, surge et
sequere me et huius fidei signaculum suscipe.' Philosophus autem
5 conuersus ad discipulos suos et eos qui audiendi gracia conuenerant,
ait : ' Audite, (o eruditi ui)ri. Donec uerbis mecum gesta res est,
uerba uerbis opposui, et quod dicebatur, dicendi arte subuerti. Vbi uero
pro uerbis uirtus processit ex ore dicentis, non potuerunt resistere
uerba uirtuti, nec homo potuit aduersari deo. Et ideo si quis
10 uestrum potuit in hiis que dicta sunt sentire que sensi, credat Christo
et sequatur hunc senem, in quo locutus est deus.' Ita philosophus
christianus efFectus, tandem se gratulatus est uictum.]
11 De sancto Dunstano episcopo et confessore *.
REgnante rege Ethelstano, anno regni sui primo, aduentus vero
Anglorum in Britanniam quadringentesimo nonagesimosep-
^5 timo, natus est puer dei Dunstanus in westsaxonica Anglie plaga,
magnis quidefti pro seculi dignitate parentibus, sed ad religionem,
que christianos decet, longe maioribus. Tanta siquidem ratione
viuentes animum colebant, tot piis operibus laborantes insudabant,
vt, sicut eidem filio suo postmodum diuina reuelatione innotuit, viam
20 vniuerse carnis ingressi spiritibus angelicis associari mererentur.
Magnum enim deus puerum fiiturum preuidebat ; cui tantum
muneris donatum est vt ante mundo signis innotesceret, quam hunc
in mundi huius lucem mater fiidisset. Cumque in purificatione beate
Marie populus ad ecclesiam in Glastonia conflueret, contigit patrem
25 pueri Herstanum, cum coniuge sua grauida Kinedrida ad ecclesiam
aduenisse, accensisque candelis, sacris missarum solempniis inter-
fiiisse. Et cum recitatum esset quemadmodum puerum Ihesum in
templum parentes inducerent, maiestas domini repente ibidem ap-
paruit, que luminaria cuncta extinguens, totam domum tenebrosa
30 caligine obtexit. Pauore igitur singuli tabescunt, rigent come, genua
colliduntur; sensu stabant here.ites, et alternis obtutibus stuporem
indicantes. Sed, vt omnibus clarum fieret quid hac in re, que
apparuit maiestas intenderet ; extemplo lux celitus emissa resplen-
duit, et eum quem puerpera manu tenebat cereum accendit. Si
35 ante populus de amisso lumine miratus est, nunc maiori admiratione
simul et exultatione detinetur ! A lumine itaque illo lumen omnibus,
non immerito gaudentibus, porrectum est. Nato itaque Dunstano ;
cum linguam ad loquendum temporis processu fijrmare cepisset,
a parentibus suis ad ecclesiam defertur : et illis in oratione per-
40 noctantibus, apparuit vir ethereum habens vultum ; locum dixit non
multo post tempore sublimandum, puerum ibidem deo relinquendum,
1 Mostly abridged from the Vita by Osbern (in Act. SS. Boll. May IV. p. 358),
with additions ; the text frequently agrees with Vinc. Bell. XXIV.
De ^ancto Dunstano. 273
et beatum illum per secula predicandum. Et mensoris funiculum
per plana atrii extendens, ' Sic, inquit, edificabitur locus iste, ad pre-
paranda^ corda illorum domino, qui hoc in loco per hunc puerum
domino credituri sunt.' Qua illi reuelatione vehementer gauisi,
immensas deo laudes persoluunt, et puerum ad seruiendum domino ' 5
ibidem derelinquunt. Qui tam in scientia pietatis, quam in virtute
sanctitatis quotidie proficiens, assidue domino ministrabat. Ea
tempestate Glastonia, regalibus stipendiis addicta, monastice re-
ligionis penitus erat ignara. Nondum enim in Anglia communis vita
cblebatur, non vsus deserendi voluntates affectabatur ; abbatis nomen 10
vix quisquam audierat. Venerant autem de Hibernia illustres viri
quidam, et locum habitationis sue a ciuili multitudine sequestratum,
apud Glastoniam elegerunt. Filios idcirco nobilium liberalibus
studiis imbuendos susceperunt, vt quod minus ad vsum loci vbertas
exhiberet, eorum' quos docebant liberalitate redundaret. Adest 15
ergo nobilissimus puer Dunstanus, inter alios vnus, immo pre aliis
solus. Vbi paulo diligentius quam imbecilla etas ferre posset litte-
rarum studio intentus, acerrimo languore fatigatur. Cumque in
limine mors adesse putaretur, ecce intempesta nocte celestis illum
medicina reuisit, quam ei per angelicum ministerium Christus ex- ao
hibuit. Qui confestim de lectulo surgens, ad ecclesiam deo gratias
acturus moderata velocitate currit. Stupefacti qui eius curam gere-
bant, lento pede eius vestigia sequuntur, finem rei explorantes.
Necdum medium itineris confecerat, cum malignus spiritus, siue
eius saluti inuidens seu futuram religionem suspectam habens, 23
latrantium canum multitudine stipatus occurrit, viam eunti inter-
cludere contendit. Exclamat itaque puer Christum pauore con-
territus ; virgam arripit, quam in faciem obsistentis inimici vibrans,
ipsum cum omni comitatu, diuino suffultus sufiragio, in fugam
compulit *. Venit igitur ad ecclesiam : et eam obserratam inueniens, 30
scalam, ibidem repertam, quasi per excessum mentis ascendit;
ad alteram inde tecti partem, qua nullus erat descensus, progre-
diens, angelicis manibus ad solum deponitur, et in interiora ecclesie
non patentibus claustris inducitur. Orta autem luce, leui sopore
depressus in ecclesia reperitur. Rogatus vero vt tam mirabilis 35
euentus modum exponeret, non esse hoc in sua conscientia respondit.
Certabat itaque, adolescens factus, gratia et aflabilitate * omnes ex-
cedere, pudicitiam seruare, lasciuiam fugere; appetitor honesti,
turpitudinis execrator ; maiorum natu coUoquiis adesse, iuuenum
ludicra declinare ; ciborum abstinens, sompno temperans, incessu 40
grauis; magne fidentie ad incipiendum bonum, constantie ad per-
ficiendum ; principium bene agendi deum semper habere, finem
vero eidem commendare. Lectionibus sacris intentus erat, quarum
* E. preparandum. ' T. deo ; E. domino. ' E. eorumque. * Vit. com-
pellit. * E. effabilitate.
T
2 74 3l3otja legenua ^nglie,
exercitio et vitiorum oportunitates ^ euitans, virtutum augmenta
nutriebat. Et quamuis variis scientiis magnifice poUeret, musica
tamen instrumenta speciali quadam affectione scire vendicabat;
sicut Dauid psalterium sumens, citharam percutiens, modificans
5 organa, cimbala tangens. Nec eo ista commemoramus quod his opus
esse ad perfectionem tendenti arbitremur, sed vt multiplices dei
gratias in iuuene commendemus. Nam omnibus secularibus studiis
preferebat scientiam pietatis, sua semper ingenia sanctorum patrum
auctoritati contradens. Preterea manu aptus erat ^ ad omnia : pic-
10 turam facere, litteras formare, scalpello imprimere, ex auro argen-
toque, ere et ferro, quicquid liberet operari. Permissu tandem
parentum suorum ad Athelmum' cantuariensem archiepiscopum,
auunculum suum, profectus, benigne suscipitur ab eo : et ^ regi Athel-
stano® adductum familiariter studuit commendare, dicens: 'Hunc,
15 ait, iuuenem, michi quidem plurimum, regie vero stirpi nonnullo con-
sanguinitatis iure deuinctum, vestre excellentie commendo, vt stet
iugiter in conspectu vestro, audiatque verbum ex ore domini mei
regis. Experiar in illo gratiam vestram, quam multiplicem in
maximis sepe rebus expertus sum, et deinceps amplius experturum
20 [me] confido.' Rex vero oblatum iuuenem gratanter excipiens, vnice
dilexit, et necessariis rebus regia vice preesse constituit. Et pros-
peratum est in manibus Dunstani, quicquid operis ipse cepisset.
Et nunc quidem surgens ad orandum deum, nunc sedens ad diiu-
dicandas causas hominum, ita sapienter ac circumspecte se agebat,
25 vt et deo per omnia placeret, nec aliquem pie viuentium sua culpa
oflfenderet, Cumque videret dominum regem secularibus curis fati-
gatum, in cithara psallebat siue alio musici generis instrumento,
quo tam regis quam principum corda exhilararet. Matrona que-
dam frequenti ac religioso rogatu exorauit illum vt ei stolam sacer-
30 dotalem artificiosa operatione prepingeret, quam postea ad diuinos
cultus aurifactoria imitatione figuraret. Qui assumpta in manibus
cithara ad domum tendit religiose, citharam in pariete suspendit,
opus ad quod venerat diligenter incepit. Cumque manum operi,
cor autem atque labia deo prepararet, cithara illius, parietis suspensa
35 in paxillo, absque vllo hominis impulsu huius antiphone melodiam
acutissima simul et disertissima ^ modulatione personuit: 'Gaudent
in celis anime sanctorum, qui Christi vestigia sunt secuti ; et quia
pro eius amore sanguinem suum fuderunt, ideo cum Christo gaude-
bunt in eternum.' Et exiliens omnis familia et vociferans, hominem
40 nimium esse sapientem et amplius eum quam expediat scire pro-
testatur. At ille celestem musicum intendens, admoneri se intelligit
vt vias duriores arripiat, vt Christi vestigia propius sequatur, vt
sanguinis sui effusionem non metuat, sed^ dei regnum et vitam
^ Vit. importunitates. " om. in T. ^ E. aldelmum, * r. qui.
' T. athestano, * Vit, discretissima. " al. si.
De ^ancto Dun^tano. 275
delectet' habere eternam. Accensus ergo furore dyabolus quod tam
sanctis principiis iuuenem niti conspiceret, inuidie stimulis operarlos
iniquitatis inflammat, qui conficto mendacio opinionem iuuenis apud
regem ledant, asserentes illum malis artibus imbutum, nec quicquam
diuino auxilio, sed pleraque demonum prestigio operari. Aduertens 5
autem Dunstanus faciem regis non esse sicut heri et nudius tertius,
discedere parat, malens regem sponte deserere, quam a rege inuitus
derehnqui. Emulatores enim eius insidiis iter obsident, socios dis-
turbant, illum equo deiiciunt, supplitiis affligunt, et vinculis ligatum
in cisternam quandam depellunt. Intellexit ergo hoc esse prin- 10
cipium certaminis, ad quod illum diuinus nuper citharedus premonuit.
Profectus inde, cognatum suum Elphegum Wentane vrbis episcopum
adiit ; a quo frequenti supplicatione rogatus est vt monachum in-
dueret, *quia, inquit, necesse est vt^ qui ignem iehenne voluerit'
effugere, ignem concupiscentie studeat extinguere. Ignis vero con- 15
cupiscentie non multum extinguitur, si fomenta illius humanis sen-
sibus non subtrahuntur. Sicut enim ligna ad ignem, sic ea que
sensibus subiacent ad concupiscentiam. Sed nulla erit fomentorum
subtractio, si secularium negotiorum non fuerit renunciatio. Ex
quibus elicitur vt si ignem iehenne volueris effugere, seculo studeas 20
renunciare.' Quod cum facere differret, in ambiguo positum grauis-
sima febris inuasit, et vsque ad desperationem vite perduxit. Et
accito episcopo, postulat sibi dilate religionis habitum dari. Qui cum
magna letitia celeriter illum monachali ac sacerdotali gratia pro-
mouit, attitulans eum ecclesie beate Marie in Glastonia, vbi parentum 25
suorum sponsio eum dicauit ab initio. Ibi enim adherentem ecclesie
cellam, siue destinam, siue speluncam, siue alio quolibet nomine rec-
tius nominari potest, — non enim inuenio qua illud appellatione
vocetur, cum non tam humani habitaculi quam formam gerebat
sepulchri — propriis laboribus fabricauit. Eiusdem vero longitudo 30
celle non amplius quinque pedum, latitudo duos et semis habebat
pedes. Porro altitudo staturam exprimit hominis, siquis in defossa
terra constiterit. Aliter enim neque satis ad pectus porrigitur; vt,
sicut dixi, magis mortui videatur sepulchrum, quam viuentis habita-
culum. Vnde manifestum est illum neque iacendo sompnum cepisse, 35
et stando deum semper orasse. Ostiolum autem idem est quod
paries : Quod enim ingredienti ostium, idem ingresso paries fiebat.
Medium ostioli fenestrella* aperit, per quam lumen operanti irra-
diauit. Hec erat iuueni domus, hic lectus, hoc de toto mundo spec-
taculum. Verum humani generis inimicus, quem ante non sinebat 40
habitare in palatio, eum nunc nititur depellere tugurio. Sub obscuro
namque vespere cellam iuuenis petens, immisso capite fenestre in-
cumbit, cernit illum fabrili opere occupatum, postulat sibi quippiam
fabricari. Dunstanus autem neque eius calliditatem aduertens, neque
^ al, delectat. * inquit — vt om. in T. " E. voluerat. * E. fenestrellam.
T a
2 76 Botja lesenta anstte.
importunitatem ferens, operi quod postulabatur animum intendit.
Interim ille mulierum nomina inserere, luxurias commemorare,
deinde religionem ostendere, et denuo eadem repetere cepit ^ Tunc
Dunstanus, quis esset intelligens, tenacula quibus ferra tenebat
5 fortiter ignire, et suppressis labiis Christum inuocare conatur *.
Cumque tenacula candentia videret, celeriter de igne ea rapit, lar-
ualem faciem tenaculis includit, et totis viribus monstrum introrsum
trahit. lam stando vires sumebat Dunstanus, cum is qui tenebatur,
auulso pariete de manibus se tenentis aufugit, tales immani rugitu
10 fremens vlulatus : ' O quid fecit caluus iste ! o quid fecit caluus iste ! *
Tenui namque, sed formosa, cesarie'* erat : et ea re talia de homine
clamitabat. Mane autem facto congregata est ad eum non parua
populi multitudo, sciscitans quisnam ille clamor fuisset qui tanta eos
vehementia dormientes terruisset. 'Demonis, ait, furor ille fuit;
15 qui nusquam me viuere sinit, e cella quoque eiicere temptat. Caute
vos agite ab illo, quia si vocem irati ferre non potuistis, societatem
dampnati quo pacto sustinebitis?' Post hec vero Dunstanus
corpus suum inedia macerare, animam iugi oratione decorare sata-
gebat. Vnde cum pudicitia corporis tantam cordis munditiam ob-
20 tinere meruit, vt vix eum latere posset quicquid sinister spiritus
molitus fuisset. Fama itaque nominis eius vniuersam percurrit
regionem, que ad visendum' hominem dei corda accendit. Omnis
etas, vterque sexus Dunstanum loquuntur, sapientiam eius predicant,
virtutem magnificant. Mulier quedam nomine Alfgiua, regali
25 progenie orta, magnarum diuitiarum, que omne semen regium
materno semper affectu dilexerat, nutrierat; innixa'' manibus
suorum ad hominem dei accessit, sanctissimo illius colloquio per-
frui desiderans. Que cum ex ore illius verbum audisset, adeo de-
lectata est dulcedine vite eterne, vt vlterius neque domum repetere,
30 neque loco discedere, sed cum beato Dunstano manere, viuere, mori
eligeret. Habitationem iuxta ecclesiam sibi fabricauit, multe con-
tinentie et operibus bonis et tlemosinis operam dedit. Plures sacri
ordinis viros in loco statuit, quibus necessaria iugiter ministrauit.
Cumque graui corporis infirmitate laboraret, Dunstanus ad eam
35 intrans consolatur, et hortatur illam, vt nudam ab omni mundana
specie se faciat ; ne in transeunte quicquam suum princeps mundi
inueniat. Cui illa : ' Ihesum Christum rerum mearum heredem
facio, te vero hereditatis tutorem constituo, vt quicquid illum cog-
noueris velle, tui arbitrii sit effectui mancipare.' Dunstanus vero
40 gazas eius mobiles continuo pauperibus erogauit, cetera ad eccle-
siarum subleuationem reseruabat. Et dum vespere ostium ecclesie
psallendo preteriret, erectis ad celum oculis, spiritum sanctum in
columbe specie videt descendentem : cuius corpus omni candore
nitidius, alarum remigia sintillantis ignis splendorem per aera spar-
' om. in Vit. " E. cesarel. ^ E. videndum. * T. innisa.
De ^ancto Dungtano. 277
gebant. Quem^ ille contemplatus, domum matrone subintrantem
vidit. Cohfestim regressus, aspexit domum diuino fulgore splen-
dentem, audit feminam gratias deo agentem, miratur colloquium,
et dicendi finem patiens auditor expectat. Demum subintrat ; stelli-
feri illius nomen requirit, nuncium interrogat. Illa autem modeste 5
subridens illi ait : ' Tu stelliferum antequam huc venires vidisti, et
nunc cui sum" locuta interrogas? Ipse est qui tibi ad ostium
ecclesie psallenti apparuit ; qui et me de pauore imminentis mortis
perterritam, visitationis sue gratia consolari dignatus est. Annuntio
itaque omnibus amicis meis, tristandum de mea morte non esse, 10
quoniam me suscipiet claritas eteme vite. Tibi autem singulari
amico gratias refero, quia tuis semper instructa admonitionibus, et
adiuta orationibus, ecce ad deum vado.* Que cum spiritum tradi-
disset deo, in ecclesia beate Marie honorifice sepulta est. Dun-
stanus vero tura de illius, tum etiam de sui ipsius patrimonio solJi- 15
citus, — nam vterque parens obierat, nec preter eum alium heredem
reliquerant— primo quidem viciniores patrimonii terras eidem ecclesie
contulit, ceteras fundandis quinque monasteriis reseruauit. Que
monasteria processu temporis per eius industriam monachorum
numero et diuitiis multipliciter aucta sunt. Exinde Dunstanus ao
maioribus sese virtutum profectibus subdens, deprecatus est domi-
num, ostendi sibi gloriam iustorum : vt qui eam per fidem bene
creditam haberet, per manifestationem cognitam dulcius amaret.
Talia ex corde meditanti astitit iuuenis, decore insignis, quem puerum
olim in corpore ipse puer agnouerat, et sancta semper familiaritate 25
dilexerat; referens ei eterne vite gaudia, illum in hoc seculo plura
passurum, demonum insidias, malignitates hominum, ad summos
gradus illum ascensurum, multa milia hominum deo lucraturum,
et post hec ad celestia regna migraturum. Sed cum ' dicenti assen-
sum non dedisset, apprehendit eum iuuenis et in atrium ecclesie 30
deducens, ostendit ei locum eatenus inconuulsum, et ait: 'Vt de
auditis singulis dubietas omnis auferatur, ante triduum presbiter
quidam hic sepelietur, et nondum infirmatur.' Exurgens autem
mane ab oratione Dunstanus, conuocatis in vnum clericis ad locum
venit, positoque signo ait : • Si vera sunt que michi nocturno tem- 35
pore ostensa sunt, ante tres dies presbiter quidam hic sepelietur
et nondum infirmatur.' Vix illis ab inuicem digressis, superuenit
presbiter quidam, qui facta cum clericis conuentione, prefatum locum
in sepulturam obtinuit dicens : ' Cum me deus de corpore migrare
iusserit, hoc in loco meas precor reliquias sepelite.' Recessit pres- 40
biter sanus, nocte rediit egrotus, obiit in crastino, et in loco beato
patri assignato * sepelitur. Defuncto tandem rege Ethelstano, frater
eius Edmundus in regem erectus est. Qui statim accito Dunstanu,
[eum] inter palatinos proceres summum tenere fecit princlpatum.
1 ah Quam. * T. sum ; E. sim. ' Vit adds propter cautelam. * Vit signato.
2 78 jeotia JLegenna angiie.
At ille, iusticiam et iudicium, vbique in terra collapsum, exaltare
cupiens ; tam regem quam omnes Anglorum principes iusticie legi-
bus submittere curauit. Iterum, sicut olim, a plerisque nobilium,
malorum satore stiraulante, in prosperos Dunstani successus est
5 ofFensum, et regi, vt a consortio illorum pelleretur, falsa criminatione
suggestum. Rex autem, plus honesto falsis fauorem attribuens,
Dunstanum, et rebus et gratia regia priuatum, a curia proturbari^
iubet, Adueniente vero tertia luce, rex venatum pergens, per deuia
queque fugientem ceruum insectari cepit. Omni tandem fugiendi
10 libertate negata, bestia precipitium quoddam arduum et excelsum
valde petit, ruit, et in partes minutissimas contrita deperit ; et canum
sequentium similis interitus euenit, Cumque regem illuc equus
adueheret, viso cominus quod pre se fortuna pararat, retraxit
habenas, vectorem reflectere nisus. Et ecce, ruptis repente frenis,
15 regem veloci cursu equus asportat, Omnino igitur de se diffidens,
celeste auxilium implorat, sicque confitendo orat : ' Deus rex omni-
potens, qui cum sis super omnia excelsus, humilia respicis, et alta
semper alonge cognoscis ; adesto nunc non regi, sed homini ceteris
mortalibus simiH, in suppremo mortis periculo consistenti, nec re-
20 miniscaris iniuriarum fideli tuo Dunstano per me illatarum : quo-
niam si me ipsius meritis a presenti morte eripueris, quoad uiuam ^
deuotum me tui nominis et illius laudatorem habebis.' Necdum
plene verba finierat, cum animal quasi diuina manu retentum, in
summo voraginis fixum manebat. Tunc rex corde pariter et ore deo
25 gratias referens, Dunstanum adesse iubet, et que per illum diuinitas
operata sit, coram omnibus exponit. Et apprehensa dextera eius,
osculatus est eam, dicens : ' Agnosco, virorum sanctissime, quid in
te commiserim mali ; non quod ego voluerim, sed quod a pessimis
hominibus coactus id fecerim, Gratias ago clementie dei, que non
30 solum debitum michi supplicium noluit inferre, verum etiam a pre-
cipitio mortis eripiens, longioris vite spacia in tuo nomine concessit.
Sit ergo deinceps inter nos peifecte familiaritatis integritas, sit in'
disponendis in palatio rebus libera semper tibi facultas, sit in toto
Anglorum regno iudicandi inter virum et proximura eius summa
35 potestas, Et vt animi mei affectum circa te cognitum habeas, illum
tibi locum in quo te genitum, educatum, conuersatum accepi, per-
petuo iure possidendum trado, vt quodcunque de illo velis statuere,
tui arbitrii sit considerare, Quodsi eius ordinis [viros] cuius tu
habitum geris, ibidem aggregare* volueris, quicquid eis in qua-
40 cunque re defuerit, ego ob gratiam tui regia liberalitate supplebo.'
Dunstanus igitur ecclesie fundamenta iacere, officinas secundum
exemplar olim sibi ostensum construere, egregium monachorum
coUegium coadunare curauit. Quibus ipse primus abbas effectus,
ad tantam vite perfectionem omnes adduxit, vt ad omnes circum-
^ E. T. perturbari. * E. quo aduiuam. ' om, in Vit. * T. E. agregare.
De ^ancto DunjStano, 279
quaque ecclesias ex eisdem monachis pontifices electi, et abbates
assumpti sint. Quadam enim nocte oranti Dunstano malignus
spiritus in immanem lupum se transfigurat, iterumque post pau-
lulum vulpem blandientem confingit. Quam ille specierum varie-
tatem subridens, ' O te, inquit, per omnia similem tibi ! o formas S
tue actioni* congruas, dum in altero cruentum, in altero te com-
probes fraudulentum ! Vade iam, inimice, quoniam in eius nomine
te vincam in lupo et vulpe, qui te in leone superauit et drachone.'
Videris autem vir dei se magnam a demonibus inuidiam pati, adhi-
buit vite sue patronum Andream apostolum, vt esset fidus interpres lo
apud deum, assiduus in terra comes, atque in omnibus mundi huius
turbinibus indeficiens custos. Huius ipse assidua protectione quasi
muro vallatus, que mundi sunt transcendit ^, et' in amore dei iugi
meditatione [re]quieuit *. Vnde suauissimis supemorum spirituum
concentibus sepe interesse promeruit ; vt* qui angelorum conuersa- 15
tionem agebat in terra, illorum societatem agnosceret in celo. Cum
autem regi Edmundo filius nasceretur nomine Edgarus, audiuit
beatus Dunstanus angelos in celo gratulantes et cum magna ex-
ultatione psallentes : ' Sit pax, sit magna Anglorum ' ecclesie leticia,
quamdiu puer natus regnum tenuerit, et noster Dunstanus mortalis ao
vite metas transegerit.' Apud bathensem "^ ecclesiam dum solitarius
oraret, repente ad superna raptus, animam cuiusdam discipuli sui
apud Glastoniam educati, innumera angelorum " frequentia hinc inde
stipatam atque immensi luminis fulgore perfusam, ad celi palacium
prouehi conspexit. Contigit * vt regem loquendi sibi cupidissimum 25
Dunstanus adiret : diabolum scurre simillimum coram equitantibus de-
prehendit saltantem, et quasi de futuro aliquo lucro gloriantem. Cuius*"
presentiam dum populo indicasset, formamque omnium conspectibus
horribilem ex imperio denudasset ; requisitus quid eiusdem monstri
tam petulans leticia portenderet ", ille mortem regis, regnique muta- 30
tionem proximam esse denunciat. Post hec vero infra ** septem dies
et rex occiditur et regnum mutatur. Sepulto apud Glastoniam
rege Edmundo, successit ei in regnum frater suus Edredus, cultor
iusticie et pietatis, deum valde diligens. In cuius conspectu pater
Dunstanus adeo preciosus erat" vt" omni eum humano generi pre- 35
ferret, ^' principem testamentorum statueret, thesauros ei delegaret,
animam, corpus, et regnum committeret, nec quisquam in toto regno
Anglorum esset qui absque eius imperio manum vel pedem moueret.
Proinde Dunstanus, quasi rex et regis imperator effectus, virgam
equitatis et iusticie per omnes Anglorum fines extendit ; ecclesias 40
quas ipse fundauerat, aut ab aliis fundatas egestas oppresserat, am-
* E. actione. " T. Vit. transcendens. ' oni. in T. * E. quieuit j T.
requieuit. * T. et. • E. angelorum. ^ E. batensem. ' E. anglorum.
» E. Contingit. " T. Cura. »' E. protenderet. " al. intra.
'* T. erat preciosus. " om. in E. " E. vt principem.
28o Bom JLegenna anglie»
plis^ possessionibus releuare curauit. Defuncto Elphego Wen-
tane vrbis episcopo, cum rex Edredus Dunstano pastoralem sus-
cipere curam persuadere non posset, regine matri sue Ead[g]iue'*
verbum [im]posuit suadele. Quod cum instanter regina fecisset, ille
5 respondit : * Nolo, ait, domina, illud a me expeti, quod vel concessum
meos animos' perturbet, vel non concessum tuos offendat. Neque
enim nescio quam difficulter suam quisque ante tribunal Christi
causam agat, nedum aliene cause cognitor aut iudex existat.' Cum-
que illa negantem suis adhuc rationibus tenere voluisset, motus ille
10 paulisper, ait : * Certissimum habeto, domina, in diebus filii tui
pontificali infula me non esse sublimandum.' Cumque sopori
membra dedisset, assunt ei in sompnis apostoli dei Petrus et Paulus,
cum sancto Andrea, gladios in manibus tenentes. Erat autem
scriptum aureis litteris in gladio Petri : * In principio erat verbum,
15 et verbum erat apud deum, et deus erat verbum.' Ceterorum gladiis
nomina tenentium scripta erant, Pauli Paulus, Andree Andreas. Hos
gladios officiosa benignitate sibi obtulerunt, Interea Andream ex-
hilarato vultu aspicit concinentem : ' Tollite iugum meum super vos,
et discite a me quia mitis sum et humilis corde, et inuenietis re-
20 quiem animabus vestris.' Tunc a beato Petro iussus leuam ex-
tendere, modicum crepitantis ferule ictum excepit, hoc ab illo
audiens : ' Hoc tibi sit et pena abiecti, et signum vlterius non
abiiciendi pontificatus.' Euigilans autem vir dei gratias egit deo,
cuius munere ita se conspicit honoratum et diuinitus visitatum.
25 Cumque regi cuncta narrasset, ille visionem absoluens dixit :
'Quoniam per arma apostolice benedictionis potestas exprimitur
pontificalis, noueris te pro eo quod iugum domini contempseris in-
crepatum, ac * diuina electione futurum pontificem designatum.
Porro quod " in principio erat verbum " gladio Petri apostoli [in]scrip-
30 tum ^ vidisti ; cum verbum dei sit vnigenitus filius dei, qui homo pro
hominibus inter homines factus est^ profecto scias te sedis eius
principem futurum que Christi nomine Cantuarie honoratur.' In-
terim vero rex Edredus, letali morbo correptus, decidit in lectum,
et celeriter nuncios mittit qui patrem vite sue Dunstanum accer-
35 siant, vt sit confessionum susceptor et fidelis apud deum intercessor.
Contristatus igitur Dunstanus, quanta velocitate potuit, amicum
regem inuisere pergit. Videns autem illum deus et cordis dolore
affligi et corporis laborem pati, non est passus vt.vltra illum afflictio
tangeret, quin et dolorem leniuit '', et laborem imminuit. Nam cum
40 esset in itinere, et membra ieiuniis confecta fatigaret ; vox ab ethere
lapsa insonuit dicens : ' Ecce rex Edredus obdormiuit in domino.*
Ad quam vocem equus, cui insidebat, percussus interiit. Et suis
rem aperiens, commendauit animam regis defuncti in manu regis
* E. amplius. ^" T. eadine ; E. VB. cadine. ' E. amicos. * E. aut.
" E. scriptum. * om. in T. "^ E. liniuit.
De ^ancto Dunjtano. 281
eterni. " Huic Edredo successit Edwius', filius Edmundi regis,
etate quidem iuuenis et nulla regnandi gratia pollens. Qui neque
ipse sapiens, neque sapientum consilio acquiescens, sed alter Roboam,
despectis maioribus natu, puerorum consilia sectabatur. Optimum
reputabat " quemque rebus spoliare, locupletes proscribere, exhere- 5
dare ecclesias, detrahere religioni, in ciuitatibus exactiones exercere ;
libidine ardens, sine intermissione estuabat ad coitum. Ob hoc
Dunstanus grauiter offensus, frequenter eum acriter in locis opor-
tunis increpare cepit: ille increpantem ridere et multa illi mala
minari non timuit. Postquam autem industriam suam nihil pre- 10
valere videret, omnino decreuit eius colloquio abstinendum, sicque
ad monasterium suum regressus est. Erat autem in monasterio
turris extructa, quam necdum vUa in supremo cacumine tectura
claudebat. Cumque populus trabem, totius operis sustentatricem,
summis muris applicare contenderet, repente ruptis funibus eadem 15
trabes deorsum ruere cepit. Clamor ingens fit totius populi, Dun-
stanum iteratis vocibus perstrepentis. At Dunstanus eleuatam dex-
teram machine opposuit, e regione signo crucis trabem depingit.
Necdum sancta manus sanctos contraxerat digitos, cum ea que
vergere ceperat trabes, non vinculis astricta, non machinis leuata, 20
nec * vUo humani ingenii apparatu sustentata, ad locum de quo ruere
ceperat reuehitur. Translatus hostis antiquus in speciem vrsi,
hiante rictu orantem aggreditur Dunstanum, iniectisque vngulis pas-
toralem, quam manu tenebat, virgam complectitur atque ad se
trahere conatur. At Dunstanus, diuino spiritu fortiter roboratus, 25
retractum ad se baculum erigit in sublime, fugientem beluam diris-
sime cedit, nec prius monstrum cedendo desistit, quam fiagellum in
tergo illius tribus in partibus comminutum apparuit. Victus enim
in se diabolus, in aliis victorem suum vincere querit. Nam rege
prefato (eodem quo consecratus fuerat die) in turpes concubitus 30
publice deuoluto, nemine tamen eum redarguere auso ; pari omnium
voto Dunstanus compellatur*, qui regem adeat, diuina humanaque
ratione regium stuprum compescat, mulierem adulteram suspendii
comminatione percellat. Quo facto, regem a mechali thoro violenter
abstraxit positaque in capite eius corona, coram archiepiscopo Odone 35
adduxit. Itaque mulieris animum diabolus instigat, regis iram
mulier exaltat, ambo exilium Dunstano intentant. Omnes mona-
chorum ecclesie, vrgente regis edicto, suis rebus spoliabantur ; et
descriptis omnibus cum ipse proscriptus fuisset, inter lachrimas
monachorum et gemitus pauperum audita est in atrio templi vox 40
plaudentis diaboli, quasi vox iuuencule acriter atque minute cachin-
nantis. Quem Dunstanus seuera fronte suspiciens, ' nihil, ait, super
exilio meo gratuleris, quoniam plus est quod me redeunte doleas,
quam quicquid me exulante letari valeas.' Quo dicto, malignus ille
' E. edwinus. " om. in T. Vit. ' «/. non. * E. compellitur.
282 ji5otia £0ffen0a angflie,
confestim abscessit^ Dunstanus vero in Flandriam nauigans, in
monasterio gandauensi arctissimam vitam duxit. Nec tamen cessat
mulieris vesania, quin omnibus qui Dunstanum hospicio fouerant
perscrutatis, proscriptis, damnatis, ipsius quoque*^ oculis eruendis
S iniquitatis ministros rex ' transmitteret. Verum diuina clementia
miserante, illum ante Gallia suscepit quam serui lezabelis fluctus
maris attigissent. Exulat itaque Dunstanus, nulla exilii damna de-
plorans, dum suis meritis ita sibi omnes deuinciret *, vt patriam esse
exilium putaret. Illum quoque apostoli Andree consolatio fouit,
10 qui nullius rei quam ipse expeteret, eum indigere permisit. In-
surgunt * interim contra regem omnes ab Humbre fluuio vsque Tha-
misim, et ipsum cum adultera fugientem persequuntur, et qua digna
fuerat morte comprehensam adulteram multant, et regem latebras
querentem vsque Canciam fugere compellunt. Deinde accito fratre
15 eius Edgaro, super prouincias inter aquas predictas regem statuunt.
Edwius* vero, flagitia non deserens, in Cancie regno aliquamdiu
tirannizat. Edgarus ad regimen regni assumptus concilium con-
uocat, iniqua fratris decreta annihilat, a fratre ablata restituit, Dun-
stanum ab exilio in magna gloria reuocat : nec ante a precibus quies-
20 cere voluit quam pastoralem curam wigorniensis ecclesie Dunstanus
susciperet. Qui Cantuariam sacrandus adueniens, ab Odone archi-
episcopo cum honore maximo susceptus est : et '^ consecrationis
ministerium non quasi super antistitem, sed [sicut]^ super archi-
episcopum cantuariensem hilariter compleuit. Ob hoc a clero
25 reprehensus, sic respondit : * Si diuinis humana non cederent, iure
mihi hominum auctoritas pretendi posset : nunc vero, quoniam auc-
tor ^ omnium deus est, non possum illud non facere quod faciendum
spiritus dei dignatus est precipere. Erit namque beatus iste proxi-
mus post mortem meam huius sedis archiepiscopus, et aduersus mundi
30 principem fortissimus preliator.' Interea mortuo impiissimo rege
Edwio ^" atque in sortem malignorum spirituum translato ; Dunstanus
in ecclesia, cui preerat, cum orationibus vacaret, ecce tartarea cohors,
sub eius aspectu exultando, quasi chorum ducere et veluti de capta
preda letas victorias agere cepit. Inquirit Dunstanus causam leticie :
35 audit regem obiisse, animam illius iehennalibus statim incendiis
tradendam, sed prius hoc sibi ex diuino imperio nunciandum fore.
Motus iccirco pietate Dunstanus, in terram prosternitur, copiosus ex
oculis lachrimarum imber producitur, pulsat deum precibus, nec [ab] "
orando quiescit, quousque spiritum regis liberatum agnoscit. Peracta
40 autem breui mora, redit tristis legio infernalis, magnoque clamore in
has voces erumpit : ' O te pessimum hominum 1 o fidei alienum ! o
nostris beneficiis semper ingratum! Nos detulimus obsequium, tu
nobis retulisti supplicium ; ad vlciscendas iniurias tuas de regione
^ E. abcessit. * T. E. que. ^ om. in Vit. * E. deuinceret. ^ T. Insurglt.
® E. Edwinus. ^ r. qui. * T. sicut ; om. in E. ' E. autor. ^" E. Edwino. " om.
De ^ancto Dun^tano. 283
tenebrarum venimus, et ecce aduersis imprecationibus tuis confusi
redimus.' Cumque ille depromende veritatis preceptum demonibus
indiceret, agnoscit, animam regis angelica virtute illis sublatam, ad
statutum terminum sub signaculo seruatam, nihil iuris in illam de-
mones habere, sed in sortem penitentium animarum eandem cedere. 5
Tunc ille exultans in domino, furores illorum tali ratione compes-
cuit: ' Quid, inquit, iniusti^ actum est vobis ? Si peccauit homo iste
in Christum, et in me peccauit : sed quoniam meas propter Christum
dimisi iniurias, dimisit et suas Christus, cum eius ego clementiam de-
precatus sum. Quod ergo Christus et ego dignati sumus clementer 10
indulgere, vos qua temeritate audetis improbe reprehendere ? ' Qua
sententia spiritus maligni, quasi sagitta percussi, velut musce a vento
rapte dissiliunt. Defuncto londoniensi episcopo, rogatu regis et
principum Dunstanus successione donatur, a ciuibus vrbis' impor-
tunis vocibus nomen illius acclamatur. Neque illum iuuit excusatio, 15
canonum auctoritate pretensa, qui duas ecclesias vni episcopo fieri
posse non' permittunt. Sicque vtrique ecclesie, londoniensi scilicet
et Wigorniensi presidens, vtramque regens, vtriusque proprius epis-
copus fuit. Sicque gladium Pauli habuit, quem sibi destinatum olim
ipse detulit et ad diuidendos ecclesie inimicos habendum tradidit. 20
Mortuo quoque archiepiscopo Odone, cum rex Dunstanum adiuraret
vt archiepiscopatum sumeret, nec ille adiuranti vlla ratione assensum
preberet ; Elsinus * wintoniensis episcopus, paratis aduocatis quorum
manus impleuerat, surrepto regis edicto Cantuariam intrusus est.
Hic enim et ante Odonem archiepiscopatum ambierat, sed custos 25
ecclesie sue Christus ambitionem illius impediebat. 'Primo itaque
apud Cantuariam exceptionis sue die non abstinuit quin conceptas
mente furias euomeret ; et tumbam beati Odonis pedibus pulsans ait :
* Pessime senex, animam efTudisti : sero satis te meliori locum fecisti.
Itaque quod diu concupiui, te inuito teneo : vnde tibi malas grates 30
ago.' Cum autem cubili se dedisset, vidit beati Odonis effigiem im-
properare conuitium, minari exit[i]um. Ille vero, qui volatico fantas-
mate se putabat deludi, ad recipiendum pallium Romam pergit, per
Alpes transiit : vbi niuali frigore congelatus, exenterratorum equo-
rum spirantibus adhuc extis pedes quibus tumbam Odonis pul- 35
sauerat inuoluit ', et sic misere interiit ; vt qui ab amore celestium
friguisset in corde, per frigoris asperitatem periret in corpore ; et
qui alienos honores ambire presumpsisset, ipse in aliena regione
mortuus, honorem pariter et vitam amitteret. Iterum preces
Dunstano de archiepiscopatu funduntur, nec quicquam in animo 40
illius consensus operantur. Quapropter Berthelmus ' Dorsetensium
episcopus ad archiepiscopatum assumptus ; et post paucos dies ad
tantum onus minus idoneus inuentus ; non sine verecundia rediit ad
* Vit iniuste. ' E. verbis. ' om. in T. * al. Elffinus. "-' From
Chron. Bromton or Higden VI. ' E. Berthelinus.
284 Botja Legentia anglie.
ecclesiam suam. Dunstanus igitur, regis et episcoporum impor-
tunitate superatus, ad archiepiscopatum electus est. Romam pro-
fectus, a papa lohanne pallium suscepit, et Angliam rediit. Primo
enim apud Cantuariam aduentus sui die, cum sacris altaribus assis-
5 teret et populo dei viuificum panem distribuendo porrigeret ; repente
contecta nube domo, columba de celo ^ descendens, quousque sacri-
ficium fuisset consummatum super illum mansit. Peracto autem
sacrificio, requieuit supra tumbam beati Odonis, que in modum
piramidis ad australem partem altaris constructa fuit. Ex qua die
10 sanctum Odonem ita Dunstanus reueritus est, vt nunquam per-
transiret nisi genua flecteret, bonumque illum vocaret, ita dicens,
'Hic requiescit" Odo bonus.' Dedicabat aliquando Dunstanus
ecclesiam cuiusdam nobilis : vbi dum aqua deficeret ad ministerium,
et ille nobilis turbaretur; premissa ad deum prece, baculo terram
J5 percussit, et arida rupes aquam produxit, que vsque hodie manans
ac salutiferum poculum prebens, Dunstani nomen celebre' facit.
Cum enim a forensibus* rebus requies data fuisset, tunc secretius
cum deo manere cepit, sacris vigiliis insistendo, diuinas scripturas
legendo, aut earum codices emendando. Summumque ei studium
20 fuit vt nunquam a diuinis operibus vacaret, Sed nunc verum iudicium
inter virum et virum discernere, nunc impacatas hominum mentes
placido sermone tranquillare ; horum inepta dissoluere coniugia,
illorum hereticam refutare opinionem ; hic neglecta renouare *, illic
noua construere; viduis, orphanis ac peregrinis ex iustis ecclesie
25 redditibus subuenire. Proinde rex consilio eius vt vite sue credens,
et omne quod ab eo diceretur quasi ab omnipotentis ore prolatum
fuisset suscipiens, quecunque statuenda erant statuit, quecunque
dampnanda dampnauit. Omnes ecclesiarum ministros qui aut ve-
nandi studio intenti, aut questuosis negotiis dediti, seu fornicationis
.30 insolentia deturpati, etatem agere solebant, aut districta animad-
uersione decreuit cohercendos, aut de ecclesiis expellendos. Vnde
factum est vt quarundam clarissimarum ecclesiarum ministri, dum
voluptatem honestati preferrent, regali sanctione de eisdem ecclesiis
expulsi, melioribus se et alterius ordinis viris sua loca relinquerent.
35 Hostis enim antiquus, totius ecclesie gaudia cupiens disturbare, ac-
cendit animum regis in amorem deo sacrate virginis : vt quoniam a
tramite iusticie Dunstanum deiicere non posset,eum quem precipue
diligebat deiiceret. Perpetrato itaque in virginem velatam peccato,
atque ad publicam populi audientiam perlato, Dunstanus tam pro
40 culpa quam pro regis infamia grauissimo dolore aifectus, mox illum
veluti alterum Dauid redarguendum alter ille Nathan intrepidus
adiit. Cui assurgens rex cum manum extenderet, vt eum ad regium
thronum deduceret ; ille renuens manum dare, oculos cum indigna-
* E. cele. * T. Hic requiescit ; E. Requiescat. ^ E. celibre,
* al. forinsecis. ^ E. reuocare.
De ^ancto Dun^tano. 285
tione in illum torsit, et ait : 'Tu pontificis manum audes tangere, qui
virginem deitatis munere arratam ' non timuisti preripere ? Sponsam
conditoris tui adulterasti : et amicum sponsi aliquo tuo obsequio
existimas posse placari? Nolo amicus esse cui Christus fuerit ini-
micus.' Territus ergo verborum tonitruo rex, pedibus Dunstani 5
prosternitur, scelus flebiliter fatetur, veniam humiliter precatur.
Quod vt vidit pontifex, expauit, perfusumque regem lachrimis,
lachrimis et ipse madens, de terra leuauit. Denique cum magni-
tudinem peccati exposuisset, et paratum illum ad omnem satisfac-
tionem reddidisset, septennem ei penitentiam indixit : vt in toto hoc lo
spacio coronam regni non gestaret, ieiunium in hebdomada biduanum
transigeret, thesauros suos pauperibus large dispergeret; super
hec sacrandis deo virginibus monasterium Septonie fundaret, qua-
tinus qui vnam per peccatum deo virginem abstulisset, plures ei per
plura seculi volumina aggregaret ; clericos etiam male actionis de 15
ecclesiis propelleret, monachorum agmina introduceret ; iustas deo-
que acceptas leges sancciret ^ et per omnes fines regni populis custo-
diendas mandaret. Nihil enim erat "quod minus aut segnius rex
impleret, quam a rectore vite sue preceptum fuisset. Elapso tandem
septennalis penitentie termino, congregatis omnibus Anglie princi- 20
pibus, episcopis et abbatibus, imposuit regi coronam coram omni
multitudine populi Anglorum, cunctis letantibus et deum in sancto
Dunstano laudantibus. ' Puerum vero ex peccatrice quondam pro-
genitum, sacro fonte regeneratum leuauit, Edwardum illum vocauit
et in filium sibi adoptauit. * Willelmus tamen libro secundo Ponti- »3
ficum *, et etiam historie nonnulle asserunt, Edgarum ex prima vxore
genuisse Edwardum, ex secunda Ethelredum, et tandem de Wilfritha
genuisse Editham virginem sanctam. Hanc enim Wilfritham non
vere sanctimonialem, sicut opinio vulgaris delirat, sed timore regis
Edgari, eam illicite concupiscentis, proprio arbitrio esse velatam 30
constat. Vnde legitur quod, cum apud Wiltoniam rex veniret,
quandam puellam in communi habitu speciosissimam videns, et
concupiscens, pro illa misit. Que timens pudori suo, raptum velum
a quadam sanctimoniali capiti suo imposuit, et sic ad regem iuit.
Quam videns ille ait : * quam subito sanctimonialis effecta es ! ' Et 35
ablato velo, renitenti vim intulit, et secundum quod predicitur, sep-
tennem penitentiam egit. Illa quoque, partu explicito, voluptati
renuntians, religiose vixit sanctaque celebratur apud Wiltoniam*
et asseritur *. "^ Illis enim diebus multis in locis abiectis clericis in-
solenter viuentibus, monachi instituuntur. Nam clerici laborem 40
chori fugientes, et bona ecclesie pro libito suo illicite consumentes,
vicarios, parum ad victum habentes, loco sui constituerunt. Sed
cum sepius admoniti non corrigerentur, rex prebendas clericorum
' E. aratam ; T. arratam. ' E. sanctiret. ' cf. Vinc. Bell. *-* added, cf.
Chr. Bromton. ' r. Regum. ' E. Wilthoniam. "* From Higden Polychr. VI.
286 iBotia Leffentia anglxe.
vicariis prefatis contulit. Sed et illi in personatum promoti vicarios
sibi facientes, prioribus peiores facti sunt. Rex igitur turbatus,
annuente papa, monachos introduxit. ^ Eo tempore quidam comes
duxerat cognatam suam, et correptus a Dunstano, parere noluit.
5 Excomraunicatur* ille, adiit regera conquerens de Dunstano. Rex
mandauit archiepiscopo vt eura absolueret: qui noluit, sed eum
grauius excommunicauit. lUe Romam cum multis muneribus misit,
et apostolicus mandauit Dunstano vt eura absolueret. 'Absit hoc,
inquit Dunstanus, vt causa alicuius raortalis horainis conteranam legera
lo dei mei.' Quod videns coraes penituit et vxorera.suara repudiauit,
nudisque pedibus, laneis indutus virgaraque in manu gerens cecidit
ad pedes Dunstani, et tunc prirao absolutus est. Quodam tera-
pore capti sunt tres fabricatores false monete; qui raox adiudicati
sunt ad manuum abscisionem : et Dunstanum non latuit. Die autem
:5 pentecostes celebraturus raissam percunctatus est vtrum lex impleta
esset : responsum est, propter reuerentiam diei dilatam esse penam
vsque in diem alterura. 'Nequaquara, inquit, ad altare ego hodie
ascendam, donec debitam sustinuerint penam ; nara negocium ad me
respicit.' Ipsi enim viri in potestate eius erant. Dixit : et pro eis
20 qui manus perdituri erant multum plorans ostendit de qua affectione
hoc dixit. Quibus punitis, ascendit ad altare lota facie, dicens :
' Nunc confido quod sacrificium de manu raea suscipiet oranipotens.'
In qua missa dum diceret ' ecclesiara tuam quam pacificare, custo-
dire, adunare, et regere digneris,' niuea coluraba super eum, multis
25 videntibus, descendit, et alis expansis super caput eius, sic mansit in
silentio, vsque dum sacrificium compleretur. Quo impleto, diuertit
super tumbam Odonis quondam archiepiscopi, alis suis eara cora-
plexans et rostro deosculans. Vnde Dunstanus, quotiens postea per
sepulchrum illius pertransiuit ^ vt premittitur, genua flexit, et eum
30 postea ' Odonem sododem *,' id est ' Odonem bonum ' appellauit.
Dura autem digrederetur ab altari, ministris pro signo * quod acciderat
in diuersa euntibus, non fuit qui casulam illius susciperet. Que pe-
pendit in aere, nec terram tetigit, ne seruum dei a sua intentione
turbaret, Cura autera Dunstanus quandam dedicaret ecclesiam,
35 et illam vidisset versus orientem non esse conuersam ; huraero suo
parum suppressit " eara : et mox fertur eara ad orientem se con-
uertisse. Villa autem in qua hoc factum legitur, Magauelda voca-
batur. ^ Post obitum vero Edgari regis, status regni turbationem
pertulit : nam plures magnates, eiectis monachis de magnis monas-
40 teriis quos rex Edgarus et Dunstanus instituerant, clericos cura
vxoribus reduxerunt. Coacto super hoc apud Wintoniara consilio,
ymago crucifixi in capite refectorii modo locata, humanas exprimens
^ From Vinc. Bell. c. 79 (cf. Eadmer's Vita in Surius). ' E. Exccmunicatur.
^ T. VB. transiuit. * Eadm. 'se gode.' * E. signa. * Eadm. pressit.
' Cf. Chr. Bromton.
De ^ancto Dun^tano. 287
voces dixit: *Absit lioc vt fiat! absit hoc vt fiat! iudicastis bene:
mutaretis non bene.' Ad quam vocem omnes incredibiliter per-
territi, clamore pariter et dei laudatione aream complent. — Hanc
enim ymaginem ego, lohannes, Wintonie vidi in capite refectorii
monachorum sancti Swithuni in altum erectam : et in pariete supra 5
caput ymaginis sic scriptum erat: 'Humano more crux presens
edidit ore Celitus affata que perspicis hic subarata: Absit hoc vt
fiat,' et cetera superius memorata. His enim aduersariis viuen-
tibus * cessatum est a contentione : quousque per successionem
filiorum prior discordia renouata est. Quibus in viUa nomine Calue ' 10
Dunstanus sic respondit : ' Quoniam senescente me antiquis querelis
deseruire contenditis, fateor, vinci nolo : ecclesie sue causam Christo
iudici committo.' Dixit': et quod dixit irati dei censura firmauit.
Mox etenim concussa domus, cenaculum sub pedibus est solutum,
liostes solo precipitati ac ruentium trabium pondere sunt oppressi. 15
Vbi vero cum suis sanctus accubabat, ibi nulla ruine suffusio erat.
Edgaro rege mortuo et Edwardo ad regnum relicto, dum quidam
principes acquiescere noUent, Dunstanus Arrepto crucis vexillo in
medio constitit, Edwardum illis ostendit, elegit, sacrauit; patrisque
ac magistri afiectum, quoad uixit, ei impendit. Sed illo post tri- 20
ennium nouercali fraude occiso, successit Ethelredus frater suus.
Attamen in die consecrationis sue, post impositam coronam, fertur
Dunstanus hoc ilU predixisse : ' Quoniam aspirasti ad regnum per
mortem fratris tui, in cuius sanguine conspirauerunt Angli cum
ignominiosa matre tua, non deficiet gladius de domo tua, seuiens in 35
te omnibus diebus vite tue, interficiens de semine tuo, quousque
regnum tuum transferatur in regnum alienum, cuius ritum et lin-
guam gens cui presides non nouit. Nec expiabitur nisi longa vindicta
peccatum tuum, et peccatum matris tue, et peccatum virorum qui
interfuere consilio illius nequam.' Hic etiam Ethelredus dum 30
pusiolus a Dunstano baptizaretur, minxit in sacro fonte. Vnde et
beatus Dunstanus predixit, exterminium Anglorum tempore eius
futurum. Contigit enim Ethelwoldum * wintoniensem episcopum
cum rofiFensi episcopo Cantuariam venire. Quibus cum magno gaudio
susceptis, cum tandem ad sua reuerti vellent, confestim Dunstanus 35
erupit in fletum, fletum adeo magnum vt vix loqui posset. Inquisitus
cur fleret, ait : ' Ea re, inquit, fleo, quoniam vos in proximo morituros
scio.' 'Noli, inquiunt, pater sancte, tam dira nobis prophecia oc-
currere.' Et ille: *Quod dixi, necesse est fieri. Moriemini, nam-
que huic seculo, sed viuetis cum ^ deo. Nec in hac vita diutius 40
manere debetis, sed eternaliter cum illo victuri pergetis ad deum.'
Et infra paucos dies, sicut predixerat, ambo episcopi mortui sunt.
Defuncto, vt premittitur, episcopo Ethelwoldo, et de eligendo
pontifice habita dissentione, orauit Dunstanus ad dominum vt digna-
* E. videntibus. ' T. kalue. ' E. Dixi. * E. ethelwaldum. * al. om.
288 ii3oi3a ileffenna anglie.
retur ostendere quis regende ecclesie deberet idoneus pastor suc-
cedere. Et ecce, affuit Andreas apostolus dicens : ' Quid, charissime,
contristaris ? Surge et Elphego abbati manum impone eumque
desolate ecclesie sacerdotem constitue. Nec te aliquorum prohibeat
5 potentia : quia non ab homine, sed a deo processit hec sententia '.'
Dum enim rex Ethelredus propter quasdam dissentiones vrbem
obsideret roffensem, patrimonium beati Andree apostoli deuastando
inuasit. Mandauit ei Dunstanus a stulticia quiescere : Andream,
sicut ad prestandum facilem, sic ad vlciscendum virilem ; in promptu
lo esse vt potentiam iliius ipse experiatur, si hereditatem illius vexare
non destiterit. Contemptus a rege Dunstanus, iterum eadem sug-
gerit, insuper argenti pondo centum transmittit. Quo accepto, ab
obsidione recessit. Miratur* Dunstanus hominis cupiditatem, hoc
illi confestim scripsit : ' Quia pretulisti pecuniam deo, argentum
1 5 apostolo, mee voluntati tuam cupiditatem, velociter venient super te
mala que locutus est dominus : mala qualia non fuerunt, ex quo
gens Anglorum regnare cepit, vsque ad tempus illud. Attamen
viuente me ista non erunt, quoniam et hoc locutus est dominus.'
Quadam nocte, dum dormiret Dunstanus, per visum raptus est in
20 celum, et intererat beatis agminibus illis. Oblectabatur modula-
tionibus angelorum, suam genitricem quasi nuptiali thalamo eterno
regi^ copulantium et suaue Kyrieleison [cum]* hymnis et laudibus
modulantibus organis* resonantium. Quibus dum ipse magnifice
delectatus intenderet, accessit ad eum quidam iuuenis candidissimo
25 tectus amictu, dicens : ' Quare omnibus aliis gaudentibus et cantan-
tibus tu solus taces in nuptiis matris tue ? ' Qui respondit : se nescire
quid in laudem tanti regis cantare posset. Cui ille : * Vis, inquit,
instrui quid cantare debeas ? ' Respondit : * Cupio.' Et ille : ' Canta :
"O rex dominator gentium, salua genus christianorum adhuc in
30 terra peregrinantium, vt et ipsi post inimicitias ad gratiam reuer-
tantur, et angelice ruine per illos damna reparentur." ' Ego enim
sepius legi" Dunstanum in eadem visione, quod subsequitur, can-
tare edoctum : ' O rex gentium dominator omnium, propter sedem
maiestatis tue da nobis indulgentiam, rex Christe, peccatorum.
35 Alleluya.' Quod sepius ille cantans, et repetens, miro modo de-
lectabatur. Expergefactus statim illam antiphpnam iussit scribi.
■^ Quodam tempore rex Edgarus adhuc viuens dum venatum per-
geret, Dunstanum, donec rediret, missam differre rogauit. Appro-
pinquante hora tertia, vir dei sacris induitur vestibus, regem expectat,
40 stans cubitis innixus altari, lachrimis deditus et orationi. Et ecce
subito sopore leuiter* pressus, raptus in celum et iunctus angelis,
audit eosdem trinitati modulatis vocibus canere : Kyrieleison,
1 Cf. Vinc. Bell. XXV. 3. ^ al. miratus. » E. rege. * E. T. et. •■> T.
organis ; E. organicis. Vita : et suave Kyrie eleyson modulantibus organis re-
sonantium ; cf. Eadmer. * Cf. Vita auctore B. Presbytero, Boll. p. 345,
and Eadmer. ' Cf. Eadmer, Vinc. Bell." * E. leniter.
21)0 ^ancto Dun^tano. 289
Christeleison, Kyrieleison. Et rediens ad se, interrogat si rex ad-
uenisset. Respondetur: Non. Iterum ergo orat, et iterum in celum
raptus audit ibi altisona voce dici : * Ite, missa est.' Cumque re-
sponderetur *deo gratias,' accurrerunt clerici regis, regem adesse
dicentes. Quibus ille respondit quod iam missam audierat nec aliam 5
eo die auditurus vel celebraturus erat. Interrogatus quare ; visionem
aperit, et ^ sumpto ex hoc sermone, prohibuit regi ' ne vlterius in die
dominico venatum iret. Kyrieleyson quod in celo audierat, suos
clericos docuit. Cuius modulos armonie adhuc continet tropus ille
apud Anglos famosus : * Kyrie rex splendens.' " Vidit enim Dun- 10
stanus vice quadam corporeis oculis in ecclesia sancti Augustini in
capella beate Marie, vbi modo in cripta sub feretro beati Augustini
imago eiusdem virginis locatur, matrem domini saluatoris virginali
corona decoratam; mellifluasque eius voces audire meruit, quibus
socias virgines ad cbllaudandum regem seculorum hortabatur, con- 15
cinens illud carmen sapientis ac senatoris Sedulii : ' Canteraus do-
mino socie, cantemus honorem : Dulcis amor Christi personet ore
pio.' Cumque ab aliis virginibus hoc fuisset acceptum*, alie, qui
sequuntur versus pronunciabant : ' Primus ad ima ruit magna de
luce superbus : Sic homo, cum tumuit, primus ad ima ruit. Vnius ao
ob meritum cuncti periere minores: Cuncti saluantur vnius ob
meritum. Sola fuit mulier, patuit qua ianua lethi': Ex qua vita
redit, sola fuit mulier.' Atque in hunc modum totius carminis bini
ac bini versus percurrebantur ', illis semper repetitis qui primi a
matre domini dicebantur : ' Cantemus domino etc' Hec, pontiiicum 25
sanctissime, acutissima vi corporalium oculorum in spiritalem poten-
tiam translatorum videre potuisti : Hec, celestium archanorum per-
scrutator, audire meruisti. Prestet omnipotens deus per Dunstani
merita gloriosa, vt quem semper nobiscum corporaliter viuentem
habere non licuit, liceat saltem ex consideratione preciose vite ' sue 30
suam vitam sempiternam agnoscere, agnoscendo diligere, et diligendo
sempiterne vite gloriam a deo per te, patrem piissimum, obtinere.
Non enim sufficiebat Dunstano in secreto cubi[cu]li * sui sacras ex-
cubias celebrare, castis orationibus inseruire, nisi etiam noctumis
frigoribus ecclesiam sancti Augustini frequentaret et inde ad vici- 35
num virginis Marie templum predictam gloriam visurus procederet.
Anno autem domini duodecim minus a millesimo, aduentus Anglo-
rum in Britanniam quingentesimo sexagesimo tertio, archiepiscopatus
sui tricesimo tertio, etatis sue septuagesimo, sanctus Christi con-
fessor Dunstanus virtutibus plenus et operibus bonis migrauit ad 40
dominum. * Cum enim instaret dies ascencionis dominice, peractis
vigiliis remansit Dunstanus in oratione in ecclesia solus : et ecce
* T. ex. * so VB. ' From Osbem and Eadmer, combined. * n/.
exceptum. * T. leti; E. letho. • al. procurrebant. ' al. mortis.
» E. cubili. » Cfl Vinc Bell. (Eadmer).
U
290 Botja leffenta ^nglie,
innumera candidatorum multitudo, coronas aureas in capitibus
gestantium, inestimabili fulgore micantium, per ecclesie ianuam
irrumpens ante ipsum conglobata astitit, vna voce salutans et di-
cens : ' Salue Dunstane noster \ salue. Mandat tibi, quem pie de-
5 sideras, filius dei, quatinus, si paratus es, venias et diem hanc, ad
cuius gaudium spiras^, nobiscum celebres.' Ad quod ille imper-
territus manens, sciscitatus ^ est qui essent. * Cherubin, inquiunt, et
Seraphin sumus ; et responde quid velis.' Tunc ille : ' Hodie dies
solemnissimus est, et incumbit mihi pane verbi dei plebem reficere,
ho et ostendere illi quomodo ad hoc gaudium possit peruenire. Propter
quod et multi conuenerunt, nec debeo illos decipere : et ideo hodie
venire non possum.' Qui dixerunt : * Eya, paratus esto in * die sab-
bati: presto sis hinc nobiscum Romam venire, et coram summo
pontifice "Sanctus, sanctus, sanctus" eternaliter canere.' Annuit
15 ille, et illi recedunt. Lecto igitur eo die ad missam euangelio,
loquutus est ad plebem qualiter nunquam antea fuerat loquutus,
" ostendens qua ratione filius dei carnem induerit, cur humani generis
saluationem non nisi moriendo compleuerit, quemadmodum resur-
gens a mortuis mortis principem superauerit, et famulantibus
20 angelis celum ingressus sit. Deinde sanguinem Christi incompara-
biliter omnibus creaturis docuit esse prestantiorem, tantamque
fiduciam in effusione® sanguinis illius mundum habere posse, vt si
vnus aliquis totius mundi peccata haberet, neque de multitudine
neque de magnitudine criminum illi esset desperandum si me-
25 diatorem dei et hominum haberet aduocatum '. Et reuersus ad altare,
celebrauit misteria. Vbi autem ventum est ad benedictionem super
populum, iterum ab altari, predicaturus, regreditur, ita vt non homi-
nem sed angelum loqui putares. Iterum ad altare reuertitur, et data
benedictione iterum ad populum redit, stupentibus cunctis, et mox
30 vt ad loquendum os aperuit, tanta claritate vultus eius resplenduit, vt
nemo in eum intendere posset. Obitum suum illis instare predixit,
promittens se illis nunquam defuncturum ''. Et tunc ad mensam
domini regressus est. Eadem die, cum a mensa sumpto cibo sur-
rexisset, ecclesiam petiit, et designauit locum in quo sepeliri voluit.
35 Mox languor eum inuasit; sexta feria lecto decubuit, omnesque
aduentantes ad sequenda Christi vestigia incitauit. Sabbato enim
cum horam suam expectaret, subito cum lecto, in quo iacebat,
vsque ad superiora leuatus est, et, trabibus obsistentibus, ad
terram leniter demissus. Iterumque vsque ad trabes cum lecto suo
40 raptus est, vt prius, et iterum leniter demissus ; hoc vsque tertio
factum est. ^Videntes hoc qui astabant, territi fugientes,et parietibus
innixi, de longe sursum aspicientes exitum rei videre cupiebant.
Conuocat omnes Dunstanus qui fugam inierant, taliter eos demul-
. * T. noster ; E. pater, ^ VB. suspiras. ^ E. scissitatus. * al. ut.
s— 5 From Osbern. * E. effussione. ' VB. defuturum. ' From Osbern.
De ^ancto Dungtano. 291
cens : * Vidistis, ait, filii, vidistis, charissimi, quo me deus vocat, quo
ineifabilis dei^ misericordia inuitat. Semita itineris mei pre oculis
ostensa est vobis, vt nuUus vestrum de premio diffidat, qui vite mee
diligens sectator extiterit. Sursum est quod amplector, sursum quo
gradior. Estote ergo vite imitatores, si itineris mei cupitis esse 5
sectatores. Nolite boni videri, sed esse. Hoc enim maximum inter
homines malum est quod omnes cupiunt boni videri et esse nolunt ;
nulli volunt mali videri, et nolunt non esse mali. Pacem semper
sectamini. Predico etiam vobis, Anglorum gentem dira ac diutuma
mala ab exteris gentibus esse passuram, sed in fine dierum mise- 10
rationem dei super illam stillaturam.' Et extensis ad celum manibus,
inter verba orationis videt illos qui se ad celeste conuiuium inui-
tauerant beatos angelos assistentes, et celeste illi obsequium pre-
parantes. Quorum veneranda presentia felix anima illius de habi-
taculo corporis egressa, ad contemplandam eterni regis claritatem 15
cum illis profecta est, .xiiii. kal. iunii, et in ecclesia Saluatoris Can-
tuarie cum magno honore sepelitur. Post eius^ enim obitum
ita omnia in contrarium versa sunt, vt Dunstani mortem omnia
deflere, nec eius absentiam se' ferre posse viderentur. A summa
quippe pace fit commutatio ad intollerabile bellum, ab immensa ao
leticia ad omnium rerum indigentiam. Denique aer ipse immutatus
est, celum non exaudiuit tellurem, nec tellus ea que seminabantur in
ea. Hostilis incursio fedam* vbique faciem dereliquit, dum eorum
irruptione vrbes diruerentur, ecclesie spoliarentur, et sacerdotes
domini de terra delerentur. ^Vir quidam et mulier" longa cecitate as
percussi, iuxta sepulchrum sancti Dunstani vigiliis et orationibus
insistentes, perfecte sanitati restitui meruerunt. Presbiter qui-
dam, inter suos nobilis, paralisis morbo percussus, ad sepulchrum
sancti Dunstani delatus, sensit quendam • manum per totum corpus
suum ducentem et membra sua resolidantem. Sanatus enim grande 3°
conuiuium amicis suis parat ; et dum conuiue pro eius salute gratias
deo et beato Dunstano referrent, ille tumens ait : * Et si Dunstanus
non esset, sanatus fuissemV Quo dicto statim pristina infirmitate
correptus, et miserabiliter clamans, post paululum spiritum emisit.
luuenis quidam a natiuitate mutus et claudus, mox vt tumbam sancti 33
Dunstani tetigit, erectus * pedibus stetit, et soluta lingua excelsa voce
clamare cepit : ' Gloria in excelsis deo, alleluya.' Et sic omnibus
diebus vite sue non solum expedite, verum etiam diserte omnia
loquebatur. Puella quedam a natiuitate ceca, ad tumbam sancti
Dunstani a matre sua adducta, apertis oculis omnia clare videbat, et 40
pre gaudio exiliens dixit: 'Mater mi, que sunt hec pulchra que
video ? ' Cui illa : ' Videsne, inquit, chara mi ? * Que dixit, * Pulcher
homo quidam iussit me hec pulchra videre.' Quidam enim'
* T. dei ineffabilis. * E. enim eius. ' al. om. * T. fadam. * o/. tres
muHeres. • E. quandam. ' T. fuissct. • T. erectus ; E. erectis. * om, in T.
ua
292 3i5ot)a legenna anglie»
Teutonicus nomine Clemens, quem sacerdos^ pro culpa voluptatis
et contumacie in interitum carnis sathane tradiderat ; septennio a
demone possessus, de loco ad locum instabili ferebatur motu. Hic
ad tumbam sancti Dunstani perlatus, cum ad nocturnas vigilias
6 responsorium *Videte miraculum' inciperetur, saltum in sublime
dedit, et demonium cum sanguine euomuit. Cuidam seni * et claudo
precepit Dunstanus in sompnis, sanitatis gratia tumbam suam visi-
tare, Quod cum fecisset, et nihil salutis consecutus fuisset, despe-
ratus ad sua redire cepit. Cui is qui dudum dormienti apparuerat,
lo vultu seuerus, veste decorus occurrit, sciscitans' vnde veniret, vel
quo pergendo tenderet. * Recuperande, inquit, salutis gratia iussus
ad sanctum dei Dunstanum perrexi ; sed nihil proficiens, ad domum
meam redire decreui.' 'Et ego sum, inquit, Dunstanus, omnium
seruorum dei conseruus : necessariis quibusdam causis occupatus,
16 non poteram his diebus requiem corporis mei visitare, nec pre-
sentiam meam filiis ibidem manentibus exhibere. Nam ecclesiam
dei quidam aduersarius exheredare temptauit, sed (me tutore) * nihil
efficere potuit. Nunc autem confecto negotio, ad locum requietionis
mee vado. Vide ergo vt illa die te ibi inueniam, quatinus per te
2o gratiam meam meis ciuibus ostendam.' Rediens ergo, et sanus
effectus, palam cunctis que viderat et audierat enarrauit. Quodam
enim tempore in nocturna visione visus est Dunstanus a fratribus
de ecclesia exire. Quem cum exeuntem retinere vellent, * Non pos-
sum, inquit, ibi manere, propter spurcitias malorum morum, et
25 reorum in ecclesia sepultorum ^*.' Nec multo post ecclesia Saluatoris
igni combusta est, parietes ceciderunt, nec quicquam ex omnibus
monasterii officinis incombustum remansit, preter dormitorium et
refectorium et modicam claustri partem. Lamfrancus autem
archiepiscopus, ecclesiam Sancti Saluatoris, quam prefatum in-
30 cendium inutilem fecerat simul et vetustas, funditus destruere, et
augustiorem construere cupiens ; celebrato triduano ieiunio iussit
corpora sanctorum, que in orientali parte ipsius ecclesie humata
erant, in occidentalem partem, vbi beate Marie memoria" celebris
habebatur, transferri. Interea duo milites archiepiscopi coram
35 feretro beati Dunstani terre procumbunt '^, misericordiam et indul-
gentiam per merita eius sibi ab abbate Sancti Augustini de morte
nepotis eius, quem nuper occiderant, dari postulantes. Denegat
abbas, denegant et fratres defuncti qui astabant. lungunt alii preces
suas precibus militum, sed in vanum : Nec enim illos aut reuerentia
40 sancti, aut supplicans multitudo flectere potuit ad miserendum.
Pius autem Dunstanus, non sic auditu difficilis, surdam ab infantia
muUerem ipsa hora se requirentem exaudiuit et ei coram omnibus
auditum perfectum reddidit. Abbas autem in sua pertinatia rigidus,
* al. episcopus. * Cf. Osbern. ' E. scissitans. * Osb. mei timore.
* T. memoria Marie.
De ^ancto DuniBtano. 29
•>
aiocte sequenti cum suis nepotibus, coram se quendam reuerendi
habitus sacerdotem irato vultu stare conspexit et quibusdam teter-
rimis hominibus, in medio camere, in qua iacebant, mire magnitu-
dinis cacabum supposito igne succendentibus, precipere audiuit
quatinus illos simul ligatos in candentem cacabum sine vlla misera- 5
tione comburendos precipitarent. Percunctantibus autem quare tam
crudeli pene subiici deberent, respondetur : ' propterea quod vos,
furoris igne succensi, mortem vestri germani noluistis perdonare
propter amorem ac reuerentiam sancti Dunstani.' Hiis dictis, rapi-
untur ad ignem : et illi, nimia anxietate constricti, miserandas voces 10
emittebant, et se quamcitius possent ad requiem sancti venturos eum-
que super illa iniuria digna satisfactione honoraturos deuouent, si
solummodo eos ab imminenti miseria sua gratia liberare dignaretur.
Ad hec tetri ministri, nutu sacerdotis exterriti, cum suis ignibus
disparuerunt. Mane autem abbas idem, Scotlandus nomine, ad 15
sepulchrum sancti Dunstani cum suis veniens nepotibus, monachos
ecclesie congregatos sibi precibus succurrere flebilis orat. Indulgetur
reis militibus mors defuncti : qui homines pii patris Dunstani effecti,
ad sua letantes redierunt. ' Monachus quidam iuuenis ecclesie
Saluatoris in missa Lamfranci archiepiscopi euangelium legebat : et 20
cum dicta oratione dominica patenam ex more pontifici offerret,
vidit coram se quosdam teterrimos et horribiles malignorum spiri-
tuum vultus. Ad quorum aspectum nimio pauore perterritus, Lam-
francum, inter manus sacra tenentem, vtrisque brachiis strictim*
amplectitur, horrido clamore vociferans ac dicens : ' Christus vincit, 25
Christus regnat, Christus imperat.' Post missam adunatis in capi-
tulo fratribus, et iuuene illo adducto, Lamfrancus' habito prius
sermone omnes pro fratre rogare monuit. Loris autem astrictus,
iuuenis ad tumbam sancti Dunstani omnino reluctans pertrahitur; in
Christum ac sanctum Dunstanum blasphemias iactans miserabili 30
cruciatu torquebatur. Et cum quidam ad eum accederent, grauia
peccata nondum confessa detegebat, et illos sibi in penis perpetuis
socios fore futuros gaudens et hilaris pronunciauit. Confessi autem
et absoluti cum se ei presentarent, illos ex transuerso intuens nec
eos sicut prius recognoscens, vnde venerint, quo lauacro loti tam 35
subitam purgationem meruerint, quidve contigerit quod suam socie-
tatem sic cito alterati amiserint, spumans et eiulans mirabatur.
Dicebat quoque de quibusdam fratribus nephanda. Tunc nomina-
uerunt quendam, asserentes quoniam de illo non haberet quid
diceret. At ille affirmare cepit quod ad presentiam suam nunquam 40
auderet accedere. Tunc frater ille Lamfranco puram fecit con-
fessionem, et ingressus ante demoniacum stetit. At ille, in eum
toruo respiciens oculo, ait cachinnans : ' Pro malo homine quomodo
es* nunc rebullitus et candidatus? quis te sic rebulliuit et dealbauit?'
* Cf. Eadmer. ^ E. strictum. ' E. Lamfranco. ' E. est.
294 Jl^otja legentia anglie»
Et nichil plus dicere voluit. Vnde datur intelligi quia virtus con-
fessionis et absolutionis aufert diabolo aut memoriam peccati, de
quo pura facta est confessio, aut certe potestatem hominem accu-
sandi. Hoc enim misericorditer Christus fecit, monachos ad cor-
5 rectiorem vitam erudiens, qui cessante disciplina in seculari con-
uersatione vltra quam debebant iacere non timebant. Cumque inter
sanctos Dunstanum et Elphegum poneretur ; demon, qui eum possi-
debat, in ventre eius hac et illac discurrendo vagari cepit, vt putares
illum modo per os, modo per inferiores corporis partes fugam parare ;
10 et si quis manum super tumorem quem faciebat supponeret, statim
in aUum locum exiliebat. Quidam vero gallica lingua, quod sicut
paruus catus saliret dixit. luuenis vero, qui linguam illam non
nouit, subridens eadem lingua respondebat dicens : ' Non vt catulus,
sed vt catellus.' Nec multo post meritis sancti Dunstani, demone
15 fugato, liberatur, et sensus ei redditur. ^ De translatione autem
corporis sancti Dunstani de Cantuaria ad Glastoniam, sicut in mona-
sterio Glastoniensi scriptum inueni hic inserens, opiniones varias
peritioribus circa hoc discutiendas penitus reliqui. Anno domini
.M.xii., regnante rege Edmondo cognomento Yrensyde^ Dani An-
20 gliam intrantes, orientales partes Anglie et totius Cancie fines in
suam redigebant potestatem ; et incole multi a patria eliminati, multi
crudelissima sunt morte perempti. Sic vsque Londonias, non gradui
nec etati vel sexui parcentes, homicidiis, rapinis, incendiis, diuina
eque vt ^ humana exterminabant ; et expulso a sede propria Elphego
25 archiepiscopo, predia deuastantur, possessiones diripiuntur ; mona-
chos Cantuarie trucidant, ecclesiam et omnia incendio consumunt.
Contigit hisdem* temporibus, prefatum regem Edmondum Glasto-
niam aduenire : et ibidem aliquantulam trahens moram, abbati et
fratribus tante captiuitatis * ex ordine retulit historiam, et Cantua-
30 riensem ecclesiam incensam, et habitatoribus et religione penitus
viduatam. Quibus auditis, abbas cum tota congregatione valde con-
tristatus ; inter cetera eximii patris sui Dunstani virtutes precelsas
recitabat, qui, dum viueret, amplis possessionibus, libertatibusque
magnificis, et regularibus institutis Glastoniam mirifice insigniuit.
36 Precibus enim vberrimis opem consiliumque regis implorant, qua*
tinus reliquias gloriosi viri ad loca transferre possent religiosa, vbi
quondam religionis lacte nutritus, ad tantas virtutes excreuerat, vt
non solum gregem Glastonie, sed totius Anglie prouincias sua
doctrina illustrare posset. Quibus auditis, rex eorum desideriis pio
40 occurrens affectu, quod petierant celeri effectui mancipari decreuit.
Brithredus igitur abbas, quatuor confratribus suis huius legationis
officium iniunxit, vt assumptis sociorum auxiliis Cantuariam pro-
1 Cf, Will. Malm. Antiq. Glast. (Gale III. p. 301), Joh. Glast. De reb. Glast.
(ed. Hearne, p. 143). " T. Yrenside. " T. ut; E. et. * so T. E.
* so WM. ; JG. calamitatis.
De ^ancto Dunstano, 295
perantes, ossa sancti Dunstani Glastonie transferrent. Idem enim
monachi beato Dunstano in carne degenti, capelle sue complentes
officium adherebant : qui etiam corpus eius, anima ad celos translata,
sepulture tradiderunt; postea quoque cum successore suo Elphego
archiepiscopo vsque ad eius martyrium commanebant. Dicebantur 5
autem fratres illi : Sebrichtus, Ethelbrichtus, Bursius, Adelwordus.
Cantuariam igitur aduenientes fratres, locum, sicut a rege didicerant,
omni habitatore nudatum inueniunt. Aperientes ergo sepulchrum,
ossa sancti Dunstani, tanto temporis processu carne resoluta, re-
periunt. Anulum vero digito sancti, cum terre traderetur, imposi- 10
tum, quem iuuenili etate fecisse dicitur, recognoscunt. Glastoniam
igitur, reliquias sancti Dunstani secum deferentes, cum gaudio re-
dierunt. Facta est autem hec translatio anno domini supradicto,
post interfectionem sancti Elphegi martyris anno secundo, et anno
post dormitionem sancti Dunstani vicesimoquarto. Per cuius inter- 15
cessiones et merita deus ibidem non cessat operari magnalia, mortuis
vitam, infirmis sanitatem crebrius restituendo, brutis etiam plurimis
in periculis subueniendo.
[MS. Tib, adds : Narratio.
^ Abbas Macharius egipcius fratribus, ab eo sermonem petentibus,
ait : ' Semel in heremo pergens, inueni stagnum aquarum, et insulam 30
in medio eius ; ueniebant quoque diuersa animalia heremi et bibe-
bant ex eo. Inter que uidi duos homines nudos: et contremui,
putans quia spiritus essent. Cumque uidissent me trepidantem,
locuti sunt ad me, dicentes: "Noli timere: nos enim homines
sumus, et de cenobio huc uenimus, et quadraginta annis hic deo 35
seruiuimus." Interrogauerunt me et ipsi, dicentes : " Quomodo est
mundus, et si ascendit aqua secundum tempus suum, si eciam habet
mundus abundanciam suam ? " Respondi eis : " Eciam." Et interro-
gaui eos quomodo possum fieri monachus. Dicunt michi : " Nisi
quis renunciauerit omnia * que in mundo sunt, non potest fieri mona- 30
chus." Quibus dixi : " Ego infirmus sum et non possum sicut uos."
Responderunt : " Si non potes sicut nos, sede in cella tua et plange
peccata tua." ' ^ Senex quidam uidit in heremo hominem herbam
pascentem sicut bestiam: et fugientem currendo sequens, excla-
mauit : ' Expecta me : quia propter deum sequor te.' Et conuersus 35
ille : * et ego, inquit, propter deum fugio a te.' Cum autem senex
indumentum suum prohiciens sequeretur, alius expectauit eum,
dicens : ' Quando proiecisti materiam mundi a te, et ego expectaui te.'
•Pater, inquit senex, dic michi uerbum quomodo saluus efficiar.'
Et ille : ' Fuge homines, et tace : et saluus eris.' * Quidam senex 40
pergens in heremo uidit bubalos uenientes, et quendam seruum dei
uenientem cum eis nudum, de capillis cooperientem que inhonesta
> Cf. Vit. Patr. p. 1006. * VP. omnibus. » VP. p. 1008. ♦ VP. 1009.
296 laoiaa JLegenna anglie,
erant corporis sui. Qui uidens senem, estimabat eum spiritum esse,
et stetit ad oracionem. Senex autem hoc perpendens, dixit : ' Serue
dei, et ego homo sum : uide uestigia mea et contrecta me, quia caro
et sanguis sum.' Et introducens senem in suam speluncam, dixit :
5 ' Ego in cenobio fui, et exiens in heremum cellam edificaui, et quod
de opere meo adquisiui, pauperibus errogaui : set aduersarius dia-
bolus inuidens michi, eo quod festinabam labores meos deo oflferre,
in amorem illicitum cuiusdam uirginis sacre species deferentis michi
temptauit me. Rursus inmisit ei ut alias species michi deferret.
10 Vbi uero consuetudo facta est et fiducia maior, postremo tactu
manuum, et uuis conuesci simul, oblectabamur . Concepimus demum
dolorem et perfecimus iniquitatem. Et cum septem mensibus cum
ea mansissem, cogitaui quia hodie aut cras aut post multos annos,
morti addictus, eternum haberem supplicium. Si enim uxorem quis
15 hominis uiolauerit, penis eternis legitime subiacebit : quantis tor-
mentis dignus est qui Christi stuprauerit sponsam ? Et sic occulte
huc ueni, omnia relinquens illi mulieri. In iniciis ualde afflictus fui
dolore iecoris, ita ut humi iacens prostratus ad dominum clamarem.
Et cum in dolore ac defeccione essem, uir quidam michi astitit et
20 tangendo sanauit me, dicens : " Ecce sanus factus es : serui domino
Ihesu Christo sicut oportet." Et sanus efFectus mansi hic usque
nunc' Senex quidam inuenit in heremo tugurium, et arborem
palme, et uirum stantem, cuius capilli capitis, candidi per totum, pro
indumento ipsius erant. Et cum senem uidisset, stetit ad oracionem :
25 et expleto amen, et cognoscens illum hominem esse, quesiuit quo-
n:odo constarent que in mundo essent, et si adhuc persecuciones
durarent. Senex uero dixit : ' Bene est mundo uestri gracia, qui in
ueritate domino seruitis, et persecucio cessauit.' Tunc ille, cum
lamentatione plorans, dixit : * Ego episcopus eram et persecucione
30 facta, multis michi illatis suppliciis, cum iam ferre non possem
tormenta, sacrificaui. In meipsum deinde reuersus, agnoui iniqui-
tatem meam : huc ueni, et quadraginta nouem annis mansi in con-
fessione et obsecracione ad deum, si forte dimittatur michi peccatum
meum. Victum prestitit michi dominus ex hac palma: et in hoc
.^5 anno consolacionem indulgencie accepi.' Et currens exiit foras et diu
in oracione stetit : et facta est facies eius sicut ignis (orig. nix), et
extendens manus pedesque finem uite fecit ^]
^ De sancta Eanswida virgine et abbatissa".
EThelbertus rex Cancie, per sanctum Augustinum episcopum ad
fidem conuersus, genuit Edbaldum et Ethelburgam virginem,
40 quam pater suus Ethelbertus dedit Edwino regi Northanhumbrorum
* Coll. : (Deus qui) beatum Dunstanum pontificem (tuum ad regna) transtu-
listi celestia: da(nobis per tempora)lia que agimus solempnia (ad gaudia) transire
perhennia. Qui (cf. Br. Sar.). ^ Ed. in Act. SS. Boll. Aug. VI. p. 685.
De ©ancta OEangtDilia. 297
in vxorem, sicut inferius in vita eiusdem sancti regis clarius patet.
Edbaldus vero ex Emma, regis Francorum filia, genuit Ermenredum
et Ercombertum, et filiam Eanswidam. Que ab infantia pompis
secularibus renuncians, deo seruire studuit, preciosa queque mundi
calcauit et ad vitam regni celestis, tota virtute sanctam amplexata 5
doctrinam, iugi desiderio suspirauit, et sanctimonialis vite regulam
subire deliberauit. Ad cuius obseruantie oportunitatem com[m]odum
elegit locum a vulgi frequentatione remotum, Folkstan nominatum,
vbi et pater eius Edbaldus in honore beati Petri apostoli ecclesiam
construxit. Ibi ergo ex parte maris, quo remotior dicitur esse ab lo
ipsis ruricolis^, huiusmodi competentem fundauit ecclesiam, cum
officinis sibi suisque comitibus, professioni eius necessariis ; a pleno
tamen maris gurgite septem iugerum latitudine, id est viginti octo
perticarum ^ distantem. Que hodie nusquam apparet : terra namque
a mari paulatim consumpta, post longum seculum corruit, et ripa 15
maris cimiterium hausit. In qua castimoniam virginalem sub regu-
lari habitu ducens, die nocteque dei famulatui dedita, ad beatum
finem peruenire meruit, pridie kal. septembris. Cuius reliquie,
ruina ipsius ecclesie imminente, in vicinam ecclesiam beati Petri
translate sunt. Cum enim ad annos nuptiarum peruenisset beata ao
virgo Eanswida, pater eius iugi ammonitione, crebris precibus ad
nuptias virginem inuitauit. Cui beata virgo, spiritu sancto inspirata,
immobili mentis deuotione in hec verba respondit : ' Genitor charis-
sime, si dilectionis constantiam interminabilem, fructum nuptiarum
perpetuum, sponsum immortalem, letitiam sobolis infinitam virgini- 25
tati mee properare " sufficitis, consilio vestro gratulanter * adquiescam.
Sinautem amicitiam odiis immixtam, nuptias steriles, fructum in
illis transitorium, maritum mortalem, lugubrem filiorum interitum, et
in omnibus virginitatis comiptionem studetis ' apponere, potiori ad-
herere etiam patris consilium intimabit, nisi patrem velit exuere. 30
Maria namque optimam partem elegit, que non auferetur ab ea.
Cum igitur in humanis iura mortis vniuersa possideant, sponsi
celestis et immortalis amplexus sitio*: illi mee virginitatis florem
reseruo, quem cum amauero casta sum, cum tetigero munda sum,
cum accepero virgo sum. Ad huius sponsi talis obsequium oratorium 35
michi construi deposco, pater.' Motus igitur virginis precibus, locum
orationis sibi pater suus Edbaldus construere cepit. Quod cum con-
strueretur, rex Northanhumbrorum prosapia nobilis, beatam virginem
in coniugem adoptauit. Pater vero puelle filiam suam blandiciis
conuenit et tam illustris mariti consortium extollit. Contigit tunc ad 40
opus oratorii inter ceteras trabem adductam, reliquis trium pedum
longitudine minorem, que^ sui breuitate operi inutilis habebatur.
Adducto autem rege Northanhumbrorum multis comitantibus, talibus
* E. ruriculis. ' E. particarum. ' om. in T. ♦ r. gratanter. ' r.
audetis. • E. scitio. ' T. E. qui.
298 iQoua iLegentia anglie»
patrem suum affatur verbis : * Regis huius nobilitas me Christi an-
cillam comitem sibi suspirat, coniugem querit '. O quam stulta com-
mutatio, quam detestanda stulticia, quam intoUerabile dampnum, si
pro celestibus terrena, pro eternis transitoria suscipiam ! Hunc
5 tamen licet transitorium, licet terrenum, coniugem accipiam, si in dei
sui potestate hoc lignum, quantum opus est, elongare orando sufficiat.
Sinautem, intactam me relinquat.' Rex autem conditioni congratu-
lans, leuiter in dei sui potestate hoc patrare sperauit, sed nequaquam
vllus deorum suorum hoc facere, licet plurimum inuocatus, valuit.
10 Accessit enim et capite ligni eleuato preces coram diis suis prolixius
in vanum effudit, et omnibus intuentibus verecundus abscessit \ Virgo
igitur sancta mente congaudens, celesti manifestatione ab illicito
coniugio se liberatam exclamauit. Et accedens ad lignum, facta
oratione, pars eius opposita se sursum eleuans in tantum producitur,
15 vt ceteris equalis aut maior longitudine videretur; et que prius
ceteris nequaquam adaptari poterat, tunc aptior operi habebatur.
Oratorium enim suum rupibus suspensum, mari supereminens, aque
dulcis suffragio caruit. Et cum de longinquo ministrorum labore
aqua deferretur, ministrantium miserata labores liquorisque penu-
20 riam, perrexit ad fontem, per spacium miliarii vnius aut eo amplius,
in villa Swecton nomine, baculo precedente eius ductum quasi viue
vocis iussione ab infimis ad summa, per rupes et saxorum verti-
gines, ad oratorium suum perduxit, et hominibus et iumentis poculi
largitatem dare abundanter non cessauit. Sicque precibus virginis
25 sancte aqua contra sui naturam ascendit, et, quod vehementius est
mirandum, per aquam alienam riuus transiens prorsus quasi intacta
et immixta perdurare ceruitur. Mira res : Virginis precibus, quam
creator suus iusserat a mundi principio descendere aqua^ ancillam
sequitur etiam contra* naturam, dominum oblita etiam in natura.
30 Ancilla domini iussit vt sequeretur, et hec audiuit secuta iubentem.
Contigit enim agros suos multiplici auium genere et fructus eorum
absumi, et sic labores hominum denudari. Inter ceteras vero auesj
que gante vocantur plurimum agris nocere presumebant. Virgo
autem Christi aues iussit congregari, et in nomine domini in domo
35 quadam includi. Et ecce aues, que volare poterant per naturam,
iussu virginis manus hominum quasi domestice sequuntur. Sub
illius vero noctis custodia, noue carnis gaudentes edulio, tres sibi
ministri parare non metuebant. Mane vero pietatis commota visceri-
bus famula Christi ad locum vbi incluse erant processit, et omnibus
40 euolandi libertatem exhibuit. Que statim a carcere egresse, in-
auditum planctum circa domum volitantes ediderunt, alas reuerbe-
rant, questus ingeminant, et neglecto recessu pro modo querentium
musitant®, ac si aliquid amisissent. Miratur dei famula queri-
^ E. queritur. * E. abcessit. ^ T. E. aqua descendere. * T. extra.
* E. inusitant.
De ^ancta aHan^toiiia. 299
moniam, miratur et moram. Causam a ministris inquirit, et omnes
vnanimiter se excusant : lussu tandem virginis sancte, factum confi-
tentur licet inuiti. lubet igitur ossa coUigi, et in eius presentiam
collecta deferri. AUatis itaque ossibus, cum preces deuotas ad
dominum fudisset, quot volucrum ossa collegerant, tot repente vola- 5
tilia prodierunt, vt numerus deficientium in nullo sentiret detri-
mentum. Auibus in hunc modum reparatis, hoc illis adiunxit
interdictum, ne territorio suo insiderent inetemum. Et factum est
ita. Hec enim virgo sancta suis meritis mulierem cecitate per-
cussam illuminauit, demoniacum sensui reddidit, et multos alios a 10
diuersis morbis salute recepta letari fecit. Erant enim quatuor
fratres, rebus mundi abundantes, qui decimas in contemptu ducebant
nec eas dare volebant. Elapsis in tali errore annis multis, dixerunt
tres fratres ad quartum : * Frater, si dudum deo iniuriantes oberra-
uimus, resipiscere tempus est, vt quod maligna deliquit presumptio, 15
defleat penitentia, corrigat satisfactio. Accedamus ad corpus sancte
Eanswide, et frugum nostrarum decimas deo et sancte virgini
offeramus.' Et cum ille non acquiesceret, ecce inimicus in eum
ingressus, eum insanire et huc illucque discurrere et discerpere
seipsum fecit. Qui a fratribus vinculis astrictus ante altare sancte 20
virginis adducitur, et sanitate recepta decimas deo et sancte virgini
deinceps subtrahere non presumpsit. Vir quidam continuis pressus
doloribus carnis et tabescens, nulla tamen in carne vel carnis super-
ficie^ lesionis vestigia apparebant. Huic astitit mulier speciosa
nimis, dicens : * Vir bone, cur animam tuam tantis doloribus affligis ? 25
cur doloribus dolores accumulas ? Perge apud Folkstan ad ecclesiam
virginis Eanswide, cuius precibus noueris te pristine saluti restitu-
endum.' Quo facto, virgo quedam venerabilis sibi apparens, primo
doloris loca lauit, post lintheo tersit, et carnem prorsus a dolore
purgauit. 30
ir NarraUo"^.
Circa annum domini sexcentesimum septuagesimum octauum,
conserto ' graui prelio inter reges Merciorum et Northanhumbrorum
Ethelredum et Egfridum *, miles quidam nomine Ymma, inter cada-
uera occisorum similis mortuo iacens, recepto spiritu reuixit, et
vulnera vt potuit alligauit. Inuentus autem ab inimicis et captus, ad 35
quendam comitem regis Ethelredi adducitur, et interrogatus quis
esset, rusticum et pauperem se esse fatetur. Quotiens enim vinculis
ferreis ligatus erat, totiens vincula soluta reperta erant. Habebat
enim germanum fratrem cui nomen erat Tunna, abbatem cenobii in
ciuitate que hactenus ab eius nomine Tunnacester' vocabatur, qui 40
eum mortuum credens, missas pro ipso crebro celebrabat. Quarum
* E. superfisie. " Ex Beda IV. aa. ' E. consorto. * T. egfrigum.
* E. tumacester.
300 jisotia JLegentia anglie»
celebratione factum est vt nuUus eum vincire ' posset quin continuo
solueretur. Interrogatus a comite quare ligari non posset, ait :
' Habeo, inquit, fratrem in prouincia mea, et scio quia ille me inter-
fectum putans, pro me missas crebras facit, et si nunc in alia vita
5 essem, ibi anima mea per intercessiones eius a penis solueretur.'
Requisitus a comite intentius vnde esset, promisit se nichil ei mali
facturum, si simpliciter sibi quis fuisset proderet. Quod dum ille
faceret, militem se regis fuisse manifestans, respondit: *Et ego,
inquit comes, per singula tua responsa cognoueram quia rusticus
10 non eras, et nunc dignus es morte, quia omnes fratres et cognati mei
in illa sunt pugna occisi, nec te tamen occidam, ne fidem mei pro-
missi preuaricem.' Vendidit ergo eum Londoniis cuidam Freso ;
sed nec ab illo, nec ^ cum illuc duceretur, vllatenus ligari potuit, cum
alia atque alia vinculorum genera hostes imponerent : Tertia vero
15 hora, quando misse fieri solebant, vincula eius soluta erant. Precium
demum redemptionis sue persoluens ad fratrem rediit, et cuncta que
sibi euenerant narrauit. Multi enim hoc audientes, accensi sunt in
fide ac deuotione pietatis ad orandum, vel ad elemosinas faciendas,
vel ad ofFerendas deo victimas sacre oblationis, pro suorum ereptione
ao qui de hoc seculo migrauerant '.
^ De sancto Eata episcopo et confessore*.
ANno ab incarnatione domini sexcentesimo tricesimotertio, inter-
fecto rege* Edwino, rege Northanhumbrorum nobilissimo,
suscepit pro illo regnum Berniciorum filius Ethelfridi nomine
Eansfridus*. Siquidem tempore toto quo regnauit Edwinus, filii
25 prefati regis Ethelfridi qui ante illum regnauerat, cum magna no-
bilium iuuentute apud Scotos siue Pictos exulabant, vbi in fide
instructi, baptizati sunt. Mortuo enim rege Edwino, regressus ab
exilio Eansfridus* et Berniciorum adepto regno'', ad idolatriam,
relicta quam susceperat fide, se conuertit. Vnde iusto dei iudicio a
30 Cedwalla rege Britonum in breui peremptus ^ est. Quo mortuo,
successit Oswaldus frater eius, qui regnum Deirorum et Berniciorum
suo dominio subiugauit. Qui statim Aidanum, venerabilem epi-
' T. vincere. " al. om.
' Collect in T. :
Virginale collegium, ecclesia fidelium, conuocetur in gaudium, alleluia ; Con-
sonet plebs angelica : flos Eanswida adquisiuit agnum sponsum, cum quo uiuit
alleluia: Aue nostrum, aue pium, dulce dignum solatium, pro seruis tuis ora
dominum alleluia. V. Diffusa est.
Deus qui beatam uirginem Eanswidam ecclesie tue honorabilem exhibuisti, et
preciosam supernis ciuibus reddidisti ; ipsius meritis et precibus sic nos facias tibi
in hac uita placere, ut in futura partem mereamur habere, per. (Cf. Boll. p. 685.)
* Ed. in Act. SS. Boll. Oct. XI. p. 927 (from a MS. Rub. Vallis). Abridged
from the Vita ed. Surtees Soc, Biogr. Misc. p. 121. " om. in Vit. * T.
Vit. Eanfridus. ' Boll. adeptus regnum. * Boll, interemptus.
De ^ancto (ZEata. 301
scopum, ad conuertendum populum sibi subiectum acciuit, sedem
episcopalem in lindisfarnensi insula eidem statuit, et ecclesias ac
monasteria per, loca edificare curauit. Idem vero sanctus antistes
Aidanus duodecim pueros de natione Anglorum in Christo erudi-
endos suscepit. Ex quibus extitit Eata, puer bone indolis ac man- 5
sueti animi valde. Doctoris enim sui monitis et ' exemplis sedulus
auditor, menteque totus inherens, omni '^ morum honestate conspicuus
enituit. Acceptus itaque deo et hominibus, et monachus factus,
monasticam vitam in vigiliis, ieiuniis et ceteris actibus bonis die et
nocte exequi operam dedit. Erat namque vir patientie virtute pre- 10
cipuus, castitate nitidus, aifabilis et iocundus omnibus, et, vt venera-
bilis Beda ' de eo testatur, pre omnibus hominibus mansuetudinis et
simplicitatis gratia decoratus. EfTectus tandem abbas mailrosensis,
id est Meuros, multo maioris humilitatis et charitatis exempla quam
antea suis fratribus exhibens, non quasi magistrum, sed [vt] pium 15
patrem omnes confratres sui eum diligebant. Potentibus et diuitibus
huius seculi in tantum veneratus *, vt ipsi etiam reges illum vt patrem
colerent, terras et possessiones ad construenda monasteria deuotis
animis largirentur. Pius autem pater ecclesias et monasteria dili-
genti studio oportunis locis construxit, discipulos, sancte conuersa- 20
tionis studiis operam dantes, in ipsis aggregare curauit. Inter quos
Boisilus, mailrosensis cenobii prepositus, et Cuthbertus postea lindis-
farnensis episcopus, viri vtique mire sanctitatis nitore lucentes et
spiritu prophetico mirifice pollentes erant. Post conflictum vero,
in monasterio Hilde abbatisse de obseruatione pasche habitum, Col- 35,
mannus episcopus, genere Scotus, impetrauit a rege Oswi vt abbas
venerabilis Eata lindisfarnensi ecclesie abbatis iure preesset. Multum
namque sanctum Eatam Scoti diligebant, eo quod vnus de duodecim
pueris Aidani episcopi esset. Suscipiens Eata curam lindisfamensis
ecclesie, beatum Cuthbertum, quem prepositum mailrosensem post 30
obitum Boisili fecerat, adducens secum in cenobio lindisfarnensi
prepositum ordinauit. Orta tandem inter regem Egfridum et sanctum
Wilfridum episcopum dissentione, illo ab episcopatu expulso ', Bosa
in regno Deirorum apud Eboracum, et Eata abbas in prouincia
Berniciorum apud hagustaldensem — id est Extoldesham, vbi modo 35
sunt canonici regulares,— seu apud lindisfarnensem ecclesiam, id
est Hely eland *, episcopi substituti sunt. Consecrati sunt Eboraco
a Theodoro, archiepiscopo dorobernensi. Post tres annos eiectionis
sancti Wilfridi Trunwinus ordinatur episcopus in prouincia Pictorum,
Anglorum imperio tunc subiecta, et Tunbertus ad hagustaldensem 40
ecclesiam, remanente Eata ad lindisfarnensem. Sed post trien-
nium, pro culpa cuiusdam inobedientie, depositus est Tunbertus,
et loco eius sanctus Cuthbertus est electus. Sed quoniam plus
' om. in T. ' E. omnium. ' H. E. III. 37. * BoU. venerabilis.
Vit. adds exstitit. * Boll. pulso. • Boll. holy land.
302 Bot)a Legentia angWe,
lindisfarnensem quam haugustaldensem dilexit ecclesiam, Eata ad
hagustaldensem, in qua primo ordinatus fuerat, regresso, Cuthbertus
lindisfarnensi ecclesie preficitur et episcopus consecratur. Eata cum
magno vniuersorum gaudio suscipitur, exultantibus omnibus et deo
5 gratias agentibus, quod pastorem suum dilectissimum, quem tristes
perdiderant, dei prouidente gratia iterum recipere meruissent. Creber
erat in orationibus, oportunus et importunus in exhortationibus, ele-
mosinarum operibus intentus, disciplinis ecclesiasticis deditus, et
quecunque per spiritum sanctum agenda cognouit, sedulus ac de-
10 uotus administrare curauit. Cumque pius dominus [pios] ^ labores eius
eterna mercede remunerare decreuisset, tactus est morbo interane-
orum acerrimo, quem medici dissinteriam vocant. Quo per dies
ingrauescente, velut aurum per ignem examinatus, decocta omni
peccatorum rubigine, diem clausit extremum, et regni celestis
15 ianuam perpetuo victurus intrauit. Sepultus est autem iuxta sacra-
rium ecclesie prefate hagustaldensis ad plagam meridianam, et parua
capella lapidea supra tumulum eius constructa est. De quo loco
incertum habetur a quo translatus sit ac intra ecclesiam in scrinio
condigno honore collocatus. Verisimile attamen videtur, illum
20 translatum fuisse ab Alfredo presbitero dunelmensis ecclesie, qui
venerabiles eius successores Accam et Alkmundum de terra leuauit
ac intra ecclesiam in feretris honorifice coUocauit. Anno domini
millesimo centesimo tertiodecimo, cum Thomas eboracensis archi-
episcopus ad hagustaldensem ecclesiam venisset et reliquias sancti
25 Eate ad sedem suam secum transferre, canonicorum eboracensis
ecclesie ductus consilio, meditaretur ; eiusdem ecclesie fratres tristes
efFecti, sanctum Eatam intentis precibus exorabant ne locum quem
viuens excoluit et dilexit suaque sepultura honorauit, sua presentia
viduaret ac desereret. Eadem nocte, qua in crastino* sanctas reli-
30 quias asportare decreuisset ', intempeste noctis silentio, archiepiscopo
sompno depresso apparuit quidam veneranda specie habituque ponti-
ficali, virgam pastoralem in manu gerens, et in eum terribiliter
aspiciens sic ait: 'Quid est quod facere disponis? Venisti me de
loco quietis mee ad alienam ecclesiam transferre : quod tibi a domino
35 iussum non est. Dico tibi quia penas presumptionis tue lues.' Et
eleuans baculum quem manu gerebat, percussit eum bis in humero ;
et vehementer comminans disparuit. Expergefactus * archiepiscopus,
et pre nimio timore exclamans, omnes clericos, suis clamoribus
turbatos*, excitauit, rem gestam retulit, et fratres illius ecclesie pro
40 sua presumptione deum exorare suppliciter implorauit. Asseruit
enim voto se obligans, quod illam ecclesiam nuUo suorum patronorum
amplius spoliare presumeret. Sicque per tres dies infirmitate de-
pressus, demum conualuit, et infecto negotio ad suam ecclesiam rediit.
^ so Vit. * Vit. qua transacta. ' BoU. decreuerat. * E. Exparge-
factus. " Vit. turbatis.
Oe ^ancta (ZBlJfia. 303
ir De SANCTA EbBA VIRGINE ET ABBATISSA^
SAncta virgo Ebba ex regali progenie orta, soror regis Os\vi
Northanhumbrorum, et Egfridi regis amita extitit. Quorum
•temporibus velut mater regni et decus tante nobilitatis enituit.
Tradunt enim historie, Ethelfridum, filium Ethelrici, filii Yde regis
Berniciorum, ex Acca filia Elle regis Deirorum septem suscitasse 5
filios et vnam filiam, scilicet sanctam Ebbam abbatissam. Alii vero
et verius, sicut superius in vita sancti Oswaldi habetur, asserunt
Eansfridum * et Oswaldum ex Acca regina progenitos, Oswi vero et
ceteros ex concubinis fore procreatos. In diebus illis summa no-
bilium ingenuitas habebatur in qua Christi seruitus probaretur ; nec lo
aliquam celsitudinis gloriam se credebant attigisse, quos humilitatem
dominice crucis non constitit induisse. Vtraque tunc domini familia,
virorum scilicet sacre multitudinis conuentus, et innumerabilis vir-
ginum chorus, sparsim per Angliam militabant, et in vno loco sub
vnius patris siue matris regimine, diuersis diuisi monasteriis de- 15
gentes, contra potestates tenebrarum gladio spiritus accincti prelia
castitatis exercebant. Horum beata virgo Ebba indefessis gressibus
sequens vestigia, regnum mundi et omnem ornatum seculi cum flore
iuuentutis contempsit, propter amorem filii dei quem mundo corde
dilexit, et a sancto Finano, Ilndisfamensi episcopo, sancte conuersa- 30
tionis velamen accepit. Dominicam seruitutem nobilitati pretulit,
spiritualem paupertatem diuiciis, honoribus spontaneam abiectionem.
Claris siquidem orta ' natalibus, mundum fide, et formam * moribus, et
sexum Anrtutibus vicit. Petebatur autem a quodam Scotorum tiranno,
rege Eadano, in vxorem. Quo demum ob sui contemptum raptum 35
meditante, et amore simul et violentia eam persequente, traditur ad
montem Coludi, id est Coldingham, confugisse ; et ad preces eius a
meridie in altum mare se erigens, subiecte vallis alueum transcurrens,
hosti triduo continuis fluctibus obstitisse, et cooperante domino muni-
tionis presidium virgini prestitisse. Habet enim mons ille fontes 30
duos ad sue solitudinis et heremitice conuersationis solatium : Vnus
enim, ad radices eius, latice perpetuo madet, alter in cacumine eius
ad calores estiuos quandoque arescit. Horum haustu salubri, meritis
sancte Ebbe, multi debiles et infirmi pristinam sanitatem consecuti
sunt : Ex his enim beata virgo Ebba et sue congregationis ciues 35
potare consueuerunt. In huius vastitate deserti vtrum spiritu
sancto preuenta religionis cultum prima instituerit, an ab anteces-
sorum studiis institutum inuenerit, incertum est. Nichil autem
verius quam quod ibi sobrie, iuste et pie conuersata sit, et beatum
celo spiritum, relicta terre corporis sancti' gleba, intulerit. Aliud 40
■ • Ed. in A. SS. Aug. V. 196. Abr. from the Vita by Reginald in MS. Fairfax 6 ;
cf. Brev. Aberd. ' T. eanfridum. ' T. exorta. * BA. forma et.
' E. sancti corpons.
304 ji3ot)a legentia anglie»
autem monasterium feminarum ex dono fratris sui Oswi iuxta ripam
Dorwentionis fluminis construxit, eique ex nomine suo Ebbecestre,
id est ' Castrum Ebbe ' vocabulum dedit. Quod quale quantumque in
se olim fuerit dum staret, ex ruinis suis manifeste nunc docet.
5 Mutato namque, vt assolet, statu temporum, interfectis habitatoribus
suis a nephandis principibus Ynguar et Hubba, subuersum est, et in
plurimam nemorum vastitatem et animalium pascua, sicut hodie
videtur, commutatum. In Coludi enim monasterio virorum et
virginum congregationi prefuit, et contigua vtrique habebant ibidem
10 habitacula ; qui diuino conducti federe, cum summa anime et spiritus
iocunditate sub ea gaudebant viuere, que se, admirabili discretionis
gratia, et puellis matrem exhortationis instantia, et viris patrem animi
constantia exhibuit. Huius enim sancte Ebbe virgo illa nobilis
Etheldreda olim ^ discipula, nunc Heliensium gloria, tante magistre
15 rudimentis se subdidit. Beatus quoque pater Cuthbertus, licet
consortia mulierum velut pestem quandam ab infantia vitauerit, ad
huius colloquia venire et ad habitantium informationem aliquot dies
manere consueuit. Tandem vero, instigante totius mali incentore,
habitacula que ad orationum, lectionum et alia spiritualis vite exer-
20 citia fuerant facta, in commessationum *, confabulationum, et aliarum
illecebrarum mutata sunt cubilia. Virginum species viros allexit, et
inquieta virorum cupido virgines attraxit, et quasi stelle de celo
cadentes in ceno voluptatum inuoluti sunt. Hec autem offensionum
dei Ebbam sanctam quasi omnino latebat iniuria. Anno autem ab
25 incarnatione domini sexcentesimo octuagesimo monasterium vir-
ginum quod Coludi Vrbem cognominant, id est Coldingham, per
culpam incurie flammis absumptum est. Quod tamen a malitia
inhabitantium in eo, et precipue illorum qui maiores esse videbantur,
contigisse, omnes qui nouere facillime potuerunt aduertere. Non
30 defuit tamen puniendis admonitio diuine pietatis, qua correcti per
ieiunia et fletus et preces iram a se instar Niniuitarum iusti iudicis
auertissent. Erat enim in eodem monasterio vir eximie sanctitatis
nomine Adamnanus, genere Scotus, qui in adolescentia sceleris
aliquid commiserat, quod, si sibi reconciliatio sacerdotis, et penitentie
36 non subueniret remedium, eternis cruciatibus grauius a deo nouit
puniendum. Quendam ergo magne religionis presbiterum consuluit,
et scelus suum cum gemitu ostendens, dixit : ' Adolescentior, in-
quiens, sum, vegetus corpore : quicquid michi imposueris, libenter
feram, dummodo in die domini saluus fiam : si totam noctem stando
40 precibus continuare, si integram septimanam abstinendo iubeas per-
transire.' Cui ille : ' Multum est, sed biduanum aut triduanum satis
est obseruare ieiunium. Hoc facito donec redeam ; et quid deinceps
agere debeas tunc plenius ostendam.* Abiit igitur sacerdos in Hi-
* T. E. oHm fuit. ' E. commcssationem.
De ^ancta (ZHfttia. 305
berniam vnde originem duxit : et eodem anno humanis rebus excessit.
Quo comperto, Adamnanus, quoad uixit, die dominica et quinta feria
solum cibum sumpsit ; hoc insuper ex propria voluntate adiiciens,
quod noctes integras obsecrationibus domino cum multa deuotione
sepe vigilando transegit. Et quod causa diuini timoris semel ob 5
reatum ceperat, iam diuini amoris causa delectatus in posterum
semper agebat; et quod ex necessitate emendande prauitatis eue-
nerat, in voluntarie consuetudinis vsum conuertebat\ Hic tandem
monasterii edificia sublimiter erecta considerans, in lachrymas re-
solutus, tristiciam cordis vultu indice demonstrabat. Quod intuens lo
comes, quare fleret inquisiuit. Et ille : ' Cuncta, inquit, hec que
cernis edificia, in proximo est vt ignis absumens in cinerem con-
uertat.' Quod cum frater ille sancte Ebbe retulisset, aduocato Adam-
nano ^, vnde hec nosset inquirebat. Qui ait : ' Nuper nocturnis vigiliis
et psalmis occupatus, astitit michi quidam vultus incogniti, pre- «5
cipiens ne timerem, et quasi familiari me voce alloquens dixit :
" Bene facis, inquit, qui tempore nocturne quietis non sompno in-
dulgere, sed vigiliis et orationibus maluisti insistere." Et ego :
" Noui, inquam, multum michi esse necessarium vigiliis salutaribus
insistere et pro meis erratibus sedulo dominum deprecari." " Verum, ao
inquit ille, dicis, quia tibi et multis opus est peccata sua bonis
operibus redimere, et cum cessatum est a laboribus rerum tempora-
lium, tunc pro appetitu eternorum liberius laborare. Hoc tamen
paucissimi facere curant. Siquidem modo totum hoc monasterium
ex ordine perlustrans, singulorum casas ac lectos inspexi : et nemi- 23
nem ex omnibus, preter te, erga sanitatem anime sue occupatum
repperi, sed omnes prorsus viri et femine aut sompno torpent
inerti, aut ad peccata vigilant. Nam et domuncule que ad orandum
vel legendum facte erant, nunc in commessationum, potationum,
fabulationum et ceterarum sunt illecebrarum cubilia conuerse. Vnde 30
habitatoribus loci huius, et loco, grauis de celo vindicta flammis
seuientibus preparata est." ' Cui abbatissa ait : * Et quare non citius
hoc michi reuelare voluisti ? ' Et ille : ' Timui propter reuerentiam
tuam, ne forte nimium turbareris; et tamen hanc consolationem
habes quod in diebus tuis hec plaga a deo superuenire permissa non 33
est.' Qua diuulgata visione, aliquantulum loci incole paucis diebus
timere, et seipsos intermissis facinoribus castigare ceperunt. Ecce
enim propter vnius meritum vniuersitatis protelatur exicium. Ma-
gnum nimirum illius sancte matris fuit coram deo meritum, ad cuius
consolationem de loci sui desolatione per' seruum suum dominus 40
dignatus est edocere ! Translata demum ad celos virgine sancta, ad
pristinas sordes reuersos prefate vltionis clades inuoluit. Hec
ideo in hoc loco inserere decreui, vt lectorem operum domini ad-
* E. couertebat. " E. adamnato. ' om. per.
X
3o6 ii3otja leffenna ang:lie»
monerem, quam terribilis est in consiliis super filios hominum : ne
forte nos tempore aliquo carnis illecebris seruientes, minusque dei
iudicium formidantes, repentina eius ira corripiat, etvel temporalibus
dampnis iuste seuiens affligat, vel ad perpetuam perditionem dis-
5 trictius examinans tollat. Conuersus est exinde in lieremi soli-
tudinem locus ille, et qui remanserant corde soluti, per loca diuersa
sunt metu compellente dispersi. Et quod eis contigit ad ruinam,
multis ad castigationem profuit et medelam. Liquet itaque quam
vitanda sit bonarum etiam cohabitatio mulierum. Perpendite quanta
jo seruis dei prelia malignus spiritus earum famiharitate intulerit, quot
vrbes incenderit, quot monasteria subuerterit, quot demum corda
sublimia et ad celum per contemplationem erecta, earum solo con-
spectu ad iniquitatis profundum inclinauerit. Beatus itaque Cuth-
bertus, in insula farnensi tunc degens, intellecta confusione in domo
15 domini per feminas facta, creditur, etsi non legitur, celebre condi-
disse decretum lege perpetua seruis suis obseruandum, quo non
solum eis, sui corporis presentia, consortia feminarum inhibuit,verum
etiam introitus earum et accessus et aspectus abscidit. Sancta
tandem virgo Ebba, virtutibus et operibus bonis plena, ante memora-
20 tum patrem sanctum Cuthbertum quatuor annis migrauit ad dominum,
octauo kal. septembris, anno domini sexcentesimo octuagesimotertio ;
et in monasterio suo cum magno honore corpus eius terre commen-
datur. In Vrbe enim Coludi a pastoribus post multa temporum
curricula sepulchrum eius repertum est. Quod cum tangentes
25 aperire temptarent, repentina cecitate percussi et insanis motibus
diutius agitati sunt. Loci igitur incole illud in ecclesiam sancte
Marie tulerunt, et ad meridianam altaris partem reuerenter deposu-
erunt. Erat autem sepulchrum illud ligneum; quo a parte pedum
per quendam fratrem confracto, immissa manu lintheum et ossa
30 tangens, subito membrorum dolore correptus, infra paucos dies ad
extrema deducitur. Quo fratres agnito, lapide illud vndique con-
cluserunt, ne in futurum similia presumens indignationem sancte
virginis et iram subire contingeret. Apparuit autem beata virgo
cuidam fratri, precipiens vt sine timore ossa sua de tumulo leuarent
36 et in loco nouiter constructo cum omni honore transferrent. Con-
fracto itaque sepulchro, ossa maxima ex parte in cineres redacta
colligentes, in loco quo virgo sancta precepit honorifice collocarunt.
Quedam iuuencula fantastica demonum vexatione vnius oculi visum,
auris vnius auditum, lingue penitus quindecim diebus perdidit offi-
40 cium. Hec in oratorio sancte virginis pre tedio dormiens, columbam
niueam super altare descendere et stare vidit. Euigilans autem,
perfecte sanatam se sensit. Cum quedam mulier cecitate percussa
ad oratorium virginis adducta fuisset, apparuit ei in sompnis virgo
quedam albis vestibus induta, dicens : ' Graues ex cecitate molestias
45 vsque nunc perpessa es ; sed ad fontem meum descendens, lauari ne
De ^ancta OEtitia, 307
differas, vt saneris.' Quo facto, sanata cum gaudio recessit. Osse
cuiusdam auce in guttur iuuenis infixo, et coUo in tumorem verso,
cum lotus de fonte virginis in oratorio preces fudisset, subito sanus
eifectus, quo os illud deuenisset penitus ignorabat. Cuidam con-
tracto virgo sancta apparens in sompnis membra debilia manibus 5
suis tam fortiter attrectauit ac si membrum aliquod auelleret. Vnde
pro nimio dolore clamans et euigilans, sanatum se inuenit. Quan-
dam ^ mulierem mutam et colli inflatione vexatam, virgo sancta ap-
parens digitos suos immisit in os eius et tangens linguam eius,
sanauit. Alteri surdo et muto auditum et loquelam reddidit, mulie- lo
rem a demone vexatam liberauit, et alteram cecitate percussam lumen
celi videre fecit. Venerunt ad fontem Coludi mulieres quedam,
[que] sicut e diuerso loco, sic erant et merito. Aliis quidem aquam in
fonte non reperientibus, cetere vasa sua implere meruerunt. Et cum
relique non credentes cum indignatione aquam ostendi peterent, 15
inclinatis vasis vacua inuenta sunt. £t cum domi venissent, omnia
vasa sua aqua repleta viderunt. Cuidam muto loquelam, et mulieri
cece lumen oculorum dedit ; idropicam in specie columbe apparens
et crebro alarum verbere ventrem perlustrans sanauit; alteram
idropicam valitudini restituit ; claudum erexit, et tres cecos illumi- 30
nauit. Puella muta et contracta ad beatam Margaretam reginam
delata, gressum recepit. Cui beata regina apparens precepit vt ad
sanctam Ebbam pergens loquelam reciperet. Quo cum venisset,
beata Ebba sibi apparens, blanda manu oculos eius et faciem palpans,
atque per labia trahens, ait : * Surge, quia loquelam recepisti.* Et 25
sanata surgens benedixit deum. luuenis quidam multis annis
mutus et mirabiliter inflatus, ad tumbam sancte Margarete regine de
ventris inflatione medelam recepit, et ad oratorium sancte Ebbe
venienti, beata virgo nimis speciosa ei apparens, digitum suum in os
eius posuit et discessit. Euigilans ille cum sanatum se vidisset, 30
apparuit ei iterum sancta Ebba, precipiens vt beatum Thomam
martyrem peregrinando "^ festinus adiret. Est autem mons Coludi,
siue monasterium Coludi antiquitus famosum, locus quidam in Scotia,
a Berewico versus boriam sex miliaribus distans, supra mare situs ;
ab incolis temporibus nostris Coldingham vocatur, et a monachis 35
dunelmensis ecclesie inhabitatur.
[MS. Tib. adds»:
Anno domini octingentesimo septuagesimo applicuerunt in Scotia
innumeri Dani, (quorum) duces fuerunt Hynguar et Hubba, dire
(peruersi)tatis homines et fortitudinis inaudite; (qui) totius fines
Anglie in exterminium a(ddu)cere conantes, pueros et senes q(uosque) 40
' T. E. Quendam. * E. perigrinando. * The foUowing passage is written
by another hand on the space left vacant by the former scribe. It is from Math.
Westm. an. 870.
X 2
3o8 ji^otja legeniia angKe»
sibi obuios iugulabant, matronas(que) sanctimoniales seu virgines
ludibrio (tra)dendas mandabant. Cumque per omnes regnorum fines
tanta tirannorum imman(itas disseminata) fuisset, Ebba sancta Coling-
ham(ensis cenobii) abbatissa, metuens ne (et ipsa, c)ui soUicitudo
6 regiminis et cura pa(stora)lis commissa fuerat, cum sibi subiectis
(virginibus) ludibrio traderetur paganorum, (ut pudicitiam) amitteret
virginalem ; con(uocatis) sororibus in capitulum uniuersis, in (hanc
uocem) prorupit dicens : ' Aduenerunt (nuper), inquit, ad partes
nostras pagani ne(quissi)mi et totius humanitatis ignari, (qui) loca
lo regionis huius singula perlustrantes, nec sexui muliebri nec paruu-
lorum quidem parcunt etati. Ecclesias et ecclesiasticas personas
destruunt, feminas sanctimoniales prostituunt, et obuia sibi queque
conterendo consumunt. Itaque si consiliis meis adquiescere decre-
ueritis, spem certam de clementia diuina concipio quod et barbarorum
16 rabiem effugere ualebimus, et perpetue uirginitatis pudiciciam custo-
dire.' Cui cum uniuersa virginum congregatio certis promissionibus
spopondissent se maternis uelle in omnibus obtemperare ^ preceptis ;
illa admirande animositatis abbatissa palam cunctis sororibus exem-
plum castitatis prebens, non solum (sanctimoni)alibus illis proficuum,
20 uerum et omnibus (succedenti)bus virginibus eternaliter amplec-
(tendum), arrepta nouacula nasum proprium (cum labro) superiori
ad dentes usque preci(dens), horrendum de se spectaculum astanti-
bus (preb)uit vniuersis. Quod cum tota (congre)gatio uidens admira-
retur, (simili de se) opere a singulis perpetrato ma(terna) sunt
25 uestigia insecute. Et cum (mane) crastinum illuxisset, superuene-
runt (tiran)ni nequissimi, ut feminas sanctas (et deo) deuotas ludibrio
traderent, (simul) et ipsum monasterium spoliatum ignibus concre-
marent. Set conspicientes abbatissam illam et sorores singulas tam
enormiter mutilatas et in suo sanguine a planta pedis usque ad
30 uerticem tabefactas, cum festinatione recesserunt de loco ; sed
preceperunt suis satellitibus nefandis ut (iniecto) igne monasterium
cum omnibus officinis et ipsis sanctimonialibus concremarent. Sic-
que executione completa a ministris iniquitatis, sancta abbatissa et
omnes cum illa virgines sanctissime ad martirii gloriam peruenerunt.
(After that, space of about a quarter of a column is left open in T.)]
H De sancta Edburga virgine et abbatissa^
35 "pOst sancte Mildrede consummationem virgo nobilis Edburga
-L orbatam niatre familiam causa regiminis subintrauit, ne forte
lupi rapaces gregem dominicum crudeliter inuadentes rabidis
dentibus dilacerarent. Fuit enim beata virgo Edburga beate Mil-
drede proauia, filia quidem Ethelberti -^, regis primi qui Christi
^ T. contemperare. ^ Cf. Dict. of Chr. Biogr. v. Bugga. ' John of Tyne-
mouth here confounds St. Edburg with St. Ethelburge, daughter of Elhelbert of
Kent. Edburg's father was King Centwin of Wessex, cf. Dlct. of Nat. Biogr.
De ^ancta oBtiliurga» 309
fidem suscipere meruit, ex Berta regina progenita. Ex hac enim
religiosorum parentum prosapia virgo sancta Edburga originem
duxit. Nomen enim Edburge ex corrupto et integro compositum,
'beata ciuitas' interpretatur. Beata quippe ciuitas est, in qua sibi
dominus sedem habitationis preparans, armis sue potentie ab inimi- 5
corum impugnationibus defendit. Hec enim virgo sancta post sacri
baptismatis susceptionem die nocteque laudes deo referebat, feruenti
animo iugiter flagitando quatinus in superna ciuitate celestis Hieru-
salem conscribi, et ad thronum sponsi sui Christi spiritualium pre-
mioruni . . . circumamicta conduci mereretur. In ecclesia enim cui 10
neptis sua beata Mildreda prefuit, in omni sanctitate deo seruire
studuit, et sibi in regimine successit. Solerti studio meditari cepit
corpus sancte Mildrede virginis ad locum transferre paratum: et
patefacto tumulo, integrum virginis corpus et incontaminatum, quasi
ipsa die fuisset sepultum, repperit. Tanta autem redolebat odoris 15
suauitas, ac si omnium illic odoramentorum aromata succensa habe-
rentur. Virgo autem Edburga quasi in mundi fluctibus nauigans,
sed tamen viriliter agens, cor suum diuinis studiis confortans, sacris
eloquiis animum oblectans, orationibus animam decorans, elemosinis
corpus purgans, angelos sibi in adiutorium inuitans, de virtute in ao
virtutem proficiebat. lamque mundi huius delitias vigili mente
caducas conspiciens, cuncta huius eui gaudia vt lutum platearum
contempsit. Aurum enim et argentum, nisi forte ad ecclesiastica
ornamenta vel cetera diuina officia redegisset, sicut stercus reputa-
bat, et, que a solo deo est gloriam toto corde quesiuit. Magis enim 25
solui et esse cum Christo desiderans, sententiam apostoli ' quamdiu
in corpore sumus, peregrinamur a domino ' iugiter in corde reuoluit.
Post multorum itaque annorum curricula, post varia et innumera
hostis antiqui deuicta temptamenta, inuenta est sine macula : quoniam
* post aurum non abiit, nec in thesauris pecunie sperauit.' lustus 30
itaque remunerator dominus inuenit famulam suam dignis operibus
inherentem et vocauit eam ad superna polorum gaudia, dicens :
' Veni, electa mea, et ponam in te thronum meum : quoniam rex
iusticie concupiuit speciem tuam. Oleum tui laboris in lampade
reconde, vt cum bonorum operum luce venienti saluatori possis 35
occurrere.' Mox enim fine felici beatam virginem mors preuenit
temporalis, qua carnem hactenus anime sue cohabitatricem idus
deposuit decembris spiritumque deo commendauit. luuenis
quidam a natiuitate mutus ad tumbam sancte virginis veniens, re-
cepta loquela eloquens postea efficitur et facundus. Sacerdos 40
quidam monasterii sancte Edburge, propter seculi presentis sub-
limitatem locum vel reliquias eiusdem sacre virginis neglexit. Qui *
cum in visione per virginem sanctam reprehensiones crebras
audisset, et in sua pertinacia perdurasset ; nocte quadam appa-
» E. Que.
3IO iBotja Hegeinia ang^lie,
ruerunt cuidam fideli duo nigerrimi viri, eundem sacerdotem ante
ecclesie ostium strictis vinculis religatum tenentes, et oculos illius
vnguibus eruentes, multisque eum cruciatibus torquentes, quousque
virgo sancta a loco quietionis surgens, ipsum de manibus impiorum
6 erueret, dicens : ' Dimittite, miseri, ministrum meum.' Ex ea enim
die idem sacerdos oculorum lumine priuatus, vsque ad diem obitus
sui digne deo et virgini sancte seruiebat. Archiepiscopus quidam
dorobernensis cum plures superuacuas et inutiles terrarum cartulas
comburi iussisset, carta territorium sancte Edburge describens igni
ro cum ceteris forte iniecta, ceteris vsque ad fauillas redactis comburi
non potuit. Matrona diris cruciata languoribus, tumbam sancte
Edburge adiens vigiliis et orationibus insistebat. Et ecce in nocte
pasche vidit in sompno agnum dei de superis descendentem, niue
candidiorem, omni venustate pulchriorem, super pectus eius leniter
15 consistere et se visitare. Mane autem facto cum 'gloria in excelsis
deo' caneretur, mulier eadem perfecte sanatam se sentiens, gratias
deo reddidit. Cum sacerdos quidam a facie Danorum ad sepul-
chrum sancte virginis confugisset, barbarica austeritate eum ra-
pientes diuersis tormentis affligebant. Nec mora, diuina protinus
20 subsecuta est vindicta : et ventris intollerabili resolutione vel
sanguinis eflfusione momento paruo multi interibant, quousque
prompta mente sacerdotem abire compellerent. Cum furti
quidam argutus ablata restituere moneretur, temerario ore talia^
proferre non metuit : ' Non me, inquit, dominus, secretorum in-
25 spector, neque virgo beata Edburga, cuius nunc locum aspicio,
ex hoc vnquam loco viuum transire permittat, si furti crimen michi
imputatum commisi.' Et ecce protinus intestinorum viscera per
anum effudit, et, vt voce petiuit, viuus a loco non surrexit. Mulier
quedam annis multis infirmitatibus decocta cum nocte quadam
30 sopori membra dedisset, apparuit ei quedam mulier pulcherrima,
dicens : ' Surge et ad ecclesiam sancti Gregorii Cantuarie pro-
ficiscens, lumen tuum ad quietem sancte Edburge defe^re cum
deuotione propera, vt plena gaudere possis sanitate.' Quo facto,
optatam salutem, deo gratias agens, ad sua reportauit. Can-
35 tuarie vero in cenobio sancti Gregorii scriptum repperi quod
anno domini millesimo octuagesimoquinto ab archiepiscopo Lam-
franco fuerunt de tumulis sanctarum Mildrede et Edburge in Thaneto
insula eleuate reliquie, et cum maximo honore Cantuariam translate,
et in ecclesia beati Gregorii, quam paulo ante ad pauperum solamen
40 constructam ditauerat, collocate. In monasterio tamen sancti Au-
gustini Cantuarie scrinium sancte Mildrede ostenditur, et aliter
quam premittitur, sicut in eius vita ibidem exaratum est, et supra
legentibus perpendi potest, habetur. Quorum in hac parte alter-
cationem peritis discutiendam relinquens ; que in vtrisque locis
1 E. tali.
exarata videre merui, edificationis et notitie gratia literis mandare
decreui \
(The life of Edgar rex et conf. is appended at the end,)
1[ De sancta Editha virgine et abbatissa".
BEata virgo Editha filia fuit Edgari regis, et Wlftrudis', regii
ducis filie, quam rex insolubilibus votis regno sociare dis-
posuerat ; sed partu explicito, caste viuere, quam illecebris deseruire 5
maluit, propter deum, habitumque monialium de manu sancti
Ethelwoldi episcopi apud Wiltoniam suscepit, et virtutibus et
exemplis proficiens, virginibus mater spiritualis effici meruit.
Sancta vero Editha sub materna cura relicta, de consensu tandem
regis in eodem monasterio habitum religionis suscepit ; quam mater xo
non auro et* monilibus ac' vario ornatu, sed litterarum ac virtutum
decore ornare studuit. Inter multa autem sanctorum exempla que
libris legebat, interque presentia sanctorum et maxime propin-
quorum religiosorum lumina, vicinius accendebatur virginali palma
sanctissime amite ® sue Edithe, Edgari regis patris sui germane, que 15
in monasterio PoIIesworth '', prouincie Warwici ", meritorum signis,
sicut et ipsa Wiltonie, refulsit. Sororibus enim Martham, Christo
se prebuit Mariam. Singulis in ministrando inclinabatur, et omnes
hospites in Christi viscera amplexans, sic abstinens ac si epularetur,
sic epulans vt fragilitas seruaretur, terrenis fauoribus valedixit, ao
languidis ac destitutis se impendit, et regis natis leprosos preposuit.
Quanto quisque apparuerat * morbis deformior, tanto hec offertur "
benignitate compatientior, et famulatu suffusior. Oculus cecorum ",
baculus debilium, vestis et alimonia indigentium, atque omnium deso-
latorum extitit solatium. Cilicio asperrimo ad carnem vtebatur, nitidis 35
vestibus superius" decoratis (!) ". Vnde cum beatus Ethelwoldus
videret illam cum omatiore habitu aliquando procedentem, ait : ' O
filia, non his itur ad thalamum Christi indumentis, nec" exteriori
cultu delectatur sponsus celestis.* Illa vero interni conscia habita-
toris, taliter respondit : ' Crede michi, o pater, nequaquam deterior 30
mens, deo aspirante, sub hoc habitabit tegmine, quam sub caprina
* CoUect in T. :
O uirgo Christo amabilis, in omnibus laudabilis, pietate inefTabilis, Tu nostrum
semper manens gaudium, omnium ad te clamancium exaudi preces supplicum.
V. Ora pro.
Deus qui beatam sancte uirginis tue Edburge animam celorum regna pene-
trare fecisti, concede propicius, eius nos interuentu a peccatorum nostrorum
nexibus solui et ab omni semper aduersitate defendi, per.
" ed. in Act. SS. BoU. Sept. V. p. 369 (frora a MS. Rub. Vallis) and in Surius.
Abr. from the Vita by Goscelin in MS. Rawl. C. 938 ; cf. Sar. Brev. ' T.
uulftrudis. * BoII. ac. * aut. • E. amice. ' T. tamworde. ' T. Staifordensis ;
cf. Sar. Br. " Boll. apparebat. '" T. offertur; E. affertur; Boll. effertur.
" E. secorum. " BoII, exterius. *' BoU. decoratur ; r. decorata. " BoU. non.
312 Bom legentia ^nglie,
melote. Habeo dominum meum, qui non vestem, sed mentem
attendit.' Sensit ergo vir dei in virgine gratie auctoritatem, nec
ausus [est] contristari supernum in illa presidem. Letatur magis
dominum in sanctis suls omnia prout vult operantem ; animad-
5 uertens etiam nil difFerre, in purpura an ^ in sacco ^ mens munda
versetur. Vbicunque Editiia incedebat, crux Christi comes erat :
crucem in fronte, in pectore, in itinere, in omni opere suo pretende-
bat. Quodam enim tempore epulas ex more cum in disco eiferret,
quas in sinu pauperis absconderet, occurrit a latere puer elemosinam
lo petens. Cui cum illa cum solito crucis signaculo porrexisset, ita
mendicus disparuit, vt nullus videretur qui reciperet. Cum enim
quindecim esset annorum, a patre suo rege Edgaro super tria moni-
alium monasteria, scilicet Winton, Berkingum, et tertium, abbatissa
efFecta est. A domo tamen in qua deo seruire ceperat, auelli non
1 5 poterat ; sed singulis locis spirituales matres, tanquam efficaciores,
disposuit, malens matri subesse quam aliis preesse, matrem timere
quam aliis imperare. Mortuo autem patre suo rege Edgaro, et
succedente filio suo Edwardo adhuc infantulo, sompniauit virgo
sancta, oculum sibi decidisse dextrum. Quod referens sororibus,
20 simulque exponens, ait : ' Videre, inquit, michi videor, hanc visionem
Edwardi fratris mei portendere casum.' Nec multo post Edwardus,
dum fratrem suum Ethelredum videre desiderat, a filiis iniquitatis,
sicut in vita ' eius claret, occisus est. Cumque magnates virginem
sanctam de monasterio extrahere et in patris solio, sicut plerisque
25 nationibus femine principantur, sublimare niterentur, et instarent,
et denique vim facere vellent, facilius saxa in plumbum conuerti
quam illa a proposito suo et dei seruitio reflecti valuerunt. Cum
enim in honore sancti Dionisii ecclesiam fabricasset, et beatum
Dunstanum ad eius dedicationem inuitasset, idem pontifex vidit
30 prefatam * virginem pollicem dextrum frequenter protendere et
signum crucis fronti imprimere. Ex quo delectatus Dunstanus,
apprehensa manu eius dextra, dixit : ' Nunquam putrescat digitus
iste.' Continuo inter missarum solempnia in lachrymas prorupit
Dunstanus, et inquisitus a dyacono suo cur fleret, suspirans ille
35 imoque trahens a pectore vocem, dixit : * Hec deo dilecta anima,
hec siderea gemma, ad sanctorum patriam rapietur ab illuuione
terrena et erumpnosa cohabitatione nostra. Neque enim sceleratus
mundus iam dignus est tante lucis presentia. Quadragesima enim
tertia die ab hodierna occidet nobis hec prelucida stella. Auferuntur
40 ab ergastulo nostro sanctorum luminaria, et nos sedemus in tenebris
et mortis vmbra. Nos pigritantes senes dampnat etas immatura,
que nobis dormitantibus intrat celi palatia.' Appropinquante hora
qua de hoc mundo transiret ad dominum, adest sanctus Dunstanus,
* So T. ; E. aut. " E. si mens. ' Boll. passione. * Boll. beatam.
De @>ancta (ZBiiit|)a. 313
et exhortationibus atque orationibus animam eius armans, et
egressam a corpore in manus dei recommendauit. Quedam interim
soror trepida currens de ecclesia sancti Dionisii, vbi virgo sancta
obierat, ad monasterium, audit tanquam in choro multitudinem
psallentium. Cui herenti occurrit quidam speciosi vultus et habitus 5
gloriosi : ' Ne appropies, inquit, huc, quia angeli sancti Godam
puellam ' — sic enim gratiosius appellabatur, que patria voce ' bona '
cognominatur — ' conuenerunt, vt ad eterna gaudia hinc secum
auferant, quatinus cum isto concentu exercitus celestis aulam in-
troeat perpetue iocunditatis.' Sicque anno vicesimotertio etatis 10
sue, sextodecimo kal. octobris migrauit ad Christum, circa annum
domini nongentesimum octuagesimumquartum ; et sepeliuit eam
Dunstanus in ecclesia beati Dionlsii, quam ipsa fundauerat. Hunc
locum presaga mente sepe virgo notauerat et ' hic locus requietionis
mee est* dixerat, atque hunc frequentans, assiduo imbre lachryma- 15
rum irrigauerat. Zenodochium in atrio monasterii ', quo tresdecim
pauperes vsque hodie reficiuntur, instituit. Tricesimo obitus sui
die apparuit virgo sancta genitrici sue Wlftrude'' ita pulchra et leta,
ac lumine sicut vestimento amicta et gloriosa ; narrat se regi suo
bene acceptam in gloria eterna. *Et sathanas, inquit, me coram 20
domino meo accusauit, sed sanctorum apostolorum patrociniis caput
eius contriui, et in cruce lesu mei deiectum et conculcatum ' trium-
phaui,' Tricesimo transitus sui die nata est ex illustrissimis
parentibus paruula, super qua ipsa beata Editha ante mortem
rogitata vt de sacro fonte hunc partum cum nasceretur susciperet, 25
* Suscipiam, inquit, quomodo * deo placuerit ; ' sed illa i>nte nata est
celo, quam ista mundo. Allata itaque ad ecclesiam infantula, cum
Elphegus illam baptizaret, et post cereum pretenderet, dixit :
' Accipe, puella, lampadem, cum qua introeas ad nuptias domini : '
subito quasi sancta Editha coram tenente susceptam infantulam, 30
palmulam porrexit, cereumque vltro* suscepit ac tenuit. Intellexit
repente sanctus" Elphegus episcopus, hoc esse mirabile presagium
diuine electionis*; et'' statim parentibus eius ait*: 'Hanc infantu-
lam soli deo desponsandam nutrite, et post ablactationem monasterio
tradite.' Hec enim puella, Brithgiua' vocata, apud Wiltoniam ab- 35
batissa effecta, in sancta conuersatione vitam finiuit. Elapsis post
depositionem sancte Edithe annis tresdecim, apparuit Dunstano
archiepiscopo, dicens : ' Reminiscens, inquit, dominus miserationum
suarum, assumpsit me, placetque ineflabili bonitati sue vt clarificer
in salutem fidelium suorum apud homines, quam glorificauit apud 40
angelicos conciues in celis. Vade ergo Wiltoniam et diuina mandata
exequere, et corpus meum de terra eleuare stude. Ne dubites,
nec vlla te fantasia deludi existimes : hoc enim veritatis tibi dabitur
' T. adds edificauit. ' r. Wlftrudi. ' et conc. om. in BoU. * BoH. cum.
* om. in Boll. ' BoU. revelationis. ^ om. in T. » Boll. dixit. * E. Brithgina.
314 BotJa leffentia anglie»
signum quod scilicet preter officia membrorum quibus in puellari
leuitate abusa sum, id est oculorum, manuum, pedum, inuenies
reliquum corporis mei, sicut illibatum, ita et incorruptum: nam
libidinis et crapule expers semper fui. Pollicem quoque dextre
5 manus quo mihi assidue sancte crucis impresseram signum, videbis
nihilominus illesum, vt appareat benignitas domini in parte seruata,
et paterna castigatio ^ in parte absumpta V Dunstanus itaque, cum
apud Sarum prope Wiltoniam pernoctaret, per visum transfertur
in ecclesiam Wiltonie vsque ad tumulum virginis sancte; et ecce,
lo videt angelica claritate sanctum Dionisium altari assistere, et
virginem Editham luce et candore splendidam tali dilectum patro-
num compellare deuotione : ' Scis, pater, de me quid dominice
placuerit ^ gratie ; tu summi consilii interpres et diuine voluntatis
legate, huic aduene, qua fide et auctoritate huc eum inuitauerim
15 edissere.' Sanctus Dionisius ait : ' Animaduerte, frater, visionem
quam nuper vidisti veram esse super huius dilecte domini declara-
tione. Digna est a terrigenis venerari, que inter celigenas meruit
coronari. Dignum est honore hoc corpus, hoc templum virginalis
pudicitie, in quo amator virginitatis regnauit dominus rex glorie.
20 Nam eius placabilia apud Christum sufFragia mortalibus sunt ne-
cessaria.' Igitur tertio nonas nouembris corpus sanctum de terra
leuatur, et omnia, vt premittitur inueniuntur. Monachus quidam
Glastonie, nomine Edulfus, collectam temere in rugam a corpore
sancto tunicam cultello prescidit, simulque sanctum corpus ferro
25 percussit. Nec mora, sanguinis unda, ac si de viua vena elicita
prorupit, vestesque ac pauimentum respersit. Territus presumptor*,
ferrum cum sacra rapina proiiciens, in facieni ruit, culpam fletibus
lauare curauit. Cumque a satisfactione surrexit, iam nullus cruor
apparuit. Et cum soror quedam de vitta sacri capitis partem ab-
30 scidere ^ tentaret ®, vitale caput se erexit, ac presumptricem minaci
indignatione absterruit. Clerici Pictorum scrinio circumferentes
sanctum confessorem Ywium, in cenobio sancte virginis honorifice
suscepti, in altari beate Edithe reliquias deposuerunt. Cumque
clerici abscedere vellent, tanto Ywius affixus est pondere, vt ab
35 altari nullo conamine leuare' possent. Plorant aduene, eiulant, vestes
scindunt et crines euellunt*. Desperati tandem receptis duobus
milibus solidorum a Wlftrude abbatissa, ad propria tristes redierunt.
Cum enim rex Canutus ® in festo pentecostes apud Wiltoniam. con-
uiuans, solennes cachinnos'" in sanctam Editham eflfunderet, nun-
40 quam se crediturum dixit, filiam regis Edgari sanctam fore, cuius
pater libidini semper ac tirannidi deditus fuit. Contradixit Ednotus "
archiepiscopus, tunc presens, et statim sepulchrum virginis aperuit :
^ E. castigatione. ^ E. assumpta. * E. placuit. * E. presomptor.
5 E. abscindere. " T. temptaret. '^ T. E. leuari possent. * T. auellunt.
' E. camicus. " E. cachinnas. *' al. Edilnotus.
vbi defuncta virgo cingulotenus ' se erigens, in contumacem regem
impetum facere visa est. Hoc ille metu turbatus, humi quasi ex-
animis cecidit, et tandem respirans, letus erubuit, et sue pre-
sumptionis et temeritatis veniam postulans, sanctam virginem
deinceps in magno honore habuit. Vnde semel orta in mari tem- 5
pestate, beatam Editham inuocauit : et serenitate reddita, ad portum
optatum applicuit. Aldredo eboracensi archiepiscopo in mari
adriatico periclitante, sanctam virginem inuocauit : et statim visi-
biliter apparens, 'ego sum, inquit, Editha;' et subitam* maris
tranquillitatem reduxit. Cum quidam terram sancte Edithe' vsur- 10
passet, et morte superueniente impenitens correptus fuisset, post
aliquantulum temporis spacium, qui* mortuus fuerat surrexit,
dicens : ' Succurrite, amici ', subuenite omnes fideles dei : ecce
sancte Edithe indignatio intoUerabilis ab omni plaga celi et terre
hanc infelicem animam meam excludit, suique iuris inuasorem 15
nusquam subsistere permittit, nec in hoc corpore durare, nec viuere
mihi nec mori concedit.' Reddita autem terra, sine mora spiritum
emisit.
ir Narraiio'.
Circa annum domini millesimum secundum imperator Otho
tertius vxorem habuit, que cuidam desponsato se substituere et ao
illicito concubitu ^ commiscere voluit ; sed dum ipse stuprum re-
cusaret, accusatus grauiter ab eadem apud imperatorem, iussus est
sine audientia decoUari. Qui antequam moreretur, vxori sue cuncta
referens rogauit vt post mortem suam iudicio ferri candentis eius
purgaret innocentiam. Affuit dies quo Cesar in proximo* pupillis 35
et viduis se asseruit iudicium facturum. Affuit et vidua, caput
mariti deportans, et querens qua morte dignus esset qui aliquem
iniuste peremisset '. Respondit Cesar : ' Capitis priuatione.' Et illa :
'Tu es vir ille qui ad instantiam vxoris tue maritum meum iniuste
occidisti ; quod ego iudicio ferri candentis mox comprobabo.' Quo 30
facto, Cesar in manus femine se dedit puniendum ; instantia tamen
pontificum impetratis a vidua induciis, in quibus rex examinata
causa vxorem propriam concremauit, ac pro tali redemptione
quatuor castra in episcopatu brumensi"* vidue dedif .
' T. E. singulotenus. ' Boll. subito. ' E. edite. * Boll. quo. ' E. ainice.
Cf. Chr. Bromton, Leg. Aur. p. 839. ' T. E. concubito. » VB. Aff. dies
in proximo quo. » E. perimisset. *» Chr. Br. Launensi.
" CoUect in T. :
Quam dilecta deo prefulges, Editha uirgo! Per marc, pcr terras supHces
promptissima seruas ; Egros solaris, mala pellis, uincula soluis; Subuenis
externis (MS. exterius), et nos famulos tuearis. V. Ora pro nobis.
Deus, qui fidelibus tuis castitatis exemplum prebuisti dum de uirgine iilium
tuum dominum nostrum nasci uoluisti, sancte Edithe uirginis tue precibus nobis
mentis et corporis tribue puritatem, per quam a te nobis promissam percipiamus
felicitatem, per. (Sar. Br.)
c
3i6 Bom Legenlia anglie.
H De sancto Edmundo episcopo et confessore^
SAnctus Edmundus in Abendonie villa in Westsaxonica plaga
Anglie originem duxit. Cuius parentes censu quidem secu-
lari mediocres, sed morum diuitiis fuerunt prepotentes. Pater eius
nomine Edwardus, cognomento Diues ^, de consensu coniugis sue in
5 monasterio de Euesham regularem vsque ad obitum vitam, in bonis
operibus perseuerans, deduxit. Mater vero, virtute non inferior,
cogitationi feminee masculinum animum inserens, in seculo non
seculariter viuens, cum animi mollicie carnis illecebras a se penitus
amputauit: capam clausam deferens, vestes reiecit quas proposito
3 o castitatis non conuenire censuit ; vigilias monachorum Abendonie
singulis fere noctibus frequentare consueuit ; et cilicio induta, lori-
cam ferream desuper addidit. In'' huius enim sancti Edmundi
carne florida virginitatis florem illibatum perpetuo deus perman-
surum edocuit, qui eum supra morem communiter nascentium feli-
15 cibus auspiciis ex sue matris vtero segregauit, Egressus itaque* de
cellula natiuitatis sue ita mundus et immunis ab omni ^ corruptionis
humane contagio extitit, velut si mox inuolutus sindone mundissima
nullam contraxisset maculam continens de contento. lacebat puer
a mane diei sancti Edmundi martyris, quo prodiit in lucem, vsque
20 ad vesperam velut exanimis, vt astantes sepeliendum puerum man-
dassent, nisi consilium matris obstitisset. Vocatus est autem puer
Edmundus, eo quod in die sancti Edmundi natus est, ac etiam quia
mater eius, dum ad feretrum prefati martiris grauida preces fun-
deret, vite vel® spiritus primitias in prole primitus deprehendit.
25 Hoc enim nomen, ex duobus integris compositum, anglice et latine,
interpretatum sonat ' felicem et mundum.' Dum igitur Edmundus
adolescens factus esset, sensuum primitias deo dedicans, ita ipsos
per spiritualis vite exercitia assuescebat in boni studium, vt, pre-
ualente postmodum consuetudine, vitaret velut naturaliter omne
30 malum. Vnde velut in quibusdam tabulis vacuis, habitum sanctitatis
ex frequenti bona actione acquisitum per quandam impressionem
imaginatiuam studuit figurare ; ac sic "^ innocentie fundamento super-
edificauit ardua virtutum palatia, vt cresceret in templum sanctum
in domino edificatio, per spiritum inchoata. Eratque talis, vt non
35 solum prius faceret quam doceret, sed et prius faceret quam audiret,
* Incorruptionem que proximum facit deo, specialiter preelegit, beate
virgini Marie se deuouit, et ad matris consilium cilicio vsus, per
sextas ferias pane et aqua ieiunauit; diebus festiuis et dominicis,
antequam comederet, psalterium ex integro dicere consueuit. Cum
40 semel dolor capitis eum tam acriter arriperet quod in studio profi-
1 Compiled from the Vita by Bertrand, in Martene Thes. Anecd. 3, p. 1775
(abr, in Vinc. Bell.), and a condensed text (Surius) ; with the extract in Higden
Pol. VII. 35 badly inserted. " al. Reynold Rich. » T. In ; E. Qui, * al.
enim, ^ al. communi, * al. vitalis. "^ T, si. ' Cf, Higden,
IDt ^ancto oEtimunno oHpi^copo^ 317
cere desperaret, ait ei mater sua: 'fili, vt arbitror, inordinata ton-
sura doloris est causa quem pateris.' Clericaliter deinde attonsus,
doloris incom[m]odo nequaquam est vexatus. Accidit enim vt
cum^ in prato quodam, Oxonie vicino, spatiandi'' causa seorsum iret,
apparuit puer speciosus, sic inquiens : ' Salue, dilecte mi ! ' Sub- 5
iunxitque : ' Miror valde quod tibi sum ita incognitus, presertim cum
ad latus tuum in scolis quotidie, et alibi, comes indiuiduus exis-
tam. Respice igitur in faciem meam : et quod ibi scriptum videris,
singulis noctibus fronti tue imprime.' Erat autem scriptum ' Ihesus
nazarenus rex ludeorum.' Hoc quidem titulo Edmundus contra 10
mortem subitam et contra incursiones hostiles iugiter se muniuit.
Extunc duxit in consuetudinem, omni hora diei et noctis aliqua pas-
sionis dominice' insignia meditando recolere. Vnde cum semel
noctem quandam prepeditus absque vlla passionis dominice recorda-
tione transisset, ecce circa auroram apparuit antiquus hostis, vtram- 15
que manum eius alligans, ne signare se posset. Sed Edmundo in
spiritu orante, auulsus hostis inter parietem et lectum cecidit.
Quem per guttur stringens, adiurauit in virtute passionis et asper-
sionis sanguinis Christi, vt ei diceret in quo plus arceri posset. Et
ille : ' Per illud quod modo nominasti.' *Alia vice, dum orationem 20
quandam beate Marie et lohannis Euangeliste dicere omisisset, ap-
paruit ei in somnis beatus lohannes, cum ferula percutere com-
minatus. Instigante enim antiquo hoste, filia hospite sue non
solum signis et nutibus", sed et verbis Edmundum ad illicita prouo-
cabat, nec destitit, donec ad cameram viri dei veniens, expoltata 25
flagellaretur. Cumque per puellam inimicus nihil proficeret, per
matronam* quandam, donaria afferentem quasi sub obsequii vela-
mine, conatus est Edmundum supplantare. Sed ille sine mariti con-
scientia nihil recipere volens, illam verecundia sic delusit. Quam-
uis enim non esset promotus '', factus tamen magister in artibus, 30
antequam legeret, missam audire, horas canonicas dicere consueuit.
Pecuniam a scolaribus acceptam puluere operiens in fenestra posuit,
dicens : ' Terra terre, puluis pulueri merito debet commendari.'
Vnde sepe a sociis ioco, et a furibus clanculo asportabatur. Cum
arithmeticam legeret, apparuit ei in somnis mater sua dudum mor- 3.=;
tua, queren^ quid legeret, queve essent figure ille quibus intendit.
Respondit : ' Talia sunt et talia.' Illa vero depinxit in manu sua
dextera tres circulos, patrem, filium, et spiritum sanctum con-
tinentes ; ' His, inquit, fili, de cetero intende figuris.' Raro in
ecclesia sedit, sed aut stans aut genua flectens exorauit. Pilis quo- 40
que capitis et barbe pre nimia abstinentia defluentibus, labia eius
fissa videbantur, velut humore egens hians terra. Pridie quam
celebrauit, et ipso celebrationis die, carnes non gustauit. Carni
* om. in T. * E. spaciendi. ' T. dominice passionis. * From Higden (cf. Dec.
Script. 3433). * E. nutubus. ° T. margaretam (!). ^ sc. ad sacros ordines.
3i8 Bom LegenDa 3nglie,
sue solebat frequenter insultando dicere : ' Eo magis humiliaberis,
quo magis appetis superbire.' Electuaria et medicinalia non curabat ;
genua ex frequenti geniculatione habebat callosa. Post primum
somnum, quem potius sedendo quam iacendo sumpsit, de nocte
6 surgens synaxim dicebat, vix post hec somnum subiturus. Si
quando detractionis verbum veniret in medium, mutato statim the-
mate ad materiam transiit saniorem. Ventilationibus causarum
interesse noluit; officinas suas nunquam visitauit; compotum de
ministris non audiuit; plus semper expendebat quam habuit. A
lo famulis suis carnis mundiciam adeo exegit, vt ex pacto prescripto,
quicunque in immundiciam incideret, accepta mercede recederet.
Decimas, oblationes ac peccatorum precia in pios solummodo vsus
expendebat. In studio suo coram se imaginem beate Marie habe-
bat ' eburneam, et in circuitu misterium nostre redemptionis habebat
15 depictum : Sicque de codice procedebat lectio, ad ychoniam ^ oratio.
Comestionis^, dormitationis, et equitationis tempora, quibus studio * ne-
quiuit intendere, deperdita iudicauit. Tantum scripture sacre detuHt
honorem^, quod quotiens bibliam aperuit, osculo honorauit. Com-
missa sibi crucis legatione, procurationes concessas non sumpsit,
20 propriis stipendiis contra morem militauit. Contigit, illo in studio
dormitante, candelam ardentem super bibliam suam cadere, sed,
eo [ejvigilante et suspirante, nullam vsturam apparere. Eius cilicia
inueterata, igni tradita comburi non potuerunt ; nec in cilicio eius
aut ceteris vestibus vix vnquam vermis reperiri potuit. Missis ali-
25 quando de Cantuaria apud Sarum nunciis pro Edmundo in archi-
episcopum promouendo, ait ad eos decanus : ' Bene veneritis, et
male veneritis : Bene quidem ^, quod ecclesie nostre honorem facitis ;
sed male,quia thesaurum cum thesaurario nostro aufertis.' Edmundus
vero, nisi deum offendere timuisset, electioni de se facte nunquam
30 consensisset. Hoc igitur aduertant ambiciosi, honores captantes,
per phas nephasque in vineam domini vltro se ingerentes, irrumpere
volentes per lites et iurgia, per promissa et munera, per conspi-
rationes et confederationes, per amfractus et dissimulationes in
ouile domini ascendentes. Promotus igitur Edmundus, in vir-
35 tutum exercitiis creuit ; calciamenta propria detrahere sibi non
erubuit. Cuicunque'' obiter volenti confiteri, de equo descendens
libenter audiuit", nulla aeris intemperie aut hospitii propinquitate
retardatus. Instar quoque oliue, que sibi corticis amaritudinem re-
tinet et ceteris liquoris dulcedinem infundit ^ sic ipse sibi durus erat,
40 ceteris compatiens et benignus. Pectus suum frequenter tutudit,
genua terre '" collisit, ita vt clerici in cellariis sub ipso " vix doi"mire
possent. Sexum quoque femineum, ob honorem beate virginis,
^ om, in Higd. " E. ychonomiam. ' E. Commestionis. * E. studeo. ° om.
in T. " E. quidam. "^ E. Quicunque. ' a/. audientiam prebuit. ° al. fundit.
'° T. E. terra, ^* al. add pausantes.
De ^ancto aBBmunno oBpijaicopo. 319
semper honorauit, nec tamen per hoc maculam vel mentis incurrit.
Immo, cum a quodam suo familiari reprehenderetur quod cum
quadam matrona tam frequenter loqueretur, respondisse fertur :
'Videsne^ quam speciosa fuit illa? Sepius mihi assedit, nunquam
tamen plus, quam de muro illo, temptatus extiti ; quin etiam, si 5
omnia que vnquam in hoc peccati genere commisi scripta essent in
fronte mea, non erubescerem.' * Cum iuuenis esset et cum quodam
alio versus Abendoil. pergeret, vidit campum auibus fuligine nigri-
oribus coopertum ; socium autem stupor validus cum tremore in-
uasit. Cui beatus Edmundus : ' Sta, inquit, a Ana semotus paululum, lo
et te crucis signaculo muni : ne timeas, quia videbimus quid por-
tendat hec monstruosa auium multitudo.' Postmodum vero, viden-
tibus illis, aues ille corpus quoddam * nigerrimum, nec hominis nec
vllius animalis effigie distinctum, in aera subuexerunf*: et ita
demum " disparuit multitudo auium subito velut vmbra. Quo facto, 15
conuersus Edmundus ad socium dixit : ' Aues quas vidisti, noueris
esse demones, hominis cuiusdam qui in villa proxima nuper obiit
animam ad inferos deportantes. Ipsam animam laruale corpus
quod in aera detulerunt ® exprimit : quod conditoris ymaginem, ad
quam facta fuerat, ipsa dum viueret nequiter deformauit.' Et ad ao
villam accedentes, cognouerunt quendam hora qua Edmundus pre-
dixerat ex hoc mundo migrasse. De consilio namque cuiusdam
sacerdotis perpetuam virginitatem iuuenis vouit^, atque in signum
irrefragabilis federis, annulo * suo beate Marie imaginem subarrauit
et nouo more annulo digitum ipsius insigniuit, vbi erat scriptum 25
illud Aue angelicum. Extunc vero, sicut ipse confessus est in obitu,
quotiens eiusdem virginis presidium inuocauit, ipsa in temptatione
prouentum, in persecutione solacium, in tribulatione remedium, in
dolore gaudium sibi celeriter impetrauit. Psalterium glos[s]atum, et
duodecim prophetas, et decretales, que habebat, vendidit et precium 30
scolaribus egenis Parisius errogauit. Quadam die disputaturus de
trinitate cathedram conscendit, et dum ibi discipulos expectans ques-
tionem in animo reuolueret, in somnum resolutus visionem talem
vidit : Columba desuper volauit ad se celeriter, deferens in ore suo
corpus Christi, quod " in ore eius posuit et ad superos rediit. Exper- 35
gefactus vero, velut '" humanum excedens ingenium excellentissime
disputauit ac de beata trinitate luculenter disseruit. In pre-
dicatione quoque mira ei gratia inerat, et ignitum eius eloquium
animos auditorum quantumcunque frigidos efficaciter accendebat.
Vnde et Willelmus Longa-spata comes Sarum, cum iam longo tempore 40
minime confessus esset ac de sumendo Christi corpore iuxta morem
vniuersalis ecclesie non curaret, ad eius monita conuersus est.
Cum autem populo predicaret, crucem dominicam manu propria
' al. Vidistine. " Cf. Vita. ' E. quod. * E. deuexerunt. » E. deuium.
' al. sustulerunt. ^ E. nouit. « T. anulo. " om. in T. »» E. velud.
320 3i5ot)a legentia angjlie»
tenebat assidue : quam frequenter intuens, solebat nunc amarissime
flere, nunc honestissime subridere. Flebat quidem, vt dicere con-
sueuerat, quia cum plures essent verbi dei auditores, pauci tamen
factores existerent, cum tamen Christi passionem haberent pre
S oculis, et exempla sanctorum eis innumera ^ non deessent, Ridebat
vero cum crucem prospiceret oculo, recolens beneficia que per eam
prouenerant toti mundo. Hic pecuniam, non dico tangere, sed
nec videre censuit dignum, nisi eam quam manu propria pauperibus
errogauit. Nullus ab eius ianuis recessit vacuus, sed accipiebat
10 quilibet prout sibi videbatur competere ; nunc panem, nunc bladum,
vel certe legumina que parari fecerat, pauperibus vndique confluen-
tibus, precipue famis tempore, ministrabat. Cum autem crucem"
predicaret, accessit iuuenis quidam, vt crucem ab eo susciperet.
Quem mulier quedam volens^ a proposito retrahere, per pallium
15 arripuit : et mox manus ipsius contracta dedit ei intelligere, non esse
licitum Christi militem a tam pio proposito reuocare. Que statim flens
et eiulans clamorem emisit. Quod cum episcopus didicisset, quesiuit
a muliere an de manu sua vellet crucem accipere. Que ait : ' Volo.'
Et dum vir dei crucem eius humeris imponeret, sanata est. Cum
20 iuuenis quidam eo predicante surrexisset vt crucem sumeret, eius
amasia ipsum tenuit : et protinus cecitatem incurrit. Vir autem dei
pro ipsa orauit : et statim visum recepit. Cum apud Wigorniam,
multitudine maxima confluente, predicaret, ecce subito nubes hor-
rida cepit diflfundi et pluuiam cum turbine comminari. Conuertens *
25 autem Edmundus se contra nubem, et extenta manu, opposuit ei
signum crucis, dicens : ' Precipio tibi, maligne spiritus, cum hac
commotione longius abscedere, nec astantem populum, quominus
verbum dei audiat, audeas impedire.' Quo dicto, statim recessit
spiritus procellarum, et nubes lucida eos obumbrans afiuit : In cir-
30 cuitu vero eorum pluuia cum tempestate valida distillauit. Sicque
pluries a predicationis loco pluuiam siue procellam prece fugauit.
Cum vice quadam studeret ad lumen, vigiliis grauatus somno op-
pressus est. Et ecce mus quidam crusibolum intrans, dum huc
atque illuc discurreret, lumen suflbcauit. Et euigilans, beatam vir-
35 ginem inclamauit : et lumen in crusibolo * celitus missum habuit.
Ab omni munere semper manus suas excussit, acceptoresque mune-
rum detestabatur, precipue in potestate positos, quos ad reddendam
iusticiam dicebat gratuitos esse debere, non muneribus inuitatos.
Vnde et frequenter dicebat : ' Inter prendere " et pendere non distat
40 nisi vna littera tantum,' vnde patet quod valde proximus est suspen-
dio qui munera libenter accipit, nisi bono modo ea acceperit ''. Itaque
multi quidem ei placere cupientes offerebant ei plura et preciosa :
sed ille respuebat vniuersa, dicens : ' Nunc inimicus me per dona
1 E. immunera. " E. tenens crucem. ^ E. nolens. * Vit. Convertit.
' E, crusibilo. ° T. prendre. ^ T. acceperit ea.
De ^ancto (ZHHmunlio Q)i0copo* 321
temptare vult, cum diues sum et nuUius egeo ; qui ' dum pauper fui,
me decipere non potuit Spero per dei misericordiam quod nun-
quam me decipiet per hanc viam. Per dona siquidem que nec data
nec accepta sunt secundum deum, corrupta est christianitas hodie,
deficietque ^, priusquam hec aduertant christiani, nisi se curare 5
studuerint ab hac peste.' Volens enim athleta dei se totum pro
salute animarum et libertatibus ecclesie more predecessorum ex-
ponere, contradictiones multas a regni maioribus et a rege patie-
batur, ipsumque* cantuariense collegium eidem obuiabat. Eius
familiares, aduersitates suas plangentes et iniurias, compescuit et lo
redarguit dicens: 'Sicut, cum egrotanti filio poculum propinatur
amarum, dicit mater : " ad sanitatem ebibe," ita hec omnia que nobis
offeruntur aduersa, ad salutem cupimus epotare. Inundationes maris
quasi lac debemus sugere*, et cum precursore domini in deserto
mundi comedere mel siluestre.' In ipsos autem qui eum acrius Jj
insequebantur et in eum atrociores fuerant, summam exercebat mise-
ricordiam, quotiens veniam postulabant. Apertos persecutores suos
ad pacis osculum et alias familiaritates admisit. £t cum sui dice-
rent, hanc remissam animi sui mansuetudinem aliis contra ipsum
insurgendi exemplum prebere, ait : ' Sinite. An nescitis quia ao
dominus noster mortem sibi inferentibus non restitit, sed pro eis
suppliciter intercessit ? Vtique deo, non homini seruanda est
potentia vindicandi. Absit a me vt erga eos aut trabem aut festucam
portem in oculo, quantocunque me videantur afficere detrimento.
Certe, si oculos capitis mei eruerent vel vtrumque brachium trun- 35
carent, nullatenus eos minus diligerem, nec minus exhiberem dili-
gentis animum siue vultum. Nolo mihi de alienis defectibus
dispendium propagare.' Libentius namque, vt dicebat in' ignem
iret ardentissimum, quam aliquod peccatum committeret ex certa
scientia contra deum. • Conuocato tandem prelatorum consilio, in- 30
quisiuit quomodo ecclesiam iam ancillatam releuare posset. Decer-
nitur statim regem cum ceteris rebellibus admonendos fore, et si
non corrigerentur, ecclesiastice censure seueritas non dormiret.
Paret vir sanctus his dictis, regem adiit ; et rex deliberandum fore
asseuerauit. Expectat vir patiens per temporum curricula ; tandem, 35
soli regi deferens, sententiam in ceteros iuris ecclesiastici pertur-
batores promulgauit. Et cum nec hiis quidem compungerentur
transgressores, cedendum magis censuit' maliciis, quam inseruire
litigiis. Considerauit etiam quod, si totam seueritatem ecclesiasticam
impenderet in rebelles, forsan legatus pape, tunc presens, in irritum 40
duceret regemque ad deteriora prouocaret. Si vero presens existens
eorum errata non corrigeret, videretur ea per quandam dissimu-
lationis tolerantiam approbare. Ob hoc corpore preelegit se ad
■ ■ ^ Vit. quia. ' E. deficientque. ' a/. i. quoque. * T. suggere. * E. mihL
' Cf. Vita and Higden. ' E. sensuit.
32 2 laoua legenna angliet
tempus elongare, vt ipso facto cordis monstraret amaritudinem,
ipsorum detestando malitiam. Quidam ^ de clericis eius quartanis
vexatus, per aulam, dum episcopus discumberet, perrexit. Et cum
quesisset ab eo cur cum ceteris non pranderet, respondit : * Domine,
6 diem meum expecto hodie quo me solet febris molestare.' Ad quem
sanctus ait : ' Ego signum crucis super morsellum* murene, que est
in disco meo, faciam, et illum in nomine trinitatis in tuo ore ponam :
quem si statim comedere volueris, sanaberis.' Ille cum gaudio
morsellum recepit, ad mensam cum sociis comedit: et eum post
lo hec febris molestia non vexauit. Beatus Thomas martyr insignis,
antequam de Anglia exiret ei in visione apparuit et ad agendum
viriliter quod incepit monitis roborauit. Quo viso, vir beatus pedem
martiris osculari nitebatur : sed beatus Thomas prohibuit, subtrahens
pedem suum. Quapropter flenti et ingementi, ait sanctus Thomas :
15 *Cur, inquit, fles?' *Quia indignitas mea, ait, non patitur pedes
tuos sanctissimos osculari.' Et ille : ' Pro hac, inquit, re nolo te
flere vel gemere.' Mari tandem transito, Pontiniacum, prede-
cessorum suorum asilum, ingreditur; et ingrauescente demum
morbi molestia, secessit apud Sasiacum ', promittens Pontiniacensibus
20 quod in festo sancti Edmundi regis et martyris reuerteretur *. Et
factum est ita : Eadem quippe die ad Pontiniacum corpus eius de-
latum est. Cum vero iam cerneret diem mortis imminere, iussit
afferri * sibi eucharistiam : extenditque dexteram ad ipsam et cum
ingenti fiducia dixit : • Tu es, domine, in quem credidi, quem pre-
25 dicaui, quem veraciter docui, quem dilexi, et tu mihi testis es quod
aliud quam te in terra positus non quesiui : et " sicut tu scis quod
nihil volo nisi quod tu vis, domine, ita fiat voluntas tua.' Mirati
sunt vniuersi qui aderant, ipsum mente putantes excedere : pre-
sertim cum se sic haberet quasi presentem et in carne vidisset
30 crucifixum. Post perceptionem itaque viatici, tota die illa tam
iocundus erat et hilaris, ac si esset ab omni egritudine liber et im-
munis. Accepta denique extrema vnctione, cum esset morti proxi-
mus, nullum tamen certum mortis indicium pretulit, non gemitus
edidit aut suspiria, sed nec querulas voces dedit ; nec lecto decubuit,
35 sed vel sedit vel caput super manum suam reclinauit, quando voluit
repausare. Inualescente tandem morbo, preciosam resolutus est in
mortem, sextodecimo kalendas decembris, anno domini millesimo
ducentesimo quadragesimo. Monachus quidam sacrista Pontiniaci,
corpore sancti Edmundi in ecclesia insepulto adhuc existente, videns
40 multos accurrere deuotius aliquid si possent accipere ', alios orna-
menta varia offerentes ad tactum, tacitus cogitare cepit : ' Quid est
quod tanta deuotione fidelium minime prouocaris vt aliquid de hoc
sancto consequaris quod ad casus futuros profuturum reponas ? ' Et
' E. Cuidam. ' E. morcellum. ^ Vit. Soysi, VB. Soisiacum. ♦ E.
reuertetur. * E. auferrl. * om. in T. ' al. arripere.
De ^ancto aBnmunno ^topo. 323
accedens temptauit annulum de manu episcopi euellere, et alium loco ^
ipsius digito subrogare. Cumque leuiter contrectando nil proficeret,
omni quo potuit conatu institit vt annulum amoueret, sed in cassum.
Abscedens" stupidus et confusus, deliberansque quid agendum foret,
rursus accedit ac deuote inclinans* auribus episcopi, demissa voce 5
quasi viuentem cepit alloqui sic dicens : * Pater sancte, peccaui quod
a te licentiam non petii et quod tuum est mihi temere vendicaui. Sed
quia id ad honorem tuum facere disposui, ignosce confitenti, et
petenti, si placet, postulatum concede.' Et cum manum tangeret,
statim cum summa facilitate annulum, non extractum, sed prolapsum 10
potius, cum ingenti leticia tulit, et inter sacra reposuit ; ex cuius con-
tactu multa infirmis beneficia vsque hodie largiente domino conce-
duntur. Die vero quo sepultus fuit sanctus dei, tria tantum facta*
fuere miracula, quia fortasse in quibus plura fierent non afiuerunt.
Post hec per octo dies cessantibus miraculis, plurimum contristati 15
monachi, ex qua causa id posset accidere conferebant. Et ecce
frater quidam adueniens, claram se vidisse visionem asseruit, dicens :
' Vidi et ecce sanctus Edmundus mihi apparuit, vultum tamen hilarem
non ostendit. Quem cum interrogarem cur opus bonum non per-
ficeret, ipse, defossum se monstrans, quod depressas manus non ao
valeret ad celum dirigere respondebat. Et adiecit : *' Quid possum
facere sic grauatus? Ecce surgere, ecce manus ad deum nequeo
attollere nec pro egrotis exorare." ' Sicque remouerunt totam quam
super eum coniecerant terram. Quo facto, virtutes subito redierunt :
et deum in sancto suo omnes glorificauerunt. Ad maiorem igitur 25
sui meriti declarationem ceci vident, claudi ambulant, ydropici de-
tumescunt, surdi audiunt, muti loquuntur, paralitici conualescunt,
obsessi a demonibus liberantur, incarcerati a vinculis soluuntur, epi-
lentici curantur, membrorum officio priuati sani efficiuntur, mortui
resuscitantur ; et bruta animalia ipsius beneficia experiuntur. ' Miles 30
quidam diues prope Pontiniacum erat, sed leprosus. Qui cum multa
expendisset in medicis et sibi nihil proficere videret, relictis illis
hortabatur eum vxor sua vt diuinum auxilium peteret, ex quo
humanum consilium iam diu probatum nil sibi posse valere conspexit :
monebatque eum vt se beato Edmundo voueret et eius reliquias 35
visitaret. Qui vxoris acquiescens consiliis, fecit sibi parari vehi-
culum, in quo die crastina vsque Pontiniacum veheretur. In ipsa
autem nocte cepit idem miles vlulare, fremere, et clamare, et nemo
eum a sompno vsque ad gallicantum poterat excitare. Et querenti
vxori quid sibi contigerat, respondit : * Videbatur mihi esse in itinere 40
versus sanctum Edmundum, et obuiam cuidam reuerendi vultus epi-
scopo, quem vnus clericus sequebatur. Et inquirenti a me episcopo
quo pergerem, respondi: "Vado ad sanctum Edmundum, vt ab eo
consequi merear sanitatem." Et ille : " Quid vel quantum velles pati,
' om. in Vit. » Vit. abscessit. ' Vit. inclinatus. * om. in Vit. * added.
Y2
324 Bom Leg:entia ang:tte»
vt salutem pristinam reciperes?" Ego autem respondi quod quic-
quid vellet mihi precipere, vellem pati. Precepit ergo ipse clerico
suo vt me excoriaret et pellem meam mihi subtraheret. Et factum
est ita. Et ideo tota nocte non potui me tenere quin vlularem, fre-
5 merem, et clamarem.' Cui vxor sua ait : * Ad bonum tuum ex-
coriatus es, nam perfecte sanitati restitutus es.' Crastina vero die
profectus est miles et vxor sua cum magnis exenniis * ad sepulchrum
beati Edmundi : et ad tumbam eius militis pellem suspensam in-
uenerunt ; et gloriam deo et beato Edmundo episcopo agentes, ad
10 propria cum magno - gaudio redierunt. Anno autem domini mil-
lesimo ducentesimo quinquagesimo monachi pontiniacenses, sicut
scriptum repperi, brachium sancti Edmundi absciderunt, qua con-
sideratione nescitur : et deo ofFenso ' miracula cessarunt *.
[MS. Tib. adds : " Narratio.
ludeus quidam a deo inspiratus, tempore passionis Christi quodam
15 accepto uase corpori Christi in cruce pendentis supposuit, et de
sanguine de corpore crucifixi profluente suscepit. Indignati (ergo)
iudei edificata domo extra ciuitatem (perpe)tuo carcere eum dampna-
uerunt. Anno autem post ascensionem domini quadragesimo se-
(cundo), euersa per Vespasianum et Titum filium suum urbe leru-
20 salem, uiderunt principes illi domum predictam edera coopertam :
quam diruentes quendam iudeum hilarem sedentem, et preciosum
sanguinem in uase super gremium tenentem, inuenerunt. Et cum
uas ab illo amouissent, confestim iudeus spiritum emisit. Et tollentes
secum uas cum sanguine, in templo pacis Rome cum honore collo-
25 carunt: ubi usque ad tempus Caroli, una cum prepucio Christi, per-
mansit. (Elap)sis autem multis annis cum rex Ala(mannie) Ricardus,
frater regis Henrici Angli(ci, in) Alamanniam transiret, Edmundus
filius (eius) in castro Triuelensi uidit uestimenta (et re)Iiquias
diuersas, et firmaculum aureum (cum qu)adam aurea cathena, in quo
30 preciosus (sangu)is domini nostri Ihesu Christi prefatus pro re-
demp(cione) generis humani efFusus * a Carolo mag(no h)uc delatus et
inclusus erat. Et precibus (et au)ro multo illa accipiens, in Angliam
^ E. exemiis. ' om. in T. ' E. ofTensa.
* Collect in T. :
Aue primas Anglorum, miles regis angelorum, O Edmunde, confessorum flos,
et decus clericorum: Funde preces ad dominum pro salute fidelium. Munda
pater, quos immundos peccati prurigine Mundus fedat, et fac mundos Edmundi
precamine. Ora pro.
Deus qui largiflue bonitatis consilio ecclesiam tuam beati Edmundi confessoris
tui atque pontificis preclare (MS. preclarite) uite meritis decorasti et gloriosis
letificasti miraculis, concede propicius nobis famulis tuis, ut et ipsius in melius
reformemur exemplis, et ab omnibus eius patrocinio protegamur aduer(sis.) (Cf.
MS. Reg. 8 F. XIV. end.)
•' Cf. Chron. Hayles in MS. Harl. 3725, and the O.E. legend in Altengl. Leg.
N. F. p. 275. * MS. effusi.
De ^ancto OBtimunlio rege et mattgte. 325
(secum) detulit, et monasterio de Hailes contu(lit), anno domini
millesimo ducentesimo sep(tuage)simo. Ibl enim miracula multa
uir(tute) sanguinis illius preciosi dominus ostendit, in (quibus) quadra-
ginta utriusque sexus a uari(is morb)is liberati deum glorificabant.
Hec (in pre)fato monasterio legens, literis com(mendare) placuit'.] 5
% De sancto Edmundo rege et martire'.
REx quidam in Saxonie regno Alkmundus nomine, ex vxore sua
Siwara prolem non habens, ab angelo admonetur in somnis
vt Romam peregrinando proficisceretur. Quo cum peruenisset,
matrona quedam sancta spiritu prophetico plena, cum qua per-
noctare solebat ; cum vice quadam ad eum accessisset, globus igneus 10
in quatuor partes se extendens ab ipsius regis pectore exire vide-
batur '. Quo viso, regem a vero illuminandum, vel stirpem diuinitus
insignitam de suo sanguine processuram predixit. Rediens autem
rex, prolem felicem genuit Edmundum. IUis enim diebus rex
Estanglorum Ofia nomine liberis carens Hierusalem* proficisci et 15
heredem a Christo petere disposuit. Et transiens in Saxoniam ad
cognatum suum regem Alkmundum, honorifice suscipitur; duobus-
que regis Alkmundi filiis, Edmundo et Edwoldo, sibi sedule minis-
trantibus, etate iunior Edmundus specialius sibi inherens, pro-
pensiori cura quasi patri ministrabat. Cuius obsequio et colloquio 20
rex Offa delectatus, quendam annulum in recessu suo sibi porrigens
dixit : * Edmunde fili charissime, accipe nostre mutue dilectionis
munimentum, vt memineris me solerti tuo obsequio esse obnoxium :
super quo gratias tibi refero, et mercedem paternam ex dei pro-
uidentia in corde tibi reseruo.' Et iuuenem amplexibus et osculis 25
mulcens, annulum quendam ei tradens dixit : * Intuere, ait, Edmunde
charissime, cuiusmodi sit annulus iste: vt, si absens aliquid tibi
per hunc intimauero, filiali obsequio adimplere ne differas.' Cumque
rex Ofia ad brachium sancti Georgii peruenisset, morbo grauissimo
detentus, familiares iuramento astrinxit vt annulum Edmundo 30
iuueni presentantes, eum in Angliam secum adducerent et regem
Orientalium Anglorum constituerent. Cum autem, collato iuueni
annulo, in borialem partem Estanglorum nomine Hunstanton. appli-
> CoUect in T. :
(Sa)lue sancta pars cruoris, fusa nostri redemptoris pede, manu, laterc :
Omnes salua qui te querunt, delens quicqui^ deliquerunt uisu, uerbo, opere ;
propiciare domine : Tuo redemtis sanguine.
Deus qui locum de Heyles unigeniti tui precioso sang^ine uisibiliter uenerari
dignatus es, presta, quesumus, ut qui eundem saluatoris nostri sanguinem
gloriosum adoraturi adueniunt, et tuis in presenti copiosius muniantur auxiliis,
et gaudiis in futuro mereantur perfrui sempitemis, per.
' Abridged from the Vita by Abbo of Fleury written 985, ed. in Surius ; the
beginning is added from Gaufridus de Fontibus De Infantia S. Edm. in MS.
Cbr. Ff I. 27, the miracle from Mir. S. Edm. by Hermann in MS. Tib. B ii., c.
1070. Similar text in MS. Bodl. 240. » T. videbat. * E. hierusalam.
326 ji5otia legentia anglie.
cuissent, sanctus Edmundus orationem fudit : et mox fons de terra
erumpens, multis infirmitatibus sanitatem ministrauit. Sanctus
igitur Edmundus, Estanglorum rex, ex antiquorum Saxonum nobili
prosapia oriundus, a primo sue etatis tempore cultor veracissimus
6 extitit fidei christiane. Qui ab attauis regibus editus, cum bonis
polleret moribus, omnium comprouincialium vnanimi fauore, non
tantum eligitur ex generis successione, quantum rapitur, vt eis
preesset sceptrigera potestate. Erat namque omnibus affabilis et
humilis et in subiectos benignus ; gradiens via regia, nec declinabat
lo ad dexteram extoUendo se de meritis, nec ad sinistram, succum-
bendo vitiis humane fragilitatis. Erat namque^ egentibus dapsilis,
pupillis "^ et viduis pater, spes ope destitutis ac refugium. Contigit
enim duos duces, Hynguar et Hubbam, de Dacie partibus cum magna
nauium multitudine Estangliam applicare. Qui oppida' villasque
15 voraci flamma comburentes, nuUi etati, ordini, aut sexui parcentes,
quoscunque reperire poterant aut gladio cedebant aut captiuos secum
detinebant. Festinabant enim passim neci cunctos tradere, ne stipatus
militum agmine ad defensionem suorum posset rex sibi resistere. Con-
sueuit namque Danorum et Alanorum* natio semper rapto viuere,
20 nunquam tamen indicta pugna palam contendit cum hoste, nisi pre-
uenta insidiis, [ablata spe ad portus nauium remeandi*]. Misit itaque
Hynguar nuncios ad regem Edmundum, apud Heglisdofi ® commoran-
tem, qui et dixerunt : ' Terra marique metuendus dominus noster
Hynguar rex inuictissimus, diuersas terras sibi armis subiugando ad
25 huius prouincie optatum littus cum multis nauibus hiematurus appulit :
atque iccirco mandat vt relicto christianorum dogmate "^, cum eo anti-
quos thezauros et paternas diuitias, sub eo regnaturus, diuidas. Cuius
si aspernaris potentiam, innumeris legionibus fultam, vita indignus
iudicaberis et regno, Et quis es tu, vt tante potentie insolenter
30 audeas contradicere ? Marine tempestatis procella nostris seruit
remigiis, nec ingens mugitus celi nec crebri ictus fulminum vnquam
nocuerunt, fauente gratia elementorum. Esto itaque sub hoc im-
peratore maximo cui famulantur elementa, pro sibi innata clementia :
quoniam nouit piissimus parcere subiectis et debellare superbos.'
35 Cumque episcopus quidam regi assistens ad consentiendum pluribus
hortaretur exemplis, respondit : ' Ad id modo peruenimus quod nun-
quam veriti sumus ? Vtinam incole omnes regni mei me occum-
bente viuere possent : Honestum enim est mihi pro patria mori. Hoc
est autem quod desidero, hoc quod omnibus votis antepono. Ecce
40 enim simulata beniuolentia pretendit callidus sue ^ machinationis
muscipulam, qua me irretire " deliberat, maxime cum promittit quod
nobis largitas diuina concessit. Vitam indulget qua necdum careo ;
* S. quoque. * T. pusillis, * T. opida. * S. T. alanorum ; E. Ta.
alemannorum. ' added in T., from the Vita. ° S. Hagilisdun. ^ relicto —
dogmate, om. in S. " E. sui. * T. E. irritire.
De ^ancto aEHmuntio tege et mattgte. 327
regnum promittit quod habeo ; opes conferre cupit quibus non egeo.'
Et conuersus ' ad nuncios ait : * Madefacti cruore meorum, supplicio
digni estis ; sed plane Christi mei exemplum secutus, nolo puras
maculare manus, qui pro eius nomine libenter paratus sum vestris
telis occumbere. Hec domino vestro perferatis, addentes quod pro 5
amore vite temporahs christianus rex Edmundus duci non subdetur
pagano, nisi prius effectus'' fuerit christianus.' Hoc audito, iussu
impiissimi Hynguar sanctus Edmundus inermis capitur, et vinculis
arctioribus ' artatus constringitur ; ante ducem sistitur, et multis modis
illuditur, et tandem fustigatus, et ad quandam arborem ligatus, flagris 10
durissimis diutissime verberatur : nec vincitur, semper Christum
vocibus flebilibus inuocando. Aduersarii igitur in furorem versi,
quasi ludendo ad signum eum toto corpore sagittarum telis con-
fodiunt, et vulnera vulneribus imprimebant, dum iacula iaculis
locum dabant. Sicque spiculorum aculeis circumfossus palpitans, 15
velut heritius aut spinis hirtus carduus similis'* factus est. Cumque
nec sic Hinguar eum sibi assentire conspiceret, sed Christum iugiter
inclamantem videret, lictori protinus mandat vt amputet caput eius.
Sicque, duodecimo kalendas decembris, capite truncatus, cum palma
martyrii rex et martyr migrauit ad dominum. Caput autem sancti 20
regis Dani secum auferentes * in * sylua de HeglesdoS inter
densa veprium frutecta proiecerunt. Reddita tandem terre ali-
quanta pace, ceperunt christiani de latibulis consurgere, et caput
in sylua diligenter inquirere. Cumque in sylua densissima caput
sanctissimum lustrando pergerent, et alternatim (vt moris est) inter 25
se clamarent ' vbi es?', ecce mirabile auditu caput martyris patria
lingua respondebat dicens : *Heer | heer | heer' | quod est interpre-
tatum ' Hic | hic ( hic ' : nec vnquam eadem repetendo clamare
destitit, quousque omnes ad se perduxit. Palpitabat mortue lingue
plectrum intra'' meatus faucium, manifestans illius magnalia qui 30
rudenti * aselle humana compegit verba. Immanis enim lupus caput
inter brachia complexus procumbebat, excubias martyri impendens.
Accipientes itaque illud, et corpori coaptantes, honorifice sepelierunt.
Cum autem postea corpus huius sanctissimi Edmundi martyris"
transferri deberet, inuiolatum repertum est et incorruptum, ac caput 35
corpori redintegratum, nihilque omnino vulneris, nihil apparuit cica-
tricis. Tantum enim in eius coUo ob signum martirii rubet vna tenuissi-
ma ruga" in modum fili coccinei : sicut testari erat solita quedam deuota
femina Oswenna " vocata, que in eodem loco ieiuniis et orationibus
vacans multos transegerat annos : cui, diuina reuelatione aut nimia 40
deuotione, mos inoleuit vt patefacto '^ beati martiris sepulchro singulis
' E. conuersos. " E, ssectus. ' T. arcioribus. * S. similis Sebastiano
martyri. » E. afferentes. • T. E. et in. ' T. E. infra. » E. rudente.
* T. eius instead of huius sanct. E. m. *" S. riga = Iinea. " E. ofwenna.
" E. patifacto.
328 ji3otja legentia anglie»
annis in dominica cena attondendo precidere^ capillos solebat et
vngues. Que omnia diligenter coUigens, quamdiu vixit, mira deuo-
tione excolere non neglexit ; positaque super altare eiusdem ecclesie,
post eius mortem debita adhuc reseruantur deuotione et venera-
5 tione. Cum autem octo latrones ecclesiam sancti martyris in-
fringere et quecunque asportare possent capere decreuissent, et
cum diuersis instrumentis hoc attemptassent ; martyr dei ita eos
ligauit diuinitus, vt nec pedem mouere nec arreptum ofiRcium de-
serere possent. Mane autem inuenti, et vincti, episcopo Theodredo
To sunt presentati. Qui impremeditatus sententiam dedit et eos
affigi patibuhs iussit. Quamobrem postea in se reuersus, grauiter
indoluit, et sibi penitentiam indicens, diutius se grauibus lamentis
dedit. Idem tandem episcopus corpus martyris ad locum deuotiorem
transtulit, et incorruptum reperit, tetigit, lauit et optimis vestibus
15 indutum ligneo locello reposuit. Quidam iuuenis, filius nobilis
cuiusdam, potentie sue auctoritate ductus integritatem martyris
omnino videre affectauit. Reseratoque locello astitit, aspexit : et
in eodem momento in amentiam versum, in reprobum sensum deus
illum tradidit; et ob scelus eius a patre deiectus, efc ad summam
20 inopiam perductus, vitam finiuit vermibus consumptus. ^ Rex
quidam Danorum nomine Swanus cum magna nauium multitudine
Angliam intrans, nuUi parcens etati, sexui vel ordini, cede et in-
cendio cuncta^ vastabat, et vbique predas agens, ab incolis totius
terre tributa exigebat : et ad proprie damnationis cumulum ex
25 vrbe Sancti Edmundi martiris grande tributum petiit. Alioquin, nisi
solueretur, vrbi incendium, ciuibusque exitium comminatur. Insuper
et sancto Edmundo probrose detraxit. Audientes hoc ciues, et vehe-
menter expauescentes, ante sepulchrum sancti Edmundi se proster-
nunt, cum multis lachrimis et singultibus, deuotis precibus opem
30 martyris implorabant. Erat enim in eodem loco monachus quidam
nomine Egelwinus, sancto martiri adeo deuotus, vt eius secretalis
cubicularius merito ab omnibus vocaretur. Hic, quando sibi oportu-
num videbat, solus ad martirem ingrediens, corpus eius diligenter
abluebat, capillos capitis reuerenter demulcendo planos pectine
3.S reddebat, pilosque pectinis violentia* extractos in pixide ponens,
quasi viuenti in carne debitum seruitium impendebat. Mutuis
allocutionibus ore ad os, quasi amicus amico, non solum vtile
responsum dare sanctus non distulit, sed etiam variarum oppres-
sionum, quas sibi referebat, viam leuaminis et salubris consilii
40 notificauit. Huic sub noctis silentio sopori dedito sanctus Edmundus
vultu merore confecto astitit, dicens : ' Perge, inquit, ad regem
Danorum Swanum, et ex parte mea, nihil dubitans, precipe vt a
meorum infestatione et tributi exactione ciuium desistat, si diuinam
imminentem effugere cupiat vltionem.' Cum autem monachus hec
* E. prescindere, T. prescidere, ' added. ' E. cunct. * E. biolentia.
De ^ancto aBUmunno rege et mattpre. 329
regi nunciasset; more leonis frendens, nisi citius fugeret, mortem
iureiurando minabatur. Imminente autem vespera, in medio com-
militonum suorum apud villam de Gaynesburgh' Swanus pugione
sancti Edmundi confossus est : sicque vociferans noctis crepusculo
mortuus est tertio nonas februarii. Canutus vero, filius Swani, 5
hoc videns, mitius deinceps cum sancto Edmundo egit : fossatum
terre Sancti Edmundi circumduxit, immunitatem ab omni presta-
tione terre tribuit, basilicam super corpus construxit, monachos
instituit et predia multa donauit.
ir De cruce de Holm'.
^ Sancta vero Helena, inuenta cruce sancta nouem particulas 10
abscidit, propter nouem ordines angelorum, circa foramina cruore
respersa vbi manus et pedes clauabantur: quas in vnam paruam
crucem quasi duplicato transuerso mirabiliter composuit, et in
quandam capsam argento, auro et gemmis compositam collocauit,
et filio suo Constantino Constantinopolim transmisit : quam ad 15
bella secum deferens, semper victoriam habuit. Mortuo Con-
stantino, de successione in successionem vsque ad Baldewinum
imperatorem deuenit. Mortuo tandem sacerdote illo qui missam
coram prefata cruce celebrare solebat, sacerdos quidam genere
Anglus, nomine Hugo, in Northfolchia ortus, tunc ibidem existens, 30
loco sacerdotis defuncti electus est, anno domini millesimo ducen-
tesimo vicesimo tertio. Prefatus vero Baldewinus, crucem ad bella
deferens, semper victoriam reportauit. Et cum tandem ab aduer-
sariis suis occisus fuisset, sacerdos prefatus crucem memoratam
clam secum deferens, in Angliam reportauit. Apud cenobium de 25
Bromholm dictam crucem reliquit, et omnia vite sue necessaria
vsque ad obitum ibidem percipere pro suo munere precioso meruit,
vna cum duobus filiis suis, quos ante sacerdotii gradum ex vxore
sua susceperat. Quorum alter in eodem postmodum cenobio mo-
nasticum ordinem intrauit, alter in litteratura proficiens electus 30
factus extitit aduocatus. In prefato vero monasterio virtute crucis
memorate, cooperante domino, trigintanouem mortuos vite redditos '
legi, decem et nouem cecos illuminatos, cum aliis nonnullis miracuHs
diuinitus ostensis *.
• E. ganesburgh. ' De cruce de Holm om. iu T. ; r. Bromholm (Cluniac
Priory in Norfolk). Cf. Math. Paris Hist. Angl. an. laaa. * E. reditos.
* Collect in T. :
Sxulta sancta ecclesia tocius gentis anglice: ecce in manibus est laudacio
Edmundi regis incliti, et martiris inuictissimi : qui triumphato mundi principe
celos ascendit uictoriosissime. Sancte pater Edmunde, tuis suplicibus intende.
Ora.
Deus ineffabilis misericordie, qui beatissimum regem Edmundum tribuisti pro
tuo nomine inimicum moriendo uincere, concede propicius familie tue ut eo
interueniente mereamur in se an(tiqui) hostis incitamenta superando ex-
tinguere, per.
330 n^otja Legenna anglie.
ir De sancto Edwardo rege et confessore'.
GLoriosi ac deo dilecti Regis Edwardi vitam litteris tradituri,
ex verbis beatissimi Petri apostolorum principis sumamus
exordium ; qui centurionis vocationem admirans, ait : ' In veritate
comperi quia non est personarum acceptor deus, sed in omni gente,
5 qui timet deum et operatur iusticiam, acceptus est illi.' In omni
enim gente, ordine, gradu et dignitate nouit dominus qui sunt eius,
et miseretur cui voluerit, et misericordiam prestat in quem sibi
placuerit. Neque enim ex sui ipsius natura vel paupertas prestat,
vel adimunt diuitie, sanctitatem ; nec perfectum obscuritas, nec
lo reprobum claritas facit ; nec claudit libertas, nec reserat seruitus,
paradisum. Primus patriarcha Abraham et diues scribitur et
perfectus, cui fides admirabilis et obedientia imitabihs^ in rerum
omnium copia predicatur. loseph, dominus Egipti constitutus a
rege, vniuerso orbi prebuit castitatis exemplum. Sanctus lob qualis
15 in diuitiis fuerit, earum probauit ademptio ; quem morbus corporis,
temptatio vxoris, amicorum exprobatio, spectabili patientia reddidit
clariorem. Rex Dauid, quo nemo ditior, sed nemo sanctior^; quo.
nullus sublimior, sed humilior nuUus ; et inter thezauros innumeros
sepelitur, et inter dei amicos ceteris gratior computatur. Nemo
30 proinde miretur si noster Edwardus et rex dicatur et sanctus, quem
cernimus et in* diuitiis egenum, et in deliciis sobrium, in purpura
humilem, et sub corona aurea mundi contemptorem. Cum enim
rex Ethelredus ex filia comitis Thoreti filium suscepisset Edmundum
cognomento Ferreum-latus, ex regina autem Emma Aluredum,
2«; beatus Edwardus intra viscera materna conclusus prefertur vtrique,
agente eo qui omnia operatur secundum consilium voluntatis sue,
qui dominatur in regno hominum, et cuicunque voluerit, dat illud.
Fit enim coram rege magnus procerum et episcoporum conuentus,
et quia iam future cladis indicia " seua precesserant, agitur inter eos
30 de regni statu tractatus. Alii vero Edmundum, ob inuictissimum
robur corporiis, estimant preferendum ; alii, ob virtutem Normanno-
rum, Aluredum promouendum tutius arbitrantur. Sed futurorum
omnium prescius, prioris breuissimam vitam, alterius mortem imma-
turam prospiciens, in puerum necdum natum vniuersorum vota
35 conuertit. Vtero adhuc clauditur et in regem puer eligitur : non
natus, natis prefertur, et quem necdum terra susceperat, terre
dominus designatur : et leti proceres sacramentum fidelitatis illi
iurant, qui vtrum nasceretur ignorant. Paulo itaque post natiui-
tatem sancti Edwardi irruentibus in Angliam barbaris, et maximam
* This is the Vita written by Ailred Rieuallensis, ed. in Surius (from Capgr.),
Act. SS. Boll. lan. I. p. 293, and in Twysden Dec. Script. 369 (fuller text).
* Sur. inimitabilis. " S. et s. * om. in S. ° E. iudicia.
De ^ancto €titoaruo confe^we. 331
insule portionem cede incendioque vastantibus, regina cum filiis
in Normanniam transposita est. Viuebat in auita domo inter pueros
puer, immunis tamen a vitiis quibus etas illa solet implicari. Castus
erat corpore, sermone rarus, simplex actu, et purus affectu. Frequen-
tare ecclesiam dulce habuit, crebrius orationibus incumbere, sacris 5
missarum interesse solemniis, visitandis monasteriis operam dare, et
quos sanctiores sciebat, sibi monachos in amicitiam copulare. Se-
uiebat interim gladius hostilis in Anglia, cedibus et rapinis omnia
replebantur ; vbique luctus, clamor et desolatio. Incenduntur
ecclesie, monasteria deuastantur, sacerdotes a suis sedibus fugati, 10
in locis desertis communem miseriam deplorantes delitescebant.
Inter quos vir venerabilis Brithwaldus Wintoniensis ' episcopus
cenobium Glastoniense merens ac tristis ingressus, orationibus
vacabat et psalmis. Qui cum aliquando pro regni plebisque libera-
tione preces lachrimasque profunderet, quasi in hec verba pro- 15
rumpens ait : ' Et tu domine vsquequo ? Vsquequo auertis faciem
tuam, obliuisceris inopie nostre et tribulationis nostre? Sanctos
tuos occiderunt, altaria destruxerunt, et non est qui redimat neque
qui saluum faciat. Scio domine, scio, quia omnia que fecisti nobis,
in vero iudicio fecisti : Sed nunquid in eternum proiiciet deus, et ao
non apponet vt complacitior * sit adhuc? Eritne, domine deus meus,
eritne finis horum mirabilium, aut in eternum tuus in nos mucro
deseuiet, et percuties vsque ad internitionem ? ' Inter preces tandem
et lachrimas fatigatum sopor suauis excepit ; videtque per somnium
beatum Petrum in eminentiori loco constitutum, et ante eum preclari 25
vultus in forma decenti, regalibus insigniis amictum Edwardum.
Quem cum propriis manibus apostolus consecrasset et vnxisset in
regem, monita salutis adiecit : precipueque celibem vitam com-
mendans, quot esset annis regnaturus aperuit. Obstupefactus
presul tanti miraculi nouitate, petit sibi a sancto huius visionis 30
misterium reuelari, De statu insuper regni, et de instantis periculi
fine', apostolicum exegit oraculum. Tunc placido vultu intuitus
intuentem se *, ait * : ' Domini, inquit ®, o presul, est regnum, et ipse
dominabitur in filiis hominum. Ipse transfert regna et mutat im-
peria, et propter peccata populi regnare facit ypocritam. Peccatum 35
peccauit populus tuus domino, et tradidit eos in manus gentium,
et dominati sunt eorum qui oderunt eos. Sed non obliuiscetur
misereri deus, nec continebit in ira sua misericordias suas. Erit
enim, cum dormieris cum patribus tuis, visitabit dominus populum
suum, et faciet dominus redemptionem plebis sue. Eliget enim sibi 40
virum secundum cor suum, qui faciat'' omnes voluntates suas, qui
me opitulante regnum adeptus Anglorum, danico furori finem im-
ponet. Erit enim acceptus deo, gratus hominibus, terribilis hostibus,
^ r. Wiltoniensis ? ' T. complacidior. ' T. fine periculi. * om.
in T. Tw. » om. in Tw. * om. in S. ' Tw. faciet.
332 3i3ot)a legentia anfflie,
amabilis ciuibus, vtilis ecclesie, laudabilemque vitam sancto fine
concludet.' Que omnia in beato Edwardo completa, rei exitus com-
probauit. ^ Cum autem episcopus de posteritate Edwardi quereret,
respondit sanctus Petrus : * Regnum Anglorum regnum dei est ;
5 post istum prouidebit regem ad placitum suum.' ^ Stabat adhuc
spiritus procelle, et exaltati sunt fluctus eius, externisque ' malis
accessit ciuilis discordia, adeo vt quis cui [crederet, quis cui] ^
mentis sue secreta committeret, nesciretur. Plena erat proditoribus
insula; nusquam tuta fides, nusquam sine suspitione amor, sermo
10 sine simulatione. Tandem eousque proditio ciuilis et astutia pro-
cessit hostilis, vt defimcto rege Ethelredo, magna pars insule,
legitimis heredibus abdicatis, Canuto, qui regnum inuaserat, manus
darent : peremptoque inuictissimo rege Edmundo, etiam filios eius,
adhuc in cunis agentes, barbaris mitterent occidendos. Alfredus
15 demum Edwardi fi-ater in Angliam transuectus, inaudita crudelitate
ab hostibus ciuibusque perimitur. Tunc Edwardus omni humano
destitutus auxilio, exul patrie, regni, et honoris viuebat : Impiorum
insidias timebat, et ne a suis proderetur, vel ab hostibus ad mortem
emeretur, plurimum formidabat. Inuento* autem consilio salutari,
20 deo prosternitur, talia prosequendo : ' Ecce, inquit, domine, non est
mihi auxilium in me, et necessarii mei recesserunt a me, amici
mei et proximi mei aduersum me appropinquauerunt et steterunt.
Pater meus post multos labores rebus humanis excessit ; fratres
meos crudelitas proditorum absorbuit ; nepotes in exilium acti sunt ;
25 mater emuli nostri nuptiis tradita est. Ita solus relictus sum, et
querunt animam meam. Sed tibi, domine, derelictus sum pauper,
pupillo tu eris adiutor. Tu quondam Edwinum, morti expositum,
mirabili modo et vite reseruasti et regno. Tu illud Anglie decus
sanctum Oswaldum ex exule regem factum, per signum crucis
30 reddidisti cunctis hostibus fortiorem. Si igitur fueris mecum et
custodieris me, et reduxeris me in regnum patris mei, eris tu mihi
semper in deum, et beatus Petrus apostolus in patronum : Cuius
sacratissimas reliquias in vrbe Roma, te annuente, te regente, te
comitante, visitaturum me promitto.' Exhinc enim factus fide
35 robustior, spe alacrior, expectans expectauit dominum. Canuto
autem rege rebus humanis exempto, filiis eius immatura morte
prereptis, Angli danico iugo liberati Edwardum in regem elegerunt,
et cum maximo honore consecrari et inungi fecerunt. Tunc sacer-
dotes sapientia et sanctitate fulgebant, monasteria omni religione
40 pollebant, agebat ^ clerus in officio suo, populus " stabat in gradu
suo. Videbatur etiam terra fecundior, aer salubrior, maris vnda
pacatior. Reges enim et principes pro tanta rerum mutatione
admiratione perculsi, cum tanto rege fedus inire, amicitias iungere,
*— ^ om. in Tw. ^ E. eternisque. ^ So T. Tw. ; om. in E. * E. inuenta.
» om. in Tw. « T. et p.
De ^ancto (iBDtDatiio confe0!sote* 333
pacem componere gauisi sunt. Sola tamen Dacia* adhuc spirans
et anhelans' cede[s]', Anglorum interitum minabatur. In hiis
omnibus vir beatus in gloriam non est elatus humanam, sed hanc sibi
viuendi formam proponens, suis se domesticis prebebat equalem,
sacerdotibus humilem, plebi gratum, compatientem miseris, et 5
largum egenis. Nulla apud eum personarum acceptio, sed iudicabat
in iusticia pauperes, et arguebat in equitate pro mansuetis terre:
Eratque pater orphanorum, et iudex* viduarum. Si quicquam
petebatur, prebebat ; si accipiebatur, tacebat. Nullus vnquam eum
vidit aut inflatum superbia, aut ira efferatum, aut gula dehonestatum. 10
Supra humanum enim modum pecunie * contemptor, nec in earum
amissione tristior, nec in adeptione videbatur hilarior. Recum-
bente aliquando gratia quiescendi rege in lectulo, camerarius ac-
cessit ad thecam in qua aes regium seruabatur, et reposito intus
quod volebat, et illam claudere oblitus, foras egressus est. Anim- 15
aduertit hoc quidam, et accedens ad thecam, pecuniam non modicam
in sinum recondit, et abscedit ' Reuersus denuo ', rege inspectante,
facinus iterauit. Quod cum tertio attemptasset, cernens rex in
spiritu thezaurorum adesse custodem, ait : ' Importune agis, o homo :
si mihi credis, tolle quod habes, et fuge ; quoniam si venerit 20
Hugolinus '— hoc enim cubicularii nomen erat— 'nec vnum tibl
nummum relinquet.' Fugit ille, et vix pedem extulerat: et ecce
minister regis rediens, et thezaurum ablatum reperiens, timore et
tremore concutitur : angustiam cordis et furorem mentis clamor
et suspiria prodiderunt. Surrexit rex, et quasi nesciens quid ac- 25
ciderit, perturbationis huius causam inquirit. Quam cum didicisset,
ait: 'Tace, forte ille qui cepit, plus nobis indiguit. Habeat sibi,
nobis sufficit quod remansit.' Proceres enim ' terre de succes-
sione soUiciti, regem de vxore ducenda conueniunt. Stupet rex,
thezauro metuens suo, qui in fictili vase reconditus, facile poterat 30
calore dissolui*. Si obstinatus resisteret, timebat ne propositi sui
proderetur dulce secretum : Si suadentibus preberet assensum,
naufragium pudicitie formidabat *". Tandem importune insistentibus
cedere tutius ratus, huiusmodi verbis suam pudicitiam " domino com-
mendabat : * Ihesu bone, tua quondam misericordia tres pueros 35
inter flammas caldaicas illesos seruauit ; per te loseph, relicto
pallio in manibus meretricis, cum titulo castitatis euasit ; ad-
mirabilis Susanne constantia tua virtute de impudicis presbiteris
triumphauit ; sancte ludith castitas ab Holofeme nec ledi potuit
nec temptari. Ecce ego seruus et filius ancille tue, qualiscunque 40
dilector tuus et vnice matris tue: succurre mihi domine, quatinus
sic maritale suscipiam sacramentum vt pudicitie periculum non
' = Dania. " T. E. hanelans. » T.E.cede. * r. uindexl » BoU.
pecuniarum. • T. E, abcedit ^ E. de vno. " al. autem. » S. Tw. add :
Sed quidageret] '» E. formidaret. •" S. pudicitiam suam.
334 Bm iLeg:entia angUe»
incurram.' Rege igitur procerum voluntati consensum prebente,
Godwini filiam duxit in vxorem. Erat enim ^ Godwinus vir magna-
rum opum, sed hastucie singularis, regum regnique proditor ; qui
doctus fallere, et quelibet dissimulare consuetus, facile populum
5 ad cuiuslibet factionis inclinabat assensum. Sed sicut spina rosam,
genuit Godwinus Editham. Hanc dilecto suo preparauit* Christus
Edwardo, inspirans ei ab ipsa infantia castitatis amorem, odium
viciorum, virtutis aflfectum. Legere aut operari manibus ocium
fugiendo consueuit, lasciuiam vitare, et colloquia iuuenum declinare.
lo Conuenientibus igitur in vnum, rex et regina de castitate seruanda
paciscuntur, nec huic fidei alium quam deum testem estimant ad-
hibendum. Fit illa coniunx mente, non carne ; ille maritus mente, non
opere. Perseuerat inter eos sine actu coniugali coniugalis affectus ; et
sine defloratione virginitatis, caste dilectionis amplexus. Diligitur' ille,
1 5 sed non corrumpitur ; diligitur illa, nec tangitur, et quasi noua quedam
Abysag regem calefacit amore, sed non dissoluit libidine; mulcet
obsequiis, sed desideriis non emollit. Quadam namque die
pentecostes *, cum rex diuinis misteriis interesset ", hora eleuationis
corporis Christi subito rex vultu hilarior et erectior oculis in risum
20 modicum, seruata tamen regia grauitate, dissoluitur. Mirari, qui
aderant, ceperunt ' ; nec sine causa, cum ' preter consuetudinem id
ei accidisse sciebant. Peractis autem missarum solempniis, causam
risus instanter astantes sibi exponi petunt. IUe, vt erat mire
simplicitatis, simpliciter querentibus simpliciter omnia confitetur,
25 dicens : * Conuenit Danis cum rege suo antiquum facinus iterare,
et quam nobis propitia diuinitas largita est, infestare quietem. In
percussiohe quidem nostra, qua castigans castigauit nos dominus,
ignorantes dei iusticiam, et suam extollentes virtutem, dixerunt :
"Manus nostra excelsa, et non dominus, fecit hec omnia." Quia
30 vero deus patribus nostris iratus, Dacorum "^ nos tradidit potestati,
suis id viribus tribuentes, facile hoc ipsum et nunc fieri posse
arbitrabantur ; nescientes quia qui percutit, ipse et sanat; et qui
mortificat, ipse et viuificat ; et qui ducit ad inferos, ipse et reducit.
Igitur rex Dacie, coacto in vnum exercitu, hodierna die ventis
35 pro voto flantibus naues parari precepit. lam naues velis, et vela
ventis fuerant committenda : et rex iniquus ob nimiam superbiam
quasi semetipsum non sustinens, dum de scapha in nauem con-
scendere vellet^, pede lapso inter vtramque in mare corruit: et
statim abyssus vallauit eum, et pelagus cooperuit caput eius. Sicque
40 morte sua vtrumque populum, Danorum scil. et Anglorum, a peccato
pariter et periculo liberauit. Et spero in domino [deo] ^ meo, et in
dulcissima matre eius, quod temporibus meis nullum hatebit conatus
eorum effectum. Hec sunt que Christo reuelante cognoui, et vidi
* S.autem. * Tw. preparauerat. ' Tw. Diligit. * E. penthecostes. ' S. in-
teresset mysteriis. * om. in Tw. ^ S. Danorum. ' «/. Tw. *om. inT.E.
De ^ancto aButoartio confe^sore. 335
et risi et gauisus sum. Risum enim mihi fecit dominus, et quicunque
audierit, corridebit mihi.' Notantur tempus et hora, mittuntur
nuncii in Daciam : et omnia que beatissimo regi celitus nunciata
fuerant, vera et eadem hora accidisse reperta sunt. Succedentibus
itaque prosperis, rex voti sui nequaquam oblitus, recogitans quanta 5
sibi fecerit dominus, qui ditauit egenum, sublimauit humilem,
inglorium coronauit ; parat reddere vota sua, parat sumptus, parat ^
donaria. Vocatis autem regni proceribus, habuit cum eis de statu
regni, vel de sua peregrinatione, sermonem, dicens : * Non excidit
nobis quomodo irruentibus in hereditatem nostram barbaris, facti lo
sumus obprobrium vicinis nostris, subsannatio et illusio hiis qui in
circuitu nostro sunt. Aliis namque interfectis, aliis fugatis, aliis
iugo ignominiose seruitutis oppressis, nihil fere honoris, nihil glorie
nostro generi reliquerunt. Tandem defuncto patre meo, peremptis
fratribus, actis in exilium nepotibus, et' cum hostibus nostris in 15
omnibus fortuna faueret, mihi profecto nihil spei superesse videbatur.
Ego vero contra spem in spem ' credens, et domini mei ' misericordie
me totum dedens, peregrinationem meam ad sanctorum apostolorum
limina voui, et deinceps diuine me protectioni dispositionique com-
misi. Ille autem respexit in orationem meam et non spreuit ao
precem meam, et abstulit obprobrium meum et restituit me in
regnum patris mei. Insuper cumulatum * diuitiis auxit gloria, donis
celestibus illustrauit. Ipse sine sanguine rebelles subegit, hostes
subuertit, et omnia nostra amabili quadam pace composuit. Absit
vt tot et tantis eius beneficiis inueniamur ingrati, quin potius de 35
manu inimicorum nostrorum liberati, seruiamus illi in iusticia et
veritate, faciamusque quod ait propheta : " Vouete et reddite domino
deo vestro." Decernite ergo mecum quomodo me peregrinante
regnum subsistat Anglorum ; qua lege, qua pace, qua iusticia, quo
iudice^ omnia disponantur; quis castra, vrbes, priuata et publica 30
negocia procuret. Erit autem vnus omnium custos et protector
deus, et pacem quam dedit ipse seruabit, nobiscum proficiscens, et
vobiscum * remanens : qui et vos custodiat, et me reducat' Tunc
omnes in communi vociferantes ad regem, se non deserendos, se non
exponendos gladiis, patriam hostibus non prodendam, nec pro vno, vt 35
putabatur, bono tot admittenda pericula allegabant. Tunc rex eorum
vocibus et precibus se vrgeri ' sentiens, diu in animo fluctuabat : quia
et voto supersedere, pericul[os]um ^ ; et tantorum precibus fletibus^
que non cedere, inhumanum arbitrabatur. Tandem peregrinationem
differens, expectabat ' donec apostolico fultus consilio, aut votum redi- 40
meret, aut impleret. Demum pontifex summus, consideratis pre-
missis et diligenter discussis, regi epistolam subscripta continentem
transmisit : ' Leo episcopus seruus seruorum dei, dilecto filio suo
' Tw. separat. ' om. in Tw. ' in spem om. in Boll. * Tw. cumulauit.
E. nobiscum. » S. urgeri se. ' T. E. periculum. » om. in T.; cf.Tw.
336 Botia leg:entia anglte.
Edwardo Anglorum regi, salutem et apostolicam benedictionem.
Quoniam voluntatem tuam laudabilem et deo gratam agnouimus*,
gratias agimus ei per quem reges regnant, et principes iusta decernunt.
Sed quia prope est dominus in omni loco omnibus inuocantibus eum
5 in veritate, et sancti apostoli cum suo capite coniuncti vnus spiritus
sunt, et pias preces equaliter audiunt ; et quia constat periclitari
anglicam regionem ex tua discessione ^ qui freno iusticie seditiosos
eius motus cohibes : ex auctoritate dei et sanctorum apostolorum
absoluimus te a peccato illius voti pro quo dei ofFensam times, et ab
] o omnibus negligentiis et iniquitatibus tuis, ea potestate vsi qua[m] *
dominus in beato Petro concessit nobis dicens : " Quecumque sol-
ueritis* super terram, soluta erunt et in celis." Deinde precipimus
tibi sub nomine sancte obedientie et penitentie, vt expensas quas ad
iter istud paraueras, pauperibus erroges, et cenobium monachorum
15 in honore sancti Petri apostolorum principis aut nouum constituas", aut
vetustum emendes et augeas, et sufficientiam ^ victualium fratribus de
tuis redditibus constituas, quatinus dum illi assidue inibi deum lauda-
uerint, et sanctis augeatur '^ gloria et tibi indulgentia. Cui loco quic-
quid contuleris, vel collatum est, vel conferetur *, vt ratum sit aposto-
20 lica auctoritate precipimus, et vt semper habitatio monachorum sit et
nulli laice persone nisi regi subdatur ; et quecunque priuilegia " ibi
constituere volueris ad honorem dei pertinentia, concedimus et robus-
tissima auctoritate confirmamus, et in fine '"fractores eorum eterna
maledictione damnamus.' Responsalibus enim " regis et litteris
25 pontificis oraculum celeste concurrit. Erat enim in Anglia vir quidam
deo dilectus et hominibus, qui [in] specu subterraneo multis annis
inclusus, suorum erat meritorum stipendiis iam vicinus. Huic Petrus
apostolus in visione noctis assistens ait : ' Rex, inquit, Edwardus pro
voto quo se cum adhuc exularet astrinxerat, pro regni etiam pace,
30 pauperumque necessitate preceque sollicitus, romanam ecclesiam de
omnibus credidit consulendam. Nouerit ergo, se mea auctoritate ab hac
obligatione solutum, et de cenobio ad mei nominis honorem constru-
endo a summo pontifice suscepisse mandatum. Incuntanter itaque
litteris apostolicis fidem habeat, preceptis obediat, consiliis acquiescat.
35 A me enim egressus est sermo, quem sibi quondam '* patronum elegit,
vie comitem, gratie largitorem. Est autem mihi locus in occidentali
parte Londonie a me electus, mihi dilectus, quem quondam mihi pro-
priis manibus consecraui, mea nobilitaui presentia, diuinis insuper"
miraculis illustraui. Thorneia nomen est loci, qui quondam " ob pec-
40 cata populi, barbarorum traditus potestati, pauperrimus ex diuite,
humilis ex sublimi, ex nobili factus est contemptibilis. - Hunc me rex
precipiente in habitaculum monachorum suscipiat reparandum, subli-
* S. cognouimus. ' E. dissessioue. ' T. E. qua. * S. solueris. * Tw. con-
struas. * Tw. sufiBcientia. ^ T. augetur. * E. conferretur. * E. preuilegia.
" Tw. infractores. ^ S. autem ; om. in Tw. ^" T. condam. " S. etiam.
De ^ancto aBHtoatno Confejsgote. 337
mandum edifitiis, possessionibus ampliandum. Non erit ibi aliud nisi
domus dei, et porta celi. Ibi erigenda est scala per quam descen-
dentes et ascendentes angeli preces et vota hominum perferant et
deferant gratiam. Inde ascendentibus reserabo ianuas paradisi, vt
ex officio quod meus mihi dominus ac saluator iniunxit, et ligatos 5
absoluam et absolutos suscipiam, et quam eius delictum obcluserat,
iustificatis portam patrie celestis aperiam. Tu autem omnia que a
me audisti ^ et didicisti, litteris tradens regi mitte, vt munere dei dupli-
cato, et de absolutione securior, et [in] precepti executione deuotior,
in mei autem dilectione et obsequio reperiatur propensior.' Hiis ip
dictis, lux cum loquente disparuit. Scripsit itaque senex omnia
audita, et regi direxit. Eadem autem hora lecto pape rescripto, beati
senis apices recitantur. Tunc rex letus et alacer"^, pecuniam quam
ad peregrinationem parauerat, pauperibus distribuit, et monasterium
edificauit. 'Tempore quo rex Ethelbertus, qui regnauit in Cancia, 15
predicante beato Augustino fidei sacramenta susceperat, iiepos eius
Sebertus, qui Orientalibus Anglis prefuit, fidem eodem episcopo
euangelizante suscepit. Hic Londoniis, que regni sui caput habe-
batur, intra muros ecclesiam beati Pauli fabricauit*, et episcopali
honore, MelHtum episcopum instituens, honorauit. Extra muros 20
vero in occidentali parte, in honore beati Petri monasterium insigne
fundauit, et multis possessionibus ditauit. Nocte autem dedicationem
eiusdem ecclesie ' precedente, piscatori cuidam [in] Thamensis fluuii,
qui eidem monasterio ' preterfluit ^, vlteriori ripa in habitu peregrino
beatus Petrus apparens, promissa mercede, transponi se ab eodem et 25
petiit et promeruit. Egressus autem de nauicula, ecclesiam, piscatore
cernente, ingreditur. Et ecce subito lux celestis emicuit, miroque
splendore illustrans omnia, noctem conuertit in diem. Affuit cum
apostolo multitudo ciuium supernorum egredientium et ingredientium,
melodiaque celestis insonuit ; indicibilis odoris fragrantia nares perfun- 30
debat. Peractis enim * omnibus que ad ecclesie dedicationem spectant,
solemniis, redit ad piscatorem piscium piscator egregius hominum.
Quem cum " diuini luminis fulgore perterritum et '" alienatum pene
sensibus reperisset, blanda consolatione reddit hominem sibi, animum
rationi. Ingredientes cimbam simul vterque piscator, ait Petrus : 35
' Numquid pulmentarium non habes ?' Et ille : * Inconsuete, inquit,
lucis perfusione stupidus, et expectatione tui detentus, nihil cepi, sed
promissam a te mercedem securus expectaui.' Ad hec apostolus ait :
' Laxa nunc retia in " capturam.* Paruit imperanti piscator, et mox
impleuit rethe piscium maxima multitudo. Omnes erant eiusdem 40
generis pisces, preter vnum mire enormitatis esicium ". Quibus ad
ripam extractis, dixit apostolus : ' hunc qui pre " ceteris precio et mag-
' S. audisti a me. ' T. alacer ; E. alacris. ' In Tw. precedes Mir. de con-
tracto (p. 340). * om. in T. 1 * E. ecclesio. • S. idem monasterium. ^ TvVi
subterlluit. « S. autem. » T. cum ; E. dum. "> om. in Tw. " Tw. ad.
" Sur. esocium. " om. in Tw.
Z
338 jBotja Legenna anglie,
nitudine precellit, Mellito ex mea parte piscem defer* episcopo. Pro
nautica'^ vero mercede, cetera tibi tolle. ' Huius generis copia abundabis
in vita tua, et longo tempore post te progenies tua : tantum ne vltra
piscari audeatis in celebritate dominica \ Ego sum Petrus qui loquor
5 tecum, qui cum meis conciuibus constructam in meo nomine basilicam
dedicaui episcopalemque benedictionem mee sanctificationis auctori-
tate preueni. Dic ergo pontifici que vidisti et audisti, tuoque sermoni
signa parietibus impressa testimonium perhibebunt. Supersedeat
igitur dedicationi * : suppleat quod omisimus, dominici corporis et
10 sanguinis sacrosancta misteria : populumque sermone erudiens, noti-
ficet omnibus hunc locum me crebro visitaturum, hic me fidelium
votis et precibus aff"uturum, sobrie vero, pie, et iuste in hoc seculo '
viuentibus celi ianuam reseraturum.' Hiis dictis, confestim ab oculis
eius disparuit. Mane autem facto, episcopo MelUto ad dedicandam
15 ecclesiam procedenti, cum pisce piscator occurrit, et omnia que sibi
mandata fuerant pandit. Stupet antistes, reseratisque ecclesie valuis,
videt pauimentum vtriusque alphabeti inscriptione' signatum, parie-
tem bis senis in locis sanctificationis oleo linitum, tot'' cereorum
reliquias duodenis crucibus inherere, et quasi recenti respersione
20 adhuc cuncta madescere. Quod videns episcopus, vna cum populo
deum benedicebat, et illi gratias referebat. Dat fidem miraculo
piscatoris illius tota successio, que sicut a patre acceperat, totius emo-
lumenti quod ars illa deinceps ei conferret ^ beato Petro eique seruien-
tibus decimas ofFerebat. Vnus tamen semel fraudem ausus inferre, mox
25 tamdiu artis caruit beneficio, donec confessus reatum, et ablatum
restitueret et promitteret correctionem. Hec cum sanctus Ed-
wardus relatione ac scriptis veterum didicisset, ad monasterium illud
edifitiis, possessionibus, et dignitatibus altius extoUendum exarsit
animus eius, et pro priuilegiis ilHus loci, ceterisque causis nuncios
30 Rome * transmisit, talem epistolam pape deferentes. ' Summo
vniuersalis ecclesie patri Nicolao, Edwardus gratia dei Anglorum rex,
debitam et subiectionem et obedientiam. Glorificamus deum quia
curam habet sue electe ecclesie, quoniam ^" in loco boni predecessoris
vos optimum successorem constituit. Quapropter iustum iudicamus,
35 apud vos, velut ad solidam petram, acuere et probare omnes bonas
actiones nostras, et vestram notitiam atque societatem in bono habere,
quatinus eas donationes et preuilegia que optinuimus apud predeces-
sorem vestrum, renouetis et augeatis nobis, videlicet vt quod ille
iniunxerat nobis sub nomine obedientie et penitentie, propter votum
40 quod voueram ire Romam, et in remissionem omnium peccatorum
meorum, construere cenobium monachorum in honore apostoli Petri,
ratum faciatis, et priuilegia possessionum et dignitatum eiusdem loci
* S. defer piscem. =" Tw. naulica. '-' om. in Tw. * E. dedicatione.
= Tw. loco. ° E. inscripsione. ' S. totidem. ' Tw. contulit. ' S. Romam.
*" Tw. quando.
De ^ancto aBUttiattio Confe00ore. 339
confirmetis, renouetis, et decernatis \ Ego quoque pro modulo meo
augeo, et confirmo, donationes et consuetudines pecuniarum quas
habet sanctus Petrus in Anglia : et ipsas pecunias collectas cum rega-
libus donis mitto vobis, vt oretis pro me, et pro pace regni mei, et
continuam ac solemnem memoriam instituatis totius gentis Anglie 5
coram corporibus apostolorum sanctorum'.' Rescripsit autem ei
papa in hunc modum : * Nicolaus ' episcopus seruus seruorum dei,
gloriosissimo ac piissimo omnique honore dignissimo, speciali quoque
filio nostro Edwardo Anglorum regi, visitationem omnimodam, salu-
tem mellifluam, et benedictionem apostolicam. Omnipotenti deo 10
referimus grates, qui vestram prudentissimam excellentiam in omni-
bus ornauit et decorauit, erga beatum Petrum apostolorum principem,
et nobiscum habere dilectionem, et in * omnibus apostolicis consentire
censuris. Litteras igitur vestre nobilitati transmittimus, et per eas
societatem sanctorum apostolorum ", et nostram vobis damus, orantes 15
misericordiam illius qui est dominus omnium et rex super omnia solus,
vt ipse vos participem faciat ex omnibus, si qua sunt coram deo, bonis
operibus nostris, et fratres nos et " socios in sua "^ dilectione constituat in
omni tempore amplius, ac non minorem partem obsequii nostri vobis
in suo regno reconsignet, quam nobismet-ipsis prouenire optamus. ao
Erimus etiam deinceps pro vobis sine dubio orantes assidue, vt ipse
deus [vobis] subiiciat hostes et inimicos qui contra vos voluerint insur-
gere, et confirmet vos in paterno solio et propria hereditate, ac beatus
Petrus sit vobis custos et adiutor in omni tribulatione. . . Renouamus
ergo et confirmamus et * augemus vobis priuilegia vestra, scilicet vt 25
absolutus sitis ab illo voto quod timebatis, et ab omnibus aliis peccatis
et iniquitatibus vestris, auctoritate illius qui me, licet indignum, sue
sancte preesse voluit ecclesie. Preterea illi loco quem sub nomine
sancte penitentie construendum et meliorandum suscepistis, quoniam,
vt fertur, primam antiquitus consecrationem a beato Petro accepit, 3°
cuius, licet indigni, vicarii sumus, et quia regia antiquitus sedes est,
ex auctoritate dei et sanctorum apostolorum, atque huius romane
sedis et nostra, concedimus, permittimus, et solidissime confirmamus,
vt amplius in perpetuum regie constitutionis locus sit atque reposi-
torium regalium insignium, et habitatio perpetua monachorum qui 35
nulli omnino persone nisi regi subdantur, habeantque potestatem
secundum regulam sancti Benedicti per successores * eligere ex se
ydoneos abbates, neque introducatur perviolentiam extranea persona,
nisi quam concors congregatio esse preelegerit '. Absoluimus etiam
eum locum ab omni seruitio et dominatione episcopali, vt nuUus epi- 4®
scopus illuc introeat ordinaturus aut precepturus aliquid, nisi ex
petitione et consensu abbatis et monachorum : et habeat idem locus
* Tw. et in perpetuum immutabilia stare decernatis. * Tw. S. sanctorum
apostolorum. ' E. Nicalaus. * om. in Boll. * S. s. apost. soc.
* S. ac. "* om. in Tw. ' S. successiones. • Tw. preesse elegerit.
z a
340 iSoioa legenlia anglie.
liberum procinctum, id est, ambitum et cimiterium mortuorum circa
se, absque episcopali vel cuiuslibet respectu vel exactione : et omnia
que ad libertatem et exaltationem illius loci ad honorem dei perti-
nentia, per nostram auctoritatem accedere possunt, hilari et promptis-
5 sima voluntate concedimus. Possessiones autem quas antiqui reges
seu quicunque alii homines, vos quoque et vestri barones ad eundem *
locum contulistis, et cartas que ex eis facte sunt, diuina et nostra auc-
toritate roboramus, et ratas ac stabiles esse decernimus ; et infrac-
tores earum vel inuasores, aut diminutores, aut dispersores, venditores
lo. etiam, eterna maledictione cum luda proditore dampnamus, vt in beata
non habeant partem resurrectione, sed a beato Petro apostolo se
iudicandos sciant, quando sedebit cum suis coapostolis, iudicans duo-
decim tribus Israel. Vobis vero et posteris vestris regibus committimus
aduocationem et tuitionem eiusdem loci, et omnium totius Anglie
15 ecclesiarum, vt vice nostra cum consilio episcoporum et abbatum
constituatis '^ vbique que iusta sunt, scientes pro hoc vos recepturos
dignam mercedem ab eo cuius regnum et imperium non desinet nec
minuetur in seculum.' Sanctus enim^ Edwardus tributum illud
grauissimum quod tempore patris sui classi danice pendebatur et post-
20 modum fisco regio inferebatur *, regia liberalitate remisit, et ab hoc
onere importabili imperpetuum Angliam absoluit. * Cum enim collecta •
illa pecunia ante illum delata esset, diabolum super cumulum seden-
tem et ludentem vidit, et ne amplius exigeretur precepit °. Cum in
palatio iuxta ecclesiam beati Petri rex aliquando moraretur, super-
25 uenit quidam vir miserabilis, Hibernicus genere", pedis vtriusque
priuatus officio. Nerui enim in poplite contracti ad posteriores cor-
poris partes crura retorserant '', tali natibus inheserant, immersique
carnibus pedum articuli, a lumbis eius et deorsum corpus omne
peruerterant. Porrectis ad terram manibus, et scamnis suppositis,
30 repebat, et factus sibimetipsi grauis, trahebat se post se. Hic videns
regis cubicularium, ait ad eum : ' Hugoline, inquit *, non me respicies,
nec misereberis, nec mouebit te mei " tanta calamitas ?' Et ille : ' Quid
me vis facere?' Cui pauper, 'Sexies, inquit, apostolorum limiha
repens (vt cernis) visitaui, et sanitatem necdum promerui. Quam
35 tamen mihi apostolorum princeps non negauit, sed distulit, socium in
hoc miraculo habere volens Edwardum, quem sibi nouit in omnibus
esse deuotum. Ab ipso enim apostolo in mandatis accepi regem
adire, vt me suo sacro subuectum dorso ad ecclesiam eius que pala-
tio vicina est perferat, recepturum, si id fecerit, membrorum meorum
40 integram sanitatem.' Hec vbi nunciata sunt regi, gratias agit deo ; et
citatus mox eger accessit. Rex vero, vt spiritalis ille asinus fortis
accubans in terminis, supposuit humeros suos ad portandum. Pendet
de humero tanti principis plenus sordibus pauper, squalidis manibus
^ E. eundum, " T. Tw. constituas. ' al. autem. * E. inserebatur.
''-* Added from Chr. Bromt. 942. ° Named Gillemichel in Tvv. ' E. retor-
serat. ' al. om. " al. mea.
De ^ancto oEiitDattib Corifegisote, 341
brachiisque squamosis regium illud pectus collumque complcctitur.
Interea ex assistentibus ridebant nonnulli, alii a paupere regem
delusum iocabantur, alii iusti simplicitatem fatuitatem iudicabant.
Cum itaque rex paululum processisset, subito nerui extenduntur,
rigantur ossa, carnes marcide recalescunt, emergunt a carne articuli, 5
pedes a natibus soluuntur. Distendit homo crura poplite iam flexi-
bili, et sanie cum sanguine profluente, vestis regia ornatur potius
quam fedatur. lam tunc satis esse clamant omnes, sanatum langui-
dum, onus ob sordes vlcerum deponendum. Ille vero memor precepti
quod susceperat, sirenarum cantus obturata aure pertransiit, ingres- 10
susque ecclesiam, ante sanctum altare holocaustum quod detulerat,
deo ac beato Petro resignat, incolumemque dimisit. Susceptoautem
a rege itineris viatico, acturus gratias deo et sancto Petro Romam
profectus est. In monasterio namque' beati Petri ante altare
sancte trinitatis, missarum solemniis sanctus rex vice quadam cum 15
comite Leofrico assistebat. Et ecce speciosus ille forma pre filiis
hominum Christus Ihesus in ara consistens, oculis vtriusque cor-
poraJis aparuit'*, sacraque dextera super regem extensa, signuni
sancte crucis eum benedicendo depinxit. At rex.. demisso' capite,
diuine maiestatis adorabat presentiam. Comes vero quid in animo * 20
regis ageretur ignorans, uolensque ' regem tante visionis esse parti-
cipem, cepit velle ad ipsum vsque procedere. Verum rex quid in mente
comitis voluebatur intelligens, ' sta, inquit, Leofrice, sta ; quod vides,
video et ego.' Post missam vero dixit rex ad comitem : ' Per eius
quem vidimus maiestatem, mi Leofrice, te obtestor ne quoadusque 25
vixerimus sermo iste proferatur in publicum, ne vel nos in pernitiem
nostram ob fauorem vulgi pulset elatio, vel fidem deroget dictis infi-
delium emulatio.' Sub faucibus quippe* quasi glandes mulieri
cuidam succreuerant, que totam faciem deformi tumore fedantes,
putrefactis sub cute humoribus sanguinem in saniem verterant ; inde 30
nati vermes odorem teterrimum exhalabant. lubetur tandem in som-
nis adire palatium, et ex regis manibus sperare remedium : quibus si
lota, si tacta, si signata foret, meritis eius reciperet sanitatem. Cum
autem venisset ad regem, et oraculum exposuisset, ille nec sordes
cauit, nec fetorem exhorruit ; sed loca tumentia manibus contrectans, 3.=;
et aqua lauans, signum sancte crucis impressit. Et subito rupta cute,
cum sanie vermes ebulliunt, recedit ^ tumor, et dolor omnis abscessit.
Cecus quidam docetur oraculo, lumen amissum sancti regis meritis
se adepturum, si limpha qua manus ablueret ipse, faciem perfudisset.
Cumque id cubiculario, et ille regi retulisset, obstupuit ille plurimum 40
indignatus, illusum fantasmatibus hominem, nihil tale de peccatore
sperandum, apostolice id esse uirtutis, nec fidem somniis adhibendam *
asseruit. Aqua manus ' lauit, el ad ecclesiam processit. Cubicularius
^ S. autem. ' E. aperuit. ' E. dimisso. * E. regis animo.
' E. nolensque. » S. autem. ^ Tw. rcsedit. " E. adhibendum.
' E. manibus.
342 Bom legenna ang:tte»
autem ceco receptam in pelui aquam illam tradit, cum qua oculos et
faciem lauans, visum confestim percipere meruit. Ciuis quidam
lincolniensis cecitate percussus, ad palatium regis veniens, aqua lo-
tionis manuum eius faciem et oculos lauans, moxtenebris diu[tu]rnis*
5 lux optata ^ succedit. Quidam cecus "' regem adire et visum ab eo
percipere monitus, cubiculario, et ille regi reni * pandit. Cui rex :
' Veniat, inquit. Quis ego sum qui contrister, et non potius exultem,
si meis manibus, licet indignis, promissum beneficium homini illi
pietas diuina contulerit?' Vocatus est autem vir, et a rege tactus, et
lo signatus, et inter manus eius ab oculis vtrisque vbertim sanguis effluxit,
pupillas serenauit, et tumorem palpebrarum deposuit. Et dixit homo
ille : ' Video te, domine mi rex, et facies tua tanquam facies angeli
stantis ante me.' Alia autem vice duo ^ ceci, cum vno monoculo,
aqua lotionis manuum sancti perfusi, visum percipere meruerunt.
15 Sedebat aliquando rex ad mensam, et a latere eius comes Godwinus.
Huius duo filii adhuc pueri, Haraldus et Tostius, ludentes coram eis,
cum vnus ex illis amarius, quam expetebat ludi suauitas, insurrexisset
in alterum, ludum vertunt in pugnam. Et ecce Haraldus vehemen-
tius in fratrem irruens, capillis eius vtramque manum inserit, prostra-
20 tumque, nisi citius eriperetur, virtute superior suflfocasset. Tunc rex
versus ad ducem, ait : ' Nihilne " aliud, o Godwine, nisi simplicem in
hiis vel luduni puerorum vel pugnam contemplaris ?' Et ille : ' Nihil
aliud, domine mi.' Tunc rex dixit : ' Longe aliud mea mihi mens
loquitur, et hiis quid futurum sit pueris, per hoc mihi bellum reuelatur.
25 Emensis "^ quippe puerilibus annis cum in virum vterque profecerit,
tandem * aduersus inuicem liuor vtrumque aduret : et primum cir-
cumuentione insidiisque priuatis quasi ludere videbuntur, ad vltimum
fortior infirmiorem proscribet, rebellantem prosternet, et prioris mor-
tem post modicum sequens alterius calamitas expiabit' Que omnia
30 sic completa, tota Anglia teste, proba[n]tur ". Nam Tostius ab Haraldo
fugatus, cum paulo post in regnum successit'" Edwardo Haraldus,
vna cum rege Norwegie Tostius prosternitur, et totus fere exercitus
deletur. Eodem anno Haraldus " ipse regno spoliatus Anglorum, aut
misere occubuit, aut, vt quidam putant, penitentie tantum seruatus
35 euasit. Godwinus enim"' cum in mensaregiassideret",vnus ministro-
rum in obicemaliquemvno pede immoderatius impingens,pene lapsum
incurrit. Quem tamen [pes] '* alius recto gressu procedens, iterum
in statum suum, nihil iniurie passum, erexit. De hoc euentu pluribus
inter se loquentibus, et quod pes pedi subuenerit gratulantibus, comes
40 quasi ludendo intulit : ' Sic est frater fratrem adiuuans, et alter alteri
in uecessitate subueniens.' Et ait rex ad ducem : ' Hoc meus mihi
fecisset, si Godwinus hoc permisisset.' Ad hanc vocem Godwinus
' E. diurnis. ^ S. optata lux. ^ E. secus. * S. rem regi. * Tw. tres.
° T. E. Nihil te ; Tw. Nichilne ; S. Nihil. ' E. emersis. ' om. in T. Tw.
" T. E. probatur. " Tw. successisset. " E. heraldus. " al, om.
'^ E. assederet. " om.
De ^ancto (ZEirtoatiio €onttmtc, 343
expauit, et tristem preferens vultum, ait : ' Scio enim rex, scio, adhuc
de morte fratris tui tuus me accusat animus, nec eis estimas discre-
dendum qui me vel eius vel tuum vocant proditorem. Sed secretorum
omnium conscius deus iudicet, etsic^ buccellam hanc quam manu
teneo, guttur meum faciat pertransire et me seruet illesum, sicut nec 5
tue proditionis reus, ne[c] de fratris tui nece mihi conscius existo.'
'Cumque vir beatus buccellam manu benedicens signasset^, miser
ille eam ori inferens, vsque in medium gutturis protraxit, Temptat
interius trahere, nec valuit ; temptat emittere, sed firmius hesit. Mox
meatus quibus ducebatur spiritus, obcluditur, vertunturoculi, brachia 10
rigescunt. Intuetur infeliciter morientem rex, et vltionem in eum
sentiens processisse diuinam, astantes alioquitur dicens : ' Extrahite
canem istum.* Et factum est ita. Hic Godwinus simplicitate regis
abutens, multa in regno contra iusticiam et deum faciebat. Cunctos
fere regis cognatos et amicos quos de Normannia adduxerat, fraude 15
sua, dolo et circumuentione de patria perturbarat^ credens sibi
cuncta processura pro voto, si rex amicis nudatus, suis tantum con-
siliis vteretur. At rex cuncta dissimulans, diuinis vacabat obsequiis,
vltionem* dei sibi futuram multis predixit. Aliquando etiam ipsi*
Godwino idipsum non tacuit. In die namque ' dominice resurrec- ao
tionis, cum rex ad mensam sederet, arctius solito se collegit ad se, et
ponens pre oculis deum, omnia ista mundana arbitrabatur vt stercora.
Et ecce subito vultus eius plus solito sereriabatur^ interiorque leticia
labia soluebat in risum ; rursumque solita grauitate resumpta, obscuri-
orem faciem preferebat. Mirabantur qui astabant, nemo tamen 25
audebat eum interrogare quid accidisset. Mensis tandem sublatis,
sequutus est ad thalamum regem dux Haraldus, cum vno episcopo
et abbate vno, simulque regem super hoc sermone conueniunt. Tunc
ille ait : ' Quantum enim se quisque vanis subtraxerit, tantum veris
arctius adherebit. Ecce ego enim * inter fecundos calices et pinguia .-^0
fercula ac radiantis metalli splendorem, recordatus sum domini dei
mei, et effudi in me animam meam ; dilatatoque mentis sinu oculus
interior spirituali periusus lumine, radios profecto vsque ad illam
Ephesiorum " ciuitatem mira celeritate porrexit, et vsque in montem
Celion progressus, sanctorum quidem Septem Dormientium, quies- 35
centium in spelunca, proprietatem vultuum, necnon membrorum
quantitatem, ac qualitatem vestium expressione manifestissima con-
templatus sum '". Hec dum, interiorem risu significante leticiam, corde
luminoso conspicerem, subito, me cemente, a latere dextro, super
quod multis quieuerant annis, in sinistrum se latus virtute diuina 40
vertentes, dirum mortalibus omen hac laterum suorum mutatione"
signarunt. Exhinc enim "surget gens contra gentem, et regnum
' E sic et. "-' om. i'n Tw. ' E. perturbat ; T. perturbarat ; S. exturbabat.
* S. ultionemque. * E ipse. * al. om. ' E. serenebatur. ' S. enim
ego. » E. epheseorum. " E. est. " E. matatione.
344, 3i3oua iLegentja anglie.
aduersus regnum, et erunt pestilentie, et fames, et terremotus magni
per loca." Hiis enim septuaginta annis — tantum enim tempus in
sinistro latere repausabunt — visitabit ^ dominus iniquitatem plebis
sue, tradens eos in manus gentium, vt dominentur eis qui oderunt
5 illos. Inimici namque nominis Christi* insurgent in christianos,
serui dominis rebellabunt, reges insidiabuntur regibus, et principibus
px'incipes, et in omnibus finibus terre vltor iniurie Christi mucro
deseuiet.' Et exposuit eis rex vitam illorum, et nomina, et passionem,
et dormitionis modum. Quibus auditis, inito consilio, vt fidem posteris
10 facerent, ad explorandam sermonis veritatem dux militem, cleri-
cum pontifex, abbas monachum cum litteris regiis ad imperatorem con-
stantinopolitanum direxerunt. Qui omnia vera reperientes, incolumes
ad regem regressi sunt. Sanctus enim * Edwardus nulli petenti in
nomine sancti lohannis Euangeliste, aliquid denegabat : hunc enim
15 post apostolorum principem arctius diligebat. Vnde contigit quod
quidam peregrinus, absente camerario, in nomine sancti lohannis
Euangeliste importune a rege elemosinam postularet. Cui rex pre-
ciosum annulum, cum nil aliud in promptu haberet, dedit. Accidit
post hec, duos Anglicos ad [adjorandum saluatoris sepulchrum Hiero-
20 solimam proficisci \ Qui die quadam a publica strata declinantes, deuia
queque sectati sunt : et sole ruente nox obscura subducta ^ est. Et
cum nescirent quid agerent, quo se verterent, apparuit eis senex
quidam venerandus, qui eos ad ciuitatem reduxit ^ Susceptis autem
hospicio mensa paratur, lautissimeque refecti dant membra quieti.
25 Mane autem facto, egressis illis de ciuitate ait senex : ' Viri fratres,
cum summa prosperitate vos repatriaturos non dubitetis ; quoniam
prosperum iter faciet vobis deus, et ego, ob amorem regis vestri, in
omni via firmabo super vos oculos meos. Ego enim sum apostolus
Christi lohannes, qui regem vestrum ob meritum castitatis summa
30 dilectione complector. Hunc enim'' annulum, quem mihi in habitu
peregrino apparenti tribuit, reportate, denunciantes ei obitus sui
instare diem ; quem infra sex menses visitans visitabo, vt mecum
sequatur agnum quocumque ierit.' His dictis, disparuit: et illi ad
patriam prospere redeuntes, que viderant et audierant regi seriatim
35 retulerunt. Cum autem rex infirmitate graui detineretur, in mentis
raptus excessum biduo fere iacebat exanimis. Tandem quasi de graui
somno euigilans aperuit oculos, et resedit, et assumpta parabola ait :
' Cuni adolescens in Normannia exularem, grata mihi semper extitit
bonorum amicitia, et quicunque sacre religionis meliores videbantur,
43 hii mihi ceteris erant familiariores. Inter quos monachosduos* speciali
quadam mihi deuinxerant ® charitate conuersationis honestas, vite sanc-
titas, suauitas morum, verborum afFabilitas. Hos frequentius visita-
bam : Quam dulcia faucibus meis eloquia eorum ! Hos ante '" plurimos
^ E. visitabit enim. " E. chriti. ^ al. om. * E. proficissi. * S. adducta.
" r. duxit. ' S. ergo. * S. duos monachos. ' E. deiunxerant. '° T. ante ante ?
De ©ancto (ZBUtoartio €onttmxt. 345
[annos] translatos ad celum, vidi mihi paulo ante in sompnis assistere,
quid genti mee post obitum meum sit futurum ex dei mihi mandato re-
ferentes. Impletam dicunt Anglorum nequitiam, et iniquitas consum-
mata iram prouocat, accelerat vindictam. Sacerdotes preuaricati
sunt pactum domini, polluto pectore et manibus inquinatis sancta 5
contrectant ; et hii ' non pastores, sed mercenarii, exponunt lupis
oues, non protegunt, lac et lanam querunt, non oues, vt detrusos ad
inferos mors et pastores depascat et oues. Sed et principes terre
infideles, socii furum, predones patrie, quibus nec deus timori est, nec
lex honori ; quibus veritas oneri, ius contemptui, crudelitas delecta- 10
tioni. Itaque nec prelati iusticiam, nec seruant subditi disciplinam.
Et ecce dominus gladium suum vibrabit'', arcum suum tetendit, et
parauit illum, Ostendet deinceps populo huic iram et indignationem,
immissiones insuper per angelos malos, quibus traditi sunt anno vno
et die vno, igne simul et gladio puniendi. ' Ego vero ob intentatam 15
mee genti calamitatem dolens atque suspirans, dixi : " O celestium
secretorum conscii, si conuersi egerint penitentiam, numquid non
ignoscet deus et relinquet post se benedictionem ? Penitentia certe
prolatam dei ore in Niniuitis* suspendlt sententiam; que etiam im-
minentem impiissimo Achab debitam distulitvltionem. Suadebo igitur 20
genti mee vt peniteant de preteritis, et caueant de futuris : et forte
miserebitur deus, vt non inducat super eos malum hoc grande, sed
qui punire preparauit auersos, recipiat in gratiam solita pietate con-
uersos." " Nequaquam, inquiunt, hoc erit : quoniam induratum est cor
populi huius, et excecati oculi, et aures aggrauate, vt nec audiant corri- 25
pientem, nec intelligant commonentem, nec terreantur minis, nec
beneficiis prouocentur." Hiis eorum verbis dum mihi maior accres-
ceret sollicitudo, dixi : " Num ita imperpetuum irascetur * deus, et non
apponet vt complacitior " sit adhuc ? Quando ergo tot tristibus leta
succedent, aut tot aduersa qualis consolatio temperabit ? Quale spe- 30
randum est in hiis malis remedium, vt sicut illinc terret et contristat
futura correptio, ita hinc aliquantulum mulceat diuine miserationis
promissio ? " Ad hec sancti tale mihi problema proponunt : " Arbor
quelibet viridis a suo" trunco decisa, ad trium iugerum spacium a
radice propria separetur. Que cum nulla hominis manu cogente, 33
nulla vrgente necessitate, ad suum reuersa truncum in antiquam
radicem sese receperit, resumptoque succo rursum floruerit, et
fructum fecerit, tunc sperandum est aliquod in hac tribulatione
solacium, et de ea quam prediximus aduersitate remedium." Hec
cum dixissent, ipsi celo, vobis ego redditus sum.' Assidebant nar- 40
ranti visionem regina, Robertus sacri palacii custos, dux Haraldus,
Stigandus etiam '^ qui ascendit cubile patris sui et maculauit stratum
eius, viuente adhuc archiepiscopo Roberto cathedram cantuariensem
_' om. in Tw. ^ Tw. vibrauit. " Tw. S. Niniuitas. • E. irrascetur.
' T. complacidior. " E. sua. ' E. ct ; T. eciam.
346 ii^otja leffenta anglie.
inuadens — ob hoc a summo pontifice suspensus, paulo post crepuit
et effusa sunt viscera eius. Hic ad vocem narrantis obduruit, nec
terretur oraculo, nec fidem Iiabuit prophetanti, sed potius regem
senio confectum delirare submurmurans, ridere maluit quam lugere.
5 Ceteri vero, quibus mens sanior erat, flebant vbertim et suspirabant,
qui nihil secus quam ipse dixerat, aut a sacerdotibus aut a principibus
fieri non ignorabant. Quidam enim premissam similitudinem
dicunt regem pro impossibili statuisse, illi maxime qui totam Anglo-
rum nobilitatem sic deperisse lugebant, vt ex ea gente nec rex, nec
io episcopus, nec abbas, nec princeps quilibet vix in Anglla cerneretur.
Mihi sane alia mens est, consideranti, sanctissimum virum Dunsta-
num et ipsam calamitatem predixisse, et consolationem nihilominus
promisisse. Potest proinde sic non inconuenienter exponi : Arbor
hec regnum Anglorum significat, decorum gloria, deliciis diuitiisque
15 fecundum, excellentia regie dignitatis sublime. Radix, ex qua totus
honor iste processit, regium semen fuit, quod ab Alfredo, qui primus
Anglorum a summo pontifice vnctus et consecratus fuerat in regem,
recta successionis linea vsque ad sanctum Edwardum descendit.
Abscisa est arbor de trunco, quando regnum a genere rcgali diuisum, ad
20 aliud semen translatum est. Ad spacium trium iugerum hec facta est
separatio : quia in trium temporibus regum nulla fuit nouis cum antiquo
semine regali communio. Haraldus enim successit Edwardo, Willel-
mus Haraldo, Willelmus iunior priori Willelmo. Accessit ad radicem,
[arbor] quando rex Henricus, in quem totum regni decus transfusum
25 est, nulla necessitate cogente, nulla spe lucri vrgente, sed ex infuso ei
amoris affectu abneptem Edwardi Matildam duxit vxorem, semen
regum ' Normannorum et Anglorum coniungens,et interueniente opere
coniugali de duobus vnum faciens. Floruit sane arbor, quando de
vtroque semine imperatrix Matilda processit. Tunc vero fructum
30 fecit, quando de ipsa Henricus exoriens, quasi lapis angularis vtrum-
que populum copulauit. Habet nunc certe de genere Anglorum
Anglia regem, habet de eadem gente episcopos et abbates, principes
et mihtes, ex vtriusque seminis coniunctione procreatos. Si enim''
alicui hec displicuerit expositio, aut ipse aliter exponat, aut aliud
35 tempus quo hec expleantur expectet. Sciens itaque rex quia
appropinquauit hora eius vt transiret de hoc mundo, suum transitum
mox in circuitu propalari iussit, ne mortis sue cognitione dilata, ora-
tionum quoque suffragia differrentur. Sicque senex, et plenus
dierum et " bonorum operum, migrauit ad dominum. Obiit autem
40 anno domini millesimo sexagesimo sexto, cum regnasset viginti tribus
annis mensibus sex et diebus vigintiseptem, pridie nonas ianuarii ; cum
quo tota pariter Anglorum felicitas ruit, periit libertas, vigor omnis
interiit. Contractus quidam ad sepulchrum eius veniens, mem-
brorum sanitatem deuotis lachrymis et precibus postulabat. Et ecce
* E. regnum ; S. regium ; Tw, regum. " S. autem ; Tw. Si cui. ' S. ac.
^z ^ancto aBHtoattJO Confe^isorc. 347
vis quedam occulta subito neruos extendit, in naturalem statum crura
pedesque retorquet, euulsisque a came articulis sanguis profluit,
paulatimque succo resumpto, arida prius ossa pristinum robur reci-
piunt. Sex enim ^ ceci, vnum monoculum secuti, ad sepulchrum
regis properantes, cum alter ab altero traheretur, et vnus precedens 5
oculus viris septem ducatum preberet, sancto cum lachrymis miseriam
exponunt, opem flagitant, contra diutume caliginis tedium sanctissimi
regis deposcunt auxilium. Nec mora, beati meritis et precibus visum
oculorumque claritatem percipere meruerunt. Interea Haraldus
filius Godwini, regnum nec sibi '' iure debitum nec natura vsurpans, lo
malum quod Anglis secundum regis sancti ' oraculum dominus pre-
parauerat, transgressione pacti cum duce Willelmo et fidei lesione
accelerauit. Vt autem attenuatis viribus facilius ab his quos iniuste
prouocauerat hostibus vinceretur, suscitauit ei deus a parte aquilonis
injmicos, scil. Haraldum regem Norwegie, et Tostium fratrem suum, 15
quem de Anglia expulerat ipse, et * tempore regis Edwardi exulabat
in Flandria. Hi cum magna classe per Humbriam * ad Eboracum pro-
perantes, cum exercitum Northumbrensium prelio excepissent, potiti
victoria magnam de obstantibus stragem dederunt. His Haraldo
nunciatis, exercitum copiosum ex omnibus finibus Anglie collegit. 20
Apparuit autem tunc sanctus Edwardus cuidam Alexi, abbati Rame-
seie, viro religioso, dicens : ' Vade et dic Haraldo vt homines qui
contra ius et fas regni huius fines inuadunt, aggrediatur secure. Ego
enim ero dux et protector exercitus, quoniam iusticie gentis huius
deesse non possum. Per me enim reportabit vice hac de hoste 25
triumphum. Et ne verbis tuis fidem deroget, secretum ei sui cordis
ostende, vt cum ei, que nullo conscio ' mente voluebat, edixeris, non hec
tue adinuentioni, sed mee promissioni ascribat. Nocte quidem pre-
terita cum dolore femoris torqueretur, licet eum non parum vrgeret
imminens molestia, siluit tamen, reputans apud se, si publicaret 33
languorem, quod et^ suis esset" contemptui, et hostibus irrisioni.
Verum quia nunc ab illa peste conualuit, de meo presumens auxilio
contra barbaros iustum bellum suscipiat, et ab imminenti periculo
suos eripiat,' Quod cum abbas Haraldo reserasset, ex celesti promis-
sione factus audacior, in valida manu progrediens, apud Stamford- 35
brig * hostibus occurrit. Consertoque " prelio, dux vterque prostemitur,
scil. rex Norwegie, et frater Haraldi Tostius, et pene totus eorum
exercitus deletus est. Anno siquidem " tricesimosexto post sancti
Edwardi obitum, cum corpus eius de terra eleuaretur, integrum,
incorruptum, et flexibile cum vestibus recentibus repertum est. Quod 40
videns episcopus rofiensis pilum vnum, deuotionis desiderio accensus,
extrahere sibique seruare conatur : sed ille firmius herens, effectum
' S. quoque. ' Tw. sibi nec ; S. nec iure nec natura sibi debitum. ' Tw. S.
sancti regis. * so Tw. ; S. quique. * T\v. Humbram. ' E. concio.
' E. a ; om. in S. " T\v. futurus esset. » T. Stamforth-brig. »* E.
Concertoque. •» om. in S.
348 jbom Hegentia anglie,
mentis episcopi et voluntatem defraudauit. Mulier quedam in festo
Edwardi sancti ^ operibus vacans, paralisis morbo correpta, ad sepul-
chrum sancti deducitur, et sanitatem pristinam se recepisse letatur.
Tres viri '^ febre quartana vexati ^, visitato sancti sarcophago quasi
5 in momento curati sunt.
^ Narratio et prophetia.
^ Quidam vir dei in diebus illis predixit Anglis quod ex scelerum
suorum immanitate, quia non solum cedi et proditioni insistebant,
sed ebrietati et negligentie domus dei dediti erant, insperatum eis
a Francia aduenturum dominium, quod et eorum excellentiam de-
10 primeret imperpetuum, et honorem sine termino restitutionis euen-
tilaret. Predixit etiam quod non solum ea gens, sed etiam gens
Scotorum, quos Angli vilissimos * estimant, ad emeritam confusionem
Anglis dominaretur. Predixit etiam nichilominus adeo varium
seculum aduenturum vt varietas que in mentibus hominum latebit
15 et in actibus patebit, multimoda vestium variatione designaretur.
^ Illis diebus imperauit Henricus [tertius] ", qui in pueritia sua a quo-
dam clerico fistulam tulerat argenteam qua pueri ludentes aquam
iaculantur, pactus ei episcopatum dare '^ cum foret imperator. Adultus
autem repetenti pollicitum impigre dedit. Non multo post aspero
20 morbo correptus decubuit, et morbo crescente, triduo exsensis et
mutus iacuit. Episcopi presentes, triduano indicto ieiunio, pro vita
eius domino supplicabant. Conualescens accitum episcopum quem
pro fistula fecerat, sententia concilii deposuit. Confessus est autem
se toto illo triduo demones infestos sibi vidisse, flammam in se per
25 fistulam iaculantes, vt ■* noster ignis respectu illius iocus putetur.
Interim vero iuuenem semiustulatum aduentasse, ferentem calicem
aureum immense magnitudinis aqua plenum : cuius visione, et
laticis aspergine, ardores illos euasit. Hic erat beatus Laurentius,
cuius ecclesiam reparauerat, et preter alia munera calice aureo de-
30 corarat. ^ Eo tempore in confinio Normannie et Britannie por-
tentum visum est in vna, vel potius duabus mulieribus. Duo erant
capita, et quatuor brachia, cetera gemina omnia vsque ad vmbilicum,
inferius singula omnia. Ridebat, comedebat, loquebatur vna, flebat,
esuriebat, tacebat altera. Ore gemino manducabant, sed vno meatu
35 egerebant. Vna defuncta, superuixit altera, pene triennio mortuam
portans, donec et pondere molis et fetore cadaueris defecit. Putatum
est a quibusdam, et litteris traditum, quod he mulieres Angliam et
Normanniam significarent, que, diuise licet fuerint, tamen sub vno
domino sunt vnite. He quicquid pecuniarum auidis faucibus sor-
40 buerant, in vnam lasciuiam defluit, que '" est vel principum auaritia
* S. sancti Edwardi. ' T. E. viros . . . vexatos. " Ex Chr. Bromton,
p. 909. ^ T. E. vilissimas. * Cf. Vinc. Bell. XXV. 19 ; Clir. Bromt. p. 933.
« T. E. secundus. "^ om. in VB. ^ VB. flamman dico adeo pertinacem vt.
» Vinc. Bell. XXV. 38. '» E. qui.
De ^ancto aBHtoartio iRege et o^attgte. 349
vel circumpositarum gentium ferocia. Mortuam et pene exhaustam
Normanniam ingens pecuniis sustentat Anglia, donec et ipsa exac-
torum fortassis violentia succumbat K
*1I De sancto Edwardo rege et martyre".
MOrtuo autem rege Edgaro, successit Edwardus filius eius, et
regnauit annis tribus cum dimidio. Hunc Dunstanus epi- 5
scopus, contra voluntatem opimatum et nouerce, regem coronauit.
Nam quidam fratrem eius Ethelredum, de secunda vxore progenitum,
elegerunt. Quamobrem Dunstanus episcopus, cum Oswaldo ebo-
racensi episcopo et quibusdam abbatibus et ducibus, Edwardum ex
prima vxore Elfleda genitum, vt pater eius moriens iusserat, qui- 10
busdam murmurantibus nobilibus in regem consecrauit. Nouerca
insuper Edwardi, Alfritha, filium suum Ethelredum paruulum vix
septennem promouere ad regnum conabatur, vt potius sub eius
nomine regnare videretur. Factum est autem, cum rex Edwardus
quindecim esset annorum in ^ dorsetania prouincia iuxta villam nomine 15
Warham venationi cum multis nobilibus intenderet : ad videndum
fratrem suum Ethelredum ad castrum nomine Corph gressum suum
dirigit. Et assumptis secum paucis, ceterisque vbique dispersis, ad
domum nouerce sue properauit. Quo audito, quasi de aduentu eius
congratulans, obuiam ei procedit, blande eum salutat et ad suum aa
hospitium inuitat. Qui cum renueret, et* fratrem suum videre et
alloqui se velle denunciaret, rursum illa ad alia se commenta trans-
ferens, iubet absque dilatione sibi potum propinari : vt, dum potum
degustaret, oportunius quod cogitaret expleret. Vnus interim animo
audacior et scelere immanior, osculum pacis ei dedit, vt omnem sus- 25
pitionem auferens eum facilius sufibcaret. Postquam vero poculum
a pincerna suscipiens ori apponeret, qui osculum sibi intulerat ex
aduerso insiliens cultello mox eius viscera transfixit. Qui graui
inflictus vulnere, cum paululum inde diuertisset, de equo cui in-
sederat subito in terram corruens expirauit, quintodecimo kalendas 30
aprilis, anno gratie nongentesimo octuagesimoprimo. Erat autem
in eadem domo mulier quedam a natiuitate ceca, quam memorata
regina pietate et Christi amore alebat : que dum sequenti nocte ibi
cum corpore sacro sola pernoctasset, intempesta noctis hora diuinitus
lumen emissum domum repleuit, et oculorum suorum tenebras 35
fugans luminis claritatem reddidit. Regina ergo hoc cognito, in
locis abditis et palustribus iussit corpus, ne a quoquam inueniretur,
detegi *. Elapso autem post hec anno, columpna instar lucis desuper
' Antiph. in T. destroyed. Collect :
Deus, qui beatum regem Edwardum confessorem tuum etemitatis gloria coro-
nasti, fae nos, quesumus, ita eum uenerari in terris, ut cum eo possimus regnare
in celis, per (Sar. Br.).
* Short extract from the Vita (by Eadmer ?) in MS. Addit. 11881, Rawl. C. 440,
Rawl. A. 903; cf. Chr. Bromlon. » r.vt inl * al. set. » Vit. humo tegi.
350 JQotja Hegenlia ang:lte»
apparuit, que lucis sue radiis locum vndique illustrauit. Incole
igitur illius prouincie, hoc sepius viso miraculo, corpus sanctum as-
sumentes, apud Warham sepulture tradiderunt. Fons autem de
loco vbi prius iacuit de terra erumpens, multis infirmis beneficia
5 sanitatis conferre solebat. Propalatis vndique demum miraculis,
Editha virgo sancta, martyris soror, cum matre sua Wlftrude et
episcopis ac multis aliis corpus de terra extractum, ita ab omni
corruptione inuenit illesum, ac si eodem die fuisset sepultum. Et
assumentes illud cum maximo honore in monasterio virginum Sep-
lo tonie transtulerunt, ^ Pro hac autem sancti regis occisione Ethel-
fritha regina (vt fertur) dure penitens, monasteria monialium de
Wherewelle et Ambrisbury pro delicti expiatione construxit, et
multis prediis et libertatibus donauit^ Apparuit autem sanctus
Edwardus cuidam viro religioso in sompnis, dicens : * Surge et ad
16 cenobium Septonie velociter pergens, abbatisse denuncia quia in
loco in quo nunc iaceo diutius esse nolo, et vt hoc fratri meo Ethel-
redo regi absque dilatione annunciet admoneo.' Quo facto, rex
episcopis et maioribus ecclesie precepit vt corpus fratris sui ad
locum magis honorabilem transferre maturarent \ Quod cum face-
20 rent, tanta ex eo odoris fragrantia emanare cepit, vt omnes in loco
presentes in paradisi delitiis constitutos se fore ' estimarent. Eleua-
tumque est corpus eius sanctum, et ad locum decentiorem translatum,
anno martyrii sui vicesimoprimo, et incarnationis dominice anno
millesimo primo *.
[MS. T. and Tanner add :
25 ^ In monasterio enim heliensi scriptum inueni quod cum Brithnodus,
primus abbas heliensis, ad curiam regis Ethelredi pro negociis ecclesie
proficisceretur, per siluam que ' Noua Foresta ' uocatur iter faciens, ad
usus nature remociora loca peciit, et undique forte circumspiciens,
uidit (memora)tam reginam Ethelfritham sub arbore quadarn uene-
30 ficiis suis uacantem. Per (artem eius) magicam uelut in equinum
animal uersa, putabatur intuentibus esse equa et non mulier, ut
insaciabilem luxurie intemperiem saturaret ; discurrens autem huc
atque illuc cum equis ac dissiliens, ipsis irreuerenter et impudice
se exhibuit, contempto dei timore ac regie dignitatis honore crimen
35 glorie sue ita contemptibiliter intulit : et non absque luctu et pauore
>-i Cf. Chr. Bromton, 876. ' T. adds iussit. » ojij_ jn Vit.
* Antiph. in T. destroyed. Collect :
Deus eterni triumphator imperii, familiam tuam propicius respice commemo-
racionem regis celebrantem Edwardi, et presta ut sicut illum mu (nere gloriiicare
dignaris celesti, ita nos eius obtentu eterne felicitati facias dignanter ascribi,
per) (Sar. Br.).
Deus, qui beatum Edwardum regem et martirem tuum ineffabili prouisione
patronum Anglorum populo deslinatum tribuisti, da quesumus, ut sicut hodierna
die te auctore meruit coniungi sanctorum choro, ita eum ad tuam impetrandam
misericordiam habere mereamur intercessorem, per.
" Cf. Liber Eliensis, ed. Stewart, Angl. Christ. 1848, p. 172.
De ^ancto aEUtoaruo iaege et o^attpre. 351
ingenti in talibus se perceptam a uiro sancto ingemuit. Turbatus
nimium abbas, inde recessit, et expeditis in curia regis suis negociis,
inuitatus ad reginam uenit. Cui ingresso plures enormitates lasciuie
nimis fauorabiliter et inuerecunde locuta est, precibus et promissis
illum ad illicita allexit, estimans uirum dei fraude maligna in scelere 5
secum commisceri ; quoniam per illum detegi metuit a malicia quam
illam excercere inuenit. Cumque ille uiribus et uerbis nephas abhor-
reret, commota in furorem regina, uocatis ancillis suis beatum uirum
neci tradere iussit; nolens esse superstitem quem aliquando fore
dubitauit suorum scelerum proditorem. Et ne uulnus in eo appareret, 10
gladiorum capulos in igne feruere fecit, et sub ascellis abbatis usque
ad spiritus exalacionem impressit^ Quo facto, clamant et lugent
ancille tanquam infortunio pauefacte. Occurrentes autem ministri
abbatis et monachi, preuentum subita morte abbatem audierunt. Et
imponentes corpus uehiculo, et nullum uulneris inuenientes indi- 15
cium, in heliensi ecclesia sepulture tradiderunt.]
ir Narratio\
Abbas quidam nomine Nathanael, fraude demonis accidiam passus,
de cella sua recedens aliam sibi fabricauit. Vbi cum habitare cepisset,
demon per noctem cum flagris sonitum magnum fecit. * Quis es tu,
inquit vir dei, qui talia in hospitio meo conaris?' 'Ego sum, ait, ao
qui te de priore cella fugaui; et vt nunc de hac te expellam veni.'
Tunc sanctus illusum se videns, ad habitaculum primum rediit, et
triginta septem annis ipsum limen domus non exiuit. Et cum
septem episcopos eum visitantes nec vno quidem passu prose-
quendo conduceret, diaconus illorum ait : ' Abba, superbam rem 35
admodum facis, qui sanctos episcopos non conducis ! ' ' Ego, inquit,
dominos meos episcopos veneror, sed et his et vniuerso seculo mor-
tuum me esse profiteor. Occultum autem propositum meum nouit
deus, propter quod eos non prosequor.' Fit iterum demon quasi
paruulus annorum decem, minans asinum profunda nocte panes 30
ferentem, et asinum in terram ruisse fingens, exclamauit : * Abba
Nathanael, miserere michi, ego sum puer monachi illius et panes
ei porto ; queso ne iacentem despicias ac ferarum morsibus tradas.'
Et ait vir dei intra se: 'Necesse est me aut misericordiam, quod
maximum est preceptum, non facere, aut a proposito deuiare.' Tan- 35
dem oratione ad deum facta, respondit : ' Audi, infans. Credo in
ipso cui seruio, qui omni spiritui dominatur, quia si necessarium
habueris, auxilium ipse tibi prestabit nec feras aut quemquam alium
nocere patietur. Si vero res temptatio est, iam nunc aspiciat do-
minus meus nec ex ea me ledi permittat vlterius.' Demon itaque 40
victus et confusus, in venti turbinem est resolutus, et in sues agrestes,
discursibus et strepitu lasciuiens '.
' al. imprimi. ' From Vit. Patrum, II. a66. ' VP. lasciuientes.
352 Bom legentia anfflie.
•U De sancto Edwino rege et martyre ^
ANno doniini quingentesimo sexagesimo Elle, pater Acce, matris
sancti Oswaldi, cepit in prouincia Northanhumbrorum regnare
et post Idam regem primus regnum Deirorum possidere. Hic sanc-
tum Edwinum regem et martyrem genuit, et Accam sororem eius.
5 Porro EUe iste rex erat de quo sanctus Gregorius alludens nomini
dixit : ' Bene, inquit, Elle vocatur rex iste, quia in laudem creatoris
oportet all[elui]a illis in partibus decantari.' Elle vero triginta annis
regnans, Edwinum, Acce Iratrem, heredem moriens reliquit ; Ethel-
fridus tamen * sancti Oswaldi pater, licet sororem Edwini regis Dei-
lo rorum vxorem habuit, tamen glorie cupidus eum a regno expulit et
aliquamdiu pro eo regnauit. Interfecto tandem, vt infra claret,
Ethelfrido rege cum Edwinus regnaret, Ethelburgam filiam regis
Cantuariorum sancti Ethelberti, a fratre suo Edbaldo, missis nun-
ciis, petiit in vxorem. Cui responsum est : non esse licitum chris-
15 tjanam virginem pagano in coniugem dari, ne fides et sacramenta*
celestis regis* consortio prophanarentur regis cui* veri dei cultus
esset prorsus ignarus. Quod cum Edwinus audisset, promisit se
nichil omnino contrarium christiane fidei, quam virgo colebat, esse
facturum ; sed potius fidem cum omnibus qui secum venirent, more
20 christiano seruaret. Sicque Paulinus a lusto dorobernensi archiepi-
scopo archipresul consecratus, cum Ethelburga virgine, anno domini
sexcentesimo vicesimoquinto, ad regem Edwinum aduenit. Anno
autem sequenti venit in prouinciam illam quidam sicarius vocabulo
Eumerus, missus a rege Occidentalium Saxonum nomine Quichelmo,
25 sperans se regem Edwinum regno" simul et vita priuaturum. Qui
habebat sicam bicipitem toxicatam, vt si ferri vulnus minus ad
mortem regis sufficeret, veneni peste iuuaretur. Peruenit autem ad
regem primo die pasche, iuxta amnem Dorwentionem, vbi tunc
erat villa regalis, intrauitque quasi nuncium domini sui referens.
30 Et cum simulatam legationem ore astuto volueret, exurrexit repente,
et euaginata sub veste sica, impetum fecit in regem. Quod cum
videret Lilla minister regis amicissimus, non habens scutum ad
manum quo regem a nece defenderet, mox interposuit corpus suum
ante ictum pungentis. Sed tanta vi'' hostis ferrum infixit, vt per
35 corpus militis occisi etiam regem vulneraret. Qui cum mox vndique
gladiis impeteretur, in ipso tumultu etiam alium de militibus sica
nephanda peremit. Eadem autem nocte dominici pasche peperit
regina filiam nomine Eanfledam : Cumque idem rex presente Pau-
lino episcopo gratias ageret diis suis pro nata sibi filia, econtra epi-
40 scopus gratias cepit agere domino Christo, regique astruere quod ipse
' Taken from Beda, H. E. II. 9 ff. Cf. A. SS. Boll. la Oct. VI. 109, and
Vita S. Paulini in Suriusand Boll. 10 Oct. * E. cum. ' E. sacra.
* om. in T. ■'' «/. qui. ° E. regnum. ^ E, in.
De ^ancto aEntotno. 353
precibus suis apud illum obtinuerit vt regina sosper et absque dolore
graui sobolem procrearet. Cuius verbis delectatus rex, promisit
se abrenunciatis idolis Christo seruiturum, si vitam sibi et victoriam
donaret pugnanti aduersus regem a quo homicida ille qui eum vul-
nerauerat missus est; et in pignus implende promissionis eandem 5
filiam suam Christo consecrandam Paulino episcopo assignauit. Que
baptizata est die sancto pentecostes S prima de gente Northanhum-
brorum, cum duodecim aliis de familia regis. Quo tempore curatus
a vulnere sibi inflicto rex, collecto exercitu, venit aduersus regem
Ocddentalium Saxonum, ac bello inito, vniuersos quos in necem lo
suam conspirasse didicerat, aut occidit aut in deditionem recepit.
Sicque victor in patriam reuersus, non statim et inconsulte sacra-
menta fidei christiane percipere voluit, quamuis nec idolis vltra
seruiuit ex quo se Christo seruiturum esse promiserat. Verum
primo diligentius ab ipso Paulino episcopo rationem fidei addiscere, 15
et cum suis primatibus quos sapientiores nouerat curauit conferre
quid de his agendum arbitrarentur. Sed et ipse, cum esset vir
natura sagacissimus, sepe diu solus residens, ore quidem tacito,
sed in intimis cordis multa secum colloquens, quid sibi esset facien-
dum, que religio seruanda tractabat. Quo tempore exhortatorias ao
ad fidem litteras a papa Bonifacio accepit, quarum tenor talis erat :
' Viro glorioso Edwino regi Anglorum, Bonifacius episcopus seruus
seruorum dei. Licet summe diuinitatis potentia humane locutionis
officiis explanari non valeat, quippe que sui magnitudine ita inui-
sibili atque inuestigabili eternitate consistit, vt hec nulla ingenii 35
sagacitas, quanta sit, comprehendere disserereque sufficiat; quia
tamen eius humanitas ad insinuationem sui reseratis cordis ianuis,
que de semetipsa proferantur^ secreta humanis mentibus inspira-
tione clementer infundit ; ad annunciandam ' vobis plenitudinem fidei
christiane, sacerdotalem curauimus sollicitudinem prerogare, vt 3°
perinde Christi euangelium, quod saluator noster omnibus precepit
gentibus predicari, vestris quoque sensibus inserentes, salutis vestre
remedia propinentur. Supeme igitur maiestatis clementia, que
cuncta solo verbo preceptionis sue condidit et creauit, celum vide-
licet et terram, mare et omnia que in eis sunt, dispositis ordinibus 35
quibus subsisterent, coeterni verbi sui consilio et sancti spiritus vni-
tate dispensans, hominem ad imaginem et similitudinem suam ex
limo terre plasmatum constituit, eique tantam premii prerogatiuam
indulsit, vt eum cunctis preponeret, atque seruato termino pre-
ceptionis, eternitatis subsistentia premuniret. Hunc ergo deum 40
patrem, filium, et spiritum sanctum, quod est indiuidua trinitas, ab
ortu solis vsque ad occasum humanum genus, quippe vt creatorem
omnium atque factorem* suum, salutifera confessione fide* vene-
* E. penthecostes. ' al. proferetur. ' T. E. annunciandum.
E. factorum. » E. fidei; T. fide.
Aa
354 Jl^otja legenua anglie»
ratur et colit. Cui etiam summitates imperii regumque' potestates
submisse sunt, quia eius dispositione omnium prelatio regnorum
conceditur. Eius ergo bonitatis misericordia totius creatiire sue
dilatandi subdi etiam in extremitate terre positarum gentium corda
6 frigida, sancti spiritus feruore in sui quoque agnitione mirabiliter est
dignata succendere. Que etiam '•' in gloriosi filii nostri Edbaldi regis,
gentisque ei supposite illustratione, clementia redemptoris fuerit
operata, plenius ex vicinitate locorum vestram gloriam conicimus'
cognouisse. Eius ergo mirabile donum et in vobis certa spe, celesti
lo longanimitate conferri * confidimus ; cum profecto gloriosam con-
iugem vestram, que vestri corporis pars esse dinoscitur, eternitatis
premio per sacri baptismatis regenerationem illuminatam agnoui-
mus. Vnde presenti stilo gloriosos vos adliortandos cum omni
aflfectu" intime charitatis curauimus, quatinus abhominatis idolis
15 eorumque cultu, spretisque phanorum fatuitatibus et auguriorum
deceptabilibus blandimentis, credatis-in deum patrem omnipotentem
eiusque filium Ihesum Christum et spiritum sanctum, vt credentes,
a dyabolice captiuitatis nexibus, sancte et indiuidue trinitatis coope-
rante potentia, absoluti, eterne vite possitis esse participes. Quanta
20 autem reatitudinis culpa teneantur obstricti hi qui idolatriarum per-
niciosissimam superstitionem colentes amplectuntur, eorum quos
colunt, exempla perditionis insinuant. Vnde de eis per psalmistam
dicitur : " Omnes dii gentium demonia, dominus autem celos fecit."
Et iterum : " Oculos habent et non videbunt, aures habent et non
25 audient, manus habent et non palpabunt, pedes habent et non am-
bulabunt, Similes ergo efficiuntur his, qui spem sue confidentie
ponunt in eis." Quomodo enim iuuandi quemlibet possunt habere
virtutem hi qui ex corruptibili materia inferiorum etiam supposi-
torumque tibi manibus construuntur ? quibus videlicet artificium
30 humanum accomodans, eis inanimatam membrorum similitudinem
contulisti.? qui, nisi a te moti fuerint, ambulare non poterunt, sed
tanquam lapis in vno loco posita *, ita constructi, nichil intelligentie
habentes ipsaque insensibilitate obruti, nullam neque ledendi neque
iuuandi facultatem adepti sunt? Qua ergo mentis deceptione eos
35 deos, quibus vos ipsi imaginem corporis tradidistis, colentes sequi-
mini, iudicio discreto reperire non possumus. Vnde oportet vos,
suscepto signo sancte crucis, per quod humanum genus redemptum
est, execrandam dyabolice .versutie supplantationem, qui diuine pie-
tatis '^ operibus inuidus emulusque consistit, a cordibus vestris abii-
40 cere, iniectisque manibus hos quos eatenus materie compage vobis
deos fabricastis, confringendos diminuendosque summopere* pro-
curate. Ipsa enim eorum dissolutio corruptioque, que nunquam
viuentem spiritum habuit, nec sensibilitatem a suis factoribus potuit
' al. rerumque. * al, enim. ' E. conuicimus. * T. E, conferre.
' E. aflfecti. * «/. positus. ^ al. bonitatis. ' E. sumopere.
De ^ancto OBtitoino. 355
quolibet modo suscipere, vobis patenter insinuet quam ^ nichil erat
quod eatenus colebatis : dum profecto meliores vos qui spiritum
viuentem a domino percepistis, eorum constructione nichilominus
existatis : quippe quos deus omnipotens ex primi hominis quem
plasmauit cognatione, deductis * per secula innumerabilibus pro- 5
paginibus, pululare constituit. Accedite ergo ad agnitionem eius qui
vos creauit, qui in vobis vite insufflauit spiritum, qui pro vestra re-
demptione filium suum vnigenitum misit, vt vos ab originali peccato
eriperet, et ereptos de potestate nequitie dyabolice prauitatis celes-
tibus premiis muneraret'. Suscipite ergo* verba predicatorum, et 10
euangelium dei quod vobis annunciant, quatinus credentes, sicut
sepius dictum est, in deum patrem omnipotentem, et in Ihesum
Christum filium eius, et spiritum sanctum, et inseperabilem trini-
tatem, fugatis demoniorum sensibus expulsaque a vobis sollicitatione
venenosi et deceptabilis ' hostis, per aquam et spiritum sanctum 15
renati, ei cui credideritis in splendore sempiterne glorie cohabitare,
eius opitulatione ac munificentia valeatis. Preterea benedictionem
protectoris vestri * beati Petri apostolorum principis vobis direximus,
id est camisiam ciim ornatura in auro vna, et lena anciriana vna :
quod petimus vt eo benignitatis animo gloria vestra suscipiat, quo a 20
nobis noscitur destinatum.' Ad coniugem quoque illius Ethel-
burgam huiusmodi iitteras idem pontifex transmisit : ' Domine
gloriose filie Ethelburge regine, Bonifacius episcopus seruus ser-
uorum dei. Redemptoris nostri benignitas humano generi quod''
preciosi sanguinis sui effusione a vinculis dyabolice captiuitatis 25
eripuit, multe prouidentie quibus saluaretur propinauit remedia, qua-
tinus sui nominis agnitionem diuerso modo gentibus innotescens,
creatorem suum suscepto christiane fidei agnoscerent sacramento.
Quod equidem in vestre glorie sensibus celesti collatum munere
mistica regenerationis vestre * purgatio patenter innuit. Magno 30
igitur largitatis dominice beneficio mens nostra gaudio exultauit
quod scintillam orthodoxe" religionis in vestri'" dignatus est con-
uersione succendere ; ex qua re non solum gloriosi coniugis vestri,
immo totius gentis supposite vobis, intelligentiam in amore sui
facilius inflammaret. Didicimus namque, referentibus his qui ad 35
nos gloriosi filii nostri Edbaldi regis laudabilem conuersionem nun-
ciantes peruenerunt, quod etiam vestra gloria christiane fidei suscep-
to mirabili sacramento, piis et deo placitis iugiter operibus enitescat,
ab idolorum etiam cultu seu " phanorum auguriorumque illecebris se
diligenter abstineat, et ita in amore redemptoris nostri inmutilata 40
deuotione persistens inuigilet, vt ad dilatandam christianam fidem
incessabiliter non desistat operam commodare. Cumque de" glo-
' E. quonlam. ' E. deductus. ' E. remunerarct. * al. om.
* al. deceptibiljs. • E. nostri. ^ E. quoque. * E. nostre. * E. ortodoxe.
'" E. nostri. » E. se. " E, glorioso de.
A a2
356 Bom JLeg:entia anglie»
rioso coniuge vestro paterna charitas sollicite perquisisset, cog-
nouimus quod eatenus abhominandis idolis seruiens, ad suscipiendam
vocem predicatorum suam distulerit obedientiam exhibere. Qua
ex re non modica nobis amaritudo congesta est, ab eo quod pars
6 corporis vestri ab agnitione summe et indiuidue trinitatis remansit
extranea. Vnde paternis officiis vestre gloriose christianitati
nostram commonitionem non distulimus conferendam, adhortantes
quatinus diuine inspirationis imbuta subsidiis \ importune et opor-
tune agendum non difFeras, vt et ipse, saluatoris nostri domini Ihesu
lo Christi cooperante potentia, christianorum numero copuletur ; vt
perinde intemerato societatis federe iura teneas maritalis consortii.
Scriptum namque est : " Erunt duo in carne vna." Quomodo ergo
vnitas vobis coniunctionis inesse dici poterit, si a vestre fidei splen-
dore, interpositis detestabilis erroris tenebris, ille remanserit alienus ?
15 Vnde orationi continue insistens, a longanimitate celestis clementie
illuminationis ipsius beneficia impetrare non desinas, vt videlicet
quos copulatio carnalis affectus vnum quodammodo corpus exhi-
buisse monstratur, hos quoque vnitas fidei etiam post huius vite
transitum in perpetua societate conseruet. Insiste ergo, gloriosa
2o filia, et summis conatibus duritiam cordfs ipsius religiosa diuinorum
preceptorum insinuatione mollire summopere matura, infundens sen-
sibus eius quantum sit preclarum quod credendo suscepisti mis-
terium, quantumue sit admirabile quod renata premium consequi
meruisti. Frigiditatem cordis ipsius sancti spiritus annunciatione
25 succende, quatinus amoto torpore perniciosissimi cultus, diuine
fidei calor ^ eius intelligentiam tuarum adhortationum frequentatione
succendat, vt profecto sacre scripture testimonium per te expletum
indubitanter perclareat : " saluabitur vir infidelis per mulierem fide-
lem." Ad hoc enim misericordiam dominice pietatis consecuta es
30 vt fructum fidei creditorumque tibi beneficiorum redemptori tuo
multiplicem resignares ; quod equidem suflfragante presidio benigni-
tatis ipsius vt explere valeas, assiduis non desistimus precibus pos-
tulare. His ergo premissis, paterne vobis' dilectionis exhibentes
officia, hortamur vt nos*, reperta portitoris occasione, de his que
35 per vos superna potentia mirabiliter® in conuersione coniugis vestri,
submisseque vobis gentis, dignatus fuerit operari, prosperis quan-
totius nunciis reueletis*, quatinus sollicitudo nostra, que de vestri
vestrorumque omnium anime salute optabilia desideranter expectat,
vobis nunciantibus releuetur ', illustrationemque diuine propitia-
40 tionis in vobis diffiisam opulentius agnoscentes, hilari confessione
largitori omnium bonorum deo et beato Petro apostolorum prin-
cipi vberes merito gratias exsoluamus. Preterea benedictionem
protectoris vestri * beati Petri apostolorum principis [vobis] direximus,
* E. subdiis. " T. E. calore. ' E. nobis. * E. vos.
" E. merabiliter. * al, releuetis. ^ E. reueletur. * E. nostri.
JDe ^ancto (ZBtitximo, 357
id est speculum argenteum, et pectinem eboreum inauratum : quod
petimus vt eo benignitatis animo gloria vestra suscipiat, quo a nobis
noscitur destinatum.' Cum autem videret Paulinus episcopus,
difficulter posse sublimitatem animi regalis ad humilitatem vie
salutaris et suscipiendam fidem inclinari, pro salute illius ac gentis 5
Anglorum diuinam pietatem exorauit : didicitque in spiritu oraculum
quondam celitus regi ostensum. Erat autem tale : Cum autem • per-
sequente illum Ethelfrido, qui sororem eius Accam duxerat et ante
eum regnauit, per diuersa occultus loca vel regna multorum annorum
tempore profugus vagaretur, tandem venit ad Redwaldum, regem 10
Orientalium Anglorum, obsecrans vt vitam suam a tanti persecutoris
insidiis tutando seruaret. Qui [libenter] ' eum suscipiens, promisit se
que petebat esse facturum. At postquam Ethelfridus in hac eum
prouincia apparuisse et apud regem habitare cognouit, misit nuncios
qui Redwaldo pecuniam multam pro nece eius oiferrent; et bellum 15
insuper illi, si non acquiesceret, indixit. Qui minis corruptus et
muneribus, deprecanti cessit et Edwinum occidere vel legatariis
tradere promisit. Quod vbi fidissimus quidam amicus illius animad-
uerteret ', intrauit ad eum nocte, et quid erga eum agere rex pro-
misisset edocuit, et insuper adiecit : * Si ergo vis, educam te ad talem 20
locum, vbi secure habitare possis.' Qui ait : * Gratias ago beniuo-
lentie tue ; non tamen hoc facere possum quod suggeris, vt pactum
quod cum rege inii, ipse primus irritum faciam, cum ille michi nil
mali fecerit, nil adhuc inimicitiarum intulerit ; quin potius, si mori-
turus sum, ille me magis quam ignobilior quis * morti tradat.* Abeunte 25
igitur amico, remansit Edwinus solus, residensque mestus ante pala-
tium, multis cepit cogitationum estibus affici, quid ageret, quoue
pedem verteret nescius. Cumque diu tacitus multa cogitaret, vidit
subito intempeste noctis silentio appropinquantem sibi hominem:
qui salutauit eum et interrogauit quare illa hora, ceteris quiescen- 30
tibus, solus ipse mestus in laplde peruigil sederet ; et adiecit : ' Scio,
inquit, quis ' es, et quare meres, et que ventura tibi in proximo mala
formidas. Sed dicito michi quid mercedis dare velis ei qui his te
meroribus absoluat, et Redwaldo suadeat vt nil mali tibi faciat nec
tuis [te] hostibus perimendum tradat.' Qui cum se omnia que ® posset, 35
tali pro mercede daturum esse responderet, adiecit ille : ' Quid si
etiam regem te futurum extinctis hostibus in veritate promittat, ita
vt non solum omnes tuos progenitores, sed et omnes qui ante te
reges in gente Anglorum fuerant, potestate transcendas ? Insuper [si] ^
et consilium tibi tue salutis ac vite melius atque vtilius quam aliquis 40
de tuis parentibus aut cognatis vnquam audiuit ostendere potuerit :
num ei obtemperare et monita eius salutaria suscipere consentis ? '
Nec distulit Edwinus quin continuo poUiceretur in omnibus se
* al. om. ' So T. ; om. in £. ' Bed. animaduertit. * Bed. quisquam.
* o/. qui. • E. qui. ' om.
358 nsotja leffenna anglie»
secuturum doctrinam illius qui se tot ac tantis calamitatibus erep-
tum, ad regni apicem proueheret. Quo accepto responso, confestim
is qui loquebatur cum eo, imposuit dexteram suam capiti eius,
dicens : * Cum hoc ergo tibi signum aduenerit, memento huius tem-
5 poris ac loquele nostre, et ea que nunc promittis adimplere ne
differas.' His dictis, qui hec loquebatur repente disparuit. Et
ecce venit ad eum prefatus amicus illius, dicens quia mutatum erat
cor regis, nec sibi aliquid mali facere, sed fidem potius pollicitam
seruare disposuit. Non multo post Redwaldus rex congregato exer-
lo citu Ethelfridum regem occidit in finibus gentis Merciorum ad
orientalem plagam amnis de ^ Idle, et Edwinum ad regnum prouexit.
Cum ergo predicante verbum dei Paulino rex credere difFerret, et
per aliquod tempus horis competentibus solitarius sederet et quid
agendum sibi esset, que religio sequenda, sedulus secum reuolueret,
<5 ingrediens ad eum quadam die vir dei, imposuit dexteram capiti
eius, et an hoc signum agnosceret requisiuit. Qui cum tremens ad
pedes eius procidere vellet, leuauit eum, et quasi familiari voce
aflfatus : * ecce, inquit, hostium manus euasisti, regnum percepisti :
memento vt tertium quod promisisti facere ne differas, suscipiendo
20 fidem eius et precepta seruando, qui te a temporalibus malis eripiens,
ad regni honorem sublimauit; et si deinceps voluntati eius, quam
per me tibi predicat, obsecundare volueris, a perpetuis malorum
tormentis te liberans, eterni secum regni in celis faciet esse par-
ticipem.' Quibus auditis, rex suscipere quidem se fidem quam
25 docebat, et velle et debere respondebat. Verum adhuc cum amicis
suis ^, principibus et consiliariis de hoc collaturum esse dicebat, vt, si
et illi eadem cum eo sentire vellent, omnes pariter credere possent.
Annuente Paulino, et habito cum sapientibus consilio, sciscitabatur
singillatim ab omnibus qualis sibi doctrina hec eatenus inaudita, et
30 nouus diuinitatis qui predicabatur cultus videretur. Cui primus
pontificum ipsius Coifi continuo respondit : ' Tu vide, rex, quale sit hoc
quod nobis modo predicatur : ego autem tibi verissime quod certum
didici profiteor, quia nichil omnino virtutis habet, nichil vtilitatis re-
ligio illa quam hucusque tenuimus. Nullus enim tuorum studiosius
35 quam ego culture deorum nostrorum ^ se subdidit, et nichilominus
multi sunt qui ampliora a te beneficia quam ego, et maiores per-
cipiunt* dignitates, magisque prosperantur in omnibus que agenda
vel acquirenda disponunt. Si autem dii aliquid valerent, me potius
iuuare vellent, qui illis impensius seruire curaui. Vnde restat vt
40 si ea que nunc noua nobis predicantur, meliora esse et fortiora,
habita examinatione perspexeris, absque vllo cunctamine suscipere
illa festinemus.' Cuius suasioni verbisque prudentibus alius opti-
matum regis tribuens assensum, continuo subdidit : ' Domine rex,
vita hec hominum ad modicum apparens elabitur, quid autem se-
* r. dicti ; Bed. qui vocatur. - al. om. ^ E. vestrorum. * Bed. accipiunt.
De ^ancto (ZBHtomo» 359
quatur quidue precesserit, prorsus ignoramus. Vnde si hec noua
doctrina certius aliquid attulit, merito esse sequenda videtur.' His
similia et ceteri maiores natu ac regis consiliarii diuinitus admoniti
prosequebantur. Adiecit autem Coifi quia vellet ipsum Paulinum
diligentius audire de deo quem predicabat verbum facientem. Quod 5
cum iubente rege faceret, exclamauit, auditis eius sermonibus,
dicens : ' lam olim intellexeram nichil esse quod colebamus : quia
videlicet, quanto studiosius in eo cultu veritatem querebam, tanto
minus inueniebam. Nunc autem aperte profiteor quia in hac pre-
dicatione veritas claret* illa que nobis vite, salutis et beatitudinis 10
eterne dona valeat* tribuere. Vnde suggero, rex, vt templa et
altaria que sine fructu vtilitatis sacrauimus, ocius anathemati et
igni contradamus.' Quid plura ? prebuit palam assensum ' euange-
lizanti * beato Paulino rex, et abrenunciata idolatria, fidem se Christi
suscipere confessus est. Cumque a prefato pontifice sacrorum suo- 15
rum quereret ' quis aras et phana idolorum cum septis quibus erant
circumdata, primus prophanare deberet, ille respondit : ' Ego. Quis
enim ea que per stultitiam colui, nunc ad exemplum omnium aptius
quam ipse destruam, per sapientiam michi a deo vero donatam?'
Statimque, abiecta superstitione vanitatis, rogauit sibi regem arma 20
dare et equum emissarium, quem ascendens, ad idola destruenda
veniret. Non enim licebat pontificem sacrorum vel arma ferre, vel
preter in equa equitare. Accinctus ergo gladio accepit lanceam in
manu, et ascendens emissarium regis, pergebat ad idola. Quod
aspiciens vulgus, estimauit eum insanire. Cumque appropinquaret 25
ad phanum, prophanauit * illud, et '^ iniecta in eo lancea, iussit sociis
destruere ac succendere phanum cum omnibus septis suis. Osten-
ditur autem locus ille quondam idolorum non longe ab Eboraco ad
orientem,iuxta'amnem Dorwentionem, vocabaturque Godmundinga-
ham. Rex igitur Edwinus cum cunctis gentis sue nobilibus ac 30
plebe multa fidem Christi et lauacrum suscepit anno regni sui vn-
decimo, et incarnationis dominice sexcentesimo vicesimoseptimo, ab
aduentu Anglorum in Britanniam anno circiter centesimo octo-
gesimo. Baptizatus est autem Eboraco" die sancto pasche, pridie
idus aprilis, in ecclesia sancti Petri apostoli, quam ibidem de ligno 35
vbi cathechizaretur ^" et baptizaretur, 'citato opere construxit; in
qua" doctori suo Paulino sedem episcopatus donauit, Mox post
baptismum in eodem loco de lapide ecclesiam fabricare cepit, in
cuius medio oratorium prius factum includeretur. Priusquam tamen
altitudo parietis esset consummata, rex occisus opus illud successori 40
suo Oswaldo perficiendum reliquit. Baptizati sunt etiam Osfridus
et Edfridus filii regis Edwini, qui ei exuli nati sunt de Quenburga ^-
' T. E. daret. * al. valet. ' E. ascensum. * T. E. euangelizante.
° E. quereretur. ' E. prophanit. ^ al. om. ' al. vltra. ' r. eboracL
'" T. E. cathezizaretur. ** Bed. in qua etiam ciuitate. *' T. qwenburga.
s6o Botia leffenua angtte»
filia Cearli regis Merciorum. Baptizati sunt et alii liberi eius de
Ethelburga regina progeniti : Etlielhunus et Wscfrea ^, et filia Ethel-
drit[h]a "^ ; et YiK ^ filius Osfridi. Tantum autem deuotionis Edwinus
erga cultum veritatis habuit, vt etiam regi Orientalium Anglorum
5 Eorpwaldo, filio Redwaldi, persuaderet, relictis idolorum super-
stitionibus fidem et sacramenta Christi sua prouincia suscipere.
Cuius pater Redwaldus iam dudum in Cancia sacramentis fidei
imbutus fuerat: sed rediens domum, ab vxore sua et quibusdam
peruersis doctoribus seductus, a sinceritate fidei deprauatus, in
lo eodem phano altare habuit ad sacrificium Christi, et arulam ad vic-
timam demoniorum. Verum Eorpwaldus non multo postquam fidem
accepit, occisus est a viro gentili nomine Ricberto ; cui successit
frater suus Sighbertus, vir per omnia christianissimus, sicut supra
plene expressum est. Tanta autem eo tempore pax in toto regno
15 Edwini fuisse perhibetur, vt si mulier cum paruulo per totam pro-
uinciam ambulare vellet a mari ad mare, nullo se ledente valeret.
Tantum rex idem vtilitati sue gentis consuluit vt plerisque in locis
vbi fontes lucidos iuxta publicos viarum transitus conspexit *, ibi ob
refrigerium viantium, erectis stipitibus ereos caucos** suspendi iu-
20 beret, neque hos quisquam, nisi ad vsum necessarium, contingere
pre magnitudine timoris vel amoris vellet. IUo tempore papa
Honorius, audito quod gens Northanhumbrorum ad fidem conuersa
esset, misit episcopo PauUno pallium, et regi Edwino litteras, talis
tenoris: 'Domino excellentissimo ac-precellentissimo filio Edwino
25 regi Anglorum, Honorius episcopus seruus seruorum dei, salutem.
Ita christianitatis vestre integritas circa sui conditoris cultum fidei
est ardore succensa, vt longe lateque resplendeat, et in omni mundo
annunciata, vestri operis multipliciter referat fructum. Sic enim vos
reges esse cognoscitis, dum et regem ' creatorem vestrum orthodoxa ^
30 predicatione edocti, deum venerando creditis, eique, secundum * quod
humana valet conditio, mentis vestre sinceram deuotionem exsol-
uitis. Quid enim deo nostro aliud ofFerre valebimus, nisi vt in
bonis actibus persistentes, ipsumque auctorem humani generis con-
fitentes, eum colere, eique vota nostra reddere festinemus ? Et ideo,
35 excellentissime fili, paterna vos charitate qua conuenit, exhortamur
vt hoc quod vos diuina misericordia ad suam gratiam vocare dignata
est, solUcita intentione et assiduis orationibus seruare omni modo
festinetis ; vt qui vos in presenti seculo ex omni errore absolutos ad
agnitionem sui nominis est dignatus perducere, etiam ^ celestis patrie
40 vobis preparet mansionem. Predicatoris igitur vestri domini mei
apostolice memorie Gregorii frequenter lectione occupati, pre oculis
affectum doctrine ipsius, quod " pro vestris animabus libenter exer-
1 E. wsefrea. * T. etheldritha. » T. yflfy. ♦ al. construxit. « E.
cantos. * al. regem et. "^ T. ortodoxa. ' om. inT. Bed. * T. Bed. et.
1' a/. quem.
De ^ancto aBHtoino. 361
cuit, habetote, quatinus eius oratio et regnum vestrum populum-
que augeat, et vos omnipotenti deo irreprehensibiles representet.
Ea vero que a nobis pro vestris sacerdotibus ordinanda sperastis,
hec ' pro fidei vestre sinceritate, que nobis multimoda relatione per
presentium portitores laudabiliter insinuata est, gratuito animo attri- 5
buere vlla sine * dilatione preuidimus ; et duo pallia vtrisque metro-
politanis, id est Honorio et Paulino, direximus, vt dum quis eorum
de hoc seculo ad auctorem suum fuerit accersitus, in loco ipsius ille
qui superstes fuerit alterum episcopum ex hac nostra auctoritate
debeat subrogare. Quod quidem tam pro vestre charitatis affectu, lo
quam pro tantarum prouinciarum spacio ' que inter nos et vos esse
noscuntur, sumus inuitati * concedere, vt in omnibus deuotioni vestre
nostrum concursum, etiam ' iuxta vestra desideria preberemus. Inco-
lumem excellentiam vestram gratia superna custodiat.' Edwinus
vero rex cum decem et septem annis genti Anglorum simul et 15
Britonum prefuisset, e quibus sex Christi regno militauit ; rebellauit
aduersus eum Cedwalla rex Britonum, prebente illi auxilium Penda
rege Merciorum: et conserto' graui prelio in campo qui vocatur
Hathfeld, occisus est Edwinus, quarto idus octobris, anno domini
sexcentesimo tricesimotertio, cum esset annorum quadraginta et ao
octo ; eiusque totus vel interemptus vel dispersus est exercitus. Quo
in tempore maxima' facta est strages in ecclesia et gente Northan-
humbrorum. Nam Penda, cum omni Merciorum gente idolis deditus,
christiani nominis ignarus erat; Cedwalla, quamuis christianus
esset, animo tamen ac moribus barbarus erat, et nec sexui muliebri 35
nec paruulorum pepercit etati, quin vniuersos atrocitate ferina morti
per tormenta contraderet, multo tempore totas eorum prouincias
debachando peruagatus, totum genus Anglorum de finibus Bri-
tannie erasurum se esse deliberans. Sed nec religioni christiane,
que'' apud eos exorta erat, aliquid impendebat honoris; quippe cum 30
vsque hodie moris sit Britonum, fidem religionemque Anglorum pro
nichilo habere. Allatum est autem caput Edwini regis ad ecclesiam
' beati Petri apostoli, quam, vt diximus, ipse cepit, et successor eius
Oswaldus perfecit ; positumque est in porticu sancti Gregorii pape.
[MS. T. adds^:
Huius cladis articulo turbata prouincia, Paulinus episcopus 35
assumpta secum regina Ethelburga Canciam nauigio rediit. Venit
autem illuc duce Basso milite regis Edwini fortissimo, habens
secum Eanfledam filiam et losfridum' filium Edwini, necnon et
Yffy filium Osfridi filii eius. Quos postea mater metu Edbaldi
et Oswaldi regum misit in Galliam regi Dagoberto, et ibi in infancia 40
mortui sunt.
* T. E. hoc. ' E. sine vUa. * al. spaciis. * E. inuitate. * T. Bed. et.
• E. concerto. ' E. qui. ' om. in MS. Tanner. » Bed. Vuscfream.
362 Bom legenua ^mlit
ir Narra/io\
Dum quidam curialis persecucionem iudicis pateretur, uenit cum
omni domo sua ad monasterium ; et incurrit diaconus quidam in
mulierem eius, et facta est omnibus fratribus confusio. Ille abiit ad
quendam senem et indicauit ei rem ; et intrauit in obscuram cellam,
6 et in ueritate penitenciam egit. Contigit autem ut post multum tem-
poris non ascenderet aqua in flumine Nilo. Et cum omnes letanias
facerent, reuelatum est cuidam sanctorum quia ' nisi uenerit diaconus
qui absconsus est apud talem monachum, non ascendet fluminis aqua.'
Quod cum audissent, admirati sunt, et eiecerunt eum de loco in quo
10 erat : et orauit, et aqua ascendit. Et glorificauerunt omnes deum et
edificati sunt in penitencia eius.]
^ De sancto Edwoldo confessgre^
Mlles Christi Edwoldus sancti regis et martyris Edmundi per-
hibetur fuisse germanus. Nec altius querenda est in hoc*
seculo eius generositas, quam tanti regis commendat eadem regia et
15 germana subhmitas ; nec vite ipsius preclara sanctitas est dissimu-
landa, quam tam preciosi martyris fraterna corona illustrat. Cum
igitur esset beatus Edmundus tam sanctitate quam prosapia insignis,
tam liberalitate quam operibus illustris, tam benignitate quam po-
tentia venerabilis ;. beatus Edwoldus deuotus imitator et coheres
20 virtutum extitit fratris. In ipsa adolescentia cepit que dei erant
amare, sacras eruditiones supernorum gaudiorum sitienter audire,
sanctam ecclesiam colere, indigentibus auxilii et largitatis manus
porrigere, paulatim secularem pompam declinare, delitias suspectas
habere, terrenam gloriam exuere, et tota mente Christo adherere
25 velle. Regno preposuit solitudinem, et diuitiis seculi paupertatem.
Feruentissimus miles Christi solitudinem desiderans heremum sus-
pirabat, anachorita Christi esse flagrabat. Interfecto enim a paganis
fratre eius sancto Edmundo, cum vniuersi prouincie maiores illum
ad regni apicem eleuare niterentur, toto mentis affectu ad dominum
30 conuersus flagitabat vt consilium eius dirigere dignaretur. Reuela-
tum est ei tandem diuinitus, oportere illum qui 'fons argenteus'
diceretur querere locum: ibi tandem eum desideratam requiem
inuenturum ; sed in quibus terris inueniendus esset locus, non est
ei ostensum. A patria igitur latenter fugiens, res suas ad celum
35 iturus ante se premittere soUicitus erat et terras ecclesiis, cetera
pauperibus errogabat. Cumque varias prouincias nauigio lustrasset,
quod querebat inuenire non potuit. Reiectus tandem diuino nutu in
patriam, et Septoniam post multos labores veniens, pastorem inuenit
puerum, qui asseruit proximum adesse fontem quem querebat ar-
40 genteum. Quo cum peruenisset, baculum in deuexo montis cacu-
1 From Vit. Patr. p. 880. » Cf. Will. Malm. J. P. p. 250. Chr. Bromton,
807. " hoc om, in T.
De ^ancto (ZBUtooiuo. 363
mine affixit : et lignum olim a sua arbore precisum' et aridum
virescere, frondere et folia producere cepit, et vsque hodie spectabilis
fraxinus ibidem persistit. Athleta igitur domini in loco diuinitus
dato artam et humilem cellam ad inhabitandum sibi construxit.
Quotiens autem miles Christi in antiquum hostem insurrexerit ; 3
quibus armis infernales potestates debellauerit ; quibus carnis morti-
ficationibus in ieiuniis, vigiliis, orationibus, lachrymis et patientia se
deo immolauerit, ipse testis est cui causam suam reuelauit et credidit.
Cuius merita tanto sunt in supernis splendoribus sanctorum clariora,
quanto sunt humane notitie propter antiquorum negligentiam, et 10
tempore Danorum librorum combustionem occultiora et incognita.
Fertur enim virum dei Edwoldum pastorem prefatum habuisse
ministrum et conscium solum, qui sibi ter in septimana panem
ordeaceum et interdum lac attulit ; cui vir dei in stipendium mercedis
singulis vicibus denarium argenteum dedit, precipiens ne cuiquam 15
eum proderet. * Quocunque, inquit, die me prodideris, huius vestri
muneris extremus tibi vsus erit.' Processu tandem temporis cum
quibusdam de viro dei tetigisset, in crastino nummum ab eo accepit
et hoc ab eo prophetantis voce audiuit: 'Accipe munus vestrum ab
hac die vltimum : quia, sicut quondam predixi, iam ex quo me ao
prodidisti, extremum hoc tibi fecisti.' Ad hec ille confusus abcessit ;
et sequenti die quamquam desperatus redit : sed nec responsum
repperit. lam enim miles Christi labores suos, quarto kalendas
septembris, finierat, et suscepto ab angelis spiritu corpus exanime
iacebat. Quo viso, minister clamans et eiulans proximos quosque 25
aduocauit, et presbiter accurrens virum dei in sua cella tumulauit.
Distat autem fons ille a Cernelii cenobio miliaribus quatuor versus
occidentem. Claudus quidam aqua fontis illius se lauans et
precibus insistens, meritis sancti Edwoldi curatur. Mulier a natiui-
tate ceca et ibidem lota illuminatur. Diuersi etiam ceci oculorum 30
visui restituuntur ; resiliunt contracti; surdi et muti officiis red-
duntur ; leprosi diuersorumque morborum molestia pressi sanantur.
Columpna lucis a tumba sancti vsque in celum extensa sepius con-
spicitur, vnde ampla regio irradiatur. Procurante igitur Almaro
episcopo et decernente sancto Dunstano, ossa sancti Edwoldi de terra 35
eleuata, cum ad episcopalem sedem Schireburnie ferri deberent, a
loco illo moueri non potuerunt. Episcopus igitur cum populo genua
flectit, orationibus humiliter instans; et Almarus" comes qui tunc
aderat, vt ad Cernelium portaretur si ipse sanctus dignaretur, cum
ceteris deum exorat*. Et ecce statim putares ipsum feretrum 40
vltro exilire, ac etiam exportari velle. Sic ergo beatus Edwoldus
pridie idus augusti cum magno honore Cernelium deportatur et in
ecclesia sancte Marie collocatur ; qui et innumeris miraculorum signis
locum illustrare non desinit. Prefatus vero Almarus'' monasterium
* T. prescisum. '^ T. alimarus. ' E. exorabat ; T. exorat.
364 Botja leffentia anglie»
in eodem loco fundauit, et multis ^ possessionibus adauxit. Tem-
pore Canuti regis cum a Danis scrinium sancti Edwoldi omnino
spoliaretur, quatuor malefactores subito percussi cecitate interierunt %
et reliqui amisso oculorum visu amentia et varia pena perierunt.
5 Dicitur autem Cernelium a ' cerno,' et ' el ' deus, quasi cernens deum ;
ibi enim sanctus Augustinus, vt in vita eius superius exprimitur, deum
sibi loquentem audire meruit. Potest etiam dici Cernelium quasi
cernens illum a quo omnia, per quem omnia, in quo omnia. Fons
autem viuus in loco in quo deus beato Augustino apparuit, indesi-
10 nenter emanat ; super quem satis ampla fundatur capella, et sub
altari arcuato fontis origo consistit.
^ Narratio^.
In Bononie partibus duo quidam amici et compatres in conuiuio
discumbebant ; quibus allatus est gallus, quem vnus illorum arrepto
cultello (vt mos est) in frusta desecuit, tritumque piper cum liqua-
15 mine superfudit, Quo facto alter ait : ' Profecto, compater, sic expli-
cuisti gallum liunc, vt ipse Petrus, etiam si velit, redintegrare non
possit.' Cui mox intulit alter : ' Plane, non modo si beatus Petrus,
sed et si ipse Christus imperaret, hic imperpetuum non resurget.'
Ad hanc vocem repente gallus viuus et plumis* coopertus exi-
20 liuit, alas percussit et cecinit, excussit plumas totumque liquamen
super eos qui conuescebantur aspersit. Illico sacrilegi blasphemi in
aspersione piperis lepra percussi sunt : que plaga lepre etiam in
posteris eorum hereditaria permansit vsque ad obitum. Vnde in
famulatum subacti sunt bononiensis ecclesie que * beati Petri vocabulo
insignitur ".
^ De sancto Egberto monacho''.
25 A Nno autem incarnationis dominice sexcentesimo sexagesimo
-tX quarto subita pestilentie lues, depopulatis prius australibus
Britannie plagis, Northanhumbrorum quoque prouinciam corripiens,
atque acerba clade diutius longe lateque deseuiens, magnam hominum
multitudinem strauit. Hec autem plaga Hiberniam insulam pari
30 clade premebat. Erant autem in Hibernia eo tempore multi nobi-
lium et mediocrium* de gente Anglorum, qui tempore Finani et
Colmani episcoporum, relicta patria, vel diuine lectionis vel conti-
1 om. iti T. « E. perierunt. ^ cf vinc. Bell. XXV. 64. * E. et p. et.
5 T. E. qui. « Collect in T. :
(Sanctus?) Edwoldus cecos et claudos sanos (efficit) diuersosque curat egrotos.
Nos quoque mente et corpore sibi sanet deuotos. Ora pro nobis.
Omnipotens sempiterne deus, qui iidelis famuli tui Edwoldi merita miraculis
coruscantibus manifestare dignatus es, concede nobis famulis tuis per eius
intercessionem, fidei ....
' From Beda, H. E. III. 27, v. 9; cf. Act. SS. Boll. Apr. III. p. 315. « E.
mediocrum.
De ^ancto OBgijetto» 365
nentioris vite gratia illuc secesserant. Quidam monastice conuersa-
tioni mox se mancipabant, alii magis circueundo per cellas magistro-
rum, lectioni operam dare gaudebant. Quos omnes incole ' libentissime
suscipientes, victum eis quotidianum sine precio, libros quoque ad
legendum, et magisterium gratuitum prebere curabant. Erant autem 5
inter illos duo iuuenes magne indolis de nobilibus Anglorum, Ethel-
hunus et Egbertus ; qui cum essent in monasterio nomine Rathmael,
et omnes socii eorum vel mortalitate de seculo rapti, vel per alia
essent loca dispersi, correpti sunt ambo morbo eiusdem mortalitatis,
et grauissime afflicti. Egbertus enim, cum se estimaret moriturum, 10
egressus est tempore matutino de cubiculo suo, et residens solus in
loco oportuno, cepit sedulus cogitare de actibus suis, et compunctus
memoria peccatorum suorum faciem lachrimis abluebat, atque
intimo ex corde deum precabatur ne adhuc mori deberet, priusquam
preteritas negligentias perfectius castigaret et in bonis operibus se 15
abundantius exerceret. Vouit etiam quia adeo peregrinus viuere
vellet, vt nunquam in insulam, in qua natus est, scil. Angliam, rediret ;
et quod preter canonicam et quotidianam psalmodiam, si non vali-
tudo corporis obsisteret, quotidie psalterium totum decantaret, et in
omni septimana diem cum nocte ieiunus " transiret. Cumque finitis ao
lachrimis, precibus et votis, domum rediret, sodalem dormientem
inuenit. Et cum paulatim in lecto quiesceret, expergefactus sodalis
respexit eum, et ait: 'O frater Egberte, o quid fecisti? Sperabam
quia pariter ad vitam eternam intraremus. Verumtamen sdto quia
que postulasti accipies.' Didicerat enim per visionem et quid ille 35
petisset et quia petita impetrasset. Ethelhuno vero proxima nocte
defuncto, Egbertus excussa egritudinis molestia conualuit, et multo
postea tempore in bonis actibus perseuerans, anno domini septin-
gentesimo vicesimo nono, et etatis sue anno nonagesimo, octauo
kalendas maii ad regna celestia migrauit. Duxit autem vitam in 30
magna humilitatis, mansuetudinis, continentie, simplicitatis, et iustitie
perfectione. Vnde et genti sue, et illis in quibus exulabat nationibus,
exemplo viuendi et instantia docendi et auctoritate corripiendi et
pietate largiendi de hiis que a diuitibus acceperat, multum profuit.
Addidit autem votis que diximus, vt semper in quadragesima non 35
plus quam semel in die reiiceret, non aliud quam panem et lac
tenuissimum cum mensura gustaret. Quod quidem lac pridie nouum
in fiala ponere solebat, et post noctem, ablata superficie crassiore, cum
modico pane residuum bibebat. Cuius modum continentie [etiam] '
quadraginta diebus ante natale, et totidem post pentecosten semper 40
obseruare curabat. * Circa annum domini sexcentesimum nona-
gesimum venerabilis famulus Christi Egbertus pluribus prodesse
proposuit, et verbum dei, que nondum audierant gentibus euangeli-
zando committere. Quarum in Germania plurimas nouerat esse
* Bed. Scotti. ' E. ieuniis. ' om. * Beda, V. 9.
366 mm legenua anglie»
nationes^, a quibus Angli genus et originem duxisse noscuntur,
paganicis adhuc ritibus seruientes : ad quas venire circumnauigata
Anglia disposuit, si quos forte ex illis ereptos sathane ad Christum
transferre valeret. Cuius proposito superna oracula simul et opera
6 restiterunt ^. Electis enim sociis strenuissimis et ad predicandum
verbum dei ydoneis, vtpote actione simul et eruditione preclaris,
preparatis necessariis venit ad eum quidam de fratribus, dicens :
'Cum expletis laudibus nocturnis in lecto membra posuissem, et
leuis' mihi somnus obrepsisset, apparuit mihi magister quondam
lo meus et nutritor Boisilus prepositus mailrosensis, interrogans me an
eum cognoscere possem. Cui ego respondi : " Tu es enim Boisilus.''
Et ille : " Ad hoc, inquit, veni ut * responsum domini saluatoris Egberto
aflferam, quod te tamen referente ad illum venire oportet. Dic ergo
ilU quia iter quod proposuit implere non valet : dei voluntatis ' est vt
15 ad Columbe monasteria magis docenda pergat." Audiens hec Eg-
bertus, precepit ne cuiquam hoc referret", ne forte visio illusoria
esset. Rursus venit ad eum idem frater, dicens quia famulus Christi
Boisilus iterum apparens ei dixit : * Quare tam negligenter ac tepide
dixisti que "^ tibi dicenda precepi ? Vade et dic illi : velit nolit debet
20 ad monasteria Columbe venire, quia aratra eorum non recte incedunt,
oportet autem eum ad rectum hec tramitem reuocare.' Et denuo
precepit fratri ne cuiquam hoc patefaceret : et nihilominus iter dis-
positum cum fratribus incipere temptauit. Cumque nauigare pros-
pero flante vento maturaret, facta est tam seua maris procella, vt
25 perditis magna ex parte que'' erant in naui, rebus tamen Egberti et
sociorum eius saluatis, tunc vir dei quasi propheticum illud dicens
' quia propter me est tempestas hec ', remanere coactus est. Videns
autem quia ad predicandum gentibus [ire]* non est permissus, re-
tentus ob aliam sancte ecclesie vtilitatem, de qua oraculo fuerat
30 premonitus ; temptauit in opus verbi dei mittere viros sanctos et
industrios duodecim, in quibus eximius Willebrordus presbiter^ gradu
et merito prefulgebat. Qui ope ducis Francorum Pipini suifulti, sicut
inferius in vita sancti Willebrordi ^" declaratur, magnum populum deo
acquisierunt. " Anno autem domini septingentesimo sextodecimo
36 monachi qui insulam Hii incolebant, cum his que sibi erant subdita
monasteriis, ad ritum pasce ac tonsure canonicum, domino pro-
curante, perducti "* sunt. Cum enim venisset ad eos de Hibernia deo
amabilis pater Egbertus, honorifice ab eis et multo cum gaudio
susceptus est. Qui, quoniam et doctor suauissimus, et eorum que
40 agenda docebat executor erat deuotissimus, libenter est '' auditus ab
vniuersis. Immutauit piis ac sedulis exhortationibus inueteratam
illam traditionem parentum eorum— de quibus apostolicum illum
^ E. vacationes. ^* E. restituerunt. ^ E. lenis. * E. veniunt. " al.
voluutas. " E. referet. ' E. qui. ' om. in E. ' Bed. presbyterii.
w E. Wilbrordi. » Bed. V. 22. i» E. producti. " om. in Bed.
De ^ancto OBgberto. 367
licet proferre sermonem * quod emulationem dei habebant, sed non
secundum scientiam ' ; catholico illos atque apostolico more celebra-
tionem pasce sub figura corone perpetis agere perdocuit, Quod
mira diuine constat factum dispensatione pietatis, vt quoniam gens
illa, quam nouerat scientiam diuine cognitionis, libenter ac sine 5
inuidia populis Anglorum communicare curauit; ipsa postmodum
per gentem Anglorum in eis que minus habuerat, ad perfectam
viuendi normam perueniret. Susceperunt autem hienses monachi \
docente Egberto, ritus viuendi catholicos post annos circiter octo-
ginta ex quo ad predicandum genti Anglorum Aidanum miserunf^ lo
antistitem. 'Est autem insula illa hiensis in mari scotico a terra
reliqua maris reumate separata ; vbi etiam corpus sancti Columbe, qui
et Columkillus, a ' columba ' et ' cella,' nominatur, diem resurrectionis
magne requiescens expectat'. Mansit autem vir domini* Egbertus
in prefata insula annis tresdecim, quam ipse, velut noua quadam 15
relucente gratia ecclesiastice societatis et pacis, Christo consecra-
uerat : et anno domini septingentesimo vicesimo nono, quo pasca
domini octauo kalendas maii celebrabatur, cum missarum solemnia
in memoriam eiusdem dominice resurrectionis celebrasset, eodem
die et ipse migrauit ad dominum, ac gaudium " summe festiuitatis, quod 20
cum fratribus quos ad vnitatis gratiam conuerterat, inchoauit, cum
domino et apostolis ceterisque celi ciuibus compleuit, immo idipsum
celebrare sine fine non desinit.
[MS. T. adds (before the Narratio) :
"Illis enim diebus in monasterio lindisfamensi ceterisque illius
prouincie cenobiis, excepta ecclesia paucissime domus constructe 25
erant, ille uidelicet solummodo sine quibus conuersacio ciuilis esse
non poterat. Nil pecuniarum absque pecoribus habebant. Si quid
enim pecunie a diuitibus accipiebant, mox pauperibus dabant. Nam
neque ad suscepcionem potencium seculi uel pecunias colligi uel
domos preuideri necesse fuit, qui nunquam ad ecclesiam nisi oracionis 3°
tantum et audiendi uerbi dei causa ueniebant. Rex ipse, cum opor-
tunitas exegisset, cum quinque tantum aut sex ministris ueniebat, et
expleta in ecclesia oracione discedebat. Quod si forte eos ibi refici
contingeret, simplici tantum et cotidiano fratrum cibo contenti, nichil
ultra querebant. Tota enim fuit tunc sollicitudo doctoribus illis deo 35
seruiendi, non seculo ; tota cura, cordis excolendi, non uentris. In
magna erat ueneratione tempore illo religionis habitus, ita ut ubi-
cunque clericus aliquis aut monachus adueniret, gaudenter ab omni-
bus tanquam dei famulus exciperetur; eciam si in itinere pergens
inueniretur, accurrebant et flexa ' ceruice uel manu signari uel ore 4°
illius se benedici gaudebant ; uerbis illorum exhortatoriis diligenter
auditum prebebant. In diebus dominicis ad ecclesiam siue monasteria
* E. manachi. * al. miserant '-' added. * T. doraini, E. dei. * T, E.
gaudia. * From Beda, III. 26. Same passage precedes p. 184. ^ T. ilexo.
368 Botia iLegenua ^ingiie»
certatim, non reficiendi corporis, set- audiendi sermonis gratia con-
fluebant; et si quis sacerdotum in uicum forte deueniret, mox
congregati in unum uicini (uerbum uite ab) illo expetere curabant.
Nam (neque alia ipsis) sacerdotibus aut clericis (uicos) adeundi, quam
6 predicandi, baptizandi, (infirmos) uisitandi, et ut breuiter dicam
(animas) curandi, causa fuit. Qui in tantum erant ab omni auaricie
peste castigati, ut (nemo) territoria ac possessiones ad con(stru)enda
monasteria nisi a potestatibus seculi (coactus) acciperet. Que con-
suetudo per omnia (aliquanto post hec) tempore in ecclesiis (North-
10 anhymbrorum) seruata est. Hec Beda.]
% Narratio\
Pullulante intra Gallias longe ante illa tempora heresi * arriana, que
inequales credens esse personas sancte trinitatis, dicebat filium
minorem esse patre; Dominus, errantes corrigens, ostendit plano
miraculo, deum in tribus personis vnius et equalis esse substantie,
15 nec debere ab indignis de diuinitate tractari. Nam vasatensi vrbe ab
Hunorum obsidione per diuinum auxilium liberata, cum episcopus
pro gratiarum actione missam populo celebraret, respiciens sursum
vidit desuper altare quasi de camera templi cadere tres guttas equalis
magnitudinis, cristallo clariores, que in vnum coniuncte, quasi vnam
20 gemmam pulcherrimam efFecerunt. Quam cum in medio crucis
auree posuissent, alie gemme ceciderunt. Seorsum vero posita in-
firmis dabat sanitatem, adorantibus crucem deuotionem augebat,
quia mundis clara, immundis obscura videbatur.
^ De sancto Egbino monacho'.
EGbinus* in" Britannie partibus natus, et in domo patris sui
^j nobilissimi " vsque ad quintumdecimum annum liberalibus
artibus eruditus est. Mortuo autem patre eius'', mater' ad sancti
Sampsonis monasterium' confugit, qui eam sacro velamine con-
secrans deo dicauit, et filium suum Egbinum, comam capitis radens,
clericauit. Qui annis ^"aliquot cum eo manens, eique iugiter seruiens,
30 eo quodam die celebrante, audiuit verba domini in euangelio dicentis :
' Qui non renunciauerit omnibus que possidet, non potest meus esse
discipulus.' Hac voce compulsus cuncta reliquit, et ad " sanctum
Similianum abbatem peruenit, et assumpto habitu monastico in
Tauraco monasterio iugo domini ceruicem '-' suam inclinauit. In quo
35 monasterio habitabat sanctus Winwaloeus '' sacerdos et monachus ;
^*cui iussu abbatis ecclesiam vno miliario distantem a monasterio
^ From Vinc. Bell. XX, 39. " E. herisi. ^ Abridged from the Acta in
Act. SS. BoU. Oct. VIII. p. 487 (and Surius). ♦ Boll. Ethbinus. » E. in enim.
^ E. nobilissimus, ' Boll, Eutio ; Sur. Eutychio. ' BoU. mater Eula. ' Boll.
Sampsonis episcopi Dolensis presidium. '° Boll. diebus. ^' om. in E.
" E. seruicem. " T. Wingwalogus ; E. Winwaloeo. " Cf. S. Winwaloeus.
De ^ancto (ZBgiiino. 369
visitare ibique hostias oflferre consuetudo fuit, et ad hoc secum
Egbinum diaconum sociauit. Quadam igitur die, dum illuc irent,
inuenerunt leprosum in messe ^ iacentem, totum vulneribus plenum,
flebili voce ab eis auxilium postulantem. Qui requisitus de in-
firmitate, suspirans ait : * Graues dolores queruntur ^ in corpore 5
meo ; sed vnus est dolor tam nociuus vt si hunc diem sine [eius] '
auxilio transiero, mortem proximam esse puto : Nares enim mee
plene stercoris concremantur ab ardore infirmitatis.' Tunc Egbinus
eum per latera arripiens, a terra sursum erexit, et Winwaloeus ad
nares eius manum porrexit : sed * pauper flebili voce clamare lo
cepit : ' Noli, senior, manibus nares " capere : quia dolor non per-
niittit ; sed si dolorem meum leuiare volueris, poteris, si lingue
mollitie nares tangens pruriginem inde traxeris^.' Tunc ille, se
humilians; quando putauit dolorem leuiare'' pauperi, in ore suo
carnem excepit filii dei. Mox ergo vt ad se traxit, petra mirabilis 15
in eius ore** cecidit. Beatus autem Egbinus per latera dominum
tenens, sursum aspexit, celum apertum vidit, et in capite domini
quem tenebat, sancta crux apparuit, angelosque in " obuiam domini "
venire vidit : et sacerdoti ait : ' Pater, ipsum quem teneo manibus,
dominum Ihesum Christum, qui pro nobis seipsum dedit, esse credo.' 20
Cum autem '" dominum tenere vellent manibus, eleuauit se in nubibus,
dicens : * Non me erubuistis, serui mei, in angustiis meis, nec ego
vos erubescam in regno patris mei. Hereditas vestra mecum est;
et hiis qui vestri memores fuerint in orationibus suis, salus in regno
meo.' Hiis dictis euanuit ex oculis eorum, et cum magna voce 25
receptus est in celum. Vocem quidem audiebant, sed neminem
videbant. Cumque stupefacti laudassent dominum, Winwaloeus
Egbino dixit: 'Hoc tuis meritis accidit nobis, mi frater, qui tante
humilitatis es et obedientie, vt quicquid humana lingua precipere
potest, tu corde deuotissimo impleas.' Egbinus ait : * Non est ita, 30
pater : sed tu qui quotidie carnem et sanguinem domini immolas,
ipsum meruisti videre in corpore suo quem assidue portas in animo.'
Denique cum Franci vastassent Britanniam, sanctus Egbinus
Hibernie partes petens, in silua que Nectensis dicitur, vt pauper
peregrinus tugurium fecit et ecclesiam fabricauit ; in qua assidue 35
domino militans, quadam die claudum ab eo petentem elemosinam
in Christi nomine sanauit. Quedam etiam mulier ab eo pro sanitate
filii sui paralitici postulauit. Cui ille : ' Nos peccatores sumus, hoc
miraculum in vsu non habemus : sed si vis sanari fiUum tuum,
perduc eum ad sancte Brigide sepulchrum.' Et illa : ' Ibi, inquit, 40
o pater, eum [iam] portaui ", sed quadam nocte expletis vigiliis vocem
mihi dicentem audiui : " In nectensi silua moratur seruus dei
' Boll. terra. ' Winw. quatiuntur, Boll. quatiunt meum c. ' om. in E. ;
Boll. huius doloris curatione. * T. E. sed et. ' E. nares manibus. * E.
intraxeris. ' E. leuiari. « r. os. » al. om. '" T. Cumque. " E. portam.
Bb
370 5l5ot)a LegenHa ^nglie*
Egbinus ; ad quem si filium tuum duxeris, sanitatem suis meritis
ei impetrabis." Viuit ergo dominus quod a te non recedam, donec
filium meum incolumem ante me reducam.' Tunc sanctus oratorium
intrans, in oratione ante altare iacuit, quousque adolescens a ^ domo
5 matris veniens dixit : * Gratias tibi ago pater ^, qui me in lecto
egritudinis iacentem visitasti et tuis manibus erexisti, tanteque in-
firmitati sanitatem donasti.' Tunc erigens se vir sanctus deum
benedixit, et adolescenti ', vt nemini diceret, eo quod non suis meritis,
sed gratia dei sanatus esset, precepit. Vixit autem in eodem loco
lo sanctus dei annis viginti, opus dei operans et sanitatem infirmanti-
bus donans. Tante ibi fiiit abstinentie, vt hebdomada cibus in eo
non intraret, nisi tantum quinta feria panis et aqua. Vinum autem
non bibebat nisi quando communicabat. Cumque iam esset octoginta
trium fere annorum, acri dolore fatigatus, fratribus qui in eadem
15 insula morabantur conuocatis obitum suum predixit, eosque deo
commendans, spiritum reddidit, quartodecimo kalendas nouembris.
[MS. T. adds : Narratio *.
Venerunt quidam fratres ad quendam senem, habentes secum
unum qui a demonio uexabatur, ut curaretur ab illo sene, Senex
ergo cum diu rogaretur, dixit demoni: 'Exi de factura dei.' Et
20 respondit demon : ' Exeo. Set interrogo te unum uerbum : ut dicas
michi qui sunt edi, et qui sunt agni.' Et dixit senex : ' Edi quidem
tales sunt qualis ego : agnos vero dei quis scit * ? ' Et audiens hoc
demon, clamauit uoce magna dicens : ' Ecce propter istam humili-
tatem tuam exeo.' Et exiit eadem hora. ' Cuidam fratri apparuit
25 diabolus transformatus in angelum lucis, et dixit ad eum : ' Ego
sum Gabriel, et missus sum ad te.' Ille uero dixit ei : * Vide ne ad
alium missus sis: ego autem non sum dignus ut angelus mittatur
ad me.' Diabolus statim non comparuit. Dicebant senes quia
si pro ueritate angelus tibi appareat, non suscipias facile, set humilia
30 temetipsum, dicens : * Non sum dignus angelum uidere, uiuens in
peccatis.']
ir De sancto Egwino episcopo et confessore^.
TEmporibus regum Ethelredi atque Kenredi, qui Merciorum
regimen obtinuerunt, in territorio Wigorniensi extitit vir
religiosus nomine Egwinus, regali ex prosapia ortus; qui in ado-
35 lescentia positus, postposita secularis fastus ambitione et bonorum
temporalium iocunditate, paupertatem voluntariam propter deum
appetiuit, et ecclesiastico cultui diuinisque officiis se omnino man-
' E. in. ' E. pater ago. * E. adolescentuli. * Ex Vit. Patr. 964.
' VP. agni vero qui sint, deus scit. * Vit. Pat. 965. ' Ed., from a MS.
Rub. Vallis and Capgr., in Act. SS. Boll. lan. I. p. 707, and in Mabillon III. 318.
The text is an abridgment of the Vita by Dominic in MS. Rawl. A 287, ed. by
Macray in Chron. abbatiae de Evesham (Roirs Series, 1883), which is founded
on the older life in MS. Nero E i.
De ^ancto oHgtomo. 371
cipauit. Per singulos itaque ordinis ecclesiastici gradus ad sacer-
dotium vsque prouectus, mox totam vitam suam in contemplatione
diuina conuertit. Vbi vero Wigorniensis sedes pontifice orbata est,
clamat clerus, petit popuhis, beatum virum pro sanctitatis merito
ad episcopalem dignitatem sublimandum. Beatus autem Egwinus 5
multum reluctans et renitens, consentiente cum clero et populo rege
Ethelredo, immo rogante et plurimum cogente, ad episcopatum
vrbis prefate^ assumptus est. Et statim diuini verbi inclitus pre-
dicator eifectus, bonis actibus omni conamine operam dedit, tanto
humilior, quanto altiori sublimatus erat ofificio. Charus deo et lo
hominibus, ^ipsique regi prudentia, equitate et^ doctrina, consilio
omnique probitate erat acceptus^ Pater orphanorum, sustentator
viduarum, et desolatorum erat consolator. Potenter eos redargue-
bat qui sane fidei resistebant, et leniter suaui iugo Christi colla
subdentes* demulcendo '. Prauis erat sermo eius quasi stimulus 15
^et quasi clauus in altum defixus'^; mansuetis quasi oleum apparebat.
Populos nouiter conuersos et gentilitatis adhuc plurimum sapientes
et errore antiquo' in multis deceptos illicitisque connubiis contra
christianam sectam inuolutos, a faucibus diaboli abstrahere cupiens
et ab errore et squalore vetuste gentilitatis conuertere desiderans, ao
de talibus ad eos sepe loquutus est; ^de predictis sceleribus et
erroribus atque illicitis copulationibus durissime eos increpans et
amphus talia perpetrare ' interdicens, deum ista damnare asseruit * ;
tremendi iudicii et sempitemorum tormentorum crebris verborum
tonitruis retundens lapidea corda, arguens, obsecrans, increpans, 25
in omni patientia et doctrina. Verum quia insanabilibus morbis
plerumque officit medicina, ab inuidis et inimicis fidei seua tem-
pestas persecutionis excitatur, et seditiosa* in sanctum domini
grassatur et in vitam eius falsis figmentis armatur. Vulgus ergo
et populus, cuius vita et intentio procliua erat ad malum ', videns 30
sibi"* illicita non licere, et assueta vitia nolens^^ relinquere; vnde
proficere debuit, inde contra sanctum dei in iram et odium exarsit,
et eum ab episcopatu expulit. Permisit hoc etiam excitatus contra
eum liuor regius. De eo nempe non solum apud regem accusatio,
sed etiam apud romanum pontificem ab inimicis prolata fuerat 35
delatio. Tunc vir dei fide munitus, diuina consolatione roboratus,
angelico consilio fretus, cum se vidisset ad certamen vocari, pro
salute " errantis populi et annihilandis inimicorum figmentis ad
apostolicam sedem ire disposuit. Quamuis enim vir dei coram
hominibus se immunem ab illatis sciret, tamen quia coram deo 40
peccatis se obnoxium esse non diffitebatur, et etiam pro peccatis
populi sui, pedes suos vinculis ferreis astrinxit, que claue poterant
8 r> ^°'^' P''®^'**^ urbis. «-' om. in Rawl. ' om. in T. * Boll. submittentes.
R. Boll. demulcebat • Boll. vetusto. ' Boll. agere. * R. seditiosa peste.
R. adds omni tempore. " T. E. se. " om. in T. " E. saluta.
Bb2
372 ii5ot)a Legentia anglie.
ligari et reserari, ipsamque clauem in fluuium (Abbona vocatum,
anglice^) Auen**, proiecit, et versus Romam ire cepit. O virum
cunctis mirabilem, nec terroribus concussum, nec blandimentis
seductum, nec laboribus victum, qui inter corporis sui pressuras
5 et abiectiones nec mundanas laudes captauit nec aspectus hominum
recusauit ! O fortissimum victorem laborum, contemptorem expro-
brationum, angelis et hominibus admirandum et tot populis et'
gentibus spectaculum factum ! Sicque in conspectu populorum
vinctis * ferro pedibus Romam ingreditur, et in ecclesia Petri aposto-
lo lorum principis ad orationem prosternitur. '' Qua cum magna
prolixitate completa, ad sacra misteria celebranda solemniter*
preparatur ". Interim namque famuli sui pro cibis emendis ad
fluuium pergunt : et empto quodam pisce magno, et exenterato,
compedum clauicula quibus sanctus pedes astrinxerat, in visceribus
15 inuenitur, ferrumque quod anglica Auena absorbuerat, romana (!)
Tiberis exalat. Allata famulo dei clauicula, voluntati dei se sub-
iiciens, coram cunctis clauem accepit et vincula sua reserauit ".
Tanti miraculi nouitas in omnes erupit, Romam implet. Qui
miserabilis et noxius putabatur, sanctus et venerabilis commendatur.
20 Quis illum videre non certabat? quis ab eo benedici non festina-
bat * ? Ipse etlam reuerendus papa, cognito sancti [viri] " Egwini
aduentu, auditis laboribus et angustiis in itinere ab eo perpessis,
et qualiter omnipotens dominus eum a nexibus absoluerat '°, eum
accersiri fecit : et volentem sibi prosterni digna reuerentia detinuit ;
25 quem benedicere debuerat, ab eo benedici et absolui petiit, et
sibi considere fecit. Ante illum" missarum solemnia celebrare
coegit; ad eius singulare colloquium et consilium frequenter ad-
missus, gratiose auditur. Controuersie sue et itineris causa ^^ tandem
coram summo pontifice recitata, discussa ^'' et omnimoda ventilatione
30 ad votum diffmita, cum apostolica benedictione et litteris ad sedem
propriam regressus est. Auditis autem rex miraculis et virtutibus
per sanctum virum patratis, plurimum gratulatus in propria sua
sede restituit eum : * et non solum pater spiritualis, verum etiam
circa filios eius compater factus [est]" carnalis, et" filios suos
56 litteris et moribus informandos rex commendare curauit*. IUis
diebus locus erat in territorio Wigorniensi dumis et vepribus
condensis incultus, qui a modernis Eoueshammium ^^ appellatur :
Hunc beatus Egwinus a rege Merciorum Ethelredo expetiit et
obtinuit. Super illam quoque siluam quatuor pastores gregum ad
40 victualia seruorum dei nutrienda constituit : ex quibus vnus, Eoues ^^
'^ Abbona — anglice om. in T. Vit. " T. Auene. ' BoII. ac. * E. vintis.
*-' om. in R. '' BoU. ad sacra Missarum solemnia celebranda. ^ E. reser-
uauit. * E. festinabatur. ^ So T. ; om, in E. '" T. E. absolueret.
" Boll. se. *^ T. causam. '* R. et omn. v. examinata et. *' So T. ; om.
in E. and Boll. " BoU. ei. '° T, Eoueshamiura. , " E. eones.
De ^ancto (ZBgtoino. 373
nomine, quadam die ^in interiora silue progressus est', et ecce
astabat in loco quodam virgo quedam cum aliis duabus virginibus
preclarissima, ^ omnem mundanam pulchritudinem et ' ipsius solis
fulgorem sui splendore et gloria deuincens, librum in manibus
tenens et cum sacris virginibus celestia cantica psallens. ' Expauit 5
vir ille tam corusca visione ebetatus, nec ferens celestia conspicere,
tacitus ac tremens domum rediit ^ : que viderat sancto episcopo
intimare curauit. Vir autem dei tacite rem considerans, post
ieiunia et preces quadam die cum tribus sociis, et cum psalmis
et orationibus deuotis, nudus pedes ad locum designatum pergit, Jo
eminusque relictis sociis ipse interius processit, diutiusque terre
accubans cum gemitu et lachrimis implorabat respectum miseri-
cordie redemptoris. Surgente illo ab oratione, tres virgines non
minoris splendoris et glorie quam prius, apparuere : quarum que
media erat, precelsior et omni nitore splendidior prefulgebat, liliis 15
candidior, rosis vernantior, odore inestimabili fragrantior, librum
quoque manibus preferens et crucem auream luce radiantem.
Cumque cogitaret hanc domini genetricem esse, virgo precellen-
tissima, quasi fauens tam pie estimationi, adorantem pretensa
(quam tenebat) cruce benedixit, et cum tali valefactione disparuit. ao
Gauisus itaque vir sanctus et gratias deo agens, intellexit esse
diuine voluntatis vt locus ipse dei cultoribus' consecraretur et
beate dei genitrici dedicaretur. Vouerat enim inter varias tempta-
tionum angustias, si dominus prosperum faceret desiderium suum,
edificaturum domino templum. Locum ergo * protinus mundauit, 25
opus inchoauit, et ad finem perduxit*. ^Scripsit quoque idem
sanctus et palam omnibus fecit monasterii edificationem, tunc
nomine Homme vocati *, sub hiis verbis : * Ego Egvvinus Wic-
ciorum humilis episcopus, volo manifestare omnibus fidelibus dei *
qualiter ego primum per spiritus sancti inspirationem istum locum 3°
elegi et monasterium edificaui in Homme '', in honore omnipotentis
dei et sancte Marie perpetue virginis. Contigit quodam tempore,
non sine omnipotenlis dispositione, quod ego in laboribus multarum
et magnarum visionum ductus fui. Qua de re arsit mihi * in animo
per spiritus sancti inspirationem, quod ego vnum locum edificare 35
deberem ad laudem et gloriam omnipotentis dei et sancte Marie
et omnium electorum Christi, et etiam mihi ad etemam retribu-
tionem, antequam ab ista mutabili vita discederem. . . . Cum igitur
maxime florerem in diebus Ethelredi regis Merciorum, cepi eum
benigne deprecari vt mihi concedere dignaretur antiquum cenobium 40
quod « Fledanburch ' ' nuncupatur. Satis ille libenti animo quod
poscebam concessit. . . . Regnante post illum rege Kenredo, contulit
deo et mihi, tum pro amore dei, tum pro aifectione carnalis amicitie
'-* om. in R. ' al. cultibus. ' om. in T. * T. duxit? « T. E. vocatam.
Boll. Christi. ' E. homine. * BoU. meo. • T. Sledanburgh, cf. Nero.
374 513ot)a leofentia anglie,
qua penitus mihi deuinctus erat, octoginta quatuor mansas^ in
ambitu loci illius qui * et-Homme '^ ' dicitur. . . . Post modicum tempus
Aldelmus religiosus episcopus migrauit ad dominum : quod ego
per reuelationem agnosc.ens, conuocatis fratribus et clericis ex-
5 cessum venerandi patris eis aperui '\ et in meldunensi monasterio
cum honore sepeliui. Post hec vero cum Kenredo rege Merciorum,
et Offa rege Orientalium Anglorum Romam perrexi, et de cenobio
fundando ad vota cuncta peregi.' Fertur enim quod dum in
itinere illo per montuosa et arida iret loca, die quadam fame, siti,
lo et lassitudine omnino addictus * est, et socii eius, cum plurima populi
turba. Rogatus igitur a sociis sanctus episcopus, preces ad deum
fudit : et fons aque limpidissime ex harenis statim prosiliit ;
acceptisque panibus et paucis cibariis, que habebat per populos
dispersit ; refectisque ° omnibus deum in sancto suo glorificabant ^.
15 Detulit autem secum a Roma vir dei priuilegium, cuius talis erat
tenor : "^ ' Constantinus episcopus seruus seruorum dei, Brithwaldo
Britanniarum ecclesie" primati, salutem et apostolicam benedic-
tionem. Venerabilem virum Egwinum episcopum, quem bis tua
fraternitas ad apostolicam sedem misit, etiam nunc secundo mani-
20 pulis iusticie refertum tibi remittimus, monentes quatinus sic suos
effectus" adiuuando prosequaris, sicuti illum a deo incepisse et
in via dei cucurrisse cognouisti. Porro de visione illa, immo aperta
ostensione, qua se beata virgo Maria ei manifestauit, eque ita certum
esse tenemus ^" quemadmodum de viri bonitate non dubitamus. Deni-
25 que vigilantiam tuam admonemus quatinus illis in partibus in quibus
manifestatio habita fuisse refertur, concilium totius Anglie cogas",
episcopos sacrique ordinis religiosas personas illuc conuenire facias,
optimatesque regni cum proceribus suis adesse precipias. Quibus
in nomine domini congregatis denunciamus quod duo reges Anglie
30 Kenredus et Offa, cum quibus iam dictus episcopus ad limina
apostolorum venit, in loco ostense visionis plurima de suis bene-
ficiis in presentia nostra, regia libertate donata et apostolica auctori-
tate eonfirmata^'^ contulerunt, quatinus ibidem congregatio monacho-
rum secundum regulam memorandi patris Benedicti, que minus
35 in illis partibus adhuc^^ habetur, possit instaurari et indesinenter
Christo famulari. Ipsas autem donationes et beneficia prefati
reges " in ipsorum priuilegio nominatim determinauerunt et a nobis
corroborari fecerunt. Igitur, frater dilecte, quoquo modo Christus
annuncietur lucrum Christi inquire, opus Christi exerce, promul-
40 gatisque in concilio vndique sententiis tum a deo ostense visionis,
tum apostolice auctoritatis, tum regie libertatis et donationis, tum
* Boll. mansos. ^ T. hommo. ^ E. apperui. * r. afiSictus. ' T. et
refectis. " BoU. glorificauerunt. ' Cf. Chr. Evesh. p. 171. " om. in. R.,
BoU. ecclesiarum. * E. affectus. '" al. teneamus. '•' E. rogas. ^" E. con-
firmitate. " BoII. adhuc in illis p. '* E. reges.
De ^ancto (ZBgtDmo. 375
tui ipsius clerique et populi assensus et fauoris, constitue ouile
Christo ^ diuinitus ostensum, apostolica auctoritate fultum, regia
libertate donatum, cleri et populi benedictione sanccitum. Tibi
autem et successoribus tuis, memorato episcopo Egvvino assentiente,
curam animarum eiusdem ecclesie precipue iniungimus, vt si, 5
quod absit, aliquo ^ diaboli impulsu quisquam peruasor aut ' tyrannus
sacrum locum minuere aut impugnare presumpserit, tibi a deo
concesse potestatis sententia et anathematis percussus verbere
complere non audeat ; si quid * vero sinistre partis inibi compertum
fuerit oriri, auribus summi pontificis [patrie] * potius deferatur, quam lo
per alicuius occultam sententiam sanctus locus iniuste deprauetur.
Ipsum ergo locum, quem regia potestas regie libertati donauit, et
nos auctoritate dei et sanctorum apostolorum et nostra donamus;
vt nuUus cuiuscunque ordinis homo hoc quod constituimus deprauare
aut minuere presumat. Qui hoc destruxerit aut male contaminauerit, 15
sit ille maledictus ; qui vero seruauerit et adauxerit, benedictionibus
repleatur*.* Scripta est hec epistola anno gratie septingentesimo
nono. Et consecrato loco per sanctum Wilfridum episcopum, idem
Wilfridus et Egwinus coram omnibus sic loquuti sunt : ' Domine deus,
qui in celis habitas et omnia creasti, conserua illum qui locum istum ao
pacificabit et conseruabit. Nos etiam precipimus in dei omnipotentis
et omnium virtutum celestium nomine, vt neque rex neque princeps
neque ullius " ordinis homo locum istum sanctum diminuat ; sed sit,
vt optamus, gregibus et dei pastoribus murus* bene dispositus in
potestate proprii abbatis, secundum regulam dei et sancti Benedicti. 35
Si autem aliquis, quod absit, auaritie spiritu arreptus vertere velit,
iudicetur ante tribunal dei, et nunquam in Christi veniat memoriam,
sed nomen eius deleatur in eternum de libro viuentium, et ligetur
eternarum penarum nodis in inferno, nisi in hac vita penitens
emendet.' Huius ecclesie dedicatio facta est anno gratie septin- 30
gentesimo quartodecimo. Cepit deinde vir domini Egvvinus,
omissis regalium * negotiorum curis, ad contemplatiuum '" vite statum
se conferre, virtutibus et miraculis choruscare, curas mundi post-
ponere, dampna rerum temporalium simplici animo tolerare, sacris
lectionibus insistere, vigilia et abstinentia" (venerabile suum*-) 35
castigare" corpus. Erat enim (episcopus iste Egwinus confesso-
rum sanctissimus ") humilis in habitu, in sermone iocundus, in
predicatione deuotus, verax in iuditio, in moribus venerabilis, in
orationibus peruigil, in lectione assiduus, in aflectu pius; multis
etiam miraculis fulgens. Nam inter lachrimas et singultus que " 40
* BoU. Christi. " Boll. aliquando. ' Boll. ac. * T. E. quod. * otn. in
T. E. " Boll. add the conclusion from Reiner Discept. de Antiq. Bcned. in
Anglia ; cf. Chr. Evesh. ' E. illius. " R. in usum et. " R. terrenorum.
*" E. contemplationem, BoU. contemplativae. " R. inedia et vigiliis, Boll.
vigiliis et abstinentiis. '•■ ven. suum om. in T. ^ T. corpus castigare ; E.
castigari. " episcopus — sanctissimus om. in T. R. *' Boll. quos.
<1
i^ H^otia iLegentia ang:lie»
nocte ac die indesinenter omnipotenti deo fundebat, sepe angelorum
visitationibus demulcebatur et alloquiis, et aliorum sanctorum qui
de hoc seculo excesserant continuis consolationibus refouebatur.
Beatissimam ^ vero Mariam ^ genitricem domini nostri Ihesu Christi
5 toto alfectu et spiritu, toto corde et amore amplectebatur ^, vt
nunquam a memoria eius excideret, nunquam in verbis eius deesset ;
cuius visitatione et consolatione dei seruus Egwinus sepe recreatus,
omnia que mundi erant omittebat*, et que dei erant indesinenter
exercebat. Miseris condolebat, pauperes recreabat, esurientes pasce-
10 bat, et cetera pietatis opera indesinenter adimplebat. ° In diutinam
tandem iniirmitatem decidens, non cessabat die ac nocte a diuinis
quidem " laudibus necnon "^ cantibus spiritualibus, et quod per se
minus poterat, per alios compleri faciebat. Curam pauperum et
peregrinorum ante omnia procurabat. Multis etiam infirmantibus
15 cum inuocatione nominis sancte trinitatis sanitatem impendebat,
tactu manuum suarum dolores expellens, et ab obsessis corporibus
demones effugans. Sanctus itaque Egwinus cum a primeuo
iuuentutis flore semper vsus fuerit cilicio, nunc in cinere iacens
asperrimo ad carnem nudam indutus erat trogulo, ipsam infirmi-
20 tatem et debilitatem carnis sue corporali maceratione et ieiunio
deuincens ". ^ Cum enim beatus Egwinus operibus charitatis totus
afflueret, maxime tamen predicationi operam dedit. Erat namque
iuxta Eouesham ad octo miliaria castrum Alnecestre *, regale tunc
mansum, cuius loci habitatores, quanto rerum opulentia et tempora-
25 lium abundantia afQuebant, tanto magis gule et luxurie dediti,
studentes auaritie et cupiditati, misericordia dei se indignos efficie-
bant. Ad hunc locum accedens beatus Egwinus, predicauit illis
regnum dei. Sed gens absque consilio et ^" prudentia, et ceruicis
dure, nec assueta vitia relinquere nec " monitis illius volebat
30 acquiescere. Et cum castrum illud, veluti nemoribus vndique
consitum, conflandi ferrum locus esset aptissimus, et fabris et ferri
exclusoribus maxime repleretur, gens incredula incudes ferreis
malleis tanto strepitu continue percutiebat, vt beati viri sermo non
audiretur, et a castro recedere cogeretur "^. Beato igitur [Egwino] " cas-
35 trum exeunte, pre concussione, immo confusione, malleorum et incu-
dum adhuc tinniebant ambe aures eius, et leuatis oculis in celum,
flexis in terra genibus, contra artem fabrilem " castri illius dominum
imprecatus est. Et ecce subito castrum ipsum terra absorbuit; ita
quod, nouo super veteri qualitercumque reedificato, vsque in hodier-
40 num diem in constructione nouarum domorum in fundamentis
antiqua edificia reperiuntur. Nunquam enim postea in loco illo
1 T. R. Beatam. " E. dei gen. ' E. amplectabatur. * E. amittebat.
5-' al. om. » om. in T. ' T. et. « Cf. Chr. Evesh. p. 24. » E. Alue-
cestre. ^' Boll. R. et sine. " om. in Boll, *- E. cogitaretur. " om.
^* T. fabricam fabrilem.
£>e ^ancto OBgttiino. 377
aliquis arteni fabrilem recte exercuit, nec aliquis eam exercere
volens ibi vigere potuit. Cum autem ad extremum vite per-
uenisset, conuocatis monachis et filiis quos deo genuerat, dixit :
'Vixi, fratres, apud vos, nec pudet vixisse: feci enim quod potui,
quamuis omnino exiguum sit quod feci. Quid agere et a quibus 5
vos oporteat declinare, dixi quibuscunque modis dicendum esse
existimaui. Ostensa igitur rectitudinis via precor vt gradiamini;
nec vos decipiat presentis vmbra felicitatis : fugit enim, et nunquam
in eodem statu permanet. Ipse qui est via, veritas, et vita, viam inlqui-
tatum a vobis amoueat, via iustificationum suarum vos instniat.' Sicque 10
plenus virtutibus, circa annum domini septingentesimum vicesimum,
tertio kalendas lanuarii, migrauit ad dominum, et in monasterio
quod a fundamentis construxerat sepultus est. Post cuius obitum
multa deus miracula pro ipso operari dignatus est. ^ Rusticus
quidam partem terre sancti Egvvini surripuit, et cum iudices 15
sanxissent vt certo die veniret et terram illam suam esse iuraret %
puluerem de domo sua sumpsit et sotulares impleuit, vt tute iurare "
posset quod supra terram suam staret. Cumque super reliquias
sancti Egwini iuraturus manum porrigeret, ferreo* falcastro quod
in manu gestabat, nescio quo casu, in cerebro percussus, subito ao
ad terram mortuus ruit, et vitam cum terra coram omnibus amisit.
Cum alius quidam terram sancti Egwini inuadens possideret,
iudicum** sententia decernitur vt manu propria super reliquias
sancti prefati iurando terram acquireret. Erat enim vir ille gran-
deuus, et barba valde prolixa barbatus. Assurgens ergo barbam 25
propriam concludit palmo, 'per istam, inquit, barbam mea est
terra, et ego eam possidebo iure hereditario.' Vix emissum
[e]voIauerat " verbum, et ecce totam barbam coram cunctis lapsam
ita proiecit ad terram ac si apposita esset, non naturaliter nata.
Sic qui alienam terram iniuste inuasit, iure cum ipsa terra barbam 30
propriam perdere meruit. Londoniensis episcopus Elfwardus
cum in mari orta tempestate maxima naufragium pene pateretur,
inuocato sancti Egwini suffragio subito sedatur tempestas, et tran-
quillitate mari reddita ad portum optatura cum gaudio peruenit.
luuenis quidam a natiuitate mutus pro salute recuperanda Romam 35
pergens, tribus annis ibi mansit. Et ecce nocte quadam albis
vestibus quidam indutus sibi apparens, dixit : ' Redi festinus ad
terram tuam : et ad sepulchrum sancti Egwini, si volueris, sanitatem
consequeris.' Quo cum peruenisset, solutis quidem ' vinculis lingue,
aperte loquendo verba protulit. Ante Normannorum aduentum 40
in Angliam, tanta miraculorum frequentia monasterium* sancti
Egwini illustrauit, vt omni fere die sabbati aliqua infirmitate vel
molestia detentus gratam per sanctum Egwinum medelam aliquis
^ Cf. Chr. Evesh. p. 42. " E. iurauit. ^ E. iuuare. * E. ferro.
* E. iudicium. " Boll. emiserat. ^ om. in T. • E. monasteriam.
zi^ J130Da JLegenna anglie.
eger^reportare solebat^ Monachus quidam couentrensis, nomine
Sperculfus, solitus erat monasterium sancti Egwini in sanctorum
festiuitatibus frequentare, in orationibus pernoctare. Is cum in
quodam festo sancti Egwini more solito in ecclesia eiusdem sancti
5 nocturnas vigilias in vigiliis et orationibus preoccuparet, admirabilem
visionem oculis corporeis videre meruit. Vidit enim primo lumina*
diuina virtute extincta ', et ecclesiam paulatim superna luce illustratam
et incredibili fulgore irradiatam. Cumque ad hoc spectaculum territus
animum et oculos conuertisset, conspicit processionem maximam
10 sanctorum spirituum aduenientem, in qua quidam pueri luminum
portitores* cum candelabris precedebant °, dehinc ephebi seque-
bantur; post quos seniores veneranda canicie nitentes secuti sunt.
Hii omnes albis stolis induti mirum spectaculum prebuere. Post
hos quidam pontificalibus indutus aduenit, quem dextra leuaque
15 bini seniores deducebant. Accedentes ergo ad altare sancti Egwini
matutinas cantare ceperunt. Mira res l Missa incipitur, ac mirabili
dulcedine decantatur. Qua completa, sicut intrauerat totum illud
collegium seriatim * procedendo egressum est. Cum idem mona-
chus quadam nocte in ecclesia dei genitricis in eodem monasterio
20 in illius festo ^ vigilans pernoctaret ; ianuis clausis, cum inestimabili
claritate et decore conspicit simili modo processionem venientem,
sanctumque Egwinum gloriosam dei genitricem virginem Mariam
deducentem. Peruenientes igitur ante altare sancte Marie, vene-
randus pontifex sanctus Egwinus post matutinas honestissime de-
25 cantatas, missarum solemnia exorsus est. Monachus vero qui hec
vidit, stupefactus intra se dixit: 'Quid est hoc? Num sensum
perdidi? Nonne hic quidam sunt quos diu ex hac luce subtractos
intelligo ? ' Et accedens secreto ad quendam, que esset cui missa
decantaretur inquirit. Et ille : ' Tace. Num ignoras dominum
30 nostrum sanctum Egwinum beate dei genetrici et semper virgini
Marie sacrum misterium celebrantem ? ' Itaque missa completa,
duo episcopi reginam celi dextra leuaque* assumentes, eodem
ordine quo intrauerant cum processione regressi sunt*.
1 BoU. eger quispiam. ^ Boll. mereretur. ' R. limina . . . recludi. * E. por-
tatores. " E. procedebant. " BoII. sicut ante. ' E. facto. " que om. in T.
" In T. the rest of the column has been obliterated purposely, so that not a
word of the Narration is readable. At the bottom occurs the following Collect :
Sancte presul Egwine, solue uincula captiuitatis nostre, qui pro amore Christi
ab Anglia usque Romam ferro compeditus perambulasti ad uincula sancti Petri, et
clauem compedis quam in Anglia proiecisti, (in Rom)a ex uentre piscis recepisti.
Ora pro.
Omnipotens sempiterne deus, tribue nobis famulis tuis per intercessionem
beati Egwini confessoris tui atque pontificis, poscentibus ueniam, querentibus
salutis uiam, pulsantibus regni celestis aulam, ut ad eterne maiestatis tue man-
si(onem te adiuuante possimus peruenire, per). (Same Ant. in Act. SS. Boll.
lan. I. p. 707 from another MS.)
De ^ancta OBlfletia. 379
11 ^De sancta Elfleda" virgine et abbatissa.
REgnante nobilissimo Anglorum rege Edgaro, fuit vir quidam
genere Anglus nomine Ethehvoldus, qui ex Brithwina ' vxore
sua, progenie regali orta, moribus honesta, facie formosa, in municipio
nomine Clara* in dei timore viuens genuit filiam nomine Elfledam.
Antequam enim parturiret vxor, Ethelwoldus, debilitate arreptus ad 5
extrema perueniens, obsecrauit vxorem vt pro anime sue redemptione
in quo degebant municipio dei genitrici Marie romesiense monasterium
fundaret. Quo mortuo, vxor, eius imperii non oblita, Claram quam pre-
scripsimus mansionem romesiensi ecclesie dedit. Cum autem Brith-
wina filiam pareret, vidit per somnium ' quasi fulgoris magni radium 10
super caput eius insistere, et magnam ibi moram velut solaris lampas
facere. Nata itaque filia et Elfleda vocata, quanto [plus] annorum
maturitate crescebat, tanto amplius omnium vitiorum carnalium am-
bitione carebat. Cumque genitrix eius maritali esset iterum coniuncta
connubio, sicut videri solet de orphanis, Elfleda quandoque neces- 15
sariorum indumentorum oportunitate indigebat. Quo audito, rex
Edgarus, probitatis paterne non immemor, fecit Elfledam in Romeseie
monasterio virginum collegio sociari, vbi Merwenna abbatissa, deuota
dei famula, sanctitatis conuersatione mansueta et in preceptis domi-
nicis studiosa, a rege prefato constituta fuerat magistra ; cuius dis- ao
cipline virginem Elfledam tradidit imbuendam. Quam tanto diligebat
amore vt die nocteque secum illam habens, velut' mater dilecta in
omni sanctitate et virtutum exercitio educauit. Vna in ieiuniis et^
fame coi"pus castigabat; altera ieiunando quicquid ex cibo corpori
subtrahebat, peregrinis et pauperibus occulte errogabat. Quadam 25
enim nocte pulsatis campanis ad matutinas cum virgo sancta,
assumpta lucerna in manu, ad legendum procederet, extincta est:
sed tantus splendor de digitis dextre manus illius' ancille dei circum-
quaque refulsit, vt circumstantibus lumen, et ad legendum lucerne
vicem ministraret. Inter sorores, hoc viso miraculo, cum in magna 30
veneratione haberetur, illa honores velut stercora contempnens,
quanto magis se sentit honoribus extolli, tanto deuotior in ministrando
et humilior, obediendo persistere satagebat. Defuncta tandem abba-
tissa Merwenna, in locum eius Elwina subrogatur ; que, ante altare
in oratione procumbens, audire vocem meruit celitus illapsam de 35
Danorum aduentu ad monasterium Romeseie in futura vespera. Que,
assumptis reliquiis ceterisque rebus, vna cum sororibus vsque
Wintoniam profugit. Veniens itaque rex' Danorum Swanus ille
seuissimus" cum filio suo Canuto ad partes illas, cede et incendio
cuncta vastauit. Mortua post tres annos abbatissa Elwina, sancta 40
* ed. in Act. SS. Boll. Oct. XII. p. 925 ; another Life abr. from the samc source,
in MS. Lansd. 436 f. 43, is ed. ib. p. 922. * L. Atheineda, Alfleda, Ethelfleda.
^ L. Brithgiua. * = Kingsclere 1 * T. E. sompnum. * BoH. haberet. Ut.
om. in L. * om. in T. ' E. rex itaque. '" ille seuissimus om. in T.
38o Botja Legenna anglie»
virgo Elfleda in abbatissam electa, facta est simplex vt columba et
omnium bonorum fructu fecunda, Christo Ihesu dilecta, qui eam ab
infantia sibi famulam elegit. Quis enim referre potest quantas egenis
distribuerit elemosinas, quantasque orationes deo fuderit, quantasque
6 pro peccatorum suorum et omnis ecclesie catholice remissiorie eflfu-
derit lachrimas, et quanta illa bonis in * omnibus etiam * actibus iugiter
institerit curiositas ? Fama siquidem virtutum ipsius, circumquaque
per regionem diflfusa, tandem ad aures regis peruenit, et ad reginam
vocata est. Que prope thalamum vidit fontem, aquam viuam scaturi-
ro enteni : ad hunc singulis noctibus, sicut alibi consueuerat ', ceteris
quiescentibus secreto* exiit, et nuda fontem intrans, orationes deo
fudit; deinde reuersa, mane inuenta est in lecto similis dormienti,
tanquam ab ea nihil aliud per noctem totam actum fuisset. Nocte
autem quadam regina, dum somnum, ceteris dormientibus, capere
1 6 non posset, vidit virginem sanctam de thalamo solam exire : et ipsam
impudicitie gratia exisse estimans, subsequitur. Elfleda vero, signo
crucis se muniens, in fontem nuda prosiliit ; et regina, viso forsitan
aliquo signo, pre nimio stupore mente quasi alienata est, et reuersa
ad thalamum suum, cum magno vocis strepitu prosternitur ^ et velut
20 exanimis eflfecta et pallida in terra iacens ". Cumque virgini sancte
quod acciderat^ diuinitus esset reuelatum, in terram prostrata
tamdiu orationem cum lachrimis fudit, donec regina perfecte sanata
surrexit. Dicebat enim assidue inter cetera verba orationis sue :
' Domine, dirigatur oratio mea " in conspectu tuo, et ne statuas illi
25 istud peccatum, quia nescit quid fecit.' Prepositus vnus, cui pre
ceteris cura monasterii fuerat collata, collectam omnium reddituum
Elflede abbatisse seruandam commisit : quam ipsa pauperibus statim
errogauit. Cum autem pecuniam memoratam ab illa deposceret, et
super dilapidatione bonorum ecclesie redargueret, iila ad deum con-
30 uersa sic [orare] ^ cepit : ' Deus, qui cuncta creasti ex nihilo, et vniuersa
a te creata mirabiliter tuis mandatis obedire fecisti, multiplica super nos
misericordiam tuam, et ne deseras sperantes in te. Ego semper in
te speraui, nec fraudasti me a desiderio meo. Et nunc fac in hac causa
ne ^" confundar ego. Deus, qui perdita mirabiliter restauras ", restaura
35 pecuniam ad honorem nominis tui egenis errogatam. Tu enim dixisti :
" quod vni ex minimis meis fecistis, mihi fecistis." ' Finita oratione,
loculi, prius vacui, pecunia pleni inuenti sunt. Fuit domus quedam
iuxta Romeseiam, in qua vicecomes negocia regia tractabat et lites :
qui abbatissam Elfledam fictis adinuentionibus vexabat. Virgo autem
40 sancta, fusa ad deum prece, coram vicecomite ad omnia obiecta ita
respondebat, vt omnes, illius sapientiam mirantes, laudarent eam.
Cum autem annis multis in omni sanctitate vitam deo placitam
1 T. in bonis. * om. in T. ' E. consuerat. * T. L. secreto ; E. secreta.
' L. prostrata est. * BoU. in terram corruit. ^ T. accide. ' mea om. in T. ;
Boll. add sicut incensum. " so T. ; om. in E. ^" L. vt non. " E. restaurans.
E>z ^ancto OBIp&ego, 38 r
duxisset, in senectute bona, quarto* kalendas nouembris, celestia,
terram relinquens, conscendit \ Floruit autem circa annum domini
nongentesimum quinquagesimum nonum.
[MS. T. adds : Narraiio '.
Duo fratres perrexerunt ad ciuitatem, ut uenderent quod fuerant
operati : et cum a se inuicem fuissent diuisi, incurrit unus in fornica- 5
cionem. Veniens autem postea frater eius dixit : ' Reuertamur ad
cellam nostram.' Et ille : ' Non uenio : quia cum discessisses a me,
in fornicacionem lapsus sum.' Tunc frater ille, uolens eum lucrari,
dixit : ' Et michi quidem sic contigit : quando separatus sum a te,
incurri et ego in fornicacionem. Set eamus et penitenciam agamus 10
simul cum omni labore, et deus ignoscet nobis peccatum.* Qui cum
senibus retulissent quod acciderat, et penitentiam accepissent, ille
unus non pro se, set (pro illo alio fratre penitenciam agebat, tanquam
si et ipse peccasset. Videns autem deus laborem et caritatem eius,
intra paucos dies manifestauit uni de senibus quod pro multa caritate) 15
illius fratris qui (non peccauerat, indul)serit illi qui fornicatus est *.]
•U De sancto Elphego archiepiscopo et martire".
PRincipium nascendi splendidissimis natalibus trahens Elphegus,
magna prudentia et summa humilitate vitam instituit. Cuius
animi ingenui " atque vite innocentiam parentes admirati, litterali eum
scientia et christiane eum^ religionis sapientia imbuendum tradiderunt. 20
Qui totum philosophie studium conuertit ad diligendum deum, illum
semper nosse *, illi parere, illius iugo mancipari desiderans. Tactus
itaque maiestatis spiritu, paterne hereditatis negligens, matemum
dolorem, cum ab ea vnice diligeretur, obliuiscens, mundum deseruit
et in monasterio nomine Derhirst religionis habitum suscepit. Vbi 25
priuata desideria ac" voluntates cepit abigere, cunctorum famulatui
subiacere atque omnium se instrumentum facere, deum infatigabiliter
diligere, ieiuniis et vigiliis vacare. Quibuscunque potuit profuit;
quibus autem non potuit prodesse, studuit non obesse. Transactis
autem in religione aliquot annis, cum videret tempus adolescentie 3°
preterire; artioris vite semitam arripere, singulareque cum antiquo
hoste certamen inire contendit. Egressus itaque de monasterio,
peruenit ad locum Bathonia vocatum, vbi aqua calida de terra
emergens balnearum vsum pro voluntate prestat. Ibi habitaculum
' L. decimo. ^ E, concendit. ' Ex Vit. Patr. 880.
* CollectinT.:
^O) gloriosa uirgo sponsaque dei Elfleda, pro nobis dominum regem celorum
supplicamus rogita. Ora pro nobis.
Deus, qui presentem diem nobis honorabilem in beate Elflede deposicione
fecisti, illius meritis optinentibus salua nos per indulgenciam, qui nos dignatus
es saluare per graciam, per.
' Abridged from the Vita by Osbern of Canterbury in Act. SS. BoU. Apr. II.
p. 628, Whartou II. laa, Mabillon VI. 1 13 ; Surius has Capgraves text. ' Boll.
ingenium. ' al. om. ' E. nosce. " al. solitarias.
382 ao^a legemja anglie.
construens, se inclusit, et rigore incredibili corpus suum ieiuniis et
abstinentia aflflixit. Confluebant ad eum in breui nobiles quique,
suarum vulnera animarum detegentes et consilium salutis ab eo
perquirentes. Vnde factum est vt non parua monachorum turba
5 infra tempus exiguum ibidem congregata esset. Culpabat enim non
modicum, qui secularem habitum mutarent et vitam non mutarent.
'An non, inquit, mendacii plenus tibi videtur qui quod non est esse
se ostentat ', cumaliud simulat in veste, aliud gestat in corde? Sanc-
tius'* est enim vestem non mutare, quam sub veste vitam negligere.'
lo Cum autem, amplissima mansione perfecta', sobrietatis legem dis-
cipulis indixisset, atque carnales appetitus refrenare docuisset, ipse
in angustam domunculam se reclusit; summas tamen causas et
negotia ad eum fratres referebant. Plerique interea monachorum
fidei et professionis immemores, laxatis obedientie frenis, mediis
15 noctibus furtiuos cibos edere, ebrietati operam dare, lasciuire, et
prorsus que inhonesta sunt, quantum latens audacia sinebat, operari
ceperunt *. In cuius sceleris capitalem ira dei deseuit pariter et occidit.
Nocte vero quadam Elphego more solito sacras excubias faciente,
voces et strepitus infra monasterium audiuit. Qui foras egressus,
20 fratrem quendam misere afflictum et [solo] iacentem vidit, super quem
horridi aspectus et sordidissimi amictus homines stabant, qui taureis
eum atque ignitis serpentibus flagellabant. Eiulante " autem illo et
pre doloris angustia diros vlulatus emittente, tortores illi talia im-
properando dixerunt : ' Nec tu obedisti * deo, nec nos tibi.' Et hec
25 dicentes, animam de corpore excusserunt'. Quod videns sanctus, totus
in lachrymas resolutus rediit ad cellam suam. Videntes'' autem fratres
que gesta sunt, errorem suum * fatentur, et penitentiam agentes vitam
in melius commutarunt. Mortuo autem Wintoniensi episcopo
Ethelwoldo, facta est non modica contentio pro pontificis electione
30 inter monachos et clericos. Siquidem clerici eiusdem ecclesie
sceleratissimam vitam agentes, contra canonum statuta per omnia
viuentes, cum a prefato antistite sepius correpti prauos mores corri-
gere nollent, immo que praue gesserant pertinaci spiritu defendere
vellent, regali sanctione decretum fuit* eos extrudi, et alios qui
35 digniores essent eorum vice fungi debere. Itaque clericis in exter-
minium datis, timentes dominum monachi admittuntur. Ex quo
factum est vt in electione episcopi clerici clericum, monachi monachum,
vtrique sue voluntatis fautorem vellent. Quod videns sanctus Dun-
stanus, ad orationis refugium se contulit, deum, cui futurorum scientia
40 patet, supplicans quatinus dignaretur ostendere quis regende ecclesie
dignus ^° foret. Cumque preces deo deuote multiplicaret, apparuit sibi
Andreas apostolus, tali oraculo vsus: *Quid, inquit, charissime,
» E. ostendat. " Boll. Satius. ^ E. perfectam. * om. in Boll. ^ E.
Euigilante. " Boll. captiuum extrahunt loco. ' r. Audientes. * E. suam.
* al. fuerat. " al. idoneus.
De ^ancto (ZBIpftego. 383
contristaris ? quid tam lugubres questus lachrymando eiTundis^ ? Surge
et Elpliego abbati manum impone et episcopum desolate ecclesie
constitue. Nec te aliquorum potentia prohibeat : quoniam non ab
homine, sed a deo hec de illo sententia processit. Ne autem de me
te sollicitum '^ reddam, ego sum Andreas filii dei apostolus, tueque 5
salutis diligentissimum custodem me esse noueris.' Sicque letus'
factus Dunstanus, Elphegum, vt iussus fuerat, in episcopum con-
secrauit, et ad sedem suam cum honore remisit. Elphegus autem ita
se omnium moribus conformauit, vt et omnibus charus esset, et
nemo — quod rarum est inter homines— eius glorie inuideret : Summe 10
in omnes extitit misericordie, in se impius apparebat et crudelis.
In hyemali enim frigore et glacie, cum sompnus omnes nocte occu-
paret, ipse clam nudis pedibus, tunica sola indutus, de stratu surgere,
foras exire, et vsque ad auroram orationibus vacare consueuit. Cum
autem* pransurus ad mensam intraret, tam vacuus fere a mensa sur- 15
rexit, quam accessit. Vnde coipus illius tanta attenuatum est macie,
vt cum manus cum sacramento tensas in altum porrigeret, per
medias palmarum iuncturas claritas aeris perspici posset. Omni
generi hominum suum sciuit contemperare sermonem et animum.
NuIIum parochianorum suorum publice mendicare [siuit] * nec 20
alterius loci pauperem vacuum abirepermisit; immane horrendumque
nephas reputans si quod natura commune constituit, hoc velit homo
vsurpare proprium. Quapropter nec dominici corporis membrum
esse qui pauperum indigentiis noUet subuenire, vigilanter disputabat :
Nam, si, patiente vno corporis membro, compatiuntur cetera, mani- 25
festum est eiusdem corporis membrum non esse, quod patiente alio,
compassionis affectum nescit habere. Vbi vero illa defecerunt que
ex iure ecclesie ministerio pauperum competere potuissent, thesauros
ecclesie, quos ipse multiplices parauerat, iubet distribui; docens ex'
hoc ornatissima queque ecclesias possidere vt tempore felicitatis 30
sint honestati, tempore vero necessitatis sint vtilitati. Cum autem
Dunstanus obitum sibi imminere conspiceret, et ecclesiam dei per
malorum successionem turbari metueret, sollicitis obsecrationibus
aures diuine misericordie pulsat quatinus Elphegum successorem
habere posset. Cui statim exaudito quod postulat promittitur ; quam- 35
uis non statim quod promissum fuerat adimpletur. Quod ea re
dilatum fuisse arbitror vt et omnibus manifestum fieret quantum
deus Dunstanum diligeret, cui quod viuenti tam benigne promiserat,
hoc defuncto longe post tam veraciter exhibebat ; et Elphegum illa
tempora inuenirent que eum ad martyrii gloriam prouehere possent. 40
Anno autem domini millesimo sexto, ab aduentu Anglorum in
Britanniam quingentesimo septuagesimo octauo, Elphegus, anno
etatis sue quinquagesimo secundo, archiepiscopus cantuariensis
* BoU. efifaris. * Boll. ambiguuin. ' T. letus; E. leuis; BoU. letissiinus.
* E. ante. » T. E. pennisit. • al. ad.
o
84 JI3otJa legentia anglie»
efFectus est. Cumque iter versus Romam pro pallio habendo arri-
peret, et quoddam opidum^ hospitandi gratia intraret, opidani
hominem incognitum videntes, et auaritie consulentes, domum irrum-
punt, res suas diripiunt, et verberibus ipsum exire compellunt. Ille
5 autem suas iniurias leuiter^ ferens, via qua venit regreditur. Nec
mora, vorax flamma opidum consumere cepit. Cumque ignis vehe-
menter excresceret, nec euadendi spes aliqua fuisset, virum sanctum
adeunt, fatentur delictum, et veniam petunt. Mox sanctus illis
compatiens, preces ad deum fudit : et ignis molestia protinus extincta
10 cessauit. Restitutis ergo episcopo rebus suis ; acceptoque a papa
pallio, domum prospere regreditur. Pudicitie virtus tantum domina-
batur in eo, vt nemo in audientia illius obcenum verbum proferre,
nec turpe factum auderet referre ^. Erat enim pauperum consolator,
oppressorum releuator *, vnicum afflictis refugium. Per idem quo-
1 5 que tempus Swanus et Turkillus Danorum principes nonnullam terre
Anglorum maculam, exigentibus eorum peccatis, intulerunt ; Swano
tamen terribiliter diuinitus occiso, Turkillus maligne hereditatis
principatum sortitus, multas Anglie prouincias cede et incendio
vastabat. Rex namque Ethelredus imbellis quia imbecillis, mona-
20 chum potius quam militem actione pretendebat ; homines vero
regionis diuitiis corrupti, voluptatibus obligati, nec ' quicquam preter
corporis, et singulare et priuatum, com[m]odum honestum putabant.
Itaque quisque dum sibi et rebus suis timet, omnes temperant bello ;
nemo pro causa omnium certamen experiri temptabat; cum ea de
25 causa^ certandum esset, vt quod quisque suum esse vellet, pro eo
quam splendide'' pugnaret. In tanto igitur rerum discrimine,
Elphegus hostes adire solebat et verbum vite eis predicabat, captiuos
dato precio redimebat, et quos fames opprimebat, studiose alebat.
Vnde quantum a fideli populo colebatur et venerabatur, tantum ab
30 infideli contempnebatur et deridebatur. Sed beatus ille, malens cum
domino Belzebub, quam cum phariseo rabbi vocari, non destitit
operi incepto operam dare, fideles in fide confortare, infideles ad
fidem vocare. Quendam namque Edricum rex totius regni pre-
fectum statuerat, hominem humili quidem genere, sed cui lingua
35 diuitias ac nobilitatem comparauerat ; callentem ingenio, suauem
eloquio, et qui omnes mortales tum inuidia atque perfidia, tum
superbia et crudelitate superauerat. Huius igitur fratrem, primo
nobilitati Cantuariorum in presentia regis gratuito maledicentem,
deinde ea que vnicuique ex hereditate prouenissent, violenta domina-
40 tione inuadentem, eadem nobilitas interfecit, edesque eius succendit.
Cuius frater a rege vltionem postulat ; denegat rex postulata, iure
fratrem eius peremptum pronuntiat. Prefectus itaque palatium
egreditur; iunctis secum decem milibus virorum, fratrem occisum
1 T. opidum quoddam. " E. leniter. ' Boll. nedum . . . efferre. * E.
reuelator. ° Boll. haud. " Boll. ea re magis. ^ al. splendidisslme.
De ^ancto Clpftego. 385
vlcisci conatur. Sed dum parum proficeret, Danorum auxilia petit,
non ad Cantuaritas solos debellandos, sed ad totius Britannie fines
inuadendos, regnumque post victoriam equa sorte diuidendum.
Sicque fedus ineunt, dextras dant et accipiunt, sacramenta exigunt
et porrigunt, Cantuariam vastare primo deliberant. Quod audiens 5
Elphegus episcopus, conuocato populo ait : * Forti animo estote, deum
pre oculis habete, preter eum, qui corpus et animam in iehennam
perdere potest, nichil formidate, humilitatem et patientiam habete»
Christus enim, cum deus esset, et omnia illi pater in manus dedisset,
de inimicis vlcisci se noluit, sed gladium Malchi sanguine cruentum 10
vagina recondidit.' Obsessa tandem a Danis ciuitate per viginti dies,
et quicquid ad vsum vite ciues parauerant exhausto, mittitur a ponti-
fice, qui Danis suggerat' vt ab incepto desistant populoque innocenti
parcant^ caueantque ne diuine correptionis flagello, pro filiorum
castigatione ad tempus concesso, nimis insolenter abutantur. Sed 15
Dani^ mandata pretermittentes, turres extruere, arietibus murum
ferire, igneas faces iacere constanter ceperunt *. Et ecce vorax fiamma
per domos succenditur, ac, seuiente austro, se dilatando dispergitur*.
Tunc miseranda inter ciues facta est cunctatio vtrumnam desertis
murorum propugnaculis ad proprias domos conuolarent, an eis ao
neglectis munitioni incumberent. Vicit communem vtilitatem priuata
affectio, filiorum dulcis recordatio, tuende familie innata compassio.
Currunt itaque et rapiunt de mediis flammis coniuges et charos liberos,
hostili gladio statim feriendos. Et ecce efiracta vrbe, exercitus in-
greditur, terribilis sonitus ex clamore vocum et clangore tubarum 35
attollitur, adeo vt omnia ciuitatis fundamenta concuti viderentur.
Alii namque ferro iugulati, alii flammis consumpti, plures supra muros
precipites dati, nonnulli per verenda suspensi deficiunt. Matrone,
dum thesauros quos non habebant coguntur prodere, capillis per
omnes ciuitatis plateas distracte, ad vltimum flammis iniecte sunt. 30
Paruuli a matrum vberibus euulsi ', lanceis effbdiuntur, aut superacto
plaustro minutatim conteruntur. Sanctus autem Elphegus, non ferens
tantam suorum depopulationem, dum turba monachorum in ecclesia
circumseptus ^ fuisset, repente de manibus tenentium elapsus, de
ecclesia euasit : currensque ad locum cadaueribus plenum, inter cuneos 35
hostium se ingerens exclamauit : ' Parcite, inquit, parcite ; et si viros
vos esse cognoscitis, innocentem etatem persequi cessate. Non est
ista victoria, qua lactentium perimitur innocentia ; nec laudi ascribitur
quicquid in simplices et mites * bellando peragitur. En me, qui vestre
impietatis crimina libero semper ore clamaui : En qui captiuos et 40
multatos paui, vestiui, redemi. In me vestra potius ira deseuiat.'
Mox itaque capitur, et intercepto manibus gutture vox loquentis pre-
peditur: vinculis palme innectuntur, gene vnguibus dissecantur ',
* T. suggirat. * E. percant. ' T. Boll. Angli. * al. om. » al. spargit.
' al. auulsi. "^ E. circumceptus. ' BoU. in supplices. * E. discecantur.
c c
386 isotja ileseniia anglie»
pugnis et calcibus latera tunduntur. Ecclesiam igni comburunt, et
gregem domini gladii in ore consumunt ; episcopumque septem
mensibus in arcto' carcere custodiunt. Interea cepit ira dei in
homicidam populum adeo deseuire, vt paruo temporis interuallo
5 duobus eorum milibus per diros internorum cruciatus'^ prostratis
cetera quoque multitudo, similiter percussa, simile exicium expectaret.
Commoniti" sunt autem a fideli populo vt de peccatis peniteant, et*
pontifici satisfaciant ; sed* illi differunt, arbitrantes hoc malum ex
fortuna eis accidisse. Preualuit interim clades super omnem carnem
10 que pontifici mortem inferre nitebatur; et nunc denis, nunc vicenis
terribili viscerum dolore capitisque * absumptis, magnam formidinem
viuentibus incussit. Citato igitur consilio, mox ad episcopum currunt,
et de perpetrato facinore cum lachrymis veniam deplorant ; et de
carcere eum extrahentes, ad pubhcos populi conspectus cum honore
1 5 deducebant. Et ait illis episcopus : ' Et si vestra incessabilis crudelitas
veniam non promeretur, tamen quid nos facere deceat, exemplo
domini edocemur, qui, cum suorum dignatus fuisset lauare pedes
discipulorum, non illum exclusit a quo se tradendum esse presciuit,
immo ipsum sanctissimo pane cibauit ; phariseorum ministros potentie
20 sue verbo elisit, sed confestim eosdem erigendo sanauit : et, quod
magne bonitatis insigne est, quos quotidie mandatis celestibus perti-
naci animo videt resistere, eos in celo sedens adhuc patitur viuere,
immo humanis rebus [plurimum] " ceteris prestare. Quapropter quo-
niam exemplorum illius deuotus cupio imitator existere, oblitus in-
25 cendia ciuitatis, innocentium cedis, oblitus, inquam, que in meactaest
preterite impietatis ; sicut ipse patrem pro suis crucifixoribus, ita ego
pro meis tortoribus ipsum interpellabo. Afferte ergo panem, statim
vobis reddendum salutarem ; quatinus ex hoc refecti, et cupite salutis
beneficium adepti, aut gratias saluatori reddatis, aut sceleratiores blas-
30 phemi remaneatis.' Et dato omnibus pane a se benedicto, omnes de
exiciali liberauit clade. Cumque sanitati redditi essent, principes
quatuor episcopo mittunt ef primo quidem pro impenso beneficio
gratias agunt, deinde [proponuntvt] " si vitaac libertate velit potiri, tria
milia marcarum * persoluat. Quod cum ille facere renuisset, eum ligaue-
35 runt et inauditis tormentorum questionibus die dominice resurrectionis
afifligentes, in carcerem retruserunt. Cumque in omnibus his laudes
deo ageret, ecce apparuit ei spiritus malignus in specie angeli, menti-
turque se " de supernis sedibus destinatum, quatinus illum ad commu-
nem gentis salutem de squalore carceris educat: Nec vere[re]tur"
40 ignaui militisvocabulo notari, cum neque Petro humilior,nec Paulo esset
robustior '*, quorum alterum sporta contexit, alterum vero carcerali "
stridore grauatum angelus absoluit. * Christus quoque, vt lapidantium
manus eftugeret, de templo exiuit ac fugiendi licentiam euangelico
- T. arto. " E. cruciatis. ' «/. om. * E. vt. ° E. captisque; T. capitisque;
Vit. captis, tortis, abs. ° T. E. plusquam. ^ al. qui . . . agant. ' om.
" E. mercarum. ^" om. in E. " T. E. veretur. " E. et rob. " E. carcerari.
De ^ancto OElpf^ego. 387
precepto suis mandauit.' His ille sermonibus veluti vnguentis de-
libutus, carcerem egreditur, illum sequens. Plurimis autem aquarum
alluuionibus per obscuras noctis vmbras transuadatis, repente
malignus disparuit. Tunc sanctus, pestiferi ductoris machinas in-
telligens, ex imo pectoris dolorem attraxit ', mediis[que] se paludibus 5
iniectans, cum maximo fletu saluatorem implorat, dicens : * O vite
dator, o stirpis Ade vnice miserator, cur senem me tua gratia destituit,
quem in florida etate nunquam destituere consueuit? Tam diu
misericorditer seruatum, in extremo vite pateris perire abiectum?
Quotiens te in huius vite naufragio saluatorem inueni ! experiar nunc, lo
queso, consolatorem in hac demonis illusione, adiutor in oportuni-
tatibus, in tribulatione. Carcer a tergo, a fronte flumen, in girum
tenebre, auctor earum iuxta : Elphegus omnibus erumpnis inclusus,
Tibi soli derelictus est pauper : pupillo tu eris adiutor.' His et
huiusmodi diuinas aures implorare non cessat: et ecce, apparuit ei 15
iuuenis aureo splendore amictus, diuini signaculi vexilla preferens,
[et] dixit : * Quo te, ait, tui distrahunt pedes ? quo impetus fuge ? quo
ductoris inuidia ? Siccine itur ad coronam, fugiendo certaminis luctam ?
aut quomodo ' potest brauio palme fulgescere, qui currendi metas in
stadio noluit perficere ? ' Cui cum retulisset sacerdos, non se fugere, 20
sed diuini nuncii imperio paruisse: 'Non hoc, ait, imperium fuit
diuinitatis, sed dyabolice malignitatis com[m]entum ; nec tam te ille de
carcere educere, quam extra carcerem voluit seducere. Vrget namque
illum preterite vite tue pia operatio, et in tantis tribulationibus presens
tibi semper sancti spiritus consolatio, cuius presentia omnibus * con- 25
stantiam donat, constantia victoriam, victoria gloriam. Redi ergo ad
locum amisse " corone celitus tibi ' deputatum, sciturus quod te die
crastino pater honorabit in celo, honore illo maximo, vt in eternum sis
cum eius filio.' Elphegus igitur ad locum certaminis ab angelo reuo-
catus, letus expectabat horam qua a deo perciperet coronam. Sed cum 30
prope fuisset vt carcerem intrare debuisset, comprehensus a carnifi-
cum turba, plagis afficitur maximis ; insuper cerebro capitis violato,
semiuiuus ergastulo recluditur : vbi accenso foco, et quicquid fetidis-
simum fumum vel generaret vel generatum nutriret, per singulas
diei horas iniecto, carceris ianuas claudunt. Transacta igitur magna 35
noctis parte, cepit domus celestis gratie participium suscipere, eterne
vite odoramenta* spirare, hymnos mellifluis sanctorum vocibus
sonare. Quos beatus Elphegus intuitus cum magna cordis letitia,
Dunstanum quondam archiepiscopum vultu et veste gloriosum con-
spicit assistentem, protensisque ad illum manibus ita dicentem : ' Ad 40
te, eterni regis inuictissime miles, ad te nostro honorandum obsequio
venimus, missi ab illo qui tibi et victoriam prestitit de inimico, et
sempiternam coronam preparauit in celo. En quorum collegio post
' al. anhelat. " aL o. his. ^ al. om. * al. hotninibus. * al. amice.
" E. odoromenta.
C C 2
388 Bom Lesmtia anglie,
mortem carnis imperpetuum frueris— ciues Hierusalem celestis ac
domestici ^ dei — , si ea que desunt passionum, Christi amore in carne
tua patienter suppleueris. Vidimus namque multiplices vrbis ^ labores,
ecclesiarum incendia, filiorum necem, tua cum vinculis obprobria et,
5 post impensa beneficia, duplicata tormenta. Quod ergo reliquum est,
deitatis potentia vallatus libens excipe, sciens non esse condignas
passiones liuius temporis ad superuenturam gloriam que reuelabitur
in te. Vnus namque dies ad supplicium, sed iugis ac sempiternus
erit ad premium.' Inter hec laxantur vincula, et integre omnis
lo corporis sanatur plaga ; Elphegus psallens cum psallentibus, exultans
cum exultantibus, incedit. Mane autem facto cum armatorum
manu non parua de carcere educitur, et super iumentum positus, ad
iudicium pertrahitur. Dixerunt autem ei : * Solue ^ aurum, aut mundo
hodie eris spectaculum.' Et ille : ' Aurum vobis diuine sapientie
15 propono, vt relicta vanitate quam diligitis, ad vnum viuum et verum
deum studia conuertatis. Quod si consilium dei per me vobis an-
nunciatum obstinata mente spreueritis, peiori profecto quam Sodoma
morte peribitis, nec in hac terra imperpetuum radicabitis *.' Tunc
dyaboli satellites in ipsum prosiliunt, auersis securibus deiiciunt,
20 lapidibus eum obruentes. Qui genua flectens, hanc orationem deo
fudit dicens : ' Altissimi ° patris vnigenite, Ihesu Christe, qui per
vterum intacte virginis venisti in hunc mundum peccatores saluos
facere : et me in pace suscipe, et istis miserere.' Et prolapsus in
terram iterumque resurgens, denuo sic ait : * Pastor bone, pastor
25 singularis, filios ecclesie quos " tibi moriens commendo, tuere.'
Accurrens autem quidam, quem et ipse '' de sacro fonte susceperat,
securim capiti illius infixit. Qui statim in eterna pace " requiescens,
victorem spiritum cum triumpho, tertiodecimo kalendas maii, dirigit
ad celum. Principes autem Danorum, cupientes suum facinus et
30 Elphegi gloriam obscurare, corpus illius flumine immergi statuunt,
rati sceleris enormitatem eo facilius contegi posse quo eius ab
hominibus memoria tolleretur. Sed quod Dani * ad contumeliam,
Christus Elphego parauit ad gloriam. Protinus namque omnis populi
multitudo que illo docente errorem abiecerat, armata procedit, malens
35 cum defuncto pariter occumbere, quam illud corpus cuius ministerio
sanctificationis susceperat misterium, aquarum voragini tradere ab-
sorbendum. Itaque corpus a ^" diuerso populo seruatum, nec mer-
gebatur nec sepeliebatur. Vespere autem vtriusque partis senatores
conueniunt, vt tante contentionis litem suis rationibus determinent.
40 Factum est autem omnium assensu vt in commune omnes sanctum
deposcant quatinus si quid valeat apud deum suum, in hoc ambiguo
potentie sue virtutem ostendat. ' Ecce, inquiunt Dani, ramus de
fraxino excisus ", succo et cortice omnino nudatus : si hunc huius
* BoU, ciuis . . domesticus. ^ E. verbis. ' al. om. * T. E. iudicabitis. * T. E.
Altissime. ° al. quam. ' al. ipsum. ° T. E. patria ; al, pace. * Boll. Danis ;
Wh. Danus. ^" al. ab uno ac d. " E. abscisus.
sanguine intinctum matutina lux virentem inuenerit, iustum nos et
sanctum occidisse constabit, et quo illum honore sepeliatis penes vos
erit. Sinautem in pristina lignum ariditate permanserit, errasse vos in
eius amore dicemus, nostrique erit arbitrii quid de cadauere facere
velimus.' Cumque omnibus conditio grata et accepta fuisset ; vt 5
omnibus liquido constare posset quod post mortem Elphegus viueret,
contra ordinem nature aridum lignum sub vnius noctis tempore cepit
frondere, et quod sero Dani telluri fixerunt, mane surgentes florere
viderunt. Nichil ergo contradictionis vlterius habentes Dani, certatim
in amplexus defuncti ruere, crebra oscula figere, ceruices supponere, 10
lachrymas et eiulatus emittere ceperunt. Sublatum ergo corpus
humeris inimicorum ad arborem eius triumpho insignem defertur,
comitantibus innumeris signorum prodigiis, potenti virtute dei celitus
ostensis. Mox enim salus languidis innouatur, ceci illuminantur,
surdi audiunt, muti loquuntur, claudi gressui restituuntur. Ibi enim 15
orationis domo super illum fabricata, plerique Danorum magnates in
eadem regenerati, ad fidem Christi conuertuntur. Cum autem hec
omnia Londonienses per ordinem audissent, multa mediante pecunia
corpus vsque Londonias transferentes honorifice sepelierunt. Anno
autem domini millesimo duodecimo, aduesperascente sabbato pascha- 20
lis ebdomade, sanctus Elphegus cum martyrii corona, tertiodecimo
kalendas maii, anno episcopatus sui septimo, et natiuitatis sue quin-
quagesimonono, migrauit ad dominum. In eius namque mortis
au[c]tores intantum ira dei ' deseuit, vt quidam dux propria se manu
interimeret, alius gutturi suo stilum infigeret; presbiter, pertinaciter 25
crucem abscondens martyris, gladio occideretur, alius eiusdem ordinis,
sandalia episcopi temere portans, a demone coram omni populo
vexaretur. Et factum est vt tam vehemens cunctos Danorum prin-
cipes formido inuasit, vt vix eos terra teneret; sed marinis se
tempestatibus dantes, existimabant in pelago martyris iram efiugere 30
posse, quos ab eius ira tellus tueri non posset. Sed mox vt in altum
maris educti fuissent, centum sexaginta naues, aduersis ventorum
flatibus acte, in profundum maris submerse sunt. Iterum vero
sexaginta quinque ad ignotas regiones appulse, quasi qui^ insidiarum
gratia venissent, ab eisdem miserabiliter interfecti* sunt. Remansit 35
tamen in Anglia pessimus Turkillus malorum princeps, pauco tempore
predo futurus, sed ineternum dampnati spiritus preda mansurus.
Nam ' paruo tempore euoluto, venit princeps Danorum Canutus cum
multo nauigio in Angliam ; dissidensque ab illo propter quasdam res
male ac perfide actas, quicquid residuum nephandi populi fuerat 40
deleuit, ipsumque ducem cum sex tantum nauibus in Daciam fugauit.
Qui cum ad terram euasisset*, suspectus Danorum principibus ne
intestina bella moliretur, statim per cuncta regionis loca agitatus, in
fine ab ignobili vulgo occisus, feris et auibus proiectus est. Post hec
^ om. in T. * n/. que . . interempte. ' E. Non. * E. euacisset.
390 jaotja Legentia anglie.
vero princeps Danorum Canutus, cum videret populum suum ab
exercitu Anglorum sine intermissione cedi, et propter rerum diffi-
cultatem ad deditionem fere[se] compelli ; accersitis omnibus qui ad
se confugerant sapientioribus Anglis, consuluit eos quid cause esset
5 quod tot sibi aduersa contigissent. Qui omnes vno ore respondentes
dixerunt : ' Prophetia est sancti martyris Elphegi ; qui cum a patribus
tuis fuisset circumuentus, predixit eis quod in regno Anglorum per-
petuo non essent radicaturi, sed peiori quam Sodoma morte perituri.
Nunc ergo si vis illum tuis temporibus facere placabilem, hoc illi
10 promitte vt, cum felix rerum fuerit successio, reliquias suas ad sedem
suam cum honore transferri facias.' Quod cum firmiter promisisset,
post modicum pacem obtinuit, post pacem regni dimidium, post
dimidium totum. Cumque ab omni bellorum tumultu requies vndique
data fuisset, recordatus est* rex quod beato Elphego quondam
15 promiserat ; et* directa legatione vocauit Egelnothum archiepiscopum.
Qui corpus martyris decem annis sepultum incorruptum et inuiolatum
repperientes, Cantuariam cum maximo honore deducunt, in sarco-
phago veneranter collocantes.
[MS.T. adds '^ : Narratio.
(Inquietus ualde Theodorus nomine) puer fuit, (qui in monas-
20 terium ' fratrem suum necessitate magis) quam uoluntate (secutus est.
Cui nimi)um gra(ue erat si quis pro sua aliquid salute loqueretur ; bona
autem non solum facere, sed etiam audire non poterat. Nunquam
se ad sancte conuer)sacionis ha(bitum uenire, iurando, irascendo,
de)ridendo (testabatur. In pestilentia autem) deductus est a(d mortem.
25 Conuenerunt fratres) ut egressum illius (orando protegerent. Tunc)
repente cepit astantibus (fratribus clamare) et oraciones eorum inter-
rumpere, dicens : (' Recedite, re)cedite, ecce drachoni ad deuor(andum
da)tus sum, qui propter uestram presen(tiam me deuora)re non
potest. Caput m(eum in ore suo iam ab)sorbuit. Date locum ut non
30 (me amplius cruci)et, set faciat quod facturus est. (Si ei ad deuo)ran-
dum datus sum, quare propter (uos moras) pacior ?' Tunc fratres
ceperunt (ei dicere : ' Quid est) quod loqueris, frater ? si(gnum tibi
sancte crucis im)prime.' Respondit ille cum mag(nis clamoribus)
dicens : ' Volo me signare, (set non possum, quia) squamis huius
35 drachonis (premor.' Cumque hec) fratres audirent, pro(strati in
terram cum lacrimis ceperunt pro ereptione illius uehementius
orare. Et ecce subito cepit eger cum magnis uocibus clamare
dicens : ' Gracias deo, ecce dracho qui me ad) deuoran(dum acce-
perat fugit, orationibus uestris) expulsus stare non potuit. (Pro
40 peccatis meis) modo intercedite, quia conuer(ti paratus sum) et secu-
larem uitam funditus (relinquere.' Homo ergo re)seruatus ad uitam,
toto (ad deum corde con)uersus est. Hec Gregorius. '(At contra
1 «/. om. "^ Ex Vinc. Bell. XXII. 93, from Greg. Dial. IV. 38. * V. B..in meum m.
De ^ancto (ZBrfeentoattio. 391
quoddam monasterium ' Ton Galaton' dicitur, in quo quidam monachus
mag)ne es(timationis habebatur, [bonis] moribus atque in omni sua)
ac(tione compositus. Set sicut ex fine res) pa(tuit, longe aliter quam
apparebat fuit). Nam (corporis superueniente molestia, fratres) ad se
(omnes congregari fecit. At illi tali ut putabant uiro moriente, magnum 5
quid ac delectabil)e se (ab eo audire crediderunt. Quibus) ipse af(flictus
et tremens compulsus e)st prodere cu(i hosti traditus cogebatur exire ;
di'cens: 'Quando (me uobiscum ieiunare credebatis, oc)culte (come-
debam. Quare nunc ecce ad) deuoran(dum draconi traditussum, qui)
cauda sua (genua pedesque ligauit.) Caput uero (suum intra meum 10
os mittens, spiritum meum ebiben)s ab(strahit.' Quibus dictis statim
defunctu)s est, (atque ut penitendo liberari potuisset a dr)aco(ne
quem uiderat expectatus non) est.]*
1T De san'cto Erkenwaldo episcopo et confessore '^.
TEmporibus antiquis, quando regnum Anglie iam deo propitio sub
vnius regis gubernaculo salubriter vnitum fuerat, in octo regum 15
gubernacula sparsim diuisum, ex nobili prosapia Albionum OfTe regis
Estanglie, licet strenui tamen erroribus paganicis obfuscati, duo
luminaria preclara nutu diuino processerunt, videlicet Erkenwaldus,
postea futurus abbas Cereteseie, deinde londoniensis episcopus; et
Ethelburga, sanctimonialium monasterii de Berkinga futura post- ao
modum abbatissa ; ducentes originem de illa parte Anglie cui nomen
Lyndeseia*, in castro seu villa de Stallyngeton * olim nuncupato.
Erkenwaldus igitur, deo inspirante, christiane religioni deditus fuit,
tempore quo beatus Augustinus, cum Mellito et collegis eius, in
Angliam * destinatus fuit a sancto Gregorio, anno gratie quingente- 25
simo nonagesimosexto, ad verbum dei predicandum et populum ad
fidem catholicam conuertendum. Sancte indolis puer Erkenwaldus
doctrine sancti Melliti presulis adhesit, fide, moribus, et doctrina feli-
citer instruendus. Ethelburga' vero soror eius, deo disponente,
vestigia fratris secuta est, quam omnium^ miserator deus futuram 30
sibi sponsam destinauerat. In ipsius vite "^ primordiis ei gratiam con-
tulit baptismalem, imposito sibi nomine Ethelburga*, vt tanquam
rosa de rampnis, fidelis de infidelibus electa virgo procederet, odorem
sanctitatis posteris allatura. " Cuius bonis initiis inuidens hostis anti-
' Antiphon in T. wanting. Collect :
Deus qui beatum (Alphegum) po(ntificem sacerdocii) dignitate et pal(ma
martyrii decorasti), concede propicius, (ita nos apud te eius intercessi)onibus
a(diuuari, ut cum eo possimus in eter)na feli(citate letari, per). ^Sar. Br.)
' In T., the life of St. Erkenwald is written by another, less correct, hand,
and without title. This life was ed. before in Act. SS. Boll. Apr. III. p. 790. It
is derived from the Vita in MS. Cott. Claud. A. v, Lansd. 436, (ed. in Dugdalc
Hist. of St. Paurs, 1818, p. 289), and the Vita S. Ethelburge ; the Miracles are
abr. from MS. Corp. Chr. Coll. Carabr. 161, (wr. c. 1140 by the nephew of Bish.
Gilbert Universalis'. ' T. lyndeseya. • T. Stallyngebourh. * T.
Anglia. « T. Athilburga. '^ om. in T. » Cf. S. Ethelburga.
392 , ji5ot)a Hegenlia ^miiz.
quus patrem eiusdem Offam, adhuc incredulum, sed fidelem futurum \
in tantum furorem contra filiam concitauit, quod'* de progenitore
factus est ei seuissimus persecutor. Mira res 1 in tanta patris ^
seuitia cor puelle tam tenere in bono proposito immobile perseuerat ;
5 suamque sanctitatem parentibus abscondens, sine scitu ipsorum et
visu ad capellam in qua regenerationis lauachrum receperat, secre-
tius se contulit, ibi crebris suspiriis et afflictionibus deum inuocans
ne ^ suam castitatem carnali corruptela permitteret violari. Cres-
cente autem etate eius puellari, cum pater suus secundum seculi
10 consuetudinem eam tradere vellet copule maritali ; ipsa penitus
renu[it] ", tanquam venenum detestans amplexus carnales, vtpote
que a pueritia sponsum sibi elegerat dominum Iliesum Christum.
Quapropter frequentes patris instantias in hac re non sustinens,
patrem reliquit et patriam, vnius domicelle simplicis comitatu con-
1 5 tenta, que pedum suorum vestigia sequeretur *. Sanctus vero
Erkenwaldus, se et dictam sororem suam a mundi vanitatibus et ille-
cebris abstrahere votis omnibus affectans, vt circa diuinam contempla-
tionem in sancta religione mentem totaliter occuparet, ab aduentu
sancti patris Augustini in Angliam trigintatribus annis effluxis,
20 sumptibus suis, de bonis que iure hereditario sibi obuenerunt, post-
quam domum Ceroteseye fundauerat et dotauerat pro seipso ; fundauit
domum de Berkingain area quam infructuosam inuenit ', et eam reddi-
tibus amplioribus dotari procurauit per reges et principes terre.
Sicque terrenam dignitatem et ampla patrimonia sua in diuinam et
26 ecclesiasticam hereditatem duxit transferenda, priusquam ad pontifi-
cium londoniensis ecclesie fuerat diuina dispositione vocatus, et per
sanctum Theodorum dorobernensem archiepiscopum consecratus.
Cum igitur beata'^ virgo Ethelburga ', vt virginitatem suam deo con-
seruaret, ob paternam persecutionem labores, vigilias et ieiunia,
30 varias afflictiones et defectus peregrinando sit perpessa propter
amorem sponsi sui Ihesu Christi ; duce spiritu sancto peruenerat ad
Berkingum", a deo destinatum et per fratrem suum Erkenwaldum
preordinatum. Ipso sancto fabrice domus pro sanctimonialibus ibi-
dem et dicta sorore sua deo ^ seruitura intendent[e] ■* ; cum dicte domus
35 artifices meremium suum mensurarent, diuersis locis iuxta decen-
tiam operis coaptandum; inuenta est trabs vna, operi admodum
necessaria, ceteris breuior, et ideo fabrice minus apta : sed vir " totius
sanctitatis Erkenwaldus et soror sua deo deuota Ethelburga ^ aridam
' T. futurum fidelem. '^ om. in T. ^ T. E. renuens et. * T. Ta.
add here : (Postea uero, fama virginis deo deuote per Anglie partes diuulgata,
Eadwinus) rex Norlhumbrie peciit (Athilburgam in vxo)rem ; responso ac-
cepto quod non (liceret) christianam virginem pagano coniungi, (per sanctum)
Paulinum tunc archiepiscopum eboracensem protegitur, ne poUueretur a pagano
rege, postmodum tamen ad fidem Christi conuerso ; sicque dicta sancta permansit
incorrupta. ^ T. Athilburga. * T. Berkyngum. ' E. a dco.
8 T. E. intendentibus. ^ sed vir, om. in T.
De ^ancto OBtifeentoattio. 393
trabem inter manus arripientes, ipsam in longum traxerunt, quousque
ceteris equaretur ; quod quidem miraculum communiter notum extitit
et publice diuulgatum. Ipsa vero domo perfecta, cum virgo sepedicta
ad statum regularem transire decreuisset : quia tunc temporis non erat
nionasterium sanctimonialium in Anglia, sanctus Erkenwaldus vnam s
dominam religiosam, moribus preclaram et in artibus liberalibus
sufficienter eruditam, nomine Hildelitham, de partibus transmarinis
accersiuit, cui tradidit sororem suam Ethelburgam, regularibus obser-
uantiis et litterarum apicibus imbuendam. At venerabilis puella, bone
indolis et ingenii preclari, tante magistre doctrinam faciliter concepit lo
et memorie firmiter commendauit, intantum quod ipsius magistram et
omnes condiscipulas in virtutibus perfectius cito ' transcendit, et totius
congregationis prefecta est mater et abbatissa. Quidam ciuis
nobllis Londonie habebat filiam, multum quidem facie decoram et
spectabilem, sed claudicabat. Parentes sui iudicauerunt salubrius esse 15
vt ad collegia sanctimonialium dedicaretur et ecclesiasticis discipli-
nis erudiretur. Cum ergo credita esset venerabili Alwine abbatisse '
berkingensis ecclesie, quotidianis orationibus frequentauit sepul-
chrum sancte Ethelburge virginis sororis beati Erkenwaldi eiusdem
loci fundatoris, et vt directo gressu potiretur, gemitu, lachrymis, popli- 20
tibus flexis obnixe orauit, spondens deo celibem et illibatam omni
tempore vitam. Et dum fidelis virgo sepius peteret et sepissime ^ celi
palatium humili prece pulsaret, efficaciam sui desiderii consecuta est.
Nam sponsa Christi Ethelburga nocturno tempore visa est se taliter
alloqui : ' Filia, depone dolorem, quoniam tua sanitas iam approximat. 35
Tantum memor esto vt fratrem meum Erkenwaldum crebro ad inter-
cessionem tuam inuoces, quia suis opitulantibus .meritis sospes
redderis.' Talem visionem cum ipsa* diluculo sororibus suis ex-
planasset, exhortationibus omnium ieiuniis et orationibus plus solito
inuigilabat. Non multo igitur tempore lapso, dum sanctimoniales 30
matutinales laudes concinerent, circa tumbam beate virginis Ethel-
burge tam dulcis sopor irrepsit oculis ipsius claudicantis ancille
Christi, vt nequaquam reniti posset. Sed dum in loco dormitasset
opaco, non longe a sepulchro, ecce sanctus pontifex Erkenwaldus, in
vultu angelico, illi apparuit, et paterne consolatus eam, manum eius 35
apprehendit, dicens : ' In nomine domini nostri Ihesu Christi, surge,
et sicut Petrus et lohannes claudum erexerunt, sic et tu erigaris,'
Quo dicto, statim euigilans et exurgens, conclamauit dicens : ' Sanc-
tissime pater Erkenwalde, miserere, miserere.' Interim vero dum ad
integritatem restauretur, tantus fragor a circumstantibus auditus est, 40
ac si arida sepes confringeretur. Vt autem sanctimoniales rei euentum
seriatim didicerunt, vnanimi voce dominum in sanctis suis gloriosum
deuote laudauerunt. " Confessor domini gloriosus beatus Erken-
^ Boll. om. perfectius cito, ' T, E. abbatisse Ahvine. ' E. cepissime.
om. in T. » Cf, Beda IV, 6,
394 JI3ot)a legenDa anglie»
waldus, london[iensis] ' episcopus, ante transitum suum multorum
miraculorum testimonio placuit deo. Hic enim appropinquante
iam vite sue termino cum ad predicandum populo propter debili-
tatem corporis in feretro caballario duarum rotarum duceretur, contigit
5 vt vna rotarum in casu caderet, altera sola in curru remanente. Nes-
cientes igitur qui cum sancto erant huius rei euentum, sed cursu
solito per viam suam ambulantes, tandem, quod dictu est mirabile,
currum vehicularium viderunt contra consuetudinem super vnam
tantuni rotam gradientem ; mirantur omnes dei virtutem, viri sancti-
10 tatem in sancto miraculo aperte cognoscentes. Post transitum vero
ipsius ad celestia, multi febricitantes aliique morbidi, eius feretrum
tangentes vel osculantes, integre sanabantur; sed et absentibus
infirmis per hastulas inde abscisas et ad eos delatas repentina salus
sepius aduenit. Erat autem illo tempore apud Berkingum sanc-
15 tarum monasterium feminarum, quod ad honorem dei sancteque
Marie preparauerat prefatus vir sanctus, vt in dicto loco causa deuo-
tionis moraretur. Placuit altissimo dilectum suum ab hac valle
miserie ad sedem sue glorie " feliciter inuitare : Sanctus itaque
Erkenwaldus, spiritus sancti gratia repletus, suis ad se vocatis
20 diem obitus sui veraciter predixit, et vsque ad vltimum vite sue
terminum omnes circumstantes verbo vite salutaris alacriter confor-
tabat. Egrediente vero illa sancta anima a corpore et ad celos
manibus angelicis deportata, tanta remansit odoris suauitas, vt totam
domum in qua corpus iacuit, mirabili dulcedine impleret, et omnium
25 corda ad dei laudem et sancti sui deuotionem excitaret. Post hec
igitur audito beati viri transitu, veniunt apud Berkingum clerus et
populus de Londonia, vt cum honore maximo corpus sui pontificis
sepulture debite commendarent. Ponentes autem talentum illud
preciosum in feretro ad hoc reuerenter preparato, cum sacrosanctis
30 reliquiis versus Londonias processerunt. Sed cum ad aquam quan-
dam, que Ylefordia" nominatur, cum sacro corpore peruenissent,
dictam aquam sic miraculose extra locum proprium inueniunt excre-
uisse, vt ipsis transire volentibus via solita non pateret. Deponentes
igitur corpus sanctum in loco prius nominato, quid * facere aut quo ire
35 debebant sibi monstrari* diuinitus deuotis* precibus postulabant.
Igitur ad exhortationem cuiusdam religiosi viri diuinitus* inspirati
facta apud deum a fidelibus oratione deuota ; ecce dei potentia statim
deuotis hominibus est ostensa. Subito enim aquam illam magnam in
duas partes diuisam prospiciunt, et sicco pede per medium fluminis
40 cum sacro corpore perrexerunt. Transacto itaque flumine, cerei qui
iuxta corpus prius fuerunf^ extincti, absque omni humano studio
* E. london. ^ In T. the next column (fol. 117 b. a) is written by the former
hand, and contains different matter, e. g. the narration of Piers Tollere ; on fol.
ji8 the text of Erkenwald proceeds. ' al. Hula, i. e. Lea. * om. in T.
* T. monstrare. ^ deuotis — diuinitus, om, in T. ^ Boll. fuerant.
De ^ancto aBtfeentoamo. 395
celitus fuenint accensi; vt vno eodemque tempore ipsa elementa,
scilicet ignis et aqua, testinionium redderent sanctitatis. Et [quia] *
corpus beati pontificis dum* adhuc viueret omnibus virtutibus et
gratiis spiritualibus fuit plenum, ideo in eius morte, quotquot feretrum
quo iacuit tetigerunt, per dei misericordiam sanabantur, a quacunque 5
detinebantur infirmitate. ^ Fuit autem in ciuitate londoniensi ecclesia
in honore beati Pauli consecrata, in qua, quia cathedralis erat, clerus
et populus corpus sancti pontificis sepulture tradiderunt. lacuit quo-
que annis multis in terra, sub teca lignea prope altare dominicum,
corpus illud reuerendum, quodam pallio panii precii indecenter pre- lo
paratum ; sed quia vir sanctus duplici honore in celo et in terra dignus
erat, non permisit dominus seruum suum fidelem in loco humili diutius
in abscondito latitare. Accidit quoque tempore Mauricii londoniensis
episcopi, ante festum sancti lohannis Baptiste, vt in eadem ciuitate
subito, ad vindictam malorum hominum, maximum oriretur incendium. 15
In porta namque occidentali, circa horam noctis mediam, copiosus
ignis accensus est, cuius flamma ex omni parte difiusa, iusto dei
iudicio vsque ad portam orientalem totam combussit ciuitatem. Ex-
citati autem ciues et ad tam horribile spectaculum conturbati, vix cum
vita fugere potuerunt, male perquisitas diuitias flamme relinquentes. ao
Interea siquidem crescente incendio, ecclesia beati Pauli comburitur,
et omnia que in ea erant igne consumuntur. Et ecce iam non erat
populi consolatio, sed omnium iam dolor et gemitus, eo quod sanctas
ecclesie sue reliquias, omni spe gratie postposita, se credebant perdi-
disse. Cum enim * ecclesia inflammata tota caderet et plumbum 25
liquefactum ex omni parte discurreret, et tamen huius sancti fere-
trum integrum inter hec omnia dei gratia permaneret, tanta subito
in populo oritur letitia, vt dolor prehabitus obliuioni traderetur in tanti
nouitate miraculi, quo deus mirabilis in sanctis predicatur. Concur-
rente autem populo et de tanto facto miraculo vehementer confortato, 30
recognoscunt predicta que facta fuerant propter suam emendationem,
meritis sui pontificis tahter euenisse. Sciebant quippe ciues londoni-
enses quod extunc dei vindicta iuste contra ipsos fuerat suscitata, eo
quod erga pastorem suum ac mediatorem apud deum velut ingratitu-
dinis filii se habebant. Voluit igitur bonus deus hoc vno eodemque 35
miraculo sanctum suum, quem caput Britannie appellabant, extoUere,
et imprudentium hominum ignorantiam inposterum premunire. Post
dies autem aliquos, mitigata iam flamma in furore domini excitata,
intrant ecclesiam ciues, prout poterant de combustis reliquiis aliquid
forte residuum requirentes. Ipsis namque omnibus iam dictam eccle- 40
siam ingressis, ecce simul assunt duo pontifices, londoniensis scilicet
et wyntoniensis, cum sacerdotibus et clericis et aliis diuersorum ordi-
num ministris, vt certitudo ipsorum testimonio probaretur. Hi autem
omnes ad tumulum sancti Erkenwaldi accedentes, quod valde erat
^ om. •i T. E. dum quasi. ' From the Mir. in Corp. Chr. Cbr. i6i. * Boll. autem.
396 ji^oioa legentia anglie*
mirabile, omnia salua et integra inuenerunt ; et quod plumbeus liquor
et viui carbones vim virtutis sue perdiderunt. Preter hec etiam trabes
quedam magna, igne inflammata, super palliolum memoratum quo
illud reuerendum sepulchrum tegebatur, diu iacuisse inuenitur. O
5 quam mirabile ad videndum ! omnia in circuitu in cineres sunt
redacta, nec quicquam fuit quod comburi potuit quod ignis non con-
sumpsit, et tamen nec filum pallii sepulchro superpositi naturam
suam perdidit aut colorem mutauit. Currunt igitur liinc inde populi,
inaudita spectacula admirantes, et ad perpetuam sancti huius ' laudem
10 deo gratias referentes. Patrata sunt hec Londonie sub Mauricio tunc
episcopo londoniensi, imperante primo rege Normannorum Willelmo,
anno gratie millesimo octogesimo septimo "^, mense iunii die septimo.
In huius igitur nouitate miraculi sepedictus episcopus aliam ecclesiam
a fundamentis incepit, opus videlicet, vt multis videbatur, inconsum-
15 mabile, verum si consummari posset, honor et decus Londonie.
Peractis denique criptis, sanctissimi corpus Erkenwaldi ibidem
collocari precepit. Mauricio itaque viam vniuerse carnis ingresso,
Ricardus primus, vir venerandus, curam s,uscepit regiminis : vir,
inquam, prudens et strenuus, nobilitate et moralitate conspicuus.
20 Iste siquidem incepte muros ecclesie mirabiliter auxit, necnon et
plateas circa eandem ecclesiam permaximas, que ante domibus laico-
rum obsesse ^ fuerant, proprio sumptu acquisiuit et in circuitu muro
fortissimo pene cinxit, aliisque iam * plurimis beneficiis londoniensem
ecclesiam ampliauit. Demum, diuino procurante consilio, dura per
25 quinquennium et eo amplius infirmitate concutitur, sicque homine
mundano demum relicto perpetua pace quieuit. Vacuam quoque per
vnum annum cathedram Gilbertus qui * vniuersalis ' dictus est, ab
Autisiodora' ciuitate Gallie vocatus, feliciter ascendit. Hic nempe
litteris et sapientia, necnon auctoritate et frugalitate media cumulatus,
30 ante episcopatum veteris hominis imperfecti gibbum planauerat, ex-
planatumque opus tecto superposito ad liquidum composuerat. Que
vero vel quanta episcopi" onere suscepto ecclesie sue contulerit,
cuiusue integritatis extiterit, non est huius operis enarrare. ' Prop-
ter immensa sancti Erkenwaldi merita, circumquaque diuulgata per
36 crebra miraculorum insignia que facere dignabatur dei prouiden-
tia pro salute fidelium ad laudem sui sancti, imponebatur quibus-
dam Anglorum monasteriis quod fama miraculorum attoniti corpus
sancti noctu furari voluerunt. Vnde intempeste noctis silentio non
pauci homines valuas criptarum in quibus idem sanctus condebatur
40 confregerunt, et ianuas altaris vsque venientes ausu temerario prope
frangere presumpserunt. Quorum strepitu euigilans quidam tunc
pueritiam exuens, qui solus cum duobus clericis locum custodum
occupans in ecclesia pernoctabat, clamoribus suis totam illam multi-
' T. eius. * septimo, om. in T. ' T. E. obcesse. * que iam, om. in T.
^ E. antisiodora. * Boll. episcopali. ' Cf. Sar. Brev. 14 Nov. (^same text).
De ^ancto (ZBtfeentDalHo. 397
tudinem ita dementauit, vt diuino percussi iudicio, ad vocem tantillt
hominis, cursu concito per portam qua venerant repedarent. His
igitur tumultuationibus ad ecclesie superioris aditum conclamantes, et
tintinnabuli* pulsatione auxilium conuocantes, illos quidem compre-
hendere nequiuerunt : sed pro tanta animaduersione vsque ad mane 5
ibidem excubias celebrarunt. Facto autem mane octo presbiteri
tam venerabilis thesauri custodes delegati fuerunt, donec tertia die in
tutiori loco, interim parato", sancti reliquie clauderentur. Omnibus
igitur rite peractis cum crucibus et cereis, sacerdotibus etiam ' ad tam
venerabile obsequium prestolantibus, cum processione et letaniis ad 10
tumulumven[erunt]* Erkenwaldi pontificis, cuius loculo ligneo suble-
uato repertum fuit corpus" sacratissimum ' isdem sigillorum muni-
tionibus quibus iam pridem fuerat premunitum. Tandem diuina
prouidentia tantus factus est concursus populorum, vt toto nisu reluc-
tantibus qui pre foribus aderant, ipsas fores serris^ postibusque 15
excuterent : nec a suo desiderio defraudati tam inefTabile sacramen-
tum prospexerunt ', His itaque gestis, sancta decreuit deuotio
fidelium, corpus gloriosi pontificis digna cum reuerentia ad locum
honorabiliorem " esse transferendum. Statuto autem die, quo dicta
solempnitas debe[b]at celebrari, conuenerunt pontifices et clerici ad 30
tam magnificum ministerium peragendum specialiter euocati. Cunque
cista plumbea, in qua prius iacuerat, cum sacro corpore ad locum
eidem de nouo paratum portaretur inuentum est, per ignorantiam
artificis, quod vas illud cum corpore in longitudine et latitudine sepul-
chro iam parato maius esset. Et ecce, cum omnes qui aderant pro 25
tanta negligentia multum essent contristati, subito dei potentia maior
in lapide fit apertura, ita quod duricies lapidis sacrosanctis reliquiis
locum daret — quod affirmabant qui aderant, sorori sue sanctissime
Ethelburge" olim" euenisse. Translatum est itaque sanctissimi
corpus Erkenvvaldi et cum tanta pietate repositum, anno ab in- 30
carnatione domini millesimo centesimo quadragesimo 'S mensis
nouembris die quartodecimo. In cuius translatione preter illud
quod supra describitur, alia multa, que propter quorundam tedium
obmittuntur, miracula claruerunt : alterum in omnium oculis in quo-
dam canonico ipsius ecclesie presente, fortiter tunc febricitante ; 35
alterum in quodam puero absente, et iam per dimidium annum et
eo amplius vsque ad mortem egrotante : presenti subuenitur sancti
presentia, absenti vero pulueris de ligno in quo sanctus iacuerat
aspersura. Quidam vero " deo ^ ' deuotus collectum puluerem statim vt
cum aqua infirmo tradidit, ipse infirmitatem omnino euasit. Adiunge- 40
batur etiam quod " thuris in eodem ligneo locello a se reperti tenuis
fumigatio nares infirmantis impleuerat : quasi thimiamate compellente
* E. tintunabuli. " T. E. peracto. ^ T. et. * T. E. venientes ; Sar. veni-
entibus ; Boll. venerunt. » T. cuius. " Boll. cum. ^ Sar. ferris. » Boll. pcr-
spexerunt. « om. in T. >» T. Athelburge. " T. solum. " Boll. add octauo.
om. in Sar. »* T. de. " BoU. quod si.
398 jBotia iLegenlia angtte,
morbum vniuersum depellebat. Post hec vero, vt ipsius translatio
deo grata et hominibus venerabiUs appareret, addidit saluatoris cle-
mentia nouum quoddam miraculum demonstrare. Accidit quodam
anno, in festo translationis ipsius, in ciuitate londoniensi ignem maxi-
6 mum et horribilem subito suscitari, qui vndique diffusus, magnam
partem ipsius ciuitatis combussit. Approximante autem flamma ad
ecclesiam sancti Pauli, viderunt sensibiliter multi ciuium quemdam
pontificalibus indutum, et vexillum in manu tenentem, super dictam
ecclesiam stantem et eam ex omni parte ab omni periculo potenter ^
10 defendentem. Hic est itaque, fratres dilectissimi, pastor noster sin-
gularis ac patronus specialis, beatus Erkenwaldus episcopus : cuius
preter hec que dicta sunt virtutes et merita nuUius iam lingua suflicit
enarrare^. Eo tempore quo ipsius sancti presuHs prefati corpus
adhuc in cripta in sarcophago seruabatur, testudo eiusdem cripte
1 5 pingenda fuit. Interea reuoluto anni circulo, solempnitas ipsius
sancti patris Erkenwaldi illuxit. NuUus ibi missam illa die celebrauit,
altare discoopertum fuit, propter ' instrumenta erecta, pictoris officio
idonea. Innumerabilis multitudo vtriusque sexus conuenit ad orato-
rium, orare volentes et oblationes ac luminaria ferentes, sed introitus
20 eis non patuit * : Pictor enim ianuam serrauit, vt ipsam arcuatam tes-
tudinem coloribus vermicularet ^. Dum autem diligentius colores
protraheret, repente destitutus est viribus, et repentino dolore arrep-
tus veluti exanimatus corruit. Cum diu sic cruciaretur, ecce supra-
dictus antistes, infula pontificali exornatus, venit ; et baculo pastorali
25 grauiter eum flageUauit, recapitulans negligentiam ipsius ", videlicet
quod illa die pertinaciter operatus est, et quod populum exclusit.
Hanc visionem et castigationem pluribus innotuit, postquam de infir-
mitate illa conualuit. Cum quedam mulier ad feretrum argenteum
parandum in quo sancti Erkenwaldi corpus poneretur, vt aliquid
30 offerret ibidem, mente deuota pergere preoptasset ^ ; a viro suo acrius
increpata, quod proposuerat implere non potuit. Sequente nocte
infelix ille graui renum passione corripitur, et tam acriter dira
humorum collectione per non paucos dies vexatur, vt medicorum
iudicio in desperationem verteretur. Verum quia dicit Paulus : ' sana-
35 bitur vir infidelis per mulierem fidelem ; ' ecce intempeste noctis
silentio mulieri in sompnis sanctus Erkenwaldus apparuit, et certa
reuelatione perdocuit quatinus sine aliqua procrastinatione virum
suum propensius animaret vt ad ipsius mausoleum se ferri preciperet.
Itaque mane facto vxoris monitu humeris famulorum vir ille susten-
40 tatus ad beati Pauli basilicam humilis et deuotus adducitur ; vbi
auxiliante sepedicto pontifice, languoris sui sanitate percepta, sui
compos efficitur; et qui alienis adiutus venerat pedibus, propriis
' Boll. a periculo omnipotenter. '■' T. Ta. add : Anno igitur ab incarnatione
domini MOlCjxI" corpus huius [sacrosanctum translatum est, ad honorem et
laudem] dominilesuChristiquiestbenedictusinseculaseculorum, Amen. ^ om.
in Sar. ' T. E. paruit. ' E. vernicularet. " T. illius. ^ Sar. peroptasset.
De ^ancto OEt&entoaUio* 399
ad propria reuertitur. Quidam argentarius, nomine Eustachius,
cum limina domus in qua sancti Erkenwaldi feretrum fabricaretur
sepius attriuisset, vbi erat sepulchrum ligneum argento et auro tegen-
dum, in quo sancti Erkenwaldi membra conderentur; statlm * crescente
insania, cepit miser super memorato ligneo locello non tantum quedam 5
inhonesta proferre, verum etiam ausu temerario, fabrica lignea suble-
uata, ad modum sancti corporis quiescentis interius latitare ac dicere :
' Ego sum Erkenwaldus : michi munera deferte, a me auxilium postu-
late, michi argenteum feretrum preparate.' Cum hec ' infelix rauco
gutture perstrepuisset, graui infirmitate correptus a circumstantibus lo
foras eiicitur, et ad locum suum' lachrimabiliter deductus, infra
paucos dies expirauit. Nimirum beati Erkenwaldi* miracula, eius
denique sanctitatem obstinaciter spreuerat; vnde secreti iuditii
rimatorem ad percutiendum animauerat. Artifex quidam in vrbe
sancti pontificis aliis feriantibus ipse^opus exercere solitum cona- 15
tus est: falcem enim arripuit, festinus ascendit* pellemque radendi^
opera dedita (!) * cepit. Contigit interea conciues illos transire, ad tem-
plum dei ob honorem sancti Erkenwaldi festinantes, quo patronum
suum in celo cum deo regnantem interpellarent ne in causa extremi
examinis illis deesset qui eius memoriam eiusque gloriam dulciter 20
recolerent. Vt autem pellificem, postpusitis diuinis operibus humanis
intendere " presumpserant *", quidam illorum pereunti fratri condolu-
erunt, quidam vero tanquam sacrilego insultauerunt. Nec fuerunt"
qui fraterno affectu ab illicito ausu transgressorem reuocare [non] '''
temptarent ". Horum autem monitionibus diutissime protractis, per- 25
mansit in opere cepto, morte dignus. Parum sibi fuit " vt amicos salu-
briter exhortantes negligeret : Accidit etiam vt pro ammonitione sub-
sannationem et derisionem aliam et aliam proximis ingereret '*. Cum
igiturcontumeliispretereuntibusingerendisoperamdaretjferramentum
quo pellem scalpebat improuidus " extraxit oculumque proprium per- 30
forauit. Sic igitur luit homo iniquus instructionem piam quam frustra
perfecerat illi populus amicus. Gaptiuus quidam, iussu regio com-
peditus, ire festinauit ad ecclesiam eo die quo festiuitas sancti Erken-
waldi celebratur ; et ingressus, in hunc modum est exorsus : ' Deus,
quem nemo petit in uanum nisi vanus, vanitatem " meam euacua : Deus 35
illuminator mentium, me tua pietate illumina, vt mihi quid '' expediat,
orare possim, tibique placita postulare ac impetrare.' Cum in hunc mo-
dum [orantem] " custodesquererent iUum,nunciatum est illis,hominem
quem querebant ad solempne gaudium festiuitatis sancti Erkenwaldi
peruenisse, nec latitare voluisse, sed in conspectu fidelium altari assis- 40
tere, oculis ac manibus in altum leuatis ad dominum intentius orare.
' Sar. fatui. ' T. Sar. add : et hiis similia. ' om. in T. * T. beatus erken-
waldus. * T. ipsi. * T. assendit ; Sar. pellem extendit et. ' BoU. radere.
' Sar. operam darc. ° T. intendi. '" T. E. presumpserat ; Sar. presenscrant.
" Boll. defuerunt. " so Sar.; om. inT. E. " E. temptauerent. '• T. dignus.
'* T. gereret. '" T. E. impcruidus". " E. natiuitatem. " Sar. quod mihi. '* om.
400 BotJa ilegentia anglie»
Tunc custodes, nunc reperto captiuo letati, nunc vero ipsius euasione
commoti, ad templum dei cursum instituerunt, et suum commendatum
non sine pena reducere proposuerunt. Intrantibus autem custodibus
et honiinem arripere destinantibus, fragore maximo rupta sunt vincula,
6 captiuique orantis, cum ammiratione cunctorum qui astabant, dissoluta
sunt crura. Vt vero rumor miraculi peruenit ad episcopum, verba de
miraculo fecit ad populum ; et quem sanctus Erkenwaldus dignatus
est absoluere, prohibuit arctius^ ne predicto homini per custodes in-
iuriaretur. Quanta vero tunc sequuta est populi exultatio, quantaque
lo in deum et eius dilectum Erkenwaldum prodita est laudatio, nullius
eloquium edere, nuUum ingenium valet excogitare. Gloriosi ^ vero
pontificis solempnitate iam appropinquante, iuxta morem ecclesie
denunciatum est vniuersis' in territorio degentibus, vt secularibus
studiis intermissis, in die quam* sanctissimi patris ad paradisum
15 transitus insigniuit, ad ecclesiam Christi conuenirent suisque precibus
ac tanti patroni Erkenwaldi meritis tam corporis quam anime neces-
saria obtinere laborarent. Et ecce quidam miser, graui fasce " onustus,
occurrit obuius cuidam ecclesie ministro ", et iuxta monasterii parietem
exoneratus, cepit resistere, vacans quid quisque loqueretur. Minister
20 vero prefatus verbis ammonitionis pie ad ipsum loqui cepit : * Quis es
tu, homo miserande, qui dei misericordia '^ et^ sancti Erkenwaldi plus
aliis hominibus indigens, et ad orandum deum dilectumque ipsius
Erkenwaldum aliis festiuantibus ®, tu solus non attendis ? * Qui pro-
terue respondit '" : ' Vult me Erkenwaldus pascere, si eius gratia
25 questum meum incipiam omittere? ridiculum esset, si ego deserto
officio victum a vestro patrono expectarem. Ite igitur et vestras
ferias vestrasque cantilenas cum Erkenwaldo vestro sine inuidia vobis
habete, et opus virorum fortium ignaui nobis relinquite.' Sic ipse
quasi esset fugatus, profecto sub omni celeritate, onere subleuato quod
30 contra sepulchrum sancti Erkenwaldi extra monasterium deposuerat,
sicestauersus", sicinviam amens est progressus, quod ad caputsepul-
chri cuiusdam mortui pedem offendens, in proprium caput est prolap-
sus, et suimet ruina conquassatus et extinctus. Cognouit itaque popu-
lus hominem infelicem per inobedientiam et verborum petulantiam **
35 summi iudicis sententia mortem meruisse atque incurrisse subita-
neam, dum se suaque sic amaret, vt correctionem irridens, in sanctos
dei contumeliam grauem diuulgaret. Quedam venerabilis mulier,
Benedicta nomine, ad sancti feretrum diebus singulis veniam postu-
labat, et quod natura subtraxerat, obtinere Erkenwaldi precibus flagi-
40 tabat. Siquidem duo pessima simul ei a natiuitate contigerant : vt
preter manum aridam, quam gestabat ac si adhuc matris vtero fouere-
tur, pugni concreta congeries et digitorum pollici suppositorum
integralis conglutinatio, manus obseruationem penitus denegaret :
^ T. acius. " T. glorio. ^ T. E. in uniuersis. * E. qua. * E. faste.
* om. in T. ' T. misencordiam. * om. in T. ® T. E. festiuitatibus. '" om.
in T. *' E. ausus. " E. petulantium.
De ^ancto oBtkentoaUio. 401
Preterea Ytalicam se asserebat, ortam apud Marcilliacum in pro-
uincia lugdunensi S et pro sanitate recipienda fere extremas hominum
nationes vbi religio christiana peruenerat, pede lasso lustrauerat.
O quam ineffabilis secretorum dei profunditas ! Quam vniuersus
mundus cum suis reliquiis abdicauit, diuina prouidentia reseruat 5
Erlcenwaldo, vt mirabiliorem in sanctis suis deum Britannia recog-
noscat. O beate Erkenwalde, apostolorum principes Petrus et Paulus
tibi deferunt, alumpnam suam tibi mittunt, vt gloriosior appareas, et
Londonia te melius veneretur et colat. Quid plura? Quadam die
dum supramemorata mulier, vt religionis est, non sub hominum lo
obtutibus sed in ecclesie angulis occultata, aures summi pulsaret
artificis, absconditorum cognitor deus, meritis Erkenwaldi exigen-
tibus, manu miserationis manum alleuat deprecantis. Cum vero pro-
lixius illa propensiori cura * ad sancti tumulum flagitaret ', nerui, qui
ex nimia strictione sui extorres animalis viuacitatis extiterant, digitis 15
ad ordinem reuocatis, ad cursum naturalem subito redeunt, et vsui
competens succus viuificus * et venarum pororumque repletio naturalis
membrum restituunt. Manus arida humectatur °, et neruosa soliditas
denodatur ; Naturalis vigor miraculo depellit vitium, et putrefacta
manus vsuale sentit officium ; Erkenwaldi precibus admiratur digito- 20
rum discretio, quod pregnantis natura dimiserat in gremio ; Reddit
Erkenwaldus oblita iura nature, dum humanum membrum restituit
creature. Tempore Stephani regis Anglorum, erat quidam iuuenis,
nomine Willelmus, qui de Galliis exercende negotiationis causa fines
Londoniarum intrauerat, et in presentia sanctissimi corporis Erken- 25
waldi, die solempnitatis sue, inter populos assistebat. Completa
itaque processione, inter ceteros supramemoratus homo repedauit
ad sibi delegata hospitia ; et dum inter conuiuantes socios medius, et
quasi nulli tunc secundus, discumberet, subito tam atroci et pessima
infirmitate concutitur, vt catalepticum hominem iudicares, et magis 30
mortem, quam periculum intimares •. Ex ipsa desperatione " signum
domini nostri Ihesu Christi ante infirmum apponitur : Sacerdos (vt
fidelium mos est) magis ad exequias, quam ad infirmi visitationem
inducitur ; et omnibus rite peractis, iam tedio fessi qui aderant, magis
eius mortem, quam tam pessime cruciari propensius inhiabant. Nec 35
adhuc ex circumstantibus ciuibus erat aliquis qui Erkenwaldi poten-
tiam imploraret. Silent siquidem Erkenwaldi vicini, vbi * transmari-
nus non siluit. Obliuiscuntur ciues, quod de Gallorum gente genitus
recognouit. Profecto quidam ex infirmi sodalibus [in] pedes repente
prosilit ; quod ante de virtutibus mirandi antistitis audierat non surdus 40
auditor attollit; vt egrotus se totum reddat, totum voueat", totum
precibus sancti pontificis se conferat, nutu diuino laudando consulit :
Currit citus, cereis oculis ceci oculos tangit, et festinus equo ante
* T. lugunensi. ' E. crura. ' T. E. flagitante. * T. viuicus. * E.
humectetur. « T. E. imitares. ' E. disparatione. *om. inT. » T. E. moueat.
Dd
402 ii3otja Jlegenoa Zmlie.
sanctissimum corpus adueniens, super hastam ' que eminebat eosdem
oculos diligenter apposuit. Res miranda : vir boni consilii cera
tangit squalentes oculos, et illuminator noster preciosissimus Erken-
waldus sublata vmbra lumen reddit cculorum. Et egrotus, qui antea
5 maniacus videbatur, iam naturaliter in omnibus membris vsualem
cursum recuperauerat. O hominem de perditione anime et corporis
Erkenwaldi precibus absolutum ! Sciscitantibus ^ qui aderant, quo-
modo se haberet, tale dicitur dedisse responsum : ' Ego per beatum
Erkenwaldum, qui mortuus fueram, iam viuo ; qui lumine priuatus
lo extiteram, iam video : et certe venerabiles ipsius digitos ^ sensi orbatis
luminibus dignanter appositos. Et hoc ' vobis * signum : Crucem illam
huc afferte.' Qua allata, arrepta acu que crucem et crucis baculum
consuebat extraxit, et iterum cunctis videntibus primo acu " foramen
impleuit. lisdem' temporibus quidam' iuuenis languidus et atroci
15 infirmitatecorreptus,postquamadmodum [diu] ^ ante sepulchrum sepe-
dicti presulis iacuit, sanitate recuperata coram omnibus exclamauit:
' Gratias tibi refero, Erkenwalde, qui infirmus huc veni et modo tua
opitulante clementia sanus et incolumis quo voluero ' possum exire.'
Nec hoc pretermittendum est quod diebus illis quedam matrona
20 filiam propriam vtriusque sideris lumine destitutam, ad sepulchrum
preciosissimi corporis in multorum presentia secum lachrimabiliter
adduxit ; et statim oratione completa, subitam illuminationem puella
cunctis mirantibus euidenter obtinuit. Per idem tempus egrotan-
tium multitudo copiosa ante sancti tumbam sanitatis remedia posce-
25 bat, inter quos quidam venerabilis clericus, cuiusdam magni nominis
notarius ^, spe sanitatis recipiende, omnibus qui eum nouerant miran-
tibus se medium interiecit. Nam cum medicus esset, et minime se
per se vel per alios curare potuisset, odore miraculorum sancti ponti-
ficis refectus '", tandem prouentione fidei roboratus, medicine celesti
30 totum se destinauit : dei quoque misericordiam prestolatur vigiliis,
ieiuniis, et orationibus, et ante corpus sanctissimum deum lachrimabili-
ter deprecatur vt et suorum facinorum veniam " et languoris ''^ remedia
consequi mereatiir '*. Quid plura ? Die tertia post horam vespertinam
apparuit [dei potentia] '* subito supra memoratum languidum, Erken-
35 waldi precibus adiutum, immo pristine sanitati restitutum, et huius pre-
coniain omnium^^ presentia resonantem : 'Sciat hoc vniuersus clerus et
populus, me ante paucas horas letali infirmitate pregrauante ita mei
impotem extitisse, vt non solum manuum officia perdidissem, verum
omnium membrorum adminiculis caruissem. Modo sancti nostri meri-
40 tis interuenientibus sanitate recuperata, ita validus existo, vt non solum
manducare vel bibere, seu ceteros naturales corporis sensus possim
1 T. astam. * E. scissitantibus. =" om. in T. ♦ E. T. nobis. » Boll.
ictu. ° T. E. Hiisdem, ^ T. quidem. ' E. ad modum ; diu om. ' BoU.
notorius. ^" T. E. refertur. " T. veniam facinorum. " T. E, languoris et.
** T, mereantur. ^* om. in T. E. "• E. omni.
De ^ancto OBtikentioaliio. 403
exercere, verum etiam incredibili dei virtute viribus propriis equum
ascendere et quo placuerit valeam equitare *.* Puer quidam,etatis
tenere lubrico et coetaneorum ludo seductus, tam'^ didascoli' sui
comminationis, quam proprie lectionis est oblitus. Sequenti autem
die, cum reddendi tempus instaret, formidoque pre oculis ex igno- 5
rantia lectionis puerilem memoriam ■* occuparet ; quid faceret * nihil
tutum inuenit, qui nec lectionem reddere • neque ire magistri reme-
dium reperire vale[b]at ''. Post multas igitur cordis anxietates, incidit
in animum pueri, vt fuga penam alicuius precibus euitaret. Concito
surrexit, aufugit, et ad ecclesiam in qua sancti Erkenwaldi requiescit lo
corpus, peruenit. Pretaxatus quippe magister more solito scolas
ingrediens, puerumque non inueniens, vt eum fugisse presensit, modo
deuenit ad locum quo puer ante sepulchrum iacebat suppliciter orans
ad sanctum. Interim magistro de animaduersione facienda offir-
mato*, placuit puerum' reddentem audire ; quatinusex iusta ratione, »5
quotiens eum deficientem in lectione deprehenderet,totienseiverbera
ingeminaret. O nunc infelicem puerum, nisi citius habeat liberatorem
clementissimum Erkenwaldum ! Ac miro modo, cura sancto ' multa
liberationis genera suppeterent, preelegit modum qui pueri studio et
magistri proposito plurimum congruebat. Precibus itaque et meritis ao
preclari doctoris Erkenwaldi, afifuit puero sapientia, que aperit os '"
mutum et linguas infantium facit disertas" : affuit, inquam, ac diuinl-
tus"* eum edocuif quod a nullo ante magistrorum audiuit. Cum
enim puer lectionem sine libro proferre cogeretur ; non solum quod
magister eius tradiderat, absque obstaculo atque diminiculo reddidit, 25
verum etiam illud quod preceptor eius traditurus fuerat, obstupescente
magistro memoriter diuque recitauit. Tunc vero didascolus tandem
ad cor reuersus, iram remisit, veniamque fuge puero concessit, atque
seipsum, quod sancto puerum subduxit neque honorem tanto patrono
dignum exhibuit, grauiter condempnauit. Erat quidam de transma- 30
rinis partibus aduena, Balduinus '* nomine et pluribus notus London [ien-
sibus] ^', qui intollerabiliter igne febrium anxiatus est. Quesiuit vbique
refrigerium medele, sed inuenire non valuit. Quadam igitur die, dum
ministri ecclesie doctoris gentium festiuitatem et honorem dei et sancti
Erkenwaldi" tam deuote concinerent, continue supplicauit vt ad tumu- 35
lum ipsius deduceretur ; sperans, sicut contigit, sospitatem sibi esse
per eius merita reddendam. Cum ^^ ergo allatus esset, secus introi-
tum chori admodum lassus et languidus resedit, et obdormiuit. Vidit
igitur sopitus assistere sibi virum elegantem, cum baculo pastorali,
vestibus niue candidioribus ac sacerdotalibus indutum, et infula mitra- 40
tum, quemadmodum episcopi missam celebraturi vestiuntur. Qui
' om. in T. ' T. E. et tam. ' T. didasculi ; E. didascoli. * T. puerile
memoria; E. puerili memorie. * om. in T. * T. E. redderet. ' T. E.
valeat. » E. affirmato. » E. sancta. " T. os aperit. " T. disertas fadt.
" T. ad diuiciis. " T. docuit. '♦ T. Baldwinus. » T. E. london.
" Boll. in festiuitate S. Erkenwaldi ad honorem dei ; tam om. " E. Dum.
Dd2
404 n^otja legentia anglie»
perscrutatus est quid haberet vel cur aduenisset. Respondit eger:
' Domine, febrium molesta passio me fatigat et iugiter torquet, et vt
remedium consequerer, ad portum salutis et ad sepulchrum sancti
cuius hodierna solennitas agitur, confugi,' Dicit ei sanctus : ' Fiat
5 tibi sicut vis, et sicut credidisti,' Deinde vero in modum crucis, ante
et retro, dextrorsum et sinistrorsum, caput illius molliter ac suauiter
comprimens, discessit, signo sancte crucis fronti eius impresso. Ipse
autem febricitans iam sanus, sopore adhuc fluctuans exclamauit :
' Domine, domine, miserere mei, et alleuia dolorem meum.' Et ex-
10 pergefactus, leuita euangelium incipiente, propriis viribus surrexit,
et oblationem obtulit ; prostratus in terram gratias egit, et post missam
sospes domum rediit. Audiens vero consodalis ipsius eodem morbo
grauatus, eadem hora baiulatus inter manus suorum ad sepulchrum
beati viri peruenit, et opitulante ipso eodem modo sanatus est.
15 Puella ex ciuibus london[iensibus] ', multis diebus languebat febre
fatigata, nec vllo genere medendi potuit restaurari ; sed dominus
clementissimus huius [morbi] remedium ei conferre dignatus est. Nam
dilectus suus Erkenwaldus noctu illi visus est astitisse, et in hunc
modum sibi sermocinari : ' Diu excocta es in fornace huius tempta-
20 tionis, non quod aliquo criminali peccato vitam tuam commaculaueris,
sed [vt] in futuro iuuenilem petulantiam virga correctionis studeas edo-
mare moresque maturos imitari. Crastina enim die accelera sepul-
chrum meum visitare : ibique oratura dominum nostrum Ihesum
Christum, ab hac debilitatis cathena liberaberis.' IUa quidem treme-
25 bunda cum vellet nomen eius percunctari, sed nimius ^* pauor inli[n]g-
uem ' reddidit. Hoc seruus dei sentiens, subiecit : ' Erkenwaldus nun-
cupor, habens sepulchrum in dextero latere altaris* sancte Fidis
virginis et martiris. Quo cum perueneris credens firmiter, sana
erisV Cum hoc somnium, immo rem" gestam pater et mater mane
30 ipsa narrante didicissent, nimis hilares effecti deumque laudantes, in
eadem hora filiam suam inter brachia fultientes adduxerunt, et vt
sanctus presul docuerat, iuxta mausoleum ' ipsius eam collocauerunt,
Cumque in puncto momenti esset in somnum soluta, statim totius
doloris egritudo euacuata est, et ipsa ^ reddita toto corpore incolumis.
36 Filia cuiusdam deo deuoti * de partibus lincoIn[iensibus] ^**, elegantis
forme, debilitatis verbere flagellata est, et tandem officium auditus om-
nino amisit. Farentes ipsius, graui meroris fulmine percussi, medicos
conduxerunt, vt sospitati redderetur " : sed medicorum ars et subti-
litas ibi efficatiam inuenire non potuit. Statuerunt autem opem
40 diuinam experiri '-, et " eam ad '* limina sanctorum circumducere, vt
multiplicatis intercessoribus curaretur. Quo facto, cum nusquam
* T. E. london. ' T. E. sed n. ^ E. iplignem ; T. inlignem ; r. elinguem.
* T. aliris. * T, sanaueris. " E. nimiorem, ' E. mansoleum. ' om. in T.
* BoU. quedam . . . deuola. " E. lincolii. "• T. rederetur. " E. experire.
" T. E. ad. » om. in T.
De ^ancta aBrmenttna. 405
salutem corporis recuperare posset, ad vltimum deducta est ante
tumbam patroni nostri venerabilis Erkenwaldi presulis. Ibi sopita
cum expergisceretur, patefactis auribus et sanie guttatim confluente,
redintegrata est pristine sanitati, ad laudem domini nostri Ihesu
Christi, cui est honor et gloria in secula seculorum amen. Mulieris 5
cuiusdam manui adheserat forfex ita vt manu clausa et digitis palme
concretis altera virgarum comprehensa teneretur, altera super
digitos exterius tenderetur, arcu forficis super indicem existente.
Afflicta sic fuerat per triennium. Ammonita tandem in somnis Lon-
donias profecta est, debilitatis sue remedium susceptura. leiuniis 10
igitur, vigiliis et orationibus instanti, in somnis sibi apparuit vir qui-
dam in habitu et gestu pontificali, consulens vt ecclesiam beati Pauli
intraret, ante tecam sancti pontificis Erkenwaldi diuine potentie cle-
mentiam in sua curatione expertura. Credidit mulier, surrexit, et
dum mane ecclesiam peteret^, ante predicti pontificis mausoleum" 13
prostrata miserationis diuine expectabat auxilium. Dum vero pro-
cessionis misteria agerentur, surrexerat iam ab oratione, et ' stans ante
sancti pontificis Erkenwaldi tecam, visa * [est] orare erectis manibus
et oculis. Interea multis intuentibus aperta est manus digitis eminus
a palma separatis : ferrum a carne paulatim separabatur, et virgu- 20
larum altera procul ab altera reducta ', cecidit forfex a manu eius ante
altare ; paulatim postea plene curatur, ad laudem domini nostri Ihesu
Christi, cui est honor et gloria in secula seculorum Amen '.
11 De sancta Ermenilda regina''.
SAncta enim Ermenilda Erconberti regis Cancie sancteque Sex-
burge filia, ad omnem pietatem, compassionem et omnium ne- 25
cessitudinum subuentionem materna viscera ante omnia induebat.
Eadem in omnes benignitas, in Christo charitas; eadem iugiter ad
celestia regna et desideria animositas erat. Tradita est autem a
parentibus Wlfero regi Merciorum in vxorem ; et illa mediatrice
regnum Merciorum et Cantuariorum quasi vnum * eftectum est. In- 30
terfecto Penda rege pagano cum triginta ducibus suis a rege Oswio
sancti Oswaldi germano, Wulferus eius filius suscepto baptismate
regnare cepit : cuius vxor Ermenilda a parentibus informata, sua
dulcedine, blandifluis hortamentis, moribus ac beneficiis" indomita
mulcens pectora, ad suaue Christi iugum rudes populos et indoctos 35
excitabat, et peruersos et rebelles potenter reprimebat. Nec requieuit
inuicta, donec ydola et ritus demoniacos extirparet, ecclesiis ac sacer-
dotibus regnum impleret, populum ad sacra oratoria, ad diuina
officia, ad omnia pietatis opera assuefaceret. Rex vero sanctis ipsius
* T. peteret eccl. * E. mansoleum. " om. in T. * Boll. nisa. * om. in T.
' In T. then follows in the istcolumn of f. iiStheend ofPiersTollere.andin the
and column begins lohn Beuerlacensis. ' Ed. in Act. SS. BoU. Febr. II. p. 691,
from a MS. Rub. Vallis; abridged from the Vita by Goscelin in MS. Calig. A.
VIII, fol. gi. 8 T. E. vnicum. • Vit. ac moribus beneficis.
4o6 jeotja legenna ang:Iie»
desideriis ac petitionibus animo volenti obediens, eius monitis se
vltro inclinabat. Non solum enim ipsius vota regia potestate ad-
iuuare studuit, verum etiam eius prouocatus exemplis multa facie-
bat; nephanda simulachra execrando', a finibus suis exterminauit.
5 Hanc Christi famulam mirabatur venerando, eiusque inter secularia
flumina fixam celo intentionem emulabatur. Nata est autem sancte
Ermenilde proles vnica sancta Werburga : ac post decem et septem
annos regni sui Wlfero * rege mortuo, ipsa cum filia sua deo dilecta
monasterium elyense sub matre sua Sexburga intrauit, ac habitum
10 religionis suscipiens, omnem spem et amorem seculi propter Chris-
tum reliquit ; vigiliis, abstinentiis, precibus et lamentis corpus casti-
gando, omnibus se inferiorem exhibuit, et tandem bonis operibus
idus februarii vitam finiuit. Vir quidam saxonicus ferro vinctus
inter missarum solemnia ad ipsius tumulum orabat : et lecto euangelio
16 ipsum ferrum de brachio tanta vi diuinitus excussum est, vt super
altare in conspectu omnium eminus euolaret. Cum magister
quidam pueros sermonibus correptos, verberibus plectere temptaret,
et illi disciplinam vitantes ad sepulchrum sancte Ermenilde clamantes
et pro sua liberatione orantes confugerent, insequutus magister eos
20 rapit [inde], et vsque ad satietatem animi verberat, cum tali insultatione
flentes increpans: 'An putastis^ sanctam Ermenildam vestrarum
culparum semper habere patronam ? ' Nocte sequenti sancta eidem
apparens, pedes et manus fortius quam compedibus strinxit, con-
tractusque est subito, vt nuUo modo mouere se posset. Mane autem
25 vocatis ad se pueris veniam suppliciter efflagitat, et vt pro se inter-
cedant lachrimabiliter implorat. Delatus post hec ad tumbam sancte,
saluti pristine restituitur.
[M S. T. adds : Narratio *.
Solitarius quidam nominatissimus in Egipto fuit, de quo mulier
quedam audiens, iuuenibus dixit : * Quid michi vultis dare, et ego
30 depono istum solitarium uestrum ? ' Illi autem constituerunt cer-
tum quid [quod] ' darent ei. Que egressa uespere, uenit ad cellam eius
uelut errans. Et cum pulsasset, egressus est ille. Et uidens eam,
turbatus est, dicens : ' Quomodo huc uenisti ? ' Illa autem uelut
plorans dicebat : ' Errando huc ueni.' Qui cum miseracione uiscerum
35 pulsaretur, introduxit eam in atriolum celle sue, et ipse intrauit in-
terius in cellam suam, et clausit. Et ecce infelix illa clamauit dicens :
'Abba, fere me comedent hic' Ille autem aperiens hostium, intro-
duxit eam intro : et cepit diabolus uelut sagittis stimulare cor eius
in eam. Et cum intellexisset diaboli esse stimulos, dixit : * Vie
40 inimici tenebre sunt, filius autem dei lux est.' Surgens ergo incendit
lucernam. Et cum inflammaretur desiderio, ait : * Qui talia agunt,
in tormentis uadunt : proba ergo teipsum si potes sustinere (eter)-
^ Boll. execrans ; Vit. execrabatur et. ^ T. Uulfero. ' Boll. putatis.
* Ex Vit. Patr. p. 883. * VP. quid quod.
De ^eruo nti CstertDino. 407
num ignem.' Et mittens' digitum suum in lucernam; combusto
digito, propter nimiam concupiscencie carnalis flammam non sen-
ciebat. Et ita usque mane faciens, omnes digitos suos incendit.
Illa autem infelix, quid faciebat aspiciens, pre timore uelut lapidea
facta est. Venientes autem mane iuuenes, dixerunt : * Venit hic 5
mulier sero ? ' Ille autem dixit : ' Eciam ; ecce ubi dormit.' Et
intrantes inuenerunt eam mortuam, et dixerunt : ' Abba, mortua est.'
Tunc ille ostendit eis manus suas, dicens : * Ecce quid michi fecit
filia ista diaboli, perdens omnes digitos meos.' Et narrans eis quod
factum fuerat, dixit : ' Scriptum est : Non reddes malum pro malo.' lo
Et oracionem faciens, resuscitauit eam. Que conuersa, caste de
cetero uixit] \
H De seruo dei Esterwino abbate'.
COlfridus autem famulus Christi et abbas monasterii sancti Pauli
apostoli quod est in Gyrwin, super Tinam fluuium versus
austrum constructi, Esterwinum presbiterum de monasterio beati 15
Petri eligens abbatem, eidem monasterio regendi iure prefecit, vt
quem non poterat solus laborem, socia dilectissimi commilitonis
virtute leuius ferret. Erat autem monasterium sancti Petri super
ripam Were fluminis ad boream constructum. Suscepit igitur vir
domini Esterwinus curam monasterii regendi anno domini sex- 20
centesimo octogesimotertio, nono videlicet ex quo fundatum est
anno. Permansit autem in eo vsque ad obitum suum annis quatuor,
vir nobilis, sed insigne nobilitatis non ad iactantie materiem, vt
quidam, despectumque aliorum, sed ad maiorem, vt dei decet ser-
uum, animi nobilitatem conuertens. Patruelis quippe erat abbatis 23
sui Benedicti cognomine Biscop : sed amborum tanta mentis in-
genuitas, talis mundane ingenuitatis fuit pro nihilo contemptus, vt
neque iste monasterium ingressus aliquem sibi pre ceteris ob in-
tuitum consanguinitatis aut nobilitatis honorem querendum, neque
ille putaret oiTerendum ; sed equali cum fratribus lance boni propositi 3°
iuuenis gloriabatur* se regularem per omnia seruare disciplinam.
Cum enim fuisset minister Egfridi regis, depositis armis et assumpta
militia spirituali, tantum mansit humilis fratribusque aliis similis, vt
ventilare cum eis [et] triturare, oues vaccasque mulgere, in pistrino,
in orto, in coquina, in cunctis monasterii operibus iocundus exerceri 35
gauderet. Abbatis autem regimine assumpto, eodem animo quo
prius manebat ad omnes : mitis, affabilis, et benignus omnibus ; et
* VP. mittebat. =• CoUect in T. :
(Vnguentum) effusum nomcn tuum, ideo adolescenftule dilexerunt te nimis.)
Ora pro nobis.
Concede nobis quesumus omnipotensdeus, utqui beate Ermenilde commemora-
cionem agimus, ipsius apud te interuenientibus meritis ab omnibus mereamur
absolui peccalis, per. (Br. Sar., cf. BoU.)
' Abridged from Beda Vit. Benedicti et Ceolfridi etc. * E. gloriebatur.
4o8 ji5ot3a legicntia anglie.
cum oportunum videret, peccantes coercuit^. Et cum operantes
fratres reperiret vel arando vel ventilabrum manu concutiendo vel
aliquid tale gerendo, se eis in opere coniungere solebat. Erat enim
et viribus fortis, [et] lingua suauis, animo'^ hilaris, beneficio largus
5 et aspectu honestus. Eodem quo fratres cibo, eadem vescebatur in
domo ; communi dormiebat in loco, Cum autem dies obitus eius
appropinquaret, accitis ad se fratribus pacis osculum eis dedit, salu-
taribus monitis eos instruxit : et nonis martii seculum reliquit. Nam
per cuncta grassante pestilentia, cum multa fratrum caterua ad
lo dominum migrauit.
[M S. T. adds : Narratio ^
Taisis meretrix tante pulcritudinis fuit, ut multi propter eam
uenditis substanciis ad ultimam paupertatem deuenirent ; set amatores
sui, litibus inter se consertis, frequenter puelle limina sanguine re-
plebant. Quo audito, abbas Panucius, sumpto habitu seculari ad eam
16 ueniens, dedit ei solidum quasi pro mercede peccandi. Illa
accepto precio introduxit illum in interius cubiculum *. Et ille :
* Si est interius cubiculum, eamus in ipsum.' Illa autem ait :
'Est quoddam cubiculum ubi nullus ingreditur; si uero dominum
times, non est locus qui diuinitati eius abscondatur.' Cui senex : ' Et
20 scis esse deum ? ' Cumque illa respondisset se scire deum, et
regnum futuri seculi, necnon et tormenta peccatorum ; dixit ei : ' Si
ergo nosti, cur tantas animas perdidisti ? et non solum pro tua, set
pro illorum redditura racione[m] * dampnaberis.' Illa hoc audiens,
prouoluta ad pedes eius cum lacrimis exorabat dicens ; ' Scio esse
25 penitenciam, pater, et confido remissionem te orante sortiri. Tantum
peto trium dierum ® inducias, et post hec quo (iusseris) ibo et (quecun-
que preceperis faciam'). Et collectis (omnibus que ex peccato
lucrata fuerat) perlatisque in mediam (ciuitatem, populo spectante)
igne combussit, clamans : ' Venite ^ omnes qui peccastis mecum, et
30 uidete quomodo ea que michi contulistis exuram.' Erat autem
[precium] auri librarum quadringentarum. Post hec ueniens ad
abbatem, in monasterio uirginum in cella parua includitur, relicta
parua fenestra per quam ei uictus modicus inferretur. lussitque, ei
omnibus diebus parum panis et paululum aque a ceteris ministrari.
35 Taisis autem ait : ' Quo iubes, pater, ut ex naturali meatu aquam
meam effundam ? ' Et ille : ' In cella, sicut digna es.' Cumque iterum,
quomodo deberet deum orare inquireret, respondit : ' Non es digna
nominare deum neque in labiis tuis nomen trinitatis adducere, set
nec ad celum manus extendere : quoniam labia tua iniquitate plena
40 sunt, et manus tue sordibus inquinate ; set tantummodo incumbens
contra orientem respice, hunc sermonem frequenter iterans : " Qui
^ T. cohercuit. ' E. anima. ' From Leg. Aurea p. 677 ; cf. Vinc. Boll.
XIV. 77, Vit. Patr. p. 66r. *. LA. in cameram ; r. exteriusc? * LA,
rationem ; VP. reddita ratione. * so VB., al. horarum. ' T. Videte.
£)0 ^ancto (Btbzibttto reje et confej^ote. 409
plasmasti me, miserere mei."' Cum ergo tribus annis fuisset
inclusa, condoluit abbas Panucius, et profectus est ad abbatem Anto-
nium, ut ab eo requireret si remisisset illi deus peccata sua, Et
narrata causa, sanctus Antonius precepit discipulis suis illa nocte
orationibus insistere, quatinus alicui declararet deus causam pro qua 5
abbas uenerat. Et ecce Paulus, maior discipulus Antonii, uidit in
celo lectum preciosis uestibus ornatum, quem tres uirgines clara facie
custodiebant. Cumque Paulus cogitaret gratiam illam tantam esse
Antonii, uox diuina respondit : ' Non est patris tui Antonii, set Taisis
meretricis.' Quod cum mane abbas Paulus retulisset, abbas Panucius 10
cum gaudio discessit : et hostium celle dissipauit. Illa uero rogauit
ut adhuc maneret inclusa. Et ille : * Egredere, quoniam remisit tibi
deus peccata tua.' Illa ait : * Testor deum quia ex quo huc ingressa
sum, ex omnibus peccatis meis feci uelut sarcinam, et statui ante
oculos meos, et sicut non discedit hanelitus de naribus meis, sic non 1 5
discesserunt peccata mea ab oculis meis, set flebam semper illa
considerans.' Cui abbas : ' Non propter penitenciam tuam remisit
tibi deus peccata tua, set quia hunc timorem semper in animo
habuisti.' Et cum inde illam eduxisset, quindecim diebus super-
uixit, et in pace animam deo reddidit.] 20
De sancto Ethelberto rege et confessore \
T^Thelbertus autem rex deo amabilis, tertius erat regum Cancie,
J--' sed primus regni celorum ascensor. Quicquid Anglorum
apostolus Augustinus discipulique sui euangelici in vinea et messe
domini profecerunt, salua preuentrice Christi gratia, huic debetur.
Quantum enim in humanis rebus est, nisi ille concessisset, nisi 25
diuinos operarios adiuuisset*, nullus cultus, nuUus fructus vere
salutis Anglorum terre prouenisset. Suscepit in legatis suis Christum
adhuc incredulus ; laudauit eterne felicitatis nuncium, cui diffidebat ;
collegit anxios aduenas in vrbe sua Dorobernia, quos nesciebat;
dedit ibi cum vite necessariis mansionem temporalem, deinde peren- 30
nem, hiis quorum sectam non admittebat. Non illos vt ignoto[s] habitu
et moribus abhorruit, non vt alienos repulit, non vt humiles con-
tempsit, non vt suorum numinum ac paternarum legum damnatores
damnauit; sed animi clementia predicantibus fauit, et vt ad suam
fidem quos possent conuerterent, patienter tulit, clementer annuit. 35
Tam benignus erga christianos in natiua gentilitate, quis fuit'
tandem induta christianitate ! Quod enim Augustinus cum consorti-
bus humiliter euangelizabat, iste sublimiter confirmabat. Quod ille
apostolice plantauit, iste regifice propagauit. Rex enim exhortatione
ac promissione beatitudinis eterne magis quam suo terrore satage- 40
' Ed. in Act. SS. Boll. Febr. III. p. 483; it is taken from the Hist. Transl.
S. Augustini by Goscelin (A. SS. Boll. May VI. p. 435). * al. admisisset
" E. fuit quod ; T. Boll. quis fuit.
4IO n^otja Legentia anglfe.
bat, sicut diuino documento didicerat, voluntarios, non coactitios deo
acquirere. Reges quoque subiectos vel consortes ad cultum Christi
tota benignitate excitabat ; credentes, vt fratres, cognatos et conciues
regni eterni mire amplectebatur *. Vbique Christus colebatur, et
5 ecclesiis passim constructis, phana et delubra aut destruuntur aut
in ecclesias consecrantur. Quanto hunc congratulationis affectu pro
suscepta fide sanctus Gregorius fouit, quam mellifluis epistolarum
instrumentis, ac si celestibus osculis, ad omnem pietatem attraxit,
ad omnem virtutem accendit, ad ineffabile dilatandi Christi regni
lo premium, proposito Constantini Augusti exemplo incitauit ! Con-
struxit per Augustinum domini Saluatoris ecclesiam, ac etiam extra
vrbis muros in honore apostolorum Petri et Pauli insigne monasteri-
um, vbi et^ rex et pontifex cum omnibus successoribus suis
perpetualiter requiescerent. In Londonia in honore beati Pauli
15 apostoli ecclesiam construens, illi episcopum* prouexit. Roffensis
similiter presulatus cum ecclesia sancti Andree apostoli ab ipso
fundatus, sufficienter ditatur *. Eliensis quoque monasterii ipse fun-
dator in antiquis cartis legitur, quamquam beata virgo Etheldreda
post longam desolationem suum ibi primatum mereatur. Hec et
20 alia inclita vel pontificia vel monasteria °, quantum liberalissimus
rex et superni regni cultor amantissimus, cum ceteris minoribus
oratoriis, sublimauerit, re ipsa hodie elucescit. Monasterium aposto-
lorum regiis possessionibus ampliauit, ornatu vario decorauit, regia
liberalitate et apostolica auctoritate priuilegiis multiplicibus honorando.
25 Ad hoc enim monasterium sanctus Dunstanus crebris noctibus
orandi gratia veniens, visionem supernorum ciuium vidit et hymnis
celestibus interesse meruit. Qui sepius dixisse fertur quod vbicun-
que in ecclesia vel cimiterio pedem quis verteret, super aliquem
sanctorum calcaret : adeo loca corporibus sanctorum plena esse
30 asseruit. Ethelbertus enim rex, cum vsque ad Humbrie * fluuium
sub dicione ^ sua possideret, sic se pauperem Christi exhibuit, tan-
quam nihil haberet. Gloriosum erat videre late imperantem egenis
seruire ; reges terrentem, sacerdotes dei metuere ; populis presiden-
tem, clericis obedire, pusillos et infimos ecclesie venerari. In
35 compescendis vitiis, virtutibus extoUendis, mandatis dei explendis
cunctisque pietatis operibus quantum enituerit, ille ethereus liber
tanto clarius expressit, quanto in hiis segnius* mundus obmutuit.
Migrauit autem ad dominum sexto kal. Marcii, anno regni sui quin-
quagesimosexto, aduentus beati Augustini ad se ac suscepte christi-
40 anitatis vicesimoprimo, et anno domini sexcentesimo sextodecimo.
Qui (vt Bede verba ponamus) inter cetera bona que genti sue
consulendo conferebat, etiam decreta illi iudiciorum, iuxta exempla
Romanorum, cum consilio sapientium constituit, que conscripta
* E. amplectabatur. " om. in T. * r. episcopium. * E. dicatur. ' T. E.
pontificalia . . monasterialia. * al. Humbre. "^ E. discione. * al. segnis.
De ^ancto.(ZBtt)eUietto rege et confei0f0ore. 41 1
Anglorum sermone obseruabantur ' ab ea. In quibus primitus posuit
qualiter id emendare deberet qui aliquid rerum vel ecclesie vel
episcopi vel reliquorum ordinum furtim auferret : volens scilicet
tuitionem eis quorum doctrinam susceperat prestare. Eius autem
sanctitatis testis est antiquitas veterumque sanctorum fauens auc- 5
toritas, quod scilicet antiquitus a primordio, ipsius inter sanctos
celebrata sit solemnitas. Cum quodam tempore eius festiuitas
negligeretur, nec porticus sua solito ornatu nec lumine vestiretur,
sacerdos quidam eadem nocte deuotionis gratia ibidem excubans,
vidit puerum quendam de tumba sancti regis procedere cum tanta lo
claritate vt porticus tota resplendere videretur: faculam lucidissi-
mam in manu gestabat, facies benigna et niuea cum oculis sidereis ^
illi erat, aurea cesaries humeros velabat ; et contemplatorem suum
stupidum et trepidum sic affatur : ' Nec lucem, inquit, mihi in hac vna
mea nocte ministrare curastis, nec adeo dignum existimastis ? At 15
ego perenni illustratus splendore, nequaquam vestro indigeolumine.'
Hec increpando dicens, tumbam suam, eodem contemplatore vigilante
et euidentissime intuente, subiit. In misterio visionis huius potest
videri, formam pueri significare eius post baptismum in Christo
simplicitatem atque euangelicam paruuli innocentiam ; in nuditate, ao
inornate sue porticus iniuriam, in pretensa lampade, fratrum redargu-
isse negligentiam et incredule cecitatis culpam.
[MS. T. adds : Narraiio.
* Abbas Ysaac ueniens in congregacionem fratrum, uidit quendam
ex fratribus culpabilem, et adiudicauit eum. Cum autem exisset ad
heremum, uenit angelus domini et stetit ante hostium celle eius, 25
dicens : ' Non te dimitto intrare.' Quo causam rogante, angelus ait :
' Deus me misit ut dicerem tibi : ubi iubes ut mittam illum fratrem
culpabilem quem adiudicasti ? ' Et statim abbas penitenciam egit,
dicens : • Peccaui : ignosce michi.' Et angelus : ' Surge : ignoscet *
tibi deus ; set custodi de cetero ne adiudices quemquam, priusquam 30
deus adiudicet eum.' "Quidam monachus post tres annos con-
uersionis sue contristatus, abbati causam tristicie querenti ait :
' Habeo filium in ciuitate et uellem eum ad monasterium adducere.'
Et cum ex abbatis precepto puerum adduxisset, abiit ad abbatem in
pistrinum. Et tenens abbas infantem, amplexatus est eum et oscula- 35
batur, et dixit patri eius : ' Amas eum ? ' Et ille : ' Eciam.' Rursus
dixit ei : ' Omnino diligis eum ? ' Et ait : ' Eciam.' Et abbas dixit :
'ToIIe ergo, si amas eum, et mitte eum in ardentem hic fumum.'
Et tenens pater filium suum, iactauit eum in furnum ardentem, et
factus est statim furnus uelut ros. Ex qua re adquisiuit gloriam in 40
tempore suo (quemadmodum Abraham patriarcha. • Cum quidam
seculi actibus abdicatis monasterii) ingressum rogasset, abbas ei
' «/. obseruantur. * E. sideriis. ' Ex Vit. Patr. 910. * VP. ignoscit.
* Cf. Vit. Patr. 952. • Cf. Vit. Patr. 823 ; Vinc. Bell. XVIII. 17.
412 Bom lL00eniia anglie.
multa cepit proponere : graues esse illius discipline labores, sua
uero dura imperia, que nullius facile ualeret implere paciencia:
nec temptaret aggredi quod implere non posset. Ille uero nichil
hiis terroribus motus, omnem obedienciam polliceri cepit, ut si
5 eum abbas in ignem ire preciperet, intrare non recusaret. Quam
illius professionem abbas accepit: et in fornacem ardentem illum
intrare iussit. Qui nec distulit parere precepto, et medias flammas
nichil cunctatus ingreditur. Que mox, audaci fide uicte, uelut illis
quondam hebreis pueris, cessere uenienti ; superata natura est, fugit
lo incendium, et qui putabatur arsurus, uelut quodam frigido rore
perfusus est. ' Quidam itidem ad eundem abbatem recipiendus
ueniens, et usque ad extremam pacienciam obedienciam pollicetur.
Casu abbas storacinam uirgam iam pridem aridam manu gestans,
solo fixit, et illi aduene id operis imponit ut tam diu uirgule aquam
15 irriguam ministraret, donec, quod contra naturam erat, lignum
aridum uiresceret. Subiectus aduena dure legis imperio, aquam
propriis humeris a Nylo flumine per septem miliaria cotidie portauit.
Tercio demum anno, cum neque nocte neque die aquarius ille
cessaret, uirga illa florere cepit, et quantum obediencia meruit et
20 quantum fides possit, ostendit -.]
*De sancto Ethelberto rege et martire''.
GLoriosus Orientalium Anglorum rex Ethelbertus, secundum
dignitatem seculi claris extitit natalibus oriundus ; ex antiquo-
rumregum nobilitate conspicuus, morum " honestate preclarus; patre
quidem Ethelredo, matre vero Leoueromia natus. Et cum intelligi-
25 biles processisset ad annos, traditur [sanctissime] " indolis puer sacris
litteris erudiendus. Cumque in disciplina litterarum profecisset, non
voluptatum illecebris animum implicare curauit, sed orationibus et
elemosinis ceterisque operibus bonis tota solicitudine insudauit.
Coetaneis eius ad ludos exercitatis, ipse in ecclesia conuersari gaude-
30 bat. Demum adolescens factus, et patre orbatus, ad regni solium
sublimatur. Prouidus enim erat in consilio'', iustus et misericors
semper in iuditio, et mansuetus in verbo. ' Parcere ' nouit * subiectis
et debellare superbos.' Matrem suam diligebat vt dominam ; et que-
cunque matri placebant, non displicebant sibi. Monetur demum ab
35 omnibus regni sui nobilibus, immo ab vniuersis cogitur, vt virginem
ducat, de qua heredem proprio suscitare possit in regno. Acquieuit
' Cf. Vit. Patr. 823, Vinc. Bell. XVIII. 17.
^ Collect in T. (Antiphon wanting) :
Deus qui inter reges Anglorum beatum Ethelbertum regem et confessorem
tuum primo sociasti regno angelorum, concede propicius ut cuius (hodie) memo-
riam ueneramur in terris, eius perpetuo consorcio letemur in celis, per.
' Abridged from the Vita in MS. Nero E. I. fol. 409 (fragment) and in the
Speculum historiale ot Ric. Cirecestr. in MS. Cbr. Ff. 1-28 (ed. Mayor, RolI's Ser.
1863, I. p. 262) ; another Life is in Chron. Bromton 748 (ed. in A. SS. Boll. May
V. 73). * T. confessore. * N. m. prefulsit. * soN.; om. in T. E. 'T.concilio.
De ©ancto (Btbtibztto rege et mattire. 413
rex humilis huiusmodi consilio, et spe successionis hereditarie
cor docile ad sponsam capiendam intendit \ Laudat quidamconsul *
cuiusdam Egeonis filiam, nomine Seledridam, in australibus parti-
bus diuitiis opulentam, cui defuncto patre regnum remanserat : regi
consilium datur vt ei in coniugium copuletur, vt de duobus regnis 5
vnum fieri posset. Repudiatur hoc consilium, abnegatque rex :
patrem virginis nequaquam fuisse degenerem, veruntamen ad
omnem fraudem et dolum eum semper extitisse procliuem. ' Patri,
inquit, meo graues tetendit insidias, fraudesque non distulit moliri
diuersas. Displicet ergo mihi ignobile in eodem genere sortiri 10
contubernium, quod hactenus a fide et veritate extitisse dinoscitur
alienum. Ignobile iccirco vocari debet, quia fundamentum nullius
stabilitatis habet.' ^Tandem habito consilio, versus Oflam regem Mer-
ciorum ad petendam in vxorem filiam eius ire disposuit. Sed in ipso
profectionis exordio, antequam equum ascenderet, mirabile signum, 15
stupentibus cunctis, innotuit. Sub ipso namque ascendente terra
mota est, imminens periculum mortis prefigurans ; tota[que *] diei
claritas subtracta subito disparuit, et quasi quedam columpna nebulis
hinc inde oppositis obducta sub nube erupit, que aliquamdiu quadam
tenui flamma eis vestigia lucis ministrauit ; que columpna, diu visa, 20
a nube demum suscepta est. Deinde visus est nigrescere" sol et
horridas tenebras tetre noctis ingerere. Cumque multi stupefacti
mirarentur, Ethelbertus consolatus est eos, dicens : ' Nolite turbari ;
licet radiis occultatis nobis sol lucem negauerit diei, nulla mesticie
grauitate afficiantur animi vestri.' Cumque alter alterum vix videre 25
posset, * faciamus, inquit rex, quod nobis expedit : mentes nostras et
corpora humiliemus deo, et dominum rogemus in terram prostrati, vt
tenebras amoueat ' et cordis et corporis, nobisque lucem sue clari-
tatis infundat.' Prostratis in terram cunctis, et dei famulo Ethelberto
diutius orante, splendor diei repente illuxit, et sol suos radios pate- 30
fecit. '' Veniens ergo rex in regnum Merciorum ; cum membra
sopori dedisset, visionem vidit, quam suis postea retulit, dicens :
'Videbatur, inquit, mihi, consules ac tribunos regni mei in regno
meo prope me assistere, vbi multis sermonibus cum meis habitis,
ruit a summo culmine totum fastigium regie domus mee, cornuaque 35
thalami mei euulsa eeciderunt. Mater mea hec presens contempla-
batur, et eiulans lachrimabatur. Lachrime vero eius cadentes erant
quasi gutte sanguinis decurrentes* in terram. Deinde aspiciebam
arborem pulcherrimam in domicilio meo excrescere proceram valde,
frondibus et foliis mirabiliter expansam et decoram, nullius arboris 40
similitudini in pulchritudine comparandam. Ad cuius radices qui-
dam vltro insistebant, qui hanc toto conamine sue feritatis incide-
bant. Ex qua succisione quidam torrens sanguinis effluxit, qui
* T. E. incendit. * sc. guerro. ' So far MS. Nero. * so T. ; om. in E.
° E. nigressere. • E. ammoueat. "^ This vision is ed. in Act. SS. BoU.
May V. p. 74. 8 T. E. decurrentis.
414 iQotia legenna anglie,
contra orientem magno impetu cursum suum extendere festinauit.
In contemplatione vero eiusdem visionis eximie, columpnam ^ lucis ab
austro, sole splendidiorem, videbam exurgere et, mirantibus qui
aderant et stupentibus vniuersis, ad celum vsque, flammiuomis
5 radiis sequentibus, ascendere. Ego autem eram singularis auis in
terra, totaque extremitas alarum mearum erat aurea. Estimabamque
me arborem illam leuiter posse circumplecti, si fortitudini mee vel
potentie aliqua occasio pateret* circumplectendi. Demum pennarum
remige temperato, celeri volatu superiora columpne lucis ascendo.
lo Cum autem in supremo-^ culmine illius consedissem, et claris lumin-
aribus que summus ille omnium princeps deus in firmamento
collocauit, toto oculorum aspectu sedulus [inhiarem] * ; audiui voces
in sublime celestis armonie miscere concentus : cuius nectarea delec-
tatus suauitate, siue ad dulcedinem melodie magis magisque intentus,
15 sompno solutus sum.' Cum autem aliqui interpretarentur, eum in
potentia et gloria regibus preteritis potentiorem et excellentiorem
futurum ; rex ait : ' Fides vtique reuelationis aliud habebit experi-
mentum, et maioris interpretationis longe altiorem pertinget ad
actum. Facilis fortasse nobis hodie ad tyrannum patebit ingressus :
20 verum ignoratur libertas reuertendi. Sententiam que super me
prefinita est a deo, animo hilari et spontaneo patienter expecto.'
Nobis autem videtur casus ille domus, a summo fastigio corruentis,
desolationem regni significare post necem eius ; cornua vero
thalami cadendo ad terram confracta, fortitudo est principatus eorum
25 per mortem principis sui conculcata ab inimicis et in nihilum redacta.
Sanguinolente lachrime matris, dolores cordis sunt et passiones
quos pro amissione filii sui sine intermissione perferebat. Arbor
procera et longa, regis personam designat ; cuius summitas frondi-
bus et foliis condensa et in latum expansa, latitudinem sanctarum
30 portendit virtutum per quam sanctorum vita adornatur. Qui arborem
succidebant, occisores beati martiris erant. Torrens sanguinis de
succisa arbore, sanguis martiris innocenter effusus creditur esse :
qui ad orientem cursum suum direxit, quando innocentia mortis eius
ad deum in celo, vt vindictam acciperet, clamauit. Columpna lucis
35 que vsque in celum tendebatur, claritas bonorum operum ipsius
exprimitur. Quod se esse auem videbat pulchritudine singularem,
cuius ale in extremitate erant auree: significat spiritum eius,
geminis alis virtutum, dilectione videlicet dei et proximi, circumda-
tum, splendentem fulgore et luce bonorum operum, quibus in summo
40 culmine lucide columpne subleuari, et pertingere posset ad glorio-
sam visionem eterne maiestatis dei. Audiuit etiam voces in celo
celestis glorie, ad gaudia eum felicitatis eterne inuitantes. Mane
autem facto cum ad curiam regis OfFe appropinquaret, Alftrida
virgo, stans in excelso solio, regem cum pulcherrimo apparatu veni-
' E, columpnum. ' T. E. pateretur. * T. suppremo. * T. E. contemplarer.
De ^ancto etfjelfietto tege et martire» 415
entem considerans, adnurata [est] pulchritudinem, gauisa est contem-
plari militiam. Et cum multum regis apparatum, pulchritudinem, et
nobilitatem commendaret, et eum patri laude et gloria preferret,
mater eius, inuidie stimulis agitata, statim in animo deliberauit, regem
Ethelbertum morti tradere et regnum Orientalis Anglie tanti regis 5
interitu viduare. Et statim ad regem OiTam intrans, procidit se
in terram ante conspectum eius, et suspirans et ingemiscens, ait :
'Acquiesce, princeps insignis, consiUis meis, et ne tradas regnum
tuum gentibus alienis, que super populum tuum constituent prelium
et contra filios tuos suscitabunt bellum. Heredes tui laqueis eorum 10
capientur, et captiui, in maxima miseria interficientur. Ad patres
tuos cum appositus fueris ; si aduenam nobis dominari permiseris,
absque liberis erunt vxores, et vidue, et viri morte peribunt. Ecce
adest Ethelbertus rex, petiturus filiam tuam, superbam per te
facturus gentem suam ^ ; fiet rex idem semper ditior, tu vero ad 15
omnia explenda pauperior; ille fortior, Oifa impotentior; ille
superior, tu inferior. Et quia prouecta est etas tua et in senium
versa, illum autem [in] iuuentutis gloria quasi leonem sciunt esse mag-
nanimum, huic duces tui et consules tui familiariter obsequentur. Fac
ergo vt eius gloria fiat in ignominiam, et superbia hominis vertatur 20
in ruinam : Morte turpissima precipe vt moriatur, et de medio
obprobrium nostre gentis auferatur. Audisti, mi rex, que tibi neces-
saria sunt : tu autem preuide que nobis et populo tuo profutura sint.'
Hiis auditis, conuocatis magnatibus suis ait Offa rex : ' Num, inquit,
mea detrimenta et dampna non consideratis ? Nonne videtis gentes 25
aduenas regis adolescentis insipienter huc aduenisse, et iam super
nos exercere dominium firmo animo decreuisse? Qui" hucusque
fortes fuistis et liberi, siccine nationibus alienis tolerabitis esse
subiecti ? Ne patiamini hanc nobis inferri iniuriam ! qui vult, vindi-
caturus omne genus nostrum ^ accedat, meque larga manu infinitas 30
pecunias errogante, premia meritis condigna, que ad sua secum
reportet, accipiat: Incautum eum per manum apprehendat, et in
triclinium meum vt amicum* inducat. Ingressusque cum fuerit
domicilium mortis, ex abrupto patietur supplitium.' Prosilit statim
e medio Winebertus, auaritie stimulis agitatus : ' assum, inquit, rex, 35
facturus quod precipis, et accepturus quod promittis : quoniam
neminem poteris reperire quem ad hoc exequendum negotium
melius poteris accersire. Nam in domo patris eius duodecim annis
educatus et nutritus fui, et post mortem eius in Ethelberti obsequio
aliquamdiu insudaui. Nemo ei vnquam familiarior, nemo amidtior 40
fuit.' Et accepta a rege pecunia, ad regem Ethelbertum perrexit " :
et illi obuians, vultu hilari dixit : ' Optime aduenisti, princeps desi-
derabilis : quicquid petiturus accessisti, gratanter obtinebis. Hec
loquitur dominus meus et poUicetur. In accubitu suo regem Offam
' T. E. tuam. ' E. Quid. ' E. vestrum. * Vit. amicus. * om. in T.
41 6 BoM iLegenlia anglie.
inueniens cum resederis, coram eo quelibet postulata cum amore
percipies— minuit enim sanguinem, nec audet diei admittere clarita-
tem. Introibimus proinde ambo pariter ad aspectum eius : sit procul a
nobis queque frequentia militaris.' Et accedens ad regem, osculum
5 ei dedit. Rex autem, eius consilio credens, cum illo ingreditur;
post eos ianua obstruitur. Cumque ad ostium thalami accederent,
'depone, inquit proditor^ queso, Ethelberte rex, baltheum et
gladium, et quoquam * loco reconde : quoniam ad tyrannum nemo
armatus intrare valet, nisi vt prouocetur ad iram affectet.' Et facto
10 velociter proditoris consilio, et Ethelberto in thalamum introducto :
ligari precipitur, et ante conspectum Offe sine mora presentatur.
Ducibus vero et militibus non admissis, ostia recluduntur. Stat rex
Ethelbertus quasi agnus mansuetus ad victimam, veram habens in
humilitate patientiam. Commendat domino deo animam suam, et
15 palam ait : 'Non est in homine via eius: multa ei ex insperato'
possunt accidere que sibi accidentia nequaquam frequenter solet
estimare. Heri securus eram et liber : nunc miserabiliter cathenis
vinculatus sum. Tenebre que me tanta caligine inuoluerunt, hanc
mihi mortis horam, deo terminante, prodiderunt; sol dum suos
20 radios retraxit, huius vite lucem mihi subtractam esse signauit.
Sperabam petitionis mee bonum prestolari euentum : et ecce in
compedibus diris meipsum considero crudeliter astrictum. Tan-
quam latro aut predator expecto sententiam dampnationis mee.'
Dum hec et huiusmodi intersereret, tyrannus, non ferens diutius
25 eum viuere : ' quid, ministri, inquit, mei, expectatis ? cur opus
desideratum non acceleratis? Irruite velociter in eum et perficite
imperium meum.' Quo audito, sanctus martyr intimo cordis affectu
cum magna deuotione orauit ad dominum, et se ante iusticiam eius
peccatorem esse et reum cognouit. Tunc accurrens Winebertus,
30 cum maximo impetu in sanctum dei irruit et gladio caput eius
amputauit, (xiii. lcal. lunii) *. * Quod videns filia regis Oife, procidit
se in terram, dicens : * Gratias ago tibi, domine Ihesu Christe, quia
seruum tuum Ethelbertum, carnis hodie ergastulo gloriosa morte
eductum, participem fieri voluisti celestium gaudiorum.' Et statim
35 ad eos qui aduentum domini sui foris prestolabantur, exclamauit voce
magna dicens " : ' Quid hic foris expectatis, viri fortes ? quid expec-
tantes desideratis ? Reuertamini ad terram natiuitatis vestre, et ea
que de rege eorum facta sunt, Orientalibus Anglis nunciare proper-
ate. Amputato enim capite, dignum coram deo compleuit martirium.'
40 Quod illi audientes ; cum mortem domini sui vlcisci non valerent,
cum magno eiulatu et planctu ad propria reuertuntur. Tunc virgo
Alftrida, spiritu sancto repleta, ingemuit, pleraque matri sue futura
predixit, que sibi postmodum contigisse manifestum fuit. ' Triennio,
' T. queso proditor. ^* Vit. quolibet, et om. ^ E. inspirato. * xiii. kal.
lunii, om. in T. ' The rest is om. in Ric. Cir. ° T. et dixit.
De ^ancto (BtMhttto rege et martire. 417
inquit, post hunc diem non viuet filius tuus, nec stabilietur regnum
illius. Tu autem ipsa plus quam mensibus tribus in confessione dei non
viues, et linguam tuam, a demonio vexata * corrode[n]s', morte pessima
morieris ; ruet iuuentus filii tui, nec diu viuet Egfridus post mortem
Ethelberti.' Vouit enim virgo illa votum deo dicens : * Non accedant, 5
inquit, vlterius proci corrumpendam petituri virginitatem meam:
quoniam domino et regi angelorum sacrandam et conseruandam
commendabo eam. Ipsum sponsum et ducem habere volo cuius
omnis multitudo celestis militie deseruire congaudet imperio. Crou-
landie paludes, Christo disponente, videbo, ibique solitariam vitam xo
emulari incipiam, et conuentus hominum euitare discam.' Precepit
autem rex Offa corpus truncum efferri cum capite, et in ripa flu-
minis, quod Luggo dicitur, ignobili sepulture tradi. Dum autem
ministri corpus sanctum ad tumulandum deferrent, adeo leue factum
est eis pondus, ac si res illa tota celestis esset. Quidam vero 15
sanctum caput separatim gestantes', vt maiori foret ludibrio, ante
alios precurrentes in terra volutabant. Eadem autem nocte magna
gloria domini super gloriosum beati martyris Ethelberti sepulchrum
apparuit, et luminis immensi claritas effulsit. Videbatur adeo
flamma immensa, vt tota regio igne putaretur accensa. Nam co- ao
lumpna lucis sole splendidior ab eius sepulchro vsque in celum
tendebatur, quam velut flamme omnia deuorantis in girum scintille
et radii coruscantes sequebantur. Que regi Offe relata, eum grauiter
terruerunt, et vt peniteret, ad viam humilitatis reduxerunt. Qui
decimam omnium rerum suarum ecclesie dei tribuit, agros etiam et 25
rura et quecunque possedit decimauit. Tertia post illius martirium
nocte apparuit [sanctus] cuidam simplici viro quiescenti in stratu suo,
cum magna luce in habitu claro, et vt velociter surgeret imperauit.
' Surge, inquit, Brithfride, surge et perge ad sepulchrum meum, et
corpus meum iuxta monasterium prope Waye fluuium constructum 30
reconde. Ego sum Orientalium Anglorum rex Ethelbertus, et vt hoc
verbum facias, precepit tibi deus.' Expergefactus a sompno vir
ille, oculos aperuit : et illustratam celesti claritate totam domum
prospexit. Cumque brachia, vt sanctum comprehenderet, extendere
vellet, cum splendore claritatis martyr abscedens* non comparuit. 35
Exurgens vir ille, et assumpto secum vicino suo nomine Egmundo,
corpus de terra eleuatum, lotum ' et albis vestibus indutum, in curru
posuerunt. Et occurrens cecus quidam, oculorum lumen sancti regis
meritis, gratias agens, impetrauit. Sepelierunt autem corpus sanc-
tum in loco qui antiquitus Fernlega * dicebatur, id est ' saltus filicis,* 40
nunc vero a prouincialibus Herefordia nominatur. Eadem tempestate
per plura annorum spacia vnaquaque nocte super sanctum sepul-
chrum lux de celo emissa radiabat, que quidem "^ in columpna ignea
* T. vexatam. * T. E. corrodes. ' E. gentantes. * E. abcedens.
E. locum. " E. ferulega. ^ om. in T.
E e
4i8 Boija Hegenna anglie»
gloriosum eius martyrium reuelabat. Milfridus ^ demum rex precepit
cuidam episcopo suo, locum sanctum adire et martyrem cum deuo-
tione adorare. Quo facto, magnalia dei que audiuit, sanitates in-
firmorum, curationes languorum quas oculis perspexit*, innocentis
5 regis interitum quem didicit, principi suo nunciare curauit. Milfridus
igitur rex ad eundem locum pecunias infiriitas delegauit, et ecclesiam,
miro opere lapideo, ad laudem et honorem beati martyris a funda-
mentis construxit ; primusque omnium regum eidem loco episcopum
substituit, et terrarum possessionibus atque regalibus ornamentis
lo decorauit '.
% Narraiio \edificatoria*Y-
Non multum post hec tempora, instante die dedicationis ecclesie
beati Dionisii iuxta Parisius, res digna contigit memoratu. Lepro-
sus quidam vigiliarum gratia secretum locum in ecclesia, cunctis
nescientibus, elegit. In ipso autem noctis conticinio tantum iubar
15 totam illam ecclesiam illustrauit vt multorum cereorum splendor illi
iubari cederet, vtpote quam sol diuinus illustrasset. Insompnem
ducebat leprosus noctem illam, et pre claritate inefFabili obstupuit,
quid lumen sequeretur expectauit. Et ecce dominus Ihesus cum
beatis apostolis Petro et Paulo, et sanctis martyribus Dionisio,
20 Rustico, et Eleutherio afFuit. Videbat namque vigilibus oculis
dominum Ihesum niueis vestibus indutum precedentem, et signa
sue dedicationis luculenter parietibus imprimentem, et officium epis-
copale seriatim complentem. Completo dedicationis officio, ad lepro-
sum saluator accessit, et dixit : ' Intrepidus audi, et foris expectanti-
25 bus vestris episcopis que vidisti et que tibi mandauero aperi. Ne
sollicitentur de cetero pro dedicationis ecclesie officio, quoniam et
nos ei manum consecrationis adhibuimus, et, prout vidisti, totum
consecrationis officium expleuimus.' Et ille : ' Quis, inquit, domine,
dictis meis fidem dare potest ? Ego enim omnium hominum miser-
30 rimus, et abiectio plebis factus, apud homines testandi locum non
habeo, quoniam elephantina peste deformiter laboro.' Et accessit
ei saluator et leni" tactu faciei eius manum admouit eiusque caput
circumte[ti]git'', et ablata cum ipsis horribilibus pustulis cute ipsaque
cesarie, leprosum sanitati restituit ; et ipsam quam capiti eius
35 carneam tunicam detraxerat *, lapidi qui proximus erat deposuit,
eamque sicut erat effigiatim ® cum ipsis vlceribus manere fecit, vt
ipsam faciem excoriatam veram faciem putares et de leprosa effigie
1 T. Milefridus. ^ E. prospexit. » Collect in T. :
O radix dulcem fusi nectaris stillans liquorem, Ethelberte : tu uirginitatis
signaculum, tu castitatis speculum, tibi famulancium preces et uota suscipe,
nosque potenti dextera protege alleluya. M. V. Gloria et honor.
Deus, omnium regnorum institutor et rector, qui hodiernam nobis diem beati
regis et martiris Ethelberti transitu tribuis esse solempnem, presta quesumus ut
cuius solempniis gratulamur in terris, ipsius suffragiis sulleuemur in celis. per.
* added in T. « Ex Vinc. Bell. XXIII. 36. » E. leui. "< T. E, circumtegit.
* E. dextra erat. ' al, eflSgiatam.
De ^ancta OBtftelfiurga, 419
nichil dubitares. Et adiecit dominus: *Vade: si tibi non credent,
istis visis discredere non valent.' His dictis tota illa beata visio ab
oculis eius disparuit. Mane autem facto adductus ad regem ait:
' Vere dedicationem istius ecclesie a domino deo factam hac in nocte
vidi et audiui, et ita demum sospitati redditus sum.' Et extendens 5
digitum, *hic est, inquit, fenestra per quam dominus aulam hanc
introiuit. Si michi non creditis, saltem venite et ipsis operibus
credite.' Et adduxit eos ad lapidem nobilibus exuuiis^ insignem.
Quibus visis, lineamenta membrorum, capitis, aurium et palpebra-
rum, oris et narium ita in suis manebant locis immarcida, vt omni 10
ambiguitate depulsa, etiam increduli non dubitarent. Albugines et
impetigines elephantine percussionis sic in illa pelle dinoscebantur,
vt vlcerose cicatrices humore intercutaneo sudare viderentur. Parie-
tes quoque diuinis insigniti manibus, rei geste testimonium perhibe-
bant. Reposite sunt ille exuuie'' inter reliquias, et quia nomen 15
hominis illius ignorabant, 'sanctum Peregrinum' eum vocabant.
Acta sunt hec tempore regis Dagoberti.
U 'De sancta Ethelburga virgine et abbatissa*.
SAncta Ethelburga in prouincia Lindeseie in villa de Stallington*
originem duxit, cuius pater nomine OfTa, nondum in Christo
renatus, per iiliam suam ad fidem Christi conuerti meruit. Hec 20
enim virgo sancta a primeua etate carnis delicias et seculi blandi-
menta abhorrens, non leuitati, non ioco dedita fuit. Eius studio
hostis antiquus inuidens, patrem eius Offam adhuc incredulum contra
illam incitauit in furorem, vt de patre seuissimus fieret persecutor.
Puella vero sancta capellam in qua baptizata fuerat, secretius sepe 25
intrans, crebris suspiriis et afflictionibus deum inuocare studuit
vt suam castitatem carnali corruptela violari non permitteret. Via
quam pedes virginis venerande in tam sancto proposito eundo
et redeundo calcarunt, nunquam marcescens, in colore viridi,
vt fertur, semper perseuerat. Crescente autem etate cum pater 30
copule carnali eam tradere vellet, penitus renuit, vtpote que a
pueritia sponsum Ihesum Christum sibi ex corde elegerat. Et
parentum non sustinens molestias, vnius ancille comitatu contenta,
patriam relinquere cogitauit. Arrepto autem itinere, ancilla tam
graui siti subito est afflicta, quod nisi citius adiutorium adesset, 35
mortem sibi vicinam non dubitaret. Hoc grauiter ferens Ethel-
burga, flexis genibus omnium creatorem exorauit quatinus siti
ancille sue subueniret. Nec mora, fons de terra erumpens sitim
ancille extinxit, et vsque hodie manare non desinit. Contigit
illas tempore messis in domo mediocri hospicio recipi, et post re- 40
fectionem [cum] hospita cum sua familia ad agrum pergens, assignato
* E. eximiis. ' E. eximie. ' ed. in Act. SS. Boll. Oct. V. p. 649 ; partly
founded on Beda IV. 7. Cf. S. Erkenwald. * et abbat, om. in T. » E. stalington.
£62
420 Bom legentia anglie.
vnicuique opere, laborem virgini sancte assignaret ^ : genibus in
terram flexis et oratione fusa, dei cooperante gratia sine manuum
adiutorio laboris impositi expletionem impetrauit. Erkenwaldus
vero germanus suus, postea londoniensis episcopus, de patrimonio
5 suo amplissimo duo construxit monasteria : vnum sibi in loco qui
dicitur Certeseia, vbi ipse pater monachorum conuersatione sanctis-
sima extitit insignis ; alterum vero, monasterium monialium, con-
struxit apud Berkingum, cui sororem suam, virginem deo deuotam,
prefecit Ethelburgam. In opere enim inuenta est trabs vna, operi
lo admodum necessaria, ceteris breuior et ideo fabrice minus apta.
Sanctus ergo Erkenwaldus ^* et soror eius, aridam trabem inter
manus suas arripientes, quousque ceteris equaretur ipsam in longum
traxerunt. Constructo itaque apud Berkingum monasterio, cum
sancta Ethelburga habitum monachalem suscipere decreulsset ; cum
15 in Anglia nullum monialium monasterium fundatum erat, sanctus
Erkenwaldus regularibus disciplinis eruditam virginem nomine
Hildelitham de partibus transmarinis accersiuit, cui tradidit sororem
suam Ethelburgam moribus imbuendam. Que in breui omnes
sorores sanctitate et moribus transcendens, congregatis multis
20 sororibus, abbatissa et mater omnium eflfecta est. Carnem subiecit
spiritui ^ ; ieiuniis, vigiliis, et orationibus die nocteque deo seruire
studuit, omnia terrena velut caduca et friuola iudicauit, seculum
contempsit, sororibus incessanter predicauit, et omnem vanitatem
mundi abhorrere docuit. Summus tandem arbiter, vibrans gladium,
25 tendens arcum, tenens falcem acutam, examinabat quos ad se
coUigeret. *Ecce tempestas mortalitatis late vastans omnia, et
terrena dispendia celi faciens lucra, sacerdotes et ministros monas-
terii beate Ethelburge passim abstulit a mundo, et terror maximus
totum coUegium concussit. Quantis tunc hortamentis virgo sancta
30 sorores instruxit, vt fide non ficta ornarent lampades suas et tota
vigilantia orationum omniumque operum bonorum in occursum
domini parate essent! Dulce enim sane habebat, post matutinas
laudes et vigilias non ad lectulos, sed ad sepulchra sororum et
fratrum choros ducere et defunctorum animas orationibus deo
35 commendare. Hac illis deuotione quadam nocte ibidem more solito
psallentibus, ecce repente admirabilis claritas super eas* celitus
eiFusa, more ingentis linthei late omnes operuit, et tanto eas stupore
perculit, vt canticum quod canebant tremefacte intermitterent. Ipse
autem splendor emisse lucis, in cuius comparatione sol meridianus
40 videri posset obscurus, non multo post de loco illo eleuatus in
meridianam monasterii partem secessit, et aliquamdiu loca illa
operiens, cunctis videntibus ad celi se alta subduxit, vt nulli esset
dubium quin ipsa lux, que animas famularum Christi esset ductura
' E. assignauit. * T. erkenwoldus. ' T. spiritui subiecit. * Cf. Beda IV. 7.
8 E. eam.
De ^ancta OBtJeliiutga. 421
in celis, etiam corporibus earum locum in quo diem resurrectionis
essent expectatura ', monstraret. Cuius radius lucis tantus erat vt
frater quidam senior, in oratorio positus, vidit radios lucis per
rimas ostiorum et fenestrarum omnem diumi luminis superare
fulgorem. Quandam virginem monasterii sui pestis seua per- 5
cussit, et medio noctis tempore ardentibus candelis" ministri ser-
uabant moribundam. Cumque illa maiori luce, quam mortalis
aspectus caperet, confortata esset, et zelo illius visionis accensa,
crebro clamore orauit vt istam mortalem lucernam velut inutilem
extinguerent. At illis, qui nil preter lucem materialem [erant]' lo
videntes, dictis puelle non credentibus, illa subiunxit : * Numquid,
obsecro, non aspicitis quantus splendor hic effulgeat ? Tanta enim
claritate hanc domum video choruscare, vt hec vestra candela
videatur penitus deficere.' Referebat enim, quendam dei famulum,
qui eodem anno obierat, sibi apparuisse, atque illucescente diluculo 15
suum transitum ad supernam lucem sibi nunciasse. £t factum
est ita. Erat autem in eius monasterio virgo quedam nomine
Tortgitha, ardentissima virtutum emulatrix, [que] ' per multos annos
domino seruiens in timore et humilitate, iunioribus studuit pro-
desse tam documento quam exemplo, exhortando, obsecrando, et 20
corripiendo. Hec tandem per nouem annos velut aurum in fornace
egritudinis * decocta [est] ', vt virtus in infirmitate perficeretur, et sani-
tatis offensas vel negligentias morbi medicina expiaret, et tribulatio
extollentiam reprimeret, et pacientia coronam augeret. Hec enim
quodam noctis crepusculo egressa de cubiculo, vidit subito humani 25
corporis formam omni solis iubare splendidiorem a dormitorio
sororum in ardua efferri. Lucebat ipso nitore siderea via, et late
choruscantibus radiis clarum dabat intuenti spectaculum. Interea
apparuerunt corde omni luce clariores in celum tendentes, quibus
eadem gloriosa species trahebatur. Nec multo post beata Ethel- 30
burga ad celestia regna migrans, premonstrate imaginis ostendit
spectacula sui transitus dedisse indicia. Virgo autem sancta ad
extrema perueniens, plangentes sorores et eiulantes consolata est
dicens : * Nolite flere, filie mee dilectissime, sed potius mecum
gaudete et gratias deo agite, et vocantem nos ad suam misericordiam 35
tota deuotione sequamur et toto corde. Fratres nostri et sorores
abiere, immo nos precessere, ploremus potius nos illis quam illos
nobis abesse, qui ad beata secula migrauere ; vosque mecum felicius
optetis ire ad illa gaudia, quam me vobiscum detineri in hac
enimpna. Preueniamus faciem domini in confessione, et iugiter 40
ardentibus supernorum desideriorum lampadibus simus parate
venienti occurrere.' Talia quamplurima suggerendo, virgo sancta
erectis ad celum manibus animam creatori suo reddidit. Prefata
vero Tortgitha triennio sancte Ethelburge superuixit : et prefatus
' E. expectature. * r. ardente candela. ' om. in T. E. * r. egritudine.
422 ji3ot)a Hegenna anglie,
languor illam ita exhausit, vt consumptis carnibus ossa pelli adherere
vel resolui viderentur. Et ecce adest ei sancta Ethelburga de
superna habitatione splendida, inuitans anelantem ad sua conuiuia.
Que cum magna mentis iubilatione gratias agens deo, spiritum
5 emisit. Regnante Ethelredo rege, Danorum exercitus Angliam
intrans, cede et incendio omnia consumendo ad depopulandum
monasterium Ethelburge venit. Approximantes autem sacro loco,
prospiciunt immanem lupum pre^ foribus ecclesie vice ianitoris
excubantem, qui velut contra tot pecudes subito insiluit immanique
lo rictu ac dentibus infrendens, procul omnes absterruit, nec rebellare
ausos fugam inire coegit. Querunt tutiores aditus, sed ab alio ostio
acrius vrsus propugnator exturbat. Tertium post hec ingressum
temptantibus resistit leo vastissimus, arcetque longe rugitu et
impetu eflferatus. Per bestias tandem a bestiali feritate correpti,
15 et intelligentes se diuinitus extrudi, sanctos loci orant, se cum pace
admitti. Et cum illi ingrederentur, pacis cultoribus fere ingressum
prebuerunt : et oblatis donis copiosis et iterum egressis, bestie
nusquam comparuerunt. Alio tempore cum turba paganorum in
monasterium sancte virginis irruere niterentur^ quidam scalam
20 ascendens protinus de alto cecidit, et fractis membris velut cadauer
exanime" iacuit. Hoc socii videntes, ad sepulchrum sancte virginis
defunctum deferunt, et sibi veniam et mortuo vitam flebiliter im-
plorant. Nec mora resuscitato mortuo, abdicata idolatria baptis-
mum et fidem susceperunt Christi. Inundantes iterum Dani et
25 vt fluuius sine obice eflfusi et omnia se armis cepisse rati, ecclesiam
sancte Ethelburge et tumbam confringere aggrediuntur. Et ecce
continuo diuina percussi indignatione, alii rabie, alii cecitate, reliqui
diuersis cladibus sunt percussi. Hoc terrore compuncti, fusis preci-
bus, meritis sancte virginis optatam sanitatem et temeritatis sue
30 veniam consecuti, leti recesserunt. Mulieres tres cecitate per-
cusse ad monasterium sancte virginis accedentes, meritis eius
salutem sibi dari implorabant. Quarum vna per sanctam Ethel-
burgam, altera per sanctam Hildelitham, tertia per sanctam
Wlfhildam, erumpente ex oculis cruore, amissam oculorum lucem
35 recipere meruerunt*. ° Puellam contractam sanauit, cecum
illuminauit ; presbiter normannus % qui librum missalem quem
virgo Wlfruna conscripserat furtiue ab ecclesia auferens, cum in
mari quasi naufragium pateretur, ad cor rediens satisfactionem
promisit, et fusis ad virginem sanctam precibus, ad portum optatum
40 peruenit ^ Viri duo ferreis nexibus astricti, confractis iuxta tum-
bam virginis sancte'' circulis ferreis et vsque in medium templi
visibiliter excussis, leti ad sua deum laudantes redierunt. Abba-
tissa quedam loci eiusdem annis octo graui vexata languore, diim
"^ T. pro. ^ so T. E. * r. exanimis. * Boll. recuperauerunt. '-' om. in
Boll. " T. E. presbiterum normannum. ' fcrreis — sancte om. in Boll.
De ^ancta (!Btf)eit)urp» 423
quodam vespere sermocinaretur de libro vite sancte Ethelburge
de quo Beda se memorat excepisse que indidit historie sue, nocte
sequente vidit, se ad tumbam sancte virginis Ethelburge sedere
a dextris, et Wlfrunam virginem a sinistris. Deinde apparuit ipsa
tumba aperta, et gloriosa virgo adiacere visa est candidissimo 5
lintheo obuoluta, et in capite eius aureum diadema. Et ait Wlfruna :
'Accipe a pedibus huius sub dependente lintheo litteras quas
inueneris, et lege.' Paruit illa et sigillum sustulit litteris ita in-
scriptum : ' Regnat Ethelburga cum Christo.' Et soluto sigillo,
huiusmodi seriem aureis litteris totam inscriptam respexit : • In 10
tribulatione, in angustiis, in necessitatibus, in multa patientia, in
longanimitate, in ieiuniis, in vigiliis, in charitate, in castitate, per
arma iusticie a dextris et a sinistris ; et libenter gloriabor in
infirmitatibus meis, vt inhabitet in me virtus Christi.'* Cumque
taha et plura virtutum instrumenta perlegisset, Wlfruna ita sub- 15
intulit: 'He sunt virtutes quibus beata Ethelburga ad hanc glorie
excellentiam qua nunc preminet, ascendit.' Quasi diceret : ' Quesisti
eius vitam, ista est : imitare cum patientia.' Obiit autem virgo
sancta Ethelburga quinto idus octobris, circa annum domini sexcen-
tesimum septuagesimum sextum. * Mulier quedam offerens sancte 20
Ethelburge firmaculum argenteum, mortua ad iudicium rapitur, et
cuncta tam mala quam bona, excepto firmaculo, statere apponuntur.
Et cum videret bona sua satis pauca, multum timuit : et superueniens
sancta Ethelburga firmaculum in statera posuit : et velut arena '
maris malis omnibus que illa commiserat grauius apparebat. 25
Quidam in extremis laborans ad iudicium rapitur, et penis ad-
iudicatus, meritis sancte Ethelburge vite restituitur.
[MS. T. adds : Narratio \
Quidam senex in Egipto, antequam ueniret illic abbas Pastor,
habebat noticiam hominum et multum honorem. Cumque uenisset
abbas Pastor cum suis, dimiserunt homines illum senem et uenerunt 3°
ad eum. Inuidens ergo senex, male loquebatur de eis. Hoc audiens
abbas Pastor, contristabatur et dixit fratribus suis : ' Quid faciemus
de sene isto magno, quia nos in tribuIacione[m] miserunt homines
derelinquentes senem et ad nos qui nichil sumus attendentes?
quomodo pos(sumus sanare eum ? ' Et dixit eis : ' Facite aliquid 35
ad gustandum et toUite uasculum uini, et eamus ad eum et gustemus
simul : forsitan per hec pos)sumus sanare animum eius.' (Tulerunt
ergo cibos; et cum puls)assent ad (ostium) senis, dixit discipu-
lus eius : ' Qui estis uos ? ' Et illi : ' Dic abbati quia (Pastor) est, et
desiderat benedici per uos.' Quo audito, mandauit senex dicens : 4°
' Vade, quia (non) michi uacat.' Illi autem perseuerantes in caumate
' a Cor. VI, " The foll. om. in BoU. » 7, harena. < Cf. Vit. Patr.
P-974 (cf. ib. 776).
424 ii3otia Hegentia anglie»
dixerunt: 'Non discedimus, nisi meruerimus benediccionem eius.'
Senex autem uidens perseueranciam illorum et humilitatem, com-
punctus aperuit eis ; et intrantes gustauerunt cum eo. Cum ergo man-
ducarent, dixit senex : * In ueritate dico, minus quam quod est audiui
6 de uobis ; centuplum enim est quod uideo in opere uestro.' Factus
est ergo illi amicus ex die illa. Et dixit illi Pastor : * Conare secun-
dum uirtutem tuam nulli omnino facere malum, et castum serua
cor tuum omni h(omini). Non est aliquid maius dileccione, et ut
animam suam ponat quis pro proximo suo. Etenim si quis audiens
lo sermonem tristem, sustineat et non re(con)tristet \']
^ De sancta Etheldreda virgine^
BEata virgo Etheldreda, Orientalium regis Anglorum Anne filia
extitit. Nati sunt autem Anne regi Adulphus et sanctus
lurminus, et filie quatuor, videlicet Sexburga, Ethelburga, Ethel-
dreda, et Witburga. Vxor autem Anne, Hereswida, filia fiiit
15 Hererici, nepotis regis Edwini Northanhumbrorum. Etheldreda
vero, cum nubiles attigisset annos, Austrahum Girwiorum principi
Tonberto inuita traditur in vxorem. Sunt autem Girwii omnes
Australes Angli in magna palude habitantes, in qua est insula de
Hely. ^ Contigit beatam Etheldredam noctis quieto tempore thalami
20 cubiculum introire, quam se celeriter subsecuturum princeps nun-
ciauit. Quo audito, virgo sancta supra quam dici potest cepit
contristari et mesta esse, a desiderio propositi sui fraudari timens.
Et cum preces et lachrymas ad deum pro sua castitate seruanda
deuota fudisset, princeps concitus aduenit et in cameram introspexit :
25 et ecce domus illa quasi igne inflammata intrinsecus tota reluxit.
Quo viso, terrore nimio correptus, pedem pre stupore retraxit atque
ad eam clamando recessit, dicens : ' Noli bona mulier, noli estimare
me tibi vlterius velle illudere : dominus deus protector tuus est et
adiutor fortis.' ' Non multo postea defuncto Tonberto, traditur iterum
30 a parentibus Northanhumbrorum regi Egfrido : cuius consortio
duodecim annis vsa non ut coniunx sed vt domina, — non solum
timore domini ductus, verum etiam sanctitate eius allectus, — venerata
est ab eo ac dilecta. Petierat tamen rex prefatus beatum pontificem
Wilfridum, carnaH titillatione sepe tactus, multa donaria adiiciens,
35 si ad thorum maritalem eam posset inflectere. Sciebat enim
virginem plus omnibus presulem in deo diligere, ac ipsum non
minus paterno affectu deo dilectam refouere. Vir tamen sanctus
voluntati regie quasi assentiens, regine dissuasit, futura premia pro
castitate custodita ei renuncians. Assensu tandem regis vix impe-
40 trato, monasterium intrans regina, sub abbatissa Ebba, Egfridi sponsi
* T. recontristetur. " Extracted from the VitabyThomasin the Liber Eliensis
(in Act. SS. Boll. lune V. p. 424, Mabillon II. 707), and Beda IV. 19. '-' al. om.
De ^ancta OEt&ettiteiia» 425
sui amita, in loco quem Coludi [vrbem] ^, modo Coldingham vocant,
per Wilfridum episcopum habitum sanctimonialium suscepit. Post
annum vero conuersionis sue, constructo in regione Elge monasterio
abbatissa effecta est. *In primitiua enim Anglorum ecclesia in
honore semper virginis Marie monasterium ibi fuerat fundatum per 5
beatum Augustinum Anglorum apostolum, cuius operis rex Ethel-
bertus fundator primus ministros deo seruientes ibidem instituit,
quos Pende regis Merciorum exercitus, patriam deuastans, inde
postea fugauit, et locum in solitudinem redegit ; quem, vt premittitur,
virgo sancta reparauit. ^ Cum autem in monasterio Ebbe deo 10
seruiret, rex Egfridus, diuorcium non ferens, de virginis abscessu '
plurimum contristatus, suorum suggestione et instinctu illam de mo-
nasterio eripere conabatur. Quo audito, virgo sancta pudicitiam suam
deo commendans, cum duabus ancillis coUem eminentem ascendit.
Deus autem, qui ventis imperat et mari, prece virginis sancte mare 15
suum alueum egredi et locum in quem virgines ascenderant circuire
fecit, et sine cibo et potu virgines in oratione persistentes occuitauit.
Quo viso, rex rediit, et presumptionis sue penituit. Cumque
virgines monasterii in rupis vertice degentes sitis ariditate propter
penuriam aque sepius laborarent ; admonitione Ebbe abbatisse 20
virgo sancta Etheldreda fusa intentius ad deum oratione, fons aque
dulcis iuxta eam confestim erupit. Et vestigia pedum illius ascen-
dentis et descendentis in latere montis tanquam in calida* cera
vsque in hodiernum diem ostensa sunt. Etheldreda tandem
assuipptis duabus virginibus versus Hely iter arripuit, et transito 25
Humbrie flumine, cum propter estum solis in loco quodam lassata
quiesceret et parum sompni cepisset, euigilans inuenit baculum
itineris sui, quem ad caput suum fixerat, viridi amictum cortice
fronduisse ac folia produxisse. Creuit ergo lignum illud et facta
est fraxinus magna ; et vocatur locus ille * Etheldredestowe ', quod 30
sonat ' repausatio Etheldrede ', et ecclesia in honore virginis sancte
ibi fabricata est. Venit ergo ad possessionem suam, sibi a
Tonberto sponso suo collatam", nomine Elge, — quod interpretatur
el *deus,' ge 'terra,* id est 'terra dei' : modo vero *HeIy' vocatur,
scilicet ' digna dei domus,' — et edificato ibi monasterio sorores 35
multas deo seruientes congregauit, anno domini sexcentesimo
septuagesimo tertio. Ex quo enim monasterium petiit, lineis non
est vsa, semel tantum in die cibum sumpsit, vigiliis et orationibus
ita assidua extitit vt a tempore nocturnarum vigiliarum vsque ad
ortum diei precibus intenta in ecclesia preseueraret. Predixit 40
quoque obitus multorum de suo monasterio transeuntium ex hoc
mundo. Finem insuper suum, et qua finitura erat, spiritu pro-
phetico pestem predixit. Pressa demum quodam maxille tumore
ac colli dolore, delectata fertur plurimum hoc infirmitatis genere,
^ om. » Cf. Lib. El. » E. abcessu. * T. calda. » T. sibi collatam.
426 iisotja LegenDa angiie»
solita suis dicere cum virtute tolerantie : ' Pondus languoris portans
merito in collo afficior : reminiscor me ^ in eo gestasse monilium
pondera : quod vltra quam debuit etas iuuenilis facere consueui \
Laudetur ergo pietas deitatis superne, si sic absoluar a reatu leui-
5 tatis superuacue, dum pro auro et margaritis nunc michi promineat
de collo rubor ardorque tumoris.' Hac itaque ingruente morbi
molestia, medicus peritus accersitur ; qui fiducia artis sue fisus,
tumorem illum pungens incidit sub maxilla, vt prurulentus ' humor
efflueret tanti tumoris. Cumque leuius per biduum se habere
lo videretur, tertia die prioribus aggrauata doloribus, felici commertio
dolorem omnem et mortem commutans, completis in abbatisse
officio septem annis, nono kalendas iulii ad dominum migrauit, et
in locello ligneo sepeliri meruit. Cum autem sexdecim annis in
terra sepulta iaceret crebrescentibus circa tumulum eius miraculis,
15 et corpus de terra leuari et ad locum decentiorem transferri deberet,
famuli aptum lapidem quesituri nauiculam ascendentes, ad vrbem
Grantcestre desolatam ex insperato deuenerunt : et prope vrbis
murum sarcophagum mire pulchritudinis et marmoris albi reper-
ientes, assumpto secum lapide gaudentes reuersi sunt. Statuto
20 translationis corporis sancte virginis die, apertoque locello, sine
omni corruptela vel diminutione aliqua cum vestibus quibus sepulta
fuerat, ita incoiTupta et illesa et integra est reperta ac dormienti
simillima, ac si eadem die fuisset sepulta. Tumor autem colli eius,
sola cicatrice incisure* remanente, sanus reperitur. Locus autem
26 ille siue cenobium, a copia anguillarum que in eisdem paludibus
sepissime capiuntur, ab incolis Elge vocabatur, sed a modernis
mutato nomine, Hely modo nuncupatur. Anno autem domini
nongentesimo septuagesimo, et ex quo sancta Etheldreda in loco
illo monasterium fabricauit ducentesimo nonagesimoseptimo, et a
30 deuastatione per iniquitatis filios Ynguar et Hubba et loci desola-
tione facta anno centesimo, Ethelwoldus episcopus de consensu et
auxilio regis Edgari locum reparauit, et expulsis clericis insolenter
viuentibus monachos introduxit. Erat enim inter hostes prefatos
nephandus quidam, cuius 'feda cruenta manus crebros torquetur
35 in ictus, Ictibus et crebris tumbam ferit ipsa bipennis ; Efficit et
tandem crebro feriendo foramen,' quod vsque hodie cunctis intuenti-
bus apparet. Quo facto, nulla celestis indignationis fuit dilatio, sed
mox cum intollerabili dolore vtroque priuatus est lumine, et spiritum
miserabiliter maligno cui seruierat emisit. Ethelwoldus autem
40 episcopus Brithnodum, prepositum suum, primum abbatem loco
illi ordinauit. Multas terras tam per se a rege emptas, quam ab
ipso rege gratis datas, deo et sancte virgini contulit, et tandem a
rege emit quicquid in insula obtinuit, et monasterio sancto dedit.
Cum presbiter quidam ante monachorum institutionem loci regi-
* E. me reminiscor. " E. consueuit. ' r. purulentus. * T. inscisure ; E. incissure.
De @>ancta (ZEtfteiUrena* 427
men possidens, incorruptioni ^ virginis sancte iidem credulam non
adhiberet, cum quatuor sociis ad tumulum accedit. Est autem in
ipso tumbe lapide foramen a sinistro latere, a perfido pagano, vt
premittitur, factum * : vbi sacerdos surculos maratri quo pauimenti
superficies compta' fuerat arripiens intromisit, virginea membra 5
attrectat. Et candelam accendens virgule cuidam fixit, et per
foramen intromisit ; sed oculorum acie caligata, nuUa presumptori
intrinsecus aspiciendi datur facultas. Interea super mundissimas
deo dilecte virginis vestes candela decidit, arsit, sed ardens nil lesit.
Nec his saciatus infelix, virgam arripit, in extremitate acuit et findit, lo
virgam vt prius immittens vestibus infigit, et manum in girum
voluens foras vestes extrahit, socii autem manus apponentes
vestem non dimittunt, donec particula a sacerdote fuerat abscisa.
Et ecce confestim de manibus eorum vestis ablata, introrsum quasi
inuisibiliter est retracta. His ita gestis, sequitur mox pestis acerba, i->
que illicitam sacerdotis coniugem cum filiis prostrauit, ac totam eius
progeniem difiusa funditus, cum sacerdote, extirpauit. Nec sic
vibratus ferire cessauit celestis gladius, quin duos eiusdem facti
conscios vna die perimeret. Tertius vero litteris imbutus, ita mente
prorsus alienatus est, vt nichil omnium que didicerat memoria ao
retinens, lunaticus misere vitam finiuit. Quartus vero paralisi
percussus, meritis tandem sancte virginis saluti redditur. Quidam
Britstanus* nomine, vsuris et multis malis irretitus, infirmitate
detentus grauissima, sub habitu monastico residuum vite sue in
monasterio sancte virginis, si conualesceret, deo seruire promisit. 25
Cunque bona sua illi monasterio contulisset, ministri regis, ne
habitum indueret ex parte regia prohibent, asserentes eum furem
esse, pecuniam regis in latrocinio habere et' celare, et, vt penam
euaderet, habitum querere. Ad iudicium traditur, accusatur, et
negans, conuiciis afficitur, ligatis pedibus et manibus Londoniis 30
ducitur, et in carcere vinculis ferreis constrictus non modico tempore
coartatur. Sanctam Etheldredam et sanctum Benedictum continuis
gemitibus, suspiriis et lachrymis die nocteque inuocabat. Tandem
cum magno lumine appanierunt ei sanctus Benedictus et sancta
Etheldreda, cum sorore sua Sexburga. Cui sancta Etheldreda ait : 35
* Quid nos, inquit, Britstane, totiens lachrymis pulsas ? tantis clamori-
bus commoues ? Ego sum, inquit, Etheldreda, quam tu totiens in-
uocasti : hic autem sanctus Benedictus, cuius auxilium poposcisti ".'
Tunc conuersa ad Benedictum : ' eia, inquit, domine Benedicte, fac
quod iussum est a domino.' At ille appropinquans, digitum in anulo 40
ferreo posuit et vincula, homine nichil sentiente, extraxit, de manuque
quasi indignando compedes proiiciens, trabem solarii tam fortiter per-
cussit, vt de sonitu custodes excitati vinctos fugisse timerent, lucernam
' E. incorruptionis. ' T. facto. ' al. coperta. * T. bricstanus.
' om. in T. " E. popocisti.
428 ii3ot)a legenta anglie,
accenderent : sed carcerem intrantes, hominem illum solum esse
solutum reperientes, stupore magno replentur. Cumque cuncta ab
illo homine audita regine Matildi seriatim retulissent, iussu eius
liber dimittitur ; et vinculis in ecclesia sancte virginis in rei memoriam
5 suspensis, sub habitu monastico vir ille vitam finiuit. Vicecomes
quidam ^ dapiferum habebat nomine Geruasium, cui pro nequicia sua
totius vicecomitatus negocia commiserat. Qui hominibus sancte
Etheldrede valde infestus, tanquam speciale bellum contra eam
suscepit, et omnem eius possessionem quantum potuit impugnauit.
10 Cui sancta virgo cum sororibus apparens, voce terribili increpauit
eum, dicens : ' Tune es ille qui homines meos totiens vexasti et
ecclesiam meam inquietasti ? Habebis [istud] pro mercede, vt alii per
te discant familiam Christi iniuste non grauare ' : Et cum baculo quem
manu tenebat, loco cordis tanquam eum perfossurus percussit, soro-
16 resque eius sancte baculorum stimulis eum pupugerunt. IUo vero
fortiter exciamante ^ : ' domina miserere, domina miserere,' famuli ac-
currentes causam strepitus inquirunt. Et ille : * Nonne, inquit, vidistis
sanctam Etheldredam cum sororibus suis cum baculi sui aculeo me
transfigentem ? ' Et his dictis oculos terribiliter voluens expirauit.
20 Monachus quidam heliensis, religione ac pietate preditus, vidit
nocte quadam se raptum ante tribunal maiestatis dei, cui astabat
regina quedam claritate siderea, sed gemens et anxia pro suis
famuhs et filiis misericordiam dei implorabat. Eminus enim
quandam conspicit personam arcum in manu habentem cum sagitta
25 extensum, missa^ a domino versus ecclesiam ad percutiendum.
Motus tandem prece virginis dilecte miserator dominus, quem
ad vlciscendum miserat reuocari iussit. Euigilans turbatur valde,
et pertractans secum, ad disperdendum non nisi ad Hely flagellum *
intellexit esse transmissum. Eodem tempore plures de monasterio
30 de presenti vita rapti erant, et reliqua pars languida morti iacebat.
Altera nocte vidit de tumulis sanctarum sanctimoniali habitu quas-
dam surgere, inter quas que pulchrior videbatur, lectos egrotantium
adiit, caput manu suauiter tetigit cuiusque, et ad illum qui hec vidit
accedens, dixit : ' Me quam cernis Etheldredam ^, huius loci sum
35 aduocata et pro vestris apud deum excessibus interuentrix assidua,
quam inter choros beatorum maiestatem dei exorare vidisti : et nunc
huc progressa sum, in hac mortis clade eis salutem ferre parata.'
Et factum est vt omnes languentes sanitate recepta, gratias agerent
deo, Quidam nomine Picotus, genere Normannus, comitatum
40 Cantabrigie occupans, terras sancte virginis in comitatu ipso inuasit
et tenuit, Commonitus a quibusdam ne libertatem virginis sancte
minueret, et falcem in alienam messem non mitteret, respondit :
' Que est illa Etheldreda de qua dicitis ? Nescio illam, et terras non
' sc. Picotus. ^ T. exclamente. ' al. missam. * al. hunc. ' al.
Ego . . . Etheldreda.
De ^ancti0 cttelretio et dBtbtiMtto. 429
dimittam.' Nec mora, a nullo prorsus homine, quo deuenit, vel
qualiter interierit, sciri potuit '.
H De sanctis Ethelredo et Ethelbricto martyribus ".
EDbaldus rex Cancie, filius Ethelberti per sanctum Augustinum
ad fidem conuersi, ex vxore sua filia regis Francorum nomine
Emma genuit duos filios, Ermenredum et Ercombertum, ac vnicam 5
filiam nomine Enswitham ', que in monasterio de Folkstan, quod ipsa
construxerat, sepulta est. Mortuo autem Edbaldo successit filius
eius Ercombertus, qui sororem sancte Etheldrede, Sexburgam
nomine, duxit in vxorem, ex qua genuit filium nomine Egbertum,
duasque virgines sanctas Erkengodam et Ermenildam. Ermen- lo
redus vero frater Ercomberti ex Oslaua vxore sua sanctos Ethelre-
dum et Ethelbrictum, quatuorque filias : Dompneuam, [Ermen-
birgam] *, Ermenburgam, atque Ermengitham procreauit. Tradita
est autem Dompneua Merwaldo filio Pende regis Merciorum in
vxorem, qui genuit ex ea sanctas Milburgam, Mildredam, et Milgi- 15
tham, sanctumque puerum Merefinum, qui dum adhuc pueriles
gereret annos, ex hac luce ad deum migrauit. Ethelredus siqui-
dem et Ethelbrictus, post mortem parentum suorum adhuc puerili
etate constituti, regi Egberto filio Ercomberti ad educandum com-
mendati sunt. Sed execrandus hostis omnis equitatis inimicus, 20
iniquum quendam nomine Thunnir contra infantulos liuore inuidie
stimulauit, cui procurationem regni Egbertus impartiuit. Cunque
isdem' seuissimus satelles beatos germanos sanctitate, industria ac
virtute in dies proficere conspiceret, verens quod si vita potirentur
longiori, acceptiores illo regi haberentur, furore insanie acriter 25
contra eos exarsit atque sedulo apud regem illos clanculo criminari
accusareque solebat ', simulque venenoso affirmans ore quoniam si
forte hac presenti luce diu fruerentur, profecto ipsum natosque suos
terreno suo priuarent regno, interpellareque regem cepit precibus
fraudulentis, vt ipsos interimere eum sineret occulte. Rex autem, 30
eo quod affinitatis ac sanguinis propinquitatis causa eos non modi-
cum diligeret, nec petitioni sue nec voluntati deo detestabili nullo^
modo, conscientia scelus abhorrente, voluit * consentire. Sed pessi-
' Collect in T. :
Virgo felix Etheldreda, celum, terram, mare seda, serues et a labe feda nos
per tua merita. Mater sorte singularis, arce summa qua letaris, tu nos saluo
tuearis, hac in ualle misera. V. Ora pro nobis.
Deus castitatis amator et tocius religionis auctor, adesto beate Etheldrede
uirginis tue memoriam cclebrantibus, ut ipsius sacratissima intercessione tua
semper protegamur defensione, per.
" Portions of this life are ed. in Act. SS. Boll. 17 Oct. VIII. p. 96, where the
fuller Acts are given from Simeon Dunelm. Gesta Reg. Angl. ed. Twysden. A
life made from Goscelin's Vita S. Mildrethe is extant in MS. Bodl. 285 f. n6.
" E. T. enscritham. * so T. ; om. in E. * E. eisdem. • que solebat
om. in T. ' r. vllo. " E. noluit.
430 Botia Legenna anglie»
mus ille a cepto desistere proposito, liuore agitante, non valens,
assidue regem crebris implorans flagitacionibus, blandimento false
adulationis, vt suo annueret alFectui, infestabat. Tandem vero rex ^
simulata voce se noUe prorsus scire respondit. Nouit ille crudelis
5 carnifex quid ageret. Confestim vt atra obtexit nebula noctem
caligine, felices illos iuuenes in loco qui Estrige dicitur, cruenta
interemit nece, ac clam sub regia non destitit sepelire. Et ecce
instar flagrantis* facis emicuit super sanctos prolixe immenseque
lucis radius, qui per summum regie aule culmen vsque ad celum
10 protendere visus est. Post gallicinium vero rex a sopore euigilans
surrexit reseratoque ostio foras egressus, vidit cominus iubar
ipsius chorusci fulgoris radiasse. Stupet, nec mirum, ingentique
pauore concutitur. Imperat mox accersiri ad se celerrime impiissi-
mum satellitem Thunnir ; quem minaci vultu sciscitabatur indignando
15 quidnam de suis adolescentibus et propinquis actum foret. Quo
tandem cuncta confitente, rex iram diuine indignationis pro consensu
tante iniquitatis admodum pertimescens, concito cogi imperat conci-
lium episcoporum, et presente archiepiscopo Theodoro inquirit
quid sibi optimum esset agendum. * Timeo, inquit, et valde pertim-
20 esco ne iustam et debitam domini iram pro tante iniquitatis consensu
incurram, Nec enim de consensu necis eorum me excusare valeo.'
Et cuncta que de radio viderat referens, de consensu cunctorum
pro domina Dompneua martyrum sorore quantotius mittere non
tardauit. Veniente itaque illa ante presentiam regis, benigno volun-
25 tatis affectu concessit ei efficaciam mentis sue pro meroris afflictione
quo afflicta erat pro germanorum suorum deletione. Elegit itaque
secundum domini' dispositionem pro eorum precio terram quad-
raginta aratrorum, in loco qui appellatur Tenet. Cumque amne
transito ad locum peruenisset, ait rex : ' Quanti ruris partem pro
30 nece fratrum tuorum affectas habere ? ' Illa respondit : ' Non am-
plius expeto quam cerua mea suo cursu lustrare wlt in eundo,'
asserens sic diuinitus sibi esse insinuatum vt tantum ad vsum sumere
deberet proprium quantum prepeti* cursu cerua giraret. Agilis
quippe cerua celerem ante illos agebat motum cursu directo, cuius
35 vestigia cuncti sequ[untur] " donec ad locum qui Thunreslau ' dicitur
deuenirent. Cuius loci vocabulum a maligno illo Thunnir sumpsit
exordium. Nam ille in loco illo regi appropians, fraudulenta
mente adulanter illum taliter est affatus : ' Gloriose rex, quamdiu
animalis huius bruti gressum sequi non desinis ? Et si hec indocta
40 fera oninem hanc circuire terram discurrendo satagit, num tu totam
huic immoderate femine largiri moliaris ? ' Vix verba compleuit et
ecce a tergo frendentis equi cecidit et fractis ceruicibus expirauit,
ibique sepultus est : super quem maximus lapidum exstructus est
1 E. cum rex. * T. fragrantis. ^ E. deum. * r. perpeti ? * T. E.
sequentes. * E. Thunreslan ; al. Thunreshleaw.
De ^ancti0 (ZBtftelretio et Ctijelbricto, 431
aceruus, qui ab incolis vsque hodie Thunnirslau ' vocitatur. — Quam
grata enim deo eorum extitit conuersatio, cum post intemi-
tionem impiam, mundo eosdem tam micanti declarauit radio! vt
vndique notum foret quantus in eis flagraret ^ amor diuine equitatis,
quos iniusta feriit vltio cruenti tortoris. Tempore autem regis 5
Ethelredi filii Edgari ossa eorum apud monasterium de Rameseia*
translata, vsque in hodiernum diem requiescunt. Dum vero in
priori monumento martyres* sancti quiescerent, crebris eos mira-
culis dominus decorare dignatus est. Inter que latro quidam ouem
cuiusdam pauperis rapiens, per cimiterium vbi martyres quiesce- 10
bant, transitum fecit. Et ecce continuo humi prostratus, ouem in
manibus gestans vitalem spiritum amisit'. Insequente autem viro
cui furtum fuerat illatum, recipit proprium, dimittit reum, vltione
sanctorum innocentium morte subitanea ' preuentum. Facta est
autem eorum translatio de loco Wakering '^ dicto ad cenobium Rame- 15
seie sextodecimo kal. nouembris.
[MS. T. adds : Narraiio \
Quidam frater retulit cuidam seni cogitaciones suas, cum ualde a
fornicacione temptaretur. Qui indignatus, miserabilem dixit fratrem
illum et indignum monachatu, qui tales cogitaciones reciperet. Frater
autem ille desperans, ad seculum redibat. Cui occurrens quidam 20
sanctus abbas et uidens eum turbatum et tristem, interrogauit eum
dicens : ' Que est causa tante tristicie ? ' Cui cum ille retulisset, ait :
' Ne desperes, fili : ego enim in hac etate ualde ab huiusmodi
cogitacionibus inquietor. Ne ergo deficias hac occasione, que non
tantum humana solicitudine quantum dei miseratione curatur,' et sic 25
confortauit eum et ad cellam redire fecit. Abbas autem perrexit ad
cellam illius senis qui iuueni desperationem fecerat, et stans foras
deprecatus est dominum cum lacrimis, dicens : * Domine qui temp-
taciones (utiliter infers), conuerte bellum quod patitur frater (ille), in
hoc sene, ut per experimentum in senectute sua discat quod tempore 30
longo non didicit ; quatinus compaciatur hiis qui huius modi temp-
tacionibus perturbantur.! Qui cum oracionem complesset, uidit
ethiopem stantem iuxta cellam et sagittas dimittentem contra illum
senem. Qui quasi perforatus, statim tanquam ebrius a uino huc
atque illuc ferebatur. Et cum non posset tolerare, egressus est de 35
cella, ad seculum uolens ire. Et occurrens ei abbas dixit : * Vbi
uadis, et que est causa turbacionis tue?' IUe autem pre uerecundia
nichil respondit. ' Reuertere, inquit abbas, in cellam tuam, et de
cetero agnosce infirmitatem tuam, et cogita apud te quia aut
ignoratus sis a diabolo usque nunc, aut contemptus, propter quod 40
nec meruisti secundum uiros uirtutum habere contra diabolum
* E. Thunnirlan. " T. fragraret. ' T. ramesheia. * E. martyris. » r. emisit.
° E. subetanea. "^ sc. Great Wakering iu Essex. ' Cf. Vit. Patr. p. 874.
432 Botja legentia ang:Iif»
luctamenta, qui nec uno die aggressum ipsius portare potuisti. Hoc
autem tibi contigit quia iuuenem illum temptatum, cum debuisses
eum contra diaboli certamen uerbis consolatoriis animare, in de-
speracionem misisti, non cogitans arundinem quassatam non debere
6 confringi. Nemo enim ferre potest^ insidias aduersarii, neque
buUientis nature ignem extinguere, nisi dei gracia conseruaret
infirmitatem nostram ; quam '■' circa nos salutari dispensacione ora-
cionibus dominum deprecemur, ut et aduersum te dimissum flagellum
auertat.' Et facta oracione, ab illato sibi bello senex ille liberatus
10 est.]
H De sancto Ethelwoldo episcopo et confessore *.
ERant enim parentes sancti Ethelwoldi ex ingenua christianorum
propagine oriundi, Wentane ciuitatis vrbani, tempore senioris
Edwardi regis Anglorum florentes ; in mandatis [domini] * fideliter
incedebant^. Felix eius genitrix cum eum in vtero conceptum
15 gereret, intempesta nocte sompnium vidit. Visum namque sibi est
se pre foribus domus sue sedere, et obtutibus suis adesse quoddam
sublime vexillum, cuius summitas celum tangere videbatur: quod
se inclinando honeste ad terram, fimbriarum suarum velamine cir-
cumdedit impregnatam, rursum[que] procera altitudine erectum, et
20 inflexibili ' stabilitate robustum, ipsum vnde inclinabatur repetiit
celum. Expergefacta autem mulier, rursus sopore deprimitur; et
ecce repente vidit ex ore suo prosilire et auolare quasi auream mire
magnitudinis aquilam, que volando cuncta wentane ciuitatis edificia
auratis pennarum remigiis obumbrauit, et in alta celorum se ele-
35 uando disparuit. Accidit enim quadam solempni die, cum more
solito nutrix illius ad ecclesiam pergere et orationi incumbere
decreuisset, tam validam inundantis pluuie tempestatem erumpere,
vt extra loci limen vbi puerum tenebat, pedem mouere non posset.
Que dum merens amarissime fleret, caput humiliter omnipotentem
30 dominum rogatura declinauit. Et ecce, nullam molestiam tempes-
tatis sentiens, subito inuenta est cum infantulo sedens in ecclesia
quam adire disponebat, et quod nulla ratione credere potuisset vt
fieret, factum vehementer expauit. Cum autem creuisset puer,
traditus est sacris litteris imbuendus. Erat enim natura agilis atque
36 acutus ingenio, ita vt quicquid didicerat, tenaci memorie commen-
daret. Cum autem adoleuisset, et famam eius Ethelstanus rex
audisset, eum festinanter accersiri '^ precepit, et secum manere fecit.
Demum iubente rege ad gradum sacerdotii promotus est. Contigit
enim tunc Elphegum episcopum ordinasse simul Dunstanum, Ethel-
40 woldum, et quendam vocabulo Ethelstanum. Completa autem
1 VP. posset. * VP. quem. ' Abridged from the Vita by Wolstan
in Mabillon V. 596, Act. SS. BoU. Aug. I. p. 89. * so T. ; om. in E.
* r. incedentes. " E. inilexibile. ' E. accerciri.
De ^ancto Ctljeltooliio, 433
missarum solempnitate, ait episcopus : * Hodie coram deo tribus viris
manus imposui : quorum duo ad episcopalem pertingent apicem,
tertius autem per lubrica voluptatum blandimenta miserabili fine
tabescet.' Tunc Ethelstanus interrogauit sanctum antistitem propin-
quum suum dicens : ' Num ego ero pontifex ? ' Cui ille : ' Non erit 5
tibi pars in ordine illo ; neque in hac veste diu permansurus es.' Et
factum est ita: nam post modicum ad lubrica seculi lapsus est.
Ethelwoldus tandem Glastoniam adiit et sub abbate Dunstano
habitum monasticum suscepit. VigiHis et orationibus insistens et
abstinentia seipsum edomans, semper ad ardua virtutum anelabat. 10
Qui cum ab omnibus amaretur, et ab abbate decanus monasterii
constitueretur, nuUum elationis periculum incurrit, sed tante subiectis
prebuit humilitatis exemplum, vt quotidiano manuum opere ortum
excolendo laboraret, et fratribus ad prandium poma ac diuersi
generis legumina prepararet. Audiens autem rex Edredus sanctita- 15
tem huius viri, instinctu matris sue Edgiue^ tradidit ei quendam
locum Abendonia nomine, quo modicum antiquitus habebatur monas-
terium, sed tunc neglectum ac destitutum. Contulit ei rex ad repara-
tionem domorum de thesauro suo, ac mater eius largius solatia
munerum ei* direxit. Factus autem abbas loci illius, monachos ao
congregauit, et in magna vite sanctitate illos rexit. Venit ergo
rex quadam die ad monasterium et mensus est omnia fundamenta
monasterii propria manu ; rogauitque eum abbas vt cum suis secum
prandere dignaretur. Annuit rex ; et iussit abbas ' habunde pro-
pinari omnibus idromellum. Hauserunt ergo ministri tota die, et 35
vix liquor ipse ad mensuram palme, inebriatis omnibus, imminutus
est. In eius namque congregatione erat frater quidam Elstanus
nomine, simplex et magne obedientie vir: quem abbas iussit pre-
uidere cibaria artificum monasterii. Qui quotidie cames coxit et
operariis sedulus ministrauit, focum accendens et aquam apportans. 30
Accidit autem vt abbas quadam die illum fratrem iuxta caldariam
feruentem stantem aspiceret et videret omnia vasa munda ac paui-
mentum scopatum ; hilari vultu dixit ad eum ; * O mi frater Elstane,
hanc obedientiam michi furatus es, quam me ignorante exerces.
Sed si talis miles es Christi qualem te ostendis, mitte manum tuam 35
in bullientem aquam, et vnum frustum de imis michi impiger attrahe.'
Qui statim sine mora mittens manum suam ad imum lebetis, abs-
traxit frustum feruidum, aque non sentiens calorem. Hic post-
modum abbas effectus, ad gradum episcopalem Wiltonie promoueri
meruit. Erat namque Ethelwoldus ecclesiarum ac diuersorum 40
operum edificator eximius. Tetendit ergb ei communis aduersarius
solitas sue malignitatis insidias, vt eum, si vllo modo posset, ex-
tingueret. Nam quadam die dum vir dei in structura laboraret,
ingens postis super eum cecidit, et in quandam foueam deiecit :
* E. edgine. ' T. eis. ' om. in Vit.
Ff
434 Botja Hegenlia aitfflie.
omnes pene costas ex vno eius latere confregit, et nisi fouea illum
suscepisset, totus conquassatus extitisset. Virtute dei ab hac molestia
cito conualuit. lubente tandem rege Edgaro, vir dei Ethelwoldus
a sancto Dunstano episcopus wintoniensis consecratur. Erant autem
6 in Veteri tunc monasterio canonici nephandis moribus implicati,
elatione, insolentia atque luxuria preuenti, adeo vt nonnuUi eorum
dedignarentur missas suo ordine celebrare ; repudiantes vxores
quas illicite duxerant, et alias accipientes, gule et ebrietati iugiter
vacabant^. Quod minime ferens episcopus, accepta a rege Edgaro
10 licentia, expulit eos, et monachos de Abendonia introduxit, quibus
ipse abbas et episcopus fuit. Misit autem rex ministros suos, clericis
precipiens vt confestim loco renunciarent aut habitum monasticum
susciperent. Qui nimio pauore conterriti, et vitam execrantes
monasticam, intrantibus monachis, illico exierunt ; sed tamen post-
1 5 modum illorum tres habitum induerunt. Nam vsque tunc in gente
Anglorum non erant monachi nisi in Glastonia et Abendonia.
Clerici tunc predicti, liuore et inuidia ducti, venenum fortissimum
episcopo propinarunt, et statim facie in pallorem mutata, viscera
illius ingrassante veneno cruciantur. Surrexit a mensa et posuit se
3o super lectum, dicens in corde suo : ' Vbi est modo fides tua ? vbi sunt
cogitationes sensus tui? Nonne verba Christi vera sunt quibus in
euangelio pollicetur dicens : " Et si mortiferum quid biberint cre-
dentes, non eis nocebit " ? Nonne ipse qui hec loquitur presens est
diuinitate, licet absens sit corpore ? Ipse proculdubio hoc virus in
25 te euacuare potest.' His dictis, omnem letiferum haustum quem
biberat, fides sua protinus extinxit, et hilari vultu fugato dolore
surrexit. Annuente autem rege Edgaro, canonicos de Nouo monas-
terio, nunc Hida vocato, expellens, monachos cum abbate introduxit.
Ordinauit autem illis abbatem Ethelgarum, qui postea Australium
30 Saxonum episcopus factus, post sanctum Dunstanum in archiepisco-
patum successit. Apud Wintoniam quoque monasterium monia-
lium in honore beate virginis construxit. Locum quendam modo
Hely vocatum, fisco regio redactum, dato non modico precio emit,
monachos ibidem ordinauit, Brithnotum, prepositum suum, abbatem
35 instituit et locum edificiis reparauit. Emit quoque a rege locum
Medeshamstede '^, modo Burgh vocatum, basilicamque congruis edi-
ficiis ornatam in honore beati Petri consecrauit, monachos congre-
gauit, Eadulphum eis abbatem instituit, qui post sanctum Oswaldum
eboracensi ecclesie in cathedrali honore' [pjresidebat *, Tertium
40 nichilominus locum precio acquisiuit, qui propter spineta circumqua-
que succrescentia Thorneia vocabatur, et monachos ibidem statuit, et
Godmannum abbatem eis prefecit. Sicque factum est, consentiente
rege, vt partim Dunstani consilio et actione, partim Ethelwoldi
sedula cooperatione, monasteria monachorum et monialium vbique
1 r. vacantes. ' E. modeshamstede, ' E. in c. in honore. * E. residebat.
De ^ancto oBt&eltooIiio. 435
in gente Anglorum construerentur. Circuiuit vir dei singula monas-
teria mores instituens, obedientes vt in bono proficerent verbis
admonendo, et stultos et obstinatos vt a malo discederent verberibus
corrigendo. Erat namque terribilis vt leo discolis et peruersis;
humilibus et obedientibus se [quasi] agnum mitissimum exhibebat, ita 5
serpentine prudentie temperans seueritatem, vt columbine simplici-
tatis non amitteret lenitatem. Quem si quando zelus rectitudinis
cogeret vt iura discipline subiectis imponeret, furor ipse non de
crudelitate, sed de amore processit, et intus paterna pietate dilexit,
quos foris quasi insequens castigauit. Pater erat et pastor mona- 10
chorum, peruigil sanctimonialium protector et virginum, viduarum
consolator, peregrinorum susceptor, defensor ecclesiarum, corrector
errantium, recreator pauperum, pupillorum et orphanorum adiutor.
Accidit enim vt acerba fames vniuersam Britanniam vehementer
premeret, et inopie magnitudo plerosque dira clade extingueret. 15
Vir autem domini omnem pecuniam quam habebat in vsus pauperum
expendit. Cumque pecunia deficeret, toUi iussit ornamenta queque,
et argentea vasa perplurima de thesauris ecclesie confringi iussit, et
in pecunias redegit ; intimo cordis suspirio protestans se equani-
miter ferre non posse, muta metalla integra perdurare, hominem 20
vero ad imaginem dei creatum, precioso sanguine Christi redemptum,
mendicitate et inedia perire. Sustentauit itaque innumerabilem multi-
tudinem egenorum qui periculum famis euadere cupientes ad eum
vndique confugerant; in plateis omni solatio destitutos refocillando
subleuauit^: singulis necessaria ministrans, donec misericordia dei 35
de celo in terram prospiciens, et humano generi solita pietate sub-
ueniens, malum inopie temperaret. Verum quia dominus (sicut
scriptura dicit) quem diligit corripit, et omnem filium quem recipit
flagellat ; vir dei frequenter infirmabatur in visceribus, morborum
tumores * in cruribus sustinebat, noctes plerumque insompnes pre 30
dolore ducens, et in die, licet pallidus, tamen quasi sanus et nil
molestie sentiret ambulans, memor apostolice consolationis qua
dicitur, * quia virtus in infirmitate perficitur ; ' et rursum : ' Quando
infirmor, tunc fortior sum et potens ; ' et iterum : * Libenter glori-
abor in infirmitatibus meis, vt inhabitet in me virtus Christi.' Et 35
quamuis acri pulsaretur molestia, minime tamen esu camium vsus
est, nisi semel cogente maxima infirmitate iussu Dunstani archiepi-
scopi, et iterum in infirmitate qua obiit. Contigit aliquando clericum
sancti episcopi, cui sanctum crisma fuerat designatum, minus olei
quam necessitas exposcebat accepisse, et hoc parum quod acceperat 40
in ipso itinere perdidisse. Cum autem episcopus pueros confirmare
vellet, et clericus ampuUam non haberet, turbatus et anxius repetit
iter quo * venerat : [et] huc illucque diligenter circumspiciens, inuenit
ampullam in via iacentem oleo plenam, cuius nec medietas paulo
' T. suUeuauit. ' Boll. morbumque tumoris. ' al. unde.
F f a
436 iQoija legentia angtte.
ante fuerat repleta. Qua assumpta, cum timore et gaudio reuersus
est. Cum monachus quidam furti reatum perpetrasset, Ethel-
woldus episcopus^ mandauit vt qui rem abstulerat quantotius
redderet cum sua ^ benedictione, aut in tali loco proiiceret vbi inueniri
5 posset. Quod cum induratus frater facere negligeret, intrauit epi-
scopus capitulum et ait : * Noluit sacrilegus pecuniam quam furatus
est reddere cum benedictione : reddat eam modo cum dei omni-
potentis maledictione, et sit ipse ligatus non solum in anima, sed
etiam in corpore, nostra auctoritate.' Et ecce monachus ille sedens
10 inuisibiliter ligabatur, brachiis sibi inuicem adherentibus sub cuculla.
Omnia reliqua membra mobilia et ad vsum habebat apta. Tandem
exiens post episcopum, confessus est ei se fuisse reum ; nihil tamen
de ligatione indicauit. Cui episcopus blando sermone respondit :
' Modo saltem bene fecisti, licet sero confitendo peccatum tuum :
1 5 habeto nunc nostram benedictionem.' Et statim soluta sunt brachia
illius, episcopo nesciente. Cum enim magno conamine veterem
renouaret ecclesiam, et fratres frequenter laborarent, contigit quen-
dam fratrem a summo culmine vsque ad terram cadere. Qui mox vt
terram attigit, incolumis surgens stetit, nil mali de tanta ruina
2o passus. Cum nocte quadam lectioni operam daret, contigit eum
ob nimiam vigilantiam obdormisse, et candelam ardentem super
librum decidisse. Consumpta fere^ candela, et expergefacto episcopo,
liber illesus repertus est. Cum autem sanctus Dunstanus esset
abbas Glastonie, vidit in somnis quandam mire celsitudinis arborem,
25 que ramos suos expandere visa est ad orientem et occidentem, sep-
tentrionem et meridiem, super vniuersam Britannie regionem. Cuius
arboris rami innumeris erant maioribus et minoribus cucullis onusti.
Ipsa vero arbor in summo cacumine gestabat vnam pregrandem
cucullam, que manicarum velamento supereminens protegebat ceteras,
30 et ingenti proceritate supergrediens vniuersas, ipsum contingebat
celum. Vir autem domini Dunstanus vehementer attonitus interro-
gabat hec sibi demonstrantem, canis angelicis decoratum, dicens :
'Queso, venerande senior, que est hec robusta et sublimis arbor,
cuius rami longe lateque expansi, tam innumerabiles cucullas
_?5 sustinent ? ' Cui ille : ' Arbor hec quam vides, abba Dunstane, situm
designat huius insule; magna autem cuculla que [in] huius arboris
summitate erigitur, ipsa est monachi tui Ethelwoldi ^, qui in hoc
monasterio deuote Christo famulatur; relique vero cuculle quibus
hii ranii videntur onusti, multitudinem designant monachorum qui
40 eius eruditibne sunt instruendi et vndique in hac regione ad dei
seruitium congregandi, eiusque ducatu peruenturi sunt ad gloriam
regni celorum et ad societatem cum Christo regnantium spirituum
beatorum.' Ipse namque Ethelwoldus sompnium quod ipse viderat
quibusdam monachis suis referebat, dicens : * Putabam me stare
' om. in T ^ al. dei. ' T. fere ; E. vero. * E. ethelwaldi.
De ^ancto CfteltooKio. 437
iuxta littus maris, vbi mihi videbatur adesse quedam maxima nauis, in
qua multitudo copiosa piscium, et maxime anguillarum, conclusa
tenebatur, ab imo vsque ad summum. Cumque mecum tacitus
cogitarem quid sibi vellet hec visio, repente audiui vocem dicentem
mihi : " Ethelwolde, Ethelwolde, hoc tibi mandatum celitus a deo 5
missum est : excita hos pisces quibus hec nauis impleta est, et
orationibus tuis effice vt sint homines, sicut antea fuerunt." Cuius
iussioni mox ego obtemperans steti pro eis ad orationem, et lachri-
marum ymbre perfusus ingemiscens dixi : " Domine Ihesu Christe,
cui nihil est impossibile, respice propitius ad animas diabolica fraude 10
deceptas, que a sensu humane rationis alienate sunt et more bestiali
in lubrico huius seculi ceno mirabiliter inuoluuntur. Ne, queso, bone
Ihesu, permittas vt de eis triumphans glorietur humani generis
inimicus ; sed per tui sancti nominis omnipotentiam resuscitentur ad
vitam, vt sompnum eterne mortis euadentes, te verum et vnicum 15
mundi saluatorem agnoscant^ et deinceps semper ad tranquillum
salutis tue portum confugientes, ab omnibus mundi perturbationibus
immunes existant et sub tua gubernatione securi permaneant. Tuum
est enim, Christe, mortuos viuificare, et ymaginem tuam quam creasti
in decorem suum pristinum reformare : qui venisti in hunc mundum 20
peccatores saluos facere, et dira mortis supplicia passus in cruce,
fundere dignatus es sanguinem tuum preciosum pro salute omnium
nostrum." Cum hec et hiis similia compuncto corde et spiritu
humilitatis effunderem, ecce quos antea pisces videram, subito
homines effectos et a morte resuscitatos vidi : et perrexerunt * festi- 25
nanter ad terram copiosa hominum multitudo, quorum multos
agnoui: inter quos vnus retrorsum cadens iterum in anguillam
versus est, ille videlicet Ethelstanus qui mecum quondam presbiter
fuerat ordinatus, quem deinceps nullo modo excitare, nec vt homo
fieret poteram efficere. Reliqui omnes leuauerunt vocem in celum, 30
manibus plaudentes et gratias deo referentes, quia per ineffabilem
eius clementiam, et per mee paruitatis* interuentum, meruerunt a
morte ad vitam reuocari et humane rationi quam amiserant resti-
tui *. Ego autem gaudens in domino et congratulans illis, euigilaui ;
et hanc visionem vobis, o filioli mei, iccirco refero vt et vos cum 35
bonorum operum fructu * in sancto proposito perseueretis, quo per
gratiam dei possitis* in eorum numero computari qui mihi, licet
indigno, commissi sunt.' Hic sanctus episcopus kalendis augusti,
anno domini nongentesimo octuagesimo quarto, episcopatus sui
vicesimo quarto, regnante Ethelredo rege, migrauit ad dominum : 40
cuius corpus subita immutatione fuit renouatum, lacteo candore
perfusum roseoque rubore venustatum, ita vt quodammodo septennis
pueri vultum pretendere videretur; et apud Wintoniam in Veteri
* al. cognoscant. " al. perrexit. * E. peruitatis. * al. restaurari.
* al. cultu. • E. positis.
438 HSotia legenta anglie»
monasterio in cripta ad australem plagam sancti altaris, sicut oHm
sibi celitus ostensum fuerat, cum magno honore sepelitur. Anno
duodecimo post obitum eius cuidam ceco apparuit, precipiens vt
Wintoniam pergeret et ad eius tumbam visum reciperet. ' Iccirco,
6 inquit, te visito et que tibi ventura sunt prenuncio, vt per tue salutis
signum manifestetur quia me oportet leuari de tumulo in quo nunc
iaceo.' Qui cum locum tunmli se nescire diceret, sanctus ait : ' Cum
illuc veneris, monachum accersiri facias ^ nomine Wlstanum : hic
cum verba tua audierit, mox te ad meum perducet tumulum, et ibi
10 recipies lumen oculorum tuorum.' Qui cum omnia vt iussum fuerat
perfecisset, sanitatem integram reportando ad propria remeauit.
Translatum est corpus [eius]'* quarto idus decembris, et in choro
ecclesie collocatum ; vbi meritis eius multa miracula vsque in hodier-
num diem operari dignatus est deus. Puer quidam paruulus^
15 in infantia lumine oculorum priuatus, cum ad sancti sepulchrum
perductus esset, mox caligo cecitatis* abscessit^ et oculos pueri
veniens splendor lucis aperuit.' Que)idam furem pro multiplici
reatu sanctus Elphegus episcopus flagellis cesum mitti iussit in
cippum, acrioribus supplitiis cruciandum. Cumque diu sic in penis
20 iacuisset, quadam nocte apparuit ei sanctus Ethelwoldus, dicens :
* Miser, cur tanto tempore sic in trunco iaces extensus ? ' Et ille :
'Dignas, domine, sustineo penas, quia frequenter in furtis depre-
hensus, ab eis non cessaui, sed mala que feci, iterum atque iterum
repetiui.' Cui sanctus ait : ' Cessa vel modo a furtis, et sis solutus a
25 nexu compedis huius.' Qui illico surgens et exiens, procidit se ad
pedes sancti Elphegi episcopi, narrauitque ei rem gestam per or-
dinem ; et ille pro honore tanti patris siuit "^ eum abire indempnem. —
* Hic, vt in cronicis inuenitur, inter profusa conuiuia que tunc in
Anglia a Danorum aduentu exhibebantur, pane et aqua vtebatur, vir
30 per omnia beate Marie et sancto Cuthberto deuotus, cuius sedem
post obitum eius nunquam potuit aliquis impune dormitando premere
quin tetris ymaginibus territus resiliret, increpantibus illis * cur sedem
episcopi indignus vsurparet. Dum semel quedam simultas anxia
inter ipsum et Godwinum comitem esset suborta, nec pacificari
35 possent, iratus episcopus recedendo dixit: *Per dominam meam
Mariam, male sibi erit.' Nec ab illa hora quieuit Godwinus a viscerum
tortura, donec benedictionem ab episcopo perciperet. Ad Dunel-
mum tandem profectus est, vbi, quod magne videbatur audacie,
reuulso sepulchri operculo cum sancto Cuthberto quasi cum amico
40 loquebatur, munus amoris deposuit et abiit ^°.
^- T. faceas. * so T. ; om. in E. ^ E. peruulus. * E. sue cecitatis.
' T. abcessit. * E. apparuit. ' E. sinit. ' Ex Chron. Bromton, 877.
' om. in Br. " Collect in T. (Antiph. wanting) :
Deus qui hodiernam diem beati Ethelwoldi confessoris tui atque pontiiicis
sacro transilu (consecr)asti, concede propicius ut cuius erudicione ueri(tatis) luce
perfundimur, eius intercessione eter(na g)audia consequamur, per.
De ^ancto jFdice. 439
11 De sancto Felice episcopo et confessore^
Hlstoriographus gentis Anglorum Beda venerabilis sacerdos
mentionem memoria dignam de sancto Felice episcopo facit.
Indecens quippe esset vt tam sancti viri opinionem sub silentio
transire debuisset. Fuit enim admodum doctus, et que docuit, bonis
operibus assidue executus est. Cum omni dulcedinis suauitate que 5
docebat proferre solebat, vt eo leuius iugo Christi suos auditores
posset subiugare. Erat enim ortus, et educatus, atque apicis pontifi-
calis infula sublimatus, in Burgundie partibus : et domino ducente, ad
Anglie partes tempore Honorii pape Honoriique archiepiscopi Can-
tuarie peruenit. Cum enim in terra sua, nullius commotus turbine, 10
plurima mundi pompa circumuallatus esset, hec omnia mundana,
cum propria patria, diuino fragrans^ amore postponens dereliquit.
Nam vulgante fama cognouit plurimam gentis Anglorum partem
adhuc paganismo subditam : nimio iccirco desiderio hanc adire
anelabat, vt in ea aliquem iusticie fructum acquirere posset. Mari 15
enim prospere transcurso, ad Honorii archiepiscopi presentiam
incolumis peruenit. Cumque eum cum omni charitatis officio ex-
cepisset, et multa sibi inuicem que dei sunt conferrent, Felix tandem
secreta sui propositi et affectum voluntatis sue denudauit. Quo
cognito, pro tanti viri desiderio ac sponsione, qua se perseuerare in ao
predicatione promisit, magno gaudio repletus est. Adiit ergo quasi
audacissimus preliator campum certaminis, de hoste inuisibili trium-
phaturus; et mitis vt agnus lupine genti se immersit— lupine,
inquam, quia necdum agnino vellere circumamicta— totamque in
breui prouinciam Orientalium Anglorum ad fidem conuertit. Regno 23
itaque Orientalium Anglorum, post Eqjwaldum successorem Red-
waldi, frater eius Sigbertus prefuit, homo bonus ac religiosus qui
dudum in Gallia dum inimicitias Redwaldi fugiens exularet laua-
chrum baptismi percepit et sic patriam rediit. Vbi vero potitus est
regno, mox ea que in Gallia bene disposita viderat imitari cupiens, 30
instituit scolam in qua pueri litteris erudirentur; iuuante sancto
Felice episcopo, quem" de Cancia acceperat. Verum dum adhuc
Sigbertus regni infulas teneret, crebro sancti Felicis monitu in tantum
celestis regni amator factus est, vt relicto regno monasterium quod
sibi fecerat *, accepta tonsura, Christo militaturus intraret. De 35
martirio vero eiusdem regis in vita sancti Fursei habetur*. Ac-
cepit autem sanctus Felix sedem episcopatus in ciuitate Dommok ' ; et
cum decem et septem annis eidem prouincie prefuisset, octauo idus
marcii plenus bonis operibus in pace quieuit, et in eodem loco
sepeliri meruit. Euoluto autem aliquo tempore, sanctissimum eius 40
' ed. in Act. SS. Bol). March I. p. 779 ; expanded from Beda, II, 15 ; III, 18.
^ r. flagrans. =• E. quam. * E. feceret. » T. vide. " i.e. Dunwich in
Suffolk (now swept away by the sea).
440 Botia ilegentia anglie.
corpus magno cum honore ^ ad regiam eximiamque ^ villam de
Seham transfertur, et in ecclesia, quam viuens lapidea structura
domino construxerat, reconditur. Non minima namque congregatio
monachorum sub abbate regulariter degentium tunc ibi floruit, qui
5 postea a nephando duce Ynguar prouintiam illam vastante truci-
dantur. Tempore quoque Canuti regis abbas Rameseie Ethelstanus
ossa sancti Felicis cum magno honore ad ecclesiam suam transtulit,
vbi vsque in hodiernum diem Christo donante requiescit.
^ Narratio '.
lohannes presbiterDamascenus, grecis literis eruditus, infra septem*
jo annos omnem^ liberalium artium scientiam apprehendit, et monasti-
cum habitum assumens, missas de sancta Maria frequenter celebrare
consueuit. Orationes, antiphonas, responsoria, et prosas fecit, quas
in eius festis ad ipsius laudem decantabat. Traditos ei nobilium
filios erudiendos, literis instruxit et ad dei timorem et amorem in
15 omni morum honestate diligenter informauit. Egressus demum cum
scolaribus vrbis muros spaciandi gratia, a sarazenis capitur, et in
Persidem ductus, cuiusdam nobilis filium literis et moribus instruen-
dum suscepit, et infra paucos annos ita informatum reddidit, vt inter
magistrum et discipulum nulla differentia inueniri potuit. Audita
20 tandem fama lohannis, imperator Theodosius missa legatione sub
pena capitis domino suo mandat vt ei quantotius mitteretur.
Venienti ergo lohanni ConstantinopoHm dedit' imperator monasteri-
um, in quo deo seruiret, et ipse sepius veniens de statu regni et salute
anime sue cum eo tractaret. luuenis autem ille in Perside relictus,
35 nequitie spiritu agitatus, epistolam dictauit, et scriptam Constantino-
polim furtiue mittens, in loco vbi a ministris imperatoris inueniri
potuit iactari fecit. Eratque talis : * Dilectis amicis qui sunt in
Persida, Damascenus lohannes monachorum minimus, salutem.
Noueritis imperatorem robur exercitus ad diuersa bella in nationes
30 extremas misisse, vrbemque regiam et finitimas hominibus vacuas
remansisse. Quoniam ergo sapientes estis, secum congredi poteritis '
et victoriam vobis paratam absque mora vtiliter " obtinere.' Inuenta
igitur a ministris epistola, et coram imperatore perlecta, traditio ab
omnibus exclamatur ; forma littere et modus scribendi respicitur, et
36 lohannis esse, imperatori nunciatur. Trahitur ergo cum iniuria
multa ad imperatorem, et populus, ipsum non sacerdotem sed
proditorem, non monachum sed apostatam proclamans®, et furi-
bundus, vix ab eius oculis eruendis continebat. Tunc imperator,
facto silentio, suspirans ait: *0 nequissime lohannes beneficiis
40 meis ingrate, malum mihi pro bono reddidisti. Sarabaita '" pessime,
* niagno cum honore om. in T. ^ om. in T. ' From Vinc. Bell. XVII. 103 ff.
* al. la. ' VB. omnium. ° T. de. ' VB. securi venite. ' VB, viriliter.
' VB. proclamabat. "> E. sarrabaita.
De ^ancto jFiacrio. 441
quantum est in te, patriam perdidisti', mihique ac meis libertatem
auferens in captiuitatem nos retrusisti.' Ostensa autem ei epistola,
respondit ita : ' Vere, domine, formam scribendi ac dictandi genus
meum hic'' esse cognosco ; sed testis est mihi deus quod eam omnino
non feci.' Cumque omnes eum veritatem occultare velle dicerent, et 5
absque dilatione eum morte puniri exclamarent, iudices pari assensu
dicunt, ipsum, quia specialis imperatoris amicus fuerat, non debere
occidi, sed manu[m] que ' tantum facinus perpetrauerat, abscidi. Quo
facto, lohannes gratias deo egit, et abscisa manus * ad detestationem
sceleris et monachorum obprobrium suspensa est in monasterio eius. 10
lohannes mox ante imaginem beate Marie mancus adueniens, dis-
cooperto vulnere et extento brachio cum ea pie rixabatur, dicens :
'[HJeccine*, domina, nostrorum premia sunt meritorum, [h]ecce*
tuorum beatitudo seruorum? Esto, domina mea, digne pro meritis
peccatorem flagellare voluisti: sed vtquid instrumentum officii tui 15
permisisti penitus abscidi ? Hec quippe manus hymnorum laudis tue
cantica sepius scribendo parabat, et deo patri sacratissimum corpus
et sanguinem filii tui in honore tuo ad peccatorum salutem ofTerebat.'
Et ecce tandem regina virginum aflFuit cum ingenti lumine, et • hilari
facie ait : ' Quid agis, puer meus fidelissime ? ' • Heu, inquit ille, ao
domina, quid me interrogas ? Quinimmo interrogo ego te. Ecce ad
meum, immo ad tuum dedecus in ecclesia pendet abscisa clientuli*
tui manus.' Et illa : ' Confortare, fili, in domino, manum tibi
restaurare potest qui totum hominem plasmauit ex nihilo.' Et eo
vidente, manum ab ecclesia delatam brachio in momento restituit. 25
Tunc ille gratias agens, manum fratribus ostendit et missam beate
Marie celebrauit. Quo audito, imperator pedes ad eum venit, et ore
manum deosculans, si suum dictandi genus et formam scribendi
quisquam haberet inquirit. Quod ille quidem eidem retulit.
(" Quesitus calumniator capitur, et peccatum confitens, suspendio iu- 30
dicatur : sed lohanne interueniente, mors in exilium conuertebatur').
^ De SANCTO FiACRIO HEREMITA ET " CONFESSORE "*.
SAnctus Fiacrius confessor, vir vita mirabilis, in Hibernie partibus
nobilissimis " extitit natalibus oriundus, sed a propinquorum
cura solutus et seculi tumultu expeditus, solitariam cupiens vitam
ducere, parentes patriamque reliquit et domino ducente in Francie 35
partes aduenit. Eo tempore quo sanctus Pharo, relicta seculi
militia, Meldorum pontificium possidebat, eum sanctus Fiacrius cum
sociis suis hospitalitatis gratia expetiit. Quem piissimus Pharo
^ VB. prodidisti. * VB. hoc. ' T. E. manus que, VB. manum qua.
* E. manu. * T. E. Eccine. ecce. • ora. in T. '^ T. reads instead ( = VB.) :
et ueritas inquisita innotuit (so also MS. Tanner). ' E. connuebatur.
° heremita et om. in T. *" ed. in Messingham Floril. Ins. SS. p. 390 ; abr.
from the Vita in Act. SS. Boll. Aug. VI. p. 605 ; other abridgments in Brev.
Aberd. and Surius 30 Aug. III, 329. " E. nobilissimus.
442 jeotja ILc9:enlia anglie,
libenter suscepit, et, vt mentis illius affectum indagare valeret, quam-
diu vellet, secum manere concessit. Cuius vultum simplicem et
religiosum intuens, ait : ' Obsecro, charissime, vt mihi originem tuam
patriamque, et archanum tue mentis affectum, quo tendis, et quo
5 nomine vocaris innotescas. Si deinde consilium tibi congruum pre-
bere queo, teste deo libenter donabo.' Cui sanctus Fiacrius respondit :
* Reuerentissime pater, Hibernia Scotorum insula mihi meisque
genitoribus originem dedit, et quia solitariam vitam ducere con-
cupisco, patriam parentesque fugiens dereliqui, locum quemlibet
lo congruum heremitis expetam ^, sed nomine Fiacrius vocor. Nunc
ergo tuam almificam paternitatem suppliciter efflagito quatinus, si
locum quempiam nemorosum in hiis partibus inesse noueris quo
sacris orationibus insistere queam, mihi indulgere non differas.'
Hiis auditis beatus Pharo gaudens effectus, ait ad eum : * Habeo
15 vtique non procul hinc nemus quoddam in iure proprio, quod incole
Brodilum vocant, ad exercendam vitam solitariam, vt credo, satis
ydpneum. Quod si contemplari desideras, illuc vsque pergamus.'
Quo ostenso, ait episcopus: 'Frater charissime, locus iste iure
hereditario ad me spectat, et si ad habitandum tibi ^ placuerit, (tantum
20 ex eo)* quantum tibi necesse fuerit deuotus offero et alachriter
concedo.' Quo dicto, beatus Fiacrius mox ad eius vestigia proruens
et obortis lachrimis de collato sibi beneficio gratias referens, ait :
' Beatissime pater, solo intuitu locus iste nimium me delectat :
satis* enim est, et ab omni prorsus hominum frequentia remotus.'
25 Digressis ab inuicem sanctis, vir dei Fiacrius auulso nemore monas-
terium in honore beate Marie construxit, et de die in diem virtutibus
accrescens et sibi austerus effectus, se Christi seruitio arctius
subdebat et quod famelico corpori quotidie subtraxit peregrinis et
pauperibus misericorditer errogabat. Si quipiam ^ lacertorum robore
30 priuati, aut elingues effecti, siue neruorum ariditate contracti, aut
maligni spiritus infestatione vexati, vel etiam totius corporis in-
com[m]oditate detenti, ad eum veniebant vel deferebantur, sola manus
ipsius impositione, dei suflfragio incolumitati pristine reddebantur.
Fragrabat^ igitur vndique opinio illius sancta^ et multi ad eum
35 veniebant : et vt haberet vnde necessitatibus aduenientium sub-
ueniret, et de laboribus manuum suarum inopiam pauperum rele-
uaret^, visum est ei quod amplior et spaciosior locus foret vtilis
et necessarius, ad hortum" faciendum, ad plantandum"' olera et alia-
rum^^ herbarum diuersarum genera. Et quamuis beatus Pharo
40 prius ei tantum sui nemoris concessisset quantum suis necessitati-
bus conueniret, tamen locum ampliare et hortum facere sine li-
centia pontificis humilis heremita non presumpsit. Accessit igitur
^ BoU. expeto. ' E. in hoc loco tibi. ' tantum ex eo om. in T.
* «/. sacer. * T. E. quisquam. ' al. Flagrabat. ^ al. sancti.
5 E. reuelaret, * T. ortum. " al, plantanda. " al. alia.
De ^ancto jFlactlo» 443
ad episcopum et rogauit eum vt circa domum suam liceret ei tantum
nemoris auellere quod ibidem hortum facere posset \ Cui episcopus
tantum terre concessit quantum in giro circa domum suam propria
manu fodiendo in vna die fossato circundare posset. Tunc sanctus
inclinato capite gratias agens, et ad locum suum rediens, facta 5
oratione baculum suum per terram trahebat : et tactu baculi terra
dehiscens patebat, et nemus hinc inde corruebat. Mulier interea
quedam aduenit, que, viso terre hiatu, rei nouitate stupefacta hoc
episcopo nunciare festinando celeriter properauit, heremitam [mag-
nificum]'^ asserens esse maleficum, non dei cultorem, sed magum 10
et incantatorem. Reuersa igitur mulier sancto viro conuitia, con-
tumelias atque blasphemias irrogare presumpsit, et eum ' auctoritate
episcopi ab incepto opere cessare precepit, ipsumque episcopum
aduenire nunciauit. Vir ergo sanctus ab incepto opere cessans, iratus
et tristis super petram resedit. Et ecce petra durissima diuino nutu 15
mollita, vt sessioni sancti viri esset habilior, sub ipso concauum eidem
prestitit locum. Eadem enim petra in eiusdem sancti monasterio
conseruatur, et locus sessionis eius demonstratur ; cuius tactu debiles
et infirmi restituti sunt sanitati. Videns ergo episcopus lapidem contra
naturam cauatum, et tactu baculi terram patuisse et nemus hinc inde ao
corruisse fossataque profunda subito facta fuisse, heremitam deinceps
feruentius dilexit, et ei familiarius adhesit. Ad iram siquidem a
muliere prouocatus, uir dei orauit vt deus vlcionum dominus iniuriam
suam ita vindicaret quod omnis mulier monasterium eius ingrediens
sui corporis infirmitatem incurreret. Quedam post hec mulier 25
diues et nobilis, cupiens videre quid accideret mulieri que in monas-
terium prefatum intraret, in illud ancillam suam manibus impulit : et
domina illa oculum amisit, et ancilla illesa permansit. Mulier
altera pedem in monasterio posuit vnum : qui statim pes intumuit, et
tumor ascendens, tibiam, genu et crus occupauit. Beatus igitur 30
Fiacrius signis et virtutibus in vita sua claruit, et ad eius [sacrum] *
tumulum membra languentum * modo sanitati, quolibet morbo fuerint
grauata, restituuntur. Transiit autem ad gaudia celestia quinto-
decimo kal. septembris, et floruit circa annum domini sexcentesi-
mum vicesimum secundum. 35
[MS. T. adds : Narraiio \
Circa annum millesimum quadragesimum'' mulier quedam apud
Laudunum manens habebat generum iuuenili specie decorum, quem
multa diligencia pro a(more) filie accurabat. Vnde exorta turpis
suspicio de muliere et de genere suo ualde eam turbauit, et im-
pacienter famam suam tali obprobrio turpari paciens, iniurie sue 40
' T. posset facere. ' om. ' T. cum, * so T. ; om. in E.
» T. languencia ? • Ex Vinc. Bell. XXV. 90. ' VB. 1044.
444 3l3otja legentia anglie»
causam in generum retorsit et a duobus pueris occidi procurauit.
Ad penitenciam postmodum facti homicidii conuersa, cuidam presbi-
tero confessa est. Processu temporis presbiter idem cum ea litigans,
malum quod fecerat, in faciem ei exprobrauit. Quo audito, parentes
6 hominis occisi mulierem ad iudicium uocauerunt. Illa autem factum
non negante, igni adiudicata est : set prius adducta ad ecclesiam
beate Marie, peccatum suum coram deo et hominibus ex ordine
narrauit et meritis et precibus sanctissime uirginis Marie seipsam
commendauit. Deinde in ignem missa, incendium non sensit, set
10 igne consumpto illesa permansit. Augetur ignis ab amicis occisi
secundo et tercio : set egressa non solum carne, set etiam ueste et
crine illesa permansit. Ad ecclesiam adducitur et post laudes deo
reddjtas, uolente deo paucis diebus transactis transiit a seculo.]
^ De seruo dei Finano episcopo et confessore^
REuerentissimus pontifex Finanus, qui et Wallico nomine
^j, Winninus appellatur, patre Capreo, matre vero Lassara,
Aradeorum gente et nobili prosapia de Ulidia ' oriundus fuit. Quem
beatus Patricius Hiberniensium episcopus venerandum insignemque
episcopum futurum esse predixit. Cum eriim cena magna, qua
parentes eius totam familiam suam per tres noctes satis habunde"
20 procurauerant, vinum* deficeret, de pueri sanctitate secundum
beati Patricii vaticinium confidentes, tria vasa debili ceruisia plena
per manum eiusdem infantis signantes", in colorem et saporem
optimi vini conuersa sunt. Adueniente post hec Colmanno
antistite, ad erudiendum docilis puer[ei] traditur ; cum quo in omni
25 obedientia et humilitate aliquot annis instructus est. Factumque est
aliquando dum beatus antistes manum suam ad sanctum puerum
iam legentem ® quadam de causa percutiendum cum flagello sursum
extenderet, angelus domini ipsam in aere suspensam retinuit. Quo
facto, Finanus in terra prostratus ait : ' Pater mi, cur me non cedis ? '
30 Et ille : ' fili, hoc volo facere : sed tamen diuinitus impeditus sum.
Ergo, si vis flagellari, ad alium magistrum ire te oportet. Ego enim
ad hac hora nunquam te corripiam.' Et misit eum ad venerabilem
senem Coelanum, Noendrumensem '^ abbatem, et vt corporis illius
ac anime curam haberet diligenter commendauit. At ille faciem
35 iuuenis intuens, statim dixit : ' Iste meus nunquam erit discipulus :
vere enim in celo et in terris honore et merito longe me precellit.
Nam episcopus erit, sapientia clarus et religione ac sanctitate con-
spicuus.' Hoc audito, Finanus, prophetico spiritu tactus, ait : ' Nec
mora videbitis huc venire quem sequar et sub quo erudiar : qui
1 A Life in Irish seems to be extant in the Bibl. Ducum Burg. at Brussels,
Vol. IV. p. 40 : S. Finnianus Maighbile ; cf. Proceedings of Roy. Ir. Acad. III.
480. ^ = Ulster. T. ulidia ; E. nudia. ' T. abunde. * om. in T.
* r, signari fecerunt ; que. * E. legente. ^ Noendrum = Mahee Island.
De ^etuo Dei jFmano. 445
mihi in omnibus necessitatibus succurrat.' Et ecce naues quibus
sanctissimus pontifex nomine Nennio cum suis inerat, de Britannia
venientes, portum insule coram monasterio tenuerunt. Quibus cum
gaudio et honore susceptis, prefati patres iuuenem Finanum vener-
abili episcopo cum omni diligentia commendarunt. Cum eodem 5
repatriante^ nauigauit, et in eius sede, que 'magnum' vocabatur
' monasterium ' *, regulas et institutiones monastice vite aliquot annis
probus monachus didicit, atque in sanctarum scripturarum paginis
non parum proficiens insudauit, et per inuocationem nominis Christi
multa miracula fecit. Quendam hominem genere Grecum, pro 10
immanissimis sceleribus suis multis annis vexatum, quem legio
demonum dum per quascunque mundi partes sanitatem querens
ibat infeliciter sequebatur, ab omni corporis et anime languore sua
prece liberauit. Regis Britannie filiam, ipsum carnali amore
nimis diligentem et quadam die ad ilHcitum actum impudenter 13
allicientem ' et iusto dei iuditio coram patre et populo post paruum ■•
interuallum ob hoc' defunctam, parentum et astantium gemitibus
compassus ad vitam castam et sanctam reuocauit. Vas aque,
cuiusdam hominis" inuidia veneno infectum, confidens in domino
bibit : et nuUum omnino nocumentum postea inde sensit. In ao
monachorum itaque regulis et in sancte scripture paginis non
mediocriter instructus, apostolicam petere sedem decreuit, vt quic-
quid scientie salutaris forte minus haberet, illic ad plenum haurire
posset. Ibi enim annis septem studiosus indagator permanens,
ad sacerdocii gradum ascendit. Cum enim populo romano in 25
ecclesia quadam verbum domini predicaret, quorundam clericorum
inuidia, ne a populo vox illius audiretur, organa et tubas ceteraque
musice modulationis instrumenta simul sonare fecit. Hec tamen
omnia altitudine mirabili, virtute diuina, vox sua superans, com-
mendatur, et deus in sancto suo glorificatur. Duos post hec 30
numerose multitudinis populos ydola colentes, predicatione simul
et miraculis ad fidem Christi iuxta Italiam conuertit : et quorundam
pedes ipsorum in eum irruentium terre herere fecit : cumque rex
eorum lignum ad crucifigendum virum dei terre infigi iussisset,
eidem ligno altera eius manus adhesit, altera suo lateri iuncta fuit. 35
Omnes tamen penitentes et ad fidem conuersos, illico soluit. Duo
insuper leones de silua proxima, viro sancto precedente, venientes,
ipsum ■^ catulos eorum in sinu portantem quasi vacce vitulos coram
omni populo sequebantur per ciuitatem. Si enim hoc faceret, deo
suo se credituros spoponderunt **. Insuper et virum quendam ab 40
eis occisum vite restituit. Hiis itaque peractis, famulus dei cum
sanctorum reliquiis, altarique marmoreo, ac tribus rotundis lapidi-
* E. repatriantem. ' i. e. Candida casa atWhithern, founded by S. Ninian.
' E. alicientem. * E. peruum. * om. in T. ' T. hominis cuiusdam.
' T. E ipsumque. ' E. sposponderunt.
446 Botia Jtegenna anglie.
bus angelorum ministerio sibi traditis, quibus vite sue spacio
legendo, scribendo et orando vice lucernarum nocturnis fungebatur
horis, repatriare festinauit. Accepto post hec presulatus officio,
quantis in Hibernia miraculis efFulserit, hominum vere nemo nouit.
5 In ecclesia que • cella montis ' vocatur, quandam monialem a morte
suscitauit ; ministrum cuiusdam episcopi submersum ad vitam
reuocauit ; et episcopum nomine Nathum a mortuis reuocauit, qui
salutari viatico de manu Finani suscepto in pace quieuit. Filium
cuiusdam vidue triduo defunctum, et resuscitatum, baptizauit. Ini-
10 quitatis filium qui discipulum eius hasta vulnerauit, excom[m]unicans,
dixit : ' Carnem tuam volucres celi comedent, et ossa vndique
dispersa terra non suscipiet, animaque infeUx ad inferna sine fine
descendet.' Modico post hec elapso tempore illum dei inimicum
ventus ab austro flans in profundam vallem mari proximam detrusit,
15 vbi lignea sude transfossus, pendens interiit. Filium Dameni
regis, seruum dei dum corpus domini consecraret nimis inquietan-
tem ■^ ac ne sanctum opus fieret irreuerenter prohibentem, per eius
orationem, ad dominum extensis manibus profusam, malleus ingens
de celo in caput eius iam descendens, prout meruit, interemit. Duas
20 quoque matronas nobiles et * steriles concipere et parere, sua prece
effecit. Regem Diarmecium^ pro quodam amico suo suppli-
caturus accessit: cumque rex ostia opidi obserari iussisset, illico
diuinitus aperta sunt. Quo audito rex ascenso * curru hominem dei
deuitare volens *, confracto curru cecidit, et cecitate percussus, virum
25 sanctum ad se adduci iussit. Quod ille renuens dixit : ' Si meis
acquieuerit petitionibus, a deo quod vult impetrabit.' Tunc nuncius
regi ait ^ : ' Vere, rex, negocium pro quo me miseras, in tuo iuditio
ponit.' Illo acquiescente, vir dei aquam benedictam, qua aspergere-
tur, et zonam suam, qua cingeretur, ad eum iussit deferri. Qui aqua
30 conspersus ^ et cingulo cinctus, ad pristinam rediit sanitatem. Tua-
talus quoque, dicti regis predecessor, butiri elemosinam quam
studiosus diuinarum scripturarum tam noctibus quam diebus lector
ad opus lucernarum ab eo petierat, negauit. Tunc Finanus, futuro-
rum prescius, aliquod propheticum materna lingua de eo verbum
35 protulit, quod illum non longo post tempore precinebat esse moritu-
rum. Quo ille audito penitentia ductus, flexis genibus veniam petiit,
et ait : ' Domine, indica mihi qua morte moriar.' Et ille : ' Vnus,
inquit, de ministris tuis interficiet te.' Vir autem ille, in oculis suis
sapiens atque superba inflatione nimis tumens, ausus est yronice
40 famulum dei adhuc interrogare dicens : ' Quantum spacium est inter
nos et dei regnum ? ' Et ille : ' Non, inquit, nimis longum ' : Habita-
tores enim illius vocem viri humilis audiunt.' Quo audito adhuc in
sua persistens superbia, ait : ' Vbi est infernus, in celo vel in terra
^ E. inequitantem. * T. set. ' E. diarmesium. * E. ascensu. * E. nolens.
* E. agit. ' T. consparsus. * T. non tam i. longum.
De ^ancto iFoillano. 447
vel sub terra ? aut quante latitudinis et profunditatis est ? longumne *
est spacium inter nos et illum ? ' Cui doctor egregius, aliquantulum
dei zelo commotus, respondit : ' Infernum ego non mensuraui, tu
vero pedibus tuis mensurabis. Via autem que ducit ad illum, quam
sit longa et breuis, ex hoc perpenditur quod priusquam huius diei 5
aduenerit finis, tu in eo eris.* Que prophetia repentina morte ipsius
ante vesperam est completa. Hec pauca de maximis* magni
huius sanctissimique ^ pontificis virtutibus ad edificationem legentium
deflorare decreui, qui post obseruationem mandatorum dei omnipo-
tentis *, post angelorum presentiam ad se consolandum sibique con- 10
sulendum crebro venientium, aliasque diuinas reuelationes quam-
plurimas, infirmitate correptus totius anni circulo in doloris decubuit
lecto. Imminente vero dissolutionis eius hora, sacramenta dominica
corporis et sanguinis Christi sumpsit, et spiritum in manus creatoris
sui emisit, quarto idus septembris. Sepultum est autem corpus 15
eius Scotia apud Cunigham, in loco qui ab eius' wallico nomine
Kilwinin appellatur.
f De sancto Foillano episcopo et martyre'.
BEatus Foillanus, in Hibernia ex regali prosapia ortus, nobilitatem
generis generositate mentis eximie nobilitauit. Ab ipsis enim
pueritie annis diuinis se iugiter mancipauit obsequiis. Per incre- ao
menta autem etatis ac probitatis adultus, dum vite presentis peregit
incolatum seipsum in omnibus exemplum bonorum operum prebuit.
Hic enim, cum patriarcha Abraham audita domini^ voce *exi de
terra et de cognatione tua,' imitator fidei et operis libenter paruit.
Reliquit igitur cognationem et patriam ; vt iilius Abrahe terram 25
repromissionis, terram inquam viuentium, hereditauit. Cuius quasi
firmissimum pignus tenuit, dum honore pontificali sublimatus, cum
beato Petro apostolo ligandi soluendique gratiam sortitus est.
Temporibus enim regis Francorum Sigiberti, cum Grimoaldus
esset maior domus regie, et Herkenaldus quasi patricius ; post 30
excessum fratris sui Fursei, qui olim secundum reuelationem
angelicam in Franciam veniens, cum preclaris fulgeret virtutibus,
a predicto Erkenaldo cum magno susceptus et habitus, etiam
sepultus fuerat, honore ; socio seniore fratre eorum Vltano, et ipse
peregrinationis gratia Franciam adiit. Cumque plurima euangeli- 35
zando peragrassent loca, tandem ducente domino nobilissime tunc
temporis matrone Ituberge eiusque filie Geretrudis sanctissime
sancta adepti sunt contubernia. Beatus itaque presul Foillanus
sancte Geretrudis contubernalis efiectus, fidei feruorem et charitatis
• E. longumve. ' om. in T. ' om. in T. * om. in T. * E. eis.
• Abridged from Vita II. (MS. Bertin, 791) in Act. SS. BoU. 31 Oct. XIII. p. 2l6,
where 5 lives are given. ' E. domini sui.
448 Bom JLegenna anglie.
dulcedinem illius iugiter inserebat mentibus. Sancta autem virgo,
agnita tam eius quam fratris sui Vltani sanctitate, per manus eorum
deo obtulit partem hereditatis sue, villam scilicet quam 'Fossas'
vocant, vt monasterium construerent ad perpetuum peregrinorum
5 hospitium. Edificato autem monasterio, Vltanus rector sedit in eo,
Foillanus vero beate virginis se reddidit officio. Quod cum plurimo
peregisset tempore, deuotasque fidelium mentes ad virtutum culmen
erigere et ad perfectionis studui[sse]t ^ fastigia concitare ^ ; cum autem
fratrem suum Vltanum, necnon fratres in cenobio degentes visitare
lo decreuisset, celebratis missarum solempniis virgini Geretrudi vale-
dicens et fratribus et sanctimonialibus, eorumque se commendans
precibus, corporis sui sepulturam quadam animi pergpicacitate [eis] *
attentius commendabat. Et assumptis secum tribus fratribus, dum
vie nescius per quendam saltum iret, adest quidam minister
15 diaboli, qui falsam hospitii simulans humanitatem, illis necem parat.
Neque enim latere poterat virum spiritu sancto plenum, dolosum
satellitis sathane machinamentum. Vnde ad omnia aduersa animum
habens paratum, more solito in spiritualibus canticis pernox, [a] quibus
nocte ac die deo soli vacans non cessabat, euentum rei imperterritus
20 expectabat, se ac socios diuine pietati commendans. Post matutina-
rum ergo expletionem, cum vir sanctus videret commilitones suos
pauentes, confortans eos dixit : ' Nolite, queso, fratres mei, turbari,
nolite mortis formidine concuti : oportet quidem hec fieri, oportet nos
stare ante tribunal Christi. Mementote, filii charissimi, verborum
z5 domini " noHte, inquientis *, timere eos qui occidunt corpus, animam
autem non possunt occidere." Quodsi appropinquauit tempus
[nostrum] ^ et ideo nunc dominus suo iusto iuditio, licet nobis occulto,
nos in manus tradidit iniquorum, laudantes eum in quo non est
iniquitas quia iustus est in omnibus viis suis, eorum verbis qui pro
30 testamento ipsius in mortem sua tradiderunt corpora, humiles atque
intrepidi dicamus : " Moriamur et nos in simplicitate * nostra, et testes
erunt super nos celum et terra quod iniuste perditis'' nos." Nam
nos serui inutiles cur mortis viam ingredi pertimescamus, sine qua
ad veram vitam nequit fieri transitus, cum deum et dominum
35 nostrum ipsam subisse veraciter credamus? Quin potius, ipsum
benedicentes, iuxta illud apostoli sedule mente voluamus " quia
non sunt condigne passiones huius temporis ad futuram gloriam
que reuelabitur in nobis.'" Cumque sanctos fratres dominicis
verbis consolatus fuisset, prefatus diaboli satelles, non iam hospes
40 sed hostis, non multo stipatus milite sed multo demone plenus,
episcopum sanctum cum sociis decollauit, et abdita siluarum
petentes, in vilissimo loco sanctorum corpora relinquunt, et vestes
et equos sanctorum in longinquis partibus vendiderunt. Migrauit
* T. E. studuit. * Vit. adds ; iam eius vocatio ad sacrum aderat martyrium.
" so T., om. in E. * so T. ; E. inquit. ' om. * E. simplicite. ' al. perdunt.
^z ©ancto 5oi«ano. 449
autem ad dominum martir dei Foillanus pridie kal. nouembris.
Admirans autem virgo Geretrudis tantam viri dei moram, ad
cenobium quo vir sanctus tenderat nuncios mittit : cui vir dei
Vltanus, sancti episcopi frater, talia verba remisit : * Tua, inquit,
virgo prudentissima, perspicax viderit industria quid portendat 5
signum non absque certi causa presagii mihi taliter ostensum.
Assistenti siquidem mihi in orationum instantia affore visa est
columba super niuem candida, sed fuluido roseoque sanguine alas
perfusa, ac leni ^ volatu scandens supera. Quid ista significent, tua,
beata virgo, prospiciat solertia; nam de chari fratris mei presentia 10
nulla aliorsum patent inditia.' Hec audiens illa, statim vbique
nuncios dirigit, nuUius certitudinis responsa ferentes. At illa,
triduano omnium fratrum et sanctimonialium indicto ieiunio, pre
omnibus magis se affligit inedia, prece instat assidua, quatinus de
doctore et instructore suo a deo sibi certa darentur inditia. Et«cce, 15
post vigiliarum solempnia astitit ei angelus a deo missus, dicens :
' Virgo Geretrudis deo deuota, vidit, quem pie colis, lachrimas tuas,
orationes tuas suscepit. Fidelis domini seruus Foillanus, super quo
sollicita es, quem tue salutis necessarium '•• et augende gratie uoluit
fore ministrum, [post] ' peractum fideliter commissum sibi oilicium 20
peregit felici martirio temporalis vite stadium, et promeruit* vite
perhennis brauium. Egrediens ergo diligenter attende signum tibi
per me ostensum, et in loco vbi signum videris, corpus serui dei
inuenies.' Egressa confestim virgine, maximi splendoris ostensa
est illi corona super sanctorum corpora, a terra ad celum vsque 25
porrecta. Inuentis igitur in loco illo corporibus, septuagesimo
octauo post martyrium illorum die, qui est septimus decimus dies
kalendarum februarii, quo et beatus Furseus, frater eius, huius vite
fecit finem : Accidit eo tempore Grimoaldum, qui erat maior domus
regie, et Didonem pictauensem episcopum illis partibus immorari. 33
Cumque orandi gratia sanctorum frequentarent limina, illo die quo
beati Foillani sociorumque eius corpora sepelienda essent delata*,
prefatus episcopus post vigiliarum officia cum sopori membra
dedisset, talia per visum accepit monita vt quantotius occurreret
ad Helie prophete corporis obsequia. Qui consurgens, audiuit voces 35
psallentium deumque coUaudantium. Percunctatus autem quid hoc
esset, comperit eos virorum dei obsequiis inseruire, sicque intellexit
quod sibi imperatum sit de corpore Helie prophete. Sepultum est
autem corpus eius cum maximo honore in monasterio quod frater
eius Vltanus edificauit super fluuium qui Beruenna dicitur, et ex 40
exitu ® loci ' Fossas ' "^ nuncupatur. Vbi usque hodie ad declarandum
sancti martiris meritum, per orationis eius interuentum exaudiuntur
preces humilium, et perficiuntur desideria fideliter poscentium.
' E. leui. ' Vit. tibi pro tempore nccessarium tueque s. et. ' om. in T. E.
• E. permeruit. * Vit. deferebantur. • al. situ. ^ i.e. Fosses, near Namur.
Gg
450 m\>a HegenDa anglie.
[MS. T. adds : Narratio \
Quidam senex sedens in cella sua et sustinens temptaciones,
uidebat demones manifeste, et contempnebat eos. Cum autem
diabolus se uideret a sene uinci, uenit et ostendit se ei, dicens : ' Ego
sum Christus.' Videns autem eum senex, clausit oculos suos. Et
5 dixit ei diabolus : ' Ego sum Christus : quare clausisti oculos tuos ? '
Respondit senex : * Ego hic Christum nolo uidere, set in alia uita.*
Audiens autem hoc diabolus, non comparuit. ^Quidam senex
perseuerauit ieiunans septuaginta ebdomadibus, semel in ebdomada
reficiens. Hic postulauit a deo de quodam sermone scripturarum
10 sanctarum, et non reuela(bat ei deus. Dixit ergo in semetipso :
' Ecce tantum laborem sumpsi, et nichil profeci : uadam ergo ad
fratrem meum, et requiro ab eo.' Qui cum egressus clausisset
ostium suum ut abiret), missus est ad eum angelus di(cens) ;
' Septuaginta ebdomade quas ieiu(nasti, non) te fecerunt proximum
1 5 deo : nunc uero qu(ando es) humiliatus ut ad fratrem tuum pergeres,
missus sum indicare tibi sermonem.' Et aperiens ei de re quam
querebat, discessit angelus ab eo.]
% De sancto Fremundo rege et martire".
TEmporibus regum antiquorum fuit in Anglia quidam rex nomine
Offa, qui a primeua etate cum vxore sua Botilda paganicis
3o detentus ritibus viuens, prolis inter se consolationem vsque ad
decrepitam etatem habere non poterant. Eadem vero tempestate
in eadem prouintia quidam nomine Algarus ex coniuge sua Thoua
filium procreauit qui tertia die natiuitatis sue contra nature modum,
dei voluntate id agente, loquelam edidit et de prefato rege Oifa
25 prophetare cepit. Asseruit enim quod in vltimo senectutis tempore
ex vxore sua filium a deo electum procrearet, qui et patrem suum,
incredulitatis errore detentum, vna cum matre et maxima gentis sue
multitudine, ad fidei veritatem verique saluatoris agnitionem con-
uerteret, in infantia autem sua leprosos mundaret, cecos illuminaret,
30 et eandem patriam ab hostium irruptione simul et strage liberaret ;
in cuius ortu super domum, in qua nasceretur, arcum .celi nouem
diebus et totidem noctibus, ad sanctitatis' eius indicium iugiter
constare predixit ; et quod Fremundus * vocaretur, insuper insinuauit.
Quo dicto, in sancte trinitatis nomine idem puer baptismum petiit,
35 et baptizatus, statim spiritum emisit. Concepit tandem regina, et,
sicut etiam in sompnis^ sibi preostensum fuerat, promissum a deo
Fremundum sine magno dolore peperit. Super domum autem, in
qua natus est puer, lucis columpna apparens, illius notitiam et
* Ex. Vit. Patr. 965. ^ ib. 966. ^ Abridged from a life professing to be
written by Burchard, another abridgment of which is extant in MS. Lansd. 436
f. 32 : Lydgate in his ' Edmund and Fremund ' uses the same ' Burchard ' ; a
metrical life from the same source, by William of Ramsay, is extant in MS. Cbr.
Dd. ii. -jS (i3th cent.). * L. Frithemundus, Frethemundus. • E. sumpnis.
De ^ancto jftemunno, 451
sanctitatis laudem circumquaque diffundebat. Cum enim ad in-
telligibiles etatis annos peruenisset, cum pluribus aliis predictis
signis prouocatis* ab episcopo Hesvvi* baptismi gratiam suscepit.
De virtute in virtutem quotidie excrescens, leprosos mundauit, et
varie iniirmitatis incom[m]odo depressos, inuocato Christi nomine 5
curauit ; parentes suos, gentilitatis errore vsque tunc detentos,
tantorum prodigiorum magnitudine allectos, ad Christi fidem, cum
infinita nobilium et plebis multitudine, conuertit. Parentes vero
eius etatis grauitate pressi et corporum infirmitate inualidi, post
acceptam Christi gratiam regi celesti militare volentes, filium suum 10
Fremundum, iusticie cultorem, pacis et concordie amatorem, licet
plurimum renitentem ad regni regimen promouerunt. Necessitate
igitur compulsus, non sue, sed parentum voluntati satisfaciens, regni
gubernaculum ' anno integro et dimidio suscepit, pauperes fouit,
pacis gratiam auxit, et rebellium proteruiam potenter depressit. 15
Deitatis tandem amore preuentus, huius honoris culmen quasi
nihilum et inane ducens ; ne curis terrenis deditus salutis eterne
detrimentum incurreret, parentibus suis et regni incolis insciis,
cum duobus clericis, scil. Burghardo, qui eius vitam conscripsit
et vsque ad vite finem cum eo mansit, et Edebrido *, clam fugiens, ao
heremi loca quesiuit. Et cum in littore maris nauem modicam et
neglectam sine omni nauali instrumento repperisset, in dei clementia
confisus illam intrans intrepidus, non ventis, sed dei auxilio se
commisit, et quo eam manus dei impelleret, ire precepit. " Quinto
itaque nauigationis die, sine omni remigio cum duobus sociis ad 2$
loca in quibus ante eum nemo propter demonum ibidem habitan-
tium infestationem viuere potuit, incolumis peruenit. Hec insula
mari vndique circumfusa, propter altitudinem eius nimiam vno
tantum in loco aditum prebet. Hec a longe eam cernentibus in-
stabilis et vaga creditur, dum nunc hac, nunc quasi alia parte 30
nauigantibus esse conspicitur, et ideo Ylefage * appellatur. Hec situ
paruula, nemoris altitudine circumquaque decorata ^, pratorum viridi-
tate venusta ", fontis ad haustum ' habilis amenitate irrigatur. Hunc
locum, a deo sibi donatum, rebus omnibus mundi ac deliciis pre-
posuit, thezaurorum copiis plus dilexit. Septem vero annis ab 35
hominum sequestratus consortio ibi viuens, syluestrium pomorum
fructu radicibusque quibusdam, necnon auium ouis, que ibi habunda-
bant, ad victum quotidianum vsus fuit. Vestimenta autem sua per
septem annorum curricula ita deus incorrupta conseruauit, vt
ipsorum decorem vsu assiduo diminui non permisit, nec vetustate 40
in aliquo lacerari. Tugurium paruulum sibi construxit, et cellulam
in honore sancte Marie, in qua diebus et noctibus orationi incumbens,
^ E. prouocatus. ' Lydg. Oswi. * E. gubernaculo. * L. Edebrito.
' L. Tandem a ciuitate Carliun (MS. Carliuri), etc. ; cf. Lydg. * al. Ilefaye.
' L. decoratur, ' venustatur. » L. hauriendum.
G g2
452 Bom leffenna anfflie»
seipsum sacrificium deo offerret, cum suis sociis velociter edificauit.
Diabolus enim, sancti Fremundi sanctitatem non ferens — nec corona-
tur nisi qui legitime certauerit — eius patientiam sepius aggressus,
omnimodis temptationibus eum a statu rectitudinis deiicere conatur ;
5 pre oculis cordis gloriam terrene dignitatis, pro Christi amore
spretam, sepius obiiciens, et quantum sibi suisque sub iuuenili flore
proficere posset cordi immittens, innumeris temptationibus eum
decipere satagebat. Christi tamen miles, qui cordis statum in
sublime erectum habens, que mundi sunt pro Christi amore con-
10 tempserat ; retro respicere, et contempta iterum amplecti dedigna-
tur; et qui solum celestia feruenti desiderio, penitus transitoria
calcando, concupiuit, diaboli temptationibus fatigari, non superari
potuit. Illis enim diebus paganorum exercitus ex transmarinis
partibus adueniens, Angliam cum habitatoribus suis cede et incendio
15 consumens, idolatrie illorum subiici nolentes diuersis penis precipue
afflixit, afflictos crudeli morte dampnauit, non ordini, sexui, dignitati
parcens, nec etati. Horum exercitui Ynguar et Hubba crudelitate
nimia duces effecti, regiones AngHe occidendo perlustrantes,
sanctum Edmundum, suis legibus subiici nolentem, post plurima
20 penarum genera, fera morte occiderunt. Huiusmodi enim fama
vbique diuulgata ad aures Oife regis perueniens, et legem dei
religionisque cultum inhumana hostium feritate deperire expa-
uescens ; accepto a suis consilio, vigintiduos legatos nobiles, filium
suum Fremundum per mare per terras vndique quesituros mittit,
25 fidei christiane cultum hostium depopulatione citius periturum
mandat, nisi ipse pro Christo pugnaturus adueniens, fidei hostes
expugnet, fidelibus auxilium ferat et cultores Christi potenter de-
fendat. Peragrata tandem tota Anglia, ad ^ maris insulas exquirendas
nuncii regis perlustrare moliti sunt. Ascensis itaque nauibus, quo
30 eum quererent, quo pergerent ignorantes, diuino nutu magis quam
humano ad insulam qua vir dei cum suis degebat, ex insperato*
perueniunt, et eum per loca varia et nemorum occulta querentes,
eius celle tandem approximant, et more solito orationi vacantem
reperientes, habitu considerato et vultu ipsi^s annotato, eum recog-
35 noscunt. Genibus igitur eius prouoluti, patris et amicorum necessi-
tatem, hostium aduentum, christianorumque necem palam annun-
ciant ; parentum interitum, fidei religionem ab hostibus deperire,
coram eo deplorant. Quibus auditis, miles Christi, qui seculo re-
nunciauerat, quomodo ad seculi certamen redeat ; quomodo Christi
40 tirones pro Christi amore perire conspiciat ' ; quomodo suorum
interitum vindicare presumat; quomodo mala sibi vel suis in-
ferentibus mala bonus ipse rependat, cum, nisi mala sibi inferentibus
bona rependat, bonus esse non valeat ? Si profecto ad virum hunc
beatissimum solum hostes ferocissimi christiane fidei peruenissent,
^ om. ad, r. exquirendo. * E. inspirato. ^ E. conspiceat.
De ^ancto jrremunlio. 453
mortem pro Christo citius pertulisset, quam resistendo quoquo modo
deuitasset. Sic igitur hinc inde discussa sententia, de re sibi
ambigua dubitans, elegit dei voluntatem orationibus exquirere quam
ex proprio arbitrio pro incertis quasi certa presumere. Orationi-
bus ergo solitis incumbens, et ex corde non suam, sed dei volun- 5
tatem exquirens, quidnam ei in hoc negotio agendum sit efflagitat.
Nocturna autem visione angelus ei apparens precepit vt contra
fidei hostes fide ^ munitus, infidelium rabiem, se illis obiiciendo, non
declinaret et fide non ficta victoriam a deo, cui nihil impossibile est,
speraret. Addidit etiam angelus vt quot socios secum ad bellum 10
adduceret, tot hostes milia cum eo pugnatura putarent. Fide igitur
munitus progrediens, cum ad patriam suam festinus venisset, patrem
eius cum exercitu christiano iam ab hostibus prostratum repperit.
Nunciato igitur Fremundi aduentu, Ynguar et Hubba, timore magno
resoluti, nuncios ei mittunt, vt si cum eis pacem habere voluerit, 15
et fidei christiane renunciauerit, eum in amicitie gratiam susciperent,
et totius Anglie principatum, ^» idolatrie legibus subditum ", traderent
in potestatem eius. Audiens autem vir dei nunciorum verba, pro-
missa derisit, regnum spreuit, dei legibus se nolle contraire re-
spondit. Dixit enim non pro terreno regno in pugnam se procedere ao
velle, sed contra dei hostes, vt eos puniret, dimicare. Vtroque
igitur exercitu ad pugnam parato; quot socios vir dei secum
adduxit, tot milia ipsum habuisse, paganorum exercltui videbatur.
Fide ergo magis quam armis Fremundus securus, hostes aggreditur,
et cum duobus sociis suis et aliis viris vigintiduobus, qui eum 25
quesituri aduenerant, quadraginta hostium milia Christi virtute
prosternit. Neque enim de terra, sed de celo victoria datur.
Fremundus igitur armis continuo exutus, orationi incumbens, super
hiis que acciderant diuine pietati gratiarum actiones ac laudes
immensas exoluebat. Sed quid tutum apud homines esse potest? 30
Ecce quidam nomine Oswi, qui dux exercitus regis Ofle quondam '
fuerat, et ad idolatrie cultum, fide relicta, confugerat, ' et pro regni
regimine sibi promisso, si fidem Christi negaret, cum eisdem
hostibus pacem fecit ". Timens autem ' ne vir dei, victoria potitus, in
eum vindictam faceret, * et sceptra regni sibi promissi ab eo potens 35
auferret* ; latenter accessit et crudeli ictu gladii caput eius amputauit.
Cumque lictor ille caput martiris amputasset, sanguinis gutte deci-
dentes super eum, totum corpus eius quasi ardore ignis intollerabili
protinus accenderunt. Hoc ille percussus incom[m]odo, et tanto ob-
stupefactus miraculo ; ad martiris pedes prostratus, lamentationis 40
verba et singultus cum fletu maximo proferens et reatum agnoscens,
misericordiam implorauit, eumque sanctum nomina[t] * et Christi
martirem penis obsessus appellat. Nec mora, abscisum caput
respondens, hac eum voce absoluit : ' Apostolus Christi, cui a
* E. fidej. *-* cm. in L. ' om. in L. * so L., T. E. nominans.
454 3l3ot3a HegentJa anglie.
domino absolutionis collata est potestas, te a reatu mortis mee
absoluat et ab huiuscemodi penis eripiat, et me in eius confessione
punitum ad vite celestis gaudia introducat.' Passus est autem circa
annum domini octingentesimum sexagesimum sextum, quinto idus
5 maii. Martir autem Christi post mortem in Christo, cui omnia
viuunt, viuus existens, et se post mortem in Christo viuere docens ;
quasi viuus se erigens, manibus caput de terra extulit et cum multis,
hec niiracula ^ obstupescentibus et deum laudando prosequentibus,
ad locum quendam inter Vchintoniam "^ et Hareburebury caput mani-
lo bus ferens perrexit, et ibi sedens ' aquam, qua corpus eius et caput
ablueretur, a deo precibus petens impetrauit. Nam fons in eodem
loco, perenni fluens decursu, excreuit et martiris meritum celeriter
declarauit. Hausta igitur aqua, vulnera lauit, deum, cui omnia
viuunt, adorauit, et ad orientem se vertens in terra mortuus pro-
16 cubuit. Prefatus autem Oswi cum ceteris qui aduenerant, hiis
visis miraculis, corpus eius et caput suscipiunt, [et] * in loculo
plumbeo illud* ponentes, in loco qui Offecherche* appellatur, intra
domus regie septum, cum hymnis et laudibus sepulture tradunt.
Elapsis autem post obitum eius annis sexaginta sex, tres puelle
2o diuersis corporum incom[m]odis a prima natiuitate laborabant : quarum
Elfleda muta, Toua manu contracta, Brightena^ auditus beneficio
carebat. Hiis angelus in visione apparuit, precipiens vt sanitatis
gratia obtinende ad locum qui OfFecherche ^ appellatur properarent ;
et quia locum prefatum se ignorare assererent, quandam lucis
25 columpnam * a martiris sepulchro vsque ad celum tendentem sequi
precepit. Illis igitur columpnam lucis vsque ad martiris sepulchrum
cum gaudio sequentibus, corpus sanctum in locello plumbeo con-
signatum inuenientes, iussu angeli domini in loco quodam inter
Charewelle* et Brademere bitumine circundato, vbi inuicem hii
30 coniunguntur fluuii ", plumbeo locello in priori loco relicto, inuento
diuinitus '^ lapide niueo mirabiliter insculpto, martiris corpus decenter
collocarunt. In loco vero quo sepulchrum cum corpore sancto
humandum esse decreuerant, virgam de salice excisam ibidem
plantantes, ad sepeliendum ibidem martirem in crastino reuersure ;
35 appropinquante iam vespere ad proximam villam quiescendi gratia
perrexerunt. Redeuntes mane ad locum vbi corpus sanctum re-
liquerant, neque sepulchrum nec corpus in eo locatum inuenire
potuerunt; sed virgam quam sero defixerant, in immense magni-
tudinis salicem sub vnius noctis spacio excreuisse admirantes vide-
40 runt, Deus enim, a quibus voluit, sui martiris corpus " in eodem
loco sepeliri fecit. Quia vero quid de martire factum fuerat scire
* hec m. om. in L. ' i.e. Long-Itchington, near Warwick (Lydg. wrongly
Whitton). ^ L. consedit, gladii cuspidem humo defixit. * so T. ; E. in 1.
quoque. ° om. in T. ° T. offechirche. ' Lydg. Bryhteba. ' L.
quendam fumum. • E. charewel. '" L. adds : qui locus a Banneburi
per tria fere miliaria distat. " al, L. " E. corporis.
De ^ancto jFtemunto, 455
non poterant, dolore nimio afflicte, lachrimosis suspiriis dei miseri-
cordiam implorabant, vt ipse, cui omnia secreta patent, quid de suo
martire illis ignorantibus factum fuerat illis innotescere dignaretur.
Reuelatum est illis nocte sequenti, quia martiris corpus erat huma-
tum ; nec amplius nosse ' quererent quod eas latere vellet. De 5
Christi ergo mirabilibus admirantes, ad proprla, sanitati restitute,
cum gaudio regresse sunt. Omni vero tempore quo corpus sanctum
ibidem humatum latuit, ad sepulture locum, herbis virentibus re-
dimitum'^ et floribus variis insignitum, nullum animal accedere
potuit, nec auis aliqua super arborem illam sub qua sepultus fuerat 10
(licet defessa) descendebat. Cum autem herba illa dccisa in fenum
foret desiccata, animalium morbis frequenter profuit, et ab egro-
tantibus depasta, eorum incom[m]oda cito curauit. Et factum est vt
locus ipse ab incolis, causam quidem ignorantibus sed vtilitatem
cernentibus, reuerentia quadam honoraretur, et eidem sanctitatis 15
alicuius gratia inesse crederetur '. Accidit enim vt quidam nomine
Aelbertus orationis gratia Hierosolimam proficiscens, ante sepul-
chrum domini vigiliis et ieiuniis multo tempore vitam duxit. Cui
nocte quadam vox celestis insonuit, precipiens vt ad patriam rediret,
et locum quendam super fluuium Charewelle situm, vbi quinque ao
sacerdotes mansionem acceperant, solicitus quereret, et in prato
non longe posito, sub arbore salicis thezaurum preciosissimum sub
terra defossum inueniret. Cum vero secunda nocte eandem ad-
monitionem audisset, tertia eidem nocte angelus visibiliter apparens
minas intulit, et pro incredulitate sua eum taliter increpauit : ' Quare, 25
inquit, iussionem dei, secundo tibi exhibitam, non implesti, nec
voci mee hactenus credere voluisti ? Perge velox ad patriam tuam,
locum prefatum sollicitus querens : et arborem salicis magne in-
uenies, sub cuius radice sepulchrum, thezauro precioso intus
decoratum, effbdies, in quo corpus sancti Fremundi martiris, pro 30
Christo innocenter occisi, reperies ; sub eiusdemque martiris se-
pulchro scropham inuenies vnam cum tredecim fetibus, nec tamen
ingressum eorum vel exitum videbis. Quia vero iussionis * mee el
admonitionis incredulus hactenus extitisti, nec voluntati diuine
obedisti, (ob incredulitatis tue meritum)" hanc inobedientie tue penam 35
recipies et per corporis penalem sententiam angelico iterum oraculo
non contraire, talibus admonitus, disces * : Ad eum igitur quasi iratus
accessit, brachii dexteri iuncturam a scapula diuellens distraxit, et
ipsam eius dexteram ad dorsi spinam distorsit; nec ante corporis
salutem eum recuperare, quam ipsius martiris corpus * inueniret, 40
cuius meritis curaretur, veritatis nuncius' asseuerauit. ' Omnis,
inquit, qui ad dei laudem huius martiris sancti se precibus com-
mendauerit, et sibi deuotus extiterit, laboris sui et deuotionis premia,
* E. nosce. ' E. redemitum. ' The place is now called Bodicott?
' ob— meritum om. in T. • E. corporis. ' E. nunciis.
456 Botja £egen0a anglie»
sancti adiutus meritis, consequetur.' Talibus itaque admonitus
oraculis, et corporis dolore constrictus, Romam proficiscens cuncta
que acciderant summo pontifici per ordinem patefecit. Qui habita
matura super relatis deliberatione, taliter ei respondit : ' Redi, inquit,
5 ad patriam tuam, et que tibi ostensa sunt diligenter inuestigare ne
differas : et litteris nostris episcopo loci presentatis, vt martiris
corpus de terra eleuet et, quousque ad limina apostolorum Petri et
Pauli accedat, in proximo monasterio illud cum honore reponat,
denuncies.' Arrepto autem itinere cum difficultate locum quinque
10 sacerdotum memoratum inueniens, et vna cum illis, vt valuit,
effbdiens ; viso martiris sepulchro, ad deum et eius sanctum preces
fudit, et brachii sanitaten perfecte consequi meruit. Ceci quoque,
claudi, aridi et muti, variisque languoribus detenti, ad locum illum
festinantes salutis beneficium leti reportarunt. Cumque sepulchri
15 locum altius effodissent, scropham vnam cum tredecim fetibus
prosilientem mirantes prospiciunt, sed eorum ingressum vel exitum
non inueniunt. Sacerdotes itaque duo cum Aelberto ad episcopum
dorcestrensem ^ Birinum pergentes, quod factum fuerat pandunt,
et litteras papales humiliter presentant. Episcopus igitur cum suis
20 ad locum accedens, aperto sepulchro corpus gloriosi Fremundi, de-
center pannis inuolutum, cunctis admirantibus ostendit : et in eodem
sepulchro cum corpore ipsius vitam et passionem anglicis apicibus
annotatam inuenit. Facto autem triduano ieiunio, et assumpto cum
magna deuotione sanctissimo corpore, ad vicinum monasterium
25 iuxta apostolicum mandatum illud deferre decreuerunt. Cumque
ad locum quendam qui Ridic" vocabatur peruenissent, sanctum
martiris corpus a loco ilio nuUo modo mouere potuerunt. Episcopus
ergo continuis precibus domini voluntatem in tanto articulo im-
plorare non cessans, hunc locum martirem sanctum elegisse, angelo
30 nunciante cognouit. Constructa autem ibidem capella, Aelberto
prefato et quinque sacerdotibus memoratls sanctum corpus custodi-
endum episcopus commendauit; et Romam proficiscens, mirabilia
dei gloriose in sancto martire demonstrata summo pontifici' in-
sinuauit. Susceptis* vero litteris apostolicis, Birinus episcopus
35 patriam rediens, conuocatis episcopis, abbatibus, nobilibus in-
numeroque cetu plebis, in loculo laminis argenteis, que ' fidelium
deuotione oblate fuerant, decenti opere composito, sanctum corpus
cum hymnis et laudibus de sepulchro veteri eleuatum, .v. kal.
aprilis, choruscantibus vndique miraculis, collocauit ; et ex cemento
40 et lapide postea super eum oratorium fabricauit. Diebus enim
nostris in prioratu canonicorum regularium de Dunstaple" sanctum
eius corpus requiescens, in magno honore habetur.
1 E. dorscestrensem. * E, redic. ' E. pontifice. * E. Susceptus.
^ E. qui. ° T. dunstapil.
De ^ancta jFriHejBtoilia» 457
[MS. T. adds : Narratio \
(Narratur) enim (de) Frigdiano lucane urbis (episcopo, quod)
Aus(eris) fluuius qui iuxta ur(bis mur)os influebat, sepe inundacio(ne
facta) cursus sui alueum egressus, per (agros diff")undi consueuerat,
ut * queque sa(ta et) plantata repperiret, euerteret. Tunc (uir domini)
Frigdianus rastrum sibi paruulum fecit et ad alueum fluminis accedens, 5
solus oracioni incubuit, et precipiens aque ut se sequeretur, per loca
que ei uisa erant rastrum per terram traxit. Quem relicto alueo proprio
tota fluminis aqua ita est secuta, ut locum consueti cursus funditus
desereret, et ibi sibi alueum ubi tracto per terram rastro uir domini
signum fecerat, uendicaret ', et quecunque essent alimentis hominum lo
profutura, sata uel plantata ultra non lederet. * Cum iuuenis quidam
sanctimonialem quandam rapuisset et clerici talem iuuenem coram
beato lohanne elemosinario exprobrarent, et ipsum excommunica-
tum esse dicerent, utputa quod duas animas, suam uidelicet et illius
perdiderat, compescuit eos sanctus lohannes dicens : ' Non sic, 15
fratres, non sic. Ostendo uobis quod [et] uos duo peccata committitis.
Primo, contra preceptum domini facitis qui ait : " Nolite iudicare
ut* non iudicemini." Secundo, quia nescitis pro certo si usque hodie
peccent et non peniteant.']
% De sancta Frideswida virgine*.
FRideswida virgo sancta Didani subreguli et Safride vxoris sue ao
filia extitit, qui in vrbe Oxonia morantes, filiam suam omni
morum honestate educari fecerunt. * Transacta autem infantia, super
terram nudam sompno victa recumbebat ; illam assidue prostrata
genibus^ petebat*, quando orationes domino fundebat*. Vilium
olerum pulmento, modicoque pane ordeaceo " famis expugnauit pro- 35
teruiam, et aqua sitim extinguebat. Parentum demum assensu
habitum monialium suscepit: cuius exemplo duodecim nobilibus
orte natalibus puelle, relictis omnibus, secute sunt dominum. Ex
regis itaque munificentia cenobium construxit; ieiuniis et orationi-
bus instabat continuis, centiesque per diem centiesque per noctem 30
flexis genibus deum exorauit. Sed quis preualet esse bonus, cui
non inuideat qui singulariter est malignus ? Omnes namque
conatur deiicere, qui primum '° hominem a ^' paradisi gaudiis potuit
propellere. Corporeis eius oculis'^ corporalem speciem exhibuit,
' Ex Gregor. Dialog. III. 9. ' T. et. ' T. uendicauit. * Leg. Aur.
p. 133 ; cf. Vit. Patr. 377. » Ed. in Act. SS. BoU. Oct. VIII. p. 564 from a
MS. Rub. Vallis and E. ; abr. from a life partly extant in Sar. Brev., which is
derived from the Vita in MS. Nero E. i fol. 362 (abridged in MS. Lansd. 436
f. loi, with an cxtract from Philip's Hist. Translat.). •-* al. om. ' T.
petebat genibus. * E. T. petebat ; Boll. poterebat. » E. ordeaco. BoU.
panis ordeacei. '" Boll. primus. ^^ BoU. de. ^"^ oculis eius.
458 Ji^otia leffenna anglie.
elatusque in antique vesanie sue presumptionem ', qua se altissimo
fore similem promittebat, Christum se esse mentitur, magnaque
demonum constipatus caterua, angelorum lucis speciem menti-
entium, hiis virginem aggreditur verbis: 'Veni, dilecta mea, veni:
S quia tempus est vt percipias immarcessibilem eterne glorie coronam,
quam promeruisti. Veni et ad pedum meorum prouoluta vestigia,
quem diu desiderasti adora. Apparere quippe tibi ad hoc volui vt
me, ad quem tanta auiditate suspiras, in hac etiam vita mortali con-
spiceres, et me adorato ad perpetue vite com[m]odum absque corporis
10 incom[m]odo ingredi preualeres.' Cui virgo sancto '^ edocta spiritu ait :
*Quid, miserrime, quod non habes, nec habere pre superbia vales,
aliis promittere presumis ? Quid tibi cum vita immortali, qui viuens
mortuus es, et manens semper in interitum vergis^? Sed et ego
infelix et miserrima peccatrix interitus tui particeps fuissem, nisi
15 me redemptoris mei Christi, quem tu te esse mentiris, misericordia
preuenisset *. Ipse enim spes mea a iuuentute mea.' Hec humil-
lima virginis verba superbus ille non sustinens spiritus euanuit, et
aerem vlulatu horribili fetoreque pestifero impleuit. Beata vero
virgo in oratione perseuerans equo erat animo, et intrepida per-
20 mansit. Nec enim sic antiquus hostis, licet victus et confusus
abscesserit, ab impugnationis sue arte quieuit. Regem namque
Algarum ° virginis amore impudico tactum inflammat. Hic enim rex
suggestionum inimici stimulis furibundus, concitatus nuncios ac-
celerare precepit, qui Frideswidam adducant, et nolentem eque vt*
25 volentem properare compellant. Nec mora nunciis ad virginem
venientibus, voluntatemque regis declarantibus, respondit : ' Si me,
inquit, hominis contubernio disposuissem sociare, nequaquam regis
Algari postulationi contradicerem. Nunc quia regi immortali
Christo desponsata sum, nephandum sane arbitror vt eo contempto,
30 assensum mortali prebeam peritura cum ipso.' Et illi ; ' Hec enim
te versutia iuuare non poterit, quoniam si acquiescere ac obtemperare
regis voluntati nolueris, ad lupanar tracta multas sustinebis iniurias ;
inuita lenonibus ludibrium facta et ignominiose corrupta doceberis,
sani capitis non esse huiusmodi regiam contempnere dignitatem.' Ad
35 hec virgo : ' Nullis '^ reuera poUutionum contagiis contaminari potest
corpus, nisi ex consensu mentis.' Hiis auditis cum vim inferre
illamque rapere pararent, sancta Frideswida, ad deum protecto-
rem suum confugiens, preces cum lachrimis in excelsum porrexit.
Et ecce subito nuncii amisso lumine, ab iniuriis illius desistere
40 compelluntur vel inuiti. Concurrunt vndique de ciuitate, stupent
vniuersi pauentque, ac pedibus virginis pro excecatorum com-
passione prouoluti, vt eius precibus lumen reciperent suppliciter
postularunt. Cum autem virgo pro eis preces ad deum fudisset,
^ so SB. ; Boll. presumptionis sue vesaniam. ' E. sancta. ' E. virgis. * E.
peruenisset. * He is rex Leicestrensium in N. L. ' Boll. ac. '^ E. Nulis.
De ^ancta iTtitieiBtoiBa. 459
et luminis beneficium recepissent, humiliter ad pedes eius cor-
ruerunt, veniam flagitantes. Et post hec ad domum redeuntes, que
gesta sunt regl ex ordine nunciarunt. Quibus ille : ' Nequaquam,
inquit, incantationes eius falsaue dogmata aut ars magica a' meis
eam eripient'' manibus. Sed quoniam me contempnere ausa est, 5
postquam illa, vt libuerit, abusus fuero, lenonum tradetur polluenda
ludibrio.' Hec " dixit, et furore agitatus ad vrbem qua virgo mane-
bat progreditur. Et ecce sancte Frideswide orationi more solito
incumbenti nocte illa angelus apparuit dicens : * Ignoras, o virgo,
quia rex Algarus cras pre foribus vrbis istius aderit, libidini sue lo
satisfacturus, si detur possibilitas irrumpendi pudicitiam integritatis
tue? Ne timeas, inquit, dominus lesus Christus iocundum quod
in tua virginitate habitaculum preparasti custodiet, illususque rex
et spe frustratus redibit, ac penas cecitatis perpetue soluet. Tu
autem propera et semitam que ducit ad fluuium Thamisie ingredere : 15
repertura enim es scapham a deo paratam, et in ipsa ducem itineris
nautam.' Sancta vero [virgo] gratias deo agens, duas sorores secum
assumens, concita ad fluuium peruenit, et nauiculam inuentam in-
gressa, a iuuene albo ■* habitu splendido vultuque venustissimo, sub
vnius hore spacio decem miliaria transferuntur, et sub villa nomine ao
Bentona ^ exponuntur. Exposite vero nec nauem nec itineris ducem
vspiam conspexerunt. Nemoris profunditatem * intrantes virgines,
porcorum tutamen contra aeris intemperiem constructum, ab edera
succrescente ex omni parte contectum, ingrediuntur. Algarus in-
terea rex Oxoniam veniens, minis, precibus ac premiis conabatur 35
ab incolis dinoscere quonam Frideswida diuertisset. Cumque se
nescire, ciues cum iuramento assererent, iratus rex in ciuitatis
subuersionem coniurauit. Cum vero porte aquilonari appropin-
quaret, cecitatis plaga confestim diuinitus percussus est. Expauit
itaque stultus repentinam in se diuine potestatis vltionem : nec a 30
malignitatis sue desistens obstinatione, cor Pharaonis ad propria
reportauit. Ob cuius equidem tiranni supplitium innatus est horror
regibus Anglie, vt nec vnus vrbem Oxonie, vt fertur, presumat
intrare. Sancta autem Frideswida tribus fere annis solitudine illa
in magna abstinentia, vigiliis et assiduis precibus deo vacabat. 35
Puellam quandam ab hoste antiquo cecitate percussam, aqua lotionis
manuum eius oculis linitam ^ illuminauit. * Tandem Oxoniam rediens,
ne sororibus in cenobio dimissis onerosa esset, in loco quodam iuxta
vrbem multis arboribus consito, nomine Thornbiry, oratorium
edificiaque construxit, fontemque vsque hodie iugiter manantem 40
precibus et meritis impetrauit *. Cum iuuenis quidam diei dominice
non deferens ligna incideret, manus eius illico adherens manubrio
adeo incenditur vt pre doloris intolerantia terribiliter exclamaret.
* om. in BoU. ' BoU. eripict. ' om. in Boll. * E. albi ; om. in T. ' N.
Bentonia, L. Bamtonia, i.e. Bampton. * L. nemus de Bencseya. ^ T. linita.
'-* al. om.
46o Bom legenta anglie.
Nec enim manum laxare valuit, nec digitos a manubrio soluere.
Frldeswide tandem adducitur, et eius precibus liberatur. Quen-
dam piscatorem a demone arreptum, fusa ad deum prece sanitati
pristine virgo deo deuota restituit. Cum quadam vice^ vrbem
5 Oxonie intraret, tota illico in obuiam ruit ciuitas, et ecce inter
vtriusque sexus turbam adest iuuenis lepra immanissima et pustulis
toto deformatus^ corpore, vt de forma hominis nihil fere inesse
videretur preter exteriora liniamenta. Sic enim vlcera, sic tumores,
sic iniquus color cuncta obduxerant ^, vt monstrum potius putaretur
lo quam homo. Cum autem iste ad sanctam virginem appropinquaret,
quanta potuit voce horribiliter rauca emisit sonum satis confusum,
verba tamen exprimentem, sic dicens : ' Adiuro te, virgo Frideswida *,
per deum omnipotentem, vt des mihi osculum in nomine Ihesu
Christi filii eius vnigeniti.' At illa charitatis igne accensa illico
15 accessit, et signo crucis prius impresso, osculum leproso dedit. Ore
enim virginis os leprosi tangitur, et continuo toto corpore mundatur.
Cutis aspera ad squamarum modum soluitur, et velut exuuie colubrine
deponuntur, et statim caro eius sicut caro pueri paruuli efficitur.
Instante tandem tempore dissolutionis sue, ecce angelus domini
20 eidem oranti astitit dicens : ' Quarto decimo kalendas nouembris
finis tibi, Frideswida, agonis a deo decernitur, et merces sempiterna
preparatur.' Et hec dicens discessit, et Frideswidam febris grauis-
sima corripuit, vnde et viribus corporis cepit destitui. Et intentis ad
superna luminibus aspexit inde venientes ad se virgines quas in
25 veneratione maxima semper habebat : Katherinam scilicet atque
Ceciliam, quibus et ait : ' Modo veniam, mee domine, modo veniam ' ;
et valedicens astantibus, migrauit ad dominum. Lux enim celitus
emissa domum subito illustrans ita totam repleuit vrbem odore
inestimabiliter suauissimo, quatinus non dubitaretur vnigenitum
30 affuisse patris luminum, cuius nomen vnguentum effusum vniuersum
impleuit orbem. ^ Antequam iuri Normannorum deus Angliam
subdidisset, abendoniensi abbati ecclesia sancte Frideswide cum
possessionibus suis a rege quodam donata fuit, et expulsis canonicis'
per annos aliquot monachorum dispositioni res addicta subiacuit,
35 donec mutata tandem voluntate regis cuiusdam canonicis cuncta
restituta sunt. Auxilio vero et assensu Willelmi vicecomitis, patroni
ecclesie sancte virginis, eleuata sunt de terra sanctissime virginis
ossa, et in scrinio honorifice coUocata, Propter peccata [enim] ''
inhabitantium primo per Danos, postea voraci flamma, cenobium
40 sancte virginis Frideswide extitit consumptum \ Clericus quidam *
ornamenta ecclesie Sancte Frideswide auferens, coram iudice accusa-
tur : et cum se purgare innocentiam suam offerret, placuit cunctis
* In N. L, she now returns from solitude. ^ Boll. deforatus. ' Boll.
obduxerat. * E. frideswido, * The foUowing is from an unknown source.
« r. clericis ? ' so T. ; E. vero. » Cf. Will. Malm, G.P, iv, » E. quidem.
De ^ancto iFursco» 461
eum missam primo audire, et postea purgationem facere. Cum
[vero]^ vinctus coram sancte virginis tumba vsque ad euangelium
misse staret intrepidus, subito saltus mirabiles in altum dare cepit,
dicens : * Confiteor domina, confiteor domina,' et continuo cadens,
exanimis videbatur. Assumpto tandem spiritu, circumstantibus ait : 5
* Nunquid ^ non videtis dominam istam virginem sanctam, qualiter
me duobus manipulis virgarum manibus suis non solum verberauit,
immo crudeliter vt hoc fiirtum confiterer cogit ? Celare itaque non
possum : confiteor sacrilegium.' Et exutis vestibus, scapularum cutis
et totius dorsi, ventris et pectoris ac lateris vtriusque per inter- lo
ualla discissa, ipsos accusatores ad misericordiam mouit. Floruit
autem sancta Frideswida circa annum domini septingentesimum
quinquagesimum ', et quartodecimo kalendas nouembris seculum
reliquit.
[MS. T. adds : Narratio \
(Abbas Antonius, deficiens in consideracione profimditatis iudicio- 15
rum dei, postulauit dicens : ' Domine, quomodo aliqui in paruo) tem-
pore uite s(ue moriuntur et aliqui ultra) decrepitam uiuunt senectutem?
et (quare quidam) egestuosi sunt, alii autem facultati(bus di)tan-
tur? et quomodo iniusti opulenti sunt, (ius)ti uero paupertate pre-
muntur ? ' Et uenit ei uox dicens : ' Antoni, ad teipsum intende : 20
hec enim iudicia dei sunt, et te scire ea non conuenit.' " Quidam
monachus nimis dure tractauit uitam suam, set ' cum factus fuisset
episcopus, uoluit ipsa duricia uti in ciuitate quam in heremo
habuerat, et non preualuit : iccirco prostrauit se in conspectu domini
dicens : * Putasne, domine, propter episcopatum discessit a me 25
(gracia) tua ? ' Et reuelatum est ei quia non ; (' set) cum in solitudine
eras, inquit uox, et cum (non) esset auxiliator, deus tuus erat
suscep(tor tuus) ; nunc autem hic in seculo es ubi homines (auxi-
Ii)anturtibiV]*
^ De sancto Furseo abbate et confessore®.
Vlr fuit vite venerabilis, Furseus nomine, ex Hibernia natus, 30
nobilis quidem genere, sed nobilior fide ; seculi dignitate inter
suos clarus, sed diuina gratia vbique precipuus. Erat enim forma
* so BoU. * E. Nunquit. ' In MS. Nero she dies in 737. * Ex Vit.
Patr. p. 953. » Ex Vit. Patr. p. 956. • VP. et. "^ T, tui.
» Collect :
Veneranda es uirgo Frideswida, que carnis desideriis restitisti et in Ihesu
Christi scruicio permansisti ; ipsum roga ut nobis indignis mitis esse dignetur
in hoc seculo atque in futuro. V. Ora pro nobis.
Omnipotens sempiterne deus, da nobis in commemoracione uirginis tue sancte
Frideswide congrua deuocione gaudere, ut et potenciam tuam in eius uenera-
cione laudemus, et prouisum nobis percipiamus auxilium, per
' Ed. in Mcssingham Flor. p. 393. Abridged from the old Vita in Surius, Act.
SS. BoU. lan. II. p. 401 (with a Liber Mirac"), Mabillon II. 287, Colgan I. 75;
cf. Beda III. 19. Cf. Desmay, Life of St. F., Paris, 1607.
462 Boioa legentia anglie.
decorus, corpore castus, mente deuotus, affabilis colloquio, amabilis
aspectu, et bonorum operum ac gratia'^ plenus; ab infantia sacris
litteris et monasticis disciplinis eruditus. Et dum infirmus quadam
die vespertinalem exorsus esset psalmodiam, orationi intentus, non
5 longe a domo, tenebris subito circumdatus stetit'^, et quasi iam
mortuus ad proximam donium deportatur. Tunc quatuor manus
ad se desuper extensas conspexit, que tenentes ^ illum per brachia,
niueis pennis subuolabant et illum ex vtraque parte sustinebant.
Manus quippe sub pennis erant, et quasi per caliginem angelica
lo corpora cernebat. Tertium quoque angelum, armatum scuto candido
et gladio fulgoris niuei *, se precedere conspexit. Hii tres, pari
fulgore splendentes, mire suauitatis dulcedinem alarum sonitu illi '
anime inferebant. Canebant autem vno incipiente : 'ibunt sancti de
virtute in virtutem, videbitur deus ® deorum in Syon.' Erat enim in
1 5 carmine eleuatio, et ad ^ finem positio. Audiebat quoque aliud quasi
ignotum canticum multorum milium angelorum, et vix pauca potuit
intelligere : ' exierunt obuiam Christo.' Tunc vnus ex supernis
agminibus precedenti armato iussit, ad corpus reducere animam, et
suam secum deferre* debere solicitudinem. Et tunc cantabant
ao illum dimidium versiculum : ' videbitur deus deorum in Syon.'
Cuius carminis suauitate letificata anima qualiter in corpus intrauit,
intelligere non potuit. Media vero nocte tertie ferie in extremis
languens, audiuit horribiles magne multitudinis voces clamantes, et
ipsum exire compellentes. Apertis autem oculis, solos tres predic-
25 tos vidit angelos, duos vtroque latere positos, tertium vero arma-
tum ad caput suum stantem, eorumque cantica cum omni suauitate
audiuit. Illis eum leuantibus, vlulatus et clamores demonum audiuit,
ac per medium eorum transiens, vnus illorum dixit : ' Antecedamus,
et ante faciem eius bella moueamus.' Tunc vidit nigram nubem ad
30 sinistram partem, et ante faciem illius bellicam aciem constitutam ; et
demones ignitas sagittas contra eos iactabant, sed angeli eas scuto ex-
tinguebant ". Erant autem corpora demonum plena deformitate et
nigredine, collo extento, macie squalentia et omni horrore plena, et
capita tumentia. Quando vero volabant vel pugnabant, nullam corporis
.^5 formam, nisi horribilem et volaticam vmbram videre poterat. Facies
eorum propter tenebrarum horrorem nunquam videre potuit. Tunc
angelus precedens aduersariis dixit : ' Nolite tardare iter nostrum,
quia hic homo non est particeps perditionis vestre.' Contradicente
aduersario et blasphemante, iniustum esse deum homini peccatori '*
40 consentientem nihil dampnationis habere, cum scriptum sit : ' Non
solum qui faciunt, sed etiam qui consentiunt facientibus, digni sunt
morte.' Pugnante vero angelo, existimabat vir sanctus clamorem
' «/. gratie fructibus. ^ al. restitit. ' al. tenentesque. * al. fulgures
nimium. ^ al. illius. ^ om. in T. "^ E. in. ' E. differre. ° «7. ex-
tinguebantur, eas om. '" «/. deo hominem peccatoribus.
De ^ancto fmm» 463
pugne et vociferantium demoniorum in omnem terram audiri. Et
demones dixerunt : ' Ociosos sermones sepe protulit, et Ideo illesus
vita beata perfrui non debet.' Angelus ait : ' Nisi principalia vitia
contra eum protuleritis, propter minima non peribit.' Et demon ' :
" Si non remiseritis hominibus peccata eorum, nec pater vester 5
celestis dimittet vobis peccata vestra." Angelus ait : * Vbi se vindica-
uit, vel cui iniuriam fecit ? ' Et demon : * Non est scriptum : si non
vindicetis; sed si non remiseritis de cordibus vestrisV Et ait
angelus: 'ludicemur ante dominum.' Victus inimicus, iterum
venena restaurat, dicens : ' Si iustus est deus, homo iste in regnum 10
celorum non intrabit. Scriptum est enim : " Nisi conuersi fueritis et
efBciamini sicut paruuli, non intrabitis in regnum celorum." Hoc
verbum minime impleuit.' ^ Angelus excusans dixit : ' Indulgentiam
in corde habuit, sed consuetudine humana continuit.' Et demon :
' Sicut accepit malum ex consuetudine, ita accipiat vindictam a 15
superno iudice '.' ' ludicemur, inquit angelus, ante dominum.' Pre-
liante angelo et contritis aduersariis, dixit angelus : ' Respice [in] mun-
dum.' Et vidit vallem tenebrosam sub se in imo positam, et quatuor
ignes in aere incendi aliquibus spaciis a se distantes. £t ait
arigelus : ' Hii sunt quatuor ignes qui mundum succendunt : Primus ao
est mendacii, cum hoc quod abrenunciare diabolo et omnibus pompis
eius in baptismo omnes promiserunt, minime* implent. Secundus
cupiditatis, cum mundi diuitias amori celestium preponunt. Tertius
est dissentionis, cum animos proximorum in superuacuis rebus
et sine causa offendere non formidant. Quartus impietatis, cum 25
inferiores expoliare et eis fraudem facere et opprimere, potentes " pro
nihilo ducunt. Vnusquisque ignis incendit alium, quia per aug-
menta ^ malorum, peccata ex culpis crescunt.' Et cum ignes isti
quasi in vnum glomerari viderentur, expauit Furseus et clamauit :
' Domine, ignis mihi appropinquat.' Cui angelus : ' Quod non in- 30
cendisti, non ardebit in te. Licet enim terribilis et grandis est,
tamen secundum merita operum singulos examinat. Sicut corpus
ardet per illicitam voluptatem, ita et anima ardebit per debitam
penam.' Tunc angelus precedens diuisit ignem flamme in duos muros
vtroque latere, et [alii duo] ab igne defendebant eum. Tunc vnus 35
demonum qui in igne volabat, dixit : ' Seruus qui scit voluntatem
domini sui, et non facit, plagis vapulabit multis.' Angelus ait :
' Quid enim iste de voluntate domini sui non impleuit ? ' Et demon :
' Scriptum est : " Dona iniquorum reprobat altissimus ''." ' Cui an-
gelus : * Credldit enim quod vnusquisque eorum penitentiam 40
egisset.' Et ille: 'Ante debuit probare penitentie perseuerantiam,
et sic fructum suscipere. Munera enim excecant oculos sapientium,
et peruertunt verba iustorum.' Angelus ait : ' ludicemur ante domi-
num.' Diabolus succumbens, in blasphemias contra auctorem erupit,
* «/. add Scriptum cst. ' al. here follows '-'. * T. E. et miniine.
* et o. p. «/. om. * E. aucmenta. ' al. add : istc doua iniquorum recepit.
464 Bom legenna anglie»
dicens: 'Vsque nunc existimabamus deum esse veracem, quia
omne delictum quod non purgatur super terram, de celo esse vindi-
candum promisit, Ysaia propheta clamante : " Quod si volueritis et
audieritis me, bona terre comedetis. Quod si nolueritis, et me ad
5 iracundiam prouocaueritis, gladius meus ' deuorabit vos." Hic homo
non purgauit delicta sua in terra, nec vindictam hic recipit : vbi est
ergo iusticia dei ? ' Angelus dixit : ' Nolite blasphemare, dum
nescitis occulta dei iudicia.' Et ille : ' Quid erit*^ hic occultum?*
Angelus ait: 'Quamdiu speratur penitentia, comitatur hominem
jo diuina misericordia.' Et ille : ' Sed nuUus tamen hic locus est
penitentie.' Angelus dixit : * Profunditatem misteriorum dei igno-
ratis : Fortasse etenim hic erit.' Et demon : ' Discedamus ergo, dum
iudicandi ratio non est.' Et superueniens alius demon dixit : ' Ad-
huc restat illi angusta porta per quam non nisi pauci intrant: ibi
15 illum superare possumus: "Diliges proximum tuum sicut te
ipsum." ' Et angelus : ' Vir iste in proximos suos operatus est
bona.' Et ille : ' Non sufficit bona operari, nisi etiam proximum
suum sicut semetipsum dilexerit.' Angelus ait : ' Fructus dilec-
tionis est bona operari : quia deus reddit ^ vnicuique secundum opera
30 sua.' Et demon : * Sed quia verbum dei de dilectione non impleuit,
dampnandus erit. Si enim deus iniquus non est, et si mendacium,
et verbi illius transgressio [ei] displicet, vir iste penarum expers non
erit. Promisit enim seculo abrenunciare, et econtrario seculum
dilexit, contra apostoli preceptum dicentis : " Nolite diligere mun-
26 dum neque ea que in mundo sunt." ' Et angelus : ' Non sibi soli
ea que sunt seculi, sed omnibus indigentibus dispensanda, dilexit.*
Demon ait : ' Quocumque modo diligatur, contra preceptum diuinum
est, et contra sponsionem christianitatis in baptismo.' Victus ad-
uersarius, ad callidas conuertitur accusationes, dicens : ' Scriptum
30 est : " Nisi annunciaueris iniquo iniquitatem suam, sanguinem eius
de manu tua requiram." Hic non annunciauit digne peccantibus
penitentiam.' Et angelus : 'Quando auditores despiciunt verbum,
lingua doctoris loqui prepeditur dum videt quod audita predicatio
despiciatur.' Et ille : ' Ille tamen vsque ad passionem annunciare
35 debuit, nec consentire, nec tacere.' Tandem deuictis aduersariis,
immensa claritate vir sanctus circumfusus *, respiciens sursum
vidit agmina angelorum et sanctorum immensa, claritate fulgentia,
qui aduolantes, quasi alis choruscatione eximia circumfusis' cir-
cumdantes eum, omnem formidinem ignis et demonum terrores
40 procul abigebant. Et audiuit quasi quatuor choros angelorum can-
tantium atque dicentium : " Sanctus | sanctus | sanctus dominus deus
Sabaoth." Et ait angelus ad eum : ' Vbi supernus conuentus est,
inde et nos sumus.' Tunc mens Fursei omnem laborem ac tribu-
lationem obliuiscens, immensa letitia repletus, dixit : ' Magnum est
' al. om. * a/. enim. ' al. reddet. * E. circumfulsus. ° E. circumfulsis ; al. om.
De %mtto jfuciseo. 465
gaudium hec carmina dulcisona' auscultare.' Et angelus: 'Hoc
auditu ' nos pro ministerio dispensationis humane sepe priuamur ;
et quod nos annunciando laboramus, dissipant demonia humana
corrumpendo corda. In hoc celesti regno nulla vnquam tristitia,
nisi de hominum perditione, fieri potest.' Tunc vidit duos sanctos 5
episcopos illius prouintie in qua hec vidit, dudum ad celestia
translatos, Beanum sciHcet et Meldanum, angelica forma radiantes ad
se venire : qui cum eo familiariter loquentes, vt ad seculum rediret
precipiunt. Et cum eum tristicia repletum propter suum nuncium
et dolore non modico conspicerent, dixerunt : ' Quid times ? Vnius 10
diei iter est, quo laboraturus es. Predicans ergo omnibus annuncia
quia in proximo est vindicta.' Interrogante autem Furseo de mundi
fine, responderunt finem creature iam tunc non esse, quamuis in
proximo sit ; sed famis et mortalitatis plagis esse vexandum
humanum genus. ' Et quamuis hominibus diuina monita con- 15
tempnentibus superni iudicis ira iam imminet, maxime tamen super
doctores ecclesie, et principes furor illius excandescit: quia per
quatuor res maxime anime fidelium depereunt : Per huius mundi
illecebrosa vitia, per suggestionem diaboU, per prelatorum negli-
gentiam, per iniquorum principum exempla praua siue doctorum. 20
Doctores namque ecclesie et rectores, viri dimidii operis sunt : quia
per omnipotentis dei misericordiam alii largitatis gratiam sunt
adepti, sed carnis incontinentia sunt lubrici : Alii vero corpore
quidem castitate pollent, sed estibus auaritie anelant. Alii gratiam
habent lenitatis, sed rancore animi sunt pusillanimes : Alii autem 25
non recordando iniurias suas, cito ignoscunt, sed minus cor caute
custodiendo, citiusque irascendo, rixas prouocant. Quod ^ ergo deus
sfngulis largiendo donauit, quasi proprio labore acquisitis gloriantur :
Vitia vero que eos impugnant et deuincunt, corde vigili et operum
bonorum instantia vincere negligunt. Nonnulli vero, omissis spiri- 30
taHbus quibus impugnantur vitiis, corpus abstinentia afiligunt,
nocturnasque illusiones vel leuia queque quasi grauia existimantes
deUcta, superbiam vero, que angelos de celo eiecit, pro nihilo
reputant; auaritiam, que hominem primum de paradiso expuHt,
non execrantur ; inuidiam, per quam Abel occiditur, falsum testi- 35
monium, per quod saluator dampnatus est, non considerant. A
cibis quos deus cum gratiarum actione sumendos creauit abstinentes,
superbiam, auaritiam, inuidiam et cetera vitia quasi Hcita sumunt :
Que' vero leuiora in iuditio dei existunt, grauius iudicant, grauia
quasi leuiora reputantes. Non satis est corpus affligere, si animus ^o
a malitia et nequitia non curatur. Doctores ecclesie et rectores
vlmum pro vite, et alnum pro oliua non plantent, hoc est, plus
terrenum et infructuosum laborem diligant quam charitatem, quc
omnium radix et culmen bonorum operum non ignoratur. Contra
* T. dulcissona, n/. om. ' r. Que. ' E. Quo.
Hh
466 iBoua legenna anglie.
doctores iratus est dominus qui libros diuinos negligentes, curas
huius mundi cum omni aflfectione agunt. Rex enim et sacei^dos, et
vnusquisque, non quod scriptum est, sed quod rectum sibi videtur,
hoc facit. Tu autem, inquiunt, fidelis esto dispensator, nihil tibi
5 preter victum et vestimentum vendicans. Qui enim sic libenter
dampnum sicut datum susceperit, os mutorum aperire poterit. Esto
nihil mendicans, nulli negans. Deo odibile est aliena appetere, et
propria retinere. Pauperi enim et vinctis conuenit petere ; habenti-
bus autem, indigentibus dispensare. Elemosine vero, nullo rogante,
10 pauperibus errogande sunt ; bona quoque in omnes homines ope-
randa sunt. Nullam curam huius seculi suscipias, pura mentis in-
dulgentia bona pro malis semper rependas. Nullum boni operis
sacrificium sic deo acceptum probatur, sicut contra omnes iniurias
mansuetudo cordis, per quam aduersa et dampna quasi lucra et
] 5 prospera, spe fiature remunerationis in domino letus suscipit.' Illis
autem in celo receptis, Furseo, cum tribus angelis solo, maximus
appropinquabat ignis : sed angelus, sicut ante, medium findens ^
et diuidens ignem, virum vnum ex igne prosilientem demones
super humerum Fursei et maxillam eius proiiciunt. Cognouit enim
20 virum, quod ei vestimentum proprium moriens contulerat. Humero
vero et maxilla Fursei a veste * combustis. [in] igne[m] ', vnde exiuit,
ab angelo proiicitur. Tunc demon viro sancto ait : ' Noli repellere
quod * ante suscepisti ; quia sicut eius bona suscepisti, sic de penis
eius particeps esse debes.' Cui angelus : ' Non propter auaritiam,
25 sed propter animam illius liberandam suscepit.' Cumque cessasset
ignis, ait angelus : ' Quod accendisti, hoc arsit in te. Si enim huius
viri, in peccatis suis mortui, vestem non suscepisses, nec pene illius
in corpore tuo ardere possent.' Multis enim exhortationibus in-
structus ; corpus suum quasi ignotum cadauer considerans, et ab-
;^o horrens, nolle [se] eidem appropinquare respondit. Precepto tamen
angeli qualiter corpus suum intrauit scire non potuit. Et exurgens,
ac circumstantes aspiciens, magnitudinem humane stultitie ingemuit,
arduum et difficilem transitum admirans, et remimerationis diuine
magnitudinem. Deinde enim signum incendii, quod in anima sola
3A pertulit, visibiliter in humero et in maxilla semper portauit. Elapso
vnius anni circulo, vnius diei iter sibi iniunctum fuisse recolens,
molestia corporali correptus vidit angelum domini vnius diei iter
sibi exponentem, ac duodecim annos in opere predicationis ipsum
completurum predicentem, Demum in Angliam cum paucis fratri-
40 bus adueniens, a rege Orientalium Saxonum Sigiberto honorifice
susceptus est. Completis autem duodecim annis, infirmatus, pre-
dicationi insistere angelo sibi apparente monetur. NuIIum vite
finem ab angelo audiuit : sed intulit : ' Vigilate et orate, quia nescitis
diem neque horam.' Quod intelligens vir dei, in loco Knoberes-
' so T. ; E. scindens ; Boll. findebat, et om. ^ a v. «/. om. ^ T. E. ab igne.
* al, quem.
De ^ancto iFur^eo. 467
burgh * vocato, a rege Sigiberto sibi collato, monasterium construxit ;
quod postmodum Anna, eiusdem prouintie rex, edifitiis et posses-
sionibus non modicum auxit. Et cum in tenui veste sederet et
visiones suas timentibus deum narrare contingeret, et in media
hieme semper sudauit pre timore -. Curam monasterii fratri 5
suo Foillano tandem commisit, et cum altero fratre suo, Vltano,
annum integrum, quotidianis viuens laboribus, in heremo peregit.
Turbatam deinde incursione gentium videns prouintiam, Galliam
nauigauit, et ope Erkenwaldi' patricii Latiniacum monasterium
construxit; et septimo decimo kalendas februarii in pace quieuit, lo
et in villa que Perona dicitur, sepeliri meruit. Post quatuor vero
obitus sui annos a sanctis episcopis Eligio et Autberto * corpus eius
immaculatum sine vUa putredine cum honore transfertur. P'loruit
autem circa annum domini sexcentesimum tricesimum sextum.
^ Narratio.
"Tempore illo Sigibertus prefatus inimicitias Redwaldi regis in 15
Galliam fugiendo declinans, fidem Christi suscepit. Patriam autem
reuersus, regnoque potitus, scolam in qua pueri erudiri possent,
iuuante sancto Felice episcopo, quem de Cancia acceperat, instituit.
Celestis tandem regni amator effectus, regni negotiis cognato suo
Egrico commendatis, in monasterio a sancto Furseo sibi constructo 20
habitum monachalem suscepit. Contigit * postea regem Merciorum
Pendam cum suo exercitu aduersus Orientales Anglos in bellum pro-
cedere. Qui dum se inferiores hostibus ad preliandum conspicerent,
rogauerunt Sigibertum ad confortandos milites secum venire ad
bellum. Contradicente illo, inuitum monasterio eruentes in certamen 25
secum ducunt, sperantes militum animos minus trepidare, minus
presente tanto duce fugam meditari posse. Ipse vero, professionis
sue non immemor, non nisi virgam in manu habens, occisus est
vna cum rege Egrico, et cunctus eorum exercitus a paganis cesus est
vel dispersus, anno domini sexcentesimo quinquagesimo secundo. 30
Successit autem Anna, sancte Ethelrede virginis pater. ' Cum
autem illis diebus sanctus Eligius quendam sacerdotem nimis
infamem frequenter corriperet et ad confessionem modis omnibus
inuitaret, et ille semper crimen suum detegeret", sanctus Eligius
excommunicauit eum et vt, quousque peniteret, nullo modo celebrare 3=
presumeret precepit. Presbiter vero, negligens et episcopi senten-
tiam paruipendens ', cum post aliquot dies celebraturus altari assis-
teret, ad terram corruens expirauit. '"Illis etiam diebus sanctus
Quintinus quendam falsum testem in sompnis redarguit, appre-
hendensque nasum eius, falsatorem vocauit. Cum autem experge- 40
factus faciem lauans vxori visionem referret, extensa manu nasum
' Now Burghcastle in Suffolk. = Cf. Beda. =" «/. Erchenaldi. « T. E. Ansberto.
"• Cf. Beda H. E. iii. 18. » E. Contegit. ' Ex Vinc. Bell. XXHI. 87. » = tegeret.
" E. peruipendens. *" Vinc. Bell. XXIII. 90.
H h 2
468 3i3ot)a Hegentia anglie.
suum tetigit, et statim in vase de manibus eius cecidit. Ob superbie
tamen fastum aureum sibi nasum fabricare, cathenulisque aureis
aptare conatur. Quem iterum idem sanctus per visum admonuit,
dicens : * Nonne tibi naturalem abstuli nasum, vt te omnibus falsum
5 testimonium dixisse monstrarem, et nunc ob superbiam ausus es
aureum apponere ? Vade et quantotius illum proiice, et te falsum
testimonium protulisse ^ cunctis innotescere stude.' Et factum est ita.
^ De sancto Gilda abbate et confessore ^*.
REx quidam Albanie, nomine Can ', viginti quatuor filios ex regina
sua genuit, quorum vnus, nomine Gildas, bone indolis puer,
lo litterarum studio traditus et in liberalibus artibus eleganter imbutus,
transito mari in Gallia per septennium eruditionis gratia moram
traxit, et cum magna diuersorum voluminum mole Britanniam rediit.
Cuius audita fama, scolares plurimi in scientiis diuersis erudiendi ad
ipsum vndique confluebant ; nec poterat inueniri in terra illa in
15 virtutibus sibi similis. Velut* heremita ieiunabat, in orationibus
assiduus erat cilicio asperrimo ad carnem vtens. Quicquid a diuitibus
sibi datum fuit, egenis et pauperibus statim errogabat. Carnes
omnino non gustauit, herbas cum pane ordeaceo' cinere mixto in
cibum sumpsit, et aquam modicam de fonte bibit. Tanta in facie
20 eius macies propter iugem abstinentiam apparebat, vt quasi febri-
citans aspicientibus appareret. Aquam fluuialem nocte media intrans
deo laudes persoluebat, et oratorium post hec repetens flexis genibus
vsque ad diem orationibus vacabat. Vestitus solummodo veste vna
supra petram iacens, sompnum modicum sumpsit. Celestia premia
25 in desiderio erant ei ; precipiebat discipulis spernere, admonebat
despicere, que transeunt in hoc mundo. Cum autem in Epidane '
regione predicare inciperet, vox eius diuinitus impedita et retenta
fuit. Admirante ergo plebe, precepit sanctus astantes exire, vt
cognosceret si per aliquem illorum impedimentum fieret predica-
30 tionis sue. Cumque egressis omnibusverbum facere populo nequiret :
si aliquis in ecclesia latenter esset, quesiuit. Cui Nonnita, mater
sancti Dauid, pregnans, respondit : ' Ego turbam vitare volens, hic
iuxta parietem lateo.' Qua iussu eius egressa, populo intranti, vt
voluit predicare cepit ; et finito sermone rem gestam patefecit.
35 ' Mulier, inquit, sancta, filium paritura sanctissimum et a deo elec-
tum, in ecclesia mansit : vnde predicare non potui, diuina potestate
sermonem retinente. Tanta gratia puer ille preditus erit, vt nuUus
ei temporibus nostris comparari possit ''.' Transiens Gildas in Hiber-
niam, populum multum ad fidem conuertit. Occiso autem ab Arthuro
40 Howelo, fratre suo, in Britanniam rediit, et confluentibus ad eum
1 E. pertulisse. ' Ed. by Giles, Caxt. Soc. 1854, vvith thc Vita by Caradoc
Lancarbanensis in MS. Corp. Chr. Coll. Cbr. 139 (ed. before in Stevenson's Ed.
of Gildas, Engl. Hist. Soc. 1838); the Vita in iioll. lan. III. 573, is that of
another Gildas. ^ Vit. Nau. * E. Vel vt. * E. ordeoceo. " Vit. Pepidiauc, a
promontory jn Pembrokeshire. ' Vit. adds : Ego relinquam illi istam regionem.
propter sanctitatem suam principibus et clero, regi veniam humiliter
petenti osculum dedit, et inimico indulgens benedixit. Romam
sanctus Gildas post hec adiit et, vt in vita sancti Cadoci exprimitur,
nolam pape Alexandro obtulit. Scripsit enim quatuor euangelistarum
librum, in multa veneratione ab incolis habitum, quem * aperire 5
non audent ad videndum ; et nisi volumen in primis fuerit appositum,
pacem inter inimicos et concordiam non reputant reformatam^
Habitauit demum vir dei in insula quadam fluuii Sabrine, et, fundata
ibi ecclesia in rupe quadam, orando noctes ducebat insompnes.
Cumque aquam dulcem preter guttas pluuiales super saxa retentas 10
non haberet, fontem, in eternum manantem ', suis precibus de rupe
produxit. Afflictus nimium tandem a piratis, et famulis suis cum
spoliis omnibus in exilium actis, relicta insula Glastoniam venit, et ab
abbate honorifice susceptus, fratres et plebem instruxit, historiam de
regibus Britannie breuiter descripsit. Non longe a Glastonia super 15
fluuium edificata ecclesia, vitam heremiticam cilicio indutus duxit, ad
quem de longinquis Britannie partibus viri sancti, sapientiam eius et
doctrinam audituri accedebant. * (Post aliquantum temporis spacium
decidit in egritudinem, et sciens imminere diem depositionis sue,
conuocauit abbatem Glastonie, rogans eum vt finito cursu presentis 20
vite deferri faceret corpus suum ad monasterium ibidem sepelien-
dum. Annuit abbas. Et migrante sancto, quarto kalendas Febru-
arii, multi viderunt splendorem angelicum circa corpus odoriferum.
Post completam commendationem lachrimabilem, defertur sanctum
corpus a fratribus ad monasterium, et cum planctu magno et honore 25
dignissimo sepelitur in medio vetuste ecclesie pauimento, Anno
domini quingentesimo duodecimo.) *
^ Narraiio\
Illis diebus regina Altrogodis sanctum Carilefum propter abstinen-
tiam eius et sanctitatem videre, et edificationum verba ab ipso audire
affectans, missis ad eum nunciis omnia fisci illius in cuius parte re- 30
sedit, si precibus eius annuens ad eam veniret, [predia] " se ei daturam
promisit. Vir autem dei respondit : ' Dicite domine vestre : si quid
preualeo, pro ea exorabo. Certum tamen habeat : quamdiu vixero,
faciem mulieris non videbo ; neque hoc cenobium, quod precipiente
domino construxi, gressus mulieris calcabit ^ Non enim decet nos 35
qui de Christi censemur " familia, nostrum mulieribus vendere aspec-
tum, aut pro capescenda terra humani generis inimico animam
nostram prostituere. Ideoque animum suum ab hac intentione
submoueat, et partem sui fisci cui voluerit tradat.'
' om. in T. * T. reformortatam. ' E. manentcm ; T. manantem.
*~* T. reads instead : Animam tandem suam in manus domini, quarto kal. februarii
commendans, in medio pauimento ecclesie sancte Marie Glastonic sepelitur, ubi
et festum eius deuote recolitur (so also MS. Tanner\ * Ex Vinc. Bell. XXI. 44.
' cm. ' T. non calcabit. ' E. cencemur.
470 Jl^otja lesenua anglie»
*1[ De SANCTO GlLBERTO CONFESSORE '.
SAnctus enim Gilbertus, in loco Sempingham ab incolis vocato,
nobili prosapia ortus ; pater eius locelinus, miles strenuus'^, genere
Normannus, mater natione Anglica fuit. Cui, priusquam nasceretur,
visum est in sompnis quod quasi descendentem a supernis lunam
6 suscepisset in sinum. Natus autem puer sanctus, in domo patris sui
adeo abiectus mansit quod nec famuli domus cum eo cibum sumere
dignarentur: Corporali enim sc[h]emate incompositus, et incultus
erat. Litteris tamen traditus, et parum proficiens, patriam deseruit, et
liberalibus in Gallia studiis deditus, magistri nomen et gradum
lo habere meruit. In Angliam demum rediens, pueros et puellas in-
struxit : qui primi erant in quibus ordo sempinghamensis initium
sumpsit : quos adhuc secularis et ipse non solum scolasticis rudi-
mentis, sed et moralibus et monasticis instituit disciplinis. Silere in
ecclesia, simul quasi in dormitorio dormire, non nisi locis statutis
15 loqui et legere, eos informauit. Ab ineunte enim etate animas deo
lucrifacere, et quibuscunque poterat verbo et opere proficere et
exemplo satagebat. Preciosis et nitidis, secundum natalium [suorum] *
dignitatem, vtens indumentis, iusticie et veritatis erat amator : omnium
sibi fauorem et gratiam comparauit. Eius denique conuersatione
20 laudabili delectatus pater ad ecclesias de Sempingham et Tirington
eum multum renitentem presentauit. Assumptus itaque ad regimen
animarum, vna cum suo capellano in domo cuiusdam parochiani sui
hospitatus*; cum [super] ^ forma filie hospitis,que ei sedulo ministrauit,
occulta vtrique surriperet contagio, visum est Gilberto * in sompnis
2£ quod manum suam in sinum predicte puelle iniecisset, nec inde eam
extrahere posset. Vir igitur castissimus vehementer expauescens, a
loco illo velociter se transtulit. Hec enim virgo postmodum de
septem primis erat in quibus vir sanctus ordinem inchoauit, Qui-
dam parochianus suus cum de decimis frugum suarum fraudem
30 fecisset, compulit Gilbertus * rusticum illum ex grangia bladum eiicere
et per singulas garbas " coram se numerare ; et decimam partem in
aceruum congerens, in media platea accenso rogo in detestationem
tanti criminis et terrorem aliorum consumi fecit. Quicquid enim
preter stipendia vite necessaria habuit, pauperibus et egenis errogare
35 curauit. Gradum sacerdotii tandem adeptus, elemosine largitioni
indulgens pauperes elegit quorum paupertas, timore dei pariter et
amore, esset honesta. Septem virgines a strepitu mundi et hominum
aspectu inclusit, precepta vite dans eis et discipline ; monasterii
necessaria edificia construxit, fenestram vnam patentem per quam
1 Ed. in Act. SS. Boll. 4 Febr. I. p. 577 from a MS. Rub. Vallis and Capgr. ;
abridged from the Vita in MS. Cleop. B. I. ed. in Monast. Angl. VI. 946 ; another
abridgment in A. SS. Boll., Febr. p. 576. ^ E. strenuis. " om. ; so Vit.
* T. hospitatus sui. ' T. gileberto. " T. gilebertus. ' E. gerbas.
necessaria inmitti possent statuendo. Crescente demum numero
fratrum et sororum, Cistercium ad papam Eugenium adiit : monachos
ordinis illius, vtpote regule arctioris, suo operi incepto preficere
decreuit Dominus autem papa et cistersienses abbates, ordinis sui
monachos aliorum religioni, et presertim monialium, preesse non 5
licere dixerunt. Data est autem et iniuncta beato Gilberto a papa
Eugenio custodia gregis sui : et beatis Malachie hiberniensi archi-
episcopo et Bernardo clareuallensi abbati in illo itinere adeo famili-
aris effectus est, vt ipso solo presente per orationem eorum cuidam
egroto fertur sanitas collata. Insignia etiam amoris, baculum scil. tam 10
presulis quam abbatis, in quibus virtutes facte ' sunt, accepit, et
orarium cum manipulo in monimentum " sui abbas dedit ei. Re-
gressus autem in Angliam, viros discretos, qui tam viris quam
mulieribus viam salutis panderent et pastorale officium exhiberent,
instituit. Habitacula clericorum a domibus monialium procul statuit, 1 5
vt canonici longius ab illis remoti, nullum ad eas haberent accessum,
nisi pro administrando aliquo diuino sacramento, sub multorum
testimonio. Videri autem detecta facie omnino moniales prohibuit.
Quicquid ^ autem intus siue extra fieri siue significari oportet, duo
senes probati extrinsecus, et due sorores mature interius, deputantur, 20
per quos tantum [se] audientes et mutuo non videntes, quicquid neces-
sarium est nunciatur. Monialibus regulam beati Benedicti, clericis
vero regulam sancti Augustini proposuit : et ea que minus in regulis
illis inuenit, a multis monasteriis statuta * excerpsit et collegit, pape
Eugenio misit et confirmata recepit. Preter pauperum et infirmo- 15
rum, leprosorum, viduarum et orphanorum zenodochia que con-
struxit, ecclesias conuentuales tresdecim magno labore et industria
in vita sua constituit, in quibus duorum milium et ducentoruni
numerum in obitu suo reliquit. Omnium ° ecclesias equaliter dilexit,
et circa omnium negocia eque sollicitus fuit. Maiores culpas eius 30
examini reseruari statuit, niinora ceteris discutienda reliquit. Libros
multos scripsit ; verba eius nichil aliud quam sapientiam et scientiam
sonuerunt : monialem igne libidinis succensam aspera castigatione
sanauit, et fratrem ire stimulis agitatum leui baculi sui ictu iiv
maximam mansuetudinem conuertit. Equitatura eius simplex, et 35
comitatus honestus : aliis largus, satis sibi parcus apparuit. A carni-
bus omni tempore, nisi in maximo languore, abstinuit, ab esu eciam "^
piscium per Quadragesimam et Aduentum se temperauit ; olera et
legumina et huiusmodi vilia libentius sumpsit. Primam piscium
partem deo, reliquam fere totam commensalibus communicauit. 40
Erat enim vas positum in mensa coram ipso quod * discum domini
Ihesu ' appellare consueuit, in quo non solum ciborum reliquie, sed
et partes precipue ad opus pauperum reposite erant. Sepe ad
* Boll. sancte. ^ E. monumentum. ' Vit. Si quid. * Vit. a multorum
monasteriorum statutis. * Vit. Omnes. " E. et.
472 Bom leg-entia anglie»
mensam sedens lachrymas fudit ; vasis ligneis et testeis, et cocleari-
bus tantum corneis vtens, omnem mundi vanitatem exclusit et
metallorum superfluitatem. Post mensam lectioni, orationi sacreque
meditationi indulsit. Et toto anni circulo equalibus vtens indumentis,
5 nec plura in hieme nec pauciora in estate quesiuit. Rogerum quen-
dam ex filio patrem et ex discipulo magistrum sibi prefecit, et
obedientiam illi faciens habitum canonicum suscepit. Cum autem
sanctus Thomas exul in Gallia moraretur, a ministris regiis multam
trans mare pecuniam contra preceptum regis sancto episcopo misisse
10 notatur. Coactique sunt tam ipse quam omnes cenobiorum suorum
prepositi et procuratores coram iudicibus regis assistere : propterque
eius sanctitatem oblatum est ei vt prestito sacramento fidem faceret
falsum esse quod suggestum erat. Ille vero, quia id in iniuriam
ecclesie redundaret, renuit, malens subire exilium quam tale prestare
15 iuramentum. Suspensa itaque diu sententia, cum iudices illum con-
dempnare timerent : superuenientibus litteris regis, cum suis ad
monasterium suum redire permittitur. ^Vexato aliquando sancto
viro valida febre, accessit quidam ad eum compatiens illi. Cui
sanctus : ' Numquid, ait, sensisti quanta est febrium anxietas ? ' Et
20 ille : * Non.' Cumque quesisset sanctus an febres illas vice sua, vt
ipse liberaretur, vellet suscipere, et ille annuisset, mane sequenti
corripitur febre homo ille, patre sancto omnino liberato. Quidam
sancti patris pedules in pedibus gestans, a podagra qua detinebatur
omnino liberatur ; et alter febricitans ex cipho ^ sancti potando cura-
25 tur. Cum autem flamma ignis inualescens hospitio sancti Gilberti
appropinquaret, et ille residens in fenestra oraret et psalleret, mox
alteram partem domus flamma depascens, eius presentiam quasi
abhorrens illam vbi resedit partem transuolauit, et viciniora loca
circumquaque arripiens, alia hospitis' edificia intacta reliquit. Anno
30 autem domini millesimo centesimo octuagesimonono, et vite sue
centesimosexto, sanctus dei seruus Gilbertus, operibus bonis et
exemplis plenus, celestia penetrans pridie nonas februarii, in monas-
terio Sempinghamie ab eo fundato cum honore sepelitur. Canoniza-
tus est autem et in sanctorum cathalogo ascriptus a papa Innocentio
,B5 anno domini millesimo ducentesimosecundo, et eodem anno, tertio
idus octobris corpus eius de terra translatum in scrinio reponitur. In
nocte vero diem [translationis] * sue precedente, viderunt multi globum
igneum immensum, quasi® candelas multas simul accensas, tertio de
celo descendere, et rursum ascendere supra tectum basilice contra
40 sepulchrum eius : et tertio quasi culmen ecclesie penetrare et intro-
cadere videbatur. Die vero quo seculum reliquit, circiter viros
religiosos septingentos, et sorores religiosas mille quingentas, deo
famulantes reliquit.
' The following is wanting in the Vita. " = scypho, ' r, hospitii ?
* T. E. obitus sui. ' T. E. et quasi.
De ^ancto (^ilbtm, 473
[MS. T. adds : Narratio '.
IlHs diebus fuit in Anglia uir quidam magnarum uirium corporis,
(et prop)ter illas uires magni nominis. Qui post (multa peccata) a
consciencia sua reprehensus, ordinem cisterciensem intrans, ualde
feruens in re(Iigione esse cepit, postea uero) temptatus asatha(na mu-
tauit propositum et proposuit se) corporaliter iturum (Hierusalem. 3
Set quia) tunc abbas presens non (erat, distulit re)cessum contra
suam uolunta(tem in diem crastinum). Eadem nocte cum de neces-
(sariis ad lectum rediret), uidit supra quandam (trabem dormitorii
demonem) sedentem in specie simie. Et cepit cogitare quod diabolus
esset. Et (senciens se cognitum de)mon, de trabe superillum desiliit 10
et (tam fortiter) uerberauit quod sanguis de naribus eius exiret. Tunc
nouicius tribus diebus (in lecto) magis mortuus quam uiuus iacens,
apertis oculis nichil uidebat. Apparuit autem ei sanctus Benedictus,
dicens : * Sequere me.' Et ceperunt ascendere sublimes gradus, et
erant in singulis gradibus demones duo, qui nouicium percuciebant : 15
qui '^ fatigatus suum ductorem iam sequi non poterat. Sanctus enim "
post se respiciens, posuit manum super caput nouicii et confortauit
eum. Post gradus illos uidit locum magne claritatis et uiriditatis in
regione puri aeris, et uidit ibi capellam in aere pendentem tam
paruam, vt miraretur ad quid facta erat. Cui sanctus : ' Noli mirari 20
opera dei, qui solus scit racionem operum suorum.' Cum autem
intrassent capellam, et ductus fuisset nouicius coram uirgine Maria
inter infinitam candidatorum multitudinem sicut sol inter stellas
consedente, promisit (seruire ei) et in seruicio eius usque ad mortem
permanere. Et ait domina : * Reducite eum unde adduxistis.' Tunc 25
sanctus Benedictus posuit eum post hostium, dicens: 'Aspice dili-
genter, et retine que uisurus es.' Et ecce beata uirgo pedes omnium
ibi sedencium per ordinem lauare cepit, et sanctus Benedictus post
eam flexis genibus extersit. Post hec sanctus Benedictus iussit
Raphaeli archangelo ut duceret nouiclum quo ducendus erat. Et 30
cum duceretur ad paradisum, uidit ciuitatem ex auro, cuius porta
immense pulcritudinis erat ; herbas et arbores pulcherrimas, et aues
cantantes uidit. Sub una arbore erat fons limpidissimus, cuius riui
per mediam ciuitatem fluebant. Sub alia arbore mire altitudinis et
decoris erat homo pulcherrimus et stature pregrandis quasi gigas, a 35
pedibus usque ad pectus ueste diuersorum colorum uestitus. ' Hic
est, inquit angelus, pater humani generis prothoplastus Adam, per
sanguinem Ihesu Christi redemptus. Vestimentum eius est uestis
illa glorie qua spoliauerat eum humani generis inimicus, per trans-
gressionem diuini mandati. Ab Abel, filio suo primo iusto cepit ipse 40
recuperare uestem suam per bona opera filiorum suorum et filiarum
» Ex Vinc. Bell. XXIX. 6. = T. qiicm. ' r. autem.
474 ilSotia Legentia anglie.
suarum ; quando totus uestitus erit, tunc sanctorum numerus erit con-
summatus et finem habebit seculum.' Post hec ductus est ad regionem
umbre mortis -et terram tenebrosam : et uidit hominem in ardente
cathedra sedentem, ante quem stabant quasi pulcre femine, que
5 tenebant cereos ardentes quos impingebant in faciem eius et in os,
et retrahebant similiter ardentes per eius intranea, et semper hanc
penam paciebatur. ' Hic homo, ait angelus, amicus fuit carni sue,
et inimicus anime sue, gulosus et luxuriosus. Cathedra significat
quod potens fuit in malicia ; amauit mulieres et ideo maligni spiritus
10 in tali specie torquent eum.' Post hec uidit hominem quem niger-
rimi spiritus excoriabant et sale fricabant et super craticulam as-
sabant. * Hic, inquit angelus, potens fuit et crudelis in subditos.'
Post hec uidit hominem super equum ardentem, clipeum igneum
gerentem, et super coUum equi (sui) capram tenentem, et ad caudam
1 5 equi sui trahebat habitum monachi. * Hic, inquit angelus, pauper
fuit, semper de rapina uiuens. Capram unam a quadam paupere
femina rapuit : et in fine uite, non uere penitendo, set ut ignominiam
suam parumper protegeret, monachus fieri voluit — nam, si uiueret,
cogitabat se ad priorem uitam rediturum : et ideo trahit habitum,
=o sicut rem quam paruam estimabat. Capra et clipeus tormenta sunt
dampnacionis sue.' Post hec uidit diuersas personas religiosas,
monachorum, monialium, episcoporum, presbiterorum, et cleri-
corum, quorum quidam ridebant, alii studebant gule explende,
alii libidini saciande. Non quod iste uoluptates post mortem sint,
25 set ad maiorem confusionem et excruciacionem similitudines preteri-
torum peccatorum representant, demonibus ad hoc eos cogentibus,
qui postea per media capita usque ad excussionem cerebrorum et
eieccionem oculorum incessanter fustibus eos percuciebant. Post
hec ductus est ad profundum inferni, ubi uidit rotam horribilem
30 igneam, et hominem extentum desuper. Et dum uolueretur rota,
quedam uox ad nouicium dixit : ' Vides rem terribilem, set adhuc
uidebis terribiliorem.' Et ecce rota rapido cursu descendit in
profundum inferni, et tam magnum sonitum (fecit in cadendo ut totus)
mundus cecidisse uideretur, (et omnes anime omnes)que demones
35 maledicebant (homini. Hic erat ludas. Post hec Raphael) : ' Oportet,
inquit, (te redire) ad corpus tuum : et uisionem is(tam nulli) reuelabis.'
Tunc ille qui tribus (diebus iacuerat mortuus), reuixit, et oscitare (et
gemitus dare cepit. Et oblitus) precepti angeli, statim circumstantibus
dixit ; ' Vidi infernum, uidi paradisum.' Et ecce sanctus Benedictus
40 subito ueniens cum baculo os inobedientis percussit. Qui op[p]onens
manum, percussus est grauiter in digito, Et querenti causam per-
cussionis ait sanctus : ' Quia inobediens fuisti ; et si lesus es in
carne, scito quia magis in anima lesus es. Et quia peccasti loquendo,
nouem diebus loquelam perdes.' Post illos nouem dies grauiter in-
45 firmatus est et manus eius intumuit ; et demum sanus effectus, soli
De ^etuo Dei (^otinco. 475
abbati que uiderat reuelauit. Abbas uero, qui preceptum tacendi non
acceperat, ad edificacionem audiencium (et legencium uisionem reue-
lauit)^]
% De Godrico seruo dei et heremita".
* T)Ater sancti Godrici dictus est Ailwardus, mater vero Edwenna,
J^ diuitiis tenues, sed iusticia et virtutibus abundantes. Qui de 5
Northfolcia* nati, in villa de Walpol" diutissime conuersati sunt ;
recti et innocentes, et coram deo simpliciter ambulantes. Hi cum
sobolem non haberent, deuotis precibus orabant vt prolem ad dei
cultum idoneam" generarent. Concepit igitur mulier, et peperit
filium nomine Godricum, quod interpretatur 'bonum regnum' siue 10
' dei regnum.' Post aliquot deinde annos nati sunt eis filius Willel-
mus, et soror eius Burwenna. Puerihbus annis in simplicitate
transactis, mercator efficitur, et primo circa villas et rura mercibus
minoris precii exercetur, et post ciuitates et nundinas lucri gratia
frequentare cepit. Est locus in maritimis Wellestrem dictus, ville 1 5
que Spaldinga vocatur pene contiguus, vbi refluxus maris plerum-
que per quatuor miliaria siccas relinquit arenas : ibi die quadam
solus deambulans Godricus, tres delphines' inuenit in sicco: duos
viuentes reliquit intactos, de mortuo sibi partem secuit, et oneratus
discessit. Nec mora, rediens fluctus maris consequitur festinantem, 20
et primo pedes et tibias madefacit, deinde ' corpus vallauit abissus *, ct
caput operuit.' Ille fortis in fide, vsque ad littus sub aquis onustus
incedit ; parentibus pisce tradito cuncta retexuit, et ad enarrandum "
dei gloriam eos inuitauit. In Lindeseia per quatuor annos minora
mercimonia pedes exercuit, et inde prius ad Sanctum Andream in 25
Scotiam, deinde profectus est Romam. Reuersus, negociatoribus
adiunctus Britanniam, Flandriam, Daciam nauigio aggressus, diui-
cias congregauit, nauis dimidium, et alterius quartam partem acqui-
siuit, et gubernator nauis pro sua peritia fieri meruit. Erat enim
animo strenuus, viribus integer et robustus, statura modicus, humeros 30
habens latos, pectus amplum, faciem productam, oculos glaucos et
clarissime radiantes, hirsuta supercilia, frontem latam, nares patulas
' Collect in T. :
Felix locus, felix ecclesia, Gilebeiti diues presencia; Felix tota letatur Anglia
Tanti patrls illustris gloria. (Sancte) pater, in celi curia Nos ad loca transfer
celestia. V. Os iusti meditabitur.
Plenam in nobis, eterne saluator, tue uirtutis operare medelam, ut qui
preclara beati Gileberti confessoris tui merita ueneramur, ipsius adiuti suflragiis
a cunctis animanim nostrarum langoribus liberemur, qui uiuis.
' Abridged from the anonymous life in MS. Harl. 322, which forms the basis
of Reginald's more detailed life (ed. by Stevenson, Surtees* Soc. 1847); the life
by Galfrid, ed. in Act. SS. Boll., ai May, V. 70, is derived from Reginald and
Germanus. ' In T. (and Tanner), as in Har]., the account of how this
Life came to be written precedes as Prologue, which in E. follows later, p. 497.
♦ T. norfolchia. " R. Hampole. ' T. ydoneam. ' T. delfines. ' T. abyssus.
® H. narrandam.
476 5l3ot)a Legenna anglie»
et productas, nasum decenter in extremo recuruum, mentum angus-
tum, barbam copiosam et aliquantulum longam ; os erat decens, labia
tumentia moderate, capillatura capitis et barbe in iuuentute nigra, in
senectute per caniciem candida ^ ; coUum habebat breue, sed grossum,
5 tibias modice quantitatis, plantas pedum incuruas, genua propter
frequentes geniculationes callosa et dura. Sepius [enim] '' Sanctum
Andream in Scotia inuisere et vota soluere consueuit. In negoci-
ando sexdecim annos expleuit : et Hierosolimam proficiscens sepul-
chrum domini visitauit. Nec multo post "^ ad Sanctum Egidium, et in-
lo de Romam profectus est. Rediens vero, pari deuotione tactus, cum
matre Londoniam venit, vbi mater vestigia nudans, Romam cum
filio nudis pedibus visitauit ; Godricus humiliter obsequens genitrici,
eam supportauit humeris, quotiens difficultas itineris exigebat.
Mulier enim magni decoris ex improuiso, cum Romam peterent, ad
i.T eos accessit et illis comes fieri suppliciter flagitauit, et in obsequiis
eorum dihgens et deuota permansit. Nam pedes eorum lauit, et
oscula pedibus impressit : nec ab illis, que, vel vnde esset, interro-
gata fuit. Cum vero redeuntes Londoniis appropinquarent, hec
verba protulit : ' Ecce, totius itineris pericula per dei gratiam eua-
20 sistis, et vestre fines patrie iam tenetis : tempus est vt ego illuc vnde
sum digressa regrediar. Vos deum benedicite, qui sperantes in se
non deserit, insuper, quod apostolos Rome postulastis efficiet.' Post
hec discessit, nec vnquam postea, vnde venisset vel quo iuisset
innotuit. Nec aliquis de cdmitatu eam videre potuit. Omnia post
25 hec, que acquisierat, vendidit et pauperibus errogauit, et apud
Carleolum veniens, pauper et cunctis incognitus moram fecit. Psal-
mos ita diligenter didicit, quod in breui psalterium totum memoriter
tenuit. Sentiens autem, esse detrimentum anime honorem illum
quem ei multi ibi deferebant, siluam solus expetiit, et siluestribus
30 herbis et fructibus vitam duxit. Sedes ei certa non erat, sed vbi-
cunque nox eum occupabat, in orationibus, quantum permittebat
humana fragilitas, pernoctabat. Serpentes et fere accedentes, ipsum
diutius intuebantur, et mox cum omni mansuetudine recedebant.
Vix decimam stadii pertransiit partem", quin vel genu flexo et
35 manibus eleuatis, vel humi prostratus oraret. Tandem solitarium
quendam progressus inuenit : cui senex ingresso in speluncam suam
ait : ' Bene venias, frater Godrice ' ; et ille : ' Et tu bene viuas, pater
Ailrice ' — cum sibi essent inuicem antea prorsus ignoti. Et in mutuos
ruentes amplexus, pre gaudio lachrymantur. 'Ad hoc es, inquit
40 senex, missus a deo, vt monita salutis edoceas, et corpus hoc senile
sepelias.' Nullus eis erat minister aut socius, sed ipsi certatim
inuicem ministrabant. Cum autem senex egrotaret, Godricus
assidue ei ministrauit, egrotanti assedit ; et intra se dixit : ' Volo per
dei gratiam in isto, cuiusmodi sit transitus hominis vitam finientis,
* E. candidam. " so T. ; om. in E. ' T. partem pertransiit.
De ^etuo Dei (25otjnco. 477
agnoscere ;' et addidit : ' O spiritus, qui ad similitudinem dei creatus
es, et adhuc corpus hoc vegetas, adiuro te per deum omnipotentem,
vt me nesciente de hoc corpusculo non recedas.' Et vidit vincula
corporis cuncta dissolui, et spiritum a corporis nexibus liberari.
De cuius forma vel specie interrogatus, ita respondit : ' Anime sub- 5
stantia nulli homini est perceptibilis. Hanc autem vidi velut in
similitudine venti vrentis et feruidi, forma quasi sperica et rotunda,
que instar vitri lucidissimi tota resplenduit, et illam vndique incom-
parabilis candor obduxit. Modum vero qualitatis ipsius nemo poterit
explicare. Attamen certus eram cuius esset anima, et inde dubitare 10
non potui.' Sepultus est vir ille sanctus in cimiterio dunelmensi.
Post hec Godricus hesitans quid de ipso diuine sit placitum volun-
tati, cum super hoc deum attentius exoraret, vox de celo lapsa
insonuit dicens : ' Expedit tibi adire Hierosolimam et reuerti.' Et
conuertens orationem ad sanctum Cuthbertum, ait^ : 'Nunc adesto, 15
sanctissime Christi confessor Cuthberte, et quid facere debeam
dignanter ostende ^' Nec mora, vox iterata insonuit : * Vade Hiero-
soHmam, cum domino crucifigi : et reuersus quere locum in siluis
circa Dunelmum " Fincale " nominatum.' Et mox ad dextram - vidit
virum vultu venerabilem, pontificalibus indutum, dicentem : ' Ego 20
sum Cuthbertus, tibi futurus adiutor in omnibus et patronus; con-
summato huius itineris labore, sub mea protectione apud Finkale
domino militabis.' Hec dixit, et statim disparuit. In illa peregrina-
tione victus erat ei panis ordeaceus siccus, et modicus aque potus,
quando violenta famis angustia compellebat. Panes quos emit 25
recentes, in pera ferebat intactos donec diuturnitate essent temporis
indurati. Vestimenta non mutauit, nec abluit, antequam ad loca
sancta peruenit ; calciamenta nec emendauit interim nec detraxit.
Vnde a lapillulis et arenis * que subintrauerant, pedum non modicos
in itinere sustinuit cruciatus ; iter tamen sociis equale quotidie fecit. 30
A via sepe diuertebat et genibus flexis vel prostratus orabat. Ad
lordanem veniens, cilicium lauit, vestes tunc primo exuit et calcia-
menta detraxit. Ex arenis et lapillis, pelle pedum consumpta, caro
cruenta* ossibus vix herebat: et extunc calciamenta pedibus suis
non admisit. Rediens in Angliam, cum magna demum difficultate 35
ad Finkale venit : vbi lupus immense magnitudinis seuiens ei occurrit,
tanquam in virum dei vellet irruere vel viuum absorbere. Cui signum
crucis opposuit, dicens : ' Adiuro te in nomine sanctissime trinitatis
ne michi molestiam facias, et si mee seruitutis obsequium domino sit
acceptum, festinanter abscedas *.' Fera statim illius pedibus se pro- 40
strauit, et accepta licentia, mansuete discessit, illum sepe respiciens.
Edificata vero iuxta ripam Weri fluminis domuncula, solus manere
cepit Godricus, hominis faciem raro conspiciens ; nec verba cum
aduenientibus miscebat, sed tacebat. Nimia et terribilis erat in loco
*-* om. in Harl. * T. dextcram. ' T. harenis. * E. cruentata. * E. abccdas.
478 Bot)a JLegentia anglie.
illo serpentium multitudo : viro tamen sancto se mites et palpabiles,
et ipsius iussionibus obedientes exhibebant. Ipsius casulam in hieme
intrabant, et viro dei ex vna parte ad ignem sedente, grex illorum in
parte altera discumbebat, et vno latere calefacto, reliquum applicabat.
5 Inter illos erant duo ceteris mole prestantes, et viro dei familiarius
adherentes, qui se, Godrico ad focum sedente, inter ipsius tibias sepe
extendebant, et calefacti, voluebantur in spiras '. Visum est tandem
Godrico quod suas cogitationes ab oratione quandoque distraherent ;
post plures annos ait illis : ' Nolo vt me vlterius ab orandi proposito
1 o diuellatis ' : et iussit eis ne suam domum amplius introirent. Mox
omnes abscedentes vltra case limen intrare non presumebant. Ma-
nens ibi diu Godricus ignotus, nichil plus quam vultus hominum " et
colloquia formidabat, ne per fauorem aut multiloquium caderet in
peccatum. Cum aliquorum ergo presentiret aduentum, ad nemoris
15 interiora confugiens delitebat. Aliquot annis cibum non sumpsit
humanum, sed frondibus et foliis atque radicibus vitam inopem
sustentabat. Cum tandem esset cognitus, quidam illi cibaria defere-
bant : quorum dona respuens, fugiebat ab eis. Quidam munuscula
proiecerunt et recedentes ibidem, eo fugiente, reliquerunt. Que
20 postmodum reperiens, eleuata in celum ' cum lachrymis domino
commendabat, dicens: 'Suscipe, Ihesu bone, tuorum dona fidelium*,
et repende ipsis pietatis affectum.' Et deferens ea in collem, flexo
poplite dicebat : ' Omnipotens et misericors deus, qui pullis coruorum
te inuocantibus, et iumentis das escam ipsorum, confer ista illis*
25 animantibus quibus ea noueris expedire' ; et deponens ea, quid inde
fieret deinceps non curauit. Mulier quedam attulit ei panes,
caseum et butirum ; et ille, eam contristari nolens, munera suscepit.
Postquam illa discessit, munera ferens in manibus ascendit in collem :
et cum genu flexo mulierem et munera domino commendasset,
30 surgens nichil de illis prorsus inuenit. Vnde gauisus, intellexit quod
sacrificium illud deo fuisset acceptum. Sic ei postmodum sepius
contingebat, et crebrescente eius fama, vtriusque sexus homines ei
donaria presentabant, et ille ea statim pauperibus errogabat vel
domino commendabat, nec in suos vsus aliquid assumere volebat.
.^5 Tandem, vt victum sibi proprio labore perquireret, terram fodere
cepit et serere, et ortum facere copiosum. Rustici hoc videntes,
propter pascue diminutionem indignati, quas poterant ei molestias
inferebant. Circa festum sancti lohannis, cum seges surgeret in
aristas, immiserunt in eam (rustici) ® armentorum copiam, a quibus
40 adeo depasta est, vt nuUa spes ^ fructuum remaneret. Virum insuper
dei sepius deridebant, et frequenter ei conuicia ingerebant. Ipse
vero nec respondit conuitiis, nec iniurias moleste sustinuit. Succe-
dente autumpno, tanta messe repletus est ager ille depastus, vt
1 E. speras. ^ E. hominis. * E. adds voce. * E. fidelium dona.
■' T. illis ista. * om. in T. H. ' E. species.
De ^etuo Dei (Sonrico. 479
fructificasse tripliciter videretur. Hoc rustici videntes, sibi vel terre
sue amplius nocere non presumebant. Cum a spiritu fornicationis
graues perferret insultus, lachrymis ac ieiuniis insistebat, vt* non
solum biduo vel triduo, verum plerumque per sex dies abstineret "^ a
cibo : Vigiliis inseruiebat assiduis, et dum luna luceret, ab oratione 5
surgens opera manuum durissima exercebat, Quodsi libidinis
aculeus non cessaret, corpus nudum vepribus immittebat et spinis,
vt voluptatem verteret in dolorem. Post fortia luxurie temptamenta,
per variarum species ferarum conatus est eum terrere diabolus : sed
ille, fortis in fide, omnia contempnebat. Vt incendia carnis extingue- 10
ret, cilicio corpus edomabat asperrimo, et loricam nudo corpore
induebat, per annos fere quinquaginta. Hec, preter duriciei pon-
derisque molestias, in estiuo sudore pediculos procreauit, quorum
multitudinem hirsuta desuper cilicii villositas nutriebat. Tres enim
loricas ex temporis diuturnitate consumpsit, cilicia vero infinita 15
detriuit. Construxit tandem modicam casam de lignis informibus et
virgulis, et ' capellam beate Marie ' appellauit illam * ; et domum ab
occidente maiorem, in qua molam * erexit, et in illa grana in farinam
comminuit, quam in panes hoc modo composuit. Ramos et radices
herbarum in cineres redegit, quos taliter cum farina permiscuit, vt 20
tertiam partem cineres obtinerent ; et panes inde coxit, quos ' de-
Htias ' nominauit. Panes illos per sex menses obdurari permisit, vt
nimia quandoque siccitate et duricie horridi prorsus et insipidi
redderentur. Erant autem ex ordeo facti vel auena, quia tunc fru-
mentum gustare noluit. Quodsi mucidi' propter diuturnitatem 25
essent temporis, non curabat. Siluestres herbas, lapide vel ligno
contritas, in aqua sine sale decoxit, et post quatuor vel sex septimanas
in pilas paruas rotundas composuit, et in eadem aqua fetente dimisit,
donec eas loco leguminis, famis inedia cogente, comederet. Hanc
cocturam seruabat quousque eam, natis inde vermiculis, abhorrebat. 30
In cubiculo lapidem latum habuit pro mensa, vbi nichil quod mortis
legibus subiacet comedebat ; et quasi cum altero loqueretur, seipsum
multotiens obiurgabat, dicens : * O venter exactor pessime, cur michi
tot vite irrogas detrimenta, et tot nequicie suggeris blandimenta ?
Dum tibi consentio, me seduco ; insatiabilis et auarus, quanto plus 35
accipis, tanto plus appetis ; et michi semper ingratus, non nisi causas''
doloris et penitentie meo rependis obsequio.' Raro se reficiebat
in die, sed potius tota die orans, vel terram fodiens et laborans, cibos
nocte sumebat. Potus illi fuit gustus aque permodicus, et nisi
magna sitis ariditate compulsus, hunc non sumebat. Nunquam 40
iacebat in lecto, sed in humo nuda, strato desuper cilicio, fatigatus
labore decubuit, lapide illo capiti supposito qui mensa ipsius erat
Sompnum non admisit nisi qui surripiebat inuito, et tunc parieti
* T. E. et ; H. ita ut. ' so T. ; E. abstinebat. ' E. illam appellauit.
* E. molem. * T. muscidi. ' E. causa.
48o ji^otia legentia anglie.
acclinis ' aut lapidi, vel procuruus, accubuit. Luna vero lucente, as-
sumpta securi foras egrediens operibus insistebat, et sompni torpore
excusso, regrediens orationibus vacabat. Orationibus plerumque
tota die et nocte curuatis genibus incumbebat ; ocium summe vita-
5 bat, orationi vel meditationi semper intentus. Hieme, gelu et niue
rigente, nudo corpore flumen ingressus, tota nocte domino viuam
seipsum hostiam immolabat. Quodsi aqua esset desuper congelata,
excisa'* tamen glacie tota nocte vel dimidia in illa perdurabat. Hoc
enim ^ opus propter pluuiarum aut niuium abundanciam non omisit.
lo Multociens, quando per mensem frigoris durabat asperitas, omni
nocte se mersit in aquis, et ibi vsque ad rutilantem * stetit auroram.
Quando corpus totum pre nimietate frigoris diriguit, et ipse dentibus
collisis infrenduit, tunc dicebat : * Ista videntur horrida, sed multo
magis horridus est inferni cruciatus.' Cum autem staret in aquis,
16 apparuit ei diabolus, ore igniuomus, asininis dentibus, oculis quasi
vnius cubiti, aduncis pedibus, et membrorum vniuersitate distortus.
Cumque in eum pararet irruere, vir dei signum crucis opposuit,
dicens : ' Dominus michi adiutor est, et ego despiciam inimicos meos.'
Et sic pestifer ille confusus abscessit, et vestimenta que vir dei in ripa
20 reliquerat, asportauit. Quod Godricus aduertens, ipsum clamore
compescuit. Ille vero, timens, in loco suo cuncta reposuit et effugit.
Residente ad focum viro dei, subito quasi manus emissa tam fortiter
eum collaphizando percussit, quod pene corruit pronus in terram.
Vir autem dei ait : ' Deo gratias, qui michi talem tribuit exactorem
25 qui nunquam patitur ociari.' Mox oratorium ingressus moram ibi
fecit, donec malignum discessisse cognouit. Cum vero sic eum
temptator superare non posset, ipsum vehementi libidinis igne
succendit. Hoc ille persentiens, vigiliis longioribus et ieiuniis
corpus edomuit, ita vt quatuor noctes continuas duceret insompnes,
30 et per integram septimanam cibum omnino non sumeret ; corpus
etiam vepribus ingerens adeo cruentauit, vt sanguinolenta eius
vestigia apparerent ; et huiusmodi temptationes per aliquot annos
cum graui difficultate sustinuit, et vix post quadraginta annos
illud incendium prorsus extinctum fuit. Dolium quoque in capella
35 beate Marie terre solo' infodit et aqua impleuit, vbi vsque ad
mentum hora temptationis se immersit, et feruorem frigore supe-
rauit, Die quadam, cum hora vespertina psalmos decantaret,
diabolus foris, illudens ei, cantare cepit, et dixit : ' O rustice, tam
bene noui ego psallere sicut et tu.' Cum semel curuatis genibus
40 oraret, ingressus oratorium inimicus conabatur eum a proposito im-
pedire. Ipse vero, non territus, illum adeo contempsit, quod versus
eum nec oculos deflectebat. Indignatus igitur, pixidem que hostias
continebat proiecit in eum. Et cum " adhuc immotus eum non
' T. E. adiuis. ° E. excissa. ' al, autem. •* E. rutulantem. ' T.
E. solus. " om. in T.
De ^eruo Dei (25onrico. 481
respiceret, cornu cum vino iactauit, et super eum quicquid contine-
bat eifudit. Similiter et vrceolum cum aqua, et omnia que super
trabem illam stabant, singillatim iecit in eum. Cumque vir dei ab
oratione non surgeret, lignum in quo crux infixa erat, cum omnibus
que continebat adiecit. Et cum vir dei nec sic posset commoueri, 5
et tota nocte illa malignus in eum seuiens nil proficeret; tandem
confusus abscedens ^, tantum fetorem ibi reliquit, quod \ix posset ab
homine sustineri. Integra tamen fuerunt omnia que proiecerat, et
imago crucifixi penitus illesa. Vir dei, quia laicus erat, illa con-
tingere non presumpsit, sed vocato priore dunelmensi Rogero, illi lo
cuncta narrauit, et per eum omnia suis restituta sunt locis. Nocte
sequenti, cum prior ille dormiret, astitit ei diabolus, dicens: 'Tu
rusticum delirantem Godricum, quod'' ego vtar fantasiis atque
prestigiis docuisti, et tuis contra me monitis animasti : accipe pro
tuo labore mercedem.' Hec dicens et discedens, nimio illum fetore 15
compleuit, quem tolerare vix potuit. Estiuo tempore venientes
fere siluestres virgulta Godrici tenera sepius discerpebant : et
accedens ad ceruum arbusculas corrodentem, ne recederet im-
perauit. Fera subsistens et tremens, sancti pedibus prouoluta,
quasi transgressionis veniam flagitauit. Ille cingulum soluit et ao
collo fere circumposuit, et ad orti sepem producens abire precepit.
Post hec ferarum grex copiosus adueniens teneras orti frondes
consumere, confringere, diuellere satagebat. Ille progressus, tur-
bam de loco ire prohibuit, et vnam illarum virga ter in latere
percussit, et per ortum eam deduxit, dampna que ab illis fuerat 25
passus ostendens ; et mox eleuata manu et voce sic dixit : * In
nomine Ihesu Nazareni cito recedite, nec ante messem huc accedere
presumatis.' Illis mox egredientibus, vir dei infirmiores blanda
manu trans orti septa deposuit. Nec vlterius fera siluestris arbores
eius lesit, nec limitem prefixum preteriit. Cum fratribus Godricus 30
ista narraret, obiurgabat homines obstinatos qui dei precepta con-
tempnunt, quandoquidem animalia bruta seruorum dei verba re-
uerenter excipiunt. Horrida' hieme semper nudis pedibus in-
cedebat ; vnde videres eius pedes [hi]ulcis* patere vulneribus, vt digitus
facile posset immergi, et multiplices cicatricum rimulas sanie pro- 35
fluentes et vsque ad ossa discissas. Feras manus venantium fugientes
intra suam domum admisit, et, illis recedentibus, ad solita mox loca
dimisit. Decantans psalmos Godricus vidit crucifixum et crucem
in sua capella pariter commoueri, et post modicum de ore crucifixi
vidit exire puerulum, per membra paulatim : Qui ad imaginem beate 40
virginis, stantem in eadem trabe, descendit, et gremio ipsius insedit.
Illa manus contra venientem extendit, et amplexum per tres fere
horas brachiis confouit. Puerulus deinde, eodem modo quo venerat,
* E. abcedens. ^* E. ne. ' H. adds quantumlibet. * T. E. vlcis.
I i
482 n3otja legenua anglie»
in os crucifixi reuersus est, non gradiens vel pedes mouens, sed
leniter spacium aeris inane pertransiens. Quamdiu in gremio matris
puer sedit, vt viuens in corpore se mouebat. Ad cuius aduentum
pariter et discessum, tota sacre virglnis imago ita contremuit, vt
5 videretur statim de trabe casura. In humana specie diabolus
sepem quandam veterem viri dei diripere manibus et dissipare pre-
sumpsit. Quod ille conspiciens, dextere leui protensione' ipsum
compescuit. Ille mox in effigiem pauperis se mutans, sancti viri
misericordiam flagitauit : sed eo iubente, statim, nichil moratus,
10 effugit. Solebat fraudes et insidias demonum videre, quibus homini-
bus illudunt ; et quomodo sub nocturna quiete plurimos inquietent,
frequenter exponere. Godrico orante in cella, aqua Weri fluminis
intumescens omnes domos ipsius operuit, et accurrentes vicini virum
dei quasi mortuum deplorabant. Post paucos dies aqua detumuit ;
15 et domus iUesa prorsus apparuit. Conuenientes amici querebant
a Godrico qualiter in hoc periculo illesus permansit. Quibus
ille ait quod de hac inundatione penitus nichil sciuit, sed hoc spacio
temporis orationibus se vacasse dixit. Ita sicca erant omnia, vt intra
domum nec vnius gutte vestigium appareret. Cum fatigatus a
30 labore pausaret, vir quidam ignotus assistens, cum diutius eum esset
intuitus, ita dixit ; ' Numquid sic antiqui patres, quorum te imitato-
rem esse confidis, in deserto ieiuni et pallidi laborabant? Ecce a
mane vsque ad meridiem vix quinque pedum terre spacium effodisti,
cum debeas animi deuotionem erga deum demonstrare operis
25 quantitate.' Ad quem vir dei subridens ait : * Tu ergo boni operis
exemplum preuius* operator ostende.' Putabat enim quod esset
vir bonus, ad eius eruditionem missus a deo. Tradens itaque illi
fossorium, ait : * Solite pensionis reddende hora me ad oratorium
redire compellit : reuersus audiam te, et quod recte docueris libenter
30 excipiam.' Ille fossorium^ festinanter arripiens, terram fortiter
euertere cepit. Rediens Godricus, plus operis inuenit expletum
quam ipse octo diebus efficere consueuit. Tunc ait ille : ' Sic et tu
debuisti patrum exempla magnis sudoribus emulari.' Hoc videns
vir sanctus inhorruit, quia ipsum non esse verum hominem in-
35 tellexit. Erat quidem totus * niger et hispidus, et statura procerus ;
et pro tanto fodiendi opere nullum penitus signum sudoris aut laboris
apparuit. Godricus ad cellam regreditur, et assumpto in sinum libello,
rediens ait : ' Dic michi quis tu sis, et ad quid huc veneris ? ' Et ille :
' Nonne vides quod homo sum tui similis ? ' ' Si homo es, inquit
40 Godricus, dic an credas in patrem et filium et spiritum sanctum,
et matrem domini mei mecum adora.' Et ille : ' Ne sis de mea
credulitate solicitus, nec ista inquisitio ad te spectat.' Et accedens
ad eum Godricus, extracto libello, saluatoris et beate Marie et sancti
' E. protentione, ^' T. preuius ; E. primus. = E. fossorum.
*■ T. totum.
De ^etuo Dei (25olirico. 483
lohannis imagines continente', ad os illius festinanter apposuit',
' Ecce, inquit, si credis in deum, has deuotus imagines osculare.'
Ille vero vltra non sustinens, quasi sputum protulit in libellum, et
subsannando disparuit. Terram autem quam effoderat, septem annis
dimisit Godricus incultam, sed aqua benedicta sepe conspersit'; et s
post septennium excoluit. Godrico foris in labore operis con-
stituto, tintinnabulum * per se diuinitus pulsabat quotiens ipsemet
de hora pretereunte non meminit. Et audito sono, ad oratorium
properabat, et cum horam agere incepisset, desiit mox nola pulsari.
Hoc miraculum a multis sepius est auditum, vnde rogauit deum vt jo
sonus ille decetero a nemine preterquam ab ipso solo audiretur. Et
factum est ita. Cum fluuius Weri subita inundatione intumescens
officinis Godrici ruine periculum minabatur, ille* egressus ad
alueum fluminis, dextera virgam pretendit, et ait : ' In nomine Ihesu
Christi cui seruio, tibi, aqua, precipio vt versus officinas meas vltra 1 5
solitos fines excedere non presumas, quin potius in rupem ex parte
altera prominentem, quantum poteris, erigaris.' Mox fluuius montis
instar excreuit, eleuatus pene ad medium collis aduersi : Vnde mag-
nam lapidum multitudinem transtulit in torrentem, de quibus post-
modum fabricata est ecclesia sancti lohannis Baptistc. Werus 30
iterum excrescens Godrici edificiis propinquabat. Ipse autem obuiam
processit intrepidus, et tres passus a casa sua dimetiens, ibi ' crucem
de virga erexit, dicens : ' In nomine illius qui pro nobis est passus
in cruce, impero vobis, aque, ne hunc terminum transcendatis.'
Stabant autem fluctus ad modum parietis eleuati, prefixum h'mitem 25
transgredi non audentes. Et cum pontes, domos, arbores illo die
seuiens vnda conuelleret, ad Godrici habitaculum pertinentia omnino
non lesit. Sicut autem crucem ferens orti sui fines ipse lustrauerat,
sic nutu dei aqua substitit, nec transiuit. Scotorum rex Dauid
exercitum in Angliam ducens, regionem rapinis et incendiis de- 30
uastauit. Venientes igitur quidam irruunt in ecclesiam Godrici,
cuncta dirripiunt, oblatas cum vino comedunt et bibunt, et virum
dei, grauissime cesum, capillis virga^ intorta decollare proponunt.
Cumque mortem paratus expectans* ceruicem libenter extenderet,
quidam potens, ne perimeretur, de manibus eorum eum eripuit. 35
Dicebant enim ei : ' Vbi est thesaurus tuus ? ' Ille autem eis non
respondit, sed conuersus ad crucem ait : * Domine Ihesu, tu scis
quia non est michi thesaurus in terra nisi tu deus et dominus meus."
Vnde indignati eum amplius verberabant. Vnus autem eorum citra
tertium miliare recedendo in insaniam versus, linguam suam pro- 40
priis dentibus comedit, et in lacum se precipitauit : Alius furens in
Weri flumine se demersit et periit; nec aliquis qui sancto iniurias
intulerat, ad Castrum Nouum viuus peruenit, sed diuersi casibus
' al. om. " E. opposuit. ' T. consparsit. * E. tintinabilum. * T.
IUe uero. • T. E. et. ' H. virga capillis. ' H. excipere.
.1 i 2
484 Botia legentia angUe,
interiere diuersis. A latronibus frequenter Godricus iniurias, vin-
cula, verberaque sustinuit patienter, et illis recedentibus, si quid
forte remanserat, currens post eos obsecrabat vt etiam illud
auferrent. Respiciens Godricus ad altare beate Marie, vidit
5 duas virgines ad duo cornua altaris stantes. Erat autem illis
species pulcherrima, et vestes niueo candore splendentes, et ipse
diu se inuicem contemplantes. Godricus admirans et stupefactus
intremuit, et mox tanto repletus est gaudio, vt pene sibi videretur
a terreni pondere corporis liberatus ; et tacens sepius in eas
lo oculos conuertebat. Stante vna, stabat et altera ; gradiente vna,
gradiebatur altera. Ad Godricum denique accesserunt, et stantes
aliquamdiu tacuerunt. Tunc illa que a dextris erat, eum taliter est
affata : ' Numquid me, Godrice, cognoscis ? ' Et ille : * Domina, hoc
nemo potest nisi cui tu volueris reuelare.' 'Bene, inquit illa,
15 dixisti : quia mater Christi sum, et per me ipsius gratiam obtinebis.
Ista est apostolorum apostola Maria Magdalena. Nos tibi patro-
cinabimur, et solatium in omni tribulatione prestabimus.' Ille
pedibus virginis aduolutus : ' tibi me, inquit, domina mea, committo,
vt me perpetuo custodire digneris.' Tunc vtraque manus super
20 caput illius apposuit, et cesariem complanantes, domum odore
dulcifluo repleuerunt. Post hec dei genitrix canticum coram illo,
quasi coram puero discente, cecinit, et ipsum cantare docuit; ipse
vero post eam frequenter cecinit et memorie firmiter commendauit.
Erat autem rithmice in anglico compositum ; quod hoc modo in
ij latinum transferri potest : ' Sancta Maria virgo, mater Ihesu Christi
Nazareni, admitte, protege, adiuua tuum Godricum ; suscipe, adduc
cito tecum in dei regnum *.' Precepit vt quotiens temptationi suc-
cumbere formidaret, hoc se cantico solaretur ; ' Quando, inquit, sic
me inuocabis, meum senties instanter auxilium.' Et signum crucis
30 capiti eius impressit, et altera idem fecit ; et ipso cernente in alta
conscendunt, odorem incomparabilem relinquentes. Vestes earum
tante subtilitatis erant, quod hominis tactum sustinere non possent :
- Erant enim sicut pellicula que intra oui testam continetur ^ Habe-
bat autem Godricus vnicam vaccam ; cui et dixit : ' Precipio in
?,5 nomine domini, vt sine ductore ad pascua vadas, et hora mulgendi
redeas ad me, vbicunque me poteris inuenire.' Ex illo die, ac si
ratione vteretur, imperanti paruit. Et si hora mulgendi Godricus
in oratorio esset, foris stans mugitibus ipsum aduocabat, Vene-
runt ad Godricum cognati eius, iusti sed pauperes; inter quos erat
40 mater ipsius, et frater eius Willelmus, et soror Burwenna, virgo
incorrupta. Fecit autem sorori sue cellam in loco ab oratorio
distante ; in qua cilicio induta, et multis afflictionibus macerata, ad
' Reg. gives the ags. text ; Sainte Marie virgine, Moder lesu Cristes Nazarene :
On-fo, scild, help fin Godric ; On-fang, bring e.^htlech («/. hehliche) j)i3 ]>e in
Godes riche («/. ric). The same lines are preserved in Wendower, with an
additional stanza. ''"" om. in H.
21)0 ^eruo Dei (!5oDtico. 485
fratris oratorium, vt missas audiret venit; et quando frater ad
horam signum pulsabat, illa genibus curuata procubuit et orationis
pensum deuota persoluit. Defuncta tandem matre, graui merore
conficitur, et ad illius expiationem precibus et lachrymis instanter
insistit. Post longum vero tempus, nocte quadam suo more des- s
cendit in fluuium ibique demersus vsque collum consuetas orationes
celebrauit. Ascendens tandem de aqua et in oratorio preces
fundens, vidit subito quasi duos homines ad gradus altaris stantes,
quorum alter dixit ad eum : ' Nunquid me, Godrice, cognoscis ? '
Et ille : 'Nequaquam, domine mi.' *Ego sum, inquit, lohannes lo
Baptista, cui pro tue' matris anima preces totiens obtulisti. Ecce
anima tue matris, quam hac nocte domino iubente de penis eripui,
et huc gratia tue consolationis adduxi ; que mecum deinceps per-
henni gloria perfruetur.' Tunc ipse diligenter oculos intendit in
eam, et spiritum sue matris esse cognouit. Illi statim abscedunt'; 15
et Godricus multa iocunditate repletus, grates et laudes pro tali
visione deuotissime deo persoluit. Vir dei solebat diuinitus re-
motissima tanquam proxima contemplari. Vnde et quandoque dice-
bat : ' Paulo ante fui Hierosolimis, et ibi edificia dirui conspexi
que olim videram sublimius fabricari.' Figuram indicabat et situm 20
diuersarum regionum, vrbium, et locorum. Aliquando naues in
pelago periclitantes vidit, referens quomodo se tunc habebant vela
nauis et remi. Portus illis mortiferos nominabat, predicens vbi
essent postea submergendi. Quandoque sermonem sibi coUo-
quentium interrumpebat dicens : * Oremus, fratres, quia nauis peri- 25
clitatur in mari'; et facta oratione, dicebat; *Modo applicuit et
pericula tempestatis euasit.' Dixit enim quod adeo perspicue
videbat cordis aspectu nauigantes in mari, sicut oculis corporis
gradientes in terra. Per decennium vero ante ipsius obitum vidit
omnia que fiebant per decem miliaria circa ipsum. Multotiens 30
autem omnia que in mundo erant solitus est videre. Accesserunt
ad eum vir quidam et vxor eius, obsecrantes vt super eos miseri-
cordia moueatur : et mox proiiciunt saccum, in quo filie sue corpus
mortuum erat ; et pedibus eius prouoluti ', cum lachrymis sui mi-
seriam infortunii protestantes *. At ille nichil respondens, processit 35
in agrum. Illi vero discedentes, reliquerunt corpus in oratorio, et
dicebant : ' Habeat sibi cadauer, et infodiat, vel puellam vite resti-
tuat: quia posset eam suscitare, si vellet.' Godricus in vespere
rediens corpus inuenit, et ad deum tota cordis intentione conuersus,
precibus, suspiriis et gemitibus humilis et deuotus exorat vt qui 40
vita est omnium, non peccatorum ipsius, sed misericordie Sue con-
sideret quantitatem. Puella tandem vite restituta ; parentes accitos
iurare coegit, quod secretum ipsius, eo viuente, non proderent.
Preceptores sibi elegit priores Dunelmi, quorum imperio se sub-
' E. tuL * E. abcedunt ' H. advolvuntur. • r. protestantur ?
486 Botia ILegentja anglie»
iugauit ; vnde nec loqui voluit alicui nisi de mandato prioris— frustra
illuc veniens laborabat quicumque signum a priore non ferebat.
Quatuor diebus in ebdomada continebat se prorsus a colloquiis,
videlicet die dominica, feria secunda, tertia, et sexta ; sed dominica
5 semper orationibus erat intentus. Et quando aliqua festiuitas erat,
silentium obseruabat. A prima quoque Aduentus dominica vsque ad
quintum Natalis diem, similiter a Septuagesima vsque post Pascha,
et in festo Pentecostes ^, a colloquiis abstinebat. Cum esset post
meridiem in agro, vidit speciem hominis venientis^ ad se, non per
lo terram gressu, sed per aerem leui motu. Videbatur autem quasi
vestibus candidissimis cooperta; et cum accessisset ad virum dei,
salutauit eum dicens : ' Spiritus sanctus tecum sit.' Cui mox ille
respondit : * Amen, amen, dico tibi.' Et cum neuter plura diceret,
cognouit in spiritu quod esset anima sibi familiaris olim matrone,
15 pro qua deum intentis precibus exorabat. At illa pertransiens
disparuit : et intellexit vir dei eam esse a cruciatibus liberatam ;
et ingressus oratorium, gratias egit deo. Cum soror ipsius
vniuerse carnis viam' esset ingressa, plurimum contristatus *,
propter absolutionem ipsius orationes et lachrymas impendere non
20 cessauit. Beatam quoque virginem Mariam attentius exorabat vt
illius anime propicia subueniret. Quadam ergo nocte dormiens,
vidit, precedente beata virgine, duos viros albis amictos oratorium
sancte Marie ingressos, qui spiritum sue sororis ferentes, eam super
altaris crepidinem statuerunt. Et cum super hac visione gauderet
35 Godricus, illa consistens in medio altaris, hec dulci melodia verbis
anglicis * cantare cepit : ' Christus et sancta Maria me deduxerunt
ad vitam", ne in hac terra nudo pede calcarem''. Tunc duo viri,
siue angeli, voce sua* cantantes responderunt Kyrieleison, Christ-
eleison, Kyrieleison. Qui libellos tenebant opertos ^ quasi de pelli-
30 bus rubricatis, et canentes manus plaudendo iactabant et librorum
folia dispergebant. Cumque sic diutissime cecinissent, recedentes
in aera conscenderunt. Vir dei, iocundatus, Christi misericordiam
collaudauit; quod anima sororis absoluta esset a penis intelligens.
Frater Godrici, vite secularis, nauigans in Wero flumine tempes-
.^5 tatis violentia submersus interiit. Godricus ergo graui dolore
afflictus, per aliquot annos velut inconsolabiles penitentie luctus
sibi indixit, et tanquam ei peccata fratris incumberent, durissimis
cruciatibus se macerauit"*, loricam recentiorem et cilicium asperius
induit, orationes multiplicauit, vigilias protelauit et solito vehemen-
^ E. penthecostes. ' E. venientem. ^ om, in T. * T. contristatur, E. con-
tristabatur. ^ T. E. angelicis. •"' H. in scamno, Reg. super scamni sedile.
' Reg. ags. : Crist and Seinte Marie sio 1 al. swa) on scamel me iledde, ]>set ic on
J)is iii-herthe ne sculde uuit mine bare fot i-trede.
Galfrid's Vita : Ne pede calcarem terrae contagia mundo,
Sic mea me Domina deduxit Sancta Maria.
' H. suauissima. " E. apertos. " H. mactauit.
De %mo W ^orwito, 487
tius totum corpus edomuit. Igitur, miseratione diuina, nocte quadam
cum oraret, astitit ei subito frater eius, veste candidus, vultu decorus,
eiusdem forme et stature cuius fuerat ante mortem, dicens : * Eya,
frater mi Godrice, serue dei, hactenus multa mala sustinui, sed nunc
precibus tuis adiutus, in Hierusalem sancta ciuitate consisto et s
eterna bona possideo : vbi et tu solutus a corpore, interminabili
gaudio perfrueris. Agnosce quia ego ipse sum qui mortuus fui et
modo vita fruor eterna.' Et his dictis disparuit. Ille multum huius-
modi consolatione letatus, gratias diuine reddidit pietati. Cum
lepusculum olera sua depascentem inueniret, fugientem in nomine lo
Ihesu Christi stare precepit. Et accedens cepit ipsius latera cum
flagellis cedere, cesumque duxit ad exitum, et fasciculum de oleri-
bus alligans dorso eius, dixit ad eum : * Precipio tibi, et vniuerso
generi tuo, ne huc amplius accedere presumatis.' Et factum est
ita. Rogero priore dunelmensi a seculo migrante, cuidam ciui 15
super eius transitu dolenti ait Godricus : ' Reuera, fili, dies quatuor
transierunt ex quo neminem prorsus vidi, scio tamen quando vir
ille discessit. Obiit enim in crepusculo die nudiustertiana, et migrauit
ad gaudia lucis eterne, viditque miser Godricus et agnouit eadem
hora spiritum emigrantem, et certus est eum esse perpetua quiete ao
donatum.' Edificata quadam capella per amicos eius, postulauit
frequenter a domino vt indicaret in cuius eam vellet sancti nomine
dedicari. Igitur die quadam astitit ei spiritus quidam preclarissimus
et vndique luminosus, qui taliter est locutus : ' Serue dei Godrice,
ne timeas ! ego sum lohannes Baptista, cui tue ' vite custodia est 35
a domino delegata. Ideo securus in omni tribulatione me inuoca,
et mei semper habeto memoriam, quia tibi ero promptus adiutor :
et hoc edificium meo nomini consecrabis.' His dictis discessit ; sed
cuius esset speciei, a Godrico perpendi pre nimio splendore non
potuit. Dicebat autem se cum beato lohanne sepius fuisse locu- 30
tum; et ita fixam post hec^ habuit illius in mente memoriam, vt
omnes actus' suos ei committeret, nuUumque sanctorum sine ipso
inuocaret. Loquens Godricus cum hospite, vidit moueri crucem
super altare, hospitemque commonuit vt hoc aspiceret attencius et
oraret. Vident igitur crucem et crucifixum eleuari de ligno cui 35
stabat infixa, et descendere super altare. Post in lapideo coram
altari se deposuit pauimento, et inde ad gradus inferiores descendit,
ibique per vnam fere horam procubuit ; et imago, quasi viueret,
palpitans mouebatur. Deinde eodem ordine quo venerat suble-
uatur, et in ligni foramen infigitur. Vocato igitur episcopo Godricus 40
euentum rei exposuit ; cui mox ille respondit : ' Arbitror, hoc stu-
pende nouitatis miraculum esse tibi propinque mortis indicium.' Cui
vir dei : ' Non meam, inquit, mortem, sed tuam esse vicinam, nouitas
ista portendit: quia* huius anni terminum non videbis.' Quod re-
1 E. tui. » E. hoc. » E. actos. * H. qui.
488 BotJa legenta anglie
sponsum, licet episcopo non placuerit, rei tamen exitus comprobauit.
Dum iterum solus oraret, vidit de crucifixi eiusdem latere mem-
bratim puerulum procedentem, primo caput, et post humeros, et sic
per ordinem cetera consequenter exire. Qui primo sedit super
5 altare, postea descendit, et per oratorium ambulauit. Erat autem
rubicundus et candidus, et vestibus niuei candoris indutus. Transi-
ens autem per Godricum, dexteram erexit et cum^ crucis signo
benedixit. Postea reuersus ad crucem, vt exierat introiuit. Tunc
vir dei gaudio repletus cepit gratias agere saluatori. Quidam
lo forma peregrinus et habitu, pulsauit ad ianuam, dicens se esse
heremitam in proximo manentem, et venisse ad colloquium viri
dei. Intromissus autem, ante limen ecclesie prosternitur genibus
curuatis; quem Godricus, aqua prius aspersum benedicta, eleuans
introduxit. Tunc simul in oratione procumbunt, et postmodum
15 pariter eriguntur, et residentes verbis se inuicem spiritualibus con-
solantur. Erat autem vir ille procerus et hispidus, capillo nigro,
veste villosa quasi caracalla; corporis vero superficies interior
apparebat nuda, preter illam partem quam caracalla velabat; et
dixit : ' Fama tue sanctitatis audita, iam dudum te videre desideraui,
20 sed hactenus negotiis fui prepeditus ; nunc vero clementer exaudi :
Ego pauper nimis in Northumbria cellam constituo ^ sed fere nuUum
habeo adiutorem ; vnde rogo vt meam in aliquo releuare velis
inopiam.' Vir dei pietate commotus, ad altare conscendit, et in-
uentum ibi panem, et denarium dedit illi, dicens: 'Accipe hoc
25 parum quod habeo ; quia si plus haberem, plus tibi conferrem.'
Quod ille suscipiens, cum lachrymis ait : ' Obsecro domine mi, ne '
vlcerosum corpus meum tangere dedigneris. Spero enim inde
michi leuamen aliquod aifuturum : et tu poteris ea que pro deo
pertuli dura sentire.' Vir dei compassus, manum adhibuit corpus-
30 que palpauit : quod erat simile corpori anseris deplumati, et quando
manum imprimebat, caro illa quasi contactum fugiens recedebat.
Vnde vir sanctus inhorruit manumque reduxit. Tunc ille sic ait :
' Tantis doloribus indesinenter affligor quod pre molestia vix sub-
sisto ; et tu similiter faceres, si verus heremita esses. Continuis
35 ieiuniorum atque vigiliarum laboribus crucior, pericula nocte dieque
sustineo. Sepe iehennalibus penis corpus immergo, et aliquando
super celos euolans, angelos in conspectu diuine maiestatis aspicio.
Nunquam cibis me reficio, nunquam dormio vel quiesco.' Intelligens
vir dei quis esset, precepit in nomine domini vt cito discederet. Qui,
40 cum donis que acceperat, mox aufugit, et ibi fetorem nimium dere-
liquit. Godricus ex tactu illius tanta sustinuit temptafionis incendia,
vt obscenis delectationibus virtus pene victa succumberet ; sed
orationibus inuigilans, scutum diuine protectionis accepit. Sepe
' T. E. cum, H. eum. ° H. constitui. ' so T, ; E. vt . . ne dedigneris.
De ^eruo Dei (^onrico. 489
vero cum lachrymis conquestus est quod ei munera dedisset, et
ideo penitentiam grauem egit. Hoc autem vehementius mirabatur
quod aspersus aqua benedicta non fugit, immo postea cum ipso
orauit et genuflexit et ecclesiam introiuit. In quandam* vir dei
incidit corporis egritudinem, vt pustule quedam saniose totam cor- 5
poris superficiem occuparent. Intra carnis molliciem mordacis
cuiusdam doloris angustia per artus singulos fere intollerabiliter
discurrebat, exterius vero per hiatus vlcerum ardens et putrida
sanies profluebat '. Nec tamen volebat aliquid mitigationis apponere,
sed dicebat ; ' Si deus in me punit mala que feci, iustum est vt etiam 10
ego puniam quod deliqui.' Aduocans ergo ministrum, iussit hiatus
vlcerum sale conspergi', et torta straminis confricari; nec prius
eum cessare permisit quam tota superficies cutis maderet sanguine
cruentata. Sic autem ministro quandoque lassato, ipse prouocabat
eum vt viribus reparatis fortior ad hoc opus insurgeret. Quodsi 15
minister forte mitius ageret, ipse tortam arripiens manu, sibimet
non parcebat. Huiusmodi cruciatus longo tempore sustinuit, donec
per dei misericordiam tota vis illius doloris abscessit. Quidam
abbas ab eo discedens petiit sibi aliquid dari quod posset ad ipsius
habere memoriam. Qui, nichil aliud habens, panem auenaceum * ao
dedit ei. Ille vero panem gratanter accipiens ; et quindecim egris
distribuens, dixit : ' In nomine domini Ihesu Christi et serui eius
Godrici, portionem huius panis accipite, vt virtutem ipsius in vobis
possitis agnoscere.' Qui omnes pane illo sanitatem consecuti sunt.
Villicus episcopi dunelmensis, Ethelwoldus, diffamatus est apud 35
eum quod dissipasset bona illius. Hic duello sibi scelus impositum
purgaturus, Godrici se precibus commendauit. Die crastino duellum
ingressus occiditur, cum tamen ab illo crimine innocens extitisset.
Eadem hora vir dei tintinnabulum pulsauit, et ministros adesse pre-
cepit, quibus et dixit : • Orate pro anima Ethelwoldi, quia nunc 30
victus occubuit. Audiui, inquit, subitos demonum tumultus, et vidi
Ethelwoldum spiritum exalantem. Facta est autem altercatio malo-
rum bonorumque spirituum, in quorum partem anima deberet ac-
cedere. AttoIIens oculos in sublime, conspexi quasi sacerdotem,
candidis coopertum, ante tribunal Christi consistere, qui defuncti 35
animam domino commendabat. Igitur angelis dei preualentibus,
maligni spiritus efiugerunt ; et nunc illius animam purgatorius ignis
ad tempus exurit, pro aliis quidem peccatis — quia reus non erat
facinoris quod ei fuit impositum, sed per inuidiam ductus est ad
ignominiose mortis infamiam.' * Quidam specie peregrinus ad- 40
ueniens dixit ei : ' Godrice, michi et consimilibus deberes elemosinas
de laboribus tuis dare, sicut faciebant olim sanctissimi heremite,
qui alios reficiebant et ipsi ieiunia obseruabant.' ' Nos, inquit ille,
* E. quadam. ' E. perfluebat. * T. conspargi. * E. auenacium.
'' Reg. p. 235.
490 ji3otJa legentia ^nglie»
pauperibus libenter pro facultate succurrimus.' Alter vero stoma-
chatus adiunxit : * Immo falsus es heremita, et rusticus, qui sterco-
rarius deberes vocari potius quam Godricus : quia te sanctum fingis
et mundum, cum sis detestabilis et immundus.' Ad hec vir dei
5 subridens, ait : * Adiuro te, spiritus maledicte, vt citius hinc recedas,
riec me seruum Christi vlterius molestare presumas.' Mox in auras
tenues spiritus ille blasphemus euanuit. Cum solus sederet in
cella, malignus temptator affuit in forma speciosissime mulieris, et
iuxta ipsum lateraliter sedens, ait : ' O Godrice, cur mulieres deuitas
1 o et abhorres, cum tu de muliere sis natus ? Tu facis te sanctum,
cum sis ipocrita^ ; et heremitam, cum tua vita sit turpis.' Ille vero
ad eam conuersus, ait : ' Nullius bone mulieris vito consortium,
immo tales charissimas habeo et sepius eis loquor; malis autem
communicare nolo. Te igitur adiuro per nomen domini Ihesu Christi,
1 5 vt si aliud es quam simulas, quantotius hinc recedas,' His dictis
illa disparuit. Dum in obscuro ecclesie loco quandoque solus
oraret, tanta lux illum circumdabat, vt in eam aspectum defigere
non posset. Vnde, sicut secretius fratribus ipse narrauit, quotiens
hoc signum deus ostendit, tunc se postulata efficaciter impetrasse
2o cognouit. Cum poma colligeret in autumpno, quidam procerus
et circa humeros plus quam homo distentus, lustrabat sepem, habens
exterius operimentum quasi de cortice viridi, ab humeris vsque ad
renes dissutum, interius autem - velut corium bouis hirsutum. Qui
vociferans : * heremita, inquit, da michi de pomis.' IUe prius tacuit,
25 sed cum importunus instaret, conuersus ad eum : ' frustra, ait,
laboras, nisi pro charitate rogaueris.' Tunc imperfecta verbi pro-
latione : ' pro charitat ®, pro charitat ' rogo ' dixit, ' et postulo.'
Ad hec sanctus poma proferens, 'pro charitate, ait, accipe, et deo
gratias age.* Ille oblata respuit et cepit recedere lento gressu cum
30 fetore, posteriora sua ostendens, et verenda nimis longa et horrida
post se trahens. Ex hoc turpi aspectu ita vir sanctus inhorruit, vt
omnes sui corporis pilos tanquam setas porcorum exurgere et rigere
sentiret. Quanto autem ille temptator longius discedebat, tanto-
magis et fetor et turpitudo crescebat*. Nocte quadam astitit ei
35 quidam in sompnis, dicens : * Godrice, cras poteris hic thesaurum
grandem fodiens inuenire, qui hucusque ceteris occultatus, nunc
tuis est meritis reuelatus '.' Vir sanctus tempore aliquanto hanc
visionem in animo sepe voluebat, estimans bonum esse hunc
thesaurum pauperibus errogari®. Die igitur quadam ibi fodiens,
40 cum ad interiora venisset, vidit de terra procedere quasi pueros
quosdam nigros, tonsis capitibus, et semicubitales vt pigmeos: qui
cachinnantes iactabant in eum pillulas fumigantes multumque
fetentes. Ipse illusiones fantasticas cognoscens ' : ' pecunia, inquit,
* T. ypochrita. * T. aut. ^ T. caritat. * T. cresceret, H. crescebant.
* H. reuelatur. " H. erogare. ' H. recognoscens.
De ^etuo Dei (SoUtico. 491
thesauri vestri sit in perditione vobiscum,' et terram quam effoderat
reiecit in foueam. Ab illo die nunquam auri vel argenti quippiam
sibi voluit conseruare \ ' Quidam vir sterilem habens vxorem, pro-
fectus est ad virum dei, et cum lachrymis causam sue tristicie ex-
posuit. Qui compatiens lachrymanti : ' hoc, ait, anno tibi pariet 5
vxor tua filium ; quem vocabis nomine meo Godricum.' Ille gaudens
abiit, et eodem anno filium de vxore suscepit, et Godricum, sicut ei
iussum fuerat, appellauit. Qui post breue tempus cepit infirmari et
ad extrema perduci. Tunc parentes contristati ad virum dei corpus
detulerunt, cum lachrymis auxilium eius postulantes. ' Cur ploratis ? ' lor
inquit ille : * Ne putetis puerum defunctum : ponite illum super
altare, et mecum flexis genibus deum pro salute eius exorate.'
Oratione completa, puer viuens et ridens inuenitur. ^Sedente*
viro dei solo, affuit mulier super omnes filias hominum speciosa,
delicata nimis et tenera. Que sedens propius, et eum blande re- 15
spiciens; illo silente diutius, taliter est exorsa: *Ecce mi Godrice,
postquam cepi dulcem tui nominis habere notitiam, iuuenes diuites-
que contempnens, tuos amplexus pre ceteris concupiui. Nec potero
quiescere donec amoris mei desiderium fuerit te consentiente com-
pletum.' Tunc ille : ' Si talis ' dixit ' esses qualis appares, nunquam ao
spretis magnatibus complexum Godrici senis et rustici quesisses.
Quapropter adiuro te per nomen domini Ihesu Christi, vt cito fugiens,
michi vlterius non illudas, et te patenter ostendas.' Mox illa deformis
eflfecta, relicto ibi fetore disparuit. "Godricus tandem ita' etate
confectus, vt alieno erigeretur auxilio, graues demonum perferebat 25
insultus. Aliquando se inimicus vertebat in vrsum, quandoque in
coruum, aut aquilam, simiam, arietem, et similia. Quidam capita
super trabes domus attoUunt, quidam ad celum colla protendunt,
quidam vno pede incedunt. Quandoque saccus videbatur stramine
repletus, omnino membra non habens. Quandoque contra virum 30
dei puluerem dispergebat ", et quandoque lapides parieti celle
exterius allidebat*. Frequenter in vespere malignorum spirituum
infinita multitudo cellam eius introibat, et erant nigerrimi, et statura
permodici. Quidam cachinnos in eum mouebant, quidam stridente
sibilo seuiebant, quidam eum telis ardentibus appetebant. Dicebat 35
autem vir sanctus, nichil eis esse molestius quam quod aspectum
auertebat ab eis ; nec aliquo modq^melius eorum vesaniam declinari,
quam si clausis oculorum palpebris contempnantur. ' Quando enim
aspiciuntur, de facili ad malum anime sensus inflectitur.' Dixit enim
vir dei, se munitum signo crucis, non magis illorum fremitus quam 40
factum circa se motum aeris formidare. Cum vir sanctus iaceret in
lecto, dyabolus astitit, et clamans ardentem frameam vibrabat " in eum.
* E. obseruare. ' Reg. p. 418. ' Reg. p. 354. * T. Dedente.
* Reg. 198. ' om. in T. ' E. dispergebant. ' E. allidebant.
' E, vibrauit.
492 ii5otja leffenna angtte»
Ex ore ipsius ignis exibat quasi ex ore fornacis, et duorum cubito-
rum mensuram oculorum latitudo vincebat. * Ecce, inquit, o Godrice,
ego demonum princeps, qui te per medium secturus adueni ; meis
hucusque satellitibus illusisti, sed modo michi non illudes.' Seruus
5 dei, qui exacto iam quinquennio non nisi aliena sustentatione sur-
rexerat, repente solus contra eum pugnaturus exurgit. Erat autem
toto nudus corpore ; et signo crucis armatus, magna voce sic ait : * O
princeps funeste [demonum '], quid * in me furis inaniter ? Defensorem
habeo dominum Ihesum Christum, qui tuus est triumphator et iudex :
10 sub tali protectore tua commenta-* non timeo.' Clamores eorum pote-
rant foris audiri, vnde quidam * minister accurrens hec tremebundus
aspexit. A prima diei hora vsque ad nonam perdurauit hoc singu-
lare certamen. Ter illum dyabolus est aggressus, et totiens a Christi
milite superatus. Multa quidem fuerunt verba pugnantium, et
15 clamosa, grauisque conflictus ; donec malignus hostis confusus
abscessit. Cum vero interrogaretur quare digitus suus auricu-
laris sic in palmam erat recuruatus, subridens ita respondit : ' Hoc
signo sanctus Christi confessor Hieronimus me cognoscet in die
iudicii, pro cuius doctrina talem profero lesionem.' Ex diutina con-
20 suetudine portandi psalterium ita incuruatus erat digitus eius.
Quadam festiuitate paschali, media nocte altissima voce cantare
cepit ; et mane a quodam fratre interrogatus, sic ait : ' Vidi angelos
ad sepulchrum domini descendentes et ibi dulcissimis modulationi-
bus iubilantes. Inter quos beatus Nicolaus affuit, qui me cum illis
25 cantare commonuit, dicens quod vox hominura bone voluntatis bene
vocibus consonaret angelorum.' Et addidit : ' Heu michi, quia in-
colatus meus nimium prolongatur et mors desiderata differtur ! O
pie Ihesu, quamdiu depressus ista corruptionis mole seiungar a te ? '
Iterum cuidam monacho multa gallice loquebatur ; asserens se nun-
30 quam illius lingue habuisse scientiam, ' sed spiritus sanctus, inquit,
hoc tempore tradidit apostolis notitiam omnium linguarum atque
sermonum.' Interrogatus de animarum exitu de hoc mundo, ita
respondit : ' Sancta anima leuiter exit a corpore, velut faba, quando
matura est, de siliqua sponte procedit ; sed peccatrix anima, velut
35 immatura, multis flagris ad exitum perurgetur. Egressa vero, ad
aeris fastigium sine mora conscendit : ibi moram facit aliquando,
quid deus de ipsa fieri velit expectans. Est autem ibi quasi porta
quedam ferrea et angusta, hincinde bonorum spirituum et malorum
custodiis circumcincta : Per hanc anime iustorum leui transitu
40 permeant, iniuste vero coangustantur et grauiter cruciantur et ad
inferiora miserabiliter deprimuntur. Hodie, inquit, conspexi animam
iusti liberam transuolare per eam, et ideo cum angelis, illam deferen-
tibus, cepi pre gaudio decantare.' Monachus ° dominica die cele-
' om. in E. " E. nunquid. ^ so T., E. tormenta. * T. quidem.
* sc. Reginald.
De ^eruo Dei (25oDrico, 493
brans ei missam, audiuit sonitum veluti campanarum, adeo dulcem,
vt ab officio aliquantulum tardaretur. Veniens autem de longinquo
sonus, paulatim accedebat, vt tandem foris iuxta parietem auditus •,
post modicum inde pertransiit. Interim Godricus manibus eleuatis,
voce clamosa prorupit in lachrymas. Expletis misteriis, monacho 5
querenti quid hoc esset, ait: 'Sonum illum audiui, et te audiuisse
congratulor, Cuiusdam viri deo dilecti spiritus pertransiuit : cuius
exequias comitabatur sonus ille predulcis. Venit quidem de
regione longinqua ; et existimo quod in hac vita sacerdotis officio
fungebatur,' Idem monachus, iterum reuersus, quesiuit de quo 10
sanctorum missam vellet audire. Qui * hodie ' dixit ' de sancta
trinitate missam audiui, et communionem de candidati cuiusdam viri
manu percepi, qui de celo descendit et iterum ascendit in celum, et
similiter, vt tu soles, misteria celebrauit. Vt peccata confiterer
admonuit, et estinio de peccatis meis nichil meam tunc fugisse 15
memoriam. Sic autem absolutus ab illo, reuerenter eucharistiam de
manu ipsius accepi. Officio celebrato, manibus eleuatis in celum
sublatus est, et hunc locum suaui odore compleuit. Laudasne, fili,
vt post hec modo a te disciplinam communionemque percipiam?'
Ille autem respondit quod hoc facere non auderet ; et quisnam ao
sanctorum ille fuisset quesiuit. Dixit, hunc Petrum fuisse apostolum,
qui celi portam claudit et reserat, et missum se esse a domino Ihesu
Christo asseruit, vt ipsum a peccatis absolueret. ' Tu missam, inquit,
in honore beate Marie celebrato, vt eius interuentu filium ipsius
mereamur habere propicium.' Vir quidam, cuius vxor tres peperit 25
abortiuos, venit ad virum dei, et modum sue calamitatis exposuit.
Cui zonam tradidit, dicens: *Hoc cingulo precingatur vxor tua
partus tempore: et penitentiam de peccatis agite, quia pro delictis
patrum huiusmodi vindicta venire solet in prolem.' Vir iussa com-
pleuit : et deinceps partus vitales ab vxore suscepit. Iturus ad 30
virum dei* monachus quidam', equum habere non valens, animo
conturbatus fuit. Nocte sequenti, cum dormiret, astitit ei quidam
iuuenis veste* succinctus, baculum in manu tenens ; qui dicebat quod
Godricus illum ad eum venire precepit, At ille euigilans, iterum
dormire cepit : et ille iterum astitit, et sic ait : ' Godricus mandat vt 35
mane facto missam celebraturus aduenias. Nec propter equum sis
sollicitus, quoniam ad ostium claustri necessaria preparata inuenies.'
Mane, vt dixerat cuncta inueniens, ad virum dei venit. Qui clausis
oculis fratrem ex nomine vocauit, dicens quod illa nocte bis propter
ipsum nuncium misisset, media nocte et ante auroram ; et habitum 40
iuuenis et verba ex ordine descripsit, et subiunxit : ' Reuera propter
me clementia dei voluit ista contingere.' Postquam locum illum
inhabitare cepit, tribus tantum vicibus fines illius exiuit. Frater
' H. audiretur, et. * om. in T. ^ sc. Reginald, * E, veste iuucnis.
494 il3otia iLeg:ettl!a angfte.
quidam Westmonasterii venit ad virum dei, a quo interrogatur * si
notus esset ei Thomas nouus cantuariensis episcopus. Qui, sic esse,
respondit ; et consequenter adiunxit : ' Numquid et tu illum, domine,
cognouisti ? ' * Oculis, ait, corporeis eum non aspexi, et tamen ipsum
5 adeo bene cognosco, vt inter multos positum, nullo docente, mon-
strarem. Quedam illi secreta mandabo, si meus ad hoc nuncius esse
volueris,' Quo libenter annuente, ait : ' Obsecro vt ipsum ex parte
Godrici salutes, et moneas vt in proposito suo firmiter perseueret,
quia deo gratum est quod proponit efficere. Attamen multa patietur
10 aduersa, et nouiter in exilium compelletur. Peregrinabitur vero
inter alienos vsque ad terminum penitentie ^ constitutum, et postea
reuertetur in Angfiam ad sedem suam, potentior atque sublimior
quam inde recesserit. Ipse quidem, et Scotorum rex Malcolmus*,
inter magnates qui sunt ab Alpibus vsque ad fines regni Scotorum,
15 deo sunt magis accepti ; sed rex premii sui denarium cito percipiet.
Hec dices ei : et absolutionem ipsius de peccatis meis scriptam michi
perquires.' Reuersus in patriam monachus, et mandata* diligenter
exequens, interrogauit archiepiscopum vtrum nouisset Godricum.
* Optime, inquit, noui illum, et scio quia prophetico spiritu solet
20 multis ventura predicere.' In crastino archiepiscopus ei ® litteras cum
absolutione direxit, et eius se orationibus attentius commendauit.
Post hec infra mensem [tertium] ° archiepiscopus in exilium pulsus est.
Elapsis aliquot annis, venit idem frater ad virum dei, et inter cetera
sic de archiepiscopo loqui cepit : ' Domine, cantuariensis archiepi-
35 scopus diu iam in exilio moram fecit, nec est spes aliqua quod amplius
in Angliam redeat, cum tot illi videamus imminere contraria.'
* Modico, inquit Godricus, tempore patietur exilium, et spacio peni-
tentie tunc peracto, reuertetur honorabilior quam discessit.' Mo-
nachus quidam cisterciensis '', peccati cuiusdam grauioris mole de-
30 pressus, perniciosa nimis peccandi consuetudine tenebatur. Multo-
tiens enim compunctus et lachrymans ad confessionis remedium
veniebat, sed iterum, quasi canis ad vomitum, rediit ad peccatum, et
ita, quod vno tempore mundabat, altero maculabat. Hic ad virum
dei veniens, dixit : ' Domine, quidam notus michi grauissima tempta-
35 tionis molestia fatigatur * : laqueis dyaboli miserabiliter irretitus, post
penitentiam et confessionem sepe relabitur in quoddam grande
peccatum; et cum lachrymis postulauit vt eum tuis orationibus
commendarem.' Ad hec sanctus, cum silenter orasset, ita respondit :
' Quamdiu, frater, huiusmodi perpetrabis ? quando a tam detestabili
40 operatione cessabis? Cessa" iam, cessa' te magis et magis tanti
peccati vinculo innodare.' Ille confusus : * alius est, inquit, domine,
de quo loquor.' ' Immo tu, ait vir sanctus, hoc fecisti : quia sic et sic
' T. E. interrogatus. " al. om. ' E. Malcolinus ; T. Malcolmus. * E.
inaudita. ' T. eis. * om. ' E. cistersiensis. " H. fatigatus ct.
2 T. Sessa.
De ^eruo Dei (aoDrico. 495
agens, hactenus in tali dedecore volutaris,' et modum sue consuetu-
dinis ei diligenter exposuit. Tunc ille procidens ipsius misericordiam
flagitauit. Quem vir dei erigens, et benedicens : ' Spero, inquit, quod
deus te in hoc peccatum amplius cadere non permittet : tu operibus
penitentie deuotus insiste.' Frater ille deinceps a potestate diaboli 5
liberatus, in abbatem postea promotus est. A parte aquilonari
ecclesie prodierunt quasi tres viri de pariete, qui velut orantes coram
altari genua flectebant pectoraque tundebant, et conuersi aliquando
ad sanctum dei, tanquam venerantes illum, genibus curuatis capita
inclinabant. Cum sic diutius agentes aduerterent illum non esse lo
deceptum, excrescentes in altum super trabes capita efferebant,
et iussi a viro dei in auras euanuerunt. Miles quidam causam
habens coram iusticiariis decidendam, pro terra sibi violenter ablata,
et mittens Godrico, negocium suum eius orationibus commendabat.
Cumque redisset domum, eadem nocte secreto precepit vxori sue vt 15
duos solidos mitteret viro dei. Quos illa suscipiens, viro nesciente
retinuit, et suis vsibus reseruauit. Causa militis per biennium non
terminata, misit ad eum Godricus quod duos solidos promisit sancto
lohanni, quos vxor eius accepit et adhuc non transmisit; *Ego,
inquit, si venissent, illos pauperibus errogassem, et causa ipsius, que ao
adhuc pro ista transgressione suspenditur, finem sortita esset idone-
um.' Qui, mirantes, pecuniam reddiderunt : et statim ad militis
voluntatem lis per concordiam est sopita. Morbo correptus
acerrimo, per superficiem corporis liuidus tumor extenderat, et
interius dolor edacissimus, quasi vermium interiora pascentium, dis- J5
currebat. Et nocte quadam, cum iaceret velut exanimis, cepit elata
voce diu, cunctis admirantibus, iubilare, et tanquam sanitati restitutus
apparuit hilarior. A monacho vero interrogatus cur cecinisset, ait :
' Dulcia, fili, fuerunt que vidi, et ideo me a cantu cohibere non potui :
Tanta michi lux per fenestram illuxit, et tantus odor dulcedinis cum 30
hac luce me perfudit, vt michi pristinam recuperasse videar sos-
pitatem. Audiui quidem Kyrieleison Christeleison a supernis
ciuibus decantari, et ideo eadem verba consequenter ego cantaui.'
Miles quidam strenuus cum sociis militibus in Scotiam proficiscens,
apud Tynemutham hospitatus est. Vbi de nocte vidit in sompnis 35
Christum venientem in nubibus crucifixum, et recentia vulnerum
stigmata preferentem : Et ecce vir statura modicus, et canicie vene-
randus, ascendit ad eum, primo ad pedes, post ad genua, deinde ad
succinctorium ; et tunc eum crucifixus benigne respiciens : ' salue,
ait, Godrice, noster amice ; quod modo postulas consequeris.' Postea 40
diu aspectu blando, vultu sereno, sermone iocundo ad inuicem sunt
locuti. Miles, qui hec videbat, dei clementiam inuocabat : et accessit
ad eum quidam circumstantium, dicens : ' Si feceris ea que audieris a
Godrico, salutem consequeris optatam : quoniam et ipse tui meminit
apud deum.' Interea vidit crucifixum in se oculos conuertentem : et 45
496 ii3otja leg;enDa anstte»
manus in sublime protendens, 'domine, inquit, Ihesu Christe, mi-
serere mei', tantumque clamorem edidit, quod socios expergefecit.
Et excitatus, et quesitus cur clamauerit, cuncta seriatim retulit ; et
quis esset ille Godricus, inquirit ; et ad eum perrexit. Quem videns,
5 ipsum esse quem in sompnis viderat, exclamauit. Tunc vir sanctus :
'ego, inquit, fui quem vidisti cum domino loquentem et pro tuo
crimine deprecantem. Tu vero faciem eius in confessione preueni,
vt mea possis intercessione iuuari.' Ille accedens ad sacerdotem,
quod antea pre confusione celauerat, compunctus aperuit; et viro
lo dei absolutus assedit. Qui de lineo panno crucem fecit, et ait : ' In
nomine Ihesu Christi hoc signum crucis accipies : quoniam ipse ad
hanc peregrinationem te vocauit quando ^ tibi crucifixus apparuit.' Et
factum est ita. Apparuerunt ei tres viri de celo descendentes,
quorum ille, qui stabat a sinistris, ita est locutus ad medium : ' Domine,
1 5 hic noster Godricus quamdiu hoc modo cruciabitur et a nostro collegio
disiungetur ? ' ' Adhuc, ait ille, est in eo aliquid expiandum, necdum
venit hora eius vt transeat ex hoc mundo.* Et vultu placido eum
respexerunt, et verba, que hominis lingua explicare non potest, ab
eis audiuit. Medius illorum fuit dominus Ihesus, a dextris celi
20 clauicularius, a sinistris lohannes Baptista. Tunc flere vehementer
incepit, adeo vt singultus atque suspiria loquendi adimerent facul-
tatem. Die quadam raptus in extasim ab hora diei prima vsque ad
nonam palmas in celum tenebat erectas, lachrymisque fluentibus
inuocabat dei piissimam genitricem quasi presentialiter assistentem.
25 Sepe psallebat, frequenter orabat, semperque plorabat; canticum
plerumque dulcissimum decantabat. Et adiecit : * Sancta Maria
miserere, succurre, auxiliare, et protege ; et de hoc ergastulo
erutum ad te perducito, et tecum in perhenni gloria coUocato. Noii
me vlterius in presenti miseria derelinquas, quia tibi coherebo, nec
30 te aliter abire permittam.' Post hec quasi cum aliquo secreto diutius
est locutus. Deinde, vocatis fratribus quibusdam, ait : ' Grauis est
michi corporalis pugna milicie, multoque melius, dissolui et esse
cum Christo. Nam senio pregrauatus consuetas orationes nequeo
persoluere, nec spiritualibus et iocundis meditationibus animum diu
35 tenere suspensum. Cum beata, inquit, virgine sum locutus, que
mecum sedens, de patria celesti multa narrauit. Promisit etiam
quod me non desereret, sed habitaculum vite perhennis michi opor-
tuno tempore prepararet.' Alia vice vidit celos apertos, et beatorum
spirituum choros summam trinitatem laudantes, et pro salute humani
40 generis exorantes. Vidit etiam patrem omnium creatorem, et filium
omniura redemptorem, et spiritum omnium consolatorem adesse
presentes; vnde pre nimia iocunditate vocem et linguam cohibere
non potuit. Post hec tundens pectus, cum lachrymis ait : * Miserere
' T. quoniam, E. qui.
De ^etuo Dei (Sonrico. 497
(domine, miserere ! quamdiu in ista calamitate relictus a tanta gloria
separabor ? ' Tanta quidem fuit vehementia compunctionis illius, vt
vltra effari non posset. Monachus quidam a sancto Thoma archi-
episcopo ad Godricum missus, dixit : ' Quare, domine, dissentio regis
et domini cantuariensis tot annis nuUa compositione sopitur ? ' 5
' Quia vterque illorum, inquit Godricus, in huius honoris collatione
peccauit, diuina seueritas vtrumque flagellando castigat. Elicit vero
deus plerumque de malis bona, et que malo sunt inchoata principio,
bono fine concludit. Dic, mquit, archiepiscopo, ne nimis moleste
ferat si ad tempus duriora sustineat : nam tanto erit corona glorio- 10
sior, quanto pena fuerit prolixior. Infra sex nempe menses verbo-
tenus reconciliabitur, sed Godricus tunc non erit in vita ; et infra
nonum mensem, ablatis omnibus restitutis, ad sepem propriam
remeabit. Ibi finem totius negotii sorcietur ad honorem dei, et
salutem sui, consolationemque multorum. Hec autem verba nouis- 15
sima et eorum archanum archiepiscopus bene perpendet.' Dixit
autem monacho qui ei ^ missas celebrare consueuit : • Ego, fili,
spiritus angelicos sepe vidi, et cum illis verba conserui, et ab illis
frequenter auxilium, consilium, solaciumque percepi. Sed eorum
tam crebram visitationem post inquietationem huius infirmitatis 20
amisi, quia cogente molestia compellor et vana profari et de tempo-
ralibus meditari.' Dixitque, eorum speciem non posse hominis in-
telligentia comprehendi ; se nuper eorum interfuisse coUoquio ; sibi
cuiquam aperire secreta que dixerant non licere. Altera die
subito excelsa voce dulcique modulatione cantauit et hec verba 25
sepius iterauit : 'welcome^, Symund.' Verba quidem plura non
protulit, sed quotiens ea repetiit, totiens cantandi modulos permu-
tauit. Moderata demum voce subridens ait: 'welcome*, Symund.'
Sunt autem diutissime collocuti ; et tandem Godricus oculos in celum,
tanquam aliquid aspiciens, erexit, et postmodum, an aliquis presens 30
esset inquisiuit. Et accedentes ad eum aliqui, ipsum vultu solito
sereniorem esse conspexerunt, Et dixit: *filii, Symonem Petrum,
celi clauicularium, a longe vidi venientem, et cecini ad eius aduentum.
luxta me sedit, et mecum loquens, multa michi retulit secreta, que
mens humana non capit, nec humanis possunt sermonibus explicari. 33
Ipsum abeuntem, primo ad alias regiones, deinde celum penetrare
conspexi.' (^ Clericus quidam beato Godrico valde deuotus, accessit
ad eum et ad pedes eius residens, multis sermonibus* cepit per-
suadere, quam vtile foret actuum " ipsius noticiam ad posteros per-
uenire. Nouissime adiecit quod libenter, si annueret, vitam ipsius, 40
eo docente, conscriberet. Ille conticuit, et in clericum oculos con-
uertens, post silentium tandem ait : ' Ita quidem facturus eris ; verum
hoc nequaquam in presenti tempore consequeris.' Clerico vero
^ E. missas ei. * T. welcum. * The following account is given in T. as an
Introduction to the Life, and is om. here. • om. in T. H. * H. accuratam^
VOL. I. K k
498 il3otja legenDa anoftte.
curiosius insistente vt que scribere posset ediceret, sic vir dei
respondit : * Vitam Godrici talem esse cognoscas : Godricus primo
rusticus, pinguis, fornicator, immundus, fenerator, falsarius, deceptor,
periurus, adulator, discurrens, petulans et gulosus: modo pulex
5 mortuus, canis fetidus, vilis vermiculus, non heremita, sed ypocrita ;
non solitarius, sed mente diflFusus ; deuorator elemosinarum, fasti-
diosus deliciarum, cupidus et negligens, ociosus et stertens, ambi-
ciosus et prodigus, et qui non esset dignus aliis seruire, quotidie sibi
ministrantes verberat et obiurgat. Hec et his peiora scribere poteris
lo de Godrico.' His dictis, velut indignatus obticuit, et clericus cum
confusione discessit. Interiectis aliquot annis, vir dei illius clerici
misertus,vltro cepit exponere que volebat. Librum, quem scripserat,
profecturus arripuit, et tenens eum manu, ad sancti genua prouo-
lutus dixit : ' Obsecro, pater, vt ad dei honorem et fidelium vtilitatem
15 hunc libellum benedicere et deo commendare digneris.* Tunc ad
illum conuersus ait: 'FiliS quisnam liber est iste?' Et ille: ' De
gestis cuiusdam religiosi hominis, qui multa pro deo pertulit in hac
vita : ipsum vera narratione composui.' Cunque libellum aliquantu-
lum contrectasset, tenens eum inter manus erectas, et oculos eleuans
20 in celum, ait : ' Pater omnipotens, et tu mi domine Ihesu Christe, et
tu sancte spiritus omnium consolator, et tu piissima dei genitrix et
virgo perpetua, et tu sancte lohannes Baptista, cum omnibus sanctis,
obsecro vt benedicere dignemini hunc libellum, quatinus vobis iiat
acceptus et posteris profuturus.' Et signo crucis illum consecrans
25 benedixit, et deosculatum clerico tradidit, dicens : ' Adiuro te, fili, per
nomen Ihesu Christi et per dilectionem qua michi coniungeris, vt
nemini me viuente hoc detegas, nec scriptum istud ostendas. Scio
enim te propter hunc librum aspera et amara esse passurum ab
emulis : tu vero nemouearis, quia veritas liberabit te.') Cum annos
30 sexaginta in heremo peregisset, tantus faciem ipsius et membra
tumor obsedit, vt vix forme priori similis appareret. Dolorem
nimium interius sentiebat, tanquam vermes viui circumquaque
discurrerent et medullitus cuncta consumerent. Agebat autem
gratias deo, quod eum sic a peccatis mundare dignaretur, et ait :
35 * Vermes isti recte corpus comedunt in hac vita, vt vermis ille
perpetuus animam non laceret in iehenna.' Per annos fere octo in
lecto languidus decubuit, nec vnquam nisi aliene manus auxilio
exurgebat. Interea venerunt duo zabuli deferentes lectulum, et
dicentes : * Huc venimus vt te ad inferos deportemus, quia senex
40 delirus es, et de sapiente factus insipiens.' Ille crucis signaculo se
muniuit, et orans demones protinus effugauit. Postea folliculi
ipsius intumuerunt instar muliebrium mamillarum, et ex eis fere
omni die quasi venenosus humor exprimebatur manibus ministrorum.
» E. Sterili; T. fili.
De ^etuo Dei (2^otitico. 499
Ibi enim vetus ^ apostema diruptum fistule patentis vlcus eifecerat,
vnde liquor iugiter emanabat ; nec ante ipsius obitum sanari potuit.
Hostis interim antiquus videns post quietem sompni illum tepidius
agentem, lecti humentia declinantem et sicca querentem, subito
pepulit improuisum de lecto, et scamno ' caput illius allisit. Ostendit 5
autem gibbum in capite ad quantitatem oui columbe, et hec verba
subiunxit : * Ita celeriter me preuenit, quod me non potui premunire
signo crucis, et ait : " En Godrice rusticane, de quo per meos satellites
hactenus triumphare non valui, nunc a me occideris, dum lecti moUia
queris et sicca." Quid ergo nobis tuti superest, cum tantas contra 10
nos vires habeat inimicus? Perpendamus quam periculosum sit
delitias adhibere corpori, et mollicie delectari, cum deus non possit
in terra suauiter viuentium inueniri.' Ingrauescente autem morbo,
lucis aurora dixit ministro : ' Cito exclta ffatres illos, vt migrantem
spiritum veniant commendare.' Illi festinanter accurrunt", ipsum in 15
cilicio cineribus superiecto deponunt, et induunt stamina et cucuUa —
quia iam dudum fuerat monachus dunelmensis. Obiit autem duo-
decimo kalendas iunii, anno domini millesimo centesimo septua>
gesimo, et transiit ad claritatem solis eterni, perpetue iocunditatis
gaudium possessurus. Nobilibus de sancto corpore quascunque 20
reliquias exigentibus, coacti fratres vnguium excrementa de pedibus
preciderunt *. Dum minus caute hoc quidam faceret, carnis parti-
culam secuit, et statim sanguis effluxit et manum secantis madefecit.
In omni nemore circumiacente frondes et folia rore melleo sunt
compluta, et saporem optimum per duos menses integros serua- 25
uerunt. Hora qua migrauit a seculo, audiuit puella quedam, que
oues minabat ad pascua, dulcissimas in aere cantilenas, de Finkale
ad celestia conscendentes. Post obitum vero viri dei infra paucos
annos ducenta vigintiocto miracula pro viro dei Godrico dominus
operari dignatus est ; que breuitatis gratia omittere decreui. Sco- 30
lares Dunelmi admirantes loquebantur in scola de sanctis Thoma et
Godrico adinuicem in hunc modum : ' Ecce quam breui tempore beatus
Thomas tam excellentem gloriam promeruit; et sanctus heremita
Godricus, qui tot annorum [circulis]* deo militans tot et tanta sus-
tinuit, nichil virtutis ostendit.' Nocte sequente sanctus Godricus 35
dormienti magistro scolarium astitit, ita dicens : ' Heri multa dixistis
in scola de me sanctoque collega meo Thoma, quoniam pro ipso
magna fiunt miracula, pro me nulla. Reuera, cum ipse fuerit archi-
episcopus et multarum custos animarum, pro quibus etiam libenter
occubuit, decet vt multis opem conferat et salutem. Godrico 40
autem, qui fuit anime tantum sue prepositus, sufficit esse cum deo,
vt quemadmodum vixit ignotus, ita nec post obitum fiat notus. Et
tamen sanctus Thomas et beatus Cuthbertus et ego veniemus in
* T. E. velut ' T. scanno. ' E. occurrunt. * T, presiderunt. * om.
K ka
500 ii3ot)a legfenna anglie»
Fincale, vt indigentibus et infirmis auxilium conferamus.' Post
hec dicta, disparuit, et magister ille discipulis suis visionem in cras-
tino propalauit.
ir De SANCTO GRIMBAtDO ABBATE \
SAnclum Grimbaldum monaclium, litteratura et cantu peritum, de
„ partibus Gallie acciuit rex Alfredus Westsaxonum : et con-
structo apud Wintoniam Nouo monasterio, eum abbatem constituit.
Qui congregata monachorum caterua, abbas et doctor eorum venera-
bilis eflfectus, litteris et moribus discipulos instruxit. Elemosinis
deditus, orationibus deuotus, vigiliis assiduus, et omnibus bonis
lo exemplis plenus, in senectute bona octauo idus iulii terras reliquit,
et pro operibus deo placitis premia in celo recepit. Apud Wintoniam
in monasterio ab euentu ' Hida' vocato, corpus eius in magna venera-
tione habetur. Floruit autem circa annum domini octingentesimum
octuagesimum octauum.
[MS. T. adds : Narratio \
15 Arsenius (ex senatore monachus) efFectus, per quinquaginta quin-
que annos in heremo uixit. Cui uox facta est dicens : ' Arseni, fuge
homines, et saluaberis.' Iterum de celo uocem audiuit : * Arseni,
fuge, tace, qui(esce: hec enim) sunt radices non peccandi.' Die
s(abbatorum ues)pere solem relucentem per dorsum suum (dimisit)
20 nec orare desiit nisi sequenti die (sol iterum) oculos eius surgens
implesset. Cum (autem parum) pro nature fragilitate quiescere
(uellet, dice)bat somno : ' Veni, serue male,' et subripiebat parum
somni sedendo ; et statim surgens dixit : ' Sufficit monacho si dormi-
erit una hora, si est tamen pugnator.' ^Cum autem pater eius
25 senator nobilis moriens hereditatem Arsenio magnam dimisisset,
testamentum sibi allatum recipiens, uoluit illud scindere : set nuncius
eius pedibus prouolutus rogauit ne hoc faceret, quia caput eius
prescideretur, Cui Arsenius ; * Prius mortuus sum quam ille : ipse
igitur cum modo mortuus sit, quomodo fecit me heredem?' Et
30 remisit testamentum, nichil accipere uolens. * Facta est autem uox
ad eum dicens : ' Veni et ostendam tibi opera hominum.' Et ostendit
illi ethiopem incidentem ligna et facientem sarcinam magnam, quam
portare non poterat : et iterum ligna incidebat et ad sarcinam adde-
bat ; et hoc sepius faciebat. Ostenditque [ei] hominem haurientem
35 aquam de lacu et effundentem aquam in cisternam, et ipsam implere
uoluit et non potuit. Et ostendit illi templum et duos uiros in equis,
portantes lignum transuersum : et uolentes introire in templum, non
* Ed, in Act. SS. Boll. luly II. p, 651. A Life is quoted by Leland Script.
Brit. I. 156, Coll. i, 18, Cf. Liber de Hyda ed. Edwards (Rolls Sen). " Cf.
Vinc. Bell. XVII. 63, ^ cf. Vit. Patr. 888, * Cf, Vit. Patr. 978, 763.
De Sancto <25uDtoaIo. 50'
poterant, eo quod lignum in transuerso portarent. Et exposuit
dicens : ' Hii sunt (qui portant) quasi iugum iusticie cum superbia et
non humiliantur: propterea remanent foris a regno dei. Qui uero
ligna inscidit, homo est in peccatis multis et pro eo ut agat peni-
tenciam non subtrahit se de peccatis, set addit iniquitates iniqui- 3
tatibus. Qui autem aquam haurit, homo est bona opera faciens, set
quia cum eis permixta sunt mala, perdit opera sua.']
%D
E SANCTO VjrUDWALO EPISCOPO ET CONFESSORE
SAnctus Gudwalus Britannie iinibus ortus ex nobili prosapia ; eius
tempus natiuitatis erat quo se mucro furoris domini a terra illa
suspendit, quam eo vsque gladio, fame, et peste afilixit. Gudwalus 10
in infantia litteris imbuendus ^ traditur ; et cum adoleuisset, ad sacer-
dotii gradum promouetur; et tandem ad episcopatum assumitur.
Hic enim, que in mundo sunt abhorrens, quicquid sibi mundane
ambitionis arrisit, ad gloriam dei conuertit. Videns ergo se ex
pastorali cura ac si cathenis quibusdam seculo innecti, ab his absolui 15
et exonerari studuit: Vnde electo a se idoneo successori ecclesiam
commendans, quoddam sue diocesis monasterium expetiit^ Con-
tigit enim vt mare monasterio proximum * e medio sinus sui rupem
vastam prominentem, instar habitabilis insule ostentaret, quam
marmoree soliditati innitentem, mare quasi in giro concludebat et 30
nullo inter se compugnantium fluctuum turbine quassabat. Vir
autem dei, vno tantum comite contentus illuc properans, angustam
sibi in petra mansionem excidit ; et cum aque penuria laboraret, fusis
cum lachrymis ad deum precibus, baculo rupem percussit : et statim
stillam limpidissimam desudare vidit. In illo enim loco, a fratribus 25
exciso, centum octoginta octo fratres congregauit. Et quia locus ille
tante multitudini nimis angustus esset; cum mare die quadam ex
more in sinum recederet et reflueret, et vastam arenarum' super-
ficiem proprio recessu detegeret, vir dei illuc accessit et pastorali
virga arenam tangens, cum magna fiducia dixit : * In nomine Ihesu 30
Christi, accipe interdictum quo tibi idem dominus termini huius
interdicit transgressum. Ipsius auctoritate legem tibi describo, quam
testamenti vice ratam statuo : vt fluctus tui intumescentes in te '
resileant, et in te remanendo'' penitus dispereant.' Dixit, et mox
elementum maris imperio paruit diuino. Videres indomabile pelagus 35
mitigari, potestatem arcere, impetus retinere, tumores deponere :
statutum sibi terminum transgredi non presumens. Cum enim
discipulos suos ad quendam locum misisset, et maxima pluuia de
celo caderet, meritis sancti Gudwali via per quam incedebant ab
* Abrldged from the Vita in (Surius and) Act. SS. Boll. lune I. p. 718; some
miracles are added. * T. imbuendum. ' T. expediit. * T. proximo.
' T. harenarum. • Vit. inde. ^ Vit. remeando.
502 Boija legenua anglie.
omni pluuiarum gutta immunis fuit. Quidam artifex de pinna*
templi cadens, ad mortem precipitatus, pauimenti saxis irremedi-
abiliter contritus et conquassatus est. Orante autem pro eo viro
sancto, anima in ^ corporis sui domicilium regreditur, et homo viuens
5 in statum pristinum fauente deo restituitur. Mulier quedam
filium habens a natiuitate mutum, venit ad virum dei et dixit :
' Homo dei, scio quia quecunque poposceris a deo, dabit tibi deus :
Filio igitur muto tacentis lingue, queso, vincula dissolue, vt creatorem
omnium, quem corde confitetur, communi etiam sermonis vsu bene-
lo dicens veneretur.' Tunc vir sanctus ait : ' Omnia quecunque voluit
dominus fecit, in celo et in terra, in mari et in omnibus abyssis:
ipsutti fideliter roga, ipsi vota sponde, preces funde : solus enim
potens est filium tuum saluare et lingue eius retinacula laxare.' Ad
preces tandem mulieris, extensa manu digitum in ore pueri ' posuit
15 et plectrum lingue tetigit, dicens : * Repleti sunt omnes spiritu sancto
et ceperunt loqui.' Et statim mutus natus loquelam recepit. Con-
tigit vnam ex ouiculis, ab ipsis pene lupi faucibus ereptam, ante
pedes sancti viri extinctam a pastore deponi : quam, fusa prius ad
deum humili prece, baculo tetigit, et ad vitam restituit. Et ad
20 dominum rursus conuersus, ait : * lube, domine, cruentum gregis
nostri inuasorem adesse, vt et in ipso, quod tue gratie est operemur.'
Quo dicto, lupus, placito * cane blandior, recenti adhuc preda cruentus
adest, quasi conscius commissi beato viro satisfaciens, et eius pedi-
bus in terram se prosternens. Cui sanctus : ' Recede, inquit, cruenta
25 bestia, recede; nuUa deinceps lesione oues nostras inquietare pre-
sumas.' Que ad imperium sancti cum mansuetudine illico recessit.
Videns vir dei lupum in campestribus tam ambulandi quam etiam
currendi inualidum, eius incom[m]odo compassus, leuata in altum voce
clamauit : ' Siluatice, simplicium gregum insidians innocentie, quid
30 sinistri contigit, quid asperi accidit, vt naturalis a te recederet celeritas,
et non naturalis * tarditas succederet ? ' Ad quem sermonem accessit
ad sanctum, et ceruicem supplex reflexit, et vngulam pedis perforati
ostendens, nutu quo poterat quasi preces fundebat. Sanctus autem,
extensa pastorali virga qua ouem mortuam suscitauit, claudum bestie
35 pedem leui attactu contingens, ait ad 'dominum : ' Homines et iumenta
sanabis, domine.' Et statim sanus factus est. Cui et ait : ' Nulli
vnquam creature' ledas, sed omnibus diebus tuis fenum quasi bos
carpas; feno, inquam, vtere, siliquis saturare, et seruata natura
innocentie, ad soluendum commune mortis debitum tende.' Et
40 factum est ita '. Cum pauperes elemosinam ab eo peterent, et
nichil quod- porrigeret eis haberet, equum quendam dedit illis. Et
facto mane, conquerentibus operatoribus de equo pauperibus dato, et
oculos leuantibus, equus apparet in campestribus depascens, quem
■* E. pina. '^ om. in T. * T. pueri in ore. * al. placido. * E, natura.
« Vit. Nullam . . . creaturam. "^ T. Et ita f. e.
De ^ancto (25utitoaIo, 503
eundem effigiabat simillima membrorum et totius molis habitudo ; et
cum vere alius esset essentia, idem ipse tamen videbatur in specie.
Quem statim accipientes, operi imponunt. Apparuit autem ei
angelus domini iocundo aspectu de celis elapsus, dicens : ' Athleta
dei inclite, gaudium domini tibi semper accrescat, et pax eius tecum 5
permaneat. Esto paratus : quia post modicum diuina vocatione hinc
transiturus, regi tuo cum palma victorie eris occursurus.* Diuque
cum eo moratus ille supemi regis nuncius, soli deo notam suaui-
tatem eructauit ' mellificam. Alia vice apparuit ei angelus domini,
dicens : ' Ego sum ', inquit, Michael archangelus ; legatione domini »0
mei functus, ex ipsius imperio, que tibi in proximo sunt ventura,
innotesco. Ecce horam transitus tui prenuncio, quia abhinc solari
orbita decies in se reuoluta, de camis ergastulo letus exilies et
mundi huius carcerem liber euades. Occursurus igitur' regi tuo
inestimabili leticia procedes, qui te, nostro subuectum auxilio, cum 15
gloria suscipiet, et ciuem aiilicum sibi in regno suo conscribet.'
Adhuc eo loquente, Petrus clauiger regni dei, Paulus quoque aposto-
lus, eidem viro sancto gloriose apparentes, immortalitatis desiderio
fatigatum blande demulcent. Obiit autem sanctus Gudwalus octauo
idus iunii, et cum corpus eius in plaustro ad sepeliendum poneretur, ao
boues immobiles irriguere, nec pedem mouere poterant vUo impulsu.
Inito igitur consilio, diifinitum est vt due indomite vacce plaustro
iungerentur, et vbicunque eas dei gratia impelleret, gressus liberos
haberent. Quo facto, a priori itinere suspendentes gressus suos
erga locum insule nomine Plecit recto tramite faciem dirigebant ; vbi 35
honorifice sepultus est. Peractis demum annorum multorum curri-
culis, ob infestationem barbarorum et paganorum gens britannica
magna ex parte hinc et inde dispersa, relictis sedibus per orbem
diffusa est. Hinc fratres, assumpto corpore sancto, mare transeuntes,
Franciam adeunt, et apud clarum montem in monasterio Blandinio * 30
locum perpetue reliquiarum sanctarum quietis eligunt. *Anno
autem domini millesimo quadragesimotertio in festo sancti Gudwali,
cum corpus eius in processione deferretur, imago crucifixi, que in
medio ecclesie exaltata erat, cum ingenti fragore fixura clauorum
cedente, manibusque sublatis a cruce, toto ad orientem conuerso 35
corpore, quasi in obsequium sancti Gudwali visa est tertio humiliterse
inclinare. Post annos vero inde quadraginta unum in festo eiusdem
sancti, hoc idem et ordine eodem accidit, Cum autem siccitas magna
esset in regione illa, et plebis processio cum sancto corpore per
campos difiusa domini clementiam exoraret, subito [in celo], contra ' 40
sacrum loculum, tricolori pulchritudine corona resplenduit, in cuius
medio signum crucis intermicans apparuit : quod oculos intuentium
* T. eructuauit. ' om. in BoU. ' Vit. occursuroque tibi . . . obuiam pr.
* i.e. Blandinberg near Ghent. ' From the Sermo in Translat., BoU. p. 732.
* T. E. quasi ; in celo om.
504 Bo\}a Jlegentia anglie.
pariter et animos admiratione suspendit; faculaque quasi ignea de
celo lapsa est. Et cum ad ecclesiam corpus sanctum deferrent, et
cimiterium lustrarent, signum vsque ad ostium ecclesie secutum est ;
et pluuias statim largissime celum dedit.
*|[ {Narratio) ^.
5 Legitur in vita Henrici imperatoris quod cum ipse et Radegundis "
vxor eius virgines insimul permanerent, dyabolo instigante de quo-
dam milite vxorem suspectam habens, super candentes vomeres
quindecim' nudis pedibus incedere eam fecit. Qua ascendente*,
dixit : ' Sicut me ab Henrico et omnibus intactam nouisti, ita, Christe,
10 me adiuua.' Cui vox [dixit] ^ : ' Virgo Maria te virginem liberabit.'
Cum igitur Cesar obisset, multitudo maxima demonum ante cellam
cuiusdam heremite transibat. Qui aperta fenestra interrogauit vlti-
mum, quinam essent et quo pergerent. ' Legio, inquit, demonum
sumus, qui ad mortem Cesaris properamus, si forte aliquid proprium
15 in eo reperire possimus.' Adiuratus autem vt ad se redeat, reuersus,
dixit : ' Nichil profecimus : quia dum falsa vxoris suspitio, et alia
bona et mala, in statera fuissent posita, adustus ille Laurentius
oUam auream immensi ponderis attulit, et dum superasse vide-
bamur, illa iactata, pars illa statere plurimum ponderauit. Tunc ego
20 iratus vnam aurem oUe prerupi.' OUam calicem vocabat quem
dictus Cesar ecclesie enistensi * in "honore sancti Laurentii fecerat,
cui propter magnitudinem due aures inerant. Repertumque est, et
imperatorem tunc obisse, et vnam aurem calicis fractam esse.
ir De sancto Gundleo rege et confessore "^.
SAnctus enim Gundleus fihus regis Australium Britonum extitit :
,^ et post mortem patris, regno in septem partes diuiso, sex eius
fratres portiones suas acceperunt, et ipsi quasi seniori in omnibus
parebant \ Gundleus vero ex vxore sua Guladusa " filium suum '"
nomine Cadocum genuit, virum sanctum et deo placcutem. Cum
enim nocte quadam in" thalamo sopirent", vox angelica illos
30 alloquitur dicens : ' Rex celestis, rector terrestrium, huc me misit,
vt conuert[er]emini ^' ex toto corde vestro ad suum ministerium. Vos
inuocat" et inuitat, vos elegit et redemit ascendens in patibulum.
Ostendam vobis rectum tramitem quem tenere debetis ad heredi-
tatem dei; erigite mentes vestras, et pro caducis ne contempnatis
^ Title in E. : Vincentius in Speculo. The Narr. is, however, taken from Leg.
Aurea, p. 495. " L. A. Kunegundis. ' L. A. xv pedum. * E. ascende.
5 om. in E. « L. A. Aystetensi. ' Ed. in Act. SS. Boll. March IIL p. 781,
from a MS. Rub. Vall. et E. The orig. Vita in MS. Vesp. A. XIV. is ed. in
Rees. » E, parcebant. » BoU. Gladusa. " om. in Boll. " E.T.
dum in. " Boll. sopirentur. ^' T. conuerteremini ; E. conuertemini ;
3oll. convertamini. " Boll. vocat.
De ^ancto dDunmeo. 505
animas. Circa ripam fluminis est qiiidam monticulus : et vbi stare
videbitur bos candidus, ibi erit locus habitationis tue.' Mane autem
surgens regale palacium deseruit, et regno Cadoco filio suo com-
mendato, ad monticulum sibi ab angelo nunciatum peruenit. Et
inuento boue candido, ecclesiam construxit, et ibi in magna absti- 5
nentia et vite sanctimonia viuere cepit. Vtebatur autem cilicio, et
pane ordeaceo et cinere in tertia parte admixto ; aquamque potare
consueuit. Nocte vero media surgens in aquam frigidam se immersit ;
et nichil de alieno sumens, proprio labore vitam duxit. Sanctus
autem Cadocus filius suus ', abbas nancarbanensis efFectus, ipsum lo
sepe visitans confortabat, asserens, non inchoantibus coronam esse
promissam, sed perseuerantibus in bonum''. Gundleus autem pro
ariditate monticuli orationes ad deum fundens, et aridam terram
baculi cuspide tangens, fontem in eodem loco perlucidum et iugiter
decurrentem manare fecit. Appropinquante tandem termino vite sue, i.^
misit ad Dubricium landauensem ' episcopum et filium suum Cado-
cum, vt eum visitare dignarentur. Qui cum eum confortassent et
eius animam sacra communione munissent, migrauit ad dominum
quarto kal. aprilis. Et sepulto honorifice corpore eius, crebra
visitatio angelica circa locum sepulture eius visa est, et egroti eius 20
suffragium implorantes, ab omni languore curati, deum in sancto suo
glorificabant. Griffinus autem rex Venedocie, a finibus Britannie
per regem Willelmum seniorem expulsus, et timens insidias, ad
Orchades nauigauit insulas, et congregatis vigintiquatuor nauibus
rediens predas multas egit. Cuius serui ecclesiam sancti Gundlei 25
infringentes, quicquid in ea preciosum repertum fuit rapuerunt : Et
dum ad Orchades insulas redire vellent, videbant virum terribilem
die et nocte equitantem et persequentem illos. Et quanto remiges
diligentius naues* regebant, tanto amplius maris vnde retrudebant
per transuersum. Vnaqueque prora ruebat in alteram, et tota 3°
classis preter naues duas exigentibus demeritis submersa * est. Rex
autem GrifRnus rapine conscius non erat, sed cum suis sociis pira-
tarum aduentum expectauit in littore. Qui postea regi Willelmo
pacificatus, mirabilia que viderat cunctis enarrauit. Tempore
enim sancti Edwardi regis Haraldus comes, Wallensibus offensus, 35
cum exercitu veniens, vbique combussit et vastauit ; nulli • parcens,
totum rapuit quod inuenit. Quidam enim ecclesiam sancti Gundlei
sera fracta intrantes, omnia reperta rapuerunt. Cunque casei rapti
inciderentur, intrinsecus sanguinei apparuerunt. Stupefactus ergo
exercitus omnia que rapuerat, vna cum oblationibus multis restituit. 40
Fur quidam nocte quadam ecclesiam sancti Gundlei intrans, calicem
et vestes sacras auferens, ad sua redire cepit. In itinere autem
videbat mare sibi obuium fluctuans et supereminens contra vultum
* Boll. eius. ' Boll. bono. ' E. laudanenscin. * Boll. navero.
* Boll. subversa. ' Boll. nullique.
VOL. I. L 1
5o6 Botja iLegmlia anglie.
suum. Intantum ^ tandem reuertebatur ^ ex visa marina occupatione,
donec remearet ad limina ecclesie. Et intrans in ecclesiam, vsque
mane ibi permansit. Et comprehensus, per episcopum landauensem
a morte temporali liberatur.
^ Narratio ^.
5 Eo tempore sanctus Antidius in tertia feria post dominicam
palmarum, cum noctem orationibus peruigilem ducens, et cimiteria
circuiens, pontem quendam transiret, vidit agmen demonum gesta
sua principi suo referentium, et inter eos ethiopem in manu sanda-
lum * preferentem, ad indicium *, quod romanum presulem per septem
10 annos impugnauerat et tandem ad lapsum traxerat. Qui vocans ad
se ethiopem, et in virtute dei et sancte crucis super eum ascendens,
precepit vt eum Rome sub manu domini eadem velocitate qua
venerat saluum et incolumem deferret. Itaque demoni superpositus,
illum versiculum iterans ' Deus in adiutorium meum intende etc.,' eo
15 vectante Romam peruenit, hora celebrandi officii feria quinta. Et
deinone pre foribus expectante, pape rem retulit, negantem per
sandalum* ad penitentiam mouit. Et missa vice eius celebrata, et
parte crismatis a se consecrati assumpta, demone reducente sabbato
sancto hora celebrandi officii ad ecclesiam suam rediit. Hic sanctus
20 episcopus postea a Wandalis martirizatus fuit. Hec Vincentius.
1 Boll. Interim. " Vit. vertebatur. ^ e^. Vinc. Bell. Sp. H. XIX. cap. 3.
* E. scandalum. ^ E. iudiciura.
FINIS TOMI PRIMl.
i8/io/or
Clavenbon Ipvess, ©yfovb*
SELECT LIST OF STANDARD WORKS.
STANDARD LATIN WORKS .
STANDARD GREEK WORKS .
OXFOED CLASSICAIi TEXTS .
MISCELLANEOUS STANDARD W0RK3
STANDARD THEOLOQICAL WORKS .
Paga I
•• 3
,. 6
■• 7
.. 8
1. STANDARD LATIN WORKS.
Aetna. A critical recension
of the Text, based on a new
examination of MSS., with Prole-
gomena, Translation, Textual and
Exegetical Commentary, Excnrsus,
and completo Index of tho woi"ds.
By Robinson EUis, M.A., LL.D.
Crown 8vo. ys. 6rf. net.
Avianus. The Fables. Edited,
with Prolegomena, Critical Appa-
ratu3,Commentary,&c., by Robinson
Ellis, M.A., LL.D. 8vo. 8s. 6rf.
Caesar. De Bello Gallico.
Books I-VII. According to the
Text of Emanuel Hoffmann
(Vienna, 1890). Edited,with Intro-
duction and Notes, by St. George
Stock. Post 8vo, los. 6(1.
Catulli Veronensis Liber.
Iterum recognovit, Apporatum Cri-
ticum Prolegomena Appendices ad-
didit, R. Ellis, A.M. 8vo. i6s.
Catullus, a Commentao^y on.
By Robinson Ellis, M.A. Second
Edition. 8vo. i8s.
Cicero. De Oratoi^e Libri
Tres. With Introduction and Notes,
ByA.S. WilkinSjLitt.D. 8vo. iSs.
Also, separately —
Book I. fs. 6(1. Book II. 5S.
Booklll. 6s.
Pro Milone. Edited by
A. C. Clark, MA. 8vo. 8s. 6a.
Select Letters. With
English Introductions, Notes, and
Appendices. By Alberfc Watson,
M.A. Fourth Edition. 8vo. i8s.
Horace. With a Commentary.
By E. C. Wickham, D.D. Ttoo Fote.
Vol, I. The Odes, Cormen Secu-
lare, and Epodes. Third Edition.
8V0. 13S.
VoI.II. The Satires,EpistIea,and
De Arte Poetica. Svo. i as.
Juvenal. Thirteen Saiires.
Edited, with Introduotion and
Notes, by C. H, Pearson, MwA., and
Herbcrt A. Strong, M.A., LL.D.
Second Edition. Crovm 8vo. 9«.
Acl Satiram Sextam
in Codico Bodl. Canon. ZLl Additi
retsus XZZYI. Exscripsit E. O.
Winstedt, Accedit Simulacrum
Pliotographicum. In Wrapper.
is, net.
Livy. Booh I. With Intro-
duction, Historical Examination,
and Notes, By Sir J. R, Seeley,
M.A, Tliird Edition. Svo. 6s.
Manilius. NoctesMamlianae;
sive Dissertatianes in Astronomica Ma-
nilii. Accedunt Coniecturae in Oer-
manici Aralea. Scripsit R, Ellis.
Crown 8vo. 6s.
Merry. Selected Fragments
ofRomanPoetnj. Edited, withlntro-
duction and Notes, by W. W.
Merry,D.D. Second Edition. Crown
8vo. 6s. 6d.
Oxford ; Clarenclon Presa. London : Hejjry Fro\vde, Amen Comer, E.O.
STANDARD LATIN WORKS,
Ovid. P. Ovidii Nasonis Ihis.
Ex Novis Codicibus edidit, Scholia
Vetera Commentarium cum Pro-
legomenisAppendicelndiceaddidit,
R. EUis, A.M. 8vo. los. 6d.
P. Ovidi Nasonis Tris-
tium Libri V. Eecensuit S. G. Owen,
A.M. 8vo. i6s.
Persius. The Satires. With
a Translation and Commentary.
By John Conington, M.A. Edited
by Henry Nettleship, M.A. Third
Edilion. 8vo. 8s. 6d.
Plautus. Budens. Edited,
with Critical and Explanatory
Notes, by E. A. Sonnenschein,
M.A. 8vo. 8s. 6d.
The Godex Turnehi of
Plautus. By W. M. Lindsay, M.A.
8vo, ais. net.
Quiutilian. Institutionis
Omtoriae Liher Decimus. A Revised
Text, with Introductory Essays,
Critical Notes, &c. By W. Petorson,
M.A., LL.D. 8vo. i2s. 6d.
Rushforth. Latin Historical
Inscriptions, illustrating the History of
the Earhj Empire. By G, McN.
Rushforth, M.A. Svo. los. net.
Tacitus. TheAnnals. Edited,
with Introduction and Notes, by
H. Furneaux, M.A. 2 vols. 8vo.
Vol.I,BooksI-VI. Second Edition.
i8s.
Vol. II, Books XI-XVI. 20S.
Tacitus. De Germania. By
the same Editor, 8vo. 6s. 6d.
Vita AgHcolae. By the
same Editor. 8vo. 6s. 6d.
Bialogus de Oratorihus.
A Revised Text, with Introductory
Essays, and Critical and Explana-
tory Notes. By W. Peterson, M.A.,
LL.D. Svo, los. 6d.
Velleius Paterculus ad M.
Vinicium Libri Dw. Ex Amerbachii
praecipue Apographo edidit et
emendavit R. Ellis, Litterarum
Latinarum Professor publicus apud
Oxonienses. Crown 8vo, pnper
boards. 6s.
Virgil. With an Introduc-
tion and Notes. By T. L. Papillon,
M.A., and A. E. Haigh, M.A.
2 vols. Crown 8vo. Cloth, 6s. each;
stiffcovers 35. 6d. each.
Also sold in pai'ts, as follows —
Bucolics and Qeorgics, 2s. 6d.
Aeneid, in 4 parts, 2s. each.
King and Cookson. The Prin-
ciples of Sound and Injlexion, as illus'
trated in the Greek and Latin Languages.
By J.E. King,M.A.,and Ohristopher
Cookeon, M.A. 8vo. i8s.
An Introduction to the
Comparative Grammar of Greek and
Latin. Crown 8vo. 5», 6d.
Lindsay. The Latin Lan-
guage. An Historical Accoimt of
Latin Sounds, Stems and Flexions.
By W. M. Lindsay, M.A. Demy
8vo. 21S.
Nettleship. Lectures and
Essays 0» Suhjects connected with Latin
ScJiolarship and Literature.
Second Series. Edited by
F. J. Haverfield, with Memoir by
Mrs. Nettleship. Crown8vo. •js.6d.
Wettleship, Gontrihutions to
Latin Lexicography. 8vo. 2is.
Sellar. Boman Poets of the
Augustan Age. By W. Y. Sellar,
M.A. ; viz.'
I. ViBOn., Neio Edition. Crown
8vo. gs.
II. HoBACE and the Eleoiac
PoETS. With a Memoir of tho
Author by Andrew Lang, M.A.
SecondEdition. Ci'own8vo, ^s.6d.
Boman Poets of the Be-
public. Third Editim,. Crown8vo. los.
Wordsworth, Fragmentsand
SpedmensofEarhjLatin. Withlntro-
ductions and Notes. By J. Words-
\Vorth, D.D. 8vo. i8s.
Oxford: Clarendon Pre.ss.
STANDARD GREEK WORKS.
2. STANDARD GREEK WORKS.
Chandler. A Pmcticul Intro-
duction to Oreek Accentuatim, by 11. W .
Chandler, M. A. SecondEdiiion. i os.6ri.
Farnell. The Gults ofthe Greek
States. WilhPIates. By L. R. Farnell,
M.A.
Vols. I aiid II. 8vo. 32S. net.
Volume IH in Preparation,
Grenfell. An Alexandnan
Eroiic Fragmentand other Greek Papyri,
chiejly Ptdemaie. Edited by B. P.
Grenfoll, M.A. Sm. ^to. 8s. 6«?. net.
Grenfell and Hrmt. Ne^v
Classical Fragmcnts and other Greek
and latin Papyri. Editcd by B. P.
Grenfell, M.A., and A. S. Hunt,
M.A. Witli Platos, i2s. 6d. net.
Menander's rewproc.
A Rovised Text of tlie Geneva
Fragment. Witli a Translation
and Notes by the same Editors.
Svo, stiff covers, is. 6d.
Grenfell and Mahaf^. Jlev-
cnue Laws 0/ Ptoiemy PhUadeiphxis.
2 vols. Text and Plates. 31S. 6d. net.
Haigh. The Attic Theatre.
A Desci-iption of the Stage and
Theatre of tlie Athenians,and of the
Dramatic Performancos at Athons.
By A. E. Haigh, M.A. Second Edition,
Bevised and Enlarged. 8vo. 1 2s. 6rf.
The Tragio Drama of
tho Greeks. Witli Illustrations.
8vo. 12S. 6d.
Head. Historia Nmnonim:
A Manual of Greek Numismatics.
By Barch^y V. Head. Royal Svo,
half-bound, 42S.
Hicks. A Manual of Greeh
Historical Inscriptions. New and
Revised Editioh by E. L. Hicks,
M.A., and G. F. Hill, M.A. 8vo.
los. 6d.
Hill. Sourcesf&i' Greek His'
lory lettceen the Persian and Pelopon-
nesian Wars. Collected and nrrangod
by G. F. Hill, M.A. 8vo. lo». 6d.
Eenyon. The Falaeography
0/ Gfreefc Papyri. By Frederio G.
Kenyon, M.A. 8vo, with Twenty
Facsimiles,and aTable of Alphabcts.
los. 6d.
Ziiddell and Scott. A Greek-
English Lexicon, by H. G. Liddell,
D. D., and Robert Scott, D. D. £11;/«^
Edition, Bevised. ^io. $6s.
Monro. Modes of Andent
Greek Music. By D. B. Monro, M.A.
8vo. 8s. 6(7. net.
Faton and Hioks. The In-
scriptions of Cos. By W. R. Paton
and E. L. Hicks. Royal Svo, linen,
with Map, a8s.
Smyth. The Soimds and
Injiectimxs qflhe Qreek Diakcta (lonic).
ByH.WeirSmyth, Ph.D. 8vo. 24S.
Thompson. A Glossary of
Greek Birds. By D'Aroy W. Thomp-
son. 8vo, buckram, los. net.
Aesohylus. In SinglelHays.
With Introduction and Notcs, by
Arthur Sidg^vick, M.A. Keio
Edition. Eztra fcap. 8vo. 3s. each.
I. Agamemnon. II. Ghoephoroi.
III. Eumonides.
Prometheua Bound. With In-
troduction and Notes, by A. 0.
Prickard,M.A. Third Edition. 2s.
Aristophanes. InSinglePlays.
Edited, with English Notcs, Intro-
ductions, &o., by W.W. Morry, D.D.
Extra fcap. 8to.
ThoAcharnlans. FonrthEdition, 33.
Tho Birds. Third Edition, 35. 6d.
The Clouds. Third Edititm, 3s.
The Frogs. Third Edition, 3s.
The Knights. Second Edition, 35.
The Peace. 3S. 6d.
The Waaps. 35. 6d.
Aristotle. Ex recensionc
Im. Bokkeri. Accedunt Indices
Sylburgiani. TomiXI. 8vo. 2I. 10».
The volumes (excopt I and IX) may
be had separately, price 59. 6d.
each.
London: Hrsrv Frowkk, Amen Comer, E.O.
STANDARD GREEK WORKS.
Aristotle. Ethica Nicomaclim,
recognovifc brevique Adnotatione
critica instruxit I. Bywater. 8vo. 6s.
Also in eroMJW 8t)o, paper cover, 35, 6d.
Contiibutions to the
Textual Criticism of the Nicoma-
chean Etliics. Byl.Bywater. 2s.6d.
Notes on the Nicoma-
cheanEthics. ByJ.A.Stewart,M.A.
2 vols. Svo. 32S.
8decta ex Organo AHs-
ioteleo Capitula. In usum Scho-
lanim Academicarum, Crown 8vo,
stiffcovers. 35. 6d.
De Arte Poetica Liher
Recognovifc Brevique Adnotatione
Criticalnstruxit I. Bywater, Litter-
arum Graecarum Professor Eegius.
Post 8vo, stifE covers, is. 6d.
The Politics, -vvith Intro-
ductions, Notes,&c., byW. L. New-
man,M.A. Vols. landll, Medium
Svo. 28S.
Vols. III and IV. [Iminediately^
The Politics, trans-
lated into English, with Intro-
■ duction, Marginal AJialysis, Notos,
and Indices, by B. Jowett, M.A.
Medium 8vo, 2 vols. 2is.
Physics. Book VII.
Collation of various mss. ; with In-
troduction by E. Shute, M. A. (Anec-
dota Oxon.) Small ^to. 2s.
Demostlienes and Aeschines.
TIio Orations of Demosthenes and
Aescliines on tho Ci'ovvn. With
Introductory Essays and Notcs. By
G. A. Simcox, M.A., and W. H.
Simcox, M.A. 8vo. I2s.
Demosthenes. Orations
against Philip, Witli Introduction
aiid Notes, by Evelyn Abbott, M.A.,
aiid P, E. Matheson, M.A.
Vol. I. Philippic I. Olynthiacs
I-III. Extra fcap. 8vo. 3s.
Vol. II. De Pace, Philippic II.
De Chersoneso, Philippic IIL
Extra fcap. 8vo. 4S. 6d.
Euripides. Tragoediae et
Fragmenta, ex recensione Guil, Din-
doi-fii. Tomill, 8vo. los.
Heracliti Ephesii Rdiquiae.
Recensuit I. Byvvater, M, A. Appen-
dicis loco additae sunt Diogenis
Laertii Vita Heracliti, Particulao
Hippocratei De Diaeta Lib. I., Epi-
stolae Heracliteae. 8vo. 6s.
Herodotus. Boohs Vand VI,
Terpsichore and Erato. Edited,
with Notes and Appendices, by
Evolyn Abbott, M.A., LL.D. 8vo,
with two Maps, 6s.
Homer. A Gomplete Gon-
cordance to the Odyssey and Hymns of
Homer; to which is added a Con-
cordance to the Parallel Passages in
the Iliad, Odyssey, and Hynins.
By Henry Dunbar, M.D. ^to.
215.
A Orammar of the Ho-
meric Bialect, By D. B. Monro, M. A.
8vo. Second Edition. 14S.
—. — Ilias, ex rec. Guil. Din-
dorfii. 8vo. 55, 6d.
Scholia Graeca in
lliadcm. Editod by W. Dindorf,
after a new collation of the Venetian
Mss. by D. B. Monro, M.A. 4 vols.
8vo. 50S.
Scholia Graeca in
Iliadem Towtdcyana. Reoensuit
Ernestus Maass. 2 vols. 8vo.
36S.
Odyssea, ex rec. G.
Dlndorfii. 8vo. 55. 6d.
Scholia Graeca in
Odysseam. Edidit Guil. Dindorfius.
Tomi II. 8vo. 155. 6d.
Odyssey. Books I-XII.
Edited with English Notes, Ap-
pendices, &c. By W. W. Merry,
D.D., and James Riddell, M.A.
Second Edition. 8vo. i6s.
Books XIII-
XXIV. Edited with English Notes
aiid Appeudices, by D. B. Monro,
M.A. 8vo. i6s.
Oxford: Clarendon Fress.
STANDARD GREEK WORKS,
Homer. Hymni Homerici.
Codioibus denuo coUatis recensuit
Alfredus Goodwin. Smnll folio.
With four Plates. 2 1 s. ne<.
Homeri Opera et Beliquiae.
Monro. Crown 8vo. India Paper,
Cloth, 103. 6d. net.
Also in various leaHier hindings.
Flato. Apology, with a re-
vised Text and English Notes, and
a Digest of Platonic Idioms, by
James Biddell, M.A. Sro. 8^. 6d.
Philebus, with a revised
Text and English Notes, byEdward
Poste, M.A. 8vo. 7«. 6d.
Republic. The Greek
Text. Edited, wlth Notes and
Essays, by B. Jowett, M.A., and
Lewis Campbell, M.A. In three
vols. Medium Svo. 425.
Sophistes and Foliticus,
with a revised Text and English
Notes, by L. Campbell, M.A. 8vo.
los, 6d.
Theaetetus, with a re-
vised Text and English Notcs, by
L. Campboll, M.A. Second Edition.
8vo. los. 6d.
Tke Dialogues, trans-
lated into English, with Analyses
and Introductions, by B. Jowett,
M.A. ThirdEdition. ^vols. Medium
8vo. Cloth, 845. ; lialf-morocco, Joos.
The Repuhlic, translated
into English, with Analysis and
Introduction, by B. Jowett, M.A.
Third Edition. Medium 8vo. 1 2s. 6rf. ;
half-roan, 14S.
WltJt iTxtroduction and
Notcs. By St. Georgo Stoclc, M.A,
Extra fcap. 8yo.
I. The Apology, 2s. 6d.
^. Ciito, 2S. III. Meno, 2s. 6d.
Selections. With Intro-
ductions and Notes. By John Purvcs,
M.A., and Preface by B, Jowett,
M.A. Second Edition. Extra fcap.
8vo. 58.
Flato. A Selection ofPassages
ffom Platofor English fyaders; from
tlie Translation by B. Jowett, M. A.
Edited, with Introductions, by
M. J. Knight. 2 vols. Crown 8vo,
gilttop. I2S.
Folybius. Selections. Edited
by J. L. Strachan-Davidson, M.A.
With Maps. Medium 8vo. 2 is.
Sophooles. The Plays and
Fraffinents. With English Notes and
Introductions, by Lewis Campbell,
M.A. 2 vols. 8vo, i6s. eaeh.
Vol. I. OedipusTyrannus. Oedi-
pns Coloneus. Antigone.
Vol. II. Ajax. Electra. Trachi-
niae. Philoctotes. Fragments.
Tragoecliae etFragmenta,
ex recensione ot cum commen-
tariis Guil. Dindorfii. Third Edilion.
2 vols. Fcap. 8vo. 2is. Each Play
separately, limp, 2s. 6d.
Sophooles. Tragoediae et
Fragmenta cum Annotationibus Quil.
Dindorfii. Tomi II. 8vo. los.
The Text, Vol. I. 5S. 6d.
The Notos, Vol. II. 4S. 6rf.
Strabp. Seleciions, with an
Inti'oduGtion on Strabo's Life and
Works. By H. F. Tozcr, MJ^..,
F.K.G.S. 8vo. With Maps and
Plans. 1 23.
Thucydides. Translatcd into
English, to which is prefixed au
Essay on Inscriptionsand a Noto on
Iho Gcography of TIiucj'dides. By
B. Jowett, M.A. Second Edilion, lic-
viacd. a vols., 8vo, cloth, 13«.
Vol. I. Essay on Inscriptioiis
and Books I-III.
Vol. II. Books IV- VIII and
Historical Index.
Xenophon. A Commentary,
with IntroductionandAppendices,
on the Hellenica of Xenophon. By
G. E. Underhill, M.A. Crown 8vo,
•js. 6d.
London: Hemry Frowoe, Amen Corner, E.C.
OXFORD CLASSICAL TEXTS.
3. OXPORD CLASSICAL TEXTS.
Crown 8vo.
GREEK.
Aeschyli Tragoediae. Cmn
Fragmentis. A. SiDGWiCK. Paper
covers, zs. ; limp eloth, 3^. 6d. ;
India Paper, 4^ . 6r/.
Apollonii Rhodii Argonautica.
R. C. Seaton. Paper covers,
2s. 6d. ; limp cloth, ^s.
Aristophanis Comoediae Cum
Fragmentis. F. W. Hall and
W. M. Geldart. Tom. I, Paper
covers, 3^.; limp cloth, 3^. 6d.
Tom. II. Paper covers, 3^. ; limp
cloth, SJ. 6d. Complete, on India
Paper, %s, 6d.
Platonis Opera. J. Burnet.
Tom. I (Tetralogiae I, II). Paper
covers, 5^. ; limp cloth, 6s. ; India
Paper, Jj, Tom. II (Tetralogiac
III, IV). Paper covers, sj. ; limp
cloth, 6s. ; India Paper, 7^.
Thucydidis Historiae. H.
Stuart Jones. Tom. I (Libri
I-IV). Paper covers, 3^. ; limp
cloth, 3J. 6d. Tom. II (Libri
V-VIII). Papcr covers, 3^. ; limp
cloth, 35. 6d. Complcte, on India
Paper, Ss. 6d.
Xenophontis Opera. E. C.
Marchant. Tom. I (Historia
Graeca). Paper covers, 2s. 6d.;
limp cloth, 3J. Tom. II (Libri
Socratici). Paper covers, 3^. ; limp
cloth, $s. 6d.
LATIN.
Caesaris Commentarii. R. L.
A. Du Pontet. De Bello Gallico.
Papercovers, 2s.; limpcloth, 2s.6d.
De Bello Civili, Cum Libris Incer-
torum Auctorum. Paper covers,
2J. 6d. ; llmp cloth, y. Completc,
on India Paper, 7^.
CicERONis Orationes PfO Mi-
lone, Caesarianae, Philippicae
I-XIV. A. C. Clark. Paper
covers, 2s. 6d. ; limp cloth, 3^.
CicERONis Epistulae Ad Famili-
ares. L. C. Purser. Paper covers,
c,s. ; limp cloth, 6s.
Horati Opera. E. C. Wickham.
Paper covers, zj. 6d. ; limp cloth,
3^. ; India Paper, 4^. 6d.
Lucreti Cari De RerumNatuia.
C. Bailey. Paper covers, 2s. 6d.
limp cloth, 3^. ; India Paper, 4^.
Sexti Properti Carmina. J. S.
PniLLiMORE. Paper covers, 2S. 6d. ;
limp cloth, 3^.
Cornelii Taciti Opera Minora.
H. FuRNEAUX. Paper covcrs,
ij. 6^. ; limp cloth, 2s.
Vergili Opera. F. A. Hirtzel.
Paper covers, 3^. ; limp cloth,
Zs. 6d. ; India Paper, 4^. 6rf.
Oxford; Clarendon Prcss.
MISCELLANEOVS STANDARD WORKS,
.4. MISCELLANEOUS
Arbuthnot. The lAfe and
Works o/ Jolm Arbuthnot. By Qeorge
A. Aitken. 8yo, cloth extra, with
Portrait, i6s,
Baoon. The Essays. Edited,
with Introduction and Illustrativo
Notes, by S. H. Eeynolds, M.A.
8vo, half-bound, 1 29. 6d.
Casaubon (Isaao), 1559-1 614.
By Mark Pattison, late Bector of
Lincoln Gollege. Second Edition.
8vo. i6s.
Finlay. A Histot^y of Greece
from its Conquest by the Romans to the
present time, b.o. 146 to a.d. 1864.
By Qeorge Finlay, LL.D. A new
Edition, revised throughout, and in
pai-t re-written, with considerable
additions, by the Author, and edited
byH.P.Tozer.M.A. ^vols. 8vo. 70S.
Oreenidge. The Legal Pro-
cediire in Cieero's Time. By A. H. J.
Greenidge, 8vo. 3I8.
Hodgkin, Italy and her In-
vaders. 8 vols. With Plates and
Maps. By Thomas Hodgkin, D.G.L.
A.D. 376-744. 8vo. Vols.Iandll,
Second Edition, 433. Vols. III and
IV, Second Edition, 363. Vols. V and
VI, 36S. Vols. VH and VIII, 243.
Ilbert. The Govemment of
India ; being a Digest of the Statute
Law relating thereto. With
Historical Introduction and Illus-
tvative Documents. By Sir
Courtenay Ilbert, K.C.S.I. 8vo,
half-roan, 21S.
Legislative Methods and
Forms. 8vo, half-roan. i6s,
Justinian. Imperatoris lus-
tiniani Znstitutionum Libri Quattuor;
with Introductions, Commentary,
Excursus and Translation. By J. B^
Moyle,D. G.L. ThirdEdition. avols.
8V0. 325.
Kyd. The Worhs of Thomas
Kyd. Edited from the originnl
Texts, ^vith Introduction, Notes,
and Facsimiles, by Frederick S.
Boas, M.A. 8vo, 155. net.
STANDARD WOBKS.
Machiavelli. II Frincipe.
Edited by L. Arthur Burd. With
an Introduction by Lord Acton,
8vo. 14S.
Morris. The Welsh Wars of
Edicard tke First, A Gontribution
to Medieval Military History,bnsed
on original documents. By John E.
Morris, M.A. With a Map and
Pedigreos. 8vo. ps. Qd. ixet.
Oxford History of Musio.
Vol. I. TlieFohjphonicFenod. Partl.
Method of Musical Art, 330-1330. By
H. E. Wooldridgo, M.A. 8vo.
15S. net.
Fattison, Essaya by ihe laie
Mark Fattison, sometime Rector of
Lincoln Gollege. Gollected and
Arranged by Henry Nettleship,
M.A. 3 vols. 8vo. 34S.
Payne. History of the J^ev)
\Varld called America. By E. J,
Payne, M.A. 8vo, Vol. I, i8s. ;
Vol, II, 143.
Balegb. , Sir Walter lialegh.
A Biography. By W. Stebbing.
Be-issue. Small Post 8vo. 6s. net.
\* Also in Half-p<trchment, %cith List of
Authorities sejxtrateli/, posl 8ro, los; 6d.
Bamsay. The Cities and
Bishoprics ofPhryffia ; being an Essay
on tho Local History of Phrygia,
from the Earliest Times to the
Turkish Gonquest. By W. M.
Ramsay,D.C.L.,LL.D. VoI.I. Part
I. The Lycos Valley and Sofuih-Westem
Phrygia. Royal 8vo, linen, i8s. nel.
Vol. I. Part II. yVest and West-
Cenlral Phrygia. Boyal 8vo, linen,
3is. net.
Rhts. Geltic Folklore, Welsh
and Marix, By John Rh^s, M.A.,
D.Litt. a Vols. 8vo, ais.
Stiidiesin the Arthtirian
Legend. Svo, las. 6d.
Woodhouse. Aetolia; its
Geography, Topography, aftd Antiguities.
By William J, Woodhouse, MJ^.,
P.R.G.8. With Maps and IIIus-
trations. RoyaI8vo,linen, 3 is. ne/.
Lopdon : Henry Frowdk, Amen Comer, E.O.
STANDARD THEOLOGICAL WORKS.
5 STANDARD THEOLOGICAL WORKS, &c.
The Coptio Versioii of the
JSTe-w Testament, in ihe Norlhern
Dialect, othenoise caUed Memphitic and
Sohairic. With Introduction, Criti-
cftl Appai'atus, and Literal English
Translation. The Gospels. 2 vols.
8vo. 42S.
CVols. III and IV in the Press.)
Tetraeuangelium Sauctum
jmta simplicem Syrommversionem: ad
fidemcodicum, Massorae, editionura
denuo recognitum. Lectionum
supellectilem quam conquisiverat
Philippus Edwai-dus Pusey, A.M.,
olim ex ^de Christi auxit, digessit,
edidit Georgius Henricus Gwil-
Ham, S.T.B. Accedunt Capitulorum
Notatio, Concordiarum Tabulae,
Transl.atio Latina, Annotationes.
Crown 4to. 423, net.
Bright. Chapters of Early
English Church History. By W. Bright,
D.D. Third Edition. 8vo. i2s.
The Book of Enoch. Trans-
latedfrom Dillmann'sEthiopicText
(emended and revised),and Edited
by R. H. Charles, M,A. Svo. i6s.
Conybeare. The Key of Truth.
A Manual of the Paulician Church
of Armenia. The Armenian Text,
edited and translated with illus-
trative Documents and Intro-
duction by F. C. Conybeare, M.A.
8vo. 15S. net.
Driver. The Parallel Psalter,
being tho Prayer-Book Version of
the Psalms and a New Veraion, ar-
rangedinparallelcolumns. With an
Introduction and Glossaries. By
S. R. Drlver, D.D., Litt.D. Extra
fcap. 8vo. 6s.
Ecclesiasticus (xxxix. 15 —
xlix. 11). The Original Hebrew,
with Early Versions and English
Translations, &c. Edited by A.
Cowley, M.A., and Ad. Neubauer,
M.A, 4to. los. 6rf. net.
Ecolesiasticus. Facsimiles qf
the Fragments hitheiio recovered 0/ the
Book of Ecclesiasticus in Hebreio. 60
leaves, coUotype, in a Cloth Box,
price 21S. neL (Published jointly by
the Oxford and Cambridgo Univer-
sity Presses.)
Hatch aud Bedpath. A Gon-
cordance to the Qreek Versions and
Apocryphal Books 0/ the Old Teslament.
By thelat6EdwinHatch,M.A.,and
H. A. Eedpath, M. A. In Six Parts.
Imperial ^to. 2is. each.
Supplement, Fasc. I.
Containing a Concordance to tho
Proper Names ocourring in the
Septuagint. By H. A. Eedpath,
M.A. Imperial ^to, i6s.
Horstman. Nova Legenda
Anglie as coUected by John of Tyne-
mouth, John Capgiave, and others,
and flrst printed, with New Lives,
by Wynkyn de Worde, a. d. mdxui.
Now re-edited with Fresh Materinl
from MS. and printed sources, by
Carl Horstman, Ph.D. 2 Vols.
Svo. ^6s. net.
Paget. An Introd^iction to
the Fifth Book of Hooker's Treatise of
the Laws of Ecclesiastical Polity. By
FrancisPaget,D.D. Med. 8vo, "js. 6d.
Turner. Ecclesiae Oeciden-
talis Monumenta luris Antiguissima :
Canonum et Conciliorum Grae-
corum Interpretationes Latinae.
Edidit Cuthbertus Hamilton
Turner, A.M. Fasc. I. pars. I.
4to, stiflf covers, los. 6d.
Wordsworth and White.
Nouum Testamentum Domitii Nostrt
lesu Christi Latine, secundum Edi-
tionem Sancti Hieronymi. Ad
Codicum Manuscriptorum fldem
. recensuit lohannes Wordsworth,
S.T.P., Episcopus Sarisburienais ;
in operis societatem adsumto
Henrico luliano White, A.M. ^to,
Pars I, buckrain, 525, 6rf.
AT
OXFORD
THE CLARENDON PRESS
LONDON: HENRY FROWDE
OXFORD UNIVERSITY PRESS WAREHOUSE, AMEN CORNER, E.C.
T3A
v-s
ci7i(>7
Iv^
'■.A
CMS
JAN \ fc> V
■} ■■
!»-■
i-.l '■
Ai.
J
Mi-lJ I ^\^^
Interllbrary Loan
UNIVERSITY pF CHICAep
44 893 634
JAN16 W
<£. :;v.
A
lit
_ , i; 1 24
• • • '• ». '
.• •
As coliecte»^ -by' * john of Tynemoutn,
John Capgrave, and others, and
first printed, with New Lives,
by Wynkyn de Worde
a.d. mdxui
^
NOW RE-EDITED WITH FRESH MATERIAL
FROM MS. AND PRINTED SOURCES
BY
CARL HORSTMAN. Ph.D.
EDITOR OF 'ALTENGLISCHE LEGENDEN '
'RICHARD ROLLE OF. HAMP01.E,* 'THE SOUTH-ENGLISH LEGENDARY," ETC.
VOLUME II
OXFORD
AT THE CLARENDON PRESS
M DCCCC I
• * •
• • •
HENRY FROWDE, M.A.
PUBLISHER TO THE UNIVERSITY OP OXFORD
LONDON, EDINBURGH
NEW YORK
647468
CONTENTS
VOL- I
PAGE
iNTRODUCriON JX
Prologus ■ I
NOVA LEGENDA ANGLIE (De Sancto Adriano—
De Sancto Gundleo) 13-506
VOL. II
NOVA LEGENDA AHCLIE — cvTt/mieed (De Sancto
Guthlaco— De Sancto Wlstano) 1-531
APPENDIX I. ROSCARROK'S LlFE OF ST. CHRISTINA . 532
II. Additional LrvES by John of Tynemouth
(in MS. Bodl. 240) 538
III. LiFE OF St. Fremundus (from MS. Trin.
Coll. Dublin B. 2, 7, &c.) .... 689
■n
51
NOVA LEGENDA ANGLIE.
f De sancto Guthlaco confessore '.
Dlebus autem regis Merciorum Ethelredi nobilis quidam nomine
Penwaldus, ex regali progenie ortus, ex vxore sua nomine
Tecta ' sanctum Guthlacum, seruum dei ', progenuit. Ea enim hora
qua eum dominus vocauit et segfegauit de vtero matris sue, celesti
pronostico designatus est : Manus enim quasi hominis, rubri nitoris, 5
celitus missa et ad ostium domus extensa, ineffabili fulgore choruscare
visa est : que signaculo crucis hostium muniens, felici prefigurauit
auspicio quod ille ad ortum procederet ^ qui finali perseuerantia Christi
crucem in suo corpore circumferret. Hominum siquidem multitudo
miraculi nouitate stupefacta accurrens, tam inaudite visionis prodi- 10
gium, magnum diuine dispensationis fore misterium asserebat. Cum-
que stupore magno secundum varios animi motus opinionibus
ambiguis fluctuarent, vna obstetricum de domo egrediens infantem
iam natum proclamat. Nato itaque puero, et baptizato, Guthlacus
vocatur— quod sonat 'belli donum' siue *bonum donum' iuxta 15
ydioma' Anglorum. A deo donatus est parentibus suis vt contra
opressores eorum bella gereret ac de illorum victoria triumphales
titulos reportaret ; vel quia iuxta * datum optimum donumque per-
fectum descendens a patre luminum,' contra spirituales nequitias
bella gessit et fortiter eos vicit. Erat enim puer facie serenus, et ao
omnibus gratus et acceptus ; vt corda hominum solo aspectu sibi con-
ciliaret in gratiam et fauorem. Cum enim vicesimum quartum'
annum attigisset, et sui generis inimicos inualuisse conspiceret, cepit
ad militares actus estuare : decoratusque cingulo"' militari, et
adiunctis sibi copiis militaribus, cepit in hostiles populos immaniter 35
deseuire, vrbes impugnare, castella subuertere, ac de bellicis actibus
*oo "n"t^*"'"^" ^'^'^ '^Ma. is an old free extract from the Vita by Felix in
A. SS. Boll. Apr. H. p. 38 (Mabillon III. 257). » T. tecca. « T. dei seruum.
« E. precederet. » £. ydiama. " quartum om. in T. ^ E. singulo. -
VOL. 11. „
2 mom Legenna anglie»
inestimabiles ' fame titulos obtinere. In ipsa tamen crudelitate
armorum, hostibus suis misericors erat, eisque de rapinis et predis
tertiam partem refundebat. Ad memoriam tandem, diuino instinctu,
reducebat exitus dampnabiles regum magnorumque principum de
5 quorum stirpe descenderat, et quod pompa glorie secularis fumus est
et vapor ad modicum apparens. Sciebat quia breues sunt dies
hominis, finis vero dubius, exitus horribilis, iudex terribilis, pena
sine fine. Vocatis autem commilitonibus suis, ait : * Hactenus, inquit,
amici mei charissimi, vanitatibus huius seculi militaui : amodo
lo saluatori meo militare decreui. Eligite vobis ducem, cuius signa
sequamirii ; ego enim sequar dominice crucis signum.' Et cum nullis
precibus a proposito resilire vellet, abiectis arniis suis, Rependoii
venit, vbi erat monasterium insigne ; et accepto clericalis tonsure
caractere, monasticis disciplinis se mancipauit ; et nihil omnino bibit
15 quod ebrietatis occasio esse potuit. Psalmos autem et hymnos
didicit, atque in scientia sanctorum infra biennium mira facilitate
profecit. Erat enim vultu iocundus, humilis in gestu et in incessu,
in operibus timoratus, fide firmus, spe longanimis, charitate profusus,
mansuetus et mitis, consilio prouidus, et circumspectus in verbis.
20 Est enim in Britannia spaciose magnitudinis palus, que a Gronte
flumine incipiens, diuersis nemoribus, stagnis, insulis et carectis,
variisque fluuialium viarum flexuosis amfractibus distincta, ab austro
protenditur et in aquilone circa maris confinia tractu longissimo
limitatur. IIluc ergo, accepta a fratribus licentia, veniens, cognouit
25 ab incohs, insulam esse nomine Croulande, vbi aliqui quandoque
inhabitare temptauerant, sed eos monstra heremi ^ et laruales forme
demonum territos eflfugabant. Scapha piscatoria in insulam vectus,
terram horroris' et vaste solitudinis ingreditur in die sancti Bar-
tholomei apostoli : de cuius meritis specialiter confidens, solus
30 habitare cepit cum duobus iuuenibus, quos secum adduxit. Et edi-
ficato modico tuguriolo, pellibus solum crudis et rudibus pro indu-
mentis vtebatur. Pane ordeaceo et aqua lutulenta \ post solis semper
occasum cum maxima moderatione parsimonie" vescebatur. Inuidens
igitur humani generis inimicus humilitati viri dei, adeo vehementem
35 spiritum temptationis immisit, vt eum in desperationis foueam de-
uoluisset, nisi ipsum dominus, per beati Bartholomei merita, miseri-
cordie oculo respexisset. Animo itaque consternatus et supra quam
credi possit turbatus, fugere et desertum deserere disponebat. Sed
beatus apostolus dei Bartholomeus visibiliter ei apparens, dixit :
40 ' Confortare, inquit, fili, et esto robustus : manum tuam misisti ad
fortia, non decet tanti propositi professorem modico temptationis
turbine subuerti. Viriliter ergo age et confortetur cor tuuni, et
sustine dominum, qui, et si temptari permittat, faciet tibi cum tempta-
* E. inestimabilis. ' E. herimi. ^ E. hororis. * E. luculenta.
' E. parcimonie.
De ^ancto ($utf)laco. 3
tione prouentum. Impulsus euersus es, vt caderes ' : sed oraui
pro te vt non deficiat fides tua, et adiutus es : Etenim dominus
supposuit manum suam. Vult dominus temptari quem diligit : ideo
visitat eum diluculo et subito probat illum. Operatur equidem temp-
tatio probationem, probatio vero spem, spes autem non confundit. 5
Beatus vir qui confidit in domino, et erit dominus fiducia eius, et
brachium ipsius, in tempore tribulationis. Exhibe te, fili, sicut dei
ministrum in multa patientia : Si habundat pro Christo tribulatio tua,
habundabit et per ipsum consolatio tua. Noli ergo de infirmitate tua
timere: spiritus dei est qui adiuuat infirmitatem tuam. Si exurgat 'o
aduersus te prelium, si castra demonum, iacta in eo cogitatum tuum,
confide in eo : ipse enim est salus populi sui : ipse erit tibi turris for-
titudinis a facie inimici.' Hiis dictis et similibus, apostolus ab oculis
eius disparuit. Ille vero confortatus in domino, ab illo die spiritus
desperationis nunquam eum in aliquo temptare presumpsit. Die 15
quadam duo filii tenebrarum, transfigurantes se in angelos lucis, ei
multa persuasionis instantia ceperunt consulere vt continue per heb-
domadam ieiunaret et sic gradum summe perfectionis attingeret.
Biduana enim ieiunia et triduana reprobantes, proponebant ei
ieiunium Moysi et Helye, atque importabiles abstinentias venera- ao
bilium patrum qui olim conuersabantur in Sithi. Erat enim diabolice
persuasionis intentio vt ille prorsus a comestione cessaret sibique
mortis exitium diuturnitate ieiunii prouocaret. Si enim ieiunium
regulam modestie et discretionis excedit, subito languet corpus,
deficit spiritus, aufertur orationi affectus, operationi - effectus, caligat 25
contemplationis oculus. Et intelligens Guthlacus diabolice tempta-
tionis astutiam, inuocata Christi virtute, psallebat : ' Exurgat deus et
dissipentur inimici eius, et fugiant, qui oderunt eum, a facie eius ' \
Illis ergo flebili vlulatu et mestuosis planctibus aerem implentibus,
Guthlacus omnia deinceps diaboli temptamenta contempsit, eiusque 30
suggestiones omnes conculcauit. Elapsis deinde paucis diebus,
noctis intempeste silentio irruit in hominem dei Guthlacum infinita
demonum multitudo : a terra vsque ad celum, totum aeris elementum
implebatur prestigiosis et larualibus demonum formis. Rapiunt eum
monstruosi diabolorum spiritus, extra cellam ducunt, membra eius 35
alligant *, ipsumque paludibus cenosis et profundis immergunt. Illum
iterum asportantes, per asperrima loca trahunt et per inextricabiles
veprium densitates. Cumque pars noctis adhuc maxima superesset,
instant verberibus et tormentis vt insulam festinanter deserat;
mortis supplicium eidem terribiliter intentantes, si a loco dominationis 40
sue tempestiue * non recedat. Ille autem minas eorum paruipendens',
Christum inuocans cum psalmista dicebat: 'Prouidebam dominum
in conspectu meo semper, quoniam a dextris est mihi ne commouear ' \
* Cf. Ps. cxviii. 13. ' E. operatione. ' Ps. Ixviii. i. * E. aligant.
» E. tempestine. « E. peruipendens. ' Ps. xvi. 8.
3»
4 iBotia Legenna anglte.
Videntes autem spiritus maligni quod nihil proficerent aduersus
constantiam eius ; assumentes eum, flagellis ferreis, et horrendis
alarum stridoribus ipsum torquent et cruciant; eundem denique
subuectum^ ad nubes, in septentrionali plaga celi constituunt. Et
5 cepit tota celi facies nube caliginosa nigrescere "^ : innumerabiles
turbe malignorum spirituum confluunt, captum rapiunt, et ad fauces
inferni, miserabiliter affligendo, perducunt. Sanctus vero Guthlacus
sentiens fetorem* gehennalem et estuantes ignis sulphurei globos,
omnia que passus fuerat respectu illius angustie leuia reputabat. Hinc
10 inde gurgites igneos, inde torrentes grandine glaciali teterrimos celum
et terram occupare conspiciens, videt, non sine dolore et gemitu,
inter sulphureos vapores ignium, inter uoragines fauillarum inauditos
hominum cruciatus et ineffabilium facies tormentorum. Demones
vero hiis qui cruciabantur horribiliter insultantes, quasi de viro dei
ig pro suo libitu triumphassent, superbe et procaciter intonabant : ' Ecce
nobis traditus es ad cruciatus eternos, ecce in hiis doloribus sine fine
torqueberis, quia sedes nostras inuadere presumpsisti.* Ille autem
patienter cuncta tolerans, dicebat: 'Domine deus meus, in te
speraui : saluum me fac ex omnibus persequentibus me, et libera
20 me.' Cumque eum in tormenta detrudere * se pararent ', accessit
beatus Bartholomeus apostolus, et cum eo lumen mirabiliter
fulgens : cuius splendorem cum demones sustinere non possent,
fugam arripiunt et ab oculis eius euanescunt. Quibus iussu apostoli
reuocatis districte iniungit vt eum sine omni corporis molestia
25 referant ad locum vnde rapuerant eum. Quod cum suauissime per
aera facerent et sine molestia, auditus est chorus psallentium in
excelso : ' Ibunt sancti de virtute in virtutem, videbitur deus deorum
in Syon. ^ ' Hostibus triumphatis in loco habitationis sue repositus,
ex ipsa vexatione factus est humilior, feruentior, solicitior, fortior, et
30 cautior. Dum circa matutinas laudes solicitus vice quadam excu-
baret, respexit a sinistra duos demones sibi ceteris notiores. Qui
cum miserabiliter flerent, et ille causam fletus inquireret, respon-
derunt : ' Quia preuales contra nos in omnibus, teque attrectare aut
tangere non audemus ' ; factoque signo crucis euanuerunt ab oculis
35 suis. Quadam nocte viro dei contemplationi et orationibus vacante,
vndique turbarum strepitus et clamor, quasi exercitus irruentis audi-
tur— Illis enim diebus Britones Anglorum gentem hostili crudeli-
tate vastabant— et cellam vir dei egrediens, et aures erigens, audit
quasi populum innumerabilem lingua britannica, quam olim iuuenis
40 in exilio didicerat, loquentem. Demum certatim irruunt populi, et
habitaculo eius ignem subiiciunt, illum rapiunt, acutis hastarum
spiculis in aera leuant, eique nunc igne nunc ferro mortem intemp-
tant. Ipse vero, demonum has esse illusiones intelligens, dixit:
1 E. subiectum. » E. ingressere. » T. fetorem sentiens. * E.
detradere. » E. sperarent ; T. se pararent. « Ps. Ixxxiv. 7.
De ^ancto (Sut&Iaco. 5
'Exurgat deus et dissipentur inimici eius": Et* ex quo versum
illum attigit : ' sicut deficit fumus deficiant, sicut fluit cera a facie
ignis/ tota illa horrenda multitudo cum suis illusionibus quasi fumus
euanuit. Erat quidam clericus nomine Bertelinus ', qui sub doctrina
beati Guthlaci diuinis mancipatus obsequiis, deo in spiritualibus exer- 5
citiis militabat. Videns ergo spiritus nequitie quod virum dei nulla
posset temptatione subuertere, in iam dictum clericum tantum cupidi-
datis ardorem immisit, vt dominum ac magistrum suum ferro cogi-
taret appetere, vt secretius, illo interempto, labores illius introiret
ipsiusque habitationem quasi iure successorio possideret. Pius tamen 10
Christi famulus, quicquid moliebatur aduersus eum iniquitas, spiritu
sancto reuelante cognouit: et clericum ad se vocans, conceptum
animi sui seriatim manifesta reuelatione depinxit, quando et* vbi,
quare, et qualiter facinus illud exequi decreuisset expressit. IlJe
autem deprehensum se sentiens, penitentia ductus pedibus viri dei 15
humiliter se prouoluit, veniam petiit, et obtinuit. Qui postea beato
Guthlaco fidelis valde fuit, et secum vsque ad finem vite sue per-
mansit, et eum sepulture tradere meruit. Nocte quadam cum
vigiliis et orationibus deuotius insisteret, tota insula tremuit : infinita
demonum multitudo, assumptis brutorum animalium formis, locum 20
intrauit, et intrando circumquaque concussit. Ingrediebantur domum
innumere facies bestiarum, leo rugiens, taurus mugiens, vrsus fren-
dens, aper gruniens, lupus vlulans, equus hinniens, aries balans,
asinus rudiens', coluber sibilans, vnumquodque animal iuxta nature
sue facultatem dentibus siue pedibus aut comibus minas et terrores 25
intentans. Vir autem dei signo crucis se muniens, dixit : ' Cur
me, inquit, temptas, sathana ? Dominus mihi adiutor est, et ego
despiciam inimicos meos*. Heccine est similitudo altissimi, quam
tibi olim vsurpare ausus es in deliciis paradisi ? Qui tunc formam
dei et similitudinem in superbia presumebas, nunc viliter et 30
dampnabiliter in effigiem brutorum atque immundorum animalium
te transformas? Pauperes Christi dampno tuo persequeris: quia
quanto grauius supra dorsum eorum fabricaueris, tanto vberiores
glorie coronas eis in tuam perniciem fabricabis. In quamcunque
enim speciem te transformas, certus sum quia neque mors, neque 35
gladius, neque vita, neque angeli, neque potestates, neque princi-
patus, neque creatura aliqua poterit me separare a charitate dei.'
Hiis dictis, tota illa fantasia disparuit. Ad ipsius enim vocationem
hirundines et cetere aues heremi, pisces etiam stagni, gratanter ac-
cesserunt, et siluestria heremi mansuescunt. In primo aduentu 40
hirundinum, quasi prehabita blanda salutatione ab eis, certa nidifica-
tionis loca singulis assignauit. Ille vero eius scapulis familiariter
insidentes, quodam gratulationis applausu viri mansuetudinem ^ fate-
» Ps. Ixviii. 1. ' eius Et om. in T. » T. beccellnus. * T. eciam.
r. rudens. » Ps. cxviii. 7. ' E. mansuedinem.
6 Botja £eg:en5a ang-Ue.
bantur. Quesiuit autem ab eo vir quidam vnde esset tanta illarum
auiuni confidentia et secura cohabitatio circa ipsum. Qui ait : * Qui toto
corde fugit consortia hominum, non solum ei fere et volucres,sed omnia
cedunt ei ad solatium, et insuper nunquam ei blanda deerit consolatio
5 angelorum.' Quidam nomine Ethelbaldus de genere Merciorum,
generositate spectabilis, cum inualesceret contra eum rex Conredus,
eumque prorsus a regni sui finibus exturbaret ; omni humano solatio
destitutus, virum dei Gut[h]Iacum frequentius visitauit, sperans eius
meritis a deo sue infelicitatis obtinere solatium. Angustias autem
lo eius per compassionis ^ afFectum non solum sibi communes, sed et
proprias Guthlacus faciebat. Accidit enim vt Ethelbaldus cum vene-
rabili viro Wilfrido nauigio veniret in insulam, quibus de scapha ex-
euntibus, Wilfridus duas manicas in scapha dimisit. Beatus autem
Guthlacus, dum in oratorio contemplationi vacaret, spiritu sancto
15 docente cognouit, a coruis illas manicas asportari. Quod cum viris
illis indicasset, vident coruum in fastigio ^ cuiusdam domus vnam de
manicis tenentem pedibus rostroque vellentem. Precipiente viro dei,
dimissa manica coruus citius auolauit. Qua recepta, Guthlacus
alteram^ sine dilatione restitui pollicetur. Nec mora, tribus viris
20 aduentantibus sanctus Guthlacus occurrit, qui manicam ei obtulerunt
inuentam ; quam accipiens, Wilfrido, non parum admiranti, tradidit.
In Orientalium Anglorum finibus iuuenis quidam in tantum a demone
possessus vexabatur, vt lignis et lapidibus ferroque homines appeteret,
sua etiam membra vnguibus et dentibus laniaret, et tres homines eum
25 ligare temptantes interficeret. Quem postquam ad multa sanctorum
loca amici casso labore ligatum circumduxissent, et tandem ad Giith-
lacum detulissent, triduum in ieiunio et oratione continuans, et aqua
infirmum aspergens, omnem maligni spiritus potestatem exsufflauit,
et parentibus sanum et incolumem assignauit. Nobihs quidam,
30 illius exulis Ethelbaldi comes, a demone vexatus, et ad virum dei
adductus, cum cingulo Guthiaci accinctus fuisset, maligni spiritus tota
protinus cessauit vexatio. Cum abbas quidam virum dei visitare
proponeret, duo sui clerici licentiam acceperunt ab eo, simulantes
quedam negotia se habere quibus eos necessario presentialiter oporte-
35 bat interesse. Venientes ergo ad domum cuiusdam vidue, crapule,
ebrietati et impudicitie dampnabiliter indulsere. Guthlacus vero tur-
pitudinem clericorum, spiritu sancto reuelante, et verba et opera
eorum cepit ita indicare abbati, ac si iuxta clericos constitutus
fuisset. Reuersus abbas ad monasterium, cepit vidue nomen clericis
40 exprimere, et locum et tempus et verba et opera et omnium actuum
circumstantias seriatim intimare. Quod illi audientes, tanquam con-
fusiveniam humiliter postulabant. De quodam monasterio duo
fratres ad visitandum virum dei et verba salutis audiendum * venientes,
detulerunt secum duo flascula potu plena : sed in itinere in sabulo re-
1 E. compassiones. ^ E. vastigio. ' E. alteteram. * r, audienda.
De ^ancto ($uti)Iaco» 7
ponentes ^, cespitibus absconderunt, vt in reditu laboris solatium inde
habere possent. Cumque illis celestis verbi pabulum ministrasset
Guthlacus, (quadam materia id offerente) subridendo dixit : ' Quare,
inquit, iilioli mei, non attulistis vobiscum illa duo flascula, que glebis
operuistis et sabulo infodistis ? ' Quo audito, stupefacti et confusi 5
culpam confitentes, veniam petunt. Omnes enim morbo laborantes,
maligno spiritu vexati, necessitatis angustia vel peccati sarcina
grauati, ad virum dei venientes de tribulatione solatium, in ambiguis
consilium, de dolore gaudium, de peccato remedium reportarunt.
Quidam comes prefati Ethelbaldi spina pedem transforatum habens, lo
a planta pedis vsque ad lumbos tanto tumore turgescere cepit, vt de
vita ipsius omnes eius angustiam videntes desperare possent. Et
exuens Guthlacus cilicium, in quo solebat orare, ipsum circumdedit :
dictoque citius spina de pede prosiliens, tumor in momento subsedit,
et doloris angustia conquieuit. Quidam episcopus nomine Hedda i-;
cum esset in itinere videndi Guthlacum ; clericis eius austeritatem
vite viri dei et humilitatem commendantibus, Wilfridus quidam, in
proximo se sciturum dixit'' si talis esset qualem eum fama predi-
caret. ' Ego, inquit, diu conuersatus sum apud Scotos, vbi vidi pseudo-
anachoritas simulatorie sanctitatis speciem pretendentes, alios etiam ao
noui sancte religionis verissimos professores. Vsu ergo et experi-
entia sciam discernere, ex quo Guthlacum videro, si in veritate
ambulat, si talis est operibus qualem eum fama commendat.' Cum
ergo episcopus ad virum dei venisset, et se mutuo salutassent multa-
que de sacro eloquio contulissent, respiciens Guthlacus clericum illum, 25
dixit : * Frater, inquit, Wilfride, quid tibi nunc videtur de homine isto,
quem te hodie iudicare heri promisisti ?' Ille rubore confusus et ad-
miratione, in terram humiliter se prostrauit, veniam petiit, et accepit.
Episcopus vero Guthlacum ad sacerdotii gradum promouit ; et quod
a conuersionis sue initio pro aliquo mortalium facere non consensit, 30
inuitus et coactus cum episcopo in mensa discubuit Erat in diebus
illis quedam virgo nomine Edburga, filia regis Adulphi, monialium
Christi venerabilis abbatissa, que plumbeum sarcophagxim ' linthe-
umque delicatum interius inuolutum deuote beato Guthlaco trans-
misit, supplicans humiliter et obnixe vt se in eo * die obitus sui per- 35
mitteret sepeliri. Illud etiam addidit et affectuosa supplicatione
rogauit, quatinus, quis ei esset in illa solitudine successurus, eidem
predicere dignaretur. Tandem vix oblationem " suscipiens, sancte
virgini significauit : illum adhuc esse gentilem qui ei succederet, et in
proximo baptizandum. Et factum est ita : Nam virquidam nomine Cissa 40
post beati Guthlaci exitum fidem Christi suscepit, et eidem succedere
meruit. Videns tandem Guthlacus Ethelbaldum diuturnitate exilii
fatigatum et prorsus animo consternatum, cepit eum salutaribus
* E. reponenter. * om. in T. ' T. sarchophagum. * eo om. in E.
E. olbationem.
8 mm Heffenua anglie.
monitis a lapsu desperationis erigere, dicens : * Noli, inquit, fili charis-
sime, de Christi bonitate diffidere ! si dominus tibi ad tempus abs-
tulit substantiam temporalem, totum hoc tibi cedere faciet ad salutem.
Celestis equidem medicus non semper dulces, sed amaras porrigit
5 potiones. Si te corripuit dominus, sustine patienter. Viriliter age
et confortetur cor tuum : bonus est dominus sperantibus in se. Scias
quia oraui pro te : et in proximo faciet dominus de persequentibus te
iudicium; non in arcu nec in gladio, sed in dei virtute, non in
sudoribus bellicis, sed in lachrimis et orationibus meis quas tibi com-
10 patiendo in ocuHs altissimi effudi, tui regni solium et gloriam obtinebis.
Morietur in proximo qui te persequitur, et superbia eorum qui te
oderunt ad nihilum deueniet, tanquam aqua decurrens. Tu vero, cum
tibi benefecerit deus, noli esse ingratus.' Appropinquante die
obitus sui, vocato Bertelino ' de quo mentionem ante fecimus, dixit :
15 ' Ad laborum meorum, fili, stipendia vado ; bonum est mihi dissolui et
esse cum Christo.' Et post multa verba iniunxit ei vt sororem suam
Pegam ^ affectuosius salutaret ; et adiecit : * Rogabis, inquit, illam vt
corpus meum sepeliat. Ideo enim vitaui aspectum eius in hac vita,
vt in eterna nos inuicem videamus.' Et ait ad eum discipulus eius :
20 * Adiuro te, inquit, pater, per misericordiam Christi, vt mihi apertius
reuelare digneris quid sit quod a prima cohabitatione quam tecum
habui, singulis diebus mane et vespere te cum alio loquentem,
mutuosque sermones audiui, et cum quo verba faceres ignoraui.'
' Instat, inquit ille, fili charissime, nouissimus mihi dies, nec mentiri
25 expedit, qui a prima conuersione mea omne mendatium declinaui.
Scias autem : ex quo ad hanc heremum me contuli, semper mane et
vespere angelum mee consolationis habui, qui labores et temptationes
meas celesti solatio releuabat. Predicebat futura, demonstrabat ab-
sentia ; et archana celestia, que nec licet nec expedit mihi loqui,
30 celitus indicabat. Hec autem, fili, sub silentio claude, nec attemptes
ea cuiquam ' mortalium, nisi sorori mee Pege et Egberto anachorite,
vllo vnquam tempore reuelare.' Cum hec et alia multa dixisset,
tanta de ore ipsius odoris suauitas exalauit, ac si aliquis flores roseos
sparsisset aut balsamum effudisset. A media quoque nocte vsque
35 ad auroram totam domum candor lucis inestimabilis circumfulsit.
Oriente vero luce, dicit ad discipulum suum Berthelinum : ' Tempus
est, inquit, fili, vt ad Christum transeam.' Et extensis ad celum oculis
et manibus, tertio idus aprilis, obdormiuit in domino, Vidit autem
frater ille Berthelinus quasi turrim igneam a terra vsque ad celum
40 erectam, cuius tanta claritas erat, quod in comparatione illius solaris
splendor luce illainferior pallescebat. Veniens ergo ad insulam Pega
soror viri dei sentit totam habitationem supra omnem fragrantiam
aromatum suauitate incomparabiliter redolentem : sepultoque sancto
Guthlaco in eius oratorio, ad propria remeauit. Vicesimo quarto *
' T. beccelino, '^ E, pagam. » E. cuique. * In Felix he leaves off at 24.
De ^ancto (^utblaco. 9
vite sue anno militie, vt premittitur, se dedit, et octo annis in illa
ferocitate et vanitate permansit; et quindecim annis in solitudine
vitam deo placentem duxit. Elapso vero post obitum eius anni
circulo, cum soror eius vna cum religiosis presbiteris corpus sanctum
decentius collocare vellet, totum corpus integrum et incorruptum, s
dormienti magis quam mortuo similius inuenitur. Brachia enim et
digiti ita flecti et duci poterant, ac si humores, spiritu mediante, per
venas excurrerent, neruique nihil in morte beati viri de sue viuaci-
tatis efficatia perdidissent. Omnia autem vestimenta, quibus erat
inuolutus, omnino intemerata, pristino candore splendebant. Et lo
corpus eius super terram in tumulo cum magna exultatione et gaudio
locatum est. Audito vero obitu viri dei, Ethelbaldus exul nimio
dolore correptus, cum multis lachrimis venit ad sepulchrum sancti
viri, dicens : ' O mi pater, ego infelix exul quo ibo ? quid faciam ? quo
me vertam ? Nunc primo me miserum et exulem recognosco. Non 1 5
deseras, pater Guthlace, hunc desertum, hunc exulem abiectum,
filium doloris, vagum et profugum, expositum periculis et tormentis.'
Hiis et multis aliis cum planctu et gemitu dictis, elapsa magna noctis
parte vidit oratorium circumfusi luminis splendore mirabiliter irra-
diatum, beatumque Guthlacum celesti fulgore splendentem, et hec 20
verba sibi dicentem : ' Fili charissime, dominus te respexit : confide et
confortare, quia infra biennium labores tui finem habebunt, et recu-
perabis in honore et gloria regnum tuum.' Et dum sanctus longitudi-
nem dierum [suorum] viteque finalem metam et alia que ventura erant
quasi ad oculum declararet, et ille signum quereret, addidit sanctus : 25
' Signum hoc et indicium tibi sit, quia die crastina ante horam tertiam
habitatores huius loci citra spem eorum vberi alimentorum consola-
tione gaudebunt.' Quod cum Ethelbaldus impletum videret, spiritum
prius vacillantem in spe et fiducia stabiliuit. Nec mora,deus persecu-
torem eius de medio abstulit, exterminauit inimicos eius, et ante bien- 30
nium plenitudinem regie potestatis obtinuit. Cepit enim locus, vbi
sepultus est Guthlacus, innumeris choruscare miraculis : Omnes
enini in fide Christi et sancti confessoris reuerentia de suis necessi-
tatibus remedia petentes, sui voti efficaciam consequti sunt. ^ Con-
cessit autem rex Ethelbaldus, sicut viuenti Guthlaco promiserat, 35
absolutam, liberam et quietam illius insule sancto dei et eius succes-
soribus mansionem : adiecitque regia munificentia, vt iure per-
petuo et inconcussa possessione obtinerent quinque miliaria regionis
illius ad orientem, id est vsque ad fossam que vocatur ' Asendic,' et
tria ad occidentem, quinque vero ad meridiem, et quinque ad aqui- 40
lonem. Hec autem omnia ab omni exactione et consuetudine seculari
prorsus exemit, plenamque in omnibus libertatem sigillo regali, in
episcoporum et procerum presentia, confirmauit. Et quia locus palus-
tris insolidus erat nec molem edificationis lapidee sustinere posset,
' Cf. Ordericus Vitalis H. E., Ingulf Hist. (in A. SS. Boll. p. 50).
lo Bom iLegentia anglie.
ingentes palos ex quercubus maximis fieri precepit, terreque infigi ;
terram quoque solidam iussit nouem miliaribus per aquam afferri :
et sic, vsus ligneo fundamento, ecclesiam incepit, et conuentum
moriachorum instituit; locumque magnificans beneficiis, edificiis',
5 ornamentis, vsque ad diem obitus sui ab illius cenobii veneratione,
defensione et promotione non cessauit. * Sanctus enim Guthlacus
tam irremisso famulatu deo seruiuit, vt ' nunquam in illius ore nisi
Christus, nunquam in illius corde nisi pietas, nihil in illius animo nisi
charitas, nisi pax, nisi misericordia, nisi indulgentia permansit.
lo Nemo vnquam illum vidit iratum, nemo superbum, nemo merentem ;
sed vnus idemque semper permanens, letitiam in vultu, gratiam in ore,
suauitatem in mente, prudentiam in pectore, humilitatem in corde
preferebat*. Potestatem autem magnam super immundos spiritus
a deo accepit, adeo vt eos edificia construere cogeret, et quendam
15 spiritum in olla suabulliente includeret. ^Quadam autem die ap-
paruerunt ei humano habitu demones duo, dicentes : * Nos experti
sumus te, et fidei tue valitudinem comperimus, perseuerantiamque
patientie tue inuincibilem probantes, variarum artium aduersus te
arma suscepimus : propterea tibi insultare vltra " desistere cogimur "^ ;
20 et non solum propositi tui vias disrumpere nolumus *", sed te anti-
quorum heremitarum conuersationes erudiemus. Moyses enim et
Helyas, et ipse saluator, primo omnium ad ieiunii fastigia conscen-
derunt '•• : Sed et famosi illi monachi habitantes Egyptum, humane
infirmitatis vitia abstinentie framea interimebant. Et iccirco, si tu vis
25 ante commissa crimina abluere, imminentia necare '" ; carnem tuam
abstinentie flagellis afflige, et animi tui insolentiam ieiuniis frange.
Quanto enim in hoc seculo frangeris, tanto in perpetuum solidaris" ;
et quanto in presenti affligeris, tanto in futuro gaudebis : Nam cum
ieiunio prostratus iacueris, tunc excelsus coram deo eleuaris. leiunium
30 ergo non bidui aut tridui ; sed septenarum dierum valida castigatio,
ieiunium est. Sicut enim sex diebus deus mundi plasma formauit
[et]^^ septimo requieuit, ita etiam hominem decet sex diebus per
ieiunium spiritu reformari, et septimo die comedendo ^' carni requiem
dare.' Hiis auditis beatus Guthlacus exurgens, psallebat : * Conuer-
35 tantur inimici mei retrorsum.' Quo dicto, hostis velut fumus vacuas
in auras euanuit. Tunc assumpta ordeacei panis particula victum suum
quotidianum vesci cepit. Maligni vero spiritus contemptos se videntes,
lachrimoso clamore et flebili vlulatu, diuersis singultibus plangentes,
aerem questibus impleuerunt. Floruit autem circa annum domini
40 septingentesimum sextum ".
* E. edeficiis. ^ From the Vita by Felix. ^ E. vt nunquam in illius corde
nisi pietas; nihil in illius animo nisi charitas, vt nunquam in illius ore nisi
Christus, nisi pax, &c. * E. perferebat. ^* From the Vita by Felix ; the
same miracle w^as, howrever, told before. « T. ulttra. '^ «/. conamur. " E.
volumus. ® E. concenderunt. '" T. necare ; E. vitare. " E. solidaberis.
*' om. in T. E. *' E. commedendo. ^* Collect : (O) felix diuino munere,
% Narra/io^.
Legitur enim in quodam libro de miraculis sanctorum * quod quidam
magister festum sancti Bartholomei in omni anno solempniter cele-
brabat. Cui predicanti diabolus in specie cuiusdam puelle admodum
speciose apparuit. Qui * iniectis in eam oculis, ad prandium inuitauit,
Qui dum in mensa consisterent, et illa in amorem suum eum allicere 5
niteretur, beatus Bartholomeus in specie peregrini pre foribus affuit,
et vt amore sancti Bartholomei introduceretur, obnixius flagitauit.
Cui cum panis mitteretur, ille hunc accipere recusauit. Rogauit
tamen ' magistrum per nuncium vt sibi diceret quid magis in homine
proprium esse putaret. Quod* cum ille risibile diceret, puella re- 10
spondit : ' Immo peccatum cum quo homo concipitur, nascitur atque
viuit.' Cui Bartholomeus respondit quod ille bene intulit : sed mulier
profundius indagauit. Secundo peregrinus magistro misit vt sibi
diceret quis locus vnius pedis esset vbi deus maiora miracula osten-
disset. Cui cum ille diceret : ' locus crucis in quo deus mirabUia 15
operatus est,' illa ait : * Immo caput hominis, in quo [quasi] minor
mundus existit.' Vtrorumque sententiam apostolus approbauit.
Tertio quesiuit quanta distantia esset a summo celo " vsque ad pro-
fundum inierni. Cui cum magister se nescire diceret, illa ait : * Modo
video quod precipitor ; sed ego hoc noui, quia de altero ad alterum 20
decidi.' Et cum magno eiulatu se in abissiun precipitauit. Et cum
quererent peregrinum, minime inuenerunt. • Episcopus quidam,
religiosam agens vitam, beatum Andream supra ceteros sanctos in
veneratione habebat, ita quod in cunctis suis operibus hunc semper
titulum preponebat : ' Ad honorem dei et beati Andree.* Inuidens 35
igitur sancto viro hostis antiquus, ad eum decipiendum tota calliditate
se contulit : seque in formam mulieris pulcherrime transformauit.
Venit ergo ad palatium episcopi, asserens se velle confiteri eidem.
Mandat episcopus vt suo penitentiario confiteatur, cui plenitudinem
tradiderat potestatis. Renunciat illa quod nulli hominum nisi sibi 30
secreta sue conscientie reuelaret. Sicque victus episcopus eam ad
se venire precepit. Cui illa : ' Obsecro, domine, miserere mei. Ego
enim in annis puellaribus,vt cernitis, constituta, eta puericia delicate
nutrita, necnon et regia stirpe progenita, huc in peregrino habitu
sola veni. Nam pater meus rex, vtique valde potens, cuidam magno 35
principi me volebat in coniugium sociare : cui respondi quod omnem
thorum abhominarer maritalem, quia virginitatem meam Christo in-
Guthlacus, quem (mane et) uespe(re) consueuit angelus ui(sere, cum) quo d(ulce)
miscens colloquium, futur(orum te) fecit prescium secretique celestis con(scium).
Ora pro nobis.
Deus qui glorioso confessori tuo atque sacerdoti Guthlaco cotidiana uisitacione
angelica, eterna sui laboris premia reuelare dignatus es, presta quesumus ut . . .
' Ex Leg. Aurea, p, 545. » L. A. quam. » L. A. tum. * L A. Cui.
c. i. dic. risibile. » L. A. celi. • Cf. Legenda Aurea, S. Andreas, p. 19.
12 i3ot)a JLegenija anglie,
perpetuum dedicaui : et ideo nunquam possem in carnalem copulam
consentire. Denique sic arctata quod oportebat me eius voluntati
obedire, aut certe diuersa subire supplicia, latenter fugam inii, magis
eligens exulare quam sponso meo fidem infringere. Audiens vero
5 vestre sanctitatis preconium, sub alas vestre protectionis confugi,
sperans me apud vos locum reperire quietis, vbi possim contempla-
tionis carpere secreta silentia presentisque vite vitare naufragia et
perturbationes mundi fugere perstrepentis.' Admirans in ea epi-
scopus nobilitatem generis, pulchritudinem corporis, tam immensum
10 feruorem, et tante eloquentie venustatem, placida et benigna voce re-
spondit : ' Esto secura, filia, ne formides : quia ille ob cuius amorem
te et tuos et tua tam viriliter contempsisti, tibi ob hoc et in presenti
cumulum gratie et in futuro plenitudinem glorie largietur. Sed et ego
seruus eius me et mea tibi offero : eligas vbi tibi placuerit mansionem.
15 Volo autem vt hodie mecum prandere debeas.' ' Noli, inquit, pater,
noli de hac re me rogare : ne forte ex hoc aliqua mali suspicio pro-
ueniret et nitor fame vestre denigrationem aliquam pateretur.' Cui
episcopus : ' Plures erimus et non soli : et ideo nullum male sus-
picionis scrupulum in aliquo poterit generari.' Venientes itaque
20 episcopus et illa ad ' mensam, ex opposito consederunt, ceteris resi-
dentibus hinc et inde. Intendit in eam crebro episcopus, eiusque
faciem non desinit intueri et pulchritudinem admirari. Sicque dum
oculus figitur, animus sauciatur, et dum faciem eius minus caute
intuetur, antiquus hostis cor eius graui iaculo vulnerauit. Perpendit
25 enim hoc ipse diabolus et pulchritudinem suam cepit magis ac fnagis
augere. lamque episcopus proximus erat consensui vt eam de illicitu
opere attemptaret quando possibilitas se offerret. Tunc subito quidam
peregrinus ad ostium crebris ictibus et magnis clamoribus affuit, sibi
postulans aperiri. Cumque sibi aperire nollent et ille clamoribus
30 et ictibus nimis eis fieret importunus, interrogat episcopus mulierem
si ingressum illius peregrini hominis acceptaret. Cui illa dixit :
• Proponatur sibi aliqua questio satis grauis : quam si enodare
sciuerit, admittatur ; si autem nescierit, tanquam inscius et indignus
ab episcopi presentia repellatur.' Fauent omnes eius sententie ^, et
35 ait episcopus : ' Quis nostrum tam sufficiens est quam vos, o domina,
que ceteros et eloquentia preceditis et sapientia nobis omnibus'
rutilatis ? Vos igitur hanc proponite questionem.' Tunc illa dixit :
' Interrogetur quod est maius miraculum quod deus vnquam in parua
re fecit.' Interrogatus de hoc peregrinus, per nuncium dixit : ' Diuer-
40 sitas et excellentia facierum. Inter tot enim homines qui fuerunt
ab initio mundi et vsque ad finem futuri sunt, duo reperiri non
possunt * quorum facies per omnia similes essent. In ipsa quoque tam
• E. ab. ' L. A. adds : et quis sufficiens esset hanc questionem proponere
sciscitantur. Cumque nullus inveniretur, ep. dixit. ^ L. A. adds amplius.
* L. A. possent.
De ^ancta Q)elena. 13
minima facie deus omnes sensus corporis coUocauit.' Audientes
autem omnes responsionem admirati sunt. * Proponatur, inquit illa,
sibi secunda questio grauior, in qua melius possumus eius sapientiam
experiri. Queratur ab eo vbi terra sit altior omni celo.' Percunctatus
de hoc peregrinus, respondit : * in celo empireo, vbi residet corpus 5
Christi. Corpus enim Christi, quod est altius omni celo, est de nostra
carne formatum. Porro caro nostra substantia est quedam terrea.
Cum igitur corpus Christi super omnes celos sit et de nostra came
originem dux[er]it ', caro autem nostra de terra sit condita, constat quod
vbi corpus Christi residet, ibi proculdubio terra altior celo manet.' lo
Cumque omnes responsiones ' eius mirabiliter approbantes sapien-
tiam eius magniiice laudarent, illa dixit : ' Fiat illi tertia questio
grauissima et occulta et ad soluendum difficilis et obscura, vt sic eius
sapientia tertio comprobetur et dignus sit vt ad mensam episcopi
merito admittatur. Queratur igitur ab eo quantum spacium' sit a 15
terravsque in celum.' Requisitus de hoc peregrinus dixit : 'Vade
ad eum qui te misit ad me, et de hoc eum diligentius percunctare.
Ipse enim melius me hoc nouit, et ideo tibi de hoc melius respondebit :
nam ipse illud spacium mensurauit* quando de celo in abissum
cecidit; ego autem de celo nunquam cecidi et ideo illud spacium ao
nunquam taliter mensuraui. Non est enim mulier, sed diabolus, qui
se posuit in similitudinem mulieris.' Audiens hoc nuncius, vehe-
menter expauit, et ea que audierat coram omnibus recitauit. Miranti-
bus itaque omnibus et stupentibus, antiquus hostis de medio eorum
euanuit. Episcopus autem ad se rediens, amare redarguit seipsum 35
et de perpetrata culpa veniam lamentabiliter precabatur. Misit itaque
nuncium vt peregrinus introduceretur : sed nequaquam amplius
inuenitur. Tunc conuocato populo ordinem rei geste eis episcopus
exposuit, precepitque vt omnes ieiuniis et orationibus insisterent, si
forte dominus alicui reuelare dignaretur quisnam ille peregrinus 30
fuerit qui eum a tanto periculo liberauit. Reuelatum est illa nocte
episcopo quod beatus Andreas fuerit, qui pro liberatione ipsius
episcopi se posuerit in habitu peregrini. Cepit ergo episcopus in de-
uotionem beati Andree magis crescere ac eum exinde in reuerentia
plus habere. 35
^ Incipit prefatio in vitam sancte Hei.ene regine*.
O Olent diuersi diuersa sentire de hac sanctissima muliere eiusque
^ origine ac vite cursu : vnusquisque enim, vt apostolus ait, in sensu
suo habundat. Vnde et aliqui ipsam * stabulariam ' asserunt ac infima
^ T. E. duxit. * L. A. responsionem. ' L. A. quanti spatii. * E.
niensurauerit. ' This life is wanting in T. ; cf. the Life by loscelin de
Fornesio in MS. Bodl. 240, Corp. Chr. Coll. Cbr. 252. The life is made up from
different ingredients, Galfrid Monmuthensis, Acta S. Silvestri, Historia de
Inventione Crucis, Historia trium regum (fid. E. E. T. S. 1887).
14 Jl5oi3a 3(Leg:entia anglie.
stirpe progenitam ; hoc idem sentit Ambrosius, sic inquiens intra cetera :
* bona stabularia, quam Christus de stercore leuauit ad regnum.' Ego
vero illam nequaquam existimem fuisse stabulariam, nisi forsan
tropologice loquendo illius imitator esset stabularii cui in euangelio
6 Samaritanus ille ac omnium dominus vulneratum illum qui inter
Hierusalem et lerico incidit in latrones, fidelius tradidit custodiendum
atque curandum — talem namque se fuisse stabulariam indigentibus
sedule ministrando, sequens ad plenum nos docebit historia. Illam
insuper et opinionem qua multi eam clam patriam fugisse affirmant
lo ac raptam apud Romam ab imperatore, aut aliqua talia sompniis
similia, mihi, vt rear, minus placent, cum talis opinio non tam ipsius
tam sanctefemine denigraretfamam,quam ipsumquoquenobilissimum
Constantinum spurium ac extra sponsalia genitum comprobaret ; cum
tamen ipsum iure hereditario culmen ascendisse imperatorium
15 neminem lateat, Sed ipsis forsan qui ista scripserunt, talia placue-
runt quia potiora et veriora inuenire minime potuerunt. Nos vero
antiquas reuoluentes historias, ea que conuenientiora sunt magisque
autentica, (resecatis superfluis) potestati obediendo in medium, vt
postea patebit, salua meliore fide proferre curauimus.
*![ De sancta Helena regina.
20 T T Elena . sanctissima femina, christiane religionis basis firmis-
■tJ. sima ; ex marito imperatrix, ex patre regina ; Cloelis regis
Britannie vnica fuit filia. Gens quippe britannica, longo tempore in-
numeris erroribus implicata ac idolis seruiens surdis et mutis, tartaree
potestati subdita paulo ante hec tempora : ad veram tandem chris-
25 tiane fidei religionem tempore Lucii regis deo operante peruenit.
' Is siquidem Lucius, ex patre Coillo optime indolis puer, in iuuenili
etate senilem animo caniciem moribus preferebat. Qui cum defuncto
patre regni diademate insignitus fuisset, exitum suum preferri volens
principio, a spiritu sancto edoctus epistolas Eleutherio pape humiliter
30 direxit, petens vt ab eo fidem christianam recipere mereretur.
Beatus ergo pontifex ille, comperta eius maxima deuotione, duos
religiosissimos viros, Fugacium videlicet et Damianum'', ad illum
misit : qui mox verbi dei incarnatione[m] dulcius predicantes, ipsum
sacro baptismate abluerunt et ad Christum conuerterunt. Nec mora
35 concurrentes vndique totius nationis populi regis exemplum inse-
quuntur, eodemque salutari lauachro mundati, celesti regno resti-
tuuntur ; destructisque vndique templis demoniorum, et eorum loco
ecclesiis vbique erectis " ditissimeque dotatis, in toto regno fides vigebat
catholica. Ipso denique rege Lucio in fide catholica feliciter defuncto,
40 tamen sine sobole que sibi succederet, illico post eius mortem dis-
sidium ortum est inter Britones ; multis denique vi regnum illud inua-
1 Ex Galfr. Monm. IV. 19; V.,with additions. ' G. M. Faganum et Duvia-
num. ' E. eratis.
De ^ancta S>elena. 15
dentibus, vnus tandem Asclepiodotus nomine, dux Cornubie, Ro-
manum quendam Allectum nomine, qui tunc regni sub Romanis
gubernator fuit, prelio vicit, et regni diadema sibi imposuit. In quem
scilicet Asclepiodotum prefatus Cloel', pater sancte Helene et dux
Colcestrie, fortius insurgens, conserto prelio ipsum peremit, regnique 5
diademate sese insigniuit. Cuius tamen temporibus vtmultum
extincta est in regno Britannie fides catholica : A tempore namque
predicti Lucii qui primus Oierat inter Britones rex christianus,
regnum britannicum vsque ad prefatum Asclepiodotum Romanis,
qui gentiles erant et pagani, pro maiori parte fuerat subiectum. Porro 10
ipso Asclepiodoto (vt diximus) a Cloele perempto, cum eiusmodi vic-
toria senatui romano nunciata fuisset, gauisus est valde propter ipsius
Asclepiodoti mortem, qui in vita sua romanam semper turbauerat
potestatem. Recolentes quoque dampnum quod de amisso regno
habuerant, legauerunt illuc Constancium senatorem, qui Hispaniam 15
ipsis subdiderat, virum vtique sapientem et audacem, et qui pre ceteris
rem publicam augere laborauerat. Porro Cloel Britonum rex et Helene
pater, cum ipsius aduentum comperisset, timuit ei prelia ingerere,
propter eius maximam preliandi famam multiplicesque victorias. Vt
igitur intra insulam Constancius applicuit, direxit Cloel legatos suos 20
ad illum, petiuitque pacem et subiectionem promisit, eo pacto vt
regnum Britannie possideret, nihilque aliud preter solitum tributum
romane dignitati solueret. Hoc itaque nunciato, acquieuit Constan-
cius, pacemque receptis obsidibus confirmauerunt. Deinde paulo
post grauissima infirmitas occupauit Cloelem, ipsumque intra ' dies 15
octo morte affecit. Quo defuncto insigniuit se Constancius regni
diademate, duxitque filiam Cloelis, ipsam de qua loquimur sanctam
Helenam, cuius singularis pulchritudo prouinciales puellas facile
superabat ; nec vspiam reperiebatur altera que in musicis instru-
mentis siue ' in liberalibus artibus illa doctior haberetur. Caruerat 30
enim pater altera sobole que regni solio potiretur ; vnde et eam ita
laborauerat docere, et moribus atque virtutibus exercere, vt post
patris obitum regnum facilius regere et tractare valeret. In fide
insuper catholica etsi aliqualiter instructa atque edocta, non tamen,
in quantum reperire potuimus, adhuc sacri baptismatis vnda extitit 35
perfusa ; sed tamen representabat in sua conuersatione gloriosa sacri
baptismatis misteria *. Erat namque humilis et pudica, prudens et
pacifica, cunctis eam considerantibus amabilis et gratiosa, ac bonis
operibus plenissima. Cum igitur illam in thori societatem accepisset
Constancius, generauit ex ea filium quem appellauit Constantinum,'' et 40
alios sex filios, filiamque nomine Constanciam. Ipse vero Constan-
cms, cum regno Britannie aliquamdiu potiretur, Romam reuersus,
propter suam maximam nobilitatem et prudentiam vna cum Galerio
* al. Coel. ' E. inter. » E. suis. • E. miseria. '-'■ added.
i6 jQotja Hegenna angtte.
imperator creatus est : partiti sunt etenim inter se imperium, vnde et
Galerius Illiricum cum tota Asia obtinuit, Constancius vero Galliam,
Britanniam, et totam Hispaniam gubernandas accepit." Qui paulopost
Britanniam rediens, post annos vndecim apud Eboracum morti
5 subiacuit et regnum filio Constantino reliquit. Qui vt honoris solio
potitus est, cepit infra paucos annos probitatem maximam habere ;
leoninam ferocitatem in aduersarios, columbinam simplicitatem in
amicos ostendere, iusticiam inter populps exercere ; latronum rapa-
citatem compescere, tyrannorum seuitiam conculcare, ac pacem vbique
10 renouare studebat et confirmare. Helena quoque sanctissima mater
eius et ipsa cum filio regnum strenuissime et prudentissime
gubernans, bonis operibus iugiter insistebat : et post obitum Con-
stancii a lege viri soluta, vsque ad mortem omnem amplectens sancti-
moniam in sancta viduitate permanebat. Ea^ denique tempestate,
15 dum ipsa cum filio Constantino adhuc in Britannia ageret, Maxencius
quidam tyrannus romanum imperium sibi vsurpabat, et Constantinum
hunc magnum ac nobilissimum virum, (licet post patris obitum propter
eius maximam probitatem vno omnium consensu imperatorem
electum,) imperio priuare satagebat ; ac interim nobilissimos viros
20 exheredans, pessima tyrannide rempublicam opprimebat. Ad cuius
postea compescendam seuitiam et exterminandam tyrannidem Con-
stantinus ab omnibus importunis clamoribus Romam aduocatus est.
Qui mox reipublice consulens eorumque necessitatibus, cupiensque
iure sibi relictum recuperare imperium, cum maximo ac fortissimo
35 Britannorum exercitu vna cum matre Helena et sorore Constancia
Romam properauit, (superatoque Maxentio tyranno) illam sibi
subiugauit : et sic postmodum infra breue totius mundi monarchiam
obtinuit. ^ Interea hec mater eius Helena sanctissima mulier cum
suis nepotibus, Constantini filiis, apud Bizantiam ciuitatem, que postea
30 Costantinopolim (!) appellabatur, aliquamdiu commorata est, vbi ab
impiis ludeis circumuenta, Christianam, quam prius vel modice
induerat, fidem pene totam amiserat et iudaice perfidie fortius ad-
herebat : ad ipsius tamen secte iudaice finalem (deo disponente)
destructionem, non ad eius incrementum et exaltationem. Constan-
36 tinus vero, adhuc erroribus gentilium implicatus, dum ecclesie chris-
tiane atrox persequutorfuisset et plurimas sanctorum martirum strages
dedisset ac populum innumerabilem per omnes prouincias variis pe-
narum generibus interfici fecisset, vltionem sentiens diuinam elephan-
tie morbo percussus est. Cui cum vniuersa medicorum et magorum
40 agmina subuenire non possent, Capitolii pontifices hoc dederunt con-
silium vt quedam piscina sanguine infantium repleretur, et in illo
calido sanguine Augustus lauaretur, et sic sanitatis beneficium conse-
queretur. Quod quidem. facinus cum abhorruisset, in ipsa nocte
' E. Eo. " Cf. Acta S. Silvestri (abr. in Vinc. Bell., Leg. Aur.).
De ^ancta i^elena» 17
apparuerunt sibi apostoli Christi Petrus et Paulus, eique quod sani-
tatem a deo propter suam pietatem sacra baptismatisvndaaSiluestro
papa perfusus consequuturus * esset intimarunt. Beatum igitur Silues-
trum aduocans, qui in spelunca latitabat, visionem eidem exposuit :
et ab eo in fide Christi sapienter instructus, sacrum baptisma sus- 5
cepit. "Hec vero vt sancta Helena mater eius in Bithinia existens
audiuit, per litteras fiUum laudauit quod abrenunciasset simulachris
idolorum, sed dure increpauit quod relicto ludeorum deo crucifixum
hominem sicut deum coluit. Respondit autem Augustus, Christum
verum esse deum et dei filium : Sed tamen, vt omnis ex vtraque 10
parte toUeretur ambiguitas, mandauit matri vt ludeorum magistros
secum adduceret, et ipse quoque Christianorum doctores pro-
ferret : sicque ex disputatione mutua vera fides appareret. Adduxit
igitur secum sancta Helena Romam centum quadraginta unum doc-
tissimos ludeorum, inter quos duodecim erant singulares qui sapientia 15
et eloquentia pre ceteris rutilabant. Cum ergo beatus Siluester cum
clericis suis, et predicti ludei ad disputandum coram imperatore et
imperatrice matre eius sancta Helena conuenissent, et' longo tem-
pore inuicem altercati fuissent, tandemque (diuina mediante gratia)
tum apertis scripturarum assertionibus, tum insolitis et stupendis ao
signis et prodigiis in conspectu omnium, ludei a beato Siluestro
superati essent ; credidit regina, et deum collaudans (qui suos etsi
errare, tamen perire non sinit) tam ipsaquam omnes ludei iudicesque
et ceteri omnes conuersi sunt ad fidem. Beatissima vero Helena
imperatrix, Christum plenius induere cupiens, sitiensque atque 25
anhelans ad veram christiane religionis sanctimoniam, a beato
Siluestro baptismum humillime postulauit, et cum maxima cordis
deuotione ac reuerentia ab eius manibus accepit. Exinde vero ortho-
doxe fidei fortissima protectrix, filio suo Constantino in omnibus que
ad fidem pertinebant christianam fortius adhesit, eumque ad dei cul- 30
turam ampliandam et christianam religionem augmentandam mira-
biliter animauit. Vnde et ipse nobilissimus Constantinus, tam sancte
matris eius suasu, multas ac honorificentissimas basilicas fecit, ditis-
simeque donis innumerabilibus dotauit. * Interea vero beatissima
imperatrix Helena, incomparabilis femina, fide, religione ac magnifi- 33
centia singularis, a spiritu sancto edocta diuinisque admonita visioni-
bus, Hierosolimam petiit et ibi locum vbi sacrosanctum corpus Christi
crucis patibulo affixum pependerat, et vbi crux Christi latuerat, ab
incolis perquisiuit. Quibus locum se scire denegantibus, iussit eos
omnes igne cremari. At illi timentes, tradiderunt regine ludeum 40
quendam ludam nomine, qui et legem, et locum vbi crux Christi
latuerat optime nouit : cui regina mortem aut vitam proposuit, nisi ei
crucem dominicam demonstrauerit Cum igitur fame et inedia, fouea
' E. consequiturus. " Cf. Leg. Aurea De S. Siluestro, p. 73. » E. at.
From the Hist. Invent, Crucis; cf. Leg. Aurea, p. 307, Vlnc. Bell, XIIL 94.
VOL. u. c
i8 ji3o\ja JLegenna anglie»
inclusus, per septem dies cruciatus esset, extrahi se petiit et crucem
dominicam indicaturum promisit. Ideo vero ludei se tam difficiles
reddebant ad locum ostendendum, quia nouerunt quod mox vbi
lignum domini contigisset reuelari, euacuaretur lex, et gens ludeorum
5 decetero nunquam regnaret. Vnde et, quod timuerunt accidit eis.
Porro predictus ludas cum ad locum venisset vbi crux abscondebatur,
et ibidem prolixius orasset, locus subito commouebatur, et fumus
aromatum exiuit miri odoris ; ita vt ludas miratus Christum confi-
teretur. ^ Erat autem in eodem loco, prout in Ecclesiastica Hystoria
,io traditur, templum Veneris, quod ibi Adrianus imperator construxerat
Vt si quis in ipso loco Christum adorare vellet, Venerem adorare
videretur ; ob hoc igitur locus pene obliuioni datus est ; vnde et
sanctissima regina templum funditus fecit destrui, et locum arari.
Post hec prefatus ludas cum sociis viriliter fodere cepit : et viginti
15 passus fodiens,tres cruces inuenit, quas regine detulit. Sed cumChristi
crucem ab illis duabus que latronum fuerant nescirent discernere, et
circa horam nonam quidam mortuus in feretro portaretur, ludas
feretrum tenuit, et prima ac secunda cruce appositis ^, mortuus minime
se mouit, mox vero vt apposuit tertiam, protinus ille qui defunctus
20 erat rediit ad vitam. ' Plura insuper miracula per illam crucem ipsa die
fiebant, vnde et hanc crucem domini fuisse aperte intellexerunt ;
quam tamen postea per titulum quem Pylatus ipsi cruci superposuerat
plenius cognouerunt. Per hoc quoque melius, quod dyabolus hoc
ipso tempore terribiles emittens voces cunctis audientibus de luda
25 conquerebatur, eidem quoque tormenta et persecutiones plurimas
niinabatur. Regina vero beatissima crucem dominicam, cuius brachiis
totius seculi ' pependit precium, dulcius amplectens, cum ingenti de-
uotione ac lachrymarum efFusione venerabatur et adorauit, atque de
diuinissimo celestique thesauro leta efFecta ac iocundissima, ipsam
30 crucem maxima cum veneratione diuisit et partem filio Constantino
misit *, partem vero thecis aureis inclusam Hierosolimis reliquit. Post
hec vero, cum etiam clauos domini habere plurimum desideraret,
prefatum ludam, quem, post inuentionem sancte crucis Quiriacum
nominatum, Hierosolimorum episcopum ordinauit, vt ad locum per-
35 geret et clauos domini perquireret instantius rogauit. Qui cum ad
locum venisset, et orationem fudisset, continuo claui velut aurum in
terra fulgens " apparuerunt : quos episcopus regine detulit, illaque eos
reuerenter adorauit ; quorum postea vnum in galea, alterum in freno
imperatoris composuit, vt sic armatus, securus ad bella procederet ;
40 terciumvero sibi pro thesauro preciosissimo reseruauit. ®Ex hoc igitur
tempore regina venerabilis, quanto magis prius in veteri testamento
iudaice perfidie insistebat, tanto magis postmodum in nouo testamento
et Christi euangehis studiosius estuabat ; et que a pueritia fulsit quasi
* Cf. Leg. Aurea De inventione Crucis, p, 308. * E. appositus. * E.
secli. * al. detulit. ' al. fulgentes, « From the Historia trium Regum.
De ^ancta ^elena. 19
stella matutina inter nebulas glorie, extunc quasi luna plena atque
perfecta in diebus suis eluxit et misterium nominis sui (helena enim
grece, * luna ' dicitur latine) preclaris moribus mundo declarauit ;
cuius vtique sanctitas immensa cunctis innotuit, ac pie conuersationis
et deuotionis prestitit exemplum. * Nam et omnia loca sancta que 5
tam in partibus hierosolomitanis quam in aliis partibus saluator noster
Christus Ihesus sua deitate et humanitate ac potentia consecrauit;
que et prius ex suggestione impiorum ludeorum ipsa sancta Helena
prophanata habuit et odiosa, eadem postmodum ad laudem dei et
confusionem ludeorum humiliter visitauit et deuotissime adorauit, 10
ditauit et ampliauit. Non solum autem hoc, sed et super singula loca
pulcherrimas ecclesias ditissimaque monasteria siue collegia fundauit,
et in his patriarchas, archiepiscopos, episcopos, abbates, et presbi-
teros ac dei ministros instituit et ordinauit, quibus et predia, posses-
siones ac decimas abundantissime errogauit. Vnde et, postquam (vt 15
diximus), reuelatione diuina, salutifere crucis vexillum ac clauos
domini meruit inuenire, extunc super eundem locum in monte
Caluarie, vbi et sepulchrum est Christi, pulcherrimam ecclesiam con-
struxit, ditissimeque dotauit. Super illum etiam locum vbi angeli
pastoribus apparentes natiuitatem Christi annunciauerunt et * gloria in 20
excelsis deo' cantauerunt, sancta Helena formosissimam ac duplicem
ecclesiam construxit, quam ' Gloria in excelsis ' vocauit, ditissimumque
collegium canonicorum ibi fundauit. Aliam quoque mire pulchritudinis
ecclesiam fecit in ciuitate Nazareth in loco vbi domus beate Marie
erat sita ; in qua et archiepiscopum atque canonicos multosque pres- 25
biteros ordinauit. Aliam insuper, et eiusdem pulchritudinis, in monte
Thabor ; vbi et fortissimum monasterium fundauit et in modum castri
turribus ac muris ac propugnaculis vndique firmauit ; cuius abbas,
ordinis sancti Benedicti, infula, anulo, baculo pastorali ac bulla
plumbea vtebatur. Alia quoque plura monasteria singula in locis 30
singulis * edificabat, de quibus omnibus longum esset enarratio. Porro
(vt de pluribus vel pauca edisseram) hec sacratissima imperatrix
Helena, postquam montem Caluarie, vt supradictum est, et alia sancta
loca deuote visitasset, veniens Bethleem ad speluncam et tugurium in
quo deus fuit homo natus, in quam scilicet speluncam post natiuitatem 35
domini vsque ad illud tempus (diuina prouidentia) ludei ex inuidia nul-
lum intrare permiserunt (nam et ipsum locum pro loco maledicto habu-
erunt et prophanato) : in ipsum diuersorium beata Helena deuote in-
trans, inuenit ibi sacrum presepe in quod Ihesus infantulus iacens in
feno ante asinum et bouem fuit positus, et in ipso presepio pannos qui- 40
bus ipse Ihesus ibidem extitit inuolutus, fenum insuper in quo iacebat,
et camisiam beatissime virginis Marie genitricis dei, quam in presepio
oblita ipsa dimiserat quando cum infantulo Ihesu de spelunca fugit
* Cf. Historia trium Regum. » E. singlis.
20 jQoiia leffenna anglie.
metu ludeorum et recessit. Que omnia beatissima Helena deuotis-
sime adorans, cuncta, excepto presepio, in suo recessu secum cum
ingenti gaudio Constantinopolim transtulit, et ibidem in ecclesia
sancte Sophie reuerenter coUocauit. Immediate tamen post inuen-
5 tionem istarum reliquiarum, super eundem locum vbi Christus homo
natus est, in quo etiam tres Reges munera domino obtulerunt, qui et
ludeis (vt supra dictum est) tam fuit odiosus, ipsa venerabilis Helena
nobilissimam et pulcherrimam extruxit ecclesiam, opere musaico, et
marmoribus et auro diuersimode ditissime et regaliter ornatam, et in
lo modum castri propugnaculis factam ; in qua etiam ecclesia archiepi-
scopum et canonicos, presbiteros ac alios dei ministros honorifice
instituit ; qui et ex preuilegio speciali in festiuitatibus omnes horas
canonicas cum 'gloria in excelsis' incipiebant, quamplurimas etiam
aliasprerogatiuas habebant,dequibuspersingula longumesset narrare.
15 Impiisimi quidem ludei, cum tanta bona ab imperatrice in eorum
opprobrium facta cernerent, ipsam inter se ex inuidia stabulariam '
vocauerunt, eo quod supra stabulum et tam vilem locum, eis ad-
modum exosum, tam nobilem ecclesiam edificauit. Cum itaque
venerabilis Helena imperatrix diuino igne succensa tanta ad laudem
20 dei perpetrasset et in ipsis partibus innumerabiles fere ecclesias et
monasteria erexisset et in eis sedes episcopalesdeuotissimeinstituisset,
ac omnia loca ad dei laudem et honorem rite, perfecte et laudabiliter
perfecisset ; tandem reliquit etiam hoc indicium '^ animi religiosi regina
venerabilis ; nam virgines quas Hierosolimis reperit deo sacratas,
35 tanta deuotione curasse dicitur, vt dignum crederet si famulorum
vteretur officiis. Namque ipsa mambus suis (habitu famule succincta)
eis cibum apposuit, poculum porrexit, aquam manibus, immo et
pedibus infudit, et orbis regina, mater imperatoris, famularum Christi
se famulam deputauit. Interea filius eius Constantinus pietate fretus,
30 Sarmatas, Gothos, aliasque barbaras nationes non tam armis, quam
diuina virtute edomuit : et quantomagis se religiosum et humilem
deo reddiderat, tanto amplius ei deus vniuersa subdebat ; et non solum
meritis ac religione sue pie matris Helene regine, sed et intercessione
sanctorum se deo fieri commendabilem gestiebat. Sancta igitur (vt
35 diximus) imperatrix, cum omnia que Hierosolimis agere constituerat
consumasset ad votum, tandem infinitis et impreciabilibus ditata
reliquiarum thesauris, ad filium suum Constantinopolim properauit.
Profecta tamen antequam Constantinopolim venerat, ad terras et pro-
uincias circa Indiam cum maximo ac nobili comitatu se transtulit : in
40 quibus omnia templa et aras idolorum prout potuit destruxit, et
pro his in laudem et honorem dei ecclesias et monasteria sumptuosis-
sime ac deuotissime fundauit, et cultum diuinum in cunctis partibus
illis per omnia reparauit et ampliauit, fidemque christianam pene
' E. stabularium. * E. iudiciiim.
elapsam exaltauit et glorificauit. Insuper et trium sanctorum Regum
corpora, laspar videlicet, Melchior et Balthasar, a principibus et
prelatis terrarum illarum non tam studiose quam miraculose im-
petrauit. Quibus, et aliorum variis suffulta reliquiis, gaudens Con-
stantinopolim rediit ad filium, paulopost ad celestis regni transitura 5
palacium. Que postmodum aliquot diebus elapsis valefaciens filio
(quippe que obitus sui fuit conscia) ac limina deuotius visitans apos-
tolorum, partem quoque crucis Christi cum maxima veneratione
secum detulit et in basilica sancte Crucis, quam filius eius rogatu
edificauerat, collocauit. Quibus gestis, quod reliquum tempus super- 10
uixit, ibidem sanctissime exegit ; semper, quoad vixit, ortodoxe fidei
acerrima protectrix fuit, et quam maxime pauperum et orphanorum
curam gessit, quos vtique tanta prosequebatur humanitate ac charitate,
vt vere omnium mater vocari mereretur. Beatissima igitur regina
Helena Rome constituta, iam et annis et meritis matura, ad instar 15
illius sanctissime Anne euangelice, filie Phanuel, a templo minime
recedebat, sed ieiuniis et orationibus instabat die ac nocte : cupiebat
enim dissolui et esse cum Christo, ipsumque videre regem regum
in decore suo. Nec est illa felix virago frustrata desiderio suo :
dispersis namque suis in pauperes Christi thesauris, dominicisque 30
munita sacramentis, erecta oculorum acie vidit celos apertos, et
Ihesum stantem cum angelorum multitudine, crucemque illius
fulgore inelTabili choruscare. Qua sacravisione ad celestia ardentius
inuitata, inualescente morbo tandem (regni temporalis amministra-
tione prescisa, cui petente filio atque senatu, fiagitantibus quoque 35
populis, se pluribus iam annis viriliter ac strenue immiscuerat), felix
et inter reginas predicabilis et victoriosa, nec absimilis illius sancte
prophetisse Delbore que populum Israel tam strenuiter iudicauit et
gubernauit, via lauicana decimoquinto kalendas septembris dulcius
migrauit ad Christum. Cuius sacrum corpus a summo pontifice 30
lachrymantibus populis condigne traditur sepulture ; cui postea filius
eius Constantinus mausoleum ' erigens in porph[i]retico sepulchro,
corpus eius (vt dicitur, Constantinopolim translatum) honorificentius
collocauit ; nunc tamen Venecias in ecclesia pulcherrima eius nomine
dedicata humatum iacet, innumeris hucusque clarens miraculis. 35
Anima vero ipsius in celum per angelos est deducta, diuine visionis
gloria cum beatis spiritibus perhenniter fruitura. Que et pro nobis
miseris preces dignetur effundere, quatinus eius sacris meritis, pre-
senti lordanis incolatu felici cursu transmisso, mereamur celestia
penetrare. Amen. 40
' £. mansoleum.
22 BotJa JLegenna anglie»
ir ^De sancto Henrico'* heremita.
EX preclaro Danorum genere Henricus heremita originem duxit.
Est enim Coket insula quedam in orientali Northumbrie plaga,
per sexdecim stadia infra occeanum posita, a fluuio Coket non longe
decurrente nomen trahens, que ' magno antiquitus monachorum col-
5 legio pollebat. Cum autem ad annos adolescentie perueniens ami-
corum ductus consilio vxorem ducere et matrimonio consentire
moueretur*, nuptiarum imminente die coniugalis copula a domino
per visum ei interdicitur ; castum immaculatumque ab hoc seculo
se custodire, atque ad insulam in Anglia nomine Coket, diuinitus sibi
lo paratam, seruiturus deo cunctis diebus vite sue, proficisci iubetur.
Qui statim relictis omnibus, parentibus suis et amicis, et que in
mundo habere videbatur, apud Tynemutham viginti miHaribus a
prefata distantem insula nauigio applicans, impetrato prioris assensu
insulam adiit ; et edificata parua edicula, in magna vite abstinentia
15 deo seruire cepit. Aliquibus annis persingulos dies panem exiguum
et aquam gustans, ter demum in septimana cibum sumpsit ; et-tribus
os ad loquendum reserauit. Per quatuor enim ante obitum suum
annos, ordeum molari lapide in farinam redactum, aqua conspersum,
in massas rotundas formauit, sole desiccauit, et esuriem suam tem-
20 perare consueuit. Cum enim peregrinationis gratia Dunelmum
proficiscens, cimbam, qua Were flumen transire posset, paratam non
inueniret ; fusa ad deum prece, nauicula, resoluto quo ligabatur funi-
culo, ab altera ripe parte ad littus in quo sedebat, applicuit ; quam
cum socio quodam intrans, sine remige confestim transductus est.
25 Instigante totius mali incentore, maxima contra eum sue carnis
temptatio adeo inualescebat, vt mori mallet quam sic laboriose contra
stimulos carnis reluctari. Monachus insuper insule curam habens,
verba aspera, contumelias, et obprobria quotidie sibi inferre non ces-
sabat. Immensam tamen eius humilitatem, sanctitatem, ac deuo-
30 tionem continuam tandem admirans, pedibus eius prostratus pre-
cibus ac lachrymis veniam suppliciter implorauit. Qui cum magna
cordis leticia eum a terra eleuans, quicquid in eum commiserat
alacriter indulsit : et quasi vnanimes effecti, spirituali dilectione extunc
coniuncti sunt. Inter hec enim legati a parentibus et amicis ad eum
35 missi rogauerunt eum quatinus terram natiuitatis sue, parentes,
amicos, et patriam illico visitare dignaretur. Quibus ille nullatenus
acquiescens, pro vita eterna et Christo patriam temporalem [et] cog-
natos cum mundo penitus se reliquisse asserebat. Illi autem dice-
* Ed. in Act. SS. Boll. lan. II. p. 424. The Saint is buried in Tynemouth,
with S. Oswin. " T. De seruo dei H. et h. ^ om. in T. * T. E.
moneretur.
De ^ancto $)ertdco. 23
bant loca solitaria nonnulla ac deserta in terra sua magis apta, que
voluntati eius exposita aduentum eius expectabant. Ille enim naturali
amore terre sue illectus nunciis fauorabiles aures inclinans, et mo-
nitis fere acquiescens, in crastinum tamen quod deo placeret se
facturum promisit. In noctevero sequenti multa in animo reuoluens, s
et quid sibi vtilius foret ignorans, ad crucem in eius oratorio erectam
conuersus cum lachrymis orare cepit dicens : * Domine Ihesu Christe
fili dei viui, qui primi hominis ruinam gloriosi sanguinis tui precio
reparans, a supercelestibus ad terram descendere dignatus es, et
carnem sumens de virgine, hostiam pro redemptione generis humani lo
obtulisti, te adoro, te inuoco, quatinus michi peccatori et misero
pietatis et miserationis tue non desit sufiragium; et quod bonitati
tue fuerit acceptum, temeritati mee spiritus tuus aspirare dignetur.'
Hec et alia illo cum gemitu et lachrymis prosequente, crucis imago
in voces resoluta humanas respondit dicens : ' Dilecte mi, iam pridem 15
in terra natiuitatis tue, cum decor mulieris et nobilitas tuam mentem
alliceret, misericorditer a nuptiis reuocaui, celeste desiderium cordi
tuo inserui. Ab illa enim die ad beatitudinem vite predestinatus es
eterne, et in libro vite nomen tuum scriptum non delebitur in seculum.
Viriliter age et confortetur cor tuum ; in his que cepisti perseuera, et 20
loci huius solitudinem vsque ad finem vite tue nullatenus derelinquas.'
Cum enim hec proferret imago, tanquam loquentis hominis labia
moueri videbantur. Vir autem dei cum lachrymis et gratiarum
actione solo prostratus, iterato cepit inuocare dicens : * Domine Ihesu
Christe salus et redemptio mea, spes vnica mea, lube etiam vt nec 25
volens ab hac insula discedam.' Nec mora, vigiliarum et orationum
instantia fatigatus cum sopori membra daret, confestim quasi gladii
horrore percussus, vix inchoatum sompnum interrumpere coactus
est. Manibus vero ad genu iniectis, grauissima egritudinis molestia
ibi se tactum aduertit : que de die in diem inualescens in vlcus maxi- 30
mum excreuit, et sanies quotidie inde non modica emanauit ; interius
demum computrescens fetorem intollerabilem exalabat. Proprio
tamen labore viuens, et quotidiano operi insistens, agellum suum
excoluit, terram non sine baculo sustentatus aperiens. Cumque
operis instantia fatigatus aliquantulum respirare vellet a labore, 35
lapidi insidens, genu morbidum contra solem exponebat. Tunc pu-
tredinis sublatentis generatio praua, vermium videlicet copia, contra
solis ardorem ad exteriora scaturire cepit. Et cum in terram pro-
repentes caderent, recolligens eos dixit: * Redite, redite, et im-
mundam nature vestre originem, que vos hereditabit, consumite.' 40
Dedit autem dominus agriculture sue in terra sterili fructus incredi-
bilis incrementum ; et quanto acrius et miserabilius vis egritudinis
inualitudinem corporis perurgebat, hilaris tamen et in omni tribula-
tionis angustia deo gratias agens semper permanebat. Vir enim
iste non solum presentia et prope posita, sed etiam futura et absentia
24 m\)a Leffenlia anglie.
diuinitus edoctus videre et predicere consueuit. Contigit enim vt
monachus insule custos, oratorium eius ingressus, coram altari eum
amarissime lachrymantem reperiret. Cumque causam tanti fletus
inquireret, ait : * Germanus et vterinus ' meus malignantium seuitia
6 in solo patrio interemptus est, indultumque est michi a domino vt
pro eius anima michi liceat penitere. Iccirco per te, dilecte mi
domine, religiosis et laicis interitus fratris mei innotescat, vt
elemosinarum et orationum suffragiis adiutus, a pena et peccati
laqueis absoluatur.' Cum enim die quadam naues mercibus
10 onustas veloci transire cursu conspiceret, in proximo illis naufra-
gium imminere, astantibus predixit. * Numquid aspicitis, inquit,
monstrum illud quod nauigantes insequitur?' IUi vero mulieris
effigiem post naues supra mare eminentem se videre fatentur.
* Ista, inquit, in proximo mare concutiens, tempestatem maximam
15 excitans, naues, quas aspicitis, paucis euadentibus submerget.' Nec
mora, venti subito concitantur, fit fragor vndarum, tempestas valida
inualescit; cuius impetu naues sabulo et scopulis illise et penitus
confracte, cum his que gestabant, per littora dissipantur. Contulit
ei quidam manitergium vnum, et elapsis aliquot diebus iterum venit
20 ad eum. Cui et ait : ' Num adhuc, inquit, sedasti iram coniugis tue,
que tibi pro munusculo michi collato molesta fuit ? Ecce munus
ipsum habeat sibi, dummodo tibi in posterum quieta fiet.' Multos
a remotis partibus ad ipsum accedentes, abdita sua et occulta eis
obiiciens, tanquam oculis corporeis euidenter perspexisset, acriter
25 arguere consueuit. Monachum quendam de Tynemutha ^ visita-
tionis gratia ad illum accedentem, arguere cepit dicens : * Caue tibi,
frater, vt circumspectius et magis sobrie tecum agas. Vide ne grauetur
cor tuum in crapula et ebrietate, et deum tuum offendas, sicut nuper
temulentus ofFendisti,' Designauitque ei locum et noctis horam
30 quando crapulatus a potu turpiter se gessit. Cum enim doloris
ingrauescente molestia egrotaret, solus in edicula sua, nullius requisito
adiutorio, diei algorem et noctis prolixe fastidium' transigebat. Et
cum mortis hora appropinquaret, armoniam mire dulcedinis vocum,
' te deum laudamus ' altemantium, vir quidam in aere audiuit, donec
35 hymni series penitus compleretur. Interim monachus sonitu tintin-
nabuli audito accurrens, funiculum eum tenentem, et super lapidem
residentem inuenit, et candelam, quam ipse expers ignis ante mortem
diuinitus accenderat, ardentem vidit. Cumque mortuus deprehen-
deretur, exuto quo induebatur cilicio, et corpoi-e a vermibus et sorde
40 aqua mundato, subito instar niuis resplenduit, nec cicatricis vestigium
nec pristine egritudinis in carnis superficie deprehendi potuit. Tante
venustatis et splendoris erat facies eius, vt quasi alterata non posset
agnosci ; et dormienti magis quam mortuo multo similior apparebat.
1 E. vtrinus. » E. tynemutha. » T. fastium.
De ^ancto ^enrico» 25
Monachi enim de Tynemutha * cum ad sepeliendum corpus eius con-
gregati, ad monasterium suum transferre temptarent, parochiani
vicini tantum amittere thesaurum formidantes, congregata multorum
copia vim deferentibus inferre, et in sua ecclesia seruum dei sepelire
inito consilio nitebantur. Et ecce mare spaciosum nebulam subito 5
euaporans, vmbras palpabiles et tenebras inducens, congregatum
populum per inuia quo nesciebant oberrare coegit. Cumque in
quadam ecclesia cum corpore serui dei excubias celebrarent, ap-
parens vir dei in sompnis, vt in aurora cum corpore festinatam
propter populum superuenientem arriperent fugam, cuidam admo- 10
nuit. Quo facto, cum magno honore non longe a corpore sancti
Oswini regis et martyris, versus meridiem in latere parietis arcuato
sepelitur. Contigit enim adhuc viuente seruo dei sacerdotem
quendam infirmitate maxima depressum, quasi ad extremum vite
spiritum deduci. Cumque velut exanimis decumberet, vidit vir dei 15
malignorum spirituum cateruam aspectu horribilem, ad rapiendam
sacerdotis animam paratam, totam domum, in qua languidus iacebat,
circumuolantem. Et exurgens a cella sua, concito gradu ad domum
infirmi properauit. Aspiciensque cuneos spirituum, interrogauit
eos cur sic pessimi conuenissent. Illi vero nimis improbe respon- 30
dentes dixerunt : * Vt animam huius, qui hactenus opera mortis com-
pleuit, nobiscum illico ad infernum rapiamus.' Tunc seruus dei illis
in virtute sancte trinitatis precepit, vt opera sua iehenne digna sibi
seriatim exponere maturarent. Qui horride conclamantes, multa
facinora et innumerabilia delicta, eum accusantes, in medium protu- »5
lerunt. Vir autem dei opus quoddam virtutis, quod infirmus quando-
que egerat, obiiciens, que demones improperauerant in statera iussit
ponderari : bonumque illud exiguum omnibus obiectis malis in im-
mensum plus in statera ponderauit. Demones autem perturbati
nimis et per merita serui dei quasi confusi, velut musce per aera 30
euanuerunt. Egrotus vero cito conualescens, miraculum vbique pro-
palauit, et vitam suam in melius reformans, in timore domini spiritum
emisit. Quibusdam in mari nauigantibus, et aeris ingruente intem-
perie, equoris vnda ita commota est, vt omnibus mortem potius quam
vitam minaretur. Inter quos quidam viro dei Henrico quondam 35
familiaris et valde dilectus, deuotis clamoribus cepit eum inuocare
dicens : ' O domine mi, famule Christi, in cuius ministerio totiens
desudaui, in tanto mortis periculo michi subuenire ne diiferas.' Et
ecce mox assistens ei, in hec verba prorumpens dixit: 'Reuera tu
michi adherens quondam placuisti familiariter obsequendo ; impetraui 40
ergo ab eo qui ventis imperat et mari, tuam et qui tecum sunt salutem.'
Sedatoque mari, ad portum optatum prospere peruenerunt. Cor-
reptus est vir quidam ab eo quia quadragesimali tempore debitum
* T. tinemutha.
26 Botia ilegentia anglie,
subtrahens vxori, ab ea se continere velle disposuit; et secretum
quod nulli indicauerat, vir dei venienti patefecit, dicens : ' Quia thorum
vxoris tue minus discrete contempnis, in loco contemptibili et sor-
dido teipsum cito reperies,* Nocte vero quadam expergefactus vir
5 ille, repperit se nudum in stabulo fetido infra equorum pedes reclina-
tum. Quem postea seruus dei corripuit quia a thoro coniugis sue sine
spiritualis consiUo patris abstinere presumpsit. Dicebat enim non a
domino, sed immundo spiritu suggerente, temeritatis huius presump-
tionem sibi nequiter accidisse ; et ideo talis potestas spiritibus im-
lo mundis super se data fuit, vt eum ad loca immunda sic dormitantem
transportarent. Obiit autem seruus dei Henricus anno domini mille-
simo centesimo vicesimo, septimodecirao kalendas februarii.
1f Narratio'^.
IUis diebus quidam religiosus a terra sancta rediens, in quadam
maris insula virum sanctum inclusum inuenit, cum quo colloquium
15 habens talia audiuit: 'Sunt, inquit, vicina nobis loca que grauissima
flammarum euomunt incendia, vbi pro meritorum qualitate- diuersa
anime patiuntur tormenta ; ad quorum semper exaggeranda supplicia
innumerabiles deputantur demones, qui intollerabiles eorum penas
quotidie renouant et ad rediuiua eos supplicia indesinenter instaurant.
20 Quos frequenter querulis lamentationibus eiulantes audiui quod ora-
tionibus et elemosinis quorundam frequenter anime dampnandorum
de manibus eorum eriperentur ; et maximam de cluniacensi cetu et
eorum abbate Odilone querimoniam faciunt, quia per eos sui iuris
vernaculos sepe perdunt. Quamobrem per nomen dei te obtestor,
25 vt sanctis fratribus illis denuncies vt orationibus et elemosinis sedulo
insistant, et de manibus inimicorum animas suppliciis vexatas educant'
Quibus seriatim intellectis, idem abbas in monasteriis suis omnibus,
post festum omnium sanctorum in psalmis et elemosinis et missarum
solempniis omnium in Christo quiescentium memoriam instituit.
H Narratio^.
30 Contigit aliquando sanctum Hugonem abbatem eucharistiam pre-
buisse cuidam leproso, communioni omnium corporaliter subtracto.
Qui tumentibus labiis et vlceroso ore corpus domini iniuriose masti-
cans, porciunculam importuna screatione reiecit, nausea ac spuma
horribili sequente. Miles Christi Goderannus, qui aderat, sacramenta
35 domini sui indigne agitari considerans, quod diligebat celeri ' obsequio
collegit. Et ecce vir magnanimus manus vtrasque supponens sacra-
mentis viuificis, vomitum nauseantis egri in ore suo proiecit, letalibus
coleris coherentibus fideliter absorbens. Qua in re magister pius
> Ex Vinc. Bell. XXIV. 105. » Ex Vinc. Bell. XXVI. 6. » E. sceleri.
De ^anctj0 5)eUiaHio Bim et aitio. 27
stupefactus et herens ', discipuU perfectione attonitus, Laurentii cra-
ticulam tolerabiliorem fuisse indubitanter asseruit. Hic denique
Goderannus ad episcopatum Sanctonicum assumptus, quo altius
conscendit eo latius virtutibus refulsit.
ir De sanctis Hewaldo nigro et albo martyribus^
CVm autem Willebrordus pater venerabilis cum sociis suis de 5
Anglia ad Frisiam veniens multos ad fidem conuertisset, horum
secuti exempla duo presbiteri de natione Anglorum, qui in Hibernia
multo temporepro eterna patria exulauerant,venerunt ad prouinciam
Antiquorum Saxonum, si forte aliquos ibidem predicando Christo
acquirere possent. Erant autem vnius ambo, sicut deuotionis, sic ^cj
etiam vocabuli : nam vterque illorum appellabatur Hewaldus ; ea
tamen distinctione vt pro diuersa capiUorum specie vnus Niger
Hewaldus, alter Albus diceretur. Quorum vterque pietate reUgionis
imbutus, sed Niger Hewaldus magis sacrarum litterarum erat scientia
institutus. Qui venientes in prouinciam Ulam, intrauerunt* hospitium ^5
cuiusdam vilUci, petieruntque ab eo vt transmitterentur ad satrapam
qui super eum erat, eo quod haberent aliquid legationis et cause vtiUs
quod ad illum deferre deberent. Non enim habuerunt regem idem
Antiqui Saxones, sed satrapas plurimos sue genti prepositos, qui in-
gruente belli articulo, mittunt equaliter sortes, et quemcunque sors 20
ostenderit, hunc tempore belli ducem omnes sequuntur, huic obtem-
perant; peracto autem bello, rursum equalis potentie omnes satrape
fiunt. Suscepit ergo eos villicus, et promittens se mittere eos ad
satrapam qui super se erat, vt petebant, aliquot diebus secum retinuit.
Qui cum cogniti essent a barbaris quod alterius essent religionis— nam 25
et psalmis semper atque orationibus vacabant, et quotidie sacrificium
deo victime salutaris offerebant, habentes secum vascula sacra et
tabulam altaris vice dedicatam— suspecti sunt habiti, quia si perueni-
rent ad satrapam et loquerentur cum illo, auerterent illum a diis suis
et ad nouam christiane fidei religionem transferrent, sicque paulatim 3°
omnis eorum prouincia veterem cogeretur noua* mutare culturam.
Itaque subito rapuerunt eos, et interemerunt : Album quidem He-
waldum veloci occisione gladii, Nigrum" autem Hewaldum longo
suppliciorum cruciatu et horrenda membrorum omnium discerptione ;
et eos ' occisos in Reno proiecerunt. Quod cum satrapa ille quem 33
videre volebant audisset, iratus est valde quod ad se venire volentes
peregrini non permitterentur ; et mittens occidit vicanos "^ illos
omnes, vicumque incendio consumpsit. Passi sunt autem prefati
sacerdotes et famuli Christi quinto nonas octobris ; nec martyrio
* V, B. huiusmodi. » From Beda H.E. V. 10. » E. intrauerant. * E,
in nouam. * Bed. Nigellum. * Bed. quos. ' E. vicaneos.
28 Bom JLtQmna angliet
illorum celestia miracula defuerunt. Nam cum perempta eorum
corpora amni *, vt diximus, a paganis iniecta essent, contigit vt hec
contra impetum fluuii decurrentis, per quadraginta fere milia pas-
suum ad ea vsque loca vbi illorum erant socii, transferrentur *. Sed
6 et radius lucis permaximus atque ad celum vsque altus omni nocte
supra locum illum fulgebat, etiam paganis qui eos occiderant intuenti-
bus. Sed et vnus ex eis in visione nocturna apparuit cuidam de
sociis cui nomen erat Tilmon, qui de milite factus fuerat monachus ;
indicans quod eo loco eorum posset corpora inuenire vbi lucem de
10 celo terris radiasse conspiceret. Sicque inuenta eorum corpora,
iuxta honorem martyribus condignum recondita sunt ; et dies pas-
sionis vel inuentionis eorum congrua illis in locis veneratione cele-
bratur. Denique gloriosissimus dux Francorum Pipinus, vbi hec
comperit, misit, et ad se adducta eorum corpora condidit cum multa
15 gloria in ecclesia Colonie ciuitatis iuxta Renum. Fertur autem quia
in loco quo occisi sunt fons ebullierit, qui in eodem loco vsque hodie
copiosa fluenti sui dona perfundit \
[MS. T. adds : Narratio *.
Senex quidam erat solitarius in heremo et dicebat in se ipso quia
perfectus esset in uirtutibus, et orauit dominum dicens: 'Ostende
20 michi, domine, que° est perfeccio anime, et facio.' Volens autem deus
humiliare cogitaciones eius, dixit ei : * Vade ad archimandritam illum.'
Et uenit ei uox antequam ille ad eum ueniret, dicens: 'Ecce ille
solitarius uenit ad te ; dic ergo ei ut tollat flagellum et uadat ut pascat
tibi porcos.' Veniens ergo senex pulsauit ad hostium, et ingressus
25 est ad archimandritam illum. Et cum se salutassent, sederunt. Et
dixit senex : ' Dic michi quid faciam ut sim saluus.' Et ille : * ToIIe
flagellum et uade pasce porcos.' Hii autem qui eum nouerant et
audierant de eo, cum uidissent quia porcos pasceret, dicebant : * Vi-
distis illum solitarium de quo audiebamus ? ecce desipuit cor eius, et
30 a demonio uexatus pascit porcos.' Videns autem [deus] humilitatem
eius, quia ita pacienter sustinebat obprobria hominum, precepit eum
iterum redire ad locum suum. ^ Dixit quidam senex : * Cum
cogitacio superbie aut elacionis intrauerit, scrutare conscienciam
tuam si diuina mandata omnia custodisti '', si inimicos tuos diligis, si
35 gaudes in aduersarii tui glorificacione et si contristaris in minoracione
eius, et si cognoscis te inutilem seruum, et si omnium peccatorum te
deteriorem esse scias : quia huiusmodi cogitacio tua uniuersa re-
soluet.']
* T. ampni. * E. transferentur. ' Bed. profundat. * From
Vit. Patr. 963. « V. P. quid. « Cf. ib. 963. ' V. P. custodis.
De ^ancta 8)iitia» 29
ir De SANCTA HiLDA VIRGINE ET ABBATISSA^.
REligiosa Christi fatnula Hilda, abbatissa monasterii quod dicitur
Streneshalch, post multa que fecit in terris opera celestia ad
percipienda premia vite celestis de terris ablata [est] ^ anno domini
sexcentesimo octogesimo, quinto decimo kalendas decembris, cum
esset annorum sexagintasex. Quibus equa portione diuisis, triginta- 5
tres primo[s] in seculari habitu nobilissime conuersata compleuit, et
totidem sequentes nobilius in monastica vita domino consecrauit.
Nam et nobilis natu erat, sciHcet filia nepotis Edwini regis, vocabulo
Hererici ; cum quo etiam rege ad predicationem Paulini episcopi
primi Northanhumbrorum fidem et sacramenta Christi suscepit. Que 10
cum relicto habitu seculari deo seruire decreuisset, secessit ad pro-
uinciam Orientalium Anglorum, erat namque propinqua regis illius ;
desiderans exinde, si quo modo posset, derelicta patria et omnibus
quecunque habuerat, [in] ' Galliam peruenire atque in monasterio
Cale peregrinam pro domino vitam ducere, quo facilius perpetuam 15
in celis patriam posset promereri*. Nam et in eodem monasterio
soror ipsius Hereswida, mater Aldwlfi regis Orientalium Anglorum,
regularibus subdita disciplinis ipso tempore coronam expectabat
eternam. Cuius emulata exemplum et ipsa, proposito percgrinandi
annum ' totum in prouincia prefata retenta est. Deinde ab Aidano ao
episcopo ad'patriam reuocata, accepit locum vnius familie ad sep-
tentrionalem plagam Wiri'' fluminis : vbi anno vno monasticam " cum
perpaucis sociis vitam agebat. Post hec facta est abbatissa in
monasterio quod vocatur Hertheia', id est 'insula cerui^V quod
videlicet monasterium factum erat non multo ante a religiosa Christi 25
famula Bega", que prima feminarum fertur in prouincia Northan-
humbrorum propositum vestemque sanctimonialis habitus, conse-
crante Aidano episcopo, suscepisse. Prelata igitur regimini"
monasterii illius famula Christi Hilda, mox hoc regulari vita per
omnia, prout a doctis viris discere poterat, ordinare curabat. Nam 30
et episcopus Aidanus, et quique nouerant eam religiosi, pro insita ei
sapientia et amore diuini famulatus sedulo eam visitare, obnixe amare,
diligenter erudire solebant. Cum ergo aliquot annos huic monasterio,
regularis vite institutioni multum intenta preesset, contigit eam susci-
pere [etiam] construendum siue ordinandum monasterium in loco qui 35
vocatur Streneshalch : quod opus sibi iniunctum non segniter im-
pleuit. Nam eisdem, quibus prius monasterium, etiam hoc disciplinis
vite regularis instituit, et multam ibi iustitie, pietatis, et castimonie
ceterarumque virtutum, sed maxime pacis et charitatis, custodiam
' Abridged from Beda H. E. IV. 23, with additions (perhaps from a life by
Joscelin). ' om. ; Bed. abl. transiitit. ' om. * Bed. mereri. * E.
per a. • om. in T. ; Bed. in. ^ E. weri ; T. wiri. ' Bed, mona-
chicam. » Bed. Heruteu. now Hartlepool. »" Cf. Bed. IH. 24. »» Bed.
Heiu (who was wrongly identified with Bega by Ihe author of the Vita S4
Bege). " E. regimine.
30 Botia legenna ang:lie«
docuit ; ita vt in exemplum primitiue ecclesie nullus ibi diues, nuUus
esset egens, sed omnibus omnia essent communia, cum nichil cuius-
quam esse proprium videretur. Tante autem prudentie ipsa erat, vt
non solum mediocres quique in necessitatibus suis, sed etiam reges
5 ac principes nonnunquam ab ea consilium quererent, et inuenirent.
Tantum lectioni diuinarum scripturarum suos vacare subditos, tantum
operibus iusticie se exercere faciebat, vt facillime viderentur ibidem,
qui ecclesiasticum gradum apte subirent plurimi posse reperiri.
Quinque vero ex eius monasterio episcopi electi sunt : scilicet Bosa,
^o Acca^ Ostforus, lohannes, et Wilfridus, singularis meriti omnes et
sanctitatis viri. Non solum enim'* beata Hilda, quam omnes qui
nouerant ob insigne pietatis et gratie meritum ^ matrem vocare con-
sueuerant, in suo monasterio vite exemplum* presentibus extitit;
sed etiam pluribus longius manentibus, ad quos industrie ac virtutis
i5 eius rumor peruenit, occasionem salutis et correctionis ministrauit.
Oportebat namque impleri sompnium quod mater eius Breguswida in
infantia eius vidit : Que, cum vir eius Herericus exularet sub rege
Britonum Cerdico, vbi et veneno periit, vidit per ' sompnium quod *
quasi subito sublatum eum quesierit cum omni diligentia, nullumque
20 eius vspiam vestigium apparuerit. Verum cum solertissime illum
quereret, vidit quasi "^ se repperire sub veste sua monile preciosum ;
quod, dum attentius consideraret, tanti fulgore luminis refulgere
videbatur, vt omnes Britannie fines illius gratia splendoris impleret.
Quod nimirum sompnium veraciter in filia eius, de qua loquimur,
25 expletum est : cuius vita non sibi solummodo, sed multis bene viuere
volentibus exempla operum lucis prebuit. ^ Cum autem monaste-
rium apud Streneshalch, id est Whiteby ", construere inciperet, tanta
ibidem multitudo serpentium ^®, propter densitatem veprium et solitu-
dinem heremi, fertur fuisse, vt vix quisquam illis diebus in prefato
30 loco ob virulenta serpentium ^" impedimenta posset habitare. Horum
terrore virgines sancte plurimum consternate, extra cellas egredi non
audebant, nec ad quotidiani victus subsidia aquam haurire. Beata
igitur Hilda se in terram prostrauit ad orationem, dicens: 'Ihesu
Christe fili dei viui, qui discipulis tuis dixisti : "quicunque dixerit monti
35 tollere et mittere in mare ^\ et non hesitauerit in corde suo, fiet ei ; "
peto te per omnipotentiam diuine maiestatis tue, vt si acceptaueris
nos tibi in hoc loco seruire, exosam infestationem serpentium ^" hinc
digneris amouere, iubeasque eos maritimis rupibus perpetuo inherere :
Nec cuiquam illorum vltra sit fas quemquam ledere nec in perniciem
<jo cuiusquam hominum vel bestiarum virus infundere, sed quicunque
eos amodo" viderit vel manibus attrectauerit, non serpentium"
' Bed. Aetla, Wendov. Hedda. * Bed. vero. ^ om. in Bed. * Bed.
exemplo. * E. in sompnum. ' om. in Bed. ' vidit quasi om. in Bed.
' The next 2 mir. are wanting in Beda ; they are mentioned in Ms. Lansd. 436.
» T, whitebi. "* E. serpentum. " T. mari ; E. mare. *' E. ammodo.
De ^ancta ^iina. 31
doleat astuciam ', sed lapidum innocentiam perpendat : obtineat
serpens rigorem lapidis, sed lapis nesciat maliciam serpentis. Sit
itaque effigies in lapide, sed venenum sit in serpente. Conuerte
ergo, queso, serpentes qui huius loci confinia incolunt, in solidissi-
mam lapidum naturam, quatinus illorum deinceps non metuentes 5
insolentiam, cum pace et tranquillitate tibi soli domino liberis
mentibus seruiamus, qui es super omnia benedictus deus in secula
seculorum.' Cumque omnes respondissent amen, circumquaque
serpentes ex rimulis terre confluere et apud littora maris certatim
serpere et sine mora per deuexa montis sese precipitare, omnes 10
astantes viderunt ; vbi mox velut lapides diriguerunt \ Ex illa vero
die in prouincia illa nemo se vnquam hac clade lesum sensit. In
cauernis saxorum, vbi serpentes corruerunt, lapides inueniuntur, in
quibus ita proprie exprimuntur eorum figure, vt nil penitus confor-
mitati serpentis, quantum ad expressam speciem, desit vel nature. 15
Lapillos quasi ad imaginem serpentinam expressos inspicis : sed
nulla arte humani ingenii sic posse insculpi facile aduertis; lapis
manibus palpatur, sed nichil nisi serpens cogitatur. Quidam ex
famulis beate Hilde, qui custos erat agrorum, subito aduenit et voce
querulosa, vnde molestabatur palam exposuit, videlicet quod sata 20
fratrum et sororum a multitudine auium consumpta, et pedibus con-
culcata, in nichilum fere redigerentur. Cui virgo sancta respondit :
* Si nolueris, vt asseris, hanc tibi crebro suscitent molestiam, et nobis
tantam ingerant iniuriam, vade protinus et eas pariter sub custodia
includendo coherce; nec eas, donec multetur presumptio, vspiam 25
euolare permittas.' IUe autem ab ea se irrideri putabat, et non sine
rancore a virginis presentia recedens dixit : ' Num enim in ventum
verba effundis et quod impossibile est et nature non admittit rado,
michi iniungis ? Vadam enim secundum verbum tuum, et, si potero,
quod precipis faciam ; sed quam inefficacia sint que michi iniunxeris, 30
in reditu meo vtique experierisV Ad agros igitur* pergens, aues
velut arenam innumerabiles, que sata consumpserant, inuenit. Quas
vt vidit, in hanc vocem proculdubio prorupit : ' Ite, ait, et secundum
iussionem domine mee infra eius includamini septa: quia hoc est
quod vobis debeo facere ex obedientia.' Nec mora, statim quo 35
iubebantur ire ceperunt, et seipsas nemine cogente, sed prefato
famulo sequente, intra septa incluserunt. Quo facto custos agrorum
animo vehementer consternatus, rei ordinem sancte Hilde enarrauit.
Que statim accedens, auibus omnibus libertatem auolandi quo vellent
concessit Sed cum omnis turba volucrum per licentiam sancte 40
virginis abisset, repente vna, que relinqui videbatur, mortua inuenta
est. Cui cum beata Hilda preciperet vt sine dilatione surgeret et
coalites suos absque mora apprehenderet, illico auis mortua reuixit et
* T. hastuciam. * T. dirriguerunt. ' E. expergeris. * T. ergo ;
E. igitur.
32 HSotja Leffenlia ^nglie»
imperantis sermonem agili volatu compleuit. ^ In eius monasterio
fuit frater quidam diuina gratia specialiter insignis, qui'' carmina
religioni et pietati apta facere solebat, ita vt quicquid ex diuinis litteris
per interpretes disceret, hoc ipse post pusillum verbis poeticis,
S maxima suauitate et compunctione compositis, in Anglorum lingua
proferret; cuius carminibus multorum sepe animi ad contemptum
seculi et ad appetitum sunt vite celestis accensi. Alii enim post illum
in gente Anglorum religiosa poemata facere temptabant, sed nullus
ei equiparari ' potuit. Non enim ab hominibus, neque per hominem
lo institutus, canendi artem didicit, sed diuinitus adiutus gratis canendi
donum accepit. Vnde nichil vnquam friuoli et superuacui poematis
facere potuit ; sed ea tantummodo que ad religionem pertinent, reli-
giosam eius linguam decebant. In seculari siquidem habitu vsque ad
tempora prouectioris etatis constitutus, nichil carminum aliquando
J5 didicerat. Vnde, cum in quodam conuiuio letitie causa decretum
esset vt omnes per ordinem cantare deberent ; cum sibi citharam
appropinquare cerneret, surrexit, et egrediens, membra sopori dedit.
Et ecce, astitit ei quidam per sompnum*, et eum salutans ac suo
nomine appellans, * Cedmon, inquit, canta michi aliquid.' * Nescio,
20 inquit, cantare ; et ideo de conuiuio recessi.' Rursum ille qui cum
eo loquebatur, ait : ' Attamen cantare habes.' ' Quid, inquit, cantare
debeo?' Et ille : 'Canta, inquit, principium creaturarum.' Quo
accepto responso, statim ipse cepit cantare in laudem dei conditoris
versus, quos nunquam audierat, quorum iste est sensus : ' Nunc
25 laudare debemus auctorem regni celestis, potentiam creatoris et
consilium illius, facta patris glorie : quomodo ille, cum sit eternus
deus, omnium miraculorum auctor extitit, qui primo filiis hominum
celum pro culmine tecti, dehinc terram custos humani generis omni-
potens creauit.' Hic est sensus, non autem et ordo ipse, verborum
30 que dormiens ille canebat. Neque enim possunt carmina, quamuis
optime composita, exalia in aliam linguam ad verbum sine detrimento
sui decoris ac dignitatis transferri. Exurgens autem a sompno,
cuncta que dormiens cantauerat, memoriter retinuit, et plura verba
deo digni carminis adiunxit. Perductus autem ad sanctam Hildam ;
35 cum doctores quidam exposuissent illi quendam sacre scripture ser-
monem, optimo carmine quod iubebatur compositum reddidit. Mox
ergo abbatissa amplexa gratiam dei in viro, secularem illum habitum
relinquere et monasticum suscipere propositum docuit. Ille vero,
que de sacra scriptura audiendo discere poterat, quasi mundum
40 animal secum ruminando in carmen dulcissimum conuertebat, sua-
uiusque resonando doctores suos vicissim auditores sui faciebat.
Canebat autem de creatione mundi et origine humani generis et tota
Genesis historia, de egressu Israel de Egypto et ingressu in terram
repromissionis, de aliis plurimis sacre scripture historiis, de incarna-
' Bed. IV. 24. * B. quia. ^ B. eum equiparare. * «/. sompnium.
De ^ancta ^illia* 33
tione domini, passione, resurrectione et ascensione, de spiritus sancti
aduentu et apostolorum doctrina. De * terrore futuri iudicii et horrore
pene iehenne' ac dulcedine regni celestis multa carmina faciebat. In
quibus homines ab amore scelerum abstrahere, et ad dilectionem et
solertiam bone actionis excitare curabat. Erat enim vir multum 5
religiosus et humilis, et aduersus illos qui praue agere solebant, zelo
magni feruoris accensus. Et factum est vt, qui simplici ac pura
mente tranquillaque deuotione domino seruierat, etiam tranquilla
morte mundum relinquens ad eius visionem veniret *,illaque lingua que
tot salutaria verba in laudem conditoris composuerat, vltima quoque 10
verba in laudem ipsius, sese * et spiritum suum in manus eius com-
mendando, clauderet. Qui etiam prescius sui obitus extitisse fere-
batur. Cum enim sancta Hilda multis annis prefato monasterio
prefuisset, placuit domino sanctam eius animam longa infirmitate
carnis examinari, vt, iuxta exemplum apostoli, virtus eius in infirmi- 15
tate perficeretur. Per sex igitur continuos annos eadem molestia
laborare non cessabat. In quo toto tempore nunquam ipsa vel con-
ditori suo gratias agere, vel commissum sibi gregem et publice et
priuatim docere pretermittebat. Nam suo predocta exemplo monebat
omnes, et in salute accepta corporis domino obtemperanter ser- ao
uiendum, et in aduersis rerum siue infirmitatibus membrorum
fideliter domino agendas gratias esse. Septimo igitur sue infirmitatis
anno, conuerso ad interna * dolore, ad diem vltimum peruenit. Hora
autem exitus eius a corpore, in alio longius posito monasterio quedam
sanctimonialis femina ' audiuit subito in aere notum campane sonum, 25
quo ad orationes excitari solebant cum que^ earum de' seculo
fuisset euocata ; apertisque, vt sibi videbatur, oculis, aspexit, detecto
domus culmine, fusam desuper lucem omnia repleuisse; viditque
animam prefate dei famule in ipsa luce comitantibus ac ducentibus
angelis ad celum ferri. Et statim exurgens nimio terrore perterrita 3°
ad abbatissam currit que prefuit monasterio eodem anno a sancta Hilda
constructo nomine Haconos ® — et tresdecim miliaribus '** a monasterio
Hilde distabat— nuncians, beatam Hildam, illarum omnium matrem,
iam a seculo migrasse, et, se aspectante, cum luce immensa ducibus
angelis ad etema gaudia ascendisse. Venerunt autem diluculo fratres 35
a locovbi defuncta erat, eius obitum nunciantes. Eadem etiam nocte
cuidam virgini obitus illius in visione apparuit, que animam eius cum
angelis ad celum eleuatam conspexit. Obiit autem quinto decimo
kalendas decembris.
Bed. Item de. " Bed. gehennalis. * T. E. venerat * Bed. signando
sese. » Bed. interanea. • Bed. nomine Begu. ' E. que ; T. quis corr.
to que ; Bed. quis eorum . . . euocatus. » E. de hoc. * Bed. Hacanos.
'" E. milaribus.
VOL. n.
34 Bom Legentia anglie.
ir ' De sancta Hildelitha virgine et abbatissa ".
BErkjnga monasterium, multorum sanctorum dinoscituressesacra-
rium. Plerumque enim super hunc locum quodam familiari
respectu celum videtur apertum, et claritatem quam anime possident
in celis effundere quodammodo ostenditur corporibus glorificandis.
f, Ad magnam igitur gloriam hoc spectat beate matris Hildelithe, quod
sola inter tot celestes velut preciosissima gemma excipitur, sola inter
sua sidera velut clarissima premonstratur, sola post beatam Ethel-
burgam sanctitatis titulo solempnizatur. Vt autem pretereamus pos-
teritatis merita; tempore quo beatus Edmundus martyrium pro
10 Christo passus est, tota sanctarum virginum congregatio cum sua
matre in hac sancta ecclesia a paganis est concremata. O quam
recolenda pietas, vbi mater illa diuine familie, decurrente plumbo
ardentis monasterii, vtrasque manus ad celum eleuans, et cum
lachrymis omnes confortans, dixit: 'Sustinete, filie dilectissime,
15 transitorium istum ignem, quo ad perpetuum currimus brauium.
lam nobis celum reseratur, iam palma martyrii et sempiterna gloria
momentaneo dolore mercatur.' Iste enim virginales martyres cum
superioribus virginibus velut plebs siderea vna commemoratione sine
certa lugubratione et nomine recoluntur. Beata vero Hildelitha a
20 gloriosis gloriosissima pretenditur. Hec enim virgo sancta non
solum a Dunstano, Ethelwoldo, et Elphego digna veneratione est
celebrata, verum etiam a multis sanctis antiquis sanctitas eius est
predicata ; et si nobis, ob culpam incurie vel ob premium fidei, ipsius
miracula vel scripturarum indicia defecerunt, illi proculdubio claman-
25 tibus virtutibus hanc nouerunt qui primitus ante combustionem
sacrorum voluminum per totam insulam per Danos factam, in
lucernam omnium eam extulerunt, diemque suum sanctissimum esse
sanxerunt, Huius itaque virginis gloriose instantiam et vigilem
curamsupra gregem sibi commissum breuiter tangit Beda venerabilis',
30 confisus de cetero quod descriptus liber vite sancte Ethelburge, de
quo hec et alia preclara exceperat, ad testimonium sanctitatis eius
sufficeret. Adeo diuina charitate erat plena, et omnium virtutum
doctrix et formula, in vigiliis, abstinentiis, benignitate, clementia,
ceterarumque virtutum summa ; ita animabus et corporibus prouidit
35 necessaria, vt coram deo et hominibus incederet sxne querela. Cetera
vero vita vel merita beate Hildelithe latent nostra * tempora ; quibus
credimus non defuisse miraculorum testimonia, quamquam magis in
fide, que per dilectionem operatur, quam in miraculis sanctitas sit
comprobanda. Omnia tamen eius sacra gesta celo credimus esse
40 descripta, tanto ibi clariora quanto hic obscuriora : cuius vita cum
^ Ed. mostly in A. SS. Boll. March III. p. 485 ; cf. Bcda IV. 10. " et abb.
om. in T. " Beda IV. 10. * E. vestra.
De ^ancta ^ilDelit&a. 35
Christo abscondita, clarior tandem apparebit cum ipso in gloria.
1 Successit enim beate Ethelburge in officium abbatisse, et vsque ad
vltimam senectutem eidem monasterio strenuissime, et in obseruantia
discipline regularis et in earum que ad communes vsus pertinent
rerum prouidentia, prefuit, et exhortatione materna et conuersatione 5
angelica omnes ad celestia trahens. " Tres enim femine cece ad
patrocinia trium sanctarum virginum simul conuenientes, singule ad
singulas sunt illuminate : vna videlicet ad sanctam Ethelburgam,
altera ad sanctam Hildelitam, tertia ad sanctam Wlfildam '.
ir Narrciho*.
Sancto enim Pachomio apparuit diabolus in specie mulieris pul- 10
cherrime. Quam ille cemens, et phantasma esse agnoscens, orabat
multum, vt euanesceret. Cui illa, propius astans, ait : * Quid super-
flue laboras ? potestatem accepi a domino temptare quos volo.' Ad
quam ille : ' Quid vis esse ? ' Et illa : ' Ego sum virtus diaboli, et
caligine voluptatis mortifere mortales inuoluo : sed tuis vel tibi, 15
propter Christum qui humanatus est, appropinquare non possum,
Sed nunquid ita semper erit ? Veniet tempus post obitum tuum
quando prout libuerit debachabor inter eos quos nunc orationibus
tuis munis.' Sanctus ait : ' Et quis scit * si meliores tunc erunt qui
illos corroborent. Nam tu prescire nil omnino preuales quod est solius ao
dei.' Et illa : ' Plurima tamen [futura] ex precedentibus cognosco.
Omnis enim rei principium tendit ad augmentum prius, deinde ad
detrimentum vergit : sic et in hac vestra* professione, vt conicio'' fiet.
Nam inter initia sua signis et virtutibus roborata succreuit. Cum
autem senescere ceperit, aut temporis diu[tu]mitate lassescens ' aut 35
negligentia torporis' deficiens, ab incrementis propriis minuetur.'
Post hec Pachomius instanter orabat vt sibi dominus reuelaret qui
status monachorum post se futums sit. Qui per visionem sibi factam
edoctus est quod monasteria quidem multipliciter dilatarentur, et
nonnulli pie et continenter viuerent, plurimi vero negligerent 30
suamque salutem perderent, maxime vero per negligentiam prela-
torum, quibus primatum tenentibus ambitiosa lite quis eorum presit
contenderent. * Et reprobabuntur boni prepositi, et mali eligentur.
Et tunc omnia pene que diuinis regulis subnixa sunt, humanis com-
mutabuntur illecebris.' Tunc Pachomius exclamans ad dominum 35
ait : ' Heu me, quia frustra laboraui ! Si enim tam peruersi erunt qui
futuri sunt prepositi, eomm subditi quales erunt ? ' Tunc apparuit
' Beda IV. 10. « Cf. S. Ethelburga.
' Antiphon in T. :
Ad tumbam dilecte Hildelithe dominus soluit compeditos, erigit elisos, sanat
egrotos, luminat cecos, exaudit supplices (MS. suplies) crcdulos : per quam
dignetur infirmitates nostras sanare et tenebras iJluminare. Ora pro nobis.
CCoUect destroyed.)
* Cf. Vinc. Bell. XVIII. 47 ; Vit. Patr. 267. » E. sit. • E. nostra. '' E.
conuicio. « T. E. lacescens. » T, E. corporis ; VP. negligentie torpore.
D2
36 Jl^otja !Lcgentia anglie»
ei mirabili fulgore quedam ymago spineam portans coronam, dicens
ei : * Confortare, Pachomi, quia posteritas tua vsque in finem non
deficiet, et qui inter eos pie et continenter vixerit, amen dico requiem
sortietur.'
5 Eo tempore, secundum Bedam, Sebba rex Orientalium Saxonum,
vir multum deo deuotus, floruit. Erat enim religiosis actibus, crebris
precibus, piis elemosinarum fructibus plurimum intentus ; vitam pri-
uatam et monasticam cunctis regni diuitiis et lionoribus preferens,
quam et olim, si non obstinatus coniugis animus diuortium negaret,
ro relicto regno subisset, Cum autem triginta annis placitis deo operibus
regnasset, infirmitate correptus, vix impetrato vxoris consensu, ab
episcopo londoniensi habitum religionis suscepit, et summam pecunie
maximam pauperibus erogandam episcopo * attulit, nihil omnino sibi
reseruans. Qui cum diem mortis sibi imminere sentiret, accito ad se
15 episcopo, consolatoriam, quam viderat, narrauit ei visionem. Vidit
enim sibi assistere tres viros claro indutos habitu, quorum vnus dixit
quod anima eius sine vllo dolore cum magno lucis splendore tertio die
esset egressura de corpore. Die vero post hec tertia, quasi leuiter
obdormiens sine vUo sensu doloris emisit spiritum. Et parato sarco-
20 phago, inuenerunt corpus mensura palmi longius esse illo. Cumque
quid inde agerent hesitando quasi attoniti starent, subito, astante
episcopo et filio regis eiusdem et turba hominum multa, inuentum est
sarcophagum illud congrue longitudinis, vt a parte capitis ceruical
interponi posset, et a parte pedum mensura quatuor digitorum corpus
2:1 excederet. Sepultus est autem in ecclesia sancti Pauli apostoli.
11 De sancto Honorio archiepiscopo et confessore*.
T) Eato archiepiscopo lusto ad celestia translato, sanctus Honorius
J--' pro illo est in presulatum electus, qui erat vnus ex discipulis
beati pape Gregorii, vir magne reuerentie et in rebus ecclesiasticis
sublimiter * instructus. Qui ordinandus venit ad Paulinum, et occur-
30 rente sibi illo in Lindecolnio ", dorobernensis ecclesie consecratus est
antistes. Cui etiam papa Honorius misit pallium et litteras, in quibus
decreUit * vt cum dorobernensis vel eboracencis antistes de hac vita
transierit, is qui superest consors eiusdem gradus, habeat potestatem
alterum ordinandi loco eius qui transierat sacerdotem ; ne sit necesse
35 ad romanam vsque ciuitatem per tam prolixa terrarum et maris
spacia pro ordinando archiepiscopo semper fatigari. ' Inter plurima,
1 Ex Beda IV. 11. " Bed. vocabulo Valdheri qui Erkenwaldo successerat.
=" Ed. in Act. SS. BoU. Sept. VIII. p. 710. Abridged from GosceIin's Vita in
MS. Cott. Vesp. B. XX, Harl. 105, Harl. 652 (an amplification of Beda II. 18 ff.).
* T. suUiraiter. * Bed. Lindocolino. * Bed. decernit.
De ^ancto $)onorio. 37
inquit memoratus papa, que redemptoris nostri mJsericordia suis
famulis dignatur bonorum munera prerogare, illud etiam clementer
collata sue pietatis munificentia tribuit, quotiens per fratemos afiectus '
vnanimam * dilectionem quadam contemplatione alternis ' aspectibus
representat. Pro quibus maiestati eius gratias indesinenter ex[s]ol- 5
uimus, eumque votis supplicibus exoramus vt vestram dilectionem in
predicatione euangelii elaborantem et fructificantem, sectantemque
magistri et capitis sui sancti Gregorii regulara, perpeti stabilitate
confirmet et ad augmentum ecclesie sue potiora per suos * suscitet
incrementa ; vt fide et opere, in timore dei et charitate, vestra acquisitio lo
decessorumque vestrorum, que per domini Gregorii exordium pul-
lulat *, conualescendo amplius extendatur . . . ' Tali itaque huius
sancti pape fauore ac testimonio liquide patet hunc beatum Honorium
gregoriane institutionis discipulum, hoc est apostolice vite et per-
fectionis dignum fuisse emulum. Nec illud etiam parue glorie pre- 15
conium est quod per sanctum Felicem, a se ordinatum Orientalium
Anglorum presulem, illam quoque ad Christum conuertit gentem.
Beato vero Felice mortuo, loco eius ordinauit Thomam diaconum eius,
de prouincia Girwiorum. Hiis temporibus turbatis rebus Northan-
humbrorum, perempto rege Edwino, beatus Paulinus, assumpta jo
secum Ethelburga regina, rediit Canciam nauigio, atque a beato
Honorio honorifice susceptus est. Rex vero Edbaldus sorori sue
Ethelburge dedit villam Limming[e] nominatam, in qua ipsa mona-
sterium construxit, et a beato Honorio velamine consecrata, mater
plurimarum virginum et viduarum facta est. Que post vite sue 25
obitum sepulta est ibi idibus decembris. Paulinum vero episcopum
roffensem constituit, qui ibidem finem vite dedit *. Sic [ergo] ^ dux
strenuus ac peruigil dominice milicie, aliis velut in acie diuina
vcadentibus alios subrogare certabat, ne scilicet seuo' hosti locus
irrumpendi pateret, ne leo rugiens et querens quem deuoret, gregem 30
domini sine defensore inuentum vastaret. Non solum [autem]*
altioribus, verum etiam inferioribus custodiis ecclesiarum fidelis et
pnidens dispensator domini prospiciebat, et omnia vt omnium
solicitus procurabat. Ordinabat parochias*" et cetera clericorum
officia, docens omnes vt in omnibus se exhiberent sicut dei ministros, 35
et plebem dei tam suauitate et patientia erudirent quam doctrina, tam
pie conuersationis exemplo illustrarent quam exhortatione paterna ;
quatinus et christiani adhuc rudes in fide, et gentes adhuc incredule,
diuini amoris attraherentur dulcedine, quam terroris austeritate. Sic
enim deus sanctum Honorium fide purissima, conuersatione amabili, 40
signis et virtutibus multis in terris ditauit, vt tanquam lucerna ardens
et lucens huic regno effulserit,vt errores multos hereticorum euacua-
' al. affatus. » E. vnanimein. ' E. alterius. * Bed. vos. » T. pululat.
add. : In cuius locum Hon. ordinauit Ithamar. ' T. ergo ; E. igitur. ' E.
seue. » so T., om. in E. ** T. parrochias ; G. parrochianos.
c
38 BOM JLegenna anglie.
uierit, Vt innunierabiles paganorum ad deum conuerterit, miserias
multas hominum^ orando, consolando releuauerit, et tota vita eius
quasi speculum cernere cupientibus resplenduerit. Sibi parcus et
Ciiristi pauperibus largus, seruiens domino in spiritu humilitatis et
5 bfficio totius charitatis, certabat inter illos annumerari quos beatificat
sententia Christi : ' Beati, inquit, pauperes spiritu, quoniam ipsorum
est regnum celorum.' Studebat sibi et omnibus vigilare ; orando,
psallendo, excitando, omnes secum in occursum domini preparare.
Sicque de huius mundi ergastulo ad patriam claritatis eterne transi-
lo uit, pridie kal. octobris, anno domini sexcentesimo quinquagesimo
tertio, et in monasterio apostolorum Petri et Pauli cum patribus suis
sepelitur. Elapsis post hec multis annis, cum eius reliquie de
terra eleuarentur, hora qua eius cripta cum effodiente sarculo aperta
est, tam ingens odoris suauissimi fragrancia illico erupit, vt qui-
15 cunque tunc sancto illi officio presentes aderant, odore illo respersi
cum magna cordis deuotione laudes deo proclamarent. Derogabat
quidam emulus huic sancto, preferens illi quendam secularis opulentie
episcopum qui ecclesiam dei multis opibus et ornatibus extruxerat,
cum istum * tale aliquid vtilitatis in vita sua fecisse nullum vestigium
20 sit. Quod vbi eius loci prior nunciatum egre ferret, nocte subsequuta
cuidam seniori quidam venerabilis in visu astitit, ita preclare lucens
sicut sol, dicens : ' Quare ille talis hesterno die sanctum dominum '
Honorium abusiua lacerare voluit detractione in pontificis laudati
prelatione ? Cur hiis relatis prior ex sacro euangelio non respondit :
25 quia omnibus largitionibus diuitum copiosis plus due minute valuerunt
euangelice paupercule apud iudicem iustum ? ' Hinc * [ergo] ^ datur
intelligi, huius paupertas quanto preciosior fuerit diuitiis seculi apud
dominum, non auri probatorem sed fidei. Hic transitoriam huius
mundi pompam respuens, et celestis regni gloriam semper desiderans,
30 nunc cum domino regnans, dominum nobis propitium in hoc esse"
seculo semper exorat "^.
[H Narratio ».]
Anno gratie millesimo centesimo octuagesimo primo apud Rotham,
secundum Vincentium, monachi de ecclesia beate Marie a quodam
burgense pecunia accepta mutuo, eidem nomine pignoris cortinas
35 ecclesie tradiderunt. Instante vero postea festiuitate sancte Marie,
ne ecclesia destitueretur suo ornatu, rogabant monachi burgensem vt
cortinas eius concederet, restituendas ° statim post festum. Qui re-
spondit quod ille cortine circa lectum vxoris in puerperio decubantis
tendebantur, nec inde possent aliquatenus amoueri, Transacta igitur
40 festiuitate, nocte proxima beata virgo vxori sue apparens ait : ' Vir
tuus peccatum grande commisit, nec impietatis sue excessus relinqui
poterit impunitus. Tertia itaque die morietur filius tuus, et vir tuus
^ T. hominum multas. ' E. iustum. * T. domini. * E. Huic. * E. igitur.
' G. et iii futuro. ' G. exoret. " From Vinc, Bell. ' T. restituandas.
De puero J&ugone a Sluueiiai crucifiro. 39
die octaud, penas iuxta merita percepturus. Tu autem proficiscere ad
ecclesiam meam apud Bethleem, et conspectis ibi tribus sepulchris, tibi
medium eliges. Interim vero omni feria quarta circa horam nonam
deficiet in te spiritus tuus, et decurret ab ore tuo et naribus sanguis ;
et vsque ad nonam sabbati velut mortua permanebis, et tunc tibi 5
spiritus tuus restituetur.' Hiis dictis, beata virgo disparuit : et mulier
viro suo sompnium enarrauit. Qui fidem non adhibens, vna cum
filio, vt predicitur, debitum mortis persoluit. Mulier autem summo
pontifici cuncta per ordinem confessa est ; qui in hiis certior fieri
volens, duodecim matronis eam commendauit, precipiens vt cum illa 10
deficiente spiritu obdormiret, plantis eius ferrum infigerent, et de
sanguine ab ore et naribus fluente aliquas vestes intingerent. Quibus
vt iussum fuerat completis, nec in perforatione plantarum est mota,
nec infectio vestimenti a sanguine in sabbato, reuerso spiritu eius,
ppterat apparere ^ 15
% De puero Hugone a iudeis crucifixo".
ANno autem domini millesimo ducentesimo quinquagesimo quinto,
circa festum apostolorum Petri et Pauli, ludei Lincolnie puerum
vnum furati sunt, nomine Hugonem, octo annorum etatem habentem.
Et cum ipsum in quodam conclaui secretissimo lacte et aliis puerilibus
alimentis nutrirent, miserunt ad omnes fere Anglie ciuitates in quibus ao
ludei degebant, et conuocarunt de vnaquaque ciuitate aliquos lu-
deorum, vt, in contumeliam et obprobrium Ihesu Christi, interessent
sacrificio suo Lincolnie. 'Habebant enim, vt dicebant, quendam
puerum absconditum ad crucifigendum.' Et congregatis multis
Lincolnie, constitueruntvnum ludeumpro iudice, tanquam proPilato. 25
Cuius iudicio et omnium fauore affectus est puer diuersis tormentis.
Verberatus est vsque ad cruorem et liuorem, spinis coronatus, sputis
et cachinnis lacessitus, et " a singulis punctus cultellis *, potatus felle,
derisus probris et blasphemiis ; et crebro ab eisdem frendentibus
suis dentibus Ihesus pseudo-propheta vocatur". Et postquam diuer- 30
simode illuserant ei, crucifixerunt, et lancea ad cor pupugerunt.
Et cum expirasset puer, deposuerunt corpus de cruce, et, nescitur qua
ratione, euiscerarunt corpusculum : dicitur autem quod ad artes
magicas exercendas. Mater autem pueri, filium absentem per
^ CollectinT.:
intercede pro nobis, sacerdotum Christi dignissime, Honori pater piissime,
ut cuius apud deum uirtus enituit magna, tua nos clemencia redimat a peccatis
benigna. V. Amauit eum dominus.
Sancti nos, domine, Honorii confessoris tui atque pontificis commemoracio
uotiua letificet et sue nos beneficiis intercessionis attollat, per.
" Ed. in Act. SS. Boll. 27, luly VI. p. 494 ; abridged from Matthaeus Paris.
An Old French poem on the subject was ed. by Fr. Michel, 1834; English
ballads in Halliwell Contributions to Early Engl. litt. 1849. " MP. et insuper.
MP. cultellis qui dicuntur anelatii. * MP. vocatus.
40 il3otja legenua anglie.
aliquot dies diligenter quesiuit : dictumque est ei a vicinis quod
vltimo viderunt puerum quem quesiuit ludentem cum pueris lu-
deorum sibi coetaneis, et domum ludei cuiusdam^ intrantem. In-
trauit igitur mulier subito domum illam, et vidit corpus pueri in
5 quendam puteum precipitatum. Et caute conuocatis ciuitatis balliuis,
inuentum est corpus et extractum, Mater autem pueri, querula et
clamosa ^, omnes ciues, immo ® omnes * conuenientes ', ad lachrimas
et suspiria prouocauit. Erat autem ibidem nobilis quidam ' nomine
lohannes "^, vir quidem ® circumspectus et eleganter litteratus, qui ait :
lo * Audiuimus quod quandoque ^ ludei in obprobrium Ihesu Christi
domini nostri crucifixi talia non sunt veriti attemptare,' et capto vno
ludeo, in cuius domum intrauit puer (ipse Hugo) *° ludens, et aliis
ideo suspectior, ait illi : * Miser, nescis quia te festinus manet in-
teritus^^? totum aurum Anglie non sufficeret ad ereptionem vel
1 5 redemptionem tuam. Verumtamen dicam tibi, licet indigno, qualiter
poteris vitam tuam saluare et membra, ne mutileris. Vtrumque tibi sal-
uabo, si quecunque in hoc casu perpetrata''*, sine falsitate aut fraude "
mihi pandas.' ludeus igitur ille, nomine Copinus, sic credens viam
inuenisse euadendi, respondit dicens : ' Domine lohannes, si dictis
20 facta compenses, pandam tibi mirabilia.' Et animauit eum et inci-
tauit ad hoc eiusdem lohannis^* industria. Et ait ludeus : * Vera sunt
que dicunt Christiani, ludei fere quolibet anno vnum puerum in
iniuriam et contumeliam Ihesu crucifigunt : sed non quolibet anno
comperitur, nam occulte hoc faciunt, et locis abditis et secretis.
25 Hunc autem puerum, quem Hugonem vocant, inmisericorditer nostri
ludei crucifixerunt ; et cum obisset, et mortuum abscondere vellent,
in terra obrui non potuit nec abscondi. Perutile " enim reputabatur
corpus insontis augurio : ad hoc enim euiscerabatur. Et cum mane
putab tur absconditum, edidit illud terra et euomuit, et supra terram
30 inhumatum apparuit. Quo viso, ludei multum abhorrentes, cum illiid
in puteum proiecissent ; (deo volente) nec tunc occultari potuit.
Nam mater pueri improba omnia perscrutando, corpus inuentum
balliuis intimauit.' ludeo itaque, precepto prefati lohannis vinculis
mancipato, canonici ecclesie lincolniensis corpusculum sibi tradi
35 petierunt, et tanquam preciosi martiris venerabile corpus et sanctum
honorifice terre tradiderunt; ludei vero decem diebus puerum infra
sua habitacula clausum tenuerant, vt tot diebus lacte pastus atrocia
perfidorum tormenta fortius tollerare posset. Increpauit autem rex
lohannem prefatum quod tam flagitioso " vitam, quam dare non
40 poterat, polUcebatur. Cumque ludeus videret se nullo modo mortem
euadere posse, ait : * Imminet mihi mors mea,. nec potest mihi
* E. cuiusdam iudei. * E. cl. voce. ^ MP. in uno. * om. in MP.
* T. conuenientes omnes. * E. nomine quidam. ' MP. loh. de Lexintona.
* T. E. quidam. * MP. quandoque quod. " ipse Hugo om. in T. " E.
interritus. " MP. aguntur. " MP. sine falsi stamine. " E. ioannis.
•« MP. Inutile (!). " T. flacioso.
De ^ancto ^ugone Q)t0copo. 41
dominus lohannes perituro suffragari. Nunc omnibus vobis veri-
tatem pandam. Morti huius pueri, de qua calumpniantur ludei, con-
sentiebant omnes fere ludei totius Anglie, et cuiuslibet fere ciuitatis
quidam electi, ad pueri illius immolationem quasi ad paschale sacri-
ficium conuocabantur.' Et cum hoc et alia deliramenta palam enar- 5
rasset, ad caudam equi ligatus, ad patibulum trahitur et aereis * caco-
demonibus in corpore et anima presentatur. Alii vero ludei, huius
facinoris participes, quater viginti et vndecim Londonias ducti
carcerali custodie tradebantur. Facta demum per iusticiarios regis
inquisitione diligenti, decem et octo de nobilioribus ludeis vrbis Lin- 10
colnie pueri martirio consentientibus, equis ad patibulum sunt tracti
et postea suspensi, ceteris in arcta ^ custodia reseruatis.
[Ms. T. adds : Jncidencia^.
Presbiter quidam commissam sibi cum magno timore domini
regebat ecclesiam : qui a tempore ordinis accepti presbiteram suam
ut sororem diligens, set quasi hostem cauens, ad se propius accedere 15
nunquam sinebat. Anno quadragesimo ordinacionis sue grauiter
febre correptus, ad extrema deductus est. Set cum eum presbitera
sua conspiceret solutis iam membris morti uisinum ; si quod adhuc
ei uitale spiramen inesset, naribus eius apposita curauit aure dinos-
cere. Quod ille senciens, cui tenuissimus inerat flatus, quanto ad- 20
nisu * ualuit erupit dicens : ' Recede a me, mulier : adhuc igniculus
uiuit, paleam toUe.' IUa recedente, concrescente uirtute corporis, cum
magna cepit leticia clamare dicens : ' Bene ueniunt * domini mei : quid
ad tantillum seruulum uestrum estis dignati conuenire? Venio,
gracias ago.' Et astantibus, quid hoc esset querentibus, ait : ' Num hic 35
sanctos apostolos conuenire [non] uidetis ? Petrum et Paulum aposto-
lorum principes nonne aspicitis ? ' et hiis dictis spiritum emisit ®.]
H De SANCTO HuGONE EPISCOPO ET CONFESSORE ''.
Q Anctus Hugo genetricis solatio cum [prime] * necdum etatis metas
*^ excessisset orbatus [est] " coUegioque regularium clericorum vna
cum genitore ^ociatur', ac fere octennis erat cum militie spiritualis tyro- 30
* Boll. aeris. » T. arta. * cf, Gregor. Dial. iv. 11. * T. ad nisuin.
' G. veniant.
° Collect in T. :
"ic insignis hostia puer immolatus, Hugo celi gloria celse coFonatus, A ludeis
perfidis martir cruciatus, Nostros reddat pTacitos Christo famulatus. V. Posuisti
domine super c. eius.
Deus qui beatum puerum Hugonem martirem tuum, a ludeis in contumeh'am
et obprobrium Christi dilecti filii tui crucifixum, indiciis miraculorum honorare
uoiuisti ; concede nobis meritis eius et precibus peccatorum ueniam et gloriam
sempiternam, per.
Abr. from the Magna Vita by Adam, a contemporary, in MS. Digby 165 and
Paris Bibl. 5575, ed. by I. F. Dimock, Rolls' Ser. 1864, an abbreviation of it in
rez Bibl. ascetica Ratisb. 1733, X. 389, Migne 153; another life in Surius VI.
307 ; a metrical life was ed. by Dimock, Linc. 1860. ' om. » Vit. sociatus.
42 jaotia legentia anglie.
cinia subiret. Boni quippe parentis pro eo inuigilante solertia, prius
docetur militare deo, quam addisceret viuere mundo. Sic demum infan-
tile corpus flagella pedagogiattrectant,sic discipline [compedes]^motus
in eo pueriles coercent, vt et virtutibus vitia preteriret, et totavita eius
5 esset vnum et iuge martirium. De seipso aliquibus referre solebat :
' Ego mundi huius gaudia nunquam attigi, iocos nunquam didici, nun-
quam sciui^.' ^ In grannopolitano* territorio in quodam cenobio canoni-
cus regularis factus, ecclesiasticis litteris imbutus est. A ludendi iocan-
dique vanitate mentem suspendens, honestis exercitiis se immiscuit.
lo Coeuis suis frequenter ludentibus, sibi talia paterne dulcedinis instil-
labant hortamenta : Solebat enim sibi dicere pater sutis * : ' Non te,
inquit, dulcissime fili, alliciat stolida leuitas sociorum. Sine illos:
sortitue istorum studia minus conueniunt.* Addebatque: 'Hugonette,
Hugonette, ego te Christo nutrio : iocari non est tuum.' Vigebat
15 enim ingenii acumine magno, quo velotius, queque vellet, addisceret.
Hugone autem adulto, pater eius, qui in eodem cenobio sub regulari
disciplina vixit, crebris cepit vrgeri incom[m]odis : quem fiHus suus,
quamdiu vixit, ducebat, portabat, vestibus et calciamentis tegebat,
lectum ei sternebat, et in omnibus sedule ministrabat. Zelo tandem
20 arctioris religionis ductus, ordinem cartusiensem ingressus est. Ibi
enim stimulo carnis sue grauissime temptatus, carnem suam vigiliis et
mira abstinentia domabat. Promotus tandem ad ordinem sacerdotii,
quantum creuit ordine, tantum profecit sancta deuotione. In altaris
enim® officio ita versabatur, ac si visibilem manibus contrectaret
25 dominum saluatorem. Domabat enim corporis membra vigiliis,
ieiuniis, flagellis, et iuxta morem ordinis vsu cilicii, et potu aque
cum arido pane. Tanta demum carnis temptatio, cum procurator
domus factus fuisset, subito exorta est, vt mallet iehennalibus interim
tradi penis, quam tantis vrgeri flammis. Tam ingens pugna, tam forte
30 certamen fuit, quod [solius] ^ diuine non dubitetur virtutis fuisse quod
non cessisset, sed viriliter resistendo triumphum reportaret. Viro
dei tandem, prostrato nec superato, non victo sed fatigato, tenuis
obrepsit sopor : et ecce, vidit virum qui illum susceperat ad ordinem
illum, nomine Basilium, vultu angelico radiantem sibi astare et
36 dicere : ' Quid [tibi] ', inquit, est,.fili charissime ? Cur ita iaces pronus
in terra ? Surge, et velle tuum fiducialiter loquere.' Et cum tempta-
tionem suam ei reserasset, mox patefactis nouacula quam manu
tenebat visceribus eius, quasi strumam igneam inde visus est ex-
secuisse et longius extra cellam proiecisse. Expergefactus vero, in
40 corde et in carne se repperit immutatum. Cuidam familiari suo
querenti vtrum aliquem postea senserit in carne sua motum : ' reuera,
inquit, quod aliquem senserim non nego, sed simplicissimum, et quem
non minus contempnere quam comprimere esset facillimum.' Cum
' om. * «/. sitiui. ^^ lohnof Tynemouthhereblunders, past mending,
in abridging the Vita. * «/. Gratianopolitano ; i. e. Grenoble. * om. in T.
De ^ancto J^ugone epi^copo. 43
autem fama viri dei ad aures regis Henrici Anglie peruenisset, misit
nuncios Cartusiam, vt eum priorem Withamie, in episcopatu bathoni-
ensi, constitueret. Qui statim fratribus ait : ' In medio vestre sancti-
tatis tam diu conuersatus, monitis et exemplis vestris adiutus,
nunquam [uel] ' per vnum diem animam meam custodire sciui : vnde 5
miror quomodo ad regendas aliorum animas mitti longius debuissem.
Qualiter instituere nouam domum sufficerem, qui antiquorura insti-
tuta seruare nequiui ? Puerilia sunt ista que audio, et nec delibera-
tionis tante spacio aliquatenus digna.' Tandem vero, licet multum
renitens, prior "Withamie factus est. Factum est autem vt defi- lo
cerent ^ sumptus ad edificia construenda : et mittens Hugo semel at-
que iterum fratres ad regem, [cum] * nihil preter promissiones et verba
reportarent, assumpto* quodam fratre nomine Gerardo ad curiam
profectus est. Quos rex benigne excipiens, blanda locutus, bona
pollicitus, causam dilationis excusans, celerius omnia perficienda 15
promittens, sumptus tamen non contulit, nec quando esset collaturus
certius intimauit. Tunc frater Gerardus regem durius cepit arguere,
inter cetera dicens: 'Totum vobis regnum vestrum, domine rex,
quietum cedo et ad nostram potius cartusiensem heremum vobis
valefaciens mox redibo. Putatis vos gratiam nobis exhibere si vestro ao
nos vel pane sustentetis, cum eo penitus non egemus? Verum
melius* nobis est ad saxa nostrarum confugere Alpium, quam ad talem
hominem habere conflictum qui totum quod pro sua suggeritur ' salute,
tanquam perditum arbitratur. Habeat igitur ' citius amissurus, et cui
nescit ingrato relicturus, opes quas tantum amat ; nec Christus hiis 35
dignatur, nec quisquam bonus christianus, participari.' Hec et satis
duriora Gerardo prosequente, tanto vice regis Hugo suffusus est
rubore, vt totus inhorresceret et vix confusionem cordis sui toleraret.
Monebat fratrem modestius eifari, talibus parcere aut penitus silere.
Verum [is] ^, vt erat conscientie purioris, iam dictis alia atque alia qui- 30
bus principem corrigeret aut erudiret superaddit. Interea vero rex
nec vultum * mutauit nec verbum edidit, immo tacitus et tranquillus
dicentem sustinuit, quousque vniuersa que mente conceperat ore par-
turiret. Habito post hec aliquamdiu silentio, priore vultum pre con-
fusione deprimente, rex conuersus ad Hugonem ait : ' Nunquid [et] * 35
tu abire disponis et cedere nobis regHum nostrum ? ' Et complexus
eum, cum iuramento ait : ' Per salutem anime mee, dum vixero, tu a
meo regno non discedes. Tecum enim partiar consilia salutaria, tecum
et studia anime mee necessaria.' Et mittens confestim sumptus, opus
cum summa instantia compleri iussit. Contigit enim regem Hen- 40
ncum cum magna classe sua, orta tempestate in mari pene naufragari.
A prima enim vigilia noctis mare intumescens, seuientibus "* ventis,
naues nunc astris inserere, nunc immergere abisso laborabat. Rex
^ om. jn E. ^ E, deficeret. » T. E. et. * E. assumpta. » al. satius.
«'. geritur. ' Vit. sibi. » om. » Vit. vultus. »« al. furentibus.
44 JI3otja HeffenDa Zmlic*
tandem hiis malis pressus^, in hec verba prorupit : 'O, inquit, si
vigilaret nunc cartusiensis Hugo meus, si secretis intenderet modo
precibus, si cum fratribus suis diuinis interesset officiis, non ita in
longum mei obliuisceretur deus.' Tunc altius ingemiscens ait : * Deus
6 omnipotens, cui seruit prior Withamie in veritate, illius interuentu ac
meritis nobis, in tanta pro peccatis nostris angustia iuste deprehensis,
clementer miserere.' Ferunt quidam [etiam] ^ eum vouisse quod si ad
portum incolumis perueniret, eum ad pontificalem gradum promo-
ueret. Nec mora, pelagi fragor, ventorum turbo subsedit et euanuit ;
lo cadunt fluctus, redit aura lenior, fretum funditus complanatur, naues
optato potiuntur littore, referunt vniuersi gratiarum actiones diuine
clementie. Vir autem dei, constructis edificiis, tempus omne quod
sompni sola necessitas sibi vendicasset ", orationi aut lectioni, medita-
tioni vel spirituali collationi indulgebat, vel exhortationi. Nunquam
1 6 lectulus eum tenuit vigilantem : mox vt membra stratum excepisset *, et
ipsa sopor pariter excipiebat ; [si]" quando excitaretur a sompno, con-
festim vel ad orationem surgebat, vel sub momento rursus in soporem
soluebatur. Contigit enim vt cum rege quodam tempore familiarius
agens, de penuria librorum intersereret mentionem. A quo admonitus
ao vt conscribendis libris insisteret, membranas sibi deesse respondit.
' Et quantum, inquit rex, tibi vis conferri ad supplendum hunc defec-
tum ? ' ' Vna, inquit, marca argenti diu sufficiet.' Rex vero ad hec
subridens ait : ' O quam immoderate grauas nos ! ' iussitque, fratri " qui
cum eo erat decem marcas numerari *, Promisitque [etiam] * bibliam '^
35 ei se transmissurum : et sub multe recompensationis poUicitatione
bibliam pulcherrimam a priore Sancti Swituni petiit, et impetratam
Hugoni transmisit. Cumque postea monachus quidam Wintonie illuc
aduenisset, et ab illo bibliam domus sue fuisse didicisset, ait : ' Itane
dominus rex ecclesiam vestram fraudauit libro vestro ? Crede mihi,
30 frater, restituetur vobis bibliotheca vestra ; sed et fratribus vestris
deuote supplicamus quatinus nobis, defectum codicis sui eos susti-
nuisse ignorantibus, humiliter dignentur indulgere. Si vero librum
recipere non acquiescis, ego ei restituo qui hunc nobis destinauit.*.
Tandem monachus cum difficultate vix librum recipiens, ad domum
35 suam rediit. Waltero tandem, lincolniensi episcopo, in archiepi-
scopum rothomagensem electo, de consensu regis in episcopum lin-
colniensem electus, cum magna instantia et difficultate vix consensit.
Cum enim ei fuisset electio nunciata, respondit quod pontificalis officii
non susciperet dignitatem, nisi prioris Cartusie preuenisset assensus \
40 Qui cum fuisset obtentus non sine graui labore solempnium nun-
ciorum, et nunciatus ei fuisset, dixit quod ad regimen ecclesie lincol-
niensis non accederet, nisi prius ei de canonicorum vnanimi et libera
^ E. pressis. * om. ^ Vit. minime vind. * E. excepissent. * E. frater.
* E. munerari. ' Vit. bibliothecam. ° In the Vita, he first insists on election
by the Chapter.
De ^ancto ^ugone ^igcopo* 45
voluntate constaret. ' Decanus igitur Lincolnie cum maioribus capituli
sui accessit ad locum cui preerat vir sanctus : qui inter prima col-
loquia sic eorum sibi gratiam comparauit, quod eum patrem ac pas-
torem habere deuotionis aifectu feruenter optabant : et tunc primo
consensit. Prima nocte qua in episcopatu suo dormiens quieuit, 5
audiuit vocem dicentem sibi : ' Egressus es in salutem populi tui, in
salutem cum Ciiristo tuo '.' Processu vero temporis summum regis
forestarium, contra libertatem ecclesie debachantem, districte con-
uenit et excommunicauit. Quo audito, rex vehementer contra eum
motus est. Vacante mterim quadam prebenda, rogauit eum rex vt ad 10
instantiam suam cuidam [aullico* suo eam conferre curaret. Qui
litteris perlectis ait: *Non aulicis, sed potius ecclesiasticis eccle-
siastica oportet beneficia conferri personis. Habet dominus rex
vnde recompenset ' in temporalibus pro temporalibus sibi militantium
laborem.' Quibus auditis nimis offensus rex, ipsum protinus accer- 15
siuit : et in nemore quodam residens, magnatibus, in modum corone
considentibus, precepit vt nullus accedenti episcopo assurgeret, nuUus
aduenientem salutaret. Nec mora, adest ille, salutat regem et conse-
dentes : sed nullus eum resalutat Quo viso, accessit episcopus pro-
pius, manuque leuiter scapulis cuiusdam magni ducis, qui regi ao
assidebat, imposita, locum sibi iuxta regem fecit. Facto autem
aliquantulum silentio, rex tandem, vultum erigens demissum, dari
a quodam assistentium acum sibi precepit cura filo. Quo facto, suere
cepit manu propria lesum panniculoque inuolutum leue sue digitum.
Hoc videns episcopus, et sui causa silentium factum esse cognoscens, 25
conuersus ad regem hiis verbis totam cordis eius erectionem tumidam
elisit, dicens : ' Quam similis es modo cognatis tuis de Phalesia * ! '
Hoc quidem " telo, blando et leui, sed mirum in modum penetrabili et
preaeuto, rex precordialiter traiectus, conserit digitos, soluitur in
cachinnum, ore supino in terram deponens ceruicem', risibusque 30
diutius frena laxabat. Mirabantur assidentes supra modum et stupe-
bant sub tali articulo improperium tale tanto principi ab homine tali
fuisse intortum. Et admirans rex viri confidentiam, palam dixit :
' Num, inquit, intelligitis cuiusmodi nobis contumeliam ' barbarus iste
intulerit ? Ego vobis dictum illius explanabo. Constat genitricem 35
proaui nostri Willelmi Conquestoris de stirpe mediocri traxisse
originem ac de Phalesia * oriundam. Municipium hoc arte pelliparia
celebrius excolitur. Quia vero me suere digitum meum derisor iste
conspexit, iccirco cognatis [me] meis phalesiensibus similem esse im-
properauit.' Cumque rex modeste eum arguisset de forestarii excom- 40
municatione et [aulici] ' ad prebendam non acceptatione, et ille rationa-
biliter ad omnia respondisset, placatus rex, orationibus sancti episcopi
se recommendauit, et speciali beniuolentia eum de reliquo deuote am-
• M °'"* '" ^*'' ' ^- ^- clerico. ' Vit. compenset. * Vit Falesia (i.e. Falaisc,
>n Normandy). » al. quasi. * E, seruicem. ' E. contumeliam nobis.
46 Botja legentia anglie»
plexatus est. Singulis autem annis semel aut bis apud Witham venire
consueuit, vbi more aliorum in cella solitaria manebat, que semper ei
absque habitatore vacua seruabatur ; in qua meditabatur et orabat,
reficiebatur cibo et sompnum capiebat. Inde ad publicum quandoque
5 progrediens, celestibus quodammodo radiis ex consortio sermonis
domini cornutam gerere videbatur faciem. Cum autem quodam die
sabbati apud Bukkedene ^, manerium suum, missam celebraret, inter
manus eius hostia eleuata in verum corpus Christi a quodam clerico,
lohanne nomine", conuersa videtur. Apparuit enim in forma infantis
10 paruuli, diuino quodam nitore atque candore super estimationem
hominis nimium decori. Finita missa, accessit ad episcopum, secrete
dicens : ' Domine, in crastino post festum omnium sanctorum, cum
psalterium in ecclesia quadam decantarem, vox quedam subito auribus
meis illapsa ^ est dicens : " Surge, inquit, fili et episcopo lincolniensi
15 ex parte dei quantotius intimare stude quatinus cantuariensem moneat
diligenter archipresulem vt pariter secum vigilantius intendat ad
corrigendum statum cleri et ecclesiarum. Nimis enim ofFenditur
diuina maiestas per ea que indesinenter fiunt a rectoribus ecclesiarum
et ministris earum. Sacerdotes enim et aliorum graduum persone
20 omni vitiorum genere, maxime luxurie sordibus fedati, sacramentum
indigne et irreuerenter tractantes, quantum in se est poUuere non
verentur. Ecclesie ad regendum indignis traduntur personis, et
more prediorum ad firmam relinquuntur, turpisque lucri gratia sub
annuo * censu locantur ad questum ; de cura animarum et refocillatione
25 pauperum nuUus est sermo. Hec et hiis similia tam minorum quam
maiorum precordiis dominantur. Hinc grandis furor et ira dei tam
populo imminet, quam vniuersis pariter habitatoribus terre huius."
Cumque hec secundo audisse[m] ^, et ad domum reuersus lecto [m]e
dedisse[m] ^, tertio eadem replicari audiui^. Cui statim respondi * : "Et
30 quomodo verbis meis, qui etate et ratione infirmus sum, fidem habere
poterit ? " Tunc is qui loquebatur ait : " Fidem verbis tuis habebit,
cum ea que super altare coram ipso celebrante perspexeris intimabis."
Cum enim hodie misse vestre interessem, in manibus vestris corpus
domini nostri Ihesu Christi sub specie infantis paruuli ®, bis supra
35 calicem a vobis eleuatum, indignis licet oculis euidenter conspexi.'
Hec clericus ille fluentibus per genas lachrimis prosequebatur. Vir
autem '" domini vbertim inter hec flebat, et extergens oculos clerici,
osculatus est eum, dicens : ' NuIIi omnino, que vidisti reuelare pre-
sumas.' Preterea diligentius eum hortari studuit vt religionis habitum
40 suscipiens deo seruire tota mente maturaret. Asserebat non esse
conueniens vt qui talia vidisset et audisset, in seculi vanitate versari
deberet. Qui monitis eius acquiescens et monasticum habitum sus-
* = Bugden, Hunts. * loh nom. om. in Vit. " E. elapsa. * E. animo.
' T. E. audisset, " se dedisset. ' audiuit. * respondit. * E. peruuli.
1° al. quoque.
De ^ancto ^ugone eptopo. 47
cipiens, in magna vite sanctitate et abstinentia deo iugiter ^ seruiuit.
Cum enim rex Anglie Richardus contra regem Francie in rebus
bellicis occupatus fuisset," et diffinitum esset vt prelati, comites, et
barones trecentos milites in expensis suis per annum regi exhiberent,
asseruit constanter vir dei, lincolniensem ecclesiam ad seruitium 5
militare domino regi exhibendum solum in terra Anglie teneri, extra
regnum vero * nil tale ab ea deberi. Id ipsum vero sarisbiriensis '
episcopus dixit. Quod cum ab archiepiscopo Huberto, Anglie
custode, regi relatum esset, rex in ira et * furore magno omnia que
episcopi erant, quantotius iussit confricari, saresbiriensem vero pro- 10
scribi. In res vero viri dei nemo presumpsit manus extendere :
dum et ofFensam eius metuunt*, et anathema illius quasi capitale sup-
plitium reformidant. Ad regem tandem accedens, et eum missam
audientem inueniens, salutauit eum. Ipse vero verbum non respondit
ei, sed cum illum parumper toruis fuisset oculis' intuitus, faciem ab 15
eo auertit. Cui episcopus constanter ait : * Da mihi osculum, domine
rex.' Qui magis auertit aspectum ab eo, vultumque et caput in partem
aliam declinauit. Tunc episcopus circa pectus vestem illius fortiter
constringens, iterum dixit : * Osculum mihi debes : quia de longinquo
ad te venio.' Tunc rex ait : * Non meruisti vt osculer te.' Qui fortius ao
concutiens eum per capam, quam stricta tenebat manu, confidenter
dixit : ' Immo merui ' ; et adiecit * Osculare me.' Tunc ille admiratus
fiduciam constantie, paululumque subridens, osculatus est eum.
Aderant enim ibi duo archiepiscopi, et episcopi quinque : quos ipse
directe pertransiuit, quamuis ei locum parassent, ac secus comu 25
altaris gressum figens, demissis in terram luminibus diuinorum tantum-
modo celebrationi animum intendebat. Quem interea rex non parum
curioso et pene continuo aspectu considerabat. Et cum pacis osculum
sacerdos cuidam dedisset archiepiscopo, qui regi pacem oblaturus^
esset, rex ei vsque ad gradus obuius processit, sumptumque pacis 30
accepte signum cum humili reuerentia episcopo lincolniensi per oris
sui osculum porrexit : Itaque ' pnnceps illustrissimus venerationis
obsequium, quod sibi archiepiscopus deferre parabat, ipse potius
episcopo sancto exhibere studuit. Cum vero post missam pauca sed
fortia, quod in illum nihil deliquisset euidenti ratione ostendisset, 35
retorsit rex crimen offense in archiepiscopum, qui sibi de eo sinistra
sepe suggesserat ". Placato itaque rege, apprehensa manu eius a sede
sua ipsum eleuans pertraxit seorsum vsque ad altare, sicque eum
secretius alloquutus est : * Noster, inquit, parochianus es, domine rex,
nobisque incumbit pro anima tua, quam dominu^ cruore suo redemit, 43
in tremendo iudicio respondere. Volo igitur mihi dicas qualiter se
habeat status interior anime tue, vt auxilium, prout superna aspira-
uerit gratia, possim adhibere.' Cui cum rex conscientiam suam sibi
* T. iugjter deo. ^ T. extra vero r. ' T. saresb. ♦ E. et in. ' Vit.
met. incurrerc. • E. oculus. ^ al. allaturus. ' «/. Ita. ' al. suggessisset.
48 Botja leffmta anglje.
bonam esse fere in omni ' nisi quod odio laboraret hostium quos infestos
nequiter ^ pateretur, respondisset, episcopus ait : ' Si per omnia deo
placueris, facile tibi inimicos pacatos efficiet, aut subiiciet expug^
natos. Verum tibi cauendum est vt ^ auctori tuo in aliquo nequaquam
5 iniuriosus existas, aut in proximos quicquam iniquum committas.
De te vero, quod mestus loquor, iam publicus rumor est quod nec
maritali thoro fidem seruas, nec ecclesiarum priuilegia, in prefici-
endis maxime rectoribus earum, illibata custodis, quodque pecunie
interuentu quosdam ad regimen animarum promouere soles. Quod,
10 proculdubio, si verum est, pax tibi a domino concedi non potest.'
Sicque regem de variis diligenter admonuit et instruxit, [et] de aliis
quidem se penitus excusantem, de aliis opem intercessionis sue
sedulo flagitantem, cum benedictione dimisit. Rex quoque postea
cum suis de viro dei loquens et virtutem animi eius multa laude
16 attollens, dixit : * Si enim tales, qualis iste est, passim essent et ceteri
episcopi, nullus contra eos regum aut principum attollere presumeret
ceruicem.' Vix episcopo in Angliam reuerso, idem rex contra
regem Francorum impetu facto, captis multis optimatibus illius ipsum
in fugam egit. Huius autem triumphi seriem mox sancto viro signi-
20 ficans, vt pro eo, sicut ceperat, orare dignaretur suppliciter exorat ;
nomina quoque et numerum fortium quos ceperat litteratorie ex-
pressit. Hanc autem victoriam meritis sancti viri celitus regi con-
cessam * multi indubitanter asscripserunt *. Cum autem per quandam
villam sanctus episcopus transitum faceret, inuenit demoniacum
26 mirabiliter oculos in girum rotantem, os nunc in hanc nunc in illam
partem miserabili rictu contorquentem. Nunc linguam in immensum
ab ore protendebat, nunc dentibus stridebat ; hiatu faucium immanis-
simo patulum gutturis meatum, ac si quoddam ingens baratrum et
intuentibus horridum demonstrabat. Facto autem super eum sancte
30 crucis signo, dictoque ' in principio ' euangelio lohannis, aspersa super
eum aqua benedicta perfecte vir ille liberatus, in posterum vitam in
melius studuit emendare. * Vir sanctus domos leprosorum per quas
transitum faciebat ingredi consueuit; quam hamilitatem Willelmus
cancellarius lincolniensis videns, experiri voluit vtrum propter excel-
36 lentiam huius operis elatio tangeret animum viri iusti, et' dixit :
* Martinus leprosum osculando sanauit : vos leprosos quos osculamini
non sanatis.' Cui episcopus ait : * Osculum Martini leprosum sanauit :
osculum vero leprosi animam meam sanat. " ' Erat autem mulier
quedam spiritum, vt videbatur, habens phitonicum, que indicauit
40 passim furta a quibuscunque admissa, et occulta queque detegebat
maleficia. Si vero a quouis corripiebatur, importuna lingue volubili-
tate arguentem quasi stupidum reddebat et elinguem : sicque omnes
verbositatis affluentia opprimebat, vt nullus eam euincere aut ei silen-
1 al. omnibus. " al. nequiter infestos. * Vit. ne : nequaquam om. * T. E.
concessum. * Vit. affirmabant. *-* om. in Vit. ; cf. Surius. " om. in T.
De ^ancto ^ugone epi0copo. 49
tium valeret imponere. Ad quam cum accessisset sanctus episcopus,
quasi cum indignatione obiurgans habitantem in ea demonem dixit :
' Age, inquit, o infelix, quid nosti diuinare nobis ? ' Preferens autem
clausum pugnum, extremitatem stole sue in eo tenuit implicitam,
dicens : * Dic, si quidem nosti, quid habeat inclusum manus ista.' Et 5
statim velut exanimis corruit ad pedes eius muliercula, paulo ante
procax et ceruicosa. Aufugerat ^ enim agitator internus qui male vexa-
uerat ^ eam. Et cum debilis aliquamdiu iacuisset, inquisiuit qualiter
diuinationis peritiam accepisset. Que respondit : * Nescio diuinare ;
sed misericordiam iugiter imploro.' Cumque imposita manu capiti 10
eius pro ea breuiter orasset, precepit ei de omnibus peccatis peniten-
tiario puram facere confessionem, et data benedictione dimisit eam.
Intimauit autem exoniensis episcopus sancto Hugoni quod demon qui-
dam in specie iuuenis abuti consue,uerat quadam infelici muliercula in
sua diocesi' constituta, que tam sibi quam aliis deuote confessa, ieiuniis 15
et variis carnis afflictionibus membra sua fere vsque ad internitionem
perdomabat, sed nihil contra improbum amatorem prorsus conferebat.
Cui sanctus ait : 'Si enim iste * contra peccatum contritione cordis, con-
fessione oris, et corporis afflictione deletum ", erigitur, nil aliud super-
esse video nisi vt oretur pro ea instantius apud clementiam redemp- 20
toris.' Quod cum exoniensis cum innumeris se fecisse diceret,
sanctum virum pro ea suppliciter exorare flagitabat. Cui ille : ' Hoc
enim non ego tantum, sed quisque lidelium deuotissime facere debet.'
Post hec digressis ab inuicem episcopis, et non multo post occurren-
tibus, inquisiuit sanctus qualiter res se haberet circa ouiculam gregis 25
sui quam pestifer ille lupus immaniter laniarat. Cui ille non solum
ereptionem, sed ordinem ' satis mirabilem exposuit in hunc modum :
* Adiuta, inquit, orationibus vestris, dudum illa euasit probrosum iugum
seruitutis. Cum enim die quadam incestus ille demon incredibili
eam vexasset libidine et pene exanimem reddidisset, abcedens 30
euanuit, et illa dolori et merori addicta sola remansit. Et ecce quidam
in specie iuuenis ad eam ingrediens, causam tante mesticie inquisiuit.
Qua nil respondente, ille ait : " Scio vereque noui quia nequam ille
afilixit te, sed nec mirum : est enim peruersus admodum et malignus.
Verum si consiliis '^ meis acquiescere volueris, nunquam de cetero ad te 35
accessum habere poterit." Ad hec illa plurimum exhilarata respondit :
" Nihil est, inquit, sub celo quod non libens facerem, dummodo ab
eius accessu saluari possem." " Mecum ergo, ait ille, fedus amoris
inire ne dubites : quecunque optaueris tibi prestabo, nihil tuis exigam
votis contrarium, nihil non delectabile seu amabile tibi inferam." 40
Quod cum illa fideliter sponderet, herbam quandam non procul a
domo sua crescentem monstrauit ei, dicens : " Tolle herbam istam et
in sinu tuo reconde, ac circumcirca in domo tua sparge *. Dum autem
^ T.E. Affugerat. ^" Vit. vegetauerat. ' E. deocesi. * Vit. ista ' om. in
Vit. ^ Vit. ereptionis ordinem. * Vit. desideriis, etc. * E. sperge.
VOL. II. E
50 5l3oi)a JLegenHa angjie»
hoc feceris, in promissis me veridicum tunc probabis." Quod cum
illa fecisseit, venit demon, et astans prope fenestram qua intrare
solebat, et introspiciens, dixit ad illam : " Quidnam est istud horridum
et putridum quod in hac ede sparsisti ? Proiice quantotius longe a te
5 et a domo tua inuisum gramen quod tibi applicuisti." Illa vero dis-
simulante, nunc minis nunc blandiciis vt herbam eiiceret, quam se
horrere diceret \ instantius exorabat. Et cum se contemptum videret,
minax et furibundus recessit. Nec multo post affuit alter, dicens :
"Vera^^-ne esse didicisti que tibi loquutus sum ? Nunc ergo, dum
lo tecum secretius loquar,amoue herbam illam : et post discessum meum
resumes, quia illa^ conseruaberis ab insidiis hostis tui." Ad hec
illa: " Venies, inquit, si velis ad me: sed herbam istam vita comite
nunquam reiiciam a me." Quid plura ? Post * preces, post minas,
post blanditias circumuentum a muliere se videns, in auras inanes
15 demum euanuit. Mulier vero in* fide et deuotione ac bona conuersa-
tione melius, quam herba illa, armata, in dei timore vitam postea
duxit honestam et quietam '. Vocatur autem herba illa grece yperi-
chon, latine vero * herba perforata ' siue ' [herba] sancti lohannis ' dicta
est. Venenum enim specialiter consumere dicitur, siue ® bibita siue alio
30 modo sumpta. Valet etiam morsui animalis venenosi ", si trita et aquis
temperata patienti detur in potum. "^ Cum autem sanctus Hugo
febribus grauissimis vexaretur, suis ait : ' Cernimus enim manifeste
quod in breui flebilis sit futurus status ecclesie anglicane. Mori
igitur nobis melius est, quam viuere etvidere imminentia gentis huius
25 mala et sanctorum. Nam proculdubio in posteris Henrici regis im-
pleri * necesse est quod scriptura dicit " : " Spuria vitulamina non
dabunt radices altas," et "ab iniquo thoro semen exterminabitur." Sed
et rex modernus Francorum sanctum genitorem suum Ludouicum '"
vlciscetur in sobole preuaricationis, que thorum immaculatum repu-
30 diauit eiusque emulo Anglorum regi impudica adhesit. Quamob-
rem galHcus ille Philippus regiam Anglorum ita delebit stirpem,
quemadmodum bos herbam solet vsque ad radices carpere. Nam
a Gallis tres ipsi[us] nati [iam] abrasi sunt, reges videlicet duo, et vnus
dux. Quartus, qui superest, curtam habebit pacem ab eis.' Facta
35 namque ab omnibus peccatis suis pura confessione, cum eucharistia ad
ipsum deferretur, obuiam nudis plantis, cilicio, tunica et cuculla ves-
titus, processit a lecto et genua flectens suppliciterque adorans diutius
orauit. Refectus autem vite eterne dapibus, gratias egitdeo, et addidit :
* Ne vero fiscus solito rapiat, vniuersa que habere videor indigentibus
40 erroganda do et lego " domino nostro Ihesu Christo.' Cum autem
archiepiscopus eum visitans suggereret '^ vt si quem forte verbo vel
' Vit. dicebat. " T. vere. ^ Vit. qua illesa. * Vit. Et iste, sicut ille prior,
post, etc. * Vit, iam. *-° Vit. siue bibitum s. a. m. sumptum aut e. morsu
virulenti a. inflictum. ' Cf. Vita, p. 332. * E. implere. " Sap. iv. 3 ; iii. 16.
'" E. ludiwicum ; T. ludouicum. ^^ Vit. delego. '* E. surgeret.
De ^ancto J^ugone episcopo. 51
facto lesisset, veniam petere meminisset, et, quia suos sepe animos
acerbe prouocasset qui ' spiritualis pater et primas eius haberetur,
cordis* penitudo venieque necessaria videretur postulatio; ita re-
spondit : ' Sane, dum conscientie nostre abdita queque reuoluo, quia vos
sepe ad iras prouocauerim euidenter inuenio. Quodtamenindepeniten- 5
dum mihi sit non perpendo, sedquia sepius et instantius hoc ipsum non
egerim mihi dolendum scio. Sed et crebrius solito, si diutius [uobis-
cum] ' vita ducenda restaret, idipsum me facturum, sub oculis cuncta
inspicientis dei firmissime propono. Memini namque quia ea que
tacere non debuissem, [queque] * a vobis si dicerentur equanimiter 10
non* audirentur, sepe ignauiter suppressi, sicque uestram" potius
quam patris qui in celis est offensam declinaui.' Dixit autem vir iste
inter cetera : ' Odio, inquit, seu amore, siue ' spe vel timore persone
aut rei cuiuscunque nunquam a veritate iudicii me scienter exorbitasse
memini ; si iudicando deuiaui a recto, hoc proprie ignorantie, aut certe 15
assidentium, crimen fuit.' Anno autem domini millesimo ducen-
tesimo sexto, in octauis beati Martini, sanctus Hugo, plenus bonis
operibus migrauit ad dominum. Et cum de Londoniis ad Lincolniam
corpus sanctum deferretur, in manibus puerorum cerei quatuor iugiter
ardebant, quos nec ventorum spiramina nec ymbrium stillicidia uUa- 20
tenus* extinguere valebant. Cum autem apud Bikeleswade de-
uenirent, et in ecclesia per noctem illam sanctum corpus ponere
vellent, in introitu ecclesie turba comprimente brachium hominis
cuiusdam confractum est, Qui ad domum delatus, et demum in
soporem tenuem resolutus, vidit episcopum brachium suum manibus 25
contrectantem, et post paululum, data benedictione, ab ipso rece-
dentem. Euigilans autem vir ille brachium omnino sanatum inuenit.
Apud Stanford'* quoque * vir quidam vite innocentis bonisque studiis
deditus, arte sutoria sibi et familie sue victum querens ; hic capite
sub feretro immerso, oculis ac manibus in celum erectis in hunc 30
modum orare cepit : * Gratias tibi ago, pater misericordiarum et deus
totius consolationis, quia misertus es mei et [in tantum] * consolatus es
me vt'", quod in hoc mundo superomnia concupiui,corpori sanctissimo
serui tui corpus meum tot peccatis obnoxium quiuissem adiungere et
ei qui fideliter tibi seruiuit meruissem approximare. Deprecor igitur 35
te, omnipotens deus, vt in hac nocte animam meam cum anima istius
sancti in requie perenni, vbi eam esse non dubito, iubeas coUocari.*
Nec mora, ad domum rediit, confessionem et testamentum fecit,
eucharistiam recepit : et mox spiritum in pace emisit. Cum autem
in ecclesia lincolniensi corpus sanctum poneretur '', mulier quedam 40
multis annis cecitate percussa, oculorum lumen tacto eius corpore
sacro perfecte consequuta est. Dum enim matrona quedam iuxta "
^ E. et, T. quia. " Vit. unde c. " om. in E. * om. * E, a nobis non. • E.
nostram. ■» E. sine. ' E. nullatenus. » T. Stamford. »" T.E. et.
" E. puneretur. " E. iuxtum.
£2
52 Botja Hegentia anglie»
sanctum corpus insisteret [precibus]^ fur quidam bursam eius, solidos
aliquos ^ continentem, repente incidens, cecitate percussus est. Et
cum huc atque illuc tanquam ebrius abire ' temptaret, nec valeret,
delictum suum palam confitens et loculum matrone restituens, lumen
5 oculorum amissum recepif.
H De sancto Iltuto abbate et confessore*.
SAnctus enim Iltutus filius fuit nobilissimi militis nomine Bicani,
mater eius Rieinguilida " filia regis '^ Britannie Minoris extitit.
Hic enim a parentibus litteris commendatus, ad * iuuenilem etatem
veniens, militie animum dedit. Tante enim erat memorie, vt audiens
lo magistri sententiam vna vice, cordetenus omni tempore retineret ".
Audiens autem Arthuri regis consobrini sui magnificentiam, illum
visitare decreuit : et ab ipso cum honore receptus est. Tandem ad
regem Morganensium '" veniens, curiam eius sub ipso rexit secundus
a rege factus. Contigit die quadam, cum duceret familiam regalem
1 5 venando per territorium sancti Cadoci, illa quiescens misit ad abbatem
Cadocum cum rigidis verbis vt sibi prandium dirigeret ; sin autem,
vi '' cibum tolleret. Cumque sanctus dei quod sufficeret remisisset,
familia discumbens voluit prandere : sed apposita ^^ caruit comes-
tione". Nam pro illicita petitione et sacrilega offensione tellus
20 iniquam turbam deglutiuit. lltutus vero militum princeps, quia inique
petitioni consentire noluit, viuus euasit — et nec in loco in quo fuerat
familia pastum expectando, affuit, sed procul abierat accipitrem tenens.
Et videns quid [de] ^* sociis actum erat, timuit ; ad sanctum Cadocum
accelerans, genu '® flexo consilium emendandi ab illo postulauit quod
25 deliquit. Ille vero consilium dedit illi, secularem habitum deserere,
et in toto vite sue spacio propter eternam retributionem summo
creatori seruire. Ille vero verbis sancti assensum prebens, cum
sopori membra dedisset, vidit angelum domini, qui inter cetera ei
dixit sic " : ' Miles olim fuisti a regibus " honoratus : sed nunc
30 regi regum precipio vt seruias, ampliusque transitoria non diliges.
Nam insidiator adest qui te conatur illudere, te dampnare desiderans
toto posse '^ Te videt, tu non vides eum corporali lumine ; nisi
caueas et te protegas, destruere te poterit. Hic leone seuerior^',
^ om. * al. aliquot. ' Vit. adds nutando. * Collect ;
[O] quam grata dei pietas, pia gracia quanto Fenore retribuit meritorum
premia sanctis, Eternaque breues mercede remunerat actus. Hec indeficiens
Hugonis gloria pandit. V. Elegit sibi dominus uirum de plebe, Et claritatem
uisionis eterne dedit illi.
Deus qui beatum Hugonem confessorem tuum atque pontificem eminencia
meritorum et claritate signorum excellentcr ornasti, concede propicius ut [eius]
exempla nos prouocent et uirtutes illustrent, per (Sar. Br.).
5 Abr. from the Vita in MS. Vesp. A. XIV. ed. Rees. « so V. ; T. Riemgui-
lida, E. Rieniguilida. "^ Named Anblaud in MS. Vesp. ^ T.E. et ad. ' E.
reteneret. " sc. Poulentum. " E. in. '^ MS. V. velle. " T.E. commestione.
" om. in E. ^' E. et genu. '^ T. sic ei dixit. " E. regionibus. " V. toto conamine.
" V. sevior.
De ^ancto 3lltuto. 53
volatili velocior, veneficus inuisibilis rapit et retrahit, raptaque reddere
respuit, punit punibiles '. Die enim crastina cum surrexeris, ad sil-
uestrem vallem ^ versus occidentalem plagam, vbi mansionem habe-
bis, gressus tuos dirige.' Quo mane facto, et mansione apta inuenta,
Dubricium landauensem episcopum adiit, qui tonsis capillis eius 5
coronam benedixit, et ad locum suum eum remisit. Constructa
itaque ecclesia, Iltutus vigilauit ieiunando assidue, et orabat sine in-
termissione ; laborabat propriis manibus, in alienis laboribus non
confidens. Nocte media aquam frigidam intrauit, et inde ad ecclesiam
pergens et genua flectens, summo conditori preces fundebat. Cum 10
autem rex ^ illius prouincie die quadam venationi insisteret canesque
suos post ceruum vnum instigaret, ille exagitatus fugam petiit, cubi-
culum sancti Iltuti introiuit, et humano quasi more ab illo querendo
refugium ante pedes sancti fatigatus procubuit. Canes vero expec-
tantes stupefacti a latratibus [cessabant] •. Et admirans rex latratus 15
silentium, venit, et canes mitigatos et ceruum domesticum inuenit.
Iratus rex quia seruus dei sine licentia sua ibi habitare presumpserat,
ceruum petiit, Iltutus tamen reddere noluit. Rex tandem humili-
tatem viri dei considerans et miraculum, non intrauit ad eum, sed
ceruum sibi diuinitus datum libenter eidem concessit. Cumque 20
regem esurientem ad prandium Iltutus inuitasset, ministrum ad
stagnum misit ; qui piscem mire magnitudinis rethe captum, coram
rege apposuit. Sed quia sal appositum mense non erat, gustare noluit.
Iltutus vero, panem et sal illa hora non habens, orauit dicens :
' Eftector omnium creaturarum atque donator " potest efficere, si gus- 25
taueris, domine rex, vt in gustato pisce habeas quod habere afiectas.'
Hoc audito rex comedens, diuersorum ciborum sapores in vna specie
habuit, et gustata aqua ab Iltuto sibi propinata, diuersos liquores in
illius haustu sentiebat. Tunc tradidit rex Iltuto, iussu angeli sibi
apparentis, totum illum locum, ad construendum inibi monasterium. 30
Confluebant ad sanctum Iltutum discipuli plurimi : inter quos fuerunt
Sampson, Paulinus, Gildas, et Dauid. Constituit enim quinquaginta
fratres, qui continuam animarum memoriam haberent. AfBigebatur
enim crebra equoris inundatione et fluuiali appropinquante alluuione* :
vnde fusa ad deum prece, precepto angeli domini mane surgens venit 35
ad mare cum baculo : et cepit mare fugere velut esset animatum
sensibile. Quando vero littus siccatum apparuit, cum baculo pupugit :
et fons limpidissimus de terra erupit ; et licet prope pontum sit,
aquam tamen claram et dulcem semper emittit. Nec est reuersum
mare ad solitum vsque in diem hodiernum. Autumpnali tempore 40
inceperunt volucres messem sancti Iltuti decerpere et fere vacuatis
spicis deserere. Hoc comperto, discipulis suis alternatim singulis
diebus segetem custodire precepit. Sampson vero, vnus discipu-
' E. punibulis ; T. punibilis. * sc. Hodnant. ' V. rex Merchiaunus prenoroine
Vesanus. * T. E. expectabant. ' V. don. donandorum. ' T. illuuione ; V. cimiteris.
54 Boioa ILegfentia angtte»
lorum, cum teneret vicem suam, et incolumem intactamque segetem
seruare non posset, diuinum consilium et auxilium querit : et datum
est illi diuinitus agitare volucres sine volatu. Temptabant enim
volare, nec poterant : compellitque illos^ ante se abire,quasi domestica*
5 quadrupedia spontanea voluntate. Coacti ad ostium^ venerunt, et
ostio aperto sine mora intrauerunt. Quo die crastina cognito, Iltutus
libertatem volandi quo vellent "eis concessit, et ne amplius segetem
suam tangere presumerent interdixit. Hoc diuulgato miraculo, missis
legatis in dolensem episcopum [Sampson] eligitur ; et cum a Dubricio,
lo landauensi episcopo, diaconatum reciperet, apparuit pontifici et Ututo
abbati columba niue candidior, super caput iuuenis in ordinatione sua
sedens *. Cumque multis annis sedem dolensem in Minori Britannia
Sampson rexisset, post finem vite sue posito in sarcophago corpore
eius, subito ventus validus commouit et leuauit illud ad mare, et transito
15 mari ad ostium Iltuti venit : et ille in loco honorabili cum hymnis et
canticis illud coUocauit. Coniunx enim quondam beati Iltuti * casta
viuens, quotidie hora nona in pane ordeaceo et aqua soluebat ieiunium.
Que vice quadam visitare volens Iltutum, vidit illum operosum fos-
sorem pro assidua fossura lutulentum per faciem, macies quoque
20 attenuauerat faciem eius. Inquisiuit ab eo suaue colloquium : audienti
inquisitio displicuit inquisitusque nullum responsum reddidit ; noluit
videre illam nec videri. Et cum propter visitationem incongruam
visum oculorum amisisset, rogatus tamen Iltutus diuinum implorauit
auxilium, quo pristinum recuperare posset visum : et exauditus est,
25 mulierque ad locum suum rediit. Prepositus^ cuiusdam regis'',
cuius vita omnibus erat abhominabilis, abbatem Iltutum frequenter
offendebat et clerum suum, multa iniuste direpta a domino suo rege
exigi fingebat, illo tamen inscio ** et sine eius precepto. Omnibus
irascebatur, et omnes mala imprecando illum oderant. Omnipotens
30 igitur dominus fecit illum quasi ceram mollitam et liquefactam ardore
igneo liquescere, nec vsquam in mundo comparuit. Quo audito
offensus rex, furore nimio sanctum Iltutum interficere, et clerum
destruere cogitauit. Vir igitur dei, locum dans ire, perrexit ad quen-
dam fluuium® , et in spelunca secreta per annum latitauit, omni nocte
35 super frigidam petram iacens. Hora autem nona singulis diebus
mittitur illi celitus panis vnus ordeaceus et vna particula piscis ;
vicinoque de fonte aquam hauriens sitim extinxit. Vbique in siluis,
saltibus et latebris inquisitus, deo protegente inueniri non potuit.
Legatus interim quidam Gilde historiographi illuc transiens cimba-
40 lum eneum, a Gilda compositum et sancto pontifici Dauid trans-
missum, deferebat : et ecce sine humano motu cimbalum clare
sonare cepit. Quo audito Iltutus exiens, pulchritudinem illius et
' so V. ; E. aues illas ; T. illas. ^ V. domita. ' T. hostium. * V.
considens. * V. nomine Trinihid. " V. nomine Cyblim. ^ sc. Meir-
chiaun. ' E. nescio. ' V. Eugenni fluminis marginem.
De ^ancto 3Htuto. 55
sonum admirans, quo deferretur didicit. Cum autem sanctus Dauid
cimbalum in manibus teneret, et nuUum sonum redderet, inquisiuit si
a quoquam in via probatum vel tactum fuisset. Et audito quod factum
fuerat, ait : ' Scio quod magister noster Iltutus illud af!ectans petere
noluit, sciens illud mitti ad me. Reuertere ergo ad speluncam, et 5
cimbalum ex parte mea magistro meo conferre stude.' Quibus
auditis, venerunt monachi et abbatem Iltutum cum gaudio ad monas-
terium reduxerunt. Prepositus^ regis in arcendis pascuis pecorum
et armentorum aduersari sepe et offendere sanctum dei et fratres non
timuit : pecora quandoque per triduum claudens exire non permisit. 10
Iltutus autem deum iugiter exorauit vt ad cor rediens correctus'^ ab
iniquitate conuerteretur. Cumque vitam emendare contempneret,
tellus os suum aperiens deglutiuit eum. Quo audito rex offensus,
sanctum Iltutum aut interficere aut de suo dominio ' penitus expellere
volens, armatus de castro egressus ad portam monasterii venit. Et 15
dum ad homicidium perpetrandum paratus staret, terra absorbuit
eum. Aggrauatus demum Iltutus a multitudine confluentium et
in orationibus suis impeditus, tribus annis in spelunca quadam mansit,
omni die hora nona celestem pastum ab angelo sibi delatum sumens.
Nocte quadam duo latrones gregem porcorum viri sancti furati sunt : aa
et cum estimarent rectam tenere viam, per totam noctem vagantes in
aurora ad monasterii portam inuenti sunt. Et cum idem facinus
nocte secunda presumpsissent, et sicut prius in aurora redissent, rex
celestis in lapides duos, vsque hodie in miraculi testimonium ostensos,
corpora eorum transmutauit. Volens Iltutus visitare ecclesiam 25
que est in Monte Tumba, fratribus precepit vt totum monasterii
frumentum excussum in granariis poneretur. Post peregrinationem
rediens cum videret multos inedia afflictos, dominum suppliciter
exorauit : et ecce allatum est diuinitus frumentum vsque ad portum
in Minori Britannia optatum ; vnde se tota patria virtute dei pauit, et 30
ad seminandum suffecit. Transito post hec mari ad monasterium
suum venit ; et cum finis vite appropinquaret, ad Minorem Britan-
niam regressus, apud ciuitatem dolensem clarus miraculis et signis
atque prodigiis celebris, terre corpus, spiritum quidem deo commen-
dauit, octauo idus nouembris. Anglorum rex Edgarus, bachanti 35
furore commotus, commouit exercitum suum propter Morganensium
inobedientiam, atque illuc adducens, violando sanctorum territoria et
ipsa templa, nullam villam a depopulatione immunem reliquit. In
hac itaque inuasione ablata fuit nola sancti Iltuti ab ecclesia sua, et
ad Angliam a quodam predone perlata. Remeante enim exercitu 40
ligata est nola circa collum equi cuiusdam, qui in monte quodam cum
ceteris exercitus equis herbam carpebat. In meridie vero dum rex
in tentorio quiesceret, visum est regi quod quidam terribilis miles
suum pectus lancea perforasset ; et grauiter rex excitatus suspirans..
* V. nomine Cefygid. * E. correptus ; V. corrigeretur et. ' E. de sua domo.
56 3i3ot)9 legenna anglie,
quod viderat enarrauit, imperauitque exercitui ^ deo et sancto Iltuto
raptam reddere predam ; emendationem delicti promisit, et in
honorem eiusdem sancti ecclesiam edificari iussit, et seruitoribus loci
territorium totum concessit. Hec tamen promissio regis et voluntas,
5 anime sue tantum proficere videbatur : nam post malum incolis per-
petratum nono die ab hac luce migrauit. Prefatus interea equus
nolam deferens, nuUo compellente cum toto armento equestri, nole
dulcedinem sequente, Sabrinam transiuit et vsque ad Iltuti ecclesie
ianuam peruenit. Ibi enim nola illico super saxum cecidit ; et ex casu
10 vnius partis fracturam vsque hodiein miraculi memoriam apparentem
ostendit. Et cum singuli fratrum singulos equos accepissent, et de
valoris inequalitate discordia orta fuisset, die crastina viderunt equos
omnes equales, et nuUum alium in valore precellentem.
[MS. T. adds : % Narratio K
Quidam frater stimulabatur cotidie a cogitacionibus suis per annos
1 5 nouem, ita ut metu ipso desperaret de salute sua, et adiudicauit semet-
ipsum dicens : ' Perdidi animam meam : et quia perii, uadam ad
seculum,' Qui cum abiret, uenit ei in uia uox dicens : ' Temptaciones
quas in nouem annis sustinuisti, corone tue sunt ^ Reuertere ergo in
locum tuum, et subleuabo te a cogitacionibus malis.' Vnde cognos-
2o citur quia non est bonum desperare [de] se ahquem pro hiis que in
cogitacionibus ueniunt. Hee enim cogitaciones magis coronam nobis
prouident, si eas bene superare et pati nos contingat.]
•H De sancto Indracto et sociis eius martiribus^.
POstquam vero beatus Patricius populum hiberniensem ad fidem
Christi in signis et prodigiis conuertisset, Britanniam mari
25 transitp adueniens, apud Glastoniam in senectute bona vitam feliciter
consummauit. Hibernienses enim, quia de Roma sanctus Patricius
missus eis fuerat apostolus, ^ vrbem Glastoniam, orationis ac deuotionis
gratia peregrini crebro visitare solebant. Erat enim in Hibernia
regis cuiusdam filius, nomine Indractus, litterarum studiis imbutus,
30 virtutibus insignitus, et omnium morum honestate coram deo et
horainibus conspicuus : et vt gaudia possidere mereretur celestia,
regales delicias et mundi blandimenta cum suis concupiscentiis
penitus calcare, et omni affectu fugere deliberauit. Assumptis ergo
secum nouem consortibus, cum sorore sua, nomine Dominica, pere-
35 grinationis gratia versus Romam iter arripuit. Cumque prospero
nauigio in Britanniam ad portum nomine Tamerunta appulsi fuissent,
per longum ibi tempus in dei seruitio vitam arctissimam ducentes,
' E. exercitum. = Cf. Vit. Patr. 903. ^ vp_ erunt. * Ed. in Act. SS.
BoU. 5 Febr. I. 696. Abridged from the Passio by Will. Malm. in MS. Digby iia,
fol. 95 (i2th cent.), with various additions ; cf. lohannes Glaston. Chron. ed.
Hearne, p. loi. * FG. illuc excurrere coepit atque redeundo Gl. frequentare.
De ^ancto 3lniiracto. 57
oratorium, in quo orationibus iugiter vacarent, construxerunt. Indrac-
tus vero baculum peregrinationis sue ibidem in terram fixit : et sine
mora radices, frondes et folia, in conspectu omnium, produxit \ et in
maximam quercum et vmbrosam processu temporis excreuit. Fecit
quoque stagnum quoddam paruulum, de quo pisces iuxta numerum 5
certum quotidie sumpsit ; et nec plures nec pauciores, sed absque
numeri diminutione pisces in stagno semper inuenit. Accidit enim
vt vnus sociorum suorum temptationi diabolice acquiescens, piscem
vnum quadam die furari presumeret : et ofienso domino, quousque
pisces omnes defecissent, vnus quotidie de numero diminutus est. lo
Quo viso vir dei Indractus obstupuit, et moram suam in loco illo deo
vlterius non placere timens, vnanimi fratrum consensu sorori sue
valefecit, et Romam cum sociis celeriter properauit. Rediens autem
in Britanniam, versus Glastoniam ad sanctum Patricium ire et preces
deo fundere disposuit. Illis enim diebus Yne rex Westsaxonum in 15
villa nomine Pedret curiam suam tenuit, cuius ministri in villulis per
circuitum dispersi erant. Inter quos erat quidam iniquitatis filius,
nomine Hona : [qui] * Indractum virum dei et socios a Glastonia disce-
dentes explorans, peras eorum pecunia repletas crudelis lictor existi-
mabat. Cumque non procul a Glastonia serui dei recedentes in lectis ao
(apud Shapwike)' quiescerent, minister sathane prefatus cum suis com-
plicibus domum, in qua innocentes dormiebant, violenter ingressus,
extractis gladiis illos iugulare non timebant : et assumptis corporibus
sanctis, in profunda quadam fouea, ne reperiri possent, illa abscond-
enmt. Rex autem Yne nocte quadam nimio ventris dolore vexatus, 25
(vt noxias deliniret * ac forte mitigaret angustias) cameram exiuit : et
respiciens in celum, vidit columpnam quasi ignis perspicuam, a loco
in quo corpora sancta abscondita erant in celum tendentem " ; cuius
splendor suos oculos, quocunque eos verteret *, sequebatur. Cumque
per tres noctes eandem visionem perspexisset, quibusdam secum as- 30
sumptis, venit ad locum, et inuentis martirum corporibus, cum magno
honore apud Glastoniam ea sepeliri fecit. Indractum vero ad sinistrum
cornu altaris, ex opposito feretri beati Patricii, et socios suos per
pauimenti circuitum ponunt Interfectores autem innocentium cum
ceteris ibidem astantes, a demonibus arrepti, tam immaniter sunt 35
cruciati, quod carnes proprias adhuc viui lacerabant, cum magnis
clamoribus post modicum miserabiliter vitam finientes. Mulier
quedam ydolis ab infantia seruiens, nuUis predicationibus ad viam
vite conuerti valens, cum columpnam a rege visam super sanctorum
corpora vidisset, ad corpora sanctorum appropinquare non audens, 40
cum confessis sacerdoti peccatis suis baptismi gratiam consequuta
fuisset, ad locum sanctorum cum magna deuotione properabat : et
ibi ', quod viderat, palam cunctis enarrans, octoginta vtriusque sexus
* E. perduxit * om. ' apud Sh. om. in T. ; cf. loh. Gl. * E. deleret ;
T. deliniret. * E. tendentes. * E. verterent. ' T. E. et vbj.
58 jisotia lcffentia Zn^k,
fidem ChrJsti suscipere fecit. Rex enim Westsaxonum filium
habens ' incurabili morbo percussum : quem cum ad sanctorum sepul-
chra adduci precepisset, pristine mox sanitati restituitur. Diues
quidam sanctorum sepulchra visitare assuetus, vice quadam vxorem
5 cum paruulo filio vix loqui valente, nomine Guthlaco, ad tumbam
sancti Indracti'^ [duxit] '. Et cum vigiliis fessi dormire cepissent, ap-
paruit infantulo vir exurgens a leua parte altaris pulcher et decorus,
clericali tonsura decoratus, et porrigens librum infantulo, ait : ' Vis,
inquit, in hoc legere, fili mi ? ' IIlo vero se velle concedente ^, confes-
lo tim* eum docuit. Puer autem expergefactus a sompno, rem matri,
vt viderat referebat. Cumque clerici puero codicem porrigerent, ips6
statim legebat, et sine lingue titubatione, que legerat exponebat.
Narratio °.
Quodam monacho [girante] in ciuitate cum puella iuuencula, et
petente elemosinam, quidam illos videntes scandalizati, nunciauerunt
15 sancto lohanni elemosinario quod ille monastice vite mulierem habens
derogaret. Tunc sanctus, volens prohibere peccatum, iussit mulierem
flagellari, monachum vero verberari et in carcerem retrudi. Quo
facto, apparuit ei per visum nocte monachus, ostendens ei dorsum
suum ex flagellis putrefactum ", et dixit : 'Ita placet tiW, domine
20 patriarcha ? Certe, in hac vice, vt homo, errasti.' Et hec dicens
recessit. Mane autem vir sanctus memor visionis misit pro monacho,
qui erat in carcere, et fecit eum expoliari coram se, vt dorsum eius
videret, si ita esset vt in sompnis viderat. Quo facto, dei voluntate
solutus est amictus quo erat indutus, et cecidit : et omnes viderunt eum
25 esse eunuchum, Tuhc vir sanctus ait, ignoranter se peccasse in deum
et in eum ; monens * tamen non ita oportere monachum circumducere
mulieremad scandalum videntium. Illevero humiliter rationem red-
debat, dicens : ' Nuper cum essem Gaze, exeunte me de vrbe hec
mulier occurrit, dicens se esse hebream et velle fieri christianam ;
30 contestans etiam me verbis horribilibus vt* eam perire uon dimitterem.
Timens ergo -^ iudicium dei, sumpsi eam, et baptizaui, et girabam cum
ea simplici corde modicum exposcens sumptum, quo introducerem
eam in monasterium.' Tunc sanctus, narrata visione, protulit centum
nummismata, daturus ei. Ille autem nihil accipere volens, ait :
35 ' Monachus, si fidem habet, horum non indiget ; et si hiis eget, fidem
non habet.' Hoc maxime omnibus qui audierunt fidem fecit quod
seruus dei esset^'.
' r, habuit. " T. yndracti. ^ T.E. venit * E. consedente. * T. con-
festum. 5 Cf. Vinc. Bell. XXII. no. » E. putrifactum. ' E. tibi placet.
" E. mouens. ' VB. ne. '" E.erga. " Antiph. very short, but only
(leta)mini is readable. CoUect :
Largire nobis quesumus, domine, beati Indracti martiris tui sociorumque eius
meritis, stipendia salutis eterne, ut casta semper pectora baiulantes, laudes tue
clemencie referamus letantes, per.
De ^ancto 3ioljanne ne iBeuerlaco* 59
II De sancto Iohanne de Beuerlaco episcopo et confessore'.
BEatissimus enim lohannes archiepiscopus eboracensis, intra An-
glorum confinia natus et educatus, cum adhuc puerili pubesceret
euo, Theodoro cantuariensi archiepiscopo instruendus committitur.
Qui illum omni probitatis more instruxit, atque sanctarum pi-udentia
scripturarum edocuit. Cumque iam bene imbutus diuersorum 5
librorum esset litteris, rura passim regionis peragrauit plurima,
verbum dei plebi seminans. Postquam enim episcopus Eata venera-
bilis cursum humane vite compleuit, deo disponente et Alfrido rege
annuente presulatus suscepit honorem idem lohannes in loco qui
Heghstoldisham * vocatur, Tina fluuio a parte australi subtus decur- 10
rente, Multos autem diaconatus ordine, et presbiterii sanctificauit
honore; de quorum coUegio sanctus'* Beda extitit, qui multa apos-
tolice fidei cultoribus scripsit vtilia. * De sancto enim lohanne plura
virtutum miracula qui eum familiariter nouerunt dicere solent, et
maxime vir reuerentissimus Berthunus, diaconus quondam eius, sed 15
postea abbas monasterii quod vocatur Deirwode, id est 'Silua
Deirorum ,* modo vero Beuerlacus appellatur ; de quibus aliqua
memorie tradere vtile duxi. Est autem locus ' quidam vno miliario
et dimidio ab Hagustaldensi ecclesia, interfluente Tine amne separa-
tus, habens oratorium sancti Michaelis, in quo vir dei sepius, et 20
maxime in quadragesima, manere cum paucis, orationi ac lectioni
vacans * operam dare consueuerat. Cum autem incipiente quadra-
gesima ibidem mansurus adueniret, iussit suis querere pauperem
aliquem maiori infirmitate vel inopia grauatum, cui illis diebus ele-
mosinam facere posset, — sic enim semper facere solebat. Qui ad- 25
duxerunt ei adolescentem quendam mutum a natiuitate, sed et scabiem
et furfures habentem in capite, vt nil capillorum nasci valeret. Quo
ingresso, apprehendit eum et signum sancte crucis lingue eius im-
primens, loquelam perfecte restituit ei % medicoque capitis eius curam
commisit. Et adiuuante benedictione ac prece antistitis *, nata est 3°
cum sanitate cutis, venusta species capillorum. Factusque est
iuuenis limpidus vultu et loquela promptus, capillis pulcherrime
crispis, qui ante fuerat deformis, pauper, et mutus. Cum autem
monialis quedam in monasterio Vetadun ', cui tunc Hereburga abba-
tissa prefuit, in prouincia eboracensi posito, fleubotomata esset in 35
brachio, tacta est infirmitate doloris repentini, quo mox excrescente,
adeo brachium in tumorem versum est, vt vix duabus manibus com-
plecti posset, et iam quasi moritura videretur. Cum autem episcopus
horam minutionis cognouisset, ait : ' Multum insipienter et indocte
* Abridged from Beda, V. a ff., and the life in MSS. Corp. Chr. CoU. Cbr.
161, Tib. D III, (which life is compiled from Beda and Folcard'3 Vita in MS.
Faustina B IV) ; with additions from the Miracula in A.SS. Boll. 7 May II,
P. 179. " E. hegstoldisham. ' T. sanctum. * Cf. Beda. * Bed. mansio.
" Bed. quietus. ' T, ei perf. resl. * E. antistis. ' E. Vetadim.
6o Botia Legentia anglie,
fecistis in luna quarta fleubotomando. Memini enim Tlieodorum
archiepiscopum dicere quod periculosa satis sit illius temporis fleu-
botomia, quando et lumen lune et reuma occeani in cremento ^ est.'
Et benedixit eam episcopus : et statim dolor recessit et tumor, et
5 valitudini virgo restituta est. ^ Cum enim reuerentissimus Wilfridus
episcopus post longum exilium in episcopatum esset hagustaldensis
ecclesie receptus, et sanctus lohannes, defuncto Bosa viro multe
sanctitatis et humilitatis, episcopus pro eo Eboraci esset substitutus ; ^
ad consecrandam ecclesiam rogatus adueniens, misit de aqua illa
10 benedicta vxori cuiusdam comitis, infirmitate grauissima quasi ad
mortem languenti, precipiens vt de illa gustaret, et vbicunque dolorem
inesse sentiret, de ipsa aqua [se] * lauaret. Quo facto, sana surrexit, et
vires se recepisse sentiens, leta episcopo poculum obtulit. Ro-
gatus a quodam comite vt visitare dignaretur [puerum]* suum infirmum
1 5 et benedicere, intrauit, et vidit eum, mestis omnibus, iam morti proxi-
mum, positumque loculum iuxta eum in quo sepeliendus poni deberet ;
et benedixit eum. Sedente post hec ad mensam episcopo, misit puer
ad dominum suum, rogans sibi vinum mitti, quia sitiuit. Gauisus ille
quia bibere posset, misit ei calicem vini ab episcopo benedictum.
20 Quem vt bibit, continuo surrexit : et induens se, intrauit et salutauit
episcopum, dicens, quia ipse quoque delectaretur manducare cum eo
et bibere. Residebat, vescebatur, bibebat, et letabatur, quasi vnus ex
eis. Famulus enim Christi Herebaldus, in clero sancti episcopi
aliquando conuersatus, postea vero abbas monasterii quod est iuxta
25 ostium Tine fluminis effectus, miraculum in se ipsum factum in hunc
modum narrauit : ' Cum enim in primo adolescentie tempore in clero
illius degerem, sed animum perfecte a iuuenilibus illecebris non
cohiberem, contigit die quadam, nos iter agentes cum illo deuenisse
in viam planam et amplam, aptamque cursui equorum. Ceperuntque
.^0 iuuenes, maxime laici, postulare episcopum vt cursu maiore equos
suos inuicem probare liceret. Cum magna demum instantia illis ac-
quiescens, " Facite, inquit, si vultis, ita tamen vt Herebaldus omnino
se abstineat." Porro ego diligentius obsecrans vt et mihi certandi
cum illis daretur copia, nequaquam impetrare potui ; lasciuo tamen
.^5 superatus animo*, ludentibus me miscui et simul cursu equi
contendere" cepi. Quod dum agerem, audiui illum post tergum
mihi cum gemitu dicentem : " O quam magnum ve facis mihi sic
equitando ! " Et ego audiens, nihilominus ceptis vetitis perseueraui ^
Nec mora, dum feruens equus quoddam itineris concauum magno
40 impetu transiliret, lapsus decidi, et mox velut mortuus " sensum
penitus motumque omnem perdidi, atque fracto pollice, capitis
quoque iunctura soluebatur. Vomebam autem sanguinem, eo quod
* T.E. incremento. "-" precedes in Beda the last passage. ' T.E. eam ;
cf. Beda. * T.E. fiHum ; Bed. unum de pueris eius, ^* E. animo animo.
* E. concendere. ^ Bed. institi. " Bed. emoriens.
2De ^ancto 3loibanne tie iBeuerlaco. 6i
interanea essent ruendo conuulsa. Episcopus autem de casu meo et
interitu dolens, capiti meo manum [im]posuit ^ et signo crucis me sig-
nauit. Cumque, fusa oratione, me sedentem et loqui valentem videret,
diuino instinctu admonitus, interrogauit me an me esse baptizatum
absque scrupulo nossem. Cui cum nomen presbiteri a quo me baptiza- 5
tum noueram dixi : " Si ab illo, inquit, sacerdote baptizatus es, non es
perfecte baptizatus : Noui namque eum, quia, cum esset presbiter
ordinatus, nuUatenus, propter ingenii tarditatem, potuit catezizandi
vel baptizandi ministerium discere ; propter quod ab huiusmodi pre-
sumptione ministerii, quod regulariter implere nequibat, omnino 10
cessare precepi." Quo dicto, eadem hora me cathezizare ipse
curauit ; factumque est vt exsufflante illo in faciem meam, confestim
me melius habere sentirem. Vocauit autem medicum, et dissolutam
mihi emigranei iuncturam componere atque alligare iussit : et ac-
cepta eius benedictione conualui ; et nec multo post baptismi gratiam 15
consequutus sum.' ^ Sancto enim episcopo presente, vas vino
plenum ad terram de manibus incaute tenentis cecidit et medium
crepuit, vinum tamen, quod intus erat, illesum permansit. luue-
nem quendam mortuum inter alios sacro crismate liniuit et de morte
ad vitam restituit. Demonium similiter a quodam expulit ; et in- ao
firmos vbicunque repertos sanos suis precibus et benedictione effecit ;
et quotquot vestimentum cum fide tangere poterant, celerem sani-
tatem infirmitatis sue se suscepisse gaudebant \ Exactis autem in
vtraque sede, hagustaldensi videlicet et eboracensi, annis triginta
tribus, cum pro senectutis grauitate minus episcopatui administrando 35
sufficeret, ordinato in episcopatu eboracensi cum totius populi elec-
tione Wilfrido presbitero suo, ipse in monasterio suo in Silua
Deirorum siue Beuerlaco, consilio abbatis Brithuni * in omni sancti-
tate permanens vsque ad obitum suum, nonas maii migrauit ad
dominum *. Sepultus est autem in porticu Sancti Petri eiusdem 30
monasterii, anno* domini septingentesimo vicesimo primo.
® In porticu Sancti Michaelis eboracensis dum adhuc superstes
orationi vacaret, spiritus sanctus in columbe specie, radium solis
candore vincens, ante eum super altare resedit. Cumque multi in
ecclesia stantes hanc lucem stupefacti cemerent, diaconus nomine 35
Sigga ad ostium porticus currendo festinans, vidit episcopum in ora-
tione stantem, et porticum sancti spiritus fulgore intus inflammari
velut igne. Moxque facies eius, sancti spiritus ardore percussa est,
et cutis in rugam maxille retracta. Quod sanctus episcopus diuinitus
agnoscens, accito ad se diacono, faciem eius manu palpando' saluti 40
reddidit ; precipiens ne hanc visionem patefaceret quamdiu in hac
vita mortali superstes esset. Post obitum suum multa pro ipso
miracula ostendere vsque in hodiernum diem dignatus est dominus,
* T. E. posuit. *-" From MS. C.C.C.C. 161 (abr. from Folcard). ' E. bruthuni.
' T. ad dom. migrauit. * E. et hoc a. ° Cf. C.C.C.C. 161, Chr. Brompt. 794.
62 ji3ot»a !Le0:entia anglie»
inter que pueros duos cecitate a natiuitate percussos illuminauit ;
contractas mulieres binas gressibus restituit^ ^Mulier quedam
super feretrum sancti lohannis crimen periurii committens, amens
efficitur : sopori tandem dedita, videbatur sibi quod beata virgo Maria
5 cum quodam episcopo, pontificalibus induto, eidem assistebat et os
suum quodam panno tergens, sancto lohanni dixit : * lohannes,
remitte huic mulieri quod temere per te iurare non timuit.' Qui
respondit : * Ad preceptum tuum, domina, dimitto.' Et mox funicu-
lus, quo manus mulieris erant ligate, in terram subito ruptus cecidit,
10 et mulier expergefacta sanatam se sentiens, gratias deo egit. Anno
autem domini millesimo tricentesimo duodecimo de tumba sancti
lohannis oleum emanare vsque in ' horam diei sequentis tertiam non
cessauit, et multos cecos, inde linitos, meritis viri sancti visum recipere
fecit. * Infestantibus regem Ethelstanum Scotis in manu valida ',
15 congregato exercitu Beuerlacum adiens, ante tumbam sancti lohannis
prolixius orabat : et exurgens, coram clericis ecclesie nobihbusque
multis ita cum magna humilitate affatur : ' O sancte lohannes con-
fessor gloriose, qui tot virtutibus et signis mirandis in terra prefulges,
te suppliciter precor et exoro quatinus in hoc necessitatis articulo
20 mihi subuenire digneris, vt per merita et intercessionem tuam, inimi-
corum meorum infestationem, te patrocinante, superare valeam.' Et
extrahens cultellum suum de vagina, posuit illum super altare,
dicens : ' Ecce vadium meum coram te pono : quod vita comite in
reditu meo recipiens, ecclesiam tuam muneribus honorificabo et reddi-
25 tibus augebo, si mediante tuo auxilio superatis hostibus victor rediero.'
Fecit autem rex quoddam vexillum de eadem ecclesia sibi preferri : et
audito eius aduentu, Scoti Angliam deserunt et vltra mare scoticum se
transferentes, eius aduentum expectant. Regi autem, fixis super
rjpam fluminis tentoriis, apparuit in visu quidam pontificalibus
30 indutus, sic dicens : ' Ethelstane " rex, festina mane flumen transire :
ego sum lohannes episcopus : noli timere : ecce victoria in manu
tua est, quam tibi nunciare veni.' Mane vero transita aqua et con-
serto graui prelio, multis Scotorum in ore gladii occisis rex letus
effectus gratias egit deo. ^ Iterum vero quia rex Scotorum incom-
35 pulsus contra eum surrexerat, congregato exercitu contra inimicos
precedens, deum rogaiiit vt prece sancti lohannis aliquod signum
euidens ostenderet, quo presentes et futuri cognoscere possent Scotos
de iure Anglis debere subiugari. Vnde rex cum gladio suo percussit
scopulum quendam iuxta Dunbar castrum : et vsque hodie ad men-
40 suram vlne ex ictu cauatur. Rex itaque adepto de inimicis triumpho,
rediens pacem sancto lohanni ab omnibus tenendam instituit, quam
infringere nulla ratione vllo tempore liceat. Vnum miliare ad hanc
' Here ends MS. C.C.C.C. ' From an unknown source. * T. ad. * From
the Alia Mir. II. in A.SS. Boll. p. 179 ; cf. MS. Faust. = T. E. valido. « T. Adel-
stane. ' In the Boll., the following happens on his return from the first campaign.
De ^ancto 3lofjanne ne 'JBeuetlaco, 63
pacem tenendam metam statuens assignauit, et' qui hanc pacem in
aliquo vel erga aliquem violare presumeret, octo libras ecclesie sancti
lohannis persolueret. Qui infra tres cruces lapideas ad introitum
Beuerlaci ab eodem rege erectas pacem violaret, vigintiquatuor libras
persolueret. Qui vero infra cimiterium pacem ecclesie infringeret, 5
septuaginta duas libras persoluere artaretur pro satisfactione. Et qui
in presentia reliquiarum nephas tale ausus fuerit committere, solius
dei miserationi ac iudicio committendus sit et iudicandus, sicut
enormis languor immensa curatione indigens'.
ir Narratio '.
Illis diebus Cedwalla rex Occidentalium Saxonum, cum genti sue 10
duobus annis strenue prefuisset, relicto imperio propter dominum
regnumque perpetuum, Romam venit, hoc sibi glorie singularis
desiderans adipisci vt ad limina apostolorum fonte baptismatis
ablueretur, in quo solo didicerat generi humano vite celestis patere
ingressum ; simul etiam sperans quia mox baptizatus, carne solutus ad 15
eterna gaudia iam mundus transiret. Et factum est ita. Nam a
Sergio papa baptizatus die sabbati pasche, anno domini sexcentesimo
octogesimo nono, in albis adhuc positus languore corripitur, et duo-
decimo kalendas maii a carne solutus, beatorum regno in celis
sociatur. Cui etiam tempore baptismatis papa memoratus Petri 20
nomen imposuit, vt beatissimo apostolorum principi, ad cuius sacra-
tissimum corpus a finibus terre pio ductus amore venerat, etiam
nominis ipsius consortio iungeretur. Sepultus est autem in ecclesia
sancti Petri apostoli, anno etatis sue tricesimo. * (lubente pontifice
epitaphium in eius monumento, in quo et memorla deuotionis ipsius 25
fixa per secula maneret, hoc modo scriptum est :
Culmen, opes, sobolem, pollentia regna, triumphos,
Exuuias, proceres, menia, castra, lares,
Queque patrum virtus et que congesscrat ipse,
CeudaP armipotens liquit amore dei, Jo
Vt Petrum sedemque Pclri rex cerneret hospes,
Cuius fonte meras sumeret almus aquas
Splendificumque iubar radianti carperet hausto,
Ex quo viuificus fulgor vbique fluit;
Percipiens[que] alacer rediuiue premia vite, 35
Barbaricam rabiem, nomen et inde suum
Conuersus conuertit* ouans, Petruraque vocari
Sergius antistes iussit, vt ipse pater
Fonte renascentis: quem Christi gratia purgans
Protinus ablatum^ vexit in arce poli. 4°
Mira fides regis, clementia maxima Christi,
Cuius consilium nullus adire potest!
* al. ut. * al. indiget. ' From Beda, H. E., v. 7. * The following
epitaph (.Beda, V. 7) is om. in T. and Tanner. * E. Cedyal. • E. conuerti.
' al. albatum.
64 HSotia ilegenlia anglie»
Sospes enim veniens supremo ex orbe Britanni
Per varias gentes, per freta perque vias,
Vrbem romuleam vidit, templumque verendum
Aspexit Petri, mistica dona gerens.
5 Candidus inter oues Cliristi sociabilis ibit,
Corpore nam tumulum, mente superna tenet ;
Commutasse magis s[c]eptrorum ^ insignia credas,
Quem regnum Christi promeruisse vides.)
Cedwalle autem successit in regno Yne rex de stirpe regia ; qui
10 cum triginta septem annis regnasset, relicto imperio ad limina
beatorum apostolorum pontificante Gregorio profectus est, cupiens
in vicinia sanctorum locorum ad tempus peregrinari in terris, quo
familiarius a sanctis recipi mereretur in celis. Illis" enim diebus
plures de gente Anglorum, nobiles, ignobiles, laici, clerici, viri ac
15 femine, certatim Romam, anime sue salutis gratia vel instructionis
causa, proficisci consueuerunt : quod magne virtutis ac meriti tem-
pestate illa estimabatur ^
^ De sancto Iohanne de Brydlyngton confessore'.
SAcratissime recordationis lohannes prior Brydlyngtoniensis, cuius
votiua celebritas mirifici splendoris radiis vniuersalem perornat
20 ecclesiam militarem, velut columpna inflexibilis in fidei base firmiter
radicata cunctorum mortalium caducam flexibilitatem consolidat et
supportat gratiosi solaminis interuentu. Hic floride iuuentutis exorta
primordia perornans virtutibus, excussis abditis vitiorum viam ag-
gressus timoris deifici, alterius Tobie imitabilia amplexans vestigia,
25 spei et charitatis fructibus maturescens, sacri flaminis insigniter cele-
bratur sacrarium singulare. Crescente itaque temporis interuallo, a
piissimis parentibus enutritus studiisque imbutus liberalibus, in breui
coeuos precurrens veloci cursu brauium adeptus est dialetice perop-
tate. Non solum vero in amplexu scientiarum applaudens, immo
30 celestibus intellectualiter suspirans auidius, dum Oxoniis persisteret
studiosus, omissis frequenter altercationibus sophismatum inquisitiuis
templum sui spiritus supremo principi dedicauit, in dei et proximi
' E. septrorum. ^ CoUect in T. :
Aue doctor nobilis presul Eboraci, Dux iure laudabilis, tutor Beuerlaci : Pre-
cibus nos erue ab hoste fallaci, Saluans a carceribus infernalis laci. V. Ora pro
nobis.
Deus cuius uirtu (pon)tifex miraculoriim gare sup-
pticantibus no cionis tue graciam petimus, ipsius uiciorum
inquinamento cici
(Deus qui nobis hodie migra)cionem beati lohannis con(fessoris tui atque
pontificis) celebrare concedis, (da ecclesie tue digne de eius pre)lacione gaudere
et (exemplis) eius et precibus adiuuari, per (cf. Sar. Brev.).
^ This life is wanting in T. It is ed. in Surius 10 Oct. ' ex quodam MS.
codice mutato stylo pressius et contractius.* Bale VIII. ascribes it to George
Riplay. The text is complete, and not a mere abridgraent.
2De ^ancto 3lof)anne He IBrgWpngton» 65
feruore feruido deuote suspensus, vt quidem veridicorum con-
studentium relationibus audiuimus, in etate iuuenili deo cordialiter
deditus, contra illatas sibi iniurias, minas et opprobria mitis, pacificus
et quietus. Leuitates et insolentias continue declinauit, magis
militare cupiens omnium creatori, quam friuolis et vanis occupa- 5
tionibus tempus suum expendere vitiose. Tanta virtutum proximi-
tate precipue enutritus, feliciter natus feliciusque educatus in
comitatu eboracensi iuxta maritima loca occeani commoditatibus
preuilegiata et non multum distantia a prefati monasterii situatione,
completo biennio in Oxonia festinantius repedauit ad propria, vbi 10
magis superfusa vnctione gratie quam magistrali informatione
scientiam perquisiuit. Inde senectam induens in ipsa sua iuuen-
tute, quod etati maturiori defuit supplementum contulit conuersatio
virtuaiis. Sicque propter scientie maturitatem et morum Jaudabili-
tatem, quidam opinione mundana famosus, diuitiis abundanter 15
preditus, ipsum super filios suos magistrum disposuit et alumnum,
non solum ad rudimentum subditorum, immo etiam ad exclusionem
vitiorum. Considerans igitur tenellam lilii substantiam spinis
pungentibus faciliter perforari, timens exasperatos aculeos lasciuie,
temporalis vicesimo etatis sue anno religiose vite visitatus incendio, 20
pallio virtutum perornatus, in Christi sempitemo seruitio proposuit
militare. Intuens igitur quotidianis nutibus oculorum, inter mun-
diales diutinas lites et discordias seminari, memorialique prospiciens
certitudine Abel et Cayn ab vno' patre genitos, columbam et
coruum in archa insimul commorantes, Ysaac et Esau(!) " simul 25
ludentes, a radice fontali propaginis humane virtuosos et vitiosos
inuicem commisceri ; presentisque vite militaris blandimenta noxia
considerans et transitoria : mundiales curas despiciens ' monasterium
intrauit brydlyngtoniense*. Vbi cum gaudio gratanter receptus
velut angelus celitus emissus, habitum suscipiens regularem, in 30
morum probitate splendidus enituit, et velut sacri ilaminis caloribus
incalescens, nobiliter viguit in obseruantia regulari. luxta etenim
tenorem tube dominice deum' totius cordis, totius et anime viscerosis
viribus amplexatus, mente suspirans ad celica, omnia postposuit
seculi ruinosa, vndique diuina gratia perlustratus. Erat enim 35
humilis, obediens, charitate resplendens, mundum contempnens,
abstinentia rigidus, iustitia indutus, continentia perspicuus, vigiliis
frequentatus, orationibus strenuus, spiritu feruidus, verbis pro-
uidus et maturus, spei firmitate gaudens ; et domino sine inter-
missione deseruiens, a vanis ludis abstinuit. Vano solatio repletis 40
aliis vtpote taliter exercitatis, ipse aut orationibus aut studio
frequentius insudabat, minimas religionis obseruantias nullo modo
transiliens, quas in vltimo spiramine suis fratribus commendabat
^ ' E. vnico. * r. Ismael ? * E. despicies. * E. biydlyngtoniensi,
E. decem.
VOL. II. F
^(> 3f3oua iLegentia anglie.
attentius obseruari. Tante etiam humilitatis firmamento fundatus
c[ra]t', vt diuini seruitii consonam simphoniam cum omni cordis
intentione persoluens^ cuiuscunque alterius curam totis animi
conatibus et exercitiis studiose perimpleret. Quem nominis sui
6 signaculo tanta vicinalis gratie signauit affinitas, quod mundialium
curialem incessum, humiUtatis stipite radicatus, penitus recusauit.
Virtualis igitur dignitatis dextera presignitus, precentoris '', elemo-
sinarii, et supprioris curas ordinabiliter dispensauit. Ab aliis
quidem officiis, quibus fluxus seculares tempestuose influebant,
lo ipsum ad tempus celestis dispensationis manus s[c]eptrigera pre-
seruauit, ne per labiles lapsorum labores nouitas mentis, virtutum
progenie perornata, false dilectionis degeneraret in tenebras. Sic-
que protector promptissimus, Noe preseruans de diluuio, Loth
de celesti incendio, Isaac de imminente gladio, loseph de calumpnia
15 mulieris et custodia carceris, Moysen ab Egyptiis, Raab de excidio
ciuitatis, lonam a periculo submersionis, Susannam a testibus
falsis, Danielem a leonibus, tres pueros ab ignibus ; tam regularem
viuendi formulam a potestate seuientis seculi feliciter preseruauit.
Interea accrescente tante bonitatis fama volatili per regionis spacia
30 ampliora, contigit monasterii prepositum in manus confratrum
prioratus officium resignare : Cumque validus omnium mutuusque
consensus per voces singulas sancti spiraminis insufflatione in
ipsum confluerent, tam catholicum dei athletam dignum reputarunt
et debita electionis forma elegerunt, tanti oneris supportare laborem.
25 Qui, prout fuit* spiritu humillimus, taliter responsum exarauit: *Quid
pigmeam insufficientiam proponitis erigere in structuram edificii
militantis ecclesie ? Quid cecitatis abisso submersum existimatis
hostiles excubias oculariter preuidere ? Quid canem mortuum, non
potentem latrare, putatis luporum insidiosas cautelas confringere ?
30 Numquid debite circumspectionis oculis preuidetis quod in defectu
cinctorie " defensionis vineam domini fraudulenti vulpes demoliuntur
et destruunt ? Igitur mortifera clade ignorantie inuolutus, quam-
quam columpne ligatus diuersisque supplitiis laceratus, prefati officii
non acceptarem excubias.' Quibus excusationis titulis in medium
35 diuulgatis, in alium publicata est stabilitas electionis. Quem infra
breuem annorum reuolutionem portione mortali clade percussum
pestilentie, mors, humane conditionis deuastatrix, vital[em] * disposi-
tionem compescuit consummare. Volens igitur increate sapientie
prouidentia salutaris lucernam, tanti luminis fulgoribus vndique
40 perlustratam, virtutum vernantia mundare maculas tenebrarum et
lucis sue radios oculis expandere mortalibus ; secunda vice libera
confratrum singulorum voluntate in gradum pristinum solempniter
est electus, domino singula dispensante. Qui ponderis intollerabilem
' E. est. "^ E. persolueris. ' E. pretentoris. * E. fuerit.
» E. tintorie. * E. vital.
De ^ancto 3loftanne ne iBtgWgngton. 67
considerans grauitatem, egre ad tempus sustulit spiritus estuationem ;
tandem diuini solatii hauriens perfusam dulcedinem, superna in-
formatus gratia concipiens maiorem etatis maturitatem et prouidio-
rem discretionis deliberationem, consideransque, quanto laboriosior
instantis peregrinationis incessus est, tanto per gratiam esset nobilior 5
triumphus tirannidis infernalis, oneris iugum suspend[it] ' in humeris,
coniidens in clementia saluatoris. Confirmatus in gradu prioratus
qualiter in agendis se gesserit, nostra modicitas sufficienter non
euoluit. Namque famem reficit, nuditatem vestit, frigus temperat,
dolorem solatur, fietus siccat, oppressos liberat, carceres reserat, 10
gratiam conciliat, fedus perpetuat, sopit lites, differt prelia, auget
indutias, egris salutem dat, seruis libertatem, menia dilatat, vsurpato
pallio clementie crudelitatem spoliat, cunctas deprehendit nequitias
licte virtutis clamide coopertas, deruta renouat, struit edificia, agros
fecundans' et horrea. Imitanter ' cepit feruentius quieti contempla- 15
tionis auscultare, cum conuentu peruigil horis nocturnis pariter et
diurnis diuinis oraculis insistens tam studiose, vt auditis campanis
ad seruitium, tali voce lamentabili, deditus negotiis seculi, sepius
aures confratrum astantium occupauit : ' Nunc aspirat spiritus, alias
prepeditus, ceteris cum comitibus ecclesiam frequentare': sic Rache- 20
lis amplexibus congaudens casto* feruore, quod Lye diligcntiam
non spreuit perimplere. Hoc igitur preclarissimum magnifice
resplendentie sidus perspicuum, adueniente hora qua solaris clari-
tatis lampas splendifera aurore nubilosas tenebras excutiens aureos
radios visui sensitiuo terrestrium solitus est expandere, omni frigi- 25
dissimo tempore glaciali, accensus feruido incendio principis siderei,
dum niissarum solempnia continue persolueret, mente exardescens
estu amoris inexplicabili aliqua exuit vestimenta, gelantis frigoris
propter interne affectionis dulcorem feruidum non sentiens asperri-
mum circumuentum. Ad cuius lucidissimam confirmationem, maxi- 30
mis frigoribus terre faciem preoccupantibus de sui capitis culmine
fumus exalauit permaximus, ac si aqua suppositis faculis intentius
ebuliret. O interminabilis virtutis deuotio ! O gratia largiflua
conditoris irrigans distillantes guttulas amoris ! O animarum vni-
uersarum prestolata medela ! quis vnquam audiuit talia presentis 35
temporis vitali labente curriculo, dum principalis perlustrator etheree
mansionis tam flagrantis pectoris solatiosum hospitium sibi thalamum
dedicauit. En feruor intima perurens, declinans steriles in peccatis !
qui fontali sapientia cuncta prospiciens * proprie essentie perpetuali
speculo, huius cordis ortum deliciosum plantulis virtutum delicatis 40
complantauit, lumine suo proprio fecundauit, et inter cetus angelicos
post laborem perpetualiter quietauit. Tanto igitur sancti spiritus
fulgore vehementer fuerat inflammatus, quod mente raptus in
' E. suspendens. * r. fecundat. ' r. Intima 1 * E. cO. ' r.
prospicit ?
F a
68 V n^otja legenua anglie»
ethera, corpus velut exanime in mirifico raptu, appetens naturaliter
ex sua grauitate ad terram descendere, absque aliorum supportamine
vix posset subsistere, obliuiosam incurrens viuacis anime con-
ditionem. Nec a mentibus mortalium subsequentem veritatem
5 stilus incultus congrue potuit absentare. Quadam die tante de-
uotionis festiuali ferculo saciatus, in capella sua celebrare missam
proposuit, proprio capellano sibi assistente cum alio seculari.
Premissis vero secretis orationibus et meditationibus in silentio,
confestim sacerdotalia induit vestimenta: cumque an[h]elo pectore
10 celestis patrie contemplaretur dulcedinem, omnia ad officium
epistolare ordinarie perimpleuit, Secretius igitur proposuit capel-
lano vt, ipso solo secum remanente, secularem excluderet de
capella. Quo facto, adeo accensus fuerat in amore diuino post
lamentabilia suspiria vt propter singularem singultum magis
15 lachrime prorumperent quam verba in publicum personarent,
eatenus quod propter adurentis dilectionis ardorem inflamma-
tiuum velut alter euangelista lohannes in sinu Christi deuote re-
cumbens, tanto perfunditur imbre lachrimarum quod verbum^
inter suspiria lachrimosa non valens fuit exprimere. Sed hoc
20 non virtuti, sed infirmitati temptauit ascribere, nolens capellanum
assistentem saliua vane glorie ipsius debitam deuotionem patulis
auribus iactanter secularium presentare. Vnde vere mirabile, in
tali dignitate summissionem tam humilem, in tanta virtute frontem
vera paruitate summissum, hominem videre tanto meritorum grege
?5 cbmpositum, vt vnita communitate congaudeant sublimitas humiliata
et humilitas sublimata. Vere humilis, in contumeliis diligens,
ingratos beneficiis opprimens, vanas laudes adulantium odiens,
honores fugiens, ministrans cum minoribus, cum maturioribus
socialis. Circa curam gregis sibi commissi vigilanter intendens,
30 contra temptamina aduersarii suos subditos viuaciter animauit ex-
hortationibus et exemplis bonis. Ad onus profecto acceptum
pigritantes compescuit, religiose gradientes diligens cum fauore.
Subditos diligenter edocuit a domibus officialibus mulierum ex-
cludere consortia, ne mente vacantes libidini, morosa continuatione
35 a beatorum collegio fierent alieni. In refectorio prandium per-
cepit, nisi notabilis causa hospitum prepediret ; noctibus iacens ^ in
dormitorio, matutinis insistens vigilanter, timens si aliter tempus
expendisset ', cum lampade vacua celorum sacra non gustaret
conuiuia; egrotantes solicite visitauit, eis tempore congruo neces-
40 saria subministrans. Inter hospites solatiosus et sapiens, mature
circumspectionis oculis cibaria distribuens, inter fercula deliciosa
solo pane se reficere sepissime consueuit. In quo facto spargibilis
iactantie fumum non affectans, voluit cibaria scindere, que priuate
^ E. verborum, * r. iacuit. ' E. expendissent.
De ^ancto 3loljanne tie 'BtpUlpngton» 69
ponens in vasculo, noluit in stomachum recipere, vero amore spiritus
carnem maceratione castigans. Erat namque in verbis fructuosus,
non friuola ' audiens sed vtilia, scripture sacre feruidus degustator.
Consuetudinem conseruans completis matutinis reliquam noctis
portionem studio deuotionis ducere peruigilem, deo soli mentaliter 5
conscius, assidue perscrutans actus quotidianos eiulatu flebili. Sic
meditando et contemplando vsque ad tempus celebrationis misse
in aurora • nobiliter occupatus ^ prearmatus contra vitia, gratias
omnium conditori insigniter ministrauit. Tante deuotionis igne
preaccensus, virtutum culmine sublimatus, orationibus solertissime lo
occupatus, benignitate repletus, vixit circumfuso' solatio perpetui
iubili etheree regionis. Cuius modestam patientiam, maximis
temptationibus comprobatam, consequens experientie aduersantia
certissime declarabit. Vnus* de fratribus in eodem monasterio
vitam professus regularem, indignationis stimulis superfluose ex- 15
agitatus et commotus enormiter, in aula vbi prefata mansuetudinis
columba cum circumstantibus communicauit familiaribus, protectus
ascendit presumptionis clipeo, et inflatiuo inflationis spiritu plurima
distorquens conuicia, benignitatis beatificum patronum commina-
tionibus et querulosis clamoribus ad iracundiam prouocare nitebatur. 20
Qui, simplicitate vt fuerat repletus columbina, fellia oflTensiue ira-
cundie pocula prouocate declinans, cunctis circumstantibus infesti-
nanter attonitis, minimo sermonis titulo non respondit. Vnus vero
cum sancto familiarius in agendis preelectus, properanter subse-
quentia prorupit in verba : ' Cur tam grauia tamque patimini 25
onerosa, dum solo verbo vinculi obedientialis hunc ad claustri
gradum confestim potuistis remittere? En sententias defensoriis
propugnaculis palliatas vndique circumuoluit. En de fouea hericii
occulciorisque malicie latibulo innocentiam prosternens perflati
tumoris sibilus* emanauit. Cur dehonestati honoris irreuerentiam 30
non percipitis ? Cur tante malicie sobolem non expugnatis ? ' Cui
veridicum exemplar patientie ad instar beatissimi lob, spiritualis
sigilli ymagine defensorie consignatus, responsum regulare tale
dedit : ' Cum, inquit, ignee tede exestuantes domorum tecta tran-
scendunt, flammigeris alis altiora aeris penetrantibus, nunquid ' 35
mature deliberationi foret imputandum, tanti caloris vehementie
combustialia superaddere plurima ? Num qui ignem copiosum ac-
cenderet, domum consumendo combureret ? ' Iste ad presens estuo-
sissimo ire incendio palliato fronte incanduit, et si tali adustioni
ignee superadderem faculas verborum comminantium, vehementius 40
accensus in semitam rectitudinis non esset charitatiue reducendus.
Sed subtractis tam immensi caloris iaculis, ad tempora reformationis
deliberatorie veniemus.' Et hiis modificatis, immotus recedens
* E. friuula. * E. occapatus. ' r. circurafusus } * E. Vnicus.
^ E. sibulus. • E. nunquit.
70 JI30V)a legentia 3nglie»
Dauid, spiritualem citharam, consonantiam sacre scripture, insanie
Saulis temperantem ^, manibus acceptauit : in qua sufficientia
armonie deliramenta vesane inuidie exheredare didicerat. Quis,
queso, tam dilate benignitatis constantiam non miretur, dum com-
5 plexionis colerice scinlillis eidem vitio naturaliter dispositus, nature
iura transcendens, perfusione gratie sideree naturalis dispositionis
errorem eliminans ruinosum ^, imitabilem Christi sectatorem se fide-
lissime comprobauit? Igitur scripturarum amator ardentissimus,
probatissimorum doctorum ecclesie libros studiose perlegit, et per-
lo legendo retinendos memorie commendauit. Sic dispensauit tem-
poralia, quod connubii spiritualis cum Christo vincula non dissoluit.
Ociositatem, cuiuscunque vitii nutricem, diligenter excutiens, pro
instantis vite reuolutione aut Marthe labori, vel Marie gauiso merori
contemplabiliter desudauit, Accedente tempore vnus de con-
15 fratribus a quodam mercatore pro non modica summa pecunie
capam emit sumptuosam, qui postea venerabili conquestus est
priori quod mercator ille, votiua firmitate dissoluta, intoUerabilem
sibi oiferebat iniuriam. Cuius suspendendam superbiam et ela-
tionem piissimus pastor elimare ' disponens, considerans intime, sicut
20 rubigo ferrum deuastat, tinea vestem dilaniat, fel lactis dulcedinem in-
festat, venenum mellicum dulcorem amaricat, sic superbia religiosam
humilitatem expugnat ; vt supradictus religiosus a tam sumptuosi ap-
paratus nouitate desisteret, manu corpori proprio iniecta talem ex
premissis intulit conclusionem laudabilem : ' Nimii, inquit, valoris est
25 capa precii sex solidorum ad inuoluendum tante putredinis cadauerum
vilissimum ' : volens in hoc exemplificare vt spreto pallio superbie
subiectus in patre informaretur humilitate virescere. Quidam etiam
sibi suggesserant* instantius quod propter prelatie [dignitatem] penulas
emeret preciosas, quibus mundi decorem ornatius indueret. Quibus
30 pater humillimum intulit responsum : ' Pellicule, inquit, agnorum nostri
corporis molem sufficienter clipeant a frigore : ' nolens eorum per-
suasionibus vacuis retorqueri, qui secularis pompe vitio triumphato
in sui contemptu perseuerans, vires percepit adulterantis superbie
damnatiuas. Hic igitur amantissimas diuine legis sententias ex-
35 estuans, vitas patrum prouidissimorum perlegens excubanter, in
illum scripture titulum ocularem porrexit aspectum quo cautelosus
ille serpens antiquus tortuosa tirannide quendam solitarium visitauit
visuali effigie. Quorum verborum tenorem venerabilis memorie
Willelmus SIegh'tholm.® tunc temporis capellanus — modo vero
40 sanctitatis eminentia choruscus " miraculis idem monasterium con-
decorat et exuberanter adornat— discretius intuens, huius questionis
modulum patri sanctissimo propalauit : ' Interioris hominis anxius
intell[ect]u'' admiror non modicum quare anguis ipse* tortuosus, sicut
' E. temperantiam. * E. rumosum. ' r. eliminare ? * E. sugesserant.
■^ r. Sleghtholmensis. ' E. choruscis. ' E. intellu. ' E. ipso.
De ^ancto 3[ol)anne te iBrpWgngton. 71
antiquitus videbatur non videtur ab hominibus temporibus in
modernis.' Cuius questionis ambiguum paternalis prudentia concito
resoluebat. 'Antiquorum, inquit, patrum corda non vana sophisti-
caque gloria perlustrata, immo gratia celica diuinitus irradiata,
fraudulosas inimici machinationes insidiose ' cognoscentes, velut 5
pugiles inuictissimi ferociter expugnarunt mortales excubias inimici :
ideo difficillima tentationis prelia ipsis offerendo, similitudine pro-
digiali extraneatisque incursibus ipsos comminatorie tentauit in
peccatis immergere. Sed quia ipsius placentie temporibus in-
cursiuis paratius obedimus, ideo secretarum tentationum iaculis 10
excitatos facit ^ subito subcumbere absque facie monstruosa.'
Floruit igitur flos iste vernantie fragrans'* in diuino iubilo odore
suauissimo, eatenus quod propter cclestis gustus dilatatam amplia-
tionem, ad releuamen istius hominis Anglie perfectiores de finibus
terre maturarunt audire sapientiam Salomonis : estimantes felici se 15
statu remig[r]are * si tam dulcescentis * dei famuli eloquio potirentur.
Inter quos quibusdam conquirentibus cur statum perfectioris re-
iigionis afTectuose non appeteret, cuius obseruantiis inhiaret intimo
cum sudore : Quibus prouidus pater respondit : * In omni religione
cuncti superne patrie incessabilia gaudia possumus contemplari et ao
virtutibus increscere : sed fateor me presentis regule essentialia
non debite perimplesse '. Igitur insolentie operam redderem, si,
laxatis habenis incedens minima non obseruans, strictioribus liga-
mentis me connecterem ad altiora perimplenda.' Inter tam salutaria
monita requisitus que regularum esset constantius adimplenda, con- 25
festim intulit voce consultatoria : ' Euangelium, inquit, lohannis
omnes regulas reformatione saluberrima antecellit vt domina.' O
virum memoriter commendandum, inter tot procellose vite dispendia
vicissitudine amoris sublimatum super astra, considerantem, quicquid
presenti cursu percipimus in nihilum deueniet tanquam aqua 30
decurrens, et sicut somnia transitoria peruolitabunt omnia : Pre-
clara euangeliste " carmina sibi pro viuendi formula exemplariter
coaptauit. Sicuti et inter quatuor aurigas currus euangelici lohannes
aquilari volatu pre ceteris subtiliora trinitatis misteria pennis con-
templationis fiducialiter ^ propalauit, sic nostris in temporibus alter 35
euangelicus lohannes celestium misteriorum singularis secretarius,
supereminenti contemplationis volatu terrestria recusans se celesti-
bus coaptauit. Ad cuius probabilem confirmationem veritatis sub-
sequentis pariformitas elucessit. Namque cum diuersa maneria
monasterio pertinentia visitaret, officio perurgente, diuertit ad quan- 40
dam reclusam in comitatu Richemundie, vt inter tot immergentes
occupationes communicatione delectabili animam interins inflam-
maret. Eadem vero reclusa, nocte precedente visione immarcessibili
' r. insidiosi. ' E. faciunt. ' E. flagrans. * E, remigare. * E.
dulcesteutis. • E. perimplisse. ' E. fiducialitur.
72 3i3ot)a legenna anglie»
confortata, huic patri glorioso eandem consolatorie exponebat.
' Prospexi, inquit, in nocte vmbrate caliginis, dum lunaris globus
nostri hemisperii ascensum longe dissimulauit : et ecce aquila
mirifici decoris alis expansis humiliter domum istam circumuolauit,
5 in cuius rostri acucie breue pendulum efficaciter extendit, cuius
scripture fecunditas nostrum taliter illuminauit intellectum : " Ihesus
est amor meus." ' Cuius visionis probatissimam reuelationem huic
sanctissimo patri veraciter applicauit, et eum hanc esse aquilam,
pro meritorum excellentia, maturius affirmauit, cuius intentionis
lo stabilitas ab amore mundi in amorem dei stabiliter emigrauit. Cui
sanctus : * Intentionis nostre fuerat in accessu vt verbis inter-
loquutoriis summo principi placeremus : sed iam nouiter experior,
per tot verba inania vtilitatis vestigia auscultator vitiorum nostrarum
mentium inania sibi nititur preparare.' Festinanter igitur recessit :
15 quem recessum impatienter reclusa acceptans, pluries est conquesta
quod inter mortalium conditiones vix talem repperit qui propter
inprouidam laudationem concito recessu repetiit' remediationem.
Intrepidus, inquam, rector animarum et moderator inuictus, contra
monasterii terribiles oppressores clipeum exposuit fortitudinis. Vnde
20 vere vocis enunciatione quidam funeree lamentationis ad tempus filius,
excellentissimi ducis Lancastrie ministrator et seuissimus exactor,
dominum suum, velut alterum Assuerum ipse infatuatus Aman, in
sui reatus augmentum, in ruinam innocentis Mardochei scelerose
prouocauit, et ex parte domini, spiritu inflatus ceruicoso, tante benigni-
fo tati comminationes quamplurimas declaratorie expressauit in monas-
terii irrecuperabilem lesionem. Cui sanctus constantia armatus, ire
stimulo non confractus, decoris diuini consonantia charitatiua * lorica-
tus, tantam estus temperans vehementiam singula dubitabilia copiose
relaxauit: et demum, premisso fortitudinis clipeo stabiliter com-
30 munitus, in hec verba finaliter declinauit : ' Vide, inquit, ne pro
sensuali affectione qua dominum familiarius amplexaris, propter
venenatum morsum quo bona nostra quotidie dilanias et affligis,
scelerosi finis in inferno patiaris angustiam.* Quibus plenarie con-
summatis recedens, solamen inperceptibilis luminis exoptauit. Cum-
35 que aurora noctis obscuritatem delebat et reuelato vultu mortalibus
oculis lucis radios ministraret ; qui primitus vultu supercilioso eleuate
elationis Luciferum fuerat imitatus, mane lauatus effluentis latice con-
tritionis, degustat mel dulciflue deuotionis ; firmitate promittens
infringibili, in posterum eidem monasterio fieri se perpetualem
40 amicum. Quem sanctus superna gratia accensum considerans, federe
amicitie benignius salutatum, in agendis amatorem reperit * perpetuum
et fidelem. Sic intime consolationes * diuini spiraminis immutant
animas peruersorum, ipsas virtuosorum vinculans in amore j qui
* E. reperiit. • E. charltatia. ' E. reperiit, * E. consolationis.
De ^ancto 3lof)anne tie TBrgtilgngton. 73
primordialiter in ramis malitie suos instabiles cogitatus suspendebant
inuido cum feruore. — Tante gratie rutilantia lohannes volans vt aqutla
con[s]cendit ad sydera perpetue claritatis ; cuius accensam deuotionem
comitante^ vita plurima testantur" miracula, quorum aliqua in presenti
duximus inserenda. Contigit preordinatiua manu cuncta prospere 5
gubernantis, sanctissimo patre Aigilanter contemplante prioratus
excubiasj-quinque marinarios marine tempestatis voragine nauigantes
contra fluctuum discrimina militare, qui placide quietis portum
ignorantes omnimodam ' diutine desperarunt. Tandem verbis eiula-
toriis deflentes peccamina, animeque memoratiue reducentes gesta 10
lucidissima peroptande supportationis sancti videlicet lohannis, adhuc
in corpore supra corpus notabiliter triumphantis, ipsius iuuamina
incessabiliter inuocarunt. Et dum excellentem fidutiam in tante stabi-
litatis* anchoram posuissent, quidam eidem patri sanctissimo per
omnia simillimus in lineatione corporea, eis visualiter apparuit in 15
habitu regulari, et malum nauis manu stabiliens gratiosa, in optato
littore nauem feliciter collocauit. Quinque siquidem viri, pro liberali
refugio consolati, deliberato desiderio supradicto monasterio remotis
impedimentis ouanter decurrunt, supradicti patris clementiam re-
centius* visitare. Cumque veloci passu ecclesiam ingraderentur, 30
sancto patri obuiam processerunt : ipsumque cognoscentes per simili-
tudinem in mari preuisam, quem visu corporeo nunquam primitus '
cognouissent, pro tam gratiosa liberatione in tam pestifera crudelitate
fluctuum pedibus prouoluti, singula ordinate recitantes, sibi gratias
deuotissimas retulerunt. Sanctus tamen lohannes ipsos ingeniose 35
pacificauit, admonens ipsos deo debitas^ gratias exoluere, nihilque
sibi ascribere : nolens ' inanis glorie velamento labiliter resplendere.
Igitur tante eminentie virtute preclarum felici statu celestium con-
gaudemus celebrare, cum in huius miraculi priuilegio speciali quadam
germanitate gratie connecti videatur cum sancto Nicholao sanctissimo 30
confessore : qui ambo perlucide lucerne in mundo degentes concor-
diter bestiales motus corporis effugarunt, et eiusdem miraculi fama
fluctus maris expugnarunt, nauigantes liberauerunt, et cum Petro in
mari siccis pedibus ambularunt. Aflectuoso igitur modulo ipsius
exoremus suifragia, quatinus tante bonitatis iuuamine expurgati a 35
iermento veteris nequitie, loti in natatorio penitentiali Siloe, siccis
pedibus bonarum affectionum deuia declinantes, transgressa corri-
gentes," vere glorie in celestibus post laborem solatio perfruamur.
Famam adhuc celebrem huius luminaris' inextinguibilis volens
dominus eftlorare '" per secula, eandem nobilitauit miraculorum illus- 40
trium recordatione perpetua. Nam cum quidam famulus cum patre
beatissimo colloquia confoueret, idem benignissimus pater de vxoris
' E. colcante, * E. constanter. ' r. omnimodam salutem ? * E.
stadilitatis. * E. retentius. " r. prius. ' E, bebitas. * E, volens.
" E. liminaris. '" r. efflorere.
74 Botja legenlia anglie.
et fiHarum valitura^ familiariter perquisiuit. Cuius verbis famulus
respondit : ' Vxor quidem conualescit : nimiaque senectute preuenta
filiarum est solatio destituta, a qua partus fecunditatem vlterius visere
non confido.' Ad hec sanctus : * Reuertere, et irroret tuum hospi-
6 tium riuulus indeficientis gratie ; et qualiter vxor se habuerit mihi
denunciare non formides proximo in accessu.' Post breuiorem tem-
poralis reuolutionis circulum vxor materno fructu grauidata, duas in
lucem filias educauit : quarum alteri post partum laboriosum ex-
crescens gibbositas deformitatis radicibus faciem horribiliter occu-
10 pauit. Contigit autem in reuersione ad monasterium eundem famulum
cum prefate sanctitatis patrono familiare adire colloquium : a quo,
prout superius, de vxoris perquisiuit et conualescentia filiarum. Cui
famulus respondit : ' Vtinam, sanctissime pater, alteram filiarum
quam vxor educauit terre sinus ab oculari aspectu absconderet : quia
15 tante incom[m]oditatis anxietate gibbosa deformatur in facie, quod
cunctorum^ visui^ irrecuperabiliter perhorrescit,' Cui sanctus ait.;
' Ab originalis infirmitatis macula baptismali regeneratione depuratam
horroris titulo non denigres : sed cito domum rediens, imponas
digitum in principali vertice morbi, sicut nunc digitum tuo fronti
20 impono ; vtque sanitatem percipiat, continuo sufTragiorum preconio
celorum ianuas propulsabo.* Qui sanctissimo patri valefaciens,
statim receptus in propria, consultationi sancte iussionis obediens
digitum ad morbum apposuit ter: continuo tante horribilitatis macula
difibrmis infra breuis hore spacium, faciem reddens letiorem, euanuit
25 et discessit. Parentes vero prefulgida deuotionis facula lumihati,
pro filie sanitate pristina pium pastorem liberalissimis laudibus
curarunt extollere. Quos sanctus increpanter redarguens compescuit,
et ipsos perenni connectens silentio, diligentius commonuit ne tante
gratie laudem mortalis vite periodo alicuius auditui insererent publi-
50 cari, sed pro coUate sanitatis miraculo lingue ligamenta soluentes,
omnium plasmatori melos placentie ne cessarent concinere. Quis
diuini amoris haustu fontali refrigeratum hunc sanctissimum con-
fessorem perpetuo Helisei commertio in celicis non conformet, qui
Giezi famulum suum emisit cum baculo ad suscitandum mortis iaculo
35 fulminatum ; cuius tamen in absentia rigor * funeralis non recessit :
hic noster graciosus Heliseus familiari internuncio absque presentia
corporali filiam reddidit sospitati famuli memorati. Alias vero dum
feruentis deuotionis fasciculo calefactus sanctorum collegio mentaliter
inhabitaret, mulierem febricitantem consolari peruenit ; quam bene-
40 dictionis habundantia plenarie reficiens, grauitatis infirme declinauit
supplitia; et mulier dominum in sanctis suis benedixit propter
exoptate salutis solatium. Inuehendus est calamus mentes audi-
entium promptius informare quomodo prefatus veridicus palmes in
horto paradisi cum angelis complantatus, granorum penuriam in vita
* = valitudine. ' E. cunctoque. ' r. visus ? * E. vigor.
De ^ancto Siobanne oe IBrgBlpngton. 75
multipliciter effugauit Accedente itaque tempore quo granorum multi-
plicitas recedere[t], et parcitas eorundem consuetudinaliter inoleret,
ad locum in quo grana annualia ab imbribus defensorie seruabantur
personaliter maturauit. Dumque frumenti modicum repperisset
aceruum, qui monasterii sumptibus non posset satisfacere, aduocato 5
suffragio instillantis superni dixit stipendiariis : * Istius grani portio-
n[em] ' vigilantius custodite : cui deuslargiflua manu munificentie aug-
mentationem infundat, intraque spicarum loculos interioris grani mul-
tiplicationem m presenti renouare dignetur/ Collataque benedictione
paterna, Marthe querelam actiuam in Maria vacante terminauit. 10
Considerataque debita eiusdem mensuratione sub modio, non latuit
placidissime eiusdem conuersationis miraculosa contestatio, dum
frumentum benedictionis adipe inpinguatum suscepit decies incre-
mentum. Postea conformis miraculi testatio sacrosanctum magnificat
confessorem, cum paruum ordei cumulum alias in mensurationem 15
consimilem augmentauit. Ex hiis igitur et aliis quamplurimis afKr-
mationibus nostre fidei sedenti super Cherubin laudes debitas persol-
uamus, et ex interioribus cordis meduUis sibi offeramus libamina
coUaudationis, qui tantorum miraculorum perlustratione mirifica,
vitali labilitate nostrum sanctum decorauit, nosque in angularibus ao
mundi tenebris desolatos exuberanti consolatione visitauit. Huius,
inquam, miraculi gratificatio hunc Christi vestigialem imitatorem
conformiter manilestat, dum vere assertionis indicio* Christus paucos
panes miraculose augmentauit ad saturationem quinque milium
hominum, huius viri sanctitas inaudita grana ' multiplicauit et in rei 25
familiaris vtilitatem beatius preparauit. Cuius manifesta probatione
deductiue elici poterit quod cum Christo ardentius amato stabiliter
adunitur in amore, celestis lampadis choruscatione perpetualiter
confortatus. O spiritualis fortitudinis plantator egregie, qui in prela-
tionis honore et experimentali solicitudine angustias laboriosas pro 30
Christo tolerasti : nos miseros oculo impassibili prospitiens, lepra
vitiorum pluries maculatos tuis sanctis subsidiis eflicias nociua dis-
perdere, vtilia complantare, vt qui gratiam tanti nominis contem-
plamur, vlterius non distinguamur mole grauaminis peccatorum. O
gaudium salutis eterne, ecclesiam confortans nationis anglicane, que 35
nouella proles expectata saluteinteranxiosploratus* mesticie laudum
preconia non cessat concinere, dum illustrata miracula nostre Europe
extremitates exornant, preoccupant et letificant vniuersas. O primu-
lam virenti folio gratie circumtectam, qui virescentis ' miserie mun-
dialis caduca solamina spernere consueuit, quem celestis agricola in 40
horto paradisi delectabilis decentius complantauit, cuius odorabilis
redolentia restaurat gradus rectissimos sospitatis : eius benignitatem
piissimis suffragiis exoremus, quatinus post deserta exilii presentis
E. portioni. * E. vero ass. iudicio. ' E. gratia. * E. ploratos.
E. viricescentis.
76 Botia legcnua anglie.
vcstigia nostrasquc ' animas perducat ad Abrahe arjlatia sempitema,
In/jnicntc pcroptato tcmporc quo corruptionis carnee prelium immi-
ncrct animaque gratiosa pro imperiali victoria nubes ethereas pene-
trarct, hunc oricns cx alto visitans morbi pestilentialis signo euidenti
6 in latcre, ad cclorum consortium inuitauit. Exinde fratribus aduocatis
in camcram vbi pastor sanctissimus mortis angustiam expectauit,
inccpit incresccnte passione egritudinis in paucis eisdem consulere :
vidclicct vt humilitatis, vnitatis, et obedientie integra sincula conser-
uarent, charitatis ac concordantie nitore fulgentes vnanimes conti-
lo nuarcnt in consiliis preuidendis, statuta regularia ac minimas obser-
uantias deuotius custodirent, et superueniente luctu sui interitus
repentini tranquillitati ' et confidentie, confratrem eligerent in pasto-
rem, qui mutue ' dilectionis et charitatis eloquio presentem gregem
confortaret, dirigeret et conseruaret. Fundatus itaque in euangelio
J5 quod Christus reguli hospitium noluit intrare ne ^nderetur diuitias
honorare ; consideransque diuitis epulonis cruciatus in infemo, et
solatia Lazari* in sinu Abrahe quiescentis, amorem diuitiarum
detestabiliter reprobauit, et earum contemptum in prelatia constitutus
subditis exemplauit, verbis connectens subsequentibus : ' Auri alDu-
io entiam nostra bursa non continet, et supremo conditore gubemante
cuiquam hominum in aliquo non indebitamur. Cognoscimus veraciter
quod complacenter cunctomm aspectus non preuenimus : sed qualiter
rexerimus, post recessum fidele percipietis inditium *, et qualiter-
cunque latratus inimicitie nostros actus reprobamnt, homm mbigi-
25 nosum eloquium signa euidentia "* expugnabunt.' Hiis familiariter
prosequutis in medio nabso (!) ® indutus ad camem cilicio', ingraues-
cente egritudinis morsu vipereo, acceleranter affectauit dissolui et
esse cum Christo. Postea quidam medicus incontinenti cameram
ingrediens vbi prefatus pastor tempora mortis expectauit, voce con-
30 solatoria taliter emmpebat : * Pater benignissime, quamuis ingra-
uescentis morbi ferocitatem non potestis in sospitatem commutare,
capiatis tamen antidotum *, spiritum ad tempus reficere.' Cui sanctus :
' Si omnino debemus medicinam recipere, parati sumus humilius
obedire ' ; intime recolens tenorem regule taliter imperantis : ' Fiat
35 sine murmure de consilio medicine *,' et sequitur : ' Faciat quod
faciendum est pro salute.' Recepto itaque contra infirmitatis
violentiam confortatiuo antidoto*", experimentaliter percepit omnes
spiritus interiores paulatim reuiuiscere. Egressis assistentibus, post
pusillum istorum sermonum comniendabili sapientia cepit alloqui
^o capellanum : ' Modo percipio quomodo a cordis thalamo medicina
collata egritudinis molestiam eftugauit : ' et confestim incumbentis
horam resolutionis sibi paternaliter nunciauit. Hec igitur gemma radiis
perpetue gratie perlustrata, tribus diebus continuis vsque ad horain
' E, tranqiiillitntis. * E. niutiio. ' E. laxari. • E. iuditium. * E, euidentie,
'■ r. nudani '{ ' E. silicio. * E. antitodum. ' r. medid :' '"> E. antitodo.
SDe %axicto JtAjamt De Br^pngton.
/ /
sui>eme limitatioms fnqwtntsds ajsgftfiOiinisiBi cmyds sc t.i»x.^rJi<z5 'Mc-
solatoriis merai J cftntVjitari, adao 'it ^TfypdAT &ssisit^smx^ v«ti«'.-aii'>c:*t!a
spirituam cftlesmimT fjctJis clare oct^ki<offli5 ac EEaii:ic5 £t»=ii§-<*
affectionis contempSajis a«J ssfiera- piiliiECTi sciptT c&^-z s^o^i^i^*
dep^/soit zc in diaine lacciia inbjl!f> pfilsns cebinsisiaiLa (CfJG.5<'>rria «al;:- j
tauit. Tanta «iqtie '.'irmcGars vemanaia jjGcrjiffirami. «fftrcera «: s^ootci
annis officium prioratcs Horid^ gMberaaiKi. et antir» idui VJ^^ritr^ i-iz^
eipectatioms temp^raKs in b^ d&s^nfj aaEioi «ezagtsiatt», aiCCAoIecM
hora primitas capeJlaso diaal^gaia. raorte cmrtaaM: perpcsn: fosrir.:..^
felidtatem iDgredimr, in 5«Taphxc& criE!njc>srmi!> pe:rp«»cialajer ciocxsr:- r;
dere. I n Ermzmtnzo rgrmr prcrpcjinaiiEis accksi* veHoi steEa reI"iji&£Ls
perpetue claritatis, varioe fti%orxs radioa eiiEspiartEer etaisieba: :
Nam ftjlgore innocenae ver&5 Ahtl r&spIeccfBXiL «piaiKd-a 6jcifjn.as,
eum premians m ceJesribas. '&d Aoei respexi: et sd triaa.4ra ihziJ
Erat enim Enok mcndice. qrt^n&> scbcractfs viifts part passc vimi- r£
tum cum deo ambulaiiit, qtrem mlit drtriEia nzssmOs&adai in. paraiiisi
redolenda perpeme stabtlM. Htmc Xce spes verissma Swrperios
eleuauit, qaaiido iEma manfemm domimcEini ardiani! oj-riiis Hxzis
■virtucum fabrfcacft, qua a diliroii tDdemaffs filEicabGLS perpemfs gramc:i>
lih€rap>alttir. H ic .Abrabam per reprocaissfQ a&m etenie fetfcf caris dsios ic
filios enutrimt. tdem taocasternimi perfasnrances imi^aMriis eiasdeci
patroni ^-estigiis per EEuraetrki.rGm cborascatfoaera- Ea laoDb taboris.
qui moram fedens pro Racbele. Lye Eaborfosam actiaicacem coa
despexit. lob et Tobias paneQtie. qcando' coanra sjdaersacces inrni:-
corom machinattones non peccaart EabEis suis pro obpDobni coGin~f- j«
natione. Etiam Daaid bomilitaris. Salomea sapieaufa. qaocLim
dominns sibi ojatuiit o>r sapcens super Qmrtes stiv3s prede:es3<:ras.
Ezechizs penitenEia- qaando pn> rnrnfrntrr peccatis rn.T.Tr!7T.^m penf-
tendam sustulit flem lamentabftf lacfirimararrL Sosarma fn cisdziis.
dum luium refirenans corp>ream. perpecaaifcer sd dfxrlnam pLicen- j;
tiam ocularem conuertft aspectoriL lohannes Bapcista in absunen±i,
dum inter prandia deLfcata volaptatem appetnms 03mpescmc ec re-
strinxit S modids et ininime delfcatLs contencatasad ciarpoiris nGrrimen-
tum. Igicur in nocte presencfs exilit cam pretdarf Eamirus steHam
prefiilgtde chomscantem deprecemar ^t. sictrc fpse in ecemalf nrcf- js
tionis iocunditate cam sanctis patribus letecmr fn patria. nostre fl.exi-
bUitatis adem ccnora. Olifertiis rvrarmidem tiaciac in pace victoaam
adipisci. quatinus exduso senstLilftatis vmbractilo^ in lads babfcicalo
post huius exiiii termintrm commaneamtis- Hofus igfror sanctfssinif
patroni a\iscertbus delfcatis'* solato spfrita, faenignftatis eics pLissim': 4C
interuentu. prout consequentis processas ' macerfa eafdencias aiSrma-
bit, insigtiia virrutum inexplicabilia et egritudintim motestie relaxice ac-
feruntur * gratiose. De phmbus namque ofasessis corpcribcs emigarui ' :
' E, restroxit. * EL d>i\i£cits ■ * Tliai liner niinculonmi ia coc gct~
serYed. * r. alFeruatmrl
78 Botia legeniia anglie.
demonia, paralisis morbo infirmatos restaura[ui]t sanitati, claudos
restituti gressus beneficio condecora[ui]t, cecitatis tenebras exilio rele-
gauit oculos visus claritate perornans, mortuos plurimos post triduum
vita triumpliante victorie roborauit propriis suffragiis, facies leprosa
5 conspersione maculatas laudabiliter expurgauit, omniaque morborum
genera poscentium deuotione preambula liberaliter effugauit. Et si
singula que cunctipotentis brachium pro suo sancto in vita et post
consummationem peregrinationis firmiter perimpleuit, scribere cura-
remus, fatiscentis ' lassitudinis genitrix morosa dilatatio vestros in-
jo tellectus nimia ponderositate declarationis in dispendium prouocaret.
Pauca tamen consequenter miracula presentialiter conscribentur, in
quibus ipsi qui sancta deuotione nituntur feruescere aliqua ad morum
edificationem poterunt ^ exemplari ; plurima veroalia que dominus in
sancto patrono operatus est et incessanter continuat operari qui
15 cognoscere affectant*, in eodem monasterio libros reperient quibus
innumera beneficiorum genera conscribuntur. O immensurabilis infi-
nitas celice maiestatis, qui tui gratissimi confessoris in hospitio cordiali
altare redolentis sacrificii tue placentie [donis] ^ perornasti, eius cres-
centibus meritis et interuentionibus mirificis confer solamen languidis,
20 offer leuamen miseris ; quatinus labilium vitiorum excessibus emundati
a tartareis cruciatibus perpetim liberemur. Omnesque [s]uum* monas-
terium benigne visitantes confouere virtuose digneris et a vitiis
preseruare, ac cuiuscunque periculi imminentem aduersitatem ab
eisdem mox procul remoueas ; quatinus te deuote amplexantes tecum
25 in celestibus perenniter vniantur. Tam prouidus igitur confessor
magnificus seuissima mortis morsura a seculo relegatus limina con-
[s]cendit perpetue hereditatis in celestibus anno domini M. CCC.
Ixxix., eodem imperatorie cuncta regente qui cum patre et sancto
flamine regnat in maiestate per seculorum secula. Amen.
*Tr " Sequitur extractio de libro antiquitatis Glastoii. de sancto loseph
ab Armathia, accepta de libro quodam per Theodosium imperatorem
inuento in pretorio Pilati in Hierusalem.
30 7/^Rucifixo domino et completis omnibus que de eo fuerant prophe-
^^ tata, accessit loseph ab Armathia, ille nobilis decurio, ad Pila-
tum, vt euangelica prodit historia, et petiit corpus Ihesu : et acceptum
inuoluit sindone, et posuit in monumento, in quo nondum quisquam
positus fuerat. Audientes autem ludei quod loseph corpus Christi*
35 sepelierat, querebant apprehendere eum, cum Nichodemo necnon et
1 E. fatescentis. ^ E. potuerit. ^ E. affectarunt. * om. " E. tuum.
" This legend is om. in T. It is ed. in part, with the Engl. translation printed
by W. de Worde, in Skeat, Joseph of Ariniathie, 1871 (E. E. T. S.). It is taken,
and slightly abridged, from Johannes Giastoniensis Chronica ed. Hearne, 1726,
p. 48, which is made up from Ev. Nicod., Will. Malm. Antiq Glast., bt Graal,
and local traditions, cf. Usher, Brit. Eccl. Ant. 16. An Engl. local legend in
stanzas, with recent miracles, and collect, written ca. 1502 and printed by
Pynson 1520, is reprinted in Skeat, p. 44. ' Cf. Evang. Nicodemi. " H. Ihesu.
De ^ancto 3lO0eplJ ab atmatfjia. 79
aliis qui aduocati eius fuerant coram Pilato. Omnibus autem se
occultantibus, hii duo memorati, loseph videlicet et Nicodemus,
ostendunt se illis, dicentes : ' Quare contristati estis aduersum nos
quia sepeliuimus corpus Ihesu? non bene egistis aduersus iustum,
neque recogitastis quanta beneficia erga vos operatus est, sed cruci- 5
fixistis eum, et lancea vulnerastis.' Audientes ludei sermones istos,
apprehenderunt loseph, et incluserunt eum in cubiculo, vbi non erat
fenestra ; et signauerunt ostium ^ Annas et Caiphas, et custodes po-
suerunt qui custodirent eum ; Nichodemum vero liberum dimiserunt :
quia ipse solus loseph corpus Ihesu petiit ac principalis incentor * fuit 10
sepulture eius. Post hec congregatis omnibus per diem sabbati cum
sacerdotibus et leuitis, cogitauerunt qua morte occiderent loseph. Et
iusserunt principes Anne et Caiphe vt representarent ' loseph. Et
aperientes signa ostii, non inuenerunt eum. Missis autem vndique
exploratoribus, inuentus est in ciuitate sua Armathia*. Hec au- 15
dientes principes sacerdotum et omnis populus ludeorum, gauisi sunt
quia inuentus est. Et facientes congregationem magnam, scripserunt
ad loseph dicentes : ' Pax tecum et omnibus qui tecum sunt. Scimus
quia peccauimus in deum et te : dignare igitur venire ad patres tuos
et filios : quia admirati sumus nimis de assumtione tua. Scimus ao
enim quia malignum consilium cogitauimus aduersum te, et dominus
liberauit te de maligno consilio nostro. Pax tibi, domine loseph,
honorabilis ab omni plebe.' Et elegerunt* septem viros, amicos
loseph, dicentes eis : ' Dum perueneritis ad loseph, salutate eum in
pace.' Et ita facientes viri illi dederunt ei libellum epistole. Cum 35
[autem] * legisset epistolam, dixit : * Benedictus dominus deus meus,
qui liberasti Israel, vt non effunderet sanguinem meum. Benedictus
deus qui protexisti me sub alis tuis.' Et osculatus est loseph viros,
suscipiens in domum suam. Alia vero die ascendens asinum, cum
illis venit Hierusalem ^. Quod cum audissent ludei, occurrerunt ei 30
obuiam, dicentes : ' Pax in introitu, pater.' Quibus respondit : ' Pax
vobis omnibus sit.' Et osculati sunt eum omnes; et suscepit eum
Nichodemus in domum suam, fecitque ei conuiuium. Alia autem die
conuenientibus in vnijm ludeis, dixerunt ad loseph Annas et
Caiphas : ' Da confessionem deo Israel et manifesta nobis omnia que 35
interrogatus fueris. Quia igitur contestati sumus * de eo quod sepe-
listi corpus Ihesu, et inclusimus te in cubiculo prope " diem sabbati ;
postera die querentes te non inuenimus, et admirati sumus nimio
pauore vsque nunc cum te suscepimus : et coram deo manifesta nobis
quid de te actum sit.' Respondens autem loseph dixit : • Quando 40
me reclusistis in diem parasceue, ad vesperum dum starem ad ora-
tionem die sabbati, media nocte suspensa est domus, in qua eram, a
quatuor angelis ". Et vidi Ihesum sicut fulgorem lucis, et pre timore
H.addssuperclauem. 'E. intentor. ' H. presentarent. *E. inArm. * E.
eligerunt. * E. enim. ' E. hierusulem. ' H. fuimus. • H. propter. " r. angulis.
8o nsotia leg:entia anglie.
cedidi in terram : et tenens manum meam eleuauit me de terra
[rosaque] * perfudit me, et extergens faciem meam, osculatus est me,
et dixit mihi : " Noli timere, loseph : respice in me, et vide quia ego
sum." Et respexi, et dixi : " Raboni Helias." Et dixit mihi : " Non
5 sum Helias, sed Ihesus, quem tu sepelisti." Et dixi ad eum : " Ostende
mihi monumentum vbi posui te." Et tenens manum meam deduxit
me in locum vbi sepeliui eum : et ostendit mihi sindonem, et faciale
in quo caput eius inuolui. Tunc agnoui quia Ihesus est : et adoraui
et dixi : " Benedictus qui venit in nomine domini." Et tenens
lo manum meam duxit me in Armathiam, in domum meam. Et dixit
mihi : " Pax tibi ; vsque ad quadragesimum diem non exeas de domo
tua. Ego autem vadam ad discipulos meos." Et hiis dictis disparuit.' —
^ Post hec fidei feruore animatus, nobilis loseph ab Armathia beati
Philippi apostoli disciplinatui ' se tradidit atque eius salubri disci-
15 plina* affluenter refertus, ab ipso cum filio suo losefe baptizatus est.
Postea vero a beato lohanne apostolo dum ipse predicationi Efe-
sorum insudaret, beate perpetueque virginis Marie paranimphus'
delegatus est, eiusdemque gloriose virginis assumptioni ^ cum beato
Philippo ceterisque discipuUs interfuit. Atque ea que de domino ac
20 de eius genitrice audierat et viderat, constanter ® per diuersas regiones
predicauit. Multosque conuertens et baptizans, tandem, quinto
decimo post beate virginis assumptionem anno, cum memorato filio
suo losefe, quem dominus Ihesus prius in ciuitate Sarath in epi-
scopum consecrauit ^, ad sanctum Philippum apostolum Gallias venit.
25 •* Dispersis enim post ascensionem domini discipulis per diuersa regna
orbis terrarum, vt testatur Freculfus® libro suo secundo, capitulo
quarto, regfnjum^" Francorum predicandi gratia adiens Philippus^*
plures ad fidem Christi conuertit et baptizauit. Volens igitur beatus
apostolus verbum dei dilatari, duodecim ex discipulis suis ad euan-
30 gelizandum vite verbum in Britanniam misit : quibus charissimum
amicum suum loseph predictum, qui sepeliuit dominum, vna cum
filio suo losefe^'^ prefecit*. Venerunt autem eum eis, vt legitur in
libro qui ' Sanctum Graal ' appellatur, sexcenti et amplius tam viri
quam femine, qui omnes votum vouerunt '•'' quod ab vxoribus propriis
35 abstinerent, quousque terram sibi delegatam ingressi fuissent. Quod
tamert preuaricati sunt omnes preter centum quinquaginta : qui
iubente domino mare super camisiam ipsius losefes transeuntes in
nocte dominice resurrectionis, applicuerunt in mane. Aliis autem
penitentibus, et losefe pro eis orante, missa est nauis a domino,
40 quam rex Salomon artificiose suo tempore fabricauerat vsque ad
Christi tempora duraturam : in qua die eadem ad suos socios per-
uenerunt, cum quodam duce Medorum nomine Naciano, quem
^ so H. ; om. in E. * cf. Usher. * H. discipulatui. * H. doctrina.
* E. pararumphus. * H. instanter, ^ H. consecrauerat, '-' cf. Will.
Malm. 8 E. fretulfus. ^" WM. regionem. " E. philosophus; om. in H.
" al. losephes. *' H. vouerant.
De ^ancto 3lo0Q)f> a6 a[tmat6ia. si
loseph prius baptizauit ' in ciuitate Sara[z] ^ cum rege eiusdem ciui-
tatis cui nomen Mordraius. Cui dominus postea in visu apparens,
manus et pedes perforatos, cum latere lanciato ostendit. Cui rex
quasi multum compatiens dixit : * O domine deus meus, quis tibi
talia inferre presumpsit ? ' Et dominus ; * Hec mihi, inquit, fecit 5
perfidus rex Nortwallie, qui seruum meum loseph, nomen meum in
partibus suis predicantem, cum sociis suis carceri mancipauit, in-
humanitus negans eis victui necessaria. Tu ergo gladio tuo accinctus
ad partes illas properare ne differas, vt vindictam facias de tyranno,
et seruos meos soluas a vinculis.' Rex autem euigilans et de visione ^o
exultans in domino, disposita domo sua et regno, iter cum exercitu
suo arripuit, et deo ducente ad locum perueniens, regi prefato man-
dauit quatinus seruos dei liberos abire permitteret. Ille vero mandato
eius nullatenus acquiescens, ei cum indignatione mandauit quatinus
absque mora de terra sua exiret. Quo audito, rex Mordraius venit ^5
contra eum cum suo exercitu et duce Naciano supramemorato : qui
ipsum in bello iusta vltione peremit. Tunc rex Mordraius accedens
ad carcerem, loseph cum sociis suis in magno gaudio eduxit, narrans
ei visionem [sibi] ostensam a domino super liberatione eorum. Tunc
vniuersi gaudio magno repleti, immensas gratiarura actiones domino ao
persoluebant. Post hec loseph cum filio suo losefe ac decem
aliis sociis, peragrantes Britanniam, regnante tunc in eadem rege
Aruirago, " anno ab incarnatione domini sexagesimo tertio, fidem
Christi fiducialiter predicabant. Rex autem barbarus cum sua gente,
tam noua audiens et inconsueta, nec paternas volens in melius com- »5
mutare traditiones, predicationi eorum renuebaf*. Quia tamen de
longe venerant, visa vite eorum modestia, quandam insulam siluis,
rubis, atque paludibus circundatam, ab incolis Ynswytryn, id est,
'insula vitrea' nuncupatam, in lateribus sue regionis ad habitandum
concessit— vnde quidam metricus : ' Intrat Aualloniam duodena 3°
caterua virorum : Flos Armathie loseph est primus eorum : losephes,
ex loseph genitus, patrem comitatur : Hiis aliisque decem ius
Glastonie propriatur.' Predicti igitur sancti in eodem deserto con-
uersantes, post pusillum temporis per archangelum Gabrielem in
visione admoniti sunt ecclesiam in honore sancte dei genitricis et 3.'>
perpetue virginis Marie in loco eis " celitus demonstrato construere.
Qui diuinis admonitionibus obedientes, capellam quandam, per
circuitum virgis torquatis muros perficientes, consummauerunt, anno
post passionem domini tricesimo primo, ab assumptione vero virginis
gloriose quintodecimo, eodem autem* anno quo ad sanctum Philippum 4°
apostolum in Gallias venerant et ab eo in Britanniam missi sunt ; ex
deformi quidem scemate, sed dei multipliciter adornatam virtute. Et
cum hec in hac regione prima fuerit ecclesia, ampliori eam dignitate
' H. baptizauerat. ' E. Saram. * From "Will. Malin.,with the exception
of the four verses. * al. consentire ren. ' E. eius. ' H. scilicet.
VOL. n. G
82 3i3o\ja legenua anglie»
[dei filius]^ insigniuit, ipsam in honore sue matris principaliter ^*
dedicando. Duodecim igitur sancti predicti in eodem loco deo et
beate virgini deuota exhibentes obsequia, vigiliis, ieiuniis et orationi-
bus vacantes, eiusdem virginis dei genitricis auxilio in necessitatibus
6 suis refocillabantur. Quorum comperta vite sanctimonia, alii duo
reges licet pagani, Marius Aruiragi regis filius, et Coillus Marii
filius, vnicuique eorum vnam hidam terre concesserunt ac pariter
confirmauerunt : vnde et adhuc duodecim hide per eos nomen
sortiuntur. Effluentibus namque paucis annorum curriculis, sancti
lo memorati carnis ergastulo sunt educti, inter quos et loseph sepultus
est, et positus in linea bifurcata iuxta oratorium predictum. Cepit
igitur idem locus esse ferarum latibulum qui prius fuerat habitatio
sanctorum, donec placuit beate virgini suum oratorium redire ad
memoriam fidelium.
H Hec scriptura reperitur in gestis regis Arturi.
16 Toseph ab Armathia, nobilem decurionem, cum filio suo losephes
-*- dicto et aliis pluribus in Maiorem Britanniam, que nunc Anglia
dicta est, venisse et ibidem vitam finiuisse, testatur liber de gestis incliti
regis Arturi, in inquisitione ' [scilicet] cuiusdam militis illustris dicti
* Lancelot de lac,'facta per socios rotunde tabule videlicet, vbi quidam
20 heremita exponit Walwano misterium cuiusdam fontis, saporem et
colorem crebro mutantis etc *.
1[ Hec scriptura inuenitur in libro Melkini, qui fuit ante Merlinum.
Insula Auallonis auida funeris etc", milia dormientium accepit.
Inter quos loseph de marmore, ab Armathia nomine, cepit
somnum perpetuum- Et iacet in linea bifurcata, iuxta meridianum
25 angulum oratorii, cratibus preparatis (!) super potentem adorandam
virginem, sperulatis locum habitantibus tredecim. Habet enim secum
loseph in sarcofago duo fassula alba et argentea, cruore prophete
Ihesu et sudore perimpleta. Cum reperietur eius sarcofagum, inte-
grum illibatum in futuris videbitur, et erit apertum toti orbi terrarum.
30 Extunc nec aqua nec ros celi insulam nobilissimam habitantibus po-
terit deficere. Per multum tempus ante diem iudicialem in losaphat
erunt aperta hec et viuentibus declarata. Hucusque Melkinus ".
^ om. " H. presencialiter, om. in Wm. * E. inquisitiones. * Joh.
Gl. continues : ubi et scribebatur quod miraculum illud non terminaretur donec
veniret magnus leo qui et collum magnis vinculis haberet constrictum. Item
in sequentibus, in inquisitione vasis quod ibi vocant Sanctum Graal, refertur
fere in principio, ubi albus miles exponit Galaat filio Lancelot misterium cuius-
dam mirabilis scuti quod eidem deferendum commisit, quod nemo alius sine
graui dispendio ne una quidem die poterat portare. * Joh. Gl. : Insula A.
avida funere paganorum, pre ceteris in orbe ad sepulturam eorum omnium
sperulis prophecie vaticinantibus decorata, et in futurum ornata erit altissimum
laudantibus. Abbadare, potens in Saphat, paganorura nobiJissimus, cum centum
quatuor milibus dormicionem ibi accepit. Inter quos etc, — (The same passage,
with an addition, is found in MSS. Titus D. VII. f. 29 and Arund. aao f. 274, cf.
Skeat xxi.) * Joh. GI. adds some verses, and two genealogies showing
Arthur's descent from Joseph.
IDz ^ancto gtljamato. 83
^ De sancto Ythamaro episcopo et confessore.*
PAuca de " miraculis beati Ythamari venerabilis episcopi, que vel
ipsi vidimus vel ab aliis fida relatione accepimus, litteris
mandare curauimus, vt in notitiam veniens per deuotionem ani-
marum saluti proficiat, quod exterioribus signis de beati viri meritis
pietas superna declarat. Sane de temporalis vite eius serie nihil 5
nobis veterum diligentia tradidit, excepto eo quod venerabilis
presbiter Beda in historia sua Anglorum, breue sanctitatis eius,
immo sufficiens breuiter testimonium reddidit, hiis verbis: *In ec-
clesia, inquit, roffensi beatus Paulinus moriens pallium, quod a
romano papa susceperat, reliquit. In cuius locum Honorius archi- 'o
episcopus ordinauit Ythamarum, oriundum quidem de gente Cantua-
riorum, sed vita et eruditione suis antecessoribus equandum \ Verum
ad intimanda huius sancti merita quid multis verbis opus est,
quando et crebra virtutum operatio fidem dictis conciliat^ et iam
fama diuulgante nomen eius dulcifluum fidelis circumquaque popu- ' 5
lus mira deuotione concelebrat * ? Tempore enim venerabilis
Gundulphi episcopi, innouata roffensi ecclesia, beatus Ythamarus
de loco vbi prius sepultus fuerat, in excelsam quandam testudinem
ad aquilonem transpositus est. Erat autem in ecclesia illa monachus
quidam, vir senex et eximie sanctitatis, cecitate percussus : [qui] " ad 20
tumbam sancti Ythamari cum lachrimis et gemitu preces fundens,
exauditus est. Nam nocte in sompnis vir habitu candido et splen-
dore vultus eximio ei astitit, dicens se ad clamorem eius euocatum,
vt sibi mederetur, adesse : et oculos manu tangens, perfecte sani-
tati restituit. Quo audito, episcopus sancti Ythamari reliquias in 25
presbiterium referri, et in loco decentiori thecam inestimabilis
thezauri, vbi cunctis esset accessibilis, locari precepit, Quo in loco
fideliter postulantibus prestante deo multarum facta sunt et ostensa
signa virtutum. Egrotabat mulier quedam in ciuitate, et erat
languor* fortissimus, ita vt vix in ea anhelitus'' remaneret. Et 30
cum beatum Ythamarum inuocaret, apparuit ei sopore [depresse]*
dicens : ' Vade, inquit, ad locum vbi requiesco, vt salutem ibi conse-
quans.' Cui cum respondisset *, pre infirmitate se id facere non
posse, iterum, ac tertio, eisdem est verbis admonita. Quod cum
fecisset, sanitatis munere "* donata, deum in sancto suo glorificauit. 35
Maritus eiusdem mulieris post hec decidit in languorem : et cum ad
beatum Ythamarum preces fudisset, quadam nocte in extasim rap-
* Ed. in Act. SS. BoU. June II. p. 291. Abridged from Mir. S. Ithamari in
MS. Corp. Chr. Coll. Cbr. i6i. » E. Pancade. Bed. II. ao ; III. 14. '■' E.
consiliat. « E. concelebratur. * om. • T. langor. ' T. anelitus.
so T., om, in E. * E. respondisse. " E. muneri.
G2
84 3i3otja lefi^entia angtte»
tus, putabat se pre foribus splendidissimi habitaculi assistere, quo
sacerdotalis habitus et ordinis multitudo conuenerat. De quorum
consessu^ vir clarus assurgens venit ad eum ictuque leui virentis
virge pectus sibi tetigit, et ait : ' Quid est quod languore deprimeris ?
5 Vade de cetero et sanus esto.' Tunc expergefactus vir, saluti red-
ditum se sentiebat. A quodam presbitero infirmo inuocatus sanc-
tus Ythamarus* per visum apparuit, manuque protensa, quasi
medici functus officio, eum tetigit, et ait : ' Vide hanc nemini visionem
dixeris, donec ad locum memorie mee peruenias.* Nec visio illa
10 inanis fuit, quam salus velox secuta est. Episcopus roffensis
lohannes, per sanctum Ythamarum ab acerrimo oculorum dolore
curatus, de priore theca preciosas sancti Ythamari reliquias in
houam et decentiorem, per manus religiosorum fratrum, quarto
Idus iunii, cum hympnis et leticia transtulit ; ipsoque die annua
15 eius solempnitas, tum aliorum tum huius specialiter occasione mira-
culi, festiue decreta est celebrari. Plurimi vero febrium ardore
vexati, vel oculis afflicti, et variis infirmitatibus laborantes, meritis
sancti Ythamari sanitatis beneficio potiuntur. Quidam frater valida
infirmitate pressus, cum sanctum Ythamarum deuotis precibus inuo-
20 casset ", in sompnis vidit virum ignota facie ad ipsum introire, virgam
manu habentem; eamque per spacia domus huc illucque circum-
ferendo, multitudinem demonum, diuersis formis minaci vultu et
truci aspectu infirmum contuentem, perturbauit. Sicque liberatus ab
hora illa leuius habere cepit. Sed denuo rediens infesta illa multi-
25 tudo irruit, domus spacia compleuit, rictu et aspectu terribili hor-
rendum impetum facientes. Inuocato sancti Ythamari nomine, non
eodem vultu quo prius, sed pontificalem habitu personam pretendens
[rediit], albis indutus et nitenti desuper pallio opertus : oculi nitore
eximii, facies candida : et quicquid intuebatur infirmus, gratie inesti-
30 mabilis erat. Ad cuius presentiam mox spiritus immundi timide*
profugiunt. At ille post eos baculum vibrans, habitaculum intrinsecus
tertio circuit, et ab omni demonum spurcitia purgans, disparuit. Nec
multo post tertia vice terribilis demonum multitudo infirmum in-
festans aduenit : et ecce quidam, cuius nec vultum nec habitum
35 videre nec discernere poterat, crucem baiulans, omnes in fugam
actos tumultuoso impetu precipitanter exire coegit. A die illa
infirmus, plenam sanitatem adeptus, ab illusoribus nil incom[m]odi
vltra perpessus est. Puer quidam debilitatem * incurrens, mutus
et surdus effectus ; ad tumbam sancti Ythamari deductus, perfecte
40 saluti redditus est. Quidam valida egritudine vexatus, inuocato
sancto Ythamaro, in excessu mentis vidit illum precipientem sibi
vt pergeret ad ecclesiam beati Andree apostoli, vbi ei et sedes
* E. concessu. ' E, Edmarus. ' E. inuacasset. * T. timide, E.
timidi. ° E. debilitate.
De ^ancto gtljamato. 85
honoris et quietis locus a deo prouisus est. Quo cum peruenisset,
vidit personas quatuor decoris eximii, sanctos videlicet Petrum et
Andream, Paulinum et Ythamarum : quorum vnus pontificaliter
infulatus ante altare venit, quasi pro salutis sue impetratione ' flexis
genibus supplicauit. Tunc expergefactus, et sanitati redditus, deo 5
gratias referebat.
{'% Narratio\
Circa annum domini sexcentesimum' vicesimum sanctus Paulus
Leonensis episcopus, cum venisset ad domum sororis sue deo deuote,
super littus maris Britannici sitam ; rogatus ab ea precem ad deum
fudit quatinus statuto fluctus maris coerceretur alueo, et terra optata lo
aliquo sibi ampliaretur spacio. Cumque subito mare vndas [re]tra-
here, et terra sicca apparere cepisset, ab oratione pariter surgunt et
ad ripam accedunt. Tunc Paulus sorori imperat vt in manibus
lapillos ad maris marginem deferat et iuxta illam per spaciorum
interualla dimittat. Mille namque passibus vel amplius per eius 15
orationem terra aquis exhausta fuit. Oratione vero super ripam
iterum completa, Paulus ad mare conuersus ait : ' Lapilli, quos in
finibus tuis posui, sint in signum inter me et te, vt denuo * nunquam
eos transgredi nec hec nostra territoria ingredi presumas.' Cuius
sermonis imperium vsque hodie conseruat horridum maris ele- 20
mentum. Illis domum regressis, viderunt subito lapillos diuina vir-
tute columpnas lapideas mire magnitudinis factos: et via quam eo
die per medias illas columpnas incedentes tenuerunt, adhuc a Bri-
tonibus* 'semita Pauli' vocitatur.
II Narraiio*.
Circa annum domini nongentesimum quinquagesimum floruit in 25
Anglia venerabilis Albinus, qui et Alquinus ^ ; scientia clarus ; qui
mare transiit, Franciam adiit, quam sua doctrina totam illustrauit,
'orationes missales composuit, feria prima de trinitate, secunda de
sapientia, tertia de spiritu sancto, quarta de charitate, quinta de
apostolis, sexta de cruce, sabbato de sancta Maria celebrare instituit ", 30
Hic scientia.et ingenio clarus, morum honestate conspicuus, studium
quod a Grecis Rome olim translatum fuerat, Parisius aduexit. Cui
etiam rex Carolus commisit monasterium sancti Martini turonensis,
abbatis iure regendum. Nam monachi ibidem nimis in lasciuiam
confluxerant, sericis vestibus induti. Vnde vno monacho aspiciente. 35
duo angeli dormitorium illorum ingressi, omnes monachos, excepto
* E. imperatione. * The a Narr. are wanting in T. here ; the first is given
under Laurentius. ' From Vinc. Bell. XXI. 123. * E. de vno. * E.
baritonibus. * Abr. from Vinc. Bell, XXIII. 173. ' E. aliquinusv
'-» added.
86 laoija JLeg:enna anglie»
illo solo qui angelos videbat, extinxerunt. Hic etiam Albinus, vt ait
Vincentius in suo Speculo, et etiam Helynandus in sua Historia, a
regibus anglis pro pace missus ad Carolum, apud eum resedit,
cuius precipue magisterio ipse rex omnes artes didicit liberales,
5 Hic omnium Anglorum post Bedam et Adelmum doctissimus fuit,
et pluribus libris ingenii miraculum ^ fecit. Eminent enim libri sui
de sancta trinitate, ad ipsum regem scripti. In quorum libro tertio,
de quo responsoria et antiphone de trinitate videntur esse scripta ^
loquitur ita ' : ' Adesto deus vnus omnipotens, pater et filius et
lo spiritus sanctus : Doce fidem, excita spem, infunde charitatem. Velle
mihi adiacet, sed hoc non a me sed a te, mundum et terras relinquere
et celum petere. Sed imbecilla pluma est, velle sine subsidio tuo.
Da fidei pennas, vt volem sursum ad te. [Hanc] * fidem in te, per te,
de te confiteor : Te * vnum in substantia, trinitatem in personis con-
15 fiteor. Te semper idem esse,viuere, et intelligere, confiteor. Genitor,
genitus, regenerans, o beata trinitas. Fons, flumen, irrigatio, o beata
trinitas. Inuisibilis [in]visibiliter, visibilis inuisibiliter, visibilis [in]vi-
sibiliter, o beata trinitas. A quo, per quem, in quo omnia, o beata
trinitas. Vita viuens, vita a viuente, viuificator viuentium, o beata
20 trinitas. On a se, on ab altero, on ab vtroque, o beata trinitas.
Verax pater, veritas filius, veritatis spiritus sanctus, o beata trinitas.
Deus supra quem nihil, extra quem nihil, sine quo nihil. Deus
sub quo totum, in quo totum, cum quo totum. Te inuocamus, te
adoramus, te laudamus : Exaudi, exaudi, exaudi. Spes nostra, salus
25 nostra, honor noster : Libera nos, salua nos, iustifica nos, o beata
trinitas. O beata, et benedicta, et gloriosa trinitas : O vera, summa,
sempiterna vnitas : Miserere, miserere, miserere nobis. Tibi laus,
tibi gloria, tibi gratiarum actio, in secula sempiterna, o beata trini-
tas.' lussu quoque regis Caroli diuinam correxit historiam. Hic
_^o etiam successit sancto Adriano abbati monasterii sancti Augustini
Cantuarie.)
IT De sancto Yuone episcopo et confessore ".
Cluitate Frianeos, qua referunt sanctum Yuonem, et fratrem eius
Athanatum '', esse natum, regnauit pater eorum nomine Yomos,
et regina Ysitalia mater eorum. Athanatus autem in nemore quo-
35 dam heremiticam duxit vitam : per cuius merita dominus hactenus
miracula multa operari dignatus est. Sanctus quoque Yuo, in qua
ciuitate natus est* episcopus fieri meruit; et non multo post in
ciuitate Asitania® ad archiepiscopatum assumptus, peruigil super
gregem sibi commissum, deo deuote obsecundans, permanebat : donec
' VB. periculum, ^ VB, sumpta, ' Cf. Alcuini Opp. Migne loi, p. 55-
* E. habeam. " E. Confiteor te. « Abr. from the Vita in MS. Bodl. 285, a
/ fuller form of the life by Goscelin in A. SS. BoU. 10 June II, 288, which wanls
the first passage and the miracles, .GosceHn's life is based on an older life by
Andrew Whitman, formerly Abbot of Ramsey. "^ E. Athanathum, ' om,
in T. ° T, Asitania, E. Asitanea.
IDt ^ancto guone. 87
propter peccata populi tanta fames inualuit, vt mater filiam, et iilium
pater, multique prelati subditum sibi populum comederent. Reli-
giosi proinde viri duodecim terram propriam relinquentes, regiones
multas peregrinando transmeare elegerunt. Qui cum Romam per-
uenissent, consilio pape ab inuicem separati ^, dispositione dei sanctus 5
Yuo cum Sithio nepote, et luthio'^ cognato suo, aliisque quibusdam
Britanniam intrauit. Sanctus vero Athanatus ad heremum in qua
prius degebat rediens, et vitam finiens ; in quodam excelso monte
corpus adhuc eius incorruptum permane[t]', monachorum collegio
honoratur, et vnoquoque mense a monachis vngues manuum eius 10
inciduntur, capilli tondentur, et ab omnibus per totam Grecie re-
gionem honoratur et colitur. Doctor apostolicus et veri solis
nuncius, Yuo presul inclitus, m Persida ortus, finibus occiduis
Britannie a domino est destinatus. Cumque terram propriam
propter deum peregrinando reliquisset, multisque terrarum spaciis 15
decursis Galliam cum suis intrasset, a rege et populo honorifice
susceptus, nec vlla gratia terrena, quamuis assiduis precibus rogatus,
ab ipsis retineri poterat, sed Britanniam ingrediens, in villa quadam
tribus miliaribus ab Huntingdonia, nomine Slepe, vsque ad finem
vite sue in uigiliis, ieiuniis, et orationibus deo iugiter seruiens, ao
plenus bonis operibus vitam finiuit. Elapsis vero nonnullis annis
rusticus quidam, vomere terram aperire temptans, in sarcophagum
impegit : et spe lucri attractus, boues arantes * reuocat, et toto nisu ^
locum purgat. Et conuocatis aratoribus circumquaque positis, in-
uentoque sepulchro et aperto, episcopum pontificalibus indutum con- 33
spiciunt. Accersito* autem monacho ville preposito, nomine El-
nothus"', corpus decenter lotum ad ecclesiam deferunt et iuxta altare
cum magna veneratione coUocant. Sequente* vero nocte apparuit
idem episcopus cuidam fabro Ezi vocato*, statura procerus, facie
candidus, specie uiuidus *, oculorum acie flammeus, dicens : ' Quem, 3°
inquit, modo in tali loco miramini, repertum, ipse sum Yuo episcopus,
qui hic cum beatis sociis hactenus latui tumulatus. Denuncia "* ergo
abbati Rameseie Ednotho quatinus me cum eisdem sociis meis suo ce-
nobio transferre festinet.' Cumque pauper [spiritu] '* visa referreformi-
daret, apparuit ei iterum episcopus, atque tertio, negligentem acriter 35
redarguens ; et signum querentem episcopali virga pulsauit, dicens :
' Hoc signum habebis, quo nequaquam carebis nisi iussa nunciaueris.*
Euigilans^^^vero, in loco in quo percussus fuerat, ac si ferro confossus
fuisset, dolorem tantum passus est. Cum autem visa abbati " retu-
Hsset, sanitati restitutus est. Prepositus itaque predictus credere 40
renuit, et rusticum velut fatuum repellens dixit : ' En viles cineres
cuiuslibet sutoris transferre " et colere debemus pro sanctis ? '
' E. separatim. ' E. inthio. ' so T., E. permanens. * Boll. herentes.
^ E. visu. * E. Accercito. ^ name om, in BoU. " T. Sequenti. ' E.
uiuidus. w Bf,ji_ Suggere preposito ut ipse nuntiet abbati ; but cf. Matth.
Westm. " om. ^" E. Euigulans. " Bell. preposito, " E. transferri.
88 , ji3oi3a legentia angtte»
Eadem autem nocte apparuit ei sanctus episcopus, dicens : * Surge,
inquit, surge quantotius : nam ego ille quem tu sutorem subsannasti,
ocreas tibi durabiles paraui : hiis indueris, hiis domum in memoriam
mei equitabis.' Ocreas strictissime eius informat cruribus, vt sedere
5 viderentur facetius. Sic itaque concussus euigilat, et artissimus dolor
tibias eius constringens, standi progrediendique * facultatem dene-
gabat : et quindecim annis in compedibus sancti patris debilis per-'
mansit. Septimo vero die ante obitum eius apparuit ei sanctus Yuo
splendido vultu et habitu, dicens : ' lam tempus instat vt verbera
lo quibus te corripui in remedium transeant sospitatis, et pro longa
nocte incom[m]oditatis letissimum diem possideas eterne felicitatis.
Septimo abhinc '■* die paratus esto ; veniam te suscipere ad lucem
de carnis hoc ergastulo.' Et factum est ita. Facta est [inuentio] *
sancti Yuonis anno domini millesimo primo, octauo kalendas maii;
15 diesque translationis eius quarto idus iunii consecrata, perpetuo
indicitur celebranda. Venerat autem ad Britanniam circa annum
domini sexcentesimum. Est autem Slepe, villa antiquitus sic dicta,
vbi corpus sanctissimi confessoris repertum fuisse dinoscitur, a
Rameseie monasterio octo distans miliaribus, a burgo Huntingdonie
20 tribus, super fluuium nomine Ouse * sita : modo vero ' villa Sancti
Yuonis' est nuncupata. Abbas quoque Ednothus in loco inuen-
tionis sancti episcopi ecclesiam construxit: Ipsius quoque tumbe
media pars infra parietem, et media extra protensa' est, quatinus
aduentantibus, tam obserrata* ianua quam aperta, aque gratia non
25 deesset, que iugiter in eodem loco abundans, meritis huius sancti
multis beneficia confert sanitatum. "^ Duo leprosi eadem aqua per-
fusi, perfecte sanantur, et ceci tres oculorum luci restituuntiir.
Adolescens de Venetia, consularis dignitatis, diabolico instinctu
sororem grauidam interfecit : et " penitentia ductum ferreis nexibus
30 episcopus alligat, a scapulis ad renes ferro constringit, ventrem et
brachia ferro accingit : sicque vinctus mundi peruagatur climata,
sanctorum poscendo suffragia. Et " apud sanctum Dionisium tandem
deueniens, vinculum vnum sancti prece rumpitur : mareque transiens
et ad tumbam sancti Yuonis perueniens, cum ' Magnificat ' in vesperis
35 cantaretur, et versus iste ' Et misericordia eius a progenie in
progenies ' diceretur, inuisibili virtute corripitur, totus a terra leua-
tur, terreque citius deponitur : rumpuntur ferrea ligamina, et vincula
longius sunt excussa. Alii quoque quatuor ferro per episcopos
in penitentia astricti, ad tumbam sancti Yuonis a vinculis sunt abso-'
40 luti, Mulierem propter cecitatis plagam a viro derelictam, visu
reddito confortauit. Adolescentem miracula sancti episcopi deri-
dentem sanctoque detrahentem, curuatis genibus et rigidis, vsque ad
1 E. progriendique ; que om. in T. ' E. adhinc. ' T. E. translacio.
* E. onse. * E. protense. " E. obserata. ^ From here ed. in Act. SS.
BoU. June II. p. s88. ' om. in Boll.
De ^ancto guone. 89
mortem ad ambulandum reddidit ineptum. Monacho famulos suos
in eius festo operibus seruilibus insistere cogenti sanctoque conuicia
inferenti apparuit, dicens: *Tu, nunquid me nosti?* llle vero tre-
mens respondit : ' Non.' ' Ego sum, inquit, Yuo, quem nuper te
nescire dixisti et festum meum colere volentes prohibuisti : ' et dedit 5
ei zonam, dicens : ' Ista zona precingere, et mei noticiam hoc signo
amodo tene ' : et precingens eum, abiit. Expergefactus, quasi ferreo
vlnculo artissime se circumligatum sentit: Interius vitalium inci-
sione ^ torqiiebatur, exterius, carne in putredinem defluente, venenosa
tabe et inflatione vexabatur. Tandem, quod in sanctum commiserat, 10
lachrimabiliter confitetur, tumbamque eius deuote visitans sanitatem
reportauit. Cum monachus quidam, normam abhorrens, aufugere
conatus esset, spiritus nequam eum inuasit ; et circa mediam noctem,
cum iam melius habere cepisset, duos ad se tetros homines venire
conspexit, qui dicunt ei : 'Quia de loco isto fugere voluisti, te nobis- 15
cum ad inferni claustra rapientes deducemus.' Quo audito, con-
citus surgit, et Kyrieleyson clamando ad monasterium confugit. In
domum infirmorum deducitur: et apparente sibi sancto Yuone et
signum crucis super ipsum faciente, sanus effectus est. Ex tumba
sancti Yuonis aqua perspicua, visu delectabilis, gustu suauis, su- 20
mentibus salubris scaturiens erumpit, surdis auditum, cecis visum,
desperatis et in extremis agentibus conferens sanitatem. Puer
quidam, a dominis suis mercatoribus vicem coquine sibi deputatam
ofliciose adimplens, aquam de tumba sancti hauriens, olle imposuit,
et ignem copiosum accendit : carnes tamen discumbentibus apposite, 25
crude et sanguine plene sunt reperte. Res vt erat aperitur : aqua
in olla omnino frigida inuenitur. Aqua enim tumbe sancti Yuonis,
semper in eodem statu permanens, nescit occasum, nec aliquando
patitur eclipsim. £t si quandoque in quantitate magna auidius
sumatur, sumenti nunquam malum inducit, nec bibentis vterum 30
inflat. Mulier quedam in tantum iuri diaboli fuit mancipata, vt
idem malignus cum ea in specie leporis frequentissime coiret', ita
quod in ipso coitu infelix illa, quod dictu' horrendum est, fluxum
seminis per os, ad maiorem sui confusionem, euomeret. Confessa est
tandem cum lachrimis priori loci delicta sua : et ab eo vasculum cum 35
aqua sancti Yuonis accipiens, et de dei misericordia confidens, videt
demonem in solita forma astantem, sed nuUatenus accedere pre-
sumentem, comminantem tamen et increpantem, quia contra se
murum aqueum erigere voluisset. Mulier vero, de potestate diaboli
erepta nihilque confusionis preterite experta, incolumis et gaudens 40
ad propria remeauit. Mulier quedam a natiuitate ceca, sanctorum
per Angliam circumquaque terens limina, a beato Thoma martire
rediens, sancti Yuonis petitura suiTragia ville eiusdem prope site*
' E. inscisione. * T. cohiret. ' E. dictum. * E. silhe.
90 ii3oua leffentia anglie»
appropinquans monticulo, fessa residens parumper dormire cepit.
Cui duo preclari viri in habitu pontificali (vnus itinere, quo venerat,
veniens, alter via qua itura erat) astantes, duos oculos valde lucentes,
vt ei videbatur, in manibus gestabant : Quorum vnus vnum quem
5 tenebat oculum, alter alterum capiti suo adaptabant. Expergefacta
mulier oculos se percepisse ac visum gauisa est. Quod autem hoc
miraculum beato martiri Thome sanctoque Yuoni sit asscribendum,
nulli venit in dubium. Viri tres morbo ydropico inflati, aqua
sancti huius hausta, sedato tumore sanitatem reportarunt.
ir Narratio^.
10 Quidam peregrinus a sancto Leonardo rediens, in Auernia ^* captus
est, et querenti cur innocentem in carcere reclusissent, responderunt
quod nisi se copiose redimeret, non exiret. Sequenti nocte domino
castelli sanctus Leonardus apparuit et vt peregrinum suum illum^
innocentem abire permitteret imperauit. Sed ille mane euigilans
15 et visionem quasi sompn[i]um paruipendens *, altera nocte similiter
sompniauit. Verumtamen hominem relaxare non curauit. Tertia
nocte beatus Leonardus peregrinum arripiens, extra opidum de-
duxit : et statim turris ® cum media parte castelli corruens, oppressis
plurimis solum principem ad sui confusionem fractis cruribus re-
20 seruauit.
1T Narratio^.
Quidam frater sedebat in heremo et seducebatur a demonibus per
annos plurimos, ipse vero existimabat quia angeli sunt. Egrediebatur
autem pater eius secundum carnem per tempus et visitabat eum.
Vna autem dierum tulit bipennem secum, dicens 'quia reuertens
25 afferam'' mihi pauca ligna.' Et preueniens vnus demon dixit ad
filium eius : ' Ecce diabolus venit ad te in similitudine patris tui,
habens bipennem in sporta sua vt impugnet te. Tu ergo preue-
niens tolle illam bipennem ab ipso, et repugna illi.' Igitur pater
eius reuenit secundum consuetudinem : et accipiens filius ipsius
30 bipennem ab ipso, percussit eum et occidit. Et continuo adhesit ei
spiritus malignus et suffbcabat eum.
1 Cf. Vinc. Bell. XXI, 12; Leg. Aur. p. 690. " T. E. Aluernia. ' al
om. * E. peruipendens. * T. turrim. " Ex Vit. Patr. loaa. ' E-
auferam.
De ©ancto ptoio, 91
ir De sancto Ywio confessore.
SAnctus enim Ywius, preclare stirpis Britonum religiosis parenti-
bus, Branone videlicet patre Egidaque genitrice ortus, et
lindisfarnensi prouincia nutritus est. Qui ab infantia litterarum
rudimentis traditus, inspirante spiritus sancti gratia, coetaneos suos
litterarum scientia transgrediens, a magnis doctoribus venerabatur. 5
Nihil puerile dicto vel facto exercebat, sed crescente simul cum
etate religione, diuinis obtemperans mandatis, non solum super
hiis que feliciter, verum de non prospere sibi aduentantibus gratu-
labatur, Cum autem iam in iuuenili vemaret flore, a suis vtpote
tanti heres patrimonii arma capere ^ crebro hortatus, terreno celeste lo
preferens premium, quosdam sacri ordinis parentibus insciis con-
scendit'* gradus. Paulo vero maturior vtroque parente orbatus, a
sanctissimo lindisfarnensi episcopo Cuthberto, cuius erat discipulus,
instructus, diaconatum suscepit. Frequens illi in monasterio nunc
orationi insistend[i], nunc de domini mensa spiritualem cibum su- 15
mend[i] erat cura. Dum vero nihil de crastino solicitus erat, quicquid
ad manum habere poterat, prout cuiusque necessitas exigebat quo-
tidie pauperibus errogans alimoniam ; in se delinquentibus veniam,
algentibus indumentum, mestis solatium prebens; caducis eterna,
terrenis mercabatur celestia. Celebrante autem quadam die so- 20
iempni prefato presule, sanctoque Ywio diaconi vicem peragente,
ecce quidam vi febrium oppressus, infirmos gressus baculo regens,
post populi frequentiam oblaturus accessit. Cuigs calamitati beatus
compatiens diaconus, apprehensa manu proximum altari gradum
scandenti, qui tante obsistebat imbecillitati, prebuit fulcimentum. 35
Mox mirum in modum ad precipue simplicitatis viri tactum egritudo,
quamuis vehemens, abscessit', pristine robur virtutis ad singula
membrorum ofHcia se adeptum letatur. Et prosternens * se ; vir
sanctus : * Non meis, frater, sed presulis, inquit, sancti, cuius manum
osculari desiderabas, meritis intercedentibus, superna pietas in te 30
operata est.' Nec multo post, dum idem vir beatus epulis sobrie
[functis]'' quadam die domi sederet, contigit vt pauper quidam
diutina infirmitate vexatus, ita vt, decocta carne, rugosa tantum cutis
nuda protegeret ossa, ad ianuam accederet : cuius condolens miserie,
ab eo quid accipere vellet humiliter sciscitatus* est. Cumque a 35
paupere id responsum acciperet : * nullo delector, nullo tecum fruar
cibo ; potu tantum,que mei* torret interiora compesce flammam'; fes-
tinus siceram '" afferens egeno dedit. Quo hausto, humeros curuatos
pauper erigit, et sospitati redditus gratias deo egit. Sanctus autem
Ywius timens ne sibi humani noceret aura fauoris, patriam omnino 40
' E. capre. " E. concendit. ' T. E. insistendo. * sumenda. ' E.
accessit. " r. prosternenti. '^ T. functus ; E. sumptis. * E. scissitatus.
' r. mea. »" E. cicerara.
92 Boua ILegenlia ^nfflie.
suam fugiendo relinquere disposuit, et signo crucis se muniens, ad
portum quendam iter direxit. Appropinquante autem eo septima
die stationi nauium, quesierunt ab eo naute quo tenderet. Cumque
responsum 'quo dominus eum vocare dignaretur, se pergere' eis
5 dedisset, adiunxit : * Si qui vestrum ad presens transfretare de-
siderant, precor vt in nomine domini cursus comitem et laboris
participem me recipiant.' Cui dixerunt : ' Nisi nostrum ventus
impediret cursum, iam diu Minorem applicuissemus Britanniam :
et si illuc tendere cupis, quousque ad votum afflauerit aura, tibi
]o necessaria ministrabimus.' Quo audito, vir sanctus benedicens
dominum, vultu leticiam prodens ait : * Descendamus ergo, fratres,
et que necessaria sunt preparemus.' Et cum subito ventus deside-^
ratus fieret, et nauigare inciperent, orta tempestate grauissima naute
desperantes, palmas ad celum tendere et auxilium a deo postulare
16 ceperunt. Excitatus tandem vir dei Ywius, qui sopore^ corpus
fessum ^ recreauit, preces ad deum fudit : et tota maris commotio
confestim conquieuit. Paraliticus quidam, nisi aliena manu cibum
capere non valens, suis sacris precibus sanitatem recipere meruit.
Interea vero dei famulus vigiliis ieiuniisque assiduis corpus afBigens,
ao humilitatis et operum virtutis et totius honestatis omnibus exem-
plum se prebuit: et pridie Nonas octobris, in Minori Britannia
feliciter ad gaudia in eternum mansura migrauit. Apud Wiitoniam
diebus nostris corpus eius sanctum quiescens in magna veneratione
habetur.
[MS, T. adds : ^ Narratio l
25 Abbas Zenon cum sederet iuxta cucumerarium, suadebat ei
animus suus dicendo : ' Tolle tibi unum cucumerem et manduca.'
Qui respondit cogitacioni sue: 'Fures ad tormenta uadunt; proba
ergo teipsum si potes ferre tormenta.' Et consurgens stetit in
cauma quinque diebus, et dicebat quasi animus eius ad ipsum : * Non
30 possum portare tormenta.' Et ille respondit : ' Ergo non rapias
et ^ manduces.' * Frater quidam ex nimia abstinencia infirmus et
tussiens excreabat fleuma. Quo nolente, de sputo eius uenit super
alium fratrem. Qui cum a cogitacione sua compelleretur dicere ei :
'quiesce iam et non excrees* super me': ut superaret cogitaciones
35 suas, tulit quod excreauerat, et mittens in ore suo statim comedit
illud. Et tunc cepit ad seipsum dicere : ' Aut non dicas fratri quod
eum contristet, aut manduca quod horres.'] ^
1 E. sopori. =" T. fessum corpus. ' Cf. Vit. Patr. 866. * VP. ut.
s Cf. Vinc. BoU. XV. 88. « T. excreas. ' Collect in T. :
Tua prece nos emunda atque deo nos commenda, O Ywie : Culpas dele,
opem nobis fer medele. V. Ora pro nobis.
Deus qui preclarum confessorem tuum Ywium eterne beatitudinis excellencia
sublimasti, quique deposicionis sue celebritate hodiernam diem nobis uenera-
De ^ancto Slu^tinano. 93
1F De sancto Iustinano martire et monacho'.
SAnctus enim lustinanus ex nobilissima Britannie Minoris pro-
sapia originem duxit : qui a pueritla studiis litterarum traditus,
et mirabili scientia inter clarissimos gentis sue doctores claruit.
Suscepto enim sacerdotii gradu diuinum officium fideliter exeque-
batur ; et tale tandem diuinum oraculum audire meruit : ' Egredere 5
de terra tua et de cognatione tua et de domo patris tui.' Quod vir
sanctus intelligens, adiunctis sibi quibusdam sociis, nauem coriis-
contextam et viminibus conscendit, deum iugiter exorans vt ad
terram eum adueheret in qua vitam solitariam ducere posset. Et
tandem ad terram nomine Chormei ' applicuit, vbi per aiiquod tempus lo
moram faciens, ceperunt iam multi eius exemplo mundum relinquere
et ad sancti viri magisterium festinare. Sed in breui, sicut primo
a deo ei mandatum fuerat vt de terra et* cognatione sua egre-
deretur, similiter secundo ei dictum fuit vt illam relinqueret man-
sionem. Tunc nauiculam ingressus, mari et ventis" se committens *5
venit ad insulam que tunc insula Limeneia* vocabatur: in qua
vir deo deuotus Honorius, regis Thefriauci filius, relictis que in mundo
sunt, deo totum se exhibebat. Receptus itaque hospitio benigne, tanto
[ille] pietatis excreuit ardore, vt locum suum et mansionem sancto
viro traderet, vt ^ lucrandis Christo animabus absque vllo inuigilaret ^°
incom[m]odo. Videns itaque beatus lustinanus locum viris religiosis
aptum "* et ab omni seculari strepitu remotum : ' petitioni tue, inquit,
assentirem, si soror tua cum sua pedissequa" cubiculum habeat a
nobis " remotum.' Quod quibusdam incredulis [nonnullis] " verte-
batur in derisum. Sed cum facundia et venustas sancte predica- 25
tionis, et fulgor tante claritatis beato viro complaceret: 'pater,
inquit, sancte, vt tua dulci et honesta perfruar" societate, sororem
meam in aliam regionem transmittam.' Soror itaque beati Honorii,
sumpta sanctorum virorum benedictione et licentia, in longinquas
regiones ab[s]cessit. Ibique cum ad eum plurimi conuenirent, illumi- 3°
nati verbo fidei cum salute animarum redibant. Cum autem fama
tanti viri ad beatum Dauid perueniret, nouitate et aduentu tanti
viri exhilaratus, per nuncios eum euocans, vt ad se venire dignaretur
suppliciter exorabat. Ille vero accelerans, a beato Dauid honorifice
suscipitur : placuitque tam beato Dauid quam sancto lustinano 35
societate et orationibus hinc inde fulciri " : et suscepit eum sanctus
bilem statuisti : concede omnibus hec festa celebrantibus, huius sancti meritis
dies suos in bono finire et post hanc uitam ueram et sempiternam inuenire, per.
* Ed. in A. SS. Boll. 23 Aug. IV. 635. ' The Life does not appear in any
author anterior to John of Tinemouth ' (Hardy). ' E. coreis. " E.
cormer ; T. chormei. * E. et de ; de om. in T. " E. venti. ' E.
lemeneia ; now Raxnsey island, cf. Camden, p. 838. " T. et, ' T. aptum
religiosis. * T. pedisseca. " E. a nobis ; T. non. " T. adds nonnuUis.
" E. perfruas. " E. fulsiri.
94 H^otia Legenna anglie*
Dauid in confessorem et vite sue post deum custodem. Et mansi-
unculas quas eligebat, tam in insula quam extra insulam, ei et
fratribus ad ipsum confluentibus concessit. Quadam autem die,
cum in insula orationi et lectioni operam daret, nauigantes quinque '
5 in lembo quodam aduenerunt, et festinantes ad ipsum dixerunt :
' Ecce, quem amas, infirmatur, mandans vt ad ipsum postposita omni
mora acceleres.' IUe autem, audita cari sibi in Christo infirmitate,
ad lembum properauit, et psalmos psallere incepit. Cum autem
remigando ad maris medietatem venisset, tunc demum eos facie
lo eleuata conspexit deformiores quam homines quos videre con-
sueuerat, et clare illos malignos spiritus esse intellexit. Tunc
septuagesimum nonum psalmum manibus oculisque in celum ele-
uatis, scilicet ' Deus in adiutorium,' incepit. Et cum secundum
eiusdem psalmi versiculum ' Confundantur et reuereantur * qui que-
15 runt animam meam' decantaret, tanquam corui nigri volantes
euanuerunt. Sicque dei fretus adiutorio, in petra quadam ab infimo
maris diuinitus eleuata ad terram euectus est, sanctum vero Dauid,
quem maligni spiritus infirmum asserebant, sanum et incolumem
inuenit. Videns igitur humani generis hostis a viro sancto se
20 uictum, (et quod) ' nec crebris assultibus attemptatum superare, nec
malignis suggestionibus a diuino seruitio ipsum (valuerit) * segregare ;
alias artis sue dolose machinationes confinxit, virusque suum in
viri sancti seruos tres infudit. Furore deinde serui correpti, non
solum magistri sui monita salutaria contempnentes *, quibus ipsos ad
35 laborem exercendum hortabatur, ne vitam ducerent ociosam ; verum
in ipsum irruentes ad terram prosternunt, et caput eius crudeliter
amputare non formidant. Loco vero quo sanctum caput super
terram cecidit, fons irriguus aque limpidissime de rupe protinus
scaturiens emanauit: Cuius aqua ab egrotantibus hausta salutem
30 corporum confert vniuersis. Quidam nomine lonas, in lacteo
potu dato sibi veneno, ventrem mirabiliter in tumorem conuersum
habuit: et sumpta aqua illa, ranam viuam statim euomuit, et totus
tumor ventris euanuit. Illi vero iniquitatis filii post scelus iniqui-
tatis commissum, se lepra percussos, et diuinam in se conuersam
35 euidenter vltionem perceperunt. Progressi inde cum gemitu et
planctu ad quendam scopulum pariter deuenerunt, qui vsque in
hodiernum diem ' scopulus leprosorum ' nuncupatur. Ibi post-
modum ipsi lugubres, et corpora sua grauibus supplitiis torquentes,
et mutuis verberibus flagellantes, in dolore pariter et erumpna
40 quamdiu vixerant vitam in maxima penitentia concluserunt, et
delictorum veniam meritis^ sancti lustinani consequi meruerunt.
Magnis enim maiora succedunt miracula. Nam corpus beati martiris
' E. quoque. ' E. reuerantur. ^ et quod om in T. * om. in T.
' r. contempnunt? ' E. meriti.
K>t ^ancto 3lu0to» 95
capite truncatum illico surgens, et caput inter brachia sumens, ad
littus maris descendit, et supra mare ambulans ad portum a nomine
suo vocatum transmeauit, et in loco quo nunc ecclesia in honore
ipsius dedicata consistit *, cadens in terram iacuit, et ibidem sepeliri
meruit. In eadem autem ecclesia qua corpus martiris sancti quiescit, 5
saluator noster miracula multa ostendere dignatus est. Infirmi enim
illuc accedentes, a quacunque detenti infirmitate, incolumes et sani,
gratias deo referentes, ad sua redeunt. Sanctus vero episcopus
Dauid passionem dilecti sui et omnem rei euentum non ignorans,
diuina reuelatione admonitus, cum fratribus suis corpus sanctum 10
ad ecclesiam meneuensem cum hymnis et canticis detulit, et in
sarcophago nouo honorifice coUocauit '.
^ De SANCTO IuSTO ARCHIEPISCOPO ET CONFESSORE'.
ORdinatus vir domini Augustinus* in apostolatum Anglie, et
Ethelberto rege conuerso, misit Romam Laurentium presbi-
terum et Petrum monachum, qui beato pontifici Gregorio, regem 15
et gentem Anglorum fidem Christi suscepisse referrent, et multam
quidem esse messem, sed operarios paucos. Destinantur igitur cum
legatis [illis] "* eximii virtutum viri Mellitus, lustus, Paulinus, et '
Rufinianus. Beatus vero Augustinus ordinauit episcopos Mellitum
Londonie, lustum rofFensi ecclesie. Nam Londonie rex Ethelbertus, ao
vbi Sabertus nepos suus sub eo regnabat, ecclesiam beati Pauli ;
Rophi vero ecclesiam beati Andree apostoli condidit ; et episcopis
dona multa obtulit, et territoria ac possessiones adiecit. Verum
mortuo Ethelberto et Saberto, Edbaldus^ Ethelberti filius, et tres
Saberti filii, a paterna pietate apostatantes ydolatrie cum suis 25
populis dedere manus. Expulsus a Londonia Mellitus, venit Can-
ciam ad beatum Laurentium et lustum. Placuit in commune vt
potius ardentem Sodomam fugerent, quam nec sibi nec rebellibus
proficerent salutem *. 1f Christi itaque exules Mellitum et lustum
pro iusticia persecutionem passos beatus Laurentius sequuturus ' 30
in ecclesia principis apostolorum cede '" beati Petri apostoli edoctus
oues commissas non relinquere, regi Edbaldo, vt in eius vita"
exprimitur, plagas suas ostentat. Territus igitur rex ydola pro-
phanat, Christo se mancipat, et Mellitum et lustum ad sedes
suas reuocat. Mortuo autem Laurentio, Mellitus successit ; cui, 35
* E. consistet.
* CoUect in T. :
Deus qui beatum lustinanura martirem tuum celesti alimonia per columbam
delata pauisti, da, quesumus, ut (eius) intercessionibus ad eterne beatitudinis
gaudia uenire mereamur, per.
' Abr. from the Vita by Goscelin in MS. Vesp, B. XX (Harl. 105 and Harl.
653). Cf. Beda I. 27 ff. * E. Agustinus. » so T. ; om. in E. * om.
in T. "> E. edbalbus. ' G. reb. salutis prof. » T. secuturus. " E.
sede ; Bed. flagellis. " T. adds superius.
96 Botja legenta anglie.
post quinquenniuni siderea via Laurentium^ prosequuto, lustus
subrogatur. Qui priori ecclesie sue roifensi Romanum pro se con-
secrauit episcopum. Huic enim lusto Bonifacius papa palHum
direxit cum litteris commendatitiis, in quibus eum hortatur qualiter
5 se inter suos habere debuerit. Suscepto autem pallio ordinauit
sanctum consortem suum Paulinum genti Northanhumbrorum epi-
scopum : quem ordinatum misit cum Ethelburga virgine, sorore
regis Edbaldi, ad regem Edwinum, vt in vita eiusdem sancti Edwini
superius liquet. lustus itaque studebat totis nisibus magnificare
lo dominum in sanctis suis mirabilem, qui post tenebras lucem, de
timore fiduciam, de tribulatione illis leticiam confert. Prece, in-
crepatione, promissione glorie, terrore iehenne, visceribus charitatis
parturiens filios adoptionis, innumerabiles ad Christum conuertit.
Hiis vero quos de apostasia reduxerat, amabiliter dicebat : ' Filioli
15 mei, quos iterum parturio, donec formetur Christus in vobis.' Non
parue sanctitatis testimonium estimandum est quod sanctus papa
Bonifacius beatum lustum apostolicis litteris commendat, eiusque
meritis ac celorum premiis gentium conuersionem asscribat; cuius
tenor talis est^: ' Dilectissimo fratri lusto, Bonifacius. Quam deuote
20 quamque etiam vigilanter pro Christi euangelio elaborauerit vestra
fraternitas, non solum epistole a vobis directe tenor, immo indulta
desuper operi vestro perfectio indicauit. Nec enim omnipotens
deus aut sui nominis sacramentum aut vestri fructum laboris '
deseruit, dum ipse predicatoribus euangehi fideliter repromisit:
25 "ecce ego vobiscum sum omnibus diebus usque* ad consumma-
tionem mundi^." Quod specialiter iniuncto vobis ministerio eius
clementia demonstrauit, aperiens corda gentium ad suscipiendum
predicationis vestre singulare misterium. Magno enim premio ves-
tigiorum" vestrorum delectabilem cursum bonitatis sue suffragiis
30 illustrauit, dum creditorum vobis talentorum fidelissime negocia-
tionis officiis vberem fructum impendens, ei "^ quod signare possetis
multiplicatis generationibus preparauit. Hocque etiam illa uobis*
recompensatione collatum est qua iniuncto ministerio iugiter per-
sistentes laudabili patientia redemptionem gentis illius expectatis'
3.5 et vestris vt proficerent meritis eorum est saluatio propinata, dicente
domino : " qui perseuerauerit vsque in finem, hic saluus erit."
Saluati ergo estis spe patientie et tolerantie virtute, vt infidelium
, corda naturali ac supersticioso morbo purgata sui consequerentur
misericordiam saluatoris. Susceptis namque apicibus filii nostri^"
40 Edbaldi regis, reperimus quanta sacri eloquii eruditione eius ani-
mum ad vere conuersionis et indubitate fidei credulitatem fraternitas
vestra perduxerit. Qua ex re de longanimitate clementie celestis
1 E. Jaurentio. * Cf. Beda 11, 8. » £_ laboris fructum, * T. el v.
* al. seculi. ^ «/. fastigiornm. ' E. et, " E. nobis, * n/. exspectastis.
1» E. vestrS.
De ^ancto 3|u0to. 97
certam assumentes fiduciam, non solum suppositarum ei gentium
plenissimam salutem, immo quoque vicinarum, vestre predicationis
ministerio credimus subsequendam, quatinus, sicut scriptum est,
consummati operis vobis merces a retributore omnium bonorum
domino tribuatur, et vere per omnem terram exisse sonum eorum, 5
et in fines orbis terre verba eorum, vniuersalis gentium confessio
suscepto christiane sacramento fidei ' protestetur. Pallium preterea
per latorem presentium firaternitati tue benignitatis studiis inuitati
direximus, quod videlicet tantum in sacrosanctis celebrandis mis-
teriis vtendi licentiam imperauimus^ Concedentes etiam tibi, or- 10
dinationes episcoporum exigente oportunitate, domini preueniente
misericordia, celebrare, ita vt Christi euangelium plurimorum
annunciatione in omnibus gentibus que necdum conuerse sunt
dilatetur. Studeat* ergo tua fi-aternitas, hoc quod sedis apostolice
humanitate percepit, intemerata mentis sinceritate seruare, in- 15
tendens cuius rei similitudine tam precipuum * indumentum humeris
tuis baiulandum susceperis ; talemque te domini implorata clementia
exhibendum stude, vt indulti muneris premia non cum reatitudine,
sed cum com[m]odis * animarum ante tribunal summi et venturi iudicis
representes. Deus te incolumem custodiat, dilectissime frater.' 30
Ex hiis enim pape testimoniis magnifice pensandum est quanti
meriti quanteque sanctitatis hunc beatum lustum estimauerit,
quod tam deuote tamque vigilanter pro Christi euangelio elabora-
uerit, quod pro iusticia exilium passus sit, et regem perSecutorem
ad fidem sua eruditione perduxerit. Sicque bonis operibus et 25
miraculis et virtutibus plenus, quarto idus nouembris ad celestia
regna sublatus ® est ; et corpus eius in monasterio apostolorum Petri
et Pauli honorifice sepulture traditur. Sed inter hec si quis
querat signa quibus huius sancti declarentur merita, audiat irre-
fragabilia beati Gregorii testimonia ad sanctum patriarcham Eulo- 30
gium scripta''. 'Tantis, inquit, miraculis vel ipse Augustinus, vel
hii qui cum eo missi sunt, in gente Anglorum choruscant, vt apostolo-
rum virtutes in signis que exhibent imitari videantur.' Nec illud
decet silentio dissimulare ", quod in ipsius slcut et ceterorum patrum
translatione aperto eius sarcophago mira omnes astantes repleti 35
sunt fragrantie suauitate. Verumtamen, vbi est apostolica vita, nil
perdunt" merita, etsi desint^" apostolica signa. Huius beatissimi
sancti vitam, iusticiam, equitatem, et mansuetudinem totis viribus
imitemur, praua et illicita opera vitemus, vt suis meritis omnis
peccati macula a nobis eradicata, percipere cum eo mereamur eterne 40
vite premia.
^ E. fidei sacramento. ' E. licentia impartimur. ' E. Studebat. * E.
precipue. ' E. comidis. * T. sullatus. "^ Greg. Epist. (ed. Migne) VIII.
30. » T. disimulare. » T. E. produnt. »» E. desinit.
VOL. II. H
98 jeoija Hegentia ang:fte,
[Ms. Tib. adds : Narratio.
Magus quidam notarium quendam ad locum in quem demones
aduocauerat duxit, promittens ei quod multis diuitiis abundaret. Et
ecce uidet q(uendam m)agnum ethiopem super excelsum tro(num
sede)ntem et in circuitu eius alios ethiopes circa eum cum lanceis
6 et fustibus stantes. Tunc ille magum predictum interrogauit dicens :
' Quis est iste puer ? ' Et ille : * Domine, seruus uester est.' Cui
demon : ' Si uis me adorare et seruus meus esse et Christum tuum
negare, faciam te sedere in dextera mea.' Ille autem mox signum
crucis edidit et se Christi saluatoris seruum esse libere exclamauit.
10 Statimque ut signum crucis edidit, omnis illa demonum multitudo
euanuit. Post hec cum quadam uice templum sancte Sophie idem
notarius cum domino suo intrasset et ante saluatoris ymaginem
ambo starent, uidit dominus suus predictam ymaginem super no-
tarium fixos oculos habentem et ipsum attente respicientem. Quod
16 uidens dictus dominus et admirans, iuuenem ex parte dextra stare
fecit: et uidit quod ymago iterum uersus illam partem oculos
uoluisset et super notarium fixos haberet. Rursumque fecit ipsum
ire ex parte sinistra: et iterum oculos ymago uoluit et notarium
ut prius respicere cepit. Tunc adiuratus a domino suo ut sibi diceret
2o quid apud deum meruisset propter quod sic ymago eum respiceret :
dixit se nullius boni conscium esse nisi quod Christum coram
diabolo negare noluisset ^.]
De sancta Iuthwara virgine et martire''.
Vlrgo sancta luthwara, nobilibus natalibus orta, ab ipsa primeua
etate, sancti spiritus gratia perfusa, operibus bonis indesinenter
35 deo seruire studuit. Hec in paterna domo post obitum matris inno-
center viuens, cunctis se amabilem exhibuit, et virtutes virtutibus cum
processu etatis auxit ; peregrinis domum patris sui frequentantibus
cum omni deuotionis hilaritate obsequium impendit. Erat ei frater
nomine Bana, et sorores tres : Eadwara sancta, sancta Wilgitha,
30 et sancta Sidewlla, mentis eadem probitate deuote et virtutum
operibus dedite. Defuncta vero matre luthware pater eius alteram,
genere satis nobilem, vxorem duxit, sed felle amaritudinis instinctu
diaboli mentem infectam habentem. Que corde venenoso dolos
versare, commenta fingere infidelitatis, insidias parare cepit. Erat
^ Collect in T. :
O sanctum pontificem lustiim, cuius iusticia sicut palma uictrici (sem)per
uigore floret in conspectu domini, et sicutcedrus arbor(uir)tutumfragrancia;m)
multiplicans dilatuit. Hinc gloriam pan(damus) Christo in secula. V. Ora
■pro nobis.
Da nobis quesumus, domine, beati lusti confessoris tui atque ponlificis
semper adiuuari meritis, ut cum co mereamur consortes fieri regni celestis, per.
* et mart. om in T,
De ^ancta 3lMtt)tDara» 99
enim Bana vir fortis viribus, et totius nequitie executor assiduus.
luthwara virgo in sanctorum natalitiis, sumptis secum sociis, interesse
diuinis curauit, noctes peruigiles ducens ; studebat preterea ieiuniis,
orationibus et elemosinis vacare, vt talibus obsequiis dedita, illecebras
carnis vincens subiugaret. Mortuo tandem patre eius, pallor virgini 5
ob vigilias crebras, ieiunia solicitudinesque in dies augetur \ Malignus
igitur totius mali incentor nouercam virginis incitauit, venenum quo
eam perderet inspirans. Que suppresso nequitie dolo et materno
affectu simulato, virginem sanctam dulcibus alloquiis aggreditur,
causas^ palloris inquirens. luthwara, nihil mali suspicata, pateme 10
necis detrimentum conqueritur, honores huius seculi non multum a
se diligi, causas sui palloris pectoris dolores asserit. Hiis auditis,
nouerca medicaminis solatium se quesituram mentitur; duas par-
ticulas recentis casei adhuc stillantis suraens, super vtramque
mamillam eunti ad ecclesiam ponere suasit, vt medicina tali ab 15
omni pectoris languore liberari' posset. Cum monitis eius virgo
simplex circumuenta esset, Banam priuignum* nouerca adiit*,
sororem eius pregnantem concepto fetu mentitur, atque in argumen-
tum fidei interulam puelle a pectore eius extrahere suadet, dicens
eam profluente de mamillis lacte madidam fore. Qui iuuenili lo
leuitate deceptus, sororem de ecclesia egredientem coram omni
populo arripiens, de quo grauida esset inquisiuit. Cumque illa staret
attonita et se grauidam negaret, interulam eius, vt doctus* fuerat,
extraxit. Quam madidam inueniens, impetu furoris inconsulte
agitatus gladium extraxit et innocentis caput virginis amputauit. as
Nec mora, virgo sancta caput proprium suis manibus accipiens,
de terra leuauit, et in ecclesiam vnde exierat, mirantibus cunctis,
inoffenso gradu portauit. Ad comprobandam dilecte martiris sue
sanctitatem, benignus deus fontem continuo de terra erumpere fecit
vbi innocenter amputatum [caput] cecidit ; et super fontem arbor 30
quedam diuinitus crescere cepit. Elapsis post hec annis multis, con-
tigit arborem illam nimio ventorum flatu super domum proximam
cadere, ramorumque eius densitate ingrediendi facultatem omnibus
denegare. Cumque dominus domus eam ramis priuare niteretur,
statim diuinitus erecta iuuenem secum in altum tulit, qui herens 35
in ramo, quem abscindere ceperat, vicinos ad auxilium clamoribus
inuitauit, Qui confestim accurrentes, et gratias deo agentes, sancte
luthware meritis hoc prouenisse asserebant. Cum mulier quedam
filium toto corpore debilem peperisset, per visum admonita sancte
virginis sepulchrum adiit, et filium sanitati restitutum gaudens 40
recepit. Miles quidam claudus et baculis duobus sustentatus,
ad sepulchrum sancte virginis deuotus ' accessit : et gressibus
reparatis, cum salute, gratias deo agens ad sua rediit.
' E. augentur. " E. atque c. ' E. Hberare. * E. preuignum. ^ r. adit.
E. deuote ; T. deuotus.
i^, UCUUICJ X. UCUUIUS.
H2
loo ji3oioa leffenna anglie»
[Ms. Tib. adds : Narratio\
(Vir sanctissimus) nomine Equicius cum in iu(uentute sua acri
cert)amine carnis fatigatus a (deo continuis preci)bus remedium
quereret, nocte (quadam assistente) angelo eunuchari se uidit (et
omnem motum ex) genitalibus membris abscidi. (Atque ex eo)
5 tempore ita alienus extitit a (temptacione ac si) sexum non haberet
in corpore. (Quadam die sanctimonialis) quedam ortum ingressa
et lactu(cam conspiciens, concup)iuit, eamque signo crucis be(ne-
dicere oblita), auide momordit, et arrep(ta a diabolo pro)rsus * cecidit.
Mox enim ut pa(ter Equicius portam) monasterii est ingressus,
lo di(abolus ex eius ore clama)uit, dicens : ' Ego quid feci ? sedebam
(super lactucam : ue)nit illa et momordit me.' (Cui graui in-
digna)cione, ut abcederet uir dei (precepit et locum in) dei famula
ultra non ha(beret. Quod ita factum) est ^.]
% De sancto Kebio episcopo et confessore *.
SAnctus enim Kebius de gente Cornubiensium extitit oriundus ;
j ^ pater eius, Salomon nomine, princeps milicie fuit. Cum enim
sanctus Kebius septem esset annorum, litteris traditus, viginti annis
in regione sua liberalibus disciplinis deditus fuit. Transito autem
mari, apud Hillarium pictauensem " episcopum per quinquaginta
annos manens, cecos illuminauit, leprosos mundauit, paraliticos,
20 mutos, et demoniacos sanauit. Et gradu episcopali ab Hillario
accepto, admonitus est ab angelo in suam patriam remeare. Quo
cum peruenisset, rogatus est vt ipse veniret regnum Cornubie
suscepturus : potestatem tamen seculi presentis omnino accipere
renuit. Venit autem post hec cum decem discipulis suis et de-
25 scendit in pratum regis ® Ethelici, tentorium suum illuc tendens. Et
misit rex videre qui essent illi qui in pratum suum descendere pre-
sumpserunt. Et reuersus nuncius dixit: 'Monachi sunt.' Et con-
festim surrexit rex cum omni familia sua, monachos eiicere de terra
sua. Et protinus cecidit de equo suo in via, et mortuus est equus
30 eius, et cecus factus est rex et familia eius tota. Prostrauit autem
se rex in faciem suam et dedit corpus et animam suam deo et
sancto Kebio seruo eius. Et statim per orationem viri dei omnes
' From Vinc. Bell. XXII. 61 ; cf. Leg. Aur. p. 611. ' al, protinus.
•■• Collect in T. :
Simile est regnum celorum sagene misse in mare etc.
added : In dorsetana prouincia in monasterio Schireburn luthwara uirgo
quiescit et colitur.
Deus qui beate uirgini tue lu(thware) cum uirginitatis gloria martirii (coronam)
contulisti : concede propicius ut intercessione (eius et) auxilio a cunctis exuamur
periculis et (cum ea) eterne uite participes fieri mereamur, per.
* Abr. from the two lives in MS. Vesp. A. XIV, fol. 86 and fol. 94, which are
substantially the same, though varying in language ; the former is ed. in Rees.
' E, pictanensem. ' of Ethelicheaun, i. e. Eddlogan, in Gwent.
De ^ancto f^tfno. loi
sanati sunt, et equus eius vite redditus est. Rex autem dedit
viro dei duas ecclesias: et benedicto rege, venit Meneuiam, et
inde transfretans in Hiberniam, in quadam insula * constructa ecclesia
annis quatuor mansit. Consobrinus autem eius, nomine Kengarus,
senex erat : cui vir dei vaccam cum vitulo emit, quia cibum alium 5
propter senectutem manducare non poterat. Factum est autem
vt vitulus vacce illius pergeret in messem diuitis(!) cuiusdam*: et
venientes serui^ eius vitulum ad arborem alligarunt. Et cum
sanctus misisset vt solueretur, et preces eius deriderent, orauit
dominum vt vitulus ad matrem rediret. Et exaudiuit dominus 10
deprecatlonem * eius et mirabiliter vitulum ad matrem suam, cum
arbore illa cui alligabatur, et cum radicibus suis, dimisit. Et
apparens angelus sancto Kebio dixit: 'Vade de hac insula ad
orientalem plagam.' Cui sanctus : ' Deleat deus diuitem illum de
insula hac' Et angelus : * Sic erit.' Et veniens sanctus ad austra- \ 5
lem plagam regionis*, et edificato oratorio, quadraginta diebus ibi
mansit. Et audiens diues quia maneret ibi, misit ad eum : ' Perge,
inquit, ad alium locum : mea est adhuc ista terra.' Tunc sanctus
tribus diebus ieiunauit, vt deus ostenderet ei quid inde ageret. Cui
angelus ait : ' Perge ad orientem.* Et veniens ad orientalem plagam, 30
septem diebus ibidem mansit. Quod audiens diues ille, venit ad
virum dei et dixit : ' Perge ad alium locum.' Tunc sanctus ait :
'Deprecor deum omnipotentem vt ostendat mihi quid faciam.' Cui
angelus : ' Perge ad dextram '.' Quo cum venisset, venit adhuc
diues et dixit : ' Kebi, perge trans mare.' Tunc sanctus iratus 35
dixit : ' Deleatur nomen tuum ab hac insula.' Tunc sanctus Kebius
iussit discipulis suis vt inscisis lignis, lembum fabricarent. Quo
facto, venit diues ille et ait : ' Intrate in lembum sine corio, si serui
dei estis.' Et sanctus ait : ' Mirabilis deus in sanctis suis, deus
Israel : ipse dabit virtutem et fortitudinem plebi ' sue, benedictus 30
deus. 'Ponite, inquit discipulis, lembum supra mare.' Quo facto,
ingressus est cum discipulis lembum corio carentem : et confestim
tempestas valida venit in mare, et timuerunt valde discipuli eius,
et fortiter sanctus Kebius deum rogare cepit. Cuius prece diuisit
deus scopulum quendam in duas partes, et prosiliuit lembus sursum 35
inter duos scopulos ; et demum Monie insule applicuerunt. Tunc
sanctus Kebius baculo suo percussit rupem : et confestim aqua
largissime emanare cepit. Et misit discipulum suum nomine CalTo,
vt ignem afferret. Qui cum a quodam fabro ignem peteret ^ renuit
ipse dare, nisi in sinu suo portare vellet Et posito igne in sinu 40
eius, reuersus est ad magistrum suum, sine lesione vestis sue ignem
portans. Perrexit rex * Venedocie die quadam ad montana venandi
* sc. Aruin in Vit, i. e. Aran ? * Vit. Crubthir Fintam. ' Vit. discipuli.
* E. peprecationem. * Vit. reg. Mide. ' T. dexteram. ' T. plebis.
E. double : Qui cum a quodam fabro ignem aflferret. Qui cum a quodam fabre
ignem peteret. * sc. Mailgun.
I02 Botja legentia 2inQ\it.
gratia, et videns capream, molos[s]uin suum instigauit vt occuparet
eam. Que ad sancti Kebii casulam refugii gratia velociter cucurrit,
rege eam sequente. Et ait rex : ' Dimitte illam.' Cui ille : ' Non
dimittam, nisi dederis ei vite refugium.' 'Si non dimiseris, inquit
5 rex, de terra mea te eiiciam.' Vir dei ait : ' Non est in tua potestate
vt eiicias me de terra ista, sed in potestate dei est. Sed tamen
dimittam tibi illam, si immolaueris deo omnipotenti et milii totam
terram quam circuierit ante molosum tuum.' Quod cum annuisset
rex, sequutus est molosus illam per territorii circuitum, et reuersa
10 est ad casulam sancti dei iterum. Ortus est postea conflictus inter
regem et virum dei, sed ei resistere non poterat. Contulit ergo viro
dei (!) castellum suum, deo et sancto Kebio in perpetuum. Vir tan-
dem dei in senectute bona, operibus bonis plenus, sexto idus nouem-
bris migrauit ad dominum.
[Ms. Tib. adds : Narratio \
15 Senex quidam sedens in spelunca habuit quendam discipulum
probatum, quem cum uice quadam moribus instruxisset, grauatus
est sompno. Cum autem diu sederet discipulus, compulsus est
cogitacionum molestia recedere et dormire : et usque sepcies restitit
(cogi)tacioni sue. Tandem euigilans senex inuenit eum assidentem
20 sibi, et ait : ' Vsque modo non discessisti ? ' Et ille : ' Non ; quia
me non dimiseras, pater.' Senex dixit : ' Quare me non excitasti ? '
Et ille : ' Ne forte te contribularem.' Et dimisit eum senex. Et
cum sederet solus, factus est in excessu mentis: et ecce quidani
ostendebat ei locum gloriosum, et sedem in eo, et super sedem
25 septem coronas. Interrogabat autem illum qui hec ostendebat,
cuius essent hec. Et ille : ' Discipuli tui. Et locum quidem et
sedem pro conuersacione sua "^, has [uero] ' septem coronas nocte
ista promeruit.' Hec audiens, miratus est : et tremefactus discipulo
dixit : ' Dic michi quid feceris nocte ista.' Et ille : ' Ignosce michi
so pater, quia nichil feci.' Senex autem existimans quia humiliando
se non confiteretur, dixit : ' Crede, non quiesco nisi dixeris michi
quid fecisti uel quid cogitasti nocte ista.' ' Ignosce, inquit, michi
pater, nichil feci nisi tantum quod compulsus* motu cogitacionum
mearum ut discederem et dormirem sepcies, set quia a te dimissus
35 non fueram, non recessi.' Et intellexit senex quiaquociens restitit
cogitacioni sue, (tociens) coronabatur a deo.]
^ De sancta Keyna" virgine".
BEata enim Keyna virgo de regali prosapia in occidentali parte
Maioris Britannie oriunda extitit. Cuius pater rex Bregheno-
» Cf. Vit. Patr. 903. ^ VP. adds : douauit ei deus. » T. enim.
♦ VP. comp. sum. = T. Keina. » Ed. in Act. SS. Boll. 8 Oct. IV. p. a^e.
Same text in MS. BodJ. 240.
De ^ancta l^egna, 103
censium nomine Braghanus erat. Fuerunt autem regi illi filii duo-
decim et filie totidem, omnes deo placentes et vite sancte. Primo-
genitus eius erat sanctus Canochus ; primogenita filia Gladus, mater
sancti Cadoci ; secunda Melari, mater patris sancti Dauid meneuensis
archiepiscopi. Ceteris vero propter prolixitatem omissis, ad beatam 5
Keynam stilum conuertimus. Antequam enim nasceretur, mater
eius in visione vidit sinum suum mirra et balsamo plenum, et ma-
millas suas celesti lumine radiantes, Vidit et niueam se pro prole
peperisse columbam. Cum vero enixam filiam mater diligenter
educaret, mira quedam spiritualis gratie venustas in facie virginis 10
apparebat, itavt quandoque sicut nix, quandoque sicut solaris claritas
refulgeret. Cumque ad annos nubiles peruenisset, et multi nobiles
eam in coniugium affectarent ; virgo sancta, virilem copulam omnino
recusans, virginitatem suam voto perpetuo domino consecrauit. Ob
hoc enim, que prius Keyna vocabatur, postea britannice 'Keynwiri,' 15
id est ' Keyn virgo ' dicta est. Proposuit tandem patriam deserere et
locum desertum, vbi contemplationi vacaret, querere: et arrepto
itinere, vltra Sabrinam veniens, repertis quibusdam locis siluestribus,
a rege illius prouincie solitudinem illam in qua deo seruire posset
expetiit : cui, quod petiit hilariter se concessurum respondit, nisi jo
quia locus ille tanta serpentium multitudine repleretur, quod tam
hominibus quam iumentis et feris inhabitabilis extitisset. Virg6 vero
constanter respondit, se confidere in adiutorio altissimi, et in eius
nomine se velle et posse omnem illam virulentam' multitudinem
effugare. Concesso igitur virgini loco, ad solitas preces se prostrauit 25
et omnia illa mox genimina viperarum mortificata in lapidum duritiem
commutauit. Lapides enim vsque hodie imaginem serpentinam
exprimunt per campos et vicos, quasi arte lathomi sculperentur.
Elapsis autem multis annis, cum fama sancte virginis vbique diuul-
gata esset, et visitatis multis, oratoria multa constnixisset, sanctus 30
Cadocus Montem sancti Michaelis peregrinationis gratia visitans,
sanctam Keynam, materteram suam, ibidem repperit, et magno
repletus gaudio, cum illam ad terram propriam reducere vellet, a
populo terre permissus non est. Admonitione demum angelica
virgo sancta ad patriam suam rediens, in quodam monticulo ad 35
radices cuiusdam montis magni habitationem sibi faciens, fusa ad
deum prece fontem de terra produxit, qui multis infirmitatibus
meritis virginis sancte salutem prebuit. Cum autein, spiritu sancto
reuelante, dies consummationis eius appropinquaret, vidit in visione
noctis columpnam quasi igneam vsque ad lectuli eius pauimentum 40
descendere — in nudo enim pauimento ramusculis arborum superiectis
dormire solebat, Et angeli duo sibi apparebant ; quorum alter
reuerenter ad illam accedens, cilicium quo induebatur leniter " exuit,
et casula bissina vna cum ' tunica coccinea, cum clamide quoque *
^ E. virulentem. ' E. leuiter. ' K vna cum; T, et. * om. jn T.
I04 5i5otia legentia anglie.
auro contexta^ decenter illam ornans, dixit : 'Parata esto et veni
nobiscum, vt introducamus te in regnum patris tui.' Que, cum pre
gaudio flens angelos sequi vellet, euigilans sensit corpus suum
febribus aggrauari et finem suum imminere : accitoque * sancto Cadoco
6 ait : ' Locus iste est quem pre ceteris diligo : hic erit memoria mea :
locum hunc sepius in spiritu, si Hcuerit, visitabo : licebit autem, quia
dominus hunc michi locum iure hereditario possidendum concessit.
Futurum est autem quod locus iste inhabitabitur a gente peccatrice,
quam " ego violenter ab hiis sedibus extirpabo ; iacebitque tumulus
10 meus multis diebus incognitus, donec veniant alii quos ego precibus
meis huc adducam, protegam et defendam, et in hoc loco benedicetur
nomen domini in eternum.' Et cum anima a corpore egredi festi-
naret, vidit ante se angelicum exercitum, intra* celi palatium sine
metu et periculo animam illius cum gaudio suscipere paratum. Quod
15 cum astantibus indicasset, sancta illa anima [a] ' corpore soluta est,
octauo idus octobris. Que cum egrederetur a corpore, subrisit sancta
facies ipsius, roseum induens colorem, tantaque suauitatis fragrantia
ex corpore virgineo procedebat, quod omnes qui aderant, se cum ipsa
putarent in paradisi gloria coUocatos. Sepeliuit autem eam sanctus
20 Cadocus in oratorio suo, vbi in sancta conuersatione multis annis
vitam artissimam et deo placentem duxit.
[Ms. Tib. adds : ^ Narraiio \
Duo fratres impugnati a fornicacione, abierunt et acceperunt
uxores ; postea autem dixerunt ad inuicem : ' Quid lucrati sumus
quia deseruimus angelicum ordinem et uenimus in immundicia hac,
25 et post hec in igne et tormentis uenturi sumus ? Redeamus igitur ad
heremum, et agamus de hiis que presumpsimus penitenciam.' Et
cum suscepissent eos fratres, et per annum inclusissent, singulis
diebus equaliter dabatur eis modicum panis et aque. Cum autem
exirent, uiderunt senes unum pallidum et tristem nimis, alium uero
30 robustum et clarum. Et interrogauerunt eum qui tristis et aflflictus
erat, dicentes : ' Quid excercitabas "^ cum cogitacionibus tuis in cella
tua ? ' Respondit : ' Pro malis que feci penas * in quibus uenturus
eram in animo reuoluebam ; et (a) timore adheserunt ossa mea carni
mee.' Alius autem interrogatus dixit : ' Deo gracias (re)ferebam
35 quia eruit me de inquinamento mundi et de futuri seculi penis, et
reuocauit me ad hanc conuersacionem angelicam : et reminiscens
assidue dei mei, letabar.' Et dixerunt senes : ' Equalis est amborum
penitencia apud deum.']
* T. texta. * que om. in T. ' E. qin. * E. inter. " so T. ; om.
jn E. " Cf. Vit. Patr. 882 ; Vinc. Bell. XV. 83. ' T. excercitabaris.
* T. quia penas.
2De ^ancto Epneuo. 105
ir De sancto Kynedo^ confessore'.
ESt enim terra quedam que antiquitus Letauia ', nunc autem Minor
Britannia nuncupatur: in qua princeps quidam ex regali
progenie ortus, nomine Dihocus, filiam habuit pulcherrimam, quam
sepe intuens, et illicito amore illectus, flammeis cupidinis telis acriter
vrebatur. Instigante tandem demone eam cognouit, et in primo 5
accessu pregnantem reddidit. IUis diebus Arthurus totam Britanniam
regens cum curiam suam in natali domini in prouincia nomine Soyr
teneret, principes sibi subiectos ad prefatum locum conuenire pre-
cepit; inter quos et princeps Letauie, regali iussui obediens iter
arripuit, et filiam pregnantem secum adduxit. Completo autem 10
tempore vt filia eius pareret, quasi vno miliario a palatio regis
Arthuri in tentoriis aifixis filium enixa est. Crus enim pueri suo
femori proprio adherebat, nec illud aliquo modo erigere poterat ; hoc
significans quod sicut crus quod sub femore * est femori adherebat,
sic filia que sub patre erat, patri suo carnaliter fuerat supposita. 15
Cunabulo igitur quodam ex vimine contorto, cirpis agrestibus sup-
positis, iussu principis ministri puerum imposuerunt, et vas illud,
puero sup[er]posito ', in torrentem proiecerunt; a sacerdote tamen
quodam, antequam in flumen proiiceretur, baptismi gratiam infantulus
consecutus est. Fluuius autem tanquam eius nutrix ad maiorem 20
fluuium eum detulit, nunc Lothur nuncupatum, et maior fluuius suo
rapido gurgite vsque ad mare puerum velociter detulit. Nec mora,
tam subito motu in se fretum estuabat quod yma abissi partibus
superioribus permiscebat, validaque tempestas subito exorta est : et
cunabulum super undarum * apices indissolutum et inuolubiliter 35
vehebatur. Dum igitur puer iuxta littora in undis^ agitaretur, ad
insulam que britannice Henisweryn ', latine 'insula turbe ' vocabatur,
appropinquabat. Et ecce subito aues marine quamplurime puerum
circumuolabant ', et vnguibus et rostris puerum ab vndis rapuerunt,
et in aera eleuantes eum, vndique super et subtus eum tangere con- 30
gaudebant. Diu huc et illuc volitantes, super rupem puerum statue-
runt ; cateruatim circumstantes, stratum quoddam '" ex multiplici
plumarum serie " composuerunt ; serpentes et vermes a loco ex-
pellentes, ventos et grandines et niues vmbra alarum suarum remo-
uebant. Dum vero paruulus in lecto suo sic iaceret, antequam nouem 35
dies pertransisset, angelus domini ad eum descendit, et nolam quan-
dam eneam secum afferens, illam iuxta os paruuli apposuit. Qui
cum esuriret, sicut infans ad vbera matris se vertit, ita ad dictam
campanam faciem suam torquebat. Ista autem campanula mamillam
eneam ad modum particule muliebris mamille quantam '" infantes 40
' T. Kenedo; E. Kynedo. ' Same text in MS. Bodl. 240. » E.
letania. * E. fere. ' E. supposito. * E. nudarum. ^ E. nudis.
T. henyswerin. ' E. circumuolebant. " E. quandara. " E.
cerie. " r. quam ?
io6 3i5ot)a iLegenua anglie.
lactantes' in ore suo submergunt, habebat. Quam in ore suo
puerulus assumens, tanquam mamillam sue matris sugebat'*: que
dulcissimum puerilis alimenti saporem, omni lacte muliebri et mellis
fauis desiderabiliorem, infantis ori reddebat, et vt manna antiquitus
6 patribus, omne condimentum saporis prebebat. Cambrice enim
vsque in hodiernum diem ' cloch tethauc ' appellatur, quod ' mamillata
campana ' interpretatur. Sordes vero quas puer naturaliter in seces-
sum emittit, ille nequaquam faciebat : subtilissimo enim cibo vesce-
batur, qui fecem non habebat, Talem namque in lectulo vitam
10 ducebat, quousque completum erat tempus in quo naturaliter ambulare
posset. Panni in quibus inuolutus erat, velut cortex circa arborem
crescens, in circuitu pueri iuxta quantitatem eius et mensuram
crementum recipiebant, nec aliquo senio panniculi affecti erant.
Hiis siquidem peractis, contigit quod quidam " villanus, iuxta mari-
16 tima mansionem habens, et liberis carens, dum die quadam iuxta
littus maris ambularet, vidit a longe diuersa volatilia ad quendam
locum glomeratim conuenire. Quo cum peruenisset, infantem gratum
nimis ibidem inuenit : et eum ab auibus auferens, in vlnis suis ad
vxorem suam detulit, dicens : ' O mulier, licet nobis fortuna hucusque
2o multum aduersa extiterit, que diuturna sterilitate amisimus, huius
infantis inuenti solatio nobis restaurata sunt. Tu lectum more
parientium* ingredere, et te dicemus istum peperisse.' Quo facto,
multorum subito pennatorum agmina ad tectum ruricole prefati voci-
ferando concurrebant, et in duas turmas se diuidentia, vna pars lares
25 inuadit et tegmen quo tegebatur rostris auidis et curuis vnguibus in
terram prostrauit, altera pars in pecora illius agrestia impetum
faciebat et ad littora maris precipitanter agitabat. Tunc vir et mulier
stupefacti, deliberato consilio puerum, vbi inuentus fuerat, ad insulam
prefatam detulerunt. Cumque infans in cubili ex variis plumis con-
30 structo esset repositus, statim tegmen a volatilibus prostratum super
lares in suo situ repositum erat, et pecudes ad mare agitate ad pascua
sua et loca a quibus erepte fuerant iam redierant. Cum autem
beatus Kynedus ® in maturiorem creuisset etatem, singulis diebus bis
in die cerua siluestris grande vber et lacte tumens deferens" ad
35 locum in quo campanula locata erat, et super illam, sursum euersam,
astans, illam sese lactando implebat; et si quid residuum lactis in
vbere relinqueretur, in concauitate petrarum illud dimittebat. Peracto
autem puerilis etatis cursu cum ad iuuenilem statum deuenisset,
molliora cibaria iam recusans, asperioribus cibari meditatur : et cum
40 angelo multociens collocutus quo victu corpus suum recrearet, didicit
et doctrinam accepit quod quanto magis essent asperiora, tanto deo
magis placita. Quandoque ergo herbis vescebatur agrestibus, quando-
que ex fructibus quibuscunque inuentis. Annis autem decem et octo
^ E. lactentes ; T. lactantes. " T. suggebat. ^ E. quidem. * E. peri-
entium. ^ T. Kenedus. * E. differens.
in insula illa vitam heremiticam ducens, ab angelo litteris instructus
est. Quibus completis, angelus domini dixit ad eum : * O diuine
scripture perscrutator, veritatis constans et immobilis amator : quia
tibi sufficit gratia dei, te hanc sedem dominus deus tuus derelinquere
disposuit, et aliam, quam tibi monstrabo, te adire* oportet.' Cui 5
sanctus : * Licet huius soli tanquam natalis dulcedine' reuocor ad
morandum, ad quemcunque locum me dirigas iter arripere paratus
et presto sum.' Cui angelus : * Locus est denso arundinum tegmine
circumseptus, quasi miliario vno distans, diuino officio futurus
ydoneus. Rumpe igitur moram et iter arripe '^ diligenter : deus enim 10
tecum est '.' Carpens igitur sanctus viam, in calore diei cum fatigatus
se reclinasset, subito fontis purissimi riuus erumpens de terra arida
emanauit, de quo ille bibens opus inceptum executus est. Cumque
iterum fessus in terram se proiecisset, humus se aperiens fontem
clarissimum dedit; et antequam ad locum ab angelo designatum 15
deuenisset, in locis vbi lassatus membra quiete fouebat, fontes viginti
quatuor tellus in planiciem decurrentes eduxit. Construxit enim
cellam de viminibus, quam et arundine operuit; et in edificato
ibidem oratorio angelorum sepissime milicia ipsum confortans con-
ueniebat. Quidam laicus accessit ad eum vt ei seruiendo vita ao
heremitica fungeretur. Quo benigne admisso, multis annis c^im
sancto vixit. Latrones nouem in prouinciam illam venientes, fame
et siti afflicti dixerunt intra se : ' Est hic non longe sanctus quidam *,
qui omnes diligit et instruit, et tam fortes quam debiles reficit, egenos
et vagos inuitat, etiam malefactoribus mitis est. Accedamus igitur 35
ad eum, vt suffragetur inopie nostre.' Quo cum peruenissent, in
hospitium placide recepti sunt. Accidit enim vt famulus viri sancti
lanceas latronum foras dimissas intuens, et pulchritudinem admirans,
vnam arriperet et in loco secreto occultaret. Egredientibus latroni-
bus illis, quesiuit quidam a famulo viri dei si hastam suam vidisset. 30
Ille vero iuramento asseruit se nichil cognouisse. Quo audito vir dei
seruum suum vocauit, dicens : ' Amice, isti alienigene non ad nos
declinauerunt vt res suas amitterent.' Cui ille : * Clocula nostra
mamillata hic apponatur, et super eam iurabo me rem istam non
peregisse, nec aliquid inde cognouisse.' Et cum iurasset et cloculam 35
illam manu tetigisset, confestim sensum amittens naturalem, horribili
furore et mentis insania huc et illuc voluebatur. Et statim egrediens, •
et ad mare perueniens, vndas non abhorruit, sed super mare ambu-
lauit. Quo pertransito, per montes et valles fruticosaque loca curre-
bat, et versus Meneuiam, vbi sanctus Dauid sedem habebat, pergens, 40
victu ferino vescebatur, herbas et radices comedendo. Septem annis
moram fecit ; cuius pili velut in bruto corpus vsque ad plantas
tegebant. Peractis vero septem annis, in mentem sancti Kynedi*
' E. adere. * E. aripe. ' so T. ; E. tccum est enim. * E. quidcm.
' T. Kenedi.
io8 jeoija Heffenna ang:Ue.
incidit de seruo suo : et paterna pietate commotus in hanc orationem
prorupit : ' Deus pie et misericors, cui proprium est misereri, reuoca
impetum furoris tui, et seruum meum ad pristinum sui sensus statum
digneris reducere, si vixerit. Sin autem, miserationis tue abundantia
5 anime sue indulgeas.' Finita vero oratione, ecce famulus suus nutu
dei reuocatiis ad patriam ', rediit, et, sicut prius, mari transito,
oratorium sancti ingrediens et extrinsecus pilosus, seruum dei sic
allocutus est : ' Serue dei, cui seruire maius est quam per totum
mundum regnare, licet indignum me recipe in tuum : diuini furoris
10 asperitas in me cessauit, et que merito abstulit, gratie sue fauore
miclii benignus concessit.' Cui sanctus : * Que deus dimittit, nemo
imputare tenetur, et quia deo satisfecisti, michi placuisti. Bene ergo
veneris, et noli amplius peccare, et deum tuum criminis esse vltorem
et indulgentie largitorem cognosce.' Ibi vero post hec diu moratus
15 sanctissime vixit, ad nuUa mala toleranda rudis. Quidam princeps
nomine Morgantius terram, que nunc Glamorgantia dicitur, et terras
affines vsque fluuium Waiam suo habebat dominio : et facta dis-
sentione motus est quidam exercitus ad partes illas vbi sanctus
manebat, captaque preda totius patrie reuersus est. Missus igitur
20 famulus viri sancti, cloccam mamillatam in manu sua gerens a preda
aliquid repetiit. Illi autem eum increpando deridebant et minas
quamplurimas inferebant. Facta '^ autem lite maxima pro diuisione
prede, exercitus mutuo letaliter se vulnerabat, nec ipsius dure pugne
furor cessauit quousque omnes leto * traditi sunt. Quo viso, famulus
25 sancti predam ad propria loca vnde exierat compellebat, et pauperes
iniuste spoliati cum gaudio sua receperunt. Audiens autem
princeps Morgantie quod deus meritis sancti viri mutua cede inimicos
suos sic deleri permisisset, venit ad eum et gratias ei agens, rogauit
vt quicquid vellet ab eo peteret, et sine dilatione optineret. Qui cum
30 se nichil habere velle diceret, cum magna tandem difficultate vix
petiit vt in refugium pauperum paululum terre ei daret. Cui
princeps: 'Ascende mecum in montem.' Quo cum peruenissent,
dixit : ' Quantum vis, ex circumspectis prouinciis tibi facito proprium.*
Et ' ille : ' Quod nimium est non petam, vel quod heredes tui vel
36 sequaces* debeant auferre. Est fluuius quidam hinc non longe
decurrens : sit ille terminus possessionis mee.' Et factum est ita.
Sanctus autem Dauid, Theliaus, et Paternus ad consolationem
fratrum iter agentes, ad virum dei peruenerunt. Qui in eorum
exultans aduentu, benigne illos suscepit et tanquam reuerendis patri-
40 bus beneficia hospitalitatis ministrauit. Beatus autem Dauid vniuer-
salem synodum futuram edixerat, et sanctum Kynedum^illuc humiliter
inuitare curauit. Qui ait: 'Ego merito membra habens curuata,
societatem habere indignus, tantis viris indignior sum associari ; et
* E. primam. " E. Fracta. ' E. letho. * E. sequentes ; T. sequaces.
* T. Kenedum.
insuper ad iter aggrediendum potestas deficit naturalis.' Sanctus
Dauid ait : ' Oremus Ihesum Christum vt membra tua ad iter nobis-
cum peragendum erigere dignetun' Et fusa oratione ad dominum,
crus a femore resoluitur, prout naturalis dispositio melius se habere
debebat. Cumque ad viam carpendam parati pariter incederent, 5
seruus dei Kynedus ' fusa in secretis cordis sui ad deum prece, crus
suum sicut prius femori adhesit. Tunc sanctus Dauid episcopus
dixit : ' Cur nostram despicis societatem, cum nos tuo gaudeamus
consortio ? Cur nos relinquis, pater pie, in tua absentia sollicitos,
cum tua presentia curarum nostrarum onus possemus" releuare?' lo
Et cum mutuam dedissent salutationem, abierunt episcopi, et ille ad
locum suum rediit.— Multa alia de confessore isto glorioso in vno solo
loco Wallie scripta Addi, que vetustate quasi deleta legi non poterant.
Terras vero relinquens, in celo premia percepturus migrauit kalendis
augusti. 15
[Ms. Tib. adds : ^ Incidmcia \
Quidam namque romanus filium habuit quinque annorum, quem
nimis carnaliter diligens tenerrime * nutriebat, atque idem paruulus,
quod dictu graue est, mox ut eius animo aliquis ' obstitisset, maiestatem
dei blasphemare consueuit. Qui in hac mortalitate percussus uenit
ad mortem : et malignos spiritus ad se uenire tremebundis oculis ao
aspiciens, clamare cepit : ' Obsta, pater. Mauri, inquit, homines
uenerunt, qui me tollere uolunt.' Et maiestatis nomen blasphemans,
animam reddidit. Vt enim omnipotens deus ostenderet pro quo
reatu talibus fuisset executoribus traditus, unde uiuentem pater suus
noluit corrigere, hoc morientem permisit iterare, quatinus reatum 25
suum pater eius agnosceret, qui paruuli filii animam negligens, [non] '
paruulum peccatorem iehenne ignibus nutrisset. Longobardi
seuientes duos monachos in ramis unius arboris suspenderunt, et '^
eodem die defuncti sunt. Facto autem uespere, utrorumque spiritus
illic apertis uocibus psallere cepit ", et " qui eos occiderant, cum uoces 30
psallencium audirent, nimium mirati perterriti sunt. Electi ergo, qui
proculdubio ad uitam perpetuam tendunt, quid eis obest si ad modi-
cum dire ^" moriantur ? et est fortasse eorum nonnunquam culpa, licet
minima, que in eadem debeat morte resecari. Nam uir dei contra
Samariam missus, quia per inobedienciam in itinere comedlt, hunc 33
leo eodem itinere occidit. Set statim illic scriptum est quia stetit leo
iuxta asinum et de cadauere non comedit". Ex qua re ostenditur
quod peccatum inobediencie in ipsa fuerat morte laxatum : quia
isdem leo quem uiuentem presumpsit occidere, contingere non pre- 40
sumpsit occisum.]
' T. Kenedus. » T. possemus onus. » Ex Vinc. Bell. XXII. 87 ;
cf. Gregor. Dial. IV. 18. * VB. remisse. * al, aliquid. • T. siue.
' al. qui. « VB. ceperunt. • al. ita ut ipsi quoque. *• al dure.
" III Reg. xiii. a8.
I lo ^ iQotia legentia anglie.
% De sancto Kenelmo rege et martyre '.
REx ^ Merciorum Kenulphus, anno domini octingentesimo nono-
decimo, regni sui vicesimo quarto mundum relinquens, Kenel-
mum heredem reliquit, cui due erant sorores : Quendreda et Bur-
genilda. Hunc enim Kenelmum etate paruulum, sed animo ac
5 pietate magnificum, in regem elegerat amor populi sui : sed Quen-
dreda seuo liuore et regnandi ambitione stimulata, insidiabatur illi.
Quem cum veneno extinguere non posset'', eius nutricium et pro-
curatorem, nomine Aschebertum*, ingentibus premiis et spe consortis
imperii in fraternum iugulum armare non timuit. Tali modo inuicem
10 conciliati", parauerunt sagittas suas, vt sagittarent in obscuro rectum
corde. Ea tempestate vidit Kenelmus per sompnium visionem,
quam nutrici sue Wlwenne referens dixit: 'Visum est michi, o
mater karissima, quod ante cubiculum meum arbor altissima vsque
ad sidera stabat ; me vero videbam stare in eius arduo vertice, vnde
15 late poteram omnia conspicere. Erat autem pulcherrima et late
effusis ramis speciosa, ab imo ad summum omnibus floribus refer-
tissima. Videbam quoque innumeris luminaribus totam ardere : michi
vero tres partes huius terre prona curuari deuotione. Cumque de
tanta specula mirarer visionem, quidam meorum subter irruentes
20 succiderunt arborem, et illa ingenti ruina cecidit. Ego vero protinus
efficiebar auicula candida, et libero volatu ethera penetraui.' Vix
elocutus fuerat visionem, cum nutrix pectus tundens talem erupit in
vocem : ' Heu me, inquit, fili mi dulcissime, heu lactatio et nutri-
mentum meum suaue ! ergone insidie tuorum, ergone maligna
?5 consilia sororis et nutricii tui preualebunt aduersum te ? Heu, quam
timeo, arborem illam succisam indolis tue presignare iacturam !
verumtamen in auicula, qua penetrabas ethera, intelligitur ascensure
tue anime gloria.' Aschebertus tandem, habita occasione sceleris
maturandi, Kenelmum abducit in siluam gratia venandi, quasi
30 oblectandum amore studii paterni. Cumque silue approximarent,
tenellus septem annorum puer sompno pregrauatus equo delabitur,
ibique recubans securus malorum totus soporatur. Tunc crude-
lissimus * nutricius foueam parat, in quam eum citius obruat. Puer
tandem expergiscens prophetica fertur voce dixisse : ' Frustra hanc
35 michi molitus es speluncam : non enim hic, vt cogitas, sed remotiori
loco, vbi deus prouidit, occumbam. Vnde tibi certum dabit hec virga
signum, si modo plantata frondeat,' et virgam quam manu gessit terre
affixit. Hec eo dicente, statim radicata virga cepit frondescere, et
1 Ed in A. SS. Bol). July IV, p. 300, from a MS. Rub. Vallis. Abr. from the
Vita in MS. Douce 368, Corp. Chr. Coll. Cambr. 367, Bodl. 285 ; cf. Sar. Br.
'■^ T. Kenulphus rex mercionim. ■'' E. posset non. * T. ascebertum ;
E. aschebercum. ■' E. consiliati. " E. credulissimus.
De ^ancto i&enelmo. m
vsque hodie ingens ibi fraxinus ostensa, in memoria beati Kenelmi
celebris habetur. Tunc seuissimus artifex longius puerum abducit,
in vallem profundam in ipsa silua, Clento vocatam. Cumque ' tyrannus,
iniquitatis filius, diuersa loca secreta curiosus quereret, sic eum
increpare videbatur martyr ex voce dominica : ' Quod facis, fac citius.* 5
Ibi igitur sub arbore spinea caput Kenelmi septennis absciditur, quod
ipse protinus extensis palmulis excepisse memoratur. Asseritur
etiam quod iam decoUandus ' Te deum laudamus, te dominum confi-
temur' inceperit, atque in illo versu : 'Te martyrum candidatus
laudat exercitus ' iugulatus occubuerit, sextodecimo kaiendas augusti. lo
Illico autem impius persecutor cesum innocentem terra obruit, et ad
domum festinus rediit. Deinde *, qui celo teste martyrium pertulit,
celo teste reuelatus et declaratus fuit. Nam fulgida lucis. columpna
de celo super locum effusa, sepius ostensa est. Quem enim ab
humana noticia abscidere^ nitebatur^ inhumanitas beluina, illum 15
hominibus prodebat pecualis diligentia. Candida namque bos vidue
cuiusdam pascuis relictis publicis ab alto monte ad infimum sepulti
monumentum decurrit : inseparabilis ibi adhesit, mira oblectatione
diuinitus attracta et illecta, vt nullius inde instantia auelli posset.
Quotiens vero ad domum reducta extitit, totum armentum duplo ao
lactis copia superabat, tam salubri circa sanctam glebam pascebatur
herba et gratia. Miroque modo quod vesperi detonsum erat, mane
abundantius inueniebat*. Hinc autem locus idem 'vacce vallis'
appellari consueuit. Empto Quendreda per fratricidium regno
potita, tali edicto omnes terruit vt si quis Kenelmum requireret vel as
indicaret, vel etiam de eo verbis tractaret, sine dilatione capite
plexus penam* patiens lueret^. Verum prefulgida' lucerna, que
obfuscabatur in Anglia, clarius emicuit in arce mundi Roma. Nam
cum Leo papa iunior missarum solennia celebraret, ecce columba
super niuem candida palam apparuit, [que] ' niueam membranam 3«
aureis litteris anglice inscriptam rostro ferens super altare beati
Petri deposuit, et abscessit. Papa vero cum tremore respiciens
nouam cedulam ignotis verbis ac litteris editam, populis diuersarum
nationum demonstrauit : inter quos erant Anglici sacram epistolam
legentes, talem interpretationem continentem : ' In Clento vacce valle 35
iacet Kenelmus regius natus, sub "* spina capite truncatus ".' Tunc
papa, postposito feminearum minarum terrore, mittit cum Anglis
fidelibus legatos" cardinales cum litteris et potestate apostolica ad
archiepiscopum Dorobernie "Wilfridum ceterosque pontifices Anglo-
rum, quatinus de indigno latibulo in ecclesiam martyrem transferrent -4°
' E. Coque. * «/. Denique. ' al. abscondere. * E. vitebatur.
* «/. Inueniebatur. * E. capitis pl. pena ; T. capite pl. penam. ' E.
lucrit ; «/. capite plecterctur. * E perfulgida. ' om. " al. iacct sub.
" At tlie bottoni, T. gives the English text : (In Clent) cou-dale under anc
thornc lis Kenelm kyngis barn heued byreued. '^ E. ligatos.
112 Botia iLegentia anglie,
Kenelmum. Cum autem corpus eius de terra esset eleuatum, fons
viuus inde emersit, qui in riuum effluens multis inde gustantibus
salutem impendit. Corpore enim de silua delato, maxima turba
cecorum, surdorum, claudorum, et variis morbis detentorum curata
5 est. Altercantibus autem pro corpore Glouerniensibus et Wigorni-
ensibus, complacuit tandem parti vtrique vt populus qui in crepusculo
sequentis diei prior euigilasset, sanctum Kenelmum, quasi diuinitus
datum sibi ' auferret. Glouernienses itaque vigilantiores cum sacra
gleba iam quindecim miliaribus euasere**, antequam alii a sompno
10 excitati, et rubore ac ira succensi, tota celeritate post eos sequerentur.
Quos vbi eminus fugientes aspexerunt^, inuocato sancti Kenelmi
sufFragio, per angustam semitam euadentes inter frutecta se protege-
bant. Cunique non procul a monasterio winchecumbensi labore
sitique grauissima cum corpore sancto fessi sederent, opem sancti
16 Kenelmi humili deuotione implorabant : Nec mora, fons viuus, et
vsque in hodiernum [diem]* iugiter manans', sub quadam petra
erumpens, sitim potantium ex eo extinxit. Stabat tunc Quendreda
in solario quodam, et multitudinem respiciens cum triumpho fraterne
glorie venientem, ira et indignatione cepit tabescere. Accepto autem
2o psalterio, quodam prestigio, non cantare pro illo studuit sed in-
cantare contra illum centesimum octauum psalmum, quatinus a fine
ad caput, ab vltimo versu ad primum peruertendo eum, frateme
felicitati efficeret perniciosum. Veruntamen in ipsam redundauit,
deo volente, maledictum suum. Cum enim a fine ascendendo hunc
25 versum volueret ore venefico 'hoc opus eorum qui detrahunt mihi
apud dominum,* continuo sibi vtrique oculi suis sedibus extirpati,
super ipsam quam legebat paginam ceciderunt. Adhuc autem ipsum
psalterium argento paratum, huius correptionis cruore maculatum,
prebet indicium. Ipsa vero infelix post paululum interiit. Quam ferunt
30 nec in ecclesia nec in campo sepultam posse teneri ; sed quendam
infantem lucidissimum apparentem cuidam iussisse in quodam pro-
fundo loco semoto eam proiici. Tempore regis Canuti quidam
Danus partem ruris sancti Kenelmi auferre temptauit : iudicaturque
vt diues ille cum viginti quatuor super corpus sancti Kenelmi ius
35 suum sacramento probaret. Cumque hoc facere se ingereret, subito
dei virtute repulsus retrogradus abscessit, et quasi vasto ictu obrutus
supinus concidit. Sicque terra sancto adiudicata, aduersarius domum
deductus, qui terram alienam inique auferre temptauit, omnia
possessa cum seculo iure amisit. Matrona quedam festum sancti
40 Kenelmi obseruare contempsit, et in prandio sedens, indigna quedam
verba in sanctum intorsit, nec quicquam operis intermitti imperauit :
* Pro Kenelmo, inquit, nescio quo, fructum diei non perdemus.' Vix
verbum emisit, et ecce vtrique oculi excussi in terram ceciderunt, et
' Boll. sibi datum. * BoU. euaserant. " B. prospexerunt. * om.
' £. manens.
De ^ancto i^enelmo. 113
boues ad vehicula ducti ^ ligna et iuga excutientes ita dispersi sunt, vt
deinceps inueniri non possent. Cecus quidam a natiuitate sepul-
chrum sancti visitans, contemplatur puerum speciosissimum sibi
assistere, duo sidera prefulgida manu gestantem, et ea ' oculorum
sedibus sibi imprimentem. Nec mora, ad se reuersus, reseratis 5
oculis vidit clare; mirabatur ignotas rerum species, mundiamplitu-
dinem, lucis nitorem, et cetera que in mundo sunt. Quidam a
natiuitate mutus, vidit sanctum Kenelmum cum cereo flagrante sibi
aduenire, atque ita ardentem in os sibi patulum impingere : sicque
exiliens, loquebatur recte, et que * prius tantum poterat audire, iam lo
valebat proferre. Alium quoque mutum curauit linguamque
habilem ad loquendum reddidit ; quendam ferro accinctum liberauit,
contractum gressibus restituit, cecum illuminauit ; contractum talos
natibus habentem impressos, manusque retortas *, vt digiti retrorsum
inhererent brachiis, Romam proficiscentem et vt ad sanctum Kenel- 15
mum redeat admonitum, membra gressui apta reddidit. Videbat
enim puerum speciosissimum de altari descendere, aureaque virga
quam manu gestabat ipsum tangere, et vt surgeret imperare. Quo
facto altare conscendit, et scrinium suum subito intrauit.
[MS. Tib. adds : Narratio ».
(Sanctus Florencius) cuidam urso precepit ut oues sing(ulis ao
diebus) ad pastum ducens, hora sexta reduceret. (Cuius) iussioni
cum indesinenter obtemperaret, (quatuor fra)tres inuidie liuore
excecati eundem (ursum) insidiantes occiderunt. Altera uero
die (ad agrum) Florencius pergens, ursum occisum repper(it, et
soIIi)cite inquirens, a quibus interfectus fuerat agnouit. Tunc se in 25
lamenta dedit, facti ® magis maliciam quam ursi mortem deplorans,
et doloris magni stimulis accensus imprecatus est dicens : ' Spero in
deo quia in uita ante oculos omnium ex malicia sua uindictam
recipient qui nichil se ledentem ursum meum occiderunt.* Cuius
uocem protinus ulcio diuina secuta est. Nam quatuor fratres 30
illi qui ursum eundem occiderunt, statim morbo elephantino sunt
percussi, ita ut membris putrescentibus interirent. Quod factum uir
dei Florencius uehementer expauit, seque fratribus (mal)edixisse
(pertimuit). Omni tempore uite sue flebat quia exauditus fuerat,
se crudelem in eorum interitu clamabat homicidam. Diaconus 35
quidam dum eundem Florencium uisitare intenderet, omnem locum
in circuitu celle sue innumeris serpentibus plenum uidit. Cumque
uehementer expauisset, clamauit dicens : ' Serue dei, ora pro me V
Eg(ressus uero) Florencius oculos ad celum et palmas (tetendit, orans
dominum) ut illam pestem sicut sciret auferret. (Ad) cuius uocem 40
' Boll. iuncti. * E. eo. ' Boll. qui. « E. retorcas. * Cf. Vinc.
Bell. XXII. 77, Gregor, Dial. iii. 15. * VB. fratrum. ' pro me al. om.
VOL. 11. I
114 il3otJa Legentia anglie»
subito celum intonuit et omnes (serpentes tonitrus) occidit. Et uir
dei hoc uiso dixit : ' Ecce (occi)disti eos, domine, quis eos hinc leuat ? '
Mox(que ad) eius uocem tante aues uenerunt quan(ti) serpentes
occisi sunt ; que eos portantes singulos et long(ius) prohicientes, locuni
6 habitacionis illius mundum omnino a serpentibus reddiderunt^]
•tr De sancto Kentegerno'* episcopo et confessore'.
REx quidam in septentrionali Britannie plaga, paganicis implicatus
erroribus, filiam ex vxore sua genuit speciosam, que sepius
audita seruorum dei predicatione, ad agnitionem veritatis, ydolorum
cultu penitus abdicato, meruit peruenire. Et Ucet baptismi gratiam
lo nondum consecuta, viam tamen mandatorum dei mente , deuota et
humili custodire satagebat ; orationibus crebris et elemosinis dedita,
quantum ob * metum patris pagani licebat, ecclesiastice discipline et
operibus bonis sedula insistebat. Marie virginis integritatem fe-
cundam venerando admirans et diligens, presumptuosa audacia et
15 quadam temeritate feminea in conceptu et partu illi assimilari et
eam imitari desiderans, assiduis precibus regem celorum et dominum
super hoc deprecari sepius cepit. Elapso demum temporis spacio
inuenta est illa in vtero habens : et magnificans deum, desiderium
suum adimpletum esse simpliciter credebat. Quod enim in ea
20 natum est, de complexu humano suscepit : sed ipsa multotiens
asseruit, et iuramento [se] ° constrinxit, quod " a quo, vel quando, aut
quomodo conceperit, in conscientia non habebat. Populus enim
diocesis sancti Kentegerni stultus et insipiens, ipsum de virgine
conceptum et natum adhuc astruere non veretur. Sed quis aut^
25 quomodo sator terram arauerit seu seuerit, cum domino dante
benignitatem terra fructum optimum protulerit, absurdum sane
diutius indagare arbitramur. Cum autem rex a filia minis et blandi-
tiis quis eam grauidasset inquireret, omnis virilis consortii se ex-
pertem iureiurando protestatur. Oflfensus itaque rex, legem a
jo maioribus suis promulgatam * preuaricari se nolle constanter aflfirma-
bat, Erat enim lex a diebus antiquis in gente illa seruata, vt puella
^ CoUect in T. :
Martir magne dei, puer alme Kenelme, superni, Deuotis famuHs tua festa
colentibus assis, Virgo sequens agnum pie laudas immaculatum, cernere quem
tecum fac nos sine fine per euum, Ora pro nobis.
Presta quesumus omnipotens deus, ut sicut gloriosa beati Kenelmi innocencia
glorie tue throno assistit coronata, sic tanti martiris precibus ecclesia sanctitatis
luce nitescat decorata, per.
a E. Kentegrino ; T, Kentegerno. ' Ed, in A. SS, Boll, 13 lan. 11. p. 98-
Abridged from tlie Vita by locelin of Furness, in MS, Vitell. C. viii, and MS.
Archb. Marsh Dublin v, 3. 4. 16, ed, in Pinkerton Vitae SS, Scotiae, 1789, p. 19I'
and Forbes The Lives of S, Ninian aud S, K, 1871 ; a fragment of an older life
in MS. Tit. A. xix. f. 76 is ed. by Forbes, p. 245, which is the basis of the
legend of St. Thenew in Aberd. Brftv. * E. ad. " om. ' om. in T. Vit.
1 al. om. ' T. E. prouulgatam.
De ^ancto Eentegetno. 115
in domo paterna fornicata et grauida inuenta, de montis supercilio
precipitaretur, et corruptor illius capite plecteretur. Statuitur igitur
puella iussu regis in montis fastigio, Dunpelder ab incolis vocato',
vt deorsum " precipitata membratim dirumperetur \ IUa vero grauiter
ingemiscens, et in celum suspiciens, redemptoris misericordiam et 5
auxilium manibus in celum erectis cum multis lachrimis implorabat.
Cum ergo de monte precipitata caderet, non est collisa, nec lesa, sed
placido * lapsu et suaui ad terram descendit. Pagani enim magicis
christianorum artibus hoc ascribentes, rege consentiente in nauicula
parua de corio facta sine omni remigio per aliquot miliaria fortune et jo
mari puellam solam et omni humano auxilio destitutam exponebant.
Protegente tamen illo qui ventis imperat et mari, multo velocius ad
portum alium nauicula percurrebat, quam a quouis velifico cursu*,
aut multorum remigantium propelleretur annisu. Egressa autem
de naui puella in loco Collenros' dicto, angustie partus apprehende- 15
runt eam: et sine obstetricis cuiusque solatio peperit. In eadem
hora sanctus Seruanus, post matutinas orationi intentus, audiuit
angelicos cetus melliflua preconia et laudes deo in aere resonare.
Mane vero accedens ad locum, et visa matre cum filio, patria lingua
dixit : ' Mochohe, Mochohe,' quod latine dicitur ' chare mi, chare ao
mi ' ; et subiunxit : ' Benedictus qui venisti in nomine domini.* Sus-
cepit ergo eos, et enutriuit, ac baptizauit, vocauitque matrem Taneu,
et puerum Kientiern ^, quod interpretatur ' capitalis dominus.' Pro-
fecit ergo puer bone indolis in disciplinis litterarum et in exercitiis
sanctarum virtutum *, et pre cunctis consortibus suis in oculis sancti 25
Seruani dilectus fuit : illumque Munghu, quod latine dicitur ' charis-
simus amicus,' ex consuetudine appellauit. Quo nomine vsque in
hodiernum diem vulgus eum vocare et in necessitatibus suis inuo-
care crebrius consueuit. Videntes condiscipuli sancti primum"
quod a patre spiritali plus omnibus amaretur, oderant eum, nec 3°
quicquam ei pacifice poterant loqui. Insidiabantur, conuiciabantur,
inuidebant, et detrahebant illi. Quandam auiculam, ob ruborem
corpusculi 'rubiscam* vocatam, de manu sancti Seruani ahmoniam
accipere, scapulis eius et capiti seu gremio insidere, oranti vel legenti
assistere, alarum plausu et vocis sue sono affectum illi ostendere 35
solitam inter se mutuo tractantes, caput a corpore auellunt, et ex-
tinguunt, Kentegerno absenti crimen imponere non verentes. Puer
autem volucrem in manibus suscipiens, et caput corpori applicans,
fusa ad deum prece signaculum crucis impressit : et auis vite reddita
seni de ecclesia reuertenti more solito applaudens obuiam prosiliuit. 40
Statuit autem sanctus Seruanus vt vnusquisque puerorum per
septimane circulum, ne aliqua negligentia ob defectum luminis
' r. vocati. * E. dorsum. ' T. dirrumperetur. * E. placito.
' y»t. quam si velifero veheretur flatu. • i. e, Culross in Fife. ^ E.
Kientieru. Wl. cyn = chief, teyrn=lord. ' Vit, virtutum sanctorum.
* Vit. Kentegerni ; r. pueri ?
I 2
1 1 6 3i5otia legenUa ^mliz*
diuino obsequio in noctibus eueniret, ignem diligenter dum dormi-
tum irent subcinerarent. Accidit quadam nocte solempni, dum
Kentegernus ' puer vice sua ignem custodiret, [vt] - condiscipuli sui, in-
uidia excecati, totum ignem infra monasterii septa clanculo extingue-
5 rent. Vigiliarum tempore Kentegernus ignem monasterii extinctum
reperiens, ramum cuiusdam coruli viridis arripiens, in nomine
sancte trinitatis data benedictione insufiflauit : et confestim igne
celitus emisso ramus ingentem flammam produxit et absque sui
detrimento ardere cepit. Accensis autem candelis, lumen in ramo
10 araplius visum non est. Cocus sancti Seruani inualescentek in-
firmitatis molestia vitalem spiritum exhalans, iuxta morem sepelitur.
Sequenti vero die, instigatione ac prece omnium discipulorum ac
emulorum primum' sancti *, senex Seruanus per sanctum et terribile
nomen domini Kentegernum ' adiurans, in virtute sancte obedientie
T5 imperauit vt in resuscitatione sui serui si^ quid posset ' saltem
attemptaret. Adolescens vero adiurationem exhorrens*, de tumulo
humum proiici iussit, et prostratus cum lachrimis misericordiam
domini implorauit, dicens : ' Domine lesu Christe, vita et resur-
rectio mortuorum '', qui mortificas et viuificas, deducis ad inferos et
20 reducis, cui vita et mors famulantur, qui suscitasti Lazarum quatri-
duanum : resuscita hunc mortuum, vt glorificetur nomen sanctum
tuum super omnia in secula benedictum.' Nec mora, qui sepultus
fuerat, a mortuis resurgens, reproborum supplicia et iustorum gaudia
que vidit, postmodum enarrauit, multosque de malo ad bonum con-
25 uertit, et bonos vt in melius proficerent suis verbis confirmauit.
Asserebat se rebus humanis indicibili dolore exemptum, et ante
tribunal tremendi iudicis adductum : ibique vidisse plures accepta
sententia in tartara precipitari, alios ad loca purgatoria destinari,
quosdam ad celestia gaudia cum magna exultatione eleuari, Cum-
30 que sententiam suam tremulus expectaret, se esse illum pro quo
dilectus domini Kentegernus ^ oraret, audiuit ; et a quodam lucido
viro ad corpus reduci, vite et sospitati pristine restitui iubetur, atque
vt correctiori vite deinceps inuigilaret, ab eodem ductore suo sedulo
commonetur \ Idem enim cocus habitum religionis assumens, et de
35 virtute in virtutem proficiens, septennio superuixit. In cuius tumbe
operculo, qualiter resuscitatus fuerat a sancto Kentegerno litteris
exaratur. Sancta itaque Kentegerni ^ conuersatio, que multis pro-
ficiendi prebebat exemplum, emulis eius maioris odii erat semi-
narium. Intelligens ergo vir dei eorum inuidiam, simul et timens
40 populi fauorem et honorem, loco cedere deliberauit : reuelatumque
est ei propositum suum in oculis domini gratum fore et acceptum.
Igitur clam recedens, ad Mallenam fluuium venit, que ex maris
reumate influente alueum suum excedens, omnem transeundi spem
* E. Kentegrinus. * om. ^ r. pueri. * Boll. sanctus. ' pm. in BoH.
* Vit extimescens. ' «/. tuorum. ' E. commouetur. ' E. Kentegrini.
De ^ancto i&enteffemo. n;
penitus ademit. Dominus autem qui mare rubram diuisit et popu-
lum Israel siccis pedibus per medium eius quondam eduxit, ipse
Mallenam iluuium seruo suo diuisit, erantque quasi muri a dextris
et a sinistris eius. Deinde brachiolum marinum per pontem trans-
iens, repentino impetu aquas alueum implere et transitum cuilibet 5
negare vidit. Locus autem ille in posteram intransmeabilis fuit, et '
pons aquis maris deinceps contectus nulli vlterius transeundi pre-
buit facultatem. Mallena etiam fluuius cursum suum relinquens, in
Ledonis fluuii alueum deinceps se retorsit ; sicque duo fluuii vsque
tunc diuisi a die illa commixti sunt. Et. ecce sanctus Seruanus, 10
seniles artus baculo regente fugientem secutus, supra ripam stetlt,
et eiulando clamans dixit : ' Heu me, fili karissime, lumen oculoram
meorum, baculus senectutis mee : quare me deseris ? cur me dere-
linquis? Recogita, queso, quomodo ex materno profusum vtero te
suscepi, nutriui, docui, vsque in hanc horam educaui : noli dere- 15
linquere canos meos.' Sanctus vero in lachrimas resolutus dixit :
'Vides, pater, diuinum esse quod agitur, nec consilium altissimi
immutare, aut voluntati non obtemperare * valemus.' ' Rogo, inquit
Seruanus, vt, sicut ante fecisti, prece tua salum diuidas, denudes
solum, vt solus pertransiens per siccum perueniam ad te. Efficiar 20
enim tibi de patre filius, de doctore discipulus, et vsque ad finem
vite comes indiuiduus.' Tunc sanctus * multo fletu madefactus ait :
' Regredere, queso, pater mi, et discipulos tuos doctrina et exemplo
instrue et disciplina corrige. Retributor omnium bonorum re-
tribuat tibi pro vniuersis beneficiis que michi exhibuisti. Bonum 25
enim certamen certasti, cursumque iam consummasti. Ego [autem] *
pergam quo me misit ille qui me segregauit ex vtero matris mee.'
Et sic mutua data benedictione, ab inuicem discesserant. Sanctus
autem Seruanus in senectute bona cito migrauit ad dominum. Pro-
cedens inde vir dei, in loco nomine Glasghu in multa abstinentia 30
vixit : donec rex et clerus regionis cambrensis, cum ceteris christi-
anis licet paucis, ipsum plurimum renitentem in pastorem et episco-
pum eligerent. Accito autem de Hibernia vno episcopo, more
Britonum et Scotorum in episcopum ipsum consecrari fecerunt.
Mos enim in Britannia inoleuerat in consecratione pontificum, tan- 35
tummodo capita eorum sacri crismatis infusione perungere, cum
inuocatione sancti spiritus, et benedictione, et manus impositione.
Insulani* enim quasi extra orbem positi, emergentibus paganoram
infestationibus, canonum erant ignari : ecclesiastica ideo censura
ipsis condescendens excusationem illorum admittit in hac parte. 40
Sanctus autem Kentegernus huius ritus errori, sicut infra dicetur,
plenius satisfecit. Cathedralem sedem in vrbe glasguensi constituit,
et magnam congregationem secundum formam primitiue ecclesie
' «/. nam. ' E. obtemptare. ' E. Sanctus tunc. * so T. ; E. enim.
° E. Insulam.
ii8 Botja iLegenna angtte/
viuentem ibidem ordinauit. Extendebatur autem diocesis sua se-
cundum limites cambrensis regni, a muro scilicet illo famoso ad arcen-
dum iiostes a Britonibus a mari ad mare quondam constructo, vsque
ad flumen fordense, id est, ad mare scoticum. Anno etatis sue
5 vicesimo quinto consecratus est episcopus : et omni tempore vite
sue post triduum, et multociens quatriduum ', cibum sumpsit, panem
scilicet et lac, vel caseum, aut butirum. A carnibus et vino, et omni
quod inebriare potest, omnino abstinuit. Si vero in itinere, aut cum
rege esset, a consueto rigore abstinendo se temperabat. Postmodum
lo tamen ad sua regressus, quasi graue^ crimen illud in se vindicans,
abstinentiam ampliabat. Vtebatur ad carnem asperrimo cilicio ;
deinde melote ex pellibus caprinis confecto, et cuculla stricta, super
quam alba candida contectus, stolam iugiter gestabat ; et pastoralem
virgam, non spericam et auratam ac gemmatam, sed de simplici
15 ligno, tantum reflexam; habens in manu librum manualem, semper
paratus ad ministerium suum, cum necessitas aut ratio deposcebat.
lacebat autem in saxo instar monumenti cauato, habens capiti
lapidem, et proiectis aliquantis cineribus et cilicio substrato ^, potius
sompnum hauriendo, quam carpendo, se a sopore excutiebat. Sic-
20 que hausto modice quietis sopore, nudum in aquis frigidis se im-
mergens, totum psalterium decantabat. Hanc enim consuetudinem,
nisi itinera aut egritudines prohiberent corporales, nec grando,
nix, aut pluuia aliquatenus defraudare poterant ; sed et tunc aliquo
spirituali exercitio opus illud redimebat. Sopitus enim * erat in cor-
25 pore suo stimulus carnis omnis ; vnde et vice quadam discipulis
suis simpliciter asseruit, non amplius ad speciosissime puelle visum
vel tactum, quam ad durissimi lapidis ', se stimulatum. In iudicando
autem aut corripiendo non personam, sed causam attendebat. Omnis
eius substantia, pauperum erarium" semper fuit. Multociens
?,o dum sacramenta diuina tractaret, columba niuea, rostrum quasi
aureum habens, capiti eius insidere consueuit. Crebro etiam dum
sacris astaret misteriis'', nubes lucida obumbrauit caput eius. Ali-
quotiens non ipse [ajstare videbatur, sed columpna ignea, cuiusfulgore
intuentium intuitus obtunsi sunt. Dum vice quadam sacra misteria
35 celebraret, nebula quedam odorifera totam ecclesiam impleuit, ineffJa-
bili suauitate omnes perfudit, et variis incom[m]odis laborantes perfecte
sanitati restituit. Omni quadragesima a conspectu hominum sepa-
ratus deserta loca petebat, solas radices herbarum in cibum sumens :
aliquotiens vero totum illud tempus, domino virtutem tribuente,
40 absque terreni * cibi ' sustentaculo transigebat. In cena tamen domini
multitudinis pauperum, et leprosorum, pedes cum lachrimis lauans
et '" tergens ac crebris osculis demulcens, eis postmodum in mensa
1 E. quatriduanum. ^ E. genere. ' «/. subtracto. ^ * al. ergo.
* al. silicis. * E. errarium. '^ «/. altaribus. ' E. terra ; om. in Boll.
' E. sibi. '" Vit. et capilHs t.
Oe ^ancto iKientegemo. ug
diligenter ministrabat. In die parasceues, plagis virgarum et nudi-
tate et crebris genuflectionibus diem cum nocte continuauit. Sab-
bato autem sancto, et vsque ad horam resurrectionis dominice,
tempore diuini officii excepto, in quodam sepulchro se flagellando
latitabat. Nondum renatos in sua diocesi ad fidem conuertit, 5
apostatas et hereticos sua doctrina sana ad sancte matris ecclesie
gremium reuocauit ; demonum simulachra vbique subuertit, nonnuUas
ecclesias construxit, parochias^ certis limitibus distinxit; et vbique
lucrum animarum querendo proficiscens, non equo uectus', sed more
apostolorum pedes ire volebat. Ne autem panem suum ociosus 10
comederet', manibus suis in agricultura laborare consueuit. Et
cum boues semel sibi deessent, ceruos de saltu in nomine domini ad
se venire et loco boum terram arare precepit. Qui statim ob-
temperantes et mansueti effecti, terram arare, ad pascua ire, et
ad opus consuetum redire solebant. Tandem in vnum de ceruis 15
labore fatigatum lupus irruens suffbcauit, et voracem ingluuiem* ex
eius cadauere saturauit. Quo audito, sanctus Kentegernus *, manum
contra siluam extendens, dixit : ' In nomine sancte trinitatis pre-
cipio vt lupus qui michi dampnum intulit, satisfacturus sine mora
accedat.' Et ecce, lupus de silua prosiliens, cum vlulatu corruit ante ao
pedes eius. Cui sanctus : * Surge, inquit, et in nomine Ihesu
Christi precipio tibi vt loco cerui quem deuorasti, aratro appli-
catus ares ex integro quod restat arandum '.' Lupus itaque verbis
sancti obediens, et ceruo^ copulatus, nouem iugera arando" ex-
plens, libere abire permittitur. Et cum multi conuenissent ad 25
spectaculum, sanctus aperiens os suum dixit: *Viri fratres, quid
admiramini aspicientes verbum hoc ? Credite mihi, antequam homo
inobediens suo conditori existeret, non solum animalia, sed etiam
elementa obtemperabant illi. Nunc vero ob ipsius preuaricationem
omnibus in aduersa versis, leo lacerare, lupus deuorare, serpens 30
sauciare *, aqua submergere, ignis comburere, aer corrumpere, terra
sepe ferrea effecta fame subruere consueuit. Et ad cumulum consueti
mali, homo non solum hominem, sed ipse homo in seipso peccando
contra seipsum sponte deseuit. Sed quoniam plerique sancti in vera
innocentia, et pura obedientia, in sanctitate, dilectione, fide, et iusticia 35
coram domino perfecti inuenti sunt, quasi antiquum ius et naturale
dominium a domino recuperant "*, dum bestiis et elementis, morbis et
mortibus imperare solent ".' Et cum totam annonam pauperibus erro-
gasset, assumpta arena, vice seminis in terram sparsit : et messis
tempore triticum optimum terra producens, omnes hoc audientes 40
deum in sancto^* eius laudare et benedicere fecit. Dum enim
victualia pro fratribus vice quadam non haberet, regem cambrensem
' E. perochias. ' E. nectus. ' E. commederet. * E. ingluuiam.
' E. Kentegrinus. ' Vit. agelluli. ' Vit. cum altero c. * E. orando.
' E. saciare. '" Vit. recuperabant. " imperabant. '•' T. E sanctum.
I20 3i3otia ILegentja anglie.
nomine Morken ^ adiit ; penuriam suorum insinuans, vt suam inopiam
illius abundantia, iuxta apostoli monita, subueniendo suppleret hu-
militer petiit. Ille vero ore blasphemo yronice dixit ad eum : ' lacta
curam tuam in domino, et ipse te enutriet, quoniam nichil deest
5 timentibus deum, sicut ceteros am[m]onere* consueuisti. Tu vero, cum
timeas deum, et mandata eius obserues ^, omnibus bonis, et victu etiam
necessario indiges. Ego autem, qui nec regnum dei quero, nec
iusticiam eius, omnia michi prospera et rerum affluentia (vt cernis)
arrident *. Inanis est ergo fides tua, et falsa predicatio tua compro-
lo batur.' At vir sanctus sacre scripture testimonio et rationum as-
sertionibus et exemplis, multos iustos et sanctos egestate et siti in
hoc seculo affligi, reprobos rerum affluentia, honorum fastigiis sepe
sublimari asserebat * ; pauperes vero diuitibus patronos fore, quorum
beneficiis sustentantur, diuitesque pauperum patrocinio, sicut vites
15 vlmi sustentaculo, indigere, euidenter edocuit. Tandem rex verba
eius non ferens, sic respondit : * Si confidens in deo tuo, absque
humano sufFragio omnia blada que cernis in horreis contenta, ad
mansionem tuam transferre poteris, libenter annuo, et postulationibus
tuis de cetero deuotus obtemperabo.' Sanctus autem dei, eleuatis in
20 celum oculis et manibus, orationem cum lacrimis fudit ad dominum.
Et ecce eadem hora fluuius Clud,subtusdecurrens,subito intumescere,
ripas transcendere cepit, et horrea regis integra cum farre vsque ad
locum vbi sanctus manere solebat, nomine Mellingdenor, secum
fraxit. Ita illesa ab aquis omnia inuenta sunt, vt nec arista humecta
25 apparebat. Instigante regem in odium sancti amico eius nomine
Cathen ", contumeliis et conuitiis furore commotus vice quadam ipsum
alFecit, et calce percussum ad terram prostrauit. A circumstantibus
sanctus leuatus, omnem iniuriam patienter tolerabat. Cathen vero,
mali huius incentor'', cachinnans equum ascendit: et ante ianuam
30 de equo corruens, fracta ceruice expirauit. Regis pedes tumor
inuasit, tumori dolor successit, morsque dolorem subsequitur. In-
surrexerunt contra sanctum filii Belial de cognatione regis Morken,
conspirantes in mortem eius. Diuina igitur reuelatione admonitus,
versus Meneuiam, vbi sanctus Dauid virtutibus floruit, iter aggreditur :
35 iuxta Caerleun^ multos ad fidem conuertit et ecclesiam construxit*;
et cum sancto Dauid aliquantisper moram trahens, a rege terre illius
Cathwallain '" locum ad construendum monasterium accepit. Edificato
autem apud Elgu cenobio, sedem episcopalem ibidem constituit.
Subregulum quendam illi minas inferentem et de loco illo expellere
40 cum iniuria nitentem, et cecitate a deo percussum, prece ad deum
fusa sanauit, et adiutorem et protectorem in posterum habere meruit.
Congregati sunt autem in monasterio illo nouies " centum et sexaginta
* T. markeu ; E. markim ; Vit. Morken. " E. amouere. ^ E. obseruas.
* Vit. omnia mihi adiiciuntur prospera, omnium rerum arridet affluentia. * Vit.
astruebat. « E. Catheu. ' E. intentor. » T. caerleon ; Vit. Karleolum.
« al. Vita. '» E. Cathwallam. » E. nonies.
De ^ancto l&entefferno. 121
quinque fratres, sub regulari disciplina, in magna abstinentia deo
seruientes. Trecentos enim illitteratos agriculture et pecorum custo-
die extra monasterium deputauit, alios trecentos operibus intra ' monas-
terium exercendis, et cibariis preparandis assignauit: et trecentos
sexaginta quinque litteratos diuinis oificiis iugiter celebrandis intitu- 5
lauit, nec facile quemquam illorum egredi, sed tanquam in sanctu-
ario domini assidue commorari instituit. Diuisit enim per turmas et
conuentus coUegium, ut'* vno conuentu seruicium dei in ecclesia
terminante, alter continuo intrans illud inchoaret, quo consummato
alius sine mora introiret. Sicque turma vna exeunte et altera in- lo
grediente, oratio sine intermissione ab ecclesia illa ad deum fiebat,
et benedicendo dominum in omni tempore, semper laus dei in ore
illorum resonabat. Erat inter illos quidam nomine Asaph, genere
et specie clarus, ab ipso pubertatis flore virtutibus et miraculis ful-
gens, qui vitam magistri in omni sanctitate et abstinentia iugiter 15
sequi satagebat. Et cum sanctus Kentegernus^ more solito psal-
terium nudus persoluisset in aquis, nimio frigoris rigore correptus,
iussit puero Asaph ignem quo calefieri posset sibi afferre. Qui
festinans ad clibanum, et non habens in quo prunas deferret, viuos
carbones in gremio suscepit : nulloque adustionis signo in veste 20
apparente, coram sancto proiecit. Quem vir dei in posterum carum
habens, curam monasterii illi delegauit, et in episcopatu successorem
suum instituit. Seruo dei quodam die prolixius orationi intento,
facies eius quasi ignea apparens, stupore et extasi circumstantes
repleuit : Intuebantur enim faciem eius tanquam vultum angeli 35
stantis inter illos. Completa oratione grauissimis lamentis se dedit.
Et cum discipuli causam tristicie humiliter ab eo peterent, paulisper
in silentio residens, tandem ait : ' Noueritis, filii karissimi, sanctum
Dauid decus Britannie, patrem patrie, carnis carcerem modo egres-
sum regna celestia penetrasse. Credite michi, quia non solum ange- 30
lorum multitudo in gaudium domini sui illum introduxit*, sed et
dominus noster Ihesus Christus ei obuiam procedens ad portas para-
disi, gloria et honore coronauit eum, me vidente. Scitote etiam quod
Britannia tanto lumine orbata tanti patroni lugebit absentiam, qui
gladio domini propter maliciam inhabitantium semieuaginato super 35
illam, ne penitus vsque ad internitionem extractus percuteret ', semet-
ipsum opponebat. Tradens tradet dominus Britanniam exteris na-
tionibus deum ignorantibus, (secta) * paganis, (et) ab indigenis euacua-
bitur insula ; christiane legis religio vsque ad prefinitum tempusdissi-
pabitur in ea, sed in pristinum statum immo meliorem miserante deo 4°
iterum reparabitur.' Vir autem dei septies Romam adiens, sancto
Gregorio speciali Anglorum apostolo, totam vitam suam, electionem,
et consecrationem, et omnes casus qui ei acciderant seriatim eno-
' E. infra. * E. et. * E. Kentegrinus. * al. deduxit. * Vit. ne
penitus exlractus usque ad i. p. • T. E. sed et a.
122 3i5ot)a leffenna anglie.
dauit. Sanctus vero papa illum virum dei et spiritus sancti gratia
plenum intelligens, consecrationem eius, quam a deo nouerat pro-
uenisse, confirmauit ; ipsoque multotiens petente, et vix impetrante,
que deerant consecrationi eius supplens, in opus ministerii a spiritu
5 sancto illi iniuncti destinauit'. Occurrit autem viro dei clericus
quldam peregrinus et eloquens, requisitusque quis esset et vnde
venisset, predicatorem veritatis, et viam dei in veritate docentem se
esse respondit. Quem, spiritu sancto reuelante'*, pelagiana heresi
irretitum agnoscens, cum a via iniquitatis eum auertere non posset,
lo vtriusque hominis interitum vicinum illi fore denuncians, a sua dio-
cesi iussit eum expelli. Qui fluuium quendam transire temptans,
aquis suffocatus ad tartara descendit. In cambrensi regno omnibus
Kentegerni^ inimicis diuersis cladibus et vario morborum genere
consumptis, regionis incole viam domini relinquentes et tanquam
15 canes ad vomitum reuersi, ad ydolatrie ritum prolapsi sunt. Celum
igitur, terra, mare, et omnia que in eis sunt, subtraxerunt eis ob-
sequium et consuetum adiutorium, famesque super terram multo
tempore preualuit. Suscitauit tandem dominus regem nomine
Rederech, a discipulis sancti Patricii in Hibernia baptizatum, qui in
20 toto corde querens dominum, fidem Christi reparare in regnum
studebat. Direxit cum litteris ad sanctum Kentegernum* nuncios,
obsecrans per nomen domini et obtestans, ne pastor oues diu deso-
latas et sine custodia destitutas vlterius deserendo sui subtrahat
curam : Indignum esse asserens, vt sponsus sponsam, pastor ouile,
25 presul ecclesiam suam derelinquat, pro cuius amore animam ponere
debet ne mercenarius fiat. Denunciauit etiam'' defunctos esse qui
querebant animam eius. Admonitione igitur angelica sanctum Asaph
successorem suum constituit, et cum sexcentis sexaginta fratribus
terram cambrensem repetere cepit. Cui rex cum ingenti multitudine
30 obuiam processit, laudans deum. Quos cum sanctus benedixisset,
ait : ' Quicunque saluti hominum inuident et verbo dei aduersantur,
in virtute domini nostri lesu Christi protinus* discedant, ne credi-
^ T. and Tanner have a passage more : Clericus (quidam elegantis forme,
magne eloquencie, multe Hterature, nacione Britannus, set in Galliis educatus,
ad sacerdocium promouendus viro sancto oblatus est. Hunc cum vidisset, iussit
archidiacono eum statim amoueri et a clero sequestrari. Videbatur enim oculis
sancti quasi sulphurea flamma de sinu illius clerici procedere et intollerabilem
fetorem naribus eius ingerere. Et circumstantibus dixit : ' Si sacri canones
mulieres ob infirmitatem sexus, que nullatenus in vicio est, ad sacerdotalem
gradum promoueri prohibent, multo magis viri sexus sui peruersores, nature
abusores, qui in contemptum conditoris, in contumeliam sui, in tocius creature
iniuriam quod creati sunt et [nati] exuunt et) feminas induunt, a tam sacro gradu
et officio penitus arceri debent. Nunquam legimus grauiorem uindictam deum
excercuisse quam in illud monstruosum genus hominum in quibus illud execra-
bile flagicium primordialem sumpsit materiam. Nam ciuitates cum habitatoribus
suis in igne propter ardorem libidinis, et sulphure ob illius abhominabilis uicii
fetorem, subuertit.' In breui uero idem clericus repentina morte preocupatus
interiit. * al, Vit. * E. Kentegrini. * E. Kentegrinum. * T.
eciam ; E. et. ° T. ut p.
De ^ancto Eenteffemo. 123
turis aliquod impedimentum ingerant.' Quo dicto, sub nimia celeri-
tate ingens laruarum multitudo, statura et visu horribilis, a cetu illo
exiens, omnibus videntibus aufugit ; ex quorum visione timor magnus
et tremor omnes apprehendit. Confortans eos sanctus et corroborans,
in quales crediderant denudauit, et ad credendum deo viuenti corda 5
omnium astantium excitauit. Euidenti namque ratione ostendit ydola
muta figmenta hominum vana, et igni potius quam numini deputanda \
Elementa etiam quibus inesse credebant numina, creaturas esse
docuit, ex conditoris (dis)positione " ad vsum hominum et ministerium
ac adiutorium esse plasmata. Woden vero, quem principalem deum lo
crediderunt' et precipue Angli, de quo originem duxerant*, cui et
quartam feriam consecrauerant, hominem fuisse mortalem asseruit,
et regem Saxonum, a quo plures nationes genus duxerant ; ' huius,
inquit, corpore in puluerem resoluto, anima in inferno sepulta etemum
sustinet ignem.' Cumque multa ad fidem pertinentia in planicie campi, 15
nomine Holdelm ', plebi predicasset,terra in qua sedit,in oculisomnium
creuit in monticulum altum, et manet ibi vsque in diem hodiernum.
Omnes enim hec mirabilia videntes, in fide instructi baptismum sus-
ceperunt. Conuersis ad dominum Cambrie habitatoribus, celum dedit
pluuiam, et terra prius sterilis protulit fructum suum. Rex itaque 20
Rederech ' dominium et principatum super vniuersum regnum obtulit
Kentigerno ^, illumque regem, se patrie rectorem sub ipso, nominari
voluit, sicut Constantinum sancto Siluestro fecisse cognouit. Sicque
nominis sui interpretatio impletur : nam Ken * ' caput ', tiem ' albanice
'dominus' latine interpretatur. Regina, nomine Langueth, diu 25
sterilis, prece famuli dei concepit et filium peperit; quem in me-
moriam facti'® paterni sanctus baptizans vocauit Constantinum, qui
patri succedens omnes predecessores suos diuitiis ac sanctitate pre-
cessit. Pictorum patriam, que modo Galwedia dicitur, ab ydolatria
et prauitate heretica, doctrina sua " purgauit. Albaniam conuertit, 30
ecclesias construxit, et monasteria multa fundauit. Misit ex discipulis
suis ad Orchades, Norwegiam, et Yslandiam ^*, luce fidei imbuendas.
Vbicunque fere pergebat vel predicabat, cecis visum, surdis auditum,
claudis gressum, mutis loquelam, furiosis sensum reddebat ; demonia
eiiciebat, paraliticos erigebat, leprosos mundabat, et omnes languores 35
curabat. Multociens ex tactu vestimentorum suorum, et crebro ex
particulis cibi et potus eius sumptis, multi egroti sanitatem consequuti
sunt ; aliquotiens etiam ex vmbra corporis eius, velut alter Petrus ",
infirmi curari meruerunt. Nunquam vel pluuia, niue, vel grandine
vestimenta eius maduerunt. Nam dum aeris inclementia ingruente 40
imber inundans difflueret et spiritus procelle in circuitu eius dese-
uiret, immobilis quandoque stans, quandoque gradiens, a cuiusdam
* Vit. aptiora. ' T. E. expositione. ' Vit. crediderant • T.
duxerunt. * E. holdelin. • E. redereth. "* E. Kentegrino. * E.
nanken. ' E. tieru. '* T. E. sancti. " Vit. et heretice doctrine con-
tagione. ** Vit. Ysalandam. " Vit. ut alius Petrus putaretur.
124 3l3otja Legenna anglie.
stille iniuria illesus semper extitit et intactus. Idipsum etiam turba
discipulorum suorum in eius presentia suis meritis sepissime est
experta. Contigit reginam, pulchritudine cuiusdam militis illectam,
adulterium commisisse, et preciosum quendam anulum, ob immensum
6 amorem sibi a rege commendatum, eidem militi contulisse. Qui
anulum digito imprudentius imposuit ; et rex per secretarium suum
hoc aduertens, et iram dissimulans, accito milite venatum perrexit.
Discopulatis canibus, et sociis- per loca diuersa dispersis, rex solus
cum milite iuxta ripam fluminis Cliid, in feruore diei soporis ac quietis
lo gratia iter direxit. Fatigatus autem miles, et nihil mali suspicatus,
extenso brachio dormire cepit. Conspecto itaque in digito eius anulo,
rex turbatus vix manus a gladio et ab effusione sanguinis eius con-
tinens, anulum de digito suauiter extraxit, in flumen proiecit, et ex-
citato milite ad suos rediit. Cumque vultu minaci minas et improperia
15 inferens anulum a regina expeteret, et illa, secrete militi inuanum
mittens, in medium proferre non posset ; triduanis indutiis a nobilibus
vix impetratis, carceri mancipatur. Regina autem lachrimosis precibus
rem gestam sancto Kentigerno per nuncium exposuit, et ab illo vnico
propitiatore suo salutem et auxilium postulauit. Sanctus autem
20 pontifex ante aduentum nuncii totum agnoscens, nuncio cum hamo
ad ripam fluminis Cliid festinare precepit, et piscem primo extractum,
scilicet ysicium, qui et salmo dicitur, ad se reportare. Quo facto, et
exenterato, anulum in ventre piscis repertum regine transmisit, et
illa regi cum exultatione obtulit. Contristatus rex pro illatis regine
25 iniuriis, et veniam flexis genibus petens, grauissimam vltionem in
delatores se illaturum iurauit. Cui regina: 'Absit, inquit, domine
mi, vt mei causa quicquam mali quisquam patiatur : sed tibi ex toto
corde indulgeo, si omnem rancorem animi tui, sicut ego, accusatori
meo remittas.' Cunctis ergo regine clementiam admirantibus, vocato
30 Kentegerno illa reatum confessa, vitam suam de reliquo emendare
curauit. Rex quidam Hibernie, audita regis Rederec[h] liberalitate
et munificentia, ioculatorem in arte sua peritum mittens, temptare
voluit si fame late diffuse veritas responderet. Cumque peracta
quadam solempnitate munera speciosa ei rex conferret, et ille ac-
35 cipere renuens, talia in terra sua se satis habere posse assereret ;
requisitus quid vellet accipere, ait: 'Si vis, inquit, vt bene re-
muneratus recedam, detur mihi discus moris recentibus plenus.' Et
timens rex ne honori eius et fame derogaretur si ioculator irre-
muneratus abiret, cuncta retulit episcopo sancto. Et, cum hiemis
40 tempus esset, ad deum preces vir dei fudit et dumum moris re-
centibus plenum ostendit. Et tollens discum et moris implens,
ioculatori dedit. Quo viso miraculo, post paucos dies, rehcta arte
sua melioris vite viam ingrediens, diuino se mancipauit obsequio.
Sanctus Columba, qui ab Anglis Columkillus vocatur, in illo cenobio
45 quod in insula Hii construxerat virtutibus clarus, sancti viri famam
De ^ancto "S^mtZQttm. 125
audiens ad illum venire, visitare, videre et familiaritatem eius habere
cupiebat. Et cum multa discipulorum turba de monasterio egressus,
cum loco appropinquaret vbi sanctus episcopus manebat, in tres
turmas omnes discipulos diuisit. Similiter et pontifex suis tripharie
distinctis, cum canticis spiritalibus illis obuiam processit. In prima 5
turma erant iuniores, in secunda prouectiores, in tertia senes decora
canicie venerabiles ; et ' canebant dicentes : * In viis domini magna est
gloria domini,' et ' via iustorum recta facta est, et iter sanctorum pre-
paratum est.' Ex parte sancti Columbe canebant : ' Ibunt sancti de
virtute in virtutem, videbitur deus deorum in Syon,' cum alleluia. Et 10
ait Columba discipulis suis : ' Video columpnam igneam, in modum
corone auree, in tertio choro super episcopum sanctum descendentem,
et lumen claritatis celestis super eum.' Et appropinquantes adinuicem
sancti, in amplexus mutuos et oscula sancta ruunt. Venerunt cum
sancto Columba quidam filii Belial, ad furta et peccata assueti : de 15
grege sancti pontificis pastore iniuriis aflfecto arietem rapientes, caput
eius auferunt : aries vero concito gradu ad gregem currens corruit, et
caput in lapidem mutatum manibus tenentis firmiter adhesit. Confusi
ergo iniquitatis filii, ante pedes sancti Kentegerni prostrati veniam
cum lachrimis postulabant. Qui benigne eos redarguens, ne vlterius 20
fraudem, furtum, vel sacrilegium committerent admonuit, a reatu
absoluit, et corpus arietis illis tradens ad sua remisit. Caput tamen
in saxum conuersum in miraculi testimonium vsque hodie in eodem
loco custoditur. In signum quoque mutue dilectionis alter sanctorum
alterius baculum suscepit : et baculus quem sanctus Columba contulit 35
episcopo, apud Ripun in ecclesia sancti Wilfridi ^ multo tempore in
magna reuerentia habitus est. Cum crucem quandam mire magni-
tudinis lapideam in cimiterio glascuensi multi viri erigere non vale-
rent, fusa ad deum sancti prece angelus in nocte de celo descendens
crucem illam erexit, benedixit, sanctificauit, et recessit. Ibi enim 30
virtute diuina sanitatem perfectam multi postea meritis Kentegerni
consequi meruerunt. Aliam crucem in locis illis' de sola arena
maris erexit ; quam nulla aeris inclementia vsquam dissoluere valet :
vbi variis languoribus grauati, furiosi et demoniis vexati sanantur*.
'Fabricauitautemmolendinumsuperfluuium Gladum", quod' nuUam 35
annonam furatam molere presumit, neque molam neque eius rotam
post horam nonam sabbati*, donec celebretur dominica dies, rotare
aliquis potest \ Vir dei nimia tandem senectute confectus, cum
neruorum compago pene emarcens dissoluta fuisset, quodam sub-
ligari lineo per medium capitis et desub mento circumducto mentum 40
et maxillas sustentauit, vt ad proferendum que vellet expeditior redde-
retur. Demum conuocatis discipulis suis, de obseruatione sancte
*■ om. in T. ' E. Wulferi. * Vit. in Lothwerverd. * E. sanauit.
'-' om. in Vita ; cf. Camerarius De fort. Scot. p. 85. * Cam. Cludam.
' T, E. que. » E. subbati.
126 3i3oDa JLeffentia ^ngUe.
religionis, mutue charitatis [et] ^ pacis, hospitalitatis, et [de] * lectionis
ac orationis instantia hortabatur eos ; de sanctorum patrum decretis
sancteque romane ecclesie institutis firmiter custodiendis, fortia dedit
ac dereliquit precepta. Quidam autem, qui illum arctius dilexerunt,
6 cum lachrimis prostrati dixerunt : ' Scimus, pater et domine, quia
cupis dissolui et esse cum Christo ; sed nostri, quesumus, miserere,
quos in Christo parturisti. Quicquid humana fragilitate deliquimus,
semper in conspectu tuo confitentes, ad arbitrium discretionis tue
emendare curauimus. Pete ergo a domino dari nobis posse ex hac
lo valle lachrimarum ad gaudium domini tui tecum commigrandi. Credi-
mus enim quia quicquid petieris a deo, dabit tibi dominus. Indecens
autem^ nobis videtur vt pontifex sine clero, pastor absque aliquo de
grege suo, pater absque filiis intret ad gaudia domini sui.' Sanctus
[vero] * pietate commotus, collecto flatu vt valuit, dixit : ' Voluntas
1 5 domini de omnibus nobis fiat, et sicut melius nouit et ei placuerit, de
nobis omnibus disponat.' Et ecce angelus domini cum ineffabili
fulgore et claritate apparens circumfulsit eum, et dixit : ' Kentegerne
electe et dilecte dei, exulta et letare, quoniam exaudita est oratio tua,
et preparationem cordis tui audiuit auris diuina. Fiet enim tibi super
20 discipulis tuis sicut vis. Cras egrediemini de corpore mortis huius
ad vitam indeficientem, et dominus erit vobiscum, et vos eritis cum eo
in perpetuum. Et quia tota vita tua in hoc mundo iuge fuit martirium,
placuit domino vt mitiorem ceteris hominibus habeas vite finem. Fac
tibi in crastinum calidum parari lauacrum, in quo ingrediens, absque
25 angustia graui in manus dei reddes in pace spiritum tuum. Post te
etiam fratres illi lauacrum ingressi, et mortis vinculis absoluti, in
splendoribus sanctorum celestia regna tecum penetrabunt.' Rece-
dente angelo, miri odoris fragrantia locum et omnes habitantes in eo
inestimabiliter respersit*. In parato igitur lauacro vir dei in-
30 gressus, eleuatis oculis et manibus in celum, quasi in placidum
resolutus sompnum, inclinato capite tradidit spiritum. Eleuato autem
a discipulis de lauacro corpore sancto, singuli fratrum antequam aqua
frigesceret in lauacrum immersi, ad ethereas mansiones cum patre
sancto commigrarunt. Sanctus itaque Kentegernus ** cum esset cen-
35 tum octogintaquinque annorum, anno episcopatus sui centesimo sexa-
gesimo, signis preclarus et prodigiis idibus' lanuarii migrauit ad
dominum; ad cuius tumulum in glascuensi ecclesia cecis visus,
surdis auditus, claudis gressus, mutis loquela, leprosis mundicia,
paraliticis membrorum valitudo, furiosis sensus, restituuntur. Impii
40 sacrilegi, periuri, et pacis ecclesie sue violatores, et sancti loci inqui-
natores, condigna pena plectuntur. Quidam de Glasgu vaccam
nocte quadam furtiue abducens, vacca viua et ad pedes eius ligata,
diuino nutu * extinctus reperitur. Multi quoque carnalis flagitii per-
' om. in E. * om, ' om. in T. * T. E. enim. * E. resparsit.
^ E. Kentegrinus. ' T. idus ; E. idibus. ' E. vultu.
De ^ancto i&enteserno. 127
petrato contagio, pollutis gressibus locum sanctum temerare non
verentes, quandoque repentina morte multati, sepe membris mutilati,
aut incurabili morbo^ puniti sunt.
% Narratio":
Circa infantiam sancti Kentegerni ', ad quendam solitarium venit
presbiter * cuiusdam basilice,vt consecraret ei oblationem ad communi- 5
candum. Veniens autem quidam ad illum solitarium, presbiterum
grauiter accusauit. Qui cum iterum venisset ad eum, scandalizatus
solitarius non aperuit ei. Et ecce vox facta est ad solitarium dicens :
' Tulerunt sibi homines iuditium meum.' Et velut in excessu mentis
factus, vidit quasi puteum aureum et situlam auream et funem auream' 10
et aquam bonam valde : Videbat autem et quendam leprosum hauri-
entem et refundentem in vase : Et cupiebat bibere et non bibebat *,
quia leprosus erat ille qui hauriebat. Et ecce iterum vox ad eum
dicens : * Cur non bibis ex aqua hac ? quam causam habet qui implet ?
Implet enim solummodo et efTundit in vase.' In se autem reuersus 15
solitarius et virtutem visionis considerans, vocauit presbiterum et
fecit eum sicut prius sanctificare sibi oblationem.
% Narratio''.
Erat quidam abbas et* hortolanus, qui omnem laborem suum
expendit in elemosinam et tantum sibi retinebat quantum ad victum
ipsius sufficeret. Postea vero sathanas immisit in corde eius dicens : jo
' CoUige tibi aliquantam pecuniam, vt ', cum senueris aut egrotaueris,
opus habeas ad expensas.' Et collegit, et lagenam ^° [de] " nummis
impleuit. Contigit autem eum infirmari, et putrefieri pedem eius ; et
expendit quod collectum fuerat in medicos, et nihil ei prodesse
potuit. Postea venit quidam de medicis expertis et dixit ei : ' Nisi 25
incideris pedem tuum, totum corpus tuum putrefiet, et mortem vici-
nam inducet.' Illa autem nocte rediens in semetipsum et penitentiam
agens de hiis que gessit, ingemuit et fieuit dicens: 'Memor esto,
domine, operum meorum priorum que faciebam cum labore" in horto,
ex quo pauperibus ministrabam.' Et cum hoc dixisset, astitit angelus 30
domini et dixit ei : ' Vbi sunt nummi quos coUegisti ? et vbi est spes
vana et cogitatio " de qua tractasti ? ' Ille respondit : ' Peccaui,
domine: ignosce mihi, et amodo vlterius hoc non faciam.' Tunc
angelus tetigit pedem eius : et statim sanatus est.
• E. rombo. * Frotn Vit. Patr. 911. ' E. Kentegrini. * E. bresbiter.
* VP. aureum. * VP. poterat. ^ Frora Vit. Patr. 892. ' abbas et
added. ' VB. ne. *" E. laganam. " om. in E. " VP. laborarem.
" vana et cog. om. in VP.
128 ji3om Leffentia anglte.
ir NarmtioK
Venit abbas Ysaac in congregationem fratrum et vidit quendam ex
fratribus culpabilem, et adiudicauit eum. Cum autem exisset ad
heremum, venit angelus domini et stetit ante ostium celle eius,
dicens : ' Non te dimitto intrare.' Illo autem causam querente, ait
5 angelus : ' Deus me misit vt dicerem tibi : vbi iubes vt mittam illum
fratrem culpabilem quem adiudicasti ? ' Et statim abbas penitentiam
egit, dicens : ' Peccaui : ignosce mihi.' Et dixit angelus : ' Surge,
ignoscet" tibi deus; et custodi de cetero ne adiudices quemquam
priusquam deus adiudicet eum V
De sancto Kiliano cum sociis suis martiribus ■•.
10 T)Eatus Kilianus, genere Scotorum, nobilibus ortus parentibus,
D diuine tamen gratie factus est nobilitate clarissimus. Qui a
pueritia liberalibus studiis traditus, simul cum litterarum incrementis
diligenter viam cepit indagare veritatis. Tandem preueniente se
gratia dei, spretis humanarum litterarum studiis omnibusque huius
15 mundi illecebris, monasterium petiit, abnegauit seipsum sibi tulitque
crucem suam [et] sequutus est Christum. In monasterio igitur positus,
quante obedientie, quante fu[er]it vlgiliarum et orationum instantie, vite
terminus declarauit. Quamuis enim martirii palma* per gratiam
magis quam per meritum constat, bonis tamen adimpletur operibus.
20 Videntes igitur monasterii fratres in virtutum profectibus beati viri per-
seuerantiam, primo eum " per ecclesiasticos gradus [ad presbyteratus] ^
officium precibus ascendere, deinde eiusdem monasterii regiminis
curam sumere coegerunt. Ille autem, sciens perfectionem charitatis
sine proximi dilectione perfecte stare non posse, passus est in propriis
25 se aliquantulum minorari, vt fratrum prodesse posset vtilitati, imitatus
apostolorum " consihum. Verumtamen cum fama sancti viri longe
lateque crebresceret, metuens ipse ne popularis fauor maculam " sibi
infigeret, cepit meditari qualiter notos et propinquos relinqueret
peteretque longe positas terras, vbi obscurus fama et vilis genere
30 posset haberi, quo liberius diuinis cultibus vacaret. Deliberatione
^ Ex Vit. Patr. 910 (repeated). ^ VP. ignoscit.
' CollectinT.:
Alme presul Kentegerne laudum digne iubilo, Qui dum lumen tenebroso
prebuisti populo, Lux scintillis splenduisti crebris in candelabro. Tibi Jaudes
decantantes representa domino. Ps. M[agno]. Sacrosanctam Kentegerhus
seruans parsimoniam, Fame, siti et algore eius pauit animam, Dum (T. Et")
in aquis decantaret frigidis psalterium Atque (,r. Ac) cibo (quadriduano foueret
corpusculum). (Ipsum omnes procla)memus cu(m precum instancia Vt de
mortis torre ducat nos ad celi gaudia. Ps. Bened.) (Cf. Forbes p. C)
* This text is wanting in T. It is abr. from the Vita in MS. Harl. 2801
(12 cent.), ed. in Canisius Ant. Lect. IV. 625, A. SS. Boll. luly II. p. 615 ; the
Vita is ascribed to Egilward of St. Burchard, WQrzburg. ' E. palmam.
" E. cum. ' om. in T. E. ' Vit. apostolum, cons. om. ° Vit, macule
rugam.
De ^ancto miliano. 129
itaque recedendi peracta^, collectis sociis in quorum mentibus idem
feruor dilectionis ardebat, ad vicinam Scotie Britanniam peruenit,
qua[m]^ non longa nauigatione preteriens, Galliam attigit, qua permeata
in prouinciam Germanie deuenit que ab incolis terre ipsius ' Orien-
talis Francia ' vocitatur. Ibique in opido quod Wirtzburch eorum s
lingua dicitur, latina vero lingua interpretatur ' castellum ",
cum * aliquo tempore sub silentio stetisset, Romam profectus est,
et officio predicandi a papa recepto, episcopus ordinatus rediit, sociis
eius, Columbano scilicet in Italia, et Gallo in Almania remanentibus.
Iterum ergo Wirtzburch ingressus, cepit Christum predicare : ipsum- lo
que ducem Gosbertum, Dyane sacra colentem, ipsamque totam
Orientalem Franciam conuertens baptizauit. Erat autem duci vxor
nomine Geilana, quondam fratri suo maritata. Quod audiens Kili-
anus, tale s[cilicet] coniugium,ne fidei inicia*resillaperturbaret, quo-
quo^ modo patiebatur. Sed postea ducem in fide roboratum secrete 15
super huiusmodi alloquitur; dux autem, tale negocium differens,
contra hostes tetendit. Quo absente mulier, futuri dissidii non ignara,
Kilianum cum sociis suis in cella sua nocte fecit necari occulte,
ibique in eodem loco, cum vestibus ac libris, ne aliquod eorum vesti-
gium appareret, fecit sepeliri ; immo etiam, ne occisi vnquam reue- ao
larentur, stabulum equorum stratis plancis^ ibidem super corpora
sanctorum constituit. Mulier autem quedam nomine Burgunda, deo
deuota, iuxta cellam eius habens oratorium, qualiter res esset gesta
cognoscens, sed prodere timens, tandem in fine vite sue omnia dixit.
Duce autem reuerso, et viros sanctos querente, vxor eius, causa 25
peregrinationis solite iamdudum eos abiisse est mentita. Postea
carnifices qui sanctos necauerant, furore arrepti, coram omnibus
clamauerunt : * Kiliane, Kiliane, cur nos * incendis ? ' Sic facto suo
propalato expirauerunt. Nec ' longe post ipsa Geilana a demonio
arrepta clamauit : ' luste torqueor, quia viris sanctis tortores adhibui', 30
et hiis dictis crudeliter interiit. Post multum vero temporis presbiter
quidam nomine Attalongus, audi[uit] '" scolares " in spiritu sancto
dicentes ' Kilianus signa multa fecit : de loco in quo indigne iacet tolli
debet.' Attalongus autem quid scolares dicerent non attendit, et ob
hoc nocte proxima visu amisso dominum sibi dicentem audiuit : ' Nisi 35
credideris, non videbis.' Ille vero diligenter querens, et rei ordinem
percipiens, ad corpora sanctorum recurrit : ibique lumen reperiens,
aduocato Bonifacio mogontino archiepiscopo, corpora sanctorum
reuelauit, et visum recepit (!).
* Boll. acta. * E. qua. ^ Supply virorum fortium, as in the Vita,
or herbarum ? * E. vbi cum. * E. iniciate. * E. quoque. ^ E.
plantis. * E. nos non, * E. Hec. ** E. audiens. " E. scolores.
VOL. II.
I30 j(3otja iLcgentia anglie.
If De sanctis Kyneburga^ regina et abbatissa, et de
Kyneswida'' et Tibba virginibus'.
REx Merciorum paganissimus nomine Penda liberos quinque
ciiristianissimos genuit, quorum tres, scilicet Peada, Wulferus, et
Ethelredus, successiue regnantes, multa strenue et laudabiliter
egerunt. Due autem Pende regis filie Kyneburga* et Kyneswida
5 vocate sunt, Kyneburga vero regales nuptias viduali celibatu deo
sacrauit, Kyneswida virginalem triumphum Christi thalamis intulit.
Primo enim memorabilis regina, immortalis domini amore rapta,
temporali regi suo et regno abrenunciare estuabat ac libera ceruice
iugum Christi ferre, iam mortales indignata amplexus que deo
lo adherebat, que mente in celis nupserat, eternique regni doti' ane-
labat. Acquisito demum regis consensu, melius spiritu quam antea
carne coniuncti sunt : nam alter in fratrem, altera in sororem
transiit. Confluunt ad eam ® ducum et principum nate, vt dominam
venerantes ; pauperes vt collegam amplectebantur ^ ; et tota* multi-
15 tudo filiarum eam vt matrem habebat : que spreta liberorum carna-
lium propagine, multiplicius fecundata est in spirituali sobole. At
Kineswida, adhuc immatura etate lactea, nondum sacrum velamen
attigerat, sed quasi ad ianuam diuini cubiculi astans, vitam sororis et
sanctimoniam ante habitum religionis induerat, et qualis futura
20 esset, ante religionis ingressum monstrabat. Ipsa vero regina totius
sanctitatis speculum, quibus visceribus sibi creditas animas Christo
pepererit, charitatis sinu fouerit; quam peruigil obseruatrix et
doctrix fuerit mandatorum dei et sancti propositi ; quibus inter
omnia lachrimis implorauerit illa solempnia concentus superni ;
25 lingua enodare non sufficit. Miseratrix erat egenorum, pia mater
afiflictorum, incitatrix ad elemosinas et misericordie opera regum
germanorum. Cetera enim vite eius, virtutibus et miraculis gloriosa,
in illa Danorum depopulatione fuerunt igne deleta, vel scriptorum
negligentia nostra latent secula ; que tota in illo celesti libro descripta
30 sunt in memoria eterna. Post diuturnum igitur huius vite agonem et
longam dominice familie dispensationem, in magna vite sanctitate ad
stadii coronam peruenit. Est autem in orientali regionis plaga,
non procul ab amne nomine Ven, locus dictus Dormundescastre,
vbi monasterio edificato sancta Kyneburga, mundo contempto, multis
35 congregatis virginibus abbatissa effecta est ; a quo ' locus ille nomen
trahens ' Kyneburge castrum ' vocabatur. Processu tandem temporis,
pacem et charitatem Christi sororibus relinquens, inter luctuosa
filiarum cantica morte soluta, inter angelorum choros migrauit ad
* E. Kyneswida. * Kyneswida. Title in T. : De sanctis Kyneswida et
Kyneburga et Tibba virg. * Same text in Bodl. 240, p. 620. The Vita is
probably by John of Tynemouth. * E. Kynesburga; T. Kineburga. * E.
dote. * E. sum. ^ E. aroplectabantur. * E. totam. ' r. qua.
De Egnefiutga, l&gnestDitia, et CiWa. 131
dominum. Translata vero ad celum sancta Kyneburga, Offa rex
Orientalium Saxohum Kyneswidam affectauit in vxorem : et minis
et proniissionibus fratrum suorum coacta^, gloriosam virginem Mariam
suspiriis et oratione iugiter implorat, et quomodo hanc cathenam
excutiat consilium salutare ab ea efflagitat. Adest tandem in extasi 5
rapte virgo Maria immenso splendore circumfusa, dicens: 'Tuis,
inquit, angoribus compassa et lachrimis, gratia consolationis tue veni
ad te. Salutis consilium suadeo, seruande virginitatis consilium do.
Nihil tibi salubrius qqam in qua nata es puritate permanere, nihil
sublimius quam filium meum sponsum habere, nihil beatius quam lo
hic corruptionis mala nescire et in celo coronam incorruptionis
possidere.V Ad hec virgo sancta respondens ait: 'Omnes, inquit,
amici mei aduersum me appropinquauerunt et steterunt, et vim
fecerunt qui querunt animam meam. Sed tu, domina, libera corpus
meum a perditione, de lacu miserie et de luto, vt non infigar; libera 15
^nimam meam de laqueo venantium, vt non capiar.' Talia cum
singultibus et suspiriis cum eiulando profunderet, iterum gloriosa
virgo Maria ei dixit : * Noli, ait, timere, noli merere : ego filium
meum interpellabo pro te, et ipse citius adiuuabit te.' Quo dicto, ab
oculis eius euanuit. Hinc virgo Kyneswida fide armata, ad regem ao
Offam nuncios misit : rescindit fedus, pactum abdicat, obsecrat, obtes-
tatur, interdicit per tremendum nomen domini, ne ei vltra vim
inferat, ne eam Christo auferat vel contra celi dominum pugnet, et ne
virginitatis amatores angelos conturbet, sed se deo suo, cui se deuo-
uerit, illibata libertate seruire permittat. Quo audito, deo ' auctore ag
comprobat rex tale consilium, remandat virgini ratum esse votum
suum. Sic ergo expedita virgo Christi, omni vigilantia deo seruire et
mentem suam in omni munditia custodire curauit. Rex tandem
Offa, dum oculis suis sanctitas prelucet virginis inuicta, diuitias a
tenera puella repudiatas erubescere' cepit, subiectum se vanitati 30
dolens, et se seruum regni sui reputans, relictis omnibus sequutus
est dominum, et Romam peregre proficiscens, in monachum tonso-
ratus * est. Kyneswida vero vigiliis et orationibus ac bonis operibus
vsque ad mortem iugiter deo seruiens, de corporis tandem ergastulo
educta, venienti sponso inter angelicos concentus occurrit cum 35
gloria ; et in monasterio sororis sue est sepulta. Anno autem domini
millesimo quinto reliquie sanctarum Kyneburge et Kyneswide et
Tibbe ad monasterium de burgo sancti Petri cum magno honore sunt
translate. Erat autem beata Tibba sanctarum virginum predictarum
consanguinea, que multis annis in magna sanctitate solitarie viuens, 4°
deo spiritum commendauit. Que cuidam sancto viro apparens, inter
cetera dixit : ' Ego ex superna festiuitate nostra descendi, diem
transmigrationis mee tibi nunciare veni. Ista enim nox et dies beate
* r. coartata. * E. erubuscere. ' T. tonsoratus ; E. consecratus.
132 3l5ot)a Leffenua ^ngKe.
virginis Lucie est, in qua animam meam domino Ihesii Christo libaui.'
Festiuitas vero sanctarum Kyneswide, Kineburge et Tibbe in monas-
terio burgi sancti Petri pridie nonas Marcii festiue recolitur ; a quo
quidem monasterio locus siue cenobium in quo virgines prefate vitam
5 in magna sanctitate duxerunt, vix miliaribus duobus separatur, et
modo ab incolis Castre nominatur.
[MS. T. adds : Narratio \
Margarita dicta Pelagia, pulcra et nobilis, cum cuidam adolescenti
in coniugium data, nupciarum festa essent celebrata, uirgo deo
inspirante considerans dampnum uirginitatis tantis plausibus com-
xo parari, prostrata in terram cum lacrimis omnia huius uite gaudia
quasi stercora respuebat. Nocte autem illa a uiri co(nsortio)
abstinens, et tonsis crinibus media nocte se deo recommendans, in
uirili habitu ad quoddam monasterium uenit, et fratrem Pelagium se
appellans, in monachum recipitur. Qui tam (sancte ac) religiose se
15 gessit, quod defuncto sanctimonialium prouisore licet inuitus monas-
terio uirginum est prelatus. Dum ergo corporum necessaria et
animarum pabula sedule ministraret, diabolus ei inuidens studuit
qualiter prosperum eius cursum obiectu criminis impediret. Nam
unam uirginem, que (pre) foribus erat, in adulterium traxit, et
20 [tumescente utero] tantus pudor et dolor utriusque monasterii
monachos et uirgines consternauit, quod solus Pelaglus utpote earum
(fa)miUaris atque prepositus sine iudicio et examinatione ab omnibus
condempnatur, Qui foras cum ignominia pellitur et in quodam
ru(pis specu re)cluditur, monachorumque seuerissimus sibi depu-
25 (tatur qui) panem ordeaceum et aquam tenuissime ei ministrauit.
At ille omnia pacienter sustinens in nullo turbatus fuit, set gracias
semper deo (refe)rens, per sanctonim exempla se continue confor-
(tabat.) Cum fi(nem suum adesse cognouisset, ab)bati et monachis
(per litteras sic mandauit :) ' Nobili orta genere, (Margarita in seculo
30 dicta fui), que ut pelagus temptacionum (transirem), Pelagius michi
nomen imposui ; (uir sum) non pro deceptione mentita, quod factls
(ostendi) ; de crimine uirtutem optinui, peni(tenci)am innocens egi.
lam queso ut quam uiri feminam nescierunt, sancte sorores sepeliant,
et sit expiacio uiuentis ostensio morientis, ut femine uirginem re-
35 cognoscant quam calumpniatores adulterum iudicabant.' Hiis auditis
monachis et sanctimonialibus ad speluncam currentibus, Pelagius
a feminis femina, et uirgo intacta cognoscitur, et cunctis penitenciam
agentibus, in monasterio uirginum honorifice sepelitur^]
' Cf. Leg. Aurea, p. 676. * Collect in T. :
margarite a deo date et nobis .... dignemini
adesse. Exultent . Propter iudicia tua domine.
Sanctarum uirginum tuarum Kyneburge, Kyneswide ac Tibbe, domine,
supplicacionibus tribue nos foueri, ut quarum uenerabilem
De ^ancto Hamftanco* 133
^ De sancto' Lamfranco archiepiscopo et confessore'.
LAmfrancus venerabilis cantuariensis archiepiscopus, ex nobili
ciuium genere Papie oriundus, et in primeua etate patre
orbatus, cum ei succedere deberet, relicta ciuitate, amore discendi
ad studia litterarum perrexit^, omnique scientia seculari perfecte
imbutus rediit. Deinde Alpes transiens et in Normanniam veniens, 5
et considerans quod mortalium captare auram vanitas est, statuit vt
relictis omnibus Christum sequeretur, locumque adire disponebat
vbi litterati non essent qui eum honori ac reuerentie haberent. Et
transiens per siluam^ incidit in latrones, qui cuncta que habebat
tollentes, ligatis a tergo manibus, et caputio cape ante oculos admoto, lo
abducentes " eum de via inter condensa frutecta dimiserunt. Talibus
angustiis comprehensus, nescius quid ageret, suum infortunium
lamentabatur, et in se tandem reuersus, dixit: 'iPomine deus,
tantum tempus in discendo expendi et corpus animumque in studiis
litterarum attriui, et adhuc quomodo te debeam orare atque laudis »5
officia [tibi] persoluere non didici. Libera me, domine, de hac tribu-
latione, et ego, te auxiliante, sic vitam corrigere et instituere curabo,
vt tibi seruire valeam et sciam.' Surgente aurora, audiuit viatores
iter carpentes, et cepit vociferando* ab eis auxilium petere. Qui
accedentes, et eum soluentes, reduxerunt ad viam. Et cum petisset ao
ab eis vt vilius et pauperius illius regionis cenobium sibi demon-
strarent, responderunt : * Vilius et abiectius monasterium nullum
scimus quam istud quod in proximo edificat quidam homo dei,' et
ostendentes ei viam, discesserunt. Cum autem Beccum veniret, forte
tunc abbas extruende fornaci occupatus, ipsemet operabatur manibus 25
suis : et accedens ad eum dixit : ' Deus te saluet.' Et abbas : ' Deus
te benedicat.' Et addidit: *Esne Lombardus?' Et ille: •Sum.'
Et iterum abbas : * Quid vis?' 'Monachus^, ait, fieri volo.' Tunc
abbas ostendit ei regulam. Qua perlecta, respondit, omnia deo
se iuuante libenter custodire *. Hec audiens abbas concessit ei quod 30
petebat. At ille procidens in faciem osculabatur pedes eius. Abbas
enim Herlwinus" gaudio repletus est non modico, quia credebat
preces suas a deo esse exauditas : Nam quia sumptuum congeren-
dorum necessitas illum extra claustrum demorari cogebat, nec erat
qui presidere et religionem intus seruare posset, deum iugiter exora- 35
uerat vt sibi auxilium sufficiens ad omnia que agenda forent concedere
dignaretur. Sicque in maxima humilitate et obedientia Lamfrancus
per triennium deo seruiuit. Nec enim lectionem in ecclesia legere
* T. seruo dei ; E. sancto. * Abridged from the Vita by Milo Crispinus,
ed. Mabillon ii. 630, Boll. May VI. p. 823, with additions from Chronicles;
a fragment of tbe same text in MS. Rawl. A. 294, f. 94. ' E. perexit. * E.
siluum. ' E.T. adducentes. ' E. vociferande. ' E. Mon. autem.
* Vit. servaturum. ' E. Herwinus.
134 Bom JLeffenna anglie»
volebat, nisi prius eam cantor audisset. Quadam die dum ad mensam
legeret, dixit quiddam ^ inter legendum sicut dicere debuit, quod non
placuit presidenti et aliter dicere iussit : velut si dixisset doc6re
media producta, vt est \ et iste eadem ' media correpta emendasset
5 docere, quod non est. Non enim prior ille litteratus erat. At vir
sapiens, sciens niagis Christo obediri deberi * quam Donato, dimisit
quod bene pronunciauerat, et dixit quod non recte iubebatur. Nam
producere breuem, vel longam corripere sillabam, non capitale
nouerat ^ crimen : verum iubenti ex parte dei non parere, culpam non
lo leuem esse sciebat. Quidam nobilis vir dedit beccensi ecclesie
terram, ad quam missus est Lamfrancus, vt eam seruaret et in-
stauraret. Dum enim de loco illo ad monasterium * regrederetur,
detulit catum in panno inuolutum, post se ligatum ad sellam'. Et
dum iter faceret, quidam adiunxit se illi : cumque simul pergerent,
15 socius viator audiuit vocem cati, et cepit mirari et circumspicere vbi
esset catus cuius audierat vocem. Tandem aduertit magistrum Lam-
francum illum post se ligatum ferre, et ait illi : ' Domine, quid por-
tatis ? ' Respondit : ' Mures et rati valde nobis sunt infesti, et iccirco
nunc affero catum, ad comprimendum furorem illorum.' Verum
20 fratres qui iam adunati erant in loco illo, non multum litterati, nec
religione instructi habebantur. Et cernens Lamfrancus fratrum
inertiam, morum prauitatem et ordinis transgressionem ; coniiciens *
etiam aliquos sibi inuidere, qui sibi metuebant eum preficiendum
fore : tedebat eum conuersationis inhoneste, et inhiabat ardenter ad
25 solitarie dulcedinem vite ®. Simulata igitur stomachi infirmitate,
hortolanum '" rogauit vt ei quotidie afferret radices quorundam carduo-
rum, quas sibi asserebat affierre solutionis remedium. Hoc autem
faciebat, vt corpus suum assuefaceret tali edulio quali vivere " dis-
ponebat in heremo. Cum ergo iam animum et corpus prepararet ad
30 fugam, Herlewino abbati, nihil de hoc suspicanti, dum in lecto quies-
ceret, puer qui nuper obierat in veste candida apparuit, nepos suus.
Cuius aspectu in nullo turbatus, sic eum aflfatur : ' Quomodo te habes,
fili ? ' Et ille : ' Ego me, ait, pater, bene habeo, quia per dei miseri-
cordiam et tuam intercessionem ab omni tormento liberatus sum.
35 Sed deus misit me ad te vt dicam tibi quia si non tibi prospexeris,
Lamfrancum ad proximum non habebis. Solitariam vitam desiderat,
et de monasterio egredi deliberat, quoniam mores et fratrum vita
non sibi placent. Vide ergo quid tibi ^^ facias : quia tibi non expedit
vt te deserat.' Hiis dictis puer disparuit. Mane autem Lamfrancum
40 asciuit ", et secum sedere fecit. Cor enim ^' eius intimo dolore concu-
titur, vox intra fauces premitur, lachrime erumpentes dolorem " cordis
* E. quoddam. * E. ea. ' T.E. eandem. * T. E. obedire debere ; Vit.
obedientiam deberi, ^ E. nouerit. ^ Vit. de monasterio ad locum illum.
^ E. cellam. ' T. conniciens, Vit. contuens. ° E, vite dulcedinem. '" T.
ortolanum. " E. in vere. " al, om. " E. accivit. '* T.E. dolores.
De ^ancto lamftanco. 135
aperiunt. Lamfrancus hoc videns in terram prostemitur, cur abbas
sic ploret, aperiri sibi suppliciter precatur. Tunc abbas ait : ' Heu
mihi, cui tale dampnum minatur deus ! Ve mihi, qui meum consilium
perdidi, meum adiutorium amisi ! Multociens cum gemitibus deum
rogaui vt virum talem mihi prestaret cuius consilio et auxilio locum 5
istum emendarem et que essent deo placita monachorum vsibus
instaurarem, et [quando] \ frater Lamfrance, huc te deus adduxit,
preces meas exauditas credidi: nunc autem, nescio qua de causa,
hinc discedere me relicto satagis, et ad deserta pergere cupis.' Lam-
francus, intelligens voluntatem suam detectam, et propositum cordis lo
sui, quod occultum putabat, euidenter propalatum, abbatis pedibus
illico aduoluitur, et qualiter sibi innotuissent talia, sciscitatur '\ Quod
cum abbas per ordinem explicasset, Lamfrancus nunquam ab eo se
discessurum promisit. Tunc abbas ipsum priorem constituit, et
interiorem monasterii ei curam commisit. 15
% Ex cronicis^,
Lamfrancus ex omnibus Normannie monasteriis, paupertate loci et
religione captus, Beccum preelegit, vbi etiam* ipsum Herlwinum*
abbatem ad coquendos panes succinctum®, et manus fimo fedatas^
conspexit. Piger enim postea * monachatus homo ^, qui nesciret agresti
opere victum querere, publicas scolas de dialetica professus est, vt sic 20
egestatem loci scolarium liberalitate temperaret. Gloria laudis con-
flauit apud improbos viro inuidiam, intantum vt a vicinis capellanis
dux Normannie Willelmus turbatus ediceret, Lamfrancum pro sua
importunitate Normannia repellendum. Nam Herfastus quidam,
ducis Willelmi capellanus,ante aduentum Lamfranci probabilis scientie 25
estimatus, adgimnasium^Lamfranci cum magna sociorum et equorum
pompa peruenerat : tunc Lamfrancus, ex prima hominis collocutione
intelligens quod prope nihil sciret, abecedarium *" illi apposuit ex-
pediendum, ferociam hominis italica peritia sic eludens. Quo ille
irritatus, per ducem Willelmum sic effecit, vt Lamfrancus omni Nor- 30
mannia submoueretur.
" Nec motus animi sui hac vindicta Willelmus sedare valens", villam
quandam eiusdem monasterii voraci flamma consumi iussit, Sicque
Lamfranco discedente : quia melior non habebatur, tripes quarto
pede inutili equus illi tribuitur, et famulus vnus. Cum autem 35
duci obuiaret, equo per singulos passus caput ad terram submit-"
tente, ducem salutat. Dux primo vultum auertit, sed diuina agente
clementia, mox miserando respexit, et nutu beniuolentie aditum
loquendi concessit. Tunc beatus" Lamfrancus ait dicens": 'Tuo
> T.E. quoniam. » E. scissitatur. ' Cf. Chron. Bromt. 968. Higden VII,
6, Will. Malm. G.P.I. * al. om. * E. helwinum. * E. suscinctum. ^ om.
in Br. * W.M. Factus ergo ibi monachus homo. " T. gignasium.
'" E. abbecedriaum. ** The foUowing is again taken from Crispin*s Vita.
" T.E. volens. ** om. in T.
136 laotja legenna anglie»
iussu prouincia tua discedo pedes, hoc inutili occupatus quadrupede :
[vel] ' vt iussioni tue parere queam, da mihi equum meliorem.' Cui
dux subridendo ait : * Quis ab offenso iudice, infecto illati criminis
negocio, munera exposcit ? ' Tandem cum breuiter innocentiam suam
6 exposuisset, in gratiam ducis receptus est, et ad oscula admissus.
Cum multo enim ^ augmento restituenda promittuntur que dux nuper
vastari iusserat. Huius autem offensionis causam fuisse aiunt
quidam, quod Lamfrancus contradicebat nuptias '' filie comitis Flandrie
quam ipse dux sibi copulauerat matrimonio, quia proxima carnis
10 consanguinitate iungebantur : vnde tota Neustria fuerat interdicta.
Quapropter Lamfrancus iterum papam adiit : iam enim antea Romam
petierat causa cuiusdam clerici nomine Berengarii, qui de sacramentis
altaris aliter quam ecclesia tenet dogmatizabat— dicebat enim panem
et vinum post consecrationem sacramentum tantum, non autem verum
15 corpus Christi et sanguinem. Ipse enim Lamfranco quasi familiari
suo litteras miserat errore ipso respersas.' Qui enim illas legerunt,
Lamfrancum talia sentire opinati sunt, et socium erroris diffama-
uerunt, Sed Lamfrancus Romam veniens praui rumoris a se macu-
lam abstersit, fidem suam exposuit, et magis auctoritatibus, quam
20 argumentis probauit. Hic [etiam] * Berengarius contra catholicam
fidem et sacram synodum postea scriptum edidit: cui Lamfrancus
respondens, sub nomine epistole libellum elegantem composuit catho-
lica veritate subnixum, et sanctorum patrum vndique auctoritatibus
corroboratum. Ostendit etiam pape quia sententia contra ducem et
25 eius vxorem lata, illos tantum grauabat qui eos nec coniunxerant nec
separare " poterant : nam dux puellam quam acceperat, nuUo pacto
dimittere volebat. Hec audiens papa, dispensatione habita, con-
iugium concessit, ea tamen conditione vt duo monasteria constru-
eret, in quibus religiose viuentes die nocteque deo seruirent et pro
30 salute eius supplicarent. Sicque dux monasterium cadomense mona-
chorum, et vxor eius monacharum, construxerunt. De priore quoque
beccensi, Lamfrancus abbas cadomensis factus est ; et regnante post-
modum in Anglia duce Willelmo, ad archiepiscopatum cantuariensem
promotus est. Quam inuite enim ad archiepiscopatum ascendit, patet
35 in quadam epistola quam ad Alexandrum papam misit, in qua, post
salutationem, sic ait : ' Cum de beccensi congregatione, in qua habitum
religionis assumpsi, a principe Normannorum Willelmo abstractus
cadomensi preessem cenobio, et postea dictus princeps, rex Anglorum
factus, multis variisque modis archiepiscopum me laboraret efficere,
40 cassatis tanien laboribus suis a me nullo modo potuit impetrare :
quoadusque legati tui in Normanniam venerunt, episcopos, abbates,
eiusdemque patrie nobiles (in vnum) ^ conuenire fecerunt, atque in
eorum presentia, vt cantuariensem ecclesiam regendam susciperem,
' om. in E. ^ al. etiam. ^ Vit. nuptiis. * T.E. enim. ' E. seperare.
" in vnum om. in T.
2De ^ancto Hamftanco. 137
ex apostolice sedis auctoritate preceperunt. Aduersus hos imbecil-
litas mearum virium morumque indignitas prolata in medium nihil
profuit, excusatio incognite lingue gentiumque barbararum nullum
apud eos locum inuenire preualuit. Quid plura ? Assensum prebui,
veni, suscepi : in quo ' tot molestias, tot tedia, tantumque ab omni fere 5
bono defectum mentis quotidie sustineo ; tot in diuersis personis
perturbationes, tribulationes, dampna, obdurationes, cupiditates, spur-
citias, tantumque sancte ecclesie casum incessanter audio, video, sentio,
vt tedeat me vite mee, doleamque plurimum me vsque ad hec tempora
peruenisse. Mala siquidem sunt que in presenti cernuntur, multo lo
vero deteriora ex istorum consideratione in futuro coniciuntur '. Et
ne diu celsitudinem vestram, multis magnisque negotiis occupatam,
prolixe orationis ambitu protraham ; rogo quatinus, propter deum et
animam vestram, sicut vestra cui contradici fas non fuit auctoritate
me alligastis, sic quoque alligatum, abrupto huius necessitatis vinculo, 15
absoluatis, vitamque cenobialem, quam pre omnibus rebus diligo,
repetendi licentiam concedatis. Nec in huius rei spemi debeo
petitione, quam tam pie, tam necessarie, tam iustis ex causis concedi
mihi a vobis deposco. Quod si fortasse, considerata aliorum vtilitate,
secus agendum mihique id denegandum esse decemitis ; valde vobis ao
cauendum atque timendum' est ne, vnde vos mercedem habere
apud deum existimatis, inde— quod a vestris actibus semper procul
sit— peccati periculum incurratis. Nullus est enim a me aut per me
in hac terra animarum profectus ; aut si vUus existit, tam paruus est,
vt detrimentis meis comparari non possit.' Hiis verbis aduerti 35
potest quam inuitus pastoralem curam suscepit, et quam libenter
dimisisset eam, si concedere papa voluisset. Summus enim antistes
factus, et in ecclesiis transmarinis vices apostolicas gerens, sub-
mittebat se suo quondam abbati * vt alius quiuis monachus ; secundus
vbique ab eo nisi ad missarum solempnia residendo, et manum illius, 30
cum ab eo aliquid accipiebat, nisi raptim ille auertisset, osculando.
Est autem beccense monasterium inter duos montes situm, super
ripam fluuii qui Beccus dicitur, a quo et nomen accepit. Cum autem
Lamfrancus veniret * ad descensum montis qui ipsi cenobio eminet,
fertur anulum de digito extraxisse, nec postea, quamdiu Becci moratus 35
est, nisi ad missarum solempnia, resumpsisse. Ad abbatis, iam senio
incuruati, osculum accedens, tam magnus antistes ad pedes eius
aduolui conatus est: verum illo econtra idipsum conante, longo
vterque luctamine dum alterum sustentat, neuter expleuit quod
satagebat. Ad mensam enim dextrorsum et sinistrorsum fratres 40
cum archiepiscopo sedere, ac communi calice et scutella vna cum eo
coguntur sumere cibum. In ecclesia cathedram episcopalem sibi
* E. qua. ' T. conniciuntur, E. conuiciuntur. ' E. timendum atque
cauendum. * viz. during the abbot's visit to him in England. ' viz. on a
visit to the new church of Bec.
138 ii5ot)a HegenDa anglie,
preparari noluit, sed in prioris sedem intrauit, dicens se adhuc esse
priorem et nondum dimisisse prioratum. Lamfrancus itaque totam
intentionem suam ad mores hominum corrigendos, ad componendum
ecclesie statum conuertit; a fundamentis ecclesiam cantuariensem
5 reedificauit, de Cadomoque quadros lapides transuehi faciebat,
domosque ad inhabitandum sibi construxit prope ecclesiam, et omnia
edificia muro alto et magno cinxit ; ac ecclesiam ornamentis preciosis
ditauit, terras ablatas ecclesie reuocauit et viginti quinque maneria
restituit ; xenodochia ^ duo ad pauperum sustentationem extra ciui-
10 tatem edificauit. In maneriis suis instituit prebendas dandas per
annum pauperibus. Odo baiocensis episcopus, frater Willelmi regis,
erat comes Cancie eo tempore quo Lamfrancus ad archiepiscopatum
venit. Hic multis grauaminibus atterebat homines illius prouincie et
cantuariensis ecclesie : cui Lamfrancus in faciem restitit, et Iiomines
15 a malis consuetudinibus quas Odo illis imponere voluit, liberauit.
Anno autem domini millesimo septuagesimo in Angliam Lamfrancus
intrauit, et quarto kal. septembris in archiepiscopum a suis sufFra-
ganeis consecratus est. Ipso quoque anno Thomas eboracensis
electus *, Cantuariam ex prisca consuetudine sacrandus aduenit :
20 a quo cum Lamfrancus scriptam de obedientia sua, cum adiec-
tione iurisiurandi, professionem exposceret, respondit Thomas, se id
nunquam facturum, nisi prius de hac re auctoritates legeret, nisi
testes huius antiquitatis assertores cerneret, quibus id iuste et rationa-
biliter sine ecclesie sue preiudicio facere deberet. Hoc autem igno-
25 rantia magis, quam spiritus elati pertinatia agebat : nouus enim
homo et anglice consuetudinis penitus expers, verbis adulatorum
plus equo et bono fidem adhibebat. Lamfrancus enim, quod postu-
lauit, euidentibus rationibus ostendit : sed ille omnia aspernatus, non
sacratus abscessit^. Quod rex audiens grauiter accepit, estimans
30 Lamfrancum iniusta petere, et scientia magis litterarum quam ratione
et veritate confidere. Sed Lamfrancus, redditis regi ad omnia ratio-
nibus, eius animum mitigauit. Itaque* regio edicto Thomas com-
pulsus rediit, scriptam de obedientia professionem fecit et legit, in
qua se in omnibus que ad christiane religionis honestatem ® pertinent *
35 obtemperaturum absolute promisit ; et sic sacratus abscessit''. Post
hec Lamfrancus cantuariensis et Thomas eboracensis Romam iuerunt,
vt pallia a domino papa susciperent. Recepit autem Lamfrancus duo
pallia, vnum honoris et alterum amoris. ''Tantam itaque gratiam
Lamfrancus promeruit, vt ambos itineris sui socios *, Thomam scilicet
40 eboracensem et Remigium dorcestrensem, baculis et anulis merito
priuatos, officio restitueret. Primus namque presbiteri fuerat filius ;
secundus, cum esset monachus fiscanensis, Willelmo duci Angliam
tendenti in multis opitulatus, episcopatum si dux vinceret pactus est,
^ T. zenodochia. ^ antistes al. added. ^ E. abcessit, * E. Ideo. * Vit. cultum.
* E. pertinet. ' Cf. Bromton 970, Higden VII. ' T. E. ambobus . . sociis.
De ^ancto lamftanco. 139
U Ex cronicis'^.
Circa annum domini millesimum centesimum quintumdecimum
Thurstinus archiepiscopus eboracensis cum obedientiam Radulpho
cantuariensi archiepiscopo facere renueret, statuunt Remis ad con-
cilium^ concurrere pro terminatione cause : vbi papa primo promisit
regi Henrico et cantuariensi Radulpho nihil contra dignitatem cantua- 5
riensis ecclesie statuere, immo tale priuilegium^videbaturconcedere:
'Quecunque auctentica* et a predecessoribus nostris concessa habet
ecclesia vestra, ea nullatenus imminuimus, sed inconcussa volumus
obseruari.' Recedentibus vero nunciis regiis Thurstinum conse-
crauit, pallium ei tradens. Et licet rex indignatus terram suam lo
Thurstino prohiberet, apostolicis tamen litteris perterritus est, in
quibus comprehensum fuerat vt aut Thurstinum admitteret, aut ipse
rex anathemati subiaceret, et cantuariensis officii dignitas suspende-
retur. Quamobrem rex Thurstinum coactus admisit.
Cum quadam solempnitate rex Willelmus diademate et indu- 15
mentis regalibus ornatus sederet ad mensam, et Lamfrancus iuxta
eum ; quidam scurra, videns regem auro et gemmis radiantem,
exclamauit adulationis voce et dixit : ' Ecce deum video, ecce deum
video,' Lamfrancus autem conuersus ad regem ait : ' Nolite talia
pati impon[i] vobis * : non sunt hec hominis, sed dei. lubete illum 20
acriter verberari, ne vnquam audeat talia iterare.' Et factum
est ita. Nouerat prudentissimus vir quod tertius Herodes ideo
ab angelo percussus interiit, quia adulatorum verba, que quasi
deo sibi acclamabant, non respuit, sed suscepit. Lamfrancus
ecclesiam rofFensem instaurauit et possessionibus ditauit. Monas- 25
terium sancti Albani restituit in pristinum statum, in quo posuit
abbatem Paulum, cadomensem monachum Lamfrancus enim ita
fuit liberalis, vt diceretur nullum tam largum de Italia Lombar-
dum * egressum fuisse. In vilitate habitus parsimoniam ' tenuit :
pauperibus ita erat dapsilis [ut]* quingentas libras singulis annis 30
in elemosinam errogasse dicatur. 'Interea cum Lamfrancus ab
Ancelmo abbate visitaretur, et inuicem de diuersis plura confer-
rent, conquestus est episcopus quod homines illius patrie colerent
quosdam sanctos quos ille non affectaret, ' et maxime, ait, quendam
Elphegum archiepiscopum, quem non solam inter sanctos, sed et 35
inter martires numerare contendunt, cum constet illum non pro
Christi fide, sed quia ab inimicis, a quibus captus tenebatur, se redi-
mere noluerit, interemptum '* fuisse.' Ad hec Anselmus " respondit :
' Certum est, inquit, quia is qui, ne leuiter peccando deum offendat,
mori non dubitat, multo magis mori non dubitaret priusquam aliquo 40
' Cf. Higden VII, 15. ' E. consilium. * E. preuilegium. * E.
autentica. ^* T.E. imponere nobis, ' T. lumbardum. ' E. parcimoniam.
' om. in E, ° Cf. Anselm. '* E. interemtum. " T. ancelmus.
I40 ^ n^otja Hegenna anglie»
graui peccato deum exacerbaret. Et reuera grauius est Christum
negare, quam aliquem pro sua redemptione homines suos ablatione
pecunie ipsorum * ad modicum grauare. Sed quod minus est El-
phegus facere noluit ; multo igitur minus Christum negaret, si vesana
5 plebs ad hoc eum mortem intemptando constringeret. Vnde datur
intelligi quanta vis iusticie pectus eius possederit, quando vitam suam
maluit dare, quam spreta charitate proximos suos scandalizare. Nec
immerito, vt reor % inter martires computatur, qui pro iustitia mortem
sponte suscepisse predicatur. Nam et beatus lohannes Baptista
lo quem dei ecclesia precipuum martirem credit et veneratur, non quia
Christum negare, sed quia pro defensione legis diuine veritatem
noluit tacere, ad votum saltatricis capite plexus est. Et quid distat
pro iusticia mori, vel mori pro veritate? Constat, testante sacro
eloquio, quia veritas, et iusticia Christus est. Ipse enim dicit"Ego
15 sum veritas," et apostolus "Christus factus est nobis a deo sapientia
et iusticia." Qui ergo pro veritate et iusticia moritur, pro Christo
moritur ; qui autem pro Christo moritur, ecclesia teste martyr habetur.
Beatus vero Elphegus eque pro iusticia, vt sanctus lohannes pro
veritate, passus est. Cur ergo plus de vnius, quam de alterius vero
20 sanctoque martirio quisquam ambigat, cum par causa in mortis
perpessione vtrumque detineat ? ' Audiens hoc Lamfrancus, rationem
gratanter ' approbauit, et sanctum Elphegum deinceps veneratus est.
Postea relatum est ipsi Lamfranco quod abbas Anselmus vna nocte
post matutinas veniens ad lectum suum inuenit in eo anulum aureum,
25 quem prius Christi cruce * signauit ^ ne forte illusio demonis esset, et
accepit eum. Quod cum audisset archiepiscopus, re[f]erent[i] * sibi
respondit : ' Certissime scias, illum post me futurum archiepiscopum ' :
et sicut predixit, ita euenit. Fuit enim Lamfrancus alacritate
iocundus, humilitate submissus, in elemosinis largus, fide catholicus,
30 christiane religionis reparator, pauperum sustentator, pupillorum
protector, viduarum consolator ; et anno episcopatus sui decimo nono,
quinto kal. iunii, diem clausit extremum, et in ecclesia quam ipse
edificauit ^, cum honore sepultus est. " Hic Lamfrancus reuocabat'
viriliter possessiones ecclesie sue alienatas, nam et preualebat in eo
35 anime viuacitas et beati Dunstani in eum fauor diffusus. Nam
quotienscunque in talibus cunctabundus differret sententiam, aderat
Dunstanus sibi soporato,* aduersariorum detegens versutias et eua-
dendi ostendens semitas. Quinetiam aliquando egrotantem Lam-
francum, luctamen quod secum Dunstanus inisse videbatur, eripuit
40 discrimini et restituit valitudini. ^" Lamfrancus etiam in confessio-
nibus audiendis tam pius et affabilis extitit, vt manus sibi confitentium,
' T. ipsorum pecunie. ' E. rear. ' E. gratenter. * T. cruce Christi.
» T. signans. " T.E, reuerenter. ^ so T.; E. edificabat. » Cf. Higden
VII, 6 (Knyghton 2362), " E. reuocauit. " Higd. adds : Et ut ex vita
Dunstani colligitur.
De ^ancto ilamftanco* 141
peracta confessione, oscularetur deuote, dicens : * Manus iste hodie
me beatum fecerunt.' Tempore quoque eius monachi cantua-
rienses, sicut omnes fere tunc temporis in Anglia secularibus similes
nisi quod pudicitiam non facile perderent, venari, aucupari, et potibus
indulgere consueuerunt, vt illos magis consules, quam monachos, 5
pro famulorum frequentia putares. Horum insolentiam Lamfrancus
aliquamdiu tolerauit : sciebat enim peritus animarum magister, con-
suetudinem a natura esse secundam, et repentina morum conuersione
teneriores exacerbari animos : quapropter per interualla blande non-
nulla submouens, cote virtutum rudes ad bonum exacuebat mentes, 10
ita vt abdicatis adulterinis fetibus^ , vltronei geniales virtutum adopta-
rent successus. Hic nullum a se vnquam tristem dimisit, sed si
quemquam subnubilum videret, causam impiger querebat, et medelam
adhibebat. Roffense monasterium de quaternario clericorum numero
vsque ad quinquaginta monachos, necessariorum sufKcientiam afflu- 15
enter^ ministrando ', instaurauit. Tres eius discipuli aliquando
inter se dixerunt : ' Experiamur reuolutione foliorum, quis nostrum
futurus sit abbas, quis episcopus.' Et inuenit Gundulphus : * fidelis
seruus et prudens' et cetera. Walterus inuenit: 'serue bone et
fidelis ' etc. Tertium vero socium nescio quid durum inuentum ao
turbauit, sed * et si audiui, libenter oblitus sum, quia ingenue mentis
est alienis non insultare malis. Quod cum Lamfrancus audisset, in-
dubitanter pronunciauit Gundulphum fore episcopum, Walterum
abbatem, tertium ad lubrica seculi deuoluendum. Et factum est
ita : Nam Gundulphus factus est episcopus roiFensis, Walterus 25
abbas Eueshamie, tertius in vanum abiit '. Fatebatur enim Lam-
francus se deum rogasse vt aut febre aut' dissenteria^ moreretur, eo
quod memoriam non turbent nec loquelam impediant. Erat enim
doctrina et sapientia famosissimus : cuius indicium erat quod dominus
papa Alexander ei, Romam venienti, dignanter assurgeret, protestans 30
se non illius archiepiscopio, sed magisterio litterarum honorem " de-
ferre. Quapropter petiit papavt cum ipse fecisset quod esset honoris,
Lamfrancus faceret quod esset iusticie, videlicet vt se prostemeret
vestigiis xdcarii beati Petri.
H Ex cronicis^.
Illis diebus comites Herfordie et Estanglie coniurauerunt contra 35
regem Willelmum Anglie, et comitem Northumbrie Walleuum ^^ ad
consentiendum eis subdole circumuenerunt. Qui Lamfrancum adiit
et, penitentia accepta, regem petiit, factionem denudauit, misericordie
regis vltro se dedit. Vnde et rex quosdam exiliauit ", quosdam pro-
fugauit, comitem Walleuum " post incarcerationem apud Wintoniam 40
impie decollari fecit ; et apud Crouland tumulatur. De quo testatus
' E. fecibus. ' H. n. sufiicientia afiSuentes. ' om. in T. * al. quod.
' T.E. obiit. * E. vt. ■" T dissinteria. « H. sed litterature def. » Cf.
Higden VII, 3, Chron. Bromton 974. " E. Wallenum. " H. exlegauit.
142 , Botja Hcgentia anslxe;
est Lamfrancus quod vere humana contagia defleuit ; et felicem se
fore dixit si post mortem illius frueretur requie. ^ Sextodecimo vero
post decollationem illius anno, cum corpus eius a capitulo ad ecclesiam
transferri deberet, omnino integrum, et caput corpori coniunctum,
6 repertum est, filum tamen rubeum quasi pro decollationis signo in
collo habuit. Crebrescentibus circa corpus eius miraculis, quidam
monachus natione Normannus detractoria verba contra virum dei
proferens, et ab abbate super hoc correptus pertinacia sua persistens,
subita egritudine percussus post dies paucos interiit. Sequenti nocte
lo cum idem abbas de hiis et aliis in lecto tractaret, sompno oppressus
vidit sanctum Bartholomeum apostolum et Guthlacum confessorem,
albis sacerdotalibus indutos, ad comitis tumulum assistentes : et
erigens apostolus caput comitis corpori redintegratum, dixit : 'Ace-
phalus non est'; cui sanctus Guthlacus, qui ad pedes stabat, re-
15 spondit: 'Comes hic fuit,' apostolus autem inceptum versum perfecit
dicens: 'At modo rex est.' Hic per annum Wintonie incarceratus,
commissa sua defleuit, psalterium quotidie dixit et ad deum tota mente
se conuertit, et pridie kal. lunii capitalem sententiam subiit. In cuius
decollatione contigit quod cum flexis genibus, oculis ac manibus in
20 celum intentis, orationem dominicam incepisset, sed nimietate fletus
ac singultus vocem eius interrumpente ^ ipsam complere non posset,
post capitis amputationem cunctis audientibus clara et articulata voce
eandem compleuit dicens : ' Sed libera nos a malo amen.' Cuius vxor
luditha ', que eum apud regem accusauerat, penitentia tandem ducta
25 pannum sericum super eius tumulum obtulit : sed virtute diuina velut
venti vehementis impulsu idem pannus longius proiectus est.
11 Narratio*.
IUis etiam diebus, regnante in Anglia Willelmo Conquestore, vix
erat in Anglia princeps anglicus, immo, Anglis in seruitutem redactis,
obprobrium erat vocari anglicus. Deus enim ad exterminium Anglo-
30 rum, peccatis eorum exigentibus, preordinauerat* populum ferocem*
et quadam seuitie singularis prerogatiua preminentem, quorum natura
est [vt] cum hostes [suos] depresserint, ipsi se deprimant et sua in
pauperiem redigant. In Anglia igitur iniusta thelonea'' et pessime
consuetudines illis diebus puUuIarunt; principes omnes auri et
35 argenti cupiditate cecati adeo erant, vt quanto magis de recto loque-
bantur, maior fiebat iniuria. Qui iusticiarii vocabantur, caput erant
omnis^ iniustitie. Vice-comites et prepositi, quorum erat officium
1 Cf. Vita Waldevi, Comitis, ed. Michel, Chron. Anglo-Normandes II, 99
(and Giles, Vita quorundam Anglosaxonum, Caxt. Soc). ' E. inter-
rumpent. ' E. inditha. * Cf. Chr. Bromton 980-1. ' E.
perordin^uerat. ' Br. adds Normannorum ; om. et. ^ E. thelonia.
* E. omnes.
De ^ancto Laurentio. 143
iusticia et iudicium, furibus et raptoribus atrociores erant, et om-
nibus seuissimis seueriores. Rex ipse WilJelmus cum ad firmam
terras suas quanto carius^ poterat dedisset, alii magis offerenti, et
deinceps alii, semper negligens pactum et ad maiora studens, dabat,
nec erat cura quanta iniuria pauperibus a prepositis fieret. 5
^ ^ De sancto Laurentio archiepiscopo et confessore '.
\ Ssumpto ad celestia deo dilecto patre Augustino Anglorum Jo
■^^ apostolo, suscepit episcopatum famulus Christi Laurentius,
quem ipse iccirco adhuc viuens ordinauerat ne se defuncto status
ecclesie tam rudis ad * horam pastore destitutus vacillare inciperet ;
•in quo et exemplum sequebatur beati Petri apostoli, qui, fundata
Rome Christi ecclesia, Clementem sibi adiutorem euangeh*zandi 15
simul et successorem consecrasse perhibetur — quod tamen ex-
emplum nulli in posterum debet esse presumendum. Beatus vero
Laurentius archiepiscopi gradu potitus, fundamenta ecclesie, que
nobiliter iactata vidit, augmentare et pie operationis exemplis pro-
uehere curauit. Non solum noue, que de Anglis erat collecta, ecclesie 20
curam gerebat, sed et veterum Britannie incolarum, necnon et Scoto-
rum populis pastoralem solicitudinem impendebat. Britones etiam
et Scoti diem pasce non suo tempore obseruabant, sed a quarta-
decima luna vsque ad vicesimam pasce diem obseruandam putabant.
Quibus, cum coepiscopis suis Laurentius exhortatoriam ad eos (!) 35
scripsit epistolam, obsecrans eos et contestans vnitatem pacis et
catholice obseruationis cum ea que toto orbe efiusa est ecclesia Christi
tenere. Anno autem domini sexcentesimo sextodecimo mortuo
rege Ethelberto et a beato Laurentio sepulto, successit ei filius suus
Edbaldus, qui magno'' tenellis ibi adhuc ecclesie crementis detri- 30
mento fuit. Siquidem non solum fidem Christi recipere noluit ', sed
et adulterio pollutus vxorem patris habuit. Hoc enim vtrumque
scelus^ occasionem dedit ad priorem vomitum reuertendi hiis qui
sub imperio sui parentis vel fauore vel timore regio fidem susce-
perant *. Nec superne flagella districtionis perfido regi castigando et 35
corrigendo defuere, nam crebra mentis vesania et spiritus immundi
inuasione premebatur. Auxit autem perturbationis procellam mors
Saberti regis Orientalium Saxonum, qui tres filios suos, qui pagani
perdurauerant, heredes reliquit. Ceperunt mox ydolatrie, quam
viuente patre aliquantulum intermisisse videbantur, palam ser- 40
uire, subiectisque populis ydola colendi liberam dare licentiam.
* E. carnis. ' Abr. from Goscelin'sVita in MS. Vesp. B. XX, taken from
Beda II. 4. ; the miracles are ed. in A. SS. Boll. 2 Febr. I. p. ago. * T.
episcopo ; et confessore om. * al. vel ad. * E. magna. • E. voluit.
' Bed. Quo utroque scelere. * E. susciperant.
144 jl3ot)a legentia 0ngli0.
Conuenere^ itaque Canciam episcopi Mellitus et lustus, cum Lau-
rentio tractaturi quid in hiis esset agendum ; decretumque est com-
muni consilio quia satius ^ esset vt omnes patriam redeuntes libera
ibi mente domino deseruirent, quam inter rebelles fidei barbaros
5 sine fructu residerent. Recesserunt igitur Mellitus et lustus ad
partes Gallie, rerum ibi finem expectare disponentes. Quos Lauren-
tius Britanniam relicturus sequi volens, iussit ipsa nocte in ecclesia
apostolorum Petri et Pauli sibi stratum parari. In quo cum post
multas preces ac lachrimas ad deum pro statu ecclesie fusas ad quies-
lo cendum ^ membra ponens obdormisset, apparuit ei beatus apostolus
Petrus, et multo illum secrete noctis tempore flagellis arctioribus
afficiens, sciscitabatur apostolica districtione quare gregem, quem
sibi ipse crediderat, relinqueret, vel cui pastorum oues Christi in
medio luporum positas fugiens ipse dimitteret. 'An mei, inquit,
15 oblitus es exempli, qui pro paruulis Christi, quos * mihi commen-
dauit, vincula, verbera, carceres, afflictiones, ipsam postremo mortem,
mortem autem crucis, ab infidelibus et inimicis Christi ipse cum
Christo coronandus pertuli ? ' Hiis beati Petri flagellis et exhortatio-
nibus animatus Laurentius mane facto venit ad regem et reiecto
20 vestimento, quantis esset verberibus laceratus, ostendit. Qui multum
miratus, et inquirens quis tanto viro tales ausus esset plagas infligere ;
vt audiuit quia sue causa salutis episcopus ab apostolo Christi tanta
esset tormenta plagasque perpessus, multum extimuit : et anathema-
tizato omni ydolatrie cultu, et abdicato connubio non legitimo,
25 suscepit fidem Christi, et baptizatus, ecclesie rebus quantum valuit
in omnibus consulere ac fauere curauit. Reuocauit autem de Gallia
Mellitum et lustum, eosque ad suas ecclesias redire precepit. Diuinis
preceptis se mancipare studuit, et in monasterio beati Petri in honore
sancte Marie construxit ecclesiam et regia largitate ® dotauit. * Per-
30 gens beatus Laurentius in Scotiam, venit in quandam regionem vbi
transitum sibi et sociis suis maris brachium negabat''. Cumque
resideret in proximo coUe nauem expectans, qui hodie ' collis Lau-
rentii' vocatur, visum tandem nautam obsecrat vt transmittatur.
Sed homo a diuina et humana pietate alienus preces supplicis dum
35 refutat, superna indignatione non solum hiatus maris, sed celestis
flamma mox impium cum sua naue* deuorauit. Quod videns vir
dei, plenus fide et spiritu sancto mare tanquam campum ingreditur,
et undosos montes ac si solidos pedibus calcans, in aliud litus siccis
pedibus transducitur. In vico quodam euangelium [Christi]* pre-
40 dicans cum nullum quieum reciperet inueniret ; cum exprobratione"
expulsus, sub quadam sepe nocte illa requieuit : et splendor solaris
de celis effusus testem domini circumfulsit et noctem illam sibi in
E, conuenire. ' T, sancius, E, sanctius. ' E. acquiescendum. * E. quis.
6 om. in T. ; Vit, dote. " From here ed. in Act. SS. BoU. Febr. I. p. 296.
" Vit. vetabat. ' E, naui. " om.in E. *" E. exprobatione.
De ^ancto lautentio. 145
diem conuertit.- lUum vero maligne* plebis vicum qui nuncium
salutis exterminauit, iactum de superis fulmen cum omnibus suis
subito conflagrauit, et in perpetuam solitudinem totum locum ipsum
vt Sodomam pessundedit. Predicante viro dei vbique in Scotia '
verbum dei, et fama eius late diffusa, sanctus Terenanus Hibemie 5
archiepiscopus ad eum venit, vir tante sanctitatis vt tres mortuos
suscitasse dicebatur*. Qui audiens beatum Laurentium de pasce
obseruatione aliisque apostolicis institutionibus disputantem, dedit
manus veritati, et suam gentem in posterum corrigere satagebat.
Regressus tandem sanctus dei inuenit cuiusdam hospitis sui filium 10
defunctum, patremque et matrem luctuosos valde, qui voce magna
clamantes * dixerunt : ' O sancte Laurenti, resuscita filium nostrum,
vt fidelius credamus in illum quem predicas Ihesum Christum.' Qui
facta oratione, *surge' puero dixit: statimque ille surrexit. Qui
testabatur obnixe se a teterrimis spiritibus ad flammea tartara 15
raptum ; sed orante sancto ' Laurentio a lucifluis angelis dei ad corpus
reductum. Quo cum patre et matre et tota domo et cognatione
baptizato", vir sanctus regionem penetrans, signa et documenta
salutaria vbique ostendit, et iuxta quandam vrbem in locis arentibus
fontem aque produxit, qui hactenus indeficienti '^ vbertate manare 20
non desinit. In villa quadam nomine Forduna ecclesiam in honore
ipsius post eius obitum incole condiderunt, que tanto sanctimonie
candet priuilegio' vt nuUa vnquam feminarum hanc intrare possit.
Deo autem amabilis regina Scotie sancta Margareta, pia religione
cum cereis aliisque sacris oblationibus cepit hanc velle intrare. Cui 35
ad portam atrii occurrentes canonici instanter orant ne transgrediatur
legem sacrosancti instituti, et offensam incurrat ibi presidentis
patroni. At illa respondens se potius sacrum locum honorare' et
exaltare velle, vrget propositum. Vix atrium attigerat, cum subito
diris totius corporis stimulata cruciatibus exclamare cepit : ' Cito, 30
inquit, me hinc " auferte: ecce iam morior.' Orantibus pro ea clericis,
regina salute recepta ecclesiam [illam]" cruce argentea et calice
precipuo aliisque donis exornat, et sanctum Laurentium iugi venera-
tione inuocat, quem adire corpore nequibat. Anno autem domini
sexcentesimo decimo nono sanctus Laurentius tertio nonas februarii 35
relinquens hoc seculum, iuxta sanctum Augustinum sepultus est.
Aduena saxonicus innatis tergo calcaneis, post innumera sanctorum
quesita patrocinia venit in Angliam, et apud Westmonasterium
diuinum accepit oraculum, salutem sibi querendam apud sanctum
Augustinum Anglorum apostolum. Quo cum post triduum orationi- 40
* E. malignum. ' E. scotiam. ' Vit. perhibeatur. * T. exclamantcs.
* E. sancta. • Vit. adds : a s. Laurentio, a quo nomen impositum traxit GiUi
Laurenttus, quod intevpretari potest iiliolus Laurentii. Huic etiam natus filius
Cheli dicebatur, a quo postea eiusdem b. patris Laurentii vita descripta a£Br~
matur. ' E. indefienti. * E. preuilegio. * E. honore. '• E. huic.
"■ ora. in E.
VOL. II. L
J46 Bom leffentia ^nglie.
bus institisset \ tres angelice claritatis perspexit viros, superno splen-
dore radiantes, quorum medius, statura procerus, cesariem habebat
celesti niue dealbatam ; aspectus eius dulcis et amabilis, vitra morta-
lem nitorem sua lumina exhibebat. Crucis vero signum quod in
S dextra ferebat, ineffabili splendore rutilabat. Qui a dextris eius erat,
mediocrem staturam preferebat ; sinister autem lateralis Zacheum *
preferebat statura. Omnium vero indumenta super humanum intel-
lectum erant gloriosa. Appropinquantibus illis egro, qui. in medio
eorum erat dixit : ' Ite et solutis '' natiuis neruorum nexibus eum in
ic statum suum erigite.' Protinus dexter a capite, sinister a pedibus
inuoluta membra extricant *. Cum autem eger exclamaret, sanitate
recepta, singulos sanctos tumulos suos intrare conspicatur. Sanctus
autem Augustinus erat in medio, a dextris sanctus Laurentius, et a
sinistris sanctus Mellitus episcopus.
[MS. Tib. adds here : Narratio *.
15 Illis quasi diebus sanctus Paulus leonensis episcopus cum uenisset
ad domum sororis sue deo deuote, super litus maris britannici sitam,
rogatus ab ea precem ad deum fudit quatinus statuto fluctus maris
coherceretur alueo, et terra optata aliquo sibi ampliaretur spacio.
Cumque subito mare undas retrahere, et terra sicca apparere cepisset,
20 ab oracione pariter surgunt et ad ripam accedunt. Tunc Paulus
sorori imperat ut in manibus lapillos ad maris marginem deferat et
iuxta illam per spaciorum interualla dimittat. Mille namque passibus
uel amplius per eius oracionem terra aquis exhausta fuit. Oracione
uero super ripam iterum completa, Paulus ad mare conuersus ait :
25 ' Lapilli quos in finibus tuis posui, sint in signum inter me et te, ut
denuo nunquam eos transgredi nec hec nostra territoria ingredi
presumas.' Cuius sermonis imperium usque hodie conseruat horri-
dum maris elementum. Illis domum regressis*, uiderunt subito
lapillos diuina uirtute columpnas lapideas mire magnitudinis factos ;
30 et uia quam eo die per medias illas columpnas incedentes tenuerunt,
ad(huc a) Britonibus ' semita Pauli ' uocitatur ''.]
* Vit. Huc perreptus, post vigilatum triduum. " E, xacheum. ' E. salutis.
* E. extricauit. * Ex Vinc. Bell. XXI, 123. In E., same narratio precedes
in S. Ithamar. ° VB. Cumque reuerterentur.
• ' CoUectinT.:
In transitu incliti patris Laurencii celi nobilitantur gaudiis, et nos prosequamur
laudibus. Aue presul inclite, aue dei amice ; concilia nobis regem nostrum, qui
te nobis prouidit patrem pium. V. Ecce sacerdos magnus.
, Deus qui beatum Laurencium tuo predicatorem salutis ete(rne)
(tri)bue quesumus ut qui eius commemoracionem (eius
nieri)tis et precibus a peccatorum (nostrorum) .... nexibus ab
Db ^ancto letfjaruo. 147
H De sancto Lethardo episcopo et confessore'.
Tpvlgnus deo antistes Lethardus", precursor et ianitor venturi Au-
•L' gustini in Anglia apparuit. Preuenit illum vt lucifer solem ;
parauit ei viam, ingressum et locum, vt ille pararet domino. Prodigus
uigentis' anime non timuit ferinam gentilium barbariem, seculi
principibus terribilem. Ipse dei famule regine Berte, dum Ethelberto 5
regi adhuc gentili christiana a paterno regno Francorum mitteretur,
dux, comes, doctor, seruator, ac totius pietatis instigator, a mon-
struosis ritibus munimentum, ab ydolatria sacrarium, a diaboli
venabulis* obstaculum, in omni aduersitate patris erat solatium.
Que etiam cum* eodem sancto patre', ac rege iam Christo sacrato 10
consepeliri meruit. Nec illam arbitramur illaudabilem, nec pietate
in deum carentem, sed religione, elemosinis, ceterisque moribus
benignis^ poUentem, que ex* christianis regibus ac populis nata
tantum habuit institutorem. Inter prophanos Christi tulit obpro-
brium, in ecclesia ridiculum, in dei sui cultu ludibrium. In anti- 15
quissima sancti presulis Martini ecclesia sub vrbe sita, beato pontifice
Lethardo* presidente, frequentabat regina missarum et orationum
sacramenta cum suorum comitum familia christiana. Sanctissimus
vero Lethardus, quis digne estimet quanta miracula per tot merita
exhibuerit in vita, cuius tanta crebrescunt nostris temporibus post ao
tot sui obitus secula ; de quibus iniuria est memorie non commendare
aliqua. Puella quedam a natiuitate ceca ' ad ipsius tumulum accedens,
meritis sancti Lethardi, fugatis oculorum tenebris visum recepit.
Contractus quidam, solutis calcaneis et extensis tibiis mox pedes
erexit et ambulare cepit. Abbas Abendonie ^" anulum regine 35
Edgithe ^' casu fortuito perdens, vbique illum querens inuenire non
potuit. Cum lachrimis demum et precibus Lethardi clementiam
exposcit: et illico anulus, vbi orabat, reluxit. Matrona quedam
parere non valens, angustiis partus pene exanimata, in ardui montis "
supercilium, vt sibi in spiritu visum fuit, rapitur, et tetris demonum 30
tenebris territa, ab immanissimis tortoribus eam rapientibus cum
diris suppliciis torquetur. lamque per arctum foramen rote illam
extrudere atque detrahere, et in sulphureas" sui baratri abissos
precipitare conantur. Cui in tanto timore et tremore iugiter salua-
torem inclamanti, inestimabilis claritatis sidus eminus apparuit, quod 35
quanto propinquius, tanto clarius radios suos effudit. Et ecce in
medio illius chorusce lucis beatus Lethardus emicuit, qui pontificali
auctoritate perditionis ministros exterminans dixit : ' Discedite,
* Ed. in Act. SS. BoU. 24 Febr. 111. p. 475. Abr. from GosceKn's Translatio
S. Augustini 11 in MS. Cott. Vesp. B XX, ed. in A. SS. Boll. May VI. 437.
Cf. Chron. Thorn in Dec. Script. 1767. » E. Lethardus ; T. G. Letardus. * T.
uigentis ; E. ingentis. * E. venabilis. * E. in. • T. sancto patre sancto ;
G. eidem s. patri suo, cum suo rege. ' E. benignus. * T. E. et. * T.
Puellam quandam . . cecam. ^" G. adds auriiicii probatissimus. *' E.
egithe. ^ E. mortis. ^ T. E. sulphureos.
L2
148 3Bo\3a Legentia ^mlk.
dampnati spiritus, in tartara vestra ! quid vobis cum dei famula ? quo
illam raptatis ? ' ' Falso, inquiunt, nomine non fidei executione
christianam vendicamus in nostra iura : nostra est pedissequa, nostra
hereditabit tormenta.' ' Interdico, inquit episcopus, vobis omnem in
5 ea potestatem : ocius discedite ab illa in vestre perditionis ergastula.'
Ad eius enim imperlum relicta captiua, omnes demonum mine, omnia
machinamenta funditus exinanita euanuerunt. Mulier vero,.resumpto
spiritu, de beati Lethardi vultu et patrocinio letificata, prolem enixa
est. Paraliticus quidam cum ad tunibam eius cum lachrimis ' opem
lo imploraret ; sopore* depresso astitit pius pater, quid velit, quid eum
tam importune efilagitet querens. Debilis, se sanitatem petere re-
spondit. Et ille : ' Quando, inquit, debitas penas luitis, tunc supplices
venitis : vbi desiderata obtinueritis, immemores et ingrati diuinis
beneficiis cito terga vertitis.' Ad hec illo obnixius insistente et
15 emendationem poUicente^, misericors pater subintulit: 'Vna tibia
sanatus liberaberis, cum altera abibis : quatinus pars sana te admoneat
gratiarum bonitatis diuine, infirma redarguat ingrate negligentie ; et
cum tanto desiderio requiras sospitatem ablatam, discas non parui-
pendere collatam.' Surrexit ergo semisanus, vno crure erectus,
20 altero relictus. Erat enim a renibus et infra ante curationem sancti
totus paraliticus. In processione annuali rogationum vel letania-
rum solet efferri scrinio aureo beati Lethardi corpus opiferum in
benedictionem et prouentum * agrorum ac plebium. Cum aliquando
a duobus fratribus corpus eius sanctum per campos veheretur, que-
25 dam mulier insani[a] * capta, feretrum cum impetu tangens, pleno
intellectu et ratione formatur*.
Narratio ^.
Sanctus enim Pharo ' meldensis episcopus ante susceptum anti-
stitis gradum vxorem suam sacro velamine consecrari fecit. Quem
hostis antiquus vice quadam in tantum temptationibus sue carnis
30 illicitis allexit, vt vxoris sue recordatus amore simul et pulchritudine *
ad hocusque perducitur vt eam ad se venire mandaret, primo, secundo
ac tertio : et illa [cum] hoc agere distulisset, et animum antistitis quo-
dammodo temptatum ab ea intellexisset, argumentosum excogitauit
consilium quomodo pontificem a proposito abstrahere posset et suam
35 castitatem conseruaret. Etenim ornatum abiiciens vestium, cesariem
capitis totondit, et cilicio induta se contemplandam episcopo presen-
tauit. Cumque in eam intenderet, exhorruit vehementer facinus se
deliberasse animo illicitum, et sagacis femine prudentiam miratus est".
* E. lachrimis cum. ' E. sopori. ^ E. pollicentem. * E. prouentuum.
* T. E. insanie ; G. morbo insanie. ' G. reformatur. ' Cf. Vinc. BelU
XXIII. 18. * E. Pharao. * VB. amoris s. et pulchritudinis.
w CoUect in T. :
Lux decus angHaci, spes et augustissima regni, O Letharde, tuos defende
De ^ancto ^acf)uto. 149
•d De SANCTO MaCHUTO * EPISCOPO ET CONFESSORE '.
SAnctus enim antistes Macutus in Britannia Maiori' generosis
parentibus ortus est. Mater vero eius nomine Deruel, soror
Hamonis, patris sancti Sampsonis, extitit ; et pater eius nomine .
Went, optime conuersationis vir, in sexagesimo sexto [vxoris] * sue
anno virum dei Machutum * genuit, in " valle que ' dicitur Nant- 5
carwan. In qua nobile monasterium situm erat, in quo Brendanus
confessor Cliristi abbas "^ virtutibus floruit : vbi etiam mater sancti
Macuti nocte vigilie pasce ad vigilandum veniens, filium [suum] ' eadem
nocte peperit. Quem Brendanus baptizans, in filium spiritualem
accepit, et quousque loqui et intelligere posset, enutriuit. In eadem lo
autem nocte qua natus est sanctus Macutus', triginta tres sexus
masculini cum eo nati sunt ex matribus illis grauidis que in vno
comitatu equitantes cum matre eius ambulabant : et cum eo nutriti
sunt. Non enim puerili more leuitatibus indulsit, sed magis in
grauitate fundatus, velut esuriens fauce auida cibum diuine sapientie 15
hauriebat. Dumque magis ac magis litteris sacris esset instructus,
virtutem validissimam feruere in se testabatur. [Vt]"* cum alii
discipuli rigorem frigoris in se habentes ingemiscerent, validissimum
calorem se pati diceret" — et dum'*in hieme condiscipuli eius pre nimio
frjgore dentibus stridebant, ipse pallium a se expulit. Vt pene om- 30
nibus horis illi putarent caput eius lauari, dum semper viderent guttas
paruulas de fronte et " facie eius effluere. Et quia vallis illa Caruan in
qua nutritus est Macutus, proxima est mari, contigit eum cum discipulis
suis ludendi causa ad littus maris exire. Aliis tandem ante inunda-
tionem maris relicto ludo ad lectiones recurrentibus, sompno eum 35
retinente in medio littoris super fascem alge solus remansit. Et ecce,
quantum mare crescebat, tantum littus super quod puer sanctus
dormiens iacebat, nutu dei exaltari videbatur. Sanctus itaque puer
sonitu iluctus maris a sompno excussus, circa se aspiciens, secumque
mirans et multa reuoluens, dixit : ' Domine deus omnipotens, qui non 30
derelinquis sperantes in te, vbi positus " sum ego ? * Cumque Bren-
danus quare Macutus non redisset a pueris solicitus quereret, et illi
eum dormientem in littore dimisisse respondissent, vir dei, magno
patronus alumpnos, Protege, conserua, refoue, releua, rege, cura, Consignans
Christo, tibi conciues faciendo. V. Ora pro nobis.
Deus qui beatum Letardum equasti luminaribus, ipso
nostra quesumus misericordie tue claritate. . . .
* T. Macuto ; E. Machuto. ' Abr. from the Vita by Bili (c. 870) in MS.
Reg. 13 A. X. and Bodl. 535, ed., with an anonymous life of the same time, by
Plaine and de la Borderie, Rennes, 1884. Both lives rest on an older life.
From the anon. life is derived the text in Du Bosc Floriac. Bibl. 1605, and Vinc.
Bell. ai,93, and the Hves in Mabillon (=Sar. Br.) and Surius. Cf. Revue Celt.
XI. I. =* Vit. quadrangula. * T. E. etatis. In the Vita, the mother is 66.
* T. E. add : Nutriri fecit eum in. * E. qui. ' E. et a. * om. in E.
* E. macatus. '» T. E. Et. " T. diceret, E. dicebat. " E. cum ; T. dum.
" E. a " E. posiust
I50 3i3otja legcnua angttt»
merore afFectus, illum per littus cum pueris inuanum diu querens,
rediit et officium mortuorum pro anima pueri cum magno merore
peregit. Nec mora, nuncii a parentibus Macuti directi ad ianuam
pulsantes, Macutum sanum et incolumem sicut ei traditus fuerat, cum
5 minis a Brendano postulabant. Vir dei respondit : ' lam non solum
magnitudo doloris occupat me, sed ^ vestra legatione tedet me vite
mee. Sed vos queso, ite et nunciate illis quod filius eorum cum
patre in celis viuit in eternum.' Orante autem Brendano ad deum
cum lachrimis, astitit angelus domini dicens : ' Brendane serue dei,
10 noli timere : quia deus omnipotens, qui seruos suos in tribulationibus
consolatur ", puerum Macutum inter fluctus maris conseruauit, et vbi
insula nunquam fuit, propter eius amorem vnam nouiter exaltauit,
que nisi nauigio in eternum a nullo adiri' poterit.' Pergens igitur
vir dei mane ad littus, puerum in superiori insule loco, odas deo
15 canentem, aspexit: cui et dixit: 'Veni, electe dei, et da osculum
nobis : quia ita ego hodie accipio conspectum tuum, quasi Lazarum
quarto die de monumento resurgentem viderem.' Ille vero
humiliter respbndens dixit : ' Nolite mihi molestiam inferre sed
saltem vna die in loco vbi misericordia dei me saluauit relinquite me.
20 Et psalterium meum mihi remittite, et si alio modo non potestis,
mittite illud in mare : et deus, qui saluauit me inter vndas maris, si
placet illi me saltem vna die hic astare, mittet illud aquis intactum ad
me.' Tunc Brendano psalterium tenente et in mare mittente, fascis
alge, super quam * ille dormierat, occurrit et super se psalterium
25 admisit, et ad locum vbi sanctus Machutus ' deum orabat, aqua illesum
pertulit. Tunc omnes fratres hoc miraculum aspicientes, prostrati in
terram spacio trium horarum laudes domino in commune fuderunt.
Crastina die nauiculam Brendanus misit et puerum ad terram atque
monasterium reduci fecit. Cum autem puerum incolumem Brendanus
30 parentibus commendasset, Macutus, quasi iracundia motus, atque
omnia transacta reuoluens, ait : * O magister, nonne, cum aliis fratri-
bus euangelium predicares, audiui te dicentem : " nolite patrem
vocare vobis super terram : vnus est pater vester in celis ? " ' Huius-
modi verbis cum magistrum, fratres parentesque admoneret, admirati
35 sunt valde. Tunc parentes filium suum,- fletu et lachrimis se man-
dentes, cum Brendano reliquerunt. Sanctus [vero] " Macutus quotidie
orationis gratia ad illam insulam'' in nauicula exibat, Brendanus
itaque, gratiam dei in Macuto considerans, rogauit vt gradum presbi-
teratus acciperet. Tunc ille indignum hoc gradu se esse humiliter
40 confitens, et in iuuenili adhuc etate esse contestans, dixit : ' Magister,
noli mihi molestus esse: quia non sum dignus hoc officium quod
dicis suscipere.' Cui Brendanus : ' Noli dubitare : quia iuuenilis etas
alicui non nocet, si fuerit mente perfectus ; nec senilis etas alicui
^ T. E. sed et. ' T. consolacionibus c. ' E. audiri. * al. quem. * T.
macutus. ® T. E. enim. ' Vit. adds que usque hodie Rore vocatur.
De ^ancto s^acfjuto» 151
proficit, si fuerit mente corruptus.' Acquiescente magistri rationibus
Macuto, ex hora qua episcopus manum suam super caput eius leuare
cepit, alba columba super scapulam eius dexteram ', vsque ad horam
qua officium compleretur, ab astantibus visa est ; et officio completo
in specie ignis cum magna claritate euanuit. Erat enim Macutus 5
abstinentia assiduus, sobrius, vigiliis deditus, predicatione instantissi-
mus. Inter hec autem incidit in mente Brendani, insulam quandam
maris nomine Ymmam querere. Parata autem naue, cum Macuto et
pluribus fratribus per mare nauigare cepit. Septimo tandem nauiga-
tionis anno ad quandam insulam venerunt in qua sepulchrum quod- 10
dam longissimum erat. Tunc sanctus Brendanus ait: 'O sancte
Macute, pete a domino deo tuo, vt resuscitetur homo qui in hoc busto
positus est.' Cui ille : ' Non ego, sed filius dei cui seruio, qui dum
corporaliter in mundo esset, Lazarum de monumento quadriduanum
iam fetentem suscitauit, ipse modo in celo spiritualiter sedens, hunc 15
de sepulchro isto resuscitet.' Et cum hoc dixisset, ecce totus tumulus
commotus est, et quasi homo quando de sompno surgit, sic, anima
eius in eum intrante, viuus surrexit. IUis autem interrogantibus vbi
fuisset, aut sub qua lege vixisset; in pena se fuisse, gentiliterque
vixisse indicauit. Querentibus nomen eius, sibi nomen Mildu esse 20
dixit. Et cum hoc dixisset, sancto Macuto ait : ' Ora pro me, pastor
bone : quia credo per tuum me aduentum saluari. Baptiza me,
redime me ; et miserere mei.' Tunc Macutus baptizato eo, dixit :
' Nosti insulam Ymmam, quam longo iam tempore quesiuimus?'
' Ambulans, inquit, vix vna vice vidi, sed ventus validissimus atque 25
tempestuosum mare me ab illa separauerunt.' Tunc omnes rogant
illum vt iret cum illis ad eam. Ille anchoram in manu tenens, per
profundum maris nauem preuenit. Illoque non valente illam inuenire,
vento validissimo irruente maxima quedam corda anchore alligata in
manu eius fracta est. Venerunt ergo iterum cum illo ad locum vbi 30
inuenerunt eum, et [denuo] mortuum in suo tumulo reposuerunt.
Cum autem in illo itinere cuidan» insule appropinquantes pene siti
deficerent, iussu Brendani Macutus assumpto vase per semitam par-
uulam pergens, fontem repperit. Et cum semel et iterum aquam ori
porrectam pre amaritudine* gustare non valeret, benedicto fonte 35
aquam suauissimam hausit, et in vase secum attulit. Qua a fratribus
gustata, et omnibus quasi cibo et potu refectis, nullam omnino
diminutionem limpha illa allata sustinuit. Die vero pasche, cum
Macutus in quadam modica insula missam celebraret, commotus est
locus : et omnes tremefacti vna voce dixerunt : ' O Brendane, ecce 40
omnes perimus.' Tunc ille ait : 'O sancte Macute, ecce diabolus*se
transfigurauit, vt multos in interitum ducat.' Et ille : ' O magister,
nonne aliis me audiente predicasti quod quondam lone prophete,
* E. dextera, T. dextram. * E. amaritudinem. ' E. diabolus ; T. domus ;
Vit. dusmus.
152 Ji3otja legenna anglie.
nolenti ad Niniuen pergere domino volente, cetus vitale sepulchruni
prebuit ? Ecce simili modo nobis in auxilium hic a deo preparatus
est.' Tunc omnibus precepto eius in nauem intrantibus; missam
compleuit, et ad nauem perrexit. Sicque prospere nauigantes ad
6 monasterium suum regressi sunt. Post hec vero Brendano
parentibusque valefaciens, cum triginta tribus discipulis qui secum
educati fuerant, ad mare perrexit. Et ccce nauis parata in littore
stabat cum omnibus necessariis \ et velum extensum in ea ; nul-
lusque in illa preter [Christum] **, qui omnia seruis suis prouidebat.
10 Tunc illi deum laudantes cum gaudio nauem intrabant. Et cum
nauigare inciperent, gubernator nauis interrogat illos quibus ex
causis patriam parentesque relinquerent, aut in quam regionem ire
vellent. Machutus ' ait : ' Patriam relinquimus, vt vitam eternam deo
seruientes capere valeamus; parentes dimisimus, vt ecclesiam
16 matrem in terris, et deum patrem nobis inuenire mereamur in celis.
Patriam Britonum expetere cupimus, si deus prosperum nauigium
nobis, seruis suis, largiri dignetur.' Demum peruenerunt ad insulam
que September * vocatur : vbi sacerdos quidam fideliter deo seruiens,
nomine Festiuus", cum scola plurima habitabat. Illi vero qui in®
2o insula era.nt vna voce clamabant : * Nolite illa parte venire : quia
serpens maximiis ante vos est.' Cumque cogitarent in aliam partem
nauem vertere, gubemator ait : ' Non legistis quod Christus in
euangelio [dixit ]'' : " Dedi vobis potestatem calcandi super serpentes et
scorpiones, etsuperomnemvirtuteminimici"? Nolite timere.' Dum
25 ergo exirent, statim vt sonum eorum audiuit serpens obuiam eis
exiuit, et per totam insulam auditus est sibilus eius. Tres namque
pueros detestabilis illa bestia deuorarat. Tunc Macutus, signo crucis
munitus, serpenti obuiam vadit, et extendens baculum quem manu
tenebat super coUum draconis, dixit : * Vade, inimice hominum, nec
30 vltra ad hanc insulam reuertaris : nec alicui christiano amodo nocere
presumas.' Nec mora, serpens ad mare tremens exiuit, caput in
terram inclinauit, et mare intrans, nusquam comparuit. Vir autem
dei speluncam drachonis ingrediens, cuspidem baculi sui in illam
posuit : et fons limpidissimus emanare cepit. Pergens autem ad
35 ciuitatem nomine Aleth *, que longo iam tempore fuerat deserta ; tam
in ipsa ciuitate quam per insulas et loca vicina monasteria, in quibus
multe congregationes monachorum deo seruire noscuntur, construxit :
et discipulos non solum a conspectu mulierum, sed etiam a colloquio
virorum separare volens, per illa distribuit. Ipse vero cum suo
40 discipulo Riuano in quadam spelunca iuxta ciuitatem heremitice
viuens, preter panem et aquam oleraque sale condita cibum nuUum
sumpsit. Omnino ab aspectu hominum segregatus, lectum non
habuit, veste qua in die vsus est etiam et " in nocte contentus erat, et
^ E. adds suis. ^ T. E. deum. ' T. Macutus. * = Ile de Cdsembre, near
St. Malo. = E. festinus. « om. in T. ' om. in E. » = St. Malo. » omit et.
De ^ancto a^ac&uto. 153
cilicio ajperrimo suam semper camem domabat ; mutumque crucis
signaculo loqui fecit. Crebrescente per prouinciam fama eius,
princeps Britannie Minoris nomine ludicail cum sacerdotum consensu
ad episcopatum Alethis eum eligere decernens^, illum ad se
accersiri iussit. Cumque palatium intraret, ecce homo demonium 5
habens dentibus stridebat, nec prorsus, demone linguam eius occu-
pante, loqui poterat. Tunc Macutus os eius tetigit : et statim loqui
cepit Cum autem Macutus Turonis sacrandus adiret, hora qua
episcopi manus suas super caput eius posuerunt, columba super
collum eius, cum caput ad benedictionem inclinaret, apparuit ; et 10
completa consecratione, omnibus videntibus in celum auolauit. Re-
diens autem Macutus ad ciuitatem suam, per annos fere quadraginta
virtutibus et signis claruit : et post hec ad insulam nomine Aaron ^
cum discipulo suo Riuano veniens, aliquot annis [ibi] vixit. Post
mortem autem prefati ludicail princeps impius nomine Rewalluscum 15
filios eius interfici iussisset, vnus eorum fugiens ad cellam Macuti venit.
Quem princeps iniquus persequens, nocte puerum iussit expelli et
occidi. Quo cognito, Macutus currens post impium et eiulans, vt
parceret innocenti puero clamare cepit. Sed ille audita voce ponti-
ficis, antequam ad se accederet, interficere iussit innocentem. Et ao
flens Macutus et eiulans imprecatus est dicens : ' NuUus, domine, ex
semine eius in eternum super sedem eius sedeat, suppliciter rogo.'
Die post hec tertia impius ille officium lingue oculorumque amittens,
morte turpissima vitam finiuit. Vir dei inter vigilias continuis
inediis se macerauit ; equitans in itinere, semper de deo aliquid aut 25
verbo contulit, aut psalmis intendit. Inter horas vero diurnas aut
legendo aut scribendo aut operando creatori suo seruiuit. Nullum
erat tempus quo non aut aliis prodesset aut sibi lucrum faceret.
Quodam tempore, cum ad ecclesiam sedis sue orationis gratia
procederet, facto signo crucis clausa ostia subito ei aperta sunt. Et 30
adductum ad se paraliticum sanauit; fugato demone energuminum
curauit, Cecum quendam mutum, surdum, et claudum sibi oblatum
reddidit sanum. Clericus quidam ad eum veniens ad gradum
presbiteratus promoueri petiit. Quem interrogans sanctus si castus
esset et corpus suum intactum a mulieribus conseruaret, ille ab hiis 35
se immaculatum esse, ac toto corde hactenus Christo famulari testa-
batur. Cui ille locum et tempus et mulierem cum qua peccauerat'
exposuit. Tunc ille confusus ad sancti pedes * corniens, cum lachri-
mis peccata confitetur. Cum autem defunctum quendam resusci-
tasset, et eo post hec missam celebrante, lecto euangelio vinum 40
defuit, et calix inueniri non potuit. Tunc facta prius oratione,
sanctus vinum de aqua, et calicem de petra quadam, omnibus stupen-
tibus fecit, et missam inchoatam cum debita reuerentia compleuit.
' E. discernens. ' E. earon ; T. aaron. ' E. peccauerit. * T,
pedes sancti.
154 Bot^n ILegentia anfflie,
In ciuitate Alethis contractum sanauit; mulieri mute loquelam
reddidit ; et leprosum mundauit, Vir quidam diues propinquam
suam in vxorem ducens, a viro dei increpatus, insidias pontifici
tetendit, et morti tradere deliberauit. Residens autem cum multis in
S mensa, pontificem blasphemare et multis iniuriis derogare cepit, et
eleuans manum : ' sic, inquit, eum percuterem, si eum hic haberem.'
Hoc dicto, manus eius exaruit, nec eam ad se retrahere potuit. Eo
ad virum dei allato, licet a multis rogatus, pro eo orare noluit, nec
cum eo communicare, donec illicitum coniugium relinqueret. Tunc
lo ille incestum se relicturum, et quicquid vir sanctus ei preciperet
adimpleturum, sub testificatione pollicetur. Episcopus autem miseri-
cordia motus, dedit ei penitentiam, et reclusum in magna afflictione
tenuit. Pro eo quoque vna cum fratribus quotidie letaniam faciens,
et pauperibus elemosinas multas largiens, a vinculo peccati eum
16 absoluit et sanitati restituit. Assumptis sanctus Macutus secum
septem discipulis, orationis gratia Romam profectus; cum captiuos
vel pueros venales de terris longinquis illuc delatos videret, dato
precio redimebat, et infideles instructos baptizabat. Rediens vero
per mare, cum nauis orta tempestate pene submergeretur, omnes ad
20 virum dei clamabant, vt pro eis dominum deprecaretur exorantes.
Sancto vero de domini misericordia fiduciam eos habere et nihil
diffidere admonente, apparuit sanctus Petrus apostolus, et blande
alloquens ait ad eum : * Serue dei Macute, noli timere : quia dominus
tecum est' Mox ad verbum eius sedata tempestate, et tranquillitate
25 reddita, sani et hilares ad terram peruenerunt. Veniens vero ad
portam ciuitatis Alethis, cecum et claudum elemosinam postulantes
vidit : quibus et ait : ' Argentum et aurum non est mihi ; quod autem
habeo, id est charitatis officium et pietatem orationis ad deum, hoc
vobis prestare non differo.' . Et facta super eos oratione, optatam sani-
30 tatem receperunt. Cum autem Alethis ecclesiam quadraginta
annis rexisset, et quorundam sceleratorum hominum grauiter in-
iurias ferret, maledicto et excommunicato populo qui per suas eum
illuserant prauitates, cum quibusdam discipulis ad insulam in Aqui-
tania ^ Agenis vocatam, et inde ad Leontium episcopum pergens ;
35 puerum submersum resuscitauit, et mulieri cece lumen oculorum
prece sua restituit. Accesserunt ad eum sacerdotes a rege et
senioribus de Britannia missi, rogantes vt ad illos quos excommuni-
cans maledixerat venire dignaretur, quatinus cuius maledictionem
pro sua perfidia acceperant, eius benedictionem recipere mererentur.
40 Nam terra illorum per septennium infructuosa manente, incole siti
et fame pro ariditate consumpti erant. Tunc vir dei misericordia
motus, cum vrbis pagum ingrederetur, pluuia pergrandis de celo
cecidit : et benedicto populo, et terra fecunditati reddita, ad Leontium
episcopum gressum^ maturauit. Et cum centum [triginta] ^ trium esset
' E. aquitannia. * E. iugressum. ' so T. ; om..in E.
De ^ancto a^acfiuto. 155
annorum, plenus omni sanctitate, septimo decimo kal. decembris
celestia conscendit \ Eius corpus Leontius episcopus extra muros
Sanctonice ciuitatis in loco qui dicitur Perdina honorifice sepeliuit,
et super eius tumulum ecclesiam fabricauit. In eius enim obitu audita
est vox a multis in aere, dicens : ' Macute, Macute dilectissime meus, 5
veni : quia locus ' tibi in sempiterna gloria paratus est, in quo cum
sanctis omnibus-* regnabis in eternum.' Miserunt autem ciues
Alethis ad regem nomine Filbertum nuncios, dicentes : * Deprecamur,
domine, vt nos non despicias, sed vel ex aliqua parte corporis sancti
Macuti nostri votis ciuium nostrorum * satisfacere digneris.' Quibus 10
rex ait : ' Si deo placet quod petitis, ipse tribuat vt inueniatis. Sin
autem, sicut venistis ita et reuertamini.' Facto autem super hac re
triduano ieiunio, cum quatuor clerici corpus sanctum eleuare vellent,
caput vnius in manu remansit, et dextera manus in manu alterius ;
reliqua corporis pars nullo modo moueri potuit, nec quicquam ab eo 15
separari. Statimque nuncii cum capite et dextera manu leti ad
patriam suam redeuntes, in locis' congruis reliquias allatas cum
honore reponunt. Rusticus quidam a vidua quadam cibum petiit ;
cui et illa ait : * Sanctus Macutus scit quia nihil preter panem habeo.'
Ille dixit : ' Siue plus sit siue minus, ego accipiam.' Et illa : * Et quid ao
putas tunc sanctus Macutus faciet ? ' ' Ille transmarinus est, inquit,
modo in hac regione non est.' Et fracta quadam archa, panem
secum tulit et abiit. Muliere * autem eiulante et sanctum Macutum
cum lachrimis inuocante, panis manui rustici ita adhesit, vt nulla
arte separari potuit. Cumque rediens mulieri satisfecisset, ad sanctum 25
Macutum pro illo mulier preces fudit : et statim a vinculo quo erat
ligatus liberatum se sensit. Vxor potentis cuiusdam ad quandam
villam sancti Macuti veniens, quendam famulorum suorum ad que-
rendum herbam pro equis misit. Cui cum vir quidam modicum quid
dare vellet, et ille magis se vi extorquere diceret, ait : ' Et quid faciet 30
tunc sanctus Macutus ? ' Et ille : * Vade in hortum ' tuum et fac illi
pulmentum.' Et fracta sera, quantum herbe voluit secum tulit. Et
ecce equus se mouere non valens in terram cecidit et ossibus omnibus
fractis periit, et sessor" fracto collo expirauit. Quo audito, domina
prefata virum illum qui sanctum domini inuocauerat, \t die crastina 35
suspenderetur in compedes poni iussit. Media nocte apparuit ei
sanctus Macutus et absoluit eum, dicens : ' Vade : noli timere.'
Deinde venit ad lectum illius domine, et tetigit eam baculo suo : et
sine temporis interuallo defuncta est. Vir quidam vsque ad mortem
languens, dum ad oratorium sancti Macuti deportatus quiescere 40
vellet, vidit quendam virum nigerrimum sibi appropinquare : pre
cuius timore promisit se sancto Macuto semper seruiturum, si eum a
^ E. concendit. ' E. loquutus. * E. omnibus sanctis. * E. vestrorum.
' T. locis in. ' E. Mulier, ' T. ortum. ' E. fessor. * E. susponderetur.
156 iSotj^ JLeffettDa ^nffUe,
potestate huius liberaret. Dum hec cogitaret, inimicus ille accessit,
et tenens gladium igneum membratim diuisit eum, singula membra
parieti appendens. Nouissime caput eius cum torto ^ malleo contriuit.
Et ecce subito sanctus Macutus adueniens diabolum expulit, membra
6 omnia redintegrauit, et hominem sanitati restituit. Die quadam
sanctus Macutus cum suis discipulis in agrum causa putandi vineam
pergens, capam in quodam vinee loco deposuit. Peracto autem
labore cum vellet capam reinduere, inuentum est in ea cuiusdam
auicule ouum. Quo cognito, vir dei prohibuit indumentum de loco
lo amoueri '^, donec suos auicula pullos excluderet. Interim vero nuUa
aeris intemperies vel pluuia ipsum sacri presulis vestimentum con-
taminauit.
^ De sancto Maglorio episcopo et confessore.'
SAnctus Maglorius, quasi * magna * gloria,* merito tali refulget
nomine, qiiod acquisiuit in opere. Hic in Maiori Britannia
1,5 orlundus, genere spectabilis, sancti Sampsonis consors extitit. Qui
etiam decedens eum in episcopatu dolensi^ sibi constituit suc-
cessorem. Vbi cum spectabilibus documentis simul et exempHs
enitesceret, angelus ei in sompnis apparuit eumque admonuit vt
pontificatus culmine relicto, ad remotioris loci latibula pergens,
20 solitariam vitam duceret, vt monachorum gregem pascens, laudes
domini licentius celebraret. Qui expergefactus gratias egit deo,
et mandatum domini impleuit ; et miraculis multis effulsit. Quidam
comes leprosus famam eius audiens, et ad eum veniens, plenam
sanitatem ab eo recepit. Huius terrarum magnitudo triplici con-
25 tinebatur diuisione : quarum vnam non integram sed dimidiam
beato Maglorio contulit in munere. Has autem diuisiones copiosa
multitudo auium, que mire magnitudinis et pulchre erant, frequenta-
bant ; captura quoque piscium abundabat '. Contigit ergo, cum
beatus Maglorius portionem suam penetrasset, vt omnis auium
30 et piscium congeries que alteri medietati^ comitis inerat, fugam*
iniret et sancti partem expeteret. Quod vxor comitis grauiter ferens,
ei suasit vt illam vendicaret sibi, et alteram Maglorio daret. Cuius
ille suggestionem nequam mox suscipiens, quod non debuit expleuit :
factaque nepharie commutationis controuersia, subito aues et pisces
35 ab illa parte [quam] ^ comes auare sancto viro surripuerat recesserunt
et mox ad dominum suum Maglorium reuersi sunt. Tunc comes
apud se penitentia ductus, vtramque partem sancto Maglorio con-
cessit; et tunc auium et piscium agmina vtramque partem sicut
ante repleuerunt. Cumque virgo esset hic sanctus ab vtero
' T. dordo. ' T, E. ammoueri. * A brief extract from the Vita in Ma-
billon I. 209 (and Surius). * Vit. magnus. * T. E. dolenti. * Vit.
pullulabat. ' £. meditati. ^ E. fuga. " om. in £.
De ^ancto ^i^afflono. 157
matris sue, panem ordeaceum et viliora legumina, etiam parce
sumebat, quarta et sexta feria ab omni pabulo abstinebat ; corpus
eius cilicio iugiter tegebatur, vestimentis ^ afforis mediocribus vteba-
tur; vinum et ciceram non bibens. Excubias noctis, cum fratres
sopori se darent, clam ab eis sequestratus, super alueum maris 5
peruigil ducebat. Denique in vigilia pasce, dum in ecclesia per-
noctaret, angelus domini choruscus astitit obitumque suum imminere
et dignam mercedem certaminis eum percipere dixit. Cumque ille
hesitaret, ne diabolus forte in angelum lucis se transformasset,
orationem diutissime protelauit : et angelus, de visione eum certum 10
reddere cupiens, tertio eundem sermonem repetiit. De manu
tandem ipsius angeli uiaticum " visibiliter accepit, et ab illo die, nisi
causa ineuitabilis extitisset, vsque ad diem vocationis sue versiculum
hunc in ore semper repetiit : ' Vnam petii a domino etc' ' : et nono
kal. nouembris ad Christum migrauit. 13
\Narraiio *.]
Sanctus Basilius quadam die exiens de ciuitate, dixit discipulis
suis : * Filii, sequimini me, vt videatis mecum gloriam dei, et ad-
miremur de discipulis" magistrum.' Cognouit hoc virtute spiritus
sancti presbiter Anastasius, qui habebat vxorem quadraginta annis
in virginitate cohabitantem ; et ipse quotidie in pane et aqua ieiuna- ao
bat preter sabbatum et diem dominicum. Qui dixit mulieri sorori
sue : ' Ego vado agricolari : tu surge et adoma domum, et circa
horam nonam vade obuiam sancto Basilio episcopo, qui venit
diuertere in domum peccatorum.' Quod cum illa cum timore et
veneratione fecisset, sanctus pater adueniens ait : * Quomodo habes, 35
domina Theogenia ' ? ' Que expauens in vocatione nominis sui dixit :
' Bene, sancte dei.' Et ille : ' Vbi est dominus Anastasius frater
tuus?' Que ait: 'Domine, vir meus est, et abiit agricolari.' Et
superueniens interim Anastasius, osculatus est sancti pedes, dicens :
*Vnde mihi vt veniat sanctus dei ad me?' Cumque abissent in 30
ecclesiam, iussu episcopi presbiter ad suum ministerium stetit. Et
dum ministraret, vidit Basilius tempore eleuationis corporis Christi
spiritum sanctum descendentem in specie ignis, et circumdantem
presbiterum et altare. Post missam dixit episcopus sacerdoti :
' Enarra mihi que est vita tua.' Qui ait : * Ego peccator sum, 35
subditus tributis publicis, habens iuga boum duo, vnum ad minis-
trationem peregrinorum, alterum ad administrationem vectigalium,
et est coancilla mea mulier ista, que ministrat pauperibus et mihi.'
Et ait sanctus: 'Voca eam sororem tuam sicut et est, et enarra
tnihi virtutes tuas.' Et ille : ' Non habeo quicquam boni, et alienus 40
* T. uestitnenta. ' E. maticum. * Ps. xx\-i. 4. * Ex Vinc. BeU.
XIV, 80 (Vit. Pat. 306). » VP. discipuli. » VP. Theognia.
158 ii3otia Leffentia anfflie,
sum ab omni virtute.' Tunc duxit eum epicopus ad vnam de cellulis
domus et dixit ei : ' Aperi mihi ostium.' Qui cum nollet aperire,
dicens necessaria domus in cella illa esse; episcopus aperuit illud
sermone : et inueniens ibi leprosum pluribus corporis membris
6 defluxum, dixit : ' Et voluisti occultare thesaurum tuum illum ? '
Qui respondit : ' Vere furiosus est et iniuriosus : ideo timui ne forte
laberetur in sermonem.' Cui episcopus : ' Bene in illum certasti ;
sed sine me nocte hac ministrare ei, vt [et] ego mercedem accipiam.'
Tunc reliquerunt sanctum dei in cellula cum leproso et ostium
Jo clauserunt. Qui tota nocte super eum faciens ^ orationem, sanauit
eum, et educens, reuersus est in ciuitatem.
ir De sancto Malachia episcopo et confessore.''
SAnctus Malachias, cuius vitam scripsit sanctus Bernardus clare-
uallensis abbas, de Hibernia ortus est de populo barbaro ; ibi
educatus, ibi litteras edoctus est, Ceterum de natali barbarie traxit
15 nihiP, non magis quam de sale marino* pisces maris. Parentes
tamen illi fuerunt genere et potentia magni, iuxta nomen magnorum
qui sunt in terra. Erat enim homo in ciuitate ardmachana " sanctus *
et austere admodum vite, qui cellam habens iuxta ecclesiam, ser-
uiebat deo in ieiuniis et orationibus et obsecrationibus die ac nocte :
20 Ad hunc se contulit Malachias, ab eo vite formam accepturus,
seditque et ipse solitarius, sed intra paucos dies habuit imitato-
res multos exemplo sui prouocatos. Tandem ordinatus est sacerdos,
anno etatis sue vicesimo quinto. Cui etiam episcopus'' vices suas
commisit seminare semen sanctum in gente non sancta, et dare
25 rudi populo et sine lege viuenti legem vite et discipline. Cepit
autem ille officium sibi iniunctum cum omni alacritate, sicut erat
spiritu feruens, adimplere, barbaros ritus extirpare, ecclesiasticos
plantare. Quicquid incompositum, indecorum, distortumque obuium
habuit, non parcebat oculus eius ; velut grando grossos e ficubus,
30 et sicut puluerem ventus a facie terre, sic coram facie sua huiusmodi *
nitebatur* totum pro viribus exturbare ac delere de populo suo.
Horas canonicas iuxta morem vniuersalis ecclesie incolas illius
prouincie, et etiam fratres in suo cenobio, cantare fecit, cum necdum
in ciuitate seu in episcopatu vniuerso cantare vellent ^''. Deinde vsum
35 confessionis, sacramentum confirmationis, contractum coniugiorum— :
que omnia aut ignorabant aut negligebant, Malachias denuo instituit.
Et cum esset illi studium et zelus maximus circa cultum diuinorum
et venerationem sacramentorum, ne forte de hiis aliquid constitueret
1 E. superfaciens, eum om. ' Abridged from the Vita by S. Bernhard
(ed. Opp. S. B. Paris 1667, IV ; Opp. ib. 1839, I ; Surius ; Migne i8a) ; cf.
Vinc. Bell. ' E. nichil traxit. * Vit. materno. ° E. archinachana ;
T. archmacana. * sc. Imarius. ' sc. Celsus. * T. eiusmodi.
* E. vitebatur. *" Vit. scirent vel v.
De ^ancto a^alacbia. 159
vel doceret secus quam ritus haberet vniuerseilis ecclesie, Malcum *
adiit episcopum, qui ipsum plenius de omnibus informaret. Hic
erat senex plenus dierum et Anrtutum, et sapientia dei erat in illo.
Natione quidem* Hibernicus, sed in Anglia conuersatus fuerat in
habitu monastico [in] wintoniensi cenobio, de quo ad episcopatum 5
lismorensem assumptus est. Ibi tanta ei desuper collata est gratia,
vt non solum vita et doctrina, sed et signis clareret : nam puerum
lunaticum in confirmatione sacra vnctione sanauit, surdo auditum
restituit. Ad hunc cum venisset Malachias, benigne ab eo susceptus,
aliquot annis cum eo' mansit. Accidit enim inter regem australis lo
[Mumonie] * et germanum eius orta simultate, et fratre facto superiori,
rex pulsus regno ad episcopum Malcum confugit ; et dans locum
ire, necessitatem in virtutem conuertit, priuatam eligens ducere
vitam. Cumque episcopus regem suscipere debito honore pararet,
abnuit ille, se malle inquiens tanquam vnum ex illis esse pauperi- 15
bus fratribus qui illi adhererent, regium fastum deponere et communi
paupertate fore contentum, expectare potius dominivoluntatem, quam
per vim recipere regnum ; nec velle pro suo honore terreno sanguinem
humanum " effundere, qui contra se claraet ad deum de terra. Quo
audito, episcopus exultat, et deuotionem admiratus voto satisfecit. ao
Traditur regi domus paupercula ad inhabitandum, et panis cum sale
et aqua, per manum Malachie, ad victum. Per singulas noctes rex
lachrimis suis stratum suum rigauit, sed et quotidiano aque frigide
balneo male calentem extinguebat in carne libidinem ; et ' orando
dicebat : ' Vide humilitatem meam et laborem meum, et dimitte 25
vniuersa delicta mea.' Et exaudita est oratio eius secus ' quam in-
tenderet ipse. Suscitauit enim deus spiritum vicini regis; qui
videns que facta sunt, repletus est zeIo,-et miserans regni desola-
tionem, et regis deiectionem, descendit ad cellam pauperis, suadet
reditum : sed non persuadet. Instat tamen, spondet opem : et 30
accedente mandato episcopi, et Malachie consilio, vix rex tandem
acquiescit. Sicque multa facilitate pulsis predonibus, reducitur in
sua cum exultatione suorum, regnoque restituitur suo. IMortua
sorore viri dei, non pretereundam de ea vidit visionem. Huius
siquidem sanctus carnalem exhomierat vitam, et tanto zelo, vt se 35
deuouerit non visurum eam in carne viuentem. At illa came soluta,
solutum est votum : et cepit videre in spiritu quam in carne noluit *.
Quadam nocte audiuit per sompnum vocem sibi dicentem, sororem '
eius stare foras in atrio, et esce " per totos triginta dies [nichil] "
gustasse. Qui euigilans, cito intellexit cuius esce " inedia marceret : 40
et diligenter discusso dierum numero quem audierat, ipsum esse
repperit ex quo pro ea " panem et vinum '* non obtulisset. Tunc ille,
* E. cum. * E. quidam. ' E. ea. * i. e. Munster ; T. E. Numidie. * E.
huma nO. ' om. in T. ^ Vit. etsi secus. • E. voluit. • E. soror. '* T.
E. ecce. *^ E. non ; T. nichil. ^ E. esse. " E. eo. '* Vit de celo viuum.
i6o 3i3ot)a JLegenna anglie»
qui sororis animam non odit^ sed peccatum, preces ad deum pro
ipsa fudit. Non multo post visa est illi peruenisse ad limen ecclesie,
necdum tamen posse intrare, apparere etiam in veste pul[l]a*.
Cumque ille in oratione perseueraret, vidit eam secundo in veste
5 subcandida admissam quidem intra ^ ecclesiam, sed altare con-
tingere non permitti. Tertio tandem visa est aggregari * cetui
candidatorum, et in veste candida.. Vir diues et potens qui locum
Bencor et possessiones eius tenebat, inspiratus a deo confestim in
manus Malachie sua omnia dedit et se quoque ; et is auunculus " eius.
10 Hic locus Bencor nobilissimum ante extiterat monasterium sub primo
patre Congello, multa milia monachorum generans, multorum monas-
teriorum caput. Non solum in [Hiberniam Scotiamque] ', sed in ex-
teras etiam regiones, quasi inundatione facta, illa se sanctorum agmina
effuderunt. E quibus ad gallicanas partes sanctus Columbanus
15 ascendens luxouiense monasterium construxit, factus ibi in gentem
magnam. Aiunt tam magnum fuisse illud monasterium, vt suc-
cedentibus sibi inuicem choris continuarentur solempnia diuinorum,
ita vt nec'' momentum quidem diei ac noctis vacaret a laudibus.
Hoc namque a piratis destructum fuerat monasterium, et nongenti
30 monachi interfecti sunt. Erat quippe ingens illius loci possessio :
sed Malachias solo contentus loco sancto, omnes possessiones et
terras alteri cessit, et monasterium edificauit. Quo in loco quidam
infirmabatur : cui assistens diabolus aperte loqiiens suggerebat ne
vnquam crederet mon[it]is * Malachie, sed, si intraret ad se, cultello
?S eum occideret. Quo cognito illi qui ministrabant ipso infirmo pro-
dente ', verbum Malachie detulerunt. At ille solita arma orationis
arripiens, inpauidus hostem aggressus", et infirmitatem fugat et
demonium. Vacabat tunc episcopalis sedes quedam, et iam diu
vacarat", Malachia nolente assentire, quem elegerant. Per-
30 sistentibus tamen illis tandem cessit, accedente ad vim faciendam
mandato magistri sui, necnon et metropolitani : et tricesimo etatis
sue anno consecratus est episcopus Connereth. Cumque cepisset
pro officio suo agere, tunc intellexit homo dei se non ad homines,
sed ad bestias destinatum : Nunquam '^'^ adhuc tales expertus fuerat
35 in quantacunque barbarie, nusquam repererat [sic]" proteruos ad
mores, sic ferales ad ritus, sic ad fidem imperitos, ad leges barbaros,
ceruicosos ad disciplinam, impuros ad vitam. Christiani nomine,
re pagani. Non decimas dare, non primitias, non legitima inire
coniugia, non facere confessiones ; penitentias nec qui peteret nec
40 qui daret penitus . inuenit ". Sed nec in ecclesiis aut predicantis
vox aut cantantis audiebatur. Quid faceret athleta domini? aut
' Vit. oderat. " T. E. pulchra. ' T E. ad missam q. intrare. * T.
agregari. * T. E. aduunculus. * T. E prefatas. "^ om. in T. ' T.
E monachis. * T. precedente, E. precedentes. '" E. agressus. " so
T., E, vacauerat. ^* Vit. Nusquam. " T. E. tam, " Vit. inueniri.
De ^ancto a^alacbia. i6i
cedendum turpiter, aut periculose certandum. Sed qui se pastorem
et non mercenarium agnoscebat, elegit stare quam fugere, paratus
animam suam dare pro ouibus* suis. £t quamquam omnes lupi,
et oues nulle ; stetit in medio tamen luporum ^ pastor intrepidus, et
cepit -^ monere * communiter, secreto arguere, flere per singulos, nunc 5
aspere nunc leniter [conuenire] *, prout cuique expedire videbat.
In quibus cum minus per hoc ' profecisset, cor contritum et humilia-
tum offerebat pro eis, noctes totas peruigiles duxit, manus in
oratione extendens. Et cum venire ad ecclesiam nollent, per vicos
et plateas occurrebat, anelans^ quem Christo acquireret. Sed et 10
foris rura nihilominus et opida sepius percurrebat, cum sancto illo
comitatu discipulorum suorum qui nunquam deerant lateri eius.
Ibat et errogabat vel ingratis celestis tritici mensuram. Nec
vehebatur equo, sed pedes ibat, se in hoc virum apostolicum
probans. Blasphematus obsecrabat, iniuriatus scutum patientie 15
opponebat, et vincebat in bono malum. Cessauit * tandem duritia,
quieuit barbaries : recipiuntur vbique ecclesiastice consuetudines,
contrarie reiiciuntur, reedificantur basilice, ordinatur clerus in illis,
sacramentorum solempnia rite celebrantur, confessiones fiunt, ad
ecclesiam conueniunt plebes ; postremo sic mutata sunt in melius 20
omnia, vt hodie illi genti conueniat quod dominus per prophetam*
dixit : ' Qui ante non populus meus, nunc populus meus.' Con-
tigit post annos aliquot destrui ciuitatem a rege aquilonaris partis
Hibernie : et Malachias, necessitate compulsus, cum turba dis-
cipulorum suorum exiit, numero centum viginti fratrum, et monas- 25
terium Ybracense construxit. Ibi occurrit ei Cormarcus rex— qui
olim regno pulsus sub cura Malachie de misericordia dei consola-
tionem accepit — se et sua omnia exponens ei; et animalia multa
ad vsus fratrum, aurumque et argentum ad sumptus edificiorum
regia liberalitate contulit, sedulus et ofSciosus intrans cum eis '" et 30
exiens, habitu" quidem rex, sed animo discipulus Malachie. Ibi
vero vir dei in ordine vicis sue, coquine ministerio inseruiebat, et
fratribus cum recumberent ministrabat; et in ecclesia, inter suc-
cedentes sibi inuicem fratres ad cantandum vel legendum, non se
preteriri patiebatur, strenue implens officium loco suo tanquam 35
vnus ex illis; sancte paupertatis non solum participem, sed et
principem [se] ^* exhibebat. Contigit autem archiepiscopum Celsum
infirmari, et cognouit quia moreretur : et fecit quasi testamentum
vt Malachias sibi succederet, eo quod nullus dignior videretur.
Hoc presentibus indixit, hoc absentibus mandauit, et sancti Patricii 40
auctoritate precepit. Verum mos pessimus inoleuerat quorundam dia-
bolica ambitione potent[um] ", sedem sanctam hereditaria successione
' E. oinnibus. * E. loporum. ' al. om. * E. mouere. ' so T. ; om. in E.
° al. hec. ' Vit. et perquirebat anhelus ' al. Cessit. • Osee ii. 24. '" r.
cum eis intrans. *' E. habita. " om. in E. *' T. E. potenter . . occupantium.
VOL. II. M
i62 jBotJa ILeffentia anglie.
[obtentuni iri]. Nec enim episcopari patiebantur nisi qui essent de
tribu et familia sua. Octo enim iam extiterant ante Celsum viri
vxorati, et absque ordinibus, litterati tamen. Inde tota illa per
vniuersam Hiberniam dissolutio ecclesiastice discipline, censure
5 eneruatio, religionis euacuatio ; inde illa vbique, pro mansuetudine
christiana^ seua introducta barbaries, immo paganismus* quidam
inductus^ sub nomine christiano. Nam, quod inauditum est ab
ipso christianitatis initio*, sine ordine, sine" ratione mutabantur et
multiplicabantur episcopi pro libitu metropolitani, ita vt vnus episco-
lo patus vno non esset contentus episcopo, sed singule pene ecclesie
singulos haberent episcopos. Pro hiis ergo vehementer dolens
Celsus curauit successorem habere Malachiam, eo quod per ipsum
confideret posse explantari male radicatam successionem, qui charus
esset omnibus, et quem omnes emularentur, et dominus erat cum
15 eo. Nec frustratus est a spe sua ; nam illo mortuo, substitutus est
Malachias, non tamen mox, neque id facile. Ecce enim de semine
nequam qui occupet locum, Mauricius nomine : qui per quinquennium,
fretus potentia seculari, incubauit ecclesie non episcopus sed tyrannus.
Egrotante autem Celso, apparuit Malachie longe posito mulier pro-
20 ceri " et reuerendi vultus. Percunctanti quenam "^ esset, responsum
est esse vxorem Celsi; que ei tradens virgam pastoralem, quam
manu tenebat, disparuit. Paucis decursis diebus, Celsus moriens
misit baculum suum Malachie tanquam sibi successuro. Quem vt
vidit, ipsum esse quem viderat intellexit^ Huius precipue re-
35 cordatiovisionis terruit Malachiam ne si, quod" diu satis dissimulasset^",
vltra renueret, diuine resistere voluntati videretur. Verumtamen
ciuitatem non intrauit, quamdiu ille incubator " vixit, ne hac occasione
contingeret mori quemquam ex hiis quibus vitam magis ministraturus
veniebat. Illo ^^ igitur celeri morte rapto ^^ de medio, rursus Nigellus
30 quidam, immo vere nigerrimus, sedem preripuit, quem Mauricius,
dum viueret, sibi heredem statuit. Erat enim ex dampnata progenie
Mauricii. Rex [vero]" et episcopi et fideles terre nihilominus con-
uenerunt, vt Malachiam introducerent. Et ecce consilium malignan-
tium ex aduerso : quidam de filiis Belial promptus ad maliciam,
35 potens in iniquitate, sciens locum vbi pariter conuenire decreuissent,
multis aggregatis sibi latenter vicinum occupauit coUem eminentem
e regione, vnde, illis tractantibus, isti repentino impetu super in-
cautos irruerent et innocentes interficerent. Condixerant enim
regem cum episcopo trucidare, vt non esset qui sanguinem iustum
40 vindicaret. Res innotuit Malachie : et intrans ecclesiam "*, eleuatis
manibus orauit ad dominum'". Et ecce nubes et caligo, sed et
tenebrosa aqua in nubibus aeris, diem vertunt in noctem, fulgura
' E. christiane. ' E. paganissimus. ' T. E. ind. est. * E. enitio. * E. siue.
* Vit. procere stature. ^ E. qui nam. " om. in T., Vit. agnouit. ' E.
quid. " Vit. dissimularat. " E. incubatos. " T. lUe. " T. facto, E.
rapto. " T. E. enim. " E. ecclesium. '" E. deum.
De ^ancto a^aladjta. 163
quoque et tonitrua et horribiles ' spiritus procellarum diem vltimum
minabantur "^, vicinamque elementa intemptant omnia mortem. Oratio
enim Malachie concusserat elementa, et solos tempestas ^ intercepit *
qui querebant animam eius; solos turbo tenebrosus inuoluit qui
opera tenebrarum parauerant. Ipse denique qui princeps extiterat 5
tanti mali, fulmine percussus interiit, cum aliis tribus, quorum
sequenti die inuenta sunt corpora semiusta et putrida arborum
ramis herentia, vbi spiritus malignus * eleuans allisisset. Alii quoque
tres semiuiui inuenti sunt, ceteris omnibus circumquaque dispersis.
Anno etatis sue tricesimo octauo pauper Malachias Archmacam* 10
totius Hibernie metropolitanus intrauit. Rege vero ceterisque qui
introduxerant eum ad propria remeantibus, ipse remanet in manu
dei : et remanent illi foris pugne, intus timores. Nam ecce viperea
soboles, frendens et vociferans se exheredari, tota se intus et foris
suscitat aduersus dominum et aduersus christum eius. Porro 15
Nigellus, videns sibi fugam imminere, tulit secum insignia quedam
sedis illius, textum scilicet euangeliorum qui fuit beati Patricii, bacu-
lumque auro textum et gemmis preciosissimis adornatum, quem
nominant 'baculum Ihesu,' eo quod ipse dominus, vt fert opinio,
eum suis manibus tenuerit atque formauerit, et hic summe digni- 20
tatis et venerationis in gente illa est. Ibat homo girouagus^ et
alter Sathanas, circuibat terram et perambulabat eam insignia sacra
circumferens : que vbique ostendens venerabatur ; seduxitque ®
multos, omnibus' suadens se episcopum esse debere. Virtute
tandem diuina vias ^" eius vir dei sepiuit " : vt ^' malignus ille coactus »5
sit reddere insignia, et in omni subiectione de reliquo requiescere.
Quidam gratiam habens principum et regis, eo quod adulator esset
et garrulus et potens in lingua, hic fauebat per omnia aduersariis
Malachie ; presenti resistebat in facie, absenti detrahebat ", irreue-
renter occurrens ei in omni loco : sed cito digna lingue procacis 30
mercede donatus est. Intumuit et computruit lingua maledica'*,
vermibus ex ea scatentibus et diffluentibus : quos per septem fere
dies incessanter vomens, cum illis tandem miseram vitam expuit.
Loquente aliquando Malachia et populum exhortante, mulier
quedam infelix ausa est irrumpere '" sermonem clamoribus improbis, 35
non deferens sacerdoti et spiritui ^* qui loquebatur. Erat autem de
progenie impia, et spiritum habens in naribus, blasphemias con-
tumeliasque euomebat in sanctum, dicens ypocritam et inuasorem
aliene hereditatis, sed et caluiciei illius'' improperans. Et ecce
versa est illa in insanizun, domino vindicante, et crebris vocibus 40
clamitans se a Malachia sufTocari, morte horrenda blasphemie
peccatum luit. Malachias tandem constituit pro se Gelasium
* T. E. horribilis. ' Vit. minitantur. ' E. rempestas. « T. E. interfecit.
Vit. quemque. • E. archinacam. ' E. gerouagus. • T. Seduxit, que
o«n. 8 T. et o. '» E. via. " T. sopiuit. " T. et. *• et f. a detr.
doublc in E. " E. maledicta. '* al. interrumpere. ** E. spiritum. " E. ipsius.
M 2
i64 BotJa legenna 3;nglie,
archiepiscopum, virum vtique episcopatu dignum, et ad suam
parocliiam^ rediit. Cum autem Romam venisset Malachias,
Innocentius papa euni honorifice suscipiens, mitram de capite suo
imposuit capiti eius, sed et stolam cum manipulo dedit illi : et
5 salutatum in osculo pacis dimisit eum. Et veniens Clareuallis ad
sanctum Bernardum abbatem, et alta suspiria trahens quod non
liceret sibi pro suo desiderio remanere : ' hos, inquit, interim pro
me oro vt retineatis : qui a vobis discant quod nos postmodum
doceant. Erunt enim nobis "^ in semen, et in semine isto benedicentur
lo gentes, et ille [gentes] ' que adiebus antiquis monachi quidem nomen
audierunt, monachum non viderunt.' Et dimissis ibidem quatuor
clericis, profectus est. Qui probati et digni inuenti, monachi facti
sunt *. Venit autem Malachias in Scotiam, et Henricum filium
regis Dauid vsque ad mortem infirmitate depressum aqua benedicta
15 aspersit, dicens : ' Confide, fili, non morieris hac vice.* Et die
sequenti ab omni languore conualuit et sanitatem recepit. Orante
autem viro dei, solutum est vinculum lingue puelle mute, et loque-
batur recte. Oblatam sibi mulierem freneticam et funibus vinctam,
coram omni populo crucis signo curauit. Mulier quedam in Scotia
20 cum in cimiterio a viro dei benedicto orationis gratia pernoctaret,
honio barbarus illam solam reperiens, libidine accensus in illam
irruit. Tremefacta mulier et aduertens illum diabolico spiritu
plenum, 'heus tu®, inquit, miser, quid agis? Considera vbi es,
reuerere " hec sancta, defer deo et Malachie seruo eius, et tibi ipsi
25 parce.' Cumque furiis agitatus iniquis '' non desisteret, ecce venena-
tum et tumidum animal quod bufonem vocant, visum est reptans
exire deinter femora mulieris. Tremefactus homo resilit, et confusus
statim abscessit*. A die primo conuersionis viri dei vsque ad
extremum vite sue sine proprio vixit : non seruos, non ancillas, non
30 villas, nec quicquam reddituum ecclesiasticorum seculariumue" vel
in ipso habuit episcopatu ^" ; nec domum propriam. Erat enim pene
incessanter circuiens parochias omnes, euangelio seruiens et de
euangelio viuens, sicut constituit ei dominus. Mense episcopali
nihil prorsus constitutum vel assignatum erat vnde episcopus viueret.
35 Cum exiret ad predicandum, cum peditibus pedes et ipse ibat
episcopus et legatus. Forma apostolica hec, et inde magis mira
in Malachia quo in aliis nimis rara. Ceteri prelati dominantur in
clero : iste dum esset liber ex omnibus, omnium se seruum fecit.
Illi aut ^' non euangelizantes manducant, aut euangelizant vt
' sc. Down, which see he now severed from Connor. ' E. vobis. ' om.
in E. * T. adds : Postea uero cum iam sanctus esset in terra sua, misit alios.
Qui cum assumpto habitu monastico eruditi et instructi fuissent, dato eis in
patrem sancto fratre Christiano qui unus ex ipsis erat [emissi sunt] ; et adiuncti
sunt illis quanti sufficerent ad numerum abbacie. Que concepit et peperit filios
quinque. (om. in Tanner). ^ T. heus tu, E. heu te. " E. reuera. ' E.
iniquus. ' E. abcessit, " E. secularium ne. *" E. episcopatum. " autem.
2De ^ancto ^alacbia. 165
manducent : Malachias, imitans Paulum, manducat vt euangelizet.
1111 fastum et questum estimant pietatem : Malachias hereditate
vendicat sibi opus et onus. Illi cum accipiant decimas et primitias
et oblationes, thelonia et tributa et alios redditus infinitos, soliciti
sunt nihilominus quid manducent et quid bibant : Malachias nihil 5
horum habens, multos tamen locupletat de promptuario fidel. Illis
nec cupiditatis nec solicitudinis vllus est finis : Malachias nihil
cupiens, de crastino tamen cogitare non nouit. Illi a pauperibus
exigunt quod diuitibus dent: iste sollcitat diuites pro pauperibus
sustentandis. Illi marsupia vacuant subditorum : iste pro peccatis 10
eorum altaria cumulat votis hostiisque pacificis. Illi alta palatia
erigunt, turres et menia ad celos leuant: Malachias non habens
vbi caput reclinet, opus euangeliste facit. Illi equos ascendunt
cum turba hominum gratis manducantium panem, et non suum :
Malachias septus sanctorum fratrum collegio pedes circuit, portans 15
panes angelorum quibus esurientes animas saciet K Illi plebes nec
agnoscunt : iste erudit. Illi potentes et tyrannos honorant : iste
punit. Puellam mutam parentes in media platea transeunti viro
obtulerunt, cum multa supplicatione rogantes vt ei subuenire
dignetur. Qui fusa ad deum prece tetigit digito linguam eius, ?o
et sputum mittens in os, loquentem dimisit. Aliquis de nobilibus
infensus regi, reconciliatus est per manum Malachie. Factum tamen
securum et sibi non cauentem, rex captum in vincula trusit. Re-
quirit eum Malachias a rege, cum magna turba discipulorum suorum.
Et cum negasset rex, ait vir dei : * Inique, inquit, agis contra domi- 25
num ^ et contra me et contra teipsum, pactum preuaricans. Credidit
se homo fidei mee: si contingat eum mori, ego perdidi' eum, ego
reus sanguinis eius sum. Noueris, me, donec liberetur, non gusta-
turum aliquid, sed neque istos.' Sic loquutus intrat ecclesiam et
anxiis gemitibus deum interpellat vt iniuste detentum de manu 30
preuaricatoris et iniqui eripere dignetur; et ea die cum nocte
sequente in ieiunio et oratione perseuerarunt. Quo audito : vnde
emolliri* debuerat, inde cor regis induratum est; et" fugam iniit.
Cui insequens Malachias dixit : ' Eris cecus et non videbis : vt
melius videas, et intelligas quoniam • durum est tibi contra stimulum 35
calcitrare.* Sicque humiliatus rex ; quicquid vir dei sibi iniunxit
sedule complens, sanitati redditur. Mulierem quandam mutam''
data benedictione dominicam dicere orationem iubet. lUa dixit, et
populus dominum benedixit. Cuiusdam viri nobilis vxor cum
infirmaretur * ad mortem, rogatus Malachias vt descenderet prius- 40
quam moreretur, infirmani oleo vncturus, descendit et intrauit ad
eam. Quo viso exultat illa, spe salutls animata. Et cum pararet
eam vngere, visum est omnibus difierendum potius vsque mane.
' E. faciet. ' E. deum. ' al. prodidi. * E. emoliri. * om. in T.
• E. quam. ' om. in T. ' E. infinnaret
i66 nsotia legentia anglie,
Et cum recessi[sse]t ' episcopus, subito clamor factus est et planctus,
eo quod mortua est. Audito tumultu, Malachias accurrit ; et con-
sternatus est animo, sibi imputans quod fraudata gratia sacramenti
obierit. Et stans super eam, tota nocte in gemitu suo et fletu
6 laborabat. Mane autem mulier aperiens oculos suos se erexit et
episcopum salutauit. Fuit enim eadem ^ mulier spiritu iracundie
et furoris in tantum repleta, vt non solum vicini et cognati fugerent
consortium eius, sed et filii ipsius vix sustinerent habitare cum ea.
Clamor fuit' et rancor et" tempestas valida, vbicunque erat.
10 Dolentes filii traxerunt eam ad episcopum, lachrimabilem cum
fletu querimoniam* deponentes. Vir autem sanctus fecit eam
peccata sua confiteri : et iniungens penitentiam, orauit super eam
vt deus omnipotens daret ei spiritum mansuetudinis : et " in
nomine domini Ihesu Chrlsti^ ne vltra irascatur iubet. Sequitur
15 tanta mansuetudo et tanta patientia, vt, que omnes exasperare
solebat, nullis exasperari dampnis, contumeliis, afflictionibus valeret.
Ego ^ autem istud superiori miraculo censeo preferendum ; quia ibi
exterior quidem, hic vero interior reuixerat " homo. Vir quidam
secundum mundum'' honorabilis, secundum deum timoratus, venit
20 ad sanctum dei et conquestus est ei super sterilitate anime sue,
supplicans vt sibi a deo gratiam impetraret lachrimarum. Et
subridens Malachias, eo quod gratum haberet in homine seculari
desiderium spirituale, suam maxillam maxille illius quasi blandiendo
coniungens ait : ' Fiat tibi sicut petisti.' Tantos exinde et pene con-
25 tinuos exitus aquarum deduxerunt oculi eius, vt illud scripture ei
posse aptari videretur: 'fons hortorum" puteus aquarum viuen-
tium.' Cum autem sanctus dei sacramenta offerret, intuitus
diaconum ingemuit : et peracto officio percunctatus de conscientia
sua confessus est, et non negauit, illusum se per sompn[i]um nocte
30 ipsa. Cui penitentiam iniungens ait : ' Non debueras hodie minis-
trasse, sed verecunde te subtrahere sacris et deferre tantis diuinis
misteriis^, vt hac humilitate purgatus dignius exinde ministrares.'
Alia enim vice sacrificante illo et orante hora sacrificii, diacono visa
est columba intrare per fenestram in claritate magna; basilicaque
35 cum episcopo refulget. Columba vero aliquamdiu circumuolans,
tandem residet super crucem ante faciem sacerdotis. Post missam
diaconus a Malachia conuentus, sub periculo vite iubetur nullatenus
secretum prodere, quoad viueret ipse. Aliquando cum in Ardmaca
esset cum quodam episcopo suo, de nocte surgens cepit memorias
40 sanctorum qui in cimiterio Sancti Patricii multi "* sunt, orando lustrare.
Et ecce vnum de altaribus subito ardere conspiciunt. Et intelligens
vir dei, signum esse magni meriti illorum quorum sub altari
' E. recessit. ^ Vit. item. ^ om. in T. * E. queremoniam. * sc. S.
Bernard. * Vit. reuixerit. ' om, in T. ; Vit. seculum. " T. ortorum.
' E. ministeriis. *" al. que . . multe.
2De ^ancto ^©alacftia. 167
corpora [re]quiescerent \ currens et se mediis flammis immer-
gens, expansis brachiis aram amplexatur. Quid ibi fecerit, quidue
senserit, nemo qui sciat ; sed quod amplius solito celesti igne
succensus ex illo igne exierit, fratrum qui cum eo erant tunc
reor neminem esse qui nesciat. Arrepto tandem itinere vt 5
mare transiret, vnus fratrum flebili voce et vultu ait : * Heu tu
abis, et in quanta me quotidiana vexatione deseris, non ignoras,
nec fers opem misertus mei ! ' Cui misertus episcopus, impresso
pectori eius signo crucis : * certus, inquit, esto te '■ eiusmodi nil
passurum, donec redeam.' Erat [autem]' epilenticus et cadebat lo
frequenter : et ex illa die perfecte sanitati redditus, gratias deo
egit. In ipso nauis ascensu accedunt duo qui familiarius ei ad-
herebant, petentes aliquid ab eo. Quibus ille concessit. Et illi :
'Volumus, inquiunt, nobis promitti te in Hiberniam incolumem
reuerti.' Tunc ille de promisso penituit, tristis tamen annuit, et 15
nauem ascendit. Cum[que]* iam fere medium iter equoreum
peregissent, subito contrarius ventus nauem repellit et in terram
Hibernie reducit. Descendens de naui, in quadam ecclesia pernoc-
tauit et diuine consilio prouidentie letus gratias egit. Et nauem
intrans, in Scotiam prospere applicans, per Angliam transiit, et ao
tandem apud Claram Vallem deuenit. Qui a fratribus susceptus
est tanquam verus ab occidente veniens visitans nos oriens ex
alto. Die autem beati Luce euangeliste, missa in conuentu
deuote celebrata, febre correptus lecto decubuit. Et ecce fratres
omnes soliciti erant circa frequens ministerium : medicamenta per- 25
quirere, fomenta adhibere, sepius ad gustandum vrgere. Ad quos
ille : ' Sine causa, inquit, hec : sed charitate vestri facio quicquid
iniungitis. Oportet hoc anno Malachiam exire de corpore. Scio
enim cui credidi, et certus sum non fraudabor reliquo desiderii
mei, qui partem iam teneo : Qui me sua misericordia perduxit ad 30
locum quem'' petii, [terminum] que[m e]que' volui non negabitV
Denique inungitur et sumpto viatico ad lectum reuertitur. lacebat
enim in solario, nec sustinuit quod conuentus ad se ascenderet,
sed ipse ad eos descendit, et tamen mortem in ianuis esse dixit.
Obiit autem quarto nonas nouembris, anno domini millesimo cen- 35
tesimo quadragesimo octauo, [et] " etatis sue quinquagesimo quarto.
[Ms. Tib. adds : Narrafio^
Quidam cum filio suo ablactato factus est monachus. Qui cum
factus fuisset iuuenis, ceperunt demones impugnare et sollicitare
eum. Et dixit patri suo : ' Vado ad (seculum), quoniam non ualeo
carnales concupiscen{tias) sustinere.' Pater autem consolabatur eum. 40
' E. quiescerent. " E. estote. ' T. autem ; E. enim. ' so T. ; que
om. in E. " E. qnam. ' so Vit. ; T. queque, E. qui que que. ' T. E.
negauit. ' om. in E. » Cf. Vit. Patr. p. 879.
i68
laotja legenua anglie.
(Iterum) dixit : ' lam sustinere non ualeo, pa(ter : d)imitte me redire
ad seculum.' Pater a(utem dixit : ' Au)di me, fili, adhuc semel, et
tolle tibi (quadragi)nta panes et uade in heremo inte(riore), et esto
ibi quadraginta diebus, et uo(luntas) domini fiet.' Qui abiit et mansit
5 ibi, (laborans) et faciens plectas de palmis sic(cis, et pa)nem siccum
comedens. Et post uiginti (dies), ecce demon stetit coram ipso
uelut mu(Iier) ethiopissa, fetida et turpis aspectu, (ita ut) fetorem eius
sufferre non posset. Et (dixit) : ' Ego sum que in cordibus homi-
num dulcis (appa)reo : set propter obedienciam tuam et la(bore)m
10 quem hic sustines, non me permisit deus (sedu)cere te, set innotuit
tibi fetorem meum.* (Ille autem) rediens nunciauit hoc patri suo. Cog-
(no)uerat hoc pater suus, et dixit : ' Si quadra(gin)ta diebus mansisses
et usque in finem man(da)tum meum custodisses, maiora uidisses.']
11 D
E SANCTA
M
ARGARETA REGINA
JCOTIE '
(Ethel)redus rex
ex prima uxore ^
""ly /[Ortuo Edmundo rege strenuissimo qui ab Anglis propter in-
15 •»-'•*■ superabilem eius fortitudinem 'ferrei lateris ' cognomen ac-
ceperat, Canutus rex, Anglie conquestor, filios eius Edmundum et
Edwardum, propter socialem cum patre eorum initam confedera-
tionem, pre pudore ferire non valens, ad regem Sueuorum feriendos
' Ed. in Surius and Pinkerton, Vitae SS. Scotiae, p. 371 ; it is abridged
from the Vita ascribed to Theodoric (or to Turgot) ed. in. A. SS. Boll. June II,
324, with an extract from Ailred's Genealogia Regum. " MS. T. at the bottom
of f. 11'' has the foUowing genealogy (cf. Ailred Genealogia Regum, Chr.
Bromton, 967) :
genuit Edmundum ferreum-Iatus ; qui genuit
Edwardum, qui in exilio positus ex
Agatha im(perator)is filia genuit sanctam
Margaretam postea Scocie reginam, et
Christinam sanctimonialem in cenobio de
(Rum)esey usque ad mortem regulariter
uiuentem, et Edgarum Adeling sine liberis
decedentem.
Ex secunda uxore Emma filia Ricardi ducis Normannie genuit
sanctum Edwardum Confessorem regem Anglie. Hic Ricardus
dictus ' sine timore ' genuit Ricardum secundum, qui genuit
Ricardum tercium, quem frater suus Robertus (ven)eno ex-
tinxit. Hic Robertus genuit Willelmum Anglie conquestorem.
Edwardum, qui cum patre interfectus fuit.
Edmundum )
Edredum j "on regnarunt.
Edgarum, qui nouem annis regnaujt.
Alexandrum, qui sexdecim annis regnauit.
Dauid, qui XXXIX annis regnauit, qui genuit
Henricum comitem. Henricus genuit Malco(lmum, qui)
regnauit XII (annjs). IlJi successit Willelmus frater suus
XLVIII annis. Cui successit filius suus XXVI annis, qui
genuit Alexandrum qui regnauit XXXVII annis. Huic
sine liberis mortuo, per eleccionem et ut ferebatur iure
successit consanguinitatis lohannes de Bailolo,
Matildam uxorem Henrici regis Anglie primi.
Mariam comitissam Bononie.
Malcolmus rex
ex uxore
Margareta genuit
De ^ancta agargareta. 169
transmisit; qui pietate motus, eos vlterius ad regem Hungarorum*
Salomonem * vite reseruandos misit. Edmundo ' vero sine liberis de-
cedente, Edwardus frater eius Agatham imperatoris filiam duxit : ex
qua sanctam Margaretam, postea Scotie reginam, progenuit. Que
cum in primeua adhuc floreret etate, vitam sobrietatis ducere ac deum 5
super omnia diligere cepit *, in diuinarum lectionum studio se occupare
et in his animum delectabiliter exercere. Suorum tandem magis
quam sua voluntate, immo dei ordinatione, regi Scotorum Malcolmo '
in coniugium copulatur. Sed quamuis ea que mundi sunt agere
compelleretur, mundi tamen rebus ex desiderio inherere contempsit : 10
Plus enim delectabatur bono opere quam diuitiarum possessione.
Omnia que decebant prudentis regine imperio agebantur: eius con-
silio regni iura disponebantur, illius industria religio diuina augebatur.
Nihil illius fide firmius, vultu constantius, patientia tolerabilius, con-
silio grauius, sententia iustius, colloquio iocundius. In loco vbi 15
nuptie eius fiierant celebrate, in honore sancte trinitatis nobilem
ecclesiam construxit, quam variis ornamentis preciosis decorauit:
inter que ex solido et puro auro et argento " vasa non pauca fuisse
noscuntur. Crucem quoque contulit quam auro et interlucentibus '
gemmis vestiri fecerat : et in aliis quibusque ecclesiis deuotionis sue ao
signa reliquit. Tanta ei inerat cum iocunditate seueritas, cum seueri-
tate iocunditas, vt omnes in eius obsequio illam timendo diligerent, et
diligendo timerent ; et non solum in eius presentia nihil execrandum
facere, sed nec turpe verbum quisquam ausus fuerat proferre. Liberos
suos cum omni diligentia nutriri et honestis moribus institui fecit ; et 25
coram se sepius deductos fidem Christi docuit, et vt [eum] * semper
timerent diligenter admonuit. 'Timete, inquit, o filii, dominum,
quoniam non erit inopia timentibus eum. Et si dilexeritis illum,
presentis vite prosperitatem, et cum sanctis suis eternam reddet
felicitatem.' Hec matris desideria, hec crebra admonitio, hec pro sua 30
sobole quotidie fuerat* cum lachrimis oratio", vt suum creatorem
(Henricus) comes l Malcolmum, qui XII annis regnauit.
[filius Dauid] < Willelraum qui XLVIII annis regnauit.
genuit ( Dauid comitem dc HuntingdoB et Cestre, qui genuit
Joh. comitem qui obiit sine liberis.
Margaretam ux. Aiani de Galwei, qui genuit
Deniergoil ux. Joh. Baillol, qui g(enuit
Joh. Baillol regem Scotie) ;
Elenam comitissam Wintoii.
Ysabellam ux. Roberti Brus, qui genuit
Rob. (qui genuit Rob. regem Scot.V
A[Ildam ux. Henr. Hasting, qui genuit
Henr., qui Joh.
Helena comitissa { Comitissam de Ferrariis, que Rob., qui Joh.
Wintonie eenuit J H^'^"^"" "* ^°S- ^a Souche, que genuit Alanum.
° ( Elisabet comitissam de Boghan, que genuit Joh. Comin.
' E. hungariorum. ' so Bromton ; r. Stephanum. " E. Edmundum. * om.
in Vit. * T. malcolmo ; E. malcolino. • et a. al. om. ■* Vit. auro et argento
intercurrentibus. ' T. eum ; E ipsum. * E. aratio.
170 Boija legentia anglie,
agnoscerent, agnoscendo colerent, colendo in omnibus diligerent,
et diligendo ad celestis regni gloriam peruenirent. Nemo illa in-
genio profundior, nemo eloquio erat clarior. Regem ipsum ad
iusticie, misericordie, elemosinarum, aliarumque opera virtutum ac-
5 cendit et cooperante deo obtemperatissimum effecit. Videns autem
rex in corde regine Christum veraciter habitare, illam quoquo modo
offendere formidans, votis eius et consiliis in omnibus obedire studuit.
Que respuit ipsa, et ille respuere; et que amauerat, amore illius
amare solebat ^ ; et librum in quo regina orauit, manibus contrectare
lo et osculo venerari delectatus est. Rege cum magno comitatu pro-
cedente, familiares eius quosque tanta censura cohercuit, vt nuUus
quicquam rapere, nec rusticos aut pauperes quoslibet opprimere vel
ledere auderet. Tanto namque sancta regina facilius pompam omnem
mundi contempsit, peccatorum maculam euasit, quanto tremens et
15 pauens districtum iudicii diem ante mentis oculos sibi indesinenter
presentabat. Crebro igitur confessorem suum '•' rogabat vt quicquid in
eius verbo vel facto reprehendendum cognosceret, id reprehendens
secreto illi indicare non dubitaret. Quod dum rarius et tepidius quam
illa vellet faceret, importunam se illi ingessit ; dormientem et velut
20 sue salutis negligentem illum arguebat. ' Corripiat, inquit, me iustus
in misericordia et increpet me ; oleum autem, id est adulatio pecca-
toris, non inpinguet^ caput meum.' Reprehensionem sui, quam alius
deputare* poterat ad obprobrium, ipsa ad virtutis appetebat pro-
fectum. Malum cum videret, admonuit vt bonus fieret ; bonum, vt
25 melior existeret. Cum enim contra vniuersalis ecclesie sanctam
consuetudinem multa in gente Scotorum illicita fieri perspexisset ^
crebra concilia " statuit, vt ad veritatis viam errantes Christo donante
reduceret. In quo conflictu rex ipse adiutor ei precipuus residebat,
quodcunque in hac causa illa iussisset, dicere paratissimus et facere.
30 Qui quoniam perfecte Anglorum linguam eque vt propriam nouerat,
vigilantissimus in hoc concilio^ vtriusque partis interpres extiterat.
Igitur regina, prefatione premissa vt qui cum catholica ecclesia in vna
fide vni deo seruirent, ab eadem ecclesia nouis quibusdam et pere-
grinis institutionibus discrepare non deberent ; Primo proposuit eos
35 quadragesimale ieiunium non legitime obseruare, quia hoc non cum
sancta ecclesia a feria quarta in capite ieiunii, sed sequenti septimana
feria secunda consueuerant inchoare. Econtra illi : ' leiunium, in-
quiunt, quod agimus, euangelica auctoritate, que Christi narrat ie-
iunium, obseruamus per sex hebdomadas^' Et illa: 'Longe, ait,
40 in hoc ab euangelio discordatis : legitur enim ibi ^, dominum quadra-
ginta diebus ieiunasse, quod manifestum est vos non facere. Nam
cum per sex hebdomadas sex dominici dies a ieiunio abstrahuntur,
triginta tantum et sex dies ad ieiunandum remanere noscuntur. Non
1 om, in Vit. * Vit. me. ' T. E. inpinguat. * E. deputari. ° T. perspexisset ;
E. conspexisset. * E. consilia. ' E. consilio. * T. ebdomadas. " E. ibi enim.
21)0 ^ancta o^argareta. 171
ergo euangelica autoritate quadraginta, sed triginta et sex dierum
constat uos' obseruare ieiunium. Restat itaque vt quatuor diebus
ante quadragesime initium ieiunare nobiscum incipiatis, si dominico
exemplo quadraginta dierum numero abstinentiam obseruare volue-
ritis : alioquin contra ipsius domini auctoritatem, et totius sancte 5
ecclesie vos soli repugnabitis traditionem.' Hac illi ratione veritatis
conuicti, deinceps secundum morem vniuersalis ecclesie sua ieiunia
inchoare ceperunt. Aliud proposuit regina, et iussit vt ostenderent ^
qua ratione die sancto pasche, secundum morem sancte et apostolice
ecclesie, sacramenta corporis et sanguinis Christi sumere negligerent. 10
Respondent ilH : ' Apostolus, inquiunt, de hiis loquens ait : " Qui
manducat et bibit indigne, iudicium sibi manducat et bibit." Vnde,
quia nos peccatores cognoscimus, ne iudicium nobis manducemus et
bibamus, ad illud misterium accedere formidamus.' Quibus regina :
'Quid igitur? inquit. Omnes qui peccatores sunt, sacrosanctum 15
misterium non gustabunt^? Nemo ergo illud sumere debet, quia
nemo sine sorde peccati, nec infans cuius est vnius diei vita super
terram. Si autem nemo illud percipere debet, cur domino dicente
clamat euangelium "nisi manducaueritis carnem filii hominis et
biberitis eius sanguinem, non habebitis vitam in vobis " ? Sed plane 20
sententiam quam de apostolo profertis, secundum patrum intellectum
aliter necesse est intelligatis. Non enim omnes peccatores sacra-
menta salutis * indigne sumere deputat. Cum enim dixisset " iudicium
sibi manducat et bibit," addit * " non diiudicans corpus domini " ; hoc
est, non separans illud in fide ab escis corporalibus iudicium sibi 35
manducat et bibit. Sed et ille qui absque confessione et penitentia
cum suorum inquinamento scelerum ad sacra misteria accedere pre-
sumpserit, ille, inquam, iudicium sibi manducat et bibit. At nos qui
multis ante diebus, facta peccatorum confessione, penitentia casti-
gamur, ieiuniis attenuamur, elemosinis et lachrimis a* peccatorum 30
sordibus abluimur; in die resurrectionis dominice ad eius mensam
in catholica fide accedentes ', carnem et sanguinem agni immaculati
Ihesu Christi, non ad iudicium, sed ad peccatorum sumimus remis-
sionem, et ad salutarem percipiende beatitudinis eterne prepara-
tionem.' Hiis ab ea perceptis, respondere nil potuerunt, atque agnita 35
deinceps ecclesie instituta in misterii salutaris perceptione obserua-
runt. Preterea in aliquibus locis Scotorum quidam fuerant qui
contra totius ecclesie consuetudinem missas* excelebrare * consue-
uerunt. Quod regina, zelo dei accensa, ita destruere atque annihilare
studuit, vt deinceps qui tale quid presumeret nemo in tota Scotorum 4°
gente appareret. Solebant quoque, neglecta dominicorum dierum
reuerentia, sicut et aliis diebus ita in illis laboribus insistere, Quod
non licere, ratione pariter et auctoritate ostendebat. 'Dominicum,
^ '^ E. nos. ■•' E. ostenderet. * E. gustabuntur. * E. salutis sacramenta.
E. addidit. " T. et. '^ E. ascendentes. * i. e. nundinas. ' al. celebrare.
172 ii5o\3a legenna anglfe.
inquit, diem propter dominicam que in eo facta est resurrectionem in
veneratione ^ habemus, vt " in eo seruilia opera iam non faciamus, in
quo nos a seruitute diaboli redemptos nouimus. Hoc et beatus papa
Gregorius affirmat, dicens : " Dominico die a labore terreno ces-
5 sandum est, atque omnimodo orationibus insistendum ; vt si quid
negligentie per sex dies agitur, per diem resurrectionis dominice
precibus expietur." Idem quoque pater Gregorius quendam propter
opus terrenum quod die dominico^ fecerat, districta increpatione
feriens, eos quorum hoc consiliis egerat, duobus mensibus excom-
lo municatos esse decreuit.' Hiis rationibus regine contraire non va-
lentes *, ita diem dominicum deinceps obseruabant, vt nec quicquam
in eo operari auderent. Illicita etiam nouercarum coniugia, similiter
et vxorem fratris defuncti fratrem superstitem ducere — que ibi antea
fiebant, nimis ostendit execranda et a fidelibus velut ipsam mortem
15 deuitanda. Multa quoque alia contra morem ecclesie inoleuerant,
que in eodem concilio ' dampnans de regni finibus extirpauit. Cum
enim de salute anime confessori suo *, et de perennis vite loqueretur
dulcedine, verba omnis gratie plena proferebat, tantumque inter
loquendum compungebatur, vt tota in lachrimas resoluenda putaretur.
20 In ecclesia nemo illa silendo quietior, orando nemo aderat intentior ;
nihil vnquam in domo dei seculare loqui, nihil terrenum agere, sed
tantum consueuerat orare, orans lachrimas fundere. Per nimiam
vero abstinentiam grauissime infirmitatis molestiam incurrebat. Quid
[autem] ' illius pectore clementius, quid erga egenos benignius ? Non
25 solum sua, sed etiam seipsam, si liceret, pauperibus libenter im-
pendisset. Omnibus suis pauperibus erat ipsa pauperior: illi enim
non habentes habere cupiebant, illa vero que habebat * dispergebat.
Cum autem in publicum procederet, miserorum, orphanorum, vidu-
arum greges quasi ad matrem piissimam confluxerunt, quorum nulli
30 ab ea sine consolatione abscesserunt '. Interdum, quicquid ^" esset,
regis proprium egenis errogandum tulit : quam rex pietatis rapinam
omnino acceptam semper et gratam habuit, et se nescire simulauit.
Non solum egenis indigenis, verum etiam de omnibus pene nationibus
suam munificentiam exhibebat. Innumerabiles captiuos dato precio
35 libertati restituit quos de gente Anglorum violentia hostilis Scotorum
in seruos redegerat ; occultos exploratores per prouincias misit, vt
qui duriori premerentur seruitute et inhumane tractarentur, eius
liberalitate redimi possent. Heremitas et separatis cellis vbique
inclusos Christo seruientes venerari, diligere, suo aduentu et alloquio
40 crebrius visitare consueuit, et illorum precibus se commendauit, et
quicquid petebant deuota impleuit. Cum principio noctis paululum
quieuisset, ecclesiam ingressa, matutinas de [sancta] " trinitate, deinde
' T. E. venerationem. * Vit, habeamus et. ' E. dominica. * E.
volentes. » E. consilio. « Vit. mihi. ' T. E. enim. » T. habuit.
8 E. abcesserunt. ^" Vit. quodcumque illud esset. *' so T. ; om. in E.
De ^ancta Q^argfareta. 173
de sancta cruce, postmodum de sancta Maria sola compleuit ; hlis
finitis officium mortuorum incepit ; et post psalterium inchoauit, et
ad finem perduxit. Dum presbiteri hora congrua horas canonicas
celebrarent, ipsa psalterium vel inceptum finiuit, vel vno finito alterum
incepit. Finitis[autemPhoris,incameramrediens,sexpauperumpedes 5
lauit, et pecuniam illis dari iussit ; et tunc parum se quieti ac sopori
dedit. Mane facto surgens regina, infantulos nouem orphanos omni
auxilio destitutos, prima diei hora ad se introductos, cibis mollioribus
flexis genibus refecit, et cibos in ora eorum immisit. Inter hec
trecentos pauperes in aulam consuetudo erat introduci ; et * clausis lo
ostiis, rex ex vna, regina ex altera parte Christo in pauperibus serui-
erunt, et cibos specialiter preparatos obtulerunt. Quo facto regina
ecclesiam intrauit et prolixis precibus et lachrimarum gemitibus
seipsam deo sacrificium immolauit ; et ante maiorem missam, quinque
vel sex priuatim missas audiuit. Ante refectionem viginti quatuor 15
pauperes humiliter ministrando refecit. Comedebat enim vt tantum
vitam seruaret, non vt delectationi acquiesceret. Refectio eius tenuis
et sobria, incitabat esuriem magis quam restringebat ^ ; gustare cibum
videbatur, non sumere. Quadraginta ante pascha et natale domini
diebus incredibili abstinentia se afflixit. Propter nimium igitur 20
ieiunii rigorem, acerrimum vsque ad finem vite sue passa est
stomachi dolorem : infirmitas tamen corporis virtutem operis debi-
litare non potuit. In sacra lectione erat studens, [in] * orationibus per-
sistens, [in]* elemosinis indeficiens, in omnibus prorsus que dei erant
sevigilanter exercens. Liber quidam euangeliorum gemmis et auro 25
ornatus, in quo studere et legere solebat, custodis negligentia in
aquam cecidit, et per diem et noctem, sine aliqua lesione et molestia
vel dampno" permansit. Vocato demum confessore suo Turgoto*,
secundo priore Dunelmie, vitam suam replicare cepit, et ad singula
verba lachrimarum fluuios effudit. Tanta inter eius verba erat com- 30
punctio et fletus profusio, vt nihil procul dubio esset quod a Christo
tunc impetrare non posset. Cumque de necessariis sermonem finisset,
ita loqui cepit : ' Vale, inquit, ego post hec in hac vita diu non sub-
sistam : tu vero post me [non] " paruo tempore viues. Duo sunt que
a te postulo : vnum, vt quamdiu vixeris anime mee in missis et ora- 35
tionibus tuis memineris ; aliud, vt filiorum meorum ac filiarum mea-
rum ' curam habeas, amorem impendas, deum precipue timere doceas,
et cum in culmen terrene dignitatis quemlibet [ex]' eis exaltari videris,
illius maxime pater simul et magister accedas, admonendo et, cum
res exegerit, arguendo, ne propter [momentaneum honorem in super- 40
blam tumeat, ne deum per auariciam offendat, ne propter]* mundi
' T. E. enim. " E. a. ' Vit. restinguebat. * om. * E. dampna.
' This name is supplied by Joh. of Tinmouth, on conjecture. The author of the
Vita speaks in his ovvn person. ^ so T. ; om. in E. * om. in T. * so
T. ; om. in E. Ta.
174 JlSotia legenna anglie.
prosperitatem eterne vite felicitatem negligat.' Per dimidium post
hec annum, ingrauescente morbi molestia, raro de lecto surgere
valuit ; et quarto ante obitum ' suum die, cum rex Malcolmus ^ in
expeditione esset, tristior solito effecta est et assidentibus ait : * Forte
5 hodie tantum mali regno' Scotorum accidit quantum multis retro
temporibus non prouenit.' Post aliquot dies nunciorum relatione,
eodem die quo regina dixerat regem cum filio Edwardo fuisse occisum
cognouerunt ; quem ipsa, quasi futurorum prescia, multum prohibu-
erat ne quoquam tunc cum exercitu progrederetur. Quarto post
10 mortem regis die, paulisper leuigata* infirmitate, missas auditura
oratorium intrauit, et exitum suum dominici corporis et sanguinis
viatico premuniuit. Et confestim prioribus aggrauata doloribus lecto
prostrata, ad exitum crescente molestia vehementius vrgetur. Crucem
Scotie nigram, quam semper in magna ven.eratione habuit, amplecti,
16 deosculari, oculos faciemque illa signare crebrius curauit. Rediens
interea de exercitu filius suus Edgarus cubiculum regine intrauit:
quem illa de patre et fratre interrogat; sed ille quod verum erat
dicere noluit, ne audita morte illorum continuo et ipsa[m] " mori con-
tingeret. Respondit, eos bene valere. At illa grauiter suspirans,
20 * scio, inquit, fili, scio,' et adiurauit eum vt veritatem rei non celaret.
IUe vero coactus, sicut erant gesta exposuit. Quibus auditis, non
peccauit labiis suis neque stultum quid contra deum locuta est, sed
manus ad celum eleuans, in laudem et gratiarum actionem prorupit,
dicens : ' Laudes et gratias tibi omnipotens deus refero, qui me tantas
35 in meo exitu angustias tolerare, hasque tolerantem ab aliquibus pec-
cati maculis (vt spero) mundare voluisti.' Sentiens autem regina
mortem adesse, hanc orationem dicere cepit : ' Domine Ihesu Christe
qui ex voluntate patris, cooperante spiritu sancto, per mortem tuam
mundum viuificasti : libera me.' Cum diceret ' libera me,' liberata a
30 vinculis corporis anima ad vere libertatis, quem semper dilexerat,
auctorem Christum migrauit ; felicitatis eorum particeps effiecta,
quorum virtutis sequuta est exempla. Faciem autem eius, que tota in
morte palluerat, ita post mortem rubor cum candore permixtus per-
fudit, vt non mortua, sed viuens aut dormiens credi potuisset. Obiit
35 enim quarto idus lunii, et in ecclesia sancte trinitatis, quam ipsa
construxerat, contra altare sepelitur. * Cum autem Dauid, filius
sancte Margarete, in curia regis Anglie Henrici primi moraretur,
nocte quadam a sorore sua Matilde regina, que matris vestigia puro
corde sequebatur, vocatus, ad thalamum eius accessit. Et ecce domus
40 plena leprosis ; et regina in medio stans, deposito pallio se lintheo ^
precinxit, et posita in pelui aqua, pedes eorum lauare, extergere,
extersos vtrisque manibus constringere et deuotissime osculari cepit.
> E. abitum. " E. malcolinus. ' E. regnum. * T. leuigate. ' T. E.
ipsa ; al. ipsa moreretur. * Cf. Ailred Geneal. Regum. ' E. lintheo se.
De ^ancta a^arentia. j 75
Cui ille : ' Quid agis, inquit, doniina mea ? Certe si rex sciret ista,
nunquam os tuum, leprosorum pedum tabe poUutum, dignabitur
tangere labiis suis.' Cui illa subridens ait : ' Pedes regis eterni quis
nesciat labiis regis morituri esse preferendos? Ego certe iccirco
vocaui te, frater charissime, vt meo exemplo talia operari discas. 5
Sumpta proinde pelui, fac quod me facere intueris.' Ipse vero, culpa
sua, subridens ad socios remeauit.
Narratio^.
[Ms. Tib. adds :
(Bubu)lcus'' quidam nomine Petrus cum in festo Marie Magdalene
plaustrum iunxisset, et boues maledictis urgeret, protinus boues cum
aratro a fulmine assumuntur, et ipse Petrus qui hoc imprecatus fuerat, lo
supplicio atrociori torquetur. Nam (ignis eum arripuit adeo ut)
carnibus et neruis tibie (consumtis ossa paterent et) a sua compage
tibia soI(ueretur. Tunc ecclesiam b. uirginis adiens tibiam in) fora-
mine ecclesie abscondit (et beatam uirginem Ma)riam pro sua libera-
cione (lacrymis et precibus rogauit). Et ecce beata uirgo cum (beato 15
Ypolito apparens), eidem Ypolito ut Petrum (pristine sanitati resti-
tueret) imperauit. Qui tibiam de fo(ramine accipiens loco suo quasi)
surculum arbori in mo(mento inseruit. In) qua ins[i]tione^ tantos
do(Iores sensit ut) suis clamoribus totam famiU(am excitaret). Noua
enim coxa mollior quam (uetusta ad pu)blicacionem miracull eum 20
claudicare coegit. Tunc iterum beata uirgo apparens iussit Ypolito ut
quicquid curacioni deesset suppleret. Qui perfecte sanatus, recluso-
rium in(tr)auit. Cui diabolus in specie nude mulieris (frequent)issime
apparebat, et nudam se ei ingerens, quanto (ille) forcius resistebat,
tanto illa ei impudencius incumbebat. Tandem stolam sacerdo(talem) 35
collo eius cinxit, et mox diabolo abce(den)te cadauer putridum ibi
remanens tan(tum fetorem exa)labat, ut nullus ambigeret quin (corpus
ali)cuius mulieris fuisset quod diabolus (assumpsi)sset.]
U De sancta Maxentia virgine et martire.
BEata Maxentia, nobili stirpe progenita, patre videlicet quodam
rege Scotorum nomine Marcolano, fide nobilior fuit : et quod in 30
baptismi lauacro promisit, moribus adimplere curauit. Erudienda
namque litteris, non solum prouisione parentum, sed superna dis-
positione, tradita, sanctoque spiritu inflammata, virginitatis honorem
seruare cum studio conabatur. Cuius famam miramque corporis
pulchritudinem audiens princeps quidam nomine Maxentius, gentiUs 35
ac barbarus, in amorem illius exarsit, et a patre, vt sibi desponsaretur,
' Cf. Leg. Aur. p. 503 (Vinc. BeU. XXVII. 9). » T. Bubulus. ' T,
inscisione, VB. insertione.
1/6 nsotja legentia angtte»
expetiit. Vt autem paternus assensus sibi innotuit, ad ecclesiam
statim confugiens, virginitatis propositum quod mente firmauerat',
deuotione tota domino commendauit: et nocturna tandem captans*
silentia, comitantibus eam duobus, dumtaxat sui secreti consciis, sene
5 videlicet Barbencio nomine, Rosebeaque^ pedissequa, qui ad eius
obsequium fuerant deputati, totam transcurrit insulam, et mare galli-
cum transiens, locum aptum in quo moraretur quesiuit. Cumque
tandem ad Ysaram fluuium in pago Beluacensi peruenissent, et
ipsum, vt fertur, diuina virtute absque nauigio transmeassent, illic
10 virgo sancta post tanta terrarum marisque spacia tanquam passer de
laqueo venantium erepta, in loco qui Pontus'* dicitur cum suis deo
seruire cepit, et incognitam se ibidem " latere credidit. Illius tamen
stimulis qui cuncta perlustrans tanquam leo rugiens circuit querens
quem deuoret instigatus prefatus Maxentius, congregata satellitum
15 turba, portus marinos adeo perlustrauit, donec eam transisse cog-
nouit : et quia lux in tenebris celari non poterat, deductus demum
ad locum qui virgini prebebat hospitium, facile quod querebat inuenit.
Quam aggressus, blandis vti cepit alloquiis, si quo modo posset eius
propositum infirmare et consensum illius, multas sibi promittens
20 diuitias, inclinare. Sed cum illa tam blandientem quam diuitias
promittentem eque respueret, contempni se videns Maxentius, et
pre ira iam seipsum non capiens, aduersus dei famulos concitatus,
mori elegit nisi protinus vindicetur. Iniecta itaque manu pestifera
virginis crines arripuit, flexaque ceruice, gladium vibrans caput a
25 corpore separauit. Trucidantur deinde ferro eius Barbencius atque
Rosebia ; reddentes terre corpora, celis animas inferebant. Recedente
autem ministro sathane, corpus sacre virginis, prout a fidelibus qui
hoc a suis patribus relatu fideli acceperunt, [narratur], a terra con-
surgens caput proprium in manibus sumpsit et a loco martirii ad
30 eum in quo nunc dei voluntate quiescit pendulis brachiis deportauit.
Illic sane postmodum edificata est basilica, in qua meritis eius
multa miracula leguntur ostensa : Nam et ceci ibidem sunt illuminati,
leprosi mundati, demones ab obsessis corporibus effugati, mortui
resuscitati. Hunc etiam locum Carolus qui tunc temporis regnabat,
35 multum legitur dilexisse, magnisque muneribus honorasse ".
H De SANCTO MeLLITO ARCHIEPISCOPO '^ ET CONFESSORE ".
CVm autem sanctus Augustinus regem Ethelbertum ad fidem
conuertisset, misit Romam Laurentium et Petrum, qui beato
pontifici Gregorio gentem Anglorum fidem Christi suscepisse, et se
' r. formauerat. ^ E. captiuans. ^ T. Rosebia. * T. pontis. ' T.
ibidem se. " E. honerasse. ' T. episcopo. ' Abr. from the Vita by
Goscelin in MS. Vesp. B. XX. ; cf. Beda I. 29.
De ^ancto a^ellito, 177
episcopum factum esse * referrent. Cui suggerenti multam quidem
sibi messem esse^ sed operarios paucos, misit idem Gregorius papa
cum prefatis legatariis plures cooperatores ac verbi dei ministros, in
quibus primi et precipui erant Mellitus, lustus, Paulinus, Rufinianus ;
et per eos que ad cultum ecclesie erant necessaria, sanctorum etiam 5
apostolorum ac martirum reliquias, necnon et codices plurimos.
Tantum enim pro gente Anglorum sollicitus erat beatus Gregorius,
vt beato Mellito, iam longius profecto, scriberet quatinus reuerentis-
simo Augustino nunciaret qualiter idola destruerentur, fana in ec-
clesias mutarentur, altaria construerentur, sacrificia vel conuiuia in dei lo
laude et nomine agerentur. Anno autem domini sexcentesimo
quarto, beatus Augustinus ordinauit duos episcopos : Mellitum et
lustum. Mellitum ad predicandum prouincie Orientalium Saxonum,
qui Thamense fluuio dirimuntur a Cancia, et ipsi orientali mari con-
tigui, quorum metropolis Londonia ciuitas est, super ripam prefati 15
fluminis posita ; in qua gente tunc temporis Sabertus, nepos Ethel-
berti regis ex sorore Ricula, sub eiusdem Ethelberti potestate positus,
regnabat. Vbi vero et hec prouincia cum ipso rege verbum veritatis,
predicante beato Mellito, accepit, fecit rex Ethelbertus in ciuitate
Londonie ecclesiam sancti Pauli apostoli, in qua locum sedis episco- ao
palis et ipse sanctus Mellitus et successores haberent. Beatum vero
lustum in ipsa Cancia in ciuitate roffensi episcopum ordinauit', in
qua rex Ethelbertus beati Andree apostoli ecclesiam fecit. Quam
vero dilectus deo et supernis ciuibus Mellitus extiterit, etiam in inclita
ecclesia que sub vrbe Londonia ab occidente sua attollit fastigia et ab 35
ipsa plaga Westmonasterium est appellata, diuinitus clarescit, cuius
dedicationis oflRcium suo honori decretum per se beatissimus aposto-
lorum princeps Petrus pro ipso Mellito expleuit, sicut supra in vita
sancti Edwardi legentibus expresse declaratur. Beatus autem
Mellitus episcopus in prouincia Orientalium Saxonum cepit instanter 30
euangelium [Christi]* predicare, exhortari, docere et baptizare omnes
qui in Christo regenerari vellent ; secundum instituta apostolica ecclesie
ministros deputauit, et in puritate vite seruire deo edocuit. Beatis *
autem regibus Ethelberto et Saberto ad celum translatis, successores
filii intermissam ydolatriam restaurare elegerunt, et a suo parente 35
degenerantes, dolis et insidiis sanctum episcopum Mellitum suis
finibus exterminare aggressi sunt. Nam cum viderent pontificem
diuina misteria in ecclesia celebrare et eucharistiam populo dare,
dicebant ad eum : ' Quare non et nobis porrigis panem nitidum, quem
[et]* patri nostro Saba'— sic namque eum appellare consueuerant — 40
'dabas,et populo adhuc dare non desistis ? ' Quibus sanctus respondit :
' Si vultis ablui fonte illo salutari quo pater vester ablutus est, potestis
' E. esse factum. ' E. esse messem. * T. E. episcopus ordinatur.
' otn. in E. » E. Beatus.
VOL. II. N
178 isoija leffentja anglie»
etiam panis sancti, cui ille participabat, esse participes. Si autem
lauachrum vite contempnitis, nuUatenus panem vite percipere valetis.'
Et illi : ' Nolumus, inquiunt, fontem illum intrare, quia nec opus illo
nos habere nouimus, sed tamen pane illo refici^ volumus.' Cum
6 ergo beatus Mellitus infestis sibi regibus idolatris "^ crebra ammonitione
resisteret, dicens nullum posse diuinis sacramentis participari ', nisi
sacro fonte ablutum ; ad vltimum furore commoti, expulerunt eum ac
de suo regno cum suis abire iusserunt. Discesserunt itaque Mellitus
et lustus ad partes Gallie, ibi rerum finem expectare disponentes.
10 Non multo post tempore filii Saberti, egressi contra gentem Ge-
wissorum in prelium, omnes pariter cum sua militia corruerunt.
Intereunt reges, pastores eicientes; intereunt gentes, doctoribus
insidiantes. Dei itaque misericordia rex Edbaldus, beati Petri apos-
toli animaduersione per beatum Laurentium, sicut in vita eius supra
15 inseritur, baptizatus, et rebus ecclesie in omnibus consulens, misit ad
Galliam* et reuocauit Mellitum et lustum, eosque ad suas ecclesias
redire precepit. Qui post annum ex quo abierunt, reuersi sunt.
lustus [enim] ^ ad ciuitatem roffensem, cui prefuerat, rediit ; Mellitum
vero Londonienses recipere noluerunt^, ydolatris magis pontificibus
20 seruire gaudentes. Verum beato Laurentio ad celeste regnum as-
sumpto, Mellitus sedem dorobernensis ecclesie suscepit; et apud
sanctum Augu[stinum] consecrauit ecclesiam in honore sancte dei
genitricis Marie, quam in monasterio principis apostolorum rex
Edbaldus condidit. Que quam grata beate virgini Marie extiterit,
25 sua supernorumque ciuium laudisona frequentia signorumque eui-
dentia sepius claruit. Erat autem beatus Mellitus corporis quidem
infirmitate, id est podagra grauatus, sed mentis gressibus sanus,
alacriter terrena queque transiliens, ad celestia semper amanda,
petenda et querenda peruolans ; carnis origine nobilis, sed culmine
30 mentis nobilior. Denique ut ^ vnum virtutum eius, vnde cetera
intelligi possunt, testimonium referam : Tempore quodam ciuitas
dorobernensis per culpam incurie igni correpta, crebrescentibus
flammis consumi cepit. Cumque pars ciuitatis non minima esset
vastata, iussit se episcopus obuiam seuientibus ignium * globis eiferri.
35 Et cum manus ad deum orando leuasset, ventus, qui a meridie flans
vrbis incendia sparserat, contra meridiem reflexus, a lesione se
retraxit et mox funditus quiescendo, flammis pariter sopitis atque
extinctis, compescuit. Postquam autem quinque annis ecclesiam
rexerat dorobernensem, ad celos, octauo kal. maii, migrauit, anno
40 [gracie] ' sexcentesimo vicesimo quarto, sepultusque est cum fratri-
bus suis in monasterio Petri apostoli. ""Anus" quedam honeste
' E. refeci. "^ E. nidolatris. ' E. participare. * E. Galliiim.
*.E. autem; T. enim. « E. voluerunt. ' E, ad; T.ut. * E. igneum.
» so T. ; om. in E. " From here ed. in Act. SS. BoU. Apr. III. p. 285.
J" E. Auus.
De ^ancto ^elUto» 1 79
vite erga sanctum Augustinum sociosque eius deuotissima, frequenter
adesse, orare, luminaria accendere, opertoria^ sanctorum corporum
pura et nitida seruare solebat. Quadam autem die cum fessa ab
oratione dormire inciperet, cereus ardens coram sancto Aug[ustino]
negligent[ia] ' extinctus nidorem dabat, hausta luce fumabat. Et ecce 5
videt in visu beatum Mellitum de monumento surgentem, et cum
magna indignatione increpantem illam et dicentem : ' Vnde tibi hec
audacia, vt hic dormias, et patronum vestrum ' Augustinum nosque
eius collegas sine lucis honore relinquas?' Et extenta dextra in-
gentem dormienti alapam incussit. Ad ictum vero inflictum euigi- lo
lans, vidit apertis oculis sanctum a se redeuntem * et tumbam suam
intrantem. Adeo enim rubebant signa digitorum et palme ferientis,
ac si recenti sanguine distincta essent. Mulier quedam, podagrica
et ciragrica infirmitate astricta, pedibus prodire, de lectulo surgere,
manus ad os leuare non valens, fusa ad beatum Mellitum prece, mori- 15
bunda ad vitam subito rediit, omnem dolorem exuit, salutem induit,
* et ad sua gratias agens letanter rediit *. Miles quidam graui morbo
detentus, vidit Mellitum pontificalibus indutum sibi astare ac dicere :
'Te, inquit, iam sospitem ab hoc lecto egritudinis iubet surgere cui
data est gratia curationis tue.' Ad hanc vocem miles sanus effectus, 20
quis sibi succurrere dignatus sit inquisiuit. Et ille : ' [Ipse] *, ait, sum
Mellitus, qui beato Augustino in pontificatu successi tertius.' lu-
uenis quidam Cantuarie, simplex et neminem ledens, et de pos-
sessione sua pauperibus distribuens, beatum Mellitum in magna
veneratione habebat. Coactus demum ab amicis vxorem ducere, 25
per totam noctem curis et questubus animum affecit'' cur hec
vincula induerit ' qui liber erat, et sine domini sui et patroni Melliti
consilio hoc fecerit. Intactam autem virginem dimittens, mane ante
sanctum Mellitum multis precibus et suspiriis salutare exigit re-
sponsum. Soporato tandem sanctus astitit Mellitus, hortatur, imperat 30
vt sponsam suam, debita dote reddita, parentibus intactam restituat,
et ipse castitatis viam vsque in finem tenere studeat. Euigilans
autem iuuenis, quod iussum fuerat, quantotius implere festinauit.
Post centum enim lustra translato corpore sancti Augustini et socio-
rum eius, quidam miles, cuius oculum carbunculus possederat, inter 35
densos cuneos brachium protendit, extremam partem vectis quo
beati Melliti feretrum portabatur, summis digitis contigit, ipsumque
tactum quasi collirium et optimum vnguentum morbido oculo in-
fricuit : et statim sanies pestifera defluxit, et omnem dolorem subita
salus, vt lux tenebras, effugauit. Post missarum vero celebrationem 40
adiunguntur Augustino digni sacerdotes, prior Laurentius a dextris,
secundus Mellitus a sinistris.
' E. opertorium. * T. E. negligenter. ' E. nostrum. * E.
rediuntem. »-» al Vita. * T. Ipse; E. Ego. ' E. effecit. » T. E.
induerat.
N 2
i8o jQotia leffentia angiie»
[MS. Tib. adds : Narratto\
Collatis autem a Clodoueo rege Francorum multis prediis ecclesie
remensi, sanctus Remigius multa eorum ecclesie laudunensi contulit,
et Genebaudum primum illic episcopum constituit qui, relicta uxore
sua, nepte uidelicet beati Remigii, cum ipso iam uiuere cep[erat] ^ Et
5 parum attendens (ui)rtutem hominis contra peccatum, uxorem suam
clausam^ instruendi gracia frequenter ad se uenire permisit. Frequen-
taciones demum et blanda colloquia animum ad peccatum traxerunt.
Concipiens ergo mulier mandauit secrete ei dicens : ' quia filium
masculum genuisti.' Qui confusus renunciauit * ei : ' Puer generatus
10 est in (latrocinio : uolo) ut Latro uocetun' Et ne (suspicio) inde
procederet, uxorem sicut prius (ad se) uenire permisit. Q(ui) tamen
iterum (post fletum) illius peccati ad peccatum rediit. Con(cepitque)
mulier, et, ut prius, mandauit quod (filiam genu)erat, et ille eam Vul-
peculam (nominauit). In se tandem reuersus, mi(sit ad sanctum)
15 Remigium ut Laudunum ueniret, (quia talis) causa emerserat quam
ipse per se (emendare) non poterat. Cumque uenisset, et (cur eum
uoca)uerat interrogasset, Gene(baudus) cum maximo fletu et eiulatu
uolens (tollere) stolam suam de collo suo et prohicere (ad) pedes
sancti Remigii, cum magna uirtute (ab eo) est retentus ne stolam
20 deponeret, (Et) postquam diu ambo fleuissent, intellexit (Remigius)
ipsum aliquid peccati incurrisse pro(pter quod stolam) uellet de-
ponere; uec' poterat (ei Geneb)audus quod fecerat pre lachrymis
enarra(re). Quem sanctus Remigius contritum uidens, reclusit eum
in parua cella septem annis, et ipse interea eius ecclesiam gubernauit.
25 Septimo autem anno cum in uigilia cene domini in oracione per-
noctaret et se lacrimis affligeret " de hoc quod ipse qui alios penitentes
feria quinta reconciliare solebat, nec inter penitentes esse in ecclesia
merebatur: Ecce angelus domini media nocte apparuit ei, dicens
peccatum illius esse dimissum, precepitque ei ut exiret et penitentes
30 in crastino more solito reconciliaret, Qui, cum pre nimio terrore
respondere uix posset, ait : ' Non possum hinc egredi, quia dominus
meus Remigius clauem huius hostii secum habet, quod et sigillo suo
signauit.' Cui angelus : ' Vt scias quia "^ celum est tibi apertum, et me
tibi a deo missum, ecce hostium tibi patefactum est.' Et statim saluo
35 sigillo et cera apertum est. Tunc Genebaudus iactans se in medio
hostii in modum crucis, ait : * Etsi dominus meus Ihesus Christus ad
me huc ueniret, non egrediar nisi sanctus Remigius huc ueniat qui
me reclusit.' Et statim angelus Remigio apparens iussit Genebaudum
sicut prius restituere in locum suum. Quo facto, usque ad obitum
» Cf. Vinc. Bell. XXI. 7 (Leg. Aurea, p. 97). " T. cepit. ' VB, clam
causa i. fr. * VB. remandauit. » VB. vix. ' VB. afficeret. ' VB,
me tibi a deo missum, sicut celum tibi apertum est, ita et h. patebit tibi.
De ^ancto ^ellone. iSi
suum in sanctis operibus perseuerauit, et ei filius suus Latro suc-^
cessit, qui et sanctus fuit •.]
*^ De sancto Mellone episcopo et confessore'.
TEmpore Valeriani imperatoris Mello ^ quidam, de Maiori Britannia
oriundus, Romam venit, vt patrie sue tributum solueret, et im-
peratori seruiret. Ibique, sicut mos erat, cum sociis suis ad templum 5
Martis ductus est, vt sacrificaret. Et audiens Stephanum papam .
paucis christianis euangelium Christi predicantem, verba eius at-
tendit, et credidit ; baptismum ab eo petiit et accepit. Et instructus
ab eo, quicquid habebat vendidit, arma etiam, cum quibus militabat*,
[et] pauperibus errogauit. Quem prefatus papa sibi adherentem per i o
omnes ecclesie gradus vsque ad sacerdotium promouit. Cumque
ieiuniis et vigiliis instaret, quadam die missam eo celebrante, vide-
runt ipse et papa angelum dei stantem ad dexteram altaris : qui
peracta missa dedit ei virgam pastoralem quam manu tenebat, dicens :
'Accipe virgam sub qua reges populum rothomagensis ciuitatis in is
Neustrie finibus. Tibi enim illic preparatus est a deo locus ; et licet
labor incognite vie' tibi sit onerosus, nequaquam tamen tibi tlmen-
dum : quoniam sub vmbra alarum suarum proteget te dominus Ihesus
Christus.* Tunc accepta benedictione a papa, iter arripuit. Et cum
venisset Autisiodorum, virgam tenens quam ab angelo acceperat 20
quendam bipenni vulneratum, cuius pes in duas partes diuisus erat,
oratione facta illico sanauit. Rothomagum tandem veniens, et minis-
terium suum fideliter implens, multis virtutibus et miraculis clarus in
pace quieuit.
[MS. Tib. adds : Narraiio''.
Venit aliquando quidam ab urbe Roma, qui [in] palacio im- -'5
peratoris* magnum locum habuit, et habitabat in Scithi. Habebat
autem secum unum seruum qui ministrabat ei. Videns autem pres-
biter ecclesie infirmitatem eius, et cognoscens quia de deliciis esset
uir ille, de hiis que (ei dominus) donabat, transraittebat ei. Qui cum
(fecisset) uiginti quinque annos in Scithi, (factus est) uir contemplator, 30
multa preuidens, et n(ominatus). Audiens autem quidam de magnis
' Collect in T. :
O Mellite dulcissirae, condigne tuo nomine, pictate mellifice, bonitate melli-
flue, et melliger caritate, diuo plene carismate et graciarum nectare : paterna
nos foue prece. V. lustus germi^nabit].
Da, quesumus, omnipotens deus, ut qui beati (Melliti) confessoris tui atque
pontiiicis commemoracionem colimus, eius apud te intercessionibus adiuuemur,
per.
" Extracted from the Acta in A. SS. Boll. aa Oct. IX. p. 570. Same extract
in Mombritius, Vit SS. II. 156; cf. Petrus de Natal. Catal. IX. c. 93. =• et
conf. om. in T. * a/. Mellonus. * arma — milit. om. in Momb. • M.
vie, T. E. vite. ' Ex Vit. Patr. p. 925. » om. in VP.
i82 isotia JLegentJa anglic.
mon(achis) Egipti opinionem eius, uenit uidere (eum,) sperans cor-
poralem conuersacionem plus (apud) eum arduam inuenire. Qui cum
intrasset, salutauit eum, et facien[te]s * oracionem seder(unt.) Videns
autem eum Egipcius uestitum mollibus rebus, et pellem sub ipso, et
5 modicum capit(a)le sub capite eius, et pedes mundos (habentem) cum
caligulis, scandalizatus est in(tra se) de eo : quia in illo loco non erat
consuetu(do ta)liter conuersandi. Senex autem ille (roma)nus habens
preuidencie graciam, intell(exit quia) scandalizatus fuisset Egipcius
, monachus (de) eo, [et] dixit ministro suo : * Fac nobis (hodie) propter
10 abbatem qui uenit bonam (diem.' Et) coxit parua olera que habebat :
(et surgentes) hora competente comederunt. Ha(buit eci)am et mo-
dicum uini propter infirm(itatem) suam, et illud biberunt : et uespere
duodecim psalmos dixerunt et [dormierunt] ^ ; similiter autem et
nocte. Surgens autem mane Egipcius, dixit ei: 'Ora pro me,* et
15 egressus est, non edificatus in eo. Et cum paululum discessisset,
uolens eum senex ille romanus sanare, misit post ipsum et re-
uocauit. Qui (cum uenisset, cum gaudio iterum suscepit eum, et
interrogauit eum dicens : * Ex qua prouincia es ? ' Et ille dixit :
' Egipcius sum.' Et dixit ei : * Cuius ciuitatis ? ' Et respondit : * Ego
20 om)nino non fui de (ciuitate, nec habi)taui aliquando in ciuitate.' (Et
dixit ei :) ' Antequam monachus esses, quid operaba(ris) in posses-
sione qua manebas ? ' Respon(dit ille) : ' Custos eram agrorum.' Et
dixit ei : ' Vbi dormiebas ? ' Respondit : ' In agro.' Et dixit : ' Ha-
bebas aliquid stratum * ? ' Respondit : * Non, set in terra nuda dor-
25 miui,' Et dixit : ' Quid manducabas in agro, aut quale uinum bibebas ? '
Respondit : ' Manducabam panem siccum, (au)t, si inueniebam, quod-
cunque de salsamentis, et bibebam aquam.' Et dixit senex : ' Grandis
la(bor.') Et addit : ' Erat ibi uel balneum in possess(ione), ubi laua-
reris ? ' Ille dixit : ' Non, set in (flumin)e lauabar quando uolebam.'
.^0 Cum ergo se(nex hec) omnia ab eo audisset, uolens eum (proficere),
narrauit ei suam uitam preteritam quam (habebat) cum esset secu-
laris, dicens : ' Me miserum (quem) uides, de magna illa ciuitate
Roma (s)um, habens in palacio magnum locum (apu)d imperatorem.'
Et cum audisset Egipcius ini(cia) uerborum eius, compunctus est, et
35 soUicite (que) dicebantur audiebat. Senex ait : ' Reliqui (ergo Ro)mam
et ueni in solitudinem istam. Me (quem u)ides, habui domos magnas
et pecu(nias) multas, et contempnens ea*, ueni in ista (parua) cella.
Lectos uestitos ex auro habu(i haben)tes preciosissima stramenta,
et pro hiis (dedit) michi dominus stramentum hoc de papiro et hanc
40 (pellem). Set et uestes mee inestimabili pre(cio di)gne erant, et pro
illis utor has uiles (res)cellas, In prandio meo multum auri ex(pen-
de)batur, et pro illo dedit michi deus modica o(lera) hec et paruulum
calicem uini. Plurimi ser(ui) ministrabant michi, et ecce pro illis
' T. faciens. * T. complerunt. ' VP. stratus. * VP. eas.
^t ^ancto ^doro, i8;
istum (u)nicum dedit michi deus ut minlstraret miclii. Pro balneo,
perlundo modicum aque super pedes meos ; et calligulis utor propter
infirmitatem. Pro cithara et alio musico opere quo delectabar in
conuiuiis meis, dico michi duodecim psalmos in die [et"| similiter in
nocte. Et sic pro pec(catis) meis que ante faciebam modicum (exhi- 5
beo) ministerium deo. Vnde rogo te abba, (ut) non scandalizeris
propter infirmitatem meam.' Hec audiens Egipcius dixit : ' Ve michi,
quia ego de multa tribulacione et multo labore seculi magis ad re-
pausandum inter monachos ueni, et quod non habebam tunc, modo
habeo : Tu autem ex multa delectatione seculi uoluntate propria in lo
tribulacionem uenisti, et a multa gloria atque diuiciis uenisti in humi-
litatem et paupertatem.' Slcque multum edificatus discessit, et factus
ei amicus, sepe ueniebat ad eum sue utilitatis causa.]
H De sancto Meloro martire^.
DUm in exordio christiane fidei apostolica doctrina per orbem
terrarum in omnibus gentibus difiunderetur, conuersa est 15
Britannie gentilitas ad fidem, et multi domino credentes et apostolica
precepta sequentes variis virtutum miraculis fulserunt: de quorum
numero beatum Melorum fidenter credimus extitisse. Fuit enim
beatus Melorus de nobili Britannorum- genere, cuius pater Melianus
ducatum Cornubie tenuit : cuius tempore per septennium pluuia 20
super terram non cecidit. Instigante tandem maligno spiritu, septimo
anno ducatus sui dum consilium primatum ad vtilitatem patrie proui-
dendam fuisset congregatum, in ipso concilio' Riuoldus* veniens,
Melianum fratrem suum occidit, et pro illo regnare cepit. Habebat
autem Melianus paruulum quendam filium annorum septem nomine as
Melorum: quem post patris necem patruus eius occidere querebat,
timens ne si puer superstes esset et ad virilem etatem perueniret, ei
ducatum auferret. Riuoldus'' igitur quid faceret deliberans, puerum
in Cornubiam secum adduxit, vbi conciUum ' episcoporum et allorum
multorum fuerat congregatum. Et cum puerum occidere vellet, 30
omnium prece factum est' vt non occideretur, sed tantum manus
dextra cum sinistro pede truncaretur. Et factum est ita. Facta est
autem post hec beato Meloro manus argentea et pes aeneus'': et
pius et innocens de die in diem virtutibus crescens, nutritus est in
quodam monasterio * Cornubie, et diuinas scripturas vsque ad quartum- 35
decimum annum legebat. Quodam enim estiuali tempore abbas
illius loci nuces ' colligens, puero quasi domino suo presentauit : qui
cepit eas colligere argentea manu, mirumque in modum manus illa
' Ed. in A. SS, BoU. 3 Jan. I. 136, from a Ms. Rub. Vallis. Another (short)
Life in MS. Reg. 8 C. VII. f. 162. » E. britanniorum. * E. consilio.
* E. Rinoldus. ' E. consilium. ' om. in T. ' T. eneus. ' Reg. in
cenobio 8. Borentini. • E. mices.
i84 jSotoa legentia anfflie»
argentea quasi reflexus carneos habere^, et manum extendere et
recludere cepit, quasi natiuam ossibus, neruis, venis, sanguine atque
pelle. Quadam vice puer sanctus accepta petra", et proiiciens,
quasi stadio dimidio eam auolare ' fecit : que supra [petram] * durissi-
5 mam quasi super ceram mollem^ infixa" est. Cumque veniens ad
locum illam de durissimo silice'' extraxisset, egresse sunt aque
largissime, et vsque in hodiernum diem fons viuus a loco illo ebulire
visus est. Cum autem patruus eius nutritori suo Cerialtano munera
multa et possessiones, si alumpnum suum occideret, promisisset,
lo facto iniquitatis commercio, vt Cerialtanus caput innocentis absci-
deret^, et abscisum Riuoldo deferret, et mercedem promissam re-
ciperet . . . Decollato itaque puero, filius Cerialtani assentiente patre
caput martiris deferens per murum castri, iusto iudice deo annuente,
de muro cecidit et fractis ceruicibus expirauit. Veniens autem
15 nutrix martiris ad domum in qua corpus iacebat, et angelos dei et
lucernas diuino splendore lucentes vidit. Cerialtanus vero® caput
assumens et fugiens, cum pre nimia siti pene deficeret, sibi ipsi
loquens dixit : ' Ve mihi omnium hominum miserrimo, et omni pena
et cruciatu digno, quid faciam, quia sitis ariditate afflictus, deficiens
20 morior ? ' Cumque hec multotiens replicaret, caput pueri in verba
humana prorumpens tali voce eum affatur : ' Cerialtane, baculum
quem manu gestas in terram impiger fige, et fontem aque subito de
terra oriri videbis : ex quo copiose refectus imminens sitis periculum
euades.' Cum autem baculum in terram fixisset, in pulcherrimam
25 arborem versus radicitus terre adhesit, ramos et folia produxit, et de
radice eius fons indeficiens emanare cepit, et Cerialtanus potu re-
creatus, caput ad Riuoldum detulit. Qui cum gaudio magno illud
recipiens, dixit: 'Surge et montis verticem ascende, et quecunque
adiacentia videre poteris, libens possidenda dabo tibi.' Ille vero
30 montem ascendens, et circumquaque se videre credens, vtroque
lumine orbatus est, et subita morte preuentus interiit, et ' liquefacta
est caro eius sicut cera a facie ignis.' Sepulto autem corpore sancto
in loco martirii sui, die sequenti supra terre faciem inuentum est.
Cumque sepulto in locis tribus variis corpore idem casus accidisset ;
35 inito consilio, super plaustrum sub quo duo tauri indomiti positi sunt,
corpus sanctum imponunt, et vbicunque *" virtus diuina eum dirigere
vellet absque ductore dimiserunt. Et ecce tauri mansueti subito
effecti, vsque ad quendam locum corpus trahentes substiterunt, et
cum turbe displiceret vt ibi ^' quiesceret, manus, brachia et humeros
40 rotis vt eas voluerent '* supponentes, ita fixum diuinitus et immobile
plaustrum viderunt, vt nulla arte, nullo ingenio, nulla prorsus homi-
' Boll, haberet. ' T. petraria, ' T. E. aduolare. * T, petram ; E.
terram, * T, molem. ° E. infra. ' T, E, cilice. ' E, abscinderet.
* E. vere. ^" Boll. quocunque. " T. ubi. '* E. voluerant.
De ^ancto si^eloto. 185
num virtute moueri posset. Cumque sepius attemptantes nihil pro-
ficerent, gratias agentes deo corpus sanctum cum honore in eodem
loco sepelierunt ; vbi opem eius cum fide implorantes, optatum
remedium gaudentes consequi solebant. Delato in presentia
Riuoldi ' capite martiris, tirannus caput sacrum tetigit, et tertia die 5
infelici morte occubuit. Sepulto itaque ab episcopis et clericis capite
cum sacro corpore : post multorum annorum curricula predicatores
alienigene scrinium cum reliquiis sancti Melori circumquaque de-
ferentes, peragratis terrarum tractibus iniunctum sibi officium exer-
centes Ambrisburiam tandem deuenerunt, et super altare reliquias 10
sanctas posuerunt. Expleto predicationis officio cum reliquias secum
auferre vellent, et ab altari nullo ingenio moueri possent ac velut
adamas altari adhererent, dolore et angustia affiicti, accepta ab abba-
tissa multa pecunia recesserunt. Quidam iniquitatis filii nocte
ecclesiam de Ambrisbury intrantes scrinium sancti Melori secum 15
auferunt, et laminis auri et argenti abrasis, capsam cum reliquiis in
quodam ^ specu proiiciunt. Sacerdos autem quidam diluculo surgens
vidit radiosam lucis columpnam de celo super specum descendentem,
et accedens ad locum, scrinium inuenit, et ad ecclesiam detulit.
Sanctus Melorus sacriste ^ nocte quadam apparuit, dicens : * Godrice, ao
surge velociter ; ecce testudo ecclesie hiantibus * conquassata patulis,
vicinam parat maturare ruinam.' Cumque iterum altera nocte idem
repetisset, tertia nocte apparens dixit : ' Godrice, cito surge, imagines
et altaris ornamenta tecum assumens quamcitius exeas; quia peri-
culum mortis tuis proculdubio in ianuis nauigat V Et cum egressus 25
fuisset, tota post eum testudo concidit, aree planiciem subiecte ob-
uoluens. Terras ® autem relinquens, celestia cum corona martirii
penetrauit kal. octobris.
•r NarraWo''.
Circa annum domini octingentesimum octuagesimum octauum,
visionis Caroli cesaris talis tenor erat, secundum Vincentium. * * Ego 30
Carolus imperator, dei dono rex Germanorum et patricius Romanorum
atque imperator Francorum, sacra nocte diei dominice post cele-
bratum nocturnarum horarum diuinum officium dum ad repausandum
pergens sompnum vellem capere, venit vox ad me terribiliter dicens :
" Carole, exiet a te modo spiritus tuus in hora non modica." Statim- 35
que raptus fui ' in spiritu : et qui me sustulit, erat candidissimus,
tenens in manu sua glomicellum lineum, clarissimum *" iubar luminis
emittentem : dissoluitque " illum et dixit ad me : " Accipe filum
glomicelli micantis, et liga et noda firmiter in pollice manus tue
* E. Rinolde. * Boll. quadam. ' E. facristc. * E. hiatibus. * Boll.
adest. « E. Terreas, Boll. Terrea. ' Cf. Vinc. Bell. XXIV. 49. » E. Nar-
ratio, repeated ; om. in T. ' ora. in T. " E. carissimum. '* que om. in T.
i86 jfi3ot)a ilegenna anfflie»
dextre : quia per illum duceris in labirintheas * infernorum penas."
Hoc dicto precessit me velociter ^distorquens filum lucifluum,
duxit[que] ' me in profundissimas valles igneas *, que erant plene puteis
ardentibus, pice et sulphure, plumbo, cera et adipe. Ibi inueni ponti-
5 fices patris mei et auunculorum meorum. Quos cum pauens interro-
garem cur tam grauia paterentur tormenta, responderunt : " Fuimus
episcopi patris tui et auunculorum tuorum, et dum debuimus illos et
populum [illorum] ^ de pace et concordia admonere, seminauimus
discordias et fuimus incentores malorum, ideo nunc incendimur in
10 istis tartareis suppliciis, et nos et alii homicidiorum et rapinarum
amatores. Huc etiam tui episcopi et satellites venient* qui similia
nunc facere amant." Et dum hec tremebundus auscultarem '', ecce
nigerrimi demones aduolantes cum vncis igneis volebant appre-
hendere filum in manu mea : sed reuerberantibus •* radiis illius,
1=1 illud attingere non valebant. Deinde post tergum meum currentes,
voluerunt me aduncare et in ipsos puteos sulphureos precipitare : sed
ductor meus qui portabat glomicellum, iactauit super spatulas ' meas
filum et duplicauit, et traxit me post se fortiter. Sicque ascendimus
super montes igneos altissimos, de quibus oriebantur paludes et
2o flumina feruentia et omnia metallorum genera buUientia : vbi in-
numeras animas repperi hominum et principum patris mei et fratrum
meorum, et precipitatas alias'" vsque ad mentum, alias vsque ad
vmbilicum, et clamauerunt ad me eiulando : " Dum viximus, amaui-
mus tecum et cum patre tuo et cum fratribus et auunculis tuis facere
25 prelia et homicidia et rapinas pro cupiditate terrena", ideo in ista
bullientia flumina et metallorum diuersa genera torquemur." Et cum
ad hec timidus attenderem ^', audiui retro me animas clamare :
" Potentes potenter tormenta patientur '^." Et respexi, et vidi super
ripas fluminis buUientis fornaces piceas et sulphureas, plenas magnis
30 draconibus '* et scorpionibus et serpentibus diuersi generis : vbi etiam
vidi aliquos patris mei principes et fratrum et auunculorum meorum,
dicentes mihi : " Heu nobis, Carole ! vides quam grauia habemus
tormenta propter nostram maliciam et superbiam et mala consilia,
que nostris regibus et tibi dedimus propter cupiditatem." Cumque
35 dolendo congemiscerem, ad me drachones apertis faucibus plenis
igne, sulphure et pice, "volentes me inglutire, accesserunt " : sed
ductor meus triplicauit super me filum, a cuius radiis claritatis
superata sunt ora eorum" ignea, et pertraxit me validius. Et de-
scendimus in vnam vallem, que erat ex vna parte tenebrosa et ardens
40 velut clibanus ignis, ex altera vero parte tam amenissima et splendi-
dissima, vt nulla ratione dicere queam. Verti me contra tenebrosam
^ E. lamberintheas ; T. laberintheas. ^" E. et d. ; om. in T. » E. T. duxit.
* T. E. igneasque. ' E. eorum. ' E. veniant. ' T. ascultarem. ' T.
reuerberatibus. * VB. scapulas. " T. illas. VB. adds : alias vsque ad
capillos. '^ E. terrene. " T. accederem. *' VB. patiuntur. " T.
drachonibus. " T. et v. '° E. acce«serunt. " T. E. earum.
IDt ^ancto ageloro» 187
et flammiuomam partem : et vidi ibi aliquos reges de meo genere in
magnis suppliciis ' : et tunc nimis angustiatus putaui me statim in
illis suppliciis demergendum a gigantibus nigerrimis, qui ipsam
vallem'^ conflammabant generibus ignium diuersis. Et valde tre-
mens, filo ^ illuminante oculos meos vidi e latere vallis paulisper 5
albescere fumum, ibique duos fontes fluere : vnus erat nimium calidus,
alter vero clarus et tepidus; et erant ibi dolia duo. Cumque illuc
irem filo regente gressus meos, vidi in altero dolio patrem meum
Ludouicum vsque ad femora stare. Et dum essem nimis dolore
angustiatus *, dixit : "Domine fili* mi Carole, noli timere ! scio quia lo
reuertetur rursus spiritus tuus ad corpus tuum, et permisit te deus
huc venire, vt videres propter que peccata ego et omnes quos vidisti
talia toleramus supplicia. Vno enim die sum in isto feruentis dolii
balneo, et alio die transmutor * in isto alio suauissimo aque dolio, et
hoc fit precibus sancti Petri et sancti Remigii, quorum ^ patrociniis 15
hactenus genus nostrum regale regnauit. Sed si mihi subueneris'
cito tu * et mei episcopi, abbates et omnis ordo ecclesiasticus missis et
orationibus et psalmis, vigiliis et elemosinis, de isto aque bullientis
dolio " cito liberabor. Nam frater meus Lotharius et eius filius Ludo-
uicus sancti Petri sanctique Remigii precibus de penis istis iam ao
exempti in paradisi gaudium translati sunt." Et dixit mihi : " Carole,
respice sinistrorsum." Et respexi, et vidi duo dolia bullientia altis-
sima. " Ista, inquit, tibi sunt preparata, nisi te emendaueris peniten-
tiamque egeris de tuis nephandis delictis." Tunc cepi grauiter horrere.
Cernens autem ductor meus me in tanto pauore, dixit ad me : " Se- 35
quere me." Et cum graderemur ad dexteram luculentissime vallis,
contemplatus sum in ingenti claritate sedere cum gloriosis regibus
Lotharium auunculum meum super lapidem topazium mire magnitu-
dinis, coronatum diademate precioso, et iuxta eum Ludowicum filium
eius similiter coronatum. Vidensque me, blanda voce dixit : " Carole 30
successor meus, veni ad me .' Scio quia per penalem locum venisti,
vbi est pater tuus frater meus vterinus^*, sed per misericordiam dei
cito de penis illis liberabitur, sicut et nos liberati sumus, meritis sancti
Petri et sancti Remigii, cui '* deus magnum apostolatum dedit super
reges et gentes Francorum : qui nisi quisquiliis propaginis nostre suf- 35
fragatus fuerit, iam desinet " genealogia nostra imperare et regnare.
Vnde scio quoniam toUetur citius potestas imperii de manu tua,
et postea paruissimo viues tempore." Tunc conuersus contra me
Ludouicus filius eius dixit mihi: "Imperium quod hactenus tenu-
isti, iure hereditario debet suscipere Ludouicus filius filie mee." Et 40
hoc dicto visu[m] " est mihi afFore in presentiarum Ludouicum infantu-
* E. supliciis. ' E. valem. ' E. fili. * T. angiistianus. * om. in
T. YB. ° al. transmittor. * VB. cuius. * so T. ; E. subuenerint.
' T. E. tui, '» E. doleo. " VB. in tennis sibi destinatis positus. " VB.
quibus. " VB. desineret. " T. E. visus.
i88 iSotia JLesentia anglie,
lum, Tunc intuens eum Lotharius dixit mihi : " Redde illi potestatem
imperii per filum glomicelli quod in manu tenes." Disnodans ergo
filum de pollice dextre mee, donabam illi monarchiam omnem imperii
per filum glomicelli : et statim ipse glomicellus fiilgidus sicut iubar
5 solis coadunatus est totus in manu eius. Et reuersus est spiritus
meus in corpus meum, valde fessus et conter[r]itus \' Post hanc
visionem vix duobus annis regnans, ab optimatibus regni repudiatur,
et ita derelinquitur vt vix cum eo aliquis remaneret. Sumptus*
tamen mediocres per modicum tempus quo vixit maguntinus' epi-
lo scopus eidem ministrauit *.
•U De sancta Milburga virgine \
REx enim inclitus Ethelbertus sanctissime virginis Milburge
abauus" fiiit, quem prothodoctor Anglorum Augustinus ad
fidem Christi conuertit. Cui successit Edbaldus, fidei cultor et
ecclesiarum nobilis constructor, qui ex regina sua Emma, regis
15 Francorum filia, genuit Ermenredum et Ercombertum, et Eanswi-
dam virginem sanctam. Ercombertus autem patri succedens, sanc-
tam Sexburgam, Anne regis filiam et sancte Etheldrede germanam,
duxit in vxorem, genuit[que] ^ ex ea Egbrihtum et Lotharium reges,
Erkengodam et Ermenildam reginas. Egbrihtus patri successit,
20 cuius soror Erkengoda peregre profecta trans mare religionis amore,
ibidem defuncta est ; Ermenilda regi Merciorum Wlfero nupsit, que
sanctam Werburgam genuit. Ermenredus genuit Ethelredum et
•Ethelbrictum ex coniuge Oslaua", qui postea martirizati sunt.
Quatuor quoque filias genuit : Dompneuam, Ermenburgam, Ermen-
25 githam, Etheldritham : quarum Dompneua regi Merwaldo tradita est.
Conregnabant autem ipse natu tertius, et frater eius Wlferus natu
secundus : Fratres enim erant fihi Pende regis, cui mortuo succes-
serunt quasi diarche regni. Quibus erant duo germani fratres Peada
et Ethelredus: Peada Mediterraneis Anglis prefuit; Ethelredus
30 vero successor fuit fratris sui Wulferi " regis. Quorum sorores
Kineburga et Kineswida in brigensi monasterio floruerunt, cum
beata Tibba consanguinea sua. Merwaldus vero ex Dompneua
predicta genuit Milburgam virginem, Mildredam, atque Mildgitham.
^ T. E. conteritus. ^ E. suraptis. ^ T. mauguntinus.
* CoUect in T. :
locundetur et exultet omnis chorus ecclesie, Recurrente et instante die festo
uictorie Quo Melorus Christi martir et athleta certamine Mundum vicit et
tirannum innocenti sanguine. V. Ora pro nobis.
Deus qui beato Meloro tale munus contulisti glorie ut regalis prosapie
dignitatem ad celi transferret claritatem per martirii passionem, fac nos sic eius
precibus hic tibi placere, ut cum ipso in celis mereamur gaudere, per. (cf. Ms.
Reg. 8 C. VII.)
^ Abridged from the Vita partly preserved in MS. Lansd. 436, f. 72 (14 cent.).
* T. abauus ; E. tritauus. ' que om. in E. ' E. oslana. ° T. ■wlferi.
De ^ancta a^iltega. 189
Erat enim Merwaldus rex Merciorum paganismo deditus, quando
sanctus presbiter Edfridus, doctrina clarus, a Northanhumbria, velut
celesti oraculo premonitus, ad conuertendum eum venit. Accepit
enim oraculum diuinum vt in terram Merciorum ad locum Redeswode
vocatum pergeret, et regem et gentem eius conuerteret. Cumque ad 5
locum appropinquaret, post solis occasum tecto carens sub diuo
permansit. Et ecce adest leo quidam immanis, iubis pcr colla
crispantibus : cui vir sanctus intrepidus de pane suo ' porrexit : et
ille porrectum non vt leo, sed mansuetior agno suscepit et ante pedes
viri dei se prouoluens gustauit. In crastino ad locum vbi rex 10
manebat veniens, a quodam regis milite ad hospitandum humaniter
susceptus est. Sequenti autem nocte rex sompnium vidit, quod
mane suis ostensum, veram sompnii interpretationem nullus ei
indicare potuit. Regi tandem miles memoratus de suscepto eius
hospite suggessit, dicens : ' Domine mi rex, iubeat excellentia vestra 15
sibi virum quendam presentari quem mecum nocte transacta sub
tecto recepi, cuius mores a nostris videntur alieni ; qui, nisi fallor,
cultor fidei christiane est. Qui fortassis, si domini mei regis somp-
nium audierit, non falsus, vt arbitror, interpres eius erit.' Rex ait :
* Accerciatur, inquit, ocius talis hospes tuus.' Quo accercito, rex 20
sompnium suum ita edicere cepit : ' Nox preterita dum me sompno
datum in stratu teneret, videbar mihi videre duos canes teterrimos et
immanes me ad iugulandum arripere: e regione vero personam
quandam venerabili facie, tonsa per aures in coronam cesarie, mihi
presidio adesse et de canum dentibus aurea cum claue, quam in 35
manu tenebat, me potenter eruere. Quo fit vt hinc terreat me tanta
canum immanitas et eorum in me grassabunda rapacitas, inde foueat
tam festina ab eis ereptio et iocunda ereptoris mei visio. Sed quia
nescio quid ^ portenti habeat tam bestia tetra, tam insolens et eflTera ;
quid auspicii tam grata persona ereptrix mea et clauigera ; mens mea 30
redditur solicita.' Edfridus quidem ^ ad hec ait : ' Rex, gratulare tue
visioni : famulatur enim tue perpetue saluti. Quid ergo portendat
canum in te grassantium et te iugulare molientium tam horrenda
species; quid auspicetur clauigere persone liberatricis tue tam
iocunda facies ; rex, accipe et intellige. Teterrimi * canes et immanes 35
sunt fuliginosi Plutonis satellites, vite et salutis tue mortiferi hostes,
quorum tu faucibus in predam et deuorationem daberis, vbi deuoratus
semper deuorandus eris vt sic vsque moriens et nunquam morte'
finiens, perpetuis terroribus, sulphureis fetoribus, dentium stridoribus,
ignium ardoribus, penis immanibus et intollerabilibus cum ipsis in 40
tartari medio crucieris : nisi funditus paganismum abnegaueris et ex
toto corde te conuerteris ad Christum dei viui filium. Reuerendus
' E. sua. ' T. quod. ' om. in T. * E. Teterum.
mortem.
I90 l^otja legentia anglie.
clauiger, cuius potentia liberabaris ', sicut tibi videtur, de beluis tam
efferis et voracibus, ianitor est et princeps regni celestis, et in terra
Christi saluatoris mundi vicarius. Clauis enim aurea celestis est
potentia qua quicquid ipse ligat ligatur, quicquid liberat liberatur.
5 Cui tu domum edificabis in regno tuo ad agendas laudes et gratias
die nocteque regi superno, in quem tu corde credens, quem ore
confitens, cuius quoque baptismi vestem induens, cum vite gentilis
demoniacos abdicaueris ritus, et ydolatrie prophanos abiuraueris*
cultus, ' superni regni sedibus mere[be]ris fieri idoneus. Cuius regni
10 firequens et beata leticia, defectus et mortis est nescia ; cuius tu felix
et perennis heres eris, cum de canum dentibus liberatus fueris per
susceptionem sancte fidei beati Petri liberatoris tui, qui confessione
Christi filii dei viui claues meruit et principatum paradisi.' Hiis et
multimodis fidei rudimentis Edfridus regi Christum preconatur,
15 Christo regem conformari preconando conatur. Quibus diligenter
auditis, ait rex : * Quicquid tua me christiana docuerit eruditio, mea
paratur suscipere deuota subiectio, quatinus euadere queam tam
horribilis bestie laniatus et rictus.' Statim rex cinere conspersus *,
cilicio induitur, dolet, gemit et totus in penitentiam compungitur,
20 sancti pedibus aduoluitur, paganismum detestatur, et cultum Christi
profitens baptizatur. lam vero lustra bis sena sexiesque vicena
peregerat cursus dominice incarnationis, quando Merwaldus rex
Merciorum a sancto presbitero Edfrido baptismum et fidei gratiam
suscepit, hoc est anno gratie sexcentesimo sexagesimo. Ecce rex
25 hactenus vt leo prefiguratus leone superius memorato, iara non ferox
vt leo, sed mitior agno, erroris sui de luco se reum fatendo prodiit, et
veritatis fidem, vite panem ab eius conuiua et vite doctore suscepit.
Fundata autem in honore sancti Petri ecclesia rebus et possessioni-
bus opulenter ditatur, et beatus Edfridus illi preficitur. Tandem
30 Merwaldus et Dompneua mutuo consensu in castitate vite finem *
dederunt. Dompneua autem in Thaneto insula, fundato in honore
beate Marie monasterio, virgines congregauit, et illis exemplum
totius sanctitatis prebens prefuit ; cui filia sua Mildreda cum septua-
ginta virginibus vice materna feliciter successit. " Beata igitur
35 Milburga, sicut suis progenitoribus piis Merwaldo^ et Dompneue,
Merciorum dominis, lux primogenita extitit, sic in regno parentum
deo sacratis virginibus viduisque dux primiceria vite celestis prefulsit.
Constructo enim in loco qui Wimnicas * antiquitus dicebatur monas-
terio*, (modo dicto Wenloke*,) virginibus congregatis prefuit ipsa
40 mater et vite regularis magistra. Ab ineunte enim etate omni
studio deo seruire curauit, et ornatus eius, preter quod erat intrin-
* T. liberaris. * E. adiuraueris. ' T. E. vt s. . . . merearis.
* T E. consparsus. » E. fine. « From here in A. SS. Boll. Febr.
III. p. 396. ^ E. melwaldo. ' so T ; E. wlmmicas ; L. wynwicas.
* om. in T.
De ^ancta q^ittjurffa» 191 *
secus, de exteriori non curauit ; appetitores virginalis pudicitie re-
pellebat, nullius nisi Christi solius amorem admittens, cui soli voto
ardenti adherebat. Vilescebat ei vita mundialis, sponsus mortalis,
proles carnalis: et cenobii discipula pro Christo subdita efficitur.
Cum enim vice quadam extra monasterium in quadam villa nomine 5
Stokes ' moraretur, filius regis cuiusdam eam per violentiam rapere
et in coniugium sibi copulare affectabat. Et coUecta militum manu
cum moliretur sibi predam facere de virgine, ostensa celitus famule
Christi iuuenis nequitia, fuga statim cum familia preparatur. Interea
vir ille temerarius ad locum veniens, et virginem non inueniens, lupo 10
rapidior* agnam Christi fugientem insequitur. Erat ibi amnis
quidam nomine Corf*, vado* meabilis et alueo mediocris: quem
virgo cum suis fugiens leuiter transiuit, et persequutor iniquus transire
non potuit. Nam aqua subito intumescens omnem transeuntibus
semitam denegabat. Confusus igitur iuuenis et attonitus, amplius 15
virgini talia inferre non presumpsit. Cum autem auce indomite in
eodem loco de Stokes virginis sancte agros occupantes depascerent et
passim depopularent, dampno sancte virgini nunciato, non turbatur.
Potens enim meritis et virtutibus, auibus illis imperat vt in agris eius
earum nulla remaneat, nec in posterum de genere illarum agris suis 20
dampnum aliqua * inferre presumat. Virginis itaque imperio volucres
hac lege coercentur, vt satis eius vlterius non nocentes, iussis eius
obediant et agris valefaciant. Singulis annis hoc miraculum renouant,
dum quasi iussionis memores, preceptum transgredi metuunt, et
agros vitantes a satis abstinent. Aut enim famelice ' sic ad pascua 25
descendunt secus agros, aut volatu fatigate, quasi respirando sic
perparum eis insident, vt impaste inde citius recedant. Cum
autem nocte quadam diutius solito orationibus et contemplationi
vacasset, fatigata sopori membra dedit, et orto sole percussa solis
radio, de sompno subito expergefacta redditur attonita. Cumque 30
maturius solito attonita procederet, de capite suo sacrum velamen
quasi nescia proiecit. Nec mora, solis radius diuino nutu, antequam
terram tangeret, illud suscepit, et donec adse reuersaesset,pendulum
in aere coram ipsa mansit. Et celeste miraculum cognoscens, celitus
se visitatam intellexit, deo gratias inde libauit, benedixit et magnifi- 35
cauit. Vidua cum filio suo mortuo venit ad virginem sanctam, et
solam in oratorio eam inueniens, ad pedes eius cum gemitu cecidit, et
vt vite restitueretur filius eius sua intercessione iugiter implorauit.
Cui virgo ait : ' Non es[t] ^, inquit, sane mentis quod * a me fieri
deposcis. Vade et sepeli mortuum tuum ; teque morti future ' 40
prepara post filium tuum. Ad hoc enim, vt moriatur, omnis homo
' L. Stocas. »L. rabidior. » L. Crof. « L. valde. » T. aliqua;
E. aliquod. • T. familice. ' T, estj E. es. » T. E. quid; L. quod.
' E. futuram.
192 Boioa JLeg:entia angflfe.
nascitur.' *Non a te, inquit vidua, recedam, nisi prolem meam
restituas mihi viuam.' Videns enim virgo sancta mulieris fidem,
cum iuxta defuncti corpus in oratione se prosterneret, tantus ignis
protinus super eam de celo venit, vt inde tota cooperiri atque comburi
5 videbatur. Quod cum soror quedam vidisset, exclamauit dicens :
* Domina mi, surge velocius et de incendio exire festina : totam te
igne coopertam grandi video.' Quo dicto, tota species ignea ab
oculis eius euanuit: et surgente ab oratione virgine,vidue filius a morte
resuscitatus matri redditur. Decursis in omni sanctitate et puritate
10 duodecim lustris, ingrauescente corporis molestia, et febribus fatigata,
conuocatis sororibus ait : ' Vos, inquit, hactenus, dilectissime sorores,
sicut anime mee viscera dilexi et sicut mater filiis pia solicitudine
prefui. lam vero diuina pietate cursu[m] ' peregrinationis mee termi-
nante, et superne vocationis ^ me ad brauium misericorditer inuitante,
15 carnis vniuerse viam ingredior. Deo et beate Marie vos relinquo.'
Et multis salutaribus monitis et exhortationibus illas instruens,
septimo kal. lulii migrauit ad Christum, et in monasterio suo cum
honore sepelitur '.
[MS. Tib. adds : Incidencta^.
Felix papa in honore sanctorum Cosme et Damiani nobilem Rome
20 construxit ecclesiam, in qua (quidam uir sanctis martiribus seruiebat
cui cancer unum crus totum consumserat. Et ecce dor)miente illo
sancti Cosmas (et Damianus deuoto) suo apparuerunt, unguen(ta et
ferramenta secum) portantes. Quorum unus (alteri dixit : * Vbi)
carnes accipiemus, ut abscisa ca(rne putri)da locum uacuum reple-
25 amus ? ' Alter ait : ' (In ci)miterio sancti Petri ad uincula hodie
(ethiops) recens sepultus est : de illo affer ut (huic ap)ponamus '.'
Et ad cimiterium properans (coxam Mau)ri attulit. Prescidentes
coxam inf(irmi, loco) eius coxam Mauri inseruerunt, et (plagam)
diligenter ungentes, coxam infirmi a(d cor)pus detulerunt Mauri.
30 Euig(ilans autem cum) se sine dolore sensisset, ma(num ad coxam
ap)posuit et nichil lesionis (inuenit. Quo comperto), ad tumbam
Mauri quidam (miserunt, et coxam Mauri prescisani et) coxam pre-
dicti uiri loco (illius in tumulo posi)tam inuenerunt.]
' T. E. cursu ; L. cursutn. * E. adds gratia. ' L. adds Inventio
corporis from Otto Ostiensis libellus de miraculis Inventionis s. M. (in MS.
CCCC. 433 '). * From Leg. Aurea, p. 639. ^ L. A. suppleamus.
De ^ancta s^HDteta» 193
^ir De sancta Mildreda virg. et abbatissa".
T rlrgo sancta Mildreda ex nobili prosapia orta est : cuius tritauus
* extitit Ethelbertus Cantuariorum rex, per Augustinum, Anglo-
rum apostolum, conuersus. Cui successit Edbaldus filius suus ; qui
qualiter cum plebe ad ydolatriam rediit, et postea resipuit, in vita
sancti Laurencii superius vide. Hic Edbaldus Ermenredum et 5
Ercombertum ", et sanctam Eanswidam genuit. Ermenredus rex
genuit Ethelredum et Ethelbrictum, et filias quatuor ; Dompneuam,
Ermenbirgam *, Ermenburgam, et Ermengitham. Dompneua genuit
sanctam Milburgam, Mildredam, Milgitham, et Merefin puerum *
sanctum. Interfectis enim sanctis martiribus Ethelberto et Ethel- 10
bricto • rex Cancie Egbertus, accersita martirum sorore Dompneua,
in Thaneto insula locum ad construendum monasterium concessit pro
germanorum memoria et sua indulgentia, sicut in vita martirum clare
elucescit''. Hinc enim Dompneua filiam suam Mildredam, sacris
dtudiis imbuendam, vltra mare mittit. In seculari enim habitu ad 15
monasterium virginum, nomine Kalum *, destinata, et literis * tradita,
in breui tempore cunctas virgines humilitate et virtutibus superabat
Erat autem eiusdem abbatisse propinquus iuuenis spectabilis, nobili-
tatis magne : quem totius mali incentor in amorem virginis accendit ;
abbatissaque acrior insurgit, precibus, blanditiis puellam occupans, ao
ad nuptias concitauit. Virgo vero super firmam petram, contra
omnes impetus temptationum fimdata, cuncta respuens dixit : * Quo-
modo, doctrix castimonie et dux virginum, ad corruptionem allicis ?
mater me huc ad scolas direxit, non ad nuptias ; pudicitie hic docu-
mentum quesiui, non maritum ; ad virtutum instructionem '" veni, non 25
ad matrimonium.' Quo audito, abbatissa insequitur suppliciis, cedibus,
verberibus, et precibus, vt voluntati sue acquiescat. Et cum nullis
blanditiis nec verberibus consentire vellet, abbatissa, fiirore succensa,
in caminum vasto incendio preparatum et infiammatum virginem
impulit, et ore fomacis obstructo, omnis vapor intrinsecus constringi- 30
tur. NuUus tamen omnino ardor,nulIus estus eam tetigit, sicut nulla
libido mentem eius maculauit. Post trium vero horarum spacium,
cum sancta uirgo non solum carnibus sed ipsis etiam ossibus con-
sumpta crederetur, abbatissa ad fomacem veniens, audiuit virginem
clara voce domino ^' psallentem : ' Igne me examinasti, domine, et non 35
est inuenta iniquitas in me.' Patefacta autem fornace, egressa est
virgo splendidissima, cunctos in admirationem et quasi in extasim
conuertens. Fideles hec audientes, virginem sanctam venerantur, et
' Ed. in A. SS. Boll. July III. p. 491. Abridged from the Vita by Goscelin
in MS. Vespas. B. XX., Harl. 105, Harl. 3908 Rawl. C. 440. ^ et abb. om,
in T. ' E. ercombertam. * Cf. S. Milburg. * E. puerorum. * Their
Passio is^ related in Goscelin's Vit. S. Mild. ^ E. elucessit. ' T, Kalum ;
E. calum. * E. liberis. " G. instrumentum. '* E. domino clara voce.
VOL. II. O
194 Botja JLegentia anglie»
aduersarii^ confusi, etiam inuiti obsequuntur. Abbatissa enini^ vnde
resipisceredebuerat et proficiendo penitere^ acriore armata furore,
virginalem palmam* magis quam propriam tirannidem erubescere
cepit, Et post aliquot dies humilem dei ancillam solam * inueniens,
*i in eam irruit, inuadit, impetit, et insertis vtrisque manibus in virginis
cesariem, in terram allidit, pedibus illam calcat, calcibus terit, tundit
pugnis, lacerat vnguibus, discerpit crines et extirpat. Mildreda
crines auulsos arripiens, in loco secreto recondit, et castitatis pericu-
lum formidans intimo spiritu dominum rogat quatinus eam a tantis
lo dyaboli laqueis eripiat, natali solo intactam reddat, vel in paradisum
animam suam recipiat. Psalterium interim scribit, et crines, quos
absconderat, in libello coUocans, per fidum nuncium matri transmittit,
verbis lachrimosis expostulans quatinus ipsam inter sathane venabula
periclitantem ab angustiis eripiat. Tunc mater sua, missis nauibus
15 cum legatis,pro filia misit : abbatissa tamen, pro illatis virgini iniuriis
fame sue iacturam timens, nuUa prece instigata illam dimittere voluit.
Mildreda vero statuta nocte egreditur, et ab egiptiaca seruitute
liberata, redemptori gratias referebat. Cumque quorundam vesti-
mentorum ecclesie, necnon claui ® confixionis ^ dominice, que[m] *
20 multo precio comparauerat, subita fuga cogente oblita fuisset, fusa ad
deum prece rediit, desideratum thezaurum* cepit, et secum attulit.
Deprehensa diluculo virginis fuga, omnis virginum chorus in planc-
tum conuertitur, et persecutrix, pulsatis campanis, omnes aduocat,
episcopi auxilium efflagitat, et cum eo validam manum ad rapiendam
25 virginem mittit. Virgo interim sancta cum suis nauem paratam
intrans, maris contracti reuma solummodo expectabat. Aspicientes
interim naute armatos persequentes appropinquare, mortis formidine
concussi, quid facerent ignorabant. NuIIa resistendi fiducia, nulla
erat fuge via ; hostes appropinquabant '", refugium maris ab[s]cesserat,
30 siccum littus nauem alligabat. Cumque virgo sancta eleuatis ad
celum manibus preces deuotas pro sua liberatione deo fudisset, littus
omne mare subito occupans, naues eleuat, et militares cuneos longius
proturbat ". Delusaitaque persequentium malicia, Mildreda de mani-
bus impiorum erepta, ad portum insule qui Ipplesflet^'' vocatur,
35 applicuit. Ibi enim quadratum saxum magnum diuinitus preparatum
inuenit, et cum Mildrede descendentis de naui vestigia excepisset, ita
ea [sibi] quasi recenti niui '^ aut luto infixa subito ostendit, vt omnes
eius comites, miraculum hoc videntes, in admirationem et stuporem
conuerteret. Non solum eternaliter durat hoc signum virginea planta
40 formatum, verum variis languoribus afflicti lapidem radunt et potato
puluere, sanitatem consequuntur. Lapis ille, sicut a nonnullis pro-
^ E.' aduersariis. * r. autem. * G. proficere. * G. virginalis palme,
* E. solum. * E. clauis. ^ E. confictionis. « T. E. que. » T.
thesaurum. " G. hostis occupat. *^ T. E. perturbat. " E. ipplesfec ;
'G. Ipplesfleot. " T. E. niue.
De ^ancta ^iiorena. 195
batur, a loco illo remotus et ablatus iterum post modicum in sua
sede reperitur. Miro modo, quasi ramus arboris, trahentibus cedit \
dimissus vero velut naturaliter in suum resilit * locum. Hiis populi
accensi virtutibus, oratorium in memoriam virginis sancte con-
struentes, sacra porticu saxum illud coUocarunt. Accersito tandem 5
Theodoro archiepiscopo, cum septuaginta virginibus habitum religionis
suscepit, et de consensu matris eius Theodorus eam abbatissam con-
secrauit. Virgo autem sancta virtutis via progredi non tam sororibus
imperat quam monstrat, exemphs prouocat ; et omnibus humilior
apparebat. Ministra esse malebat quam magistra, prodesse quam lo
preesse, famulatu quam precepto charitatis obsequium docere, diligi
potius quam timeri satagebat, iugi abstinentia et vigiliis, orationibus
assiduis deo seruire studebat. Cum autem nocte quadam ardente
lumine orationibus vacaret, inimicus generis humani candelam eius
exsufflans penitus extinxit. Cuius insidiis angelus domini adueniens jg
obstitit, hostem longius excussit, et lumen legenti restituit. Victus
ergo malignus in suam perniciem alias molitur insidias, occupare
virginem aggreditur dormientem, quam vigilantem superare non
poterat. Munita tamen armis fidei et signaculo crucis signata quies-
cebat, et angelus domini adueniens, dormienti assedit, et splendenti- 20
bus complexam alis obtexit. Exterritus hoc aspectu inimicus, pauore
coactus retrorsum ruit, et cum horrendo eiulatu procul aufugit. Hec
enim per soporem dilecta deo anima contemplans, hostem ruina sua
tabescentem vidit. Cum enim nocte quadam orationi cum lachri-
marum profluuio intenta esset, apparuit ei spiritus sanctus in specie 35
columbe, et in capite eius sedere cepit, ahs applaudens totum caput
velut corona quedam ^ astringebat, diu persistens et amplexans caput
eius, vt pre splendore per vnam fere horam videri non posset. Ap-
propinquante die obitus sui, vocatis sororibus suis inter cetera dixit :
' Pacem et sanctimoniam inter vos habete, charissime, charitatem dei 3Q
et proximi seruate, inuicem onera portate, inuicem obedite, et deus
pacis ac dilectionis maneat semper cum omnibus vobis.' Hiis et
huiusmodi peroratis hortatibus, tertio Idus iulii migrauit ad dominum,
et in monasterio a matre sua constructo, et cui preerat ipsa, cum
magno honore sepulta est. Huic in regimine successit sancta 35
virgo Edburga ; que * cum sanctam Mildredam ad locum decentiorem
transferre vellet, congregato clero et aperto sarcophago, virginem cum
vestibus mundissimis integram et incorruptam inueniunt vt dormienti
similior quam mortuo appareret. * Pirate tandem Danorum in
insulam irrumpentes, plebem cedunt, laniant, omnia vastant, et 40
virgines sanctas cum suo monasterio voraci flamma comburunt, et sic
de monasterio illo famoso ecclesia plebeia facta est. Anno autem
' E. sedit. ' £. resilit in suum 1. ' E. quedam G. florida ' £. qui.
' From the Textus Translationis.
02
1 96 Boifla legenUa an^Iie»
domini millesimo septimo, regnante rege Canuto, Elfstanus abbas
sancti Augustini cum corpus sancte virginis ad monasterium suum
transferre cogitaret, nocte quadam apparuit ei quidam vultu et habitu
lucidissimo, dicens : ' Scias me optatum tibi nuncium adesse ; et
5 de preciosi corporis sancte Mildrede translatione desiderium et
votum tuum consequeris et adimpletum videbis. Sic enim placitum
et secretum est gratie dei, dilecte sponse sue honori multorumque
saluti prospicienti.' Assumpto autem corpore sancto in puluerem
resoluto, ad ecclesiam suam detulit et in feretro precioso cum honore
10 illud collocauit. Regnante Edvvardo sancto confessore, Emma
mater eius, accusata regem Norreganorum ad inuadendum ^ Angliam
concitasse thezaurumque infinitum'' illi misisse, vniuersa eius sub-
stantia regi proscripta, Wintonie morabatur, omnium aspectus et
colloquia fugiebat. Quadam autem nocte mentem angustiis fessam et
15 sopore depressam, puella quedam^ sacro velamine decorata, con-
solata est dicens ; ' Quare, inquit, merore consumeris ? pro rebus
perituris cur te perdis ? Quoniam nihil sint terrene diuitie, pereundo
te docuerunt, que a te cum amatoribus suis defecerunt. Proinde
bonum est sperare in domino quam in principibus et thezauris
20 pecunie. Audi tamen consilium meum, et beate Mildrede auxilium
missis muneribus implora, cuius suffulta sufTragiis honori et dignitati
restituta, omnes persequutores tuos indulgentiam suppliciter a te
flagitare videbis. Ego sum, inquit, Mildreda Christi famula, cuius
opem te exposcere suadeo : ecce interuentu meo diuina tibi presto
25 sunt solatia.' Cumque regina, vt iussum fuerat, omnia deuote com-
plesset, rex maternam iniuriam egre ferens, in pristinam dignitatem
eam reuocat, et veniam supplex petit. In festo sancte Mildrede
quidam campanas pulsantium ante altare sancte virginis sedens,
dormire cepit. Et ecce virgo sancta, inestimabili decore fulgida, de
30 tumba procedens, sibique minaciter accedens, elata palma alapam ei
dedit, docens eum, oratorium, non dormitorium ibi esse. Ille a
sompno exiliens, sicut prius dormiens viderat prodeuntem, ita
prorsus vigilans redeuntem vidit tumbamque subeuntem. Cum
ecclesia pristine requietionis sue reparari deberet, et de sumptu
35 solicitarentur multi, vir quidam diues vidit in sompnis totum Thaneti
populum collectum, inuicem de sumptu conferre et ecce astitit in
medio puella quedam decora nimis, dicens : ' Audite amatores seculi,
et corruptibilium facultatum custodes ac serui. Vos graue fertis
succurrere edificio domus dei; in perituris confiditis, in bonis per-
40 mansuris non speratis ; sed que retinetis, peribunt, que erogatis,
eternaliter multiplicata manebunt. Ecce ego, plus omnibus vobis,
huic structure proficiam, plus mea valebit inopia quam omnis habun-
* T. E. inuadendum. " E. infinitam^ ^ ,E. quella puedam.
De ^ancta a^iHirctia. 197
dantia vestra.' Quibus a multis auditis operis consuinmationi sedule *
insistebant. Et cum lignum trabale, in quo laquearia tecti figerentur ',
tribus pedibus inuentum esset breuius pariete, cui superponeretur,
contristatus artifex beate Mildrede auxilium suppliciter inuocauit.
Mane autem facto, iuxta mensuram operi aptam, tribus pedibus pro- s
ductius' reperitur. Senior quidam, de beata Mildreda, quod in
ecclesia sancti Gregorii Cantuarie, vbi canonici sunt regulares, tene-
retur et corpus eius ibidem coleretur, errans, vidit in sompnis in
natali eiusdem virginis angelum domini sibi dicentem : ' Surge iam,
surge et ad nuptias sancte virginis Mildrede procede.' Quo tertio lo
audito, ille respondit : ' Vbi queso, ait, domine, eam esse credemus ? '
* Apud sanctum Augustinum,' inquit angelus. Et ille : ' An non
potius est, inquit, apud sancti Gregorii ecclesiam, vt nos arbitramur ? '
' Nequaquam id credas,' ait ille ; * Ibi enim nunquam fuit ; verum
indubitanter scias quia apud sanctum Augustinum est.' Et ecce 15
subito videt aulam, in qua quiescebat, splendore nimio choruscare ;
celi aperti sunt, et inestimabili luce effusa, angelos atque supemorum
agmina cum immensa claritate descendere, et beatam Mildredam
regio diademate prefulgidam, gemmis et omni ornatu glorie decora-
tam, summo omnium tripudio et concentu *, vsque in ecclesiam sancti 30
Augustini tumbamque suam descendere, clare prospexit. Inueni
enim scriptum in cenobio sancti Gregorii Cantuarie, quod anno
domini millesimo octuagesimo quinto Lamfrancus' archiepiscopus
corpora sanctarum virginum Mildrede et Edburge, in Thaneto insula
sepulta, de terra leuauit, et in ecclesia beati Gregorii Cantuarie, quam 25
ad pauperum solamen, paulo ante de rebus ecclesie cui presidebat,
ditauerat, cum magno honore transferens collocauit. Ibi reuera
scrinium satis preciosum aduentantibus ostenditur; sed et alterca-
tionem inter monachos et canonicos pro corpore sancte Mildrede,
nondum tempore nostro sedatam, peritioribus discutiendam relinquo, 30
qui quod in vtroque loco scriptum repperi, ad futurorum noticiam
venire volui *.
[MS. Tib. adds : Narratio \
Vir dei nomine Ysaac (de Syria in SpoIe)tanam urbem ueniens,
peciit (ut quantum uellet) licencia sibi concederetur in (ecclesia
orandi. Et) cum unus ex custodibus eum per tres dies (con)tinuis 35
orationibus uacare conspiceret, superbia inflatus hunc slmulatorem
dixit, et alapam dedit, ac de ecclesia exire precepit. Et ecce repente
ultor spiritus illum inuasit, et per os illius clamare cepit : • Ysaac me
euertit.* Quo ad preces uiri dei sanato ; monasterium construxit et
* r. sedulo. ' E. fugerentur. » Boll. productum. * T. concensu.
' T. lanfrancus. * As to this question, there is a libellus contra inanes
usurpatores S. Mildrethae, by Goscelin, in MS. Vesp. B. XX. ^ Cf. Vinc.
Bell. XXII. 75.
198 jaotja Legentia anffUe»
fratres multos congregauit. In cuius ortum fures nocte ingressi,
mutata per spiritum mente uangas quas inuenerunt apprehendentes,
cuncti orti illius spacia coluerunt. Ad quos mane ingressus uir dei,
ait ; * Gaudete fratres multum laborantes : iam quiescite,' et ali-
5 menta prebens illis, post refeccionem dixit : ' Nolite malum facere :
sed quociens de orto aliquid uultis, petite, et cum benediccione
accipientes a furti prauitate cessate.' Quos statim collectis oleribus
onustari fecit, et dimisit. Accesserunt ad eum peregrini quidam,
scissis uestibus misericordiam postulantes, ita ut pene nudi uide-
10 rentur. Et cum uestimen[ta] peterent, uir dei discipulo suo precepit
ut ad siluam pergens, quod in caua certa arbore inueniret quantocius
deferret. Qui pergens, uestimenta reperta magistro suo attuUt ; que
peregrinis conferens dixit : ' Ecce, uestite uos.' Quo uiso, magno
pudore consternati sunt, et qui fraudulenter uestimenta querebant
1 5 aliena, confusi receperunt sua \]
ir "^De SANCTA IVIoDWENNA VIRGINE ET ABBATISSA '.
"V 7"Irgo quedam fuit in Hibernia* nomine Modwenna, decora facie,
* nobilis parentele, sed multo nobilior moribus et sanctitate.
Erat enim filia Maugthei * regis, mater eius Choman appellata est.
Hec enim virgo a puellari etate virginitatem suam deo commendauit.
20 Contigit enim eo tempore sanctum Patricium in Hiberniam aduenisse,
ad predicandum gentibus illis fidem Christi, que partim paganicis
erroribus inuolute [erant]", partim fidem nondum plene intellige-
bant. Venit igitur Modwenna ad eum cum ceteris fidelibus, auditura
verbum dei. Quem cum egregie de virginitate seruanda, de premiis
25 iustorum et penis malorum disserentem audisset, amoris diuini
vehementi desiderio succensa, vestigiis episcopi prostrata habitum
monialium cum lachrimis deuote postulauit, asserens se velle virgini-
tatem eligere, in qua valeret Christo domino vsque ad obitum suum
militare. At ille gratiam dei in ipsa manentem intelligens, gauisus
30 est, et velans eam, ancillam domiho immaculatam consecrauit ; et
virginem nobilem nomine Atheam, ipsius cognatam, eidem com-
mendauit. Cepit igitur Modwenna literis sacris intendere, vani-
1 Collect:
Gaude uirgo gloriosa in Christi tui gloria, Mildreda benignissima, proles
regum clarissima. Merciorum margarita, Cantuarie corona, tocius Anglie stella
radians et transmarina : faue cunctis prece tua. V. Dilexisti iusticiam.
Deus, auctor castitatis, quem tota deuocione beata uirgo Mildreda dilexit m
terris, concede propicius ut eius sanctis intercedentibus meritis te semper hic et
in euum mereamur habere propicium. Qui cum deo pa. et s. s. uiuis et reg.
deus per.
= Abr. from the Vita by Gaufrid of Burton in MS. Reg. 15, B. IV, which
xiifTers in many points from the Vita by Conchubranus in MS. Cleop. A. a ed. in
A. SS. Boll.' July II. 297. 3 et abb. om. in T. * T. Fuit in H. virgo
quedam. * E, naugthei. " om.
De ^ancta s@oiitoenna. 199
tates seculi contempnere, monita sancti Patricii assidua meditatione
reuoluere, cor (quoque) * suum et actus suos omni custodia obseruare,
orationi cum lachrimis et suspiriis frequenter incumbere, corpus
ieiuniis attenuare, vigiliis affligere, tota anima, tota virtute deum dili-
gere, amori Christi nihil preponere, terrena omnia vt caduca pura 5
mente calcare, ad brauium celestis regni totis nisibus anelare, penas
inferni horrore nimio expauescere, ad premia vite eterne infatigabili
desiderio suspirare. In tantum enim in ea conualuit supema gratia,
vt frater eius Ronanus, exemplum eius imitatus, seculum omne relin-
queret; et in Christi miliciam sibi associatus, postea religiosus episco- 10
pus factus est. Pater quoque a criminibus se compescuit, et mater per
annos quindecim summe religioni dedita, finem vite sue in sancta
conuersatione consummauit. Post hec virgo Christi parentibus
orbata, ad altiora transcendere concupiscens, audita fama cuiusdam
sancti episcopi nomine Hibar, qui in insulis occeani^^cum discipulis 15
suis vitam artissimam ducebat, ad eum quantocius cum paucis pro-
perauit. Et considerans laborem manuum eius, abstinentie rigorem,
afTabilitatis iocunditatem, vite meritum, virtutumque miracula, ab
eo benigne instructa regreditur. Constructo in quodam monte'
cenobio, [cum] * Athea et Ronano fratre suo habitauit ; solis crudis 20
sepe sustentata radicibus, orationibus assiduis vacabat ; nemini
onerosa existens, nullius elemosinam petens, de operibus manuum
suarum sibi suisque victum querens, virilem animum in sexu
femineo preferebat. Proscindebat terram ligone, propria manu
semen iactabat, rastris illud operiens et sarculo agrum purgans. 35
Confluebant ad eam matrone nobiles, regine quoque et virgines,
verbum dei ab ea audientes. Et adiuncte sunt ei virgines octo :
inter quas " fuerunt sancta Brigida et Orbila. Cum hiis erat et vna
vidua, habens infantulum nomine Luger : quem cernens bone indolis,
adoptauit eum in iilium, et summo studio enutriens, fide et moribus 3°
reddidit eruditum. Iste Luger die quadam vaccam cum vitulo
custodiuit, quem veniens lupus subito rapuit et coram oculis suis
deuorauit. Quod cum domine sue nunciasset, illa ait : ' Accipe
baculum meum, fili mi, et vade ad eum, et dic ei vt veniat ad me.'
Qui lupum adhuc cum vitulo inueniens, tetigit eum baculo, dicens : 35
' Domina mea precipit * vt venias ad eam.' Qui statim consurgens,
in modum domestici canis sequebatur eum, et prostratus ante pedes
virginis, omni feritate deposita, quasi culpe conscius et penitens
veniam postulauit. Ad quem illa ait : ' Quare deuorasti vitulum
nostrum ? Ecce precipio tibi in nomine Ihesu Christi, vt ad vaccam 4°
cuius vitulum deuorasti pergas et illam a bestiis custodias, ducens
ad pascua et reducens ; de siluestribus viue, quicquam domesticum
* om. in T. * Vit. occidentalis o. * Vit. in monte qui dicitur Focard.
* so T. ; om. in E. * T. que. • E. precepit.
2bo laotja ilegenlia ^ngtte,
non comedas, nec amplius cuiquam homini dampnum facias.' Lupus
mandatis eius obediens, contra naturam domesticus factus, custodie-
bat cum diligentia vaccam sicut pastor : et illa lingebat eum et
amabat quasi vitulum suum. Ex illo lupi propagati, vsque in pre-
6 sentem diem per tria miliaria ecclesie pecora custodiunt. Sunt enim
minores ceteris, et albas in frontibus notas habent ; nulla domestica
ledentes, sed de siluestribus victum queritantes. Hiis et aliis
miraculis Luger confortatus, et sacerdos effectus, tandem ad episco-
patum sublimatus, multos ab infidelitate reuocans in vera fide et
lo sanctis operibus confirmauit. Cum autem latrones duas vaccas
sancte virginis rapientes fluuium quendam transire vellent, in-
uenerunt aquas ita feruidas, vt eorum vestigia calorem fluminis
nullo modo tolerare possent. Stupefacti fures, post magnos labores
cum se a monasterio elongari^ putarent, diluculo prope ecclesiam
15 virginis se videntes, ad pedes eius prostrati, culpam confitentes
veniam consequuti sunt. Erant autem in monasterio sancte
virginis - centum quinquaginta virgines congregate ; omnes opere
manuum victum et vestitum sibi' querentes, in magna sanctitate
vitam suam transigebant. Virgo tandem sancta, preficiens illis
20 Orbilam in abbatissam et matrem, ad alium locum transire dispone-
bat. Ad quam illa ait : ' Quomodo possum obtemperare iussis tuis,
o domina, cum sim* iuuencula et timeam etati mee, ne si forte
absque te remansero, iuuenes propter decorem corporis et speciem
capillorum conentur me furari deo et abstrahere a proposito sancti-
25 tatis? Parce mihi domina, parce, [et] " ne derelinquas me.' Cui illa
respondit : * Confortare filia, et age viriliter, et fiduciam habe :
quoniam deus adiuuabit te. Et vt cognoscas quod ipse te elegerit,
et .iuxta preceptum eius fecerim omnia hec, iam videbis in te
mirabilia eius.' Tunc assumens zonam propriam, circumcinxit de
30 ea Orbilam, et signum crucis super illam faciens insufflauit ei:
statimque factum est caput eius album decora canicie, et facies eius
mutata in alia effigie, quasi esset seuere etatis et venerabilis senec-
tutis. Et dixit ad illam : ' Ecce mutato corpore mutaberis etiam et
nomine, et vocaberis Seruila pro Orbila, vt cognoscas quia dominus
35 non te ad dominandum prefecerit ', sed ad seruiendum.' Videns autem
Orbila, que et Seruila, circa se tanta fieri mirabilia : in aliquo hesitare
nec contradicere audens, cuncta sibi imperata deuote suscipiens ;
cunctis affabilis, [amabilis] ', proficiens et bona exempla ostendens, vs-
que ad vltimam senectutem virtutibus ornata iniunctum sibi officium
40 deuote consummauit. Assumptis autem quadraginta [nouem] * vir-
ginibus, in monte quodam cenobium construxit, et a cellis, que con-
1 E. elongare. " E. virginis sancte. ' T. victum sibi et v. q. * E.
sum. * so T. ; om. in E. " E. prefecerat. ' T. amabilis ; E.
omnibus. * om.
De ^ancta ogotJtoenna. 201
struebantur in cliuo montis, Celliscliuium ^ appellauit. In illo enim loco
sancte virgines crudas herbas, arborum cortices, herbarum radices
comedentes, in magna abstinentia, assiduis orationibus et vigiliis,
humili spiritu deo seruiebant. Subulcus quidam regis vbique per
solitudinem greges suos querens et non inueniens, tedio affectus 5
auxilium virginis desperans implorauit. Cui illa ait : ' Vade secure, et
omnia que perdidisti, a feris intacta reperies a deo custodita.* Pergens
ille et cuncta vt dixerat reperiens, elegit porcum optimum, et in frusta "
discerptum acturus gratias detulit ad virginem. Que hoc recipere
noluit, sed dixit non licere sororibus edere de huiusmodi cibo, quia 10
seculares mores pro amore diuino deseruerant, et alios mores
habentes in cibis et potibus et in cunctis ceteris rebus, festinare
ad altiora cupiebant. Cumque ille pro occisione porci, et quia virgo
munus suum non acceptauerat, tristaretur, fecit eum vocari ad se ;
singula membra porci ordinatim per propria loca composuit, et facta 15
oratione atque signo crucis edito, viro desolato miranda virtute
animal mortuum viuum restituit, et ait: 'Accipe porcum tuum, et
esto fidelis vsque ad mortem, sperans in domino et faciens boni-
tatem, et amodo famulare ' ei fiducialius, qui potest facere mirabilia
magna solus.* Misit autem sanctus Patricius octo presbiteros ao
ad visitandum et consolandum sanctam Modwennam; vt reuersi,
quid ageret qualiterque se haberet sibi denunciarent. Qui per
solitudinem pergentes, a quinquaginta latronibus, raptis omnibus
que secum portabant, crudeli morte perempti sunt. Erat autem
Glunelach princeps eorum, qui per loca siluarum vagantes latro- 25
cinia exercebant, multa scelera perpetrabant, nullam hominum
pietatem habebant, sed quoscunque* reperire poterant, depredatis
eorum omnibus, absque ulla" miseratione eos trucidabant. Quod
cum Modwenna cognouisset, martirio quidem eorum congaudebat,
eo quod * mortis compendio ad gaudia transierant eterna ; sed com- 30
patiebatur corporibus insepultis que^ bestiis deuoranda proiecta
manebant ; maiorem super omnia habens dolorem super sceleratis
hominibus qui tormenta sibi preparata nec credebant nec metuebant.
Orauit autem intenta prece ad dominum quatinus a predonibus pacem
acquirere, et corpora martirum illesa sepelire posset. Et ecce astitit ei 35
angelus domini dicens : ' Vade cum sororibus tuis sanctorum corpora
querere ; habens fiduciam et nihil hesitans, quia dominus adiuuabit te.'
Assumptis autem secum quadraginta nouem virginibus, venit ad
locum vbi corpora mortua iacebant. Et ecce Glunelach latro cum
suis quadraginta nouem illis occurrens, vesano amore captus, ad 40
rapiendum eas properabat. Quod videns Modwenna, sorores trepi-
dantes nihil hesitans consolata est, dicens : ' Nolite expauescere, sed
* E. cellisclinium. * E. frustra. ' E. familiare. * E. quotiens-
cunque. * E. nulla. • E. coque. '^ E. qui.
202 jQoiia iLeg:entia ZtiQlit.
orate dominum puro corde : et iam videbitis mirabilia eius.' Cum-
que illi appropinquarent, et nihil amplius restaret nisi vt quisque
suam raperet, ecce sopor domini statim irruit super eos, et
corruentes proni in terram obdormierunt : et a prima hora diei
6 quinte ferie vsque ad nonam septime nec se mouentes nec respirantes
quasi penitus mortui iacuerunt. Apparuit autem angelus domini
magna claritate resplendens, et ait Modwenne : ' Constans esto et
age fiducialiter : et venite mecum tu et Glunelach : assumam enim
vos et ostendam vobis archana dei, et horrenda et desideranda.' Ad
lo hanc vocem ambo rapti de corpore sequuti sunt angelum dei. Qui
demonstrauit eis penas inferni et horribiles cruciatus, deinde quasi
sedes amenas atque florigeras in paradiso, et secundum meritorum
qualitatem mansiones diuersas speciosas valde ac^ delectabiles.
Cumque vidisset Glunelach inter ceteras vnam speciosissimam et
15 ceteras decore et pulchritudine precellentem, et inenarrabiliter ei
placuisset, rogauit Modwennam vt interrogaret cuius esset illa
mansio. Et ait illa ad angelum : ' Domine mi, cuius est mansio
hec ? ' Angelus respondit : ' Ista mansio preparata est cuidam
religioso pontifici Cheuin nomine, qui septem annos, viuens satis
20 districte, iam transegit in heremo '^ et tale habitaculum eternaliter
meruit possidere in celo.' Hiis visis ad corpus vterque regreditur,
et Modwenna ceteros adhuc dormientes excitauit, dicens : 'In
nomine sancte frinitatis, surgite.' Tunc omnes expergefacti, se-
derunt super faciem terre, tanquam obliti vbi essent aut vnde
25 venissent — nondum enim attoniti se valebant considerare. Tunc
Glunelach ad se reuersus ad pedes sancte virginis prostratus corruit
et veniam ac misericordiam humiliter postulauit, dicens : ' Domina
mea sanctissima, consule seruo tuo, auxiliare misero, fac me par-
ticipem dei tui, ne incurram penas inferni quas vidi ; impetra mihi
30 apud ipsum quatinus talem in celo merear habere mansionem qualis
tibi monstrata est esse cuidam Cheuin pontifici in paradiso.' Cui
illa : ' Si potes credere, omnia possibilia sunt credenti.' IUe vero
cum lachrimis dixit : ' Credam, domina, quecunque docueris, et
faciam quecunque preceperis.' Videns autem hoc Alphln filius
35 sororis Glunelach, et ad se reuersus, pedibus virginis prostratus
dixit : ' Domina mea, sicut videro auunculum meum iuxta consilium
tuum agere, ita ego paratus sum tibi per omnia absque contradictione
fideliter obedire.' Ceteri enim, arti magice cuncta ascribentes,
pauore exterriti ad longinquas regiones discesserunt, nec vlterius
40 in partibus illis cuiquam nocere presumpserunt. Modwenna vero
corpora sanctorum in monasterio suo sepeliuit, et Glunelach et
Alphin instructos in fide baptizari ' fecit, et literis imbuendos
tradidit. Qui in timore dei proficientes, et episcopi facti, dies suos
' T. ac ; E. et. ' E. herimo. ' E. baptizare.
De ^ancta ^ontoenna, 203
in sancta conuersatione feliciter consummarunt. Hiis ita gestis,
liostis antiquus, omnibus bonis inuidens, non cessat machinari dolos
quibus decipere valeat christianos. Hic accessit ad Cheuin epi-
scopum, similitudinem assumens clerici ; et velut ei compatiens
atque querimoniam faciens, miserationem de illo se habere simulans, 5
aures eius extrinsecus verbis fictis deliniens, cor illius temptans
intrinsecus et veneno iniquitatis inficlendo corrumpens, ait illi quasi
dolens pro eo: 'Quid hic agis, Cheuin pontifex et fortissime here-
mita ? Cur perdis iuuentutem tuam in hac vastissima solitudine ?
Quid profecerunt tibi septem anni quos iam transegisti districte 10
viuens in ista heremo, in quibus macerasti corpus tuum ieiuniis,
animam afflixisti vigiliis, cor tuum cruciasti inaniter gemitibus at-
que suspiriis ? Quid valuerunt tibi vrtice et malue et olera que in
cibum accepisti, crude herbe, fructus siluarum, arborum cortices et
radices? Vbi sunt lectiones tue in quibus frequenter pemoctabas, 15
compunctiones * intime, orationes assidue? Vbi sunt labores ma-
nuum quibus diu frustra desudasti ; vbi suffusiones lachrimarum, vbi
desideria eternorum ? Ecce omnia abstulit tibi Modwenna, [que] * pro-
misit Glunelach latroni pessimo, pactum firmum cum eo faciens, se
daturam ei locum tuum et mansionem quam' tua merita prepara- ao
uerant tibi in celo. Aut si estimas me falsa dicere, mitte mecum
quoscunque placuerit ad eius monasterium: et ibi Glunelach et
Alphin literas discentes et cum virginibus cohabitantes poterunt
absque dubio reperire. Vide ergo quam incassum laborasti, cum
isti duo latrones pessimi precedant te in regno dei. Recogita itaque »5
de te, miser, et tandem aliquando respice miserans temetipsum :
quia multo melius fuerat saltem temporalem habere leticiam, quam
semper in angustiis existentem amittere vtramque simul, et transi-
toriam et eternam.' Hiis auditis episcopum grauis temptatio inuasit :
ct mittens ad monasterium, et vera omnia cognoscens, iracundia 30
magna commotus et seipsum capere non valens, diabolico exagitatus
furore vitam preteritam et labores obliuiscens, de pio crudelis,
tirannus de presule, de defensore desertor efficitur: sumit arma,
socios iniquitatis ag[g]regat, vltionem desiderans. Modwennam enim
cum suis omnibus furtim incendere, et monasterium eius quamcitius 35
poterit radicitus extirpare proponit. Et ecce angelus domini ap-
paruit Modwenne oranti, dicens : * Surge velociter et festina et sta
in occursum Cheuin : quia diabolus temptat eum, et venit perdere te
pro Glunelach et Alphin, et ecclesiam tuam delere. Sed vade : quia
dominus tecum est : qui docebit te qualiter te ipsam ab illo custodias, 40
et ipsum ab inimico qui eum fefellit eripias.' Assumptis autem
secum aliquibus uirginibus, perrexit ad locum quendam : et pro-
spiciens a longe episcopum venientem cum clericis [et] * satellitibus
' T. compunciones. ' T. E. et. ' Vit. que. * so T. om. in E.
204 l3ot)a legenna anglie»
simjliter arma ferentibus, prostrata in terram deum cum lachrimis
exorauit. Surgenti autem a terra apparuit diabolus, cum iam epi-
scopus accessisset propinquius : et conspexit velut etliiopem nigrum
puerulum ad sinistrum pedem illius pendentem, ad sinistram eius
5 aurem mala susurrantem, et in corde eius iniqua consilia semi-
nantem. Tunc illa constanter signum crucis in fronte faciens, per-
rexit obuiam illi, et cum magna fiducia dixit : ' In nomine domini
nostri Ihesu Christi sta ibi, Cheuin, et expecta paulisper : esto quietus
et ne mouearis aduersum me, donec loquar tecum et audias ser-
10 monem domini de ore meo.' Ad hanc vocem stupefacti omnes et
vehementer exterriti, manifesta dei virtute attoniti constiterunt. Lo-
quuta est autem ad episcopum Modwenna dicens : ' Eya, frater, quare
tam subito permisisti sathanam sine obstaculo introire ad cor tuum
et malas cogitationes introducere : vt relinquere te faceret sacram
15 solitudinem heremi et habitaculum sanctum tuum? Cur tam impro-
uidus emulatus es Glunelach et Alphin emulatione diabolica, et
putasti deum esse aut impotentem aut iniustum, quasi qui vel nolit
vel nequeat compensare merita singulorum et retribuere vnicuique
secundum opera sua ? Cur tam facile sufflante vento excussus es a
20 facie terre tanquam puluis leuissimus, et nullam prorsus soliditatem
constantie reperire in te potuit temptatoris fallacis inimica persuasio ?
Nonne magis congaudere te oportuerat quia fratres tui mortui fuerant
et reuixerunt, perierant et inuenti sunt? Numquid non Christus
pro impiis mortuus est : quia^ morte sua iustificat impium et saluat ?
25 Quare ergo doluisti tam stolide, ab errore gentilium impios con-
uersos ad fidem, qui membra Christi effecti per dei gratiam a vinculo
eterne dampnationis liberati sunt ? Numquid non charitas, que sua
sunt non querit, sed potius que sunt alterius ; et ob hoc etiam, si
necesse fuisset te cedere de loco proprio propter fratrem, dubitare
30 debueras merita tua perdere, quasi Christus tibi non valeret, si vellet,
multo meliora preparare ? Signa itaque cor tuum, frater, et agens
penitentiam resipisce : et deus omnium, qui te adhuc seruauit ne
opere perpetrares malum, ipse sua pietate iamnunc tibi aperiat
oculos, vt videas et caueas inimicum qui te decepit, sua fallatia huc
35 attraxit et te summo studio a sancto proposito conatur euellere, vt
postmodum valeat de tua societate in sua dampnatione gaudere.'
Hec cum illa dixisset, reuelauit dominus oculos et intellectum Cheuin
episcopi : et conspexit manifeste diabolum in specie ethiopis et quasi
nigrum puerulum herentem ad sinistrum pedem suum. Quem
40 attendens, vehementer exhorruit *, et Modwennam, vt illum precibus
suis a se expelleret, suppliciter cum lachrimis postulauit. Quod
cum illa fecisset, protinus arma proiiciunt et ad terram se coram
virgine prosternunt, pectora percutiunt, supplici prece omnes veniam
' Vit. quj. * E. abhorruit.
De ^ancta a^outoenna. 205
postulantes. Tunc illa gaudens et gratias agens duxit eos ad mona-
sterium suum. Et volens confirmare episcopum, ne amplius
temptationi inimici cederet sed confidentior perseueraret ; accipiens
baculum suum duxit eum ad radicem montis prope monasterium,
vbi erat fons frigidus, in quo ipsa in hyeme solita fuerat noctibus 5
vsque ad scapulas dimersa totum ex integro psalterium frequentius
decantare. Quem baculo, signum crucis imprimens coram episcopo
tetigit, et [ait] * : *In nomine domini nostri Ihesu Christi sequere me,
vt annuncietur laus dei in celo et in terra.' Et traxit post se baculum
suum, iter aquis ostendens, vsque ad supercilium montis. Aque lo
vero contra naturam in superiora enitentes baculum sequebantur.
Erat autem in collis cacumine rupis cauata, quasi ab angelis pre-
parata : in quam aque, baculo preeunte, se infuderunt. Que continuo
introducte, moderate efficiuntur calide, veluti fuissent humano studio
ad balneum preparate. In hoc balneo fecit Modvvenna, per spiritum 15
edocta, intrare episcopum, dicens ad eum : ' Sicut in hoc balneo
lauaris extrinsecus a sordibus corporis, sic te deus omnipotens
emundet intrinsecus a maculis cordis.' Quo facto, Cheuin episcopus
cum sodalibus suis, accepta a virgine licentia, reuersi sunt in solitu-
dinem castigati, emendati, "mirabilibus magnis que viderant con- 20
firmati; [et]' omnibus diebus vite sue exempla et* merita sancte
virginis contemplantes, anachoritice vite et sanctis operibus iugiter
insudarunt. Ipse vero episcopus, Modwennam sepe recogitans,
semetipsum coram oculis suis despiciens, vitam suam preteritam
quasi parum adhuc profecisset vilipendens, et mala que fecerat »5
plangens, ad meliora proficere et culmen virtutum ascendere summo
desiderio afiectabat. Et vsque ad obitum vitam ducens perfectissi-
mam, Christo vero deo incessanter placere studuit, et triumphato
diabolo dies suos in bono fine et summa deuotione compleuit. Bal-
neum vero illud et aque calide in petra durissima vsque hodie 30
perseuerant, et se balneantes, inuocato nomine domini meritis
sancte virginis corporis et anime sanitatem reportant. Sancta
enim virgo Christi plurima in Hibernia construxit monasteria : vnde
quidam maligni inuidia tabescentes eius opera deridebant. Et arri-
pientes pauperculam quandam mulierem, et saxum grande super dor- 35
sum eius imponentes, iurare coegerunt vt illud ex parte sua virgini
Modwenne loco muneris transportaret. Quo facto, lapis durissimus
confestim coram omnibus in massam salis commutatur : vt quod
fecerant impii ad ludibrium, illud deus omnipotens ad laudem
nominis sui, et virginis gloriam in miraculum conuertit. Accidit 40
enim vt dum animalia monasterii pascerentur in agro, lupi de
nemoribus exeuntes cum impetu vitulum raperent de armentis, et
abstractum ad siluas deportarent. Quo cognito, placido vultu ac
* T. ait; E. dixit. " E. et mir. » om. * E. ac; T. ct.
2o6 jisotja legentia anglie.
sereno virgo sancta respondit : * Potens est deus noster etiam nunc
vitulum nostrum eruere de dentibus luporum, qui quondam in lacu
Danielem eripuit de ore leonum. Expectate modo, inquit, vsque
cras : et dominus eum nobis fortasse intactum restituet, vt cum
5 viderimus potentiam eius in minimis, maiorem in illo habere
fiduciam erudiamur in magnis.' Et ecce die crastina lupi qui
vitulum rapuerant, redeuntes de siluis ipsum, cunctis videntibus,
ad agrum reduxerunt, et velut bene custoditum ad pascua et illesum
restituerunt. Cum soror quedam virginis sancte cuidam ancille
lo dei victualia deferens, a latronibus spoliata rediret, Modwenna dixit :
* Noli timere : latrones cibos pauperum non comedent, sed cuncta
nobis post diem tertium, deo propitio, integre conseruata restituent.'
Et ecce fures, tribus diebus dei percussi iuditio per deuia oberrantes,
vbi erant penitus ignorabant. Reatum tandem suum agnoscentes,
15 genibus ad terram inclinatis exclamabant : ' Modwenna ancilla
Christi, si vera sunt que de te audiuimus, succurre in periculo con-
stitutis, et redde nobis oculos nostros, vt ad te gradientes, per preces
tuas a domino veniam consequamur.' Et confestim ablato ab oculis
eorum velamine, regionem cognouerunt : et cum cibariis ad sanctam
20 virginem pergentes, et reatum confitentes, veniam lachrimabiliter
prostrati implorabant. Quos illa benigne audiens et confortans,
refectos cibo carnali et spirituali cum benedictione ad propria
dimisit. Aluredus, filius Adulphi regis Westsaxonum, qui maxi-
mam egritudinem a multis diebus contraxerat, de qua nuUus eum
25 medicus sanare poterat ; audita huius virginis fama, cum magno
comitatu mare transiit, virgini sancte [egritudinis] ^ molestiam ex-
posuit, et vt preces ad deum pro ipso funderet, suppliciter exorauit.
Illa vero fidem eius considerans, pro salute sua deum rogauit, et
sanitati restituit ; et nec multo post muto loquelam reddidit. Ablatis
30 per quendam tirannum armentis virginis sancte, eleglt secum Luge
virginem, Brigidam, et Atheam. Que cum venissent ad littus maris,
et ibi naues paratas non inuenissent; confidens in domino ancilla
Christi sororibus ait : ' Oremus, inquit, dominum, vt nobis ancillis
suis auxilium adaperiat transfretandi.' Cumque prostrate flexis
35 genibus preces ad deum fudissent, angelus domini descendit de celo
et partem terre in circuitu illarum circumcinxit atque signauit, et
quasi insulam paruam constituens ac marinis aquis vndique cir-
cumluens'^ virtute admirabili a terris ceteris separauit, eandemque
insulam stupenda fortitudine de loco proprio leuauit, et velut in naui,
40 dilectas deo ' virgines per immensos fluctus secure in ea transfretantes
de Hibernia vsque in Britanniam transportauit. Eandem autem in-
sulam de fluctibus eductam apud castrum, Daganno nomine, iuxta
littus maris angelus firmauit: que vsque in presentem diem ibi
* T. egritudinis ; E. infinnitatis. ' E. circumfluens. ' E. in deo.
De ^ancta ^ontoenna, 207
consistit, et semper aquis circumdatur, aut fluuialibus aut marinis.
In illa enim insula virgo sancta ecclesiam construxit, et usque ad
reditum suum Brigidam et Luge socias suas ibi manere fecit. Et
assumpta Athea virgine, ad patrem Aluredi, quem sanauerat,
pergens, honorifice suscepta est. Et commendauit ei rex Athulphus 5
sororem suam virginem, Editham nomine, Christo consecrandam,
quatinus sub eius disciplina in habitu sanctimoniali pia deuotione deo
[dejseruire^ posset. Tradidit illi rex terram quantam' ipsa voluit,
et vbi elegit. Tuncque virgo sancta duo construxit monasteria :
vnum apud Pollesword' in Arderna, vbi Atheam cum sorore regis lo
manere fecit; alterum apud Streneshalen, in quo ipsa orationibus
vacans aliquantis diebus solitaria mansit. Illis itaque diebus Editha
soror regis vocauit Ositham virginem et dixit ei : ' Vade ad dominam
nostram et defer ei volumen istud, in quo valeat legere et fortasse
aliquid sancte contemplationis inuenire.' Que accepto libro profi- 15
ciscens ad pontem quendam ligneum, et fluctuum commotionem ex
obliquo et improuise aspiciens, timore perterrita repente deorsum
corruit, et tribus diebus ac noctibus in profundo fluminis cum volu-
mine omnibus ignorantibus permansit. Apparuit autem angelus
domini Modwenne, in cella sua oranti, dicens : ' Vade cum festi- 20
natione ad fluuium, aliquid ibi necessarium operatura.' Que
cum peruenisset ad fluuium, inuenit ibi Editham virginem, puellam
Ositham queritantem. Quam Modwenna velut expauentem'^ con-
siderans, ait illi: 'Quid est, soror? rectene sunt omnia?' Illa re-
spondit : ' Ecce, inquit, tres dies sunt, domina, ex quo transmisi 25
Ositham ad te ; et veni querere quare non regrederetur ad me. Nun-
quid non apud te est ? ' Et illa : ' Vere, inquit, non vidi eam, nec
venit ad me.' Et interrogati pastores qui prope erant, si puellam
aliquam vidissent *, responderunt : ' Nudiustertius puellam pontem
ascendere vidimus, sed quo abiit aut quo deuenit, nimirum curam 30
agentes de pecoribus et ad alia intenti penitus ignoramus.' Quo
audito sancta Modwenna ait ad Editham : ' Deprecemur, soror charis-
sima, dominum, vt meritis omnium sanctorum suorum restituat nobis
in hac hora puellam perditam : vt videamus et cognoscamus eius
mirabilem potentiam, et collaudemus in perpetuum misericordiam 35
suam.' Cum igitur ad terram inclinate diu cum lachrimis ambe
orassent, Modwenna, ab oratione surgens, clara voce tribus vicibus
exclamauit : ' Ositha, Ositha, Ositha, in nomine sancte * et indiuidue
trinitatis veni foras, et de hoc flumine, in quo submersa es, per vir-
tutem potestatis ipsius vite restituta, sana et incolumis emergas.' 40
Necdum plene verba finierat, et ecce puella de fluuio cum volumine
illeso prodiit, et trina vice sermone absoluto respondit : ' Ecce ego,
* E. seruire. ' T. quantum. * T. expauescentem. * E. vidisset
' E, in sancte nomine.
2o8 Bom lleffenna anglie,
ecce ego, ecce ego, domina mea.' Quam abbatissa cum maxima
exultatione suscipiens, et gratias immensas deo agens, Edithe virgini
viuentem reddidit, et retento secum volumine ad cellam propriam
remeauit. Dimissis * tandem in Anglia Athea et Luge virgine, vt
5 monasteriis preessent ; assumpta secum Brigida, in Hiberniam trans-
fretauit : et monasterium Celliscliuii, vt premittitur, vastatum, de bonis
a rege Athulpho sibi collatis in statum pristinum restaurauit. Cum
autem quoddam monasterium visitaret, et non haberent virgines quid
ei ad potum darent nisi aquam, et desiderarent sibi aliquid melius pro
10 benedictione addere ; inito consilio vasa laticibus plena ante sanctam
virginem deferentes, vt illa benediceret postularunt. Quo facto,
aquas in vinum iocundissimum transmutauit. Facta in Hibernia
siccitate niagna, cum sorores penuriam aque paterentur, cisternam
quandam prece sua repleuit aqua, que toto siccitatis tempore om-
^5 nibus indigentibus abundauit. Cum ad quoddam monasterium cum
sororibus transire vellet, repperit fluuium, qui nec pueros transeuntes
impedire^ solebat, vltra modum preter solitum intumescentem, vt
etiam equites transire non possent. Stupefactis in tanto prodigio
sororibus ait virgo sancta : ' Quid est hoc, filie, quod voluit nobis
2o dominus in signo hoc demonstrare ? Vere dico vobis, aliqua culpa in
nobis est, propter quam deus impedit iter nostrum. Inquiramus et
perscrutemur conscientias nostras, si quid peccati agnoscimus abscon-
ditum in corde nostro.' Hec cum dixisset, procidit se vna ad pedes
eius, dicens : ' Domina mea, confiteor tibi coram domino peccatum
25 meum. Dum egrederemur de monasterio, vidi cepas et allia^ que
concupiui, et inde sumens mihi aliqua, contra obedientiam exportaui.
lube quid tibi placuerit, et iniunge qualem volueris penitentiam :
sufferre enim presto sum quantamlibet afflictionem illatam.' Cui illa
benigne respondit : * Vade et repone vbi cepisti ea, et redi post hoc *
30 ad nos.' Quod cum fecisset, riuulus detumescens in alueum redit ;
viamque liberam transeuntibus virtus confessionis mira celeritate
reparauit. In monasterio Brigide, discipule Modwenne, que cenobio
constructo multarum virginum mater effecta fuerat, duodecim erant*
sorores que ceteris quiescentibus, flante boria nimio frigore attrite in
35 orationibus deuotis peruigilabant. Quarum afflictionem et vestium
penuriam Modwenna considerans, ad deum preces cum lachrimis
fudit : et facto mane, misse sunt a domino duodecim vestes in stratis
virginum, ita singulis conuenientes quasi humano studio fuissent
mensurate. Quas dum ille admirantes suscipere recusarent ne-
40 scientes vnde allate fuissent, precepto tamen virginis sancte illas
induere coacte sunt. Venit enim Modwenna ad domum cuiusdam
Deneth nomine, qui maxima cura pauperes ac peregrinos * hospitio
> E. Demissis. * E. impendere. ' T. alia. * T. hec ; E. hoc.
^ om. in T. " T. E. pauperibus ac peregrinis.
De ©ancta ^ontoenna. 209
suscipere et necessaria ministrare solebat : qui vitulum vnicum suum
occidit, et conuiuium sancte virgini preparauit. Sed cum parum
ceruisie* in vase quodam haberet, et ad preces eius Modwenna
benedictionem" super vasculum porrexisset, omnibus haurire volen-
tibus non decreuit, sed ad omnem sufficientiam sine defectione 5
abundauit. Vitulus quoque occisus et comestus, meritis sancte vir-
ginis miro prodigio in crastino cum matre sua repertus est. Contigit
enim die post hec tertia, Bar regem cum suo exercitu iuxta domum
Deneth transitum facere; qui de benedictione virginis sancte et
meritis confidens, accessit audacter ad regem et ipsum cum omnibus lo
suis ad prandium inuitauit. Valebant autem adhuc predictum vas-
culum et cibi qui remanserant de mensa virginis, et omnibus sufficie-
bant. Res mira et vehementer stupenda : Modicus cibus manduca-
batur, sed augmentabatur ; potus de vase assumptus potabatur, sed
non consumebatur, et quanto magis hauriebatur, tanquam si semper 15
nasceretur in vasculo iugiter redundabat. Sicque rex cum suo
exercitu biduo recreati, deum in virgine sua sancta glorificantes et
gratias agentes, leti et alacres iter suum ingressi sunt. Virgines
cuiusdam monasterii quodam tempore tanta victualium inopia co-
angustate sunt, vt vsque ad mortem pene deficere cogerentur. Quo ao
audito, Modwenna illuc proficiscens omnia vasa monasterii pusilla et
magna congregari fecit, et oratorium intrans, per diem et noctem
peruigil obsecrationes suas ad deum continuauit. In crastino autem
sequentis diei omnia vasa electo tritico repleta inuenta sunt. Multis
itaque signis in Hibernia declaratis, ad regem Scotie nomine Conagal, 35
cognatum suum, profecta, multas ecclesias et monasteria construxit :
inter que apud Striuelin vnam, et apud Edenburgh in montis cacumine
in honore sancti Michaelis alteram edificauit ecclesiam; et in Gal-
wedia tres nominatas a fundamentis fecit ecclesias. In istis enim
locis cilicio vtens, corpore nudo ad durissimos lapides, frigore, siti, 30
inedia, vigiliis et afflictionibus cruciabatur. In quodam fonte iuxta
monasterium quod construxerat Lonfrotin' vocatum, sororibus nocte
soporatis, dimersa in aquis vsque ad pectus totum psalterium decan-
tauit ; consolationes angelorum frequentes habebat, qui ei apparebant,
sicut amicus cum amico colloquentes cum ea et instruentes. Cum 35
enim nocte quadam contra solitum sensisset non afTuisse sibi ex more
dulcem presentiam spirituum beatorum, contristata cogitare cepit
aliquam sine dubio existere causam quare in illa nocte visitationem
consuetam non vidisset *. Crastina autem die dixit sororibus suis :
' Conserue mee ac filie dilectissime^ in nocte hac precedenti non 40
habuimus sanctos hospites adiutores nostros, qui antea soliti fuerant
orationes nostras ferre libenter ad dominum easque ante conspectum
throni altissimi cum exultatione presentare. Videbam enim nocte ista
* E. seruisie. ' £. benedictione. ' T. lonfortin. * E. didissct.
VOL. II. P
2IQ BotJa Leffentia anglie»
tanquam per extasim, preces nostras tempore vigiliarum vix posse
attingere vsque ad culmen tectorum nostrorum. Vnde profecto com-
peri esse aliquid offense in nobis, propter quod sancti angeli quibus
omne peccatum displicet non sine culpa nostra voluerunt se absentare
5 a nobis. Interrogemus ergo conscientias nostras : et si quid latet
absconditum, penitentia et confessione purgemus, vt possimus ad nos
reducere beatos spiritus dei.' Cum hec dixisset, surrexit soror que-
dam et ad pedes sancte Modwenne cum lachrimis prostrata ait ;
' Coram deo et sanctis eius confiteor tibi, domina mea, culpam meam.
I o Cum enim ego peccatrix misera de vita veteri hesterna die penitentiam
promittendo huc confugi, sotulares meoS) quos donauerat mihi vir
illicite copulatus ^ in seculo, neque reddidi neque confessa sum, sed in
proprietatem retinui ; quos etiam nocte ista dum frigus paterer
pedibus meis imponere non tiijaui. Ego enim sum que peccaui ; ego
1 5 sum que mea culpa sanctos angelos a vestro contubernio sequestraui.
Cui abbatissa respondit : ' Absoluat te et misereatur tui, filia, dei filius
deus omnipotens, qui pro peccatoribus mori dignatus est.' Hiis dictis
sotulares in fluuium proiici iussit : et die sequenti dixit : ' Gratias
agere debemus omnipotenti deo, qui et nocte ista respexit nos
2o misertus nostri, et reiecta offense ^ materia remisit nobis beatos
spiritus vt prius, qui sursum presentent opera nostra et orationes ad
thronum omnipotentis dei et suffragentur infirmitati nostre et im-
petrent veniam nostrorum, excessuum et omnium delictorum.'
Tribus enim vicibus nudis pedibus in cilicio cum Lazara virgine
25 Romam profecta est sancta dei. Hoc enim iter fecit velut in pecca-
torum penitentiam, et quasi vellet nullum. de suis excessibus impu-
nitum relinquere, et que cuperet corpus suum diuersis generibus
cruciatuum vsquequaque ' castigare. Rediens autem de Roma in
Angliam, venit ad locum qui vocatur * Scalechf, vbi iuxta montem
30 vidit in fluuio Trenta modicam insulam : in qua oratorio in honore
sancti Andree constructo, septem annis anachoritice vixit. Vnde et
vsque hodie Andreseia, i. 'Andree insula' nuncupatur. In loco
qui nunc Bredonia dicitur, habitauit illo in tempore religiosus quidam
heremita, qui audita huius virginis fama frequenter venit ad eam, et
35 deferebat ei vitas sanctorum, in quibus se reficiebant. Quadam vero
die dum oblitus fuisset secum tollere librum, cepit illa mesta esse et
conqueri, dicens illi : ' Quare librum more solito non attulisti, pater ? '
Et iUe : ' Sic modo, domina, contigit, mecum enim afferre oblitus
sum.' Misit itaque duas virgines cum nauicula, que festinanter Ubrum
40 reportare possent. Cumque ad locum qui Lega dicitur ^auigassent,
orta tempestate carina protinus inclinata vtrasque virgines subtus se
clausas in fundo aque cooperuit. Cumque diu aduentum virginum
* E. copolatus. ' T. ofFensa. ' E. vsque quam. * T. appellatur ;
E. vocatur.
De ^ancta a^outoenna. 211
expectassent, ambo pariter orationi se dederunt, obsecrantes diuinam
clementiam quatinus illis ostendere dignaretur quid de puellis actum
sit. Surgentes tandem ab oratione, aspiciunt miro modo viam paten-
tcm et siccam in medio fluminis : et confestim ingrediuntur per
siccum fundum viam mirabilem et aridam : et erant aque stupendo 5
modo diuise in partibus duabus, et vtrimque velut quidam muri a
dextris et a sinistris. Cumque venissent ad locum in quo fuerat pre-
cipitata nauicula, heremita manus apposuit : sed velut palis confixa
nauis immobilis permansit. Et cum virgo sancta manus apposuit, ita
leuiter nauiculam eleuauit, ac si penitus omni pondere caruisset. 10
Inuentis autem virginibus viuis et sanis, nauiculam pariter ingredi-
untur : et vndique recurrentes aque illam sustulerunt et ad cellam
virginis deduxerunt. Erat autem puella quedam gentilis, que
audiens famam virginis sancte, cupiebat eam videre et ab ea in fide
Chiristi illuminari. Veniens autem ad eam, cum in fide edocta fuisset, 15
graui infirmitate detenta in lectum decidit, et nondum suscepto
baptismate vitam finiuit. Quamobrem contristata Modwenna, fusa
ad deum prece illam vite restituit. Que baptizata, habitum religionis
assumpsit, et in sancta conuersatione vitam consummauit. Quidam
puerulus fidem Christi suscipiens, cum ab infantia fuisset egressus, 20
nomen domini cum despectu et irrisione mirabili blasphemauit.
Hunc cum parentes durius increpassent, et induratum ad sanctam
virginem detulissent, illa ab errore eum reuocare studuit, et tandem
deuote pro eo ad deum exorauit. Sed dominus eam exaudire noluit :
quia postmodum super eodem eam amplius honorificare decreuit. a.=;
Postquam enim miserandus puer contempta virgine, despectis paren-
tibus furiosus euasit, suffocante eum diabolo improuisa morte pre-
reptus est. Quem cum parentes ad sanctam exanimem detulissent,
pro eo orans viuentera reddidit, et a spiritu blasphemie deinceps
integre liberauit. Confluente ad virginem sanctam propter sani- 30
tatum beneficia et miraculorum gloriam de diuersis regionibus populo,
propter hominum frequentiam tedio affecta, Athea et Lazara in eodem
loco dimissis, se in Hiberniam transire, et in breui vitam finire pre-
dixit, Et addidit: 'Vbicunque finis vite mee acciderit, meum hic
sepeliendum corpusculum mihi dominus demonstrauit.' Transiens 3.S
igitur in Hiberniam ; cum centum triginta esset annorum, infirmitate
depressa, vocatis sororibus suis inter cetera dixit : ' Pecten meum,
ligneum ligonem et sarculum ceteraque vtensilia mea in quibus
operata sum, Celliscliuii ^ monasterio concedo. Reliquie vero mee
cum baculo meo, disponente deo, in terram aliam deferentur.' Hiis 40
dictis, apparentibus ei apostoHs beatis Petro et Paulo, tertio nonas
iulii, septimo a natali eorundem apostolorum die, feliciter ad celos
migrauit. Tertia vero die postquam defuncta est, quedam virgo
' £. cclliclinii.
P2
212 if^otia legenua anglie.
post completorium vidit sanctam Modwennam in loco vbi orare
solebat quasi viuentem et manus in oratione ad celum extendentem.
Quam dum tremefacta conspiceret, cecidit prona ad pedes eius et ait :
' Domina mater, quid me iubes facere ? ' Cui illa : ' Vade die crastina
5 et dic sororibus meis : " Hec mandat vobis mater vestra : Nolite,
filie, putare me mortuam : viuo enim vere cum domino Ihesu Christo,
et audiui ex vobis aliquas loquentes ad inuicem in incompetentibus
horis, nec tenentes sanctum silentium sicut oportuit. An excidit
vobis quod ait propheta : ' Cultus iusticie silentium ^' ? Adhuc corpus
10 meum inter vos inhumatum iacet, et vos tam cito obliuiscimini doc-
trine dei et regularis obseruantie, cuius terminos non vobis expedit
aliquatenus transgrediendo preterire ? Nolite, filiole, contempnere
minima, ne forte paulatim per minimorum negligentiam offendentes
decidatis— quod absit — etiam in maiora." Tu autem vade et prepara
1 5 iter tuum : quoniam post septem dies venies ad me.' Et factum est
ita. Cum autem corpus sanctum ad tumulum deferretur, facta est
contentio magna de habendo corpore eius inter Hibernienses, Scotos
et Anglos ibi congregatos : sed tandem Columkillum episcopum
adierunt et eius rectum iudicium petierunt. Qui post multas partium
20 altercationes dixit : ' Eligite ex vobis omnibus octo robustos homines,
qui feretrum cum baculo in humeris portent, et quocunque dominus
voluerit feretrum deducant.' Quo facto, miro modo diuina voluntate
compulsi, versi ad Angliam recto itinere sanctum*^ corpus deferre
ceperunt. Tunc sanctus episcopus, virtute dei cognita, Anglicis
35 corpus sanctum concessit ; vnde et ad Angliam delatum, apud
Andreseiam honorifice sepultum est. Postquam autem monaste-
rium de Burtoo super Trentam fundatum est, reliquie sancte virginis
illuc translate sunt. Quidam de nobilibus Anglorum, tirannus et
crudelis, res et terras prefati monasterii violenter inuasit, portas
30 monasterii confregit, et cunctis direptis domos combussit et abiit.
Nec mora, vniuersi cum duce suo a demonibus arrepti', iusto dei
iudicio suffocati sunt. Cum enim vorax flamma villam inuaderet,
feretrum sancte virginis monachi extra ecclesiam deportarunt : et
statim ignis cessans atque resiliens, omnino extinctus est. Quidam
35 vicecomes in captiuitate positus et in archa superposito ingenti lapide
reclusus ac compeditus, inuocata sancta virgine Modwenna, statim
deiecta petra, diruptis vinculis confractoque ergastulo liberatus est.
[MS. Tib. adds : Narratio*.
Nobilis quidam Brito circa beate Marie Magdalene obsequia de-
uotus, cotidianis precibus ad suum presidium eam inuocabat, uigiliam
40 eius deuotus ieiunabat, et in eius festo magnam pauperibus et pere-
grinis refeccionem parabat et ueniam offensis (dabat) ; orans assidue ut
^ E. silentiam. " E. secundum. ' T. arepti. * Cf. Vinc. Bell. IX. iio.
De ^amto iReoto. 213
ab hac uita sine uera penitencia et peccatorum suorum confessione
eum migrare non permitteret. Contigit ergo ut in Angliam proficiscens
naufragium pateretur. Cumque omnes comites suos fluctus inuolueret
(et ipse quoque) marinos uersaretur in fluctus, Mariam Magdalenam
deuocione qua potuit inuocabat : (et) ecce mulier quedam formosa s
dexteram illius (tenu)it et per undecim stadia usque ad ripam (ex qua
ingressus fuerat) eum perduxit. Et decem tantum diebus sicut ab
ea(dem sibi prenunc)iatum fuerat uiuens, ueram, sicut postulauerat,
penitenciam accepit, et post hec ad dominum migrauit.]
% De sancto Neoto abbate et confessore*.
REx quidam fuit" Occidentalium Anglorum ac Cancie nomine lo
E[ljdulphus^, egregie magis liberalitati studens quam mundane
seruiens cupiditati. Multa enim de facultatibus ecclesiis atque
pauperibus errogabat, cunctis ecclesiam obpugnantibus scutum de-
fensionis libere opponebat. Dominus autem, cum sit excelsus,
humilia respiciens et alta a longe cognoscens, eius opera respexit, 15
eique filium dedit nomine Neotum. Hic itaque Neotus regali pro-
sapia ortus, transactis infantie annis literis ac moribus traditur infor-
mandus. Non enim a studiis virtutum diuinisque disciplinis carnis
delectatio, non petulantia vel mentis elatio, non pompe secularis
reuocabat ambitio. Nitorem et gloriam vestium preciosarum, om- 20
nemque luxum penitus abhorrebat. Cum enim militares tetigisset
annos, seculari militie * implicari noluit, sed potius temporaliter eli-
gens ' abiectus esse in domo dei sui quam in regio gloriari palatio,
in glastoniensi cenobio monachus sub Dunstano abbate effectus est.
Ad tante religionis in breui fastigium ascendit, quod nihil ei virtutis 25
et gratie deesse crederetur. leiuniorum enim et parsimonie* ob-
seruatione, vigiliis, et orationibus spiritum roborabat et carnis super-
biam edomabat. Sitientibus verbi dei pocula propinabat, ab obsessis
corporibus demones fugabat, languidis debilibusque medelam salutis
conferebat. Cateruatim turbe ad eum confluebant, alii corporalem, alii 30
spiritualem curationem flagitantes. Erat autem virtutibus et moribus
' clarus,' lingua facundus, verbo discretus, scientia laudabilis, doctrina
mirabilis, consilio ' vtilis, et omnibus factus amabilis ; aspectu angeli-
cus, sed corporis breuitate alter Zacheus ". Scabello namque ferreo
supposito missas celebrauit. Factus autem sacrista', cum quidam 35
^ Abridged from the Vita in MS. Claud. A. V., ed., from a MS. of Bec. in
Mabillon IV. ii. 337, A. SS. Boll. Jul. VII. 330. (The oldest life is an ags.
text in MS. Vesp. D. XIV., ed. in Gorham Antiqu. of Eynesbury and S. Neot's,
London, 1820-4). ^^^e Translation is added. * T. Fuit quidam rex. * E.
edulphus ; T. eldulphus. * Vit. militia. * so T. ; E. ehgens temp. eh'gens.
' E. parcimonie. ^ Vit. in c. • E. xacheus. » Vit. secretarius =»
aedituus.
214 Boua iLepnna angUe»
potens instanter ad ostium pulsaret, festinanter accessit vt pulsanti
celeriter aperiret : nec tamen ad seram in sublimi positam pro
stature breuitate poterat attingere. Et ecce sera diuina virtute de-
missa, vsque ad succinctorium deposita est : sicque intrare volenti
5 aperuit, glorificans deum qui aperit et nemo claudit, claudit et nemo
aperit, qui in suis ^ operibus semper [est] ^ ab omnibus et vbique glorifi-
candus. Populi tandem frequentiam ac fauorem declinare af-
fectans, diuino premonitus ' oraculo, intra Cornubie * confinia, remota
solitudinis loca quesiuit, vnius clientisnomine Bar[r]ii, quem sui fecerat
ic secreti conscium, comitatu contentus, qui eum nec in vita nec in morte,
fidelis semper perseuerans, non " deseruit ; et ipso ducente quo pre-
monente*, ad locum sibi a deo preparatum deuenit. — ''Distat enim
heremus illa a sancti Petroci in Cornubia monasterio miliaribus fere
decem, et tracto ab ipso viro dei nomine ab incolis locus ille * Neot-
15 stoke' appellatur." — Erat autem locus ille nemorosus, fluuiis perspi-
cuus, et mari affinis. Transactis autem in loco illo in magna vite
perfectione septem annis, Romam profectus, a papa Martino honorifice
suscipitur. Vtroque alterius recreato solamine, postulata cum bene-
dictione assequutus domum rediit ; et constructo monasterio mona-
20 chos congregauit, et frequenti angelorum visitatione consolari meruit.
Erat [enim] " in illo loco fons irriguus, in quo vir dei tres pisciculos
inueniens, tangere non presumpsit, donec reuelatione diuina quid de
eis agendum foret agnosceret. Accepit namque ab angelo (vir ille
beatus) * diuinitus responsum et admonitionem, vt singulis diebus, vel
25 quotiens expediens foret ^", vnum (tantum pisciculum) ^^ accipiens, reli-
quos ^^ duos semper conseruaret intactos. Cumque vno sublato " sem-
per duo illibati permansissent, in crastino diuina virtute pisciculorum "
numerus reperiebatur prefatus. Accidit enim vt vir dei molestia
corporis detentus vix aliquo vesceretur edulio : famulus proinde eius
30 Barrius condolens et compatiens, duos de fonte auferens pisciculos,
vnum assatum, alterum elixum domino suo in disco obtulit, rogans
eum et excitans vt inde comederet. Cumque vir dei vnde pisces
allati fuissent requisisset, Barrius, simplex et innocens, quod simpli-
citer fuerat factum recognoscens ostendit '*. ' Ideo, inquit, pater, duos
35 de fonte pisciculos ^" sustuli et diuerso modo tibi in edulium preparaui,
vt si forte vno vesci non poteris, ab altero saltem reficiaris.' Tunc
sanctus dixit : ' Quare hoc fecisti ? Quare victum nobis " diuinitus
coUatum temere auferens, contra nutum dei atque sententiam agere
presumpsisti ? ' Et piscibus imperio eius in fonte repositis, pronus
40 solo incumbens ab oratione nequaquam surrexit donec ei nun-
* om. in T. ^ om. in E. ^ E. primo genitus. * E. cornubia.
' al. om. * Vit. quo pr. locum mutauerat. '— ' added. ' T. enim ;
E. profecto. ° vfr ille beatus om. in T. '" Vit. expediret. *' tantum
pisciculum om. in T. " E. rel. vero. " T. sullato. " E. pisculorum.
*'' Vit. simpliciter recognovit. " E. pisculos. " E. vobis.
De ^ancto Beoto. 215
ciatum fuisset pisciculos ' more solito in fonte natare - viuentes. Tunc
unum " denuo iussit aiferri, et paratum in esum sibi apponi. Et cum
ex eo modicum gustasset, illico sanus effectus conualuit. Cum
viri sancti boues furto sublati essent, et pro tali penuria fratres ad
agros egressi laboribus insisterent, ecce cerui quamplures de nemore 5
gregatim aduenientes, ad eos mansuetissimi applaudendo prope-
rabant. Quo viso, Neotus colla eorum iugo submitti et aratris apponi
iussit : et longo tempore boum vices inuiso more suppleuerunt.
Fures autem hoc audientes, ablata restituunt, et veniam humiliter
implorantes, decetero eius consilio adherentes vitam emendarunt. 10
Asserunt* enim nonnuUi ceruos illos, et omnes de stirpe eorum
prodeuntes, in huius rei memoriam vsque hodie aibedinem circa loca
vbi lora tetigerunt apparentem pretendere. Hoc enim * nec asserere
contendo, nec de dei potentia diffidens abnegare presumo. Factum
est autem vt idem domini seruus more solito staret in fonte in quo 1 5
solitus erat totum ex integro psalterium persoluere : cerua quedam
per nemorum deuia canes insequentes fugiens, immoderatis ad eum
saltibus accelerabat ; supra fontem secus pedes viri dei corruens, tam
diu prostrata iacuit, donec liberam inde abire iussit. Sed et canes
quasi morsus vel ictus afflicti vulnere, retro passim omnes fugam 20
dedere. Venator vero hoc videns, in terram prostralus sanctum
adorauit Neotum, et nouum hominem indutus, sacrum ab eo habitum
suscepit ; et in ecclesia sancti Petroci vice reliquiarum * cornu eius
repositum est. Venit aliquando ad virum dei frater suus ' Alfredus
rex Westsaxonum, corpore humiliatus et mente, benedictionem eius 25
expostulans. Quem benedicens, edocuit et erudiuit eum scientia,
viam prudentie ostendens illi; prauos eius redarguens actus, iussit
in melius conuerti ; et tanto securius, quanto propinquius de sanguine
eius tractus. Alio quoque tempore regem eundem de tirannidis
improbitate, de superba regiminis austeritate acriter sanctus incre- .=50
pauit Neotus. Apponebat ei sanctum Dauid, quem ad regendum de
post fetantes" dominus acceperat, regem mansuetum et omnibus
humilitatis exemplar, humilitate electum et approbatum ; asserebat
et Saulem superbia reprobatum, qui cum paruulus esset in oculis
suis, caput constitutus fuerat in tribubus Israel. ' Quid gloriaris, 35
inquit, in malicia, qui potens es in iniquitate? Eleuatus es ad
modicum, et non subsistes :; et sicut summitates spicarum contereris *.
Vbi est gloriatio tua ? Etsi nondum exclusa est, aliquando tamen
excludetur. Ipso enim regiminis principatu, cuius inani gloriatione
teipsum excedendo superbis ; in proximo priuaberis. Irrumpentibus 40
quippe intra regionem istam barbaris, atque dei permissione trium-
phantibus, vix solus euadens, vagus et profugus eris super terram :
' E. pisculos. ' E. nature. ' E. enim. * E. Afferunt. ' Vit.
tamen. ' E. reliquarum. ^ frater suus ora. in Vit. * T. postfetontes ;
cf. Ps. 77, 70. * E. contereres.
2i6 Botja legentia anglie.
sicque pauper et egenus aliquamdiu latitabis, timens ne omnis qui
inuenerit te occidat te, Cum autem huiusmodi infortunii cognoueris
efFectum, confortare et esto robustus : viriliter age et confortetur cor
tuum. In omnibus dei misericordie ' memor eris, quia^ cum iratus
6 fuerit, misericordie recordabitur. Noueris enim, me deuotis apud
deum intercessionibus obtinulsse vt suppressa quandoque tante
aduersitatis importunitate, pristine iterum prosperitatis iocunditate et
plena gaudebis regiminis restitutione, si tamen agere peruerse quie-
ueris et digna penitueris satisfactione. Nunc igitur quantotius
lo Romam legatos dirigens, Martinum papam magnis ampliare muneri-
bus ne tardes, suppliciter rogans vt anglicam scolam, in eadem vrbe
sitam, libertati non deneget applicare, vt per hoc beneficium gratius
tibi prestetur inter incom[m]oda subsidium. Ego vero post modicum
viam vniuerse carnis ingrediar : et que tibi predico futura ', credere
15 ne difFeras.' Missis itaque Romam nunciis, quod petebat impetrauit.
Misitque ei papa cum multis sanctorum reliquiis crucis sancte non
modicam portionem. Sanctus tandem domini confessor, angelis in
sublime plaudentibus, debitam humano generi resolutus in mortem,
celo gaudenter susceptus est, pridie kalendas augusti. Tantam enim
20 tamque * delectabilem longe lateque totam aeris temperiem odoris
reddidit fragrantia, vt aduenientes ac* remoti se subito faterentur
renouari dulcedine, et egroti quique sanari. Terra quippe sepulture
illius cum pia veneratione languentibus tradita, multis medicinaliter
noscitur profuisse. Gustata quippe pro quolibet inuahtudinis genere,
2£ tam homines quam iumenta conualescere faciebat. Cum autem
secundum prophetiam viri dei Anglia [a] barbaris irrumpentibus vexa-
retur, Alfredusque rex, vt in gestis eius clarius elucescit", vagus,
profugus et humiliatus factus fuisset ; noctis profunditate, cum idem
rex totius expers quietis curis vallaretur mordacibus, affuit confessor
30 dei sanctus Neotus, vultus et habitus nitore locum irradians. Ille
vero erectis in sanctum luminibus et immobiliter defixis, vt quis
esset certius agnosceret ; talibus ab eo suscitatus ^ est alloquiis :
'Quid, rex, inquit, tot deprimeris angustiis? *an ignoras quoniam
cogitationes hominum uane * sunt, et qui sperant in domino mutabunt
35 fortitudinem, assument^^pennas vt aquile, volabunt" et non deficient?*
Cur vnum oblitus necessarium, tot et tantis perturbationibus mente
exagitaris? Securus esto, quia si bona egisti, bona proculdubio
recipies : si vero mala, iam iudicium pertulisti : neque enim iudicabit
dominus bis in idipsum. Pone igitur modum tristicie, ac de cetero
40 desiderata perfruere iocunditate. Ad hoc enim me misit dominus de
superna sanctorum quiete, vt tua iam terminetur miseria, si tamen
^ E. misericordie dei. * Vit. qui. ' T. futurum tibi. * E. tanquam.
' al. etiam. • E. elucessit. ^ E. T. scissitatus. *-' om. in Boll.
^ E. nate. ^" E, assumant. *' E. volabunti.
De ^ancto iQeoto, 217
iuste viuendo meis consiliis acquiescas. Si igitur continentie, pacis,
pietatis et innocentie sectator fueris, ac exemplo ante te regnantium
patrum totius emulator iusticie,in solio regali post modicum restitueris.
Et ne visionem hanc illusoriam arbitreris, ego sum ille Neotus dei
cultor et amicus, qui tuis exigentibus ' culpis hos infortunii casus tibi 5
futuros precinui \ Semper tamen tui memor incom[m]odi, nunquam
pro te dominum' interpellare quieui. Deus autem in modico quasi
dereliquit te, vt in miserationibus suis assumat te. Non solum de
tirannica rabie victoriosus triumphabis, sed et ipsum tirannum,
christianum effectum, Christo assignabis, et vniuersa eius arma, 10
in quibus confidebat, auferens, spolia eius vt placet distribues. Sep-
tima itaque post dominicam resurrectionem hebdomada, congregato
contra eos exerdtu, me preuio gaudebis et protectore, donec omnia
que poUiceor feliciter compIeanturV Hiis dictis sanctus iterum re-
ceptus in gloria disparuit, Cum autem Alfredus rex cum Guttrun 15
rege Danorum se pararet ad prelium, ecce in nocte [sanctus] * Neotus
angelica specie, niuea canicie, vestibus fulgidis et odoriferis regi
Alfredo visibiliter apparuit, arma secum belligera deferens. Rex
quippe solicitus ac deuotus sancti promissum aduentum ac presidium
desiderabat ; cui et ait : ' Surgens toUe moras, ad palmam preparatus 20
victorie. Sicut enim in angustiis premonitor, sic in itinere nihilo-
minus tuus ero ductor. Nunc igitur, vt viri fortes et ad bella doctis-
simi, cras egrediemini et dominus erit vobiscum. Dominus enim
fortis et potens, dominus potens in prelio ; qui dat salutem regibus,
per me famulum suum optato vos triumpho ditabit cum salute. Ego 35
ante vos ibo et gloriosos ac superbos humiliabo, et in conspectu meo
inimici vestri cadent gladio.' Commisso itaque prelio rex Alfredus
sanctum Neotum inimicos conterentem et ineptos reddentem vidit et
agnouit, et breui sermone conuersus ad suos in hec verba prorupit :
* Commilitones, inquit, mei, bellatores incliti, nonne videtis eum qui 30
nostros hostes conterit • ? Si nosse desideratis, ipse est proculdubio
Neotus Christi miles inuictissimus, per quem hodie presto est in
manibus nostris palma victorie.' Deuicto itaque rege danico, et in
loco quodam cum suis obsesso, cum triginta primatibus suis ac aliis
quasi innumeris feritate deposita Alfredum regem mansuetus adiuit '', 35
et in fide Christi instructus baptisma suscepit, et cum suis ad propria
rediit. Rex autem Alfredus, in solio denuo regali sublimatus, sec-
tando iusticiam a culpa ieiunauit, et reliquum vite sue tempus sanctis-
simis venustauit commerciis, pie regens sub rege piissimo a quo pie
regebatur. O quam pia recordatio, quam attollenda laudatio, quam 40
pium est sancti Neoti preconium ! Per eum rex in melius corrigitur,
in regnum restituitur, tirannica rabies in mansuetudinem conuertitur,
cultus demonum euacuatur, grex catholicus augmentatur. ^" Venera-
* E. exientjbus. * E. preciuin. ' E. deum. ♦ E. complaceantur.
* so T. ; om. in E. * E. conuerterit. ^ E. audivit. ' added. cf. Ingulfus.
^i8 Botia legenua 3nglie«
bilis quedam matrona nomine Lewina, Enoluesbiri ', que nunc 'villa
sancti Neoti' dicitur, domina, vbi quondam eiusdem sancti corporis
glebam siue reliquias discipulus eius Barrius* diuinitus admonitus
detulerat ; ad monasterium Croulandie, cui frater suus Osketellus pre-
6 fuit, barbarorum metuens hostilitatem, amore fraterno compulsa reli-
quias sancti Neoti adduxit, sicut scriptum in eodem monasterio palam
ostenditur. " Vnde postea dubitantibus de hoc quibusdam fratribus,
abbas [Henricus]^magna® cum deuotione accensis cereis loculum cum
timore frangens, inuenit testam capitis, ossa de collo, de scapulis, de
lo thorace, et^ nonnuUa ossa tibiarum et coxarum. Has enim secum
domina prefata attulit, in priori loco ossibus quibusdam cum cineribus
dimissis. Translata enim fuerunt ossa illa ab abbate Henrico et iuxta
altare in honore eius constructum coUocata, anno domini millesimo
ducentesimo tertiodecimo.
[MS. Tib. adds : H Incidencia *.
15 Venerabilis Stephanus Valerie prouincie presbiter, cum quadam
die de itinere domum regressus fuisset, mancipio suo negligenter
loquens precepit dicens : ' Veni diabole, discalcia me.' Ad cuius uocem
mox ceperunt se caligarum corrigia in summa uelocitate soluere : ut
aperte constaret quod ei ipse qui nominatus fuerat ad extrahendas
20 caligas diabolus obedisset. Quod mox ut presbiter uidit, uehementer
expauit, magnisque uocibus clamare cepit dicens : ' Recede miser,
recede : non enim tibi, set mancipio meo sum locutus.' Ad cuius
uocem protinus recessit. Qua in re colligi potest, antiquus hostis qui
tam presto est factis corporalibus, quam nimiis insidiis nostris cogita-
35 cionibus insistat ''.]
11 De sancto Niniano episcopo et confessore ".
SAncti Niniani confessoris sacra conuersationis primordia et
sanctitatis insignia, dignitatem officii et fructum ministerii,
finem optimum et laboris premium venerabilis Beda" in Anglorum
historia paucissimis commendans verbis, ita de eo scribit": *Anno
30 ab incarnatione domini quingentesimo sexagesimoquinto venit de
* so T. ; E. euoluesberi ; al, Ainolphsbury (ab Ainulpho), now Eynesbury, in
Huntingdonshire. ^ T. Barri. " Cf. Will de Ramsey, in Boll. p. 330.
* om. » om. in T. « Cf. Vinc. Bell. XXII. 79.
' Collect in T. :
(Neo)te, dilecte deo, uita eras et animo consecralus domino. Nunc ex-
ultas in fulgido angelorum consorcio. Recedebas a seculo, semper uacans
soli deo, Qui te iunxit sidereo angelorum contubernio. Ibi nostri memor esto.
V. Ora pro nobis.
Presta quesumus, omnipotens deus, ut qui gloriosi confessoris tui atque
abbatis Neoti commemoracionem agimus, pium apud maiestatis tue clemenciam
in nostra intercessione senciamus, per.
* Abridged from the Vita by Ailred in MS. Laud Misc. 668 and Tib. D iii, ed.
in Pinkerton Vit. SS. Scot. and Forbes' Lives of S. N. and S. Kentigern, 1874.
» E. bedo. »» Beda III. 4.
De ^ancto jSimano. 219
Hibernia presbiter et abbas habitu et vita monachi insignis, nomine
Columba, Britanniam, predicaturus verbum dei prouinciis Septem-
trionalium Pictorum, qui ^ arduis atque horrentibus montium iugis ab
australibus eorum sunt regionibus sequestrati. Nam ipsi Australes
Picti, qui inter eosdem montes habent sedes, multo ante tempore 5
relicto errore idolatrie fidem veritatis acceperant, predicante eis
Niniano episcopo reuerentissimo et sanctissimo viro, de natione
Britonum, qui erat Rome regulariter fidem et misteria veritatis
edoctus. Cuius sedem episcopatus sancti Martini episcopi nomine,
et ecclesiam insignem, vbi ipse etiam corpore vna cum pluribus sanctis lo
requiescit, fecit (!)", qui [locus] * vulgo vocatur 'ad candidam casam,'
eo quod ibi ecclesiam de lapide, insolito Britonum more, fecerit.'
Verum quod Beda breuius scripsit, lacius deo auctore prosequi
placet. In Britannia Maiori regali ex prosapia beatus Ninianus
extitit oriundus, in ea, vt putatur, regione que in occiduis ipsius 15
insule partibus, vbi occeanus quasi brachium porrigens, et ex vtra-
que parte quasi duos angulos faciens, Scotorum nunc et Anglorum
[regna] * diuidit constituta, vsque ad nouissima Anglorum tempora
proprium habuisse regem, non solum historiarum fide, sed et quo-
rundam quoque memoria comprobatur. Pater eius rex fuit, religione ao
christianus, et vere felix qui talem prolem habere meruit. Cum enim
Ninianus annos pueriles transegisset, mira illi circa ecclesias deuotio
erat, mira circa socios dilectio. In cibo sobrius, parcus in verbis, in
lectione assiduus, grauis moribus, ioci abstinens, et spiritui semper
carnem subiiciens. Tandem sancti spiritus instinctu animatus, spretis 35
diuitiis, omnibusque calcatis affiectionibus, peregrinationem nobilis
adolescens arripuit. Transiens vero mare, et per gallicanas Alpes
ingressus Italiam, prospero itinere Romam vsque peruenit. Ac-
cedens autem ad summum pontificem cum ei itineris sui causam ex-
posuisset, amplexatus eius deuotionem pontifex, loco eum filii summa 30
cum deuotione suscepit, doctori[bu]sque * veritatis, fidei disciplinis
ac sanis scripture sensibus tradidit imbuendum. Adolescens itaque
tota deinde auiditate inhians verbo dei, instar apis argumentose ex
diuersis doctorum sententiis, quasi ex multi generis floribus, sapientie
sibi fauos composuit, atque in alueolo sui pectoris recondens, ad 33
interioris hominis sui refectionem aliorumque multorum consola-
tionem ruminandos proferendosque seruauit. Interea dum castus
corpore, animo' prudens, in consiliis prouidus, in omni actu
verboque circumspectus ab omnibus predicaretur, accidit vt ad
ipsius summi pontificis gratiam familiaritatemque conscenderet. 40
Pluribus igitur annis in Vrbe laudabiliter conuersatus et in sacris
scripturis sufficienter eruditus, ad virtutum summa prouehitur, et
pennis charitatis subuectus ad celestia contemplanda sustoUitur.
' Bed. que. " Bed. iam nunc Anglorum gens obtinct. ' om.
1 E. ' T. E. doctorisque. ' E. animoque ; que om. in T.
in E.
2 20 Bom legenta anglie,
Audiens deinde pontifex romanus quosdam in occiduis^ Britannie
partibus necdum fidem Christi suscepisse, ad episcopatus gradum
Ninianum consecrauit et premisse genti data benedictione apostolum
destinauit. Rediens autem vir dei ab Vrbe, actus'* desiderio
6 videndi sanctum Martinum episcopum, ad ciuitatem turonensem
iter diuertit. Quem sanctus Martinus honorifice suscipiens, eum a
deo ' sanctificatum et multorum saluti profuturum, deo reuelante
cognouit. Licenciatus demum ab eo Ninianus cum ad locum
legationis sue venisset, magnus populorum fit concursus, ingens
lo cunctis leticia, mira deuotio, laus (quoque) ^ vbique resonat Christi,
quoniam sicut prophetam eum habebant. Cepit mox male plantata
euellere, male collecta dispergere, male edificata destruere. Purgatis
ab omni errore fidelium mentibus, omnia que fidelibus agenda
[erant] * verbo docuit, operibus et exemplo monstrauit, et multis
15 miraculis confirmauit. Elegit autem sibi sedem in loco qui nunc
Witerna dicitur, in littore maris ; ipso pelago clauditur, a parte
tantum aquilonari via ingredi volentibus aperitur. Ibi de lapide
ecclesiam construxit — ante quam' nullam in Britannia de lapide
dicunt esse constructam. Et quoniam iam sanctum Martinum,
20 quem miro semper venerabatur affectu, a terris ad celos migrasse
didicerat, ipsam ecclesiam in eius honore dedicauit. Fuit in
eadem regione rex quidam— nam tota insula diuersis regibus diuisa
subiacuit — ^Tudwaldus " nomine, diues et elatus, [qui] * monita viri dei
contempnens et doctrine eius et moribus derogans, in facie [ei] "^
25 resistebat. Quodam autem die, cum plus solito molestus esset viro
dei, non vltra* passus iudex celestis serui sui iniuriam inultam*,
intolerabili morbo superbum percussit in capite, et elatos illos oculos
cecitas ^" repentina inuasit et qui lucem impugnauit veritatis, lucem
merito amisit carnis. Saniori tandem ductus consilio, ad virum dei
30 (sanctissimum) " misit, obsecrans vt imitator dominice benignitatis
retribueret ^' ei bona pro malis, et dilectionem pro odio. Vir autem
dei primo increpando regem corripit, deinde ipsum " tangens, oculis
signum crucis impressit. Nec mora, fugit dolor, cecitas fugatur ; et
rex virum sanctum deinceps honorans, quicquid ab eo postea petiit,
35 sine mora implere curauit. Puella quedam in obsequium cuiusdam
nobilis domine '* tradita, pulchra facie et venusto aspectu erat : in
quam cum iniecisset oculos iuuenis impudicus, amore corripitur
ceco. Subditur tandem prece vel precio ahene libidini"* misera
mulier : et tumescente vtero crimen proditur, et mox risus in luctum,
40 gaudium in dolorem, voluptas mutatur in penam. Cqmpulsa a
maioribus reum prodere, se minus ream credidit si ab aliquo magni
* T. occiduuis. ^ Vit. tactusque. * om. in T. * om. in T. E. ' E.
anteque. " Vit. Tuduvallus. ^ so T. ; om. in E. * E. vltro. ' E.
multam ; Vit. inultam iri. *" E. cecitatis. ** om. in T. ^' E. retri-
buerunt. ^' Vit. caput. ** al. viri. " E. libidine.
De ^ancto iQiniano» 221
nominis viro deceptam se diceret vel oppressam : presbitero cui
curam parochie* pontifex commiserat, crimen imponit. Scandali-
zantur boni, mali letantur, ridet vulgus, sacer ordo ab impiis
blasphematur, presbiter, cuius lesa fuerat fama, tristatur. Nato
enim puero, pontifex clerum et populum ad ecclesiam conuocauit : 5
et procax mulier, omni pudore postposito prorumpens, sui corrup-
torem ac deceptorem sacerdotem coram omni plebe vociferare non
timuit et in faciem eius puerum proiecit. Sanctus vero Ninianus
puerum sibi presentari iussit, non nisi paucos dies ' habentem : cui
et ait : ' Heus, inquit, o puer, in nomine Ihesu Christi, si presbiter lo
iste te genuit coram plebe edicito.' Nec mora, ex infantili corpore
vox clara insonuit, mendacem conuicit et innocentem sacerdotem
absoluit : Et extendens dexteram propriumque patrem in populo
designans, * hic est, inquit, pater meus : ipse me genuit, ipse crimen
quod sacerdoti imponitur commisit. Innocens quippe ab hoc piaculo 15
presbiter tuus est, o episcope : nihil mihi et illi nisi communis
nature consortium.' Sonat mox in ore omnium ' gratiarum actio et
vox laudis, populus exultat, intelligens quia per sanctum Ninianum
visitauit dominus plebem suam. Interea sanctus Ninianus Au-
strales Pictos, quibus adhuc error gentilis inherens idola venerari 20
ac colere compellebat, aggrediens, euangelii veritatem sequentibus
signis predicabat. Ceci vident, claudi ambulant, leprosi mundantur :
surdi audiunt, mortui resurgunt, oppressi a demonibus liberantur.
Sicque fides suscipitur, error abdicatur, destructis templis ecclesie
eriguntur : currunt ad salutis lauachrum diuites et pauperes, gratias 35
deo agunt [' qui] in * insulis que procul sunt habitantes.' Ordinauit
presbiteros, episcopos consecrauit, et totam terram per certas paro-
chias diuisit. Confirmatis in fide omnibus cum ad ecclesiam suam
esset regressus, refectorium die quadam cum fratribus intrauit : et
videns nihil olerum vel herbarum mensis impositum, vocat fratrem 30
cui fuerat horti cura commissa; et defectus causam inquirenti" ille
ait : ' Vere, pater, quicquid porrorum vel huiusmodi supererat, terre *
mandaui, nec aliquid adhuc aptum esui hortus produxit.' *Vade,
inquit sanctus, et quicquid inuenerit manus tua, tolle et affer ad me.'
Cumque iussu episcopi frater hortum intrasset, videt porros aliaque 35
herbarum genera non solum creuisse, sed etiam semen produxisse.
Et gratias agens deo, quantum sufficere videbatur carpens, ante
pontificem mense apposuit. Cum fures animalia eius abducere
niterentur, taurus quidam quasi in furorem versus illos inuasit, et
principem illorum prostrauit, et ventrem cornibus perforans, animam 40
cum visceribus excussit. Deinde terram vngulis fodiens, mirabili
impetu saxum quod inuenerat pede percussit : et in tanti miraculi
testimonium quasi in molli cera in lapide pes mergitur, relinquens
^ T. parrochie. * Vit. unius noctis etatem. ' E. omnium ore. * so. T.,
om. in E. * T. inquirens. • Vit. terre hodie.
22 2 3i3oi3a Legenna anglie.
in petra vestigium : et ob vestigium vsque hodie loco nomen \ Mane
vero sanctus episcopus mortuum inueniens, a lachrimis et precibus
non cessauit donec hominem viuum et sanum reddidit. Cogitante ^
me huius sancti Niniani, Dunstani, aliorumque confessorum Christi
5 mansuetudinem, pietatem et conuersationem, pudet miserie nostre,
pudet fragilis generationis ignauie. Quis, rogo, nostrum etiam domi
inter domesticos ociosa potius ^ quam vtilia, carnalia quam spiritualia,
in medium mutua confabulatione et * collatione non proferat " ? Ora
que ad laudandum deum, ad sacra misteria celebranda gratia diuina
10 sacrauit, quotidie detractionibus verbisque secularibus polluuntur, et
dum psalmos aliasque orationes fastidiunt, per hominum opera vana
et turpia tota die discurrunt. " Nonne, sicut corpus, ita et anima tota
die in motu est, lingua in ocio? Rumores et mores hominum
impiorum in ore versantur'^, risu et fabulis* grauitas religiosa
15 dissoluitur, negotia regum, episcoporum officia, ministeria clericorum,
principum altercationes, vita omnium et mores discutiuntur. Preter
ipsum iudicium nostrum, omnia iudicamus, et, quod magis dolendum
est, inuicem mordemus et comedimus. Non sic beati confessores,
non sic : quorum quieti turba non obfuit, nec meditationem impediuit
20 iter, nec lassitudine tepuit oratio. Vbicunque enim incedebant, aut
oratione aut contemplatione seu operibus bonis * ad celestia animum
erigebant. Ninianus enim, quotiens ab itinere diuertens requiei cor-
poris indulgebat, producto libello legere, aut meditationi insistere
gratum habebat. Tantam illi gratiam virtus diuina contulit vt etiam
25 sub diuo recumbens, et legens inter densissimas pluuias, nihil
vnquam humoris cui intendebat codicem^" attigisset, sed vicinis
locis aqua circumquaque irruente madentibus, solus cum libello suo
ita sub vndis, quasi sub tecti culmine resideret. Contigit ali-
quando Ninianum cum fratre suo sancto, Plebeia nomine, iter agere ;
30 (qui) " a via quiescendi gratia diuertentes, apertis psalteriis sacra
lectione animos recreabant. Mox aeris serenitas atris obducta
nubibus, aquas quas haustu naturali conceperat, de superioribus
ad inferiora transmisit. Teter ^^ vero aer instar camere circa [dei] "
famulos arcuatus, quasi paries aliquis vndis defluentibus impeni-
35 trabilis persistebat. Verum inter psallendum beatus Ninianus
oculos a libello detorsit, tactus modicum cogitatione illicita, etiam
desiderio quodam demonis suggestione titillabatur. Moxque ipsum
codicem[que] eius ymber inuadens, prodidit" quod latebat. Tunc
frater eius, quid agebatur intelligens, cum ipsum leniter " corripuisset ;
40 in se reuersus episcopus erubuit se inutili cogitatione fuisse pre-
* Vit. Farres last. ^ Vit. Cogitantem me sanctissimi viri morem sanctis-
simum, pudet socordie n. ' om. in T. * «/. om. * E. profecerat.
* Vit. adds : Quid in itinere positi ? ' E. versantium. ' E. fabilis, Vit.
famulis. ^ seu o. b. om. inVit. '" E. codici. " om. in T. '" Vit.
tenuis. " T. dei; E. Christi. " E. prodiit. " E. leuiter.
De ^ancto iQmiano. 223
uentum: eodemque momento temporis et cogitationem deposuit
et ymbrem suspendit. Plures interea tam nobiles quam medio-
cres, filios suos viro sancto sacris literis tradunt imbuendos : quos
scientia erudiebat, moribus informabat, salubri disciplina vitia coer-
cens, sobrie, pie, et iuste viuere insinuans. Deliqult aliquando vnus 5
ex discipulis sancti viri, et timens disciplinam, [fugit et] ^ baculum
sancti viri, cui solebat inniti, secum asportare non timuit. Et intrans
paruulam nauiculam, ventis irruentibus quasi subito longius in mari de-
ductus, quid ageret, quo [se] * verteret ignorans, in se reuersus reatum
confitetur, veniam postulat, Niniani sanctis meritis diuinum sibiadesse «o
auxilium precatur. In vno foraminum baculum episcopi fixit : et
mox ad baculi tactum ventus ab oriente exurgens nauiculam leui
pulsu portabat. Baculus * pro velo ventum excipiebat, pro gubernaculo
nauem regebat. Et ascendens adolescens in terram, sancti baculum
in littore fixit, rogans deum vt in testimonium tanti miraculi, missis 15
radicibus humoreque contra naturam recepto ramos frondesque
produceret. Nec mora, lignum aridum porrectis radicibus, et nouo
se cortice vestiens, frondes ramosque produxit, et* in arborem non
modicam crescens, virtutem Niniani etiam nunc cunctis cernentibus
patefacit. Adiicitur insuper miraculo miraculum : nam ad radicem ao
arboris fons limpidus erumpens riuulum ductu longiori emisit,
infirmis ob sancti merita vtilem et salubrem, Hiis atque huius-
modi miraculis beatus Ninianus mirabiliter fulgens, ac summis
virtutibus pollens, ad diem vocationis sue felici cursu peruenit.
Sicque vita perfectus, etate maturus, sextodecimo kal. octobris 25
celestia feliciter conscendit ' ; sepultusque est in ecclesia beati
Martini quam ipse a fundamentis construxerat. Cuidam de
plebe de vxore propria natus est filius miserabilis, vtriusque
parentis dolor, plebis admiratio, intuentium horror, quem contra
naturam natura formauerat, omnibus membris in contrarium versis. 30
Retrouersis namque pedum articulis, tali anterius* prominebant;
dorsum vultui coherebat, pectus vicinabatur occipiti, curuatis brachiis
manus cubitis insidebant. lacebat illa efligies cui data fuerant mem-
bra sine vsu, vita sine fructu, cui artubus ceteris dissolutis sola
supererat lingua. Deferentes eum parentes ad tumbam sancti 35
Niniani, dixerunt : 'Certe nos fessi et fatigati, tristicia affecti et
tedio victi, tue istum pietati exponimus. Nimirum si munus est,
debetur ofierentibus gratia ; si onus, tu vtique fortior ad sustinendum,
cui potior virtus est ad subUeniendum, Hic igitur aut moriatur,
aut viuat ; aut sanetur, aut pereat.' Hec vel similia cum lachrimis 40
prosequuti, relicto ibidem egroto discedunt. Et ecce intempeste
noctis silentio vidit miser aduentantem ad se virum, celesti luce
choruscum, pontificalibus insigniis prefulgentem. Qui tangens ei
* om. ' so T. ; om. in E. ' E. Reatus. * Vit. et postmodum. ' E.
concendit. • so T., E. alterius.
224 Bom legenna anglie,
caput, iubet sanum consurgere et deo saluatori' suo gratias agere.
Quo abscedente [quasi]' de graui sompno euigilans pauper,
membra singula ad loca naturalia facili motu retorquet. Recuperato
vero membrorum officio, temporis processu attonsus in clericum et
5 ad sacerdotium promotus, in sancti Niniani obsequiis vitam finiuit.
Duo leprosi ad fontem sancti Niniani accedentes, aqua se abluunt :
et caro eorum mundata sicut caro paruuli restituta est.
[MS. Tib. adds : Narratio^.
Quidam magne uite monachus erat ortolanus ; et fur uenire con-
sueuerat et per sepem ascendere et occulte olera auferre. Cumque
jo ille multa plantaret et alia pedibus conculcata, alia direpta con-
spiceret, totum ortum circuiens, inuenit iter unde fur uenire con-
sueuerat : et inuento quodam serpente, dixit : ' In nomine lesu
precipio tibi ut aditum istum custodias ac furem huc ingredi non
permittas.* Protinus serpens se in itinere transuersum teten-
15 dit, et ad cellam monachus rediit. Cumque meridiano tempore
cuncti fratres quiescerent, more solito fur aduenit, sepem ascendit.
Et dum in ortum pedem poneret, uidit subito tensum serpentem
claudere uiam : et tremefactus post semetipsum concidit, eiusque
pes in sude sepis adhesit. Venit ortolanus, pendentem furem
20 repperit, et serpenti dixit : * Gracias ago deo meo, implesti quod
iussi ; recede modo.' Qui illico abscessit ; et uir dei ad furem
ueniens ait : ' Quid est, frater, tradidit te michi deus ? quare furtum
tociens facere presumpsisti ? ' Et hoc dicto, pedem eius a sepe in
qua heserat soluit, sine lesione deposuit, et olera que furtim
25 appetebat auferre, ei cum magna dulcedine prebuit, dicens : ' Vade
et post hoc furtum non facias, set cum necesse habes, huc ad me
ingredere : et que tu cum peccato laboras toUere, ego tibi deuotus
daboV]
U ^De SANCTO OdONE ARCHIEPISCOPO * ET CONFESSORE.
VEnerabilis Christi cofifessor Odo, nobilibus sed paganis parenti-
bus oriundus, sicut rosa de spinis floruit, vel quasi preciosa de
vilibus vasculis aromata processit. Nam ex impia illa Danorum''
1 Vit. sanatori. ^" so T. ; om. in E. » Cf. Vinc. Bell. XXII. 60.
* Collect in T. :
(A)lme presul Niniane, cleri flos Albanie : Nos conserues tue laudi, assis-
tentes relice, Noxas terge, mores auge, et uirtutes insere, Cum beatis fac reg-
nare in eterna requie. V. Ora pro nobis.
Fragilitatem nostram quesumus, domine, perpetuo sustenta munimine, et
per sanctissimi confessoris tui atque pontificis Niniani merita, quicquid iusto
pecierimus desiderio, tua nobis concedat miseracio.
* Abridged from the Vita by Eadmer (not Osbern^, ed. in Wharton II. 78,
A. SS. Boll. luly II, 73 ; Mabillon VII. 287. A mistake, in reading Edwin,
instead of Alfred, leads to grave bliinders afterwards. * T. episcopo.
■^ al. senatorum.
De ^ancto ©uone. 225
multitudine fertur genus habuisse que olim sceleratissimum pre-
donem Hynguar comitata, nauali manu in regnum Anglorum est
aduecta. Hos ille natiuitatis' principes sortitus, et eorum accura-
tissima educatione ad iuueniles annos translatus, festinabat chris-
tianorum conuenticula indesinenter adire, diuinos qui ab [illis] * 5
dicebantur sermones magna animi oblectatione audire. Domum
enim reuertens, que audierat parentum auribus sedulo infundebat.
Super quibus bonorum studiorum primordiis pater impius impie
irritatus, prohibebat ne omnino Christum nominaret, ne[ue] * paternas
institutiones christiane religionis veneratione immutaret. Verum lo
ille, prohibentis imperium penitus despiciens, magis ac magis
ecclesie limina (non desiit) * terere, diuini verbi intento animo semina
percipere, et que perceperat, absque pauore domi nunciare. Hinc
iterum pater supra humanum modum exasperatus, grauissima illum
correptione affligit, iusque hereditatis quod ad illum venire debebat '5
subtraxit. Tunc puer exultans in domino quod talem pro eius
nomine proscriptionem subiret in terra, propter quam ascribendum
se esse confideret in celo ; dimissis parentibus parentumque diuitiis,
nudus et omni mundano decore priuatus, aufugit, aditoque duce
quodam nomine Ethelelmo", qui in domo regis Edwini* (!) et christi- ao
anissimus et inter ceteros optimates prestantissimus erat, postulabat
illius se potentia et auctoritate a parentum suorum furore defendi.
Qui bona adolescentis indole gaudens, nec dignum aliquatenus esse
iudicans vt tale decus paganicis ritibus sub patris imperio deseruiret,
paterno illum aifectu suscepit, defensione muniuit et auxiliis neces- 35
sariis fouit. Deinde greca et latina lingua magistris edocendum
tradidit— quarum linguarum plerisque tunc temporis in gente Anglo-
rum vsus erat, a discipulis Theodori archiepiscopi difTusus. Factus
est autem in vtraque lingua valde peritus, ita vt posset poemata
fingere et omnino quicquid vellet diserto sermone proferre. Post 30
hec baptizatus, admonitione' domini sui vsque ad subdiaconatum
perductus est : in quo gradu per aliquot annos ita sanctitate vite et
predicationis sinceritate pollebat, vt quicunque illum agnosceret,
spiritus sancti templum esse non dubitaret. Domini sui tandem
suasu ad sacerdotii gradum prouectus est. Ex quo tempore tam ipse 35
dux quam ceteri pene omnes regalis palatii principes in summa eum
veneratione habere ceperunt, secreta male acte vite ei aperire, et
de hiis emendandis eius consilio libenter credere. Suggessit in-
terea dux regi, habere se desiderium proficiscendi Romam et sanctis
apostolis ibi[dem] ^ supplicandi. Cumque licenciatus a rege iter arri- 40
peret, contigit illum infirmitate grauissima detineri. Odonem ad sc
venire facit, oratque vt pro sui liberatione domino preces eifundat,
' E. natiuitates. ' E. eis. » T, neue, E. ne. * om. in T. * Vit Athelmo.
• Vit. Elvuredi=AIfredi. The above mistake causes others on next page.
' £. admonitionem. * £. ibi.
VOL. ir. Q
226 Botja legentia anglie.
referens se indubitanter credere quod nihil ei diuina pietas dene-
garet quem a puero in magna gratia acceptum haberet. Tunc Odo
terre procumbit deoque cum lachrimis preces fundit : et surgens ab
oratione calicem vini benedixit, domino[que] ^ porrexit : quem cum
5 bibisset, redditam sibi omnimodam medelam persensit. Facta vero
peregrinatione, ad domum cum gaudio reuersus est. *Audiens
autem rex que in via per beatum Odonem gesta fuerant ; quamuis
ipse malus, bonos tamen in regno suo habere se glorians, cum
electione totius ecclesie constituit illum sedis que nunc Saresberi
10 nominatur episcopum. Excurso denique breui temporis spacio
mortuo cantuariensi archiepiscopo, ab omnibus episcopis Odo electus
est. Quia enim regem prauorum esse morum sciebant, nec eius
peruersitati vlla contradictione obuiare audebant : sperabant, ideo
Odonem robustius pre ceteris acturum, superbum regem humiliatu-
Jo rum, regia stupra dampnaturum, quia et sanctitate erat laudabilis,
sapientia admirabilis, et constantia singularis*. Electus itaque ad
archiepiscopatum cantuariensem, dixit : * Nouerit tota Britannia, me
nuUo vnquam pacto consensurum vt in clericali habitu constitutus
ecclesie Cantuarie presideam, cui nullus antea qui monachus non
2o fuerat scitur presedisse.-\' Missis igitur a rege nunciis apud floriacense
monasterium, abbas cum nonnullis fratribus prospere Angliam in-
greditur, et Odoni habitu* religionis sancte tradito, cum honore
regreditur. " Mox namque suscepto pallio, contra seuissimum regem
seuerus insurgit, mulieres adulteras, quas plures habebat, a liminibus
25 sancte ecclesie sequestrauit. Sed cum nec sic quidem illas a stupro
prohibere potuisset, comprehensas iussit in facie candenti ferro
turpari, sicque de regno Anglorum expelli. Deinde dulcibus simul
verbis ac terroribus regem admonuit vt a tanta se impietate com-
pescat, ne dei irati vindictam supra se citius experiatur ; ideo quod in
30 altiori gradu ruina sit grauior, et infirmato capite membra sana esse
nequeant. Itaque propter sancti huius constantiam ' boni ' cognomen
accepit, eo quod a tramite veritatis nec timore nec gratia deflecti
posset^ Eo tempore quidam de clero cantuariensis ecclesie
asseuerare conabantur, panem et vinum que in altari ponuntur, post
35 consecrationem in priori substantia permanere, et figuram tantum-
modo esse corporis et sanguinis Christi, non. verum Christi corpus
et sanguinem. Quorum flle enormem perfidiam destruere cupiens,
dum quadam die in conspectu populi missam celebraret, fusis ad
deum lachrimis dei clementiam postulauit vt ad expellendos homi-
40 num errores diuinorum misteriorum declararet proprietatem. Cum-
que ad confractionem ventum fuisset, confestim inter manus pontificis
fragmenta corporis Christi sanguinem manare ceperunt. Stans
itaque pontifex et pre gaudio vberes lachrimas fundens, innuit
' E. domino. '-' added by John of Tin., who is responsible for thc mis-
takes. ' T. E. presidisse. * E. habitum. ' '
De ^ancto ©Done. 227
astantibus ministris vt illi propius accedant qui nuper in fide
titubauerant. Qui in tantaruni rerum consideratione pauefacti,
exclamauerunt : *0 inter homines felicissimum, cui hodie filius
dei semetipsum in carne dignatus est reuelare. Exora, presul
sanctissime, vt in pristinam formam sanguis presens commutetur, 5
ne nos propter infidelitatis errorem diuina vltio sequatur.' Orauit
ergo : et respiciens ad aram, vbi dimiserat sanguinem repperit
vinum. Cum autem ecclesiam suam cui preerat reparare vellet,
deprecatus est dominum vt quousque opus inceptum consummatum
fuisset, nulla infusio imbrium aut .vis ventorum infra parietes ecclesie io
descenderet, que clericos a diuino opere prohibere posset : factum-
que est vt in tribus continuis annis, quibus ecclesia edificaretur, non
tantum infra ambitum ecclesie, sed nec intra muros totius ciuitatis
pluuia aliquando descenderet. Cum autem rex Edwius', libidini
deditus, post officium ecclesiasticum vna cum episcopis et magnati- '5
bus iam pransus die quadam sederet, subito exiliens relictis omnibus,
in secretiorem cameram se contulit, duarum feminarum, illic eum
operientium, stupri ardore succensus infandum consortium expetiit.
Que res considentium mentes magni pudoris merore deiecit. Habito
autem inter eos colloquio, missus est abbas Dunstanus, regem ab ao
illicitis amplexibus abstrahere et ad regiam sedem inter prindpes
reuocare. Et factum est ita. Eapropter tvrbatus rex Dunstanum
spoliatum exilio dampnat. Iccirco enim Odo, vbi eum nec admoni-
tionibus suis se velle corrigere videt, vnam de dictis mulieribus, qua
rex frequentius abutebatur, missis militibus a curia regis in qua 25
manebat violenter abduxit, et eam in facie deturpatam ac candenti
ferro denotatam in Hiberniam exilio detrusit. Erat enim sanctus
Odo omnium iniquitatum inflexibilis aduersarius ; non hunc alicuius
gaudii secularis illecebre, non hominum mine, non cuiusuis dampni
perpessio poterat a rectitudine deterrere. Rege tandem Edwio ' 30
pro suis criminibus eliminato, Edgarus frater eius super totam
Angliam rex consecratur. Cum autem Dunstanum in episcopum
Wigorniensem consecrare deberet, hominem, qui ad Wicciorum
pontificatum promouendus aduenerat, in pontificem Cantuariorum
sancti spiritus operatione promouit. Super quo a circumstantibus, 55
cur sic ageret, inquisitus : ' Scio, inquit, filii, scio quid operetur in
me deus. Et hunc quidem Wigorniensis prouincia, me viuente,
pastorem habebit : sed tota Britannia, me defuncto, eodem rectore
gaudebit; nec enim lege sancti spiritus donum stringi potest.'
Sanctus tandem Odo in senectute bona, virtutibus et operibus bonis 40
plenus, relicto seculo celestia penetrauit, quarto nonas lunii'. Post
cuius transitum obtinuit locum summi sacerdotii Elfsinus, Wentanus
episcopus, data pecunia principibus qui primi erant in domo regis
Edgari. Nam et ante Odonem magna ad rapiendum sacerdotium
* E. edwinus, T. edwius. ' E. cdwino. ' E. lulii.
Q a
228 ii5otja JLegenna ang-Iie.
cupidine agebatur, sed proborum constantia episcoporum a proposito
decidit. Cum vero die aduentus sui Cantuariam, solempni proces-
sione susceptus fuisset, accessit ad sepulclirum sancti Odonis, stans-
que super illud, ita defuncto exprobrare non timuit : * Inepte senex,
S ecce tu mortuus es et sub tellure putridus iaces : te viuente summus
Anglorum pontifex esse non potui, te obeunte factus sum quod olim
esse concupiui : et inde, male ac decrepite senex, nullas gratias
habeas ; quia si vltra viuere potuisses, mihi habitum honorem con-
cedere noluisses.' Et baculo tumbam ^ sancti percutiens, stulto furore
3 o accensus, inde recessit. Eadem nocte apparuit sanctus Odo custodi
ecclesie Saluatoris, vultum lacteum habens, vestimentum vero rosei
coloris, ita dicens : * Surge et dic Elfsino episcopo : " Hec mandat
tibi seruus Christi Odo : Non sum mortuus, sed viuo regi meo
omnipotenti deo; atque vt hoc certissime experiaris, noueris quia
I ■; sicut tu me viuente ad archiepiscopatum peruenire non potuisti, ita
per me nunc in celesti regno viuentem, inuasum honorem in
proximo perdes. Et quoniam hesterno die me ^ verbis exprobrasti,
baculo tuo sepulchrum meum percussisti, predico tibi quia mare
transfretabis, Alpes ascendes, sed pallium non obtinebis." ' Cumque
2o illi ter sic apparuisset, et ille cuncta episcopo retulisset, ille que
audierat paruipendens ', verba inepte dicebat esse comminationis.
Demum, vt in vita sancti Dunstani habetur, inter Alpes niuibus con-
clusus misere vitam finiuit.
ir *^Narratio\
Circa annum domini octingentesimum quartumdecimum, cum
2-; Ludouicus pius imperator quendam Fredericum ad traiectensem
promouisset sedem, rex ipse primo ordinationis die ad dexteram
episcopi sedit in prandio, monuitque presulem inter cetera vt
recentis professionis memor, antecessorum suorum constantiam
sequens, sine acceptione personarum vera proponeret, ac con-
30 temptoribus penam infligeret. Cui episcopus : ' Recte mecum agis,
domine rex, qui professionis mee teneritudinem sanctis animas
hortatibus; sed ne grauetur, queso, maiestas tua soluere quod
animus meus diu volutauit, vtrum piscem hic appositum honestius
sit a capite an a cauda aggredi.' Rex autem preproperus, et
35 quantum se inuiscasset * nescius : ' A capite ' inquit. Et ille : ' Sic,
domine Auguste'', (te decet)" vt fides christiana te primo de tuis
erratibus ® compescat, ne subditi audeant spernere quod te viderint
tolerasse. Renuncia igitur incesto matrimonio quod cum illa
luditha '" contraxisti.' Quod quidem dictum rex, licet mestus, tole-
40 rauit. Sermo in latum volans, aures ecclesiasticorum in tantum
exulcerauit, vt consilio super hoc acto, rex ipse soluto connubio
* E. tumbum. " Vit. mihi. ^E. peruipendens. * Ex Will. Malm.
Pont. I. 5 T. Incidencia. * W M. inuiscaret. "^ E. anguste. ' te
decet om. in T.; W M. eat. " W M. erratis. '" E. inditha.
aDe ^ancto ©tulpfjo; 229
seipsum deponeret ^ et in ergastulo contraderet, femina in monasterio
detrusa. Mediante postremo* apostolice sedis pietate, decretum est
vt indicta penitentia legitimo de cetero vterentur connubio. Impera-
tore remissa libenter iniuria, mulier per duos satellites episcopum
prefatum, sacerdotalibus indutum,post missam celebratam occidi fecit'. 5
"ir De sancto Odulpho confessore*.
TEmpore Ludouici piissimi Augusti erat vir quidam venerabilis,
ex nobili prosapia Francorum oriundus, nomine Bodgis", de
quo iilius deo acceptus nomine Odulphus procreatus esL Qui
ablactatus, sacre eruditionis traditur studiis, et sanctis ac deo deuotis
doctoribus commendatur erudiendus. Creuit enim sapientia et etate lo
ac sanctitate puer venerabilis : et relictis propinquis et amicis, apud
Traiectum opidum a sancto episcopo Frederico cum magno honore
suscipitur: et cum ipso diu manens, in vigiliis peruigil, in ieiuniis
potens, in orationibus sedulus, in sacra lectione extitit studiosus.
Contigit enim vt Frisones, viri feroces, ad tanti erroris dementiam 15
deuenirent, vt dictus episcopus nec per se nec per archidiaconos ad
viam veritatis reuocare eos posset. Vnde Traiectum literas direxit
et sanctum dei famulum deuote poposcit vt sine mora ad ipsum festi-
naret. Ad quem cum venisset, ceperunt per ecclesias verbum dei
populo predicare, donec homines velut lupi rapaces *, salutari dogmate jo
in mansuetas conuerterent oues. Sanctus igitur Odulphus rogatu
episcopi ibi manens, populo verbum vite^ predicare non cessabat.
Nil terrenum in hac vita curabat ", vt deposito camis onere premia
eterna accipere in celis mereretur. Spiritu vero prophetico plenus,
ventura, quasi iam facta cerneret, predixit. Senectute demum 35
grauatus, et baculi sui oblitus, ad ecclesiam die quadam perrexit
et instinctu inimici cella eius cum omni supellectili sua inflammatur.
Quo audito, fusa cum lachrimis ad deum prece, incendium continuo
mansuescit nec vltra preualuit : cellam solummodo quam inuaserat
combussit, baculo illeso. Eundem post obitum eius baculum super se- 30
pulchrum eius fratres fixerunt ; qui in loco vbi fixus fuerat vsque ad
tempora beati Radbodi episcopi perdurauit. Febre tandem correptus,
inomni sanctitate presentemvitam deserens celestia penetrauit', pridie
* a/. W M. ' E. adds episcopo prefato.
" Collect in T. :
(Aue) presul gloriose, aue sidus iam celeste (deco)rans Odo celum: Nos
guberna uisens (humum, quo) letemur triumphantes, te patron(um uen)erantes.
V. Ora pro nobis. (Cf. Odulph.)
Deus qui nos beati Odonis confessoris tui atque pontificis meritis et inter-
cessione letificas, concede propicius ut, qui eius beneficia poscimus, dono tue
gpracie consequamur, per.
* Abridged from the Vita in A. SS. Boll. la June, p. 89, and from the Hist.
Translationis et miracul., ed. (from MS. Rawl. A 287) by Macray Chron.
abbatiae de Evesham, RoJls' Ser. 1863, p. 313 ff. ' al. Ludgis, Lodgis.
• al. feroces. ' E. uile verbum. • Vit. cur. acquiere. • E. penitrauit.
?3o 5i5ot)a legentia anglie.
■Idus iunii ; et tanta illic miri odoris aspersa est fragrantia, vt omnes
qui illic aderant inestimabili suauitate replerentur. ' Accidit enim
tempore Canuti regis Anglorum et Dacorum, quod quidam viri ossa
sancti Odulphi auferentes ^*, mira audacia Londonias transtulerunt.
5 Ea tempestate Ailwardus* episcopus londoniensis ecclesiam eue-
shamensem * regebat : qui cum intellexisset reliquias sancti Odulphi
Londoniis aduectas, centum libras vendentibus® dedit, sicque in-
estimabilem t[h]ezaurum gloriose acquisiuit, et cum magno honore ad
eueshamensem * ecclesiam aduexit. Tempore Frederici episcopi
lo traiectensis beatum Odulphum altari assistere contigit et ecce iuxta
altare astitit ei angelus domini, talia sancto viro annuncians : ' Festina,
inquit, vir dei, velocius missam finire, et sicut astas, sacerdotalibus
vestimentis indutus, sanctum calicem manibus tenens, ad mare
concito gradu propera : illicque nauem inuenies, que te Traiectum
15 recto tramite deducet. Nisi enim festinans illuc citius veneris,
traiectensis pontifex more solito missam solemniter celebrabit,
quod si ausu temerario facere presumpserit, diuino iuditio propter
peccatum quod nocte commisit diabolo traditus miserabiliter in
infernum sepeliendus suffocabitur ".' Hec angelo dicente genusque
20 peccati seriatim innotescente, sanctus Odulphus mox, sicut iussum
fuerat, calicem manibus ferens sacerdotalibusque vestimentis indutus
ad mare, nemini quicquam dicens, concito properabat, et nauem
ascendens, sine aliquo remorum aut nauis ' gubernaculo ad traiectense
littus appulsus est: inuenitque episcopum cum nimia pompa ad
25 missarum solemnia se preparantem. Videns autem episcopus
beatum Odulphum sacerdotalibus indutum calicemque manibus
tenentem prope assistere, admirans ait : * Quid tu, inquit, bone
Odulphe, tam insperatus et tam inopinato modo paratus, tam
festinus hac die aduenisti ? ' Et ille : ' Necessitate quadam per-
30 maxima coactus, domine pater, vestram sanctitatem tali modo
expetii.' Vocansque episcopum seorsum, visionem angelicam
omnemque rei veritatem sibi ex ordine pandit : quoniam in eadem
sanctissima nocte paschali cum quadam sanctimoniali, propria
videlicet sorore, peccasset. Quod audiens episcopus, et vltra quam
35 estimari possit dei iudicium expauescens, iussit beatum Odulphum
missam solemniter celebrare. Postea autem condignam peniten-
tiam, a sancto Odulpho sibi iniunctam, explens, episcopatum reliquit,
decem annis exilium passus omnibusque suis incognitus, beato
Odulpho cura pastorali commissa. Elapsis vero decem annis pre-
40 fatus pontifex Fredericus, sancti spiritus operante gratia, apicem
pontificatus et tanti ordinis admirandam sanctitatem, vt crebra
ipsius testantur miracula, obtinere meruit.
» Cf. Hist. transl. ed. Macray, p. 313. ' sc. from Stavoren in Holland.
' «/. Aelfwardus. ' T. euishamensem. , ^ «/. vehentibus. ' «'•
proicietur, ' al. sine velo, remis.
21)0 ^ancto ©nulpljo. 231
' [MS. Tib. adds : JnaWencia^.
Cum enim episcopus Eliopoleos, que nunc Damiata'' dicitur, in
presencia octo episcoporum populo predicaret, subito quedam femina,
summa faciei et ornamenti pulcritudine splendens, ante eos cum
maxima pompa iu(uenum et puella)rum processit, et totum aerem
diuersorum aromatum odore replebat. Sanctus uero D(onnus) episco- 5
pus diucius aspiciens, post lacrimas et profunda suspiria ad episcopos
dixit: 'In ueritate dico uobis quod hanc deus in iudi(cio nob)is
preferet. Nam negligencia torpemus et (anime nostre faciem) ab
immundicia non lauamus ut (ei placeamus), sicut hec misera, que
tociens se abluit et depinxit ut amatoribus pulcra appareat. Illa lo
pro terrenis et caducis summo se studio decorauit, et quecunque
hominibus promisit cum al(acritate perfecit) : Ego placere deo pro-
posui et (per meam negligen)ciam non impleui, nec man(data dei
seruaui).' Rediens domum et sompnum (capiens, uisum est ei quod)
columba nigra sordida et (fetida nimis eum circumuo)lans, dum in 15
uase aque ab(lueretur), mun)da et candida exiens tam alte (uolauit
quod) uideri non potuit. Dum in cras(tino populo) predicaret, illa
meretrix ipsum (audiens, in tantam) compunccionem mutatur quod
ser(o ad episcopum nun)cios misit, dicens : ' Sancto episcopo dis-
c(ipulo Christi), Pelagia " peccatrix discipula diaboli. (Aud)iui quoniam ao
deus quem colis non pro iustis set pro peccatoribus de celo descendit,
et cum publicanis et peccatoribus comedit et bibit. Si ergo discipulus
eius es, ne despicias penitentem (et saluari) cupientem.' Ad hec
episcopus : ' Quecun(que es, deo nota) es ; rogo tamen ut humilitatem
n(ostram n)on temptes, quiahomo peccator sum. Set si (salua)ri, et 25
me uidere deposcis, inter alios episcopos me uidebis : nam solum me
uidere non po(teris).' Que ueniens, cum eiulatu magno prost(rata,
pedes) eius lacrimis rigans et crinibus tergens dixit: 'Miserere
domine peccatricis: ego enim sum Pelagia, pe(lagus) ini(quita)tis,
ex(undans) fluctibus peceatorum. (Ego) sum abissus perdicionis, 30
et uorago et la(queus) animarum. Multos enim iniquitate mea de-
cepi : set nunc pecc(ata) abhorrui. Fac ergo me, pater sanctissime,
baptizari, ut anima mea possit a tantis sordibus emundari.' Cui
episcopus : ' Canones continent non debere meretricem baptizari,
nisi per fideiussores spondeat quod se ultra prauis actibus non 35
inuoluat.' Tunc illa iterum se prostern(ens et eiulan)s dixit : ' Racio-
nem reddes* deo pro anima mea, et tibi imputetur peccatorum meorum
ini(quitas,) si me (di)stuleris baptizare.' Tunc quesito (eius nomine,
dixit) : * A natiuitate Pelagia uocor, (set propter uestimen)torum
pompam omnes me Mar(garitam appellant).' Tunc iniuncta ei peni- 40
tencia, (episcopus eam) diligenter instruxit et bapti(zauit. Diabolus
* Ex. Vinc. Bell. XI. 96; Leg. aur. p. 674. ' VB. Damieta. ' al. om.
• T. reddas.
232 ji5ot3a legenna ^mlk.
au)tem clamabat in aere dicens : ' (O uiolencia quam) pacior ab hoc
sene decrepito ! (O) senectus mala ! non tibi sufficiebat Helio(poIis
ciuitas que quon)dam mea fuerat ? Maledic(tus dies in quo michi)
contrarius natus es. Domina (mea Margarita, quid) tibi unquam
5 malefeci ? (Nonne te lapidibus preci)osis ornaui, auro et (argento
cumulaui? Dic) michi in quo te contrista(ui, et tibi satisfacio;)
tantum ne me deseras, ne (opprobrium christianis) efficiar.' Illa
autem se (signauit et in dia)boIum insufflauit : et statim (euanuit.
Die tercia) pauperibus diuiciis suis erro(gatis, induto) cilicio nocte
lofugit et in (monte oliueti) habitum heremite accipiens, (in parua
cella in multa absti)nencia uixit et fratrem Pelagium se (uocauit).
Cumque post multos annos mortua esset, aduocati monachi cum
episcopo lerusalimorum Pelagiam de cella extrahentes et sepelientes,
feminam inuenerunt, et deum qui multos ha(bet seruos abscon)ditos
15 glorificabant '.]
ir De sancta Ositha virgine et martire*.
BEata Ositha virgo et martyr, ex nobilissimis Anglorum natalibus
originem duxit. Erat autem filia Frithewaldi regis, et Wil-
burge, filie regis Pende Merciorum. ' Traditur autem virgo Ositha
bonis informanda moribus sancte Modwenne abbatisse, que iuxta
20 siluam que Arderna dicitur duo construxerat monasteria, vnum in
loco qui PoIIesworth* dicitur, aliud in mansione que Streneshal'
nuncupatur. Horum alterum sibi elegit orationibus intenta, reliquum
concessit beate Edithe, sorori regis Alfridi, ob sanctitatis meritum
sibi familiariter dilecte, que in congregatione sanctarum virginum
25 mater et custos effecta est. Huic aliquamdiu herebat * adolescen-
tula dei ancilla Ositha, a sancta Modwenna (abbatissa) ' [ei] commen-
data. Cum itaque hiberno tempore contingeret beatam Editham
cuiusdam codicis inspectioni vacare, disposuit sancte Modwenne
com[m]unicare ea que lectioni ^ vtilia in eo aduerterat. * Vade, inquit,
30 Ositha, et defer volumen istud ad dominam et matrem nostram
Modwennam : in eo forte aliquod sancte contemplationis et edifica-
' CoUect in T. :
Aue pater gloriose, [aue sidus iam celeste], decorans Odulphe celum : Nos
guberna, uisens humum, quo letemur triumphantes, te patronum uenerantes.
V. Ora pro.
Deus cui beatus Odulphus confessor tuus ita sanctitatis gracia decoratus
complac(uit), ut tuorum consorcium in cehs promereretur sanctorum, tribue
(MS. tue) quesumus, eius interuentu perpetuam consequi let(itiam), deposi-
clonis diem gratulando celebra(ntes), pcr.
" Ed. in Surius (and A. SS. Boll. 7 Oct. III. p. 942) ; abridged probably from
the lost Life by De Vere, canon of St. Osyth, described in Leland Itin. viii. 41,
which life seems derived from that in MS. Bodl. 285, f. lai ; with additions
from GeofTrey de Burton's Vita Modwenne. Two saints seem to have been
confounded. ' Ex Vita Modwenne. * E. pollesworch. * E. streue-
shal. * Sur. adhesit. ' om. in T. ' S. legenti.
De ^ancta ©sit^a. 233
tionis exemplum poterit inueniri.' Que accepto libro cum ad quen-
dam pontem ligneum peruenisset, vi ventorum in pontis fastigio
impulsa deorsum lapsa corruit, et impetu fluminis rapta in momento
absorpta est. Elapsis autem tribus diebus, angelus domini Modwenne
in cella oranti apparens dixit : * Vade cum festinatione ad fluuium, 5
aliquid ibi necessarium operatura.' Que cum peruenisset ad fluuium,
inuenit ibi Editham virginem, puellam Ositham queritantem. Quam
abbatissa velut expau[esc]entem ^ considerans, ait: 'Quld est, soror?
Rectene " sunt omnia ? * Illa respondit : ' Ecce, inquit, tres dies sunt,
domina, ex quo transmisi' Ositham ad te, et veni querere quare non lo
regrederetur ad me. Nunquid non apud te est ? ' Et illa : * Vere,
inquit, non vidi eam, nec venit ad me.' Et interrogati pastores si
puellam vidissent, dixerunt : ' Nudiustercius puellam pontem ascen-
dere vidimus, sed quo abiit aut quo deuenit, nimirum curam agentes
de pecoribus et ad alia intenti, penitus ignoramus.' Quo audito sancta 1 5
Modwenna ait ad Editham : ' Deprecemur, soror charissima, domi-
num, vt meritis omnium sanctorum suorum restituat nobis in hac
hora puellam perditam, vt videamus et cognoscamus eius mirabilem
potentiam, et collaudemus in perpetuum misericordiam suam.' Cum
igitur ad terram inclinate diu cum lachrimis ambe orassent, Mod- 20
wenna ab oratione surgens clara voce tribus vicibus exclamauit :
' Ositha, Ositha, Ositha, in nomine sancte et indiuidue trinitatis veni
foras et de hoc flumine in quo submersa es, per virtutem potestatis
ipsius vite restituta, sana et incolumis emergas.' Necdum plene
verba finierat virgo sancta, et ecce puella de fluuio cum volumine 25
illeso prodiit, et trina vice sermone absoluto respondit : ' Ecce ego,
ecce ego, ecce ego domina mea.' Quam sancta Modwenna cum
magna exultatione suscipiens, et gratias immensas deo agens. Edithe
illam reddidit, et retento secum volumine ad cellam remeauit. Locus
autem ille ab euentu nomen sortitus, ab incolis * Nunpole ' appellatur. 30
Verumptamen monialis tunc non extitit, licet nigro pallio illam tunc
amictam fuisse credatur. Post transitum vero sancte Modwenne
beata Ositha ad parentes reducta, virtute et moribus quotidie pro-
ficiebat. Cumque nubilis, temporis processu, esse conspiceretur, rex
quidam Orientalium Saxonum Sigherus nomine, parentes puelle 35
sollicitans, virginem sibi petiit dari in coniugem. Que cum a pa-
rentibus commoneretur assensum prebere, eorum blanditiis fauere
recusans, animo et actu virginitatis sibi placere puritatem insinuauit.
Renitens tamen et inuita dicto regi, nuptiis regali apparatu instructis,
desponsata traditur. Aflfectus vero et desideria sua sponso suo celesti 40
commendans, cum orationis instantia preces deo deuote fundebat vt a
virili concubitu eam immaculatam conseruaret. Cumque multorum
dierum euolutione regis desiderium laudabili fallatia, et multarum
occasionum oportunitate viri sui desideria reprimeret : eo ardentius
* E. expauentem. * E. Rectane. T. Rectene. ' T. transmisisi.
234 Botia Legenna anglie.
quo de virginis voto minus instructus erat, ad cubiculi secretiorjs
locum rex virginem iussit introduci, vt diutius afifectato concubitu
vteretur. Aftuit interea nutu diuino nuncius, domino suo rumoris
solatia insinuans ceruum liabitu corporis et forma spectabilem pre
5 foribus atrii regalis discurrere. Sicque rex, intactam deserens regi-
nam, adiunctis sibi venatoribus ad ceruum persequendum perniciter
aduolauit. Regina vero, quasi a naufragio erepta, liberatori suo
Christo gratiarum actiones referebat: misitque festinanter litteras
Orientalium Anglorum episcopis, Ecce videlicet et Bedewino, viris
10 religiosis, mentis sue desideria exprimentes '. Qui'^ festino gressu
ad eam accedentes, religionis habitum tradiderunt et velo sibi im-
posito monialem consecrarunt. Rediens vero rex post aliquot dies a
venatione ad visitandam reginam alacriter properabat : Cumque eam
habitu sancto indutam et voto diuino constringi ' aduerteret, merore
15 et mesticia concussus est. Nolens tamen amorem in odium com-
mutare, reginam proposito suo insistere sustinuit, licet inuitus. Con-
structis edificiis religioni competentibus, dedit ei rex in possessionem
villam Chichensem. Regina vero cum associatis sibi virginibus sacris
vite austerioris propositum aggreditur ; morum disciplina, silentii
20 rigore et continentie censura singulas informans, verbo et exemplo
ad amorem celestium et mundi contemptum indesinenter accendebat.
Cumque in dei famulatu aliquamdiu desudasset, humani generis
inimicus et virtutum exterminator diabolus beate Osithe conuersationi
inuidit, et quam proficere de die in diem conspexit, a via sanctitatis
25 auertere * studuit. Satellites itaque suos ad euersionem sacre virginis
destinauit, et de finibus Dacie filios perditionis, fidei et pietatis ignaros
ad depopulandam Orientalium Anglorum plagam excitauit. Huius
gentis barbare consuetudo fuit piratica[m] exercere, christianorum
cede delectari, rapinis inhiare ; ocium inane e[xi]stimabant ^ quotiens
30 a sceleribus et operibus impietatis manus continerent. Anno igitur
domini sexcentesimo quinquagesimo tertio, mense octobris, gentilium
caterua, a Dacorum partibus nauibus aduecta, apud Orientales Saxones
in villa que dicitur Chiche appulsa est. Qui de nauibus egressi,
rapina et incendiis christianos seuiendo aggressi sunt, Ille vero qui
35 inter sceleratos primus erat, cum conditionem beate Osithe requi-
sisset, intellecto quod christiana esset, precibus et muneribus ad
ydolatriam cepit eam inclinare, subiiciens minas nisi deorum venera-
tioni quos colebat consentiret ; verberum et vulnerum crudelitatem
comminando eam sibi inclinare parabat. Virgo tamen beata, blandi-
40 tias respuens, ad minarum asperitatem imperterrita, suppliciorum
sibi imminentium dispendia non timebat. Vnde princeps, eius con-
stantiam attendens, et deorum suorum iniuriam non ferens, capitali
sententia in illam promulgata ®, ad decollandum caput humiliare com-
^ S. exponens. * E. Que. " S. obligatam, ♦ E. aduertere.
' E. estimabant. " so T., E, prouulgata.
De ^ancta D^itJja. 235
pulit. Sicque capite amputato, mox virgo erigitur, et caput in terrain
collapsum manibus arripiens, recto gressu firmis vestigiis progrediens,
vsque ad ecclesiam apostolorum Petri et Pauli, a loco passionis quasi
per tria stadia distantem, angelico ductu peruenit. Cumque ad ostium
ecclesie subsisteret^ obserratum, manibus cruentatis, quasi vt sibi 5
aperiretur, ostium pulsans, sanguinis vestigia in eo reliquit, et ibidem
ad terram cecidit. In loco autem vbi gloriosa virgo capitalem subiit
sententiam, fons lucidus erupit, variis morborum generibus sanitatem
prebens. ^ Audito autem virginis sancte martirio, pater eius Frethe-
waldus rex et Wilburga vxor eius precipuo desiderio estuabant vt vel 10
truncati corporis pignore penes eos deposito consolati, doloris iac-
turam redimerent. Cumque corpus sancte virginis ad eos allatum
esset, in ecclesia de Aylesbiry cum magno honore in locello plumbeo
coUocarunt. Peractis autem multis post hec in eodem loco meritis
sancte virginis miraculis, cuidam fabro in visu apparuit dicens: 15
'Surge et vade ad ecclesiam Ailesbirie, et tollens loculum illum'
plumbeum in quo sunt ossa mea, et equo caute imponens, ad
ecclesiam chichensem deferre non differas. Et ne de labore tanto
diffidas, cum iter aggressus fueris, in vie labore et sarcine sudore
releuatrix ero et adiutrix.' Post trinam vero apparitionem nocte ao
quadam nactus oportunitatem *, ecclesiam ingressus, excubantes
sopore grauatos inuenit, loculum plumbeum de terra euulsum equo
imposuit et abiit. Mane facto euigilantes custodes, excitatis con-
uicaniis, platearum diuerticula et callium secreta compendia ri-
mantur, si forte, quem persequebantur, comprehendere possent. 35
Cumque faber ille hominum cateruam appropinquare conspiceret,
fusa ad deum et ad virginem sanctam prece, persequentes eum
mentis alienatione oculorumque stupore mirabili percussi, ad propria
vacui redierunt. Faber vero cum reliquiis sancte virginis cum ad
ecclesiarn chichensem peruenisset, Mauricius londoniensis episcopus 30
in scrinio precioso reliquias sanctas cum honore collocauit; et
roffensis episcopus ibidem presens a graui qua detinebatur infirmi-
tate curari meruit". Cum quidam naute quoddam frustum marmoris
de porticu ecclesie sancte Osithe clam secum auferrent, nauicula, in
qua frustum erat positum, velut terre fixa immobilis erat, donec reatu 35
cognito frustum illud ad ecclesiam de qua erat ablatum * attulissent.
'Clericus quidam voto simplici in monasterio sancte Osithe virginis''
habitum religionis suscipere spospondit: propositumque arridente
fortuna differens, ad extrema vite morbi grauatus molestia deducitur.
Cui sancta apparens Ositha ait : ' Quid est quod tam solicite me 40
inuocas? Nunquid* meministi quid tibi fecerim quarto anno iam
elapso? Cum egrotares morti vicinus, cum satisfacerem huic pro-
^ T. susisteret. *-' AU this is wanting in MS. Bodl. ' om. in T.
' T. nacta oportunitate. ' T. ablata. • The rest is wanting in MS. Bodl.
^ om. in T. * S. An non.
236 3i5ota Legentia 9nglie.
uincie imminente mortalitate, et impetraui a domino meo Ihesu
Christo vt visitaret populum meum : tunc dominum pro te rogaui, et
ab infirmitate tua liberatus vite conuersionem promisisti : et ex tunc
de malo in peius victitasti. Qua igitur fronte, luchris et nugis curia-
5 lium deditus, me inuocare presumis ? ' Cumque emendationem vite
cum lachrimis spospondisset ', illa vultu hilariore illum intuens ait :
' Misereor tui, si tui ipse misertus deo seruire vel sero volueris.' Eius
vero tactu sanatus, habitum religionis suscepit, et deuote deo seruiens
in priorem Sancti Bartholomei Londoniis electus est. Mulierem
10 contractam erexit ; iuueni muto et surdo loquelam et auditum red-
didit, et multis aliis opem eius in sua infirmitate implorantibus salute
recepta subuenit. Puella quedam officio brachii ita priuata vt
lateri inseparabiliter ^* adhereret, cum meritis sancte Osithe sanata
perfecte fuisset, votum continentie commisit ; processu tamen tem-
16 poris cum quodam iuuene matrimonium contraxit. Cui sancta Ositha
apparens, cur temerario ausu vota que distinxerunt labia sua rupisset,
spurcissimum ' coniugium improperando redarguit, et compedum vin-
culo inuisibili pedes eius arctius constringebat, vt pedem pedi sub-
iectum diuellere non valens, officio pedum prorsus destituta, vltionis
20 diuine flagellum* sentiebat. Meritis tandem sancte Osithe sospitati
reddita, correctiori vite de reliquo studuit adherere. Mulier quedam
pedum officio multis annis destituta, cum a custodibus ecclesie sancti
Edmundi tanquam obprobrium hominum et plebis abiectio proiice-
retur ; quidam vultus venerandi in visu ei apparens dixit : * Mulier,
25 quid hic moraris ? Frustra hic expectas quod petis. Surge ; alias
tibi querenda est salus quam efflagitas.' Et illa : * Quis es, domine ?'
' Ego, inquit, sum seruus dei Edmundus ; vade ad ecclesiam sancte
Osithe, vt sanitatem perfectam consequi merearis.' Quo cum per-
uenisset, dolore membrorum quiescente sanata surrexit.
[MS. Tib. adds : Narratio ".
30 Duo religiosi, sicut in Vitis patrum habetur, quasi propter regnum
celorum se castrauerunt. Quod audiens episcopus, excommunicauit
eos. Illi autem putantes quia bene fecissent, indignati sunt contra
eum, dicentes : * Nos propter regna celorum castrauimus nos, et hic
excommunicauit nos ? ' Et conquesti archiepiscopo ierosolimitano,
35 ille ait : ' Et ego uos excommunico.' Id idem fecit archiepiscopus
antiochenus ; similiter et papa. Tunc deficientes, dixerunt intra se :
' Isti episcopi sibi inuicem consenciunt : set eamus ad uirum dei
sanctum Epiphanium episcopum de Cipro, quia propheta est, et
personam hominis non accipit.' Cum autem appropinquarent ciui-
40 tati eius, reuelatum est ei de ipsis. Et mittens in occursum eorum
* T. spopondisset. * E. inseperabiliter. ' E. spursissimum. * E.
flagellam. ^ Cf. Vit. Patr. p. 968.
De ^ancta jaDsmanna. 237
dixit: *Non intretis in ciuitatem istam.' Tunc illi reuersi in se
dixerunt : ' Pro ueritate nos culpabiles sumus : utquid ergo nos
ipsos iustificamus ? Esto quia illi nos iniuste excommunicauerunt :
numquid et iste propheta ? ecce enim deus reuelauit ei de nobis.*
Et reprehenderunt semetipsos ualde de culpa quam fecerant. Tunc 5
uidens qui corda nouit quia se pro ueritate culpabiles fecerant, reue-
lauit episcopo Epiphanio: qui misit adducens eos, et consolatus,
suscepit eos in communione; et scripsit archiepiscopo Alexandrie
dicens : ' Suscipe filios tuos, quia in ueritate penitenciam egerunt '.']
H De sanxta Osmanna virgine".
BEata virgo Osmanna, clara stirpe ac regali Hiberniensium pro- 10
genita, mandatis domini a pueritia tacito corde credebat, et
quasi aurum electum probata, suis parentibus, cum essent gentiles,
eam cogentibus ne christicolis crederet, obiurganter obstabat, dicens :
' Cur, insana gens, vestris mutis idolis, nil obesse nec auxiliari va-
lentibus, me dei cultricem caput inclinare compellitis, legesque pro- 15
phanas exercere iubetis ? ' Quod audientes parentes eius stupebant,
atque alter ad alterum dicebat : * Quid dicemus de illa iam fidei nostre
penitus obstante ? ' Cum autem tandem viderent beatam virginem a
via veritatis noUe separari, eam cuidam nobili in matrimonium dare
volebant, vt gaudio vacaret et christianos odio haberet. Quod illa ao
intelligens, parentes et patriam dereliquit, et assumpta secum ancilla
nomine Aclitenis, transito ' mari in siluam iuxta Ligerim fluuium, ab
hominum habitatione remotam, domunculam ex foliis et frondibus
fecit, et radices herbarum et folia in cibum sumpsit, vestes ex iuncis *
et longioribus herbis sibi fecit. Post hec vero, dum quidam venator 25
pontificis cum multitudine canum aprum insectaretur, aper ille ad
beate Osmanne* habitaculum perueniens, ante pedes eius, quasi
misericordiam petens, se prostrauit. Quem cum venator adueniens
cultello occidere vellet, nulla gladii acies cutem eius penetrare potuit.
Quo viso ad episcopum pergens, se magica arte a virgine delusum 30
fuisse asserens, cuncta que viderat studuit enarrare. Pergente illuc ®
* Collect in T. :
O Ositha gloriosa uariis uirtutibus, O oliua speciosa florens in celestibus : Fac
uotiua graciosa nostra tuis precibus, Incentiua uiciosa commutans uirtutibus.
V. Ora pro nobis
Deus qui es omnium sanctarum flos uirginum, da nobis in sancte uirginis et
martiris tue Osithe sorte censeri, ut, cuius laudamus meritum, imitemur
exemplum . Qui uiuis et regnas cum deo patre et s. spir. deus in sec. secu-
lorum. Amen.
' Abridged from a Lifc known to the Boll. from a MS. Anisolense ; an older,
shorter Life, in frequently the same words, is ed. from a St. Denis MS. in A.
SS. Boll. 9 Sept. III. p. 4aa. » E. transita. • T. iunctis. * E. beati
Osmanni, * £. illic.
2 38 3l3ot)a JLcffentia angflie.
episcopo cum turba multa, inuenta est ab eis virgo sancta orans ad
dominum prona. Cumque illam omnia prestigia et ydolorum cultu-
ram detestari et conuicia genti incredule ^ inferre viderent, episcopus
sic eam alloquitur : ' Credo te, virgo, apprime dei baptismo obedire,
6 atque christicolis et^ prophetis indesinenter credere.' Quod statim
vt illa audiuit, dixit: nihil in mundo se magis quam baptismum
alfectare. Tunc gauisus episcopus de responsione illius, ait : * Dei
templum Osmanna, deo et eius angelis atque archangelis omnibusque
deum diligentibus amica eris, lauachrum suscipiens regenerationis.'
10 Cumque cathecumina fieret virgo sancta, vir quidam cecus lumen
oculorum recepit. Tradidit autem ei episcopus quendam agricolam,
qui edificaret sibi ortum vnde virgo haberet ad vescendum. Quod
videns diabolus, agricole quodam mane apparuit dicens : * Homo, quid
queris, [vel] * cui seruis ? quid vtilitatis de tua domina consequeris ?
1 5 Si mihi volueris obedire, tlbi aurum et argentum et quicquid desiderat
anima tua dabo.' Et ille: 'Si, inquit, hec vera esse scirem, tibi
obedirem et crederem.' Hiis dictis accedens temptator, osculatus
est agricolam, precando vt alter* alteri fidem daret; sibique con-
sulens vt fi^equenter sue domine conuicia inferendo, eam ad ira-
2o cundiam prouocaret. Cum igitur recessissent se inuicem osculando,
dicentes sequenti die iuxta fontem " inde non longe decurrentem se
visuros et iterum mutuo loquuturos ; mox agricola reuersus domum,
maligno spiritu vexatus cepit amittere visum. Cumque sacram vir-
ginem per domum oberrans videre non posset, clamare cepit et
25 dicere : ' Domina mea, ab homine iniquo illusus sum et ante con-
spectum tuum grauiter me peccasse confiteor.' Cui illa miserta, ait :
* Renuncia drachoni' pessimo, mundum circueunti et quem deuoret^
perquirenti; vt dominus Ihesus Christus misereatur tui.' Qui re-
spondit : * Virgo beata, tuis meritis et orationibus credo me liberandum
30 ab iniquo.' Tunc illa ad deum preces fundens, illum perfecte sanitati
restituit. Mute cuidam loquelam'' reddidit, et variis infirmitatibus
suis meritis medelam adhibuit. Filius regis Hispanie nomine
Eclotomus ^, ea que necessaria erant pauperibus errogabat, Christum-
que a pueritia et omnes christicolas diligebat. Quod videns mater
35 eius Afifronisia '", que erat pagana, dixit ad eum : ' Si amplius Christum
colueris, ante diem crastinam morte morieris.' Qui hec audiens,
motus pre ira matri'^ sue maledictionem pro maledictione intulit, et
protinus ob hoc loquelam simul et visum perdidit. Mater vero pro
dolore filii adeo mente ^^ consternata est, vt in insaniam verteretur.
40 Quidam interim sacerdos nomine Remigius, de partibus in quibus
sancta Osmanna degebat veniens, dixit ad illos : ' Si facere quod
' E. increduli. * om. in Boll. ' E. aut. * E. alterum. « MS. An;
adds qui Lachis dicitur. ' * T. draconi. ' T. deuorat. ' E. loquelum:
» MS. An. Clocouius. '" T. afronisia. " T. matris. " E. mentem.
£)e ^ancto ©smuntio. 239
docerem velletis, vobis prodesse posset.' Cui rex ait : ' Si vxori mee
et filio possis conferre salutem, mee telluris episcopum, vel certe
participem medietatis regni mei te constituam.' Cui sacerdos: *SJ
ad sanctam Osmannam virginem cum vxore et filio accedere velis,
ipsa mediante, restituta vtrique pristina sanitate gaudebis.' Rege 5
itaque cum vxore et filio et multo comitatu ad locum virginis prope-
rante, et eam salutante, virgo sancta dixit : ' Quid queritis ?' Cumque
illi dixissent quod nihil aliud quam salutem eorum quos torqueri
videbat quererent, confestim hoc dicto restituta est sanitas tam regine
quam filio. Hiis autem et aliis multis * choruscans miraculis, beata 10
virgo Osmanna tandem feliciter migrauit ad Christum, quinto Idus
septembris.
% Narratio.
^Vir domini Eutices', vt ait Vincentius, decurso vite sue stadio
circumstantibus fratribus emisit spiritum. Et cum ab eius discipulis
exequie pararentur, viuus resedit, dicens : * Deo gratias. Sciatis quia 15
in hiis quadraginta annis vnum tantum diem non memini me cibum
sumpsisse nisi prius fleuissem. Hodie autem sublato merore con-
solatus est me deus, et inter choros angelorum tribuit mihi requie-
tionis locum.' Et hec dicens in pace requieuit. * Quadam nocte
cum pastores equorum Odonis abbatis cluniacensis obdormissent, et 20
frater quidam peruigil in oratione persisteret, fur aifuit, raptumque
equum ascendit et fugit ; predictus vero frater maluit equum perdere
quam silentium rumpere. Facto autem mane videnint eminus furem
vno in loco affixum super equum sedere. Quem apprehendentes
pastores, vinctum patri Odoni miserunt : qui ei quinque solidos 25
argenteos dari precepit, dicens iniustum esse eum absque digna
mercede dimittere, eo quod per totius noctis spacium multum sus*
tinuisset laborem.
^ De sancto Osmundo episcopo et confessore".
^ In comntetnoralione sandi Osmtmdi Leciio I.
COmmemorantibus nobis sedula deuotion^e] * merita beatissimi con-
fessoris Osmundi, libeat tante sanctitatis normam ex ordine 30
contemplari, vt pariter, domino annuente, collibeat mores ac vitam
ipsius pro nostris viribus imitari. Proponimus igitur tibi primum ^,
nobilissima indoles iuuenum, in Osmundi nostri auspiciis ducens
te ' adolescentie tue felix ac expeditum itinerarium. Audi ergo cum
1 E. multis aliis. « Cf. Vinc. Bell. XXIII. 59. ' E. entices. * Ex
Vinc. Bell. XXIIII. 60. * This legend om. in T. ; same text in Breviar. Sarisb.
ed. Procter et Wordsworth, Cambr. i88a-6, Fasc. III. pp. 471-495. The first
thrjc lessons are reserved for In Commemoratione S. Osmundi (p. 486}. The
1 lours except Nocturns are omitted. The text is that of Portifor. 1519. * E.
deuocionis. ^ SB. principium. ' £. ducente ; SB. ducens te ad.
240 n^otia legetma anglie.
eo libenter precepta patrum ; vaca scolis, fuge petulantiam : itaque
audacter, semper tamen sub timore domini induere fortitudinem
tuam, Cumque in virum adoleueris^ teque'' sors collegio forsan
militari ascripserit : habes ' hunc maglstrum militum patronum iuste
5 bellantium, sub quo disces militare non esse peccatum, dum ipsius
more deo religionem, principi fidelitatem, patrie custodiam prona
mente reddideris.
1f Lectio secunda. Accepimus iam tanti patris exemplo instructionem
rei militaris : deinceps quid virum dei deceat * audiamus. An '
jo iudicem aut assensorem constituit te populus tuus : esto ^ quasi vnus
ex eis, non te attollas, non superbias, non minorem concutias ; ita
magnum iudicaturus vt paruum, noli^ acceptor esse personarum.
Porro iste sanctus iam et natalium iure, regio sanguine, secularisque
poUicie prerogatiua principis latere quotidie honorari promeruit : a
15 plebeis tamen, questibus pupillorum ac viduarum lachrimosis aurem
pietatis non auertit.
^ Lectio tertia. Quid sacerdotium eius repetimus ? quid elemosinas,
quid ecclesiarum clericorumque dotes, quid omnium prorsus abiec-
tionem temporalium commendamus ? ista mire sanctitatis sue inditia
20 sunt. Quare in summa recensentes totius vite seriem tanti con-
fessoris, plane recognoscimus quod omni tempore duxit eum dominus
per vias rectas, deditque illi scientiam sanctitatis, qua regnum dei
dignissime mereretur. Tandem, vbi in vinea domini operator assi-
duus multiplicatis talentis fidelissimus seruus probatus est, iussus
25 intrare in '^ gaudium domini sui, tradidit celo animam, terre corpus
miraculis gloriosum, omnis humani languoris indeficientem ac ex-
peditissimam medicinam : Prestante eo quem constanter confessus
est domino Ihesu Christo, qui cum patre et spiritu sancto viuit rex et
sacerdos in eternum, amen ®.
' E. odoleueris. ' SB. tuaque . . . te ascr. ' SB. habens. * al.
edocuerat. = SB. Aut. « E. Ergo. ' E. nollis. « om in SB.
* FoUows in Sar. Brev. the Hours in Commemoratione S. O.
Ad Vesperas:
Pastor pius ad gregis gaudium
egris prestat vite solatium,
confractis membris confert subsidium,
et visus cecis prebet refugium ;
exultans gaudet mater per filium:
que tali partu floret vt lilium.
Ps. Magnificat.
Or. Deus qui beatum Osmundum pontificem tuum a seculi militia ad celestem
reuocasti : concede nobis vt mundanis abiectis desideriis bona celestia capia-
mus, per.
Ad Matntinas :
Aitt. Bone lesu, Osmundi meritis
tu nos munda mundi piaculis
et concede ut grex a maculis
peccatorum viuat incolumis.
Ps. Benedictus.
De ^ancto 2Dsmuntio. 241
la Sequuntur alie lectiones de eiusdem' : Lectio I.
[In Festo (Translatione) S. Osmundi : In primo Nocturno'.]
■pReuenimus dudum noua solemnitate dies natalitios saluationis^
^ beatissimi presulis Osmundi festiuum celebrando natalem :
iamque illucescente nobis translationis sue veneranda celebritate,
quasi nouam eius in mundum natiuitatem cum pleno cleri ac plebis
iubilo solemniter renouamus. Hodie namque deuota mater saris- t
buriensis ecclesia dulcissimum alumnum, quem intra sua viscera
plurimo annorum deiluxu ab humano aspectu recondidit, hodie
glorioso eius corpore in sublime translato desideratam * diu gentibus
palam profudit in lucem r Et quem quondam vt granum mortificatum
* Cf. Sar. Brev. p. 4-72, 16 July. (The Translation is on 16 July, the
Deposition 4 Dec.) * In the Sarum Breviary, the OfSce begins :
Ad printas Vesperas :
Ant. Suscipe cum gaudio mater filiorum
in Osmundi iubilo preces famulorum. Ps. Laudate pueri.
Ant. Confessoris dominum gens collaudet tota,
et in sancti gloriam reddat pia vota. Ps. Laudate dominum.
Ant. Exit eius spiritus terram miserorum,
et intrat pro meritis regnum beatorum. Ps. Lauda aniraa.
Ant. Iste domum domini sacratus fabricauit,
et dispersos clericos simul congregauit. Ps. Laudate dominum quoniam.
Ant. Lauda Syon dominum magni confessoris,
lauda pium presulem cuius est laboris
quicquid tuas ianuas bene confortauit :
quicquid tuos filios iam letiflcauit. Ps. Lauda Hierusalem.
Cap. Ecce sacerdos (Eccl. 1. i).
R. Miles et alme pater Osmunde, dei gregis auctor,
Christo funde preces nostras et ablue culpas.
V. Vt nos vite sedem valeamus scandere celsam,
Christo.
Hymnus Iste confessor. V. Amauit.
Ani, Confessor domini, precibus succurre ' plebi,
vt viciis vacui valeant tibi consociari :
et tua quos reperis solennia preuenientes,
tu populi doctor fac vt tecum comitcntur. Ps. Magnificat.
Oraiio. Deus cuius antiqua miracula ctiam nostris temporibus ad tui nominis
magnificentiam ac laudem et honorcm sancti confessoris tui Osmundi
choruscare sentimus : concede propicius vt cuius translationem coli-
raus, eius intercessionibus et in presenti seculo te glorificemus, et in
futuro te perfrui mereamur, per.
Invtiaiorium. Omnipotens dominus laudetur trinis et unus,
Qui dedit Osmundo celestia regna beato.
Ps. Venite. Hymntts Iste confessor doraini.
In primo NociMmo :
Ant. Natus mox renascitur Osmundus fonte lotus,
a cunctis piaculis effectus mundus totus. Ps. Beatus vir.
Ant. Adolescens profuit scola litterali,
et tyrones superat arte militari. Ps. Quare fremuenint.
Ani. luuentutis terminos prudens transigebat,
neque contra spiritum caro preualebat Ps. Domine quid. V. Amauit.
(Then follows Lectio I.)
' al. saluatoris. * al. desideratum. * r. succurre precibus}
VOL. II. R
242 laoioa Iwntia anglie»
cadens in terram suscepit, deinceps multiplici miraculorum fructu
grauidata, Iiodierna tandem die aperto vtero edidit, sanctorumque
confessorum collegio apostolica pridem auctoritate asscriptum, sub
veneratione congrua demonstrauit. R. Presulis Osmundi^ celebre-
5 mus festa iocundi : Qui pius, prudens, humilis, sobriusque pudicus,
Expletis curis intrauit gaudia lucis. V. Auxit per merita sibi tradita
quinque talenta, Expletis etc.
H Ledio secunda. In sacre translationis festiuitate assistimus, et
tamen nouiter mundo exortum sanctum reuerentes, natiuitatis voca-
lo bulum vsurpamus. * Sed quorsum, forsan obiicitur ^*, spectat hec
rerum confusio ? Quid sibi vult in rebus variis tam patens abusio
nominum.' Rursum, si stupendum videbatur principi ludeorum
hominem nasci cum sit senex : qua fiducia ducamur credere ex vtero
natum ac demum fonte renatum post mortem renasci 1 ' Verum, si in
15 hac re proprietates discurrere docuerimus propaginis naturalis, facile
transumentium licentia persuasum iri' arbitramur iam misterium
apud nos agi diu expectate natiuitatis. Aggrediamur igitur diligenter
euiscerare parabolam * istam : interimque, quoniam presenti die
prolatis almi viri reliquiis ad gloriosum in quo pausat scrinium, quasi
20 ad tripudia noui partus concurrimus, delectet, queso, delectet pro-
feste minus" sedulo intermiscere organa diuine laudis. R. Ecce
sacerdotem, cuius prudentia sanctum SufFuIsit templum, Christi
stabiliuit et edem. V. In vita placuit domino, plebem bene rexit.
Suffulsit.
25 *!I Lecfw iii. Vt ergo a primordio cuiusuis generationis initium
sumamus, oportet vt postquam intellexerimus matrem huius secundi "
germinis ecclesiam sanctam, in cuius visceribus deuotissimus presul
requieuit humatus ; deum quoque, qui solus, secundum apostolum,
administrat semen, tam egregii repullulaminis patrem credamus.
30 Cuius immensa bonitas, vbi de spiritu beatissimi patris, nouo inter
superos collato, tunc celum ditauit : volens et in terris de mortificato
grano fructum "^ facere, exiit seminare semen suum, spargens in terra
bona hoc semen magne vbertatis, corpus videlicet sanctissimi viri
miraculis copiosum. De quo semine prophetam non immerito loquu-
35 tum fuisse putandum est cum virum metuentem dominum in psalmis
descripsit : ' Beatus vir, inquit, qui timet dominum : in mandatis eius
volet nimis ; Potens in terra erit semen eius.' Potens vtique erat
hoc semen, dum intra oc[c]uIta subterranee matricis receptacula
voluebatur. Potens, inquam, ad demones abiiciendos, potens ad
40 morbos depellendos, potens quidem suo sufFragio ac nostris quantis-
libet meritis, gratiam dei abundare facere in nobis. R. O presul
noster, tecum decet * [vt] gratulemur, Qui mundo moriens non desinis
' E. edmundi. ^ SB. obiicitis. ^ E. rei. * E. perabolam.
* al. pro fescenninis. " al. fecundi. ' E. frunctum. " SB. te
condecet ut.
De ^ancto jaDsJmunDo, 243
esse sacerdos. Celesti vita frueris per secula cuncta. V. lam cernis
Christum patris a dextris residentem. Celesti. Gloria. Celesti etc.
TT In sectmdo noctttrno. Ant. Vir efTectus, prospere Neustriam
regebat ; tandem partes Anglie potens defendebat, alleluya alleluya.
Ps. Cum inuocarem. Ant. Vtrobique regia iura dilatauit, ac in 5
pace solida cuncta reformauit. Ps. Verba mea. Ant. Sed et domus
domini maximus zelator, pluris beneficii largus est fundator. Ps.
Domine deus noster. V. lustum deduxit.
'TI Lectio iiii. Vis ^ plenius, deuotissime, cetera tam mire propaga-
tionis secreta pandamus ? Hactenus didicisti quod sancta Cesaris- lo
burgi* ecclesia preclari pontificis Osmundi corpore tanquam virili
semine fecundata est. Verum quia iuxta instituta nature', non mox
suscepto semine, sed multo [post]* progressu fetus conualescit in
perfectum, ita meritum beati viri successiuis miraculorum signis
cepit in dies fidelium mentibus magis innotescere. Ac " sicut materia 15
illa seminaria frequenti sui alteratione " certis labentibus dierum curri-
culis nunc lactea, post sanguinea ; demum in modum masse carnea ;
ac postremo aperte'' figurationis liniamenta vt spiritus vitalis eam
informet suscipere indicatur : pari ordine sustinuit dominus paulatim
crescere sanctum suum, ac eo nondum de corde terre leuato, quoti- ao
diana pene nouitate signorum accurrent[e] * populi multitudine vterum
matris, in quo tanto tempore repausauit, vberius grauidari constituit.
R, Proposito plebi magna virtute petenti' Sacra manus domini
subueniebat ei, alleluya alleluya. V. Vt Dauid, est vnctus, vt Aaron,
est ipse sacerdos. Sacra manus etc. 25
H Lectio V. lam intellecta fecunditate matris, superest vt superiorem
ordinem nature nostro proposito adaptemus. Tunc enim sancta
Sarisburiarum ecclesia lacteo tantum coagulo foueri visa est, quando
beata dei genitrix, cuius candida virginitas lactei dulcoris similitu-
dinem habet, sola ipsius ecclesie patrona constituta est. Sed vbi 30
etiam per merita sacerdotis sui, cui quondam incumbebat immolando
carnem et sanguinem Christi peccata populi expiare, non cessauit
altissimus conferre languidis beneficia sanitatis, exinde post dignam
venerationem rutilantissime dei matris cepit etiam atqueetiam corpus
gloriosi pontificis ab innumera plebe deuotis affectibus visitari. Ita 35
quidem eflectum est vt beata virgo, cuius inestimabilis candor ab
humanis nequit comprehendi obtutibus, peculiarem populi deuotionem
ad relictam in terris massam carneam serui sui Osmundi pro rependio
non indigno transtulerit. /?. In regum quondam conspectu magni-
ficatus, Nunc immortali gaudet cepisse corona. V. Deseruire deo 40
malens quam regna tenere, Nunc immortali.
^ E. Vir. ' al. Sarisburiensis. ' al. est n. * om. in E. * E. At.
' E. altercatione. ' «/. apte. ' E. accurentis. * «/. potenti.
244 Botja legenta anglie.
Lectio VI. Cum tandem continuata frequentia signorum [in] eius
magnitudinis molem excreuit, vt talis' diutina sancti tanta[que]*
virtus diutius celari non posset : cepit super hiis semel iterumque '
sedes apostolica consultari. Sed tot heu annis, totque prece-
6 dentium temporibus tum ignauia tum negligentia multorum qui
sollicitandum missi sunt ad * negocium, tametsi plane satis instruc-
tum pro infecto dimissum est ; vt a capite denuo sepe resumere
informareque processum obliuio temporum mediorum compulerit.
Denique postquam ex integro recen[sitis] * superioris vite ac miracu-
lo lorum testimoniis, auctaque in dies fama pontificis, nihil materie seu
forme quod tante rei pondus exigebat, deesse videbatur : nouissimis
diebus istis, anno videHcet [gratie]" quadringentesimo quinqua-
gesimo sexto super mille, felicis recordationis Calixtus papa tertius,
pridie nonas decembris, decretum future canonizationis legitime
15 promulgauit. Quo quidem die prouidentia diuina magis quam
fortuitu id accidisse arbitremur^, vt is dies qui Osmundum deposito
carnis onere incolam fecit in celis, idem, interuolutis plurimorum
annorum curriculis, primus eum iudicante ecclesia iudicaret pro
sancto venerandum in terris. R. Confessor Christi felix, feliciter
ao audi Nos tibi deuotos laudique tue famulantes. Ad impetrandam "
veniam pro crimine nostro Quesumus vt nobis celitus obtineas.
V. O pater Osmunde, clarum decus vrbis et orbis, Seruorum gemitus
tristes tu suscipe clemens. Ad. Gloria. Quesumus.
*[I In tertia nocturna. Ant. Comes factus Sagie, cum successit
2j5 patri, cuncta dat ecclesie bona, sue matri. Ps. Domine quis habitabit.
Ant, Postremo Dorsetie nactus comitatum, spreto mundo trahitur
[mox] * ad presulatum. Ps. Domine in virtute. Ant. lam celestem
obtinens pastor prelaturam, seruis tuis impetres vitam permansuram.
Ps. Domini est terra. V. lustus vt palma.
30 1f Lectio vii. STatutis ergo proximis extunc kalendis ianuarii
pro termino tam sancti operis perficiendi : prefatus romanus pon-
tifex quem antea grandeua senectus ac decrepita imbecillitas incu-
ruabat mirum in modum, instante prefixe '■' celebritatis die, speciali,
vt pie creditur, Osmundi patro[cinio] " repente conualuit, ita vt
35 stupentibus cunctis qui continuam eius inualitudinem expertam ha-
buere, diuina officia ceteraque tanta necessaria, mente roboratus et
corpore, propria in persona solenniter executus sit. Verum quid multis
ista strinxerimus ? sufficiat in eius laudem vel id presertim ceterorum
pace sanctorum audacter profiteri, non facile repertum pro quo deus
40 tot centenariis annis tanque " indesinenter curam populi operatus sit.
R. Ante deum magnas virtutes operatus est^^ Osmundus sanctus,
' E. vt talisque. * E. tanta. ' E. semel iterura atque iterum. * SB. id.
* E. recentius. * om. in E. "> SB. arbitramur. * SB. Ast impetratam.
» E, profixe. " E. patroni. " E. tanquam. " r. est operatus.
De ^ancto laDjmuntJO. 245
cuius doctrina salubris Cunctas ecclesias illustrat in orbe fideles.
y. Mundum contempsit, iam celica regna subintrat. Cunctas
ecclesias illustrat etc.
1F Lectio viii. Interea sancta* sepefata sarisburiensis ecclesia tam-
quam grauidissima parens vicina* partui pluribus punctionibus et 5
pressuris afiecta, itemque cupide videndi sancti plebis pondere
fatigata ; anteceptum hodierne festiuitatis officium, illud Hieremia-
num ' propheticum iugiter ingeminando clamauit : ' Ventrem meum
doleo, ventrem meum doleo,' acsi apertius voce queribunda dixisset :
* Satisne mihi soli est plus quam trecentis annis anxiam et dolorosam 10
hoc opus* geniture mee nobile onus clam intraviscera continuasse ' ?
Videte ceteras sponsas regni quam expedite pignora sua edidere ' :
videte, inquam, eas, videte et me. Ego earum aliquas generando
preueni, sed ab eis pariendo preuenta sum.' Quod sane intelligens
nobilis vir Richardus de Bellocampo, qui eiusdem tunc ecclesie 15
magno fungebatur sacerdotio, adiunctis sibi decano ac fratribus para-
tissimis, eiusdem enim'' loci canonicis; more vigilantissime ob-
stetricis, non tam prudenter obseruauit quam accelerauit tempora
partus. Quorum impensis deuotione ac industria elaboratum est quod
intra eundem annum facte* canonizationis, decimoseptimoque ' ao
kalendas Sextilis translatio eius solenniter completa est. Cui siqui-
dem festiuitati copiose intererant primas totius prouintie '°, presules
ac principes regni, cum inferioris plebis multitudine admiranda.
R. Infirmos curat, cecos ac debilitatos Membris consolidat, partim
genus omne doloris Donat ei dominus vt remouere queat. V. An 23
febris an pestis an sit pressura parentis, Donat etc.
% Lectio ix. Iste ergo est dies", fratres dilectissimi, expectate
leticie, dies exultationis, terminus meroris, principium consolationis
nostre. Hodie namque apertis visceribus terra protulit confessorem,
hodie Osmundum tamquam" mundo iterum exortum gaudemus, 30
hodie capsam reliquiarum eius quasi cunabula noui nascentis deuotis
gressibus frequentamus. Ad postremum, vt tuam, venerande ponti-
fex, sanctitatem familiarius alloqueremur; percunctantibus" iam nobis
quo sermone hodieme celebritatis tue officium aptius concludamus,
nihil vtilius decretum occurrit [quam] vt omnipotentiam dei in vita 35
tua laudabili ac miraculorum gestis admirandam colendamque deuotis
preconiis attollamus. Eius namque gratia ex fragili vmbratilique
mundana'* pompa ad electum sacerdotium vocatus es, eius virtute
sanctis profuisti operibus, eius potentia clarissimis post mortem
signis eifulseras. Eya ergo iam, ma[g]ne " sacerdos, agnosce hanc 40
prerogatiuam virtutis tue, vt", ceteris more plorantis Rachelis de-
* E. sancto. * E. vicinam. ' E. hierimianum. * a/. post. * al.
continuisse. ' E. sedere. "^ om. in SB. ' SB. sacre. * que om. in
SB. *" SB. Anglie. "■ E. est dies ergo. ** E. tamque. ** E. perccun-
tantibus. '* SB. umbra seculique pompa. " E. mane. '• SB. et.
246 Botja legenna ^nglie.
sinentibus aliquando consolari filios suos, tu nunquam expetita
suflfragia precantibus impartiri cessaueris ^ : Esto ergo amodo,
supplex^ quesumus, pro populo et pro ciuitate ista interuentor
assiduus, pacem obtineas, languores cures, nephandi reatus maculas
5 tergas, quatenus tandem tecum in beatam translati ' requiem huius
temporaliter celebrate* translationis tue fructum in eterni patris
conuiuio suauiter degustemus. Tu autem domine. R. Miles et alme
pater {see I. Vesp.) ^.
* SB. cessa. * SB. supplices. ^ E. translari. * E. celebrare.
* After the Nocturns, with their 9 lessons, follows ;
In Laudibus:
Ant. Hic Osmundus refugit regnantis honorem,
dei domus eligens preferre decorem. Ps. Dominus regnauit.
Ant. Sanctus ille stabilis in confessione
mercedem promeruit celestis corone. Ps. lubilate.
Ant. Ob decus ecclesie multum vigilauit,
deum solum sitiens carnem macerauit. Ps. Deus deus.
Ant. Benedicta Neustria tale fundens donum :
O quam felix Anglia hunc habens patronum. Alleluya Alleluya.
Ps. Benedicite.
Ant. Qui cum sanctis omnibus regnas nunc Osmunde,
pro nobis orantibus deo preces funde. Alleluya. Ps. Laudate dominum.
Cap. Ecce sacerdos magnus. Hymnus lesu redemptor omnium.
V. lustus germinabit.
Ant. Prudentem seruum te constat et esse fidelem ;
quem deus in plebem prefecit iure regendam ;
tunc tritico verbi vacuas animas satiasti,
nunc hominem totum ne cesses reddere sanum. Ps, Benedictus.
Oraiio. Deus ciiius antiqua miracula.
Ad Primam :
Ant, Hic Osmundus. i. de Laudibus.
Ad Tertiam :
Ant. Sanctus iste. 11. de Laudibus.
Cap. Ecce saccrdos magnus, ut supra, Cetcra omnia de Communi tmius
confessoris.
Ad Sextam :
Ant. Ob decus ecclesie. iii. de Laudibus.
Cap, (Eccl. I. 6). Quasi stella matutina in medio nebule, et quasi luna plena in
diebus suis lucet, et quasi sol refulgens sic ille effulsit in templo dei.
Ad Nonam :
Ant. Qui cum sanctis. v. de Laudibus.
Cap. (Eccl. 1. 23\ Iterauit orationem suam volens ostendere %'irtutem dei qui
fecit nobiscum secundum misericordiam suam.
Ad secundas Vespcras:
Ant. Hic Osmundus. i. de Laudibus. Psalmi feriales. Cap. Ecce sacerdos,
ut supra.
R. Confessor Christi, ut supra, Hymnus lesu redemptor, in Communi.
V. lustus germinabit.
Ant. Salue celeberrime pater clericorum,
Osmunde sanctissime, lumen confessorum :
dele tuis precibus perpetrata male,
memor in celestibus nostri semper vale. Ps. Magnificat.
Oratio ut supra.
De ^ancto jSDgmunUo. 247
H SeQUUNTUR ALIE LECTIONES, QUARUM SEQUENS EST PRtMA.
[Infra octavas S. Osmundi] '.
POstquam, transcurso presentis vite stadio, gloriosus sarisburi-
ensis ecclesie antistes Osmundus ad superne patrie brauium
deuotissime aspirasset, mox ostensi[s] per eius suffragia innumeris
miraculorum signis haud diu latebat homines in terris quanti eum
omnipotens faciebat in celis. Nam si de omnium morborum genere 5
cui preualuit ; si de furiosis et mente alienatis qui quamplurimi ^ ab
eo curati erant, si de claudis et cecis, si denique de vnda submersis
et aliis variis infortuniis vita functis, ad locum sepulture illius pristine
incolumitati restitutis, per singula diceremus, facilius nos tempus
quam copia finiret*. Habentes igitur multa, et multo equidem plura lo
quam huius celebritatis officium dicenda patitur: pauca de hiis
mirabilibus que dominus fecit et ostendit nobis, ecclesiasticum
morem debite exequentes, fidelium auribus in medium proferamus.
^ LecUo secunda. Erat in veteri burgo mulier quedam Agatha
nomine, que dum fouendi diligenter infantuli * sui pro maternali ofRcio 1 5
curam haberet, subito arescentibus mammis, nihil in eis lactis inuenit.
Et quoniam muliercule, nimie paupertatis onere presse, conducende '
nutricis aut cuiuslibet comparandi nutrimenti facultas non affuit,
liquore tantum ceruisie (vt ipsius patrie potus est) septem diebus
puerum suum cogebatur alere. Videns tandem inutili pastu puerum 20
suum deficere, ac de salute ipsius desperans * ; memor meritorum
presulis Osmundi audacter ad ipsius sepulchrum confugit, illicque
diuinum auxilium hac voce querula flebiliter implorauit : ' Domine
deus, qui formasti puerum in vtero meo, et dedisti ei vt hanc lucem
videret : ob amorem Osmundi pontificis da mihi oportunum illi 25
auxilium, ne pereat.' Adiuncta illico oratione dominica, vix^ ea
completa mirum in modum adeo turgentia vbera sua lacteque copiosa
redundabant, vt tam felicem se matrem congaudens, deo ac beato
confessori gratias agens, domum voti compos cum gaudio remearet.
ir Lectio iiu lordanus clericus tam egra quam deformiori molestia 3°
multo tempore affectus est, vt labiis illius ad vnam fere aurem
contractis, et loquendi officium et edendi masticandique * necessi-
tatem maxima quidem ex parte perdiderat. Hic autem, cum nulla
medicorum arte sibi poterat subueniri, demum ad sepulchrum beati
viri orationibus insistens, quodam osse putrido quod nouo et inuiso 35
more alteri maxille superexcrescere videbatur, in eodem loco protinus
liberatus est. Quo facto omnis decor et habitudo faciei restituitur,
^ Sar. Br. : Seciinda die, Lectiones de miraadis ghriosi con/essoris ; ct legantur
per Octatias, quando a festo vacauerit cum regimine chori ut festum Margarete
virg. etfestum Marie Magdalene, que sunt cum regimine chori, ' SB. e quibus
plurimi. ^ SB. fugeret. * E. infantili. * E. conducendi. * E.
desperare. ^ SB. vixque. * SB. masticandive.
248 iQotia leg:entia anglie»
recti sermonis modulus ' datur, [et] edendi instrumenta libere
largiuntur.
ir Alia lectio.
Languidus quidam quem* inueterata paralisis diutissime incur-
uabat, aliquando ex longinquo ad Cesarisburgum more vage mendici-
5 tatis aduectus, coactus est vrgen[te] ' inedia post breue dimisso hos-
picio ad portam languidorum se transferre, illic cum ceteris victui
suo necessaria mendicatum. Huius quem diximus languidi, mem-
brorum tantus stupor vitam omnem et sensum ademit, quod ad
ignem applicata neque vim * ardoris, nec ferro confixa cruoris exitum
10 aut cruciatum aliquem sentiebant. Cuius denique notori[am] ' imbe-
cillitatem aliqui ipsius vrbis incole pietate laudabili compatientes,
locum in quo elemosinas petiturus de more consedit ® ; ne [a] cani-
bus aut ceteris bestiis non valenti se defendere noceretur ^, quadam
clausura ex vlrgulis facta sepe vallare fecerunt.
15 % LecHo ii. Vir iste, post biennalem prope ibidem expectationem,
clara voce protestatus apparuisse sibi in visione Osmundum epi-
scopum, iussa ipsius pluribus patefecit, pro recuperanda sanitate ad
tumbam ips[ius] ^ debere se deferri. Et licet aliqui primum tanquam pro
vano sompn[i]o hominem deriderent, postea cum* re sequuta operibus
20 tamen ^" credere compellebantur. Impetrato igitur tandem vt cuius-
dam viri vehiculo iniectus abhinc manibus et brachiis hominum, vt
qui suorum artuum ^^ destitutus officio stare aut pergere non posset,
donec ad sepulchrum beati viri perueniretur sustentatus est : Innixus
ergo lapidi, et fiduciam habens in domino, sequentem noctem tum
25 vigiliis tum orationibus ibidem deuote transegit. Mane autem facto,
surgit eger, non tamen eger, sed plenissime redditus sanitati : qui ad
monumentum in momento per se mirabiliter erectus, ac consequenter
de loco ^^* in laudem dei multis concomitantibus ad altare procedens,
ipsum deum in sui curatione mirabiliter predicat in factis '* suis.
30 % Lectio iii. Fuit in eadem vrbe femina quedam, Alicia nomine,
que cecitatis infortunio per triennium laborabat. Hec cum multa
loca sanctorum deuotis gressibus visitasset ; semper in eodem statu
permanens, qualis exiuit talis reuersa est. Volens ergo ostendere
deus^* mulierem ipsam intus habere quod foris quesiuit, fecit venire
35 in mentem suam ad tumbam Osmundi prodesse soluere vota. Quod
cum fecisset, mox ibi optatum visum miraculose suscepit.
^ E. modilus. * E. qui. ' E. vrgendi. * al. viui. ' E. notori.
• E. concedunt. ^ E. nosceretur. * E. ipse. ' SB. tamcn.
1» om. in SB. " SB. actuum. " SB. sanus. " SB. sanctis. " SB.
deus ostendere.
De ^ancto flDgmunto, 249
% DoMiNiCA iNFRA ocTAUAM. Lec/to prttna.
HEnricus primum sarisburiensis decanus, postea baiocensis epi-
scopus, quendam in domo sua* seruitorem habuit, ruptura
intestinorum, que ad bursam virilium'* descenderunt, pregrauatum
miserabiliter. Tanta fuit in homine huius casus molestia, vt preter
inepti loci gibbositatem, ob quam incedere non posset, etiam tenuis 5
pellicule que ponderosa viscera continebat, ruptionem indies formi-
dabat. Quid plura ? vis egritudinis pluribus nota est : sed ipsa
curandi via noua et inaudita est.
ir Lectio ii. Veniente homine in templum domini [ac] ad monu-
mentum gloriosi confessoris decubante, post vigilias vnius noctis lo
reuersis intestinis [in] locum suum, omnis ab eo euanuit egritudo.
Mira res ! ascendente ad te, domine, oratione viri, meritis beati
Osmundi ascendunt et viscera, omnis fractura et eruptio solidatur.
Ascendit, inquit ^, ad te oratio sua, et descendit super eum misericordia
tua. 15
ir Lect. iii. Vt autem maiora repetendo de morbis * ad mortem,
de morte ad vitam sermonem vertamus ; ex ore infantium et lacten-
tium qui aquis demersi meritis Osmundi multi numero restituti
sunt, celebritatis nostre laudem duximus cumulandam ". Dum adhuc
corpus memorati pontiiicis in veteri castro pausaret, puella paruula ao
per fontem quendam ibi soliuaga transitum faciens, in ipsum casua-
liter labebatur.
1F Lecf. iiii. Denique comperta re, ipsa ex abysso leuata, non tam
frigida quam secundum legem vere mortis rigida, exanimis* per
astantium iudicium ^ reputata est. Cuius quidem rei * signum vide- 23
batur quoniam calidis postea indumentis circumuoluta est, atque ad
ignem variis attrectationibus ab hora nona vsque ad vesperam sepe
versa in eadem habitudine permansit, et non erat in ea neque vox
neque sensus. Cumque iam tunc multi de exequiis tantummodo
cogitarent ; ® parentes tamen et nutrix eiusdem sobolis, quorum 30
incurie tam miserandus casus ascribi videretur, postquam omnia
extrema inutiliter tentassent, tandem beatissimo confessori cum^"
multis deprecationibus lachrimas " ingeminant.
% Lect. V. Mirum in modum, cum nocte" media matutina[rum]
primum sonuit" officium ecclesie cathedralis, ad ingentem consola- 35
tionem astantium proles ipsa se aliquantulum mouere videbatur.
Sed heu ! mox in priorem mortem (an extasim dicam nescio)
resoluta, tam perseuerandi parentibus causam dedit, quam fuit
gaudium illud breue.
* SB. sua domo. ' SB. virilium que ad bursam. ' r. inquam, * E.
moribus. ^ £. cumalandum. ' SB. et exan. ' SB. pro . . iudicio.
» E. re. » SB. et p. '" SB. vota cum. " SB. et lachrymis. " E.
noctu. " SB. insonuit.
250 ii3ot)a iLeg:enna anglie»
^ Led. vi. Illucescente igitur aurora, deferunt ad ecclesiam
exanime prorsus, vt visum est eis, corpus, ipsoque interea ad
sepulchrum beatissimi presulis coUocato supra petram, ad precum
instantias illico se conuertunt. Et ecce mox puerula oculos aperiens,
5 alacri fronte manum erga nutricem porrigens, palam omnibus sub-
ridere visa est. Ex quo die paulatim integre conualescens, vixit
feliciter annis multis. Quis ergo nisi incredulus maximum non
miretur miraculum, ad gelidi marmoris tactum animam* potius
redire, quam ignis naturalis calore? Sed lioc totum non alia^ re
10 credimus esse factum, nisi vt manifestentur opera dei, volentis
mirificare sanctum suum.
11 Quando festum sancti Osmundi sabbato contigeril, tunc in
dominica sequenti legantur isie vi lectiones vt supra, in tribus: et
fiant medie lectiones de sancto. Kenelmo rege et mariire. Et quando
15 dominica a festo vacauerit, tunc legantur lectiones sex vt supra, cum
expositione euangelii ^Homo quidam peregre^ vel euangelii ' Vigilate
quia nescitis,' et legantur alternis vicibus.
^ Sexta DiE, lectio i. Cum ex angusto augusti Cesaris burgo ad
spaci[os]um amenitatis campum sarisburiensis ecclesia cum suis
2o ministris, sicut deo placuit, translata est, corpus gloriosi confessoris
Osmundi, quod superiori loco centum ac viginti annis miraculis chorus-
cum requieuit, tanquam precipuus ipsorum thezaurus non poterat post
terga relinqui. Ad cuius denique monumentum nouum vide[re]s'
indies eo frequentiora miracula, quo natura loci ad consuetiora,
25 in paruulis presertim, vt sunt* incauti, disponebat infortunia. Nam
cum vetus illud castellum super edita et montana fundamenta pro-
mineret constitutum, hec profecto nouella ciuitas in loco demissiori
et aquoso, variis torrentibus ac fluuiis vicatim distincto, notorie sita
videtur. Ex ® quo proculdubio sepenumero accidit vt paruul[orum] "
30 etas dubiis exposita casibus vim ibi aquarum exundantium etiam ad
multorum (vt visum est) interitum miserabiliter experiretur''. Sed
si intelligas quotiens hoc infortunio lapsos* virtus huius sancti ad
vitam resuscitauit, fateberis plane non esse antelectum, id alii
sanctorum totiens contigisse.
35 H Lect. ii. Puer quidam apud nouam Sarisburiam in vico, cui
nomen est interminabilis (!), flumen mersus, cumex aquis leuabatur
inuentus est sine vllo signo vite. Hic* ad tumbam beati Osmundi
(ita enim ab incolis appellari consuetum est ^°) circiter horam sextam
post meridiem adductus, orantibus interim amicis vsque post noctis
40 medium exanimis iacere visus est. Inter primam autem horam
extunc et secundam, exaudita est oratio deprecantium, ipso ibidem
puero vite pristine restituto. Alius quoque puerulus duorum etatis
* SB. vitam. ^ E. alias recredimus. ' E. videns. * E. sint.
^ E. Et. * E, paruulis. ' '^ E. experirentur. " E. lapsis, * SB.
Hinc. " SB. consueuit.
De ^ancto laDismuntio* 251
annorum in quodam alto et rotundo puteo iuxta mansionem patris
sui profundi[s] aquis absorptus, binas aut ' circiter horas vndelibet *
inquisitus, tandem ibi inuentus, mortuus extractus est. Pro cuius
obtinenda vita deo et beatissimo presuli emissis votis, demum post
duas alias horas reuixit puer, ac cuidam eum baiulanti in vlnis hec 5
verba *k)quebatur : ' Thomas ', eamus.' Ibi ergo consequenter ab
amicis deo ac beato viro gratiis actis* conualuit, et creuit puer
benedicens deum in sanctis suis.
1i Lectio iiu Hanc gratiam resuscitationis paruulorum tot vicibus
ad declaranda confessoris sui merita dominus ostendebat, vt* si 10
quemlibet euentum singulariter exponeremus, videretur profecto
ex pluralitate casuum res eadem pluries refricata. Contenti ergo
exempli " gratia [istis] ^ paucis, audacter etiam profitemur eadem vite
beneficia adultis plurimis, casus et status suos postea confitentibus,
diuino " munere ac sanctissimi * viri merito fuisse collata. Quorum X5
nempe alii cum telis perforati, alii"* hostili ferro transfixi, alii
massis metallicis ad cerebrum [vsque] percussi, alii rapido fluminis
cursu submersi, alii febribus acutis ac ceteris infirmitatibus exanimes
effecti ; profusis per amicos ad sanctum orationibus atque votis, vite
ac incolumitati desideratissime restituti sunt. ao
1F Septima die, in sotennitate sancte Marie Magdalene ix leciiones, et
memoria de sancto Osmtmdo cum antiphonis iii primi noctitmi. Si dies
dominicns infra octatiam^^ enenerit,Jiant iii prime lectiones de dotninica,
videlicet lecfiones sttprascripte, et itide legantiir bine et bine : et sic de illis
vi leciionibiis fiant iii. Et tres medie lectiones de sancto qtii contigerit in aj
illa dominica : sic per totam octatiam "y iiii die excepta, qiie sola a festo
vacat. Tres vltime lectiones de expositione euangelii vt snpra.
ir In Octaua translationis sancti Osmunui^^
Lect. i. /^ Vm sedulo mente capti ad sepulchrum beati viri restitui
^^ meruerunt, lohannes quidam, intolerabili furore labo-
rans, ad capellam beate virginis, vbi sanctum corpus iacebat tempore, 30
celebrato '^ misse [officio] de ipsa eadem virgine, cathenis et vinculis
ferreis manibus colligatis ab amicis deductus est. Coactus igitur, dum
alii orassent, se intra concauitatem tumuli inclinare, stupendo euentu,
cum agnus dei deo patri pro peccatoribus immolatur, vincula de
brachiis sponte cadunt, et ille seipsum erigit mente sanus. Ceterum 35
cum alias vxor cuiusdam pre nimio dolore dentium mentis quasi
exitium " passa, in eodem loco cum marito suo ad orationem esset
constituta, subito dens morbidus ab ore illius exiIiit,et"ipsacontinuo
omni dolore efficitur " liberata. R. sictit in die.
» om. in SB. » SB. ubilibet. » SB. Thoma. ♦ E. gratus actus.
' E. ac. ' E. exemplis. ' E. ipsius. * E. diuini. * SB. sancti.
" telis— alii om. in SB. " SB. octauas. " E. edmundi " E.
tempore celebrate. ^* al. cxilium. '* al. om. '* SB. efiacaciter.
252 iSoDa legentia anslie.
•ir Led. ii. Nocte quadam, cum Thomas clericus, sanus, vt sibi
videbatur, et incolumis se sopori dedisset, subito euigilans sensit
alteram tibiam contractis neruis ad posteriora curuatam, nec in
rectam posse reflecti. Ex ipsa ergo parte de certo ' baculo se sus-
5 tentans, triduanis tandem orationibus ob spem salutis sue monu-
mentum venerandi presulis visitauit. Nocte vero diei tertie visus est
Osmundus sibi in somnis apparere, apprehensoque illius pede crura
et poplites "^ neruorum restrictione dissoluta ad pristinum modum
fortiter reclinare. Mane autem facto, cernens se clericus plenissime
lo restitutum, abiecto baculo, erecto gressu procedit ad ecclesiam, deo
et liberatori suo gratias agens. Alius insuper clericus, [etiam]
Thomas nomine, adeo tertiana febre diu infirmatus atque " exinanitus
est, vt per vnam horam mortuus aut mortuo simiUs penitus videretur.
[Qui] repente in magnum clamorem prorumpens, beatum Osmun-
16 dum trina recitatione nominis inuocauit. Interrogatus quid sibi
visum esset, ' Osmundus enim *, inquit, cum cuspide baculi sui
omnia ea que anhelitum meum impediebant, amouit, et me vite et
sanitati restituit.'
H Lect. iii. Agnes quedam adolescentula noue vrbis *, cum forte
20 apud domum parentum in edito constituta festinabunde " descendere
nitebatur, in quoddam superacutum veru, illic ante'' imprudenter
erectum, ignara ruit, ac de sub vmbilico per totum medium corporis
ad scapulas vsque letaliter perforata transfigitur. Cuius denique
mater, tam miserandum plangens euentum, extracto ferro voluit
25 filiam consolari ; sed non erat in ea cuiusquam iudicio sensus aut
vita. lamque horrendi casus immanitate omnem humanam artem
et ingenium excedente, omnes qui astabant, diuinum beate virginis
ac beati Osmundi patrocinium prouoluti in terram deuote ac sup-
pliciter inuocabant. Et facto reuera breui interuallo, puella reuixit,
30 et intra paucissimos dies integerrimam sanitatem accepit. Que
ammodo cupiens hanc nouam sibi concessam vitam securiore con-
uersatione transigere ; postquam ad sepulchrum beati presulis sua
et parentum vota pro tanto miraculo persoluisset, mundo renuncians
apud Ambrosii burgum in monasterio monialium septimo prope ab
35 eadem vrbe miliario sacrum est induta velamen.
1F De sancto Oswaldo archiepiscopo * ET confessore'.
SAnctus enim Oswaldus archiepiscopus ^"j nobilissima progenie
ortus, eleganti forma enituit. Hic puer factus, pueriles ineptias
deuitare, et ad sanctitatis opera semetipsum informare cepit. Frater
» SB. cetero. =" E. poplices. ' SB. et. * om. in SB. » E. orbis.
* al. festinabunda. ' E. autem. ' T. cpiscopo. " Ed. in A. SS. Boll.
Febr. III. p. 758; Mabillon V. 722; and Surius. It is abridged from the Vita
by Eadmer (Wharton II. 191), who abridged that in MS. Cott. Nero E. it
*" T. episcopus.
De ^ancto flDstoaltio ^iffcopo. 253
enim patris sui erat sanctus Odo cantuariensis archiepiscopus, dis-
cretione sublimis', moribus grauis, iustitie cultor, et [in]* omni
actione sua circumspectus. Huic enim nepos suus Oswaldus
doctrinis imbuendus et bonis exemplis et moribus instruendus a
parentibus commendatur. Seculari demum scientia et scriptura 5
sacra ad plenum informatus a sancto Odone apud Wintoniam
canonicus effectus, cum ceteri spreta institutione ordinis sui de-
sideria cordis sequerentur, institutionem vite canonicorum inde-
fessus exsequebatur. Decanus itaque in breui factus, maculatam
senum vitam emendare, et pueriles [illorum] ' sensus studio discipline 10
celestis euacuare adhuc iuuenis ipse * curauit. Ilh vero magis antiqua
praue consuetudinis itinera tenere volentes, nullo pacto illum in
talibus se audituros affirmabant. Quo intellecto, spreta seculari
pompa necnon diuitiis, Floriacum, vbi corpus sancti Benedicti
requiescit, pergere decreuit. Missis enim a sancto Odone com- 15
mendatitiis literis et donis plurimis, iuuenem dicto commendauit
et facto — idem vero sanctus Odo in iuuentute constitutus mari
transito habitum monasticum apud eundem(!) Floriacum susceperat.
Suscepto itaque habitu sacro, qui ab aliis doceri venerat talem se
exhibuit vt satis in eo quo docerentur, quod imitarentur, haberent, ao
Erat enim sompno parcus, cibo sobrius, in loquendo discretus, in
oratione assiduus. Quam patiens, humilis, benignus, mansuetus
extiterit et beniuolus, ex sincera charitate qua supra estimationem
humanam enituit, perpendi potest. Secretum ab abbate in ecclesia
accepit locum, in quo deo familiarius adhereret. Illic enim orationi, 35
meditationi, contemplationi vite perhennis, ab aliorum inquietudine
remotus operam dare solitus, magnum humani generis hosti fomitem
liuoris et odii ministrabat. Vnde nocte quadam dum contempla-
tioni et orationi vacaret, affuit spiritus malignus, et sonos horrificos
edens, vt cepto desisteret et segnius aut nullatenus talia attemptaret, 30
hominem dei terrere moliebatur. At ille fidei scuto protectus, non
magis ad fremitum leonis vel sibilum serpentis quam ad balatum
ouis exterritus est — harum et aliarum bestiarum ei improbus ille
voces ingessit — sed imperterritus cuncta cum suo auctore derisit.
Quod demon aduertens disparuit : sed in angelum lucis e uestigio 35
transfiguratus eidem sancto apparuit. Sed vir dei signo crucis se
muniuit, sciens exinde angelum* lucis non irritandum, angelum
autem tenebrarum eminus effugandum. Et factum est ita: Nam
malignus ille temptator viso crucis signaculo, velut funms ab oculis
eius euanuit. Audita tandem sancta conuersatione nepotis sui 40
Oswaldi immensas omnipotenti deo gratias egit sanctus Odo, et
missis diuersis muneribus abbati et monachis pro suo nepote gratias
' T. sullimis. ' om. ' E. eoi-um. * Boll. ipse iuuenis.
' E. anglum.
254 3l5ptja legentia anglie,
exsoluit '. Indicauit etiam illis se ipsius presentia magnopere velle
potiri : tum quia senio fessus mortem sibi propinquam sciebat, tum
quia regulari conuersatione sue gentis viros per eum instituere dis-
ponebat. Quo audito, graui merore deiecti, non audentes tamen
t) voluntati antistitis obuiare, parent, et debito cum honore ad nutum
presulis dirigunt. Antequam tamen Cantuariam venire potuit,
sanctus Odo debitum carnis humane exsoluit\ Presidebat illis
diebus dorcestrensi ecclesie quidam Osketillus nomine : qui audito
nepotis sui Oswaldi aduentu, benigne suscepit illum, et sincere
lo dilexit, et sui secreti conscium fecit. Assumpto tandem ad archi-
episcopatum eboracensem Osketillo, sanctus Dunstanus Oswaldum
regi Edgaro commendatum familiarem effecit et iussu regis Wigor-
niensi ecclesie prefecit. Congregauit autem Oswaldus duo-
decim monachos in villa nomine Westbyri ^ ; quos frequenter
15 visitare, monita salutis eterne ministrare et consolari, et ieiuniis,
vigiliis, et orationibus solebat operam dare. 'Accidit enim vt
Ailwinus comes diuturno ac laborioso cruciatu podagre pedum
suorum multis laboraret annis. Et cum piscator* quidam, nomine
Wlfget^ cum nauicula sua aquam, Ram[m]esmere ® nuncupatam,
20 piscandi gratia ad vsum domini sui comitis ingressus esset, et diu
frustra laborans, nimio tedio fatigatus tandem obdormire cepit : Cui
sanctus Benedictus apparens dixit : ' Aurora cum surrexerit, tuum
eiice tragum, et multitudini copiose voti compos obuiabis piscium.
Captorum quoque piscium maiorem, haket, id est, lucium, vocatum,
25 Ailwino domino tuo mea ex parte offerens, dices ei vt meam dona-
tionem benigne suscipiens, pie matri misericordie Marie et mihi
omnibusque sacris virginibus monasterium in hac insula mona-
chorum sine dilatione studeat fabricare: Scruteturque quomodo
nocte in insula animalia sua incumbunt, et vbi taurum surgentem
30 dextro pede viderit terram percutere, ibi aram erigere festinet.
Vtque certius hiis meis credat mandatis, hunc tuum tibi exteriorem
incuruo digitum, quem et ipse, mox a nexu podagre solutus, tibi erigat
reparandum.' Euigilans autem copiosam piscium multitudinem con-
clusit, maioremque domino suo ex parte sancti obtulit ; que viderat
35 et audierat replicans, vt digitum suum incuruatum erigat obnixe
rogauit. Tunc Ailwinus digitum viri manui herentem erexit : et ad
insulam vt potuit properauit. Cumque in insulam ingressus a suo
morbo perfecte curatus fuisset, taurus de medio animalium exurgens,
terram pede percutiendo locum altaris construendi diuinitus signifi-
40 cauit. Comes ergo deum laudans, confestim truncatis lignis capellam
ibi construxit. Non multo vero post comite Ailwino amplas posses-
siones concedente, sanctus Oswaldus infra quinquennium edificauit
' E. exoluit. " T. westbiry. ^ Cf. Edgari Charta fundat. monasterii de
.Ramsey, iu Monast. Angl. ii. 557. * E. piscatorum. * E. Wlget. " E.
raniesmere.
De ^ancto flDstnaltio episcopo. 255
insigne ibidem monasterium, et anno domini nongentesimo septua-
gesimoquarto solenniter dedicauit, Ednothum' monachum suum
abbatem constituit. Per idem tempus auctoritate lohannis pape
Dunstanus archiepiscopus coacto generali consilio statuit, et decreto
firmauit, vt canonici omnes, presbiteri, diaconi, subdiaconi, aut caste 5
viuerent, aut ecclesias quas tenebant dimitterent. Habebat autem
regem Edgarum in hoc negocio fidelem adiutorem et firmum defenso-
rem, Huius enim decreti executio Oswaldo Wigorniensi episcopo
et Ethelwoldo Wintoniensi episcopo commissa est. Beatus ergo
Oswaldus septem monasteria in sua dyocesi eiectis clericis in- 10
solenter viuentibus construxit ' et monachos introduxit et abbates eis
prefecit. Interea* abbas persorensis quem instituerat, nomine
Fuldbertus, morigeratus et feruens religionis monastice zelator sed *
in subditos, quod valde in eo reprehendebatur, nimie et indiscrete
seueritatis fuit. Is ad extrema perductus et huic vite sublatus et in 15
feretro locatus, recepto spiritu trepidantibus cunctis erexit se, dicens
a beato Benedicto in visionem* dei se perductum fulsse, et deum
sua peccata meritis dilectoris sui Oswaldi indulsisse, atque ad in-
timandam sanctitatem eius se reuixisse asseruit. Quo dicto conticuit,
et accepto viatico dominici corporis dimidium diem superuixit et ao
vitam obitu iterato finiuit. In aliis enim Anglie partibus insignes
ecclesias ob prefixam causam clericis euacuauit et eas viris mo-
nastice institutionis sublimauit, quarum " hec nomina sunt : Ecclesia
sancti Albani, sancte Etheldrede ^ virginis in Hely, et ea que apud
Beamfletam* constituta honorabilis habebatur. Instituit enim in 25
ecclesia sancti Albani Elfricum abbatem, qui ad archiepiscopatum
cantuariensem postea sublimatus fuit ; in ecclesia eliensi Brithnotum
abbatem ; beamfletensi ecclesie Godmannum c^nstituit' abbatem.
Monasteria que edificauerat circuire, verbo simul et opere que
salutis erant paterno (quodam) ' aflectu ministrare curauit. Posuit 3°
quoque in monasterio Rameseie Abbo floriacensem monachum,
morum sanctitate preclarum, literarum scientia excellenter in-
structum, qui monachos doceret, scolas regeret et in disciplina
Tegulari et scientia literali prodesset. Dunstani insuper hortatu
passionem beati Edmundi regis et martiris idem Abbo laudabiliter 33
scripsit. Postea Floriacum regressus, et abbas effectus, a monachis
suis occiditur. Cum autem monasterium in Wigornia infra ipsam
sedem episcopalem construere cepisset, in quo cum monachis con-
uersaretur; non longe ab opere ipso quidam lapis quadrus iacebat
ad operis fabricam omnino necessarius. Quem cum artifices leuare 40
vellent '", quasi radicitus terre inhesit et nullo conatu moueri potuit.
Stupor ingens omnes occupat, mandatur de negocio patri Oswaldo.
* T, ednotum. ' Wh. instituit. * T. Anterea. • BoII. scilicet.
* T. visione. * T. E. quorum. ^ T. etheldre. ' E. beamfledam.
» om. in T. Vit. »" E. velent.
256 ji^otoa leffentia anglie.
Qui veniens et multitudinem magnam circa lapidem casso labore
sudantem^ aspiciens, miratus est. Et attonitus stans, deumque
silentio deprecans, aspexit in lapide illo ethiopem quendam sedere
et obscenis motibus laborantes subsannando deridere. Et statim
5 contra demonem signum crucis intorsit, et territum illum fuga sibi
consulere compulit. At lapis quem octoginta'' viri ante mouere
nequibant, a paucis hominibus facillime leuatus, in opere collocatur.
Perfecta itaque ecclesia in honore beate Marie, et congregatis ibidem
(quibusdam) " monachis, clerici * in sede episcopali nonnulli spreto
10 seculo^ monasticum habitum susceperunt : et ab ecclesia beati Petri
ad ecclesiam beate Marie, a clericis ad monachos episcopalis sedes
translata est. Mortuo eboracensi archiepiscopo, cogentibus rege
Edgaro et sancto Dunstano, omniumque clericorum assensu ad
archiepiscopatum assumptus est. Et ne monachi quos instituerat,
15 aliqua, vltra quam ferre valerent, temptatione concuterentur, si
pastorali cura destituti non haberent quo inniterentur * ; auctoritate
sancti Dunstani episcopatus Wigorniensis curam vna cum archi-
episcopatu solicite rexit. Cum autem monachi Rameseie, epi-
scopo Oswaldo in ripa stante, aquam nauigio transire vellent, nauis
20 nimis onerata mergi cepit. Turbati monachi et mori metuentes
opem sancti pontificis implorabant. Quod videns sanctus signum
crucis edidit, et nauis ab aquarum profunditate emergens, quasi
nihil oneris ferret ad ripam prospero lapsu euecta est. Cum
enim nunciaretur ei quendam monachum eliensem ab opere ecclesie
25 precipitatum subita morte occubuisse, vehementi merore turbatur.
Nouerat enim illum non vsquequaque ^ vitam duxisse felicem. Con-
uocatis autem Rameseie monachis rei euentum retulit, et vt pro
anima defuncti dominum studiosius orarent admonuit. Vigiliis igitur
vacant, psalmis et lachrimis, et ad ianuam misericordie redemptoris
30 pulsant. Et ecce nocte quadam episcopo orationibus insistenti idem
defunctus visibiliter apparuit, et percunctatus quis esset, illum se esse
pro quo deum rogauerat, respondit. At ille suspirans : * Qualiter,
inquit, frater tibi fuit, vel qualiter nunc est ? ' ' Hactenus, ait, valde
male, nunc autem valde bene. Tuis quippe meritis et precibus a
35 penis quibus cruciabar, per angelum suum me die hesterna eripuit
dominus. Quod et tibi insinuando veni gratias agere, et, quam^
gratiosus pro hoc et aliis iure debeas deo existere merito ®, insinuare.
Quo dicto non comparuit. Diocesim suam oportunis temporibus
peragrans, quicquid elicere'" poterat in moribus suorum oculos summi
40 dei oflfendere, paterna castigatione corrlpere atque corrigere satage-
bat. Hec agentem contigit vice quadam venisse Ripum, vbi beatus
* E. suadentem. * E. octoginti. ' om. in T. * E. cleri. ' T.
seculum. * Wh. munirentur. ' E. vsquequam. * E. quoniam.
* al. om. " Wh. ediscere.
De ^ancto Djstoattio ^ljcopo, 257
quondam Wilfridus nobili constructo monasterio meruit sepeliri.
Locus tamen ille a barbaris olim magna ex parte dirutus, latibulis
tunc ferarum fuit accom[m]odus. Illic enim peruigil in orationibus
noctu persistens, diuina reuelatione didicit ipso loco sanctorum
corpora condita esse ; que inuestigans cum nominibus singulorum 5
proculdubio inueniret. Facto autem mane cum terram foderent,
sanctorum corpora cum tabula hec continente reperta sunt : ' Hic
requiescit sanctus Wilfridus antistes eboracensis, et reuerendi
abbates Tilbertus, Botwinus, Albertus, Sigredus, atque Wildenus '•'
Reliquias autem repertas interim loco apto collocauit Postmodum lo
vero corpus sancti WDfridi in feretro decenter aptato cum reuerentia
condidit, vtpote quem magno Wilfrido illius loci fundatori con-
sanguinitate iunctum nouerat. Corpus namque maioris Wilfridi a
sancto Odone cantuariensi archiepiscopo dudum Cantuarie trans-
latum fuerat. Locatis itaque in feretro reliquiis, Wigorniam cum 15
magno honore transmisit. Vir quidam potens valida febre cor-
reptus, per nuncium viro dei se infirmari insinuauit. At ille
benedicens panem eique transmittens, vt cum fide sanitatis con-
sequende comederet iussit. Quod cum fecisset, perfecte saluti se
restitutum sensit. Sedens autem ad mensam episcopus" et ao
panem benedicens et considentibus distribuens, forte micas deci-
dentes sorex superueniens auido morsu colligere cepit : et statim
sufFocatus periit, et quod in ore vorauerat, nullatenus euomere
quibat. Et ne sue laudi quiuis hoc ascriberet, exanimem bestiam
a conspectu intuentium abiici vir sanctus iussit. Monachus »5
quidam post balneum, in loco vbi episcopus frequentius sedere
consueuerat sompnum capere cepit. Et ecce astant illi plures
spiritus teterrimi : et ab eo districta examinatione perquirunt cur
in loco tanti pontificis quiescere non timeret : ipsum inuadunt ',
torquent, laniant, hac et illac trahunt, ab imo sursum rapientes, 3°
de sursum ad ima deiicientes ; horrido tandem clamore vociferans,
quid sibi contigerat omnibus palam enarrauit. Singulis diebus
preter alios quos quotidie innumeros alebat, duodecim pauperum
pedes abluere, deosculando crine [ac] * lintheo tergere, manibus
aquam fundere, denarios prebere, cibum et potum apposita mensa 35
ministrare, in pascha vestibus nouis indutos per aliquot dies in
curia sua secum habere consueuit. NuIIa eum infirmitas corporis
ab istis retardabat, sed quo se corpore sentiebat debDiorem, eo
sibi ad seruiendum eis vim validiorem ingessit. Die quadam cum
suis oratorium egressus, et sub aere stans, acies oculorum celo 4°
intentissime fixit, Christum, ad quem anelabat, pio corde et ore
intentius orans. Nec erecta lumina, vt fit, cito deflexit, sed quasi
* Wh. Wildengus. * T. episcopus ad mensam * E. inuadent.
♦ E. et.
VOL. II. S
258 iisotja legenDa ang:Iie»
aliquid noui ac delectabile contemplaretur, vbi ea fixerat diutissime
fixa tenebat. Sciscitatus ^ autem quid vidisset, ait : ' Considero quo
tendo, et cras vobis, et me tacente, res ipsa notabit. Salus enim
eterna, pro qua hucusque laboraui in terra, instat, nec ante transibit
5 crastina dies quam me in eam dominus meus, sicut pollicitus est,
introducat.' Et regressus in oratorium, conuocatis fratribus hortatur
eos impendere sibi ministerium sacre vnctionis cum viatico dominici
corporis, Nocte sequenti languoris sui oblitus, ecclesiam intrans
ofliciuni expleuit, et residuum noctis spacium diuinis laudibus
10 expendit. Mane autem, solito more, lintheo precinctus pedes
pauperum lauit, et osculans eos et tergens, quindecim psalmis,
quos inter ipsum ministerium psallere solebat, decantatis, sub-
iunxit 'Gloria patri et filio et spiritui sancto.' Et cum pauperes
solitas gratias assurgentes exsoluissent -, ipse dicendo 'spiritui
ig sancto' ante pauperum pedes in manus Christi spiritum emisit.
Cumque ad ecclesiam quam construxerat deferretur corpus eius,
niuea columba de celo descendens expansis alis lento volatu
protegere corpus antistitis visa est. Igneam quoque spheram'
instar scuti de celo lapsam super feretrum intuebantur. Deposito
20 autem coram altari corpoi^e sancto, visio que apparuit, quasi locum
designans sepulture in australem ecclesie plagam prope altare
diuertit, et ab oculis intuentium euanuit. *AiIwinus vero comes
post obitum sancti viri nimia cordis angustia et dolore pressus,
vniuerse carnis viam ingrediens, Rameseie cenobio sepultus est.
25 Cum autem sanctus Oswaldus in iuuentute sua in cenobio floriacensi
vitam monasticam in omni duceret sanctitate, iuxta locum * in quo
orare solebat erat cripta quedam, pro" foribus cuius duodecim
pauperes conuersantes, quotidianum victunl a monasterio percipie-
bant, de quibus viro dei sacras hostias offerenti vnus ministrare
30 consueuit. Quadam enim die dum sanctus post euangelium oculis
in celum erectis orationem premitteret, vidit minister eius reuerendi
vultus personam candidissimum panem, sed quantitate modicum
inter manus quas vsque ad caput suum porrectas habebat, digno
cum honore tenentem. Et licet nimio timore perterritus obstupu-
35 isset, sustinuit tamen, nec subitam arripere fugam voluit. Verum
cum eundem panem secundum sacerdotis in missa processum
paulatim crescere ac insolite magnitudinis crescendo fieri conspexit,
vltra residere non ausus, extra ostium fuga lapsus est. Remansit
itaque presbiter solus, et qui videbatur in dextra'' stans angelus
40 eius. Minister vero per vices ostio caput ingerebat et quid circa
altare gereretur, trepidus explorabat. Cumque dei seruus *per
omnia secula seculorum' et* alia diceret, nec vllatenus respondere
* E, Scissitatus. ' E. exoluissent. ' T, speram. * Added.
» Wh. locus. ' T, pro, E, pre. ' T. dextera. " E. et &.
De ^ancto jDstDalDo episicopo. 259
auderet, audiuit angelum ad singula respondentem et obsequium
ei deferentem. Peracta autem missa minister introspiciens et
angelum non videns, trepidus ad virum dei accessit et causam
fuge sue ei exposuit, sciscitans ab eo vtrum et ipse angelum
vidisset. Et ille : * Bene, inquit, vidi, et que dicis audiui ; sed 5
benedictum sit nomen dei omnipotentis, quia licet a te sim relictus,
in sacro tamen dei misterio non sum ab eo desertus.' Interdixit
enim ei modis quibus potuit, ne dum viueret cuiquam rem illam
innotesceret. Obiit autem sanctus Oswaldus anno gratie non-
gentesimo nonagesimosecundo, et episcopatus sui tricesimo, pridie xo
kal. Marcii. Post obitum vero eius anno duodecimo Aldulfus
eboracensis archiepiscopus, reuelatione diuina admonitus, Wigor-
niam, vbi sanctus Oswaldus sepulturam elegerat, properans, ossa
sancti antistitis de terra leuauit et in scrinio cum maximo honore
collocauit. Aqua vero cum qua ossa lauata sunt, cecis visum, surdis 15
auditum, claudis gressum, et quibuscunque debilibus sanitatem
restituit. Vestimenta enim omnia integra et illibata in sepulchro
odore suauissimo fragrantia reperta sunt. Monachus quidam
Rameseie cancri vlcere in maxilla ita percussus erat, vt consumpta
cute et carne, nuda mandibula, nudi dentes cum gingiuis ' apparerent. ao
Hic in festo sancti Oswaldi de cipho in quo idem sanctus bibere
solebat ^, cum magna deuotione et fide bibens, absumpto ' potu, vas
vacuum tabescenti maxille statim apposuit et strictius iunxit : Et
amoto post modicum a maxilla vasculo, ita totius morbi sanies atque
putredo vasi adhesit, vt redintegrata a languore maxilla, nuUum 25
preteriti mali inditium deprehendi posset in illa. In testimonium
autem tanti miraculi et virtutis dei, maxilla illa paulo semper
rubicundior erat altera. Quidam mutus ab infantia in quadam
sancti Oswaldi festiuitate vidit quendam sibi ignotum reuerendi
vultus hominem, decora canicie fulgidum, sacerdotali veste amictum, 30
baculum manu gestantem quasi a loco sepulchri sancti episcopi
ad se properantem. Cui coram se transeunti dum caput humiliter
inclinaret, ipse leuato baculo eum in collo percussit et disparuit.
Ad quem ictum ille territus, illico magna coagulati sanguinis massa
ex ore illius in terram cadente, clamare cepit : ' Succurrite, queso, 35
succurrite, et, ne sanguine meo ecclesia domini violetur, hinc me
festinanter eiicite.' Eductus extra ecclesiam vbertim sanguinem
emisit, et modum sue curationis circumstantes edocuit. Voraci
flamma vrbem Wigornie vice quadam conflagrante, mox vt fere-
trum * sancti flammis * accessit, ignis elanguit, nec vlterius aliquid 40
absumpturus * in se defecit. Stabat enim pauperis cuiusdam domus
arundine texta, a sui medio integra et sana, altera eius medietate
quasi ad perpendiculum a summo vsque in terram conflagrata.
* E. ginginis. * E. selebat. * E. assumpto. * E, ad f. ' E.
flamma, T. flammis. ' E. assumpturus.
S2
26b 3Bo\3a Lesentia anglie.
Alio in tempore memorata ardente vrbe, cum monachi feretrum
sancti ad villam deferrent, occurrit quidam qui nuper domum pul-
chram edificauerat, et exclamans dixit : ' O sancte pater et pastor
Oswalde, ecce domum meam voracibus flammis obnoxiam tibi
e dono, et iure perpetuo possidendam sub tuo dominio pono : tu
eam, si placet, a presenti periculo liberare digneris.' Introducto
itaque in domum illam feretro, et domo vicina igne penitus con-
sumpta, aula patri Oswaldo commendata nec ab igne contingi
potuit, nec vllum vestigium ignis in ea resedit. Seua pesti-
lo lentia Wigorniensem prouinciam vice quadam depopulans, viros
ac mulieres, iuuenes et paruulos interitu repentino inuoluit.
Ambulantes quandoque aut stantes subito cadebant, et impenitentes
inconfessi expirabant. Monachi vero cum feretro sancti antistitis
per circuitum vrbis letanias cantantes pro salute populi deuote
15 supplicabant. Et ecce confestim pestilentia tota non solum Wi-
gorniam penitus reliquit, sed et villas circumiacentes, de quibus
incole opem sancti implorantes aduenerant.
^ Narratio '.
Ammonius monachus in episcopum postulatus, et a multitudine
ciuium captus, dicebat acquiescere se omnino non posse vt vel
20 exiret de solitudine. Cumque videret se non posse euadere, ferro
sinistram aurem radicitus, cunctis videntibus, secuit, dicens : * Vel
nunc probate me non posse, quod cupitis, implere, quia nullus aure
precisa debet ordinari,' Ad hoc episcopus Dorotheus respondit :
*A ludeis lex ista seruatur. Ego autem si dederitis mihi aliquem
25 etiam naribus truncatum ^*, sed moribus probum, non eum dubito
facere episcopum.' Cum ergo vim inferre temptarent, iratus re-
spondit : ' Si me vltra coegeritis, etiam linguam meam, propter
quam mihi molesti estis, abscidam.' Tunc dimiserunt eum. De
isto dixit beatus Euagrius, se neminem vidisse qui sic passiones
30 corporeas superauit. Itaque ' cum quedam * delectatio carnalis cor-
pusculum eius sine vUa intermissione vexaret, candenti ' ferro propria
membra laniabat, vt ex omni parte semper vlceribus plenus esset *.
1 Ex Vinc. Bell. XVII. 69. ^ VB. truncum. » VB. Ita. < om in VB.
* VB. tandem.
« CoIIect in T. :
Exultet spiritus noster in deo salutari nostro, qui recordatus misericordie
sue, donauit nobis Oswaldum doctorem iusticie ; cuius intercessione et (preci-
bus comm^issa indulgeat pius crimina, et sempiter(na prop)icius larg^atur
premia. V. Ora pro nobis,
Deus qui nobis sanctum pontificem Oswaldum salutis eterne doctorem
tribuisti, concede propicius, ut cuius memoriam agimus, eius semper meritis
adiuuemur et precibus, per.
De ^ancto flDstoaHio xzqz et mattire. 261
ir De sancto Oswaldo rege et martire\
A Nno autem ab incarnatione domini quingentesimo quadragesimo
-**• septimo, ab aduentu Anglorum in Britanniam nonagesimo
octauo, Ida, primus rex ex Anglis, cepit regnare in Northanhum-
brorum prouincia, a quo primitus omnis eiusdem prouincie regalis
prosapia originem duxit. Venerat enim idem Ida cum patre suo 5
comite nomine Eoppa cum quadraginta nauibus ad Flamburgh iuxta
Scarburgh, indeque progrediens, boriales plagas occupans ibidem
regnare cepit, et duodecim annis regnum rexit. Genuit autem Ida sex
liberos : scil. Adda, Ethelric, Theoderic ", Ethric, Theotheri ', Osmer ;
et ex concubina alios sex, scil. Ogg, Alricum, Eccam, Osbaldum*, lo
Scor, et Steotheri. Mortuo Ida, Elle in regno Deirorum successit,
Adda vero filius Ide tantum regnum Berniciorum suscepit. Elle tamen
iste de semine Ide non descendit, sed tamen ex Woden, de quo
Ida et ipse Elle, originem traxit. Regnum enim Deirorum a flumine
Humbrie vsque ad Tynam fluuium quondam se extendit; Regnum 15
vero Bemiciorum a flumine Tyne vsque ad Mare Scoticum, quod
Scotorum lingua" Forth nominatur', porrigebatur. Quicquid enim
inter Tynam et Tesam fluuios extitit, sola heremi vastitudo tunc
temporis fuit, et iccirco nullius ditioni seruiuit, eo quod sola indomi-
torum et siluestrium animalium spelunca et habitatio fuit. Adda ao
regnauit in Bernicia octo annis : post quem Glappa, Hussa, Fridwif ^,
Theodericus, Ethelricus viginti sex annis successiue regnauerunt.
Quibus octauus Ethelfridus viginti quatuor annis in Bernicia regnum
tenens successit. Hic Accam * filiam Elle regis Deirorum in vxorem
ducens, septem filios genuit : scil. Eanfridum, Oswaldum, Oswium ', 25
Oslacum, Osmundum", Osaphum", Oflam. Quorum Eanfridus et
Oswaldus de regis Elle filia fuerunt, ceteri vero de concubinis nati
sunt. De successione Elle regis in vita sanctorum regum Oswini et
Edwini infra videri potest. Occiso tandem ab Edwino Ethelfrido
rege, filii eius cum Acca matre fugam ineuntes, in Scotia toto tempore 30
regis Edwini ipsorum patrui latuerunt. Ibi enim Oswaldus, bone
indolis adolescens, pie matris sue doctrinam suscipiens et fidem,
baptismi gratiam promeruit. Peregrinationis sue tempore Scotorum
linguam perfecte addiscens, veteris vite conuersationi perfecte re-
nunciauit. "Interfecto tandem rege Edwino, suscepit regnum 35
* Compiled from Beda III. 1-13, and the Vita (in Uiree books) by Reginald
in MS. Fairfax 6 (and Harl. 4853), most of which is ed. byTh.Amold,Simeonis
Dun. Opp. Rolls' Ser. i88a, I. p. 326. Another life is extant at Peterborough;
the lives in MS. Trin. Coll. Dublin B a. 7 and in Trin. Coll. Cambr. Gale merely
give Bede's text, as also that by Drogo, ed. Boll. 5 Aug. p. 94 (ex MS. Winno-
cibergensi in Flandria). The genealogy is from Reginald. ' T. Theodoric.
' T. Deotheri ; E. Theoderi. * T. Osbaldum ; E. Oswaldum. * T. scotice ;
E. scotorum linga. • T. dicitur. ' Reg. Fridwulf. * E. Actam.
» E. Oswinum. »» Reg. Oswudu. " T. Osafum. " Cf. Beda, III. 1.
262 3i3ot)a Heffenua anglie.
Deirorum filius Elfrici patrui eius, nomine Osricus, regnum vero
Berniciorum suscepit Eanfridus, filius Ethelfridi regis, frater Os-
waldi ^ : et fidem Christi abiicientes, ydolorum cultui se subdiderunt.
Nec mora, vtrumque rex Britonum Cedwalla iusto dei iuditio inter-
5 emit. Quibus ita deletis, superueniente cum paruo exercitu fratre
Eanfridi Oswaldo, Christi fide munito, Cedwalla cum suis copiis
immensis, quibus nihil resistere posse iactabat, interfectus est in loco
qui Denisburn ^ id est riuus Denisi vocatur. Locus autem ille vsque
hodie in magna veneratione habetur : vbi venturus ad pugnam Os-
lo waldus signum sancte crucis erexit, ac flexis genibus dominum de-
precatus est vt in tanta rerum necessitate suis cultoribus auxilio
celesti succurreret. Cum enim crux lignea facta fuisset et erecta, ait
Oswaldus : ' Flectamus omnes genua, et deum omnipotentem viuum
ac verum deprecemur vt nos ab hoste superbo et feroce, sua misera-
15 tione defendat. Scit enim ipse quia pro salute gentis nostre iusta
bella suscepimus.* Cumque deum deuota mente exorasset, incipiente
diluculo in hostem progressi, iuxta meritum sue fidei victoria sunt
potiti. In cuius loco orationis innumere virtutes sanitatum noscuntur
esse patrate, ad inditium et memoriam fidei regis. Nam et multi de
20 ipso ligno sacrosancte crucis hastulas excisas ' in aquam mittentes,
languentibus hominibus aut pecudibus in potum dederunt siue as-
perserunt, et mox sanitatem receperunt. Vocatur autem locus ille
Heuenfeld ', id est ' celestis campus,' et est iuxta murum illum famo-
sum, ad aquilonem, quo Romani quondam ad * arcendos barbarorum
25 impetus, totam a mari ad mare precinxere Britanniam. Ibi enim
postmodum ecclesia constructa est, et ab ecclesia hagustaldensi non
multum distare noscitur. Nec ante tempora illa vlla ecclesia, vllum
altare in tota Berniciorum gente fuit, priusquam rex Oswaldus in illa
pugna crucem erigeret. Monachus quidam hagustaldensis *, dum
30 incautius forte noctu in glacie incideret", repente corruens brachium
contriuit et grauissima molestia fatigari cepit. De veteri musco, quo
superficies ligni erat obsita, cepit et iuxta se in lectum posuit : ac
medio'' noctis tempore, cum euigilaret, ita sanum brachium manum-
que repperit ac si nihil vnquam tanti laboris habuisset. Sanctus
35 itaque Oswaldus, nepos Edwini regis et martiris ex sorore, regno
potitus, petiuit et obtinuit a gente Scotorum, inter quos tempore
exilii sui baptizatus fuerat, virum sanctum Aidanum episcopum, ad
instruendam gentem quam regebat. Erat autem vir ille summe
mansuetudinis et pietatis ac moderaminis, habens zelum dei, quamuis
40 non plene secundum scientiam. Nam diem pasche more sue gentis
a quartadecima luna vsque ad vicesimam obseruabat : quod et sep-
tentrionalis Scotorum prouincia et omnis natio Pictorum illo tempore
^ E. Oswaldt. * T. Deuisbum ; E. Devesburn ; Bed. Denisesburna.
' T. exscisas. * B. ob. '■ Bed. nomine Bothelm. * Bed. incederet. ' T. medie.
De ^ancto SDjStoanio tcgc» 26
faciebat. Cui rex Oswaldus dedit locum sedis episcopalis, vbi ipse
petebat, in insula lindisfarnensi : qui scil. locus accedente ac re-
cedente reumate bis quotidie instar insule maris circumluitur^ vndis,
bis renudato littore contiguus terre redditur; atque eius admoni-
tionibus humiliter ac libenter in omnibus auscultans *, ecclesias' in 5
suo regno edificare et dilatare diligenter curauit. Miro autem spec-
taculo sepe contigit vt euangelizante antistite qui Anglorum linguam
perfecte non nouerat, ipse rex angliee populo interpretaretur ac
ducibus et ministris suis. Tunc confluebant quotidie de gente Sco-
torum ad predicandum Anglis monachi de monasterio Aidani quod 10
erat in insula Hii famosissimum : que quidem insula Hii ad ius
pertinebat Anglorum*, non magno ab ea freto discreta, sed donatione
Pictorum iam dudum monachis Scotorum tradita, eo quod illis predi-
cantibus fidem Christi perceperunt. Construebantur ergo ecclesie
per loca, confluebant ad audiendum verbum populi gaudentes, dona- 15
bantur munere regio possessiones et territoria ad construenda mona-
steria. Oswaldus igitur exemplo et verbo Aidani instructus, non
solum spem celestis regni, sed etiam terreni regni amplitudinem plus
quam aliquis predecessorum suorum consequutus est. Quippe preter
illud [quod]* Berniciorum atque Deirorum prouintias, que eatenus 20
dissidebant, in vnam redegit compagem : Omnes nationes Britannie,
que in quatuor linguis, scil. Britonum, Pictorum, Scotorum, et An-
glorum, tunc diuidebantur, in dicione ' sua accepit. NuIIum fidelem
publice pauperem esse permisit, qui[a]'' pauperum quorum nouit in-
ediam vel prediis vel donis copiosis sustentare curauit. * Igitur cum 25
ita dei gratia sibi subditis operam dilectionis impenderet, dei dispen-
satione contigit vt flagellis jiuper credentium fidem experiendo com-
probare vellet. Immissa igitur circumquaque per Angliam graui
peste, plurimi strage seuissima * pereuntes regna celestia conscende-
runt^"*. Cum itaque rex sanctus populo sibi subdito diuine animad- 30
uersionis iudicium imminere conspiceret, cum lachrimis et querulis
vocibus ac gemitibus hoc dei flagellum suis maxime peccatis ascribere
cepit, dicens : ' Ego sum, inquit, domine qui peccaui, ego inique egi :
isti qui oues sunt, quid fecerunt? In me, domine, et in domo mea
gladius vltionis tue conuertatur, si tamen mea vel meorum hoc 35
iniquitas commeretur.' Cum igitur precibus et lachrimis diutius
insisteret, subito dei voluntate eadem peste correptus est: Placuit
enim pietati diuine vt vas electionis sue ab omni labe terrene con-
uersationis ad purum emundaretur, ne quicquam vanitatis mundane
in corpore suo penitus remaneret. Cumque ad extremum vite, 40
spiritus vigore penitus deficiente, venisset, oculos in celum erigere,
et quasi quibusdam colloquendo labia mouere cepit. Intellectuales
^ E. circumuoluitur. ' T. ascultans. ' Bed. ecclesiam Christi. * Bed.
Brittannie. * om. in E. * E. dictione. ' E. qui. • From Reginald cap. lo.
* E. seuissime. " E. concenderunt.
264 BoM legienlia angflie,
quidem oculi eius, sicut sacris episcopis postmodum referre solebat,
vna cum corporalibus, angelicos quosdam spiritus preclaro intuitu
assistere sepe videbant ' ; de quorum numero tres ad se consolandum
accedentes dixerunt : ' Oswalde rex dei electissime, mortis horrorem
5 noli timere : noster coUega et consors in celo reputatus, peracto vite
termino nostro coUegio adiiciendus eris. Non tamen in isto mori-
turus es tempore, nec huius pestilentie acerbitate vlterius feriendus.
Christus, tue desolationis angustias miseratus, omnem Anglorum
populum a peste et clade, meritis tuis et precibus absolutum liberauit,
lo viteque tue tot annos misericorditer adiiciens, te martirio coronandum
instituit, nobisque amodo tam viuentis quam morientis tui custodiam
delegauit.' Diem et horam sui martirii designarunt, eos tunc sibi
affuturos asserentes. Supra solis claritatem facies eorum radiabant,
sed nec formam eorum verbis rex explicare valebat \ Hiis dictis ab
15 oculis eius in celo recepti sunt. Rege enim confestim sanitati resti-
tuto, Anglorum fines diebus vite sue nulla pestis perturbare pre-
sumpsit. Ex illo tempore in omnibus deo et hominibus emenda-
tiorem se prebuit, et vite sue exitum cum gaudio expectauit. Vite
preterite vanitates* mentis deuotione transcendit, elemosinis et
20 lachrimis preteritas negligentias quotidie redemit. Post hanc quoque
visionem vna cum Kyneburga vxore sua, regis Westsaxonum Kyne-
gilsi* filia, castitatis mundiciam in posterum conseruauit. Sanctus
autem Oswaldus pauperibus ac peregrinis semper humilis, benignus
et largus fuit. Cum enim quodam die pasce, assidente secum in
25 mensa episcopo Aidano, veniret ad ianuam regis magna pauperum
multitudo elemosinam petens, et rex aliud ad manum non haberet
porrigendum, ipsum ferculum coram se positum, cum disco argenteo
minutatim confringendo, ad pauperes misit, Quo viso, pontifex tali
facto delectatus, apprehendit dexteram eius et ait: *Rogo deum vt
30 nunquam [in]veterascat ^ manus ista.' Quod ita factum est. Nam
Oswaldo postmodum interfecto, brachium a corpore resecatum hac-
tenus durauit incorruptum. Commisso tandem graui prelio, ab
eadem gente pagana paganoque rege Merciorum Penda, a quo et
predecessor eius Edwinus pereniptus fuerat, in loco qui lingua
36 Anglorum Maserfeld' vocatur, occisus est, anno etatis sue tricesimo
octauo, nonis augusti. *Est autem locus ille'' conterminus finibus
Armorice'* Wallie' — quia antiquitus pars maxima Wallie dicta est
Armorica. Ab vrbe enim Salopie" septem fere miliaribus versus
eandem Walliam distare probatur idem locus, abbatisque Salopie
40 dicioni " cedit ; a fossa quoque regis Offe que Angliam et Walliam
diuidit, miliario non plene dimidio, et a Wenelocensi^'* cenobio milia-
1 E. videbat. « E, valebit. " E. natiuitates. * E. Kynegilfi.
* E. veterascat. * Reginald, cap, 12, ' Now Oswestry (i. e. Oswald's
tree). * Reg. Armonice. * E. Vallie. " E. Solapie. " E. dictioni.
" E. Wenolocensi.
De ^ancto flDgtoalDo rege. 265
ribus sexdecim separatur. In quo quidem campo ecclesia, que ' can-
dida ecclesia' dicitur, in sancti Oswaldi honore fundatur, et non
procul inde fons perhennis exoritur, qui ab incolis * fons sancti Os-
waldi' nominatur. Penda vero rex caput sancti Oswaldi abscisum
cum brachiis per annum in stipitibus suspendi iussit. Oswaldus S
namque rex regno Merciorum primitus subiugato et rege Penda in
Walliam fugato, congregatis paganorum copiis in loco memorato
sanctum regem Oswaldum interfecit *. ' Sepulto vero in cimiterio
lindisfarnensi capite, frequenter in loco illo quasi lucerna, quandoque
vt candida forma aliqua ; nunc sicut candela, modo nitida velut tela, lo
lux celitus emissa refulsit. Extracto proinde capite, in vrbe Bam-
burgh ' honorifice locatur. * Tepescente demum erga sancti re-
liquias populi deuotione, nec erat qui digne reliquias (huius sancti
preciosas) " excoleret, vel custodie diligentiam exhiberet. Monachus
igitur quidam de burgo sancti Petri in partibus illis adueniens, et 15
secreta ecclesie vbi reliquie erant reposite diligenter explorans, habita
oportunitate brachium sancti Oswaldi de theca* extrahens secum
clanculo asportauit, et in suo cenobio cum honore collocauit. Maluit
enim talis furti sacrilegus fore depredator, quam tanto carere thezauro
sue conscientie improbus accusator. De peccati enim crimine quodam- ao
modo laudem glorie acquisiuit, dum de sue nota infamie honoris
cumulum sue ecciesie compensauit, et sancto martiri perpetuam
venerationem acquirere meruit. 'Elapso post martirium sancti
Oswaldi anno vno apparuit quidam in visione regi Oswio dicens:
' Vade, inquit, citissime, et caput cum brachiis fratris tui pro Christo 35
occisi diligenter inquire. Nam caput diutius in stipite configi, Christi
clementia indignum duxit : sed et brachia cum manibus dei honorare
bonitas disposuit, et a volatilibus celi ea ledi non permisit, nec a
pulchritudine sua tanto tempore maculari. Dexteram cum brachio
non iam in stipite, sed in aquis viuentibus reperies, vbi meritis ipsius 30
de saxo durissimo fons viuus emanare cepit.' His dictis heros ille
disparuit, et rex iter cum festinatione maturans, iussa compleuit et
caput in cimiterio lindisfarnensi sepeliuit, et brachium apud Bam-
burgh composuit. * Corpus quoque et ossa adduxit secum regina
Merciorum Osrida, filia regis Oswi, et' vsque ad monasterium de 35
Bardeneia in Lindeseia detulit : sed repulerunt eam ^" monachi, in-
uidentes mortuo, quia super eos bellico iure regnum acceperat ; sed
nocte intempesta lucis visa columpna super corpus diuinitus emissa,
vltro petierunt quod ante reiecerant. Ibi enim ex cadente sanguine
reuiruit cespes. ^' Post multos martirii eius annos sanctus Cuthbertus 40
cuidam in obsequiis eius deuoto apparens, dixit : ' Surge, inquit, et
caput sancti Oswaldi, in ecclesia de Bamburgh negligentius custodi-
' A bad construction ; r. interfectus est. ' Regpn. 13. ' E. Bamburch.
* Regin. 48. * huius s. preciosas om. in T. • T. teca. ^ Regin. 15.
» Beda III, 11. » om. in T. " E. eum. " Regin. 49.
266 ji3ot)a legentja anglie.
tum, ad me deferre ne differas, vt vna mecum in vno loculo requiescat.
Quod enim in cimiterio meo humatum mihi deus commendando dele-
gerat, hominis violentia a me separari non debebat.' Surgens vir ille
et ad locum designatum perueniens, occasione habita caput martiris
5 amplectens, festino gressu domum rediit. Et ecce sancti Cuthberti
sepulchrum, motu interius perstrepente, sine cuiusque manus tactu
subito aperiri videtur, et composito secum capite, spontaneo more
recludi. ^ Circa annum domini nongentesimum nonum, sicut in
historiis legitur, ossa sancti Oswaldi translata sunt de Bardenay
lo vsque Glouerniam, per Ethelredum ducem Merciorum, vbi in hono-
rem sancti Oswaldi "^ monasterium construxit. * Quanta enim fides
Oswaldi in deum fuerit, que mentis deuotio, etiam post mortem
virtutum miraculis claruit. Nam in loco vbi pro patria dimicans a
paganis interfectus est, vsque hodie sanitates infirmorum celebrari
15 non desinunt. Nec mirandum est in loco mortis illius infirmos
sanari, qui semper, dum viueret, infirmis et pauperibus consulere,
elemosinas dare, opem ferre non cessabat. In loco siquidem
martirii eius paralitica quedam curatur. Puluis de loco martirii eius
in poste* cuiusdam domus appensa, conflagrata tota domo, postis*
20 solummodo in qua puluis pendebat intacta permansit. Cum
quidam ab immundo spiritu grauiter vexaretur, allata est aqua in qua
ossa sancti martiris fuerant lota : et ecce demoniacus subito conticuit,
et quasi in sompnum laxatus caput et cetera membra in quietem
composuit. Et post aliquantulum hore spacium resedit, et grauiter
25 suspirans ait : ' Mox [vt] virgo " cum capsella atrio domus appropin-
quauit, recesserunt omnes qui me premebant spiritus maligni ', et me
relicto nusquam comparuerunt.' Ferunt enim de sancto Oswaldo
quia a tempore matutine laudis sepius ad diem vsque in orationibus
perstiterit, atque ob crebrum morem orandi siue gratias domino
30 agendi, semper vbicumque sedens [supinas] ' super genua sua manus
habere solitus sit. Vulgatum est autem quod etiam inter verba
orationis vitam finierit : Nam cum hostibus circumseptus videret se
perimendum, orauit pro animabus exercitus sui. Vnde dicitur in
prouerbio : ' Deus miserere animabus, dixit Oswaldus cadens in
35 terram.' ^Apud Farnham in honore sancti Oswaldi constructa est
ecclesia, in qua multi beneficia eius postulantes, infirmitatis et in-
co[m]modi remedia multotiens experti sunt. Cuius claues latro quidam
latenter auferens, aperto ostio intrauit, et vniuersa illius ornamenta
rapiens asportauit. Et ecce, lumine oculorum obtenebrato, quo se
40 diuerteret penitus ignorauit. Adueniente tandem sacerdote, lachrimis
profusis * misericordiam illius homo miser deprecabatur, reumque se
[et] ' merito dampnabilem iudicans, quam fraudulenter diabolo insti-
* Higden Policr. VI, 4. " E. Osmundi. » Beda III, 9. * Bed. posta.
" E. Mox vero. " E. raaligni spiritus. ' so T. ; om. in E. ' T. profusis.
De ^ancto flDjBtoallio tege. 267
gante egisset indicauit. Quo audito sacerdos deo et beato Oswaldo
immensas gratias referens, errori illius condoluit et liberum abire
permisit. ^ Cum autem in monasterio Seleseie et vbique in prouincia
mortalitatis pestis seuiret et passim de hac vita multi raperentur,
visum est fratribus triduanum ieiunium indicere et diuinam clementiam 5
suppliciter obsecrare, vt misericordiam illis dignaretur impendere et
siue periclitantes hoc morbo a presenti morte liberaret, seu raptos de
mundo a perpetua anime dampnatione seruaret. Erat tunc in mona-
sterio illo puer quidam, qui eadem tactus infirmitate in lecto iacebat ;
cui apostolorum principes dignati sunt apparere, dicentes: *NoIi 10
timere, fili, mortem, pro qua sollicitus es : nos enim te hodierna die
ad celestia sumus regna perducturi. Voca ergo ad te presbiterum
Eoppam et dicito illi quia dominus exaudiuit preces vestras et
deuotionem ac ieiunia propitius aspexit, nec aliquis de hoc monasterio
hac clade moriturus est, preter te solum, qui hodierna die ad visionem 15
dei perducendus es in celum. Quod diuina clementia vobis' per
intercessionem gloriosi regis Oswaldi conferre dignata est : Hac
etenim die idem rex ab infidelibus in bello extinctus, mox ad sempi-
terna animarum gaudia assumptus in celum, electorum agminibus
sociatus est. Celebrent igitur missas, siue pro gratiarum actione, ao
quia exaudite sunt orationes vestre, siue etiam in memoriam regis
prefati qui pro eis supplex ad deum orabat.' Cum audita puer
enarrasset, eadem die mortuus est: et cuncta que dixerat vera
reperta sunt ; et dies sancti Oswaldi natalicius per monasteria extunc
venerari cepit. 35
[MS. Tib. adds : Narratio.
Quidam curialis sacratissimo pascali sabbato iuuenculam cuiusdam
filiam in baptismate suscepit. Qui post ieiunium domum reuersus,
multoque uino inebriatus, eandem filiam suam secum manere peciit,
eamque nocte illa, quod dictu nephas est, perdidit. Per sex uero
dies letus ac securus processit, estimans quod eius scelus dominus 30
aut non uidisset, aut misericorditer impenitenti dimisisset : die sep-
timo subito defunctus est. Cumque sepulture traditus fuisset, per
longum tempus cunctis uidentibus de sepulcro illius flamma exiit, et
tamdiu ossa eius concremauit quousque omne sepulcrum consumeret,
et terra que in tumulo coUecta fuerat defossa uideretur. Quod uide- 35
licet omnipotens deus faciens ostendit quid eius anima in oculto
pertulit cuius eciam corpus ante humanos oculos flamma con-
sumpsit '.]
1 Beda IV, 13. * E. nobis.
' Collect in T. (by another hand)
(S)ceptriger Osuualde, celo terraque sacrate, Trans mare Germanis, Gallis
fulgescis et Anglis, Et quecunque tuam gens poscit opem, subit ampalm : Rex,
fore propicium nobis regem pete regum. V. Ora pro.
Omnipotens sempiterne deus, qui huius diei iocundam beatamque leticiam in
268 ji^otja legmtia anglie»
ir De sancto Oswino^ rege et martire'.
BEatus enim Oswinus ex antiquorum clarissima regum prosapia
Anglorum oriundus extitit. Post mortem siquidem regis
Northanhumbrorum Edwini, primis eius successoribus, Osrico vide-
licet rege Deirorum et Eanfrido Berniciorum, apostatis a Cedwalla
5 rege Britonum iusto dei iudicio deletis, filius Osrici Oswinus, ne a
Cedwalla perimeretur, non paruo tempore apud Occidentales Saxones
exulauit, regnumque Deirorum et Berniciorum Oswaldus, Edwini
regis nepos ex sorore Acca' progenitus, obtinuit. Quo tandem a
paganis martirizato, successit frater suus Oswi, et viginti octo annis
lo laboriose regnauit. Audiens igitur Oswinus exulans, filius scil.
Osrici, quia defuncto Oswaldo regnaret Oswi pro fratre suo, inito
cum suis consilio, ad regnum Deirorum regressus, ab omni plebe
letanter recipitur, et in regem, nemine contradicente, sublimatur,
anno domini sexcentesimo quadragesimo secundo, et prouincie Dei-
15 rorum nouem annis in maxima omnium rerum affluentia, et ipse
amabilis omnibus, prefuit. Erat enim oculus ceco, pes claudo, baculus
tremulo, orphanorum et viduarum omniumque indigentium pius
pater. Pauperes et maxime peregrinos benigne recipiebat, esurientes
alebat, nudos vestiebat : et omnibus eius beneficia postulantibus
20 hilariter impendebat. Cum igitur vir dei pietatis vacaret operibus,
humane salutis inimicus Oswi, regem Berniciorum, magis ac magis
aduersus eum excitauit, et donec congregatis exercitibus ad preli-
andum, in loco qui ' Wilfaresdoun ' dicitur occurrerent, inflammauit.
Piissimus autem rex Oswinus videns suos, licet multo pauciores, cum
25 hostibus volentes contendere, et pro rege suo paratos occumbere,
dixit ad eos : ' Congratulor, o principes et fideles milites, vestre
probitati et milicie, et gratias ago bone voluntati vestre. Sed absit
a me vt mei solius causa belli discrimen omnes incurratis, qui me,
quamquam iure dominum, pauperem tamen et exulem vobis regem
sancti serui tui Oswaldi solempnitate consecrasti, da cordibus nostris tui amoris
caritatisque augmentum, ut cuius in terris sancti sanguinis eflfusionem celebramus,
illius in celo collata patrocinia senciamus, per. (Br. Sar., cf. Br. Aberd.)
^ MS. T,, at tlie bottom, gives the following genealogy :
Ethelfridus fratres Elricus
rex «g
5 Osric rex
5. <n
Oswaldum — Eanfridum. ?
Oswinum regem.
EUe rex Deirorum genuit Edwinum regem et martirem, et Accam matrem
sancti Oswaldi regis.
« Ed. in Act. SS. Boll. Aug. IV. p. 63. Abridged from Vita in MS. Cott. lul.
A. X, Corp. Chr. Coll. Oxf 134 (la cent.). ed. Surtees Soc. Misc. Biogr. 1834,
an amplification from Beda III. 14. S. Oswin was buried at Tynemouth
(translatcd 1065, 11 March). " E. Acta.
De ^ancto DjStotno* 269
constituistis. Malo itaque cum paucis solus exulare, immo potius
diligo mori, quam vos mei solius causa contingat quoquo modo peri-
clitari. Impius enim et inhumanus est qui cum dei iudicium nuUo
modo possit auertere^ plures sui (ipsius)' causa conatur euertere.
Quare diuinam super me sententiam pacificus, non belligerando, 5
libenter amplectens', presertim cum per 03 sancti Aidani per
martirii palmam ad celestis regni gaudia me transiturum agnosco * ;
quo ordine et tempore Christus voluerit, vitam temporalem finire
non recuso.' Hiis dictis, exercitum domum remisit et cum vno
tantum milite Tondehere nomine in Gedlingum in domum Hune- 10
waldi comitis, cui vicum illum et multa contulerat predia, se recepit.
Hunewaldus autem eum in conclaui, quasi decentius habitaturum
introduxit, deique timore postposito, regi Bemiciorum, quia regem
Oswinum sibi traderet iugulandum, scelestus innotuit. Audiens enim
hoc rex Oswi, Ethelwinum domus sue prepositum illuc' direxit, et vt 15
regem Oswinum' interimeret imperauit. Quo cum peruenisset, et
Oswinus ab Hunewaldo sibi traditus fuisset, ait rex : * Quia nequiter
traditus, innocens a vobis iussus sum occidi, precor vt hunc militem
libere permittatis abire, nec mei causa faciatis eum mortem subire.'
Maluit tamen miles morti succumbere, quam mortuo domino, etiam ao
si copia daretur, superuiuere. Excepit itaque rex Oswinus vna cum
milite suo mortis sententiam, et efiuso sanguine suo, perpetuam in
• celo adepti sunt mansionem, tertio decimo kal. septembris, anno regni
eius nono. Erat [autem]^ rex Oswinus et aspectu venustus, et
statura sublimis ^ affatu iocundus, moribus ciuilis, et manu omnibus 35
nobilibus simul et ignobilibus largus. Vnde ob regiam animi eius et
vultus et meritorum dignitatem ab omnibus diligebatur, et vndique ad
eius ministerium de cunctis prope prouinciis viri etiam nobiles con-
currebant. Donauerat autem rex Oswinus equum suum' optimum
Aidano episcopo, eo quod magis pedibus pergere, quam equo vehi con- 30
sueuerat. Qui cito postmodum equum illum, cum nil aliud ad manum
haberet, cuidam pauperi elemosinam petenti donauit. Hoc cum didi-
cisset rex, plurimum indignatus ait episcopo Aidano secum ad men-
sam considenti^": 'Quid fecisti, domine presul? Num [non]" viliores
equos habuimus, qui sufficerent ad elemosinam?' Cui episcopus : 35
* Quid loqueris, domine rex ? Num charior" erit " tibi filius eque, quam
filius Marie?' Continuo rex procidens ad pedes episcopi, veniam
rogauit, promittens fideliter quod nunquam obloqueretur, quicquid de
rebus suis dei filiis errogaret. Dum igitur pacati simul ad mensam
sederent, episcopus subito in lachrimas est resolutus. Cuius rei 4°
causa a circumstantibus requisita, presul ait: *Non multo tempore
* E. euertere. » om. in T. Vlt ' E. amplectans. • E. ignosco.
' E. illic. • E. Edwinum. '^ T. autem ; E. enim. • E. sullirais.
• al. om. *" T. E. consedentl. " om. : Bed. Nunquid non. " E. charius.
" «/. est.
2 70 n^otja legentia anslie,
victurus est rex iste: ante modo non vidi regem humilem, nec digna
est Iiec gens nequam talem diu habere regem.' Vnde contigit cito
post hec ipsum occidi, vt prefatum est, anno domini sexcentesimo
quinquagesimo primo, et regni eius nono. Sed et ipse antistes
5 Aidanus post regis occisionem duodecim solummodo superuixit
diebus. In Gedlingo, modo Gilling vocato, non procul ab vrbe
Richemundie sito, regina Eanfleda, Oswi regis vxor et regis Oswini
propinqua, in expiationem necis eius, impetrata a rege Oswi licentia,
monasterium construxit, in quo orationes assidue pro regis occisi et
lo eius qui occidere iussit anime salute quotidie domino deberent ofFerri ;
et virum quendam deuotum nomine Trunhere, natione Anglum, a
Scotis ordinatum et edoctum, regis occisi propinquum, constituit
abbatem. Qui^ postea sub rege Merciorum Wulfero'^ in prouincia
Merciorum et Mediterraneorum Anglorum episcopus efiectus, gen-
15 tium multitudinem ad fidem conuertit. Corpus autem sancti regis,
ab eis qui eum occiderant, ad ostium Tyne fluminis versus aquilonem
delatum est et in oratorio sancte Marie virginis sepultum, in quo loco
religiosorum multitudo congregata iugiter deo seruiebat. In tantam
autem honoris eminentiam excreuerat locus ille, vt per totam pro-
20 uinciam pro reuerentia loci et religione, defunctorum corpora ibidem
tumulanda deferrentur. Elapsis post hec multis annis Ynguar et
Hubba, iniquitatis filii, Danorum principes, ad ostium Tyne fluminis
applicantes, ipsum monasterium et omnem circa regionem graui
depopulatione vastarunt, monachos in quadam ecclesiola omnium
25 sanctorum honore a sancto Cuthberto dedicata combusserunt, et
cuncta cenobii edificia in planiciem redegerunt^ Anno autem
gratie millesimo centesimo decimo*, cum monachus quidam nomine
Edmundus, loci edituus, nocte quadam post orationes more solito
fusas sopore depressus esset, apparuit ei quidam etate canus", vultu
30 decorus, statura procerus, et verbis iocundus atque benignus. Quem
cum diligenter intuens aspiceret, et quis esset interrogare non auderet,
is qui ei apparuit dixit : ' Edmunde, frater Edmunde.' At ille securior
redditus ait : ' Quis es, domine ? ' ' Ego sum, ait, Oswinus rex, qui
ab Hunewaldo comite nequiter traditus, ab Oswio rege morte detes-
35 tanda peremptus, hac in ecclesia cunctis incognitus iaceo tumulatus.
Surge et dic pontifici Egelwino quatinus corpus meum eleuet et de-
centiori loco illud collocare non tardet.* Quod cum episcopo nunci-
asset, et ille corpus sanctum de terra eleuasset, tanti odoris fragrantia
egressa est, vt omnium aromatum genera difFusa putarentur, et omnes
40 qui aderant inestimabili suauitate replerentur. Sicque sacrum eius
corpus in aquilonari oratorii parte cum honore reconditum est.
luditha*, Tostii comitis vxor, cum magna instantia partem reliqui-
» E. Quique. * T. Wlfero. * T. E. redigerunt. * In Vita, the invention
was in 1065, the translation to the newchurch in 11 10. * Vit. coloris vividi et
inexhausti vigoris. * E. Inditha.
De ^ancto ©)5t»mo. 271
arum sancti martiris ab episcopo^ petiit, et partem capillonim capitis
sancti accepit. Ignis autem adustione pilos probare voluit, non vt in
aliquo de sancti diffideret meritis, sed vt martiris meritum circum-
quaque per lioc extollere posset. Accenso itaque igne copioso et
capillis iniectis, post vnius hore spacium capillus ab igne intactus 5
omnino " et incombustus permansit. Cum enim sacerdos quidam
vanus et lubricus. comitis Tostii consiliarius, occupatis circumquaque
hospitiis, in eclesia parari sibi lectum iussisset, meretricem secreto
ad se introduci fecit. Et cum iniquitatem perpetrare cum illa vellet,
cepit omnis ecclesie fabrica motu subitaneo a summis vsque deorsum, 10
quasi ventorum flatibus parietes ecclesie hac et illac impellendo,
agitari suique ruinam et omnium ihteritum comminari. Perterritus
sacerdos et reatum suum intelligens, meretricem de ecclesia exire co-
egit, et omnis illa commotio cessauit. Cum naues quinquaginta regis
Willelmi apud Tynemutham' applicarent, bona loci, sancto nequa- 15
quam parcentes, spoliarunt : telamque cuiusdam mulieris abstulerunt.
Mulier autem ecclesiam intrans, cum lachrimis sanctum deprecabatur
quatinus ei telam redderet et de predonibus vindictam faceret. Naute
vero nauigantes, subito in scopulos absque turbine ventorum, quasi
remige carerent, offendentes, sese collidere mutuisque congressi- 20
bus sibimet occurrere [ceperunt] * : et fluctus seuientes nautas,
preter paucos, submerserunt, et ad littus ecclesie quam violauerant *
spolia eiecerunt; et vniuersi cum vetula concurrentes, bona sua iuxta
littora reperta receperunt. Sanctus enim Oswinus mulierem omni*
membrorum officio destitutam sanauit : militem qui cum equo suo 25
de rupe altissima corruit, incolumem reddidit. Equus de scopulo in
scopulum'' lapsus, non solum de precipitio saluatur, verum subito,
multis intuentibus, mirabiliter reuocatur. Cuidam incarcerato ap-
parens precepit vt velociter surgens ad Tynemutham ' properaret :
Qui manus et pedes solutos aspiciens, surrexit, et seram ostii leuiter 30
excutiens, iussa martiris cum festinatione impleuit. Auriga cum
bobus ad quadrigam iunctis de supercilio montis corruens, a periculo
liberatur. Quidam pro columba, quam sub feretro presumptuose
occidit, infirmitate correptus, cum se promitteret pro delicto satis-
facturum, sanatur : sed cum votum implere negligeret, recidiua ' 35
infirmitate decessit. Duas mulieres cecas illuminauit, paraliticam
curauit, surdis duobus auditum reddidit, puellam a demone vexatam
liberauit. Mulier quedam a demonibus per annum vexata, cum ad
ecclesiam martiris adducta sanaretur, cum lachrimis narrauit quod
tempore dormitionis sue circumdederunt eam demones infiniti, 40
aspectu terribiles et horribiles valde. Quorum septem maiores erant
et terribiliores, cornuti, hispidi, et caudati, oculos habentes teterrimos,
* sc. Egelwino. * T. intactus omnino intactus. ' T. Tynemutam.
* om. * £. molauerant. * £. omnium. ' £. sropulum. ' £. recidua.
2 72 s^om leffentia 3nglie»
et eam vndique circumstantes dilacerare nitebantur. Cumque magnis
vocibus exclamasset, quidam indutus superpellitio, candorem lilii
habens in facie, apparens dixit : ' Ego sum, inquit, rex et martir
Oswinus, sub cuius feretro requiescis.' Et cum manica superpelHtii
S multitudinem demonum efFugauit, et cum omni mansuetudine, cum
loco et tempore peccata que fecerat et nunquam confessa fuerat, et
transgressionem cuiusdam voti distincte reuelauit : hortans vt peccata
confiteretur et votum suum impleret, et de cetero officium pando-
cinandi^ venaliter non exerceret, pro quibus, vt asseruit, potestati
10 demonum tradita fuit.
[MS. Tib. adds : Narratio\
Miles quidam (in urbe) romana ad uite extrema peruenit. (Qui
e)ductus de corpore iacuit exanimis, set (cici)us rediens, que cum eo
fuerant gesta narrauit. Dicebat enim quod pons erat sub quo ni(ger)
et caliginosus fetores intoUerabiles e(mi)ttens exalans fluuius de-
15 currebat. Trans(act)o autem ponte amena erant prata atque ui-
rencia, odoriferis herbarum floribus exorna(ta), in quibus albatorum
hominum conuenticul(a) esse uidebantur, tantusque in eodem loco
odor suauitatis inerat, ut ipsa suauitatis fragrancia omnes saciaret.
Ibi mansiones singul(e) diuersorum, magnitudine lucis erant plen(e).
20 Ibi quedam mire potencie edificabatur domus, que aureis uidebatur
laterculis ' construi, set cui(us) esset, non potuit agnosci. Erant uero
super ripam predicti fluminis habitacula multa, set alia exurgentis
fetoris nebula tangebantur, alia exurgens fetor a flumine minime
tangebat. Hec uero erat in predicto ponte probacio ut quisquis per
25 eum * iniustorum uellet transire, in tenebroso fetenteque fluuio labe-
retur, iusti uero quibus culpa non obsisteret, securo per eum gressu
ac libero ad loca amena peruenirent. Ibi se eciam Petrum ecclesias-
tice familie maiorem, qui ante quadriennium defunctus fuerat, deor-
sum positum in locis teterrimis magno ferri pondere ligatum ac
30 depressum uidisse confessus est. Qui dum requireret cur ita esset,
dictum est : ' Hec iccirco patitur quia si quid ei pro facienda ulcione
uidebatur*, ad inferendas plagas plus ex crudelitatis desiderio quam ex
obediencia seruiebat.' Ibique quendam peregrinum uidit qui tanta
auctoritate pontem transiuit quanta et hic sinceritate uixit. In eodem
35 ponte quendam nomine Stephanum uidit, cuius pes elapsus est, et ex
medio corpore iam extra pontem deiectus a quibusdam uiris teter-
rimis de flumine surgentibus per coxas deorsum, atque a quibusdam
albatis et speciosis uiris cepit per brachia sursum trahi. Cumque
hoc luctamen esset, et hunc boni sursum, mali deorsum traherent,
40 ipse qui hoc uidit ad corpus rediit. Qua in re de eiusdem Stephani
* pandoxare = cauponam exercere, cerevisiam vinum exponere (Du Cange).
> Cf. Vinc. Bell. XXII. 91, Greg. Dial. IV. 36. » T. lacertulis. * T. eam.
* G. iubebatur.
De ^ancto ©uuoceo. 2^z
uita datur intelligi quia in eo mala carnis cum operacione elemosi'
narum certabant. Qui enim per coxas deorsum, per brachia tralie-
batur sursum, patet quia elemosinas amauerat, et carnis uiciis perfecte
non restiterat, que eum deorsum trahebant \]
% De SANCTO OuDOCEO EPISCOPO ET CONFESSORE '.
SAnctus Oudoceus Christi seruus, ab infantia bonis et sanctis meritis 5
deditus, ieiuniis, vigiliis et orationibus pro eterna mercede as-
siduus, liminibus beati Petri apostoli visitatis, locum sancti Dauid
adiit et inde per ecclesiam sancti Thejiai diuertens, reliquias quas-
dam ibidem acquisitas^ secum sumpsit: cumque in itipere consti-
tutus latronibus obuiaret, et illi copiam thezauri eum habere sperantes, 10
depredari vellent, cecitatem incurrerunt, et penitentes prece Oudocei
oculorum visum receperunt. Cum autem factus episcopus iter cum
suis ageret, de mulieribus quibusdam butirum lauantibus, aquam de
vase sibi porrigi postulauit. Ille vero ironice, nullum aliud vas nisi
butirum se habere responderunt. IJpiscopus vero, accepto ab eis 15
butiro, et formata * ad modum tintinnabuli " nola, inde potauit, et in tali
forma remansit, aurea videlicet, in tantum quod videntibus apparet
esse ex auro purissimo, et ab illo die in ecclesia landauensi* in miraculi
testimonium conseruatur. Rex quidam venando cum ceruum in-
sequeretur, et ceruus ad pallium sancti confugeret, rex cum vena- ao
toribus hoc videns miraculum, veniam a seruo dei humiliter postu-
lauit, et totum territorium illi concessit. Dimissa tandem vir dei
pastorali cura, construxit monasterium iuxta aquam nomine Weie, et
congregata fratrum magna caterua, in magna abstinentia et sanctitate
vite per multos annos vitam ducens, exempla virtutum et totius as
sanctimonie vsque ad mortem fratribus ostendit. Migrauit autem ad
Christum sexto nonas iulii.
[MS. Tib. adds : Narratio \
Senex quidam desiderauit cucu(merem : quem cum tulisset),
suspendit ante o(culos suos; et ne uinceretur) ex cupiditate, (non
» CoUcct in T. :
Salue pater Deirorum, esto salus miseroruin, ad te nos confugimus: Rex
Oswine, sis nostrorum medi(ator) peccatorum, suplicantes petimus. V. Ora
pro n.
Sancte, nostri recordare, ct pro nobis deprecare summi regis filiam : Corda
serua, rege mentes, et nos (tibi) seruientes duc ad celi gloriam. V. Ora pro.
Largire suplicibus, omnipotens pater, cunctorum ueniam facinorum, et quos
facis beatissimi Oswini martiris tui commcmoracione gloriari, facias meritis et
suffragiis celitus sublimari, per.
* £d. in A. SS. Boll. a July I. p. 284 ; abridged from the Lectiones in Liber
Landav. p. 127) ; cf. Angl. S. IL 669. ' T. adquisitas. * Vit. formato,
nola om. * E. tintinnabili. ' E. laudanensi. ■• Ct Vit Patr. p. 767.
VOL. II. T
274 iQoioa Hegentia angtte»
tetigit eum, set magis) agebat penitenciam, (puniens semetipsum) ob
hoc quia desiderass(et ipsum). '(Abbas Zenon dum ambularet in
Palestina, fatigatus sedit iuxta eos qui cucu(meres) de orto colligebant,
et uolebat (come)dere ex ipsis. Dicebat intra se : * Nescis quoniam
5 fures ad penas uadunt ? experire ergo temetipsum, si potes portare
tormenta ' : et exurgens stetit in caumate dies quinque, et dixit :
* Vere non possum tormenta sufferre : nec debeo furari et mandu-
care.' " Dixit quidam senex : ' Ira per iios quatuor actus exurgit * :
per cupiditatem auaricie, dando et accipiendo, rapiendo res alienas ;
10 et si quis propria sentencia defendit quod amat * ; et si quis se uult
honoribus esse dignum ; et si quis doctorem se esse dignum ' uult
plus omnibus sapientem. Ira per hec quatuor humanos sensus
obscurat: Si odium habuerit in proximo suo, aut si pro nichilo
habuerit, aut si illi inuiderit, aut detractauerit de eo. Audi lohannem
15 Euangelistam dicentem : " Qui odit fratrem suum, in tenebris est et
nescit quo eat, et manet in morte." ']
^ De sancto Paterno episcopo et confessore*.
PAternus autem episcopus sanctus^, terrenam hereditatem de-
relinquens, ac exilium amans, summi regni celestis fieri
heredem concupiuit. Qui gente* quidam Armoricus fuit, i. de
20 minori Britannia ortus, et de parentibus nobili prosapia procreatis,
Petrano scil. patre, matre vero Guean : qui vno conuentu vtentes
sanctum Paternum genuerunt, et postea sempiterno dei seruitio,
in castitate manentes, se subdiderunt. Nam Petranus illico Bri-
tanniam Minorem deserens, Hiberniam petiit, et magna vite ab-
85 stinentia et virtutibus deo placuit. Gratiosa quippe apparuit
natiuitas sancti Paterni, per quem pater eius sanctus effectus est,
et mater eius famula Christi religiosam vitam duxit. Adolescens
autem Paternus factus, interrogauit matrem quem patrem habuisset,
viueret, an non ? aut, si viueret, vbi erat ? et cur alibi moraretur
30 et non potius in propria hereditate maneret ? Cui lachrimando
mater respondit : ' Pater tuus quidem viuit, et plus deo quam
mundo ; perrexit autem hinc ad Hiberniam, vbi ieiunat, orat, vigilat,
meditatur, genuflectit altissimo domino.' Tunc adolescens ait :
*Quo ergo meliori modo potest filius viuere, quam boni patris
35 imitatione? Nam si rex sit pater, illum imitari in regimine filius
appetit. Itaque ego moriar, si non assequar patrem meum, per
semitas quas elegit.' In illo enim tempore chorus ecclesiasticus
1 Cf. Vit. Patr. p. 866, 742. Same Narr. ad Iwium. « Cf. Vit. Patr.
p. 1030, 773. " T. exurget. * VP. propriam sentenciam amans defendit.
« om. in VP. * Ed. in Act. SS. Boll. 15 Apr. II. p. 377. Abr, from Vita in
MS. Vesp. A. XIV. ed. Rees. ' T. Sanctus autem Pat. episcopus. * E.
genti.
De %>ancto Patetno» 275
monachomm, Minorem Britanniam deserens, Britannie Maioris
oras* appetere meditabantur : hac enim prouocatus fama puer
Paternus cum illis pergere festinabat. Conuenientibus itaque ad
nauigandum cunctis, Paternus mox quartus - dux cohortis efficitur :
Nam consobrini eius, videntes eum ad culmen perfectionis pro- s
perare, dixerunt: 'Quoniam dominus, inquiunt, in moribus te
prefecit', oportet vt populis* ad exemplum vite debeas preesse.'
Sicque octingenti monachi et quadragintaseptem Paternum
eligentes ducem et eum sequentes, prospero nauigio oras* insule
Maioris Britannie tenent. Cepit autem sanctus cum sanctis locum lo
in ecclesia cognomento Mauritania ', et edificato ibidem monasterio,
sub echonomo, preposito et decano statuit: et benedictis fratribus
Hiberniam nauigauit, et visitato patre suo ac consolato*, gratias
deo referebant. Erant tunc in Hibernia duo reges, qui orta inter
se dissentione multum discordabant ; vastationes fiunt, rapiuntur 15
prede, domus cremantur, consurgunt bella, et multis gladio inter-
fectis, terra desolata in solitudinem redigitur. Tandem misericors
arbiter orbis, solita misertus prouidentia, causam insperate pacis
ad episcopum cuiuslibet ciuitatis per angelum suum mittens dixit :
*Nisi vterque exercitus vultum sancti viri nuper ex Britannia ao
aduenientis viderit, reges maliuoli adinuicem nunquam placari
possunt.' Missis statim legatis, Paternum honorifice aduocant, et
conuocato exercitu, Paternus in medio statuitur. Et ecce gratia
vultus eius propulsatis penitus regum discordiis, inter vtrasque
prouincias pax et vnitas perpetua confirmatur, hiis autem rite 35
peractis omnes quasi vno ore deum in seruo suo Paterno bene-
dicunt. Paternus itaque valedicto patre, Britanniam adiit et fratres
incolumes inuenit. Inter quos Nymannaucum quendam nomine,
nuper aduenientem repperit, qui in Minori Britannia post Paternum
viuere non valens ad littus maris venit et quandam petram in- 30
ueniens super eam stetit et ait : ' Si domino deo sunt placita
que meditor, et si vere sanctus est Paternus ille quem sequi volo,
surgat petra et super equora natet, solidentur vnde, obduret pelagus
ne lapidem mergat, et ad sanctum Paternum incolumis vehar * : et
ecce dicto "^ citius lapis super undas maris velociter currens, mirabili 35
nauigio vsque ad monasterium viri dei ipsum transduxit. Tunc
Paternus monasteria et ecclesias per totam Kereticam regionem;
que nunc Cardiganshire' appellatur, edificauit. Interea Mailgunus
rex Borialium Britonum, ad debellandos et depredandos Australes
Britones cum suo exercitu venit : et quoniam semper temptator 40
erat sanctorum, duos predones* se precedere iussit, vt sanctum
* T. horas. * Boll. coactus. The other three leaders are called in the
Vita : Hetinlau, Catman, Titechon. ' BoU. perfecit. * E. populo.
* Vit. Mauritana, i.e. Llanbadarn-Fawr, near Aberystwith. • Vit. patrem
visitat, invicem resalutant ' E. dicta. * T, Cardiganschire. * Vit. precones.
T 2
2 76 jeotoa legentia anglie.
Paternum quouis modo callide temptarent. Qui vasa quedam
glarea replentes, regales thezauros ad sanctum se apportasse
simulant et donec rex prospere reuertatur, hos custodire mandant.
Annuit sanctus, deponi iubet, illos inueniendos esse sicut relicti
5 fuerant affirmat. Rege itaque pacatis sibi inimicis regresso,
venientes predones et vasorum interiora scrutantes, glaream de-
ponunt, et regis thezauros furtim ablatos et pro eis glareas
immissas fore exclamant. Sanctus autem Paternug econtra asseruit,
vt dimissos, ita fore inuentos. Illi tamen ruinam tqtius monasterii
lo et depopulationem minabantur, si thezauri non redderentur. A
rege autem antea per Britanniam fuerat edictum vt omne men-
datium^ aqua feruentissima deprehenderetur. Tunc in feruore
spiritus iubet Paternus aquam in eneo cacabo, donec ferueret,
calefieri ; et manum immittens, albam et frigidam post aliquantulum
15 more spacium extraxit. Coacti enim post hec predones cum manus
suas in feruentem aquam* misissent, malitiam mentium manus
exuste declarabant. Cumque toti combusti vitam finissent, rex
oculis excecatus infirmatur, et propter reatum in sanctum Pater-
num inique commissum se moriturum confitetur. Adductus autem
20 ad virum dei cum magna difficultate rex gemens et penitens, flexis
genibus indulgentiam petiit : et accepta venia, sanantur oculi eius
et membra. Celestis autem nuncius, ad sanctum Dauid in
Rosina Valle veniens dixit : ' Surge et vade in Hierusalem vt ibi
gradum episcopalem suscipias, et adde tibi duos condignos comite^,
25 Paternum videlicet et Theliaum, qui ad eundem graduqi cpisco-
palem promoueri possintV Mox enim* missis ad illos nunciis,
sine mora venerunt. Per barbaras enim* nationes iter agentes,
gratiam linguarum a domino acceperunt, vnumquemque hominem
propria lingua in qua natus fuerat alloquentes. Ad vrbem Hieru-
30 salem tandem accedentes, nobilissime post apostolos predicabant
contra ludeos et heresim ibidem ortam : nam vpusquisque in lingua
sua eos loquentes intelligebat *. Per impositionem postea manus
patriarche, episcopi ordinati sunt, et muneribus ditati : Paternus
quidem tunica ex auro texta et baculo ditatur. Regressi enim *
35 ad patriam, in tres episcopatus Britanniam diuiserunt. Cum
autem Paternus in ecclesia Mauritania prefata post tantos labores
quiesceret, deambulabat quidam tirannus regiones altrinsecus,
nomine Arthurus ; qui quadam die veniens ad cellam sancti epi-
scopi, et ipsum alloquens, tunicam memoratam aspexit, et zelo
40 confossus inuidie, petiuit eam. Cui sanctus : ' Non cuilibet maligno,
sed clerico tantum deo sacrato hec tunica condigna est.' Ille autem
indignans monasterium egressus [est]*, iterumque regressus vt
* Vit. omnis mendax. * T. aquam feruentem. ' so T., E. possunt.
* Boll. autem. * nam — intell. al. om. « om.
21)0 ^ancto patetno. 277
eam vi tolleret. Vnus autem discipulorum videns illum in furore
reuertentem, cucurrit ad sanctum Patemum et ait : * Tirannus qui
hinc antea exiuit, insultando cum furore regreditur.' Paternus ait :
* Immo absorbeat eum tellus.' Quo dicto statim terra apperuit os
suum, et vsque ad mentum Artliurum absorbuit. Qui illico agno- 5
scens suum reatum, incipit deum et sanctum Paternum laudare;
donec veniam humiliter petens, terra illum sursum emitteret.
Tunc sanctus regi flexis genibus veniam imploranti, benigno vultu
indulsit. Illis cnim ^ diebus Caradaucus * vltra terminos Britannie
regnum suum dilatauit, et ad Minorem Britanniam veniens, illam lo
dominio suo subiugauit. Incole autem illius prouincie ad illum
venientes dixerunt : ' Nisi Paternum nostratem ad nos ex Maiori
Britannia reuocaueris, nos tibi placabiles et subiectos inuenire non
poteris.' Tunc rex, transito prospere mari, obnixis precibus sanctum
episcopum rogauit vt ad instructionem Minoris Britannie et populi 15
edificationem gressum • maturare dignaretur. Episcopus enim '
sanctus, secundum apostoli preceptum pdtestati resistere nolens",
illuc perrexit : et magnam persequutionem a falsis fratribus patienter
sustinuit. Sampson autem episcopus illius prouincie, quem pre-
cipuum omnes in sanctitate magnificabant, parochias perambulabat, 20
certum censum* singulis ecclesiis metropolitane soluere ecclesie
statuens. Cumque veniret ad vicina loca vrbis" iuxta quam sanctus
Paternus monasterium fundauerat, vnus monachorum Sampsonis •
ait : * Mitte ad sanctum ex Britannia nuper veriientem, vt probes '
eius humilitatem, et precipe cum nuncio, vt quocunque statu eum 35
inuenerit, eodem sine excusatione quacunque propeiret ad te.'
Sampson autem consilium simpliciter accipiens, nuncium misit.
Nuncius autem ad virum dei veniens, caligam in vno pede inuenit,
altero nudo manente. Seruus nunciat legationem, et Paternus
futura preuidens ad episcopum sine mora perrexit. Maliciosus 30
ille monachus, auctor consilii mali, Paternum semiuestitum pedibus
subridet: et statim arreptus a demone, cecidit in terram. Mox
Sampson, monachum illum auctorem esse temptationis intelligens
in sancto Paterno, ipsum pacifice salutat, indulgentiam petiit et
accepit. Tunc Paternus expulso demone, fatigatum sanat. Statuit 35
autem sanctus Sampson vt quamuis omnis" episcopatus terre sibi
censum* redderet, sancti tamen Paterni episcopatus liber ab omni
homine' fieret. Vrbs autem Guenet sedes episcopatus sancti
Paterni erat. Post hec congregata synodo, vbi multum ab inuidis
et falsis fratribus fatigatus extitit : confirmata tamen demum inter <(o
ipsum et episcopos unitate pacis : timens ne per intolerantiam
illorum aliquo vel tenui modo irasceretur '" vel lederetur humilitas
* Boll. autem * Vit. C. cognomento Brecbras. ' E. volens. * E.
sensum. » Vit. vrbis Gucnet. • r. Sampsoni. ^ E. proles. • Vit.
omnes redderent. * BoU. hominio. "> £. irascetur.
278 laotja ILegenta anglie»
eius ; terram illam deserens, Francos adiit ; et ^ septimodecimo
kalendas maii in domino obdormiuit. Tres namque eius solempni-
tates Minoris Britannie incole festiue venerantur et colunt : diem
videlicet qua pax prefata cum episcopis reformata fuit, kalendis
S nouembris ; et diem qua gradum episcopatus accepit duodecimo
kalendas iulii ; et diem obitus sui.
Post obitum vero sancti Paterni, Minorem Britanniam atra fames
inuasit: nam trium annorum spacio post transitum eius, nec ros nec
pluuia de celo super totam prouinciam descendit. ^ Inuenerunt tandem
10 incole quod sanctus Paternus, iniuriosis et falsis fratribus afflictus,
terram reliquisset : inito consilio ad locum sepulture eius apud
Francos perrexerunt, vt lionorifice reliquias eius secum transferrent.
Quod cum assequi nullo modo valerent^ vnum ex ossibus eius
illis donatum * omnis exercitus portare non potuit. Turbatis igitur
15 omnibus et quid agerent ignorantibus, superuenit nobilis quidam
vrbis Guenet, sic dicens : ' Dum enim viueret sanctus pater ", postu-
labat a me sepius terram meam, vt ibi ecclesiam fundaret. Quod
itaque priuaui eum sua petitione dum viueret, hanc post mortem
libens concedo, Surgat itaque, sumat honorem, petitionem accipiat.'
30 Hoc dicto os ^ memoratum leuissime a terra sustollunt, et ad terrani
suam secum deferunt, et in ecclesia, illius honore in terra illius
diuitis'' constructa, cum magno honore coUocant. Quodam enim
tempore sancto Paterno adhuc superstite, dum quidam eius minister
monasterii siluas visitaret, incidens in latrones occisus est. Quo
ag audito Paternus siluam adiit, et ministrum proprio nomine vocauit,
dicens : ' Respondeas * magistro tuo.' Tunc caput a cadauere reuul-
sum respondit: 'Hic assum, domine.' Cum qua voce peruenit
episcopus ad locum responsionis, et videns caput ministri a corpore
sectum, eleuatis in celum oculis cadauer benedixit : et capite subito
30 corpori coniuncto viuus surrexit. Hoc audiens quidam potens
illius prouincie venit ad episcopum, et dixit : ' Mei sunt maliciosi
interfectores ministri tui ; et ne vltio diuina per commotionem animi
tui me anticipet, misericordiam humiliter et veniam peto. Et vt
mentem tuam ad me placabilem efficiam, partem agri dicabo tibi.'
35 Cui sanctus Paternus, veniam benigne largitus, hoc prenunciauit :
' Antequam finias vitam tuam, domino placebis, et in cimiterio cum
honore sepulturam mereberis.'
[MS. Tib. adds : Narrationes '.
Cum quidam latrones sanctum Marianum in campo repertum
spoliassent, solum ei pallium reliquerunt. Qui statim post eos
40 clamare cepit dicens : ' Reuertimini, domini mei : ecce denarius
1 Vit. ibique. ''■ Vit. adds : Inquirunt omnes causam. ^ Vit. Quod
implere non valuerunt, nam etiam vnum, etc. * illis don. om. in Vit.
^ Vit. Paternus. « Vit. scrinium reliquiarum. ' sc. MaiJgun. " Vit.
Responde Reaus. » Cf. Vinc Bell. XX. 18.
21)0 ^ancto pattirio, 279
in meo pallio colligatus, qui forsitan uobis erit necessarius.' Qui
protinus reuersi, pallium cum denario receperunt, et eum penitus
nudum dimiserunt. Et cum festinanter ad suas latebras prope-
rarent, in medio noctis silencio ad hostium celle eius inuenti sunt.
Quos ille in cella sua benigne recepit, et pedes eorum lauans, 5
hospitalitatem quantam potuit ministrauit : et unum eorum ad fidem
conuertit. ^ Cum autem beatus Germanus episcopus autisiodorensis
de Britannia remearet, ad tumulum sancti pontificis Cassiani per-
uenit. Quem cum quomodo se haberet inquireret, ille statim de
tumulo audientibus cunctis dixit : ' Dulci quiete perfruor, et ad- lo
uentum redemptoris expecto.' Cui sanctus Germanus ait : • Quiesce
per longum in Christo tempus, et pro nobis attencius intercede, ut
optinere sacre resurreccionis gaudia mereamur.']
U De sancto Patricio episcopo et confessore^
BEatus enim Patricius de genere Britonum ortus est : pater eius
Calphurnius, mater vero Conches dicta est. Cum autem esset 15
annorum sexdecim, cum ceteris in captiuitate ducitur: et cuidam
regi gentili ' sex annis seruiens, sues illius pascebat. Centies in die
et centies in nocte deum exorabat. Et ecce apparuit ei angelus
domini, Victor nomine, qui frequenter eum visitans*, dixit: 'Bene
ieiunas, cito exiturus ad patriam tuam : ecce nauis tua parata ex- ao
pectat te.' Stetit autem angelus super terram*: et vsque hodie
manent vestigia eius. Et iterum dixit Patricio : ' Vade et vide locum
vbi porcus ille terram naribus fodit : et quod ibi inueneris, da doniino
tuo in redemptionem seruitutis tue.' Et factum est ita. Postquam
exiit Patricius, sera penitentia tenuit regem quod seruum suum 35
optimum dimislsset : perrexit ^ vt eum reduceret. Et non inueniens
eum, reuersus in domum suam, pondus auri pro redemptione sus-
cepti non inuenit. — Transito autem mari, cum multis gentilibus, per
viginti octo dies in desertis ambulauerunt : et cibus illis defecit. Et
dixit ei quidam gentilis : ' Tu dicis quia deus tuus magnus est : quare 30
ergo non rogas eum pro nobis ? quia fame perimus.' Et ait Patricius :
' Conuertimini in toto corde vestro ad dominum meum, quia nihil
impossibile est illi, vt mittat nobis cibum in viam nostram.' Et orauit
pro eis Patricius : et ecce grex porcorum apparuit illis in via : et
multos ex eis occiderunt ; et mel siluestre inuenerunt. Qui '^ gratias 33
deo agentes, dixerunt ei vt comederet cum eis : sed non comedit,
quia illi immolauerunt cibos ydolis suis. Et mansit Patricius cum
illis diebus triginta non manducans neque bibens; hilaris tamen
perseuerabat. Et cum dormiret, fortiter a sathana temptatus est : et
cecidit diabolus super eum tribus diebus et noctibus, et instar saxi 40
» Cf. Vinc. BelL XX. 12. ' Abr. from the Vita in MS. Cambr. Ff. i. 27. ai
and Bodl. 285 ; which is the third life (ascribed to Benignus) in Colgan 11, aa,
from Cap. 12. =• sc. Miluch, in the north of Ireland. ♦ Vit. visitabat,
dixitque. * Vit. petrara. • E. perexit. ^ T. Quia.
28o jaotja LegenDa anglie,
ingentis grauiter oppressit eum, ita vt se mouere non posset. Tunc
Patricius vocauit Heliam bina voce in adiutorium : venitque Helias et
liberauit eum. Et ait ad eum diabolus : ' Ab hac die non habeo
potestatem in te vsque ad diem mortis tue.' Et statim eiecit ab eo
5 deus ^ omncm torporem et grauitatem, et vires ei restitute sunt.
Quadam aiitem die'* viditin sompnis virum ad se venientem quasi de
Hibernia insula cum epistolis multis ; et dedit ei vnam ex illis : et
legit. Erat autem principlum epistole tale : ' Hec est vox Hibernien-
sium.' Et cum hoc prinGipium legeret, audiuit simul in eodem mo-
10 mentovocem infantium exvteris matrum diuersarum Hibernie regio-
num, et clamauerunt quasi vno ore : ' Rogamus te, sancte pater, vt
venias et ambules inter nos.' Statimque Patricius audiens hoc, com-
puiictus est corde, et non potuit vltra epistolam legere ; et experge-
factus, gratias egit deo, certissime sciens quod dominus vocasset eum
1 5 ad saluandos illos qui ipsum inuocabant. Et cogitauit terram exire,
vt scripturas disceret sanctas : et peruenit ad sanctum Germanum
autisiodorensem episcopum, et mansit apud illum quadraginta ' annis,
legens, et implens, scripturas diuinas, et virgo corpore permansit et
spiritu : et postea ad beatum Martinum veniens, quadraginta diebus '
2o curh illo mansit. Inde vero Patricius Romam proficiscens, venit in
itinere ad quendam heremitam in loco deserto habitantem, a quo
baculum accepit qui in manu Ihesu Christi domini nostri erat, vt
eius auxilio sufFuItus iter prosperum haberet. Vocatur autem * baculus
Ihesu,' et in ciuitate sancti Patricii vsque hodie manet. Et declinauit
35 ad quendam sanctum episcopum nomine Amotum* : et gradum episco-
palem ab illo suscepit. Cum ergo Romam ingressus esset, inuenit
gloriam et honorem apud Celestinum, vrbis Rome episcopum.
Qui misit eum ad conuertehdam Hibernie insulam — nam antea Palla-
dium miserat, sed habitatores non susceperunt eum neque doctrinam
30 eius, sed reuersus in terram Britonum mortuus est. Cum autem
Patricius venisset ad mare, inuenit leprosum super ripam, qui rogabat
eos vt secum assumerent eum in naui ; sed familia Patricii, scil.
triginta quatuor viri de peregrinis, recusabant. Tunc sanctus Patri-
cius altare suum lapideum proiecit in mare : in quo sedit leprosus, et
36 quousque ad portum in finibus Lagenorum " peruenirent, lapis a naui
non recessit. Et inuenientes piscatores cum retibus, donum de
piscibus postularunt : et illi dare recusarunt. Quod cum sancto
displiceret, fluuius ille pisces in vindictam huius sceleris non habebit
in eternum. Tunc Patricius ascendens in terram que ' Anathailtan '^
40 vocata fuit : sed plebs regionis illius congregata repulerunt eum.
Ob hoc mare repleuit totam terram illam, et in eternum non habitatur.
Exinde nauigauit ad aquilonarem partem, ad virum" cum quo in
^ al. sol oriens. " Vit. adds : cum esset P. in domo parentum suorum.
^ so MS. Ff., al. Colg. * Colg: Amatorem. * E. Laginorum. • Vit.
asc. in t. tenuit locum qui. ' T. E. Anathailta. * sc. Miluch.
De ^ancto patticio. 281
seruitute fuerat: vbi vidit multitudinem gentium, aduentum eius
expectantium. Nam per multa tempora magi et prophete aduentum
Patricii predixerunt, dicentes : ' Adueniet homo cum suo ligno ', cuius
mensa erit in oriente domus sue, et populus eius retrorsum : et ex
sua mensa cantabit*, et familia respondebit ei amcn. Hic cum ad- 5
uenerit, deos nostros destruet, templa subuertet, reges sibi resistentes
occidet ; et doctrina eius regnabit in seculum seculi.' Precepit autem '
rex illius prouincie, nomine Leogaire, populis suis, vt solicite ad-
uentum eius expectantes, a finibus suis repellerent eum. Cum autem
Patricius veniret ad terram, dimiserunt gentiles canem ferocissimum, lo
vt illum deuoraret. Sed canis ille, velut lapis fixus stetit immobilis.
Hoc autem videns quidam gigas nomine Dichu, surrexit cum gladio,
vt sanctum interficeret : et ipse similiter aruit, et nec manum nec
pedem mouere potuit. Patricius vero predicauit illi verbum dei, et
ad fidem conuertit. Qui tradidit illi agrum in quo stabant, et rogauit 15
ne longitudo ecclesie ab occidente in orientem verteretur, sed ab
aquilone in meridiem. Et factum est ita. Alio die, cum Patricius
missam celebraret, quidam magus efludit calicem suum : et statim
terra, aperiens os suum, deuorauit eum. Videns autem Rus, frater
Dichu, valde senex, quod frater suus Ghristo credidisset, pugnauit 20
contra Patricium, et noluit credere. Cui sanctus ait: 'Quid tu
pugnas pro hac vita, que tibi deficit * ? Nam omnes sensus tui de-
fecerunt: oculi non bene vident, aures non bene audiunt, dentium
numerus imminutus " est ; similiter et cetera membra. Si quis ergo
renouauerit iterum iuuentutem tuam, numquid crederes illi ? ' Re- 25
spondit Rus: 'Si hoc feceris, tibi credam.' Tunc, orante Patricio,
renouatus est Rus in etatem pulcherrimi et fortissimi iuuenis: et
statim credidit, et baptizatus est, cum tribus filiis* suis et ceteris
multis. Dixit autem Patricius ad Rus : * Datur tibi electio vtrum in
hac vita presenti longo tempore iterum viuas, an nunc ad celum 30
pergas.' Respondit Rus : ' Eligo vt modo ad vitam etemam exeam ' :
et statim, accepto sacrificio, migrauit ad dominum. Tunc perrexit
Patricius ad regem Miluch, cum quo in seruitute fuerat, vt eum ad
fidem conuerteret. Quod ille audiens, congregauit omnem substan-
tiam suam et succendit eam super se, illicque combustus est : magis 35
mortem eligens quam vt seruo suo quasi subiectus permaneret.
Patricius vero de monte propinquo hoc intuens, duabus horis sus-
pirans et lachrimans ait : ' Hic rex quia seipsum igni tradidit ne deo
eterno seruiret, nemo sedebit de filiis eius rex super sedem regni
eius, sed semen eius seruiet in sempiternum.' Et postea factum est 40
ita. Venit autem Patricius ad domum cuiusdam viri nobilis, et predi-
cans ei Christum, baptizauit eum : et inuenit cum eo filium qui sibi
placuit, et dedit ei nomen Benignum. Puer [autem] ^ ille suis manibus
* ViU ligno curuicipite. * Vit. cant. nefas. * Vit, ergo. * al.
defecit. * Ff., T. immutatus. • at. fratribus. '^ E. enim.
282 Bom legmna anglie»
pedes Patricii ad suum pectus coUigabat, et noluit dormire cum patre
suo, sed flebat nisi cum Patricio dormiret. Cum autem mane Patricius
currum ascenderet, et vno pede in currum eleuato, alterum tenuit
puer strictis manibus, dicens : ' Dimitt[it]e^ me apud Patricium patrem
5 meum proprium.' Tunc dixit sanctus : * Baptizate eum, et eleuate in
currum : quoniam heres regni dei * est.' Post hec venit Patricius ad
campum Breg, vt pascha celebraret ; et ignem succendit. Erat
autem magna solempnitas in loco illo, in qua mos erat vt nemo ignem
succenderet in omni prouincia, donec prius in illo loco accensus esset.
lo Cum autem rex Leogaire vidisset ignem, ait : ' Quis ausus est ignem
accendere donec prius in domo mea accendatur ? ' Cui magus quidam
ait : ' Nisi ignis iste extinguatur in hac nocte, ipse principatum in hac
insula tenebit in eternum, et hii cum quibus erit doctrina eius.' Et
perrexit rex cum suo exercitu, vt ignem extingueret. Et ait magus
15 ad regem : * Noli tu exire ad hominem illum, ne adores eum ; sed
ille vocetur ad te, et nemo assurgat in aduentu eius.' Sed vnus
tamen ex illis, nomine Dego ', surrexit : et benedixit illum Patricius, et
vitam eternam promisit ei ; et ille credidit deo. Erat autem quidam
magus qui grauiter resistebat deo : cuius obstinatiam videns sanctus
20 ait ad dominum : * Domine qui omnia potes, hic impius blasphemat
nomen tuum : eleua illum foras, et cito moriatur.' Hiis dictis, ele-
uatus est magus in aere, et iterum demissus de superis cum globo
niuis, verso capite ad lapidem, comminutus et mortuus est. Tunc
rex iratus surrexit cum suo exercitu,vt sanctum occideret. Et statim
25 terremotus factus est magnus, et tonitrus* et ignis et ventus vehe-
mens ; et ceciderunt ex eis multi. Ceterisque huc illucque fugientibus,
remansit rex cum quatuor viris, latens in quodam loco, cum magno
timore. Venit autem regina ad Patricium, et dixit ei : ' Homo iuste
et potens, ne perdas regem : veniet enim, et genua flectet, et adorabit
30 dominum tuum.' Et venit rex timore tractus ", et genua flexit coram
sancto, et finxit se adorare ; sed corde non credebat. Crastina autem
die venit Patricius cum octo viris ad domum regis : et statim ante
eum ianue aperte sunt, et cenantibus illis intrauit in domum con-
uiuii, et nemo surrexit ante eum. Tunc poeta regis surrexit ante
35 eum et credidit deo. Et cum sedisset Patricius, dedit ei rex pateram
suam, vt biberet. Tunc magus quidam immisit aliquid ex vase suo
in pateram illam. Videns autem hoc Patricius, conuertit os patere ad
palmam suam : et stetit liquor in patera, et sola gutta illa cecidit quam
magus immisit : et potum bibit, et mirati sunt. Et post pusillum
4c dixit magus : ' Faciamus signa.' Respondit Patricius : ' Qualia ? '
Et ait magus : ' Inducamus niuem super terram.' Patricius dixit :
' Nolo contra voluntatem dei facere.' Tunc magus per incantationes
suas induxit niuem super totum campum. Vir dei ait : ' Depone
1 T, Dimittite, E. Dimitte. ' Vit. mei. » so Ff. ; Colg. : Erc nomine filius
Dego, qui nunc adoratur in civitate Slane. * so T., E. tonitruus. " Vit. coactus,
De ^ancto patticio» 283
niuem et frigus ab hominibus.' Magus ait : ' Non possum deponere
vsque cras in hac hora.' Patricius dixit ; ' Potes malum facere, sed
non bonum.' Et eleuata manu benedixit campum: et statim sine
pluuia et vento euanuit nix. Et clamauerunt omnes et admirati sunt.
Tunc induxit magus densissimas tenebras super terram : et cum non 5
posset eas repellere, orante sancto Patricio expulsis tenebris sol super
terram refulsit. Et clamauerunt omnes et gratias egerunt. Tunc
inito consilio vt venirent simul magus et puer Patricii Benignus in
vnam domum, et statuerunt vt domus illa accenderetur igne, et casula
Patricii esset circa magum, et casula magi circa puerum Patricii. Et lo
missis illis in ignem, rogus magum consumpsit et dimidiam ' partem
domus, et casulam Patricii ignis non tetigit ; puerum vero eius cum
[altera] dimidia parte domus flamma non combussit, casula tamen
magi circa eum exusta est. Et iratus est rex pro morte magi sui, et
sanctum occidere voluit : sed terra aperuit os suum et deuorauit 15
magnam partem de populo ; et pauci remanentes ad fidem conuersi
sunt. Tunc rex timore perterritus promisit quod omnia que sibi
Patricius diceret, impleret : sed tamen baptizari renuit. Cui sanctus
ait : ' Ego relinquam te arbitrio tuo, quia * valde restitisti doctrine mee,
et afflixisti ' me. Nullus de semine tuo regnabit post te in eternum.' ao
Regina vero credidit Christo et baptizata est. Cum autem venisset
Patricius ad Conaldum * fratrem Leogaire, conuertit eum ad fidem, et
domum eius. Et obtulit Patricio omnem domum suam et habita-
culum, et dixit ei: 'Fac tibi ciuitatem de hoc habitaculo, et ego
faciam mihi aliud habitaculum pre foribus ciuitatis tue.' Et factum 25
est ita. Et ait Patricius : ' In hoc habitaculo [tuo] multi reges erunt,
et in eo sanguis non effundetur ; et tu eris benedictus, et solium tuum
firmum in eternum ; et semen fratrum tuorum semini tuo seruiet in
eternum.' Post hec voluit Patricius ire ad regiones Connactie ' : et
reliquit in sua ciuitate altare suum lapideum, vt esset illic ad sanandos 30
languores plebium. Et cum pergeret, ecce illud altare post se exiit
in viam, nolens a suo domino separari. Videns autem Patricius
altare, regressus est iterum. Ex illo autem die stabilis illic permanet
lapis ille, ad profectum plebium, vsque in hodiemum diem. Cum
autem videret Patricius ydolum regis Leogaire ex auro et argento 35
constructum, orauit ad dominum : et statim comminutum est. Ap-
propinquante Patricio ad regiones Connactie, audierunt famam ad-
uentus eius duo magi, fratres dicti regis : et cogitauerunt impedire
eum ne illuc intrare posset, et adduxerunt tenebras densissimas
super totum campum tribus diebus et tribus noctibus. Sed orante 40
Patricio et ieiunante, tenebre ille fugate sunt. Nutrierunt autem
magi illi duas filias regis Leogaire : que mane exeuntes ad lauandum
ad fontem, viderunt Patricium cum suis ambulantem; quibus et
. ^ T.E. mediam, ' Colg. sed quia, etc, nullus, etc. ' E. aflixisU.
• al, Conallum. * E. conaccie.
284 Bo^a Legentia anglie.
dixerunt ; ' Vnde estis vos ? ' Patricius respondit : * Melius erit vobis
deo nostro credere, quam de genere nostro interrogare.* Et ille :
' Quis est deus vester ? et vbi est habitaculum eius, in celo an in terra
an in mari ? si habet filios et filias pulchriores hominibus mundi ? si
5 viuit semper deus vester ? si habet aurum et argentum ? ' Respondit
Patricius : ' Deus noster deus omnium hominum ; deus celi et terre et
maris, et omnium que in eis sunt ; deus solis, lune et stellarum, deus
super celos et in celo et sub celo : et habet filium consimilem sibi et
coeternum. Volo ergo coniungere vos illi regi celesti, cum filie estis
lo regis terreni.' Tunc predicante eis Pati^icio, crediderunt, et baptizate
sunt : et postulauerunt videre faciem Christi. Et dixit eis Patricius :
* Nisi mortem gustaueritis, non potestis videre faciem Christi, et nisi
sacrificium accipiatis.' Et responderuht : * Da nobis sacrificium, vt
videamus filium dei sponsum hostrum.' Tunc accipientes eucharis-
15 tiam, mortue sunt. Et venerunt duo magi illi qui nutrierant eas, et
sancto Patricio verba dura loquuti sunt : sed predicante eo baptizati
sunt. Post hec intrauit Patricius ad magnum concilium * gentium
illarum, vbi erant septem filii Amolgith cum suo exercitu. Et
surrexit quidam magus, vt sanctum dei occideret : descenditque
io ignis de celo et illum magum coram omnibus consumpsit. Et in illa
die septem illi cum duodeeim milibus hominum credentes baptismum
susceperunt. Alio quoque die venit quidam magus vt Patricium
iugularet : et aperiens terra os suum, deuorauit illum. Quod videns
frater illius venit vt occideret sanctum : et illum similiter terra
25 deglutiuit vsque ad aures. Et exclamans ille promisit se crediturum :
statimque sursum eleuatus est, et credens baptizatur. Cum autem
sanctus Patricius videret quandam fossam terre rotundam, vbi quedam
mulier sepulta erat, fusa ad deum prece suscitauit eam. Alia
quoque die mulier quedam mortua, in vtero filium habens, adducta est
30 ante eum : et resuscitata illa, baptizauit filium eius. In regionibus
illis sunt flumina duo, sed vnus fluuius multitudinem habuit piscium,
alter sine piscibus sterilis fuit. Cum autem piscatores pisces postu-
lanti Patricio denegassent, ex illa die in eternum pisces recesserunt
ab illo fluuio, et in fluuium qui pisces non habuit descenderunt.
35 ^ Postquam autem multas Hibernie prouincias Patricius conuertisset,
redierunt cum eo quatuordecim milia hominum vsque ad locum in
quo habitauit Trian peregrinus episcopus de Romanis: qui vnam
habens vaccam, occidit illam cum vitulo suo pro cena sancti Patricii
et exercitus ; veneruntque duo cerui de silua, et duo apri : et ipsis
40 similiter occisis, saturauit Patricius quatuordecim milia hominum,
fragmentis multis relictis. Crastina autem die vacca cum vitulo in
agro sana reperta est. In illo enim loco suscitauit sanctus Patricius
virum quendam nomine Fota post decem annos sepulture sue,
ceterosque decem et octo in eodem loco ex sepulchris suis re-
* E. consilium. * See note *-" p. 285.
De ^ancto patticio. 285
suscitauit. Qui vsque ad mortem in habiti; monachorum cum sancto
episcopo Trian penitentiam agentes perseuerabant. Fuit autem
rex quidam nomine Echu \ habens filiam quam ' viro dare voluit :
Patricius vero illam sponso celesti copulare disponebat. Et ait pater
puelle : ' Filiam meam dabo viro, o Patrici, nisi promiseris mihi pro 5
ea regnum celeste, et non CQgas me baptizari.' Et promisit ei hoc
sanctus. Post multa autem temppra egrotauit rex, et cum' morti
prope esset, dixit suis : ' Non sepeliatis me donec veniat ad me
sanctus Patricius : quia ille promisit mihi vitam celestem.' Et mortuo
rege, venit Patricius : et orauit ad dominum cum lachrimis, et sus- 10
citauit eum, et baptizauit ; atque dixit : ' Narra nobis omnia que
vidisti, siue de penis impiorum siue de beatitudine sanctorum : vt
credant hii quibus predico, vera esse que dico.' Cumque omnia per
ordinem * enarrasset, ait Patricius : ' EHge tibi vnum : vt in hac vita
iterum viuas, aut nunc ad celum pergas.' Respondit rex: *Si mihi 15
totius orbis regnum daretur, pro nihilo ducens velut inanem fumum
contempnerem in comparatione eternorum gaudiorum que vidi : sed
rogo vt ad illam leticiani quam vidi quantocius reuertar.' Eadem
hora, accepto corpore Christi, migrauit ^d dominum. 'Venit Pa-
tricius in campum Connactie et inuenit ibi signaculum crucis Christi ao
et duo sepulchra noua, et ait : ' Quis est hic sepultus ? ' Et vox de
sepulchro respondit : ' Ego sum homo gentilis.' Cui sanctus : ' Cur
iuxta te crux sancta infixa est?' Et ille: 'Qui sepultus est iuxta
latus meum, credidit deo celi : et yenit vif fatuus et posuit crucem
iuxta me.' Tunc Patricius super sepulchrum baptizati crucem poni 25
iussit. Cum quidam pessimus nomine Foilgus aurigam Patricii
iugulasset coram eo, et eodem niense iportvius fuisset, anima eius a
malignis spiritibus ad infernum deportatur : et intrauit diabolus in
corpus eius, et habitauit in illo, quasi homo viuens inter homines.
Post multum tempus venit Patricius ad domum Foilgi, et cum esset 30
ante ianuam, • interrogauit vnum de seruis eius dicens : ' Vbi est
Foilgus ? ' Et ille : ' Nunc reliqui eum in domo sua.' Patricius ait :
' Ex eo tempore quo iugulauit aurigam meum corapi me, ille in inferno
positus est ; sed venit diabolus vt ludificaret in corpore eius, vt non
tantum anima eius in inferno cruciaretur, sed etiam corpus eius inter 35
homines demone repleretur.' Occurrit rex quidam Patricio nomine
Oengus'', et credens baptizatus est. Cumque Patricius caput regis
benedixisset, cuspis bacuH eius infixa* est in pede regis: sed rex
benedictionem valde desiderans, dolorem pedis pro nihilo reputauit.
Quo viso, sanctus Patricius pedem benedixit : et statim sanitatem 40
recepit'. Inuenit sanctus Patricius in via quadam sepulchrum
' E. echeu ; T. echu. ' T. qua. ' om. in T. * E. per ordinem
omnia ; T. omnia per ordinem. *-' This passage, in the Vita, precedes Post-
quam, etc. p. 284, 1. 35. • E. et i. ^ T. Oengus, E. dengus; Vit. O.
filius Natfraich, rex Mumunensium. ' T. fixa.
286 jBoDa JLegentia anglie»
magnum centum viginti pedum. Et videntes hoc fratres cum magno
stupore dicebant : ' Non credimus quod esset liomo huius longitudinis.'
Et ait Patricius: *Si volueritis, videbitis eum.' At illi rogabant vt
viderent eum. Tunc signauit Patricius baculo sepulchrum : et ecce
6 vir mire magnitudinis surrexit, dicens : ' Bene sit tibi, vir dei, quia
per vnam horam a penis liberasti me,' et fleuit amarissime ; et dixit :
* Si licet, ambulo vobiscum.' Et ait Patricius : ' Ambulare nobiscum
non potes, nec expedit, quia non possunt homines faciem tuam videre
pre timore : sed crede deo celi, et baptismum accipe, et non reuer-
10 teris ad loca penarum vbi fuisti ; et indica nobis quis es.' Et ille :
' Ego sum Glass, qui fui porcarius Logir regis, et iugulauit me Fian
Maicon [ante] ^ annos centum.' Et baptizauit eum Patricius et sepul-
chro suo restituit. Quidam cuneus laicorum dixerunt ad mulierem
quandam linum lauantem : ' Cum iste Patricius ad te venerit, exalta
15 vocem tuam et dic quod partem lini tui [sui] ^ furati sunt, et illico
superuenientes occidemus eos.' Quod cum mulier fecisset, et latrones
de siluis prorumpentes illos dignos morte iudicassent, sanctus Pa-
tricius quendam in eodem loco sepultum suscitauit, cui et dixit :
' Da testimonium veritatis de [hac] ' questione qua populus meus
20 blasphematur.' Respondit : * O sancte Patrici, populus tuus innocens
est, sed mulier illa ex consilio laicorum linum suum abscondit in
ligno propinquo.' Et ita inuentum est. Sicque Patricius cum populo
suo liberatus est. Mos erat sancto Patricio quod vbicunque videret
in via signum sancte crucis, declinauit ad illud, de curru suo
25 descendens, vt manu crucem tangeret. Quadam autem die vnam
crucem, que erat iuxta viam sita, non vidit, sed pretergressus est
eam. Auriga autem vidit eam: et cum indicasset Patricio, vidit
sepulchrum iuxta crucem : et interrogauit quis esset in eo. Et
respondit: *Ego gentilis sum, sed christianus sepultus est iuxta
30 me, cuius mater non erat in prouincia quando mortuus et sepultus
est filius eius.' Patricius autem dicebat quod ideo crucem illam non
vidit quia iuxta gentilem posita erat. Hircum, qui sancto Patricio
aquam suis* humeris vehebat, furatus est vir quidam, et mandu-
cauit, et postea negauit quod illum comedisset. Cumque vehemen-
35 tissime affirmaret quod manum suam in hircum non misisset, hircus
proditor furti ex eius ventre balatum dedit. Cum in vno loco
sedissent Patricius et quidam vir sanctus nomine Winnocus, et
mutuis verbis de deo loquerentur, missum est inter eos pallium de
celo. Tunc dixit ® Patricius : ' O Winnoce, tuum pallium accipe,
40 qui pro deo omnia mundi reliquisti.' Cui ille : * O Patrici, tibi
a deo hoc pallium missum est, qui, cum multa habeas, pauper tamen
es ; et cum multos vestias, nudum teipsum relinquis.' Cumque inter
eos pia esset contentio, eleuatum est ab eis pallium in celum, et duo
1 T. E. post. ' om. ' soT. ; om. inE. * T. suisj E. suam. ' E. dixitenim.
De %)ancto ipatricjo. 287
pallia demissa sunt eis. Nunciata sunt sancto Patricio mala opera
cuiusdam regis Britonum nomine Ceritici ', crudelis tiranni, perse-
quutoris et interfectoris christianorum. Et cogitabat Patricius vt con-
uerteret illum : misitque ad eum epistolam ; quam ille deridebat, vna
cum doctrina eius. £t orauit Patricius ad dominum et dixit : ' Domine, 5
si fieri potest, expelle hunc pessimum de presenti seculo et de futuro.'
Et ecce, cum rex constitutus esset in medio foro, illico mutatus est in
formam vulpeculi coram omnibus, et ab illa hora in terris nusquam
comparuit. Erat quidam in regione Vltonie nomine Maguil, gen-
tilis, malignus valde et tirannus. Hic cum vidisset Patricium, dixit 10
sociis suis : ' Ecce seductor ille : eamus et temptemus eum, vt videa-
mus potentiam illius.' Tunc posuerunt vnum sanum sub sago, in-
firmitatem mortis simulantem, et dixerunt sancto : * Accede et canta
super eum aliquas incantationes tuas, vt sanus sit.' Qui sciens
fallatias eorum, dixit: *Nec mirum si infirmus est.' Tunc socii eius 15
illum mortuum inuenerunt: et obstupescentes inter se dixerunt:
* Vere hic homo dei est.' Hoc videns Maguil credidit deo, et bap-
tizatus est. Et dixit Patricio : ' Penitet me quia temptaui te : ecce
nunc omnia quecunque dixeris mihi faciam.' Patricius dixit:
' Non possum iudicare te, sed deus iudicabit. Attamen nunc vade ad ao
mare, nihil tollens tecum de tua substantia preter vile vestimentum :
ascende in nauem vnius pellis, sine gubernaculo et remo, et colliga
pedes tuos compede ferreo et proiice clauem eius in mare: et ad
quamcunque terram ventus te portauerit, esto ibi seruiens deo.' Et
ille : ' Sic faciam sicut dixisti.' Tunc suscitauit Patricius virum qui 35
mortuus iacebat. Et in illa die migrauit Maguil ad mare, et ascendit
in nauem : et ventus portauit eum ad insulam Mannan. Inuenit
autem ibi duos sanctos episcopos : qui videntes eum, mirati sunt et
miserti sunt illius. Eleuaueruntque eum de mari cum gaudio : et mansit
ibi cum illis, et postea gradum episcopalem accepit ; et in illis regio- 30
nibus habetur magna ciuitas Maguil episcopi vsque hodie. Sedit
quadam die Patricius in agro' plebei cuiusdam: qui videns equos
Patricii in agro suo, minauit eos aspere de agro. Quod cum Patricio
displicuisset, repleuit copiosa arena agrum illum, et factus est sicut
maris littus, sine fructu in eternum. Venit magus quidam ad 35
altercandum contra Patricium et ait : ' Fac nobis aliqua signa, vt
videamus virtutem dei tui.* Tunc sanctus Patricius de vno lapide
fecit massam mollissimam, quasi illud cum quo lac copulari solet.
De duabusque massis lactis fecit duos lapides : et in natura lapidum
permanent in eternum. Hoc autem videns magus credidit, et bap- 40
tizatus est. Erat quidam rex gentilis Britonum, habens filiam
Munessan nomine, quam viro dare voluit : sed illa consentire nolebat.
Licet enim gentilis erat, per legem tamen nature cognouit deum et
* T. Ceritici j E. Ceretici. * in agro om. In T.
288 3i5ot)a LegentJa ^nfflie.
dilexit illum : aspiciebat enim solem, lunam, et celum, et per illas
creaturas agnouit creatorem earum. Tunc parentes eius audientes
famam Patricii, venerunt ad eum cum filia sua, et dixerunt ei : ' Nos
coacti sumus venire ad te causa filie nostre, que nimio desiderio
5 cupit videre te \' Tunc sanctus Patricius dixit ad eam : * Credis in
deum ? ' Que ait : ' Credo.' Et statim baptizata, tradidit animam
suam in manus angelorum, et ibi mortua est atque sepulta. Post
hec prospero itinere perrexit Patricius Romam : et detulit inde
reliquias apostolorum Petri et Pauli, et Stephani martiris, et linthea-
lo men super quod fuit sanguis domini nostri Ihesu Christi ; et reliquie
iste retro altare' Patricii reseruantur. Deinde Patricius exiens in
desertum in quadragesima, erat ibi super lapidem sedens, et
quatuor lapides circa ipsum a quatuor partibus. Tunc magna multi-
tudo de auibus nigris, i. demonibup, volabant circa eum, et grauiter
15 orationem eius impediebant. Patricius vero percussit cimbalum
super eos, et fugauit eos trans mare : et statim repleuit totum montem
multitudo angelorum in formis candidissimarum auium, et suauia
carmina cantabant ei. Quotidiana vero eius vita talis erat : Omni
namque die psalterium cum canticis et hymnis et ducentis orationibus
20 cantauit, et offerebat corpus Christi, docebat discipulos, turbis predi-
cabat, et in omni hora signo crucis Christi centies signabat se. In
prima vero noctis parte centum psalmos canebat, et ducentis vicibus
genua curuabat'*; et a puUorum cantu in aquis stabat donec ad-
impleret orationes suas. Post hec dormiebat super lapidem nudum,
25 alterumque sub capite eius posuit, et tunicam pelliceam habebat circa
lumbos suos, in aqua tinctam. Completis autem a natiuitate sua
annis centum triginta, migrauit ad dominum. Cum autem appro-
pinquaret dies exitus eius a corpore, ad ciuitatem Ardmach ' pergere
cepit. Et occurrit in via ei Victor angelus, dicens : ' Ecce appro-
30 pinquat dies exitus tui: noli ire ad ciuitatem Ardmach', quia illic
non morieris.' Et ille : ' Captiuitas est vsque in finem, dum nec
possum locum eligere sepulture mee.' Dum autem adhuc viueret,
sanctus Patricius crebra angelorum visitatione consolatus est, et
angelus eius proprius, Victor nomine, in omni septima die hebdomade
35 veniebat, et sicut homo cum homine loquitur, sic se inuicem saluta-
bant. Sepe celos apertos vidit, et Ihesum Christum cum angelis
suis in celo : ideo cor eius incomparabili igne dilectionis dei flagrabat *.
Obiit autem sextodecimo kal. aprilis, et floruit circa annum domini
quadringentesimum tricesimum quartum. In prima autem nocte
40 venerunt angeli, vt custodirent corpus eius : et clerici vndique con-
fluentes, dormierunt, audientes vocem angelorum, circa corpus.
Mane autem recedentes angeli dimiserunt in loco suauissimum
odorem quasi mellis. Sepultus est autem in ciuitate dunensi',
* Vit. deum. ' T. curuauit. ' E. Ardemach. * T. fragrabat.
' E. dunensi; T. Ardmachana ; cf. Colgan, p. 258.
De ^ancta ipatticio. 289
cum magno honore et gloria. Que autem inferius digesta * sunt,
apud Glastoniam ex libris monasterii illius excerpsi; que si veri-
tatem sapiant, lectoris arbitrio relinquo. ^ Ex quo enim apostoli in
regiones diuersas erant diuisi ad predicandum verbum vite, sanctus
Philippus apostolus regionem Francie cum suis discipulis sortitus 5
est : de quibus misit in Britanniam duodecim, quorum primus erat
loseph ab Arimathia qui et dominum sepeliuit, anno ab incarnatione
domini sexagesimo tertio, et ab assumptione sancte Marie quinto-
decimo : quibus duodecim hide ab Aruirago, paganicis erroribus
decepto, concesse erant. Qui ibidem deo seruientes, per Gabrielis 10
archangeli admonitionem ecclesiam in honore sancte dei genitricis '
Marie construxerunt. Cumque fidem Christi constanter predicarent,
rex barbarus cum gente sua, tam noua audiens et inconsueta, omnino
predicationi eorum consentire renuebat, nec patemas traditiones
commutare volebat; quia tamen de longe venerant, ad petitionem 15
eorum quandam insulam siluis paludibusque circumdatam ad in-
habitandum concessit. Erat enim portio illa duodecim hidarum : et
quandam capellam, vt premittitur, ex virgis torquatis construxerunt,
anno post passionem domini tricesimoprimo. Vigiliis ergo, ieiuniis
et orationibus vacantes, in eadem heremo post multorum annorum ao
curricula a camis ergastulo educti sunt : et cepit locus esse ferarum
latibulum, qui prius fuerat habitatio sanctorum. Missi sunt tandem
ab Eleutherio papa ad instantiam Lucii regis Britonum sanctus
Phaganus et Deruuianus: qui regem cum suo populo ad fidem
conuerterunt anno domini centesimo lxvi°. Peragrantes autem 35
Britanniam, ad insulam Auallonie predictam peruenerunt : et anti-
quam ecclesiam manibus discipulorum Christi constructam inuene-
runt. Fluxerunt autem anni ab aduentu discipulorum Christi et
sancti Philippi in Britanniam vsque ad tempus sancti Phagani et
coUege siy centum et tres anni. Habitantes autem ibi in dei seruitio, 30
ex suis sociis duodecim elegerunt et in insula illa, rege Lucio
fauente, edificia construere, et vsque ad finem vite perseuerare
fecerunt. Dictus est locus ille postea a quodam eius inhabitatore
Glasteing; postea insula Aualonie, i. insula pomorum, vocabatur —
aualla Britannice, poma latine. Tandem sanctus Germanus autisio- 35
dorensis sanctum Patricium ad familiare contuberaium asciuit,
eundemque post aliquot annos Hiberniensibus, iubente Celestino
papa, predicatorem misit. Qui Glastoniam veniens duodecim fratres
anachoritice viuentes reperiens, congregauit, et abbas eorum effectus,
vitam cenobialem eos agere docuit, sicut scriptum quod ipse suo 40
tempore conscripsit, manifestius declarat, in quo inter cetera sic
habetur : ^ ' In nomine domini nostri lesu Christi ego Patricius,
* T. E. degesta. * Ex Will. Malm. De Antiq. Glast. eccl. ed. Gale, III. p. aga,
and loh. Glaston. Chronica, ed. Hearne, p. i. ' The whole of this Carta
S. Patricii is in Will. Malm. and loh. Gl. p. 63.
VOL. II. U
290 Botia iLegentia ^nglte.
humilis seruunculus dei, anno incarnationis eiusdem quadringen-
tesimo tricesimo in Hiberniam a sanctissimo papa Celestino legatus,
dei gratia Hibernicos ad fidem veritatis conuerti. Et cum eos in fide
catholica solidassem, tandem in Britanniam sum reuersus, ad insulam
5 Aualonie : et ibi duodecim fratres inueni heremiticam vitam ducentes.
Et quoniam inueni eos humiles ac quietos, elegi potius cum iilis
abiectus esse, quam in regalibus curiis habitare. Sicque, licet
inuitum, in pastorem me sibi pretulerunt. Vbi in scriptis recen-
tioribus inueni quod sanctus Phaganus et Deruuianus ab Eleutherio
io papa, qui eos miserat, decem annos indulgentie impetrarunt. Et
ego, frater Patricius, a pie memorie Celestino papa duodecim annos
acquisiui. Post hec in cacumine montis antiquum inuenimus ora-
torium, et fere dirutum : vbi ego et frater quidam tribus mensibus
ieiunauimus, orationibus et vigihis vacantes. Quadam autem nocte,
»5 cum sopori membra mea dedissem, apparuit mihi dominus lesus in
visu, dicens : " Patrici serue meus, scias me elegisse locum istum ad
honorem nominis mei et Michaelis archangeli mei. Et hoc tibi
signum : Brachium tuum sinistrum arescet, donec que vidisti annun-
ciaueris fratribus tuis, et denuo huc redieris." Et factum est ita.'
ao Elapsis post hec aliquot annis nature cessit, et sepulturam, angelo
monstrante, flammaque ingente de eodem loco cunctis videntibus
erumpente, in vetusta ecclesia in dextra^ parte altaris promeruit.
Obiit autem (beatus) "^ Patricius anno etatis sue centesimo vndecimo,
incarnationis vero dominice quadringentesimo septuagesimo secundo,
36 qui fuit annus ex quo in Hiberniam missus est quadragesimus sep-
timus. Siquidem anno dominice incarnationis trecentesimo sexa-
gesimo primo Patricius in lucem venit, et anno domini quadringente-
simo vicesimo quinto a Celestino papa in Hiberniam missus fuit.
Hic enim erat annus etatis sue sexagesimus quartus: et ann[o]
30 domini quadringentesim[o] tricesim[o] terti[o] ' Hiberniam ad fidem
Christi conuertit, et postea in Britanniam reuersus, triginta nouem
annos in insula Aualonie durauit et, vt premittitur, anno domini
quadringentesimo septuagesimo secundo ad dominum migrauit,
Requieuit autem in vetusta, vbi sepultus fuit, ecclesia septingentis
35 decem annis * (''et secundum opinionem modernorum sanctus Patricius
et sanctus Benignus, discipulus suus, iacent in vno scrinio ex australi
parte summi altaris in Glastonia"). "Danis enim Northumbriam '
igne et ferro vastantibus, Ticca, illarum partium abbas, Glastoniam
venit et illam ecclesiam anno domini septingentesimo quinquagesimo
40 quarto abbatis iure rexit : et secum attulit reliquias sancti Aidani '
episcopi, corpora sanctorum Colfridi, Benedicti Biscob, Esterwini,
* T. dextera. " om. in T. * T. E. annus . . quadringentesimus tricesimus
tertius. * WM. adds : usque ad combustionem eiusdem ecclesie. "— ' added in
E. ; om. in T. * AU the following is impertinent. ' T. northimbriam. *-' loh.
Gl., p. 106, gives other relics.
De ^ancto patricio* 291
Sigfridi — Wermuth et larwe abbatum, Bede presbiteri, Ebbe, Bege,
Boisili, et Hilde abbatisse*. Sanctus quoque [Dauid]* meneuensis
^piscopus cum septem episcopis, loci sanctitate inuitatus, ad dedi-
candam in lionore beate Marie illam vetustam ecclesiam Glastoniam
venit. £t ecce nocte dedicationem precedente apparuit dominus 5
sancto episcopo Dauid, et quasi nescius causam aduentus eius querit.
Qua seriatim exposita, dominus apprehensa manu eius dextera'
ait: *Non fiat hoc, inquit, presul alme, hanc ego sacraui; hec
virginis alme domus est, hanc ei propriam dedicaui. Et ne deinceps
quisquam iterare audeat sacramentum, sit hoc tibi signum*, et lo
volam dextre manus eius digito perforauit ; et rigentis atque trementis
sacerdotis caput demulcens, ne pertimescat hortatur, placido vultu
dicens : ' Crastina die pontificalibus indutus cum " per ipsum et cum
ipso et in ipso " in missa pronuncias, ipso qui tecum loquitur operante,
per ipsum quem sacro conficies ore, vulnus quod nunc exhorres' 15
nusquam esse videbis.' Dixit, et in sermone recessit. Et cum
sanctus iussa complesset, (sicut predixit dominus) efficitur sanus.
£t edificata non procul altera ecclesia, que 'Sancta Maria parua'
dicitur*, dedicauit illam. Obiit autem sanctus Dauid anno domini
quingentesimo quadragesimo sexto, et in Rosina Valle sepelitur ; et 30
lapidem quem a patriarcha hierosolimitano in sua consecratione
acceperat, adhuc viuens ecclesie glastoniensi delegauit. Quedam
autem matrona nomine Elswida tempore Edgari regis per quendam
cognatum suum episcopum meneuensem reliquias sancti Dauid ac-
quisiuit, quando tota terra illa ita vastata erat vt vix aliquis illius loci 35
inhabitator inuentus esset; hec autem translatio corporis sancti
Dauid per matronam prefatam facta est vsque ad Glastoniam anno
post mortem eius quadringentesimo vicesimo primo ". ' Inueni etiam
ibi ^ scriptis exaratum quod tempore Thurstini abbatis, anno quinto-
decimo aduentus Normannorum, cum monachos cogeret pretermisso 30
gregoriano officio cuiusdam Willelmi fiscanensis monachi cantum
di[s]cere *, et ilh non acquiescerent, post verba ventum est ad verbera.
Vnde monachi ad ecclesiam fugientes, profusis lachrimis pacem
postularunt, sed tandem, compulsi, cum scannis et candelabris
persecutoribus restiterunt. Vnus autem ex familia abbatis, videns 35
monachum crucem argento coopertam manibus tenere, sagittam in
illum dirigens, imaginem saluatoris nostri subtus genu vulnerauit :
et continuo sanguis emanare cepit, vsque ad terram descendens.
Quo viso sceleratus ille sui confusionem non sustinens, sensum
corporis amisit, et extra ecclesiam comiens, fracta ceruice' expirauit. 40
^" Est etiam ibi crux, que olim in refectorio stare consueuit, de qua
legitur quod cum rex Edgarus cum sancto Dunstano ad mensam in
refectorio sederet, et cogitationes contra voluntatem dei in cor eius
* om. in E. ' T. dextra. ' E. abhorres. * que — dic. al. om.
" primo al. om. * Cf. Will. Malm. p. 331, loh. Gl. p. 158. ^ E. vbi.
' E. dicere, T. discere. • E. seruice. '" Will. Malm. p 304, loh. Gl. p. 131.
U2
292 Botja Hegenna anglie,
ascenderent, imago domini in predicta cruce se excussit toto corporei
adeo vt diadema eius inter regem et episcopum cunctis admirantibus
cecidisse visum est. Inquisito autem a sancto Dunstano rege quid
cogitaret vel quid agere vellet, confessus fuit quod in eadem hora
5 cogitauit vt monachos de eodem monasterio ad alium locum trans-
ferret et sanctimoniales ibidem congregaret. Quo a beato Dunstano
benigne increpato, et hoc deo nequaquam placere asserente, tale rex
propositum cum omni humilitate reuocauit. ^ Cum enim abbas
Ailwardus'^, elapsis post obitum Edgari regis annis multis', eius
lo tumulum effodisset, inuenit corpus regis nullius labis conscium, sed
illibatum et integrum. Quod, cum eum ad reuerentiam flectere de-
buisset, ad audatiam erexit. Nam quia locellus, quem preparauerat,
difificilem pre magnitudine corporis minabatur ingressum, regales
exuuias ferro temerauit. Vnde continuo sanguis vndatim exiens,
15 astantium corda pauore concussit. Postea vero regium corpus iuxta
altare honorifice collocatum est in scrinio eidem ecclesie ab ipso
collato. Temeratorem vero sacri corporis mox animus reliquit, et
fracta ceruice * corruens expirauit. Ad huius [enim] " regis tumulum
furiosus et cecus recepta sanitate gratias leti agentes deo ad sua
zo redibant. Hec enim superius inserta de libris prefati monasterii
excerpsi. Scribit enim Beda venerabilis de gestis Anglorum libro
tertio capitulo vicesimosexto, quod Colmanus lindisfarnensis epi-
scopus, genere Scotus, Finani successor, et ab Aidano tertius, anno
episcopatus sui tertio partem ossium Aidani secum assumpsit in
25 Scotiam regressus, partem vero in ecclesia lindisfarnensi in sacrario
condi precepit. Inferius autem in vita sancti Cuthberti habetur
quod circa annum domini nongentesimum tricesimum sacerdos qui-
dam nomine Elfredus, bone actionis vir, diuino admonitus oraculo,
elapsis post cladem et Danorum vastationem prefatam multis anno-
30 rum curriculis, ossa sanctorum Acce" episcopi, Ebbe abbatisse, Boisili,
Bede presbiteri, de locis suis et sepulchris secum assumens, ad
ecclesiam dunelmensem nouiter institutam transtulit. Ego vero
in prescriptis et dubiis, et in sequentibus nonnullis, auctoritatem
discutiendi^ et diffiniendi mihi non presumo, sed tanquam relator
35 simplex, que in diuersis libris et locis cum laboribus et difficullate
sedulus indagator reperire potui, ardua peritis ventilanda relinquens
sine inuidia, communico \
' Will. Malm. 324, loh. Gl. p. 153. » IG. Egelwardus. " sc. a. 1052.
* E. seruice. *" E. sancti ; T. enim, * E. acte. "^ T. discudiendi.
' CoUect in T. :
Deus qui sanctam nobis huius diei solempnitatem in honore sancti Patricii
confessoris tui atque pontificis consecrasti, adesto familie tue precibus et (fac)
ut cuius festa celebramus, eius merito et o subleuemur, per.
Benedictus sit dominus uniuersorum, qui suam uisitauit plebem per beatum
Patricium : cuius prece absoluamur a uinculis criminum, et requie perfruamur
cum illo beatorum. V. Ora pro nobis.
Omnipotens sempiterne deus 1 1 (rest unreadable).
De Purgatotio ^ancti IPatttdi. 293
[MS. Tib. adds :
I. De Porgatorio SANcn Patricii*.
CUm autem bcatus Patricius per Hiberniam predicaret et fnictum ibi per-
modicum faceret, terroreque infemalium tormentorum et amore gaudio-
rum paradisi eos ad fidem conuertere uellet : dicebant, ad Christum se nunquaro
conuersuros, nec pro miraculis ab eo factis, nisi tonnenta malorum et gaudia
bonorum intueri possent, quatinus rebus uisis ccrciores fierent quam promissis 5
et predicatis. Rogauit ergo sanctus Patricius dominum ut aliquod signum
ostenderet per quod uel territi peniterent. Tunc dominus uisibiliter ei
apparens, textum euangeliorum et baculum unum dedit ei. Qui iussu domini
in quodam loco circulum magnum cum baculo designauit : et terra circa*cir-
culum se aperuit, et puteus magnus et profundus ibidem apparuit. Reuelatum lo
est autem ei a domino quod ibi quidam purg^torii locus esset ; in quem quicun-
que descendere uellet, alia sibi penitencia non restaret nec alium pro peccatis
purgatorium sentiret Multi autem ingrediebantur qui non reuertebantur ; et
qui redierunt, eos a mane usque in sequens mane ibidem moram facere oporteret*.
Contigit enim tempore regis Anglie Stephani, circa annum domini millesimum 15
centesimum sexagesimum, militem quendam Owinum nomine ad episcopum
illius loci confessionis gracia uenire. Quem cum pro peccatis increparet et
illum deum grauiter ofTendisse diceret, ait : ' Dum, ut asseris, factorem meum
in tantum habeam ofifensum, penitenciam omnibus penitenciis grauiorem as-
sumam : purgatorium sancti Patricii intrare uolo, ut remissionem merear accipcre ao
peccatorum.' Episcopus autem hoc dissuasit, dicens quod multi in eo perierunt
qui illud purgatorium intrauerunt. £t cum militis animum ilectere non posset,
per ipsum mittens epistolam mandauit ecclesie illius priori quatinus erga illum
ageret sicut erga hominem qui purgatorium intraret agi debuisset. Prior
enim, proponens ei aliorum in eo perdicionem et periculum, uoluit a proposito 35
militis animum flectere : set, quia ex corde penituit se deum ofifendisse, flecti
a proposito nulla admonicione potuit. Prior igitur eum in ecclesiam duxit ; in
qua quiudecim secundum morem diebus oracionibus uacauit. Sicque a fratribus
et clero uicino, ad hoc conuocato, missa mane celebratur ; ad quam miles communi-
catus, ad fo^e introitum aqua benedicta aspersus cum processione et letania dedu- 30
citur. Prior autem aperto hostio sic coram omnibus eidem militi dixit : ' Ecce,
frater, hic est locus ille quem cupis introire ; si nostris adquiescis consiliis, ab
hoc proposito omnino reuerteris et uitam tuam in hoc seculo alio modo corri-
gere et emendare curabis. Hic enim multi introierunt qui nunquam redierunt,
quia per fidei inconstanciam et tormentorum intolleranciam et corpore et anima 35
omnino perierunt. Quodsi intrare uolueris, ecce in nomine domini intrabis :
et per concauitatem terre tamdiu ambulabis, donec in campum unum exibis,
in quo inuenies aulam unam artificiosissime fabricatam. Quam cum intraueris,
ex parte dei statim nuncios habebis qui tibi quid facies pie indicabunt, et te
solum relinquentes, de aula exibunt. Sic enim scriptum habetur euenisse eis 40
qui introierunt ante te.' Vir autem uirilem gerens in pectore animum, quod
eciam alios absorbuerat non formidat periculum. Vis enim doloris pro pcccatis
contempnit uniuersa que ei uerbis ullo modo ostcndi possunt ; culpe que ab eo
senciuntur intrinsecus, tormenta exterius audita contempnunt Prius namque
se omnium oracioni commendans, dextera eieuata fronti sue signum sancte crucis 45
< * Abr. from Henricus de Salteria (Saltrey in Huntingdonshire'), de Purgatorio
S. P., ed. Messingham Floril. p. 91, Colgan II. 274 (for MSS. see Hardy I.
■ja ff.) ; besides, Legenda aur. has been used. ' T. circa circa. ' Cf. L. A.
294 3l3otja leffenna SingjKe» [MSTib.
impressit et confidenter atque hilariter per portam intrauit ; et prior fores statim
obserrans, cum processione in ecclesiam rediit. Pergit miles audacter, licet solus,
et ingrauescentibus tenebris lumen amisit tocius claritatis. Paruula tandem luce
per foueam apparente, ad campum predictum et aulam peruenit. Lux ibi non
5 erat nisi qualis hic uespertinis horis in hieme habetur. Aula uero parietem non
habebat integrum, quoniam columpnis et archiolis undique erat constructa, quasi
monachorum claustrum. Cumque circa aulam diucius ambulasset mirando eius
structuram mirabilem, ingreditur, et sedens in angulo oculos curiose huc illucque
iactauit admirans pulcritudinem et apparatum quem in ea uidit. Talis namque
lo in mundo nunquam uisa fuit. Cum itaque aliquamdiu solus sedisset, ecce
quindecim uiri quasi reltgiosi, et nuper rasi atque albis uestibus amicti, domum
illam intrauerunt, et salutantes eum in nomine domini, consederunt. Et
tacentibus aliis, unus cum eo sic loquebatur : ' Benedictus sit deus omnipotens,
qui in corde tuo bonum propositum misit : et ipse in te perficiat bonum quod
15 incepit. £t quoniam ad hoc purgatorium pro peccatis tuis uenisti, ut ab
ipsis purgeris, aut uiriliter agere ex necessitate compelleris, aut per inerciam
et anima et corpore pariter peribis. Mox enim ut egressi fuerimus domum,
replebitur immundorum multitudine demonum, qui grauia tibi inferent tormenta,
et minabuntur inferre grauiora. Ad portam quam intrasti illesum te ducturos,
20 ut te decipere possint, promittent: et si (quolibet modo) eis assenseris, et
corpore et anima pariter peribis. Si autem spem in domino posueris, et
tormenta, minas, ac promissa quasi nichilum contempseris, a peccatis tuis non
tantum purgaberis, set etiam tormenta peccatoribus parata, et requiem in qua
iusti letantur, uidebis. Semper igitur in memoria habeas deum, et cum crucia-
25 uerint te, inuoca dominum Ihesum Christum : per inuocacionem enim huius
nominis statim liberaberis a tormento in quo fu(isti. Longius hic) esse non
possumus, (set deo omnipotenti te commendamus).' Sicque data benedictione,
(recesserunt ab eo). Cum itaque solus sederet (miles, subito circa domum) cepit
audire tumultus, (ac si totus commoueretur mundus. Vnde nisi uirtute diuina
30 (prote)geretur et perfeccius instrueretur, (ipso tumultu) amentaretur. Et ecce
uisibiliter undi(que cepit) multitudo innuraera demonum formarum deformium in
domum illam irruere, cachinnando et deridendo illum salutare, ac dicere : * Alii
homines qui nobis seruiunt, non nisi post mortem ad nos ueniunt: unde eo
magis debemus tibi grates reddere et maiorem me(rcedem) tibi dare, quo nostram
.^5 societatem in tantum honorare uoluisti ut uiuendo corpus tuum et animam tuam
nobis tradere curasti. Huc uenisti ut pro peccatis tuis tormenta sustineres:
habebis nobiscum pressuras et dolores. Verumptamen pro eo quod nobis
in mundo seruieris, si nostris adquiescendo consiliis reuerti uolueris, hoc tibi
pro munere faciemus quod ad portam qua intrasti illesum te ducemus, quatinus
40 uiuas et adhuc in mundo gaudeas ; ne totum quod suaue est corpori tuo funditus
amittas.' Miles autem omnino tacuit, nec uel unum eis uerbum respondit.
Contempni se uidentes demones, fremebant in eum, struxeruntque in domo
maximi incendii rogum ; post hec manus ac pedes militis ligauerunt, (et)
eum in ignem prohicientes, uncis ferreis huc illucque per incendium clamantes
45 traxerunt. Et cum, ' Ihesu Christe fili dei uiui, miserere michi peccatori '
exclamasset, tocius incendii extinctus est rogus, ita ut sintilla tocius non inue-
niretur ignis. Egredientes uero demones traxerunt militem per uastam regio»
nem nigram et tenebrosam, in qua erat uentus qui nec audiri posset, set sui rigi-
ditate corpus suum uidebatur perforare. Traxerunt eum tandem ad campum
eo cuius finem uidere non poterat, utriusque sexus diuerse etatis hominibus nudis
MSTib.] ^z IPutgatorio %)ancti Patticil 295
et in terra iacentibus plenum, quonim corpora et corporum membra super
terram extentebantur, et uentre ad terram (uerso, clauis ferreis candentibus) per
manus (et pedes dcfixis in terra) miserabiliter tenebantur. Ali(quando) pre doloris
angustia terram comedebant, aliquando cum fletu et eiulatu 'parce, parce'
clamabant. Demones autem inter et super eos cur(rebant et flagris g(raui)bus 5
eos cedebant. £t cum persuasu demonum reuerti nollet, eum in terram prostra-
uerunt et clauis figere conan(tur: set) inuocato Ihesu nomine amplius facere nequi-
uerunt. Ad campum alium eum trahunt, utriusque scxus hominibus repletum.
Inter istos et alios ista erat diuersitas quod illorum uentres, istorum terre
herebant dorsa. Dracones igniti super eos sedebant et quasi comedentes lo
dentibus igne(is Iacera)bant. Aliorum colla, uel brachia, uel (totum corpus
serpentes igniti circumdabant et) capita sua pectoribus homlnum apponentes,
ignitum aculeum oris sui in cordibus fixerunt. Bufones eciam mire magni-
tudinis et quasi igniti uisi sunt super quorundam pectora insistere, et rostra
sua deformia infigentes, quasi eorum corda conati sunt extrahere. Cumque 15
eis non adquiesceret miles ut rediret, conati sunt sicut et ceteros eum figere :
set non potuerunt, inuocato Ihesu Christi nomine. Traxerunt eum in tercium
campum, ubi utriusque sexus homines clauis ferreis candentibus fixi iacebant,
ut pre multitudine clauorum ignitorum a capitis summitate usque ad digitos
pedum locus uacuus non inueniretur quantus dig^ti unius summitate tegeretur. ao
Isti sicut homines morti proximi uix uocem emittere potuerunt. Nudi enim,
ut ceteri, uidebantur, et uento frigido et urente flagrisque demonum crucia-
bantur. £t cum eum figere uellent, Ihesu Christi nomine inuocato amplius facere
nequiuerunt Ad quartum campum tractus est ignibus plenum, in quo omnia
genera penarum uidit. Alii suspendebantur cathenis per pedes, alii per manus, 35
alii per capillos, alii per cetera membra, capitibus in ymis uersis et sulphureis
flammis immersis. Alii in ignibus pendebant in uncis ferreis, in oculis, auribus
uel naribus uel faucibus uel manibus ' aut genitalibus infixis. Alii fomacibus sul>
phureis cremabantur ; alii quasi per' sartagines urebantur ; alii uerubus igneis
assabantur, quos(!) demones igni appositos uerterunt; alii diuersis metallis 30
deguttauerunt liquescentibus : demones flagpns cedentes, nulli parcere uoluerunt.
Omnia tormerftorum genera ibidem uisa sunt. Quosdam eciam quondam socios
suos cognouit cruciatos. Inuocatoque, ut supra, Ihesu Christi nomine, demones
sibi nocere non poterant Descendentes ergo, uidit ante se maximam rotam fer-
ream et igneam, uncis igneis undique circumseptam, in quibus singulis pendebant 35
homines infixi. Rote uero huius medietas sursum in aere stabat, alia medietas
in terra deorsum erat ; flamma autem tetri sulphureique incendii de terra circa
illam surgebat, et pendentes in ea miserrime ardebat^. Demones autem ex
utraque parte uectes ferreos inter radios rote impingentes, tanta agilitate eam
rotare fecerunt, ut nuUum omnino ab alio uisu discemere posset, quia pre nimia 40
cursus uelocitate uidebantur quasi [unus] ignis esse. Cumque eum super rotam
positum in aere rotando leuassent, in descencione rote nomen Ihesu inuocauit : et
statim de ea descendit. Indeprocedendo uidit ante se domum grandem quasi
fornacem fumigantem, cuius latitudo fuit nimia, longitudo tanta ut illius non
posset ultima uideri. Cum uero uersus illam horribiliter tractus iret, et adhuc 45
ab ea aliquantulum longius esset, pre nimio calore qui inde exibat subsistere
uolens * procedere non poterat Dixemnt ergo ei: 'Quid subsistendo tardas?
balnearium est quod uides, uelis nolis illuc progredieris ut cum eis qui ibi sunt
balnearis.' Cepemnt autem de domo illa miserrimi uagitus emitti, fletus et
^ al. mamillis. ' al. super. ' al. torrebat * al. subsistit, procedere formidans.
296 3i3ovja legerilia anglie. cms. Tib.
planctus audiri. Etenim pauimcntum domus illius rotundis fossis erat plenum,
erant autem singule metallis diuersis ac liquoribus bullientibus plene ; utriusque
sexus hominum in illis demersa erat multitudo maxima, quorum alii usque
ad supercilia, alii usque ad oculos, alii [usque] ad labia, alii usque ad colla, alii
5 usque ad pectus, et sic usque ad tibias, alii uno tantum pede in metallo bulliente
stabant, alii unam manum uel utramque in eis tenebant. Omnes pariter pre
dolore clamabant et miserabiliter flebant. ' Ecce, inquiunt demones, cum istis
balneaberis, nisi reuerti uolueris.' Et cum cepissent illum in fossam unam
mergere, inuocato Christi nomine ceperunt ' inde procedere. Et trahentes
lo illum perrexerunt contra montem unum, in quo utriusque sexus diuerseque
etatis super digitos pedum curuatam tantam uidit sedere multitudinem nudorum
hominum, quod pauci uiderentur ei omnes quos antea uiderat, ad compara-
cionem eorum. Omnes uero quos uidit ibi, quasi mortem cum tremore ex-
pectantes, ad aquilonem erant uersi. Cumque ille miraretur quid hec multitudo
1 5 prestolaretur, unus demonum dixit ad illum : ' Miraris fortasse quid cum tanto
tremore expectat populus ; nisi reuerti uolueris, scies hoc certissime.' (Vix
demon uerbum) finierat et ecce ab aqui(lone) uentus turbo uehemens ueniebat,
qui et ipsos et quem du(xerunt), omnemque populum illum* arripuit, et in
flu(mine fetido) ac frigidissimo, ilentem et eiulantem, longe in aliam montis
20 partem iactauit, in quo nimio frigore uexabantur, Et cum de aqua surgere
niterentur, currentes desuper aquam demones in iplo flumine immerserunt
omnes. At miles nomen Christi inuocauit et statim in alia ripa se inuenit.
Accedunt ad eum demones contra austrum illum trahentes : et ecce ante se
uidet fl(ammam) tetram et sulphureo fetore fetidam quasi [de puteo] ' ascendere,
36 et quasi homines nudos et igneos utriusque sexus sicut scintillas ignis siirsum in
aere iactare, qui et flammarum ui deficiente, iterum reinciderunt in puteo et in
igne. Quo approximantes, dixerunt militi demones : ' Iste flammiuomus puteus,
inferni est introitus : in hoc loco nostrum est habitaculum, et quoniam
nobis hucusque seruisti, hic sine fine manebis nobiscum. Omnes enim qui
30 nobis seruiunt, hic sine fine manebunt. Et si hoc os intraueris, et anima et
corpore pariter peribis. Si tamen adhuc (nobis assenseris) ut reucrtaris, ad portam
oris illesus amodo a nobis deduceris.' Cumque promissa eorum contemp-
neret, in ignem putei se iecerunt, et secum militem traxerunt ; et quo pro-
fundius in puteum descendit, eo latiorem intrinsecus eum uidit, et eo
35 grauiorem penam sensit. In eo uero tantas miles sensit angustias (ut pene
oblitus sit) nomen domini inuoc(are ; set tamen corde, quia uoce non poterat,
' Ihesu Christe fili dei uiui, (miserere michi pec)catori ' exclamauit : et statim uis
flfamme cum) reliquis sursum eum in aere leuauit. Sic(que) in descencione
iuxta puteum ali(quamdiu solus) stetit. Et ecce demones alii ab (eo incogni)ti
40 de puteo procedentes aduenerunt, (qui ita) dixerunt : ' Quod hic esset
infernus, socii (nostri dixe)runt tibi : set consuetudinis nostre est semper mentiri,
ut decipiamus per mendacium quos dec(ipere non) possumus per uerum. Hic
non est inferni locus : set nunc te ad infernum deducemus.' (Inde
igitur cum tumultu magno (et horribili) ad flumen unum latissimum (militem
Ac pertraxerunt). Erat autem flumen (flamma) sulphurei incendii coopertum
at(que demonum) multitudine (plenum). Dixerunt ergo ei : ' (Sub) isto
flammante flumine scias infernum esse.' Vltra flumen autem pons proten-
* T. ceperint. " al. qui et ipsos demones ac simul militem totumque populum
flentem et vlulantem arripuit et in quoddam flumen fetidum ac frigidissimum, in
aliam montis partem proiecit. ^ -om.
Ms.Tib.] ^z jputgatotio ^ancti IPatriciL 297
debatur. Dixeruntque demones : ' Oportet te nunc ambulare super hunc
pontem, et per nos uentus ille qui te deiecit in flumine alio, deiciet in isto:
et statim a nostris sociis capicris qui sunt in flumine, et in profundum infemi
demergeris. Prius tamen habcs probare quale super pontem istum sit deam-
bulare '.' Et tenentes manum eius traduxerunt super pontem illum. Et ecce 5
in ponte illo tria erant [formidanda] * : primum, quod ita lubricus erat quod
nullus pedem figere posset. Aliud, quod ita strictus fuit quod pedibus in eo
stare uel ambulare nemo poterat. Tercium, quod [itaj altus erat ut pene celum
tangere uideretur. 'Si tamen', inquiunt, nobis assenseris, illesus ad portam
reduceris.' Cogitans autem ille de quantis prius Ihesus eum liberauerat peri- lo
culis inuocato eius sanctissimo nomine, confldenter accessit, et unum pedem
super pontem ponens, ' Ihesu Christe fili dei uiui * et cetera dicere cepit Deinde
alium pedem posuit et cadem uerba iterauit. Ad quemlibet eciam passum eadem
uerba protulit. Quo uero super pontem amplius ambulauit, eo securius ; et quo
magis processit, eo uiam largiorem inuenit. Semper enim ut ambulauit, latitudo 1 5
uie ex utraque parte creuit. £t ecce post paululum latitudo pontis continet
carrum onustum ; et post modicum uia ita erat larga, ut sibi in ea obuiarent duo
carr(a). Porro demones qui eum adduxenint in ripa fluminis restiterunt ; et ui-
dentes militem abire libere, uocibus suis ita (aer)em concusserunt horrendis, ut
magis terro(re clamoris conc)ussus esset quam tormentorum illacione quibus ao
an(te fu)erat excruciatus. Alii demones qui (inferius) tn flumine erant, uncos
suos ad illum iecerunt : set tangere non potuerunt. (Secur)e tandem processit,
quia sibi nichil obsistere inuenit ; sicque latitudine pontis excrescente, flumen
respexit ex utraque parte a longe. Procedens igitur liber a demonum uexa-
cione, uidit ante se murum (magnum) de terra alte erectum in aere, mirabilis 35
ct incomparabilis structure. In quo muro portam clausam unam uidebat, que
metallis lapidibusque preciosis ornata, mirabili choruscacione radiabat. Ad
quam cum appropinquasset, et adhuc quasi spacio dimidii miliaris abesset,
porta illa contra eum patuit : ct tante suauitatis odor ei occurrens per eam
exiit, ut si totus mundus conuerteretur in aromata, non uincerent mag^itudinem jo
suauitatis eius; "tantasque uires percepit ex illa suauitate, ut tormenta que
ante pertulit, ut sibi uidebatur, iam sine angustia posset sustinere. Respi-
ciensque infra portam, uidit patriam claritate solis splcndidiorem, et introire
concupiuit. Et ccce egressa est contra eum cum crucibus, uexillis cereisque
et quasi palmarum aurearum ramis processio talis et tanta, quanta in hoc 35
mundo, prout existimauit, nunquam est uisa. Vidit quasi hominum formas
de omnibus ordinibus, diuerseque etatis et utriusque sexus. Vidit alios quasi
archiepiscopos, [alios ut episcopos] ', abbatcs, monachos, presbiteros, et singu-
lorum graduum ecclesie ministros, sacris uestibus indutos. Omnes uero tali
uestium fonna induti erant, quali in hac uita deo seruierunt. Militem uero curo 40
magna ueneracione et leticia introduxerunt, et duo archiepiscopi eum in suo comi-
tatu susceperunt, qui deum benedixerunt qui tanta constancia contra tormenta
que pertulit eius animum confirmauit. Sicut enim lumen luceme solis quasi
obfuscatur splendore, sic sol meridianus, ut [sibi] uidebatur, patrie illius pre nimia
claritate obtenebraretur. Finis uero patrie, nisi ex parte porte qua intrauit, uideri 45
non potuit Erat autem patria tota quasi amena prata atque uirencia, diuersis
floribus fructibusque et arboribus decorata. Nox illam non obscurat, quia
semper splendor puri celi desuper in ea indicibili claritate rutilat. Tantamque
ibi uidit utriusque sexus hominum multitudinem, quantam in hac uita [nun-
* al. quam tutum tibi sit per iUum transire. * om. ' MS. tu.
298 Botia Hegenna anglle» cms. Tib.
quam] antea se uidisse putabat. Alii in hiis, alii in illis locis per conuentus
distincti erant, et tamen, prout uoluerunt, alii de istis in iilis, alii de illis in
istis cateruis cum leticia transibant, sicque fiebat ut et alii de aliorum uisione
gaudebant, et alii de aliorum uisitacione exultabant. Chori choris per loca
5 astiterunt, dulcisque armonie concentu creatorem suum laudabant. Et sicut
stella a stella difTert in claritate, ita erat difTerencia uaria in eorum uestium
et uultuum nitore. Alii uero amictu uidebantur indu[t]i aureo, alii uiridi, alii
purpureo, alii iacinctino, alii ceruleo, alii candido; alii, quasi reges, coronati
incedebant, alii in manibus palmas aureas tenebant. Vndique sanctorum
10 audiuit concentum laudes dei personancium ; singuli de propria felicitate
gaudebant, singuli de singulorum gaudio et erepcione exultabant. Omnes uero
de militis aduentu deum benedicebant, et quasi de fraterne mortis erepcione
gratulabantur. Vnusquisque in patria illa exultabat, undique sanctorum melodia
resonabat. Nec estum nec frigus ibi senciebat, nec quod oflfendere uel nocere
15 posset ibi quicquam uidebat. Omnia ibi pacata,' omnia placita, omnia grata.
Archiepiscopi autem predicti militi dixerunt : ' Ecce, frater, uidisti que uidere
desiderasti : uidisti enim tormenta peccatorum, uidisti hic et requiem beatorum.
Patria enim ista est terrestris paradisus, unde pro peccatis eiectus est homo
primus. Postquam enim deo subici per precepti obedienciam noluit, celica
20 gaudia que in hoc loco positus contemplabatur, ultra uidere non potuit. Cum
uero per inobedienciam cecidit, eciam lumen mentis, quo illustrabatur, ab eo
recessit. Ex cuius carne nos omnes nati sumus in miseria: set tamen per
fidem domini nostri Ihesu Christi, quam in baptismate suscepimus, rediuimus
ad hanc patriam. Vitam aliam credidimus esse per spiritum sanctum, quam
m esse non potuimus scire, sicut ille, per experimentum. Verumptamen, quoniam
post fidei suscepcionem multis actualibus peccatis implicati fuimus, non nisi
per purgacionem tormentorum per que transisti huc uenire potuimus. Peni-
tenciam enim quam ante mortem uel in morte suscepimus et minime perfecimus,
in illis locis penalibus, alii maiori, alii minori spacio temporis secundum modum
30 et quantitatem culparum, tormenta luendo peregimus. Omnes enim qui in hac
requie sumus, in illis locis pro peccatis nostris fuimus ; sic et omnes quos in
singulis locis penalibus uidisti, preter eos qui infra os putei infernalis sunt, post
purgacionem ad hanc in qua nunc sumus requiem peruenientes, salui tandem
erunt. Omni uero die seculi inde purgati huc ad nos ueniunt aliqui ; et nos eis
3g obuiam uenimus, sicut et tibi fecimus, et eos in hanc requiem introducimus. Qui
uero bene purgati de corpore exeunt, statim huc ad nos perueniunt. NuIIus
autem eorum qui in penis sunt nouit quamdiu ibi demoraturus sit. Per missas
uero et psalmos et oraciones et elemosinas, quociens pro eis fiunt, aut eorum
tormenta minorantur, aut de ipsis tormentis in minoribus transferuntur, donec
40 omnino per talia beneficia liberentur. Et cum in hanc patriam uenerint, quam-
diu hic mansuri sint nesciunt, nullus enim nostrum hoc scire potest de se
quamdiu hic debeat esse. Sicut enim in locis penalibus secundum quantitatem
culparum percipiunt remorandi sui spacium, ita et qui hic sumus secundum
merita bona minus plusue hic morand(i spacium) percepimus, et licet a penis
45 simus liberati et liberi, tamen ad supernam celi leticiam ascendere nondum
sumus digni. Quamdiu enim hic moraturus sit, nullus de se (nouit). Ecce, (ut)
uides, in magna requie et leticia sumus : set post spacium a deo singulis con-
stitutum hinc transibimus. Cotidic enim societas nostra crescit, et cotidie
decrescit. Sicut enim cotidie aliqui de tormentis purgati hic ad nos ueniunti
50 ita et hinc a nobis in paradiso terrestri constitutis aliqui (in paradisum)
Ms.Tib.] SDe penitentla CuntiaK. 299
celestem ascendunt.' £t duxerunt eum pontifices in montem unum, et ius-
serunt illi respicere sursum. £t uidit celum simile auro in fomace ardenti.
Dixerunt episcopi : ' Hoc quod nunc uides, cst introitus celi et porta celestis
paradisi ; quando aliqui a nobis discedunt, hic in celum ascendunt. Quamdiu
autem hic manebimus, cotidie pascit nos semel cibo celesti dominus.' Vix 5
sermonem iinierat et ecce ilamma ignis de celo descendit, que, ut sibi uide-
batur, patriam cooperuit et quasi per radios super singulorum capita de-
scendens, tandcm in eis tota intrauit. Super militis caput eciam descendit et
in eo sicut in aliis intrauit. Tantam inde de(lectationis) suauit(atem) in corde
et corpore sensit, ut (pene nesciret utrum uiuus an) mortuus fuerat. Set hora 10
illa cito transiit. Dixeruntque episcopi: 'Quoniam ex parte iam uidisti
requiem beatorum et tormenta malorum, oportet iam ut nunc redeas. At
si bene amodo uixeris, ad nos post mortem reuerteris; sin autem, uidistl
quanta te expectent tormenta. In reditu tuo demones nequaquam formidabis.'
Hinc miles lugens, < Decedere, ait, non potero, ne per fragilitatem aliquid 15
admittam quod impedire ualeat huc ingressum.' ' Non sicut tu uis, inquiunt,
erit, set sicut ille qui et nos et te fecit uoluerit.' Merens igitur et lugens ad
portam reducitur, et ipso egresso, statim post eum clauditur: sicque rediit,
et ad aulam predictam peruenit. Demones ab eo timentes fugerunt, et tor-
menta iUi non nocuerunt. Quindecim uero predicti uiri de sua constancia deum 20
laudantes dixerunt : ' Per laborem qucm sustinuisti, a peccatis es purg^tus.
lam ecce in tua patria lucis clarescit aurora : et nisi prior portam aperiens te
inuenerit, de reditu tuo ultra diffidens, obserrataporta redibit.' Percepta autem
ab eis bencdictione, eadem hora qua portam prior aperuit miles apparuit; et
ecclesiam intrans, quindecim diebus in oracione permansit. £t post hec diu 35
uiuens, in bonis operibus uitam feliciter consummauit. — Locus autem purgatorii
sancti Patricii Reglis nominatur : et sunt ibi canonici regulares. Patricius
autem, (sicut dicit) Giraldus in Topographia Hibemie, inter cetera signorum
suorum opera fertur patrasse tria memoranda: Vnum, quod cuncta uenenosa
animancia cum baculp suo de terra Hibernie eiecerit. Aliud, quod purgatorium 30
suum ibidem instituerit. Tercium, precibus suis a deo optinuit ut nullus
Hibernicus aduentum Antichristi expectabit. Legi eciam in quodam libro
antiquissimo, gesta nonnulla sancti Patricii continente, quod sanctus Patricius
fundauit ecclesias in Hiberaia trecentas sexaginta quinque, et consecrauit
episcopos trecentos sexaginta quinque et eo amplius, in quibus erat spiritus 35
dei ; presbiteros autem ordinauit tria milia. Dicit quoque Vincencius in suo
Speculo historiali quod historia de purgatorio sancti Patricii a multis non recipitur,
propter illud maxime quod ibi dictum est animas a purgatorio liberatas non
statim ad celum euolare, set in paradiso ter[r]estri tanquam in loco quietis inter-
medio temporaliter commanere, et inde statuto tempore ad celi palacia trans- 40
meare, cum econtra nuUus credatur esse locus medius animarum inter purga-
torium et celeste paradisum. Huic tamen opinioni Vincencii contraria uidetur
uisio illa quam scribit uenerabUis presbiter De gestis Anglorum libro quinto
capitulo duodecimo, ut habetur supra in fine uite sancti Adriani abbatis.
c
a. DE PENITENCIA TWNDALl*.
Irca annum domini miUesimum centesimum quadragesimum octauum, et
regis Stephani duodecimum, accidit illa Tundali uisio siue penitencia, mira- 45
^ This is the libeUus de raptu animae Tundali et eius visione, extant in many
300 jaotja legentia anglie» cms. m
bilis simul et peccatoribus ualde terribilis. Fuit enim in Hibernia in diocesi
cassiliensi uir quidam nomine Tundalus, nobilis genere, crudelis accione ; forma
corporis egregius, fortitudine robustus, de sua salute nichil sollicitus. Grauiter
ferebat si quis ei uel breuiter de salute anime loqueretur. Ecclesiam negligebat,
5 pauperes Ciiristi nec uidere uolebat; scurris et ioculatoribus pro uana gloria
distribuebat quicquid habebat. Hic cum multos haberet amicos et sodales,
inter eos habebat unum cui alius quidam ' trium equorum precii * debitor erat.
Et cum statutum prestolaretur terminum, transacto termino Tundalus conuenit
illum. Cui cum ille responderet se ad manum pecuniam non habere, recessit '
lo Tundalus, commocione maxima contra debitorem turbatus. Et ecce statim
percussus inuisibiliter, manum quam extenderat replicare non potuit, set terri-
biliter clamare cepit : ' Ecce ego morior,' statimque cor(pus corruit exa^nime,
ac si nunquam animam habuisset. Assunt (omnia) signa mortis ; accurrit familia,
clamant armigeri, plorat hospes, corpus extenditur, pulsantur signa, accurrit
J6 clerus, miratur populus. Ab hora decima in quarta feria usque in eandem
horam in sabbato mortuus sic iacuit ; calor tamen modicus in sinistra parte
pectoris senciebatur. Post hec resumpsit spiritum et debili flatu quasi per
unius hore spacium respirare cepit ; et ut corpus domini sibi afferrent innuit.
Quod cum sumpsisset, et uinum bibisset, cepit deum laudare et dicere : * O
20 deus, maior est misericordia tua quam iniquitas mea, licet magna sit nimis.
Quantas ostendisti michi tribulaciones, multas et malas, et conuersus uiuificasti
me, et de abissis terre iterum reduxisti me.' Quod cum dixisset, statim omnia
que habebat dispersit et dedit pauperibus, et de signo crucis signari se precepit ;
et cuncta que uiderat et passus fuerat, narrauit, dicens :
ag ' Cum anima mea corpus exueret et mortuum [illud] * esse cognosceret, reatus
sui consciencia cepit formidare, et quid faceret nesciebat. Timebat quidem, set
quidtimeretignorabat. Volebatadcorpus redire,setintrarenon poterat. Igitur flens
et plorans et tremebunda et quid ageret nescia, in nullo confidens nisi in miseri-
cordia dei, tandem uidit ad se uenientem tantam immundoruro spirituum multitu-
30 dinem, ut non solum totam domum et atrium domus, set eciam uicos et plateas
ciuitatis implerent ; et circumdantes miseram animam, dixerunt : ' Cantemus huic
misere anime debitum mortis canticum ', quia filia mortis est, et cibus ignis in-
extinguibilis, amica tenebrarum et Jucis inimica. ' Et conuersi ad eam stridebant
dentibus in eam et ungulis propriis pre furore nimio genas teterrimas laniabant,
35 dicentes : ' Ecce, misera, populus quem elegisti, cum quibus arsura intrabis in
infernum. Nutrix scandali, amatrix discordie, quod et nos amamus, quare non
superbis modo 1 quare non adulteraris ? quare non fornicaris ? Vbi est uanitas
tua et uana leticia? ubi risus inmoderatus? ubi fortitudo tua, qua plurimis in-
sultabas ? Quare modo non innuis oculis, non teris pede, non digito loqueris, non
40 prauo corde machinaris malum, sicut facere solebas in leuitatibus tuis?' Cum
hec et similia dicerent, uidit a longe uenientem stellam quasi ' lucidissimam, in
quam statim infatigabiles fixit intuitus, sperans se aliquod solacium per eam
percepturum. Erat autem angelus domini. Qui cum appropinquaret, proprio
eam salutauit nomine, dicens : ' Aue Tundale. Quid agis ? ' Videns autem
45 ille speciosum iuuenem nimis, et audiens se proprio nomine salutatum, pre timore
simul et gaudio sic respondit : ' Heu, domine pater, circumdederunt me dolores
MSS. and old prints, cf. Hardy H. 239; ed. by Schade Halle 1869, A. Wagner
Erlangen 1882 ; our text follows the abridgment in Vinc. Bell. XXVH. 88,
* VB. qui commilitonis {al. commutationis) debito. " precii al. om. ' r.
resedit ? cf. VB. * MS. se. • T. mortificancium. * al. quasi stellam.
MSTib.] 2^e penitentia Cunnali. 301
inferni, preoccupauerunt me laquei mortis.' Cui angelus : * Modo me uocas
dominum et patrem, quem semper tecum habebas et nunquam me tali nomine
dignum iudicabas.' ' Vbi, domine, inquit, te uidi, aut ubi unquam dulcissimam
uocem tuam audiui ? * Cui angelus : ' Ego te semper sequebar a natiuitate tua,
quocunque ibas, et nunquam consiliis meis adquiescere uolebas.' £t extendens 5
manum illi* qui pre ceteris ei maledicis insultabat, 'Ecce, inquit, ille cuius
uoluntati et consilio obtemperabas. Set aderit tibi misericordia quam non
meruisti. Esto igitur secura et leta, quia pacieris pauca de multis que meruisti.
Sequere me, et quecunque tibi monstrauero memoriter tene, quia iterum ad
corpus reuerteris.' Tunc illa ultra modum perterrita, (relicto) corpore suo lo
supra quod steterat (accessit propius). Demones hec audientes, et mala que
(minabantur) se non posse inferreaudi(entes^ blasphema)uerunt deum, iniustum
eum esse dic(entes quia non) reddebat sicut promiserat uni(cuique secundum
opera) sua. £t post hec in semetipsos (insurrexerunt) et plagis quibuscunque
poterant se mutuo (percucie)bant, et nimio fetore relicto, cum ingenti (tris)ticia 15
et indignacione recesserunt. Angelus (autem) precedens dixit ad animam :
'Sequere me.' At (illa res)pondit : ' Heu domine mi, si precesseris (isti retro me)
capient et eternis ignibus tradent.' (Ad quam) angelus : ' Ne timeas, quia
plures (nobiscum) sunt quam cum eis. Si deus pro nobis, quis (contra nos 1)
Cadent a latere tuo mille, et decem milia a dextris tuis, ad te autem non appro- ao
pinquabit. Venimptamen oculis tuis considerabis et retribucionem peccatorum
uidebis.' Hiis dictis profecti sunt. Cumque longius simul pergerent nullum-
que splendorem preter ° angeli lumen haberent, uenerunt ad uallem terribilem
et tenebrosam ualde et opertam mortis caligine. Erat autem profunda et
carbonibus ardentibus plena, operculum ferreum habens spissitudinis sex cubi- 35
torum, quod ardore nimio ipsos carbones superabat ardentes. Cuius (fetor)
omnes (quas) hucusque passa fuerat anima tribulaciones superabat. Super
illam laminam descendebat multitudo miserarum animarum et illic (crema-
bantur donec) ad modum cremii in sartagine liquescerent, et quod erat
grauius, per predict^m laminam) colabantur sicut colari solet cera per 30
pannum, et iterum in carbonibus ignis ardentibus renouabantur ad tor-
mentum. Hec crat pena patricidarum, fratricidarum, homicidanim, uel
facto uel consensu. ' Post hanc penam, ait angelus, duce[ntur] * ad maiores ;
tu quamuis homicida sis, modo tamen istam non pacieris.* Post hec
uenerunt ad montem mire magnitudinis et horroris et uaste solitudinis, 35
qui transeuntibus angustum ualde prebebat iter. Ex una parte (illius)
montis ignis putridus sulphureus et t(enebrosus) crat, ex altera parte nix
glacialis et uentus (horribilis). £t erat mons ille (tortoribus plenus, qui)
furcas habebant ferreas (ignitas et tridentes) acutissimos, quibus iugu(labant
animas) transire uolentes et trahebant (ad penas, et per uices) de niue et 40
grandine (mittebant eas) in ignem, et econuerso. ' Hec est, (inquit angelus,
pena) insidiatorum et perfidorum.' Post (hec anima illa pre) timore pedetemtim
ange(Ium) sequens, uenit ad uallem profundam et pu(tridam) nimis et tene-
brosam, cuius profunditatem (ipsa quidem) anima uidere non poterat, sonitum
(tamen sulphurei) fluminis et ululatum paciencium (in eo audiebat). Fumus 45
uero de sulphure et de cadaueribus inde surgebat fetidus, qui superaba
(omnes) penas quas prius uidcrat. Ibi erat (tabula) longissima, de uno monte
in alium (montem) porrecta, in modum pontis supra ual(lem exten)sa, quc mille
passus habebat in lon(gitudine, in) latitudine pedem unum. Quem (pontem
^ al. in unum. ' Sch. conspicientes. ' al, preter splendorem. * T. duceris.
302 n^otja legentia angtte. [Ms.Tib.
nemo nisi) electus transire poterat. De hoc ponte uidit anima illa multos cadere,
[et] unum solum presbiterum illesum pertransire, qui erat peregrinus, portans
palmam et indutus sclauina, et primus ante [omnes] intrepidus pertransibat.
Angelus autem timentem consolans animam dixit : ' Ne timeas, ab hac enim
5 pena liberaberis ; set aliam pacieris.' Et procedens ' tenuit eam et ultra pontem
duxit illesam, dicens : ' Hec est, inquit, uallis horribilis [in] ' pena superborum.'
Profecti sunt autem per uiam tenebrosam et tortuosam et difficilem ualde. Et
cum multum laborarent in eundo per tenebras, uidit anima a ^ longe bestiam
incredibili magnitudine et horrore intollerabili, que maior erat omnibus montibus
10 quos prius uiderat. Oculi eius quasi colles igniti, os eius ualde patens et
apertum uidebatur ei * posse capere nouem milia hominum armatorum. Habe-
bat autem in ore suo duos gigantes * uersis capitibus ualde incompositos, quorum
unus habebat caput sursum ad superiores dentes prefate bestie et pedes
deorsum ad inferiores, alter econuerso ; et erant quasi columpne in ore
15 eius, qui os illud in similitudinem trium portarum diuidebant Flamma inex-
tinguibilis ex ore illo exibat, que in tres partes per illas tres portas diuidebatur :
et contra ipsam flammam anime dampnate intrare cogebantur. Fetor quoque
intollerabilis ex ore ipso exibat, et planctus multitudinis de uentre eius per
idem os audiebatur. Intus enim erant multa milia uirorum ac mulierum dira
20 tormenta luencium. Ante eius os eciam immundorum spirituum multitudo,
animas intrare cogencium, stabat, eas antequam intrarent multis plagis et
uerberibus afficientes^ Cumque anima Tundali diu aspexisset tam horribile
monstrum, nimis exterrita dixit ad angelum : * Domine, quare illuc appropin-
quas ? ' Et angelus : * Iter nostrum aliter explere non possumus. Hoc tor-
25 mentum non possunt uitare^ nisi electi. Hec bestia uocatur Acherons, et
deuorat omnes auaros. De hac scriptum est : " Absorbebit fluuium et non
mirabitur ; et habet fiduciam quod influat lordanis in os eius." Hii uero qui in
ore eius et inter dentes apparent contrapositi, gigantes sunt, et suis temporibus
in secta sua nulli tam fideles fuerunt '.' £t cum hec dixisset angelus, accedens
30 propius antecedebat animam et stetit ante bestiam, anima uero licet nolens
sequebatur. Et cum simul starent ante bestiam, angelus disparuit et anima
misera sola remansit. Demones autem circumdederunt eam ut canes rabidi,
et flagellatam traxerunt secum in uentrem bestie. Quanta uero ibi passa sit,
uultus eius et morum conuersio postea indicauit. Passa est ibi morsus et lacera-
35 ciones, canum, ursorum, leonum, serpencium et animalium aliorum innumera-
bilium incognitorum et monstruosorum feritatem, demonum ictus, ardorem
ignis, asperitatem frigoris, fetorem sulphuris, caliginem oculorum, fluxum lacri-
marum ardencium, stridorem dencium, copiam tribulacionum. Ibi se misera
anima de preteritis accusabat et pre nimia desperacione et tristicia genas
40 proprias lacerabat. Et cum se putaret ibi eternaliter dampnatam, nescia quo
ordine, extra bestiam se esse sensit. Et cum longius a bestia iaceret debilis,
aperiens oculos uidit prope [se] illum qui antecedebat angelum lucis. Tunc illa
gaudens, licet afflicta multum, laudauit dominum de sua misericordia. Angelus
autem tetigit illam et confortauit. Euntes inde longius uiderunt stagnum
45 amplum ualde et tempestuosum ; eius fluctus elati non permittebant cernere
celum. Ibi [in]erat plurima multitudo bestiarum terribilium, mugiencium ut animas
deuorarent. Per latum stag^i pons multum angustus erat, et longus usque
ad duo miliaria ; latitudo eius erat unius palme. Longior erat et ang^stior
^ al. precedens. ' T. et, VB. in. " Sch. non. * T. et. * al. parasitos.
« al. affligentes. ^ T. intrare. ' Sch. adds : Vocantur enim Fergusius et Conallus.
Ms. Tib.] 2)0 jjenitentia Cunuali. 303
quam pons superior. Eratque tabula illa pontis plena* dauis ferreis acutissimis
insertis, qui omnium transeuncium pedes perforabant. Omnes autem bestie
ad illum pontem conueniebant, ut cibum inde sumerent, animas scilicet que
transire non poterant. Eraut autem bestie tante magnitudinis, ut magnis
turribus assimilarentur. De ore ipsarum exibat ignis tam uehemens, ut stagnum 5
ipsum a cernentibus bullire putaretur. Vidit autem ibi animam quandam in
ponte ualde plorantem et se multis criminibus accusantem : eratque magno
pondere manipulorum frumenti onerata, et hunc pontem transire cogebatur;
et quamuis clauis perforatas plantas nimis doleret, magis (tamen) timebat in
stagnum cadere et in ora patencia bestiarum. Querenti Tundalo quid hoc esset, lo
dixit angelus : ' Ista pena specialiter tibi est condigna et tui similibus
furtum perpetrantibus, uel magnum uel modicum ; non tamen eodem modo
paciuntur qui in minimis et qui in magnis delinquunt, nisi illud modicum
sacrilegium fuerit. Maxime uero rei sunt qui sub faabitu religionis delinquunt.
Hunc pontem oportet te tran(sire, et uaccam) indomitam tecum ducere et 15
illesam (michi) ultra pontem reddere : quia uaccam compatris tui aliquando
furatus es.' Ad quem Tundalus : ' Domine, nonne ego illam reddidil * ' Red-
didisti, inquit, set quando illam abscondere non potuisti ; et ideo non plenum
pacieris supplicium, quia minus est malum uelle quam perficere, licet utrumque
malum sit ante deum.' £t ostendit ei angelus uaccam indomitam: et ao
Tundalus uellet noUet tenu(it uacc)am et quibuscunque minis poterat
(instigare) conabatur ad pontem. Bestie uero mugientes ueniebant et cibum
suum de ponte expectabant. Tundalus cepit iter agere, uacca autem nolebat
eum sequi. Cum staret ' Tundalus, cadebat uacca ; et cum stabat illa, cadebat
Tundalus. £t sic uersa uice modo cadendo modo stando, uenerunt ad 35
(me)dium pontis. Cumque illuc uenissent, uidit [illum] qui portabat manipulos
tritici sibi uenire obuiam : qui rogabat animam Tundali, que uaccam ducebat, ne
sibi pontem preocuparet, et Tundalus, similiter illum rogabat ut iter suum
eum complere sineret, quod iam medium perfecerat. Neuter, non dico reuerti,
set (nec) respicere r»ro poterat. Sic[que] stantes et plorantes, pontem 30
plantarum suarum sanguine cruentabant. Cumque ita diucius starent, (nes)ci-
entes quomodo, uterque alterum se pertransisse uidit. Tundalus autem angelum
suum, quem retro reliquerat, ante se uidit, qui dixit ei : ' Bene uenias, de uacca
amplius non cures, quia nichil ei debes amplius.' Cumque Tundalus ostenderet
pedes suos diceretque quod amplius ire non posset, respondit angelus : ' Me- 35
minisse debes quam ueloces fuerunt pedes tui ad efiTundendum saug^inem :
et ideo contricio et infelicitas in uiis tuis.' £t tangens eam sanauit eam, et
sic precessit. (Cumque) diceret Tundalus ' Domine, quo imus modol' respondit
angelus : ' Quidam tortor teterrimus nostrum expectat aduentum, cuius hospi-
cium non possumus preterire. Quod hospicium semper plenum est hospitibus, 4<>
set hospes ille adhuc alios hospites ad supplicium desiderat inuenire.' Cum«
que irent per loca tenebrosa et arida, apparuit eis domus aperta maxima, quasi
quidam (mons) arduus pre nimia magnitudine, rot(unda) quasi fumus : ilamma
inde exibat que per mille passus animas quas inuenire poterat combureljat.
Quod uidens Tundalus, dixit ad angelum : ' Ecce appropinquamus ad portas 45
mortis : quis me miserum liberabit 1 ' Cui angelus : ' Ab ista quidem exteriore
flamma liberaberis, set ipsam domum, unde procedit, intrabis.' £t cum propius
accederent, uiderunt ca(rnifices) cum securibus et cultris et bisacutis et dolabria
et terebris [et] falcibus et forcipibus acutissimis et fossoriis' et ceteris instru-
* So VB ; Sch. inserta. * Sch. stabat. ' T. fossoribus.
304 Botja leffcnna attfflle» [Ms.Tib.
mentis quibus animas excoriare uel decoUare uel findere uel truncare (poterant,
in medio flammarum stantes), et (sub ma)nibus eorum multitudincm animarum
hec omnia sustinencium. Quod uidens Tundalus, dixit ad angelum : * Obsecrd
domine, si placet, ab hoc solo (m)e libera supplicio, et ceteris que post hec
5 occurrent me tra.di) concedo.* Cui angelus : ' Hoc (est) maius supplicium
omnibus que hactenus uidisti, set adhuc uidebis unum maius. Intra istud
supplicium, quia canes rapidi ' te expectant.' Tundalus autem tremens et pre
angustia deficiens, rogabat ne intraret, set non profecit. Demones autem
uidentes eam sibi concessam, eam circumdederunt et magnis (conui)ciis
IQ exprobrantes, cum supradictis instrumentis in frusta disccrpserunt. Dominus
huius domus dicebatur Phistrinus ^ : in qua erat gemitus et tristicia, fletus et
stridor dencium, lentus ignis extrinsecus, et intrinsecus uastum incendium ;
auiditas cibi inexplebilis ibi erat, nec saciari poterat nimietas gule, uerenda loca
doloribus cruciabantur permaximis, pudenda ipsa putredine corrupta uidebantur
1 5 scaturire uermibus, et in ipsa uerenda uirorum ac mulierum non solum secu-
larium, set eciam religiosorum dire quedam intrabant bestie. Ibi anima Tundali
se iuste pati talia fatebatur. Set quando deo placuit, nesciens quo ordine, se
extra tormenta esse cognouit. Sedebat autem in tenebris et in umbra mortis,
et uidens angelum suum, dixit : * Heu, domine mi, ubi est quod audiuimus :
ao " misericordia domini plena est terra ? " ' Respondit angelus : ' Hec sentencia
multos decepit : Deus enim, licet sit misericors, est tamen iustus. Multa
uindicat, set plura condonat. Tu iuste passus es, set tunc gratias ages quando
uidebis que tormenta per misericordiam dei euasisti. Si deus cuncta dimitteret,
cur homo iustus esset ? Et si supplicia non pertimesceret, quare peccare timeret
25 uel a uoluptatibus suis se auerteret 1 Et quid opus esset ut confessi peniterent,
si deum non timerent? Peccatoribus in corpore penitenciam non agentibus
misericorditer a deo parcitur, set tamen pro suis meritis post mortem punientur.
lustis quoque pro suis excessibus temporale comodum in corpore degentibus
iuste toUitur, set bona eis sine fine mansura reseruantur. Multa mala opera
30 condonat deus, nullum tamen opus bonum ab eo irremuneratum relinquitur.
Nemo liber est a peccato, nec infans unius hore ; multi tamen liberantur a
pena, ut eos non tangat umbra mortis. Ideo autem iusti qui penas non paciuntur
post mortem, ad uidendum tamen illas ducuntur, ut uisis tormentis a quibus
per dei graciam liberantur, magis inardescant in amorem dei et in laudem
35 creatoris sui. Sicut econtrario anime eternis suppliciis digne, prius ducuntur
ad sanctorum gloriam, ut uisis premiis que sponte deseruerunt, magis postea
doleant, Nullum enim tam graue supplicium est quam a dei et sanctonim
gloria et' consorcio sequestrari. Ideo ille presbiter quem primo pontem
secure transire uidisti, ductus est ad supplicium, ut uisis penis ard(encius)
40 laudet illum qui uocauit eum ad gloriam suam. Nam fidelis sei-uus et prudens
inuentus est, et ideo accipiet coronam uite, quam repromisit deus diligentibus
se. Set quoniam nondum omnia mala uidisti, properemus.' Procedente igitur
angelo, uidit Tundalus bestiam ceteris quas ante uiderat longe dissimilem, duos
pedes et duas alas habentem, collum longissimum et rostrum ferreum et un»
45 gulas ferreas; de cuius ore flamma inextinguibilis eructuabatur. Sedebat
autem hec bestia super stagnum glacie condensum, et deuorabat animas, que
In uentre eius per supplicia redigebantur ad nichilum, et iterum pariebat eas
in stagnum glacie congelatum,. ibique renouabantur iterum ad tormentum.
* al. rabidi. ' al. Phristinus. * gloria et om. in VB.
Ms. Tib.] 2^0 penitentia Cunnali. 305
Impregnabantur uero omnes anime tam uironim quam mulierum, que descendc-
bant in stagnum, et ita' grauide prestolabantur tempus ad partum. Intus
autem mordebantur in uisceribus more uiperino [a] prole concepta, sicque
[uegetajbantur" misere in unda frigida mortui maris glacie concreta. Cumque
tempus esset ut parerent, clamantes replebant inferos ululatibus, et sic ser- 5
pentes pariebant. Pariebant autem non solum femine, set eciam uiri, et hoc
non per membra que natura constituit tali officio conueniencia, uerum per
brachia simul et pectora, exibantque erumpentes per cuncta membra bestie,
habentes capita ardencia et ferrea et rostra acutissima, quibus ipsa unde exibant
corpora dilaniabant. In caudis autem suis habebant eedem bestie multos lo
aculeos, qui quasi hami retro retorti, ipsas a quibus exibant animas pungebant.
Bestie namque ille uolentes exire, cum caudas suas non possent secum traherc,
in ipsa corpora unde exibant rostra sua ardencia et ferrea retorquere non
cessabant, donec ea usque ad ossa arida consumerent; et sic simul conda-
mantes stridor glacierum inundancium et ululatus animarum sustinendum talem 15
penam et mugitus bestiarum exeuncium ab eis perueniebant ad celum. Erant
enim in omnibus diuersis membris et digitis diuersarum bestiarum capita, que
ipsa membra mordebant usque ad neruos et ossa. Habebant autem linguas
uiuas in modum aspidum, que totum palatum et arterias consumebant usque
ad pulmones. Verenda quoque ipsa uirorum ac mulierum erant (in) similitudine 20
serpencium, qui inferiores partes uentris lacerabant et ipsa uiscera [inde]
abstrahere studebant. Tunc ait angelus : ' Hec est pena canonicorum, mona-
chorum, s(anctimoniaIium) ceterorumque ecdesiasticorum, qui (mentiri deo
per ton)suram et habitum noscuntur, (qui linguas) suas ex(acuerunt) sicut ser-
pentes, (et membra sua non) cohibuerunt ab immundis (operibus et ue)ntri3 ille- '5
cebris. Hanc penam (sustinebunt qui immoderata lux)uria se polluunt, et (ideo
istam sustinere) te oportet.* Hiis dictis rapuerunt eam demones cum impetu
et dederunt (bestie) deuorandam \ Cum autem post (predicta) tormenta esset
in partu uiperarum, afAit ei angelus lucis, et tangens eam sanauit, et sequi
precepit Preter fulgorera autem (angeli) nullum lumen habebant. Pergebant- 3®
que per loca terribilia et multo precedentibus diriora, uia ualde angusta et
quasi de (cacumine altissimi montis tendente) in precipidum. (Quanto autem)
plus descendebat illa anima, (tanto minus) reditum ad uitam sperabat. Dix(it
autem Tundalus ad angelum) : ' Domine, quo imus 1 ' Respondit angelus :
* Hec uia ducit ad mortera.* Et anima : • Quid est ergo quod scriptum est 35
" Lata et spaciosa est uia que ducit ad mortem, et multi sunt (qui in)trant per
eam " ; cum neminem hic preter (nos) uideamus 1 ' Respondit angelus : ' Non
de (hac uia) dictum est, set de (im)pudica et illicita (seculari * uia,) que dudt
ad istam.' £(untes autem longius et) ultra modum la(borantes, uenerunt in
uallem) fabrorum, ibique uide(runt) fabricas in quibus (max)imus audiebatur 40
(luctus), Tunc ait angelus: 'Tortor iste uo(catur Vulcanus), per cuius in-
geniura corruerunt plur(imi et ab ipso cruciantur).' ' Domine, inquit anima,
(si debeo pati) illud tormentum ? ' ' Debes,' ait. (Quo dicto) precedcbat
eam, illa autem plorans (sequebatur eum). Et ecce (tortores) cum ignitis
forcipibus ceperunt illam et proiecerunt in caminum ignis ardentem, et 45
sic suflSantes' foUibus, sicut solet ferrum in fomace examinari ita examina-
bant eam, donec ad nichilum redigerentur anime que ibi paciebantur.
Cumque ita liquefierent ut nichil aliud nisi aqua apparerent, iugulabantur
* T. iterum. ' T. mergebantur. * T. dcuorandum. * VB. et s.
* T, fluctuantes.
VOL. 11. X
3o6 nsotia JLegenua anglie. [Msm
tridentibus ferreis, et posite super incudem percuciebantur malleis, donec*
in unam massam redigerentur, et tamen, quod est grauius, (nec sic perirent;
desiderabant) enim mortem et (inuenire non poterant Loquebantur) autem
tortores (ad inuicem dicentes : * Nunquid) sufficit? ' Et (alii in alia fabrica re-
5 spondebant) : ' Prohicite no(bis, ut uideamus si sufficiat.' Et proiicie)bant, et
(alii capiebant eas in forcipibus ferreis) antequam terram tangerent, et sicut
primi ita et ipsi eas ignibus tradebant. Et ita misere modo huc modo illuc
prohi(cjebantur et ubique comburebantur), donec simul pelles et cames (et
nerui) et ossa in fauillam redigerentur et (flammam) ignis. Post multas pas-
10 siones affuit Tundalo aduocatus suus et apprehendens eum de medio fauille
dixit : ' Quomodo uales ? Nunquid fuerunt tibi tam dulcia carnis oblectamenta,
ut pro eis tot et tanta mala (debeas sustinere? ' Illa penitus respondere) non
poterat, quia post (tantum supplicium non) habebat uires ad loquendum. (Tunc
angelus ait: ' Conf)ortare, quiadominus deducit(ad inferos et reducit). Quamuis
i;; enim magna sint que huc(usque passa) es, maiora tamen sunt a quibus per
dei misericordiam liberaberis.' Et addidit : ' Omnes quos superius uidisti,
iudicium expectant, set hii qui adhuc sunt in inferioribus, iam iudicati sunt.
(Ad)huc enim (non peruenisti ad inferos inferiores).' Et more (solito tangens
eam et confortans), precessit. Cumque simul pergerent (et in)cedentes sermo-
20 cinarentur, ecce (subitus horror et) frigus intollerabile et fetor (intolIera)bilis *
et tenebre prioribus incomparabiles, (tribulacio et) angustia animam Tundali
inuaserunt, ita ut omnia fundamenta terre ui(derentur sibi) contremiscere,
et angelo precedenti com(puIsa est' dicere): 'Heu michi*, quid est quod pre
solito (stare non possum ?) ' Quo dicto non potuit se mouere (pre nimia
25 for)midine. Et ecce angelus cito disparuit, et eum amplius uidere non potuit.
Non est enim sapiencia, non est sciencia nec racio apud inferos quo illa pro-
perabat. Audiuit autem clamores et ululatus mire magnitudinis, et tonitruum
tam horribile, ut nec paruitas nostra potuerit capere, nec lingua [eius] * enarrare.
Circumspiciens ergo si quo modo uidere posset unde uenerant, uidit fossam
30 quadratam et quadrangulam quasi cisternam, qui puteus putridam flamme
et fumi emittebat columpnam, que columpna extendebatur usque ad celos;
et in ipsa columpna erat multitudo maxima animarum et demonum more
fauillarum cum flamma ascendencium, et ad nichilum redacte, iterum cadebant
cum demonibus in fornacem usque in profundum. Quo uiso auima Tundali
3_;^ uolebat se retro retrahere: set non ualebat a terra pedds leuare. Et dum
hoc sepius temptaret, set facere non posset, nimio furore repleta in semet ipsam
exarsit et genas suas unguibus lacerans clamauit: 'Ve michi, quare non
morior ? que me decepit demencia ! ' Audientes hoc demones qui cum flamma
ascendebant, circumdederunt eam cum instrumentis quibus animas ad tor-
^o menta rapiebant, dicentes : ' O misera anima penis et cruciatibus digna, unde
huc uenisti ? Nil adhuc experta es 5 adhuc uidebis dignum operibus tuis tor-
mentum, de quo exire non poteris nec in eo perire, set semper in cruciatu
uiuens ardebis, sine refrigerio, sine lumine, sine consolacione, sine omni auxilio,
nullam deinceps misericordiam sperare poteris. Appropinquasti usque ad
Ac portas mortis et infernis inferioribus sine mora presentaberis. Qui te huc ad-
duxit, ipse te decepit ; liberet te, si potest, de manibus nostris, non uidebis eum
amplius.' Et adinuicem loquebantur : ' Quid amplius moramur ? trahamus eam
et demus eam Lucifero deuorandam,' et sic [arma] * in eam uibrantes minabantur
' al. donec vicene vel tricene vel centene. ' so VB., Sch. antea inexpertus.
^ so VB., Sch. compelleretur. * al. mi domine. * om.
Ms.Tib.] 2^)0 penitentia CunUali. 307
illi mortem eternam. Ipsi autem immundi spiritus erant nigri sicut carbones,
oculi eorum ut lampades igni ardentes, dentes eorum niue candidiores ; caudas
habebant ut scorpiones, ungues ferreos acutos, alas ut uulturis. Interea affuit
angelus domini, qui fugatis spiritibus tenebrarum consolatus est (ea)m
dicens : ' Gaude et letare, filia lucis, quia (misericordiam et) non iudicium 5
consequeris. Penas (enim magnas ui)debis, set eas non pacieris. (Veni
ergo et os)tendam tibi pessimum humani generis inimicum,' et precedens ad
portas infemi, dixit : ' Veni et uide. Scito tamen quod nullum lumen hiis
qui huc deputantur lucet ; set tu poteris eos uidere et ipsi non uidebunt te.'
Appropians autem anima uidit principem tenebrarum et profundum infemi. lo
Que autem et qualia ibi uiderit inaudita tormenta; si centum capita, et in
unoquoque capite centum essent lingue \ enarrare nullo modo possent '. Ibi
uisus est princeps diabolus, qui magnitudine precedebat omnes bestias quas
ante uiderat, cuius corporis quantitati ipsa que uiderat anima nichil sciebat
comparare. Eiat enim bestia nigerrima sicut coruus, formam habens humani 15
corporis a pedibus usque ad caput, excepto quod plurimas habebat manus,
habebat' et caudam. Habebat siquidem non minus mille manibus, et in longitu-
dine quasi centum cubitos, in grossitudine decem habeba[n]t *. Vnaqueque manus
digitos uicenos habuit, et digiti eius in longitudine centenas palmas habeba[n]t^
«t in grossitudine denas. Habebat ungues lanceis militum grossiores et lon- 30
giores, et ipsos ferreos; in pedibus totidem. Rostmm eius nimis longum et
grossum, cauda asperrima et longa, ad nocendum animabus aculeis acutissimis
preparata. lacet autem illud horribile monstrum super cratem ferream sup-
positis ardentibus pmnis, et ab innumerabili multitudine demonum follibus
sufiSancium circumdatus. Circumdat autem ipsum tanta multitudo animamm et 35
demonum, quod nulli credibile esset quod mundus tot animas parere posset a
principio. Ligatus est autem ille hostis antiquus per singulas membromm iunc-
turas cathenis ferreis etjereis' ignitis et ualde grossis. Cumque sic uersa-
retur^ in carbonibus et undique combureretur, nimia exardescens ira uertit
se de uno latere in aliud latus, (et omnes) manus suas in illam multitudinem (ani- 30
mamm ex)tendit, easque repletas (animabus constrin)xit sicut (msticus siciens
racemos comprimit ut inde uinum eliciat; in tantum ut nulla esset ibi anima
que tali contricione non priuaretur capite aut pedibus uel manibus. £t tunc sus-
pirans sufflauit et sparsit animas in diuersas partes gehenne, et statim emctuabat
puteus ille de quo prediximus fetidam atque horribilem flammam. £t cum 35
retraheret anhelitum suum dira illa bestia, retraxit ad se omnes animas quas
ante sparserat, et cum fumo et sulphure in os eius cadentes deuorauit. Set et
quecunque manus eius effugerant ne stringerentur, illas cum cauda sua percussit.
Et sic misera bestia percuciens semper percuciebatur, et tormenta animabus in-
ferens, in tormentis omnibus super omnes craciabatur. Tunc ait angelus ad 40
animam : ' Hic est Lucifer, principium creaturamm dei, qui uersabatur in
deliciis paradisi. Qui si solutus fuerit, celum simul et terram usque ad inferos
cuncta perturbabit '. Hii tamen qui cum eo sunt, partim sunt angeli tenebramm,
partim filii Ade et iam iudicati sunt, et multos alios expectant qui uel Christum
negauemnt uel negancium) opera f(ecemnt. Passi sunt ea que uidisti,) prius 45
(minora tormenta, et postea ducti sunt ad) ista, de (quibus nullus qui semel)
ea intra(uerit, amplius exire poterit Hic sunt) prelati et princi(pes mali,
* al. haberet linguas. ' al. posset. ' om. in Sch. * T. VB. habebat.
* T. habebat. • T. ereis et. ' al. versatur . . . comburitur . . . coustringit,
etc. • so Sch., VB. perturbaret.
xa
3o8 Bom Legenna anglle» [Ms.Tib.
de quibus scriptum est) : " Potentes pote(nter tormenta paciuntur," qui scilicet)
non bene usi (sunt potencia sibi a deo data).' Tunc anima (ait ad angelum :
' Quare poten)cia non bonis (datur, ut bene presint ? ' Respondit angelus) : * Aut
sub(ditorum culpe hoc exigunt ut bonos) doctores ^ (non habeant, aut ipsis) bonis
5 in hoc parcitur, ut (saluti animarum suarum) melius prouideant. Hic autem
(infelix, princ)eps tenebrarum dictus est, non propter potenciam quam habeat",
set propter priraatum quem [tenet] in tenebris. Omnes autem alie pene,
quamuis (maxime sint, respec)tu huius pro nichilo computantur,' Et anima:
'Verum certe est, nam uidere tantummodo locum istum magis me turbat, et
lo fetorem eius sustinere me plus (grauat, quam pati omnia que antea paciebar.
Vnde rogo, si potest fieri, ut hinc me subtrahas cito, et hic me amplius cruciari
non permittas. Hic enim uideo multos cognitos et sodales et notos meos,
quos mecum in seculo gaudebam habere socios, quorum hic consorcium multum
abhorresco. Scio' autem pro certo quod nisi michi diuina succurrat gracia,
15 meritis meis exigentibus non minus ista paciar quam ipsi.' Ad quam angelus ;
' Veni o felix anima, conuertere in requiem tuam, quia dominus benefecit tibi.
Non enim hoc pacieris, neque amplius, uisi promerueris, ista uidebis. Hucusque
uidisti inimicorum dei carcerem, ammodo uidebis gloriam amicorum dei.'
Conuersa anima sequebatur angelum precedentem : et cum non longe per-
ao gerent, fetor euanuit, destructisque tenebris lux apparuit. Fugatoque timore
securitas rediit, et deposita tristicia anima illa repleta est gaudio et leticia, ita
ut se tam cito mutatam miraretur, et diceret: 'O domine, quomodo tam cito
mutata sum ? ' Cui angelus : ' Benedicta sis : ne timueris ; hec est enim
mutacio dextere excelsi ; per aliam autem uiam transire debemus in regionem
25 nostram. Tu ergo benedic dominum et sequere me.' Euntes autem uiderunt
murum nimis altum, et intra murum ex illa parte qua uenerunt, erat plurima
multitudo uirorum ac mulierum) pluuiam (et uentum sustinencium : et erant
ualde) tristes, (faniem et sitim sustinentes ; lumen tamen habebant, et fetorem
non senciebant). Tunc ait an(gelus ; • Isti quidem mali fuerunt, set non)
30 ualde : hones(te uixerunt, set bona temporalia) pauperibus non (sunt largiti :
et ideo per aliquot annos) pacientur (pluuiam, uentum, famem et sitim), set
post du(centur ad bonam requiem.' Cuntes paul)ulum, uene(runt ad portam,
que ultro aperta est) eis. Quam cum intrassent, (uiderunt) campum pulcrum,
odoriferum, floribus (plenum, luci)dum et satis amenum, in quo (multe anime)
35 erant utriusque sexus (exultantes ; et nox ibi) nunquam fuit, neque (sol unquam
occidit, et est) ibi fons aque uiue, Et dixit angelus : ' Hic habitant boni set
non ualde, qui de cruciatibus erepti nondum merentur sanctorum consorcio con-
iungi. Fons iste uocatur uiuens : si quis ex hac aqua gustauerit, (uiuet in
eternum nec) siciet ultra.' (Et procedens paululum) uidit laicos sibi (notos,
40 inter quos) erant Concober et Donatus* reges. Quibus uisis ait anima
ad angelum : ' Domine, quid est hoc ? Isti duo uiri erant in uita sua nimis
crudeles et inter se inuicem multum inimici : quo ergo merito huc uenerunt ? '
Respoiidit angelus : ' De hac inimicicia ante mortem penituerunt. Concober
autera diu languit et uotum uouit quod si uixisset monachus fieret. Donatus
45 autem per multos annos in uinculis religatus, omnia quecunque habuit dedit
pauperibus, et ideo iusticia eius manet in seculum seculi ; et tu narrabis uiuen-
tibus omnia hec' Cum autem modicum procederent, uiderunt domum mira-
biliter ornatam, cuius parietes et omnis structura ex auro et argento erant et
^ «/, rectores, " T, habebat. * VB, scito. * al. Donacus.
Ms.Tib.] ^t penitentia Cunuali. 309
ex omniutn lapidum preciosorum generibus; set* fenestre ibi non crant, nec
hostium, et tamen omnes qui intrare uolebant intrabant. Erat autem intua
tam splendida ac si non dico unus sol, set quasi ibi multi splenderent soles.
Eratque nimis ampla et rotunda, et nullis columpnis fulta, et totum eius uesti-
bulum ex auro et lapidibus preciosis erat stratum. Circumspiciens autem Tun- 5
dalus, uidit unum sedile aureum, cum gemmis et serico et omnibus omamentis
omatum, et regem Cormarcum in ipso trono sedere, uestitum mirabilibus
uestimentis, supra omne precium terrenum. Et cum staret admirans, uenerunt
plurimi in domum illam cum muneribus ad regem, et offerebant singuli cum
gaudio munera sua. £t dum staret Tundalus diucius ante dominum suum lo
regem Cormarcum — erat enim dominus suus in seculo — , uenemnt multi saccr-
dotes et leuite, solempniter induti sicut ad missam cantandam, cum sericis
casulis et aliis omamentis ualde preciosis, et omabatur undique domus illa
regia mirabili ornamento. Ponebant ciphos ct calices aureos et argenteos et
pixides eburneas super paxillos et tabulas, et sic domus illa omabatur, ut si 15
maior gloria in regno dei non esset, ista posse sufficere uideretur. Omnes ergo
illi qui ministrabant, ante regem uenientes et genua flectentcs dicebant :
' Labores manuum tuamm quia manducabis, beatus es et bene tibi erit' Tunc
Tundalus ait ad angelum : ' Miror, domine, de tot ministris, inter quos nec
unum de sua familia recognosco.' £t angelus : ' Non sunt isti de sua familia, sct ao
pauperes Christi et peregrini quibus rex bona sua largiebatur, et ideo per manus
eomm retribuitur ei merces eterna.' Tunc ait Tundalus : ' Domine, passusne
est dominus meus aliqua tormenta post mortem ? ' ' Passus est, inquit, et
adhuc cotidie patitur, et adhuc pacietur. £xpecta paululum et uidebis.' £t
cum paululum expectasset, obscurata est domus, et omnes habitatores eius 33
illico consternati sunt et rex contristatus exiuit cum fletu. Quem cum Tun-
dalus sequeretur, uidit hanc multitudinem quam ante intus uiderat, expansis
in celum manibus deuotissime deprecantem deum et dicentem : ' Domine deus
omnipotens, sicut uis et sicut scis, miserere semi tui.' £t respiciens uidit
regem in igne usque ad timbilicum et ab umbilico sursum cilicio indutum. 30
' Hanc penam, inquit angelus, cotidie patitur per tres horas et horis uiginti
una requiescit : et hoc ideo, quia legitimi coniugii maculauit sacramentum,
ideoque patitur ignem usque ad umbilicum. Cilicium uero portat quia iussit
interfici comitem iuxta sanctum Patricium et preuaricatus est iusiurandum.
Exceptis hiis duobus, cuncta ei crimina dimissa sunt. Set iam ascendamus.' £t 35
cum paululum processissent, uidemnt mumm nimis altum et nimis preclamm.
Erat enim argenteus totus, splendidus ualde et decoms. Et cum nulla porta
ibi appareret, Tundalus tamen, nesciens quomodo, intrauit, et circumspiciens
uidit choros sanctomm exultancium et dicencium ; ' Gloria tibi deus pater,
gloria tibi deus fili dei, gloria tibi spiritus sancte deus.' Erant autem uiri et ^o
femine uestiti candidis uestimentis et preciosissimis, sine macula et mga, iocundi
et hilares, gaudentes semper et sanctam trinitatem laudantes. Candor autem
uestimentomm (sicut nix recens erat) percussa solis radio. Voc(e3 uero con-
sonantes quasi) musicum melos reddebant so(nos. Claritas autem, iocunditas,
amenitas, hilaritas, pulcritudo, ho)nestas, sanitas, (eteraitas, unanimitas, omnibus 45
erat equalis, et charitas. Odor illius) campi ubi (erant isti, superabat omnia
aromata et odoramenta. Tunc Tundalo ait angelus : ' Hec sunt gaudia coniu-
gatomm qui fidem coniugii semauemnt et familias suas in timore dei bene et
iuste rexemnt et bona sua pauperibus et ecclesiis Christi communicauenmt,
» T. set et.
3IO iisoioa legentia angtte» [Ms.Tib.
qui in iudicio audituri sunt : " Venite benedicti patris mei, percipite regnum quod
uobis paratum est ab origine mundi." ' Tundalus autem multum rogabat ut ibi
remaneret : set non obtinuit. Post hec profecti sunt. Videbatur autem eis
nullus labor in ambulando, et quoscunque pertransibant, inclinatis capitibus et
5 letisuultibus cum ingenti gaudioanime ' occurrebant et eam proprio) nomine (salu-
tabant, et deum qui eam liberauerat glorificabant dicentes : ' Laus tibi, domiue, rex
eterne glorie, qui non uis mortem peccatoris set ut con)uertatur (et uiuat, qui
secundum misericordiam tuam) ab inferni (cruciatibus animam istam eripere
dig)natus es et (sanctorum tuorum consorcio sociare).' Cum autem sic plu(rimas
lo turbas pertransissent, ap)paruit alius (murus tam altus ut primus, set) de auro
(purissimo et preclarissimo, ita ut ma)gis delecta(retur quecunque uidisset
anima in) solo nitore (metalli, quam in omni gloria quam an)te uiderat. (Cumque
simili modo intrassent illum) ut primum, (apparuerunt illis plurima sedilia de)
auro et gem(mis et uniuersis lapidum precio)sorum gen(eribus constructa et
15 preciossimis or)namentis (cooperta, in quibus sedebant seniores) uiri et fe(mine
uestiti sericis et stolis candidis et) tiaris ^ (et uniuersis ornatibus, qualia nec an)te
uiderat (nec cogitare poterat. Et erat) facies (uniuscuiusque splendida sicut sol
splen^dens in (meridie, et capillos habebant auro si)millimos, {et coronas aureas
hisdem gem)mis orn(atas. Set et lectoria posita erant) cum ' eis (aurea, quibus
20 superpositi erant libri au)reis literis (scripti,) et cantabant domino AUeluia cum
(nouo cantico et tam dulci melodia,) ut cunc(torum preteritorum obliuisceretur)
anima que semel (audiret uoces eorum.) Tunc ait angelus (ad Tundalum : ' Isti
sunt sancti qui pro testamento dei sua corpora tradiderunt et) in sanguine (agni
lauerunt stolas suas ; et continentes qui de seculari uita ad dei seruicium con-
25 uersi sunt et qui semet ipsos cum uiciis et concupiscenciis crucifigentes, sobrie
et iuste et pie uixerunt.' Cum autem Tundalus curiosius circumspiceret, uidit
quasi castrum et papiliones plurimas, purpura et bisso, auro et argento et serico
mira uarietate confectas, in quibus chordas et organa, timpana et citharas
cum organistris et cimbalis canentes, cetera quoque omnium musicorum genera
30 suauissimis sonis audiuit concinentes ; et quesiuit que hec essent. Cui angelus :
' Ista est religiosorum requies, monachorum et conuersorum, canonicorum et
sanctimonialium, qui promissam obedienciam hiis qui presunt hilariter et deuote
impendunt et qui magis gaudent subesse quam preesse, qui uoluntatem pro-
priam relinquunt et aliene) obtemperant, (qui dum sunt in corpore, celestia
32 s)apiunt, qui (refrenant linguas suas non so)Ium a malis, (set etiam a bonis
propter taciturnit)atis amorem.' (Tunc ait Tundalus : ' Domine, si tibi placet),
uolo (propius accedere et eos qui intus su)nt uide(re.' ' Placet, inquit, ut
uideas eos) et audias, (set non intrabis ad eos. Isti) enim fruuntur pre(sencia
sancte trinitatis, et qui semel) ad eos (intrauerit, omnium immemor preter)i-
40 torum ulte(rius non disiungitur a consorcio sanctorum,) nisi forte (uirgo fuerit
et coniungi mereatur) choris an(geIorum.' Et accedentes propius, uiderunt)
utriusque (sexus animas que assimilabantur ang^elis, (quarum splendor et odor
delectabilis et) sonus su(auissimus omnem gloriam quam ante ui)derat su-
(perabat, Omnia instrumenta nemine) tangen(te sonos reddebant, set hanc
45 omnem) dulcedi(nem superabant uoces ipsorum spirituum, quibus) nullus (labor
erat in exultacione* uocum, nec) labia (uidebantur moueri ; nec manus ad) in-
strumenta musica leuare curabant, et tamen ad libitum cuiusque melos redde-
bant. Firmamentum quod erat super capita eorum multum splendebat, de
quo cathene pendebant auri purissimi uirguHs argenteis intermixte, pulcherrima
* om, in VB. " so Sch. ; VB. variis. ' «/. coram. * Sch. extensione.
MSTib.] De penitentia Cutmali s^'
uarietate contexte*, de quibus ciphi et phiale, et tintinnabula et cimbala, et lilia
et sperule pendebant auree. Inter quas multitudo maxima uersabatur angelorum
uolancium et aureas alas habencium, qui leui uolatu tnter cathenas uolantes,
suauissimum atque dulcissimum audientibus reddebant sonum. Cum ergo
Tundalus delectatus uellet ibi stare, dixit ei angelus : ' Respice.' Et respiciens 5
uidit unam arborem maximam et latissimam, frondibus uiridissimam et floribus
pulcherrimam omniumque fructuum generibus fertilissimam ; in cuius frondibus
aues multe diuersorum colorum et diuersarum uocum generibus cantantes et
organizantes moraba[n]tur, sub cuius ramis lilia et rose et cunctarum herbarum
specierumque odoriferarum genera oriebantur. Et [erant] ' sub eadem arbore uiri i o
multi etfemine in cellis aurcis et eburneis,semper benedicentes et laudantesdeum
pro uniuersis beneiiciis suis et donis. £t habebat unusquisque coronam auream
in capite suo mirabiliter omatara, et sceptrum aureum in manu sua, et erant
uestiti talibus in[d]umentis ' quibus usi sunt * monachi. Tunc ait angelus ad
Tundalum : ' Hec arbor [typus] ' est sancte ecclesie ; hii qui sub ea sunt, con- 1 5
structores sunt et defensores ecclesiarum, et pro beneficiis que sanctis ecclesiis
largiti sunt, fratemitatem ipsorum consecuti sunt, quia per iUorum commoni-
cionem secularem habitum reliquerunt et religiose uixerunt.' Cumque inde
profecti essent, uidemnt murum altitudine, pulcritudine et splendore ceteris
dissimilem. Erat namque ex omnium lapidum preciosomm constractus' uarits »0
coloribus, metallis interpositis, ita ut habere uideretur aumm pro cemento.
Lapides eius erant cristallus, crisolitus, berillus, iaspis, iacinctus, smaragdus,
saphims, onich[in]us, topasius, sardius, crisop[r]assus, ametistus, tintachus*atque
granatus. Hiis et si(milibus) splendebat mums ualde, et mentes (intuen^cium
multum in se prouocabat. Ascend(entes igitur) mumm [uidere] ' procul 35
dubio quod (oculus non uidit nec) auris audiuit nec in cor (hominis descendit,
que) preparauit deus diligentibus se. (Videmnt ibi no)uem ordines angelomm
et beatomm spirituum cum illis immixtomm, et audiemnt ibi uerba inefiabilia,
que non potest homo, nec licet homini, loqui. Dixit augelus : ' Audi iilia et
uide et inclina aurem tuam et obliuiscere populum tuum et domum patris tui, 30
et concupiscet rex decorem tuum. Ecce patet quanta sit amenitas, iocmiditas,
dignitas, sublimitas, interesse choris angelomm et omnium sanctomm, et quod
cmne precellit gaudium, eum qui panis est angelomm ac uita omnium, sentire
clementem et pium.' Ab illo enim loco in quo tunc stabant, non solum omnem
quam ante uiderant gloriam, uemm et predicta supplicia uidebant, et.. quod [magis] * 35
mirandum est, ipsum orbem terramm quasi sub uno solis radio uidebant, sicut
scriptum est : ' Cement terram de longe.' Non enim potest quicquam creature
uisum obtundcre, cui semel concessum est omnium creatorem uidere. £t miro
modo cum starent in eodem loco in quo prius steterant, non se uertentes in
aliquam partem, cunctos tamen ex eodem loco ante et retro positos uidebant. 40
Non solum autem uisus, uemm eciam remm sciencia dabatur insolita, ita ut
non esset ibi opus interrogare amplius aliqua, set omnia sciebat ibi Tundalus
aperte et integre quecunque uolebat. Cum autem ita esset ibi Tundalus,
aiTuit ibi^ sanctus Ruadanus confessor, cum magna leticia salutans eum, et
amplectens intime caritatis uisceribus ait : ' Dominus custodiat introitum tuum 45
et exitum tuum ex hoc nunc et usque in seculum. £go sum Ruadanus patronus
tuus, [cui] ' iure debitor cs sepulture.' £t cum hoc dixisset, stetit nichil amplius
dicens. Tundalus autem respiciens, uidit sanctum Patricium Hiberaiensium
* Sch. contextis. ' om. ' T. instmmentis. * VB. ante visi m.
' T. constructum. ' al. turcatus. * al. ei. • T. ego.
312 ii3otia legentia anglie» LMs.Tib.
apostolum cum magna turba episcoporum, inter quos quatuor uidit [sibi notos],
scilicet Celestinum ardmachanum (archiepiscopum, et Malachiam qui Celestino
successit, qui Romam ueniens tempore Innocencii pape, legatus et archiepi-
scopus ab illo est constitutus, qui omnia que habere poterat sanctis ' et pauperibus
6 diuidebat. Hic constructor extitit xliiii cenobiorum monachorum, canonicorum,
sanctimonialium, quibus omnia necessaria prouidebat, et nichil omnino sibi
retinebat. Ibique uidit Christianum lugdunensem episcopum, fratrem predicti
Malachie uterinum, mire continencie uirum et uoluntarie paupertatis amatorem,
et Neemiam cluanensis ciuitatis antistitem, uirum simplicem atque modestum,
10 sapiencia quoque et castitate pre ceteris fulgentem. Hos quatuor cognouit
episcopos. Eratque iuxta eos unum sedile mirabiliter ornatum, in quo nemo
sedebat, Et dixit Tundalus : ' Cuius est istud sedile, et quare sic uacat ? '
Respondit sanctus Malachias : ' Cuiusdam de fratribus nostris, qui nondum
migrauit a corpore; hic sedibit cum migrauerit' Cum autem in hiis omnibus
15 anima Tundali ualde delectaretur, affuit angelus domini, qui eam antecedebat,
et blande eam alloquens ait : * Vidisti hec omnia 1 ' Et illa : ' Video, domine.
Obsecro, sine me hic esse.' Cui angelus: 'Debes ad corpus tuum redire
et omnia que uidisti ad utilitatem proximorum memoriter retinere.' Quo audito,
anima tristis et flens respondit : ' Domine, inquit, quid tanti mali egi ut relicta
20 tanta gloria ad corpus redeam ? ' Ad quam angelus : ' Hanc non merentur
intrare nisi uirgines, qui corpora sua ab omni immundo tactu, et corda sua ab
omni immundo affectu custodiunt, et aduri magis pro) tan(ta gloria quam coin-
quinari aliqua turpi concupis)cencia (uolunt, quod scilicet tu noluisti facere et
uerbis) meis* (credere, et ideo non poteris hic manere. Reuer)tere ergo ad
25 (corpus tuum et abstine ab hiis) que ante fa(ciebas. Consilium meum et auxi-
lium tibi) non deerit, (set presencialiter atque fideliter tibi) manebit.' (Et
cum hoc dixisset angelus, conuersa anima) statim sensit (se mole corporis esse
grauatam) ; nuUum inter(uallum nec ullum * temporis intercessit) momentum
set (in uno eodemque temporis puncto in celis) loquebatur ad ang(elum et
30 in terris se sensit induere) corpus suum. (Tunc ipsa debilis corporales aperuit)
oculos et (suspirans nichilque dicens respexit) clericos circum(stantes ; et
sumpsit corpus domini cum) graciarum accione, (et omnia que habuit dispersit
et) dedit pauperibus, (et signum sancte crucis uestimentis) suis afifixit. (Cunc-
taque que uiderat et retinere po)terat, post(modum recitauit, bonam uitam)
35 ducere mo(nuit, uerbumque dei quod ante nescierat) cum magna (deuocione
et utilitate ac humilitate et sciencia predicabat).
ir De sancto Paulino episcopo et confessore*.
ANno ab incarnatione domini quingentesimo octogesimo secundo,
imperante Mauricio, Gregorius eiusdem principis anno decimo
romane sedis papatum adeptus est. Hic misit Augustinum et
40 Paulinum cum ceteris ad predicandum euangelium genti Anglorum :
gensque northanhumbrana, que ad aquilonem Humbrie fluminis
plagam inhabitat, cum suo rege Edwino verbum vite, predicante
' Sch. cenobiis. ' Sch. scripturarum. * Sch. unum. * Collected
from Beda II. 14. 16. 20; III. 14; the Translatio is added.
De ^ancto pauUno. 313
(beato) ^ Paulino, suscepit, Edwinus igitur rex cum gentis sue parte
magna predicante beato Paulino fidem Christi suscepit anno regni
sui vndecimo, et incarnationis dominice sexcentesimo vicesimo sep«
timo, ab aduentu vero Anglorum in Britanniam anno circiter cente-
simo octuagesimo. In Eboraco vero doctori suo Paulino sedem epi- 5
scopatus donauit, ecclesiam in honore beati Petri apostoli de lapide
edificare cepit; sed, priusquam consummaretur, occisus est^ opus
successori suo Oswaldo perficiendum reliquit. Paulinus autem ex eo
tempore sex annis continuis, vsque ad mortem videlicet regis, verbum
dei, annuente ac fauente eodem rege, in illa prouincia predicabat ; lo
credebantque et baptizabantur quotquot erant preordinati ad vitam
eternam. Tantus autem fertur tunc fuisse feruor fidei ac ' desiderium
lauachri salutaris genti Northanhumbrorum, vt quodam tempore
Paulinus veniens cum rege et regina in villam regiam que vocabatur
Adgebrin*, triginta sex diebus ibidem cum eis cathezizandi et bap- 15
tizandi officio deditus moraretur, illisque diebus cunctis a mane vsque
ad vesperam nihil aliud ageret quam confluentem illuc de cunctis
viculis ac locis plebem Christi verbo salutis instruere, atque in-
structam in fluuio Gleni", qul proximus erat, lauachro remissionis
abluere. Hec villa tempore sequentium regum deserta, et alia pro ao
illa est facta in loco qui vocatur Melmin : et est in prouincia Bemi-
ciorum. Sed et in prouincia Deirorum, vbi sepius manere cum rege
solebat, baptizabat in fluuio Swalwa, id est Swala, qui vicum Cata-
ractam*— id est Keterik— preterfluit. Nondum enim oratoria vel
baptisteria in ipso exordio nascentis ibi ecclesie poterant edificari. 35
Attamen in Campo-dono ^, vbi tunc etiam villa regia erat, fecit basili-
cam, quam postmodum pagani a quibus rex Oswinus occisus est
cum tota eadem villa succenderunt ; pro qua reges posteriores fecere
sibi villam in regione que vocatur Loidis*. Euasit autem ignem
altare, quia lapideum erat, seruaturque ' in monasterio quod est in 30
silua Elmete. Predicabat autem Paulinus verbum vite prouincie
Lindeseie, prefectumque Lincolnie, cui nomen erat Blecca '", cum
domo sua primo conuertit ad dominum. In qua ciuitate ecclesiam
operis egregii de lapide fecit ; cuius tecto vel longa incuria vel hostili
manu deiecto, parietes hactenus stare videntur, et omnibus annis 35
aliqua sanitatum miracula in eodem loco solent ad vtilitatem eorum
qui fideliter querunt ostendi. In qua etiam Paulinus, transeunte ad
Christum lusto, Honorium pro eo consecrauit episcopum. Multos
insuper in fluuio Trenta ad eum de prouincia illa confluentes bap-
tizauit. Erat autem Paulinus vir " longe stature, paululum incuruus, 40
^ om, in T. * om. in Bed. • E, ad. * B. Adgefrin, now Yeverin.
In T. follows : modo agbrig dicilur, but these words are crossed out in red.
* E. Gleui; = the Glen, a small river which falls into the Till. • E. catha-
ractam. ^ Camden supposes Almonbury, Gale Tanfield, «/. Doncaster
(Archaeologia I. aai). ' At Oswinthorp. » que om. in T. *" E.
blecta. " so T ; E. longe stature vir.
314 Jl3o\3a leg:enDa anglie»
nigro capillo, facie macilenta, naso adunco pertenui, venerabilis
simul et terribilis aspectu. Habuit autem secum in ministerio
lacobum diaconum, virum vtique industrium et nobilem in Christo :
qui vsque ad tempora Bede permansit. Martirizato autem rege
5 Edwino turbatisque rebus, Paulinus, assumpta secum regina Ethel-
burga, rediit Canciam nauigio \ atque ab Honorio archiepiscopo et
rege Edbaldo honorifice susceptus est. Venit autem illuc duce Basso,
milite regis Edwini fortissimo, habens secum Eanfledam filiam et
losfridum ^ filium Edwini, necnon et Yffi filium Osfridi filii eius, quos
10 postea mater metu Edbaldi et Oswaldi regum misit in Galliam
nutriendos regi Dagoberto, qui erat amicus eius ; qui in infantia
mortui sunt. Attulit autem * secum vasa preciosa Edwini regis per-
plura, et crucem magnam auream et calicem aureum, que hactenus
in ecclesia Cancie conseruata monstrantur. Quia vero Romanus
15 presul roifensis ab Honorio* Rome missus absorptus fuerat fluctibus
italici maris*, Paulinus, inuitante Honorio, episcopatum roffensem
suscepit, et quamdiu vixit tenuit. In qua ecclesia moriens pallium
suum reliquit. Reliquerat autem in ecclesia eboracensi lacobum
diaconum suum, virum vtique ecclesiasticum et sanctum, qui multo
20 tempore ibi manens, magnas antiquo hosti predas docendo et bap-
tizando eripuit. Tandem sanctus Paulinus in senectute bona, anno
domini sexcentesimo quadragesimoquarto, sexto idus octobris, ad
dominum migrauit, et in Secretario beati Andree, quod Ethelbertus
rex in ciuitate roffensi a fundamentis construxerat, sepultus est.
25 * Elapso autem multo tempore, Gundulpho ibidem pontificante, Lan-
francus archiepiscopus veterem ecclesiam beati Andree funditus
destruxit nouamque basilicam reedificauit, ossa sancti Paulini de terra
leuauit et in scrinio honorifice collocauit. 'Erat autem matrona
quedam inter alias que ibi aderant infirmitate corporis sui grauata,
30 sed multo vehementiori sceleris pondere pressa ; que ad sepulchrum
sancti Paulini accedens, votum deuot(issim)e "^ commisit quod (ipsa) ',
si ab infirmitate sua meritis beati Pauhni liberari mereretur, facinus
in quo misera iacuerat, quoad viueret iterum non committeret : et
protinus sanitati restituta est. Non multum vero post, sicut canis ad
35 vomitum, instigante diabolo rediit ad peccatum. Cum autem vir suus
super crimine lese maiestatis infamaretur, matrona illa candelam
fieri fecit, quam ad ecclesiam sancti Andree detulit : et ad sepulchrum
sancti Paulini primum gradum ascendens, vi quadam repulsa retro
abiit, et fere ad terram cecidit. Et mirans estimabat quod aliquo
40 corporis sui aut mentis defectu hoc accidisset^: ad gradum vnde
repulsa erat rediit, sed nullo conamine ascendere potuit. Quasi per
1 E. nauigio Canciam rediit. ' Bed. Vuscfrean. ' Bed. quoque.
* Bed. ad Honorium papam a lusto archiepiscopo. ' £. italici maris fluctibus.
* Cf. Vita Gundulfi in Wharton H. ^" T. deuote ; E, deuotissime. ' om.
in T. * E. accedisset.
De ^ancto paulino* 315
capillos retrorsum tracta repellebatur, et a sancto loco inuisibilher
excludebatur. Tandem ad se rediens et reatum suum agnoscens,
ante altare, quod ibi erat, flens et eiulans se proiecit, et facta ibidem
oratione, surrexit et monachos ecclesie, vt pro domino suo ac pro se
ad deum preces funderent, lachrimosis singultibus exorauit. Quod 5
cum fecissent, pietas* diuina virum eius de obiecto sibi crimine
nimis perterritum liberum eifecit. Propulsato vero timore mulier
leta effecta redditur secura, vitiumque cui diu subiacuerat non relin-
quitur, immo frequenter committitur, nec de violata promissione
concutiturnecomniavidenti^confitetur. Quapropter immani corporis 10
infirmitate deb volente percutitur, et ad extrema perducitur. Vite sue
desperat, gemebat, pauebat, longa suspiria educebat, et quid faceret,
quo se verteret nesciebat. Vidit hanc qui omnia videt, et respexit
eam, sepe contemptus ab ea. Itaque vocato episcopo scelus suum
confessa est ; qui ait : • In vltimo vite articulo posita per penitentiam 13
satisfacere non vales : propterea deo promitte quod peccatum illud
amplius non committas, et quod sepulchrum sancti Paulini cum
oblatione deuote adibis.' Illa respondit : ' Quod precipis, mones, et
hortaris, me impleturam promitto: et si beatus Paulinus munus
meum susceperit, veniam a deo me promereri posse cognoscam ; si ao
vero suscipere renuerit, sciam mihi imminere penam etemam sine
fine.' Conualuit mulier, pallium vnum quod habebat optimum sancto
obtulit et sepulchrum eius inde operuit. Munus enim mulieris
sanctus suscepit, qui prius suscipere despexit. Non enim munerum '
distinxit quantitatem, sed diuersam attendit vnius eiusdemque 25
mulieris qualitatem.
ir Narraito*.
Fuit in Alexandria virgo nomine Eufrosina : quam cum pater eius
vellet nuptiis tradere, illa monachum quendam adiens petiit se
doceri ea que dei sunt. Cui ille : ' Si potes temptamenta carnis ferre,
relinque omnia et fuge,' et abscidens crines eius, induit tunicam 3°
viri, et ' Smaragdum ' eam vocauit. Que simulans se eunuchum,
monasterium intrauit. Diabolus vero multos concitabat ad decorem
vultus eius per malas cogitationes, ita vt omnes molesti essent abbati,
qui talem pulchritudinem in monasterium introduxisset. Et ait
abbas : * Pulchritudo tua fratribus infirmis fit " ruina : volo te sedere 35
in cella tua ibique psallere [et] manducare, nunquam egressurum.'
Smaragdus ergo ingressus cellam, vigiliis, ieiuniis, et orationibus
vacabat. Cumque quesita esset per totam Alexandriam, et nusquam
inuenientes eam, lugebant quasi mortuam sponsus sponsam, pater
filiam. Pater vero non ferens dolorem suum, venit ad abbatem et 40
cadens ad pedes eius dixit : ' Peto ne cesses orare dominum pro filia
» T. E. et p. » E. viuenti. » E. numerum. * Ex Vinc. Bell. XV.
"jS. * E. fit infirmis.
3i6 iisotja Legenua ans^tte.
mea : quia quid actum sit ei nescio.' leiunantibus autem fratribus et
orantibus, nihil reuelatum est de illa, nam et ipsa iugiter orabat
dominum ne manifestam eam faceret in vita sua. Abbas autem
consolabatur virum, dicens : ' Credo quia bonam partem sibi elegit,
6 ideo nihil nobis de illa deus reuelauit. Si enim in malis operibus
incidisset, nunquam dominus tantum laborem fratrum despexisset.
Vis, inquit, loqui cum quodam fratre spirituali qui venit de palatio
Theodosii ? ' Cui ille : ' Volo.' Cumque filia subito vidisset patrem
et cognouisset eum, tota lachrimis repleta est. Quod ille com-
10 punctionem esse putans, non cognouit eam, quia species eius pre
abstinentia et lachrimis emarcuerat. Et cepit patri loqui de futura
beatitudine, quomodo per elemosinam et charitatem et patientiam
possit quis ad eam pertingere. Nec diligendos esse filios, asseruit,
plus quam deum, nec patrem plus eo qui est factor omnium. ' Si filia
15 tua, inquit, in perditionem anime iuisset, deus eam tibi oratione
fratrum manifestasset. Potens est autem dominus in hoc seculo
manifestare eam tibi, tu tantum gratias age, nil desperans. Nam et
ego tibi compatiens sepius oraui deum vt tibi sufferentiam tribuat et
tam de te quam de filia tua quomodo expedit adimpleat.' Confortatus
2o ille dixit abbati : * Edificata est anima mea sub isto fratre, et ita letus
effectus sum tanquam si filiam meam inuenissem.' Completis autem
Smaragdus intra cellam triginta octo annis cum in infirmitatem
decidisset, introiens ad eam pater et deosculans clamare cepit :
' Heu me, vbi sunt verba tua dulcia quibus mihi filiam meam viden-
25 dam promittebas ? Ecce non solum illam non videbo, sed et te, per
quem consolationem habebam, amitto.' Cui Smaragdus ait : ' lam
pone finem tristicie ; recordare quia lacob manifestauit deus loseph
quem quasi mortuum lugebat : et quia desiderium meum deus impleuit
et vsque in finem viriliter certando perduxit, nolo te esse solicitum
30 pro fiha tua : ego sum illa misera, et tu es pater meus. Corpus
meum ab alio nudari et lauari non permittas, sed per teipsum hoc
facias. Et quia in ingressu meo promisi abbati me multas posses-
siones habere et, si perdurare possem, in hunc locum eas adducere,
tu imple quod promisi, et ora pro me.' Hec dicens tradidit spiritum.
35 Et ingemiscens pater, quasi mortuus ad terram cecidit, et veniens
abbas concidit super eam eiulans et dicens: 'Eufrosina sponsa
Christi, ne obliuiscaris seruorum tuorum, sed ora pro nobis ad
dominum Ihesum Christum.' Pater vero puelle substantiam suam
monasterio tradidit, et habitu assumpto decem annis in sancto pro-
40 posito vixit \
1 T. ad.
» CollectinT. :
Honorabilis Rome, acceptabilis Anglie, desiderabilis ubique; dux angelice,
legate apostolice, preco dei in fines terre : o Pauline digne apostolico nomine,
o qui regiones et naciones incredulas Cliristo lucraris : Ora pro nobis.
Deus cui beatus Paulinus pontifex ita sanctitatis gracia decoratus complacuit,
De ^ancto jpetroco» 317
ir De sancto Petroco abbate et confessore^.
BEatus enim Petrocus, natione Cumber', ex regali ortus prosapia,
ita vixit a puero, vt sequax fidei, et operum apostolorum
principis imitator, quodam quasi presagio ex proprii nominis
assignatione percepto diuinitus, se etiam petram esse contenderet,
in qua suam ecclesiam ipsa veritas superedificare promiserat. Cui 5
talem deus contulerat gratiam, vt in omnium oculis beneplacitus et
acceptus appareret. Erat enim modestus, humilis, dator hilaris;
continua charitate feruens, ad omnia religionis opera promptus.
Mortuo autem rege patre suo, optimates quique, consona populi
acclamatione, regem hereditario iure ipsum constituere nitebantur. lo
Ille vero, neglecta regali pompa, assumptis secum sexaginta sociis
monasterium intrans habitum religionis suscepit. Elapsis post hec
aliquot annis in Hiberniam proficiscens, litterarum disciplinis et
sacre scripture viginti annis se mancipauit. Repatriare tandem
cogitans, in maris littore ratem, quam dudum ibidem nullo preter 15
deum custode reliquerat, nulla compage soluta integram inuenit.
Expansis autem velis naueque vento commissa, prospere Britanniam
applicuit. Egressis de naue discipulis, messores illic operantes
amare eis loquuti sunt ; insuper et importune petunt quatinus ad
restringendam sitim suam fontem eis dulcis aque de scopulo eliceret 20
famulus dei: siue vt irriderent aduenam, siue vt eius sanctitatem
experimento tali cognoscerent. Ille vero, qui petentibus dare
rogata^ consueuerat, dei exorata clementia, saxum percussit baculo :
et mox inde fons aque dulcis atque lucidus scaturire incepit, et vsque
in hodiernum diem manare non desinit. Mirabantur hiis visis barbari 25
* (christiane religionis penitus ignari)*, et querenti" seruo dei si quis
religionis cultor in illa esset prouincia, sanctum quendam ei monstra-
runt Sampsonem ; narrationemque " facientes de solitaria vita eius et
parcimonia, labore, vigiliis et precibus, et quomodo panis tantum
ordeacei parco vesceretur edulio. Hec audiens seruus dei, cum 30
Sampsonem esset intuitus, ad deum preces fudit ne a loco illo
abscederet, quousque colloquium eius habere mereretur. Desiderium
statim anime eius tribuit ei dominus, voto eius adiiciens quod orare
non presumpsit. Nam statim Sampson'' ita membris diriguit*, vt
instrumentum, quo terram euertere solebat, manu mouere non 35
posset, orationis hominis dei vinculo vinctus. Et accedente Petroco,
in eius salutatione Sampson saxeo illo rigore soluitur; et dato
inuicem pacis osculo, gratias et laudes deo dederunt. Petrocus autem
ut tuorum consorcium in celis promereretur sanctorum, da ecclesie tue, que-
sumus, eius interuentu perpetuam cunsequi leticiam, cuius deposicionis diem
gratulando celebrat solempnem, per.
^ £d. in Act. SS. BoU. 4 June I, p. 393, ex MS. Rub. Vallis and Capgr. ;
abr. from the Life quoted by Leland Itin. viii. 53. ' £. cuniber, Lel. Camber.
' E. rogate. *-* om, in T. » Boll. querente. • Boll. om. que.
' E. samson. * T. dirriguit.
3i8 iQotja leffentja anglie.
in loco ibi propinquo cum suis sociis mansionem fecit. Per triginta
annos ita innocentem vitam ibi egit, vt nemini faceret quod sibi fieri
noUet, Carnem ita ieiuniis et vigiliis afHixit et algore, vt ad repri-
mendos motus illicitos voluptatis, a gallicantu vsque diluculum in
6 torrentis medio nudus pernoctaret. Ita gulam edomabat, vt non
solum deliciosos apparatus non quereret, verum etiam solo panis
edulio gauderet. Diebus dominicis, pro reuerentia resurrectionis
dominice, aliquod pulmentum sobrie gustabat, quo depulsa esurie,
neruorum ariditas a domini militia illum debilitatum non redderet.
lo Decursis igitur triginta annis Romam peregre profectu[ru]s * cum in
Cornubiam regressus fuisset, concitato ventorum turbine facta est
pluuia magna valde. Et cum ob hoc conquesti essent discipuli sui,
compescuit murmur eorum vir dei, pollicitans in crastinum aeris
serenitatem, et iter prosperandum fore. Et cum in crastino non
15 cessasset pluuia, vir dei cepit mestus fieri, seque ipsum presump-
tionis arguere, quod* aliter esset pollicitus quam deus prouiderat.
Sedata tandem tempestate die tertia, palam se Romam profecturum
confitetur eo quod lingua temerarius extiterat et aduersus dei dis-
positionem falso prophetauerat. Quo cum peruenisset, et loca sancta
20 visitasset, Hierusalem vsque proficiscitur. Cumque ad sepulchrum
domini pias preces fudisset et lachrimas, versus Indiam iter maturare
cepit. Per plurima tandem latronum fluminumque pericula orien-
talem vsque perueniens occeanum, multa confectus lassitudine solus
dormiuit in littore. Euigilans autem a sompno, vidit vas ad se per
25 mare aduectum, intro lucidum, vnius solummodo capax hominis. Et
intuens vas, confidenter in illud ingressus est : et solo maris impetu
sine remo transuectus et remige, insule cuidam letus applicuit, vbi
septem annis contemplatiuam egit vitam, vno tantum pisce pastus,
horis interim oportunis diuinitus apposito. Peracto autem septennii
3D spacio, angelus domini in sompnis ei astitit dicens : * Age iam, serue
dei Petroce, proficiscere te iubet dominus, cuius nutu piscis ille quo
te septem annis pauit, totus restat integer, et vas quo aduectus
fueras recessuro presto est. Vbi vero mare transieris, cum baculo,
quem cum melote reliqueras, assistentem lupum reperies, quem tibi
35 dominus collegam uie ' preparauit preuium, donec notas in partes
peruenias.' Omnibus vt ab angelo dictum fuerat repertis, in occi-
dentalem Britanniam peruenit. Regnabat eo tempore Tendurus, vir
atrox et ferus moribus, qui ad furum penam et reorum suppHcia,
efFera tirannide, serpentes et genus omne vermium nocentium con-
40 gregari in lacum fecerat. Quo mortuo, cum filius qui ei successit hoc
tormenti genus inhiberet, huiusmodi serpentes famelici * insurgentes,
alterutrum sese crebris congressibus dente liuido attriuerunt ; vt de
tanto numero solum vnus remaneret, horrendus, enormi corpore, et
rictu venenoso pecudes hominesque seuis faucibus laniaret. Et
^ T. E. profectus. * Boll. qui. ' E. me. * so T., E, famelici serpentes.
De ^ancto petroco. 319
accedens illuc vir dei, et flexis coram omnibus ad orandum genibus,
mortuum quendam resuscitauit, et monstrum illud, ex tunc nemini
nociturum, iussit in solitudines transmarinas secedere. £t assumptis
secum duodecim sociis in solitudine arida manere cepit, et terram
baculo percutiens, lucidum fontem, iugiter manantem, de humo 5
produxit. Quadam die vidit ceruum ad se fugientem, quem Con-
stantini cuiusdam diuitis serui venatores cum canibus sequebantur.
Hunc sanctus pietatis affectu conseruauit illesum; et venatores,
ceruum sub tutamine viri sancti tangere verentes, rem diuiti* ex ordine
retulerunt. Qui indignatus et acri ira permotus cum dei seruum 10
gladio ferire niteretur, subito stupore totis membris diriguit, quous-
que humiliatum, interuentu militum, piis sancti precibus persoluit ; et
sibi et viginti militibus suis fidem Christi docens, ex tirannis mites,
et ex paganis reddidit christianos. Epulante seruo dei, vas aque sibi
appositum casu concidit, et liquore effuso signum crucis edidit et vas 15
integrum aqua plenum recepit. Qua gustata et fratribus porrecta,
liquoris dulcedinem potantes admirantur. Aliquando cum orationi
sub diuo vacaret, et circumquaque abundanter plueret, minima'
pluuie gutta eum non tetigit. Quodam tempore viro dei cum
quodam saricto episcopo sermonem faciente ', ecce miri decoris palla 20
inter eos de celo descendit. Quam cum honore preuenientes inuicem
alterutrum porrigerent, causasque pia contentione vterque exponeret
quare magis alterius esse deberet : statim ipsis intuentibus assumpta
est in ethera, et repente ambobus inde sue * emisse descendere
videntur. Quidam tribunus patrie grauissimo dolore torque- 25
batur: cui soporato beatus Petrocus apparuit, iubens vt reos quos
vinctos tenebat de claustris educeret*, et sanitatem reciperet.
Quibus solutis, pristine valitudini redditur. Mulier quedam annis
plurimis fluxum perpessa sanguinis, sancti viri veste clanculo tacta,
sanitatem fidei merito perfectam recepit. Dracho quidam magnus, 30
secus eius cellam conuersans^ in heremo, ligno dextrum confixus
oculum, deposita nocendi seuitia ad locum festinauit vbi sanctus
vacabat oratloni, et inclinato capite tribus dlebus iacuit sancti patro-
cinium expectans. Qui beati Petroci iussu suffusus aspergine facta
latice permixto pauimenti puluere, statim vi medicaminis exempto 35
ligno ab eius oculo, sanus ad solitum regressus est volutabrum.
Mulier quedam, serpentem paruulum cum aqua bibens, cum nihil in
ea medici proficerent, ad sanctum Adrum adducta est. Qui facta
mixtura terre ac laticis, mulieri potum dedit. Qua hausta,serpentem
iam tripedalem euomens sed mortuum, ipsa hora recepta sanitate 40
gratias egit deo. Conuocatis tandem discipulis, de vera religione
cepit eos diligenter instruere, vt qui seculi negocia reliquerant,
seductorias voluptates respuerent, furorem reprimerent, fugerent
• Boll. domino. ' Boll. ne una quidem ; non om. * Boll. sermocinante.
' BoU. due, ' Boll. absolveret, de c. om. * BoU. convolans.
320 ji^otja legenna anglie.
mendacia, inuidiam execrarentur, nec solum [non] ' detraherent, sed
nec male de proximo suspicarentur; ex[s]uperarent superbiam,darent
locum virtutibus, vt corda sua munda deo prepararent habitacula, et
templum spiritus sancti esse mererentur. Cumque hec et multa
5 discipulis documenta dedisset, plenus omni sanctitate et miraculis
celos penetrare meruit, pridie nonas iunii.
[MS. Tib. adds : Incidencia^.
Cunebertus rex Longobardorum dum stans iuxta fenestram
camere sue consiliatus esset cum quodam secretario suo quomodo
Aldonem militem interficeret : afFuit quedam magna musca, quam
lo dum rex occidere uellet, eius solummodo pedem abscidit cum cultello
quem tunc manu tenebat. Interim Aldo prefatus regie machinacionis
ignarus, uersus curiam regis tetendit. Cui obuians quidam claudus
baculo nixus, sic ait : ' Caue tibi Aldo, quia si ad curiam regis ac-
cesseris, manu eius interibis.' Hoc audito, Aldo ad ecclesiam con-
15 fugit. Interrogatus autem a rege cur sic faceret, respondit quendam
claudum de morte ipsum certificasse. Cognouit igitur rex ipsum
malignum fuisse cui in specie musce pedem truncauerat, qui sic
secretum suum denudasset ; sic quoque Aldonem recepit ad graciam.]
11 De sancto Pirano episcopo et confessore'.
BEatus autem Piranus qui a quibusdam Keranus* vocatur, in
^yj Cornubia vbi quiescit Piranus appellatur. De primis enim
Hibernie sanctis, floruit eo tempore quo beatus Patricius a Celestino
papa missus populum Hibernie ad dominum conuertit. Piranus
itaque ossiriensi Hibernie prouincia, ex patre Domuel* et matre
Wingella® originem traxit. Postquam autem puer in vtero matris
35 iam conceptus esset, quadam nocte mater eius in lectulo quiescens
quasi stellam aliis clariorem in os suum cadentem vidit. Nato vero
infantulo, et educato, ad insulam nomine Cleram accessit, et triginta
annis in magna abstinentia et operibus sanctis deo seruiuit. Quadam
itaque die accipiter, que et nisus dicitur, cum impetu descendens
30 auem quandam super nidum cubantem coram Pirano vngulis rapuit
et in aera asportauit. Quo viso, eam benedixit : et statim a niso
dimissa, super nidum suum cubare cepit. Demum Romam profectus,
scripturas sanctas legens et ecclesiasticam regulam di[s]cens ^ quin-
decim * annis ibidem mansit, et gradum episcopalem suscepit. Illis
35 diebus fuit in Italia sanctus ille magnus Patricius ; qui spiritu sancto
edoctus beato Pirano ait : * Festina ante me, fili dilecte, et in medio
insule super ripam fluminis Waran ® tibi locum construe : placet enim
» om. in E. « Cf. Pauli Diac. Gest. Long. vi. 6. ' Cf. Vita S. Kiarani
Sagirensis, ex libro Kilkenniensi ed. in Colgan 5 March 1. 458, ex Ms. Salmatic,
ed. in Smedt Act. SS. Hib. * E. Keramus. * Colg. Luygneus. * C.
Liadain. " E. dicens. * Colg. viginti. • Colg. Fuaran,
De ^ancto pirano. 321
deo, et preuidit quod in eo loco honor sanctitatis tue hominibus
declaretur; Mn Britannia tamen demum perueniens, vsque' ad
finem vite tue deo seruiens communis resurrectionis et vite eteme
beatitudinem expectabis '.' Cui Piranus humiliter respondit : * For-
sitan locum illum mihi ignotum non inueniam.' Patricius ait : ' Perge, 5
fili, securus, dominus tecum erit, et in quocumque loco cimbalum
tuum sponte sonuerit, sine omni dubietate tibi locum constitue.'
Veniens ergo in Hiberniam Piranus, et iuxta predictum flumen,
cimbalum suum, nemine^ tangente, clarum sonum dedit. Aper
vero, vulpes, taxus, lupus, et cerua cum hinnulo ei humiliter venien- lo
tes obedienter seruierunt. Quadam autem die vulpes beati Pirani
ficones fiirata est, et volens comedere ad suum pristinum habita-
culum secum deportauit. Tunc Piranus taxonem in siluas misit, vt
vulpem cum ficonibus quereret. Qui pergens ad latibulum vulpis, et
eum inueniens, aures eius et caudam dentibus detruncauit et pilos 15
eius violenter detraxit. Tunc vulpes, sequens taxum, cum sanis
ficonibus ad sanctum Piranum hora nona venit : cui et dixit : * Quare
tantum malum fecisti, penuriam esce et potus non sustinens?*
Vulpes vero penitentiam agens tribus diebus ieiunauit. * Postquam
autem per predicationem sancti Pirani episcopi fides in Hibernia ao
creuisset, exemplo eius multi in amorem dei accensi, vitam heremi-
ticam ducentes omnia mundana deum sequendo reliquerunt, inter
quos erat quidam nomine Brendanus, qui non procul a "Pirano sibi
locum constituit. Habuit autem vaccam vnam, quam prefectus regis
Laginensium furatus est et cum ad montem quendam peruenisset, 35
caligo et tenebre circumdederunt eum vt tanquam cecus nihil videre
posset, et huc atque illuc oberrans in quendam fiuuium cadens
submergitur, et vacca ad sanctum Piranum reuertitur. Quam cum
Brendano dare vellet, et ille eam accipere nollet, quia nunquam se
vaccam habiturum decreuerat ; cogitauit Piranus qualiter efficere 3°
posset vt vaccam illam Brendanus acciperet. Et simulato morbo
quesiuit modicum lactis a Brendano sibi dari. Brendanus autem vas
plenum aqua benedixit, que statim versa est in lac nouum quasi
nouiter mulsum. Quod Piranus accipiens benedixit : et in aquam
iterum reuersum est. Quo audito, Brendanus vaccam libenter a 35
Pirano accepit. Cui Piranus gratias agens pro accepto a se munere,
ait : ' Vere tibi dico quia quolibet anno vsque in finem seculi dabit
deus loco tuo vaccam vnam cum vitulo*.' *Cum enim sanctus
Geranus • cuidam regi tiranno et infideli seruiens nec haberet quod
pauperibus errogaret, largitus est eis concauum ' regis, quamobrem 40
iratus rex in carcerem eum misit ; et postea ei dixit : ' Si vis vt te
liberum dimittam, quere mihi septem vaccas sine cornibus, hispidas,
1-* «/. Colg. « E. et V. » E. nomine. *-* om. in Colg. » CC
Colgan cap. 33. * Colg. S. Kieranus abbas de Cluain Mic-nois. ^ Colg.
bonum.
VOL. II. y
322 iQotia JLegenna anglie,
rubrasque cum capitibus albis.' Quesitis vero talibus, nec inuentis,
peruenit tandem ad sanctum Piranum, et duos Brendanos^ viros
sanctos secum inuenit. Et gauisus pro hospitibus, Piranus dixit
puero suo : ' Quid habes sub manu tua vt nostris hospitibus detur
6 hac nocte?' 'Ego, inquit, non habeo nisi humerumsuis; et cogito
quod dies ieiunii est et tempus quadragesime.' Cui Piranus ait :
' Pone illum coram hospitibus nostris ^ vt comedant, et fiet illis panis
et olus, piscis et mel, [et]^ oleum et vinum.' Erat autem inter
hospites quidam laicus, qui cum ceteris comedere per superbiam
10 indignabatur, Cui beatus Piranus pro superbia eius quasi offensus,
in spiritu dei futura preuidens ait : * In penam huius superbie tue,
quod cum allis hospitibus nostris comedere contempsisti, carnem de
asina in ieiunio quadragesimali ante pascha comedes et in illa hora
ab inimicis tuis iugulatus et decollatus, a regno dei alienus eris.' Et
15 factum est ita. In crastino autem Geranus cum benedictione viri dei
pergens iuxta ripam cuiusdam fluminis, septem vaccas sine cornibus,
hispidas et rubras cum capitibus albis inuenit : et regi pro sua libera-
tione dedit. Nocte autem sequenti disparuerunt et nusquam postea
in terra illa vise sunt. Puer quidam seruus Gerani, diabolo insti-
30 gante ignem sub liquore potus * monachorum Pirani extinxit. Et ait
fratribus Piranus : ' Ecce ignis noster a maledicto puero Gerani ex-
tinctus est: in hoc loco ignis non erit, donec a deo nobis ignis
adueniat.' Puer autem ille die crastina in silua a lupis occisus,
mortuus iacebat. Adueniente autem Gerano, exiuit Piranus foras:
25 et fusa ad deum prece, ignis de celo in gremium illius cecidit, quem
ad hospitium vestibus illesis detulit. Apposita autem cena, dixit
Geranus : ' In loco isto non comedam, donec puer meus viuus ad me
veniat.' Et orante Pirano, puer a morte resurgens, venit ad eos et
comedit cum illis. Iterum a quodam fratre extincto igne, lapidem
30 benedixit : et statim flammis ardere cepit : et nudis manibus lapidem
assumens, ad sanctum Rodanum ^ (qui ad califaciendum se venerat)
sine lesione deportauit. 'Alio tempore sancta Wingella, mater
sancti Pirani, non procul cum suis virginibus habitabat, habens
alumpnam valde pulchram nomine Brunetam ^, cuiusdam regis filiam :
35 cuius pulchritudine rex quidam * illectus, eam rapuit, et in arce castri
sui multis diebus captiuam detinuit. Quam cum Piranus a rege
peteret, et ille non acquiesceret, ait : ' Nolo hanc mulierem tibi
relinquere, si in aurora vox ciconie me a sompno excitare non
contingat.' Erat enim hiems, et nocte illa nix magna descendens
40 castrum et totam terram operuit, locum vbi Piranus cum suis erat
non tetigit. In arce autem regis inconsuete et contra naturam suani
ciconia cantabat et regem a sompno excitabat. Tunc rex surgens
* sc. Brendan of Cluainfert (16 Mai), and Brendan of Birr (29 Nov.). ' E.
vestris. ' so T. ; om. in E. * Colg. ignem paschalem. * = Ruadan of
Lothra. * Colgan cap. 10. ' Colg. Bruinecha. • sc. Dymma.
De ©ancto pirano. 323
prostrauit se ad pedes sancti Pirani, et veniam petens, alumpnam
matris sue reddidit ei. Postea vero dolens rex quod eam dimisisset ;
cum eam rapere vellet, illam mortuam inuenit. Et ofFensus valde,
Pirano dixit : ' Quia, inquit, vxorem meam occidisti, in loco isto non
habitabis, sed inde expellam te.' Et ille : ' Tu non es deus, neque 5
locus iste tuus est, sed dei : et ego in hoc loco manebo.' Et exiens
rex cum ira et furore magno, vidit arcem suam, cum domibus ad-
iacentibus, flammis ignis comburentem. Regina autem duos filios
habens, filium cariorem in domo oblita, flens et eiulans dixit: 'In
manus beati Pirani charissimum commendo filium meum.' Tota xo
autem domo igne penitus consumpta, filius regine sanus et incolumis
reperitur. Tunc rex vehementer admirans, et ad Piranum venit et
quecunque precepit prompta mente impleuit, et duos filios ad
seruiendum deo sub disciplina eius obtulit. Recedente vero rege,
oratione Pirani Bruneta matris sue alumpna a morte viua resur- 15
rexit. ^ Rex quidam nomine Cohingus ' septem citharistas in arte
sua habens peritos, qui in vrbe vicina a plebe occisi sunt; pro
quorum mora rex multum solicitus, quesiuit a Pirano quid de eis
factum fuisset. Qui ait : ' Viri, inquit, illi a plebe occisi in aquarum
stagno proiecti sunt, citharis eorum super ripam stagni in arbore ao
suspensis.' Rogatu autem regis Piranus cum multis ad locum
pergens : trium dierum expleto ieiunio, arefactum est stagnum,
corporibus mortuorum in fundo repertis. Quos, licet mense integro
sub aqua stagni mortui iacuissent, fusis ad deum precibus sanctus
Piranus statim resuscitauit. Stagnum vero illud vsque hodie sine 35
aqua ' remansit. Prefectus cuiusdam * regis cum viginti suis sociis
porcum viri dei rapiens, cum* iugulatum super ignem posuissent,
' porcum omnino videre non potuerunt. Fugientibus vero omnibus,
in terram mortui corruerunt '. Quo intellecto, Piranus accedens ait
defunctis : * In nomine Ihesu Christi, surgite, et ad locum meum 30
mecum venite.' Qui cum statim a morte ad vitam resurrexissent, vi-
dens Piranus porcum, suscitauit et illum. Alio tempore eundem regis
prefectum a quodam occisum, prece vxoris sue sanctus Piranus ad
vitam suis meritis reuocauit. ' Seruus beati Pirani equum quendam
occidens, a rege Cohingo in vinculis detinebatur: quem cum nisi 35
precio redemptum Piranus habere non posset, magnum pondus auri
et argenti dedit regi. Pirano vero cum captiuo recedente, aurum et
argentum euanuerunt nec vnquam postea videri potuerunt. Oifensus
igitur rex venit ad Piranum, dicens : ' Quare seduxisti me ? Da mihi
aurum meum et argentum, nam omnia que dedisti mihi fantasmata 40
erant et vana,' Multisque verbis asperis loquutus est viro dei. Cui
Piranus ait : ' Pro auro tuo et argento, maledictum portabis.' Et
statim rex tenebris circumdatus, in terram cadens expirauit Quo
* Colg. cap. 17. * Colg. Aengus, rex Mujnenie. 'E.aliqua. * Colg. predicti.
* £. eutn. *-* Colg. inimicisui irruerunt super eos et occlderunt. ^ Colg. cap. 16.
Y2
324 5i3ot)a legenria anglie.
viso, nepos quidam regis * contristatus valde, cum omni humilitate
rogauit beatum Piranum vt regem a mortuis resuscitare dignaretur.
Quo orante, rex a mortuis resurgens, prostrauit se ad pedes sancti
Pirani, et penitentiam agens dedit ei filium suum. "Tempore
5 autumni sanctus Piranus lintheamen vnum expandit super rubum
quendam moros nigros habentem, et illud ibi reliquit, preuidit
enim in spiritu quod rubus ille necessarius esset futurus. Post
pascha enim venit Cohingus rex ad cenam magnam quam sibi para-
uerat Concolor ' rex in finibus Ossirie. Regina autem Cohingi amabat
j o regem Concolorem et vxor eius fieri volebat. Rex autem Cohingus
senex erat : sed Concolor peccatum committere renuens, viuentis
regis vxorem accipere detestabatur. Videns autem regina se esse
contemptam, inter duos reges discordiam suscitare non timuit ; se
etiam infirmam simulauit. Cui omnes dixerunt : ' Quid vis vt detur
i.Stibi?' Regina ait: 'Desiderium meum non est huius temporis :
volo moros comedere.' Timens autem Concolor rex ne regina eum
ad peccandum alliceret, a sancto Pirano humiliter auxilium petiit.
Tunc Piranus misit ad rubum supradictum : et inuentus est cum suo
fructu plenus, et lintheamen super se habens expansum. Et allato
20 fructu regina satiatur, et erat quasi mel in ore comedentium. Facta
autem per Piranum inter reges pace, regina prostrauit se ad pedes
viri dei. Cui vir sanctus ait : * Non possum te a morte iugulationis
defendere.' Et factum est vt ipsa regina postea iugulata sit; et
Concolor rex obtulit se Pirano cum omni potestate sua in eternum.
25 Cum venisset Loigaire * rex cum exercitu suo ad bellum contra
regem cassiliensem, Piranus exiens venit vt pacem mitteret inter
illos. Sed reges superbia inflati pacem recipere recusarunt. Orans
igitur beatus Piranus, quod ab hominibus adipisci non potuit a deo
impetrauit. Nam cum hostes hinc et inde ad bellum processissent,
30 subito * inter illos silua radicitus prostratur, et exercitus vterque sine
desiderii sui effectu ab inuicem digressus est. Piranus vero exer-
citui regis vaccam vnam et humerum suis cuiusdam dedit : et toto
exercitu inde saturato nonnullas rehquias dimiserunt. Latrunculi
quidam ad spoliandum et iugulandum exeuntes dum in quadam silua
35 se occultarent, Louanus * quidam nobilis irruit super eos. Cuius
faciem illi videntes, timuerunt timore magno, et desperantes se
viuere posse, orauerunt vt deus meritis sancti Pirani adiuuaret eos.
Et subito tota illa silua inter eos flammis ignis "^ choruscante, Louanus,
ignem repentinum timens, ad sua rediit : et latrones illi salui effecti,
«(o ad sanctum Piranum venientes, vsque ad diem mortis sue cum eo
permanserunt. Sanctus autem Piranus sanctum Patricium epi-
scopum cum decem regibus Hibernie et eorum exercitibus, occisis
* sc. S. Carthacus, S. Kierani alumnus. ' Cf. Colg. cap. 19. ' Colg.
Conchrydhius dux Ossorie. * Colg. rex Themorie, name om. * E.
subita. * Colg. Lonanus. ^ E. signis.
De ^ancto Pitano. 325
octo vaccis suis miraculose tribus diebus pauit ; et aqua fontis ab eo
benedicta per idem tempus in vinum optimum conuersa est. Qui-
dam a sancto Pirano a morte resuscitatus, dedit ei filium suum cum
agris multis. Sanctus autem Piranus in nocte natalis domini, post-
quam populus eius sacrificium accepisset, de manibus illius exibat ad 5
remota loca ad cellam sancte Cote ' virginis, vt sibi etiam corpus Christi
aiferret ; et ante matutinas iterum veniebat a mari occidentali vsque
ad Cluanam * ciuitatem. Petra autem sancte Cote virginis, super quam
ipsa sola orare solebat, in mari erat, non procul a loco suo constans
inter vndas ; ad illam autem petram sanctus Piranus sepe sine naui lo
siccis pedibus super mare ambulabat. ^ Quadam autem die cum ve-
nisset Piranus ad cellam sancte Cote, et multa turba cum eo, dederunt
ei ibi in cibum humerum suis : et ex illo humero fecit Piranus fru-
mentum, mel, piscem et cereuisiam ; et cum aquam * fontis bene-
dixisset, in vinum optimum versa est. Erat autem numerus illorum 15
qui de cena illa saturati sunt, nongenti et quadraginta viri. Quodam
tempore cum sanctus Piranus sederet in magno consilio hominum, erat
ibi rex Corbanus, qui oculos nequam et nephandos habebat : erat enim
talis natura malitie sue vt quem maliciose et perspicaciter aspiceret,
statim solo visu interficeret. Cum ergo iuuenis quidam cum Pirano jo
ad consilium venisset, Corbanus rex eum maliciose diu intuitus est
et iuuenis in terram cadens mortuus est. Hoc videns Piranus iratus
est contra regem : et statim rex cecus effectus est. Tunc rex pro-
strauit se ad pedes sancti Pirani, cum magna humilitate veniam preca-
batur. Orante autem pro eo sancto Pirano, aperti sunt oculi regis ; 25
iuuenis etiam mortuus illo orante resuscitatus est \ Cum autem
alumpna sancte Cote cum alumpno ' sancti Pirani carnalem amicitiam
vellet coniungere, et in silua quadam conuenientes vterque faciem
alterius prospexisset, subito columba * de celo cecidit inter eos, et
nimio timore perterriti, nihil sibi dicentes ad inuicem fugam arri- 30
pientes ad domos suas abierunt. Ab illa autem die vsque ad mortem
suam virgo illa ceca permansit; et iuuenis, a Pirano trans mare
gallicum in exilium missus, septem annis penitentiam egit, et scrip-
turas sanctas didicit. * In domo sancte Cote lignum in pariete
positum ignis incaute apprehendens, domum incendit. Videns autem 35
Piranus globum ignis de domo in altum con[s]cendere, eleuata manu
signum crucis igni opposuit : et statim ignis vehementia cessauit, et
domus integra et illesa permansit. Quedam puella ab hostibus
iugulata et decollata, orante sancto Pirano viua et sana surrexit.
Geranus, presbiter sancte Cote, cum per viam ambulans mortuus 40
fuisset, precibus sancti Pirani resuscitatus, multis annis sancte Cote
ministrauit '. Odranus et Medardus ^ fratres proficisci volentes, cum
ad sanctum Piranum venissent, Medardus cum ipso manere volebat.
* Colg. Cocchee. * i. e. Cluainfert; or r. Sagiriam? *-' om. in Colgan.
* E. aquis. ' sc. Carthacus. • Colg. ignis. ' Colg. Medranus.
3^6 ii3ot)a lefifenna anglie»
Cui frater suus dixit : ' Non id mihi dixisti, sed mecum in peregrina-
tionem ire promisisti.' Piranus autem ait illi : * Deus inter nos iudicet
vtrum tecum eat an mecum maneat : Teneat ipse lucernam siccam in
manu sua sine igne et oleo, et si ipsa lucerna accensa fuerit flatu
5 oris illius, mecum maneat' Tunc Medardus lucernam in manu sua
tenens insufflauit in eam : et statim accensa est. Mansit ergo
Medardus cum Pirano, vsque ad diem mortis sue. Quedam
matrona nomine Ethilde dum de suo curru cadens mortua fuisset,
sanctus Piranus resuscitauit eam post iii dies; et ipsa obtulit ei
10 agrum suum qui dicitur * Saltus Ethilde' vsque hodie. ^ Prefectus
cuiusdam regis cocum sancti Pirani Cronanum iugulauit : quem post
septem dies obitus sui Piranus resuscitans, dixit : * Vir qui iugulauit
Cronanum, et ipse iugulatus mala morte interibit.' Et factum est ita.
Venit ergo rex ad Piranum, vt suum prefectum peteret ab eo : quem
15 beatus Piranus resuscitans secum retinuit. Cumque rex ille verbis
asperis offendisset Piranum, statim mutus efFectus est. Tunc rex ad
pedes eius prostratus, fecit quod illi placuit : et lingua eius soluta est.
Corbanus quidam laicus et monachus Pirani timens mortem iugula-
tionis, rogauit sanctum Piranum vt ab instanti morte liberaret eum.
30 Cui sanctus ait : ' Quod petis, impetrare non possum, quia exibis in
hac nocte ; et sanguine tuo effuso, rogabo pro te dominum meum vt
ab inferno liberetur anima tua.' Et factum est ita.. Quadam nocte
exiuit Piranus et aquam frigidam intrans vt deum oraret ; quidam
peregrinus nomine Germanus cum eo pergens nimio frigore cor-
25 ripitur : sed Pirano aquam benedicente, calida facta est. Sanctus
autem Piranus in tota vita sua nunquam lanis ouium, sed pellibus
luporum ferarumque indutus est. A carnibus et carnalibus desideriis
viriliter se abstinuit, et potum inebriantem non bibit ; sompnum
etiam non curauit, nisi modicam quietem. Illum autem angeli crebris
30 visitationibus frequentabant. Innumerabiles presbiteros, episcopos,
et clericos ordinauit. Plusquam enim ducentis annis vixit in corpore,
sine dolore qui senes naturaliter infestare solet, et sine diminutione
tam dentium quam lucis oculorum. Ipse enim erat vnus ex duo-
decim primis episcopis quos ille sanctus magnus Patricius, qui primo
55 fidem in Hibernia predicauit, ad predicandum euangelium in Hibernia
constituit. Amicos sibi de inimicis faciebat, et bonum pro malo
reddebat. Indulgentiam, misericordiam, et pietatem in proximos
habuit; operationem manibus exercuit, vt indigentibus necessaria
tribuere posset. Affligebat enim carnem suam ieiuniis et vigiliis, in
40 frigore, fame et siti, in nuditate et castitate, charitate et hospitalitate.
A pueritia sua vsque ad diem mortis sue vitam suam in magna
mundicia duxit, orans, legens, faciens, et docens; humilis, affabilis,
prudens, sobrius, et misericors. Nihil de mandatis dei preteriuit;
esurientes pauit, sitientibus potum dedit, hospites suscepit, nudos
' Colg. c. 30. 31.
De ^ancto pitano» 327
vestiuit; monachos se inuicem diligere, oculos mentis ad deum
dirigere, celestem patriam desiderare docuit. Demum conuocatis
filiis suis quos deo genuit, et populo, ait: "Fratres mei et filii
charissimi, oportet me dispositione diuina ab Hibernia peregre profi-
cisci et Cornubiam petere, et finem vite mee ibidem expectare : 5
voluntati dei resistere non possum. Moneo vos, fi-atres, edificare
locum in bonis operibus et exemphs, quia filii perditionis et mortis
futuri sunt. Venient etiam mortalitas et prelia; ecclesie destructe
erunt et deserte, et veritas in iniquitatem vertetur; fides bonis
operibus non lucebit, pastores plus sibi intendent quam ouibus, plus 10
seipsos quam gregem pascentes. Deum, queso fratres, rogate, ne
tenebrosum sit iter meum, et ne regem meum et dominum iratum
post obitum inueniam sed mitem et placabilem et letum, quando
ante faciem eius apparebo.' Hiis et aliis prolixius peroratis, in
Cornubiam nauigans, mansionem sibi fecit, et multa miracula ad 15
honorem dei in populo ostendit. Demum cum infirmitate correptus
languesceret, conuocatis fratribus, multis sermonibus de regno dei
eos instruxit, sepulchrum parari iussit: et in foueam descendens,
tertio nonas marcii cum magna claritate anima eius celos penetrauit.
Quiescit autem in Cornubia'^ supra mare sabrinum, a Petrokstowe 'o
miliaribus quindecim, et a Mousehole vigintiquinque.
[MS. Tib. adds : Narratio '.
Marina uirgo (unica erat) patri suo. Cum autem (pater) monaste-
rium quoddam intrasset, habitum (mutauit) filie sue, (quam precibus)
eius inclinati fratres (in monachum receperunt, et) frater Marinus
appellatur. Demum pater morti appropinquans, ipsam in bono 35
proposito (confirmauit), et ne aliquando reuelaret quod mulier esset
(precepit). Ibat igitur Marinus cum (plaustro et ligna monaste)rio de-
ferebat. Consueue(rat autem hospita)ri in domo cuiusdam (uiri, cuius
filia, cum de quodam) milite concepisset, (interrogata Marinum mona-)
chum se uiolasse asseruit. (Interrogatus autem Marinus) cur tantum 30
flagicium perpetrasset, se peccasse fatetur et ueniam precatur. Et
statim de monasterio eiectus, ad hostium monasterii (m)ansit, et tribus
annis ibidem permanens ; post filii ablactacionem abbati mittitur et
Marino educandus traditur. Omnia in magna paciencia recepit et in
omnibus gracias deo retulit. Humilitatis demum et paciencie miserti 35
fratres eum in monasterium recipiunt et queque officia uiliora sibi
iniungunt. Ipse autem hilariter omnia suscipiebat et cuncta pacienter
et deuote agebat: et in bonis operibus uitam ducens, migrauit ad
dominum. Cum autem corpus eius lauarent, et in uili loco sepelire
disponerent, respicientes mulierem ipsum esse uiderunt. Stupefacti 40
omnes et timore perterriti, se in dei (famulam plurimum deliquisse)
^ al. Colgan, wherc nothing is said of a viait to Corawalt. * sc. at Per-
ranzabuloe. ' Cf. Leg. Aurea, p. 353.
328 iSotia legenna anglie,
fatentur. Currunt (omnes ad tam) grahde spectaculum et ueniam
postulant ignorancie et delictL Corpore autem honorifice in ecclesia
sepulto, infamatrix eius a demone arripitur, et scelus suum confitens
ad sepulcrum uirginis ueniens liberatur. Ad cuius tumulum populi
5 undique confluunt et multa miracula fiunt].
ir De sancto Richardo episcopo et confessore.
I. Text in E. ' :
SAncte perpetueque memorie Richardus, natione Anglicus, Wy-
gorn[iensis] diocesis, villa que a puteo salis ibidem Wike vel
Wych.* appellatur, parentibus secundum seculi statum non igno-
bilibus, patre Richardo, matre vero Alicia nomine, extitit oriundus.
10 Qui iuuenis choreas, tripudia, et vana consimilium spectaculorum
genera sic detestando fugiebat, vt nec blandiciis nec coetaneorum
suasione, contra naturam etatis, ad ea flecti poterat ve[l]' induci.
Omnesque* coetaneos et condiscipulos suos breui tempore tam
eruditionis quam conuersationis et morum maturitate precessit.
J5 Fraterque" ipsius senior, in custodia infra etatem existens, ad
plenam etatem suam de custodia exiens, nudus et pauper nimis
terram suam ingreditur. Videns igitur Richardus fratris pauper-
tatem, cum nihil haberet vnde s[ibi] * posset ' subuenire, seipsum in
seruientem sibi tradidit: vbi per tempora non modica in omni
2o patientia, paupertate et deiectione magna, nunc ad aratrum, nunc ad
bigam, nunc ad alia huiusmodi opera manus mittens, humiliter et
modeste seruiuit. Vnde frater eum in tanta afFectione* recollegit,
quod totam hereditatem suam sibi sua carta confirmauit. Postea
cum Richardus totam hereditatem pacifice obtinuisset, amici eius
25 carnales de quadam nobili et generosa puella ei matrimonial[iter] '
copulanda tractare ceperunt. Quod cum frater eius intellexisset, et
iam Richardum dictam nobilem puellam cum multis bonis recep-
turum : de collatione terre sue penituit, et cepit contristari. Richardus
autem hoc intelligens, dixit fratri suo : * Non, charissime frater, non
30 propter hoc turbetur cor tuum ; nam adeo curialis vt fuisti erga me,
ero et ego erga te. Ecce restituo tibi terram et cartam, sed et
puellam, si sibi et amicis suis placuerit : nunquam enim os ipsius
deosculatus sum.' Confestim igitur reliquit Richardus tam terram
quam puellam, et omnes amicos, et ad studium vniuersitatis primo
3.5 Oxonie, deinde Parisius se transtulit, vbi Logicam addidicit. Tantaque
fuit sibi addiscendi " affectio, quod de victu aut vestimento parum aut
1 Ed. in A. SS. Boll. Apr. I, p, 278 (and, modified, in Surius). MS. T. and
Tanner have a shorter Life, but the same miracles and Narratio. The text in
E. is abridged (by Capgrave ?) from the Vita by Radulph (Bocking) of Chichester
in MS. Sloane 1772 (imperfectly ed. in Boll. p. 282), which was written on the
canonization. T. is abr. partly from the canonization-bull of Urban IV, Jan. aa,
1262. * Sl. Wycha. ^ E. ve. * Boll. quoque. * Boll. Fr. interim. " E. se.
^ £ possit. ' £. effectione. ' £. matrimonialem. '<> BoU. om. sibi ; discendi.
De ^ancto laidbacDo* 329
nihil curauit. Nam, sicut narrare consueuerat, ipse, et duo socii sui '
existentes in camera, non nisi vnicam liabebant capam, et quilibet
eorum tunicam tantum \ sed et lectum infimum. Exeunte ergo vno
cum capa ad lectionem audiendam, reliqui in camera residebant ; et sic
alternatim exierunt. Panisque et parum de vino cum potagio eis pro 5
cibo sufficiebat : non enim carnes aut pisces, nisi in die dominica,
vel die solempni, vel sociorum seu amicorum presentia, eorum
paupertas ipsos comedere permisit; et tamen sepe retulit quod
nunquam in vita sua tam iocundam, tam delectabllem duxerat vitam.
Et cum Richardus, scientie et eloquentie donis adornatus, magistralem 10
cathedram ibidem ascendere ab omnibus acclamabatur dignus ; rediit
ad patriam suam, et ad vniuersitatem oxoniensem se declinauit, et
ibidem post modicum tempus cathedram magistralem ascendit, aliis,
que antea collegerat, liberaliter studens errogare. Postea beatus
Richardus Bononiam proficiscens, per septennium et amplius [iuris'] 15
canonum fluenta sic hausit, quod magister suus, infirmitate detentus,
ad lectiones suas vice sua continuandas, pre omnibus discipulis suis
dictum Richardum elegit. Qui per dimidium annum et amplius sic
prudenter et humiliter in officio illo se habebat, quod a tota vniuersi-
tate laudem et honorem meruit obtinere singularem : necnon a ma- 30
gistro suo tantam gratiam inuenit, quod vnicam filiam suam sibi
heredem, cum omnibus terris et bonis suis, ex voluntate filie obtulit
aifectuose. Sed beatus Richardus alia cogitans, a spiritu sancto
inspiratus, humiliter gratias eis* referebat ; et exponens quasdam
curiales cautelas et peregrinationis causam, promisit se voluntatem 25
ipsorum in suo reditu ^ perficere. Ac sic Richardus ad terram suam
reuersus, statim post aduentum suum in Angliam ad vniuersitatem
Oxon[ie] remeans, in laboribus, vigiliis et multimoda afflictione
corporali viuens, vnanimi assensu cancellarius ibidem est effectus.
Beatus vero Edmundus, tunc archiepiscopus cantua[riensis], qui 30
conuersationem eius et discretam scientiam diu ante cognouerat, ac
etiam Robertus lincoIn[iensis] episcopus, dictu[s] ' Grossum-caput, vir
venerabilis sanctitatis, vno eodem[que] tempore, licet vtriusque in-
tentio vtrumque late[re]t',magistrum Richardumin cancellariumsuum
adoptarunt magna cum instantia laborantes ^ Tandem voto dicti ' 35
patris Cantuar[iensis], cuius preces et mandata preuenerant, gratis
obsequitur et reuerenter obtemperat voluntati. Beatus igitur Ed-
mundus propriam sui nominis inscriptionem et dignitatis imaginem,
titulum scilicet et sigillum, et totius archiepiscopatus maiora queque
ei commisit. Cepit igitur Richardus quotidie in bonis crescere, 40
ministerium sibi traditum, ^"fastu superbie dempto, fideliter exercere ;
manus excutiens penitus a munerum acceptione, que oculos excecare
* BoU. eius. * BoU. cappam, et tunicam tantum, et quilibet eonim 1. i.
» so Sl, ; E. mel, BoU. mellea. * Boll. ei. » E. redditu. ' E. dictum. * E.
lateat. ^ Boll. adoptare . . laborarunt. * £. dicto. "> £. cum fastu.
330 ii3otia Legenna 3nglie,
solet etiam sapientum. Inerant siquidem ei inenarrabilis equitas,
affabilis benignitas, modesta simplicitas, simplex humilitas, ceterique
tranquilli mores et actus. Constanter etiam et perseueranter * beato
Edmundo in suis tribulationibus, tam in prouincia sua quam in exilio,
5 adhesit ; non ignarus quod qui fuerunt socii passionum simul erunt
et consolationis, et qui compatiuntur simul regnabunt. Mortuo autem
beato Edmundo, Richardus solutus tam a curie quam a cure solicitu-
dine, ad theologiam ^ se contulit Aurelianis in domo fratrum predica-
torum addiscendam. Non vt plerique, qui auribus audiunt et non
lo intelligunt ; sed audiens exterius, audiuit interius ; vt efficatius post-
modum perimpleret quod audiuit. Etvt pro grege domini' Patri*
filium immolaret, ad sacrum presbiteratus ordinem se fecit inibi pro-
moueri. A suscepti autem ordinis sacerdotalis tempore, ornatus ves-
tium plus habuit humiliores. Et cum ibidem sacre scripture pocula
15 suauia luculenter hausisset, ad agendam curam proximorum, ad " oues
propriaspascendas accedit : ad vnicam siquidem solam, quam habebat,
parochiam reuertitur, vt in illa pusillanimes consoletur et corripiat
inquietos. Cupiensque^ post hec venerabilis pater Bonifacius,
cantuar[iensis] ecclesie tunc electus, successor beati Edmundi, ad
20 commodum discipline, iocundum cohabitationis '^ tam graciosi hominis
experiri, ipsum ad officium pristinum, videlicet cancellarie ecclesie
Cantu[ariensis] vocauit inuitum. Et postea per mortem Rad[ulph]i de
Neuelle, quondam ecclesie cicestren[sis] episcopi, ipsa ecclesia viduata
fuit pastore. Vnde canonici dicte ecclesie, licentia ab Henrico tertio
25 rege Anglie prius habita prout moris est, quendam aulicum* regis,
canonicum etiam eiusdem ecclesie, in episcopum elegerunt *. Que
quidem electio, iuxta canonum iura per dictum Bonifacium et quos-
dam suffraganeos suos, viros vtique vite et scientie eminentis — inter
quos dictus venerabilis pater Groshed, tunc IincoIn[iensis] episcopus
30 vnus extitit — cassata fuit, eo quod dictus canonicus electus, scientia ^"
et moribus inuentus est minus habilis : dictusque Richardus ex com-
muni consensu omriium episcopus est electus. Quod '' cum ad aures
regias innotuit, et sui clerici'^ cassata electio, et sui inimici— quippe
qui beato Edmundo in suis causis, quas contra regem habuit, adhesit
35 — facta prouisio; rex nimis indignatus " bona cicestren[sis] ecclesie
precepit confiscari. Beatus tamen Richardus, de consilio prela-
torum * predictorum, cum litteris predicti " electi Cantuar[iensis] ad
regem proficiscitur, postulans omnia temporalia ad episcopatum
pertinentia ac bona sua sibi liberari: quod nullo modo obtinere
40 potuit, sed longas fatigationes et obprobria multa sustinens, ad illud
extreraum post deum refugium in hoc mundo, sedem loquor " aposto-
* et p. om. in Boll. * E. theologicam. * E. deura. * E. pater.
* Bo]]. et. ' Bo]l. om. que. ^ Boll. iocundam cohabitacionem. ^ £.
Ailicum. • E. eligerunt. " E. scientie. ^^ BoU. Quare. " E. est
sui ca. " E, ind. est. ** E. prelatarum, " om. in BoU. " E. loquar.
Oe ^ancto laic&atiio. 331
licam, se contulit : vbi quoque regios * procuratores contra se paratos
et instructos inuenit. Regebat tunc romanani ecclesiam sancte re-
cordationis Innocentius quartus : qui ipsum benigne suscipiens, au-
ditis vtriusque partis causis, prouisionem de beato Richardo factam
sue sanctitatis auctoritate confirmauit, et sacrarum manuum suarum 5
impositione munus consecrationis solempniter impendit. Cum
[autem]* quidam magnus prelatus de partibus illis pariter cum
beato Richardo munus consecrationis recepisset, et peruentu[m] ^
esset ad sanctam vnctionem recipiendam, dominus papa de ampulla
sanctum oleum super caput predicti magni volens confundere, vix lo
guttam potuit habere; ad [caput autem beati Richardi cum]* per-
uenisset, subito et mirabiliter magna vnctionis multitudo super eum
efifluxit, ita quod vix ministri, ne super collum et corpus illa sancta
vnctio a capite descenderet, possent cum lintheis impedire. Vnde
tam dominus papa quam cardinales et alii admirantes, quidam 15
cardinalis dicebat : ' Vere isteplenitudinem gratie recepit.* Rediens-
que° Richardus cum litteris apostolicis, sepulchrum beati Edmundi,
iam miraculis choruscantis, visitare non omisit. Et postea veniens in
Angliam, omnia bona cicestre[nsis] ecclesie per ministros regis con-
sumpta inuenit, exiitque publice prohibitio regia ne quis ei aliquid 20
commodaret mutuo. Ostensisque regi et ' suis litteris apostolicis et
mandatis, indignationem regis et iram potlus quam reconciliationem
et gratiam prouocare videbatur. Vnde pauper et inops a rege
recedens in diocesem suam, sub alieno tecto hospitatus, et aliena
sub mensa pedes ^ ponens suscipitur. Exiit sepe interim diocesis sue 25
loca visitando, et sacramenta, prout necesse conspexit, ministrando.
Et ne deses et sui iuris desertor posset reputari, regis curiam ali-
quando adiit, bonorum ecclesie * restitutionem humiliter petens : sed
cum obprobriis et contumeliis semper expellitur. Vnde semel cum
vidisset decanum Cicestren[sem] et canonicos ipsius ecclesie, propter 30
regis durum responsum, turbatos et tristes, hilari vultu confortabat
eos dicens : ' Nonne intelligitis quod scriptum est : " Ibant ' apostoli
gaudenles a conspectu consilii, etc?" Ego vobis dico quod per
gratiam dei in gaudium nobis conuertetur tribulatio ista.' Mandat
igitur beatus Richardus domino pape regis responsum : qui mira- 35
biliter ei compatiens, districtissimum mandatum duobus episcopis
Anglie misit, vt regem moneant'" quod maneria et bona ecclesie
Cicestren[sis] beato Richardo infra diem statutum restituat ; alioquin
sententias, in ^ mandato contentas, per totam Angliam denunciare non
omittant. Post duos igitur annos, quibus sic pugnauit tribulationes 40
sustinendo", rex maneria sua, ruinosa et nuda, ei restituit. Hic
* Boll. regts. * E. Arcten. * E. peruentus. • so Sl. ; E. ad
baptizandum Arcten. Cum beatus Richardus, etc. ' que om. in Boll.
• om. in BoU. ' BoU. pedem. • E. ecclesia. • E. IbunL >• Sl.
. moueant. ^^ E. sustinendum.
332 jl30V)a legenna angtte»
beatus vir, post regimen episcopale susceptum, factus est solito in
oratione feruentior, in elemosinarum ' largitione profusior, in proprii
corporis castigatione rigidior. Extunc fuit ei pauperum cura maior,
habitus abiectior, gestus et effatus iiumilior. In mensa quoque sua
5 lectio personabat: et si quando lector cessaret, aut de hiis que
iegerat aut de'' edificatoriis aliquibus cum assidentibus tractabat.
Cum villas sue diocesis intrare contigisset, languentes, infirmos, et
pauperes diligenter fecit inquiri, et ipsos non solum sue elimosine
subsidio, sed etiam proprie presentie solatio solebat visitare, et verbi
lo dei alimento spiritualiter refouere. Et cum per largas elimosinas
redditus consumuntur *, et dominus Ricliardus Bachedene— frater
eius carnalis, cui curam temporalium commiserat — dixit* quod ad
tantas elimosinas tante pauperum multitudinis redditus sui non
sufficerent ; respondit : ' Estne iustum, chare frater, vt nos de vasis
1 5 aureis vel argenteis comedamus et bibamus, Christo in suis pauperibus
fame cruciato ? ' [et] ^ subiunxit : ' Noui ego valde bene— sicut et pater
meus— de parapside^ et cratere [ligneo] '^ escam sumere et potum
degustare. Vendantur igitur vasa argentea et aurea ; sed et equus
cui insideo, bonus et preciosus est : vendatur obsecro ; et eorum
2o precio pascantur Christi pauperes.' Et non solum nouerat beatus
Richardus egenos alimonie subsidio pascere, sed etiam nudos vestire
pariter et calciare, mortuos quoque propriis manibus sepelire. Multo-
tiens autem, antequam peteretur, elemosinam pauperibus errogabat :
et cum diceretur ei quare tribueret pecuniam non petentibus, respon-
35 dit : ' Scriptum est, " Domine preuenisti eum in benedictionibus dul-
cedinis," etc. Et illud : " Chare satis emitur quod precibus obtinetur." '
Pauperibus presbiteris quoque *, senio confectis, cecis vel alias corpore
impotentibus, hospitalem ^ constituit ; et ne publice mendicitati sub-
iicerentur, victus et vestitus necessarios eisdem^" ibidem miseri-
30 corditer ordinauit. Vnum panem ad ipsius benedictionem habundare
fecit in tantum, quod preter estimationem astantium, refectis habunde
quasi tribus milibus pauperum consuetas recipientium portiones,
habundauerunt partes que secundum eandem distributionem centum
adhuc pauperes refecissent. Necsemel tantumvel bis hec sue benedic-
35 tionis superabundantia facta probatur, sed et '^ pluries ", ipso manum
suam aperiente qui replet omne animal benedictione. Posuit enim
vestimentum suum cilicium, loricamque superinduens, arma macera-
tionis adiecit. Vestimentaque " et calciamenta eius, nec nitida nimis
nec abiecta plurimum, sed ex moderato et competenti habitu erant,
40 in quibus nihil potuit notari nouitatis. Sed nec faleris auro vel
argento fulgentibus equos suos ornari voluit, nec mutatoria superflua
circumferre ; non solum pompam vitans, sed etiam timens ne pau-
* E. elemosinorum. * om. in B. ^ B. consumerentur. * B. diceret.
* om. ® B. paropside. ^ so Sl. * B. quoque pr. * Sl. B.
hospitale. *'E. eiusdem. "om. inB. "E. plures. "queom. inB.
De ^ancto iRicftatno. 333
peres, secundum quod scribit Bernardus, clamarent dicentes : ' Ponti-
fices ', in freno quid facit aurumj nobis fame et frigore miserabiliter
laborantibus ? ' Quendam dominum lohannem filium-Alani, pro
iniuria ecclesie Cicestren[si] facta ab eo exco[m]municatum *, ad se
tamen venientem, familiariter recepit et ad prandium retinuit, dicens : s
' Quamdiu in curia nostra fueritis, a vinculo excom[m]unicationis vos
absoluemus; et in recessu vestro, nisi ad satisfactionem veneritis,
istam absolutionem reuocabimus ; ' Dixitque quod, si partes alique ■
pro iure recuperando discentiant seu laborent *, nihilominus charitas
seu charitatis signa inter christianos subtrahi non debere *, ' quia si lo
quod meum est volo recuperare, illud quod dei est non debeo sub-
trahere.' Et similia de Abbate de Fiscanno *, et de nobili viro domino
Richardo tunc comite Cornubie, ac de comitissa Cancie fecisse pro-
batur, contra quos pro sua ecclesia causas habuisse dinoscitur, pro
contumeliis tamen honores, et amicitiam pro inimicitiis recompensauit. 15
Quendam clericum qui sanctimonialem a suo extrahens monasterio
corrupit, beneficio ecclesiastico, quod in suo habuit diocesi, cum non
modico dedecore priuauit. Et dum dominus rex ac archiepiscopus
Cantu[ariensis]etalii pluresprelati, comiteset barones,pro dictoclerico
preces efiunderent '', in dei iusticia inflexibilem eum inueniebant ; per- ao
cutiensque pectus suum ait : ' Quamdiu spiritus in isto corpore per-
manserit, talis ribaldus qui monialem professam corrupit et impreg-
nauit, et adhuc tanquam meretricem suam detinet, de voluntate mea
in episcopatu Cicestren[si] curam animarum non obtinebit. Faciat
dominus meus ^ hic archiepiscopus, ad quem idem clericus appellauit, 35
secundum quod voluerit respondere in die iudicii coram altissimo.'
Et videntes constantiam suam, eum vltra non temptabant. Aliudque '
non dissimile erga tres vicarios egit qui focarias publice tenere con-
uicti fuerant : quas quia noluerunt dimittere, eos sententialiter suis
priuauit beneficiis. Burgenses quoque de Lewes, qui quendam furem, 30
ad ecclesiam confugientem, violenter extractum suspenderant, ipsius
cadauer, putridum per quindenam et amplius, exhumare coegit, et ad
ecclesiam vnde ipsum extraxerant, propriis humeris deferre " com-
pulit. [Cum] *' domorum et rerum suarum combustio et iactura^* non
modica ei nunciaretur, plangente et dolente familia, ipse serenata 35
facie vultuque iocundo deo gratias referens, dolentes confortabat,
dicens : ' Non contristemini, amici ! habemus adhuc vnde nobis
necessaria prouideamus,' et subiunxit: *Quia elemosinas, prout
debemus, largas non fecimus, ista nobis acciderint. Ideo volumus et
precipimus vt de bonis nostris de cetero elemosine fiant largiores.' ^q
O generose mentis thezaurus, qui deficere inter defectus nesciens, ex
' S. Bernard £p. 42 (Migne) quotes Perstus Sat. 8, 69 Dicite pontifices, etc.
* E. exc. esset. " E. aliqui. * E. laborant. * so Sl., B. deberent.
' E. Fiscanino. ^ £. efiunderant. * om. in B. * B. Al. quoque.
'" B. referre. '' om. " E. natura.
334 iQotja iLegfetHia atiffiie.
ipso defectu nouerat augere profectum! Suis etiam senescallis et
balliuis, sub periculo animarum et diuini iudicii obtestatione, terri-
biliter inhibuit ne quicquam iniuste ab liquibus ad se pertinen-
tibus exigerent, vel indebitis actionibus^ vexarent. Ipse autem
6 sanctus aliquando etiam ea que de iure ei competebant, petentibus
misericorditer relaxabat. Consanguineos quidem suos, etiam maturos,
ad beneficia ecclesiastica nuUo modo admittere voluit; intelligens
quod princeps pastorum dominus, non beato lohanni euangeliste suo
consanguineo, [sed] Petro seniori, in nullo carnaliter eum attinenti,
10 claues tradidit celorum. Tante quoque mansuetudinis extitit, vt ad
matutinas solem ortumque diei preueniens, si clericos suos, vt solet
contingere, sompno grauatos reperiret, iterum se ad orationes con-
ferens priuatas^ ipsos in pace quiescere sineret, tanquam illud
dominicum dulciter inquiens : * Dormite iam et requiescite.' Quantum
i5enim' sacre orationis deuota libamina deo oblata beato Richardo
placuerunt, in hoc duntaxat ostenditur quod cum viros religiosos
visitaret vel ad se venientes in osculo sancto susciperet, dicere
solebat : ' Bonum est deosculari labia thimiamate sanctarum ora-
tionum deo cum deuotione incensanim fragrantia ' : hoc ipsum ex
2o beati Edmundi consuetudine, vt sepe retulit, commemorans, Quam
laboriose etiam iste beatus Richardus officium predicationis com-
pleuit * ; etiam in alienis dioce[sibus] * quam gratanter ® contritos
refouet'', confitentes audit et instruit, penitentes absoluit, consul-
tantibus respondet^, desperantes reformat®, alacres adhortatur '°,
25 trementes roborat, denique qualiter omnibus omnia factus sit, quis
sufficiet enarrare? Pro subsidio terre sancte crucis predicationem
suscepit, a papa delegatam ^^ Ideo a cicestren[si] sanctuario incipiens,
per loca maritima transiens, ad ciuitatem cantuariensem vsque per-
uenit, Et decima die antequam ad illum famosum portum qui Douer[i]a
30 dicitur, peruenisset, cepit egrotari. Nec tamen in agro dominico
laborare omisit ; sed singulis diebus predicando, confessiones audi-
endo, pueros confirmando, et etiam ordines celebrando, vsque ad
exinanitionem virtutis corporis sui indesinenter laborauit. Ad Do-
ueriam igitur perueniens, in quadam domo [que] vocatur hospitale-
36 dei, hospitauit. Rogatusque a magistro dicti hospitalis, ecclesiam
quandam cum cimiterio, pauperum sepulture constructam, in honore
quondam domini sui beati Edmundi, patroni sui, solempniter con-
secrauit ; dicens predicando eodem die, quod semper a tempore quo
munus consecrationis assumpserat, optauit et votis omnibus exqui-
40 siuit, vt, antequam diem clauderet extremum, vnam saltem basilicam
in honore dicti domini sui ^* beati Edmundi posset consecrare ; et
deinde dixit : * Deo gratias refero, qui anime mee desiderio me non
' Sl. exactionibus. ' E. priuatos. * B. autem. * B. compleuerit.
• B. aliena diocesi. * E. gratenter. ' B. refouerit etc. * B. responderit.
* B. reformarit. *" B. adhortatus fuerit. " E. deligatam. ^* om. in B.
De ^ancto IRicliartio* 335
fraudauit. Et nunc scio enim ' quia velox est depositio ' tabemaculi
mei, quam vestrarum orationum suffragio peto communiri.' Do-
minic[a]' enim sequenti, que fuit in crastino dedicationis basilice
predicte, licet laboribus predictis et infirmitate demotus *, hora tamen
surgendi nesciens tetricare ', mane oratorium ingressus psallere cepit. s
Dum autem ad missam audiendam stetisset, et morbo ingrauescente
membra imbecilla sustentare non valens*, quasi sincopin passus
pauimento prosternitur. Suorum igitur manibus subleuatus, ad
lectum reducitur, ibidemque reclinatur. Et' cuidam Willelmo, ca-
pellano suo, ei valde familiari, dixit quod ab illa infirmitate euadere lo ,
non potuit: iussitque eum funeri necessaria caute preparare, ne
familia sua percipiens turbaretur ; et magistro Simoni de Terringes
certum diem obitus sui indixit ^ Amplexatusque imaginem crucifixi,
quam sibi deferri deuote postulauerat, loca vulnerum pie deuotionis
osculis, ac si recenter morientem saluatorem videret, cepit dulciter 15
demulcere, in hec verba prorumpens: 'Gratias tibi ago, domine
Ihesu Christe, de omnibus beneficiis que mihi prestitisti ; pro penis
et obprobriis que [pro] me pertulisti, propter que planctus ille
lamentabilis vere tibi competebat : " Non est dolor similis sicut dolor
meus." Et tu nosti, domine, quod si tibi placeret, omnia obprobria et ao
tormenta atque mortem pro te paratus essem sustinere : et sicut tu
scis hoc verum esse, miserere mei, quia tibi commendo animam
meam.' IUam autem psalmiste vocem que dicit: *In manus tuas
domine commendo spiritum meum,' frequentius iterans, et ad glorio-
samvirginem vicissim corde simul et voce se conuertens, ait : 'Maria 35
mater gratie, mater misericordie, tu nos ab hoste protege, et in hora
mortis suscipe': et precepit capellanis quod illa verba in auribus
suis dicere non cessarent. Inter suspiria igitur pie deuotionis atque
verba sacre orationis, astantibus religiosis, presbiteris ac clericis
pariter et laicis fidelibus, Beatus Richardus animam, supemis 30
ciuibus" copulandam, reddidit creatori. Transiit de hoc mundo
etatis sue anno circiter quinquagesimo sexto ^°, pontificatus sui anno
nono, tertio Nonas aprilis, circa noctis medium, quo " sponsus ille
celestis ad nuptias ventunis describitur. Post cuius transitum corpus
ipsius sanctum, antea^^ grauatum vigiliis, terre duritia in qua solebat 35
frequenter decubare confractum, ieiuniis maceratum, macerationibus
multis afilictum : preter humanum morem nitidissimum apparuit, vt
quoddam future resurrectionis insigne videreturpreferre ". Corpore
autem rite" aptato ac scemate",pontifici digno in feretro collocato,
et in ecclesia predicta per eum dedicata" deportato : vndique" 40
* Sl. carissimi, B. inquit. ' E. dispositio. ' E. Dominico, B. Die.
* Sl. deuictus. ' B. se tricare. * B. valeret. ' om. in B. ' E. in-
duxit. • E. superius cuiuslibet *" E. quinquagesimum sextum ; Sl.
quadragesimo sexto. " E. que. ^ om. in B. " E. proferrc.
" E. ante, o/. om. " E. stematc. ** E. dedicatum. " E. vnd. vero.
336 jaotja legenTia anglie.
concursus populi ad tam venerabiles exequias cateruatim affluxit^
felicem se quisque reputans, si vel feretrum tangat, vel vestimentorum
sacrorum fimbriam contrectet ; annulos siue monilia que sanctum
corpus tetigerunt, sanctificata reputabant et pro reliquiis conserua-
p bant. Et quia corpus suum apud Cicestre[nsem ecclesiam] * sepe-
liendum delegauit, ad Cicestriam defertur : et in ipsa ecclesia coram
altari beati Edmundi, quod ipsemet ad aquilonarem ecclesie partem
dedicauerat, in humili loco sepultum est ; vbi magna et miranda ad
dei laudem fiunt miracula. ^Contractorum quorundam membra, natu-
10 raliter gressui ministrantia, ita totaliter plurium annorum paralisis
inueterata contraxerat, vt eisdem membris, huiusmodi ministerio
ineptis redditis, nulla omnino daretur gradiendi facultas: ille cuius
mira sunt opera, ad ipsius inuocationem subito membris ipsis
in solitam virtutem erectis, in liberi gressus libertatem erexit.
15 Tres mortuos, quorum vnum currentis currus per medium rota
compresserat, reliquos vero febris extinxerat, ille qui mortem mori-
endo destruxit, precibus sub eiusdem porrectis nomine inclinatus,
suscitauit ad vitam. Et quod non est pretereundum silentio sed
solempni vulgandum gaudio, in abortiuum, de vtero transferendum
20 ad tumulum, eius inuocato nomine animam viuentem animarum
creatos infudit. Quidam febricitans per tactum cape beati Richardi
sanatus est. Alius podagra laborans per botas suas sanitati est
restitutus. * Cum piscatores diu laborando nihil prendidissent, ad
eius benedictionem quatuor pisces magnos et speciosos, cuiusmodi
25 generis nunquam vidissent, sagena concluserunt. Cum enim'
nauigio mare transiret, orta tempestate grauissima, fusis ad deum
precibus et benedictione mari porrecta, procella in tranquillitatem, et
intemperies in aerem luminosum mutatur. In purificatione beate
Marie extinctis in processione subito turbine cunctis cereis, sancti
30 presulis cereus, noui luminis igne accensus, ab omnibus rutilare
videtur. Puer[o] [cuijdam contract[o] *, potu eidem in cipho beati
Edmundi porrecto, sola benedictione gressum solidum et pristinam
sanitatem reddidit. Aliis duobus visu priuatis, signo crucis super
oculos impresso, oculorum aciem et luminis claritatem restituit.
35 Multi in eius stratu dormientes, a febrium ardoribus liberati, gratias
deo et seruo eius exoluerunt.
2. Text in T. (and Tanner) "^ :
(OAnctus enim Ricardus, cum) annos adoI(escencie attigisset, in-
»^ uitatus per) fratrem suum (ad coniugale cuiusdam) nobilis puelle
(consorcium, consentire r)enuit ', ad castitatis as(pirans priuilegium.)
» E. effluxit. ' E. Cicestrem. * From Canon. Bull. * The follow-
ing from T. ' E. etiam. ^ E. Puerum . . . contractum. ' Abr. from the
Canonization BuU of Urban IV, aa Jan. 1263, in BoU. p. 313 ' T. rennuit.
De ^ancto laiclbattio* 337
Contempsit temporale patrimo(nium, ut hereditatis) eteme particeps
fieri me(reretur. Proficiens enim in uirtu)tum excerciciis, a sancto
(Edmundo archiepiscopo cantua)riensi ad officium can(cellarie cantua-
riensis) assumptus est, [qui]' circa (tocius archiepiscopatus administra-
cionem)ipsiusmi(nisterioutebatur; ipsum)suamdexteram,etfidumsui 5
(pectus consilii sanctus) Edmundus reputabat. (Vocatus autem demum
ad) regimen cicestrensis ecclesie, (factus est solito longe magis per-)
uigil ad (curam gregis,) ad omne opus bonum non seg(nis. Extunc
enim) fiiit ei pauperum cura [maior]', habitus (abieccior, g)estus et
affatus humilior ; in (persecucione ford)or, in libertatis ecclesiastice lo
de(fensione con)stancior, in iusticie censura in(flexibilior, in oracione
fer)uencior, in elemo(sinarum largicione profu)sior, in proprii corporis
(castigacione rigidi)or, districcior in obser(uancia discipline) : posuit
enim uestimentum eius (cilicium, et ipsius) stimulos, corrigia lignels
et (ferreis pungente) stimulis se nudum com(primendo repressit; «5
loricam) superinduens, arma ma(ceracionis adiecit.) Quodam enim
tempore inopi(nata concurrente pauper)um ad ianuam eius (turba,
panem qui ad no)naginta refeccionem pauperum (uix sufficere potuit,
ad ipsius benediccionem in tantum abundare fecit, quod refectis tribus
milibus egenorum,) post * consuetas recipiencium porciones, que centum 20
refecissent pauperes partes adhuc relique remanserunt. Ad ipsius
quoque inuocacionem contracti, paralitici multi ualitudini restituimtur.
Tres enim mortuos, quorum unum currentis currus per medium rota
compresserat, reliquos uero febris molestia extinxerat, meritis
suis Christus post eius obitum ad uitam resuscitauit. In abortiuum H
quendam ad sepeliendum delatum, eius inuocato suffragio* animam
uiuentem animarum creator infudit. Migrauit autem ad dominum
plenus bonis operibus et exemplis, tercio nonas aprilis. '^ Hic
enim domini seruus ab ineunte etate pudendos fugit afiectus,
iugiter cogitans etatis lubrice motus actusque leues arcere ; et specta- 30
cula uana sic detestando fugere curauit, ut nec blandiciis petencium
nec suasione quacunque ad ea flecti poterat uel induci. Coetaneos
suos non* tam erudicione, quam morum maturitate precessit. Artibus
et sciencia philosophorum imbutus, ad iuris ciuilis et canonici studium
se transtulit, Bononiam proficiscens, ubi adepto cathedralis honoris 33
officio, iuris canonici regimen ascendit. Eos nempe reprehendere
consueuit qui ante infundere'' optant quam infundi, et loqui quam
audire sunt paraciores, et prompti docent quod minime didicerunt.
Vbique necessitatibus miserorum subuenit; gaudens semper et
hilaris perseuerauit in tribulacione et egestate. Camem enim cilicii 40
asperitate domabat, ideoque carnis* adest macies, facies pallore
liuescit *. Positus in regimine, a bonis operibus non torpet per inerdam,
* T. et. * om. * al. om. * Tan. nomine su£ * Extracted from
the Vita in MS. Sloane. • So MS. SL ' Tan. effundere. • Tan. camium.
• From an unknown source.
VOL. II. Z
338 iSoua Legentia ^ngtte»
subditos non spoliat per auariciam nec calcat, pascit egenos, infirmos
uisitat, oppressos consolatur: cum superbis increpando contendit,
adulantes corripit; ad pauperem et infirmum uox eius suauis et
dulcis, ad obstinatum aspera et acuta. Infirmos et debiles langore
6 contractos in tuguriis suis personaliter uisitare curauit. Cuidam enim
magistro egenti argenteam cupam deauratam clam contulit : * Hoc
donec redimam, inquit, pro pignore pone :' sicque paupertatis clauso
pudore, fugata inopia erigit desolatum. Camisia et femoralibus
utebatur cilicinis; et ex corio spisso bouino uel equino latitudinis trium
10 digitorum, laminis ferreis triangularibus per transuersum affixo,
cingulo^ sub cilicio se cinxit, que quidem lamine tali arte fuerant
facte ut pars una ceteris preminencior et acucior carni pressa carnem
confoderet, et lateribus applicata latera laniaret. Fecit siquidem
rotas seu sperulas de buxo ligneas et ferreas, spissas uersus centrum
15 et per omnes circumferencie partes tenues, sed ordine dentatas, ita
quod in qualibet sperula erant multe cuspides peracute ; in quarum
eciam centro facto foramine et cordula per medium intromissa, nodo
quodam inter quaslibet duas sperulas interposito,cincto sub cilicio nudo
corporis medio carnis stimulos stimulis urgendo perurget. Inter-
20 dum quoque tunicam ferream adiecit onerosam. Cum piscatores diu
laborando nichil prendidissent, ad eius benediccionem quatuor pisces
magnos et speciosos, cuiusmodi generis nunquam uidissent, sagena
concluserunt. Cum enim nauigio mare transiret, orta tempestate
grauissima, fusis ad deum precibus et benediccione mari porrecta, pro-
95 cella in tranquillitatem, et intemperies in aerem luminosum mutatur.
In purificacione beate Marie extinctis in processione subito turbine
cunctis cereis, sancti presulis cereus, noui luminis igne accensus, ab
omnibus rutilare uidetur. — Puer[o] [cuijdam contract[o] '', potu
eidem in cipho beati Edmundi porrecto, sola benediccione gressum
30 solidum et pristinam sanitatem reddidit. Aliis duobus uisu priuatis,
signo crucis super oculos impresso, oculorum aciem et luminis clari-
tatem restituit. Multi in eius stratu dormientes, a febrium ardoribus
liberati, gracias deo et seruo eius exsoluerunt^.
^r NarraiioK
Quidam vir, secundum Bedam, in laico habitu et officio militari
35 positus, quantum pro industria exteriorum * regi Merciorum Con-
redo placens, tantum pro interna sui negligentia displicens erat.
Ammonebat* illum sedulo vt confiteretur et relinqueret scelera sua,
' T. singulo. " T. Puerum . . contractum.
' Coll. in T. : Aue coheres celorum, aue Ricarde lux angelorura; salue cleri
norma, ex quo uiret uite forma; gaude gloriose, inter sanctos speciose; uale
uoce canora, et celesti dono nos semper irrora. V. Ora pro nobis. Deus qui
ecclesiam (tuam meritis b.) Ricardi confessoris tui atque pontiiicis (fecisti mira-
culis) choruscare gloriosis, concede (nos famulos tuos) ipsius intercessione ad
etern(e beatudinis glo)riam peruenire, per (cf. Boll. p. 276. 313").
* Ex Beda, H. E. V. 13. ° Bed. exteriori. * E. Ammouebat.
De ^ancto iaid^atlio. 339
priusquam subito mortis euentu tempus omne penitendi perderet.
Qui, licet frequenter admonitus, spemebat tamen verba salutis,
temporeque sequente penitentiam se acturum dixit. Tactus demum
infirmitate, acri dolore torqueri cepit. Ad quem ingressus rex, horta-
batur vt vel tunc antequam moreretur penitentiam ageret commis- 5
sorum. At ille respondit, non se tunc velle conliteri, sed cum ab
infirmitate resurgeret, ne exprobrarent sibi sodales quod timore
mortis faceret que sospes facere noluerat. Ingrauescente morbo*
cum ad eum visitandum denuo rex intraret, clamauit statim miser-
abili voce : * Quid vis modo ? quid huc venisti ? Non enim aliquid 10
vtilitatis potes vltra conferre.' Et ille : ' Noli, inquit, ita loqui, vide
vt sanum sapias.' *Non, inquit, insanio, sed pessimam mihi con-
scientiam' certus pre oculis habeo. Paulo ante intrauerant duo
pulcherrimi iuuenes, et residens vnus ad caput, et vnus ad pedes,
protulerunt libellum^ pulchrum, sed modicum, mihi ad legendum ; in 15
quo omnia que vnquam bona feceram intuens scripta repperi, sed
pauca et modica. Receperunt codicem, nec aliquid mihi dicebant.
Tunc subito superuenit exercitus malignorum et horridorum vultu
spirituum, domumque hanc et exterius obsedit, et intus maxima ex
parte residens impleuit. Tunc ille, qui et' obscuritate faciei et ao
primatu sedis maior esse videbatur, proferens codicem horride visionis
et magnitudinis enormis, iussit* vni ex satellitibus suis mihi ad
legendum deferre. Quem cum legissem, inueni omnia scelera mea,
non solum que opere vel verbo, sed etiam que tenuissima cogitatione
peccaui, manifeste in eo tetris* esse descripta litteris. Dicebat* 25
autem ad illos, qui mihi assederant, viros albatos et preclaros : " Quid
hic sedetis, scientes certissime quia noster est iste '^ ?" Responderunt :
" Verum dicitis ; accipite et in cumulum dampnationis vestre ducite."
Quo dicto, statim disparuerunt. Surgentesque duo nequissimi spiritus,
habentes cultra in manibus, percusserunt me, vnus in capite, et alius 30
in pede. Qui modo cum magno tormcnto in interiora corporis mei
irrepunt, moxque vt [ad se] " inuicem peruenient moriar, et paratis
ad rapiendum me demonibus in infemi claustra pertrahar.' Sic
loquebatur miser, desperans : et non multo post defunctus, penitentiam,
quam ad breue tempus cum fmctu venie facere supersedit, in eternum 35
sine fructu penis subditus facit. Non enim pro se ista, cui non
profuere, sed pro aliis vidit, qui eius interitum cognoscentes, differre
tempus penitentie, dum vacat, timerent, ne improuiso mortis articulo
preuenti impenitentes perirent. Quod autem codices diuersos per
bonos siue malos spiritus sibi vidit oiferri, superna dispensatione 40
ideo factum est vt meminerimus facta nostra et cogitationes nostras
non in ventum diffluere, sed examini summi iudicis cuncta seruari, et
siue per amicos angelos in fine nobis ostendenda, siue per hostes.
' E. morte. * Bed. scientiam. * E. et qui. * E. iussitque. * Bcd.
tetricis, ' E. Dicebant. ' E, ille; Ta. iste. • om. in E.
Z 2
340 laoija legenua 3nglie»
Quod vero prius candidum codicem paruum protulerunt angeli, deinde
atrum demones et magnum, animaduertendum est quod in prima
etate bona aliqua fecit, que tamen praue agendo iuuenis obnubilauit.
ir De seruo dei Roberto abbate venerabili*.
VEnerabilis abbas Robertus, ex prouincia eboracensi ortus, in
5 puerili etate leuitates et infantium ludos deuitans, et in littera-
tura proficiens, cuiusdam ecclesie * rector efficitur. Dimissa tandem
ecclesie et animarum cura, in monasterio de Whiteby^ habitum
monasticum petiit et accepit. Illis autem diebus Richardus *, prior
monasterii Sancte Marie eboracensis, cum duodecim sociis, locum
lo quendam nomine Fontes ® a Thurstino archiepiscopo suscepit, et in
abbatem electus monasterium construxit, et habitum cisterciensium
assumens, vitam illorum et mores zelabat. Nec^ erat qui panem
sumeret ociosum, nec ^ quieti indulgeret, nisi labore fatigatus. Fam&-
lici accedebant ad mensam, fatigati ad lectum ; nunquam saciati, sine
15 tristicia et murmure, cum omni alacritate benedicebant dominum.
Huic etenim congregationi sancte vir domini Robertus, obtenta
abbatis sui licentia, se adiungens, in labore erat strenuus ", in lectione
et meditatione assiduus, in oratione deuotus, in consilio prouidus, in
sermone facundus. Elapsis autem quinque annis, anno scil. domini
20 millesimo centesimo tricesimo septimo, collata a quodam nobili
possessione magna, in plaga Northumbrie, venerabilis Robertus in
abbatem electus, assumptis secum vndecim fratribus Nouum-mona-
sterium* construxit. De mensa saciatus nunquam surrexit, et in
quadragesima panem et aquam comedere consueuit. Quodam
35 tempore paschali, mortificato gustus appetitu cum apposita sumere
non posset, frater qui ministrabat dixit ei: 'Quare non comedis,
pater?' Cui ille; 'Si haberem, inquit, panem auenaceum butiro
litum, puto quod inde comedere possem.' Quo allato, considerans se
modicum concupiscentie consensisse, vehementer expauit : et seuerus
30 in se iudex et vltor efiectus, gustare renuit et incibatus permansit.
Et cum cibum illum pauperibus ad portam mitteret, iuuenis quidam,
splendidam habens faciem, totum cum parapside '" sumpsit, et statim
euanuit : cumque de vase ablato sermo fieret, parapsis super mensam
coram abbate subito cecidit. Erat enim angelus domini, qui elemosi-
35 nam viri dei de celo missus accipere venit. Preter solitum seruitutis
et orationis pensum, centum quinquaginta psalmos quotidie domino
decantabat. Factum est enim vt quodam tempore solito attentius
orans, et lachrimis abundanter faciem rigans, animam suam coram
^ Ed. in Act. SS. BoU. June II. p. 47 (and Surius) ; abridged from the Vita
of which another abridgment is in MS. Lansd. 436, f. 116-131. (A dififerent
Saint is S. Robert of Knaresborough, Yorkshire, hermit, whose life, in Old
Engl, verse, was ed, Roxb. Club, 1824.) * MS. L. eccl. de Gargrave, ubi natus
fuerat. * T. Whitebi, * T. ricardus ; it is Richard de Merly. * = Foun-
tains, near Ripon. * Boll. Non. ^ vel. * E. strenuis. * sc. New-
minster, near Morpeth. " Boll, paropside.
De ^eruo Dei Eolietto. 341
deo effunderet, petens vt acceptam haberet seruitutem suam et
fratrum suorum, et nomina eorum in libro vite conscriberet. Et
facta est ad eum vox de celo, dicens: 'Confortare, fili, quoniam
exaudita est deprecatio tua : et nomina filiorum tuorum, pro quibus
rogasti, in celis scripta sunt, Soli enim duo de numero illorum in 5
terra scripti sunt, quia cor eorum a terrenorum amore nunquam
recessit/ Nec multo post duo conuersi, relicto ordine, vitam in
seculo misere finierunt. Cum autem per Nouum-castrum transi-
tum faceret, inter iuuenum copiam hominem videt mirabili curiosi-
tate huc et illuc discurrendo, procaci vultu blandiri, et quasi negocium lo
arduum suggerere'. Et considerans vir dei non esse hominis
officium, sed inimici ludibrium, potenti virtute verborum imperat vt
societatem illam quantotius relinquat ; * Heus tu, inquit, calamistrate,
non es viris illis necessarius : recede velociter, et sequere me.* Qui
statim demisso vultu abbatis vestigia per lutum platearum, velut ad 15
caudas equorum ligatus, cunctis mirabili stupore perculsis sequebatur.
In diuerticulo semitarum extra vrbem dixit ei vir dei : ' Quis es tu, et
quid cum hominibus illis tractabas?' Et ille : *Quis sum, inquit,
bene nosti, et opera mea non te latent. Nuptie cum magna pompa a
diuitibus parate in vico illo celebrantur ; paraueram et ego quomodo 20
sponsus in conuiuio ab emulis suis occisus rueret, et indignati conuiue
in vltionem sponsi festinarent, et ira et ebrietate excecati, mutua
cede multi perirent ; futurum etiam vt vrbs in seditionem versa,
intestinum bellum conflaret, per quod multorum anime cesis cor-
poribus in sortem nostram deuenirent. Putabam me gaudium mag- 35
num de adepta victoria magistro meo nunciare : nunc dissipato per
te consilio meo vacuus redeo, et inanis recedo.' Vir autem domini,
malitiam illius execrans, precepit in nomine domini, vt deserta loca
petens, vlterius hominibus illudere non presumeret Ad hanc vocem
liquefactus inimicus euanuit, et tantum post se horrorem reliquit, vt 30
equi, hinnitu, fremitu, et vngularum fossione seuientes, vix a ses-
soribus suis poterant coerceri. Quadam autem nocte vidit diabolum
secus introitum chori consistere, volentem, sed non valentem, introire.
Erat autem quasi rusticus succinctus, nudis et longis tibiis, portans
in tergo sportellam, ligno ante pectus funibus innex[am] '. Et producto 35
collo, rotatu oculorum cepit chorum circuire, et acuto intuitu cunctos
considerare, si quid sibi placitum' inuenire potuisset. Viro enim
dei instantius orante, et fratres a torpore excitante, dum improbus
explorator diu frustra expectans nihil proficeret, cum indignatione
recedens chorum conuersorum diligenter intuetur : si quem sompno- 40
lentum videt, cachinnando contempnit ; si quem noxiis cogitationibus
occupatum, huic toto conatu tripudians applaudit. Demum inter
nouitios iuuenem repperit, corde ad illicita vagante*, solo corpore
' T, suggere, ' T. E. innexo. ' E. L. placidum, L. onj. sibi. * T.
uagante ; £. vagantem.
342 Botia Hegenna anglie,
presentem, et' quomodo latenter posset exire, iam fugam medita-
batur. Hunc inimicus suum esse aduertens, fuscinula tridenti ar-
reptum in fiscellam suam proiecit, et veloci cursu foras extulit.
Tunc vir sanctus, pro fratre illo solicitus, eum mane diligenter per-
6 quiri iussit. Sed ante auroram vagus et profugus, relicto suaui iugo
Christi, sequutus fuerat inimicum ; et coadunatis * iniquitatis filiis
latrociniis deditus, capitis abscisione vitam in breui finiuit. Cum
vice quadam missam celebraret, vidit mare multiplicatis voluminibus
fluctuum in sublime erectum, et fracto nauis sue gubernaculo et
10 ruptis rudibus (!), incerta vagatione ferebatur, donec scopulis illisa, a
compage sua penitus dissolueretur ; et hiantibus vndis viri absorpti ',
pro meritis premia recepturi, animas reddiderunt *. Post missam
vero misit fratres; qui quarto die in littore et loco a viro dei
designato submersorum corpora inuenientes, ecclesiastice sepulture
15 tradiderunt. Matrona quedam, admonitione serui dei vitam suam
emendans, seculi pompam et ornamentorum vanitatem contempsit,
vt inter delicias domus sue solitariam vitam agere videretur ; sepius
ergo* dominam illam visitare, et ad meliora prouocare consueuit.
Hinc fratres quidam prauis suspicionibus fatigati, familiaritatem
20 illam carnalis affectionis illicite causa fore incusant : et multorum
auribus infectis, demum ad beatum Bernardum conquestio * deuenit :
ad quem seruus dei veniens, cui in spiritu'' nomen et meritum diuinitus
innotuit, et vocans eum secretius, dixit : * Frater, inquit, Roberte,
falsa sunt omnia que contra te sinistra suspicio machinari conata est.'
25 Et in signum amoris zonam suam eidem contulit : que meritis vtri-
usque multis infirmis postmodum sanitatis beneficia restituit. Sanc-
tum enim Godricum, vtpote confessionis et conscientie illius medicus,
sepius inuisere et alloqui consueuit. De morbis vitiorum et virtutum
remediis, de secretis celestibus et angelicis visitationibus, de sanc-
30 torum patrociniis interserentes ^ diem cum noctibus continuabant.
Cumque Godricus tandem in cella sua consisteret, vidit duos muros
candidos ad celum vsque porrectos, inter quos' tres spiritus
angelici apparebant, qui spiritum prefati abbatis in globo igneo ad
superna deferebant '". Vnus a dextris, alter a sinistris procedebant ;
35 tertius supra omnium verticem nimia cum exultatione preibat. ' Non
enim, inquit Godricus, disponente domino solus a corpore migrare
potuit, quia cum eo quedam bone vite femina de Hastinges discessit,
nomine Editha. Et licet fuerint longo terrarum spacio separati,
eadem tamen hora in eadem beatitudinis sorte sunt coniuncti. Irru-
40 erunt in occursum eiusdem abbatis spiritus nequam ; sed decer-
tantibus pro eo angelis, diabolus in sua presumptione confunditur,
et in sinum Abrahe Robertus seruus Christi excipitur.' Obiit autem
* Boll. qui. * E. coadunatus. ' T. absorti. • T, reddiderunt ; E. dede-.
runt. * om. in T. • Boll. et qu. "^ E. spiritum. ' Boll. inter se
disserentes. ' so L., T. E. in quo. '" T. deferrebant.
De ^etuo Det Eodetto. 343
anno domini millesimo centesimo quinquagesimo nono, septimo Idus
iunii. Quidam ab vtero matris sue mutus effectus, in magno luctu
et lamentatione opem sancti Thome martiris diu perseueraiido postu-
lauit. Cui sanctus Thomas in visu apparens, dixit : ' Surge velociter
et ad Nouum-monasterium festinando progredere, et a sancto Roberto 5
illius loci abbate loquelam et perfectam sanitatem nihil hesitans
consequeris.' IUe vero in corde suo murmurans, dixit : * Quis pre-
bebit ducatum ? quis exhibebit viaticum ? * Sanctus respondit :
'Ille tibi ductor erit qui verbo cuncta creauit.' Credidit igitur, et
gaudens peruenit ad locum : et salutem optatam adeptus, glorificabat lo
deum. Alteri insuper muto loquelam reddidit, contractum curauit,
frenetico sensum et rationis vsum dedit, puerum contractum gressibus
direxit, cecum illuminauit, et multis aliis sanitatis beneficia suis
meritis deuote poscentibus contulit. ^ Miles quidam nobilis putabat
se in visu noctis ad orientalem Noui-monasterii stare plagam iuxta >3
crucem ibidem erectam, et videre exercitum quasi cuiusdam magni
principis congregatum, princeps autem in medio eorum, terribilis
valde, tractabat in quos vellet irruere, et ait: 'Venite Adsitemus
fratres istos in valle.' Et facto impetu, versus monasterium direxe-
runt' aciem. Fumus enim de naribus equorum ascendit, et nebule ao
puluis pedum eorum. £t cum monasterio appropinquarent, monachus
quidam egrediens, candidissimo indutus habitu, baculo pastorali
eleuato, ne propius accederent interdixit. Nec mora, in tempestate
et turblne, quorum violentia crux illa pulcherrima confracta corruit,
reuertuntur. Euigilans miles a sompno, et misso ad videndam crucem 25
nuncio, illam, vt viderat, confractam intellexit. Anno autem domini
millesimo centesimo octogesimo octauo, octauo decimo' kalendas
maii, feria quinta, in cena domini coadunatis pauperibus in claustro
Noui-monasterii ad mandatum secundum morem ecclesie, singuli
monachi pauperes singulos ad lauandum suscipiunt. Prior autem, 30
nomine Gilbertus, ante se sedentem videt quendam capa indutum,
que manus, pedes, et corpus totum protexit, caputio vsque ad pectus
pendente. Quem leprosum vel paraliticum existimans, inuolutam
circa pedes capam explicat, et genibus ilexis in nomine domini ad
lauandum pedes eius se parat. Cui sedens pedem sinistrum por- .^5
rexit : quem ille letus suscepit, et cum omni deuotione lauans, eum
plorantem audiuit, et lachrime per maxillas erumpentes super caput
senis deciderunt. Qui non modicum stupefactus, et quis esset scire
volens, intra caputium sursum oculos leuat : et hominem niueo
candore fulgentem et celesti gratia choruscantem vidit. Cuius 40
splendore* reuerberatis oculis, timens tremuit, nec secundo oculos
leuare ad videndum apposuit. Pede interim sinistro loto, pes alter
dexter est exhibitus. Quem dum lauaret, inclinauit se incapatus ille,
' The foUowing om. in Boll. ' E. duxerunt. ' £. decimo octauo kal.
* £. splendorem.
344 315ot)a Hegenua anglie.
et indice manus dextere ^ ceteris digitis ' in vola complicatis extento,
plagam adeo nouitatem sue fixure retinentem ostendit, ac si eadem
die clauo confossus fuisset. Plaga illa sanguinea non extitit, sed
iuxta plagam ipsa cutis dilacerata, et caro contrita apparebat. Mirum
5 enim non fuit quod plagam pedis sinistri non vidit, quando cicatricem
in dextero pede videre non potuit, donec ipse crucifixus passionis
sue signum reuelans, digitum plage superponeret. Fuit autem ipsa
pedis transfixura aperta non modico clauo perforata: quam senex
non sine lachrimis vidit, tractauit, lauit, extersit, et osculatus est. Ex-
lo pleto demum mandato, singuli monachi denarios singulos pauperi-
bus errogarunt. Senex vero, flexis genibus ante dominum Ihesum,
ei denarium obtulit, et osculo manum eius demulcet. Quem ille
suscipiens, manum senis tenuit, ad os suum misit, et super oculos
suos posuit. Ex lachrimis enim Ihesu manus senis madefacta est.
16 Eodem autem anno circa festum apostolorum Petri et Pauli, ecclesia
hierosolimitana a paganis exterminatur, et Christiani deuincuntur.
Ipse [etjenim^ dominus Ihesus Christus in hoc forte mandato sub-
uersionem ecclesie, pro qua passus est, lachrimabatur, qui et ruinam
perfide gentis flere voluit, dicens *quia si cognouisses, et tu' etc.
2o Vel magis credo, ipsum fleuisse locum in quo flens apparuit, et
ruinam* morum virtutumque penuriam. lam enim multiplicantur
tenebre et condensantur super terram, vt palpari queant. Quid sunt
palpabiles tenebre nisi transgressiones manifeste? Ira, odium, et
cetera vitia inundauerunt, et sanguis sanguinem tetigit.
[MS. Tib, adds : Narratio^.
25 Illis diebus in prouincia Aquitannie cum sanctus (Bern)ardus lega-
cione fungeretur ut ducem Aquitanie ecclesie reconciliaret, et ille
modis omnibus renueret, uir dei ad altare celebraturus accessit, ipso
duce tanquam excommunicato pre foribus prestolante. Cum autem
' pax domini ' dixit, corpus dominicum super patenam posuit et secum
30 tulit atque ignea facie et flammeis oculis foras egreditur, uerbis terri-
bilibus ducem aggrediens. ' Rogauimus, inquit, te et spreuisti nos :
ecce ad te processit uirginis filius, qui est dominus quem tu per-
sequeris. Adest iudex tuus in cuius nomine omne genu curuatur, in
cuius manus illa tua anima deueniet ; nunquid et ipsum sicut et seruos
35 eius contempnes ? Resiste ei, si uales.' Statim dux totus irriguit et
membris omnibus dissolutus * ad pedes eius protinus se prostrauit ^.
Quem uir sanctus calce pulsans surgere iubet et dei audire senten-
ciam. IUe autem tremebundus surrexit et quicquid uir sanctus
precipiebat, sine mora adimpleuit. *Prope Lugdunum iuuenis
40 quidam pelliparius patre defuncto matrem suam proprio labore sus-
> T. dextre. " om. in T. » E. enim. * E. ruina. » Cf. Leg. Aur.
p. 536. « LA. dissolutis. ' LA prosiluit. » Cf. Vinc. Bell. XXVL 38.
2De ^ancto IRumVoolDo. 345
tentans, singulis annis sanctum lacobum adire solebat Cumque diu
caste uixisset, quadam tandem nocte cum muliere fomicatus est.
Mane autem facto cum iter ad sanctum Iaco(bum inciperet), diabolus
in specie sancti lacobi appar(uit ei) dicens : ' Nosti quis sum ? ' Cui
neganti, ait : ' (Ego sum) lacobus apostolus, quem singulis annis 3
ui(sitare) consueuisti. Scias quod multum gaudebam de te, quia
(ma)gnum bonum sperabam de te : set antequam de domo tua exires
cum muliere fornicatus es, nec confessus nec penitens huc uenire
ausus es, et cum peccato tuo profectus es quasi peregrinacio tua deo
et michi placeret. Non debet ita (esse, set quicunque prop)ter me lo
uult peregrinari, prius debet (peccat)a per confessionem delere^, et
post peregrinando eadem commissa penitere.' Hiis dictis d(emon)
euanuit : et iuuenis rediens, et peccata con(fitens), iter reincepit. Et
ecce demon ei ut prius apparens, dixit quod peccatum illud nullo modo
delere posset nisi sibi genitalia mem(bra secaret, et) multo beacior 1 5
esset et mar(tir foret)* si se occidere auderet. Iuue(nis ergo sim)plex,
sociis dormientibus cultello genitalia membra amputans, et per uentris
medium se transfixit. Cum igitur sanguis efflueret et ille moriens
palpitaret, socii crimen (homi)cidii timentes fugam arripiunt et ipsum
solum relinquunt. Cum eius fouea pararetur, ecce defunctus surrexit, ao
et que ei acciderant enarrauit, et adiunxit : * Cum me, inquit, occi-
dissem, demones me ceperunt : et cum uersus Romam me ducerent,
sanctus lacobus uelociter aduolauit. Cumque pro me et contra me
diucius adinuicem disceptassent, illo cogente uenimus ad quoddam
pratum ubi beata Maria cum innumeris sanctis ad coUoquium 25
residebat. Beatus ergo lacobus ante eam pro me contra demones
conqueritur. Et cum illa demones increpasset, iussit ut reuiuerem.
Sicque sanctus lacobus me suscepit, et hic confestim me restituit.*
Quod cum audissent astantes, eum cum gaudio in domum detulerunt :
et eo sanato, sole cicatrices loco uulnerum remanserunt.] 30
T De sancto Rumwoldo confessore'.
TN Britannia Maiori fuit* rex quidam nomine Penda, clarus po-
■^ tentia, honestate elegans, sed dei fidem ignorans • : qui filiam
genuit, que in ipsa tenera etate cepit deum timere eiusque mandatis
inherere. Erant autem tunc in Britannia regnantes reges plures,
aliqui ydolis seruientes, aliqui vero deum verum colentes. Inter
quos rex quidam potentissimus extitit, sed paganus, qui filiam Pende 35
diligens in vxorem petiit, et accepit. Cum igitur in nuptiis iuxta
^ VB. dicere. ' VB. et multo beatiorem et martirem fore. ' Ed. in Act.
SS. Boll. 3 Nov. I. p. 685. Abr. from the Vita (with Prologue) in MSS. Reg.
13 A. X. fol. 55-61, Corp. Chr. CoU. Cambr. 9, p. 53-58 (XI cent.), Trin. Coll.
Dublin B a, Arund. 91, fol. 194 (without Prol.) ; an abridgment in MS. Lansd. 436.
Our tex follows that of MS. Arund. 91. * T. Vit. Fuit in B. * a/. Vit. ;
sacri baptismatis unda perfusus.
346 j^otja leffenna ^mUt
morem vescentes letarentur, cogitabat puella quomodo posset ad viri
thorum ingredi ipsique carnali commixtione copulari, qui Christi
signo nondum erat insignitus. Ex intimo ita(que)* cordis longa
trahens suspiria, oculosque ad ethera leuans, Christum regem omnia
5 moderantem inuocat, taliterque cum lachrimis exorat : ' Domine deus
creator et omnium redemptor, ne sinas corpus meum pollui cum
viro a te alienato, sed conuerte cor eius ad amorem tuum, et illu-
mina illud splendore vultus tui: daque illi intelligentiam, vt te in-
telligere valeat, et gratiam baptismi tui percipiat^' Et hec orans,
10 illico cum sponso^intrat ad thalamum, illumque ita affatur: 'Scias,
inquit, domine rex, nunquam me intraturam tuum thorum, prius-
quam * baptismum accipias deumque trinum et vnum ex toto corde
confitearis, abiectis culturis idolorum.' Cumque hoc dixisset, gratum
atque acceptabile, deo volente, fuit sponso salutis verbum ; sicque
15 suscepto ieiunio, tertia die baptizatus est, et iuxta ritum chris-
tianorum coniugii legi coniunctus. Concepit ergo regina ex eo
filium. Et appropinquante tempore pariendi, misit rex Penda ad
generum suum et ad coniugem eius, vt pariter ad eum venirent, et
mutuo amore exultarent. Rex denique Northanhumbrorum prefatus
ao dum cum ' vxore pregnante carperet iter, cogebat partus mulierem
parere : sicque in quodam prato famuli militesque papiliones * ex-
tendunt atque tentoria, et mox regina filium peperit, a multis
optatum et a deo sanctificatum. Cumque infans natus fuisset, statim
clara voce omnibus audientibus clamauit dicens : * Christianus sum,
2.() christianus sum, christianus sum.' Ad hanc vocem [reponde-
runt] '^ presbiteri duo Widerinus et Edwoldus ° dicentes * Deo gra-
tias.' Et post hec subsequitur infans : ' Trinum et vnum deum colo,
confiteor et adoro, patrem et filium et spiritum sanctum.' Ad hec
presbiteri et astantes' et omnes qui aderant" mirantes ceperunt
30 cantare ' Te deum laudamus.' Quo finito, rogabat se infans cathe-
cuminum a Widerino sacerdote fieri, et ab Edwoldo teneri ad pre-
signaculum fidei, et Rumwoldum vocari. Perfecto presignaculo,
dixerunt parentes ad inuicem : * Mittamus ad conuicinos reges ac
duces, vt nostrum accipiant filium charissimum de sacro baptismatis
35 fonte^'.' Hoc audiens beatus Rumwoldus, accersitis parentibus, ait
illis : ' Non enim decet me seruum dei in manibus superborum ac
diuitum mundi huius de regeneratione sancti baptismatis excipi,
sed dei imitari exemplum, qui humilis factus " pro nobis carnem
suscipiendo humanam, ex almo virginis vtero conceptus de spiritu
40 sancto, noluit baptizari in fluenta " lordanis a potentibus caduci eui,
sed a precursore natiuitatis sue, qui pilis cameli indutus in heremo
degebat, cuius esca mel siluestre erat ac locusta, factus inter
* T. ita. ' E. suscipiat. » E. sposo. * T. prius, quam om. * E. cum dum.
• E. papilones. ' so T. ; om. in E. ' Vit. Eadwaldus. • Vit. parentes.
» E. aderunt. " T. funte. " T. E. factus est. " Vit. flueiitia.
De ^ancto IRumtQOloo. 347
homines pauper, venerandus propheta, precursor atque baptista.
Nam ab angelo nunciatus, a patre sacerdote genitus, merito sanctum
baptizauit sanctorum regemque omnium seculorum sacerdotemque *
eternum : dans cunctis in se credentibus baptismum' salutis in re-
missionem omnium peccatorum, quoniam in illo nulla macula extitit 5
vitiorum. Hinc ergo rogo, me a sacerdote Widerino, qui me pre-
signauit, baptizari, atque ab Edwoldo suscipi, quia in illorum manibus
per dei virtutem atque misterium christianus fieri concupisco.' Et hec
dicens Rumwoldus, diuinaprotegente'gratia,ostendit indice concauum
lapidem non procul iacentem in quodam tugurio humide adiacentis val- lo
licule, iubetque circumstantibus domesticisvtillum festinanter afferant.
Cumque euntes lapidem nec mouere nec aliquo ingenio a terra extra-
here possent, reuertentes asserebant se incassum laborare et nulla-
tenus lapidem mouere posse. Quibus pater precepit vt afferrent velo-
citer vas ligneum, vt Christi tiro baptismum susciperet in eo. Euntibus 15
illis et vas plenum aqua deferentibus, Rumwoldus, hoc intuens, Wide-
rino et Edwoldo presbiteris ait : ' Ite et in nomine domini nostri
Ihesu Christi ac sancte trinitatis, soli sine hesitatione saxum indubii
accipite, et in summo omnium confidentes auctore, huc adducite.'
Qui protinus pergentes, magni ponderis lapidem mox leuiter a terra 20
eleuant, atque ante [sanctum] * Rumwoldum deponunt. In quo sanc-
tificato baptismatis fonte, a sacerdotibus prefatis puer baptizatus,
missam sibi postulat celebrari, corpusque Christi et sanguinem sibi
dari ; vt cuius susceperat baptismum, ipsius sumeret sacramentum.
In eodem autem prato in quo baptizatus est sanctus Rumwoldus, 35
nunquam gratissimus odor deficit, neque ibi herbe pallescunt, sed
semper in viriditate permanentes, magna nectaris suauitate redolent.
Vocatur autem locus ille nunc ab incolis Suttunus \ Post missarum
itaque solemnia", alloquitur sanctus Rumwoldus^ parentes suos
sacerdotesque prefatos ; de catholica fide veraque religione, necnon 30
de omni honestate, de preceptis legis diuine, et maxime de dilectione
dei et proximi illos docens. Post exhortationem vero multorum ser-
monum, omnibus clara voce dixit : ' Audite, queso, cuncti hic as-
tantes, verba que ego loquor hodie in auribus vestris: quoniani
sapientia, que os mutum aperit ' linguasque infantium disertas esse 35
facit, per me sua misteria ' vobis vestrisque sequacibus pandit, quo
ipsius agnitionem habere possitis. Nam hec est illa sapientia in qua
deus fundauit terram celosque stabiliuit, que sola girum celi cir-
cuiuit et in fluctibus maris ambulauit, superborumque et sublimium
colla propria virtute calcauit. Hec etenim clamitat in plateis vocat- 40
que se diligentes vt ad illara declinent : quia ^" eam inuenient, et eam
cum inuenerint, beati sunt si tenuerint eam. Hec quippe sua virtute
• E. sacerdotumque. * E. baptimum. ' Vit. providente (Reg. prodente).
* om. in £. * = King's Sutton in Northampton. * T. solempnia.
* T. rumwollus. • T. E. aperuit. » T, E. ministeria. " Reg. qui.
348 mom iLeffenlia anglie,
me loqui iubet, quia sapienter cuncta creauit ; meque in hoc euo
nasci voluit, spiritumque vite in me spirauit. Non ergo mirum vobis
videatur quod contra morem nature mihi scientia vel possibilitas ' data
est fandi a deo, quia inscrutabilia sunt iuditia eius, et inuestigabiles
5 vie eius. Deus enim sapientia fundauit terram, sed ^ sapientia vera
summaque est que ' mundum ex nihilo condidit * celique machinam
cum siderum inenarrabili pulchritudine fabricauit, cuius celum sedes
est, et scabellum pedum eius terra est, sicut Ydidas testatur in per-
sona illius dicens : " Ego in altissimis habito, et thronus meus in
10 columpna nubis." Estnamque ipse sapientia, qui[a], vt ait Psalmista,
"in sapientia fecit omnia," ideoque illi flectitur omne genu, et omnis
lingua confitetur. Est quidem et conditor omnium rerum, quia [que]'
creauit in potentia, ordinauit constituendo in magnificentia. Est quoque
principium et finis, quia in principio, hoc est in filio, creauit vniuersa ;
15 ipse enim ait : " Ego sum alpha et 00, initium et finis, qui ante mundi
principium viuo in eternum." Vnde et filius, qui cum patre et spiritu
sancto vnus est deus, illum interrogantibus quis esset respondit:
" Ego principium, qui et loquor vobis." Ab eo est enim omne prin-
cipium et quod^ per initium factum est, quoniam ipse esl creaturarum
20 exordium et finis, atque redemptio mundi, Sicut enim deus in
sapientia cuncta creauit, sic etiam suum plasma perditum in sa-
pientia redemit. Sapientia quidem patris filius est. Est^ ergo
pater in filio et filius in patre, et spiritus sanctus' per quem
omnes renascuntur ® fideles, est in vtrisque : et ex hoc intelligi sine
25 dubio oportet, quia idem deus pater, idem et filius, idem deus est et
spiritus sanctus. Quamuis autem alia sit persona patris, alia filii,
alia spiritus sancti, vna est substantia, eadem est equalitas, vna est
maiestas atque potestas, vna eternitas atque perfectio, dignitas,
honor, decus, et vnum imperium et beatitudo, vna immensitas et
So gloria atque immortalitas. Ita itaque est credenda hec trinitas vt
indubitanter confiteatur vna deitas vnaque esse essentia. Hanc quippe
mecum confitemini, quoniam [hec]* confessio vita est cunctorum
eam confitentium.' Cumque omnes lachrimabili voce dicerent :
' Credimus, confitemur, adoramus, laudamus et benedicimus,' ex-
35 templo sanctus Rumwoldus hilari vultu ac sonora voce ait illis :
'Audistis, fratres in Christo atque consanguinei, qualiter sanctam
trinitatem confiteri debetis, qualiterque ipsius vnitatem firmiter in
vestri cordis pectore oportet retinere, et in ea credulitate, qua pater
et filius et spiritus sanctus vnus deus est, fideliter perseuerare : nunc
ifo igitur vos docebo quomodo fructus agere debeatis dignos penitentie,
et, si aliquod crimen in vobis est, quomodo possitis emundari ab eius
vulnere celesti medicamine. Deus enim non vult mortem peccatoris,
* Reg. potestas. ' sap.— sed om. in Reg. ' al. qui. * Reg. creauit.
» om. * T. E. per quod. ' om. in T. ' T. E. spir. s. in vtroque.
' T. E. vt omnes renascantur.
De ^ancto EumtooUio. 349
sed vt conuertatur et viuat. Ideo namque vnicuique peccatori dicitur
per prophetam : " Declina a malo et fac bonum : inquire pacem [et] *
sequere eam." Et iterum: "Peccasti, quiesce." Penitentiam quippe
agere est, peccatum perpetratum dimittere bonisque semper ope-
ribus inherere et veram pacem dilectionis dei et proximi in- 5
quirere eamque sequendo totis nisibus exercere. Parum [etjenim*
proderit peccatori a peccato cessare, nisi studeat ieiuniis et oratio-
nibus elemosinisque commissum deflere, vt, sicut extiterat operator
malicie, ita quoque efficiatur post peccatum cultor iusticie. Alioquin
quodsi aliquis non deliquit, tamen debet exhibere mandata atque >o
iustificationes Christi propter sacramentum fldei quod in baptismate
promisit, quia diues qui purpura' et bisso induebatur et quotidie
splendide epulabatur, non proprio* reatu dampnatur criminis, sed
propterea quod in paupere non exhibuit officium charitatis. Iccirco,
fratres, satagite vtrumque agere, hoc est ad fontem sapientie ac- 15
cedere, et ex eo potando, immunditiam cordis vestri abIuere,Christum
deum et dominum misericordem animarum corponimque medicum in-
desinenter expetere, illique vestra colla humili ac nitida [con]scientia'
eius precepta seruando subiicere, ipsumque ex toto corde et tota
virtute diligere, et ad ipsius ecclesiam omni tempore concurrere, ao
preces ad illum pro vestris excessibus effundere, oblationes vestras
sine dolo illi offerre, sacerdotes honorare, et doctrinam euangeliorum,
que per eos manifestantur *, gratuita ac etiam hilari deuotione ex-
cipere ; omnes christianos quemadmodum uosmet^ ipsos amare, et
vnusquisque uestrum* studeat alterum honore preuenire, non 25
maledicere, non occidere, non aliquem accusare, non vicino detra-
here, non insidias* vel laqueos ad decipiendum alicui opponere, non
furari neque periuria '° facere, non blasphemare vel simplices deri-
dere, sed in omnibus bonis operibus perseuerare, deumque omni-
potentem siue in prosperitate vel aduersitate^' omni tempore laudare.' 30
Hec itaque omnia cum dixisset sanctus Rumwoldus, cuncti qui
aderant gratias deo referebant, eo quod in tam paruulo infante gratia
diuina inspirante tanta virtus esset eloquentie. Tunc iterum ait
beatus Rumwoldus : * Ecce ego ingredior viam vniuerse camis :
quoniam mihi fas non est viuendi in hoc mortali corpore ab hora 33
qua natus sum. Post transitum autem meum volo esse in loco quo
ortus sum per vnius anni spacium ; postmodum vero in Braccalea "
constitui esse per biennium. Finitis autem hiis tribus annis, pro-
posui vt mea ossa requiescant in loco qui vocabitur quandoque
Bukingham ^' omni tempore.' Istorum autem nomina non erant eo 40
tempore vocata^*, sed post multorum temporum curricula inuenta vel
cognita sunt. Sunt quoque nunc ville illis in locis site, fertiles sege-
• om. * E. enim. ' E. in p. * Vit. pro. » T. E. scientia. • Reg. mani-
festatur, ^ E. nosmet. ' E. nostrum. * E. insideas. " Reg. periurium.
" E. auersitate. " E. bractalea ; now Brackeley. " E. bukingam. " Vit. nota.
350 iSotja LegenHa angrlie.
tibus, iugeruni multorum habentes copiam, atque dense hominum
habitatione- Finita itaque tertia die sanctus Rumwaldus emisit
deo gratissimum spiritum, tertio nonas nouembris, manibus susceptus
angelorum : et, vt iusserat, in [eodem] ^ loco sepultus est. Defuncto
5 demum Edwoldo"'* presbitero, translatus est in alium locum pre-
fatum a Wederino presbitero. Finitis autem tribus annis, delatus
est apud Bukingham : vbi vsque hodie in magnaveneratione habetur.
Ibi enim et in multis locis inuocatus prestat multa" beneficia se peten-
tibus, cecis visum, claudis gressum, (et)* diuersis languoribus et
ib morbis grauatis sospitatis munus, annuente domino nostro Ihesu
Christo.
[MS. Tib. adds : Narratio^.
Quidam frater iuuenis cum uidisset quosdam senes iter agentes et
laborantes in ambulando, onagris iussit ut uenirent et portarent eos.
Illi autem senes indicabant hoc abbati Antonio, qui dixit : * Videtur
15 michi monachus iste similis esse naui onerate omnibus bonis, de qua
incertum est utrum peruenire possit ad portum.' Et post aliquan-
tulum temporis subito cepit abbas Antonius (flere et) trahere sibi
capillos et lugere, dicens discipulis suis : * Magna columpna ecclesie
ce(cidit) modo, Ite ad fratrem illum iuuenem et uidete quod factum
20 est.' Qui pergentes inuenerunt monachum illum super mattam
sedentem et flentem peccatum quod fecerat. Et uidens discipulos
Antonii ait : * Dicite seni ut obsecret deum decem tantum dierum
dare michi inducias, et spero me satisfacturum ei.' Qui infra quinque
dies mortuus est.]
% De sancto Sampsone episcopo et confessore *.
25 Q Anctus Sampson, de Britannia Maiori, nobilissimis parentibus
*^ originem habens '', beati Maglorii consanguineus extitit. Huius
(autem) ^ mater Anna, cum sterilis putaretur, desperato iam fetu, cum
marito suo Amone'ieiuniis et elemosinis frequentibus incumbebat.
Cui nocte quiescenti per visum dominus ait : * O mulier firma
30 in fide, stabilis in dei dilectione, ac perseuerans ^*, ne timeas :
quia prolem habebis, quem Sampsonem vocabis. Hic erit sanctus
coram deo, et sacerdotali officio condignus.' Itaque mulier cum
gaudio concepit, et peperit, et infanti baptizato nomen Sampsonis
imposuit. Cumque septem esset annorum, ad sanctum Iltutum"
35 abbatem discendi gratia adducitur : qui videns puerum, osculatus
' om. in E. " E. edwaldo. * al. om. * om. in T. ' Ex Vit.
Patr. 905. * Derived from the old Vita in Mabillon I. 165, A. SS. BoU.
28 July VI. 571, and the abridgment in Vinc. Bell XXI. 105, and from tlie life
in Lib. Landav. p. 85 (also derived from the old Vita). The life in Du Bosc
Bibl. Floriac. p. 464 (and Surius) givcs part of the old life with foreign additions ;
a life by Balderic of Dole is unprinted. ^ T. ortus ; E. originem habens.
' om. in T. » E. amoue. 1» Vit. p. in prece. «» T. eltutum.
De ^ancto ^ampjsone* 351
est eum dicens : ' Gratias deo agimus, qui lumen hoc nobis indignis
de gente nostra accendere dignatus est in terra. £n caput om-
nium nostrum, en pontifex summus multum ecclesie dei profuturus.'
Cum autem quindecim esset annorum, ieiuniis ac ' vigiliis intendens,
sepe biduana ieiunia faciebat. Quodam die ille et magister eius in 5
quandam questionem altam inciderunt, cuius explanationem nulla-
tenus reperire potuerunt. Tunc Sampson ieiuniis et vigiliis' in-
sistens, per dominum rogauit scire quod per magistrum non potuit.
Cum autem tertia nocte oraret, assistere sibi vidit lucem celitus
emissam, ac vocem audiuit de luce suauiter sibi dicentem : ' Ne 10
fatigeris amplius, electe dei ; ecce etenim non solum hanc ques-
tionem pro qua * laboras consequeris, sed quecunque petieris a deo
per orationem tuam et ieiunium, exigentibus'' meritis tuis conse-
queris.' Dum fratres ad purgandam messem pergerent, coluber de
rubo exiliens quendam fratrem momordit in inguine : et accedens 15
Sampson signum crucis imposuit, et fratrem incolumem reddidit.
Veniens autem episcopus Dubricius ad abbatem Iltutum ', Samp-
sonem diaconum ordinauit, et vna cum Iltuto' columbam celitus
emissam descendere ac super Sampsonem immobiliter stare vidit.
Quando enim episcopus manum super eum posuit, illa in scapula ao
dextera'' eius descendit, ibique donec officium esset consummatum
mansit. Ab eodem autem episcopo cum in sacerdotem ordinatus
esset, idem signum, eius innocentiam ostendens, apparuit. Quanto
enim ad maiorem gradum ascendit, tanto arctiorem vitam ducens, in
tota vita sua nuUam carnem prorsus gustare voluit. Celerarius 35
monasterii, post auunculum suum Iltutum monasterio preesse affec-
tans, sed successus prosperos Sampsonis metuens, fortissimum
venenum confecit, et experimenti gratia animali dedit : quo hausto,
saltum precipptem] * dans expirauit. Celerarius autem cum consUio
germani sui in calicem sancti Sampsonis fudit : quod ille per spiritum 30
sanctum intelligens, et potum benedicens, totum bibit, et nihil
lesionis sensit. Post prandium dixit celerario vir dei : * Mi frater
dulcissime, sanet te deus ab omni egritudine, quia magnam sani-
tatem corpori meo poculum hodie mihi porrectum prebuit.' Ille vero
in obstinatione perdurans cum die dominica sacram communionem 35
de manu Sampsonis susciperet, diabolus eum arripiens multum
vexare cepit. Vir autem dei dolore fratris commotus fleuit, aquam et
oleum benedixit et ad potandum dedit, et sanitati restituit. 'Vir
itaque dei totam diem operibus manuum suarum et orationibus, totam
vero noctem lectionibus scripturarum et meditatione ducebat. Et si 40
quandoque vt homo quiescere opus haberet, parieti inclinans, nun-
quam in lecto, dormiuit. Egrotans pater suus ad mortem, affir-
' E. et ; T. ac ' so T. ; E. vigiliis et ieiuniis. ' T. E. quo. * E. exientibus.
* T, eltuti ; E. iltutum tum. • T. eltuto. "^ E. dextere ; Vit. scapulam dex-
teram. • T. E. precipuum. • Cf. VB. In Vita, he leaves S. Iltut for S. Piro.
352 H^otia ilegentia anglie»
mabat se nunquam sanitatem percepturum, nec sacramentum, nisi
Sampsonem primogenitum suum videret, per quem pariter corporis
et anime sanitatem se suscepturum^ dicebat. Quo per nuncios
audito, ingemiscens Sampson dixit : ' lam, nisi fallor, Egiptum
5 reliqui : non est opus me in ipsam redire. Potens est autem deus
egrotantem sanare.' Cui Iltutus ^ abbas ait : ' Quare sic dicis, electe ?
curara te oportet habere de animarum profectu, tuaque merces
grandis erit cum deo, dum vbi carnalia creuerint, spiritualia se-
minenturV Qui respondit: 'Vtinam voluntas dei fiat, nam propter
lo deum et lucra animarum omnibus* paratus sum.' Cumque per
vastam solitudinem cum vno diacono pergeret, horribilem vocem
iuxta se audierunt. Ob quam vocem perterritus diaconus equum
dimisit et pallium suum proiiciens, in fugam se conuertit. Quem
theomaca ^ hirsuta et cornuta cum lancea trisulcata * per vastas siluas
? h veloci cursu quasi voUtans ^, seminecem prostrauit. Beatus vero
Sampson intrepidus progrediens, et theomacam a longe fugientem
aspiciens, exclamare cepit : * Quid fugis, mulier ? et ego homo sum
sicut ille quem prostrasti. Si in potestate tua datus sum, ecce assum.'
At illa non attendente, sed semper fugere nitente, iterum clamauit :
20 ' Impero tibi in nomine Ihesu Christi, ab eo loco in quo modo stas,
donec veniam ad te pedem ne moueas.' Tunc illa tremente, vir
sanctus adueniens ait : ' Que es, mala ', vel qualis ? ' Illa cum ingenti
tremore respondit : * ° Theomaca sum, cuius gentes hucusque uobis ^"
preuaricatrices extiterunt, et nunc nulla de meo genere remansit in
25 hac silua nisi ego. Habeo enim octo sorores et matrem, que non
sunt hic, sed in vlteriori silua degunt. Ego autem marito in hac
heremo tradita sum, eoque iam mortuo, recedere de hac silua non
possum,' Cui sanctus ait : * Nunquid potes fratrem quem percus-
sisti rediuiuum tradere ^\ vel certe sollicitari de profectu anime tue ? '
30 Et illa : * Nolo, nec in melius reparari possum : nullum enim bonum
facere possum, sed semper ab infantia mea hucusque ad mala exer-
citata sum.' Tunc sanctus ait : ' Deum omnipotentem imploro ne
amplius honiinibus noceas, sed, cum sis irremediabilis, ab hac vita
citius discedas.' Tunc illa saltum precipitem in latere sinistro dans
35 ad terram corruit et expirauit. Tunc ad fratrem iacentem veniens vir
dei,etvitalem flatumin pectore vix manentem inueniens, pro eo orauit:
et sanitati restituit. ' Veniente illo ad patrem suum, in eius aduentu
gauisus pater, capitale crimen quod vsque tunc celauerat pub-
licauit, et caput suum totondit, vxore sua maxime ei suggerente, atque
40 dicente : ' Non solum ego et tu, vt decet et conuenit, seruiamus deo,
sed et totam prolem nostram in dei seruitio iungamus.' Presentatis
^ T. suscepturum ; E. recepturum. ' T. eltutus, Vit. Piro. ' E.
seminent. * E. omnibusque. * = saga, venefica, airb fnrci ®(ov ;i(Jx«^^'"'
* so Lib. Land. ' E. volutans ; Vit. volucritans. ' Vit. mala forma.
» Cf. VB. " E. nobis. " Vit. reddere.
De^ancto ^amp^one» 353
vero quinque fratribus sancto Sampsoni vna cum sorore valde par-
uula', paululum silens respondit: 'Fratres mei boni sunt et deo
donati, sed hec pusilla ad mundanas voluptates data est.' Sanato
itaque patre, et missis ad monasteria suis, in operibus bonis (om-
nibus) " confirmatis, Sampson cum patre et auunculo' et diacono iter 5
pergens : vidit semitam, et quasi igni exusta rura circa eam, ac vesti-
gium quoddam quasi trabes per exustas herbas traheretur. £t ecce
a longe serpentem flammeo capite spirantem* aspexit, qui morsu
glebam de terra apprehendens, in aduenientis faciem iactauit ac
sibilum dire vocis quasi gladio cederetur emisit, postea tremens et lo
caudam rapidis ' dentibus rodens, in spheram ' se velociter collegit.
Sanctus autem circulum faciens ac signum crucis imponens, ait:
'Precipio tibi in nomine Ihesu Christi, vt sine mora nobis pre-
sentibus moriaris.' Qui mox caput sursum eleuans et venenum
omne euomens, expirauit. Sampsone facto celerario et pauperibus 15
sedule ministrante, frater qui ei, vt premittitur '', inuidebat, auribus
Dubricii episcopi instillabat, Sampsonem omnia dilapidando con-
sumpsisse, et vasa melle plena euacuasse. Episcopus, rei veritatem
scire cupiens, celiarium intrauit : quod Sampson per spiritum agno-
scens, super vasa vacua signum crucis imposuit : et episcopus illa ao
plena inuenit. Mortuo abbate^, Sampson ab omnibus electus,
annis tribus monasterium rexit. Ad Scotiam* postea pergens, tan-
quam angelus domini ab omnibus religiosis receptus, cecos illumi-
nauit, leprosos mundauit, demones fugauit, et cunctis viam salutis
monstrauit. Rediens vero, in quadam heremo secretissimum »5
specum inuenit, in quo fontis venam precibus promeruit, et soli deo
vacans, angelorum consolatione et alloquio crebro fruebatur. Nocte
quadam vidit se densissimis candidatorum circumdari turmis, et tres
episcopos vestibus " aureis ornatos cum illo ecclesiam ingredientes
orare. Cui " vnus illorum ab ipso inquisitus qui essent, ait : ' Ego 50
sum Petrus Christi apostolus, et hic frater domini lacobus, et euan-
gelista lohannes. Dominus Ihesus Christus te sibi in presulem
elegit, et te consecrare nos misit.' Quem cum benedictione con-
secrassent, ab eius oculis elapsi sunt. Nec multo post angelus
domini beato Dubricio apparens, Sampsonem ordinari episcopum 35
precepit. In cuius consecratione, qui aderant columbam celitus
emissam immobiliter super eum stare videbant. Eodem die Samp-
sone celebrante, Dubricius cum monachis duobus columpnam ignis
de ore eius procedentem rutilare perspexit. Ille vero omni tempore
vite sue angelos, dum celebrarot, sibi assistere etin sacrificioministrare 40
videre meruit. Nocte quadam resurrectionis dominice orante
viro dei, angelus domini cu magna claritate apparuit, dicens:
• E. paruula valde ; T. valde paruula. * om. in T. * r. patruo. * Vit.
serpitantem, * Vit. rabidis. • T. speram. ^ al. Vit. : qui ante eum
pislor fuerat. * sc. Pirone. * i.e. Hiberniam. '* al. diadematibus.
" E. Cuius.
VOL. II. A a
354 H^otja Legentia anglie.
'Sampson deo dilecte, viriliter age, de terra et [de]' cognatione tiia
egredere : predestinatus enim es a deo vltra mare fundator mona-
chorum magnificus et rector in populo gloriosus.' Assumptis enim
secum quibusdam fratribus, cum per pagum Tricurium transiret,
shomines idolis immolantes vidit. Quo viso ingemuit, et eos ab errore
sua predicatione reuocare curauit. [Et] ^ ecce puer equo insidens et
circa ydolum currens, ad terram corruit et fracto collo expirauit.
Et ait vir sanctus : ' Si ydola vestra destruere vultis et in deum
meum credere, inuocato nomine domini vestrum resurgere mortuum
10 faciam.' Acquiescentibus illis, mortuum resuscitauit, et illi cre-
dentes destructis ydolis baptizati sunt. In eadem prouincia erat
serpens quidam mire magnitudinis, qui mortifero flatu suo duos
pene pagos deleuerat. Ad quem, in antro latitantem, Sampson ac-
cedens, lineam zonam* circa collum eius ligauit, et de rupe pre-
15 cipitans eum, ne amplius viueret precepit. Constructo in loco illo
monasterio, fontis venam iugiter fluentem aperuit. Nauigans post
hec in Britanniam', viditin portu tugurium, et in eoquendam misera-
biliter plorantem semperque ad mare respicientem. Cui ait : ' Frater,
quid ploras ? ' Et ille : ' Vxorem habeo leprosam, et flliam de-
20 moniacam, quas mihi dominus sanare promisit per quendam trans-
marinum, quem triduo hic expectans venturum in hunc portum
spero.' Tunc super eas supplex orauit, et sanitati restituit. Reperto
ibi loco aptissimo, monasterium nomine Dolum construxit, vbi multa
miracula fecit, et per prouinciam cenobia edificauit. In curia
25: regis Hildeberti comitem energuminum * curauit ; et cum iubente
regina venenum ad bibendum in vitro sancto episcopo esset por-
rectum, diuinitus hoc cognoscens signum crucis vitro imposuit : et
in partes quatuor crepuit, et effuso super manum tenentis veneno,
cunctis intuentibus vsque ad ossa corrosa est cutis et caro. Tunc
30 Sampson ait : ' Non est conueniens hoc poculum ad bibendum.'
Turbato rege cum quo vir sanctus in mensa sedebat, et cunctis
admirantibus, manum lesi signauit, et sanam reddidit. Indurata vero
regina non multum post contra virum dei leonem ferocem dimitti
iussit: sed electum dei virtus Christi protexit, et veluti conto leo
35 percussus in fugam se conuertit. Et ait sanctus : ' Impero tibi in
nomine Ihesu Christi, ne cuiquam amplius noceas, sed velociter
pereas.' Qui statim saltum dans precipitem, expirauit ; et regina
cum suis fautoribus Sampsonis pedibus prostrata veniam postulauit.
luxta Secanam" ad preces regis serpentem, patriam infestantem,
40 solo sermone occidit, et monasterium ibidem construxit. Biduo seu
triduo, et quandoque septimo die se refecit ; noctes orationibus as-
siduis stando insompnes ducebat. In remotiori loco ab hominibus
in quadragesima segregatus, oblationes tres secum portans, vsque
' so T,, om. in E. * T. Hnea zona. ' sc. Armorica. ♦ = daemoniacum.'
* Vit. Sigonam.
De ^ancta ^erbutga. 355
ad pasca illis dei virtute victitabat. In Dolo tandem monasterio
corpus seculo, animam reddidit celo, quinto kal. Augusti.
[MS. Tib. adds : ^ Incidmcia \
Diaconus quidam a Longobardis captus et ligatus erat : a quibus uir
dei Sanctolus peciit ut sibi eum ad custodiendum traderent. ' Tibi/
inquiunt, 'eum damus ad custodiendum, set ea condicione interposita, $
ut si ipse fugerit, ipse moriaris pro eo.' Quod uir dei libenter acci-
piens, diaconum in sua custodia suscepit : et media nocte, soporatis
inimicis, ait: 'Surge et concitus fuge, liberet te omnipotens deus.'
Et ille : * Fugere, pater, non possum, quia si ego fugero, pro me sine
dubio morieris.' * Surge, inquit uir dei, et uade uelociter, omni- lo
potens te dominus eripiet ; nam ego in manu eius sum. Tantum in
me possunt facere quantum ipse permiserit.' Fugit itaque diaconus,
et quasi deceptus in medio fideiussor remansit. Facto autem mane
cum uir dei diaconum fugisse respondisset, omnibus placuit ut Sanc-
tolus moreretur. Et impetrato uix orandi spacio cum paululum diucius 15
oraret, electus iugulus' eum calce pulsauit ut surgeret, dicens:
* Surge et flexo genu tende ceruicem.' Et cum tenso collo eductam
contra se spatam uideret, dixit : ' Sancte lohannes, suscipe illam.'
Tunc carnifex brachium percussurus leuauit, set deponere nullo
modo potuit, et obriguit ac inflexibile remansit. Tunc omnis turba ao
cepit uirum dei cum timore uenerari, et brachio carnificis curato
boues et iumenta depredata' ei offerre uolebant : set uir dei renuens
ait : ' Si michi aliquid uultis concedere, omnes captiuos quos habetis
michi tribuite, ut habeam unde pro uobis possim orare.' Et ita
factum est*.] 35
^ "De sancta Sexburga regina et abbatissa*.
SAncta Sexburga, vera imperatrix, diuitiis imperabat, nec hiis quas
tenebat teneri poterat. Nemo illa inter delicias continentior,
nemo in regio fastu humilior nec spiritu pauperior. Fuit namque
hec beata regis Anne Estanglorum filia, generosis moribus et omnibus
amabilis ac gratiosa. Cum enim adoleuisset, Ercomberto regi Can- 30
tuarie a parentibus traditur in vxorem, natique sunt illi filii reges
» Ex-Vinc. Bell. XXII. 83; cf. Greg. Dial. III. 37. » VB. interfeclor.
' VB. que depredati fuerant.
* Collect in T. :
Omnipotens sempiteme deus, tribue nobis per intercessionem sancti Samp-
sonis episcopi poscentibus peccatorum ueniam, querentibus salulis uiam, pul-
santibus aperi(re celestis regni aulam, ut ad eternam maiestatis tue habitacionem
te adiuuante peruenire mereamur, per). Cf. Brev. Sar.
* Ed. in Act. SS. BoU. Jul. II. p. 349. Abr. from the Lectiones in MS. Calig.
A. VIII. fol. 89, Corp. Chr. CoII. Cbr. 393. * et abb. om. in T.
Aaa
356 ii3ot)a JLegenna angtte.
Egbertus et Lotharius, filie quoque sanctissime Ermenilda et Erken-
goda, quarum prior iuncta est Merciorum regi Wlfero, que sanctam
peperit Werburgam ; altera transmarina monasteria adiit, vbi pere-
grina quiescens, se a Ciiristo susceptam claris miraculis ostendit.
5 Quis autem digne memoret qualiter sanctissima Sexburga sub ipso
iugo matrimonii vitam duxerit ? Duces nouerunt^ dominam, pauperes
alumpnam : illi principem, isti frequentabant matrem ; illi venera-
bantur maiestatem, isti colebant humilitatem ; superioribus imperialis,
inferioribus videbatur equalis ; summis precipiebat, infimis mini-
lo strabat : vt omnium mater, omnibus ^ erat amabilis, omnibus venera-
bilis ; rara in turba, frequens in ecclesia ; regem attentius accendebat
ad diuinum obsequium. Rex itaque crebro ipsius instinctu, primo
omnia ydola que sub prioribus regibus adhuc erant residua, ab
vniuerso regno suo cum omni paganismo funditus^ exterminauit,
15 regnumque Christi non tam dilatauit quam totum Christi esse fecit.
Instinctu regine deo dilecte, rex monasteria ampliauit, ecclesias
construxit. Primus etiam quadragesimalis abstinentie ita omnibus
indixit obseruantiam, vt violatori decerneret vindictam. Liberos
autem sanctissima parens ad omnem dei timorem et reuerentiam
20 erudiebat ac mandatorum ipsius custodiam. Tandem Ercombertus
vicesimo quarto regni sui anno obiit, et beata Sexburga regalia
ornamenta cum pompa et luxu seculi abiicit et habitum sancti-
monialem induit apud cenobium heliense, sub sorore sua sancta
Etheldreda. Se quoque in omnem virtutem erexit, ieiuniis, vigiliis
25 ac variis laboribus corpus affligere*, voluptatum maculas igne amoris
dei decoquere, lachrimarum fiuuiis abluere, omnique " continentia et
humilitate emulari sanctimoniam beate sororis sue cepit. Post obitum
sororis ^ sue successit regimine, omnium vnanimi electione. Intel-
lexit beata tunc se maiori oneratam diligentia, cum etiam pro omnium
30 commissorum sibi vigilandum '^ esset tutela. Omnibus ergo deuote
et humiliter ' satagebat ministrare. Inter innumera autem gratiarum
Christi charismata hoc etiam* altius accendit ad virtutum premia,
quod '" predicte germane sue gleba, post sexdecim annos sepulture,
inuenta est tota incorrupta. Exacto tandem in bonis operibus vite
35 sue cursu, pridie Nonas iulii ad eterna gaudia conscendit ", et iuxta
sororem suam sepulturam meruit. Floruit autem circa annum
domini sexcentesimum quadragesimum".
* Vit. nouerant. " E omnibusque. ' E. funditer. * E. afligere.
" E. omniumque. • E. sorori. " E. vigulandum. * E. humiter. • Vit.
eam. '" E. quam. " E. concendit.
" Antiph. et Collect in T, :
Tota pulcra es, amica mea, et macula non est in te. V. Ora pro nobis.
Presta quesumus, omuipotens deus, ut qui beate Sexburge commemoracionem
agimus, eius meritis et precibus sibi in celesti sociemur claritate, ubi gloriose
uisionis tue perhenni gratulemur iocunditate, per.
De ^ancta ^erfjurga, 357
ir Narratio^.
Hiiius enim filia Erkengoda, magnarum fiiit virgo virtutum, seruiens
domino in monasterio quod in regione Francorum constructum ' est a
sancta virgine Phara, nomine Brige. Nam eo tempore necdum
multis in regione Anglorum monasteriis constructis, multi de Bri-
tannia monastice conuersationis gratia Galliarum monasteria adire 5
solebant, filiasque suas Christo sacrandas mittebant, maxime in Brige,
in Cale, et in Andelegum : inter quas erat Sethritha ' filia vxoris
Anne regis Orientalium Anglorum, et filia naturalis eiusdem regis
Ethelburga : que vtraque, cum esset peregrina, eiusdem monasterii
brigensis est abbatissa constituta. Erkengode vero virginis multa 10
solent opera virtutum et miraculorum narrari ; verum nos de transitu
illius, quo celestia regna petiit, aliquid breuiter dicere sufficiat. Im-
minente vocationis sue die, cepit circuire in monasterio casulas
infirmarum Christi famularum, et maxime prouecte etatis, et que
morum probitate erant insigniores: quarum se omnium precibus 15
humiliter commendans, obitum suum, quem reuelatione didicerat,
esse fiiturum non celauit. Quam reuelationem esse talem per-
hibebat^: Vidit enim° albatorum cateruam hominum monasterium
intrare, hosque a se interrogatos quid quererent aut quid ibi vellent,
respondisse quod ob hoc illuc fuerunt destinati, vt aureum illud 20
nummisma*, quod illuc de Cancia venerat, secum assumerent.
Aurora autem ipsius noctis, presentis mundi tenebras transiens,
supernam migrauit ad lucem. Multi vero fratrum concentus angelo-
rum psallentium manifeste se audisse referebant, sed et sonitum
quasi plurime multitudinis monasterium ingredientis. Mox egressi, 35
viderunt lucem celitus missam fuisse maximam, que sanctam illam
animam carnis vinculis absolutam, ad etema patrie celestis'' gaudia
ducebat. Placuit post diem sepulture eius tertium vt lapis quo
monumentum eius tegebatur, altius ipso in loco reponeretur : quod
dum fieret, tante fragrantia suauitatis ^ ab imis ebulliuit, vt cunctis 30
qui astabant fratribus ac sororibus quasi opobalsami cellaria esse
viderentur aperta. Matertera vero eius Ethelburga perpetue virgini-
tatis gloriam in magna corporis continentia seruauit. Elapsis post
eius obitum septem annis, ita intemeratum corpus eius inuentum est,
sicut a corruptione concupiscentie camalis erat immune ; cuius dies 35
natilicius Nonis iulii in magna gloria celebrari solet.
' Abr. from Beda H. E. III. 8. » so T., E. constitutum ' T. sechritha.
* E. prohibebat. * Bed. vidisse se. • T. numisma. ' so T., E. celestis
patrie. " E. suauitatis fragrancia.
358 jeoi3a lesenua angtte.
11 De sancto Swithuno episcopo et confessore^
GLorioso rege Anglorum Egberto regnante, qui regi * Kinegilso', de
idolatria reuerso per beatum Birinum, octauus successit in
regnum, beatus Swit[h]unus *, pater et pastor in ecclesia dei futurus,
cursus sui in stadio mundi huius, diuina misericordia ordinante,
5 accepit exordium. Nam annis puerilibus in bona simplicitate trans-
actis, iugum seruitutis dominice accipere festinauit, susceptumque
humiliter viriliterque portauit. Itaque suscepto clericatus ' officio, de
gradu in gradum, de virtute in virtutem, gressus eius deo per omnia
dirigente, conscendens, sub Helmstano* Wentano^ episcopo ad
lo honorem sacerdocii prouectus est. Curabat enim seipsum ministrum
probabilem deo semper oiFerre, verbum veritatis catholice et recte
tractare, benignitati et mansuetudinl inseruire, opera pietatis super
omnia exercere, inordinate viuentes virga correptionis increpare,
humiliterque omnibus ministrare. Cuius famam rex audiens, eum
15 accersiuit^ et inter precipuos amicos eum esse constituit ; commenda-
uitque [ei] filium suum nomine Adulphum liberalibus disciplinis
erudiendum et sanctis moribus instruendum : quem postea in sub-
diaconum ordinauit. Sed quia pater suus sine herede preter illum
decessit, ordinauit Leo papa vt in regno succederet, vxorem duceret
3o et liberos procrearet. Defuncto tandem Helmstano * episcopo, voto
omnium Swit[h]unus* electus est. Huius enim oratione et exhorta-
tione rex Adulphus ecclesiis dei vniuersam decimam terre regni sui
benigne donauit et libere possidere concessit. Hic etiam sanctus
pontem ad orientem Wintonie construxit. Cuius pperi cum sollicite
25 operam daret, residente illo ad opusquadam die, contigit pauperculam
mulierem illuc venire, oua venalia in vase deferre, et ' ab operariis
lasciuientibus et ludentibus miseram apprehendi, oua vniuersa non
eripi sed confringi, Que cum pro illata iniuria et dampno flens et
eiulans in presentia episcopi conquereretur, ille pietate motus, vas in
30 quo erant oua reposita sumit, dexteram leuans signum crucis edidit,
et incorrupta et integra restituit. Sanctus ille ecclesias in locis in "
quibus non erant, studiose fabricauit, dirutas et fractas reparauit.
Dedicaturus enim ecclesiam, nullius equi vehiculum, neque secularis
pompe sibi dignitatem adhibuit, sed clericis ac familiaribus suis
35 comitantibus, nudis pedibus-humiliter incedebat. Conuiuia sua non
cum locupletibus, sed cum egenis et pauperibus erant; os suum
semper apertum habebat vt inuitaret peccatores ad penitentiam :
stantes ne caderent, lapsos vt resurgerent admonebat. Cibos non ad
* Ed, with a modified text, in Surius and A. SS. Boll. July I, 290, and by
Earle, 1861 ; abr. from the Vita ascribed to Goscelin, in MS. Arund. 169, Digby
1 12, and the Translatio et Mirac. in MS. Arund. 169, f. 53. * T. E. rege.
' Kinegilfo. * E. switunus * E. claritatis. • E. helinstano. ^ T.
wentano ; E, wintano. ' T. accerciuit. * om. in Vit.
De ^ancto ^toitiiuno, 359
impletionem, sed ad sustentationem sui parce et moderate sumebat.
Post multas vigilias, post multos labores, ne deficeret sompni paulu-
lum admittebat, psalmis et canticis spiritualibus semper intentus.
Proximo semper tanquam sibi quod vtile, quod honestum, pium,
sanctum est, modesto et humili sermone referebat. Vixit autem 5
beatus dei seruus Sw}t[h]unus ' vsque ad exitum vite in obseruatione
vera mandatorum dei, omni custodia conseruans cor suum in omni
munditia et puritate spirituali -, catholice et apostolice doctrine custos
integer, filiorum spiritualiter regenerator[um] ' in sancte conuersa-
tionis studio eruditor peruigil et magister. Humilitati enim et lo
mansuetudini curiosius inherebat ; pacem et sanctimoniam sequens,
fontem vite et beatitudinis eteme sitiebat. Migrauit ab hoc seculo ad
sidereas mansiones sexto nonas iulii, anno domini octingentesimo
sexagesimo secundo. Non enim intra ecclesie septa, sed extra ec-
clesiam in indigno loco et vili se tumulari* precepit. Post obitum 15
suum multis miraculis choruscauit : inter que apparuit cuidam viro,
incredibili infirmitate per omnia membra percusso, admonens vt
Ethelwoldum Wintonie episcopum adiret, referens, diuina misera-
tione prouisum, ipsum a loco vbi iacebat debere leuari et' intra
ecclesiam loco digniori honorificentius tumulandum. Si diflidat, si lo
hesitet, signum pro testimonio habiturum, molestiam infirmitatis sue
qua hactenus detinebatur, ipsa eadem hora illum relicturam, salutis-
que leticiam perfecte reuersuram. Addidit etiam vt ad locum sepul-
ture veniat, et vnum de ferreis anulis, qui lapidi adhuc infixi videntur,
si abstrahat, cum omni facilitate et absque omni lapidis illius lesione as
exiturum, ac iterum eadem facilitate, eodem integritatis tenore ser-
uato, in locum vnde abstrahebatur rediturum. Surgit itaque perfecte
sanitati redditus ; sicut predicta sunt omnia repperit, et cuncta ex
ordine pontifici intimauit. Curuatum quendam ' [et] ' bestiali more
in terram respicientem, sanum et incolumem reddidit. Quidam 30
nobilis et diues cum tempore meridiano iuxta ripam fluminis deam-
bularet, apparuerunt ei subito tres supra modum horrende quasi
mulieres, et altitudinis immense. Que cum fugientem apprehen-
dissent et ^ multiplici angustia afHixissent ', et " pene suo flatu suffo-
cantes pestifero, horrore incredibili similem insano reddiderunt. Cui 35
ad ecclesiam adducto nocte apparuit sanctus Swit[h]unus, et omni
dolore excusso, eum sanitati restituit. Cum autem Ethelwoldus
episcopus corpus eius de terra leuaret, mira odoris fragrantia omnes
perfudit : mulier ceca visum recepit, et multi diuersis infirmitatibus
oppressi sancti meritis curati sunt. Facta est autem translatio cor- 40
poris eius anno a'° dormitione sua centesimo decimo, et incarnationis
dominice nongentesimo septuagesimo primo, Idus iulii.
* E. switunus. ' E. spir. puritate. * E. regenerator. * E. cumulari.
* om. in Vit. • om. in T. ' om. in E. • om. in Vit. » Vit.
afflixerunt. »• E. et
36o iisotia Legentia anglie.
Eadem die puerum a natiuitate mirabiliter contractum curauit ;
tribus muUeribus oculorum lumine priuatis visum reddidit ; nexibus
ferreis mulierem (quoque)^ in carcere compeditam, ruptis vinculis
liberauit ; paraliticum sanauit ; matronam nobilem cecitate percussam
5 illuminauit ; vigintiquinque infirmos variis morbis vexatos, diuersis
e locis venientes, vna die perfecte valitudini reddidit. Cecus quidam
sanitatis gratia apostolorum Petri et Pauli limina visitauit, quam cum
assequi non valeret, rediit, et prima aduentus sui nocte in ecclesia
sancti Swit[h]uni lumen oculorum recepit. Mulieres duas cecas, duas-
lo que contractas vna die curauit. Triginta et sex, tam de diuersis
partibus, quam variis afflicti doloribus, infra ^ spacium trium dierum
sancti viri meritis salutem optatam consequuti sunt. Nec multo post
centum vigintiquatuor infra * dies quatuordecim a suis infirmitatibus
liberati sunt. Rex Edgarus ad arcendum latrocinia solicitus,
ifi legem statuit vt in furto deprehensus oculis priuaretur, auribus,
manibus pedibusque precisis', cute capitis exueretur, et hac pena
multatus feris et auibus laniandus traderetur. Cumque innocens
quidam eodem iuditio dampnaretur, efFodiuntur eius oculi, manus et
nares amputantur, auribus excisis* foramina audiendi cruor fere
20 obstruxit infusus. Dum autem a parentibus ad oratorium sancti
Swit[h]uni delatus fuisset, vt sibi melius solus * redderetur auditus : et
statim quod petiit obtinere meruit, sed et quod non rogauit obtinuit,
dum, oculis qui sibi effossi fuerant restitutis et naribus recuperatis,
visum domino miserante recepit. In villa quadam ciuitati Wintonie
35 contermina mulier quedam longeua, iam senectute confecta, dum
nocte quadam ad lectum dormitura descenderet, ostium domuncule
sue super se claudere oblita est. Contigit autem lupum de silua
egressum domum illius ingredientem vbique lustrando peruagare,
eamque in lecto quiescentem fortuitu reperire. Quam illico correptam '
30 per brachium quod extra lectum sopore depressa pendulum exten-
derat, non multum reluctantem secum in siluam semiuiuam abducit,
et iam prope defunctam tam lassitudine quam pauore, deposuit. Ad
vlulatum eius nemus omne circumiacens, ahis respondentibus, multi-
plici et mxserabili vlulatu personante contremuit. Illa quid faceret ?
35 Inedia et etate debilis erat, cruentus hostis, raptor immanis, illa sola,
hostes plures adesse festinant. Cumque ad deum et sanctum Swi-
thunum preces deuote fudisset, audito nomine Swit[h]uni lupus
dormire cepit. Fugit illa et a loco declinare festinat, currit non pedibus
humanis, sed leuamine ^ et auxilio diuine' subuentionis. Lupus vero
^o euigilans, cum aliis suis sociis magnum clamorem emittens insequitur :
sed nuUus eorum mulieri nocere potuit, quam dei et beati pontificis
misericordia liberare curauit. Statuam quandam sancti Swithuni
* om. in T. ' Vit. intra. ' T. prescisis. ♦ T. exscisis. • Vit.
ineliuBCulus. * E. coreptam. ' T. lauamine.
De ^ancto Cliatfteo. 361
episcopus schirburnensis a fratribus acquisitam honoriiice in ecclesia
sua locauit, vbi gloriosa miracula crebro fieri solebant. Ad hanc
quidam elephantie morbo percussus, non curationis gratia sed vt ab
orantibus in loco elemosinam acciperet, deuenit. Cumque illic ' pau-
lulum obdormiret, visum est ei sanctum Swit[h]unum adesse et lepram 5
suam manu detergere, et infirmitate seposita integre salutis bene-
ficium repente se recipere. Euigilans autem, letus a sompno coram
omnibus cingulum soluit et sanatum se ostendit.
[MS. Tib. adds :
(Cum) autem Dorothea uirgo apud Cesa(ream Capadoci)e a preside
tradita esset duabus sororibus (que apos)tatauerant, iterum eas con- 10
uertit : et cum ad decollandum duceretur, Theophilus (scholasti)cus
ait : ' Eya tu sponsa Christi, mitte michi rosas et mala de paradis[o]
sponsi tui.' Que respondit: 'Plane sic faciam.' Cumque orasset,
ecce puer ante eam apparuit ferens tria mala optima et tres rosas.
Cui illa : 'Obsecro te, inquit, ut hec Theophilo scolastico deferas.' 15
Cum ergo Theophilus narraret circumstantibus promissionem uirginis
irridens, ecce puer ante eum stetit (et ait : ' Ecce tibi) petenti mittit
(Dorothea uirgo sacratissima quod promisit.' Qui accipiens, statim
conuersus est ad fidem. Eratque mensis Februarius quando rose ille
misse sunt, et to)tam Capadociam glaciale frigus tegebat '.] ao
^ * De SANCTO ThaTHEO ' CONFESSORE.
REx quidam Hibernie nomine Thathalius filium genuit nomine
Thatheum, optimis moribus ornatum et a primeua etate ab
omnibus illecebris immaculatum. Cum enim viderent parentes
puerum secularia despicere et ad celestia tendere, eum litteris im-
buendum tradiderunt. In omni demum virtute docilis puer pro- aj
ficiens, percurrente per vniuersam Hiberniam fama eius, confluebant
vndique iuuenes ad audiendam doctrinam eius. Rege interea in-
firmitate depresso, de communi omnium consilio vocatus est Tha-
theus vt a patre regiminis curam susciperet. Ille vero regnum
» T. illuc. » Ex Vinc. Bell. XII. 47.
' Ant and CoUect in T. :
O Swithune pater, presul mitissime noster, Per quem mira deus signa facit
dominus: Nos fragiles animo, petimus, defende patemo, Sanctis atque tuis
protege nos meritis : Quo, te pro nobis interueniente patrono, Possimus uitam
scandere perpetuam. Ora pro nobis. (Cf. Boll. Jul. I. 287.)
Deus qui hodiernam diem sacratissimam nobis in beati Swithuni confessoris
tui atque pontiiicis deposicione celebrare concedis, adesto prupicius ecclesie tue
precibus, ut cuius gloriatur meritis, muniatur suffragiis, per.
* Abr. from the Vita in MS. Vesp. A. XIV. ed. Rees, p. 355. » T. Tathco
(but with Th elsewhere).
362 nsotja Leffentia anglie»
terrestre despiciens et celeste desiderans, ne retineretur inuitus,
indutias postulauit. Nocte sequenti vox angelica alloquitur eum
dicens : ' Ecce asto et consulo ne postponas intentionem tuam
primam; caducam hereditatem ne diligas, infinitam patriam non
5 amittas. Quecunque vides in seculo euanescunt cum luctu et peri-
culo; luctuosa vniuersa que audis, periculosa omnia que respicis.
Qualis enim et quantus debet esse vigor intrinsecus, vt possit ex-
pelli occultus insidiator et inimicus ! Die ergo crastina festinanter ad
mare tende, et ad Britanniam transito ponto deo comite perge.*
10 Mane autem, assumptis secum octo discipulis, venit ad mare, et
nauiculam quandam sine remige *, remo et velo intrans, prospero
flante vento Britanniam applicuit'^. Relicta autem ad littus sine re-
tinaculo nauicula, dum in villa proxima quieti fratres membra darent,
missus est vnus ad mare qui nauiculam solutam alligaret. Qui
15 littori accedens, vidit ceruum more humano cum pedibus funem
retinentem et a submersione nauiculam preseruantem. Adducto
autem ad virum dei ceruo, virtus dei coegit bestiam in terram iacere,
collum protendere et signum occisionis ostendere. Occiderunt ergo
eum et cibaria fratribus preparauerunt. Rex prouincie illius
ao nomine Cradocus, audita viri dei fama, legatos ad [illum] ' misit, qua-
tinus euangelica hortamenta ab illo audiret, et audita retineret. IUe
autem humiliter legatis respondit : ' Rex vester, si cupiat nos * visi-
tare, huc veniat; ego autem regem secularem, et copiosam eius
familiam, non visitabo.* Quo audito rex, assumptis secum militibus
25 multis, sanctum Thatheum visitauit, immensis precibus rogans qua-
tinus in vrbe sua scolarum studium regeret. Qui talentum sibi com-
missum seminare cupiens, [conlfluentibus" vndique scoIaribus,ad roga-
tum regis studium regere cepit ; et collato sibi a rege agro, ecclesiam
sancte trinitatis honore construxit, et de consilio landauensis episcopi
30 duodecim canonicos ibidem deo seruientes instituit. Cum vacca
viri dei in prato custodiretur, superuenerunt armigeri quidam, cum
quadragintaseptem equis, qui incidendo et calcando totum corru-
perunt : et sine mora equi omnes in terram cadentes, mortui in-
uenti sunt. Quo audito, rex illos armigeros verberibus afflictos a
35 curia sua expulit, et nudis pedibus, familia sequente, ad virum
dei ueniens®, genuflexit, et veniam postulans, quicquid sui deli-
querant, ad voluntatem Thathei satisfactionem^ pollicetur. Et data
humiliter a seruo dei venia, omnes equi in statum pristinum restituti
sunt. Hoc viso miraculo, dedit ei rex totam vrbem * cum palatio suo.
40 Nocte quadam latrones de regione Gundlei regis venientes vaccam
viri dei secum ad illius curiam adductam interfecerunt, et in cal-
' E. remigi. ' sc in Gwent. ' so T. ; E. eum. * E. vos. * E.
fluentibus. * T. dei ueniens ; E. deueniens. ' Vit. emendare. • T.
urbem totam.
De ^ancto Cfiat^eo. 363
darium^ carnem incisam ad coquendum posuerunt. Sed quanto
plus ignis augmentatus extitit, tanto caro in caldario ' posita magis
cruentata apparuit. Audiens vir dei vaccam suam furatam, vesti-
gium eius inuenit miro modo in lapide impressum : et cum sociis
suis vsque ad palatium regis vestigia vacce sequendo peruenit. 5
Cuius aduentu cognito, caldarium* aqua plenum' feruente, iuncis*
coopertum", ab igne depositum* quasi sedile preparant, et virum dei
ibidem sedere inuitant. Et cum iniquitatis filii virum sanctum in'
feruidam aquam subito cadere putant, sedile factum est solidum et
firmum, quasi lapideum esset. Rex enim, hoc cognito, flexis 10
genibus veniam implorauit. Indulta regi venia, carnem et ossa
vacce sue super corium poni iussit: et statim coram omnibus viua
surrexit. Sanctus autem Cadocus, in iuuenili etate illo tempore
in curia genitoris manens, viso hoc miraculo sanctoThatheo' traditur
virtutibus informandus. Et extincto igne die quadam missus est 13
Cadocus ignem ad ecclesiam deferre : sed rusticus quidam ignem
sibi tradere renuit, nisi in clamide illum baiularet. Locatis tandem
in mantello carbonibus, ad magistrum veste illesa deportauit. Quo
viso miraculo, doctor Thatheus instruclum Cadocum in omni vir-
tutum exercitio ad heremum transmisit. Puella, Machuta nomine, ao
dum oues sibi commissas custodiret, latrones duo, rapto ariete et
necato, puellam in siluam abductam, ne latrocinium proderet decol-
larunt. His auditis doluit vir dei: et dum orationibus vigilaret,
homicide ad ostium suum venerunt, confitentes se arietem furatos et,
quod nequius erat, homicidium perpetratos (!) '. IUis veniam petenti- »5
bus precepit ad antistitem pergere, et post confessionem penitentiam
imposltam implere. Vir autem dei in loco vbi occisa virgo extitit,
ecclesiam fundauit,et corpus virginisin monasterio suo sepeliuit. Vir
dei instinctu'" bubulci*' cuiusdam fontem limpidiss imum de terra
produxit. Idem iterum bubulcus venit ad virum sanctum, dicens : 3<*
' Lupa, inquit, seuissima de silua exiens septem porcellos de grege
porcorum abstulit.' Cui sanctus : ' Vade in pace nec amplius doleas :
quia deus visitabit seuitiam lupe, nec amplius tibi nocere poterit.'
In crastino vidit subulcus lupam venientem, et suum catulum in ore
tenentem : et quasi alienum ad ostium subulci reliquit. Catulus 33
vero relictus ad porcam orbatam accessit et continuo eius vbera
suxit ". Creuit enim vt canis domesticus, non quasi lupus, et gregem
tribus annis sedule custodiuit. Sanctus tandem Thatheus, post
multa virtutum patrata miracula, vigiUas et abstinentias deo acceptas,
septimo kal. lanuarii in manus creatoris sui spiritum emisit ; et in 40
monasterio suo sepeliri cum honore meruit.
^ so T. Vit. ; E. caldariam. • E. caldaria. ' E. plenam aqua. * T,
iunccis. * E. coopertam. • E. depositam. ^ om. in T. • = Meuthi
in Vita Cad. » r. operatos ; Vit. operari. *• T. instinctu ; E. instructu.
" Vit. subulci. " E. sugit.
364 iQoi3a JLegenna anglie,
^ De sancto Theliao episcopo et confessore^.
SAnctus enim Theliaus * ab infantia dei cultor existens, orationibus
et vigiliis deo militauit : seipsum, vt alios pinguesceret, macera-
bat, omnia que possidebat pauperibus errogabat, et aliorum mise-
rebatur ', vt misericordiam consequeretur. Ex nobilibus parentibus
5 ortus est, vt carnis nobilitas inter iiomines honestaret eum, qui iam
animi nobilitate* apud deum acceptabilis * erat. Post incrementum
autem etatis, virtutum et sapientie, congrue ® nomine * Helyos '^ ' a
sapientibus nuncupatus est— * elyos ' enim grece, latine ' sol ' interpre-
tatur : fulgebat enim sicut sol doctrina eius, fidelium illustrando
10 corda. Sed laicis extremum vocabuli corrupte proferentibus, adoleuit
quod non ' Elyos,' sed ' Eliud ' appella[ba]tur *. A sancto enim
Dubricio episcopo in scripturis sanctis eruditus fuit, donec eum tante
indolis puerum perpendit, vt spiritu sancto cooperante scripturarum
nodos perfecte explicaret. Tunc puer sanctus, audita cuiusdam
16 Paulini sapientis viri fama, accessit ad eum, et scripturarum secreta
cum illo conferebat : vbi sanctum Dauid, perfecte hominem vite, sibi
associauit ; quos tanta coniunxit dilectio et sancti spiritus gratia, quod
idemvelleet nolle ambobus esset. In istorum autem sanctorum
diebus quidam populi, qui siue a pictis vestibus, siue propter ocu-
ao lorum stigmata, * Picti * dicebantur, cum innumera classe de Scithia ad
Britanniam venerunt, et capti amore terre possidende, magis fraude
quam viribus Britannos inuaserunt, et in eos * ad tempus miram tiran-
nidem exercuerunt. Quorum [quidam] '" princeps miseros incolas
trucidando, edes et templa comburendo, vsque Meneuiam procedens,
25 palatium ibi construxit. Et videns sancti Dauid et Eliud aliorumque
sanctorum vite et morum sanctitatem, non solum illis inuidit, sed
multa eis obprobria sepe ingessit. Precepitque vxori sue ad sanctos
ancillas suas dirigere et motibus corporum impudicis et blandimentis
sanctorum mentes a proposito peruertere. Que dum domine sue
30 mandata sequentes, quasi insanas se simularent, insane facte sunt.
Quo viso persequutor ille et domus sua tota fidem Christi suscipientes
baptizati sunt. Cum enim sanctus Theliaus, qui et Elyud, et
Madocus lectionibus vacarent, superuenit famulus quidam, dicens
ligna deesse quibus cena fratrum preparari posset. Qui egre ferentes
35 audita, ad siluam cum festinatione pergebant. Et ecce duo cerui
mansueti occurrentes, quasi ad seruiendum parati, colla sua iugo
submittebant. Cumque sancti onerato plaustro redirent, viris longe
precedentibus sanctis, nullo vrgente cerui velociter eos sequuti sunt :
1 Ed. in A, SS. BoU. Febr. II. p. 308. Abridged from the Vita by Galfrid of
LlandaiT in MS. Vesp. A. XIV. (and, with additions, in the Liber Landav.
or Liber Teilo, ed. Rees, 1840, p. 92) ; partly ed. in Wharton A. S. II. 66a.
" al. Teliaus, Teliau, Teilo, Eliud, Elios. ' E. miserabatur. * E. nobili-
tatem. * T. acceptalis. * Vit. congnio. ' T. elyos ; E. Vesp. helyos.
• So T ; E. appellatur. ' E. eis. '" om. ; so Vit.
De ^ancto Cbetiao. 365
et multo post tempore ligna et alia necessaria monasterio deferebant.
Misit autem dominus angelum suum sanctis Dauid, Theliao, et
Patemo, qui Hierusalem peregre proficisci, et donatiua ibi recipere
eis precepit. Tunc illi sine pera et baculo, in domino tantum con-
fidentes, iter arripiunt, et per diuersas prouincias sue sanctitatis 5
vestigia relinquentes, occurrentium debilium dolores alleuiabant.
Cumque [latrones] * in via obsisterent, non tantum spolia illis pacifice
concedebant, sed si quid prede immemores ipsi relinquerent, pre-
datoribus hilari vultu porrigebant. Illi autem simplicitatem sanc-
torum considerantes, redditis spoliis veniam de commissis postulabant, 10
et ad tuta loca [eos] conducebant. Ingressis autem illis Hierusalem,
occurrit omnis populus psallens in canticis et hymnis, vsque ad
templum domini eos deducens. Continuatis enim triduo ibi precibus,
adeo supernorum contemplationi vacabant quod terrenorum im-
memores penitus erant. Expectabat interea totus clerus attente 15
considerans^ quis sanctorum quam sedem sibi oratione finita eligeret,
vt, sicut celitus per angelum docti erant, in sedium electione notarent
quem ceteris illorum prelatum constituerent. Erant [enim]' in
templo tres cathedre senioribus ab antiquis temporibus constitute.
Quarum inferiorem et magis humilem Theliaus eligens, nobiliores 20
fratribus propter reuerentiam dimisit. Quo viso, omnes qui aderant
in facies suas proni cadentes coram viro dei dixerunt : ' Salue sancte
dei Theliae, et vt apud dominum nobis valeant preces tue propitius
concede, quia hodie plus ceteris confratribus tuis sublimatus es,
residens in sede domini nostri Ihesu Christi, in qua patribus nostris jj
predicabat regnum dei.' Hoc audiens vir dei, cum magno stupore
surrexit, et se in terram prostrauit, dicens : ' Beatus vir qui non abiit
in consilio impiorum et in via peccatorum non stetit et in cathedra
pestilentie non sedit *. £t benedictus saluator qui sedem sibi fieri
elegit de ligno, qui per lignum succurrere voluit pereunti mundo.' 30
Rogauerunt ergo eum omnes quatinus ad instructionem virtutum
parabolam eis de Christo diceret, vt sicut illum imitatus fuerat in
cathedra residendo, eum imitaretur verbum dei predicando. Qui
videns amorem diuini verbi flagrare in cordibus eorum, cum lingue
[illorum]' penitus expers fuit, miro modo soUicitudo et angustia pre- 35
mebant eum. Vt tamen populo supplicanti et illorum voto satisfaceret,
sacras scripturas exponere cepit : et vnusquisque astantium illum
sua lingua loquentem audiuit. Cumque omnes tanta dulcedine ser-
monis illius essent affecti, vt quanto eum diutius audirent, magis
illuih audire desiderarent ; ne predicandi officium videretur pre- 40
sumere si solus predicasset, populo dixit : * Audite iam a fratribus
meis verba vite, qui me perfectiores in vita sunt* et diligentiores in
doctrina.' Surrexerunt ergo sanctus Dauid et Paternus, et predi-
' so T ; om. in E. ; Vit persecutores. ' ai, om. ' so T. ; om. in E.
* Ps. i. I. * E. eorum. • om, in T.
366 iQotja legentia anglie»
cauerunt populo, omnibusque ^* in sua lingua perfecte intelligentibus
eos. Post hec vero, admonitione angelica, a clero et populo electi,
pontificali dignitate sublimati sunt: et quasi in testimonium gratie
quam ibi domino largiente ^ susceperant, data sunt eis preciosa tria
5 munera, prout cuique competebat : Paterno baculus et capa choralis
precioso serico contexta, eo quod illum cantorem egregium videbant :
Sancto autem Dauid altare mirificum, nulli bene notum de qua
materia fuerat factum; nam iocundius ceteris celebrauit. Beato
autem Theliao cimbalum dederunt magis famosum quam sit mag-
10 num, magis preciosum quam pulchrum, quia dulci sono organum
omne videtur excellere : periuros dampnat, infirmos curat ; et
singulis horis nuUo mouente' sonabat, donec peccatis hominum
exigentibus qui illud pollutis manibus temere tractabant, a tam
dulci obsequio cessaret Sicut enim cimbalum a torpore sompni et
15 inertie cunctos ad ecclesiam inuitat, ita sanctus Theliaus, Christi
preco factus, incessanter predicando subiectos ad celum verbo et
exemplo incitabat. Sancti itaque dei prospere in regionem suam
reuersi, propter pestilentiam que fere totam * deleuerat gentem,
diutius in terra** morari non poterant. Pestis autem illa 'flaua*
ao vocabatur, eo quod flauos et exsangues ' vniuersos quos inuasit
efficiebat. Que in columpna aquose nubis hominibus apparebat,
vnum caput verrens "^ per terram ^, aliud sursum trahens per aerem,
et per totam regionem discurrens. Quecunque autem animantia
suo pestifero flatu attigit, aut illico moriebantur aut vsque ad mortem
35 egrotabant. Si quis vero medelam egrotanti adhibere conaretur,
sine medicaminis efFectu medicantem cum egroto atra lues ad in-
teritum trahebat. Seuiente enim in hominibus et iumentis illa peste,
sanctus Theliaus in ieiunio et planctu clamauit ad dominum, dicens :
'Parce, domine, parce populo tuo, qui non vis mortem peccatoris,
30 sed vitam, [et] ' ne des hereditatem tuam in perditionem.' Ira
demum dei eius oratione aliorumque sanctorum ad tempus sopita,
celitus admonitus cum hiis qui ^' residui fuerant de gente in longin-
quas discessit regiones, donec deus eis reditum in patriam innuere
dignaretur. Deus autem, cuius misericordia plena sunt vniuersa,
35 non tantum gentis tandem miseriam, sed sanctum pro gente exor-
antem propitius respiciens, concessit eis de exilio reuerti, et a peri-
culo penitus liberari. Vir autem dei, gentis reliquias coIligens^S
natale solum repetiit, et principatum super omnes ecclesias occi-
dentalis Britanie vsque ad finem vite sue tenuit. Sanctus demum
40 Theliaus, virtutibus et omni sanctitate plenus, in senectute bona,
quinto idus februarii seculum relinquens migrauit ad celum. In
nocte autem depositionis eius inter tres cleros trium ecclesiarum
' r. omnibus. ' E. lagiente. ' E. monente. * E. totam fere. * E.
terram. ° E. exangues. ' E. vertens. ' T. perram. • om. in E. '" E.
que. " E. coligens.
De ^ancto Cbeliao. 367
illius magna oritur dissentio, singulis suas auctoritates de habendo
corpore eius et priuilegia pretendentibus \ Discretorum tamen
habito tandem consilio, orationibus et ieiuniis insistere ' acquiescunt,
vt summus arbiter Christus, qui est vera auctoritas et priuilegium
sanctorum, ostendere dignaretur quibus sancti sui corpus dignius 8
esset committendum. Mane autem facto, quidam senior, vbi corpus
sancti positum erat inspiciendo considerans ', voce magna exclamauit
dicens : * Exaudita est, fratres mei, a domino oratio nostra. Surgite,
et que facta sunt a Christo domino ad vestram sedandam discordiam
respicite, vt* sicut in beati confessoris Theliai vita sanctissima, sic lo
et in eius morte ad honorem et laudem dei fierent miracula.' Et
ecce vident ibi corpora tria, quibus par erat quantitas in corpore,
idem color in facie, et in nuUo discrepantia totius compaginis aut
vestium lirteamenta possidebant Sicque sedata lite singuli cum suo
corpore cum gaudio reuersi, et diuersis in locis cum summa re- 15
uerentia sepelierunt. 'Vnum autem corpus in landauensi ecclesia,
aliud non longe ab vrbe Caermerthin •, tertium in Westwallia, in
magno honore habetur*.
[MS. Tib. adds : l^ Narratio \
(Erat quidam) monachus in (spelunca, summe abstinencie, cunc)tia
animi florens uirtutibus. (Cumque in profecti)bus confidens non totum ao
deo, set (sibi ipsi retribue)ret, temptator hanc presumpcionem (intuens,
quodam) uespere fingit se in speciem muUeris (oberran)tis per here-
mum. Que ut fessa (ad hostium spelun)ce lassitudinem simulans,
(intus se proiecit) et (obuo)Iuta genibus eius ut sui misereatur exor(at.
' Nox,) inquit, me comprehendit : iube me quiescere in angulo cellule 35
tue, ne forte efficiar bestiis preda.* Et ille primo miseracionis
ob(tentu recipit) eam in spelunca, querens causam erroris eius*
per heremum. At illa causam fingit, et interim uenena blandi-
mentorum per textum narrationis interserit, et nunc se miseran-
dam, nunc defensione dignam ostendens, elegantia et suauitate 30
sermonis afF(ectum ho)minis illecebroso amore deflectit. Hinc iam
blandiora colloquia, ioci risusque miscentur, manus eciam procax
ad mentum barbamque [quasi] uenerando speciem protendit ; iam
uero palpare ceruicem mollius collumque leuigare. Quid multa?
ad (ultimum) captiuum ducit militem Christi : Continuo (enim) 35
libidinis fluctibus (estuans), eciam laborum (preteritorum) ac pro-
fessionis oblitus, obscenos iam conabatur inire amplexus. Illa uero
ululatum teterrimum emittens, sicut umbra erat tenuis, per manus
amplectentis elabitur ipsumque fedissima cum irrisione deseruit.
Tunc multitudo demonum in aere ad hoc spectaculum congregata 40
ingenti clamore (in)quit: *0 qui te usque ad celum extollebas, quo-
* E. precedentibus. ' E. instituere. ' Vit. respiciens. * E. et.
«-» Cf. Lib. Land. p. log. • E. caermcrchin. ^ From Vinc. Bell. XVIL 6.
• VB. errandi eam.
368 iQotia JLegenna anglit.
modo demersus es in infernum ! (Disce) ergo quia qui se extollit
humiliabitur.' Tunc ille uelut amens eflFectus et de(cepcionis) sue non
ferens pudorem, grauius a se (ipso decipitur, quam fuerat a) de-
monibus deceptus. (Cum enim se reparare et cer)tamen renouare
5 deberet, (desperans semetipsum), tradidit se omni impudicie et
impietati^]
% De SANCTO T[h]E0D0R0 ARCHIEPISCOPO " ET CONFESSORE*.
ANno domini sexcentesimo sexagesimo quarto, mortuo archiepi-
scopo Deusdedit, missus est Romam Wigardus presbiter, vir
doctissimus de genere Anglorum, ab Egberto rege Cantuar[ie], et
10 Oswio rege Northanhumbrorum, vt in archiepiscopum consecraretur.
Qui cum Romam venisset, cum omnibus pene qui cum eo venerant
pestilentia superueniente deletus est. Cum autem Adrianus abbas,
vt in eius vita superius liquet, a Vitaliano papa accitus, onus epi-
scopatus subire humilitatis gratia recusaret, indutias petiit, si forte
1.S alium qui episcopus ordinaretur ex tempore posset inuenire. Erat
ipso tempore Rome monachus beato Adriano notus, nomine Theo-
dorus, natus Tharso Cilicie, vir in seculari et diuina litteratura, et
grece instructus et latine, probus* moribus, et etate venerandus, id est
annos habens etatis sexaginta sex. Hunc beatus Adrianus pro se ob-
ao tulit pontifici, cum^ aliternullaratione posset euadere. Quem vt idem
papa ordinaret, ea demum condicione impetrauit vt ipse eum perdu-
ceret Britanniam, et ei doctrine cooperator existens, diligenter atten-
deret ne quid ille contrarium veritati fidei,Grecorum more,in ecclesia
cui preesset introduceret. Qui subdiaconus ordinatus, quatuor expec-
»5 tauit menses donec illi coma cresceret, quo in coronam tondi ^ posset.
Habuerat enim tonsuram more Orientalium sancti Pauli apostoli. Qui
ordinatus est a Vitaliano papa anno domini sexcentesimo sexagesimo
octauo. Qui Britanniam veniens, dedit statim Adriano abbati monas-
terium beati Petri apostoli apud Cantuariam, vbi archiepiscopi se-
30 peliri solent ; et peragrata insula tota, rectum viuendi ordinem, ritum
celebrandi pasche canonicum, cooperante abbate Adriano, docuit.
Is enim primus erat in archiepiscopis cui omnis Anglorum ecclesia
manus dare consentiret. "^ Congregata autem discipulorum caterua,
» Ant. et CoIIect in T. :
Theliae presul eximie, pastor gregis, doctor egregie : Funde preces ad regem
glorie pro salute tue familie. V. Amauit eum.
Deusquibeatum Theliaum confessorem tuum doctorem (preci)puum catholice-
que fidei predicatorem eligere dignatus es, presta quesumus ut ipso pro nobis
intercedente peccatorum (nostrorum) malis mereamur exul et tibi domino
sinceris mentibus famulari, per.
* T. episcopo. ' Abridged from the Vita by Goscelin in MS. Vesp. B. XX.
f. 233-232 ; Harl. 105 ; an amplification of Beda H. £. III. 29 ff. * £. probis.
* E. pontificium. * E. condi. ^ Cf. Vita S. Adriani.
De ^ancto C^eotioro. 369
metrice artis, astronomie, et arithmetice ecclesiastice disciplinam
inter sacrorum apicum volumina suis auditoribus tradiderunt. Vnde
et plerique eorum discipuli latinam grecamque linguam eque vt pro-
priam in qua nati sunt nouerunt. Set et sonos cantandi in ecclesia,
quos eatenus in Cancia tantum nouerant, ab hoc tempore per omnes 5
Anglorum ecclesias discere ceperunt. Itaque Theodorus perlustrans
vniuersa, ordinauit locis oportunis episcopos, tenuit concilia*, cor-
rexit imperfecta, fidem'^ catholicam vbique predicauit, sanctitatis
exemplis sua documenta illustrans. Ordinationem sancti Cedde, non
rite consecrati, vt in eius vita superius patet, confirmauit \ Huius lo
sanctissimi Theodori tempore non solum Grecis et Latinis litterarum
gymnasiis *, sed etiam sanctorum maxime frequentia instar clarissi-
morum siderum tota resplenduit Anglia. Et audiens fidem ecclesie
per heresim Euticetis' constantinopolitani ' multum esse turbatani,
[et] ecclesias Anglorum ab huiusmodi labe immunes perdurare de- 15
siderans, coUecto sacerdotum doctorumque cetu, cuius essent fidei
singuli sedulus inquirebat, omniumque vnanimem in fide catholica
repperit consensum. Vnde et idem sanctus pater ad instructionem
sequentium litteris inter cetera talia commendare curauit : ' Credimus
et constanter confitemur, secundum patres sanctos, proprie et vera- ao
citer patrem et filium et spiritum sanctum, trinitatem in vnitate
consubstantialem, et vnitatem in trinitate, hoc est, vnum deum in
tribus [subsistenciis vel] ' personis consubstantialibus, equalis glorie
et honoris.' Et post multa que ad fidei confessionem pertinebant,
scripsit; 'Suscipimus sanctas et vniuersales quinque synodos bea- 25
torum patrum : suscipimus et glorificamus dominum nostrum Ihesum
Christum sicut illi glorificauerunt, nihil addentes vel subtrahentes,
et glorificamus deum patrem sine initio, et filium eius vnigenitum ex
patre genitum ante secula, et spiritum sanctum procedentem ex
patre et filio inenarrabiliter, sicut predicauerunt hii quos memora- 30
uimus sancti apostoli, prophete, et doctores.' Agatho vero papa
in basilica saluatoris Rome illis diebus in concilio * scripsit : * Diffi-
nimus et statuimus vt vnumquodque regnum in Britannia insula
constitutum habeat secundum moderaminis mensuram prouinciarum
episcopos ita statutos, vt simul omnes cum archiepiscopo duodecim 35
ecclesiarum presules numerentur, quos archiepiscopus, qui ab
[hac] ^ apostolica sede pallii honore decoratur, prouehat atque sacer-
dotali gradu eos canonice ordinet, ipsiusque tantum ordinationi sint
subiecti. Statuimus etiam vt quicunque ecclesiastici ordinis, armis
non vtantur,nec citharedas habeant velquecunque simphoniaca", nec 40
quoscunque iocos vel ludos ante se (exerceri) ^° permittant : quia om-
nia hec disciplina sancte ecclesie sacerdotes fideles suos habere non
. ' E. consilia. * E, fidemque. » Bed. consummanit, • T. gygnasis.
* r. Eutychetis. • Bed. Constantinopoli. ' so T. ; om. in E, • E.
consilio. » Vit. symphonia. . *" om. in T. Vit.
VOL. 11. B b
370 iSotja legfenta anglie»
sinit, sed precipit diuinis seruitiis et prouidentie pauperum ' eccle-
siasticis vtilitatibus occupari.' Anno autem domini sexcentesimo
nonagesimo Theodorus, octoginta octo annorum existens, ex hac
luce migrauit ad dominum, tertiodecimo kalendas octobris; quem
6 se numerum annorum fuisse habiturum, ipse iam dudum diuina reue-
latione edoctus suis predicere solebat : et vixit in episcopatu annis
viginti duobus. Tantum enim profectus spiritalis tempore presulatus
illius Anglorum ecclesie, quantum nunquam antea potuere, consecute
sunt. Post multorum annorum curricula translato eius sanctissimo
lo corpore et amoto tumbe eius operculo, sua omnibus aifatim satisfecit
thurificatio, ita vt in claustrum fratrum etiam hec erumperet oblec-
tatio. Ita enim cinis corporis sui ex tactu potentiori vernabat fra-
grantia, vt redolere solent aromata.
ir Narratio\
Colonie fuit quidam episcopus clarus religione sed turpis corpore,
15 qui (vt ait Vincentius) hoc modo factus est episcopus. Imperator
venatum pergens, sociis hac illacque dispersis, ad locum quendam
deuenit in quo presbiter quidam agrestis, deformis valde et quasi
portentum nature, ecclesiam habebat. Imperator se militem fingens,
suppliciter missam rogat : et ille confestim se parat. Imperator
20 interim cogitabat quare deus, a quo cuncta formosa procedunt, tam
deformem hominem conficere sacramenta' sua sineret. Ventum est
ad illum versum tractus : ' scitote ^ quoniam dominus ipse est deus ' :
in quibus verbis cum discordaret puer presbiteri, sacerdos conci-
tatiori voce respondit quasi imperatori cogitanti : ' Ipse fecit nos, et
25 non ipsi nos.' Quo dicto repercussus imperator, et propheticum
virum estimans, inuitum fecit eum episcopum. Huius hoc factum
fuit : Quidam diues sanctimonialem abducens loco coniugis habuit
et ab episcopo excommunicatur. Veniente autem episcopo ad exi-
tum vite, rogarunt eum multi pro excommunicato. Quibus ille
30 respondit : ' Si miser ille mulierem deseruerit, sit absolutus ; sin au-
tem, hac eadem die et hora qua ego decedam, anno reuoluto sit ante
dominum rationem reddere paratus. Videbitis autem me quando
signum ad sextam insonuerit spiritum efflare.' Et factum est ita.
Anno enim sequente eodem die et eadem hora qua predixerat, ex-
36 communicatus ille cum amica sua exanimatus est*.
» E. et eccl. » Ex Vinc. Bell. XXV. 12. » E. scito.
* Ant. et Collect in T. :
Ortus Tharso Cilicie Theodorus onomathe, paulizans sacro dogmate, Rome
gaudebat uiuere sub Petri moderamine; Hinc antistes ecclesie assumptus est
Britannie, V. Ecce sacerdos.
Deus qui ecclesiam tuam apostoljcis uoluisti constare doctrinis, concede pro-
picius ut iiJtercessione beati Theodori confessoris tui atque pontificis, et uir-
tutum semper proficiat incrementis, et sempiternis foueatur auxiliis, per.
Oe ^ancto Cfjoma J^etefornie. 371
H ^De sancto Thoma episcopo Her[e]fordie'.
SAnctus Thomas Herefordensis episcopus, natione AngUcus, genere
nobilis, ex patre Willelmo de Cantilupo, matre vero Milicenta
comitissa ebroicensi originem duxit. Ipse autem Thomas puer
docilis, etatem moribus transiens, animum nulli dedit voluptati, sed
ab annis puerilibus deum colere pariter et timere cepit. Cum enim 5
literarum studiis informandus traderetur, quotidie horas canonicas
dicere et missam audire solebat. Vnde ad vniuersitatem Oxonie
primo, postmodum Parisius se transferens, rationalem scientiam
aggreditur et philosophie secreta rimatur, magistralem cathedram
ascendens. Oxoniam demum rediens, iuris canonici doctor et can- 10
cellarius vniuersitatis efficitur. In quo quidem officio in causarum
discussionibus prudens inuestigator extitit, in iudicio iustus, in sen-
tentiis proferendis discretus, in omni actione compositus, et monim
honestate preclarus. Fama vero eius vbique diffusa, cancellarius
regis Henrici tertii (licet inuitus) preficitur. Erat namque in sermone 15
verax, in consilio prouidus, in ministerio sibi commisso fidelis. Ce-'
pit igitur extunc cotidie in bonis crescere, et in omni negocio et causa
a munerum acceptione manus penitus excuciens. Tumentium fastum
diuitum attendens, a veritate non declinauit, et auris auditu omnibus
pauperibus inclinans, manum misericordie extendit. Mortuo rege 20
Henrico, sanctus Thomas Oxoniam regreditur, et theologie studiis se
applicans, gradum magistralem habere meruit. Tante namque sobrie-
tatis erat, vt nunquam aliquis familiaris eius vel extraneus ipsum in
cibo vel potu viderit excessisse; immo tante abstinentie extitit, vt
quandoque cum maiori appetitu de mensa surrexit quam illuc ac- 25
cessit. Cum tanta deuotione diuinis se immiscuit, quod intuentium
fidem et mores informaret ; tantam in missa lachrimarum habun-
dantiam emisit, quasi presentialiter in carne dominicam passionem
videret. Detractionis vitium in tantum odio habuit, vt nulli vnquara
detraheret ; nec ab aliis, quantum in ipso fuit, detrahi permittebat, 30
detrahentes castigare et corripere atrociter consueuit. Mundus enim
mente et corpore extitit : quod et bone memorie Robertus de Kil-
wardby*, quondam cantuariensis archiepiscopus, postea vero por-
tuensis episcopus cardinalis, testabatur in 'vesperiis" prefati sancti
cum Oxonie sub ipso in theologia indperet, ita dicens : ' Ita me iuuet 35
deus sicut homo iste ita mundus est hodie quoad mentis et corpons
castitatem, sicut ipso die quo de matre sua in mundum natus est. £t
si queratis a me qualiter hoc sciam ; coram deo fateor, ita pure et
^ Ed., with a modiiied text, by Surius; extracted from materials used in the
Processus canonizationis, a. 1307, ed. in A. SS. Boll. Oct. I. p. 600.
* Heref. om. in T. ■* In the Brit. Mus. copy of the edition, the next ii
foU. are torn out ; I supply the lacuna from a Bodl. copy. * E. Kilwarby.
' Tanner vesperis. BoU. disputationem [doctorandij . . . solent scholares
Vesperias appeUare.
Bba
372 3l3oDa legenna ang:Iie,
aperte lego^ in conscientia sua et vita, confessionem eius ab annis
puerilibus vsque nunc audiendo, sicut vos possetis legere in libro
optime scripto, coram oculis vestris aperto. Et, vt spero, deus, qui
eum in tanta munditia hactenus custodiuit, ipsum perpetuo conser-
5 uabit.' Corpus suum vigiliis et ieiuniis macerauit, aspero cilicio annis
plurimis secretius vtens. Vacante herefordensi ^ ecclesia, omnium
consensu electus, anno domini millesimo ducentesimo septuagesimo
quinto in episcopum consecratus est. * Factus est ergo longe solito
magis vigil ad curam, non segnis ad opus, suauis ad mores ; pauperum
10 illi cura maior, gestus et affatus humilior ; in persecutionum per-
pessione fortior, in iusticie censura inflexibilior, in oratione feruentior,
in elemosinarum largitione perfectior *, in proprii corporis castigatione
rigidior ^ ; in iuribus ecclesie defendendis, et ab aliis iniuste occupatis
recuperandis, cum magna instantia laborabat. Vnde super iuribus
15 her[e]fordensis ecclesie graui suborta materia, decreuit vir dei ad
romanam curiam se transferre, pro congruo super huiusmodi graua-
minibus a summo pontifice remedio impetrando. Cumque non sine
magno " sui corporis grauamine per tam longa et laboriosa itinera
Romam veniret, a papa Martino honorifice susceptus est : et peractis
20 ad votum negociis, dum rediret ad patriam suam, infirmitatis molestia
depressus, apud Florentinum mxta Montem Flasconis, sexto Nonas
octobris ^, anno domini miUesimo ducentesimo octuagesimo "^ septimo *,
migrauit ad dominum. Cumque corpus suum per sex dies custo-
diretur, odor suauissimus nihilominus ab ipso procedebat. Postea
25 vero caro ab ossibus separata in ecclesia sancti Seueri honorifice est
sepulta^ et ossa in Angliam ad sedem suam per tot terrarum et
maris spacia delata sunt. Cum enim ossa sancta comiti Glouernie
Gilberto de Clara, qui ipsum pro iuribus ecclesie fatigauerat laboribus
et expensis multis, in itinere obuiarent, sanguinem statim in magna
30 habundancia eifuderunt, vt vasa, in quibus erant posita et delata,
sanguine rubricata apparerent '. Quo viso, comes timore et horrore
percussusjvniuersa^" ecclesie iura restituit,penitentiam pro commissis
agens. lohannes enim papa vicesimus secundus sanctum epi-
scopum Thomam cathalogo sanctorum conscripsit, et sexto nonas
35 octobris festum eius solempniter celebrari instituit. Miracula vero
que post obitum eius ad laudem et honorem nominis sui peccatoribus
ostendere dignatus est omnipotens dominus, in diuersis voluminibus
in loco requietionis eius quasi infinita vidi ". Inter que sexaginta
mortuos resuscitauit, quadraginta vnum cecos illuminauit, quinqua-
40 ginta duos contractos valitudini restituit, paraliticos viginti vnum
curauit, et cecos et mutos viginti tres recepta salute optata deum
^ Boll. legi. » T. herfordensi. '-' Same words in S. Richard. * al.
profusior. ' E. magna. « A mistake ; he died on Aug. 25, 1283. ' E.
octuogesimo. * E. sepulta est. ° T. apparuerunt.
** Such a volume is in Exeter CoU. Oxf., clviii.
De ^ancto C|)oma atcbiepiscopo, 373
laudare fecit. Vidi etiam in vno volumine in loco prefato de diuersis
miraculis et morborum generibus que per sanctum Thomam patrata
fuerant et ostensa, quadringenta viginti quinque.
[MS.T.adds: ^^^^^.^,^
* Quando,' inquit abbas Macharius, ' eram iuuenis in heremo manens,
secularis quidam opus quod faciebam a me toUebat et necessaria 5
michi ministrabat. Contigit autem temptante diabolo ut uirgo quedam
lapsum faceret ; et cum in utero habere cepisset, interrogata de quo
concepisset, dixit : ** quia hic solitarius est qui mecum dormiuit." Et
apprehendentes me uiri illius uici circumduxerunt me per uicum et
cedentes dixerunt : " Hic monachus corrupit iiliam nostram," et 10
cedentes me usque ad mortem, dimittere noluerunt, donec uirum
qui michi necessaria ministrabat fideiussorem dedi ut pascerem eam.
Et reuersus ad cellam meam, quantas habui sportellas dedi ministro
meo dicens : "Vende ea[s] et da illi mulieri mee manducare."
Dicebam autem in animo meo : "Machari, ecce inuenisti tibi mu- 15
lierem : opus habes modo amplius laborare, ut pascas eam.'' Et
operabar non solum in die, set etiam in nocte, et transmittebam ei.
Cum autem uenisset tempus pariendi, plurimos dies traxit in dolore :
nec parere ualens, parentibus suis dixit : " Ego scio quare torqueor :
quia illi monacho crimen imposui et fallens implicaui eum, cum ao
causam non habeat ; set iuuenis ille talis hoc fecit." Et ecce omnes
habitatores ciuitatis illius uoluerunt uenire ad me et glorificare deum,
penitenciam apud me agentes. Quod ego audiens surrexi et fugiendo
in Sithi deueni.'] "
De sancto Thoma archiepiscopo et martire*.
ELectus ante mundi constitutionem beatus Thomas, ortu suo felici 35
Londonias illustrauit, cuius pater Gilbertus cognomine Beket,
mater Matildis vocabatur ; hii enim diuitiis mediocres, sed religione
ac morum honestate necnon pie conuersationis innocentia precel-
* Ex Vit. Patr. p. 958 (779). In MS. Tanner this Narr. is omiUed.
" Collect in T. :
Lux fulget ex Anglia Thomas uir angclicus, nobilis prosapia, presul apo-
stolicus, doctor ueritatis: dona nobis gracie Christi patrocinium, et post hoc
exilium ac felicem transitum iunge nos beatis. Ora pro nobis.
Deus qui ecclesiam tuam in beati pontiiicis tui Thome angelica puritate et
uirtutum gloria decorasti, concede nobis famulis tuis ut eius suflragantibus
meritis angelorum cum ipso mereamur agminibus sociari, per.
' Abridged from the 'Quadrilogus' (i.e, extracts from the Vitae by Joh.
Salisb., Alan of Tewkesbury, William of Canterbury, Herbert Bosham), ed. by
Lupus, Brussels, i68a ; the beginning, with the hist. de ortu mirabili b. Th., is,
however, taken from the so-called first Quadrilogus, ed. Paris, 1495 (same text in
Chr. Bromton and MS. Vitell. cxii.). The edition of Lupus was re-edited by
Robertson, Materials for the hist. of Th. B., RoUs' Ser. 1875 ff., IV. p. 269 tt ;
the hist. de ortu, ib. II. p. 453.
374 nsotia Legetma anglie.
lentes, iusticie operibus iugiter insistebant. Gilbertus itaque etate
iuuenis assumpto secum quodam de familia sua Richardo nomine
cruce signatus Ilierosolimam profectus est. Cumque loca sancta cum
aliis cliristianis visitaret, a quodam admiraldo captus et compeditus,
5 singuHs diebus qualemcumque sibi victum laboribus impositis
quodammodo comparauit^. Per menses decem et nouem sclauo-
rum more seruiens, pre ceteris captiuis in oculis admiraldi gratiam et
fauorem inuenit, et frequenter coram eo ad mensam veniens, de
terrarum mirabilibus et gentium moribus et ritu, per interpretem
loinuicem'* conferebant. Multa ob illius gratiam collata concaptiuis
sunt beneficia : procurante potissime " vnica admiraldi filia, que miro
afifectu Gilbertum, nullo tamen sciente, diligebat. Nacta tandem die
quadam oportunitate, inquisiuit ab eo de qua terra et ciuitate oriundus
fuit, de fide etiam et religione ac conuersatione christianorum, [et] *
1.5 que forent credentium spes et seculorum premia futurorum. Qui
cum responderet ^ quod Anglicus esset et ciuitatis incola Londonia-
rum, atque cum de fide christiana quedam catholice, sicut deus ei
inspirauerat, breuiter explanasset, consequenter et ipsa ab eo scisci-
tata est dicens : ' Num mortem pro deo tuo et fide Christi conser-
2o uanda intrepide sustinere velles ? ' ' Libenter, inquit, pro deo meo
moriar et omnia tormenta pati paratus sum.' Quo audito, puella
mox tota mutata, profitetur se christianam fieri, dummodo ipsam
in coniugem accipere in fide sua sponderet. Tacuit ille secum
deliberans, et mulieris fallatiam timens statim acquiescere noluit, sed
25 puelle, importunis precibus insistenti, de die in diem consensum
protelauit. Cumque puella vehementer affligeretur et ob dilationem
in dies plus anxia efficeretur, Gilbertus cum sociis, cathenis diruptis,
a carcere liber euasit. Ex illa vero hora et de profectione sua et de
fuga puella cogitans, nocte quadam, vniuersis sompno depressis,
30 modico pro necessariis secum assumpto, multiplici se tradidit dis-
crimini fugiendo*. Paganismum igitur prospere pertransiens, cum
quibusdam mercatoribus et peregrinis, qui linguam eius nouerant,
transcursis cunctis periculis Angliam tandem applicuit. Cumque a
suis comitibus dissociata fuisset, nihil aliud interrogare nisi tantum
35 ' Londonias, Londonias ' "^ nouit. Quo tandem perueniente, quasi
bestia erratica per plateas ciuitatis incedens, "'Beket Beket' que
sepe repetens * obuiantes quosque explorantis more circumspiciens,
ob disparem ipsius habitum et linguam ab omnibus derisum passa
est. Cumque " iuxta domum Gilberti — vbi nunc est hospitalis '" sancti
40 Thome— omnibus in eam intendentibus casu fortuito transitum faceret,
diuulgatum est vbique quod quedam iuuencula quasi ydiota^' multis
eam sequentibus et irridentibus per plateam euagaret. Richardus
* E. comparuit. ' E. mltem. ' E. potentissime. * om. ' E.
responderent. " Q. fugiendi. ^ Q. Londonia Londonia. '-' om, in Q.
* E. Dumque. ^" Q. domus hospitalis. " E. ydeota.
De ^ancto Cftoma arcftiQji^copo. 375
vero Gilberti famulus quasi ad spectaculum cum ceteris accurrens,
cum propius accedens eam cognosceret, cum festinatione ad dominum
suum rediit, et admiraldi filiam aduenisse, quam cuncti sequentes
admirabantur, nunciauit. Quod cum vix tandem credere posset,
Richardo iussit ad quandam matronam ei vicinam puellam adducere 5
et honoriiice ei in omnibus ministrare. Cum autem Richardum
puella videret et eum agnosceret, mox quasi mortua cecidit, iacens
in extasi resupina. Ab illa mentis alienatione tandem ad se reuersa,
ad dictam matronam, sicut iussum fuerat, adducitur. Contigit enim
tempore illo in ecclesia sancti Pauli sex episcopos regni et ecclesie lo
negotia non parum ardua pertractare: quibus Gilbertus cum rei
geste ordinem seriatim exposuisset, mox cicestrensis episcopus in-
dubitanter asseruit, hanc vocationem non humanam sed potius fuisse
diuinam, et magnifici operis prolem edituram, cuius sanctitate ct
labore vniuersalis esset ecclesia ad Christi gloriam sublimanda. 15
Cumque adducta puella interrogaretur per Richardum, eorum inter-
pretem, si vellet baptizari, respondit : * Huius rei causa a remotis
prouinciis huc adueni, dummodo Gilbertus voluerit mihi matrimonio
copulari.' Baptizata itaque puella, Matildis vocatur, et Gilberto in
coniugium traditur, breuiter tamen de fide catholica prius instructa. ao
Prima enim carnalis copule nocte sanctum Thomam, futurum archi-
episcopum et martirem, genuerunt. In crastino vero Gilbertus ad
terram sanctam tanto desiderio reuertendi afficiebatur, quod suspiriis
agitatus vultum solito pretenderet tristiorem. Cogitabat enim vxoris
sexum fragilem, etatem teneram, linguam ignotam, et per absentiam 25
suam pericula proinde non parua eidem de facili prouenire posse.
Aduertens autem vxor vultum mariti in diuersis mutatum, cum multa
precum instantia tristicie causam ab eo tandem extorsit. Que voto
suo non solum annuit, immo rogauit vt, quocunque modo suo placere
posset conditori, nulla de ea habita consideratione, tam prompte 30
exsequeretur * quam deuote. 'Spero, inquit, firmiter et de deo meo
tantum confido qui ad agnitionem nominis sui me vocauit, quod, te
etiam absente, [me] non deseret, sed, sicut prius dum ipsum non
agnoscerem, intactam ab omni periculo conseruabit. Tantum pro
solatio Richardum * mihi relinque, qui lingua mea eruditus, ceteris 35
melius mihi nouerit ministrare.' Gilbertus igitur letus effectus, quam
citius poterat Hierosolimam profectus est. Post tres annos et di-
midium rediens, et filium suum Thomam cunctis gratiosum inueniens,
cum vxore sua per aliquot annos laudabiliter vixit, et vitam feliciter
consummauit. • ' Beatus igitur Thomas, londoniensis vrbis indigena, 40
parentum mediocrium proles illustris, a primis adolescentie annis
gratia multiplici ditatus est. Erat enim statura procerus, decorus
forma, ingenio perspicax, dulcis et iocundus eloquio ; morigeratus ad
exemplum, prudens ad sapientiam, iuuenilem venustatem facie pre-
* T. E. assequeretur. * T. ricardum. * Cf. Vit. by Joh. Sal,
376 Boua iLcffenUa angjlie,
ferebat, et virilem grauitatem. Ab ineunte etate didicit a matre
timorem domini, et beatam dei genitricem tanquam ducem viarum
suarum et vite patronam inuocare, et in illam post Christum totam
fidutiam suam ponere. Mendicantibus quoque miro compatiebatur
6 affectu. Liberalium denique disciplinarum scolas egressus, et ad
curiales se transferens occupationes, tanto rationis vigebat acumine,
vt prudenter inauditas et difficiles solueret questiones ; et quod semel
didicerat, quotiens volebat posset sine difRcultate proferre. Videns
igitur in curiis procerum plurima contra honestatem cleri geri, ad
10 archiepiscopum cantuariensem Theobaldum se contulit ; et inter
primos eius familiares in breui admissus, tandem cantuariensis ec-
clesie archidiaconus ab eo constitutus est. Procurante quoque eodem
archiepiscopo cancellarius regis Henrici eifectus, regis ^ moribus ac
curialium se conformans, numerosa clientela gaudere, gloriam que-
15 rere, popularis aurfe flatibus delectari solebat. Nam et frenis argenteis
vtens, mensas et expensas comitum antecedebat. At^ licet [ei]^
mundus in omnibus lenociniis suis adulari et applaudere videbatur *,
tamen, quod rarius accidere solet, in affluentia rerum mirandus et imi-
tandus erat corporis castitate. Erat autem in villa StafFordie mulier
ao pulchra valde, ad quam rex consuetudinem habuisse dicebatur. Cum
qua Thomas aliquando hospitatus ; intempeste noctis silentio sumpta
lucerna clam ad hospitis sui cubiculum ingressa est : Et videns eum
ante lectum procumbentem pedesque et tibias discoopertum— nam
post geniculationes lapsus fuerat in sompnum — attonita rediit statim
25 et confusa ; et inuentus est religiosus qui luxuriosus putabatur.
Defuncto tandem Theobaldo archiepiscopo, Thomas cancellarius,
procurante potissime'* rege Henrico, in archiepiscopum electus est
et consecratus. Qui statim veterem exuit hominem, cilicium et
monachum clam induit, ' carnem crucifigens cum vitiis et concupis-
30 centiis suis '. A quodam namque cenobita cantuar[iensis] ecclesie
habitum acceperat monachalem ; cui dominus in visione loquutus
fuerat quod si monachum indueret, deum in negotiis propitium et
coadiutorem mereretur. Quotidie enim post matutinas decantatas
sub profunda nocte introducebantur pauperes tresdecim, quibus dis-
36 cumbentibus ipse ministrabat, et argenteos quatuor singulis distribuit.
Egredientibus vero illis introducti sunt duodecim, quibus frater quidam
pedes lauans ministrabat, sine argenteis quidem, sed in cibis habunde.
Tercio vero conuiuio, circa horam diei tertiam, centum pauperibus
ministrabant victualia duo fratres. A mane quoque vsque ad tertiam
40 solus pontifex in conclaui suo remanebat inclusus, ad quem nulla ex
causa vllus erat accessus. Cedulas enim manicis suis complicare
consueuerat edificationis aliquid continentes, vt semper penes se
promptius haberet quod dicere * vellet. Cum autem pro suis et populi
' E. regiis. ' E. Et. ' T. E. corpore. • al. videretur. * E. poten-
tissime. ' al. discere.
De ^ancto Cftoma arcl)i^i0copo. 377
delictis in missa oraret, adeo humiliatum erat cor eius et contritum,
vt magis cum lachrimis singultus prodirent quam verba. Ob vagas
etiam cordis cogitationes reprimendas* aliquem libellum orationum
in missa tenere et legere consueuit ; missamque festinanter semper
consummauit propter immissiones per angelos malos, perniciosum 5
necnon [uanarumj* cogitationum superuentum. Manus autem suas
excutiebat ab omni munere, et a domo sua sordes auaricie prorsus
eliminabat. Vnde et^accidit vt abbas quidam, negotium habens in
curia eius, aliquot aureos nunc hiis nunc illis qui iudiciis preerant
oiferret : sed cum omnes respuerent, abbas negotium peregit et lo
aurum retulit, et recedens dixit: 'Curiam repperi que non solum
post aurum non abiit, sed aurum abiicit, spernit et calcat.' Erat
enim prouidus in consiliis, in ventilatione causarum diligens et
modestus auditor, in interrogationibus subtilis, in responsionibus
promptus, in iudiciis iustus, sine personarum acceptione iuris rec- 15
tissimus executor. NuUus pauper ab eius ianuis vacuus rediit ; lares
egrorum et debilium per suos diligenter scrutabatur*, et beneficiis
visitabat. Religiosos viros tanta reuerentia excipiebat, vt credi posset
in eis diuinam presentiam aut angelos venerari. In mensa enim a
dextris eruditos suos, monachos vero et religiosos a sinistris statuit ; 20
milites vero ceterique potentes separatim semper et per se seorsum
discumbebant, ne ipsos molestaret lectio que continue in mensa per-
sonabat. In mensa eius non audiebantur cornicines, non lira, non
phiala, non vlla musicorum genera; nulla gule vel lasciuie, nulla
penitus incitamenta luxurie videbantur. Inter multa enim * et varia 35
que apponebantur in mensa, ad esum' proprium pauca, sed preciosa
retinebat. Vnde cum quidam semel quasi subridendo notaret ponti-
ficem, aliquantisper motus episcopus sic respondit ei : ' Certe, inquit,
frater, ni fallor, cum auiditate maiori tu tuam sumis fabam', quam
ego appositam mihi phasidem auem.' Erat tunc auis hec ante presu- 30
lem in parapside. Pontifex enim [quia] " grossiora non poterat, vtpote
tenere nutritus, deliciosa quidem, sed parce admodum sumebat et
sobrie, vt non magis cibatus quam ieiunus, non post ieiunia * plus quam
ante, vllam vix sentiret carnis rebellionem. Ocium summopere
fugiebat : quod autem nocturno sompno sine grandi dispendio cor- 35
poris extorquere potuit, lachrimis et orationibus indulgebat. Con-
uocato itaque ab Alexandro papa Turonis concilio **, sanctus Thomas
per totam Normanniam et Cenomanniam transiens, tanquam rex
Anglorum ab omnibus exceptus est. Turonis vero appropinquans,
mox ciuitas vniuersa commouetur, et obuiam exeunt vniuersi, non 40
solum ciues [sed]" et episcopi et archiepiscopi qui ad concilium"*
conuenerant fere " omnes ; cardinales quoque omnes, preterquam
* E. reprimandas. * E. nialarum ; T. uanarum. ' om. in T. * T.
scrutabantur. * E. enim multa. • T. esum ; E. vsum. ' T. tua . . faba.
» om. • Q. vina. '» E. consilio. " om. " E. sed f.
37^ ^otia Hegenna anglie»
duos qui pape assidebant, priusquam ciuitatem ingrederetur, occur-
rerunt. A papa benigne susceptus, renouatis ecclesie sue priuilegiis,
finitoque concilio, cum benedictione pape ad Angliam prospere re-
uertitur. Conuocato autem Londoniis parliamento, rex instanter
5 exigit ^ vt deprehensi vel conuicti in enormibus flagitiis clerici, ecclesie
presidio destituti, suis lictoribus exponantur ; ad nocendum prompti-
ores eos esse adiiciens, nisi post penam spiritualem etiam corporali
pene subdantur, et parum curare de ordinis amissione qui contem-
platione ordinis a tam enormibus manus continere non verentur ; et
10 tanto deteriores esse in scelere quanto sunt ceteris ordinis priuilegio
digniores : vnde et seu[er]ioribus cohercendi vindictis, quando repe-
riuntur in scelere, et semoti a clero curie tradentur'^. Cum autem
archiepiscopus cum suis suffraganeis luculenter ad ista respondisset,
commotus rex sciscitabatur an consuetudines suas regias forent
15 conseruaturi, quas tempore aui sui archiepiscopi et episcopi ob-
seruabant. Qui responderunt, se illas obseruaturos, 'saluo ordine
suo.' Rex vero dicebat, aciem contra se firmatam, et venenum verbo
illi inesse, et capciosum ' esse, scilicet * saluo ordine suo.' Vnde
petebat vt absolute et absque adiectione regias consuetudines se
20 obseruaturos compromitterent. Respondit archiepiscopus quod fideli-
tatem iurauerant, vitam scilicet, membrum* et honorem terrenum,
* saluo ordine suo,' et quod in * honore terreno ' regie fuissent consue-
tudines comprehense, et se in alia forma minime obligaturos. In
crastino rex munitiones et honores que archiepiscopus a tempore
25 cancellarie in custodia habuerat a rege, repetita recepit, et nescien-
tibus episcopis a Londoniis recessit. Post hec vero multi qui ad
horam cum archiepiscopo steterant, regis voluntati se parituros pro-
mittebant, paucis cum archiepiscopo pontificibus remanentibus, et
hii tamen occulti, propter metum. Rex enim conabatur archiepi-
30 scopum promissis et blanditiis ad suum inclinare consensum. Sed in
petra solidatus, nec blanditiis emolliri potuit nec terreri minis, vt a
tramite iusticie deuiaret. Multique ad regis gratiam eum hortabantur,
nunc familiaritatem pristinam, nunc impensos honores, hinc quan-
tum pacis [bonum], inde quantum dissentionis malum, proponentes ;
35 adiicientes etiam quanta foret insipientia, vnius verbi contenciosi*
occasione tantam perdere gratiam, et tantorum malorum soluere "
radicem. Abbas quoque de Elimosina, a romano pontifice directus,
regis voluntati eum obtemperare persuadebat, asserens regem
dominis cardinalibus iureiurando cauisse quod nihil in preiudicium
40 ecclesie postularet ^ ; et si quid presumeretur a rege, dominum papam
sibi malle imputari, quam pacem non reformari. Vnde et ab omnibus
persuasus, vix tandem ad regem accessit et verbum quod regi scandalo
erat se mutaturum promisit. Rex igitur aliquantisper sedatus, obliga-
1 E. exegit * E. traderentur. ' E. capsiosum. * E. membrorum.
* £. contensiosi. ' Q. radicem fouere dissensionem. ^ £. postularunt.
De ^ancto CJoma arc!)iepi0copo. 379
tionem de regiis consuetudinibus obseruandis sibi fieri velle dicebat.
Apud Clarendoniam quoque, episcoporum et prelatorum lachrimis et
precibus motus, obligat se quod regias consuetudines foret obserua-
turus bona fide, verbo illo suppresso * saluo ordine meo,' et in verbo
veritatis hoc se facturum spopondit^ peccatum peccato adiungens. 5
Idipsum et vniuersi pontifices iurauerunt. Scriptis igitur fconsuetu-
dinibus, illas archiepiscopus sigillare differens, dicebat quod ' propter
negocii magnitudinem decere dilationem vel modicam, cum absque
consilio nihil faciendum foret graue. Vnam partem consuetudinum
secum scriptam suscepit, alteram archiepiscopus eboracensis, tertiam lo
vero rex. Recedente itaque viro dei, et diuersis diuersa sentientibus,
clericus qui crucem ferebat, acrius institit dicens: 'Concussit hec
tempestas etiam columpnas ecclesie, et dum pastor disparuit, oues
disperse latitant sub lupo. Quis triumphabit in prelio, principe
deuicto? Quid,' inquit, 'virtutis sibi retinuit qui conscientiam per- 15
didit et famam?' 'Quorum sunt hec, fili?' ait archiepiscopus.
'Teipsum, inquit, id respicit, qui hodie omnino perdidisti con-
scientiam et famam, deo odibili et honestati contrario exemplo
in posterum relicto, cum manus tuas deo sacratas ad execrandas
consuetudines obseruandas extenderes, et in confusione libertatis 20
ecclesiastice cum nephariis' sathane ministris communicares.' In-
gemuit igitur archiepiscopus, et suspirans ait : ' Peniteo, fili, et
grauiter peniteo *, meum exhorrens excessum ; indignum me iudico
de cetero ad eum accedere in sacerdotio de cuius ecclesia tam vile
contraxi commercium. Silebo sedens in merore, donec a domino »5
papa merear absolui. Peccatis enim meis exigentibus per me iam
anglicana ancillatur ecclesia, et que ante me extitit domina, nunc per
me miserum videtur ancillanda, Vtinam consumptus essem, ne
oculus meus hec videret ! Merito enim tempore meo passura est
ecclesia, quia de aula assumptus sum, non de claustro, non de 30
religione, ad officium hoc ; sed vanus et superbus, de pastore auium
factus sum pastor ouium; dudum fautor histrionum et sectator
canum, nunc pastor tot animarum. Vnde plane video me iam a
deo derelictum, et a sede sancta in qua locatus* sum abiici
dignum.' Dum igitur dolor sic eum vrgeret, exitus aquarum de- 35
duxerunt oculi eius, ita vt inter continuas lachrimas, singultibus
crebris erumpentibus, compelleretur irrumpere' sermonem magis
quam finire. Et penitencia ductus, ieiuniis et asperitate vestium se
affligens, ab altaris officio se suspendit, donec missis ad papam festi-
nanter nunciis absolutionis beneficium meruit obtinere. Regi 40
interim innotuit quod archiepiscopus a promissione suaresilire vellet :
exasperatus grauibus cepit archiepiscopum vexare exactionibus.
Verum quia confessio per scripturam fieri non solet, in propria
* T. spospondit. ' al. om. ' E. nepharie. * E. collocatus.
' Q. rumpere.
,38o 3i3oV)a JLegenna anglie.
persona vir dei papam adire disposuit : assumptisque secum tantum
tribus ; quia palam non posset, noctu clam transfretare temptat. Bis
enim mare ingressus, vi ventorum bis repulsus est. Dispersis autem
familiaribus suis vnus audacior, Cantuariam veniens, in camera
5 ipsius archiepiscopi nocte se recepit, et post cenam, quiescere volens,
puero dixit : ' Vade et claude ostium aule, vt securius dormiamus.'
Veniens illuc puer cum lumine, aperto ostio vidit archiepiscopum in
angulo sedere solum : et territus, putans se fantasma vidisse, rediit.
Et veniens illuc clericus, virum dei, sicut puer dixerat, inuenit.
lo Conuocatis ergo ecclesie fratribus, quid sibi acciderat exposuit ; et
statim ad regem perrexit. Qui audita dissimulauit, nisi quia iocando ^
improperauit ei quare terram suam deserere voluisset, tanquam sl
ipsos duos simul terra capere non posset. Archiepiscopus quoque
eboracensis* pacem inter regera et virum dei reformare studuit.
15 Vnde mittit sanctus ad romanum pontificem, tanquam rogans con-
suetudines illas confirmari. Que tam subita viri mutatio, que tam
constantis inconstancia, vt modo rogaret enormia confirmari, ad
quorum consensum non potuit prius inclinari? Nimirum maioris
arbitrio reliquit quod per se non presumpsit, vt a se culpam trans-
20 ferret, et domino suo satisfaceret. Sed beati pape religio circum-
ueniri non potuit, qui certamen archiepiscopi cognouit et porrigentis
preces coactas agnouit, Rex enim clericos homicidas, fures, latrones,
aut aliis flagitiis deditos, ad seculare iudicium trahebat, vt conuicti
[officio] ^ priuarentur, et priuati curie traderentur. Archiepiscopus
25 vero clericos infames non nisi apud ecclesiasticos iudices permittebat
conueniri *, vbi conuicti ^' officio spoliarentur : quia ' non iudicat deus
bis in id ipsum ', vel ne forte duplici pena multati laicis infamibus
conditione viderentur inferiores ; sed si post degradationem in
flagitiis inuenirentur, a seculari iudice punirentur *. Talia enim iram
30 regis accendebant. Nihil enim a viro dei vel dici vel fieri poterat
quod non malicia infelicium hominum deprauaret : adeo quidem vt
regi persuaderent quod si archiepiscopi potestas procederet, regia
dignitas esset proculdubio peritura, et is demum futurus esset rex
quem clerus eligeret, et quamdiu placeret archiepiscopo regnaturus.
35 Proinde rex citari fecit archiepiscopum, vt die statuto apud Nor-
thampton regi responderet de hiis que sibi forent obiicienda. Facta
igitur contione, trahitur in causam archiepiscopus quod ad quandam
regis citationem se in propria persona non exhibuerit. Qui licet suffi-
cientem responsalem se misisse probauerit, tamen procerum et pon-
40 tificum iudicio mox omnia eius bona mobilia sunt confiscata, nisi forte
regia clementia vellet temperare iudicium, quod est : in misericordia
regis esse ^ de omni mobili suo. Cum vero audisset se iudicatum sic :
' Quale, inquit, sit iudicium hoc, me etiam tacente secula post futura
1 E. iocundo. * Q. Ep. ebroicensis. ' om. * T. E. conuenire.
' E. coniuncti. * E. punerentur. ' Q. iudicatus est.
De ^ancto C{)oma atdbiQ^iie^copo. zSi
non tacebunt. A seculo siquidem non est auditum aliquem can-
tuariensem archiepiscopum in curia regum Anglorum pro quali-
cunque causa iudicatum, tum propter dignitatem, tum propter
auctoritatem, tum quia regis et omnium spiritualiter pater sit. Noua-
que est forma hec ^, et ordo iudiciorum nouus, vt archiepiscopus 5
a suis suffraganeis, aut pater a filiis iudicetun' Die vero sequenti
exegit * rex ab eo quingentas libras quas, vt asserebat, cancellarius
tunc a se acceperat mutuo : et licet a rege donatas in veritate affir-
mauerit, adiudicatum est tamen quod, quia pecuniam illam confessus
est se recepisse, et titulum donationis tunc probare non potuit, regi 10
soluendam esse. In crastino, cum sederet archiepiscopus cum
suis coepiscopis in conclaui, ex edicto regis seris obiectis ne pateret
exitus, propositum est aduersus archiepiscopum quod cum vacantes
haberet episcopatus et abbatias et multos redditus domini regis in
manu sua, nullam ei super hiis reddidit rationem : quam tunc sibi 15
rex requirebat exhiberi. Ascendebant enim ad triginta milia mar-
carum. Auditis enim episcoporum diuersis sententiis, ait archi-
episcopus : * Volo, inquit, loqui cum duobus comitibus qui cum rege
sunt ' : quos et nominauit. Vocatis illis et ostio aperto, dixit : ' Non
enim habemus ad presens [eos] ' quibus res ipsa magis innotuit, ideo ao
vsque in crastinum petimus indutias, tunc responsuri.' Soluto itaque
consilio, multitudo militum et aliorum qui cum archiepiscopo illuc
conuenerant, regio metu perterriti, amplius cum illo non steterunt*.
Vnde vir dei iussit circuiri sepes " et vicos, et ad se vocari pauperes
et debiles, dicens 'per talem militiam celeriorem posse prouenire 25
victoriam, quam per eos qui tempore temptationis turpiter reces-
serunt.' Impleta est igitur domus eius discumbentibus, et facta est
leticia, nulla mentione habita de perturbacione pristina*. Die
vero martis conuenerunt ad archiepiscopum pontifices attoniti et
exterriti propter audita, suadentes vt ipse de omnibus, etiam de ipso 30
archiepiscopatu, regis se per^ omnia voluntati et arbitrio subiiceret,
si forte regis ira et indignatio sedari posset. Si enim hoc non
fieret, iam audiret sibi in curia periurii crimen imponi, et tanquam
proditorem iudicandum, eo quod terreno domino honorem terrenum,
fidelitatis iuramento comprehensum, non seruaret, et regias consue- 35
tudines ad quas obseruandas se iuramento astrinxerat, non [ob]ser-
uaret. Quibus ille respondit : * Fratres mei, sicut cernitis fremit
contra me mundus, insurgit inimicus : sed quod plango lachrimabilius,
filii matris mee pugnant contra me. Etsi ego tacuero, secula post
futura enarrabunt qualiter me solum in certamine deseritis, et patrem 40
vestrum, quantumcunque sim peccator, iam per duos dies iudica-
ueritis, et, vt conicio*, [vos] " adhuc '" in foro^^ seculari me iudicare
^ T. hec forma. ' E. exigit. ' om. * T Q stetit. * E. cepes.
" E. pristina perturbatione. ' E. semper. ' T. E. connicio. • om.
in E. *" Q. Et adhuc coniicio vos. " E. fore.
382 ji3oua legentia anglie,
paratos. Verum omnibus vobis in virtute obedientle, sub ordinis
vestri periculo, hoc inhibeo ne deinceps intersitis iuditio quo mea
persona iudicetur. Quod etiam ne faciatis, romanam matrem eccle-
siam appello. Et si seculares manus iniecerint in me, in virtute
6 obedientie precipio vt pro patre vestro et archipresule, quam decet,
ecclesiasticam exerceatis censuram. Vnum autem sciatis quod, fremat
mundus, tremat corpus, caro infirma, ego autem fauente domino
nec turpiter cedam, nec creditum mihi gregem enormiter^ dere-
linquam.' Citoque intrauit ecclesiam, et missam de sancto Stephano
lo celebrauit, preter morem cum pallio. Qua peracta, indutus sacris
vestibus, capa clericali superiecta'^, processit ad curiam regis; et
quoniam timebat vt homo, clam eucharistiam secum deportauit. Ad
ostium vero camere regis crucem in manu accipiens, sequentibus
episcopis, baiulauit, Et cum Herfordensis illam deferre vellet:
15 'iustius est, ait, me ipsam deferre, sub cuius protectione tutus maneo,
et eius viso vexillo non est mihi dubitandum sub quo principe
militem.' Cum autem rex de viro dei grauem deposuisset omnibus
querimoniam, omnes passim proditorem eum acclamabant, qui
domino suo regi, a quo tot et tanta bona acceperat, non iam honorem
20 terrenum, sicut iurauerat, seruasset : et propterea in eum tanquam in
regis periurum et proditorem animaduertendum. Cum autem ostiarii
cum virgis et baculis de cenaculo in quo rex erat cum magno impetu
descendissent et vultu minaci et digitis extensis versus archiepi-
scopum respexissent, vir dei inclinato capite sedenti ad pedes dis-
25 cipulo ait: 'Timeo iam tibi. Verumptamen tu non timeas : adhuc
enim corone mee particeps eris.' Cui ille : ' Nec tibi, inquit, timen-
dum, nec mihi : Erexisti enim nobile illud et triumphale signum,
omni potestati sanctum et terribile, in quo multi multa bella vice-
runt.' Dum hec loquerentur, procidit exoniensis episcopus se ad
30 pedes sancti, et ait : ' Pater, miserere tui et nostri : omnes enim hodie
propter te perimus. Exiit namque edictum a rege vt qui amplius
tecum steterit, publicus ' hostis iudicetur, in capite puniendus. Dic-
tumque est quod saresburiensis et norwicensis episcopi statim ad
supplicium trahentur, in membris mutilandi.' Intuens in eum archi-
36 episcopus, ait : ' Fuge : quia non sapis [ea] * que dei sunt.' Demum
inito ab episcopis consilio, contra archiepiscopum ad romanam sedem
de periurii crimine appellarunt, et [regi] * in verbi veritatis promis-
sione se obligarunt omnem operam ad archiepiscopi depositionem
pro viribus adhibituros, si rex eos ab hoc quod tunc immineret archi-
40 presuli, absolueret iudicio. Et accesserunt ad virum dei, dicentes :
' Quondam fuisti noster archiepiscopus, et tenebamur tibi obedire :
sed quia domino regi iurasti fidelitatem, hoc est vitam, membra et
terrenum honorem, et consuetudines suas obseruandas, et tu niteris
' E. enormitam, ' E. subiecta. ' E. publicis. * om. in E. * om.
De ^ancto Cftoma arc|)iepfja;copo» 383
eas destruere, ideo te reum periurii dicimus, et periuro archiepiscopo
de cetero non obediemus. Ideoque ad presentiam pape te appel-
lamus, super hiis responsurum.' Et diem statuunt. ' Audio ' inquit
archiepiscopus. Extunc principes et regni maiores periurum et
proditorem archipresulem iudicarunt. Comes vero Leicestrie cum 5
multis perrexit ad eum, dicens : ' Mandat tibi rex vt venias reddi-
turus rationem super obiectis; alioquin audi iudicium tuum.' 'lu-
dicium,' inquit archiepiscopus, et surrexit dicens : ' Immo, fili comes,
et tu prius audi. Non te latet, fili, quam fidelis fuerim regi : cuius
rei gratia me in archiepiscopum promouit, deus scit me nolente. lo
Nota enim fuit mihi infirmitas mea, et magis pro suo, quam pro dei,
amore acquieui— ideo deus et se mihi subtrahit, et ipsum regem. In
electione quoque mea liberum me fecit et quietum ab omni nexu
curiali : nec super his a quibus sum iiberatus, teneor, nec volo, re-
spondere. Quanto enim dignior est anima quam corpus, tanto magis t5
deo et mihi teneris obedire quam terreno regi. Nec lex nec ratio
permittit vt filii patrem iudicent aut condempnent. Vnde regis et
aliorum decHno iuditium, sub deo solo a domino papa iudicandus,
cuius presentiam appello ; et omnia mea sub dei protectione et sua
pono, et eius auctoritate munitus hinc recedo.' Abeuntem autem 20
prosequebantur curiales et * contumeliis et iniuriis lacessitum \ pro-
ditorem et periurum acclamantes. Occurrit ei multitudo maxima pa«-
perum et infirmorum acclamantium et dicentium : • Benedictus deus,
qui eripuit seruum suum a facie inimicorum suorum.' Sicque a
turba et clero perducitur ad monasterium sancti Andree. Et ait vir 25
dei sequentibus se : * Quam gloriosa processio nos conducit a facie
tribulantis ! Sinite pauperes omnes intrare,' inquit, 'vt in domino ad-
inuicem epulemur': et implete sunt domus et atria" discumben-
tium. Nocte vero illa coram altare cum pauds, septem psalmos
cum letania cecinit, ad singulorum sanctorum nomina singulas fecit 30
genuflectiones. Deinde per posticum secrete exiens, parum ante
gallicinium clandestinam iniit fugam. Ecce fugitiuus ille heritius
de quo diaconus quidam vidit in visione. Nam rege Anglorum cum
vniuersis nobilibus et prelatis venante in loco qui dicitur Wanberge *,
exiliit heritius de medio ipsorum, tanquam tumultu venantium ex- s.*»
citatus. Quem cuncti videntes agitare clamoribus et insultationibus
ceperunt. Ipse non in directum sed per flexuosas calles, portans in
dorso suo librum intitulatum 'Actus apostolorum,' ad mare festinabat.
Nemo autem eorum qui sequebantur erat sine vitio corporis sui,
sed aut cecus aut luscus aut claudus aut labiis mutilatus aut naso " 40
videbatur. Tandem cum heritius venisset ad mare, misit se in illud,
et vlterius non comparuit. Quod videntes qui eum persequuti
[fuerant, reuersi] • sunt. Et ecce suborta est nebula densa et tene-
' Q. et inuidi. ' so Q., al, om. ' E. atrie. * Q. in luco . . Waberge.
' £. aut simo v. naso ; T. aut naso v. * fuerant reuersi om. in £.
384 Bom legenta ang:lie.
brosa, occupans faciem terre, quam sequebatur imber sanguinis.
Diuertit autem rex in aulam quandam, et sedit in ea, indutus veste
candida linea et lata, caudisque vulpinis tanquam sertis caput cinctus.
Non cessabat autem sanguis super eum distillare^ quia domus
j^ vtpote deserta cooperta non erat, sed per dependentes caudas vul-
pinas defluebat in sinum suum. Cunque sinum implesset, refluere
cepit et os eius habundanter impleuit. Eadem quoque nocte qua
vir sanctus fugam iniit, quidam de clericis in sompnis sonum mani-
feste vocis - audiuit dicentem : * Anima nostra sicut passer erepta est
}o de laqueo venantium : laqueus contritus est et nos liberati sumus.'
Audita autem archiepiscopi fuga, rex plurimum turbatus solempnes
nuncios cum muneribus ad papam misit, qui archipresulem super
pacis perturbatione et reatu periurii accusarent. Vir autem dei de die
latens et in nocte iter faciens, mare transiuit, et, indutus alba veste et
15 monachali capa, pedes iuit. Quesitumque est ei lasso tandem iumen-
tum vnum, non frenum sed plectam circa collum habens : et positis
super dorsum vestibus, eum desuper sedere fecerunt. Et obuiantes
ei armati quidam, quesierunt an ipse esset archiepiscopus Cantua-
riensis. Et [ille] ' : * Siccine Cantuariensis phaleratus incedit ? ' — ^Tertia
20 vero feria fugam iniit : tertia feria in transmarinis applicuit : tertia feria
reuertens in Angliam applicuit : et tertia * demum feria gladio occu-
buit. Vocatus [est]^ autem a sociis 'frater Christianus ' ; et ne
agnosci facile posset, vbique locum etiam in mensa tenuit extremum.
Notauit enim vice quadam hospes suus eius singularem vescendi
25 modum et in distributione affectum : de illo quod ei apponebatur
singulis de domo dabat. Intuebatur proceritatem egregiam, frontem
amplam, aspectum seuerum *, faciem oblongam et venustam, formam
manuum, et articulorum congruam et quasi exquisitam protensionem '';
in modo edendi, in corporis qualitate et gestu ceteris dissimilem.
30 Estimauit se magnum virum suscepisse, et suspicabatur hunc can-
tuariensem esse archiepiscopum * ; eo quod circumquaque rumor
increbuerat Cantuariensem a Northamptoii clam recessisse et ap-
plicasse in partes illas, vel in proximo applicandum fore. Cum
enim post cenam frater Christianus hospitem iuxta se ponere vo-
35 luisset, constanter renuit, et in terra secus pedes eius sedens, dixit :
* Gratias ago domine ® deo quod dignus fui vt sub tectum meum in-
trares.' Cui ille : ' Nonne ego frater pauper sum, et Christianus
dicor?' 'Certe, inquit hospes, quicquid dicaris, scio te magnum
virum esse, et cantuariensem archiepiscopum.' Igitur, cum nullis
40 verborum inuolucris ab hospite se posset celare, confessus est quod
ipse erat, et non negauit. Cum autem ad monasterium Sancti
^ E. stillare; T. distillare. ' so T., E. man. vocis sonum. * om. in E.
* E. tercia et. * om. in E. " T. seuerum ; E. serenum. ' E. pro-
tentionem. ' T. episcopum. ' T. domine, E. domino.
E)e ^ancto C|)oma at^iepiiscopo. 3B5
Bertini nauigaret, piscis pergrandis proiecit se cum impetu in gre-
mium ^ viri dei ; et factus est transitus eius iocundus in laude dei.
Nuncii vero regis Anglorum ad regem Francorum Ludouicum ve-
nientes, litteras domini sui ei' porrexerunt, in quibus continebatur
quod Thomas, quondam cantuariensis archiepiscopus, de regno suo s
tanquam proditor fugerit, et ne ipsum in terra sua reciperet preca-
batur. Rex autem sapiens statim, quis eum deposuisset iterum et
iterum sciscitatus est. Et adiecit : * Certe, sicut rex Anglorum, ita
et rex sum ego : verumptamen minimum de clericis regni mei de-
ponere non valerem.' Nec enim ad petitionem suam" responsum lo
pro voto nuncii retulerunt. Misit quoque archiepiscopus nuncios
ad regem Franconim ; quos benigne audiuit et ad oscula admisit.
Cum autem labores archiepiscopi et pericula seriatim exposuissent,
commota sunt viscera eius, et in regno suo pacem et securitatem
archiepiscopo benigne concessit. £t adiecit, hoc de pristina digni- 15
tate regni Francorum fore vt exules, et presertim persone eccle-
siastice, pace perfruantur et a persequutorum iniuria defendantur.
Procedentes inde nuncii, Senonis ad papam accelerarunt, et eo-usque
preualuit nunciorum regis Anglie suggestio, quod nec a cardinalibus
sunt salutati nec ad oscula recepti. Eadem tamen die ad papam ao
habentes accessum, archiepiscopi pressuras et angustias, dolores et
pericula, labores et erumpnam seriatim exposuerunt. Et commota
sunt paterne pietatis viscera super filio, et vbertim lachrimas effudit.
In crastino cum nuncii regis multa contra [archi]episcopum * pro-
posuissent in presentia pape, adhortabatur eos vt archiepiscopi 35
aduentum expectarent, adiiciens, in absentia eius nihil in eum sta-
tuendum. Tandem illi, fraudati desiderio suo, ad Angliam reuersi
sunt. Veniente interim archiepiscopo Suessionis, rex Francie
ad hospitium eius descendit, et in salutatione preuenit, et in omni
alacritate' suscipiens eum, et pacem et securitatem donans, quamdiu 30
exularet sumptus necessarios de fisco regio gratanter concessit.
Vir dei tandem ad dominum papam Senonis venit, et a cardinalibus
tepide quidem acceptus est ; sed cum coram papa sederet et propter
reuerentiam surgere vellet, iussus residendo causam edicere, sic
incepit : ' Licet non multum sapientes, nec tamen vsque adeo 33
sumus fatui, vt regem Anglie, suos et sua, pro nihilo relinque-
remus. Nam si vellemus sue per omnia placere voluntati, in sua
potestate vel regno non esset quis qui nobis non obediret pro
libito. Et dum sub hac conditione ei militaremus ', quid fuit quod
nobis non successit ad votum ? Ex quo enim aliam ingressi sumus 40
viam, etiam, si ab isto proposito vellemus resilire ', ad eius gratiam
recuperandam nullius persone egeremus interuentu. Verum quia
' £. gremio. * £. ei domini sui. ' £. suum. ' £. episcopum.
" £. claritate. * al. militauimus. ^ £. resilere.
VOL. II. c c
386 Boija lcgentia anglie,
cantuariensis ecclesie nostris temporibus obfuscata est claritas, quod-
libet tormentum, sed et mille mortis genera, si tot occurrerent,
libentius exciperemus in domino, quam sub dissimulatione ^ sustine-
remus hiis diebus mala que patitur. Porro, ne videamur curiose vel
6 obtentu vane glorie hec inchoasse, expedit vt oculata fide constet de
efFectu "^! Et producens scriptum, in quo continebantur consuetudines
ille pro quibus contentio facta est, cum lachrimis inquit : ' Ecce quid
statuit dominus rex Anglie contra libertatem ecclesie! Si hec licet
dissimulare sine dispendio anime mee, vos videritis.' Quibus per-
lo lectis moti sunt omnes vsque ad lachrimas, nec hii continere se
poterant qui prius pro viribus aduersabantur ; communi voce deum
laudantes dum vel vnum sibi seruauerit qui pro ecclesia sua in illa
tempestate ausus fuerit ex aduerso ascendere. Et reprobauit papa
consuetudines illas, et ab ecclesiis inposterum dampnandas censuit '.
16 Postera die in secretiori thalamo coram papa affuit archiepiscopus,
sic inquiens : ' Patres mei et domini, ego gemens fateor quod has
anglicane ecclesie molestias mea culpa suscitauit. Ascendi in ouile
Christi, sed non per ostium, velut quem non vocauit canonica electio
sed terror publice potestatis intrusit ; licet hoc onus susceperim
20 inuitus, tamen ad hoc me induxit humana, et non diuina voluntas.
Nunc autem recognoscens ingressum meum minus catholicum,
videns etiam vires meas oneri impares ; ne gregi preesse videar ad
ruinam cui datus sum qualitercunque in pastorem, in manu tua,
pater, archiepiscopatum cantuariensem resignc' Moxque anulum
25 suum de digito trahens rogabat ecclesie dignum pastorem prouideri.
Complensque orationem in lachrimis, dominum papam et omnes qui
aderant flere compulit. Sedente* vero seorsum cum suis archiepi-
scopo, cepit papa cum cardinalibus conferre. Hinc inde diuersa et
varia orta est sententia. Quibusdam visum est, ablata " occasione regis
30 iram sedari posse facilius dum in alia persona ecclesie cantuariensi
consuleretur, et Thome posset alias competentius prouideri. Hii
siquidem ex phariseis erant. Aliis autem visum est quia si is qui pro
tuenda ecclesie libertate summo discrimini^ non solum diuitias,
gloriam et dignitatem, sed et vitam exposuit, ad regis libitum deberet
35 suo iure priuari : sicut forma fieret aliis in consimili causa regibus
resistendi si ei iusticia seruaretur illesa, sic eo cadente caderent vni-
uersi episcopi, vt nullus futuris temporibus auderet obuiare prin-
cipis voluntati : et sic vacillaret status ecclesie, et romani pontificis
potestas deperiret. ' Expedit igitur vt inuitus restituatur, et qui pro
40 omnibus dimicat ab omnibus succurratur.' Vocato igitur Thoma, ait
papa : * Nunc demum, frater, nobis liquet quem habuisti zelum pro
domo domini, de tuo ingressu quam puram feceris confessionem :
iam secure de nouo poteris de manu nostra pontificalis officii curam
> E. dissimilatione. ^ al. affectu. ' E. sensuit. * al. Cedente.
* al. oblata. * T. E. dlscrimine.
De ^ancto Cfjoma atc!)iepi0copo. 387
recipere. Nouimus enim te virum multis temptationibus probatum,
prouidum et discretum, deo et hominibus charum, nobis et sancte
romane ecclesie per omnia fidelem. Et sicut nostre persecutionis
factus es particeps et consors indiuiduus, ita tibi, deo auctore,in nullo
deesse poterimus, quamdiu nobis in hoc corpore vitalis durauerit 5
spiritus. Verum hactenus deliciis affluens, de cetero discas esse
debilium et pauperum consolator : pauperibus enim Christi te duxi-
mus commendandum, huic, inquam, abbati pontiniacensi '— erat enim
ibi presens — 'non splendide sed simpliciter educandum, vt decet
exulem et Christi athletam, donec aspirauerit* dies pacis et consola- lo
tionis tue. Interim forti animo esto, et hiis qui pacem perturbant
resiste viriliter.' Sancto itaque Pontiniacum ingresso misit papa
habitum monachalem, de lineo ^ vtique panno grosso et crudo ; vnde
et dixit: 'Dicite* domino Cantuariensi quia habitum ei misimus
qualem habuimus, non qualem vellemus.' Vtebatur vir dei cilicio 15
a nudo colli vsque ad poplites, et lectioni et orationi ac meditationi
tota mente vacabat. Rex autem, cum redeuntibus nunciis se in
suis petitionibus didicisset repulsum, res omnes archiepiscopi et
suorum confiscari precepit, totamque cognationem eius et omnes qui
eum familiaritate vel quouis titulo contingebant, proscripsit exilio. 20
Nec sexui nec etati, nec in puerperio mulieri decubanti parcebatur ;
compulsique sunt iurare quod contristandi causa archiepiscopum,
vbicumque inueniretur, expeterent. Prohibitumque est ne pro eo
oraret ecclesia. Vir autem dei illos per diuersas prouincias cum
literis suis transmittebat : qui benigne suscepti sunt, et plurimi 35
felicius in exilio quam in patria degebant. Erat enim vir sanctus
sacrarum scripturarum amator precipuus, vt* post horas regulares
quotidie sacri codices per totum diem vix de manu eius discederent.
Vnde et in breui adeo profecit, vt [in] nodosis scripturarum sententiis •
etiam super docentes se sepius intellexit. Direxit autem rex jo
Anglie literas ad generale capitulum Cisterciense ', ordini eorum
plurimum comminatus, si vlterius aduersarium suum apud se retine-
rent. Quod cum archiepiscopo nunciatum fuisset, respondit nuUa
ratione se velle lesionem vllam vel dampnum hospitibus suis euenire ;
' Dominus, inquit, coexulibus meis et mihi prouidebit, qui volucres 33
celi pascit et lilia vestit.' Cum autem hec omnia audisset rex Francie,
ait : ' O, inquit, religio, o religio, vbi es ? Ecce enim quos credebamus
seculo mortuos, seculi minas timent, et pro rebus caducis quas se
propter deum contempsisse profitentur, a dei opere quod ceperant
conuertuntur retrorsum, dei causam et pro dei iusticia exulantem 40
eiicientes a se.' Et conuertens sermonem ad eum qui missus ei
fuerat, ait : ' Renuncia domino tuo quod, si mundus, et etiam qui
* E. expirauerit. ' al. laneo. ' E. dicito. * T. post horasque ; vt
om. * Ta. nodosas . . . sententias. • E. Cistersiense.
C C2
388 3i3ot)a legenna anglie.
mundo videntur mortui,"eum deserant, ego tamen eum non deseram,
sed suscipiam propter deum et propter * iusticiam pacientem.' Biennio
igitur peregrinationis sue completo, a Pontiniaco discedens, Senonis
vsque deuenit ; et in itinere abbati pontiniacensi cum lachrimis dixit :
5 ' Que de me sunt, finem habent : dominus seruo suo vite finem finisque
modum in visu preterite noctis ostendere dignatus est : gladium
spiculatoris subterfugere non potero.' ' Ergo, inquit abbas subridens,
martirio interibis ? Quid esculento et temulento, et martyrio "^ ? Non
bene conueniunt nec in vna sede morantur^ calix vini quem potas, et
10 calix martirii.' * Fateor, inquit archiepiscopus, corporeis volupta-
tibus indulgeo ; bonus tamen dominus, qui iustificat impium, indigno
dignatus est reuelare misterium.' Et cum instaret abbas vt seriatim
prosequeretur, subintulit : ' Domine abbas, etsi * familiaris meus sis,
non prius edisseram nisi eo pacto vt secretum teneas quoad vixero
15 egc' Quod cum fecisset, ait: 'Nocte hac visum est mihi quod in
ecclesia, nescio tamen qua, contra dominum regem Anglorum coram
papa et cardinalibus contenderem, domino papa parti mee fauente,
sed cardinalibus pro rege aduersantibus contra me. Tunc ecce
subito quatuor superuenerunt milites, qui summitatem capitis mei
20 excoriauerunt ; adeoque angustiabar quod videbar mihi defecisse.
Per hanc, ni fallor, reuelationem credo quod morte dura, sed spero
preciosa, de hoc mundo sum transiturus.' Rex autem Anglie
misit nuncios ad imperatorem Fredericum quod, si nomen [et]"
obedientiam Alexandri pape abiuraret, participem se scismatis ha-
35 beret cum episcopis suis. Et factum est ita. Feralia quoque
statuit edicta contra eos ' qui pape litteras in Angliam deferrent ;
omnesque regni sui papam Alexandrum abiurare coegit, Episcopi
quoque contra archiepiscopum suum appellarunt. Mittebantur etiam
ad instantiam regis duo cardinales amici eius. Ad quorum collo-
30 quium cum veniret archiepiscopus, nocte proxima vidit in sompnis
quod propinaretur ei venenum in calice aureo. Infecto tandem
negotio, et absque spe pacis, cardinales ad papam redierunt.
Habito enim papali priuilegio, multos in Anglia clericos "^ citauit vt
ad ipsum venire non differrent ; ac etiam sub ordinis sui et beneficii
35 periculo nonnulla precepit ; sed non paruerunt illi. Vnde appella-
tioni non deferens* illos publice excommunicauit. Quosdam quasi
inuasores, quosdam quasi rerum ecclesiasticarum violentes deten-
tores ; quosdam etiam episcopos excommunicauit propter inobedien-
tiam manifestam, et maxime quia inter regem et ipsum totius dissen-
40 tionis incentores ® extiterant, quam et fouere non desistebant. Multos
quoque alios, clericos et laicos, ob diuersas offensas publice et nomi-
natim excommunicauit, adeo vt in capella regis vix esset nisi ex-
* om. in T. ' al. martyri. ' E. moratur. ♦ E. si et. * om. in E.
' contra eos om. in T. ' al. aulicos clericos. * E. diflferens. ' E,
intentores.
De ^ancto Cjboma atd^iepiiscopo* 389
communicatus nomine vel participio. Vnde turbatus cum suis
nimium rex, cum omni festinatione ad papam nuncios mitUt. Misit
quoque rex Francorum ad summum pontificem et ad familiares suos
cardinales, mandans quod qui archiepiscopum tangeret, pupillam
tangeret oculi sui ; super omnia vero rogabat ne domlnus papa 5
solueret quos tam sanctus archiepiscopus tam iuste ligasset. Scripsit
quoque dominus papa Francorum regi, mandans et rogans vt pacis
mediatorem se interponeret benignum. Vnde et ad pleraque collo-
quia inter ipsum et regem, archiepiscopum vocauit. Vnde semel se
ad pedes regis Anglie procidit, dicens : 'Domine rex, totam causam 10
vnde inter nos orta est dissentio, tuo committo arbitrio, saluo honore
dei.' Tali adiectione audita rex vehementer scandalizatus, multis
improperiis et obpropriis ipsum aflfecit, arguens eum tanquam super-
bum, et regie munificentie immemorem et ingratum; et ait regi
Francie : 'Quicquid isti displicuerit, dicit honori dei esse contrarium, 15
et sic sua et mea omnia sibi vendicabit. Sed ne videar honori dei
vel sibi in aliquo velle resistere, hec offero: Que antecessorum
[suorum] • maior et sanctior fecit antecessorum meorum minimo, hec
mihi faciat, et quiesco.' Acclamaturvndique : 'Satis rex se humiliat.'
'Domine archiepiscope, inquit rex P'rancie, vis maior esse sanctis ao
viris, vel melior Petro? Quid dubitas? Ecce pax pre foribus.'
Archiepiscopus respondit : 'Sancti predecessores ^* mei temporibus
suis, etsi non omnia se aduersus deum extollentia, quedam tamen
resecarunt— nam si omnia radicitus extirpassent, quis nunc aduersum
nos ignem temptationis excitaret ? Multo melius deo volente nobis 25
est vt, sicut in eorum numero et sorte laborauimus, ita et illorum
laboris et premii participes simus. Nec' si quis eorum tepuit vel
excessit in aliquo, eius in hoc teporis vel excessus exemplum sequi
tenemur. Petrum etenim Christum negantem arguimus, sed vsque
ad capitis sui periculum Neronis impetum arguentem commendamus. 30
Ex multis pressuris surrexit et creuit ecclesia. Patres nostri passi
sunt quia noluerunt Christi nomen subticere, et ego, vt hominis mihi
gratia restituatur, Christi honorem deberem supprimere ? Absit, ait,
absit.' Insurrexerunt ergo in eum omnes magnates, imputantes
arrogantie archiepiscopi impedimentum pacis ; vno comite palam 35
protestante quod ' quia vtriusque regni consilio et voluntati resistit,
decetero neutrius dignus erit auxilio, sed eiectum ab Anglia non
recipiat Francia.' Soluto itaque concilio*, insalutato archiepiscopo
reges recesserunt; et qui pacis mediatores extiterant, in recessu
multa etiam in facie viro dei obiecerunt : quod semper fuerat su- 40
perbus, elatus, sapiens in oculis suis, proprie semper sectator volun-
tatis et sententie ; adiicientes, grande fuisse malum et enorme ecclesie
dampnum, quod ipse vnquam rector fuerat constitutus, et quod per
^ om. in E. ' E. predecessoris. ' T. Ne. * E. consilio.
390 Botja legentia anglte.
ipsum iam ex parte destructa, penitus cito destrueretur ecclesia.
Sed vir dei ponens ori suo custodiam, siluit, tanquam non audiret :
et regem Francie cum suis sequutus est. Plurimi vero in itinere
dixerunt : ' Ecce archiepiscopus qui in hesterno colloquio deum
6 propter reges negare noluit nec dei honorem subticere.' Curh
vero archiepiscopus cum suis Senonis esset, et quo diuertere posset
quereret, tandem subintulit : ' Potens est deus [et] in vltimo miserie
articulo suis adesse, et infideli deterior est qui de dei desperat
misericordia.' Et statim accessit seruiens ^ regis Francie, qui dixit :
ro ' Dominus rex ad curiam vocat vos.' Ad hec vnus clericorum dixit :
'Vt eiiciamur" a regno.' 'Non es'', inquit archiepiscopus, propheta,
neque filius prophete; noli vaticinari sinistra.' Venientes ergo in-
uenerunt dominum regem cum tristi vultu sedentem, et non assur-
gentem de more archiepiscopo. Considentibus illis et adhuc tepide
15 vocatis ; facto silentio, et inclinato capite quasi dolens et inuitus
cogitaret rex vt eos de regno eiiceret, subito obortis * lachrimis pro-
siliens cum singultu proiecit se ad pedes archiepiscopi, dicens : ' Vere,
pater mi, tu solus vidisti ; nos omnes ceci fuimus, qui contra deum
tibi dedimus consilium vt in causa tua, immo dei, ad nutum hominis
20 honorem [dei] ^ rennueres ". Ignosce ergo, quia grauiter peniteo ; et
ab hac culpa me miserum absolue. Sed et deo et tibi me ipsum et
regnum meum expono, et ab hac hora promitto quod tibi vel tuis non
deero, quamdiu (omnipotenti) " deo auctore vixero.' Absoluto itaque
rege dataque ei benedictione, archiepiscopus ad hospitium suum
25 regressus est. Post hec vero coronatus est Henricus filius Henrici,
viuente patre, ab archiepiscopo eboracensi, in preiudicium archiepi-
scopi cantuariensis, et contra inhibitionem papalem, eis antea directam,
Vnde Francorum rex papam sollicitauit, in virtute amoris et sub im-
pensi protestatione obsequii, ne vlterius dilationes frustratorias pro-
30 rogaret, sicut regnum Francorum diligebat et honorem apostolice
sedis. Archiepiscopus quoque senonensis a papa impetrauit vt rex
Anglorum, omni appellatione cessante, subiiceretur anathemati, et
regnum inderdicto, nisi cantuariensi ecclesie pax redderetur. Misit
quoque papa eboracensi archiepiscopo et aliis episcopis qui corona-
35 tioni interfuerunt, litteras suspensionis. Quosdam etiam episcoporum,
quia coronationi interfuerunt, et ob alias causas, excommunicauit. Et
has litteras beato Thome destinauit, vt illis loco suo et tempore vteretur.
Videns itaque rex in arcto se positum, promisit certissime pacem.
Reformataque per mediatores pace, rex et archiepiscopus soli duo
40 seorsum in equis in quadam planicie diuerterunt, secretius collo-
quentes, Vbi archiepiscopus inter alia regi supplicauit vt iniuriam
quam sibi et ecclesie sue suffraganei sui vna cum eboracensi archi-
^ E. seruus ; T. Ta. seruiens. ^ E eiiciam. ' T. est. * T. E.
abortis. ' om. in E. * ora. in T. Ta. Q. . ' «/, remitteres.
De %mtto C|)oma atcfjieptopo. 391
episcopo in coronatione filii sui fecerant, secundum censuram eccle-
siasticam sine ipsius oflfensa punire sibi liceret. Et annuit rex. Vnde
archiepiscopus, gratias agens, confestim in oculis omnium descendit
et humiliter ad pedes regis se inclinauit. Cum ergo archiepiscopus
equum reascenderet, rex ascendenti ascensorium aptauit et tenuit. 5
Et addidit : ' Optas (enim) S vt dicis, in Gallias redire : sed arbitror
expedire tibi mecum aliquot dies commorari, vt palam videatur quod
nondum estimatur. Sciunt omnes inimicitias nostras: pax inita
paucis innotescit.' * Ingratus, inquit archiepiscopus, non immerito
reputabor, si benefactoribus meis vel vale non fecero. Ibo et re- 10
uertar.' Et amicabiliter ab inuicem recesserunt. Et quoniam rex
pepigerat quedam predia'^ cantuariensis ecclesie episcopo reddere,
misit quosdam ad regem, qui super promissa restitutione eum con-
uenirent. Quod cum aliquamdiu distulisset, tandem ad magistrum
lohannem saresburiensem, postea carnotensem episcopum, dixit : *0 15
lohannes, inquit, nullatenus vobis que petitis faciam, nisi videro prius
vos aliter gerere erga me quam hucusque gessistis.' Et sic infecto
negotio redierunt. Audiens autem rex archiepiscopi post hec
aduentum, quosdam de aulicis in occursum eius premisit, et demum
ipsemet ciuitatem Turonis exiit et occurrit : nec tamen nocte illa rex 20
archiepiscopum in hospitio suo respexit, nec suorum aliquis. Quin
potius rex summo mane missam celebrari fecit pro defunctis, suspi-
cans, vt dicebatur, [ne] ' si forte alii misse interesset archiepiscopus,
osculum pacis sibi * offerret, quod ibi negare non esset christiani, sed
plane inimici Christi. Petita post missam predictorum prediorum aj
restitutione, iterum restitutio certissime repromissa est. Volebat
tamen rex vt prius ad ecclesiam suam reuerteretur, qualem se in
regno exhiberet, scire desiderans. Cum tandem vir dei ad mare
descendisset, occurrit ei decanus Bolonie, asserens ex parte comitis
Bolonie quia parati erant in Anglia qui querebant animam eius,portus 3°
obsidentes, vt exeuntem a naui rapiant et trucident vel vincularent (!).
Cui archiepiscopus ait : * Crede, fili, nec " si membratim discerpendus
sim, ab incepto itinere desistam. Sufficiat dominicum gregem pas-
toris sui absentiam luxisse septennem.' Dum hec diceret, ecce
nauis ab Anglia ad portum venit ; cuius nauta sociis archiepiscopi 35
dixit : * Miseri, quid queritis ? quid agitis ? quo properatis ? Certe in
mortem vestram. Conuenerunt in portu milites multi, vt in archi-
episcopum et suos, statim cum applicuerint, manus iniiciant.' Quo
audito, ait archiepiscopus : ' Terram Anglie video, et fauente domino
terram intrabo ; sciens tamen certissime quod ibi mihi immineat 40
passio.' Hoc dicto, nauem intrauit, et prospere apud Sandwicum*
applicuit, Et statim milites, in alio portu eius aduentum audientes,
' om. in T. * E, predia quedam. ' om. * E. sibi pacis. * T. ne.
* T. sandicum.
392 Bom JLtemna angtte.
illuc properabant. Et vix salutato archiepiscopo, sciscitabantur quare
[in] ^ ingressu suo episcopos regis excommunicasset et suspendisset.
Miserat enim ante aduentum suum clericos suos cum bullis, qui
episcopos cum clericis, prout supra exprimitur, excommunicarunt et
5 suspenderunt. Archiepiscopus vero mansuete respondit : regem non
propter hoc offensum % nec se quicquam contra regem vel regnum
fecisse ; sed de ipsius regis permissione sic factum esse, vt iniuria
quam episcopi in coronatione filii regis ecclesie sue fecerant, non
remaneret impunita. Hiis auditis, modestius loquuti sunt ; instanter
10 tamen postulantes vt episcopos excommunicatos absolueret et sus-
pensos. Quod archiepiscopus ad consilium distulit, donec in crastino
Cantuariam veniret. In crastino prefati milites cum clericis trium
episcoporum ad archiepiscopum venientes, nomine episcoporum
absolutionem postularunt. Respondit vir dei : episcopos auctoritate
15 pape excommunicatos, nec ipsius esse a tanto iudice ligatos absoluere.
Cum vero vrgentissime instarent, dixit archiepiscopus quod de domini
pape clementia confisus, pro bono pacis in hoc articulo vsurparet que
domini pape erant, prestita tamen cautione vt ecclesie iuditio pare-
rent : alioquin se hoc facturum nullatenus, precise^ respondit. Hoc
20 illi audientes, indignanter recesserunt, et multa in superbia et abusione
loquuti sunt. Archiepiscopus autem eboracensis londoniensem et
saresburiensem sic commouit vt mare transfretantes regem adirent :
et querulo sermone mox enarrarunt quam precipitanter, temere et
superbe archiepiscopus in aduentus sui initio regnum perturbauerit
35 et sacerdotium, pace regia sibi concessa abutens. Cumque in multis
virum dei accusassent, ait rex: *Si omnes excommunicationi sub-
iacent coronationi filii mei consentientes, ego, per oculos dei, non
excludor.' Qualiter enim et quantum rex commotus, immo in quan-
tum furorem per illos et complices suos conuersus fuerit, ordo
30 sequentis historie declarabit. Veniens itaque Cantuariam archi-
episcopus, et honorifice ab omnibus susceptus, preparabat se alump-
num suum puerum videre regem, et postea prouintiam a qua tam diu
absens fuerat circuire. Et ecce cum in itinere esset, regis iunioris
nuncii, ex nomine regis ne procederet inhibentes, ad* ecclesiam
35 suam eum redire precipiebant. Quibus vir sahctus mox respondit se
nullatenus propter inhibitionem hanc regressurum, nisi quia tunc
solennis natalis domini vrgebat dies, quo ecclesie sue abesse noluit :
et ita reuersus est. Die vero natalis domini, qui ab aduentu suo in
Angliam vicesimus septimus erat, archiepiscopus sermonem fecit ad
40 populum et quod instaret tempus dissolutionis sue et in breui mi-
graret ab eis predixit, et nominatim ceruicosos terre et plerosque de
aulicis, necnon Ranulphum de Brok et Robertum de Brok, qui iu-
mentum archiepiscopi mutilauerant, perpetuo anathemati tradidit.
* om. in E. * al. offensurum. ' T. prescise. * T. set ad.
De ^ancto Cboma atcblepi^copo* 393
Cuius vero efficatie fuerat in Roberto sententia, postea clarum fuit.
Cum enim in domo sua, quam de nemoribus archiepiscopi passim
succisis in Cantuaria construxerat, conuiuium fecisset, canes panem,
quemmanus eius contrectauerant', recusabant,qui de manibus aliorum
auide sumebant. Mirantibus cunctis et reliquias eius fragmentis 5
aliorum commiscentibus, ab vtrisque visi sunt canes abstinere.
Rex vero a tribus episcopis, vt premittitur, in furorem accensus,
manifeste coram omnibus de archiepiscopo tanquam de hoste con-
questus est, et sepe omnes quos nutrierat et beneficia contulerat
maledixit qui* ipsum de sacerdote vno non vindicarent', qui ipsum 10
et regnum suum sic perturbabat et suis dignitatibus ipsum exheredare
querebat. Et adiecit: *Vnus homo qui manducauit panem meum,
leuauit contra me calcaneum suum. Vnus homo (profecto)* bene-
ficiis meis insultat et totum genus regium dehonestat, totum sine
vindice regnum conculcat.' Quod cum sepius in furore replicaret, 15
quatuor milites aulici, dicentis votum concipientes, in archiepiscopi
necem conspirauerunt. Hii atttem ftternnt: Reginaldus filius Vrsi,
Hugo de Moreuilla, Willelmus Traci, et Richardus Brito. Trans-
euntes autem isti quatuor prospere mare, Cantuariam in festo Inno-
centium, sola arma portantes, cum complicibus suis intrauerunt. ao
Quinto igitur natalis die, sedente archiepiscopo in thalamo suo circa
horam vndecimam, ecce quatuor milites predicti ad archiepiscopum
ingressi sunt. Et considentes ante pedes eius in terra nec ipsum
salutantes, et aliquantulum cum silentio sedentes ; Reginaldus tandem
filius Vrsi sic sanctum aifatus est: *A domino nostro rege de trans- 25
marinis partibus ad te directi, regia tibi mandata deferimus : vt ad
filium suum regem pergas, facturus ei quod domino et regi facere
debes, fidelitatemque ei interposito iuramento facias, et quod in
regiam peccasti maiestatem emendes.' Et ille : * Vnde ei fidelitatem
tactis sacrosanctis' debeo confirmare, aut in quo maiestatis regie reus 30
eifectus sum ? ' Ille ait : * De baronia exigitur a te cum iuramento
fidelitas ; et de clericis quos in terram adduxisti, si in terra remanere
voluerint *, securitatis iuramentum exigitur.' Vir dei respondit : ' De
baronia domino regi quicquid ius vel ratio dictauerit, facere paratus
sum. Verum pro certo teneat quod nec a me nec a clericis meis iu- 35
ramentum aliquod poterit extorquere.' 'Intelligimus^, inquit miles,
quod nihil horum que proposuimus tibi, facturus sis. Preterea pre-
cipit * tibi dominus rex vt episcopos sine eius licentia excommunicatos
absoluas.' £t ille : ' Episqopos enim non ego, sed dominus papa, cui
data est potestas a domino, excommunicauit. Si enim ecclesie mee 4®
illatam iniuriam vindicauerit, fateor non mihi displicere.' * Ex quo,
* E. contractauerant. ' T. quoniam ? al. quod. • T. vindicaret
* om. in T * Ta. sacr. euangeliis. • E. noluerint. * T. Intellimus.
* E. precepit.
394 ^l^otja Legentia anglie/
inquit miles, in despectum regis talia tibi placent, credibile satis est
quod coronam suam velis surripere, et rex nominari et esse : sed
vsque ad regie dignitatis nomen reuera non proficies ! ' Vir dei ait :
' Nequaquam ad regis nomen aspiro, immo tres coronas, si mihi data
5 esset facultas, annecterem corone sue.' Tandem vero post verba
conuersi sunt milites ad monachos, dicentes : ' Ex parte domini regis
vobis precipimus vt hunc hominem diligenter custodiatis, et cum
placuerit, illum regi presentetis.' Archiepiscopus ait : ' Numquid
me fuga labi velle putatis ? Neque pro rege neque pro aliquo viuente
10 fugam inibo. Non veni vt fugerem, sed vt impiorum rabiem et
maliciam expectarem.' * Vere, inquiunt, non eifugies ! ' Illis itaque
in tumultu et minis egredientibus, magister lohannes de Saresburi
dixit : ' Domine, res nimis admirabilis est quod nullius consilium
admittis. Nonne sanctius ^ esset, mitius eis dedisse responsum ? ' Et
1.5 ille : * Consilium iam totum reuera acceptum est. Noui satis quid
agere debeam.' Et ille : ' Vtinam annuente deo bonum sit ! '
Egressis igitur militibus, et armantibus se, intrant aliqui ad virum
dei, dicentes : ' Domine, armant se ! ' Et ille : ' Que cura ? sinite
armare.' Cumque milites armati cum multis curiam archiepiscopi
20 intrassent, vndique acclamatum est vt fugeret. Sed ille nec loco nec
animo motus est, sed sedebat intrepidus : sed tandem monachi (licet
inuitum) traxerunt eum ad ecclesiam. Audito autem armatorum
aduentu, quidam ex fratribus ad vesperas persistebant, quidam
timentes diuerticula petebant, quidam subuenire volentes ad virum
2 5 dei veniebant. Quibus et ait : 'Ite et diuine seruitutis pensum
explete.' Subsistens autem vir sanctus ad ostium, dixit : ' Quamdiu,
inquit, tenebitis introitum, non introibo.' Et stans in limine et videns
populares quasi ad spectaculum circa se constipatos, dixit : ' Quidnam
metuit gens ista ? ' Responsum est : ' Armatos in claustro.' ' Ad
30 ipsos (autem) ^, ait (archiepiscopus) ^ exeo.' Prohibentibus eum fra-
tribus exire, cepit circa limen obuersari ; et cum procedere mone-
retur et ad sancta sanctorum se conferre, vt defer[re]tur ' ei ex
reuerentia loci, non acquieuit. Tumultuantibus interim clericis et
monachis et vectem ferreum obducentibus, vir sanctus ait : ' Abite,
35 pusillanimes ; sinite miseros et cecos delirare. Precipimus in vir-
tute obedientie ne ostium claudatis : non enim decet ecclesiam in-
castellari.' Omissis interim vesperis accurrunt monachi, et pastorem,
licet inuitum et renitentem, clausis ecclesie valuis introducunt. Sed
regressus quantotius increpabat eos dicens : ' Dimittite ■• meos in-
40 trare ; ' et accurrens ° ostium apperuit et suos qui deforis erant ma-
nibus suis trahebat in ecclesiam, dicens : ' Intrate citius.' Tandem a
suis inde violenter abstractus, ostia patefacta reliquit. Valuis igitur
apertis, milites perscrutato palatio per claustra ruunt, et gladios in
> al. satius. ' om. in T. ' E. defertur. * E. Dimitte. * al. occ.
De ^ancto CDoma atc!)iepl0copo. 395
manibus vibrant ; alii ' Vbi est proditor ?', alii ' Vbi est archiepiscopus ?'
acclamabant. Et occurrit illis vir sanctus, dicens : * Ecce ego, non
proditor, sed archiepiscopus.' Et accedens primus illorum, dixit
sancto : * Fuge : mortuus es.' Et ille : ' Nequaquam fugiam '.' Et
iniecta in virum dei manu, pilleumque mucrone deiiciens, dixit: 5
' Veni huc : captus es.' Sanctus ait : ' Non veniam : hic mihi facietis
quicquid facere vultis,* palliumque de manu eius excussit. Quibus
verbis miles repercussus, duos vel tres passus resiliit. Et ad alium
militem conuersus, dixit: 'Quid est hoc, Reginalde? Multa tibi con-
tuli beneficia : et ad me armatus in ecclesiam accedis ? ' Cui ille : 10
' lam scies : mortuus es. Impossibile est enim vt amplius viuas.*
Cui sanctus ait: *Et ego pro deo meo mori paratus sum, et pro
assertione iusticie et ecclesie libertate. Sed si caput meum queritis,
prohibeo ex parte dei omnipotentis, et sub anathemate, ne alicui,
minori vel maiori, in aliquo noceatis, sed sint immunes a pena sicut 1 5
extiterunt a causa. Mortem enim libenter amplector, dummodo
ecclesia in effusione sanguinis mei pacem consequatur et libertatem.'
Alterum etiam militem mox manu apprehendens, per loricam tam
valide excussit quod ipsum fere vsque ad pauimentum prostrauit.
Willelmus de Traci erat hic, sicut postea confessus est. Et inclinauit ao
vir dei caput in modum orantis, hec nouissima proferens verba : ' Deo,
et beate Marie, et sanctis huius ecclesie patronis, et beato Dionisio
commendo meipsum et ecclesie causam.' Accelerans ergo Reginaldus
et toto conamine capiti protenso vulnus inferre nitens, clerico cuidam,
Edwardo de Cantebirgia* dicto, brachium gladio opponenti, graue 25
vulnus inflixit. Verumptamen cum pondus ictus sustinere non
posset, brachium retraxit, et reliquum ictus caput recepit viri dei :
et sanguis cepit manare per faciem. Et exclamauit percussor ille;
' Percutite, percutite ! ' Et attoUens sanctus in celum oculos, genu
flexo iunctisque manibus', ante altare obtulit seipsum hostiam viuam 30
deo. Secundo vero vulnere capiti eius inflicto, recto corpore quasi
ad orationem prostratus in terram corruit. Tertius vero teste por-
tionem amputando, vulnus precedens horribiliter ampliauit. Quartus,
cum ferire tardaret, correptus, in idem vulnus gladium vibrauit,
gladioque in pauimento marmoreo confracto, tam cuspidem quam 35
gladii capulum reliquit ecclesie. Nec sathane filio tantum sufFecit
perpetrasse flagitium, nisi, quod dictu horribile est, iniecto in caput
gladio, cerebrum eiiceret et per pauimentum spargens exclamaret :
'Mortuus est.' Et exeuntes dixerunt: 'Regales milites, regales
milites ! ' Alii vero insultabant dicentes : ' Voluit esse rex, voluit 40
esse plus quam rex : modo sit rex, modo sit rex.' Ab hora vero
qua vir dei primum vulnus excepit, nec verbum protulit, nec clamorem
emisit, nec gemitum edidit, nec manum ferienti opposuit : sed caput
' E. fugeam. ' E. cantibirgia ; al, Cantebrige. ' E. manibusque iunctis.
396 mm leffentia anglie»
inclinatum, donec consummaretur, immobile tenuit. Et sic athleta
dei quarto kal. lanuarii a seculo migrans, victor celos intrauit.
Exeuntes vero milites, equos, aurum et argentum, et quicquid in
palatio archiepiscopi repertum est, inter se diuiserunt. Scripta
5 quoque et priuilegia Ranulpho de Brok tradita sunt ad regem de-
ferenda. Cum autem duo viderent cilicia, consternati sunt et stupe-
facti, quod tam euidens obumbrate religionis cernerent argumentum.
Exuentes autem monachi sanctum martirem vestibus suis, corpus
eius cilicio inuolutum, ipsa etiam femoralia vsque ad poplites cilicina,
lo habitumque superinductum monachalem, staminam videlicet et cu-
cullam,repererunt\ Passus est autem anno gratie millesimo centesimo
septuagesimo, vite vero sue anno quinquagesimo tercio.
(Ex legenda sanctorum) ^ : Sacerdos quidam de beata virgine
quotidie celebrabat, qui archiepiscopo accusatus, ab eo accersitur,
15 et tanquam ydiota^ et inscius ab officio suspenditur. Cum autem
beatus Thomas cilicium suum suere deberet, et sub lecto ipsum
abscondisset vt * ad suendum horam captaret *, beata Maria sacerdoti
apparuit, dicens : * Vade ad archiepiscopum, eique dicas quod illa
cuius amore missas dicebas, eius cilicium quod [est] ' in tali loco
20 consuit, et setam "^ rubeam, de qua illud consuit, ibidem reliquit. IUa
igitur mandat sibi quod interdictum quod tibi fecerat debeat relaxare.'
Quod ille audiens, et ita inueniens, obstupuit, et interdictum relaxans
sacerdotem hoc habere secretum precepit. Quedam domina de
Anglia varios oculos habere, ob lasciuiam et maiorem pulchritudinem
25 affectabat : super quq votum vouens, nudis pedibus sepulchrum beati
Thome visitauit. Que cum in oratione prostrata esset, surgens
inuenit se penitus excecatam. Statimque penitens, cepit rogare
beatum Thomam vt iam non varios, sed saltem suos sibi redderet.
Quod tandem cum multa difficultate vix valuit obtinere. Auis
30 quedam docta loqui, cum nisus eam insequeretur, sicut didicerat cepit
clamare: 'Sancte Thoma, adiuua me.' Et statim nisus cecidit
mortuus, et illa euasit. Quidam quem sanctus Thomas valde
dilexerat, cum grauiter infirmaretur, iuit ad eius tumbam et pro
salute * rogauit : et ad libitum impetrauit. Sed dum sanus rediret,
55 cepit cogitare ' quod illa sanitas anime sue forsitan non expediret :
vnde iterum rediens ad sepulchrum, orauit vt, si non esset vtile
anime sue, continuo infirmitas ipsa rediret : statimque infirmitas
rediit sicut priiis. In eius autem interfectores in tantum vltio
diuina deseuit, vt alii digitos dentibus frustatim^" discerpentes, alii
* T. E. repperierunt. ' Ex leg. sanctorum om. in T. ; Ta. Narratio. From
Leg. Aurea, p. 68. ^ E. ydeota. * T. et ; E. vt. " LA, aptaret.
• om. in E. ^ T. E. cetam. ' LA. sanitate sua. * E. cogitare cepit.
w T. frustratim.
iDt ^ancto Ci)oma atc^iqit^copo. 397
sanie defluentes, alii paralisi dissoluti, alii amentes effecti, misera-
biliter interirent. — De isto quoque martire quidam sic scripserunt :
Pro Christi sponsa Christi sub tempore Christi
In templo Christi verus amator obit. —
Anno milleno centeno septuageno 5
Anglorum primas corruit ense Thomas.—
'Quis moriturT' presul. 'Cur?' pro grege. 'Qualiterl' ense.
'Quando?' natali. 'Quis locus?' ara deL —
^Cum autem audisset rex Anglorum gladiis suorum occubuisse
beatum Thomam, misit duos clericos literas ferentes, qui Cantuariam lo
venientes congregatis fratribus dixerunt : * Infortunium, fratres, quod
penes vos ' accidit, adeo dominum regem contristauit, vt ab introitu
ecclesie per triduum abstinuerit, cibum per tres dies preter lac
amigdalorum' non sumpserit, consolationem non admiserit, in
publicum non prodierit ; sciens in suam redundare infamiam quod 15
suorum seuitia actum est. Vnum est quod mordet [eum]* con-
scientia " : cum enim omnes qui coronationi * filii interfuerunt excom-
municatos accepisset, dolorem suum dissimulare^ non poterat, sed
suis querimoniam deposuit ; qui eius compassi dolori, eo nesciente a
curia latenter recesserunt. Quod cum audisset, euestigio misit qui ao
portus preoccupantes illorum insaniam prohiberent : sed illi citius
mare transeuntes, facinus tam horrendum expleuerunt. Si enim
quicquam culpe contraxerit in eo quod aliquid dixisse videretur quod
eos ad facinus inuitauerit, vestris orationibus conuenit expiari. £t
nunc corpus iubet honeste tradi sepulture ; non enim persequitur 25
mortuum, quamuis viuentem habuerat infestum.' Heraclius patri-
archa hierosolimitanus, Angliam veniens, talem referebat visionem :
Cum enim in cenobio quodam terre sancte frater quidam infirmaretur,
rogauit eum abbas vt post mortem suam de statu suo eum certifi-
caret. Annuit frater, et obiit. Infra paucos vero dies reuersus, se 30
dei frui visione, et eterne salutis premium sibi donatum, nunciauit.
' £t vt certissime, inquit, scias in nullo hesitans, scito quia cum
egressus a corpore ab angelis statim deportatus fui in celum, et' venit
magnus quidam cum processione ineffabiliter admiranda, sequente
ipsum quam nemo dinumerare poterat angelorum multitudine, 33
patriarcharum et prophetarum laudabili numero, cum glorioso
apostolorum choro, et innumerabili sanctorum martirum purpurato,
et candidato confessorum, exercitu. Stabat autem ille ante dominum
quasi martir, toto lacerato^ capite, cruore (vt videbatur) pervulnerum
rimas distillante. Cui dominus ait : " Thoma, sic decet te intrare 40
* From the Quadrilogus : De gestis post martyrium. * E. nos. ' Ta.
amigdalarum. • om. in E. * Ta. conscientiam. • E. Ta. coronationem.
^ E. dissimilare. ' al. om. • Q. lacero.
<>
98 iBotia iLeffentia anglie.
curiam domini tui." Et adiecit: "Quantam gloriam donaui Petro,
nec tibi minorem dabo." Et accepit dominus mire magnitudinis
coronam auream et capiti eius dilacerato imposuit.' Et addidit
frater : ' Scito igitur certissime quod Thomas cantuariensis antistes
5 hiis diebus occisus est. Tu vero dicta mea nota, et signa tempora.'
Et hiis dictis disparuit : et abbas Heraclio patriarche, qui hec in
Anglia retulit, per ordinem enarrauit.
Sanctus quoque Thomas in exilio adhuc positus talem visionem
vidit : ' Aspiciebam, inquit, in visu noctis : et ecce supra montem
lo valde excelsum eram, et dominus rex Anglorum in infimo deorsum :
et ecce subito vniuerse celi volucres aduersum regem conuenerunt,-
ipsum cum vnguibus suis et rostris subito et cito alarum suarum
impetu ^ quasi turbinis vehementis spiritu impetentes. Singula mihi
visa erant ibi volucrum genera, maxime que ex raptu viuunt, regem
15 in genere suo impetentia. Cuius vestimentis per volucrum vngues
et rostra confestim dilaceratis, rex sola camisia vix coopertus quasi
nudus volucribus expositus est, et impetum auium sustinere non
valens hinc inde impellebatur. Erat autem a tergo regis quoddam
precipitium profundissimum et teterrimum, sibi improuisum. Cum
20 autem appropinquasset rex precipitio ab impetentium ui se trahens,
vnus de aulicis, quem rex honoribus et diuitiis inter regni primos
erexerat et quasi seipsum dilexerat, in volucrum accessit adiu-
torium : camisia qua amictus erat rex, spoliare violenter attemptans,
cum auibus regem cepit ^ pellere in precipitium. Commota ' sunt enim
25 viscera mea super rege, nec potui in offensa hac miserationes meas
continere : quin de montis vertice in ictu oculi descendi et framea
longa et acutissima vniuersas celi volucres dissipaui et dispersi, et
regem vestibus suis regalibus decenter indui, et aulicum illum qui in
auxilium volucrum venerat, acriter obiurgaui.' Rex autem
30 Henricus per quadraginta dies audita Thome nece sedit merens, et
acerbiorem multo plus quam mortuorum fecit luctum : lugentium
cibos comedit, equum non ascendit ; nulla causa, nulla consultatio,
nulla querela ingrediebatur ad eum. Sedebat solitarius, ingemiscens
et dolens, sepius hoc iterans : ' Heu, heu, accidisse sic ! ' Et statim
35 nuncios ad papam Alexandrum misit, et humiliter in quo excessit
confessus est. Verum quia confessio per scripta fieri nequaquam
solet, missi sunt duo cardinales, qui excommunicatos absoluerent et
regis saluti prouiderent. In quorum presentia rex tactis euangeliis
iurauit quod neque mandauit neque voluit quod archiepiscopus inter-
40 ficeretur, et quod audita morte eius plus doluit quam letatus est. Et
addidit ex propria voluntate quod de morte patris vel matris sue
nunquam tantum doluit. lurauit etiam quod quamcunque peni-
tentiam ei cardinales iniungerent, plenarie exequeretur. Dicebat
* al. om. ' E. cepit regem. ^ E. conmota.
De ^ancto Cftoma atctiepiiscopo. 399
enim palam quod causa esset mortis archiepiscopi, et quicquid
factum fuit propter eum factum esset ; non quod ipse mandauerit,
sed ' familiares eius, videntes turbationem, iniuriam eius vindicabant.
Tunc iniunctum est ei a legatis quod inueniret ducentos milites per
annum integrum sumptibus suis in terra Hierosolimorum, vnicuique 5
militi trecentos aureos assignando. Secundo : quod praua statuta dc
Clarendon, et omnes malas consuetudines * in ecclesiis diebus suis
introductas dimitteret, et que male ante tempus suum [fuerunt]', iuxta
mandata domini pape et religiosorum virorum consilia temperaret.
Tertio : quod ecclesie cantuariensi in terris et aliis cuncta* restitue- 10
ret, et quod omnibus quibus propter archiepiscopum fuerat offensus,
pacem et amorem ac possessiones redderet. Quarto : quod, si
dominus papa ei mandaret, iret * in Hispanias ab liberandam terram
de manibus paganorum. Iniunxerunt ei secretius ieiunia et elemo-
sinas, et alia quedam. Ad hec omnia rex benigne assensum prebuit, 15
ita vt palam diceret : ' Ecce, domini legati, corpus meum in manu
vestra est : quicquid enim iusseritis * paratus sum facere.* Vnde
multi, eius humilitatem videntes et deuotionem, vix poterant lachri-
mas continere. Deduxerunt eum legati extra ostium ecclesie : et ibi
flexis genibus absolutus, in ecclesiam introductus est. lurauit autem 20
rex Henricus filius suus, si pater suus decederet, se omnia' pre-
dicta obseruaturum. Elapsis autem post hec quinque annis, filius
suus Henricus, inito cum rege Francorum federe, aduersus patrem
intestina bella mouit. Vnde pater quasi in desperatione positus, mare
transiuit : et vt cantuariensem ecclesiam vidit, mox incredibiliter 25
humiliatus, nudis pedibus et preter tunicam quandam vilem nudato
toto corpore, palam ciuitatem intrauit, cum suspiriis et gemitibus
tumbam martiris adiit, et tota die et nocte ieiunus * et peruigil ante
martirem pernoctauit : et ibidem a singulis fratribus quadraginta
percussiones disciplinalis virge accepit. Eadem quoque die rex 30
Scotorum captus est sine pugna casu fortuito, ab exercitu suo parum
digressus. Videntes autem alii tam subito cum rege manum domini
validam, siluerunt vniuersi. Cum enim sanctus Thomas Senonis
esset post nocturnum officium subito cogitans de rege et filiis eius,
et potissime de primogenito eius, et de quodam alio de quo postea .^5
nesciebat an de Richardo an de Galfrido fratre eius': Et cum
aliquamdiu de hiis cogitaret, dispositiones altissimi super illos
scire desiderans, ecce ^" facta est " vox ad eum sic dicens : ' Mors
tulit vna duos, tulit altera, sed male, patrem.' Vnde et cras hoc
referens addidit : ' Proch dolor, Henricus noster, antequam pater 40
vel fratres sui, morietur,' Et factum est ita: vna cum Galfrido
' Q, sed quod. * om. in T. ' om. in T. E. * om. in Ta.
' T. quod iret, * E. miseritis. ' T. singula ; E. se omnia. • E.
ieiuniis. ' add : somno indulgere non potuit, cf. Q. '* T, Et ccce.
" ora. in T.
400 jaotja Legenua angtte.
frat[er] su[us] ' morbo dissenterio, pater vero quasi morte subitanea
[periit] *.
[Ms. T. and Ta. add :
COnsuetudines autem subsequentes recitauit sanctus Tliomas
Cantuariensis coram papa Alexandro ; quarum aliquas damp-
5 nauit, aliquas uero tollerauit '.
Dampnauit* : De aduocacione et presentacione ecclesiarum si con-
trouersia emerserit" inter laicos' uel inter clericos, in curia domini
regis tractetur et terminetur. Tollerauit: Ecclesie de feudo regis
non possunt imperpetuum dari absque consensu ipsius. Damp~
\p nauit: Clerici accusati de quacunque re, summoniti a iusticia regis
uenient in curiam ipsius responsuri de hoc ibidem *, et in curia ecclesie
unde uidebitur quod sit ibi respondendum, ita quod iusticia regis
mittet in curiam sancte ecclesie ad uidendum qua racione res ibi
tractabitur. Et si clericus conuictus uel confessus fuerit, de cetero
15 non debet tueri eum ecclesia. Dampnauit: Archiepiscopis,
episcopis et personis regni non licet exire de regno absque licencia
regis ; et si exire uoluerint, si regi placuerit assecurabunt quod nec in
eundo nec in moram faciendo procurent malum uel dampnum regi
uel regno. Dampnauit: Excommunicati non debent dare uadium
ao ad remanens, nec prestare iuramentum, set tantum uadium et plegium
standi iudicio ecclesie ut absoluantur, Tollerauit: Laici non debent
accusari nisi per certos et legales accusatores et testes in presencia
archiepiscopi uel episcopi, ita quod archidiaconus non perdat ius
suum nec quicquam quod inde habeat ; et si tales fuerint qui cul-
35 pantur quod non uelit aut non audeat eos aliquis accusare, uicecomes
requisitus de eo faciet iurare duodecim legales homines de uicineto
seu de uilla coram episcopo quod inde ueritatem secundum con-
scienciam suam manifestabunt. Dampnauit: NuIIus qui de rege
teneat in capite uel aliquis dominicorum ministrorum regis excom-
30 municetur uel terre eius sub "^ interdicto ponantur *, nisi prius rex si
in terra fuerit conueniatur, uel iusticia eius si extra regnum fuerit,
ut rectum de ipso faciat; et ita ut quod pertinet ad curiam regiam
ibidem terminetur, et de eo quod spectat ad ecclesiasticam curiam
ad eandem mittatur ut ibidem terminetur. Dampnauit: De
35 appellacionibus, si emerserint, ab archidiacono debent ' proce-
dere ad episcopum et ab episcopo ad archiepiscopum ; et si archi-
* T. fratre suo ; E. fratre suo Galfr.. ' om. in E. ' These ' Constitutions
of Clarendon ' are ed. in the Quadr. 1495, the Vita auct. Will. Cant. (Robertson
I, p. 18), Lupus Epp. et Vita Th. p. 163, Roger Wendover. * So Ta ; in T.
these terms were on the margin. * al. add : uel inter laicos et clericos.
• al. resp. ibidem de hoc unde uidebitur curie regis quod sit ibi respoudendum,
et in c. e. unde, etc. ^ T. Ta. uel certe sub eius. ' Ta. ponatur. • T.
Ta. non debent.
De ^ancto Cf)oma atciiiepigcopo. 401
episcopus defuerit in iusticia exhibenda, postremo ad regem est
perueniendum, ut precepto ipsius in curia archiepiscopi controuersia
terminetur, ita quod non debet ulterius procedere absque assensu
regis. Dampnauit: Si calumpnia emerserit inter clericum et
laicum, uel econuerso, de ullo tenemento, quod clericus uelit ad 5
elemosinam trahere, laicus uero ad laicum feodum, recognicione
duodecim legalium hominum per capitalis iusticie regis consue-
tudinem uel consideracionem terminabitur utrum tenementum sit
pertinens ad elemosinam siue ad laicum feodum coram ipsa iusticia
regis. Et si recognitum fuerit ad elemosinam pertinere, placitum »0
erit in curia ecclesiastica. Si uero ad laicum feodum, nisi ambo de
eodem episcopo uel barone aduocauerint, in curia regis erit placitum.
Set si ambo aduocauerint de feodo illo ad eundem episcopum uel
baronem, erit placitum in curia ipsius. Ita quod propter factam re-
cognicionem saisinam non amittat qui prius saisitus fuerat, donec per 15
placitum disracionatum fuerit. Dampnauii '; Qui de ciuitate uel
castello uel burgo uel dominico manerio regis fuerit, si ab archi-
diacono uel episcopo de aliquo delicto citatus fuerit unde debeat eis
respondere, et ad citacionem eorum satisfacere noluerit, bene licet
eum sub interdicto ponere, set non debet excommunicari " priusquam ao
capitalis minister regis loci illius conueniatur ut iustificet eum ad
satisfaccionem uenire. Et si minister regis inde defecerit, ipse erit
in misericordia regis, et exinde poterit episcopus ipsum accusatum
ecclesiastica iusticia cohercere. ToUerauit: Archiepiscopi, epi-
scopi et uniuerse persone regni qui de rege tenent in capite habeant 25
possessiones suas de rege sicut baroniam, et inde respondeant
iusticiis regis et ministris et sequantur et faciant omnes consuetu-
dines regias et rectitudines, et sicut ceteri barones debent esse' [in] *
iudiciis curie regis cum baronibus, quousque perueniatur in iudicio
ad diminucionem membrorum et mortem. Dampnauit : Cum ua- 30
cauerit archiepiscopatus uel episcopatus uel abbacia uel prioratus de
dominio regis, debet esse in manu regis et inde percipiet omnes
exitus et redditus sicut dominicos. Et cum uentum fuerit ad con-
sulendum ecclesie, debet dominus rex mandare pociores personas
ecclesie, et in capella sua debet electio fieri assensu regis et consilio 35
personarum regni quas ad hoc faciendum uocauerit. Et ibidem faciet
electus homagium et fidelitatem domino regi sicut ligio domino suo
de uita sua et membris et de honore suo terreno, saluo ordine suo,
priusquam sit consecratus. \Toll. : '] Si quis de proceribus regni
deforciauerit archiepiscopo uel episcopo uel archidiacono de se uel 40
de suis iusticiam exhibere, rex debet iusticiare. Et si forte aliquis
deforciauerit domino regi rectitudinem suam, archiepiscopi episcopi
archidiaconi debent eum iustificare ut regi satisfaciat. [ToN.:]
' Ta. ToIIerauit. * T. Ta. excommunicare. ' al. interesse. * so Ta.,
al, om. » om.
VOI.. II. D d
402 3i5otja Hegentia anglie.
Catalla eorum qui sutit in regis forisfaccione ^ non detineat ecclesia
uel cimiteria contra iusticiam regis, quia ipsius regis sunt siue in
ecclesiis siue extra fuerint inuenta. [Damp.:] Placita de debitis
que fide interposita debeantur uel absque interposicione fidei, sint in
5 curia regis. [Tdll.:] Filii rusticorum non debent ordinari absque
assensu domini de cuius terra nati esse dinoscuntur.
2 TTEe sunt constituciones quas constituit rex Henricus in Normannia
J- -»• proscripto beato Thoma, et mandauit iusticiariis suis et omnibus
principibus et populis Anglie iurandas et conseruandas contra papam
lo Alexandrum etThomam archiepiscopum. Si quis inuentus fuerit
literas ferens domini pape uel aliquod mandatum archiepiscopi
Thome continens interdictum christianis ' in Anglia, capiatur et de
eo sine dilacione iusticia fiat sicut de traditore regis et regni. Nul-
lus clericus uel monachus uel laicus uel alicuius professionis homo
16 permittatur transfretare uel redire in Angliam, nisi de transitu suo
habeat literas iusticie uel de reditu suo literas domini regis. Si
quis aliter inuentus fuerit agens, capiatur et incarceretur. Ne quis
appellet ad papam uel ad archiepiscopum. Ne aliquod placitum
teneatur de mandato domini pape uel archiepiscopi, nec aliquod man-
20 datum eorum ab ullo homine accipiatur. Si quis aliter inuentus
fuerit agens, capiatur et incarceretur. *Si episcopi uel clerici uel
abbates uel laici interdicti sentenciam tenere uoluerint, sine dilacione
de terra eiciantur et tota eorum cognacio, ita quod de catallis suis
nichil secum ferant, set omnia in manu domini regis saisientur.
25 Generaliter quoque interdictum est quod nullus ferat aliquod man-
datum clerici uel laici ad papam uel ad archiepiscopum ; si talis in-
uentus fuerit, incarceretur. Vt catalla omnium pape uel archi-
episcopo fauencium, et omnes possessiones eorum et omnium eis
pertinencium cuius[cun]que gradus uel ordinis uel sexus uel condi-
30 cionis sint, capiantur et in dominio domini regis confiscantur ". Vt
omnes [clerici]' qui redditus habent in Anglia sint summoniti per
omnes comitatus ut infra tres menses ueniant in Angliam si redditus
suos diligunt, et deinceps in Anglia remaneant ; et si non uenerint
ad prefixum terminum, redditus eorum in manu domini regis ca-
35 piantur. Vt denarii beati Petri non reddantur ulterius pape, set
diligenter coUigantur et seruentur in thesauro domini regis, et ex-
pendantur ad eius preceptum ''.']
* al. forisfacto. * These New Constitutions are ed. in Quadr. 1495, in
Vita Will. Cant. (Robertson I. 53), and Rog. Wendover. ' al. christianitatis.
* The next two points al. transp. * al, confiscentur. ' om.
^ Ant. et Collect in T. :
Opem nobis o Thoma porrige : rege stantes, iacentes erige : mores, actus et
uitam corrige, et in pacis nos uiam dirige, per.
Deus pro cuius ecclesia gloriosus ponlifex Thomas gladiis impiorum oc-
cubuit, presta quesumus ut omnes qui eius implorant auxilium, peticionis sue
satutarem consequantur afifectum, per.
De ^ancto Cfjoma monadio. 403
' ir De sancto ' Thoma monacho a Gallis OCCISO.
CUm enim Gallorum classis valida armatorum manu repleta, ad
infestandum Angliam siue potius subiugandum, iussu Ludouici '
regis Francorum primogeniti, qui Angliam suo dominio, multorum
terre nobilium promisso auxilio et fauore allectus * erat ', Douoriam •
applicuisset ; villam et monachorum cenobium in ea constructum, de 5
nauibus egressi, bonis omnibus spoliare ceperunt. Cumque monachi
qui fugere poterant loca secura fuge presidio petissent, gens prede
auida cenobium intrans, monachum quendam venerabilis senectutis
virum, nomine Thomam, pium, modestum, bonis moribus, in sancta
conuersatione monastica a pueritia nutritum, in dormitorio sedentem 10
inuenerunt, qui nullo sociorum suasu induci poterat vt relicto monas-
terio fugiendo vitam saluaret, Et cum minis, terroribus, et blanditiis
ad prodendum et propalandum thezaurum ecclesie, vasa et vesti-
menta et que preciosa erant, eum incitare niterentur, et ille nullo
modo acquiesceret, verum de sacrilegio eorum, et ceteris flagitiis 15
audacter et intrepide eos redarguendo corriperet ; vehementer ira
succensi, in christum domini' manum iniicientes, gladio vitam eius
amputarunt, Nonis augusti, anno domini millesimo ducentesimo nona-
gesimo quinto. Post eius transitum duo fratres germani, quorum
alter precordialium passionibus nimis grauiter torquebatur, alter ao
manum habebat ita contractam vt cuilibet operi inepta redderetur,
^tumbam wri dei visitantes salutem reportarunt Freneticum
quendam sanauit ; cecos quatuor illuminauit ; surdo auditum tribuit ;
viros duos pedum ac manuum beneficio priuatos valitudini dedit ; naues
nonnullas maris tempestate periclitantes, sedatis ventis et commo- 25
tione maris ad portum reduxit optatum ; mortuos quinque resusci-
tauit ; et alios nonnullos variis morbis oppressos salute gaudere fecit.
[MS. Tib. adds : Narratio ».
Matrona quedam beato Gregorio singulis diebus panes offerebat.
Qui cum post missarum solempnia corpus domini sibi offerret et
diceret : ' Corpus domini nostri Ihesu Christi custodiat te in uitam 30
eternam,' illa subrisit. Gregorius autem continuo dexteram ab eius
ore conuertens, partem illam dominici corporis super altare deposuit,
et matronam coram populo interrogauit quam ob causam ridere pre-
sumpsit. Et illa : * Quia panem, inquit, quem manibus propriis
feceram, tu corpus dominicum appellabas.' Tunc Gregorius pro 35
incredulitate mulieris se in oracione prostrauit: et surgens particulam
illam instar digiti camem factam repperit, et sic matronam ad fidem
^ A longer life of this Thomas de la Hale is extant in MS. Bodl. 340, p. 798.
Cf. Matth. Westm., Knyghton in Dec. Script. 2503. " om. in T. * A
mistake; John of Tynm. confounds the expedition of 1295, in the reign of
Philipp Pulcher, ■with that of iai6 (cf. Chron. Thorn). * E. alectus. * r.
subditurus erat ? • E. dononam. ' E. deum. ' T. qui tumbam.
* Ex Leg. Aurea, p, 197.
D d2
404 iSotja iLegenna anglie»
reduxit. Orauit autem iterura et carnem illam in panem conuersam
matrone sumendam dedit. ^Quidam inuidi Gregorio ceperunt
detrahere, asserentes quod totum thesaurum ecclesie tanquam uir
prodigus consumpsisset. Vnde ob huius uindictam ad comburendos
S suos libros ceterorum animos inclinauerunt. Quorum dum quosdam
combussissent et ceteros comburere vellent, Petrus diaconus eius
familiarissimus, cum quo quatuor Dialogorum libros disputauerat,
uehementer obstitit, asserens hoc ad eius delendam memoriam nil
ualere, cum in diuersis mundi partibus exemplaria tenerentur ; ad-
10 iungens immane sacrilegium esse, tanti patris tot et tales libros
exurere, super cuius caput ipse spiritum sanctum in similitudine
columbe frequentissime perspexerat. Tandem in hanc eos senten-
ciam adduxit ut si illud quod dixerat iureiurando confirmans con-
tinuo mori meruisset, ipsi a librorum exustione desisterent ; si uero
15 mori non meruisset, set superstes sui testimonii extitisset, ipse
quoque combustoribus manus daret. Itaque cum apparatu diaconi
euangeliorum librum baiulans uenerabilis leuita Petrus adueniens,
mox ut tactis sacrosanctis euangeliis Gregorii sanctitati testimonium
perhibuit, a dolore mortis extraneus spiritum inter uerba uere con-
20 fessionis emisit^]
% De sancta Walburga virgine'.
POstquam Anglorum natio per beati Gregorii pape apostolatum a
gentilitatis errore ad christianitatis veritatem conuersa est, multi
illorum ob celestis spei remunerationem ex maritima patria ad Fran-
corum peruenerunt imperium. Ex quibus sanctus Bonifacius, dum
25 adhuc in peregrinatione * peruenisset prouinciam, quasi natiuam
sibi adeptus est patriam, et maguntinensis " presulatus ob sua merita
cathedram adeptus est. Ex eodem quoque Anglie insule solo pere-
grinati sunt fratres duo pro Christo, scil. Willebrordus ' et Winni-
boldus^, cum castissima sorore eorum virgine Christi Walburga.
30 Quorum prior a prefato antistite Bonifacio heistatensis ecclesie
cathedram suscepit, alter vero totum se Christi seruitio mancipans
locum qui dicitur Heidanhem ad incolendum elegit, vbi continuis
orationibus deditus, in monastica conuersatione sancta vitam finiuit,
et multos bene instructos fratres reliquit. Post horum vero disces-
* Cf. Leg. Aurea, p. 199,
3 Ant. et Collect in T. :
(R)eligione stabilis, deuotus et amabilis, Thoma resplenduisti ; uita morte
laudabilis, uirtutibus mirabilis, seruis succurre Christi. V. lustum deduxit.
Omnipotens et misericors deus, qui superbis resistis et humilibus das
graciam, da nobis quesumus exemplis et meritis preciosi Thome monachi et
martiris superba non sapere, set s . . . .
3 Abr. from the Vita ascribed to Adelbold, in A. SS. Boll. Febr. III. p. 548,
which is contracted from Wolfhard's Vita. * ViL huc (!) in peregrinam.
* T. maugiintinensis. ' Boll. Williboldus. ' E. wineboldus.
De ^ancta .©Hattiutga tiitgfne. 405
sum soror eorum Walburga, sanctum omnibus prebens exemplum,
in eodem monasterio multarum virginum abbatissa effecta ^ ad omnia
que a Christo semper posceret* extitit' eflicacissima. Contigit
enim hora vespertinali peracta, vt custos ecclesie, ingruentibus
noctis tenebris, petenti Walburge lumen sibi preuium * denegaret. 5
Ad quam iniuriam cum insuperabilem retineret patientiam, dormi-
torium adiit : et mox tanta luminis flagrantia enituit vt domicilii
pauimentum penetrare videretur, et vsque ad horam matutinarum
perdurauit. Stupentibus inde sororibus, et ad lectulum virginis
sancte currentibus, illa proruit in lachrimas, eleuatisque ad deum 10
oculis et manibus dixit : * Tibi, domine Ihesu Christe, cui • hu-
milis ancilla a cunabulis deseruire decreui, de hoc collato munere
gratias refero, qui ad exercendas ancillarum tuarum mentes me
indignam luminis tui adiuuamine consolari dignatus es. Hoc enim
nequaquam meis, sed fratrum meorum, tuorum uidelicet • famu- 15
lorum, meritis ascribo.' Nocte quadam virgo sancta sola de
monasterio egressa, ad cuiusdam diuitis domum venit : et ante fores
eius quasi quedam peregrina et ignota constitit. Quam videns
dominus domus, ignarus que esset, timuit ne rabida suorum canum
audacia eam laniando discerperet. lussit ergo vt que esset ocius 30
indicaret. Et illa : * Nequaquam, inquit, metuo quos tu vereris canes
me posse crudeli contingere dente, nec Walburgam — sic enim
nuncupor — mordere valebunt. Ipse enim qui me huc ad tuam
domum perduxit incolumem, ad locum vnde veni poterit me re-
ducere illesam.' Hoc audito constematus ille animo, quare ad 35
ostium tam nobilis puella et dei ancilla staret requisiuit, et cum
omni veneratione illam suscipiens, omnem famulatum ei exhibuit.
Hora vero nocturne requietionis interrogata vbi requiescere vellet,
respondit : se velle pausare in loco quo filia eius vsque ad mortem
infirmata iaceret. £t intrans cubiculum, et orationibus vacans, in 30
crastino puellam pristine sanitati restituit, et ad monasterium rediit.
Bonis tandem operibus plena, Kalendis Maii migrauit ad dominum,
et in eodem quo semper Christo seruierat monasterio cum maximo
honore sepelitur. Paruo exhinc tempore decedentibus heista-
tensis ecclesie pastoribus, contigit Otgarium venerabilem virum 35
eiusdem sedis cathedram obtinuisse. Qui dum minus, quam ratio
deposceret, honeste idem monasterium excoluisset, quadam nocte
per visionem virgo sancta huiusmodi verbis illum compellebat ^ : ' Cur,
inquit, Otgari presul deo digne, monasterium quo corpore sum
recondita, sic negligenter hactenus * habere voluisti ? Nam illuc 40
conuenientium cenulentis' quotidie calcor pedibus, vulgaribus-
que vestigiis comprimor. Scito ergo cognoscens '" quoniam tale
* Vit e. est. ' Vit. posceret semper. ' om. in T. * E. primum.
• E. cum. • T. uidelicet ; E. scil. ' al. compellabat. * E. hacte.
* BoU. temulentis. '" Vit. Cito ergo cognosces.
4o6 3i3om legentia angKe»
aliquid ^ tibi inditium pandam, quo non recte te erga me et domum
dei egisse comperias : vt si te reum iam exinde cognoueris, veniam
merearis.' In proximo enim dum eiecti* essent parietes eiusdem
fabrice prominentes, trabiumque compago sequenti die super muros
6 deberet apponi, noctu aquilonaris paries subito vsque ad terram
corruit, et terrorem maximum cunctis incussit. Quo audito, Ot-
garius' episcopus, visionem quam viderat esse completam intelli-
gens, ecclesiam instaurauit, et festinanter dedicare curauit : et corpus
sancte virginis vna cum sancto corpore fratris sui Winniboldi ad hais-
10 tatensem transtulit ecclesiam.
*% De sancto Walleuo' abbate^
COmes autem Walleuus'' serenissimi Siwardi comitis filius, comi-
tatum Northumbrie et eboracensis prouincie principatum pos-
sidens, lulittam *, Willelmi regis et conquestoris neptem, in vxorem
duxit, et iniuste demum accusatus, ab eodem rege innocenter de-
15 coUatur, et Croulandie sepelitur. Eius enim filia nomine Matildis,
Symoni comiti Huntingdonie nupta, virum dei Walleuum siue Wal-
thef concepit, et ad multorum salutem peperit. Nomen eius in
Anglorum ydiomate dissillabum, si secunda syllaba' correpto ac-
centu proferatur, ' electus sapor,' si producto accentu, * electus latro '
ao interpretatur. In verbis enim et moribus saporem spiritualis suaui-
tatis omnibus exhibuit, et pio furto regnum celorum latrocinari
videbatur, qui virtutes suas et reuelationes sibi diuinitus ostensas
et signa patrata occultare semper nitebatur. Exheredato demum
patre eius et in transmarinis partibus mortuo, mater eius cum
35 comitatu regi Scotie Dauid copulatur. De qua idem rex Henricum
comitem, patrem regum duorum : Malcolmi'" scil. et Willelmi, pro-
creauit. Walleuus ^ enim vita et moribus proficiens, parentes et
mundum fugiens, in cenobio sancti Oswaldi eboracensis diocesis
habitum canonicorum suscepit, et in omni sanctitate speculum fra-
30 tribus effectus, et de sacrista in priorem de Kirkham vnamini con-
sensu electus est. Et quanto in oculis omnium videbatur sublimior ",
tanto in oculis propriis humilior ^^ apparebat. In natali domini,
cum missam in magna cordis deuotione et lachrimarum profusione
celebrans verba sacramenti proferret, infantulum pre filiis hominum
35 speciosum in manibus suis vidit, et in capite eius coronam auream
gemmis stelliferis rutilantem. Erat autem omni niue candidior, et
dulcifluo luminum risu vultuque sereno blandoque manuum applausu
' al. aliquod. ' al. erecti. ' T. otgarus. * Abridged from the
Vita S. Waltheui by Jordan ( Joscelin) of Furness, in A, SS. Boll. 3 Aug. I. 249.
* E. Walleno. " T. De Walleuo uiro dei et abbate. ^ so T., E. Wallenus.
« E. inlittam. • T. sillaba. 1« E. malcolini; T. malcolmi. " T.
suUimior. " E. humiliter.
De ^ancto aBafleuo, 407
caput et faciem eius tangens, contrectans, complanans demulcebat,
et quandoque caput capiti, et os ori applicans, oscula crebrius im-
primebat. Dilectus tandem infantulus ille eleuatis manibus crucis
impressione eum benedixit, et ab oculis eius disparuit, nihilque
preter hostiam vir dei in manibus vidit. Quotiens huius visionis 5
postea recordatus fuit, inestimabili cordis iubilo repletus, lachri-
marum profluuio genas rigabat. Canonicus quidam cum in eius
presentia celebraret, aranea in calicem circa Agnus dei ceddit, et
metum ac horrorem celebranti incussit. Walleuus ' autem, hoc viso,
fusa oratione et data benedictione, imperauit vt araneam cum sacro 10
libamine in nomine domini sumere non dubitaret. Ille vero patris
precepto deuote obtemperans, cum magna constantia, (cum magna
quoque) ^ fide totum sumens, nullam sospitatis iacturam vel nausie
prouocationem sensit. Sedentibus post comesdonem in claustro
fratribus, canonicus ille digitum suum confricabat : et tumor tur- 15
gescens in digito apparebat. Nec mora, aranea, rupta cute, viua
egreditur, et cunctis rei euentum obstupentibus, iubente priore
flammis comburenda traditur. Sanctus Malachias episcopus,
natione Hibemicus, Eboracum veniens, a pluribus cum magno
honore suscipitur, potissime quia a Sigaro presbitero de Neiibald, 30
dei famulo, predicebatur' aduentus eius. Hic enim sacerdos, spiritu
prophecie* pollens, episcopi aduentum, vultum, staturam, et so-
ciorum numerum euidenter designabat. Huic sancto' pontifici
prior' Walleuus^ equum subnigrum et dure portantem dedit, qui
infra paucos dies totus albus et suauiter ambulans efTectus est. 35
Deuotione demum arctioris religionis et cisterciensis' ordinis al-
lectus, vir* dei Walleuus' in monaslerio de Wardona' habitum
suscepit, et inde ad Rieuallem translatus, postremo in abbatem de
Melros, id est Meuros, eligitur. Multotiens enim muscam vel
culicem ledentem faciem eius et quandoque sanguinem elicientem 30
si per impatientiam percutiendo perimeret, virgarum mox verbere
in seipsum vltor grauis insurgens, sanguinem copiosum de corpore
suo traxit. Eius enim instinctu et hortatu Symon, germanus suus,
monasterium sancti Andree in Northampton "• [et] " cenobium
monialium sancte Marie extra vrbem fundauit, necnon et Saltreiam 35
ordinis cisterciensis. Quodam famis tempore bladum modicum in
duobus horreis, vix pro duabus septimanis sufiflciens, fusa ofatione
benedixit : et non solum fratribus, sed et quatuor pauperum milibus
per tres menses habundanter suifecit. Alio enim tempore famis
singuli fratrum, supplici rogatu abbatis, dimidium panis sui paupe- 40
ribus errogandum sciderunt : et impleta sportella vsque ad messem
sine diminutione multis pauperibus habundauit. £t cum fratres die
* E. wallenus. ' E. cum magna quoque ; T. et. ' E. predicabatur.
* E. prophetico. * E. sancti. • E. prios. ^ E. cistersiensis. * E.
vjri. * Wardon, in Bedfordshire. *" T. nortampton. " om.
4o8 iQoVja Leffentia anglie.
illa ad cenam accederent, coram singulis panis integer et quasi de
clibano recenter extractus inuenitur, et omnia granaria frumento
replentur. Alia etiam vice sportella habens duodecim panes, ad-
uentantibus multis hospitibus per diem et noctem sine diminutione
5 suis meritis perdurauit. Hospites tres ab ipso humiliter suscepti,
lotis iuxta morem pedibus cum ad mensam locati essent, hospes
tertius non comparuit. Nocte sequenti quidam vultu preclarus et
splendidus in sompnis cuidam fratri apparens dixit: *Ego sum
hospes ille hesternus qui ab oculis vestris euanuit, huius loci custos
lo a domino constitutus. Elemosine enim et orationes abbatis vestri
sicut fumus aromatum ascendunt in conspectu domini,' Vix aut raro
orationem sine lachrimis fudit, rarissime sine fletu missam cele-
brauit. Quadam vigilia epiphanie domini, fratribus in choro psal-
lentibus, vidit in spiritu stellam radiantem, reges ab oriente cum
15 magno apparatu venientes precedentem, et puerum Ihesum in
gremio matris misticis muneribus ab ipsis honoratum, et demum in
sompnis diuinitus reges admonitos vt per aliam viam redirent^ in
regionem suam. In quadam nocte pasche, dum matutinis insis-
teret, videbatur sibi videre dominum Ihesum post flagella et illata
30 ludibria [et] ^ coronam spineam capiti impositam, crucifixum in
patibulo, palmas et plantas clauis expositas, in manus patris animam
commendantem expirasse, et ex latere lancea perforato sanguinem
et aquam profluxisse. Contemplabatur animam, exuto corpore
baratrum spoliantem, ex' eo innumeram multitudinem educere,
25 corpus resumere, et milites sepulchrum custodientes velut mortuos
effectos iacere, et demum [ipsum] " letantibus choris angelicis celum
intrare. Completorio dicto precibus in ecclesia incumbere solitus,
vidit nocte quadam angelum sathane in varias formas se trans-
figurantem. Cumque se signasset, et ille euanescens, demum in
30 specie* loricati militis' appareret, et ignem de ore et naribus emit-
tens, lanceam contra virum dei vibraret, abbas pixidem corpus
domini continentem reuerenter assumpsit, et se cum illo signans
contra demonem processit, dicens : * Ecce pessime miles, funeste
satelles, iudex tuus te missurus in abyssum ; expecta, si audes,
35 illum.' Ad hanc vocem victus et confusus inimicus velut fumus
euanuit. Vidit enim vice quadam, iugi orationi et contemplationi
deditus, celos apertos et gloriam dei et mansiones in regno celesti.
Equus suus, dum sanctum haberet sessorem, quasi agnus mansuetus
modeste se habuit, et cum abbati ascendenti famulus qui strepam
40 teneret non adesset, equus genua flexit et ventre terre adherens
latus versus abbatem vertit ; et cum abbas ad placitum in sella se
composuisset, equus mature surgens recto gressu viam carp[s]it ^ Si
quandoque abbas dormire inciperet, equus ille moderate passus diri-
* Vit. reuersos. ' om. ' T. E. et ex. * T. E. speciem. * E. in
loricati militis speciem. * T. E. carpit.
K>t ^ancto d^alleuo* 409
gens, lutosam et lubricam viam declinauit, planam et hiundam eli-
gens ; excusso autem sopore, celeri gressu primos precedere solebat
Cumque famulus eum adaquare vel inequitare deberet, fremitu et
vario membrorum motu se agitare consueuit. Mortuo abbate,
equus expilatus emarcuit, et vsque ad interitum elanguens, nulli 5
operi aptus fuit. Electus autem ad episcopatum Sancti Andree in
Scotia, et consentire recusans, dixit; 'Expoliaui me tunica mea:
quomodo induam illam ? Laui pedes meos : absit vt iterum puluere
secularis solicitudinis inquinem eos.' Duos ydropicos tactu suo
sancto et oratione sanauit. Conuersus quidam, actu et moribus 10
* peruersus, et viribus corporis robustus, vidit in sompnis quendam
statura et vultu terribilem, qui mores eius increpans, et manus eius
et cetera membra frustatim * scindens, in sportellam quam gessit
posuit et abiit. Et ecce obuium habuit virum preclarum et splen-
didum, qui precepit vt membra membris coaptaret et hominem in- 15
tegrum redderet, eo quod Walleuus * in hora illa pro omnibus sibi
commissis deuotas domino preces fudisset. IIIo vero ad statum
pristinum restituto, mores componere, vitam de cetero corrigere
admonetur, et ad deum conuertere. Obiit autem vir domini Wal-
leuus anno domini millesimo centesimo sexagesimo, tertio Nonas ao
augusti, et celos conscendit*. Conuersus quidam^ a sathana temp-
tatus in tantum desipuit, vt lumen rationis pene perderet et iudaicam
sectam veritati catholice credendo preferret ; demum nullam alte-
ram vitam nisi presentem credidit, et quod de penis reproborum et
gaudiis iustorum scriptura sancta loquitur, inane reputauit. In tali 25
errore septennio sub habitu religionis viuens, singulis diebus ac
noctibus ad seculum redire, et dies suos in malum consummare
disposuit. Quadam ergo meridie in lecto quiescens, vidit duos viros
preclaros ipsum apprehendentes dextera et in quendam hortum
viridissimum vernantem, odoriferum, florigerum et satis amenum 30
inducentes ' ; illi vero eius infidelitatem ' improperantes ", et aspera
et amara se meruisse ' asserebant. Cumque circumspiceret si forte
ei auxilium aut solatium proueniret, vidit abbatem Walleuum in
eminenti loco et perlucido sedentem, cum magna turba candidatorum
circumstante et sedente. Adductus ille in conspectu abbatis, et 35
pedibus eius prostratus, veniam petiit. Et ait vir dei: *Quod in
cordis secreto diu occultasti, nunc in publico reuelabitur.' Et duc-
toribus eius inquit : ' Sicut promeruit, rote versatili imponatur, vbi
similes sibi '" sunt imponendi ; deinde ducatur ad loca penalia, vbi "
discat quanta sit inter reos et iustos distantia.' Imponitur" ergo rote, 40
cuius statura et altitudo erat horribilis valde, eius summitas celos, et
* E. et p. » E. frustratim. » E. Wallenus. • E. concendit
' Vit. nomine Walterus. • om. in T. "* E. infelidtatem. ' Vit. im-
properabant. • Vit se illi illaturos. " al. sui. »» Vit. vt. " E.
Imponiter.
410 Botja !Leg:ehtia anglie»
extremitas abissum tangere videbatur; subtus igneus erat fluuius
decurrens, et si quis forte de rota caderet, in ignis voraginem demer-
gebatur. Erant autem in rota radii dentati quasi clauis ferreis acutis
et longis. In hac rota frater imponitur, et quibusdam clauis rotam
5 percutientibus, mox velotius versabatur quam lapis molaris in mo-
lendino vertitur^ Demum inde depositus ad quoddam mare ducitur,
in cuius profundum mersus, vidit baratrum, cuius os superius
ajigustum, pars interior inestimabilis profunditatis et latitudinis
apparebat. Ibi ploratum tantum et vlulatum audiuit, et neminem
lo pre tenebris densissimis videre potuit. Inde per vastitatem cuius-
dam heremi, spinis et tribulis exustis gradientium plantas perforan-
tibus repleti, adducitur, et viso castello quodam altissimo et nigro,
et in eius fastigio igne piceo et putrido, qualiter inde dimissus fuit
penitus ignorauit. Venit ergo ad vallem infinite longitudinis, lati-
15 tudinis et profunditatis, flammis feruentibus terribilem, animabus
plenam. De quibus nonnullos in seculo nouit, quorum aliqui
seculares, alii religiosi et pontifices et abbates fuerunt ; vnum pre
ceteris eiulantem audiuit, qui in seculo prelatus magni nominis et
loci fuit. Et cum tremulus mediis flammis se proiiciendum timeret,
ao et velociter fugam arriperet, duo tetri illum insequentes compre-
hendere nitebantur. Quo velociter currente, sanguis ab ore eius et
manibus manare cepit. Et cum venisset ad quandam portam, de-
albati quidam illum per brachia, et nigri per tibias ad se trahebant.
Et statim euigilans, ceruical sanguine respersum inuenit, et se
ig sanguine* fluere sensit. — Nec multo post in sompno coram abbate
Walleuo ab eisdem dealbatis adducitur. Quem vultu sereno et
iocundo accerciens, ne timeret admonuit, et ductoribus precepit vt
ad loca requiei et gaudii videnda eum adducerent. Sublatus ergo in
montem excelsum valde et in quandam regionem maximam lucis
36 et pacis, vidit mansiones multas, quasdam quasi de auro purissimo,
quasdam de argento, quasdam de lapidibus preciosis constructas.
Omnes incole iuuenes splendidi, leticia pleni. Vidit ibi fluuium melli-
fluum et delectabilem, et omnia genera arborum et florum. Ductus est
vltra murum quendam aureum et altum in regionem lucidissimam,
35 vbi canticum leticie audiuit quale humane aures vel lingua exprimere
nequeunt. Affuit ibi Walleuus abbas et ait : * Vidisti supplicia' reorum
et premia iustorum : amodo noli esse incredulus, sed fidelis ; de-
clina a malo et fac bonum, et propositum ordinis in quo vocatus es
diligenter obserua. Rota, inquit, et vorago et vallis, que prius
40 vidisti, loca purgatorii sunt ; infra castelli ambitum puteus putridus
igneus et sulphureus, aditus est inferni, infidelibus et criminosis im-
penitentibus deputatus. Prima regio quam [nunc] vidisti, iustis sed
imperfectis assignatur ; ista vero patria, proxima est celo, quam nullus
The text in Boll, here has a gap. ' so T., E. sanguineni. » E. suplicia.
De ^ancto taiaileuo. 411
ingreditur nisi perfectus et innocens et ab omni peccato penitus pur-
gatus.' Hiis dictis ductoribus eius subito in celum receptis, ad portam
de Meuros frater ille dimittitur. Simplex ille frater ante visionem,
et impedite lingue, ita eloquens et subtilis postea factus est,
vt de euangeliis, expositionibus, et historiis rithmos* rethorice et 5
venuste componeret, et audientes in admirationem conuersos ad
lachrimas prouocaret. In abstinentiis, vigiliis et virtutum exercitiis
vsque ad mortem perseuerans, sanctam Mariam ante obitum suum
vidit corporeis oculis ipsum consolantem, et diem egressionis anime
sue a corpore fratribus predixit. Apparuit autem seruus dei 10
Walleuus cuidam fratri in sompnis, dicens : ' Suffragante mediatrice
dei et hominum sancta Maria matre domini [nostrij^ et precibus
assiduis meis, omnibus quos sub cura pastorali suscepi a saluatore
nostro, vite eterne beatitudinem impetraui ; si quis [illorum] ' negli-
gentius vixerit, post ignis purgatorii emendationem ad celum migrabit. 15
Hoc, inquit, signum verbis meis fidem certam tibi prestare potest :
cras enim hora tertia tres fratres portam intrabunt, qui eodem ordine
quo intrauerunt a seculo migrabunt.' Et factum est ita. Vir dei
abbas Walleuus ydropicos* tres curauit; monachum mutum et
cecum pristine' saluti restituit ; calculosum et intestinorum molestia ao
vexatum sanauit ; demoniacum liberauit. Elapsis autem post obitum
eius annis tresdecim, corpus eius, cum pannis quibus fuit inuolutum,
incorruptum et integrum, multo dormienti similius quam mortuo
inuenitur.
[MS. Tib. adds : ^ Incidencia.
' Cum abbas lohannes ad uisitanda apostolorum limina Romam 35
uenisset et beatum Gregorium papam per medium ciuitatis transire
uidisset, uoluit ei occurrere ac, ut decebat, reuerenciam exhibere.
Cernens uero beatus Gregorius quod se in terra uellet prohicere,
festinauit et primo se coram ipso in terram prostrauit, nec inde sur-
rexit quousque abbas primo surrexisset. ^ Quidam heremita qui 30
omnia propter deum reliquerat et nichil preter unam catam possi-
debat, quam blandiens crebro quasi cohabitatricem in suis gremiis
refouebat ; orauit ad dominum ut sibi ostendere dignaretur cum quo
future remuneracionis mansionem sperare debuisset, qui iUius amore
nichil ex seculi diuiciis possidebat. Et reuelatum est ei quod cum 35
Gregorio mansionem sperare deberet. Et cum fortiter ingemisce[ns] *
Gregorii diuicias sue paupertati die nocteque suspirando conferret,
alia nocte audiuit dominum dicentem sibi : • Cum diuitem non pos-
sessio diuidarum faciat, set cupido : cur audes paupertatem tuam
' Vit. adds anglica lingua. ' om. in E. ' E. eoruin. • E. tres
ydropicos. * T. pristini. • From Leg. Aurea, p. 193. '^ Cf. Leg.
Aurea, p. 195. » T. ingemisceret.
412 Boua Leffenua anfflte.
Gregorii diuiciis comparare, qui magis illam catam tuam, quam
habes, cotidie palpando diligere comprobaris, quam ille^ tantas di-
uicias, quas non amando set contempnendo, cunctis liberaliter lar-
giendo dispergit?' Solitarius itaque deo gracias agens, rogare cepit
5 ut cum eo mansionem quandoque percipere mereretur.]
% De sancto Walstano confessore*.
SAnctus Walstanus deo acceptus, australi in parte Maioris Britannie,
in villa de Bawburg' oriundus, ex stirpe regia, patre scilicet
Benedicto, matre vero Blida nomine, preclaram duxit originem. Hic
a primeuo etatis sue tempore cultor diuine voluntatis in omnibus,
lo iuxta mentis sue veram intentionem extitit. Maioribus etiam et
minoribus tanquam gratia humilitatis preditum, omni fastu superbie
remoto, sub columbina simplicitate humilem et fauorabilem toto
mentis conamine seipsum secundum omnem honestatem exhibuit.
Sanctus vero Walstanus etatis sue duodecimum attingens annum,
15 diuina inspiratione et euangelica doctrina, in qua dicitur 'Qui non
renunciat omnibus que possidet, non potest meus esse discipulus,'
spiritualiter imbutus, accepta licentia generali a suis parentibus,
contra eorundem voluntatem omni iuri regalis successionis in-
posterum sibi qualitercunque competituro renunciauit. Et vt liberius
20 orationi aliisque contemplatiuis actibus sine pompa seculari integraliter
vacaret, locum proprie originis dereliquit, et partes aquilonares citius
quo potuit petere non tardauit. Sanctus vero Walstanus pro Christi
nomine seruituti et quasi obedientie districtionis cuidam incole in
villa de Tauerham *, sibi in omnibus deseruiendum humiliter se obli-
35 gauit. Tanta igitur fuit diuine virtutis gratia inspiratus, vt non tantum
victualia sue sustentationi exhibita pauperibus errogaret, verum etiam
vestimenta sua et sotulares proprios, nudis pedibus seipsum ex-
ponendo diuersis angustiis, egentibus et debilibus personis distri-
bueret. Contigit autem, cum quodam die pauper quidam a sancto
30 Walstano elemosinam peteret, ipso nimia pietate commoto, predicto
pauperi sua calciamenta exhibuit ; cum ista tamen adiecta conditione
[ne] cuiquam illam reuelaret donationem. Sed quia regulariter
dictum est quod nulla peior pestis quam familiaris iniquus : contigit,
cum vxor malefica et nimis perniciosa hominis illius cui sanctus
35 Walstanus deseruiuit seriem huius donationis intellexisset ; quesito
astute quodam colore magne necessitatis, predictum Walstanum
sanctissimum hunc confessorem sine mora ad spinas ac tribulos
onerandos in quadam carecta ad siluam nudis pedibus destinauit.
1 T. ille quL * This life is om. in T. Cf. Blomneld, Hist. of Norfolk,
I. p. 641. ' Bawburgh, commonly called Baber, four miles from Norwich.
* A village adjoining to Cossey, near Norwich.
De ^ancto maistmo. 413
Sed cum omnipotens deus suos omni in periculo defendat, predictum
sanctum Walstanum miraculose visitauit, vt super acutissimos spina-
rum stimulos ac tribulorum nudis suorum pedum plantis tanquam
super roseos flores omni suauissimi odoris fragrantia redolentes,
sine aliqua punctionis lesione audacter staret et insideret ; eos in 5
predicta carecta decenti modo, domino adiuuante, (vt mulier illa obpro-
'briosa precepit) coadunauit. Quod quidem miraculum cum mulier
predicta vidisset, reatum sue iniquitatis cognoscens, ad pedes sancti
Walstani deuote prouoluta fusis lachrimis veniam postulauit. Quam
vir dei benigne erexit et omnem iniuriam sibi illatam condonauit. to
Videns igitur magister sancti Walstani signa et miracula que per
ipsum fiebant, deo permittente, ardenter eum dilexit, et ipsum
heredem suum, cum naturalem vel legittimum proprium sibi succes-
surum non haberet, publice facturum protestabatur. Quam quidem
promissionem sanctus Walstanus toto conamine negauit : vnde nihil 15
aliud pro labore suo petiit nisi futurum fetum cuiusdam vacce, et hoc
pro mercede sua sibi sufficere asseruit. Cui petitioni magister suus
illico consensum prebuit. Instante vero tempore oportimo, predicta
vacca duos vitulos masculos fetauit ; quos sanctus Walstanus diligenter
pro posse suo custodiuit et pauit : non propter humanam cupidita- ao
tem, sed vt voluntas dei [per] eos adimpleretur, prout per angelum dei
sibi diuinitus a deo erat prenunciatum, videlicet quod per eos miraciilose
duceretur ad locum vbi nunc corpus suum iacet humatum. Cum
vero sanctus Walstanus quadam die, videlicet feria sexta, in quodam
prato cum socio suo falcaret, angelus dei apparuit ei, dicens: 'Wal- 35
stane frater, hodie in tertium diem paradisum introibis,' et statim
ab oculis suis euanuit. De qua predestinatione diuinitus sibi facta,
gratias deo reddidit: et sine vlteriore dilatione confessionem et
sacramenta preciosi corporis et sanguinis domini nostri Ihesu Christi
et extreme vnctionis cum magna cordis contritione a suo sacerdote 30
honorifice petiit et deuotissime suscepit. Proximo die sabbati, cum
hora nona diei illius instaret, sanctus Walstanus falcem suam a se
proiecit et operari ab illa hora vsque mane secunde ferie subsequentis
nullatenus licere asseruit : quia sonum campanarum celicarum et
sonitum inelTabilem buccinarum hac ' instanti hora de supemis 35
sedibus audiuit emanantem ; et consocio ' suo ait : ' Si hoc credere
volueris, et ad me accesseris et pedem tuum super pedem meum
deuote posueris, mecum videbis coelum apertum et angelos dei
campanas pulsantes ad gloriam sancte et indiuidue trinitatis et
laudera.' Instante ' tempore sancti Walstani decessus, videlicet 40
proxima secunda feria sequenti, iuxta modum operari in prato pre-
dicto cum consocio suo processit : et ibidem, conuocato magistro suo
et quibusdam aliis honestis personis, vltimam fecit voluntatem, et
animam omnipotenti deo, beate Marie virgini omnibusque sanctis
^ £. hanc. ' £. consortio. ' £. Instanti.
414 Bom leffenua attfflie,
commendauit. Addidit insuper quod corpus suum in quadani
carecta sua decenter poneretur, et iunctis * in eadem firmiter duobus
suis bobus et nemine ducente, sed vbi deus ordinauerit, per dictos
boues veheretur ; et statim prostrauit se et orauit deum dicens : ' O
5 spes et salus credentium, O decus et quies laborantium, Ihesu bone,
fac hanc cum seruo tuo misericordiam, vt quicunque operarius in-
firmitatem seu aliud impedimentum in corpore suo habuerit, vel qui '
necessitate compulsus pro brutis animalibus me cum bona voluntate
[in]' nomine sancto tuoreuerentervisitare voluerit, optato non carere*,
jo et bruta animalia, rogo te domine, pristinam sanitatem recipiant.' Qui
cum loqui cessasset, vox de coelo sonuit : * O sancte Walstane, con-
cessum est tibi quod petisti. Veni de labore ad requiem, veni de
miseria ad salutem.' Et statim in predicto prato spiritum reddidit
omnipotenti deo. Illi quidem qui cum sancto Walstano personaliter
?5 fuerunt quando superna petiit et presentem mundum reliquit, in hoc
testes veracissimi extiterunt ^ quod quasi columba niue candidior ab
ore eius sancto exiliens coeli culmen ascendit et in superioribus
-clara nube euanuit. CoUato ergo sacro corpore Walstani per honestas
personas ibi existentes in carrecta sua, prout ordinatum prius fuerat,
20 boues iter suum versus siluam de Costesheya " recte direxerunt. In
quo itinere istud miraculosum contigit quod cum boues cum sacro
corpore predicto aquam ingressi fuerunt profundissimam in dicta
silua existentem, deus pro amore et honore sancti Walstani illud
miraculum ostendit quod rote dicte carecte super aque superficiem
25 labilem et naturaliter liquidam tanquam super terram vel aliam ma-
teriam consolidatam et firmam sine aliqua immersione ^ processerunt.
Quarum rotarum vestigia vsque in hunc diem in aque predicte super-
ficie apparere dicuntur. Contigit etiam aliud miraculum : quod cum
[in]* quodam montis excelsi cacumine in dicta silua existenti boues
.30 cum sacro corpore sancti Walstani paululum persisterent, vena fontis
contra naturam loci illius in signum gratie ob amorem sancti Walstani
vsque in hunc diem per diuinam apparuit clementiam, vbi ante illa
tempora nunquam aqua inuenta fuit. Declinantes autem boues ab
illo loco cum illo precioso corpore versus villam de Bauburg % cum
35 fere ad locum vbi nunc corpus iacet humatum prouenissent, aliam
stationem in quodam loco fecerunt : in quo vsque in diem hodiernum
fontem alium, mire virtutis contra febres et multas alias infirmitates,
ob amorem sancti Walstani diuina pietas constituit. Positum est
corpus huius sancti viri Walstani in ecclesia de Bawburg, in cuius
40 nomine est dedicata ; pro cuius amore deus diuersa operatur miracula.
Nam ibidem paralitici curantur, ceci vident, surdi audiunt, muti
loquuntur, claudi ambulant, euadunt febricitantes, arrepti a demonio
liberantur, oculis, etiam genitalibus membris priuati meritis sancti
' E. cunctis. ' E. quod. ^ om. * r. careat. ' E. extiterant.
• =:Costessey or Cossey, near Norwich.. . .'. E. emersione, . ' E. banburg.
huius Walstani noua membra recipere meruerunt. Vnde non tantum
catholici a diuersis languoribus per hunc sanctum liberantur, verum
etiam bruta animalia, a quocunque languore grauata fuerint, pristine
redduntur sanitati. Commendemus ergo, dilectissimi, diem huius
sancti Walstani solemnem, qui, vt perpetua ' caperet, transitoria 5
reliquit, vt caste viueret camem suam per ieiunium frequens mace-
rauit, pauperibus victualia sua errogauit ; et vt in gradu humilitatis
continua virtute persisteret, spreta regali suorum parentum succes-
sione, seruitio simplicium personarum ruralium re obligauit. O
sancte Walstane, merito in dei ecclesia laudandus es. Tu compar 10
dici potes apostolis per temporalium rerum abdicationem ; similis
martiribus per penitentialem carnis mortificationem ; socius confes-
sorum propter elemosinarum largitionem et precum sanctarum
effusionem. Migrauit ergo ad dominum egregius iste sanctus
Walstanus Anno ab incarnatione domini millesimo sexto decimo, 15
tertio Kal. lunii. Suspirantes post eum, fratres charissimi, sequa-
mur eius vestigia per semitas veritatis et iusticie necnon perfecte
humilitatis, vt peruenire valeamus cum eo ad regnum lucis et glorie,
in quo regnat deus per infinita seculorum secula. Amen.
H De SANCTO WeNEFREDA VIRGINE ET MARTIRE.*
BEunous' nomine quidam sanctus admodum insignis, virtutibus ao
clarus, in occidua Maioris Britannie regione enituit, vir quidem
summus et in omni sanctitate precipuus : patemum contempnens
solium et pauper effugiens et monachus factus, in breui perfectum
virum egit. Cum in diuersis denique locis ecclesias fabricasse.t
fratresque in illis deo semituros constituisset, ipse diuino admonitus 35
oraculo alias discessit, prouisam sibi a deo quesitums mansionem.
Peruenit tandem ad predium cuiusdam magni et potentissimi viri,
nomine Theuith ; cui et dixit : * Oro quatinus de possessione a pro-
genitoribus tuis iure hereditario tibi deriuata, partem deo et mihi
concedas, vt fabricata ibidem ecclesia, in illa deo seruire et pro tua 30
salute deinceps omni die valeam postulare.' Qui libenter annuit, et
vnicam filiam moribus instruendam, nomine Wenefredam, commisit.
Si quando autem vir sanctus populo precepta monitaque salutis pre-
dicando ostenderet, prefatam virginem ad pedes [suos]* statuens,
omnia solerter aduertere et patulo corde suscipere monuit que ab illo 35
dicebantur. Virgo vero, inspirante dei clementia in melius quotidie
crescens et in sapientia proficiens, omnem virum penitus abdicare
disponebat; hoc tamen parentibus innotescere formidabat. £t
• E. perpetue. ' ed. in A. SS. Boll. 3 Nov. p. 708 ; abridged from the Vita
by Robert of Shrewsbury in MS. Laud Misc. 114, Trin. Coll. Cbr. Gale O. 4,
ed. in A. SS. BoU. * T. Sanctus quidam admodum insignis nomine
Beunous. * om, in E.
41 6 JSotja legenna anglie.
veniens ad virum dei, audacter coram illo prorumpens, secreti sui
conscium eum fecit. * Semina, inquit, verbi diuini, a tuo mihi profusa
ore, ad quantum in me excreuerint prouentum, manifestum tibi fieri
volo, Omnem seculi luxum amodo abdicare delegi, et virginitatem
5 meam ad honorem dei integram et incontaminatam conseruare
disposui, et hoc, o pater sanctissime, tua suffragatione ab vtroque
parente mihi impetrari deposco.' Hec audiens sanctus, pietate
motus, dixit se parentes eius conuenturun| sollicite, atque hoc quod
petebat pro posse suo acturum. Proinde, cum a viro dei filie desi-
10 derium pater cognouisset et mater, suffusi lachrimis deum benedixe-
runt et benigne concesserunt. Puellavero pedibus beati viriinterdum
votiua sedebat, sitibundo hauriens pectore que de gloria sponsi sut ab
ipsius ore defluebant. Nihil in se terrenum admittebat, frequenter
noctibus in ecclesia excubabat. Interdum etiam importunam se sancto
15 ingerens, solicitabat eum sermonem facere atque de sponsi sui
moribus et vita tractare. Toto desiderio inardescens, tunc aliquan-
tulum gaudii habebat cum de amici sui excellentia, decore et
potentia loqui audiebat ; atque huiusmodi ^ eius refectio omnium ter-
renarum rerum iocunditatem excellebat* et in illius corde spiritualis
ao iocunditatis indeficiens delectamentum retinebat. Et licet etate
tenera esset, perfecta tamen moribus, et corde cana erat, animum
totius cupiditatis contemptorem habens. Contigit autem quadam
die dominica, pergentibus ad ecclesiam parentibus eius, illam ne-
cessario domi solam remanere. Et ecce iuuenis quidam, nomine
25 Gradocus ', Alani regis filius, domum intrans, virginem solam iuxta
focum sedentem inuenit. Que cognito regis filio, concita surrexit,
quid sibi placeret humiliter inuestigans. Et ille : * Regis me, inquit,
filium esse non ignoras, diuitiis et honoribus multis refertum, te
etiam affluenter locupletaturum si mee petitioni assentire volueris,
30 voluntati mee assensum prebens.' IUa autem, sentiens eum de
concubitu sermonem inseruisse, paululum demissa vultum * rubore-
que suffusa, simulauit" primo quidem grauiter se ferre quod eam
incomptam et inornatam inuenisset, dicens : ' Cum tu genere regio
ortus et annuente domino rex futurus existas, felicitate seculari me
35 opulenter replendam esse non dubito, tuo matrimonio copulatam.
Verumptamen paulisper patere, aduentum patris mei expectans ; et
ego interim thalamum intrabo, ad te cito reditura.' Hec profecto
dicens, ad horam ab eo solum auelli querebat. Videbat enim hominem
miserrimum, infelici libidine accensum, illius amore letaliter torqueri
40 et velut amentem fieri. Concessit tandem iuuenis vt cameram in-
grederetur, sperans illam cum decentiori ornatu atque acceptabilius
compositam sine dilatione ad se redituram. Tunc illa thalamum
ingressa, ex altera parte per ostium camere exiens versus ecclesiam
1 E. huiusmodo, ^ E. excellebatur. ' Vit. Chadrocus, * E. vultu,
" E. similauit.
De ^ancta ^eneftena» 417
prepeti cursu iter arripuit. Quo iuuenis comperto, furibundus statim
effectus vehementique iracundia ^ repletus, extracto gladio velociter
eam insequitur ; et toruo vultu eam intuens, ait : ' Olim te amaui et
meis amplexibus te coniungere desideraui ; nunc ad te venientem
refugis et te petentem contempnis. lam quidem pro certo scias 5
quia aut mihi in presenti vltronea commisceberis, aut sine mora
gladio meo caput tuum amputabo.' Tunc illa ad iuuenem conuersa,
imperterrita respondit : ' Regis etemi et omnium hominum iudicis
iilio in matrimonio copulata, nullum alium excipere possum ; et ne
te diutius protraham, nuUum preter illum dum vixero admissura lo
sum. Ideoque exime gladium, exerce' vires, qualibet feritate
accinctus vt placet vtere ; certusque esto quia nec terrores tui nec
blanditie, nec promissiones siue munera \ ab illius dilectionis dulcedine
me diuellere poterunt, cuius amplexibus astricta sum et deuotioni
copulata.' Incestus autem iuuenis, se contempni videns, sueque 15
libidinis impatiens, virginemque flecti non posse nec se quietem dum
illa viueret habere considerans, gladio caput eius amputauit. Statim
vt caput virginis ad terram corruit, in eodem loco fons lucidissimus
mire magnitudinis erumpens emanare cepit, qui vsque hodie fluere
non desistit, multis infirmisvirginis sancte meritis sanitatem prestans. ao
In descensu * enim montis caput virginis abscisum, facile ruendo in
ecclesiam relapsum est; truncum vero corpus quo prius ceciderat
locum obtinebat. Inter pedes enim diuinis misteriis intendentium
caput corruens, admiratione maxima vniuersos commouit. Omnibus
itaque nimio terrore perculsis, et dirum nephas grauiter a deo 25
vlciscendum asserentibus scelerisque auctorem detestantibus,parentes
puelle, tristicia et anxietate soluti, flebilem vocem emittentes, clamosis
planctibus dolorem suum prodiderunt. Peremptor enim virginis
adhuc iuxta exanime corpus timidus foris astans, gladium suum,
cruore virginis madidum, per herbam detergebat, Nam quia filius 30
regis erat, impune flagitium se perpetrasse arbitrans, in admissione
tanti facinoris nihil se deum vereri testatus est. Vir autem dei
Beunous, eius superbiam et obstinatiam grauiter ferens, accessit ad
eum, in manibus caput virginis baiulans, et in faciem iuuenis
respiciens ait : * O sceleste, inquit, qui iuuenihs decoris indolem et 35
regie dignitatis progeniem homicidali maculasti crimine, cur te
tantum admisisse scelus non penitet ? pacem conturbasti et ecclesiam
tuo sacrilegio fedasti, deumque irritasti: nec doles? Nunc autem,
quoniam ecclesie non pepercisti nec diei dominice reuerentiam
exhibuisti, deum meum deprecor quatinus que tu indigne com- 40
misisti, in presenti digna recompensatione recipias.' Hiis dictis,
iuuenis illico ad terram corruens expirauit. Mirumque dictu, in con-
spectu omnium astantium corpus defuncti liquefactum disparuit,
multis asserentibus illud a terra absorptum" fuisse et cum spiritu
' T. ira ; E. iracundta. ' al. exere. ' al. mine. * T. decenau. ' T. absortum.
VOL. II. E e
41 8 iaotia legenua anglie.
suo in baratrum ^ demersisse '. Vir autem dei caput virginis quod
inter manus assumpserat sepius deosculans, turbatus spiritu flere
compellitur. Post hec vero illud corpori componens, palUumque
suum super illud sternens, in naribus illius insufflauit ; et accedens
6 ad altare missam celebrauit. Qua peracta, ad corpus virginis rediens,
sermonem luculentum populo fecit, dicens inter cetera, beatam
virginem votum deo fecisse, sed morte interceptam congruum
tempus exsoluendi non habuisse ; et ideo debere, deuotius humi
procumbentes, pro resurrectione illius deum' interpellare. Et
lo factum est ita. Postquam igitur diu oratum est, vir beatus a
terra surgens, manus ad celum tendit, dicens : ' Domine Ihesu
Christe *, pro cuius amore hec virgo terrena respuit et celestia
concupiuit, nos te deuotis inuocantes animis misericors exaudi, et
viscera pietatis tue super nos efFunde, votorum nostrorum eflfectorem
15 in presenti te esse concedens ; et quamquam virginem hanc, pro tuo
nomine passam, non ignoremus in celestis gaudii sinibus repositam
nostro vlterius non indigere contubernio, tu tamen, clementissime
pater, filiis tuis te humiliter deprecantibus te benignum et exaudibilem
prestans, supplicationibus eorum assensum prebe. Precipe itaque
20 vt puelle huius anima corpori suo inducta, regimen te et dominationem
tam animarum quam corporum habere demonstret : quatinus tue
gratia ' misericordie rediuiua nomen tuum magnificet, et post longa
vite spacia, multiplicato bone conuersationis feruore^ ad te redeat
sponsum suum, vnicum videlicet dei patris filium, cum quo et cum
25 spiritu sancto ^ viuis et gloriaris deus per infinita secula seculorum V
Cumque omnes respondissent ' Amen,' puella quasi a sompno surrexit,
tergensque faciem suam atque a puluere emundans et sudore, astantes
admiratione et gaudio repleuit ^ Porro vbi caput compactum atque
resolidatum fuerat, albedo quedam tenuissima in modum fili coUum
30 ambiebat et locum .sectionis obducebat ; et quamdiu vixit, semper sic
permansit. Inde ferunt viri prouincie illius eam Wenefridam [fuisse] ^"
vocatam, cum antea, vt ipsi asserunt ", Breuua " nominata sit. Quod
enim ipsi Britones in sua lingua * Wen ' dicunt, latine ' candidum '
sonat : sicque occasione albedinis collum circumdantis, ex re nomen
35 habere dicta est, adiecta particula que est Wen, atque euphoiiie
causa pristini nominis duabus" litteris transmutatis, compositum
obtinere vocabulum quod Wenefreda dicitur. Fertur enim quod
postquam de hoc mundo migrauit, nuUi penitus manifeste apparuerit
qui illud'* candidum signum non viderit. Locus vero vbi sanguis
40 illius effusus est, non longe a monasterio nomine Basingwerk in
Norwallia", primitus * Sicca uallis' dicebatur ; sed post eius mortem
vsque in hodiernum diem ' Fons " Wenefrede' appellatur. Lapides
1 E. baretrum. ' al. demersum. ' E. domini. * E. Christi. ' E. gratia
tue. * «/. fenore, "^ E. sancto spiritu. ' E. seculorum secula. * om.
in T. " om. in E. " T. E. asserant, al. asseuerant >' E. breuna.
" T. duobus. " T. illum. " E. nowallia, " E. fos.
De ^ancta (EHeneftetia» 419
quoque tam in fontis scaturigine quam in riuo illius seu in ambonim
margine sanguine eius conspersi ^, vsque hodie pristinam consper-
sionem ' retinent : nam sunt quasi congelato cruore perfusi, nec situ
temporis nec assidua preterfluentis aque alluuione detersi. Muscida
vero que eisdem lapidibus adheret, quasi thus redolet. Prouincie 5
illius viri qui deum nondum cognouerant, virginis resuscitationem,
fontis emanationem et petrarum conspersionem * videntes, ad pedes
beati Beunoi prouoluti, baptisma susceperunt. Virgo autem deo
deuota, viri sancti pedibus adherens, sermonibus illius deuotione
sedula intendebat, et ab ipso tandem sacrum velamen humilis an- 10
cilla Christi suscepit. Vir dei Beunous, arrepta manu virginis dex-
tera, illam ad fontem duxit, et super lapidem vnum, qui ' lapis sancti
Beunoi ' dicitur, statuens, dixit : * Vides, inquit, adhuc hic vestigia
passionis tue : ecce lapides isti tuo sanguine conspersi ', te pro deo
passam demonstrantes, sanguinisque tui conspersionem ' in lapldibus 15
a deo preseruatam*. Nunc igitur, filia mea dulcissima, a deo hec [tria
tibi] * errogata cognosce, que et laudis tue titulum celebrabunt, et in
posterorum mentibus deuotionis tue amorem cumulabunt. Primum
quidem est, quod lapides isti cruore tuo aspersi nulla poterunt ablu-
tione per secula detergi nec assiduo istius aque impetu ablui, sed ad tue ao
passionis ostensionem semper cruentati permanebunt. Secundum est,
quod quicunque aliqua infortunia passus te requisierit et a sua oppres-
sione et inualitudine se liberari petierit, prima, secunda, aut tertia certe
vice, quod postulauerit se impetrasse gaudebit ; sinautem, certissime
scjat se presentis vite luce in proximo cariturum atque per te aliquid 35
sibi maius in futuro consequuturum. Tertium est : cum a te discessero,
super littus maris locum ad manendum largiri mihi dignabiturdeus.tuis
[tamen]* muneribus me omni anno inuisendum precepit altissimus : ad
presentem fontem cum munere tuo festinabis, et quicquid illud fuerit,
deo prius commissum in fonte confidenter depones : videbis statim 30
depositum tuum a fonte per riuum deduci et impetu decurrentis *
aque vsque ad mare traiici ; marisque elemento dei voluntati ob-
temperante atque ministerium prebente, quod tu in fonte deposueris
ad mei hospitioli ianuam transferetur.' Hiis dictis, ad ecclesiam eam
reducens, ait : ' Ego nunc hinc abeo, deo alias pro modulo meo 35
famulaturus, tuique deuotionem dum vixero cum dulci memoria
habiturus.' Et hec dicens, assumpto solummodo baculo suo abire
cepit, omnem domus sue supellectilem et quicquid per fidelium
manus deus sibi donauerat, totum beate virgini eiusque consortibus
derelinquens. Beata autem Wenefreda nobilium filias secum 40
congregans, docebat eas castitatem amare atque spretis omnibus
mundi blandientis * illecebris leui iugo Christi colla submittere et per
^ T. consparsi. ' T. consparsionem. ' al. demonstrant . . . scruant.
* om. * E. decurrentes. • E. blanditiis.
E ea
420 3i5ol3a leffenta anglie,
regularis normam propositi ' se dei seruitio mancipare. Singulis
itaque annis, kalendis Maii, aliquod munus magistro suo transmitte-
bat, et panniculus, quo casula siue quid tale inuoluebatur, nullam
lesionem ab aqua patiebatur, vel minimam aque infusionem sentiebat,
5 sed omnino siccus permanens impetu decurrentis aque per riuum est
deductus atque per mare transuectus. Et licet quinquaginta miliaria
illos separabantjvnius tamen* noctis spacio per marinos fluctus [munus]
ad viri dei ianuam inuentum est. Ex hoc autem beato viro additum
est cognomen, memoriale vsque in hodiernum diem. Nam Beunous
10 Casulsek, id est * Beunous casula sicca ' vocatur, eo quod per aquas
ab aquis illesa ad eum sicca casula deferretur. Defuncto tandem
beato Beunoo, sancta Wenefreda admonitione diuina sanctum virum
nomine Deiferum adiit. Erat quippe vir ille magnus coram domino,
de quo refertur quod fontem de terra erumpere fecerit, multis
15 infirmis sanitatem conferentem. Cum autem sancta Wenefreda ad
sanctum Deiferum veniret, sancto in oratione nocte illa persistenti
vox de celis insonuit, dicens : ' Dic charissime filie mee Wenefrede
quatinus ad virum nomine Saturnum pergens, quid actura sit audiat
et in quo loco omni vite sue tempore sit mansura discat.' Ad quem
20 cum virgo ^ sancta venisset, ait : ' Est locus quidam, Witheriacus
appellatus, ab omni populo in maxima reuerentia habitus : hunc
locum te inuisere precepit deus atque dum vixeris inhabitare, tuis-
que exemplis aliorum animos informare. Ibi est enim multarum
virtutum abbas, nomine Elerius, quem iugis gemitus et oratio perse-
25 uerans ita ab omnibus secularibus curis liberum reddiderunt, vt iam
nil terrenum sapiat, nihil mundane delectationis * aflfectet, totus
celestibus intentus.' Quo cum virgo sancta pergeret, abbas Elerius
per spiritum sanctum eius aduentum prenoscens, in occursum illius
proficiscitur ; eamque honorifice suscipiens, ad virginum conuentum
30 introduxit et virginum curam atque custodiam ei commisit. Quicun-
que eger ad illam veniens ', sospitate recepta incolumis redibat, et
tristis omnis leticiam mentis et consolationem reportabat. Nocte
tandem quadam orationibus vacanti Ihesus Christus apparens diem
obitus sui in proximo instare innotuit. Vnde quarto nonas nouembris
36 plena virtutibus et operibus bonis spiritum deo reddidit, sepultaque
est iuxta sanctum Chebium ^ et Senanum. Per illam enim omnipo-
tens deus multa miracula operari dignatus est : inter que filiam fabri
cuiusdam a natiuitate cecam illuminauit. Latrones quidam in
territorio sancte Wenefrede vaccam rapientes, diuerterunt per viam
40 duram et saxosam, in qua nec ipsorum nec animalis vestigia cognosci
posse putabant. Confestim tamen pedes suos vsque ad genua humo
vacca infigebat, et tam in saxis quam in dura et arida via vestigia
patenter apparebant. Quocunque enim latrones procedentes ince-
' E. propositi normam. * E. cum. ' E. virga. * E. dilectionis.
' al. veniebat, • E. Chebeum.
De ^ancta (DdlenefteDa. 421
debant, semper impressiones pedum animalis clare ' videri poterant
Sicque tandem relicta in nemore vacca, latrones velociter fugientes se
occultabant. Cum pueri tenelli aliquo sui corporis incom[m]odo
laborantes egrotare ceperint, proiectos in ipsius scaturigine fontis * et
pernicitate fluminis reiectos matres eorum hilares et sospitati resti- 5
tutos repente eos suscipere consueuerunt. In descensu eiusdem
riui optimum molendinum construitur, quod nunquam ymbrium siue
niuis habundantia profluente aut aliqua vrentis gelu siue estiue sicd-
tatis molestia perstringente molere desistit. Quod semel latrones
ingressi, ferramenta omnia seu instrumenta secum auferebant. Et lo
cum illa suo molendino detulissent, nec rota circuire nec officialibus
illis aliquis profectus, donec reportata fuerant, poterat euenire. Post
multorum annorum curricula, anno scil. gratie millesimo centesimo
tricesimo octauo, ossa sancte ' Wenefrede virginis apud Salopiam * ad
monasterium monachorum cum magno honore translata sunt. 15
[MS. Tib. adds : IT Narratio \
Anno domini " millesimo centesimo octuagesimo erat uir quidam in
urbe Huntingdonie operibus manuum suarum uictum querens, qui ex
concubina sua fllium genuit nomine Herebertum. Defuncta autem
concubina, aliam introduxit: cuius potissime' consilio inductus, per
noctis tenebras fllium suum usque ad fluuium sub urbe decurrentem :o
detulit et petram in sinu puerili * ligans, innocentem cum conamine in
ampnem * proiecit. Nec mora, unda tranquilla famulante, ad ripam in
qua stabat pater eius rehicitur. Cumque id idem tercio factum fuisset,
unice prolis punitor obstupescens, spinam dorsi puerilis teneram fregit,
pectus quassauit, et paxillos ligneos in extremitate uestium inflgens, 35
fluuium intrauit et inter lutosos laticum sinus cum prefatis paxillis
corpusculum fundotenus conflxit. Post hec uero die "* quintadecima
uirtute diuina corpus " cum paxillis in tunica fixis, corpore integro et '*
cute candente reperitur, et in ecclesia sancte Marie urbis eiusdem
in tumulo marmoreo sepelitur. In loco uero martirii" capella fundatur, 30
ubi miracula non nulla fieri uidentur, inter que sic legitur. Vir quidam
nobilis filiam decem annorum, alteram duodecim, a natiuitate surdas
et mutas habuit : (ad locum ubi) puer Herebertus occisus est, cum
filiabus (quantocius) accessit. Cumque^* sanitatem consecute fuissent et
tam auditus quam loquele facultatem percepissent, quicquid eis a 35
loquentibus ^' quesitum fuerat, et ipse loquebantur. Et cum inquirentes
dicerent : 'Potestis uos audire et loqui?', non respondebant 'possumus,'
set eadem uerba latina in secunda persona respondebant : ' Potestis
uos audire et loqui ? ' Sicque gallice et anglice eodem modo querenti-
* E. clari. ' E. fontis scaturigine. ' E. sancta. * E. solopiam.
' Same text in MS. Bodl. 340, p. 614. * Bodl. gracie. ' B. om. • B. pueri.
• B. fluuium. *' B. Die vero post hec. " B. corpus pueri virtute diuina.
" B. cum. " B. m. eius. " B. Ybi cum. *' B. ab interrogantibus.
422 BoDa leffenna angtte,
bus in secunda uerbi persona respondebant. Per hoc uero quod
nuUius lingue sermonem intelligebant, illas ante miraculum non
audisse palam inquisitores intelligebant^]
H De sancta Werburga virgineI
SPonsa Christi decentissima virgo Werburga, regis filia ", in Cestria
^ ciuitate requiescit, meritorum signis gloriosa. Clara est
in tota Anglia, et pura sanctitate, et regia dignitate, et virtutum
attestatione. A primis enim Anglorum regibus per protho-
doctorem Augustinum conuersis originem traxit. Ethelbertus enim
rex Cancie ex Berta regina, filia regis Francorum, Edbaldum cum
10 Ethelburga filia procreauit. Ethelburga vero regina post regis
Northanhumbrorum Edwini interfectionem ad fratrem Edbaldum
reuersa, in villa Liminga monasterium edificauit, in quo cum sancta
Edburga requiescit. Edbaldus quoque ex alterius regis Francorum
filia Emma Ermenredum atque Ercombertum principes, sanctamque
15 virginem Eanswidam, que apud Folkstan deposita veneratur, propa-
gauit. Ermenredo autem ex inclita coniuge Oslaua nati sunt Ethel-
redus et Ethelbrictus, quos innocenter iugulatos splendida lucis
columpna de celo prodidit martires Christi. Fratri vero Ermenredi,
Ercomberto regi, Anne regis filia Sexburga, sancte Etheldrede soror,
20 coniuncta, peperit Egbrightum et Lotarium reges, atque Ermenildam
et Erkengodam reginas. Ermenilda Wlfero regi Merciorum, Pende
regis filio, tradita, sanctam virginem Werburgam generauit. Beatis-
sima vero matertera eius Erkengoda sacre religionis amore peregri-
nata trans mare requiescit, vbi se a domino susceptam tanquam
25 aduenam suam multis virtutibus ostendit. Hec itaque virgo Wer-
burga a tenero * eui flore cepit speciosa facie cum speciosa mente ad
illum qui speciosus est forma pre filiis hominum, contendere ",
amoreque virginitatis ad Christum conualuit^, terrenas concupis-
centias abhorruit, procos et amatores repulit. Aurum, gemme,
30 vestes auro texte, et quicquid fert pompatica mundi iactantia, one-
rosa sibi magis erant quam gloriosa. Demum ad eliense monasterium
commigrans, sub matertera sua Etheldreda sacre religionis habitum
sumpsit ; fastum mundi calcando humilem se Christo ancillam ex-
hibens, omnes monasterii sorores humilitate superabat omnibusque
* Ant. and CoU. in T. :
Virgo pia Wenefreda poUens in miraculis, Tua prece nos emunda pecca-
torum maculis, Et a cunctis iiite huius defende periculis. Ora pro nobis.
Deus qui meritis et precibus beati Beunoi famuli tui sanctam uirginem
Wenefredam decoUatam resuscitasti et annis quindecim iugiter tibi seruire
fecisti : illa intercedente peccatorum ueniam et eternam felici ....
' Abridged from the Vita by Goscelin in A. SS. Boll. Febr. I. p. 391. ' T.
Fih'a regis et sponsa Christi dec. uirgo W. * E. te vero. • T. E.
conscendere ; r. contendere. ' al. conuolauit.
De ^ancta 2Betburga. 423
se inferiorem exhibebat, erga omnium necessitates charitatis viscera
impendebat. Mortuo tandem patre eius, rege Wlfero, successit Ethel-
redus frater eius ^ ; qui omnium monasteriorum sanctimonialium totius
regni sui ei tradidit principatum. Sancta itaque Werburga erga sub-
iectos ita erat magistra vt potius ministra videretur. Omnes attentius 5
exemplo erudiebat quam imperio. Abstinentiam pro delitiis, vigilias
pro solempniis ', labores pro voluptate, lectiones et orationes sacras
pro epulis habebat. Corpore in terris, animo conuersabatur in celis.
Cum autem virgo sancta in Wedune mansione, quod est iuxta
Hamptoniam, moraretur, agros eius infinita aucarum siluestrium 10
depopulabatur multitudo. Quod cum quidam ei nunciaret, precipit
vt illuc pergeret et omnes adducens in custodiam recluderet. Quod
cum faceret, nulla de tanto cetu pennam ad volandum leuauit, sed
quasi implumes vel alis excisis pedestri incessu, submissis collis
velut pro confusione reatus sui trepide ad locum virginis adducte', 15
per totam noctem recluduntur captiue. Mane autem facto eleuatis
vocibus concrepantes, quasi veniam et emigrandi licentiam a virgine
deposcebant. At illa, erga omnem creaturam benignissima, absolutas
illas dimitti iubet, interminans ne vltra in illum locum regredi pre-
sumant, Et cum vnam ex illis quidam ministrorum furto auferens ao
occultasset, omnes eleuatis pennis in aera se sustulerunt et circum-
spiciendo quasi sese* requirentes dampnum contubernii sui vna
absente perpendunt. Et ecce confestim omnis illarum exercitus
supra domum virginis congregatus, ingenti strepitu iniuriam suam
conqueritur. Audiens autem virgo sancta clamores illarum et queri- 35
moniam, ac causam intelligens, perscrutatum protinus furtum reus
ipse publicat, receptamque volucrem sodalibus associat; et simul
omnes abire pia virgo mandat. Nec mora, omnis illa concio ita
auolare cepit vt nulla huius generis auicula in ipsa terra vltra reperta
sit. Erat autem illi armentarius pie conuersationis vir, Alnothus 30
nomine; quem cum villicus cruentissimo laniaret verbere, et ille
omnia patienter toleraret, virgo sancta ad pedes eius procidens, cum
prece simul et increpatione, vt innocenti parceret exclamauit. Quam
cum ille pre furore et superbia non exaudiret, dura continuo ceruix
et facies torua superna indignatione in terga illi reflectitur. Sicque 35
ad pedes virginis prouolutus veniam cum lachrimis deprecatur: et
interueniente sancta virgine, in pristinum statum reparatur. Ar-
mentarius tandem ille in silua quadam anachoriticam ducens vitam, a
latronibus martirizatur. Sancta itaque Werburga obitum suum
prenoscens, suis omnibus precepit vt vbicunque ex hac luce migraret, 40
apud hamburgense cenobium corpus eius transferrent et incunc-
tanter sepelirent. Et cum tertio nonas februarii migrasset ad domi-
* T. cius frater. ' T. solempniis ; E, sompniis. ' E. abducte. * Boll,
sese quasi.
42 4 3I3otja JLeffenua ang:lie.
num, corpus eius ad ecclesiam de Trikingham defertur ; et obserratis ^
diligentissime ianuis custoditur. Et dum nocte ipsa attentius vigi-
larent, subito sopor grauissimus omnes inuasit: et superueniente
copiosa Hamburgensium * plebe, omnia ostia monasterii, cadentibus in
5 terram seris et vectibus, reserantur. Corpus secum auferentes nullo
resistente, cum leticia deducunt, et honorifice sepulture tradunt. Ibi
enim sanitas egrotis, lumen cecis, auditus surdis, sermo mutis resti-
tuitur, leprosi mundantur, et diuersls languoribus oppressi percepta
salute gratulantur. Post nouem siquidem annos cum de. terra
lo corpus eius eleuaretur, incorruptum repertum est et illibatum;
vestes nitide et sane omnino apparuere, et facies candida, et gene
rosee vise sunt. Sicque durauit corpus eius incorruptum vsque ad
tempora Danorum, quando iusto dei iudicio gens Anglorum tradita
est, peccatis suis exigentibus, gladiis paganorum punienda. Tunc
15 enim in cinerem caro eius resoluitur, ne impiis manibus eam hostes
contingerent miraculorum dei increduli et beneficiorum ingrati.
Translataque tunc sunt ossa eius apud Cestriam, vbi vsque in hodier-
num diem requiescunt meritisque eius crebra miracula fiunt.
Narraito\
Non multum ante hec tempora sanctus Maurelius, andegauensis
20 episcopus, cum missam celebraret, quedam mulier cum moriente
puero veniens, filio suo manuum suarum impositione spiritum sanc-
tum dari antequam obiret, postulauit : sed episcopo in missa paulu-
lum morante, infans raortuus est. Episcopus autem, omnem culpam
sibi imputans, ciues patriamque relinquens, claues reliquiarum ec-
25 clesie * ignoranter secum detulit ; et veniens ad mare, transitus sui
diem in lapide exarauit, Ascensa naui, instigante humani generis
inimico claues reliquiarum repente de manibus eius elapse in mare
submerse sunt. Tunc episcopus cum lachrimis exclamare cepit :
' Nisi has claues videre meruero, patriam et vrbem nunquam repetam
30 quam effugio.' Transito mari, mutatoque habitu, vni regionis prin-
cipum in ministerio hortolani seruiuit ; et tantam copiam olerum
dominus illi dabat, vt omnibus indigentibus sine defectu sufiicerent.
Ciues interim andegauenses crebris visionibus admonentur vt pastor
circumquaque requisitus ecclesie sue redderetur, alioquin vrbem
35 celerius fore subuertendam cognoscerent *. Missis ergo per septen-
nium nunciis, tandem in littore maris britannici scriptum in lapide
viderunt 'Hic transiit Maurelius, andegauensis episcopus.' Leti
[igitur] * intrantes nauem et mare sulcantes, piscem immanem in
nauem prosilientem cernunt : exenterant, et claues, quas episcopus
• E. obseratis et. * E. hamburgentium. * Ex Vinc. Bell. XVII. 24,
* E. reliquiarum ecclesie claues. * om. in VB . * T. igitur ; E, ergo.
De ^ancto miWcino» 425
in mari amiserat, reperiunt. Transito mari, ad domum prindpis cum
quo Maurelius habitabat perueniunt. Quorum lachrimis, et clauium
ostensione ad ecclesiam suam desolatam reditum maturare humiliter
rogatus, audiuit in sompnis angelum dicentem sibi: *Ecce meritis
tuis oues tibi commissas seruauit dominus pro quibus rogasti ; in- 5
super et puerum quem diu plorasti, reddet tibi.' Regresso itaque ad
vrbem suam episcopo, aperto pueri sepulchro et oratione completa
vtrique consurgunt Maurelius de oratione, et puer a morte. Quo
confirmato, ex euentu eum ' Renatum ' vocauit ; instruxit ; qui in
episcopatu virtutibus et miraculis florens ei succedere meruit. lo
% De sancto Wilfrido episcopo et confessore'.
REgnante autem in Cancia rege Edbaldo, et in Northanhumbria
rege Oswaldo, de inclita gentis Anglorum prosapia anno
domini sexcentesimo tricesimo quarto natus est Wilfridus, euestigio
sanctus celesti prodigio designatus. Cum enim intempeste noctis
silentio puer beatus' prodiret ab aluo, columpna ignis super domum 15
in qua nascebatur celitus emissa, omnes noctis tenebras radio sue
lucis abstersit. Tunc vicini prorumpentes ad ignem cito currunt, et
flammam radios emittentem ' inueniunt, sed domum nil lesionis pati,
mirantes aspiciunt. Cum enim esset puer bone indolis, atque
etatem moribus transcendens, nil puerilis leuitatis, nil insolentie in 20
suis moribus admittere voluit, sed ita modeste in omnibus se gerebat,
vt etiam a maioribus amaretur et veneraretur. Non garrulitati, non
detractioni aut contentioni, sed hiis que dei sunt, summo studio
adherebat. Vbi vero quartumdecimum etatis attigit annum, ad
reginam venit Elfledam, cui intentionis* propositum innotuit vt 2;;
relicto seculo dei se manciparet obsequio. Quem ad insulam lindis-
farnensem misit et monachorum collegio sociari fecit. In quo monas-
terio cum aliquot annis Christo seruiret, proposuit animo Romam ire.
Quem regina predicta misit ad regem Cancie Ercombertum, iilium
auunculi sui, postulans vt eum honorifice Romam transmitteret. 30
Cum quo aliquantisper demoratus, iubente rege cum Benedicto
cognomento Biscop' iter versus Romam arripuit. Qui cum Lug-
dunum peruenissent, a Dalfino eiusdem ciuitatis episcopo honorifice
suscepti sunt : Wilfrido autem a pontifice retento, Benedictus Romam
vsque profectus est. Delectabatur enim antistes prudentia iuuenis, 35
gratia venusti vultus ac maturitate intentionis. Vnde queque neces-
saria ipsi ac sociis eius, dum secum esse volebant, habundanter
tribuebat, et insuper oflFerebat vt, si vellet, partem Gallie non mini-
^ Abridged from the Vita by Eadmer, in A. SS. Boll. Apr. III. p. 296, with
additions from Beda. The older life by Heddius (in MS. Fell i, which is the
missing Salisb. MS., and Vesp. Dvi; ed. in Gale III) has not been used.
* £adm. matris. ' T. emittentes. * £adm. sue mentis. * E. biscob.
426 BoMn iLegentia anglie.
mam illi regendam committeret, ac filiam fratris sui virginem illi
coniugem daret, eumque adoptiuum ^ semper haberet. At ille gratias
agens pietati quam erga eum, cum esset peregrinus, habere digna-
retur, respondit, propositum se magis alterius conuersationis habere,
5 atque ideo patria relicta Romam iter agere cepisse. Quibus auditis,
misit eum antistes Romam, datis habundanter pro via necessariis;
obsecrans quatinus de Roma rediens ad se declinaret. Vt autem
Romam venit, beatissimi apostolorum principis limina orandi gratia
petiit. Egressus inde et oratorium sancti Andree " ingressus humi-
10 que prostratus, sic orare cepit : 'Piissime apostolorum dei, frater
beatissimi apostoli Petri, en ego peregrine prouincie [ciuis] * ad tua
limina veni, veniam pro peccatis pdstulaturus. Precor ergo te, per
pietatem quam ceteris prestare probaris, vt veniam peccatorum,
quam per te obtinere confido, non queram in vanum, ne mihi tante
15 progressio vie* procedat incassum. Verum vt experiar vincula mee
impietatis per tua merita solui, solue, queso, impedimenta ingenii
mei et lingue mee, quatinus verbi dei misteria corde percipere, et
diserto eloquutionis modo eadem aliis valeam insinuare.' Nec * citius
verba orationis compleuit, quam viuacissimum mentis ingenium et
20 promptissimum eloquutionis modum se percepisse cognouit. Rome
igitur degens, orationi [atque] * meditationi vacans, a Bonifacio, sedis
apostolice archidiacono, quatuor libros euangeliorum, rationabilem
pasche terminum, aliaque nonnuUa didicit. Ecclesiastica igitur dis-
ciplina imbutus, rediit, Dalphinum episcopum adiit, et tribus annis
25 cum eo mansit ; a quo attonsus, et in tanto est amore habitus, vt
illum sibi heredem facere cogitaret. Sed ne hoc fieri posset, antistes
est crudeli morte prereptus, et Wilfridus ad Angliam est regressus.
Siquidem regina Francorum Batildis ea tempestate ecclesie Christi
persequutionem intulit, deprecationi estuabat et [multos]' ecclesie
30 morte turpissima dampnabat, vnde inter innumeros * minores, octo
ecclesiarum patres cum predicto antistite nequiter tradidit peri-
mendos. Quem vsque [ad]' locum sue neci dispositum Wilfridus
sequutus est, cupiens pro eo, si permitteretur, simul gladio mori.
Verum, ne id fieret, episcopus modis omnibus interdixit. Corpus
35 tamen occisi debito honore tumulauit, et Angliam rediit. Cuius fama
sanctitatis et prudentie, eloquentie atque apostolice doctrine circum-
quaque innotuit. Eo tempore regnabat in Northanhumbria Oswi,
cum filio suo Alfrido, qui ob famam sancti Wilfridi ripensem
ecclesiam, que modo Ripun ' vocatur, cum hiis que sui iuris erant,
40 regali munificentia eidem contulerunt '**. Quem videlicet locum de-
derant " pridem ad construendum inibi monasterium hiis qui Scotos
* Bed, loco adoptiui. ' In that monastery Gregory had been monk.
' om. * E. vie progressio. ' Eadm. non. * T. atque ; E. et. ^ T.
multos ; E. ministros. * E. in numero. ' T. rypun. , '" r. contulit.
" Bed. dederat.
De ^ancto aBilfrtDo, 427
sequebantur; verum, quia illi postmodum optione data maluerunt
loco cedere, quam pascha catholicum ceterosque ritus canonicos iuxta
romane et apostolice ecclesie consuetudinem recipere, dederunt * hoc
illi quem melioribus imbutum disciplinis ac moribus viderunt ' ; et ab
Ailberto, Gewissorum, id est Occidentalium Saxonum, episcopo, 5
presbiterum consecrari fecerunt, ' Mota est ea tempestate questio
de obseruatione pasche : nam Scoti, et etiam Aidanus et Finanus et
plures Angli, contra morem vniuersalis ecclesie pascha celebrabant.
Vnde nonnunquam contigit vt bis in anno pascha celebraretur et cum
rex Oswi pascha solutis ieiuniis faceret, tunc regina cum suis per- lo
sistens adhuc in ieiunio diem palmarum celebraret. Hec autem
dissonantia paschalis obseruantie, viuente Aidano, patienter ab
omnibus tolerabatur, qui patenter intellexerant quia, etsi pascha
contra morem eorum qui ipsum miserant facere non potuit,
opera tamen fidei, pietatis et dilectionis iuxta morem omnibus sanctis 15
consuetum diligenter exequi curauit, vnde ab omnibus, etiam hiis qui
de pascha aliter sentiebant, merito diligebaturS nec solum a medio-
cribus, verum ab episcopis Honorio Cantuariorum, et Felice Orienta-
lium Anglorum, venerationi " habitus est. Vnde merito mouit hec
questio sensus et corda multorum, timentium ne forte accepto ao
christianitatis vocabulo in vacuum currerent aut cucurrissent. Facta
est itaque synodus in monasterio Hilde abbatisse apud Streneshalch
— quod modo Whiteby vocatur — ^vbi questio ventilari* deberet et termi-
nari. Vbi conuenerunt reges Oswi et filius eius Alfridus, Ailbertus
episcopus cum beato Wilfrido : contra quos Colmanus episcopus 23
cum suis clericis venit, et Hildam abbatissam secte sue fautricem, et
episcopum Ceddam, cum aliis pluribus habuit. Habito autem silentio,
rex Oswi tali modo loquutus est : ' Hactenus, patres venerandi, scisma
in ecclesiis Christi exortum quosdam minus veritati[s] ^ studentes ad
tantum errorem perduxit, vt bis in anno (quod dictu nephas esse 30
probatur) sanctum pascha sit celebratum*. Qui enim viam indiui-
duam perueniendi ad vitam solummodo Christum noscuntur habere,
absurdum valde fore dinoscitur, ipsum Christum in suis misteriis
velle dissona obseruatione diuidere. Ea re in hanc me sententiam
ipsa rationis necessitas potissimum duxit, quatinus vtriusque partis 35
defensores vna uenire iussio nostra constringeret ; quo vtrimque
ratione audita, quid sequendum, quid fugiendum sit, discusso errore
queamus inspicere.' Tunc Colmanus episcopus ait : ' Pascha, inquit,
a quartadecima luna vsque ad vicesimam celebramus, et celebrandum
confirmamus, et ita fieri oportere valida auctoritate comprobamus. 40
Beatissimus enim lohannes Euangelista eodem, quo nos, ordine illud
celebrauit et quibus prefuit ecclesiis celebrandum instituit. Hoc per
• B. dedit » B. vidit. ' Cf, Beda, III. 35. ♦ E. diligibatur. » T.
E. veneratione. * E. ventulari. ^ E. veritati. ' so T. : E. celebratum sit.
428 Botja leffenna anfftte.
successionem sanctorum virorum ad nos vsque perlatum, et a nobis
obseruatum, asserimus nulla ratione violandum.' Quo hec et huius-
modi nonnulla dicente, iussit rex Ailbertum episcopum sue morem
obseruatjonis ' in medium proferre, vt sciretur quo principio, cuiusue
5 niteretur auctoritatis institutione. Et ille : • Loquatur Wilfridus
presbiter vice mea, obsecro, quia vnum ambo sapimus, cum ceteris qui
hic assident ecclesiastice traditionis cultoribus; et ille melius et
manifestius ipsa lingua Anglorum, quam ego per interpretem, potest
explanare que sentiraus.' Tunc Wilfridus ad iussum regis exorsus,
10 Colmanum non solum auctoritate* beati lohannis falso niti, aperta
ratione monstrauit, verum contra lohannem, contra legem, et euan-
gelium, necnon doctrinam apostolorum, immo et contra vniuersalis
ecclesie morem eum sentire in paschali obseruatione probauit;
dicens : ^ ' Pascha quod facimus, vidimus Rome, vbi beati apostoli
15 Petrus et Paulus vixere, docuere, passi sunt et sepulti, ab omnibus
celebrari. Hoc in Italia, [hoc] * in Gallia, quas discendi vel orandi
studio pertransiuimus, ab omnibus agi conspeximus. Hoc Europam,
Asiam, Egiptum, Greciam, et omnem orbem vna cum Christi ecclesia
per diuersas nationes et linguas, vno ac non diuerso temporis ordine
20 gerere " comperimus, preter hos tantum, et obstinationis eorum
complices, Pictos dico, Scotos et Britones, cum quibus^ de
duabus vltimis occeani insulis, et hiis non totis, contra totum orbem
stulto labore pugnant.' Cui Colmanus : ' Mirum quare stultum
appellare velitis laborem nostrum, in quo tanti apostoli, qui super
25 pectusdomini recumbere dignus fuit, exempla sectamur; cum ipsum
sapientissime vixisse omnis mundus nouerit.' Wilfridus ait : ' Absit,
iriquit, vt lohannem stulticie reprehendamus, cum scita legis mosaice
iuxta litteram seruaret, iudaizante adhuc in multis ecclesia, nec
subito valentibus apostolis omnem legis obseruantiam, que a deo
30 instituta est, abdicare, quomodo simulachra que a demonibus inuenta
sunt repudiare omnes qui ad fidem veniunt necesse est ; videlicet ne
scandalum facerent eis qui inter gentes erant ludeis. Hinc est enim
quod Paulus Timotheum circumcidit, quod hostias in templo immo-
lauit, quod cum Aquila et Priscilla caput Corinthi ^ totondit : ad
36 nihil videlicet vtile, nisi ad scandalum ludeorum vitandum. Hinc *
quod eidem Paulo lacobus ait : " Vides ', frater, quot '** milia sunt
in ludeis qui crediderunt, et omnes hii emulatores sunt legis." Nec
tamen hodie, clarescente per mundum euangelio, necesse est, immo
nec licitum fidelibus vel circumcidi vel hostias deo victimarum offerre
40 carnalium. Itaque lohannes secundum legis consuetudinem quarta-
decima mensis primi ad vesperam incipiebat celebrationem festi
* E. obseruationis morem. * E. auctoritati. ' Cf. Beda, III. 25.
The following is om. in Eadmer's life. * T. E. Grecia. ' T. E. geri,
« T. cum quibusdam, E. qui cum quibusdam. ' E. chorinthi. ° so T. ;
E. Hinc est. » E. Videns. " T. quod.
De Siancto miWcUiO. 429
paschalis, nihil curans vtrum hec sabbato, an alia qualibet feria
proueniret. At vero Petrus, cum Rome predicaret, memor quia
dominus prima sabbati surrexit a mortuis ac mundo spem resurrec-
tionis contulit, ita pascha fadendum intellexit vt secundum consuetu-
dinem ac precepta legis, quartamdecimam lunam primi mensis, eque 5
sicut lohannes, orientem ad vesperam semper expectaret : et hac
exorta, si dominica dies, que tunc prima sabbati vocabatur,erat mane
ventura, in ipsa vespera pascha dominicum celebrare incipiebat,
quomodo nos omnes hodie facere solemus. Sinautem dominica non
proximo mane post lunam quartamdecimam, sed in sextadecima aut ><>
septimadecima aut alia qualibet luna vsque ad vicesimamprimam
esset ventura, expectabat eam, et precedente sabbato vespere sacro-
sancta pasche solemnia inchoabat ; sicque fiebat vt dominica pasche
dies non nisi a quintadecima iuna vsque ad vicesimam primam serua-
retur. Neque hec euangelica et apostolica traditio legem soluit, sed 13
potius adimplet \ in [qua] ' obseruandum pascha a quartadecima
luna primi mensis ad vesperam vsque ad vicesimamprimam lunam
eiusdem mensis ad ' vesperam preceptum est ; in quam obser-
uantiam imitandam omnes beati lohannis successores in Asia post
obitum eius, et omnis per orbem ecclesia conuersa est. Et hoc esse 20
verum pascha, hoc solum fidelibus celebrandum, in niceno concilio *
non statutum nouiter, sed confirmatum est, vt Ecclesiastica docet
historia. Vnde constat vos, Colmane, neque lohannis, vt estimatis ',
exempla sectari, neque P.etri, cuius traditioni scientes contradicitis,
neque legi, neque euangelio in obseruatione vestri* pasche congruere. 25
lohannes enim ad legis mosaice decreta tempus paschale custodiens,
nihil de prima sabbati curabat: quod vos non facitis, qui non nisi
prima sabbati pascha celebratis. Petrus a quintadecima luna vsque
ad vicesimam primam diem pasche dominicum celebrabat : quod
vos non facitis, qui a quartadecima vsque ad vicesimam lunam 30
diem dominicum pasche obseruatis ; ita vt tertiadecima luna ad ves-
peram sepius pascha incipiatis, cuius neque lex vUam fecit men-
tionem, neque auctor ac dator euangelii dominus in ea, sed in
quartadecima vel vetus pascha manducauit ad vesperam, vel noui
testamenti sacramenta in commemoratlonem sue passionis ecclesie 35
celebranda tradidit. Lunam enim^ vicesimam primam, quam lex
maxime celebrandam commendauit, a celebratione vestri pasche
funditus eliminatis. Sicque, vt dixi, in celebratione summe festiui-
tatis neque lohanni neque Petro neque legi neque euangelio con-
cordatis.' Tunc Colmanus ait : ' Nunquid Anatholius ' vir sanctus, et 40
in prefata Ecclesiastica historia multum laudatus \ legi vel euangelio
contraria sapuit, qui a quartadecima vsque ad vicesimam pascha cele-
' £. adimpleuit. * om. * T. £. vsque ad. * £. consilio. ' Bed.
autumatis. * £. nostri. ^ Bed. Item lunam. * al. Anatolius. * £.
laudatis.
430 Bom Legentia anglie.
brandum scripsit? Nunquid reuerentissimum ^ patrem nostrum
Columbam et successores eius viros deo dilectos, qui eodem modo
pascha fecerunt, diuinis paginis contraria sapuisse, vel egisse ^ cre-
dendum est : cum plurimi fuerint in eis quorum sanctitati celestia
5 signa et virtutum que fecerunt miracula testimonium prebuerunt ?
Quos ipse sanctos esse non dubitans, semper eorum vitam, mores et
disciplinam sequi non desisto.' Wilfridus ait : * Constat, inquit,
Anatholium virum sanctissimum, doctissimum, ac laude esse dignissi-
mum ; sed quid vobis cum illo, cum nec eius decreta seruetis ? Ille
10 enim in pascha suo, regulam vtique veritatis sequens, circulum decem
et nouem annorum posuit, quem vos aut ignoratis, aut agnitum et a
tota Christi ecclesia custoditum pro nichilo contempnitis. Ille sic
in pascha dominico quartamdecimam lunam computauit, vt hanc
eadem ipsa die more Egiptiorum quintamdecimam lunam ad
»6 vesperam esse fateretur. Sic iterum vicesimam die dominico pasche
annotauit, vt declinata eadem die esse vicesimam primam crederet.
Cuius regulam distinctionis vos' ignorasse probat*, quod aliquotiens
pascha manifestissime ante plenilunium, id est in tertiadecima luna
facitis. De patre autem vestro Columba et sequacibus eius, quorum
20 sanctitatem vos imitari, et regulam ac precepta celestibus signis
confirmata sequi perhibetis, possem* respondere quia multis in
iuditio dicentibus domino quod in nomine eius prophetauerunt * et
demonia. eiecerunt et virtutes multas fecerunt, responsurus sit
dominus quia nunquam eos nouerit. Sed absit vt hoc de patribus
25 vestris "^ dicam : quia iustius multo est de incognitis bonum credere,
quam malum. Vnde et illos dei famulos ac deo dilectos esse non
nego, qui simplicitate rustica et * intentione pia deum dilexerunt.
Neque illis multum obesse reor talem pasche obseruantiam, quamdiu
nullus aduenerat qui eis instituti perfectioris decreta, que seque-
30 rentur, ostenderet : quos vtique credo, si qui tunc ad eos catholicus
calculator aduenisset, sic eius monita fuisse sequuturos, quomodo ea
que nouerant ac didicerant dei mandata probantur fuisse sequuti. Tu
autem et socii tui, si audita decreta sedis apostolice, immo vniuersalis
ecclesie, et hec litteris scriptis ® confirmata, sequi contempnitis,
36 absque vlla dubietate peccatis. Etsi patres tui sancti fuerunt, nun-
quid vniuersali que per orbem est ecclesie Christi, eorum est
paucitas vno de angulo extreme insule preferenda ^" ? Et si sanctus
erat ac potens virtutibus ille Columba vester, immo et noster si
Christi erat, num preferri potuit beatissimo apostolorum principi, cui
40 dominus ait " Tu es " Petrus et super hanc petram edificabo ecclesiam
meam et porte inferi non preualebunt aduersus eam et tibi dabo
claues regni celorum ? " ' Hec perorante Wilfrido, dixit rex : ' Verene,
> T. reuerendissimum. * T. E. legisse. ' E. nos. * T. E. probatur.
' T. E. possim. * al. prophetauerint "^ E. nostris. * al. set. • al.
sacris. ^" E. perferenda. '' E. est.
Colmane, hec illi Petro dicta sunt ? * Qui ait : ' Vere rex.' Et ille :
' Habetis, inquit, vos proferre aliquid tante potestatis vestro Columbe
datum?' Et ille: 'Nihil.' Rursum rex : 'Si vtrique vestrum,
inquit ', in hoc sine vlla controuersia consentiunt, quod hec princi-
paliter [Petro] * dicta, et ei claues regni celorum sint date ■'' a domino ? ' 5
Responderunt : * Etiam.' At ille ita conclusit : ' Et ego vobis dico
quia hic est ostiarius ille cui ego contradicere nolo ; sed in quantum
noui vel valeo, huius cupio in omnibus obedire statutis ; ne forte, me
adueniente ad fores regni celorum, non sit qui reseret *, auerso illo
qui claues tenere probatur.' Hec dicente rege, fauerunt omnes, et lo
abdicata minus perfecta institutione, ad ea que meliora cognouerant
se transferre festinabant. Finito autem conflictu, Colmanus lindis-
farnensis episcopus videns spretam suam doctrinam, sectamque.esse
despectam, assumptis hiis qui sequi voluerunt, qui pascha catholicum
et tonsuram corone— nam et de hoc questio non minima erat — 15
recipere nolebant ', Scotiam regressus est, tractaturus * cum suis quid
de hiis facere deberet. Cedda autem episcopus, relictis Scotorum
vestigiis, agnita obseruatione catholici pasche ad sedcm suam rediit.
Facta est autem hec questio anno domini sexcentesimo sexagesimo
quarto. Vir autem domini Wilfridus apud omnes venerationi 20
habitus, a rege Alfrido et tota plebe ad pontificatum (eboracensem '')
eligitur ; et licet toto annisu, ne hoc fieret resistere temptaret, impor-
tunitate omnium tandem victus, ad Gallias mittitur consecrandus.
Quo ibi moram trahente, Oswi rex, malorum instigatione circum-
uentus, Ceddam abbatem Lestingai eboracensi ecclesie prefecit. 25
Wilfridus tandem ad patriam rediens, marina tempestate in regionem
Australium [Saxonum]', paganicis erroribus detentam, proiicitur;
fluctibus vero in sinus suos illico retractis, pagani indigene aduolant,
nauem et omnia que in ea erant in ius suum vendicant, et aut captiui-
tate aut morte sibi resistentes, obstinato corde inuoluere proponunt. 30
Quo cognito, vir dei copiosam ' eis pecuniam ^" obtulit, et vt ab inten-
tione sua recederent, postulatione " humili admonuit. Cumque illi
ferociores efFecti a proposito nullatenus reuocari possent, pontificis
socii, premissa ad deum prece, arma arripiunt, magis volentes bello
occumbere quam ignaua captiuitate longioris vite spacia seruando " 35
producere. Paganis itaque tela dirigentibus, sacerdotum princeps
ydolorum in tumulo excelso, suis incantationibus quasi suos bene-
dicendo confortare, et viri sancti socios maledicendo eneruare"
satagebat. Et ecce iuuenis quidam Wilfridi minister funda lapidem
iecit, et magum in frontem percutiens extinxit. Insurgentibus '* ergo 40
acerrime paganorum Insultibus, Wilfridus ad preces se prosternit :
' T. E. i. rex. ' om. ' T. E. dati. * T. E. reserat. * E. volebant.
' T. E. tracturus. ' om. in T. Eadm. ' om. • E. copiosum. '* E.
pecuniarum thesaurum ; T. Eadm. pecuniam. " E. postulationi. ** al.
servanda. *' E. enarrare. " T. Insurgenti.
432 jsotia JLegentia anglie.
domino autem pro suis pugnante, inimica manus confusa et victa
discedit. Cumque, tertio victi, se ad quartum prelium pararent cum
rege suo, meritis sancti viri multo ante horam mare effluxit, nauem
extulit et, quinque suorum solum occisis, sanctum dei in Sandicum
5 portum prospere euexit. Et audiens Ceddam sibi subrogatum,
placido vultu et hilari pectore Ripun ' perrexit, ibique seruitiis dei
intentus per aliquod tempus in secretiori habitaculo mansit. In-
stantia tandem regis Cantuarie Canciam adiit, et per tres annos
ibidem predicans, ministros ecclesie ordinauit et recte viuendi
lo ordinem instituit. Adueniente autem de Roma Theodoro archiepi-
scopo in Angliam ab apostolica sede misso, Wilfridus, Cedda expulso,
sedi sue restitutus est. Qui statim ecclesiam * in honore beati Petri
apostoli a fundamentis construxit. Cum autem populo predicaret
die quadam, mulier quedam nimio dolore afilicta, filium suum
15 defunctum in vlnis baiulans, coram sancto episcopo se prostrauit, et
vt filium resuscitaret amaris fletibus instanter rogauit. Mox epi-
scopus solo prostratus et faciem lachrimis perfusus', orationem fudit
dicens : * O domine deus pater omnipotens, non ad merita mea, sed
ad tue pietatis opera, precor, placatus attende, et erumpnis huius
20 mulieris opem tue consolationis impende, restituendo sibi incolumem
filium suum, per Ihesum Christum dominum nostrum vnigenitum
filium tuum.' Quo dicto, surrexit puer viuus et matri incolumis
redditur. Hic sanctus episcopus diuinis obsequiis peruigil insistens,
corpus suum, quod ab omni contagione ex vtero matris sue mundum
25 custodierat, tam vigiliis quam frigoribus mire afficiebat, singulis
illud noctibus aqua frigida tingens ; nec prius ab hac consuetudine
cessauit*, quam lohannes apostolice sedis antistes eum, pro etatis
sue grauitate, huic proposito iuberet finem imponere. Non hunc
ardor estatis, non frigus hiemis ab instantia cepti operis dei retrahere
30 valebant. Si quando aliquid ^ deliciarum quouis euentu, et hoc
summa cum parcitate, in escam sumebat, idipsum in se post-
modum graui inedia vindicabat. In hagustaldensi opido ecclesiam
miro opere fecit et in honore sancti Andree apostoli dedicauit. Vbi
dum cementarii superiora parietis linirent, vnus eorum in preceps
35 corruit et contritis omnibus membris quasi mortuus iacuit. Vir
autem domini, absens et in spiritu hoc videns, in lachrimas solutus,
assidentibus quid euenerat ' ex ordine pandit. Mox illuc pergens,
ad tactum eius pristinam receperunt membra sanitatem. Acce-
perat autem rex Egfridus, qui Oswi successerat, vxorem nomine
40 Etheldredam, que in voto virginitatis potius hanc vitam transigere
proposuerat, quam aliena libidine violari : iuncta est tamen regi
prefato lege coniugali, non coniunctione '' carnali. Cuius rei gratia
beatum Wilfridum tam per se quam per aUos rex conuenit, orans
' T. Ripun ; E. ripum. * sc. Ripensem. * E. profusus. • Eadm.
cessans. ' £. aliqui. ' Ead. euenerit. ^ £. coniunctionu
De ^ancto canlftiDo. 433
et obsecrans quatinus regine persuaderet vt omisso virginitatis
proposito, regie voluntati assensum preberet. IUe tamen non
consentiens, vigilanti animo procurabat ne qua feminee mentis
inconstantia propositum virgo^ postponeret et terrenis illecebrls
animum deuicta supponeret. Sua enim erat' industria vt virgo 5
diuortium quereret, quatinus libertate potita seculum relinquere et
regi eterno ' feliciter inherere posset. Et factum est ita. Nam cum
regi constaret nuUo illam pacto a proposito posse mutari, licet in-
uitus, concessit vt relicto seculo, sicut volebat, virginitatis velcunen
acciperet. Ermenburgis vero, quedam mulier nobili orta progenie, 10
regali coniugio copulatur. Per hanc enim diabolus odium quod
contra virum dei habebat, exercet, animum illius iniectis quibusdam
slmultatibus aduersus eum inflammat. Quamobrem glorie digni-
tatique ipsius inuidere cepit, et quonam modo eum dignitate sua
spoliare ac spoliatum abiicere posset, occasiones querere. Exposita 15
tandem regi diuitiarum viri dei habundantia, cenobiorum multitudine,
edificiorum magnitudine, subditorum principum turba, intulit : * Et quid
amplius ipse tibi, quam tu sibi ? Totum regnum tuum episcopatus ipsius
est ; et, si tua potestas eius potestati comparatur, minor est. Terminus
enim imperii tui suis finibus coartatur : terminus autem episcopatus 20
eius tuos fines progreditur auctoritate et transcendit. Fateor enim,
fidelibus tuis et amicis est timendum ne si aliquando inimici tui contra
te arma susceperint, ipse quam predicat pacem sequendo suos ab
armis immunes retineat, tuque tuorum paucitate inimicis inferior
victus occumbas. Eapropter, ne forte in ipso negocii actu tua virtus 35
decidat, que obsunt cautus preordina. Tui enim honoris nullatenus
esse potest, non dico superiorem, sed parem te quempiam in regno
tuo habere.' Talibus rex verbis turbatus, melius suis * rebus consuli
non posse putauit, quam [si] viro dei suis omnibus priuato, episco-
patus eius in plures episcopatus ' diuideretur. Et cum preter consen- 30
sum cantuariensis archiepiscopi hoc fieri non valeret, verba maligne
accusationis Theodoro archiepiscopo mandat, et ad sue voluntatis
effectum, deceptum inclinat. Venit ergo ad regalem curiam Theodorus,
sua auctoritate regiam voluntatem super Wilfrido impleturus. Pro-
tinus autem in locum eius tres episcopos, eo absente, ordinauit, 35
" Bosam ecclesie eboracensi, Eatam lindisfarnensi, Tunbertum " hagu-
staldensi ; et non multo post Trunwinum ad prouinciam Pictorum in
loco qui ' candida casa ' dicebatur, que tunc temporis Anglorum erat
imperio subiecta. Quo audito Wilfridus admiratione maxima ductus,
hilari corde, alacri vultu, modesto gressu regis palatium adiit, causam 40
negotii perquisiturus. Cui hoc modo Theodorus dixit : ' Nec te in
presentiarum alicuius criminis admissione notamus, nec tamen statu-
tum de te iudicium hac vice mutabimus.' Hiis auditis ad ^ apostolicam
* T. virgo ; E. virginitatis. ' Eadm. cgit. ' E. etema. * T. suibua.
' al. episcopos. * cf. Beda IV. la. ^ £. timbertuin, * al. om.
VOL. II. F f
434 H^otja legentia anfflie,
sedem statim appellauit : et pro eorum iniusticia indignatus, reflexo
gressu aulam egredi cepit. Et intuens quosdam satis fedo suis
casibus insultare cachinno, * O, inquit, filii \ felici prosperitate ducatis
tempora longa: sed noueritis, quantotius sors infesta resoluet hec
6 gaudia vestra. Non ^ prius hunc annum transire videbitis, quam istas
quas super me derisiones habetis, acerbo merore luatis.' Et factum
est ita, nam conserto graui preUo inter Egfridum et Ethelredum
regem Merciorum iuxta fluuium Trentam, occisus est Elfwinus
frater regis Egfridi, ex cuius morte omnis leticia quam de expulsione
10 Wilfridi habuerant, iusto dei iudicio in tristiciam conuersa est.
Et cum mare intrasset, mutato vento Frisiam pulsus, verbum dei
ibidem predicans multa hominum milia ad fidem Christi conuertit. Erat
autem terra illa magne salsitatis, sterilitatis, et ad incolendum magne
incom[m]oditatis : verum eadem gente fidem Christi suscipiente, terre
16 salsitas in dulcedinem, sterilitas in fertilitatem commutatur. Interea
mittuntur de Anglia nuncii cummuneribus ad Franciam^ vtvirum dei
Wilfridum fer(ocissim)a * morte interimerent, verum Ebroinus'
(quidam)" regalis curie princeps, litteras cum muneribus regi Frisie
direxit, petens vt (beatum) ' Wilfridum (episcopum) • omnibus bonis
ao spoliatum crudeli morte necaret. Sed rex, non acquiescens, litteras
cum indignatione igni iniecit, et legatos absque honore dimissos,
statim remeare precepit. Perrexit post hec Wilfridus in Franciam ^,
et a Dagoberto rege cum maximo honore susceptus est, vtpote
qui ipsum quondam exulem et ad Hiberniam maris tempestate
35 proiectum et ad se demum adductum, magna benignitate aliquamdiu
secum tenuit et ab omni periculo protexit. Wilfridus necessariis
rebus a Dagoberto rege assumptis, a curia recessit, *Cam-
panie ducem® adiens nobiliter susceptus est. Qui, post exhibita
vere charitatis et humanitatis officia cum homine dei residens,
30 narrare c.epit ei qualiter inimid eiusdem voluerunt '** eum perdere
et se ad internicionem eius oblatis muneribus inflectere. *At
ego, inquit, non immemor quid fidelitatis et amicitie quondam in
pagano quodam rege repererim cum de patria mea pulsus apud
eum exularem ; nolui " minus fidelis inueniri christianus tibi chris-
35 tiano, quam homo paganus extitit mihi homini christiano. Siquidem
rex Hunorum gentilis, cum causa tuende mee salutis me secum
degentem retineret, iniit mecum fedus in nomine deorum suorum,
quod me nunquam inimicis meis quauis occasione proderet. Post
aliquot vero dies nunciis ad se ex parte inimicorum meorum venien-
40 tibus et ingentem pecuniam pro interitu meo sibi pollicentibus, " dii,
inquit, vitam meam succidant, si ego pro quouis luchro terreno vobis
cedens, initum fedus quoquo modo dissoluero." Si ergo homo
* E. fiH. ' E. Nunc ; T. Non ; Eadm. Nec. " sc Neustriam.
• T. fera ; E. ferocissima. * E. Ebronius. * om. in T. ' sc. Austrasiam.
* E. et C. ' Eadm. nomine Bertherum. " E. noluerunt. " E. volui.
De ^ancto (DdiiietiDo. 435
infidelis, vt falso deo suo fidus existeret, fedus rumpere noluit, ego
gratia Christi fidelis, fidem quam vero deo promisi, violabo ullius^
terreni com[m]odi causa? Absit: immo in sua' fide te suscipio; et
si quid in meis affectuosius amas, accipias, vtaris, possideas.' Tan-
dem Romam veniens, coram papa Agathone presentibus accusa- 5
toribus causam suam ita modeste promouit, vt nec Theodorum
archiepiscopum accusaret, nec innocentiam propriam fluctuare per-
mitteret. Dixit enim domino pape : * Quid est quod Theodorus in
mea sede sua auctoritate, me superstite et non consentiente, tres
episcopos ordinauit ? Quem, quia ab hac sede directus est, accusare ^o
supersedeo V In concilio [autem] * contra eos qui vnam in Christo
voluntatem atque operationem dogmatizabant, fidem suam et pro-
uincie sue declarauit. Cumque catholicus inuentus fuisset, et sine
causa sacerdotali dignitate priuatus, placuit vt et romane sedis
decreto in episcopatum restitueretur, et in monimentum sue catholice ^5
fidei eiusdem synodi gestis hoc scriptum insereretur: 'Wilfridus'
deo amabilis episcopus Eborace ciuitatis, apostolicam sedem de sua
causa appellans ' et ab hac potestate de certis incertisque rebus
absolutus, et cum aliis centum viginti quinque coepiscopis in synodi
iudiciaria sede constitutus, pro omni aquilonari ^ parte Britannie et ao
Hibernie, que ab Anglorum ac Britonum necnon Scotorum et
Pictorum gentibus incoluntur, veram et catholicam fidem confessus
est, et cum subscriptione sua corroborauiL' Apostolico igitur et
synodali decreto in episcopatum ' restitutus, acceptisque ab apostolica
sede litteris regi Egfrido et archiepiscopo Theodoro de sui status 25
redintegratione directis, (versus Angliam regressus est ".) Cumque
ad Galliam venisset, ecce latronum manus ad interficiendum parata,
viro dei non ^" grata processione occurrit : erant enim qui regi Dago-
berto ^^ insidias tetenderant, eumque nuper gladio in inguine merso
necauerunt ". Occurrentes ergo viro dei, inter cetera dixerunt : 30
* Delator, inquiunt, patrie, petulans et moribunde viator, tu quidem
iam pridem gallica sceptra violasti, gallicam libertatem in seruitutem
redegisti, cum tirannum, iuste a nobis iam olim exiliatum", tua
instantia in regnum restituisti. At ipsius quidem crudelitas iusta
morte punita, te quoque, maximum illius fautorem '*, eadem morte 35
puniendum fore decreuimus. Procumbe igitur, pestifer, procumbe,
et digna vltione multatus, eidem, quam contra nos fouisti, morti"
succumbe.' "Wilfridus ' ait : * Si non iure, inquit, feci, cum regem regno
iniuste expulsum, quantum in me fuit, heredltarie dignitati prefeci,
et hoc ita penes" se esse iustissimi^^ iudicis equitas habet; fateor, 40
* E. nullius. » Eadm. mea. » cf. Heddius. * T.E. enim. » T.
yulfridus. • E. apellans. ' al. aquilouali. • E. episcopatu.
versus . . . est om. in T. " Ead. haud. " E. dagaberto. " Eadm.
necauerant " E. exulatum ; T. exiliatum. " Eadm. sue mortis auctorem.
E. morte. " E. pene. " E. iustissime.
Ffa
436 Bom leg:enna ang:Ue.
penas iuste vltionis promptissime suscipiam. Quodsi nequaquam hoc
in facto contra ius, sed cum iure feci, velut ipsa mee innocentia^
mentis mihi testatur ; eo libentius, si vultis occidere, mori desidero,
quo me pro iusticia occisum martirii gloria coronandum fore con-
5 sidero.' Vt autem viderunt virum tanta mentis constantia niti, nimio
terrore perculsi, arma proiiciunt et terre procumbentes, veniam
postulando viri vestigia oscuhs petunt. Data itaque benedictione,
cum suis episcopus prospero itinere Angliam regressus est.
Cumque in conuentu nobilium causam suam viua voce defenderet,
10 falsoque se accusatum ac iniuria degradatum Hbera protestatione
ostenderet, rex tamen maluit in sua pertinatia contra equitatem
perdurare, quam equitatis ratione suam pertinatiam mitigare : litteras
pape tumido ^ fastu despexit, irrisit, et a se procul abiecit ; omnesque
nobiles vnanimi contra sanctum conspiratione insurgunt, ac multis
1 5 contumeliis afficiunt, et a regis conspectu auulsum carceris imo
detrudendum arripiunt. Ermenburgis autem regina, bonorum
omnium persequutrix et huius scismatis auctrix, capsulam reliquiarum
de ipsius collo abstulit, eumque feminea loquacitate derisum, abiecit.
Vir autem dei ad suos conuersus ait : ' Non vos hec que nobis '
2o ingeritur iniuria turbet, nec a veritatis tramite quoquo modo deiiciat.
Pre oculis semper habete, qui volunt in Christo pie viuere, necessario
tribulationem pati oportere. Nemo enim coronatur, nisi qui contra
diabolum studuerit legittime decertare.' Et ecce, qui eum manibus
stringebant, acriore furore ex verbis eius accensi, eum tenebroso
25 in carcere vinctum detruserunt. Inter hec vxor * prefecti * qui
sanctum in custodia habebat, acerrimo languore correpta ad extrema
vite perducitur. Sed cum episcopus solutis nexibus ad eam per-
ductus esset, aquam benedixit et super eam sparsit": nec prius
aqua infirmantis membra tetigit, quam omni languore depulso mulieri
30 perfecta sanitas rediit. Prefectus autem misit ad regem, cum hoc
miraculum vidisset, dicens : ' Per salutem et regnum tuum te adiuro
quatinus sacerdotem domini Wilfridum a me diutius detineri non
facias : quia, fateor, melius est mihi mori quam in eum aliquid in-
iuriarum vlterius exercere. Quodsi, hac adiuratione despecta, in
35 sententia tua persistere mauis, me simul cum eo tormenta et mortem
magis velle "^ subire cognosce, quam eum in tormentis habere,' Ad
hec rex vehementer iratus, iussit sanctum duci ad alium prefectum '
vtpote fortiorem ', precipiens vt compedibus et vinculis fortiter astric-
tum arctiori custodie manciparet. Cumque hoc implere temptaret,
40 rupta vincula dissiliebant, aut certe colligari non valentia diffusa
cadebant; et eo minor ligandi potestas extiterat, quo ad ligandum
hostilis feritas immanius seuiebat. Dum hec agerentur, regina
^ E. mentis innocencia. " T. tumudo. ' E. vobis. * Fridegod
names her Ebba. * Eadm. pr. Offridi. • E. spersit. " E. velle magis.
• Eadm. Tydlin ; Will. Malm. Tumber. » al. ferociorem.
De ^ancto ajQilftitio. 437
nimio fastu tumens raptis abutens reliquiis, ira dei correpta mox
demonio vexatur. Quod cum rex a sapientibus propter illatam
Wilfrido iniuriam factum cognosceret, sanctum a nexibus solutum,
terram suam exire precepit. Volens autem seruus dei bonum pro
malo reddere, orauit ad dominum, et reginam, demone fugato, sanitati 5
restituit. Pergens itaque versus partes australes, a quodam
Brithwaldo, fratre regis Merciorum Ethelredi, honorifice suscipitur :
et que necessaria illi erant, benigne impendebat. Inuidia tamen
diaboli sic illum tandem infecit, vt militem Christi, [sua] * munificentia
exutum, a se suisque omnibus eliminari fecit; timebat enim fratris «o
offensam, qui sororem regis Egfridi habebat vxorem. Sicque mul-
tipliciter afflictus et iniuriatus, quo magis aduersitatibus feriebatur,
eo amplius ad opera dei et patientiam se parabat. Venit tandem
ad curiam regis * Kentwini, et satis humane suscipitur. Sed, quem-
admodum alias, sic et ibi demonis instinctu femineas passus est 15
iras : siquidem regis vxor erat soror Ermenburgis, malorum fere
omnium que viro dei acciderant auctricis. Hec igitur Wilfridum,
multis iniuriis afflictum, a suis finibus expelli fecit. Perrexit
ergo ad prouinciam Australium Saxonum, que paganicis adhuc
erroribus seruiebat : et verbum fidei ministrabat. ' Erat autem rex ao
gentis illius, Ethelwalcus, suggerente rege Merciorum Wlfero bap-
tizatus non multo ante in prouincia Merciorum, a quo de fonte
egressus loco filii susceptus est; in cuius signum adoptionis duas
illi prouincias, Vectam scil. insulam et quandam * prouinciam in gente
Occidentalium Saxonum, donauit. Itaque, multum gaudente rege, 25
primos prouincie duces ac milites baptizauit, et presbiteri sui ceteram
plebem sacro fonte abluebant. Erat enim ibi monachus quidam
de natione Scotorum, nomine Diculus, habens monasterium per-
modicum in loco qui vocatur Bosenham ', siluis marique circumdatum,
et in eo fratres quinque vel sex in humili et paupere vita domino 30
famulantes : nullus tamen prouincialium ante viri dei Wilfridi ad-
uentum eorum vel vitam emulari vel predicationem curabat audire.
Tribus enim ante aduentum eius annis pluuia illis in locis non
descenderat, quamobrem fames plebem inuaserat, ac impia nece
prostrauerat. Sepe enim quadraginta aut plures inedia macerati 35
ad mare procedebant et iunctis manibus absorbendi fiuctibus se
demergebanL Verum primo die quo fidem gens illa suscepit, pluuia
copiosa descendit, et terra refloruit. Docuit autem eos, piscando
victum querere ; nam piscandi peritia genti nuUa, nisi ad anguillas
tantum, inerat. Retibus igitur anguillaribus vndecunque collectis 40
ab * hominibus antistitis in mare mersis',diuersorum generum pisces
' om. ' sc. Westsaxonum. ' Cf. Beda IV. 13. * Bed. Meanvarorum
pr. (now Meon), * From this monastery and Selsey arose the episcopal
establishment of Chichester. * Eadm. et ab. ^ Eadm. roissis.
438 Botia legeniia angKe»
trecentos ceperunt ; de quibus centum pauperibus distribuit ^ centum
a quibus retia acceperat contulit '', et centum sibi reseruauit*. Quo
beneficio multum antistes cor omnium in suum conuertit amorem,
et libentius, eo predicante, celestia sperare ceperunt, cuius ministerio
5 temporalia bona sumpserunt. Ibi enim ex dono regis Ethelwalci
terram octoginta septem familiarum, vbi suos homines qui exules
vagabantur reciperet, vocabulo Seleseia*, id est 'insula vituli marini,'
suscepit, et monasterium ibi fundauit. In qua possessione vtriusque
sexus ducentos quinquaginta baptizauit, et a iugo seruitutis humane
lo absoluit. ** Interea superueniens cum exercitu Cedwalla de regio
genere Gewissorum, id est Occidentalium Saxonum, cum exularet
a patria sua, interfecit regem Ethelwalcum, ac prouinciam illam
seua cede* et depopulatione attriuit. Post hec vero cepit Ced-
walla insulam Vectam, que eatenus erat tota ydolatrie dedita, ac
16 tragica cede omnes indigenas exterminare ac sue prouincie homines
pro his substituere contendit ; voto se obligans, quamuis nondum
regeneratus, quod, si victor insulam subiugaret, quartam partem eius
simul et prede domino daret. Est autem mensura eiusdem insule, iuxta
estimationem Anglorum, mille ducentarum familiarum. Dedit ergo
20 Cedwalla sancto Wilfrido possessionem terre trecentarum familiarum ;
qui totam insulam ad fidem conuertit. "^ Duo autem filii * Arualdi ',
regis illius insule, speciali sunt dei gratia coronati. Nam imminen-
tibus hostium irruptionibus, fuga lapsi sunt de insula ; et in proxi-
mam lutorum prouinciam translati, cum occultandos se a facie regis
25 victoris credidissent, proditi sunt atque occidi iussi. Quo audito,
abbas Kinebertus, in loco qui vocatur Redford ", i. e. ' vadus arun-
dinis,' habens monasterium, venit ad regem Cedwallam postulauitque
ab eo vt, si necesse esset pueros occidi, prius eos liceret fidei^*
christiane sacramentis imbui. Concessit rex, et ipse instructos eos ^*
30 verbo veritatis ac fonte salutari ablutos, de ingressu regni eterni
certos reddidit. Mox iUi, instante carnifice, mortem leti subiere
temporalem, per quam se ad vitam anime perpetuam transituros
esse non dubitabant ''. Anno autem domini sexcentesimo octo-
gesimo quinto rex Northanhumbrorum Egfridus temere exercitum
35 ad vastandum Pictorum prouinciam duxit : et hostibus fugam simu-
lantibus, in angustias inaccessibilium " montium perductus, cum
maxima sui exercitus copia, quam" secum adduxerat, extinguitur '^
"Anno vero precedente idem Eg[fridus] " misso exercitu misere
vastauit Scotorum et Pictorum '* gentem innoxiam et nationi Anglorum
40 semper amicissimam, ita vt nec ecclesiis nec monasteriis manus
* al. dispenderunt. * al. contulerunt. ' al. retinuerunt. * now
Selsey, » cf. Beda IV. 15. « E. sede. '— ^ cf. Beda IV. i6; Eadmer
omits the passage. ' Bed. fratres. » E. arnaldi. ^» Bed. Hreutford,
now Redbridge. " E. fide. " om. in Bed. " E. inaccensibilium ;
Eadm. Bed. inaccessorum. " «/. quem. " E. extinguit. *• cf. Bed. IV. a6.
" T. E. Egbertus. " Bed. misso Hiberniam e. m. vastauit gentem.
De ^ancto 2Biiftfijo. 439
parceret hostilis: incole vero diuine auxilium pietatis* inuocantes,
celitus se vindicari continuis diu inprecationibus postulabant; et
quamuis maledici' regnum dei possidere non possunt, creditum
est tamen quod hii [qui]' merito impietatis sue maledicebantur,
ocius, domino vindice, penas sui reatus luerent. £t quoniam rex 5
noluit audire reuerendissimum patrem Egbertum ne Scotiam nihil
se ledentem impugnaret, datum est illi ex pena peccati illius, ne
etiam anno sequente amicos suos, et precipue beatum Cuthbertum,
qui ipsum ab interitu reuocare cupiebant, audlret. Ex quo tempore
spes cepit et virtus regni Anglorum fluere, nam Picti et Scoti* lo
terram possessionis sue, quam tenuerunt Angli", et libertatem,
receperunt, * quam et tenuerunt per annos quadraginta sex,' vt ait
Beda* libro quarto capitulo vicesimo quarto. Tunc enim expulsi
sunt et occisi Angli de prouincia illa, et pars regni Berniciorum a
mari Scotorum vsque Twedam, vsque tunc regibus Northanhum- 15
brorum subiecta, omnino ablata est, nec vsque ad nostram etatem
in statum pristinum et subiectionem, occulto dei aduersante iudicio,
redigi potuit. "^ Egfridus ' itaque, qui sanctum Wilfridum nullo pacto
in amicitiam suam dignatus est admittere, merito debuit, eo despecto,
ab eisdem hostibus mori quos prius eius prece meruit sue ditioni 30
feliciter subiicere. Eadem enim hora qua rex graui bello preme-
batur^, sanctus Wilfridus sacris missarum solemniis intendebat,
cumque dicto 'Sursum corda' responderetur 'Habemus ad domi-
num,' raptus in mentis excessum vidit Egfridum capite cesum morti
succumbere: et cum in prefacione * per Christum dominum nostrum * as
diceretur, aspexit et ecce duo maligni spiritus animam regis ante
ipsius oculos miserabiliter attulerunt sicque horrendo gemitu
suspirantem secum ad infemi claustra detulerunt. Illico Accam **,
presbiterum suum, vocauit et ei cuncta que viderat enarrauit.
Diuulgata itaque regis morte, Theodorus archiepiscopus Wilfridum 30
ad se venire fecit, cui et dixit : ' Fili, immo virtutum meritis pater
sanctissime, ego qui ad hoc pre ceteris constitutus eram vt omni
iniusticie que in hoc regno emergere posset obuiarem; propria
fragilitate subactus, plurimis tibi aduersantibus fateor multum pec-
cando consensi. Sed mihi culpam fatenti et intimo corde penitentiam 33
agenti pius, queso, venie largitor assiste. Vltima nempe mee, sicut
cernis, nunc instant tempora vite : ac per hoc quod deprecor, annue,
et suppliciter a me postulatus intercede pro me.' Cui ille respondit :
' £t quidem multis metribulationibus te consentiente afflictum, pastor
venerande, non nescio : absit tamen, absit vt hoc te malicia fecisse 40
crediderim ; verum, vt estimo, ea potius intentione fecisti quia
volebas me per ipsas tribulationes in patientia exerceri, quatinus
* £. pietatis auxilium. * £. maledicti * om. in £. * Bed. om. et
Scoti. » Bed. adds et Scotti. • £. bedo. ' cf. Eadmer. • T.
Egbertus. » E. primebatur. " E. actam.
440 il3ot)a Legentia ^nglie.
angustiis actus, per iter patientie possem perfectionis culmen attin-
gere. Quapropter multo magis tibi pro tua bona intentione grates
agere debeo, quam tu apud me inde veniam querere, presertim
cum nunquam venia rite petatur nisi vnde aliqua offensio contracta
5 esse putatur. Sed quoniam te circumquaque oculatum esse non
ignoro, perspicaciter atque subtiliter que sunt videnda te considerare
perpendo. Eapropter, si putas te aliquid peccati contraxisse in hiis
que contra me fieri consensisti : quantum mea interest, libens in-
dulgeo, et indulgens eterni super te misericordiam iudicis venire
lo supplici deuotione deposco.' Misit itaque Theodorus Alfrido regi,
Egfridi successori, litteras vt beato Wilfrido ex corde amicus fieret,
eumque in sede de qua iniuste depositus erat, recipere non difFerret.
Qui statim sanctum reuocauit, et ad suam cum honore ecclesiam
remisit, Sicque per quinquennium in sua sede in pace permansit.
15 Verbis tandem delatorum rex accensus, in possessiones eius subita
cupiditate estuare cepit, et [eas] postposito dei timore, abstulit : cui *
Wilfridus episcopali auctoritate contraire non timens, graui contra
se regem iracundia inflammauit. Vnde factum est vt rex illum
omnibus suis spoliatum de regno suo expelleret", qui ad regem
20 Merciorum Ethelredum statim accessit. Cuius * instantia Brithwaldus
archiepiscopus concilium* conuocauit, Wilfridoque omnem fieri
iusticiam spopondit. Quidam tamen episcopi, regie fauentes volun-
tati, in concilio virum dei falsis calumpniis exagitare et quibus
poterant obiectionibus ' perturbare ceperunt. Sed cum ad cuncta
25 obiecta rationabiliter respondisset, horror et ipsos inimicos eius
inuasit, dicentes impium esse, virum sanctum absque vllo certo
crimine suis omnibus spoliari. Vnde rex et archiepiscopus a non-
nuUis interpellati, monasterium quod apud Ripun construxerat, [ei] ea
conditione concesserunt, vt illic * quietus sederet et [absque licencia
30 regis '] septa [eius] * non exiret, nec curam episcopalis oflficii vlterius
administraret. Quibus ipse ait : ' Ego, inquit, gradum sacerdotalem
non deiiciam ; quia fateor quod, licet indignus, opera tamen ponti-
ficatu non mediocriter digna, adiutus domini gratia, feci. Per
quadraginta annos quibus potui fidem Christi predicaui, et multos
35 ab errore correxi et membris ecclesie copulaui. Hec tamen non
ego, sed deus ipse per me. Ritum ecclesiastice obseruationis, per
Angliam scotica traditione deprauatum, apostolica fultus auctoritate
correxi. Preceptis saltem apostolice sedis, que me, iam simili
iniuria accusatum atque ' dampnatum, excusauere et absolutum esse
40 constituere, obtemperetis ", si nec pro amore, nec pro timore dei, me
quietum esse permittere vultis : sed, vt puto, illa precepta aut obliti
* T. Cui cum ; Eadm. cui quoniam . . . timuit. * Eadm. expellere proponeret.
^ sc, Regis Alfridi. * E. consilium ; Eadm. adds in campo qui dicitur Eastre-
feld. * Eadm. contrarietatibus. « E. illuc. ' so T. ; om. in E. * E. regis ;
Eadm. monasterii. ' E. ac. " T.E. obtemperaretis.
De ^ancto ©Hilftino, 441
estis, aut certe scita et cognita pro nihilo ducitis. Quapropter licet senio
sim confectus, noueritis tamen me Rome coram apostolica sede pro-
baturum esse, calumpnias quas mihi imponitis pro regis indignatione,
veras non esse. Nec minus vere me predicaturum esse sciatis,
quali studio sacerdotale ministerium geratis, qui magis vultis in- 5
iusticie hominum fauere, quam iusticiam dei tenere.* Cum autem
"Wilfridus Romam venisset, a papa lohanne magnifice suscipitur,
et coram papa ac multis episcopis causam suam exposuit et firma
ratione probauit. Vnde communis iudicii sententia, viri dei innocentia
comprobatur, atque accusantium false calumpnie reprobantur. luuit 10
autem causam suam lectio synodi pape Agathonis que quondam in
sui presentia, cum in concilio^ episcoporum ipse medius resideret,
acta est. Nam re exigente synodus eadem cum * iussu pape legeretur,
ventum est ad illum locum vbi scriptum erat : ' Wilfridus deo
amabilis episcopus Eborace ciuitatis, apostolicam sedem de sua causa 1 5
appellans,' etc. Quod vbi perlectum est, stupor audientes appre-
hendit ; et silente lectore ceperunt alterutrum requirere quis ille epi-
scopus Wilfridus esset. Tunc Bonifacius pape consiliarius et alii plures
qui eum [olim] viderant, dicebant ipsum esse episcopum qui accusatus
a suis atque a sede apostolica iudicandus nuper aduenit Romam : ' qui 20
iam dudum, inquiunt, eque accusatus huc adueniens, mox audita diiudi-
cataque causa [a papa Agathone] ' probatus est contra fas esse a suo
episcopatu expulsus. Vnde et tanti apud eum * habitus est, vt ipsum
in concilio * quod congregarat episcoporum, vtpote virum incorrupte
fidei et animi' probi residere preciperet.' Quibus auditis, omnes 25
vna cum papa dixere, virum tante auctoritatis, qui per quadraginta
annos episcopatu functus erat, nequaquam dampnari debere, sed
absolutum ad patriam, vtpote immunem ab omni culpa, cum honore
redire. Scriptum est igitur regibus Anglorum Ethelredo et Alfrido,
vt si anathemate plecti nollent, illum sui episcopatus sede recipi 30
absque retractatione • facerent. Famulus igitur dei, magnis sanc-
torum reliquiis locupletatus, patriam remeauit, Cumque in partes
Galliarum deuenisset, subita infirmitate corripitur, vt ministrorum
manibus in grabato portaretur''. Quatuor tandem diebus et noctibus
similis mortuo iacuit : et quinta die, cum iam moriturus a suis plan- 35
geretur, sanctus Michael archangelus a domino mittitur, per quem
sanitati pristine restituatur ; cui et ait : ' Wilfride, conciuis * dig-
nissime, surge, quid iaces ? nam licet inter ciues celorum numereris,
tamen propter orationem filiorum tuorum hoc tempore non morieris,
et precipue per merita et intercessiones beate Marie genitricis dei 40
et perpetue virginis. Orauit enim pro te, quia quedam opera sibi
placuerunt facta per te : scit nempe quid operis Petro feceris, quid
fratri ipsius Andree construxeris. Quapropter nunc quidem a morte
' E. consilio. * Eadm. Nam cum. ' om. in T. E. * sc. Agathonem.
° £. anime. * £. retractione. ^ sc. in Meldum ciuitatem. ' £. conscius.
442 ii3oi[)a JLegenna anglie.
reuocaberis ac vite salutique restitueris : sed paratus esto, quia post
quadriennium [rediens] visitabo te. Patriam vero perueniens, pos-
sessiones tibi ablatas recipies, et in pace tranquilla finies vitam tuam.'
Quibus dictis angelus disparuit : et ille protinus, quasi de graui sompno,
5 surrexit, [re]sedit, apertisque oculis circa se choros psallentium flen-
tiumque fratrum aspexit ; ac modicum suspirans, vbinam esset Acca ^
presbiter interrogauit. Qui statim vocatus intrauit, et videns eum
melius habentem ac loqui valentem, flexis genibus, cum omnibus
qui aderant fratribus, deo gratias egit. Tunc pontifex ad Accam
10 presbiterum conuersus, quecunque viderat retulit, tremenda illum
adiuratione constringens ne quamdiu viueret hanc visionem cuiquam
reuelaret. Tunc Wilfridus Britanniam intrans^, et perlectis in
conspectu ^ nobilium litteris papalibus, a Brithwaldo * archiepiscopo
et Ethelredo quondam rege, tunc vero Bardeneie abbate, honorifice
15 susceptus est. Ethelredus enim accitum Conredum, quem pro se
regem fecerat, hortatur" vt seruum domini ex animo semper
coleret et diligeret ac foueret, et contra omnes aduersarios indefessus
ei propugnator existeret. Alfridus autem rex ambagibus quibusdam
obiectis nitebatur ostendere, sibi penitus non esse possibile quod
20 precipiebatur ® explere. Verum secreta cordium dei sapientia scru-
tans, nequitiam eius examinauit, et corpus illius acri doloris mole-
statione ^ sic debilitauit vt omnium membrorum officio destitueretur.
Qui cum se mori cognosceret, adhibitis testibus promisit quod, si
deus sibi vitam concederet, et iussis apostolicis obediret et Wilfrido
25 omni tempore inclinaret se et eum diligeret. Sed ipse quidem a
vita recessit, et Eadulphus quidam in regnum successit, qui nunciis
Wilfridi sibi missis ita respondit : * Per meam, inquit, salutem iuro
quia nisi infra spacia sex dierum a regno meo discesserit, quos-
cunque de suis inuenire potuero, vita priuabo.' Facta autem contra
30 regem coniuratione, regno, quod duobus mensibus tenuit, depellitur.
Post quem regnante Osredo, filio Alfridi, Wilfridus in sedem suam
receptus est : cuius familiari amicitia rex magno affectu copulatus,
per totum regnum precepit quatinus nemo sancto episcopo in quo-
cunque (etiam) ^ negotio contrairet, sed sicut famulo dei per omnia
35 omnes obedirent. Et factum est ita. Transactis autem quatuor
annis graui corporis languore sanctus episcopus inuaditur, et fati-
gatus lecto recipitur. Difficile est enim proferre quot infirmi per
eum infirmum sint ab omni infirmitate sanati, quot demoniaci liberati,
paralitici solidati, ceci illuminati, surdi mutique curati, quot aliis
40 calamitatibus afflicti operante deo per eum magnifice saluti restituti.
Congregatis tandem fratribus ait : * Gratia diuini amoris vt in vobis
iugiter maneat, fratres charissimi, tota virtute operam date : quam
gratiam vt feliciter mereamini obtinere, fraternum amorem studiose
* E, acta. * E. intras. ' Eadm. conuentu. * E. britwaldo. ' T. E.
hortatur eum. ^ £. precipibatur. ' £adm. invectione. ^ om, in T. £adm.
De ^ancto milftino. 443
in omnes exercere studete. Nihil sit quod vos a charitate seducat ;
ne ab ea que in Christo est sinceritate cadatis. Maligni insidiatoris,
quos fidelibus tendit, laqueos nostis : que figmenta, sicut a me sepius
audistis, omni solicitudine cauete et, prout me facere vidistis, a vobis
procul abiicite. Hec facite, et deus pacis erit vobiscum. Et nunc, 5
fratres [mei] ^ (charissimi) ', nolite moras inferre migranti. Vos enim
olim me ad vitam euntem reuocastis : sed modo parcite, queso.
luuat enim me, deposito camis onere agnum dei sequi.' Hiis dictis,
et fratribus circa se psallentibus : cum peruenirent ad versum
psalmi centesimi tertii * Emitte spiritum tuum et creabuntur,* lo
spiritum suum in manus creatoris feliciter emisit, octauo kalendas
maii, anno domini septingentesimo nono, vite eius septuagesimo
quinto, episcopatus vero anno quadragesimo quinto : et in monas-
terio quod ipse apud Ripun a fundamentis construxerat, hono-
rifice sepelitur. Anno autem depositionis eius transcurso, cum «3
maxima multitudo populi excubias circa septilchrum eius cele-
bratura conueniret, aspiciunt et ecce lux celitus ab oriente demissa
totum locum miro splendore irradiauit, omnemque noctis et tene-
brarum horrorem sua presentia efiugauit Quod videntes, qui aderant,
magna leticia et gaudio repleti simt. Magnitudo enim signorum, ao
quam ad corpus eius de die in diem dominus operari non desinit,
merita' ipsius longe lateque declarabat, et insigni fama permotos*
ad memoriam illius innumeros populos aggregabat. Processu
vero temporis, circa annum domini nongentesimum quinquagesimum
nonum, archiepiscopus cantuariensis Odo, eboracensem prouinciam 25
adiens, apud Ripun pergit, raonasterii beati Wilfridi desolationem
consideraturus : et horrida solitudine visa, lachrimis genas suas
rigare cepit. Ante illa enim tempora hostilis Danorum' incursus
ipsam prouinciam, demeritis incolarum exigentibus, occupauit, multa
milia hominum interfecit, et omnia loca monasterio sancti Wilfridi 30
circumiacentia adinstar solitudinis deuastauiL Monasterium ipsum
peruasum ac dirutum, ferarum ac iumentorum ' sordibus extitit igno-
miniosum : corpus antistitis sancti omni honore priuatum, inter ipsas
sordes primo sepulture sue loco mansit immotum. Sanctus vero
Odo, premissa supplicatione ad deum, quod diu mente tractauerat 55
opere implere satagebat : Nam statuto die terram, vbi corpus sancti
Wilfridi sepultum iacebat, aperiunt, omnia ossa reuerenter cum
puluere leuant, et Cantuariam secum cum maximo honore et leticia
transferunt. Nec tamen locus quem ipse beatissimus Wilfridus
episcopus dum in corpore degeret pre ceteris amauit, ipsis reliquiis 40
penitus priuatur: aliquanta earum pars ab eis est cum puluere in
loco dimissa, atque in loco conuenienti reposita. Sanctus itaque Odo
* om. in E. ' om. in T. * E. merito. * E. permotus. * al. om. ;
Roger de Hoveden, anno 948, ascribes tbe devastation to King Edred.
* BoU, Inimicorum.
444 BouaXegentia anglie.
venerabiles' beati Wilfridi reliquias quas aduexerat', in maiori
altari, quod in honore domini Ihesu Christi sacratum erat, collocauit.
Cum enim in illo loco multis annis seruarentur, omnipotentis dei
tandem occulto iudicio ciuitas Cantuariorum fere tota igne crematur,
5 ecclesiaque Christi eodem incendio conflagratur. Cuius conflagra-
tionis anno tertio, Lamfrancus cadomensis abbas, archiepiscopus
cantuariensis consecratus, quicquid ipsius ecclesie vetusti operis
resederat, noua omnia constructurus, euertit. Cum [ergo] ' predictum
altare subuerteretur, reliquie beati Wilfridi reperte, ac leuate sunt,
lo atque in scrinio collocate. Verum cum post aliquot annos fratrum
voluntas in eo consentiret vt magis fixo loco clauderentur, sepulchrum
eis in aquilonari parte altaris factum est, et in eo sunt quarto idus
octobris incluse.
Narratio *.
Illis enim diebus circa annum domini septingentesimum septimum
16 ^ [beatus Hedda Occidentalium Saxonum episcopus celestem (migra)-
uit ad uitam ; bonus quippe erat ac (iustus) secundum fidem, et
episcopalem uitam siue (doctri)nam magis insito sibi uirtutum amore
(quam lectionibus) institutus exercebat. In loco autem (in) quo
de(fu)nctus est, ob meritum sanctitatis (eius) multa sanitatum sunt
20 patrata miracula, hominesque (prouincie illius) solitos abla(tum inde
puluerem propter) languentes in aquam (mittere), et huius gustum
siue aspersionem multis sanitatem egrotis conferre [refert Beda] ".
Illis eciam diebus] ' Conredus rex Merciorum Romam veniens, et
monachus ibidem factus, ad limina apostolorum in precibus, ieiuniis,
35 et elemosinis vsque ad diem permansit vltimum. Venit autem cum eo
Offa rex Orientalium Saxonum, iuuenis amantissimus, qui pari ductus
deuotione reliquit vxorem, cognatos, et regnum propter Christum et
propter euangelium, vt in seculo futuro centuplum et vitam eternam
possideret : et Rome attonsus, in monastico habitu vitam complens, ad
30 visionem beatorum apostolorum in celis diu ^ desideratam peruenit.
% De sancto Wyrone episcopo quiescente in Traiecto
inferiorl et confessore*,
SAnctus Wyro ex Scotia oriundus, etate et^ sanctitate canonicorum
graduum ordine proficiens, et florens ante deum vt palma, [v]t *"
cedrus in domo domini multiplicatus, deo et hominibus amabilis est
effectus. Non frangitur in aduersis, nec extollitur in prosperis ;
35 sacris non fatigatur vigiliis, pascitur orationibus, ieiuniis hilarescit :
nec vlla rerum sententia mutat locum propositi, sanctorum patrum
^ E. venerabilis. ' E. adduxerat. ' om. in E. * cf, Beda V. 18.
» — 5 added in T. * om. ' E. diu in celis. * This life is om. in T.
Abridged from the Vita in A. SS. Boll. 8 May II, p, 312, an extract of which
is the life in Surius. ' al. om. ** T.E. et.
De ^ancto ^^tone. 445
cupiens religionem sanctimonie emulari. Non longe post ecclesia
illius patrie pastoralis cure solatio destituitur et mox concordi voce
cunctorum Wyro pastoris officio destinatur, vnaque clamat clerus
cum populo non alium celitus exposci neque alium accersiri debere
cognate gentis patrocinio. Sanctus autem Wyro, perituri honoris non 5
auidus, humilitatis robore persistens, reclamat se potius discipulum
decere quam magistrum existere. Moris vero erat apud incolas
eiusdem insule, pastorem a se electum Romam manibus apostolicis
ordinandum dirigere, ordinatumque sedem et plebem reuisere. Quid
plura? Licet diu reluctaretur, precibus tamen populi supplicantis 10
euictus^ versus Romam iuit, non ambitu terrene dignitatis, sed
desiderio diu desiderate peregrinationis. Fiuntque comites Plechel-
mus sacerdos et Othgerus leuita vie votique, virtute venerabiles, non
maioris eui nec multo minoris meriti. Sicque vir sanctus iter quod
ceperat cum sociis hiis securius aggrediens, Romam prospero cursu 15
tres insimul Christo duce perueniunt, limina apostolorum Petri et
Pauli labris impressis premunt, marmor pauimenti lachrimis irrigant,
precibus et votis altaria sollicitant, locaque sanctorum crebro aditu
frequentant : nec ipsorum gemitus ac petitio ab exauditu excluduntur
diuino. Dominus enim apostolicus, hiis itaque compertis, beatum 20
Wyronem ad se accersiri iussit. Quem in vultu perspiciens, quod in
corde erat persensit, moxque ruens in amplexum letabatur in osculo
sancto, non sine lachrimis, vtpote commotis* pietatis visceribus.
Tandem modesto sermone potiti, papa prior exorsus, nomen et
patriam cursumque propositi inquirit in ordine. Sanctus autem 23
Wyro, legationis sue summam retexens sueque voluntatis et pere-
grinationis per ordinem ei denudans propositum, pedibus eius obuo-
lutus supplex exorat ne suum, vt in episcopum promoueatur, adhibeat
assensum. At dominus apostolicus huiusmodi petitionibus non
flectitur ; malens profectum populo dei prouidere ac electioni ildelium 30
satisfacere, licet inuitum et diu reluctantem episcopali eum sublimauit
ordine. Sanctum etiam Plechelmum, socium itineris, summi ordinis
dignitate promouit et honoris, eosque [sibi] in amplexum frateme cha-
ritatis coniunxit ; sanctorum patrocinio ditatos multisque muneribus
honoratos in patriam direxit. Cum igitur iam vir dei Wyro ad sua 35
redisset, eum plebs applausu, clerus vocis in iubilo, omnisque etas
populi in laudibus extollens suscipit, episcopalique cathedre omnium
mox vnanimitas preponit. Qui positus in sede, bonorum operum
claruit magnitudine, moribus et exemplis eifectus insignis, vitam
coequans doctrinis, non segniter spargens vite semina populis. Non 40
tamen animum mutans ab incepto, clam hominibus, palam deo pere-
grinationis estu anhelabat sedulo. Quid plura ? Christi gratia, cuius
inhiabat amori, diu non differt illi tempus et euentum euadendi.
' E. euictis. * E. commotus.
446 5i3otja Leefmna anglie.
Adhibitis ergo sibi comitibus, Plechelmo videlicet eiusdem honoris,
vie, votique compote, et Othgero religiose vite diacono, paruipendens
blandimenta parentum, delicias opum, popularis glorie fluxum, iter
arripuit duce Christo, quod iam tener in annis adoptauit in animo.
5 Qui diuersa regionum peragrans confinia, Francie dirigitur in partes
ignotas ; maluit enim inter alienos pauper et modicus haberi, quam
inter suos diues et gloriosus computari. Cumque Pipinus Franco-
rum dux narrante fama didicit tales viros infra regni sui terminos
peregrinari velle, totamque patriam illorum illustratam ' sanctimonia,
lo gaudio repletus eos ad se venire fecit propere. Quos aduenientes
cum honore suscipiens,auditaque causa itineris,beatumWyronem mox
inter suos timoratum cunctisque venerandum locauit ; eiusque sancti-
tati se committens, cum summa veneratione eum excoluit. Locum
namque remotum a mundi negotiis dux ipse prouidens in futurum
15 beato Wyroni ad manendum concessit, quo liberius cum suis inibi*
celestes caperet fructus. Qui locus ore vulgi 'mons Petri' dictus,
( — ^^alias ' mons Odule*,' leodiensis diocesis prope opidum Roremunde,
vbi quondam erat prepositura et collegium canonicorum, quod nunc
translatum est in dictum Roremundam opidum et sancti Wyronis
20 corpus translatum est in Traiecto ; ' — ) in quo oratorium in sancte dei
genitricis honore est constructum et consecratum, necnon sancti
Petri monasterium. Igitur vir sanctus diu desideratum adeptus
locum quantis doctrinis et exemplis ac virtutum insigniis et miracu-
lorum preconiis effulserit, longum esset enarrare per singula. Per
35 hec vir dei inter homines conuersando fit grauis in annis, sed grauior
in custodia mentis. Fatiscit' in senio, sed conualescit in animo. Ad-
erat denique tempus miserendi quo dominus militem suum emeritum
remunerare disposuit. Modica etenim vi febrium correptus, et
carnis soluens debitum, felicem celo reddidit spiritum, sinibus
30 Abrahe per manus angelorum transferendum. Sanctum vero corpus
infra parietes prefati oratorii sancte Marie a Christi fidelibus cum
hymnis et psalmorum concentibus condigne* sepulture traditur, et
ibidem odor mire fragrantie a cunctis astantibus hauritur. Celebratur
autem eius festiuitas octauo Idus maii. Ad eius vero sepulchrum,
35 diuina prestante gratia, plurima'' deinde sanitatum prestantur bene-
ficia, nec inconsolatus abibit adhuc hodie qui digne celebrans eius
patrocinia diuinam implorat gratiam sibi sua remitti piacula.
J Boll. illustrasse. * E. mihi inibi. ' — ' added. * r. Odilie.
' E. fatescit. * E. cundigne. ' E. plurimum.
De ^ancto dXQinibrottio* 447
% De SANCTO WiLUBRORDO* EPISCOPO ET CONFESSORE ".
FUit ' enim in Britannia Maiori, in * prouincia northanhumbrana,
vir ' quidam genere Anglus nomine Wilgis, religiosam in Christo
cum coniuge et omni domo sua agens vitam, et relicto tandem
seculari habitu, monasticam elegit conuersationem ; et non multo
post crescente in eo feruore spiritualis vite, solitarie seipsum manci- 5
pauit districtioni, ieiuniis et orationibus deo seruiens multis claruit
signis. Hic enim ex vxore sua sanctum genuit deo dilectum et
omnibus amabilem Willebrordum. Quem cum mater concepisset,
videbat quasi nouam in celo lunam, que, dum plena esse videretur
semper ad increme^tum tendebat : quam diligentius illa intuente, 10
repentino cursu fapsa ruit in os eius: qua deuorata, eius intima
splendore maximo sunt perfusa. Hec cum cuidam religioso retulisset
presbitero, respondit: 'Luna quam vidisti ex modico in magnum
crescere, filius est quem concepisti : qui luce veritatis caliginosos
tenebrarum errores discutiet, et quocunque perrexerit, comitante 15
superni luminis splendore, vite sue sanctitate multorum animos in se
alliciet.' Natus enim puer et ablactatus, ecclesie ripensis fratribus
sacris litteris traditur educandus: et tempore oportuno pia profes-
sione monachum se fecit. NuIIi sociorum humilitatis officio secundus,
nulli lectionis studio inferior : vt teneros pueritie annos morum ao
grauitate transcenderet. Accensus tandem arctioris vite desiderio, in
Hiberniam profectus sancto Egberto et Witberto', qui ob celestis
patrie amorem, cognatione domo et patria relictis contemplationi
ibidem vacabant, se sociauit. Cum quibus in magna religione et
sacre lectionis studio duodecim annis conuersabatur. Post hec, 35
assumptis vndecim fratribus, vt genti Frisonum predicaret verbum dei
mare transiens, ad castellum nomine Traiectum peruenit. Sed quia
gens Frisonum cum rege suo Rathbodo ritibus' detinebatur paganorum,
vir dei Franciam tendit, ac ducem Francorum Pipinum adiit. A quo
honorifice susceptus, loca oportuna infra regnum eius sortitur, quo 30
spinas ydolatrie posset extirpare et purissima verbi dei semina spar-
gere. Cumque prefatus dux vidisset, per predicationem beati
Willebrordi multos ad deum conuerti, misit eum ad papam Sergium,
vt episcopali benedictione suscepta, in opus euangelii reuerteretur.
Quarto autem die antequam Romam venisset, pape per visionem 35
innotuit aduentus eius, et vt illum in magna reuerentia susciperet,
admonetur. Quem cum maximo honore susceptum in archiepiscopum
consecrans, omne quod petiit cum maxima mentis alacritate illi
tradidit Cum autem ad Pipinum ducem redisset, missus est ab eo
genti Frisonum ad predicandum verbum dei. Vbi per ciuitates et 40
* T. 'Willebrordo. * Abridged from the VitabyAlcuin ed. inSurius 7 Nov.,
Mabillon III. i. 561. » E. Erat ; T. fuit. * om. in T. » E. vbi. • «/.
Wicberto, Bed. Victberto. " ^ E. retibus.
448 ji3otja Leffenua anglie»
castella sedulitate et Christi amore illectus predicando, multos ad
agnitionem veritatis adduxit, ecclesias construxit, deo famulantium
agmina coadunauit. Susceptus est autem a rege Ratiibodo benigne ;
nequiuit tamen eum a cultura ydolorum conuertere, licet in comitatu
5 eius esset venerabilis Wlfrannus senonensis episcopus, qui illuc
venerat vt aliquas gentilium animas deo acquireret. Quamobrem
beatus Willebrordus ad ferocissimos Danorum populos iter conuertit,
vbi regnabat quidam nomine Ongendus, qui, licet omni fera esset
crudelior et totus ydolatrie deditus, tamen honorifice virum dei
lo suscepit et benigne tractauit. Cuius animi incredulitatem vir^ dei
considerans : acceptis triginta eiusdem patrie pueris, quos in itinere
baptizauit, redire festinauit ad Franciam. Et cum tempestate quadam
ingenti iactatus esset in quandam insulam cuidam deorum consecra-
tam, que in tanta veneratione ab incolis habebatur vt nil in ea [vel] "
15 animalium ibi pascentium vel aliarum rerum quisquam gentilium
tangere auderet, nec etiam de fonte illic manante : mansit ibi vir dei
per aliquot dies, donec oportunum tempus nauigandi adueniret. Et
paruipendens accolarum stultum errorem regisque ferocissimum
animum, qui violatores sacrorum illius atrocissima dampnare solebat
20 morte, tres viros in nomine sancte trinitatis in fonte illo' baptizauit,
animalia in ea* pascentia in cibaria suorum mactari fecit. Quod
videntes pagani, arbitrabantur eos vel in furorem sine mora mutandos
vel subita morte perituros. Sed cum nil mali cernerent eos pati,
stupore attoniti Rathbodo regi quod factum fuerat retulerunt. Qui
35 nimio furore succensus, in sacerdotem dei, deorum suorum iniurias
vlcisci cogitabat. Vocatus autem vir sanctus ad regem, interrogatus
est cur sacra sua violasset. Cui ille constanti animo respondit :
* Non est deus quem colis, sed dyabolus, qui te pessimo errore
seduxit, o rex. Non est deus nisi vnus, qui creauit celum et terram,
30 mare®, et omnia que in eis sunt. Hunc quicunque vera fide coluerit,
vitam sempiternam habebit. Huius ego seruus hodie tibi testificor
vt ab antiqui erroris vanitate tandem resipiscas et credens in
ipsum deum omnipotentem baptizeris, et abiecta omni iniquitate
seruias ei sincero corde, vt vitam eternam possis apprehendere.
35 Quodsi me contempseris, scito pro certo quia penas perpetue mortis
cum diabolo sustinebis.' Ad hec rex miratus respondit: 'Video te
minas nostras non timere, et verba tua esse sicut et opera.' Verump-
tamen quamuis idem rex nollet acquiescere sane doctrine viri dei,
tamen cum honore magno remisit eum ad Pipinum ducem Francorum.
40 Defuncto tandem Pipino, Carolus filius eius succedens, Frisiam,
deuicto Rathbodo, sibi subiugauit : qua in gente sanctus Wille-
brordus predicator positus est, et in castello traiectensi episcopus
delegatur. Qui maiori euangelizandi facultate accepta, nuper gladio
* E. viri. ' om. in E. ' E. illa. * Alc. in ea terra. ' al. om.
De ^ancto miWihtom, 449
acquisitam gentem sacro baptismate abluere studult, nec quicquam
antique vetustatis et erroris in ea remanere permisit. Venit autem
vir dei ad quandam insulam vbi ydolum quoddam colebatur a populo.
Quod cum zelo fidei comminuere niteretur, custos ydoli furore suc-
census euaginato gladio sacerdotem dei interficere conabatur : deo 5
tamen protegente, nuUam lesionem vir sanctus incurrit. Tunc hiis
qui aderant cum eo in impium presumptorem irruentibus, vir dei de
manibus eorum liberauit eum. Eodem tamen die a demone arreptus,
die tertia infeliciter expirauit. Alio quoque tempore cum custos
segetum sanctum transeuntem blasphemaret, et socii viri dei illum 10
necare vellent, prohibuit sanctus, nolens sui causa quemquam perire,
qui salutem omnibus veniebat predicare : et via qua venerat regres-
sus, locum ire dedit. Postera autem die infelix blasphemus repentina
morte prereptus est. Dum enim loca circuiret maritima, vbi aque
erat penuria, grauem* sustinebat ardorem sitis. lussit itaque paruam 15
fossam fieri intra tentorium suum, et flexis genibus orauit dominum
vt qui populo Israel in deserto aquam produxit de petra, eadem
misericordia seruis suis de arenosa terra aquam produceret. Et ecce
fons limpidus, cunctis videntibus et deum in sancto suo glorificantibus,
de terra protinus emanare cepit. Occurrerunt autem viro sancto ao
iter agenti duodecim egeni, postulantes ab eo aliquid sibi dari. Qui
precepit ministro dare eis flasconem optimo vino plenum. Quo
accepto, vsque ad satietatem omnes biberunt : et illis abeuntibus vas,
vt prius, plenum fuit. Venit aliquando inuisere monasterium suum
(vir dei) "^ et post orationes et salutationes fratrum circuire cepit »5
habitacula, volens videre si quid in illis emendandum foret. Accidit
autem vt cellarium intraret : vbi dolio reperto cum modico vino, fusa
ad deum prece, benedictionis ' baculum misit in ipsum. Et confestim
vinum in dolio in tantum excreuit, vt vasis marginem superascendere
videretur. Puellam a demonio arreptam sancta sua benedictione 30
sanitati pristine restituit. Pipinum, patrem Caroli magni, baptizauit
et omnium precedentium Francorum ducibus potentiorem eum
futurum predixit. Erat autem beatus Willebrordus omni dignitate
preclarus, statura decorus, facie venustus, corde letus, ore iocundus,
consilio sapiens (simul)^ et prouidus, moribus compositus, et in omni 35
opere dei strenuus. Plenus tandem bonis operibus et omni sanctitatis
exercitio, septimo Idus nouembris* migrauit ad dominum: et positum
est coqjus eius in sarcophago marmoreo in monasterio ' quod ipse con-
struxerat in honore sancte trinitatis. Quod quidem sarcophagum •
quia ad corpus sancti insufficiens et breue inuentum erat, fratres ^o
quid super hoc agerent hesitabant; et ecce miro modo ita longum
repertum est quasi ad mensuram corporis sancti fuisset cum dili-
* T. grauem cum. ' vir dei om. in T. ' Sur. ben. gratia. * om. in T.
' sc. Eptemaco. * T. sarchophagum.
VOL. II. G g
450 il3oi5a JLegentia anglie.
gentia preparatum. Cuidam religioso discipulo sancti viri longius
posito obitus illius diuinitus reuelatus est. Vidit enim animam sanc-
tissimi patris cum magna luminis claritate et laude ab angelorum
exercitu subleuatam regna penetrare^ celestia. Per vnctionem
5 quoque olei quod supra corpus sancti lucere solebat, multi infirmi
curati sunt ; vinculis ferreis astricti meritis eius soluti, paralitici
curati ; et alii innumeri eius poscentes suffragia petitionis sue conse-
quuntur effectum. [Incidencia '^.] Narrat enim Vincentius in
Speculo Historiali de predicto rege Frisonum Rathbodo, quod cum
lo predicatione Wlfranni episcopi ad hoc inductus esset vt baptizaretur,
cum vnum pedem in lauachro intinxisset, alterum pedem retrahens
interrogauit vbinam plures suorum maiorum ^ essent, in inferno an in
paradiso; et audiens plures esse in inferno, ait: 'Sanctius* est vt
plures quam pauciores sequar.' Et cum esset in multa dubitatione,
15 misit ad beatum Willibrordum, consulens si deberet baptizari. Cui
ille respondit : * Quomodo mihi credet qui sancto fratri nostro
Wlfranno non credit ? Ego, inquit, hac nocte vidi eum cathena ignea
ligatum, vnde constat eum [iam] eternam dampnationem subisse.'
Quomodo autem Rathbodus ille deceptus fuerat a diabolo in eodem
20 Speculo liquet. Apparuit [enim] * ei diabolus in angelum transfiguratus,
caput opertum diademate aureo cum gemmis, et veste auro texta. In
quem cum Rathbodus intenderet, dixit : ' Virorum fortissime, quis te
ita seduxit vt a cultura deorum velis recedere ? Noli hoc facere, sed
mane in hiis que didicisti, et venies ad" domos aureas quas tibi
25 eternaliter in proximo sum daturus. Cras ergo accersi Wlfrannum
doctorem christianorum, et ab eo, quenam sit illa mansio eterne
claritatis quam pollicetur, interroga. Quam cum demonstrare nequi-.
uerit, vtriusque partis mittantur legati, et ego ero dux itineris et
demonstrabo illis domum auream et mansionem pulcherrimam quam
30 tibi promitto.' Euigilans Rathbodus narrauit cuncta sancto Wlfranno.
Qui dicens ^, etiam * illusorem diabolum sibi velle illudere, respondit
dux se futurum christianum, si illa pulchra mansio non demon-
straretur sibi a deo suo. Mittitur ergo statim Friso ex parte
ducis, et quidam diaconus ex parte sancti Wlfranni. Qui cum
35 paululum® ab oppido^^ processissent, obuium habuerunt itineris
comitem, qui dixit eis : ' Properate cito, nam monstrabo vobis
pulcherrimam mansionem Rathbodo regi preparatam.* Illi autem
pergentes per viam latissimam et loca ignota, viderunt quandam viam
diuersis generibus marmorum polito " opere decoratam, videruntque
/(o a longe domum quasi auream, et peruenerunt ad plateam que ante
domum erat quasi auro et gemmis strata ^^ : intrantesque in domum
> E. penitrare. " so T. Cf. Vinn. Bell. XXIII. 143. » E. maiorum
suorum. * VB. Satius. * E. autem. ' T. a. "^ T. E. dicens ;
VB. dixit. * om. in VB. » T. paulum. »» E. opido. " T. pollito.
'" E. stratam.
De ^ancto aajilWtirorlio. 451
viderunt eam esse mire pulchritudinis et incredibilis splendoris, et in
ea thronum mire magnitudinis. Tunc ductor itineris ait : * Hec est
mansio preparata Rathbodo duci." Ad hec diaconus obstupescens
dixit : ' Si a deo facta sunt ista, perpetuo maneant : si a diabolo, cito
dispereant.' Et cum signo sancte crucis se signaret, conductor ille 5
transiit in diabolum, et domus aurea in lutum : remansitque diaconus
et Friso in medio locorum palustrium, que plena erant virgultis.
Triduo ergo immensum itineris conficientes, reuersi sunt ad oppi-
dum^: et ducem a demone ludificatum, subita'' morte perisse
inueniunt; et que viderant sancto Wlfranno narrantes, Friso con- 10
festim baptizatur. 'Pipinus enim quem sanctus Willebrordus
baptizans magnum futurum predixit : in regimine domus regie Fran-
corum patri suo Carolo successit ; sed cum rex Francorum Hildericus
esset inutilis et remissus, nihilque de regno preter regis nomen et
victum perciperet, inquisiuit Pipinus per legatos a Zacharia papa 15
vtrum ille deberet esse rex Francie qui solo regio nomine contentus
ocio deditus erat. Cui pontifex rescripsit, illum debere regem
appellari et esse qui bene rempublicam regeret. Qua responsione
Franci animati, Hilderico rege in monasterium detruso et in mo-
nachum tonsorato, Pipinum erexerunt. * Carolus huius Pipini ao
pater ex concubina genitus, cum sarracenis ex AflTrica venientibus
strenue pugnauit, cogens eos in vno bello apud Pictauiam, et in altero
apud Narbonam, retrocedere ad Hispaniam. In quibus bellis quad-
ringenta sexaginta quinque milia sarracenorum sunt occisa. Pugnauit
etiam contra Saxones et Bauarros, cum Eudone Aquitannie duce, et «5
Ranfredo' comite Andegauie. Iste Carolus propter assiduitatem
bellorum ^ ingruentium tradidit laicis res ecclesie. Quam ob causam
sanctus Eucher[i]us aurelianensis episcopus in oratione positus vidit
ipsum Carolum in anima et corpore apud infemum inferiorem tor-
queri. Angelus autem qui ductor erat episcopi ad ista videnda, 30
asseruit hoc esse iudicium omnium illorum qui res pauperum et
ecclesie rapiunt : quorum res rex iste rapuit. Vnde ad denuncia-
tionem episcopi Sancti Dionisii abbas et capellanus Pipini ad sepul-
chrum Caroli accesserunt : et reuoluto sarcophago, drachonem exire
viderunt, nullo corpore apparente. Hic Carolus fuit auus Caroli 35
magni.
* E. opidum. » E. subito. » Cf. Vinc. BeU. XXIII. 154. * Cf.
ib. 149. » T. E. Raufredo. « E. belorum.
Gga
452 il3ot)a leffenna anglie.
H De sancto Willelmo puero et martire^
SAnctus enim Willelmus ex patre Wenstano, et matre Eluina,
rurali opere vitam agentibus ac necessariis vite subsidiis ad-
modum habundantibus, natus est. Impregnanti etenim*^ matri et
dormienti visio talis accidit : Videbat enim piscem, qui lucius dicitur,
5 pinnas rubicundas et tanquam sanguine aspersas duodecim habentem,
quem cum in sinum posuisset, videbatur piscis se mouere, et
paulatim adeo succrescere, vt iam sinus ipsum comprehendere non
posset : assumptisque subito alis sursum volauit, nubesque transiens,
aperto sibi coelo, in ipsum se recepit. Cumque patri suo sacerdoti,
lo plurimam exponendarum visionum peritiam habenti, cuncta per
ordinem retulisset, ait : * Noueris, filia, te impregnari, filiumque paritu-
ram, qui in terris honorem maximum consequetur, et super altitudinem
nubium eleuatus in celum, duodennis exaltabitur.' Nato itaque puero
et ablactato, dum pater eius Wenstanus affines ad conuiuium inui-
j 5 tasset, penitentialis quidam brachia ferreis innexus nexibus, quasi ad
elemosinam conuiuantibus intererat: qui cum puerulum manibus
quasi applaudendo teneret, puer, puerili simplicitate ferreos admirans
nexus, eos palpauit, et ecce subito vincuJa rumpuntur in partes
dissilientes. Cum autem septennis puer esset, cepit adeo abstinentie
3o amator existere, vt tribus in hebdomada feriis ieiunaret : nonnullos
vero pane contentus et [aqua] ' transigebat dies : ecclesiam frequenta-
bat, psalmos et oratlones dicebat, et quecunque dei erant summa
venerabatur reuerentia. Tandem apud Norwicum cuidam pellipario
in arte illa traditur instruendus. Tandem in quodam festo pasche,
25 ludei invrbe morantes puerum subdole hospitia eorum intrare alliciunt,
subitoque rapiunt, et variis modis illudunt*. Per vtrasque fauces ad
posteriorem colli partem reductis corrigiis firmissimo astrinxerunt
nodo, postmodum vero breui funiculo, auricularis fere digiti habente
grossitudinem, arrepto, trinumque in eo certis locis assignantes nodum,
30 caput illud innocens a fronte in occiput circumcingunt, medium quippe
fronti nodum,extremosqueaIios hinc et inde temporibus" imprimentes,
[et] * vtrarumque partium capitibus ad occiput strictissime contractis,
et strictissimo confecto ibi nodo, quod funiculi supererat circa
collum, itidem hinc et inde ad anteriora coUi sub mento contrahendo "^
3f reducunt, ibique illud insolitum tormenti genus in quinto nodo
consummant. Capite quoque post hec raso, infinitis illud spinarum
punctionibus vulnerant, innocentemque a terra sublatum, patibulo
extinguere contendebant. Sinistro eius lateri vsque ad cordis intima
vulnus acerbum infligunt,et vt sanguinem per totum corpus defluentem
1 Ed. in Act. SS. BoU. 25 March III. p. 587. Cf. Chr. Bromton, anno 1043.
The text is abr. from the Vita by Thomas Monimetensis, c. 1 160, who wrote ' De
Guilhelmo puero et martyre 7 libros, et de mir. unum, ad Guilhelmum de Turebes
Episcopum Norwicensem' (Pits). This life is preserved in a MS. Brent-Eley
(now Cambr. Univ. Libr.). ^ Boll. autem. ^ so T., om. in E. * Boll.
illusum. * T. timporibus. ' om. ' Boll. contrahentes.
De ^ancto ©KiHelmo puero et martgre. 453
reprimerent, a capite deorsum feruentissimam aquam infuderunt.
Sicque martir gloriosus, septimo decimo kalendas Maii \ migrauit ad
dominum. Die quoque pasche corpus in sacco ponitur, vt extra
villam ad siluam deductum, secretius in ea sepeliretur. Cumque
siluam intrarent, obuiauit eis burgensis quidam Norwici nomine 5
Eiluerdus, qui paulisper gradum continuit^ quo tenderent quidue
deferrent inquisiuit ; et propius accedens, manusque iniiciens,
humanum esse corpus deprehendit. Illi vero se deprehensos expa-
uescentes, et pre timore nihil habentes quid dicerent, silue densitatem
fugiendo ingressi sunt, corpusque linea cordella [in] ' arbore suspende- lo
runt. Ineuntes autem ludei consilium vicecomitem adeunt, et si ope
sua liberari a tanto periculo possent, centum marcas argenti polli-
centur. Eiluerdus confestim accersitus*, iubente vicecomite et
cogente, fide et iuramento constringitur quod vita comite ludeos non
infamaret et vsque ad extremum vite sue diem visa non detegeret. 15
Euolutis etenim annis quinque Eiluerdus ad extremum vite per-
ueniens ab ipso sacro puero Willelmo per visum admonetur vt que
viderat quibus vellet reuelare non timeret, factumque est ita. Hiis
intra vrbem gestis, ecce ignea de celo lux subito emicuit, que vsque ad
martyris locum tractim " se porrigens, oculis multorum diuersis in ao
locis effulsit. Videbatur autem lux illa in duos diuisa radios scale
longissime tenere formam, ab imo in altum se porrigentis ad orientem.
Sabbato enim sancto pasche, monialis quedam cum quibusdam aliis
ante solis ortum iter arripiens silue densitatem deuota ingreditur":
intuensque eminus ad radicem quercus iacentem puerum, tunicatum, 25
calciatum, capite rasum, et femineo correpta timore, propius accedere
non presumpsit. Aspexit autem super illum coruos duos, [qui]'
voracitatis rabiem explere gestientes, rostro eum discerpere certatim
attemptabant ; sed nullatenus tangere, neque se sustinere valentes,
hinc et inde a latere cadebant. Hiis visis mulier deo gratias agens 30
ad domum regressa, que viderat palam cunctis enarrauit. Turba
igitur cateruatim ad siluam properat, penarumque signis ac re gesta
euidenter consideratis, ludeos a reatu non immunes affirmant, et
corpus (sanctum) '^ sepulture cum gaudio tradunt. Monachi quidam
ramusculum qui tempore estiuo in claustro floribus roseis * vemans, 35
iam effloruerat, ad caput sepulchri sancti martiris circa festum sancti
Michaelis transplantarunt : (qui) ^ continuo terre radicitus adhesit et
reuirescentibus foliis non sine magna omnium admiratione refloruit,
vniuersis floribus vsque ad festum sancti Edmundi in ramusculo
perseuerantibus, tuncque vehemens imbrium ' et ventorum exorta 40
procella omnes preter vnum excussit, qui vsque ad natale(m) " in
ramusculi summitate recens perdurauit.
^ This is the day of hls translation ; he died on 25 March. Cf. Act. SS. Boll.
March III. p. 486. » T. E. conticuit. » om. * E. accercitus.
.^^tractum. •£. intrauit. '' om. in T. «E.eoseis. » T.ymbrium.
T. natale.
454 Botja legenua anslie.
Fuit vir quidam diuturna infirmitate detentus, totoque imbecillis
corpore iacens. Ingrauescente tandem morbi angustia in extasim
raptus, ^ angelo duce per loca diuersa, horrida et amena, deducitur.
Innumerabilem vero turbam diuersis cruciari penis conspicit, non-
S nullos, quos in vita cognouerat, vidit, qui familiaria quedam et secreta
ei tradentes intersignia, quibusdam adhuc viuentibus per ipsum
mandando notificant eosdem illis preparatos cruciatus nisi ab hiis et
illis penitentes criminibus desistant. Florigeram amenissimamque
ingreditur regionem, innumeram ibi hominum copiam in glorie inesti-
lo mabilis gaudio positam cernit; et inde per viam diuersis constratam
floribus digrediens, ante sedentem in throno dominum tandem
adductus constitit, atque in chorusce lucis fulgore defixo intuitu vidit
dominum, throno aureo sedentem lapidibus preciosis ornato, et sanc-
torum milia ante eum. Videt quoque a dextris in maiestate sedentis
lij beatam virginem Mariam, et ad pedes domini puerum conspicit
quasi duodennem, scabello aureo residentem : cuius habitus niue
candidior, et vultus splendidior sole, et in capite eius corona fulgebat
aurea, preciosissimis vndique lapidibus insignita: cui pariter con-
gratulabantur sanctorum chori, eumque maxime venerabantur ordines
20 angelici. Quibus visis angelo ait : * Quis est hic, domine, cui tantus
honor impenditur ? ' Et ille : ' Hic est cui honor debetur perpetuus,
quem in derisum dominice passionis et obprobrium hiis sacris diebus
ludei norwicenses peremerunt; eiusque debetur meritis quod ad
sepulchrum illius remedium suscipies " sanitatis.' Et hiis dictis, inde
35 continuo assumitur, et suo corpori restituitur. Remeante vero
anima subito omne corpus contremuit, et rediuiuus apparuit, et*
cunctis seriatim que viderat enarrauit : Norwicum adiit, et sanitatem
sine mora recepit. Multa insuper miracula pro suo martire glorioso
dominus ostendere dignatus est : inter que cecos quatuor, mutos
30 quinque, hydropicos duos, demohiacos tres, et epilenticos, contractos,
surdos, naufragio periclitantes, compeditos, gibbosos, ac alios variis
morbis et periculis afflictos, sanauit, liberauit, ac soluit.
ir Narratto*.
Stephanus quidam per annos sexaginta monachus existens,
tantum habuit in discernenda rerum ambiguitate iudicium, vt nullus
36 ad ipsum ex quacunque causa tristis veniret qui non post eius
visionem atque sermonem letus abscederet. Sanctus enim Euagrius
et Ammonius* et qui cum eis erant, aliquando referebant quod
inuenerunt eum in verendis nature quodam morbo laborantem, et
opus quidem manibus suis facientem, id est de palmulis funes
40 torquentem, sermocinantem quoque fratribus, ceteras vero corporis
partes medico ferroque prebentem; adeo namque per patientie
» E. et a. ^ T. E. suspicias. =" E. vt. « Ex Vinc. Bell. XVII.
80 (Vit. Patr. p. 1131). * so VB. ; T. Antonius, E. Anthonius.
De ^ancto 2)([3tfleImo epi0copo. 455
gratiam alienus erat a corporis sensibus, et mens eius occupata
celestibus in tantum separata a rebus humanis erat, vt abscisis
verendis omnibus, nihil sentiret penitus. Hec Vincentius.
% De sancto Willelmo episcopo et confessore'.
BEatus" Willelmus, preclaris natalium titulis insignitus, ex patre
Herberto strenuissimo ' comite, et matre Emma sorore regis 5
Anglorum Stephani, originem traxit. Verum ne sola parentum
generositas vite eius seriem titulis decoraret, euolutis annorum
circulis, cum etas tenera discretionis regimine solidari cepit, omni
morum honestate pollebat. Crescentibus tandem virtutum et sancti-
tatis eius meritis, eboracensis thesaurarius* eifectus, opes suas inter' lo
manus egenorum transire coegit, nullum thesaurum preciosiorem
estimans, quam penuriam patientibus subuenire. Defuncto tandem
Thurstino archiepiscopo eboracensi, vir summe mansuetudinis, pie-
tatis, et charitatis eligitur, sed liuor edax et amor dominandi quen-
dam eiusdem ecclesie archidiaconum in regionem dissimilitudinis 15
adeo attraxit, vt inter eligentes discidium excitans, a saniori • parte
electum impediret. Licet enim in electione eius laudum preconia,
clerus acclamans et plebs applaudens, illum iusticie et morum ama-
torem precipuum testarentur, negotium tamen suspenditur, ad apos-
tolice sedis examen prouocatum. Summus enim pontifex cisterciensis ao
ordinis Eugenius, non vitio persone, sed sue voluntatis arbitrio,
electionem eius cassauit et Henricum'' Murdach, predicti ordinis
professorem, eboracensis ecclesie pastorem ordinauit. Venenosis
vir dei Willelmus detrahentium morsibus' laceratus, pro solatio*
patientiam habuit, varios euentus constantia superans animi sui : ad 35
Henricum wintoniensem episcopum, patruum suum, accessit, [qui
eum] benigne susc[ipiens] ", ad eius obsequia omnem familiam
suam assignauit. Sed vir dei, pompam seculi abhorrens, in quodam
episcopi manso solitudinem afifectans mansit, et commissorum suo-
rum penitudinem gerere et vltrices penarum flammas lachrimarum 30
vbertate restringere curauit. Erat enim vita eius in summo silentio,
moresque tranquilli, nec^' vox vana aut ociosus sermo eius inten-
tionem a diuina contemplatione impedire potuerunt. Augebant
ardorem deuotionis considerata dampnatonim supplicia, beatorum-
que premia ; et quam graue sit, in extrema ventilatione deum videre 35
et perdere, a memoria non recessit. Pauca, sed debita, indulgens
nature, nulla gule : et si quando generositatis eminentia visitantium
turbas oflFerret etiam inuito, [in] ipsarum aspectu^' tam honorabilis,
' Ed. in A. SS. Boll. 8 June II. p. 136. Abr. from the Vita in MS. Harl. a,
f. 76-88 (13 cent. ; abr. in Bromton, Stubbs). * T. Sanctus; E. Vit. Beatus.
' E. strennuissimo. * E. thezaurarius. ' Vit. intra. • T. E. seniori.
T. Henr.de M. •E.moribus. • E. consolatione; T. solacio. "T. E. a
quo b. susceptus. *' Vit. ne . . . inl. ad diuina obturbet. " Vit. ipso visu.
45^ il5o\3a legentja anglte.
tam letus et gratie plenus apparuit, vt eum aliquid angelicum habere
ipsa visio indicaret. Mors tandem, summi pontificis Eugenii et
archiepiscopi Henrici in vno eodemque die vitam violenter abrupit^ :
que spiritu sancto reuelante beato Willelmo reuelata sunt. Cum
5 autem illis diebus quedam calcaria mirabilis sculpture wintoniensi
episcopo a transmarinis partibus fuissent transmissa, ea vultu hilari
viro dei obtulit, quibus inspectis, per ordinem ei aperuit'' qualiter
predicti patres vno eodemque die in diuersis terrarum locis in fata
decesserunt ; adiiciens quod cardinalis ille qui electionis sue pre-
lo cipuus defensor extiterat, felicibus auspiciis eleuatus, apostolice
dignitatis culmen ascendit. Venerabilis itaque summus pontifex
veritatis amator, eboracensis ecclesie canonicis beatum Willelmum
iterum eligentibus, electionem confirmauit; et [ei] consecrationis
munus impendit. Rediens igitur vir dei cum per pontem vrbis Eboraci
15 transitum faceret, populi sequentis ponderositate rupto ponte, magna
plebis pars in aque profundum cecidit : sed a sancto episcopo facto
crucis signo, et oratione fusa, ab omni periculo incolumis et illesa ad
terram euasit. Elapsis post hec aliquot annis, plenus bonis operibus,
elemosinis, ieiuniis, vigiliis, et omni sanctitate deo placens, a seculo
ao ad deum migrauit, sexto idus iunii. Post obitum vero eius puellam
quandam a natiuitate cecam illuminauit, contractos tres gressibus
restituit, surdo auditum prebuit, ydropicum sanauit, paraliticum, (et)'
leprosum optate saluti reddidit, mortuum resuscitauit ; et vsque in
hodiernum diem in loco requietionis eius omnipotens dominus pre-
35 cibus eius et meritis miracula ostendit. Anno autem domini mille-
simo ducentesimo octuagesimo tertio translata sunt cum magno
honore ossa eius et in scrinio precioso collocata.
IT Narratio^.
Clericus quidam nomine lohannes tacitus secum proposuit * ordi-
nem cisterciensem, cum in sua nouella plantatione floreret, intrare ;
30 sed mutato proposito, in recompensationem sui propositi peregrina-
tionem sancti lacobi aggreditur. Cumque, regressus, in cubiculo suo
quiesceret, mox aifuit in visu Ihesus Christus cum duobus apostolis
Petro et lacobo, quorum Petrus librum manu tenebat, quem dominus
aperiri precepit. Erat autem scriptus aureis litteris, nomina pre-
35 destinatorum continens. lussus ergo apostolus cepit legere : et cum
ibi legeret nomen lohannis illius, ' ToIIe, ait dominus, tolle ; dele eum,
dele ; quia meum se futurum promiserat et resiliit a promisso.' Ac-
cedens autem beatus lacobus et obsecrans dicebat : ' Domine deus,
meus est peregrinus ; ne deleas, obsecro, nomen eius.' Cui dominus :
40 ' Tuus, inquit, peregrinus est *, sed ciuis esse debuerat. Nonne maius
* E. obrupit. ' E. apparuit. ' om. in T. ♦ Ex Vinc. Bell.
XXVI. 42. " E. propusuit. • VB. Meus, inquit, non peregrinus.
De ^ancto millelmo martite. 457
est ciuem meum esse quam tuum peregrinum ?' Apostolus ait : ' Ne
deleas, inquit, domine piissime, ne deleas eum obsecro : ego tibi pro
eo fideiubeo quod faciet quod proposuerat.' * Quando, inquit dominus,
faciet ? ' Apostolus dixit : ' Infra quindecim dies.' Excitatus ad hec
verba lohannes, solo prosternitur et fideiussori suo cum vberrima 5
lachrimarum effusione gratias egit, dicens : ' Faciam prorsus, apostole
sancte, faciam quod tam misericorditer pro me pollicitus es.' Post
fietum magnum obdormiens, iterum dominus cum eisdem apos-
tolis affuit, librum aperiri iussit, in quo audiuit idem lohannes
Petrum legentem : ' Murenulas aureas faciemus tibi, vermiculatas 10
argento." Mox lohannes surgens, et prefixum diem preueniens,
votum adimpleuit. Hic fuit primus abbas cenobii Bone-vallis, et
post ecclesie Valentine episcopus, cuius vita et mors multis meritis
et miraculis claruit. Considerandum nobis est quanta deuotione
sanctorum nobis imploranda sunt suffragia, qui tam amicabillter pro 15
nobis spondent et tam efficaciter intercedunt.
ir De sancto W^illelmo martire'.
T> Eatus igitur Willelmus martir in Scotia natus est in vrbe Perthe,
-L' que vulgo dicitur 'villa sancti lohannis.' Qui cum adhuc iu-
uentutis flore vernaret, lasciuiam amplexus secularem, vsque ad
tempus quod pater celestis in sua potestate disposuit, tanquam lignum ao
aridum infructuosus permansit. Verum germinauerunt speciosa de-
serti dum hoc lignum in tempore suo fructum attulit, aqua sapientie
salutaris irrigatum. Denique cum lanugo pilis infructi[fi]cans^ pro-
diret natura disponente, matrique iuuenis proferret genas dissimiles,
in virum alium subito mutatus est. Et precauens quidem in futurum, 25
euacuauit ea que erant paruuli, castigansque corpus suum, camem
spiritui seruire coegit. Arte pistoria, quam a iuuentute didicerat,
familiolam suam sustentans, decimum panem charitatis intuitu pau-
peribus errogauit : quatenus inter celicolas angelorum pane refici
mereretur. Vir ergo iste simplex et rectus ac timens deum et re- 30
cedens a malo, in populo mitissimus apparuit, orphanorum pater,
viduarura defensor, pauperum sedulus adiutor existens. Nec in dei
seruitio verus hic christicola tepidus aliquando permansit: quin quoti-
die sancte matris ecclesie limina frequentaret. Quodam autem dilu-
culo cum adhuc tenebre essent, ante fores templi domini causa 33
deuotionis aduentans, infantem vagientem reperit, vilibus villosisque '
panniculis inuolutum. Cuius miserie sanctus compatiens, clanculo
pusiolum arripuit, arreptum mulieri nutriendum tradidit, nutritum et
adultum arte panifica diligenter instruxit, instructum quoque super
^ This life is om. in T. Ed. in A. SS. Boll. 23 May V. p. 370. No other Ijfe
is known to exist. ' E. infructicans. » E. vilis vilosisque.
458 Bom legenlia anglie,
omnes vernaculos domus sue specialiter dilexit. Accidit itaque
quod idem vir voto se obligauit, dominice passionis visitare locum :
disponens domui sue, vocauit seruos suos et tradidit illis omnia bona
sua. Et audita quadam [die] ^ magna cum deuotione catholica missa,
5 fecit sibi vt moris est peregrinorum peram et baculum consecrari,
vt statim proficisceretur, non ignorans quoniam per multas huius
mundane lachrimarum vallis tribulationes oportet nos introire in
regnum celorum : acceptaque ab omni domus sue familia licentia,
omnibusque tam vicinis quam consanguineis valedicens, itineris
10 comitem nullum secum adduxit preter supramemoratum inuenticium,
in quo, tanquam pater fidelissimus piissimusque in filio suo carnali,
confidebat. Erat autem nomen seruo Cokermay Doueni, quod lingua
Scotensium ^ * inuentitius Dauid ' interpretatur. Sic vir israelita, Christi
coheres, egressus de terra et de cognatione sua, reliquit fratres et
15 sorores, vniuersamque substantiam suam, vt centuplum acciperet: et
profectus est statim. TranSeuntes autem primam et secundam pro-
uinciam, viaque regia per Angliam incedentes, venerunt ad vrbem
Roffensem, que Saxonum lingua Roifecestria nuncupatur. Est
autem Roffa municipium in Cancie prouincia, super Medweyam
20 amnem optimo loco situm, distans ab vrbe Londoniarum Anglie
metropoli viginti quatuor miliaribus versus Doroberniam, que anti-
quitus Kaerkarec, nunc autem Cantuaria nuncupatur. Cum autem in
vrbe supradicta morarentur per triduum, artus solutos vt quies vsui
laboris aptos redderet: intrauit sathanas in cor serui nequam, vt
25 auaricie deebriatus veneno, mortem domino suo penitus intentaret.
Querebat autem paricida * proditor oportunitatem vt eum perimeret
sine turbis, ne forte tumultus fieret in populo. Post triduum
egredientes ab vrbe versus Cantuariam, cum [ad] quoddam biuium
peruenissent, beato Willelmo viam rectam carpere volenti, pre per-
30 fidia proditor pellax [h]aut * potuit acquiescere, sed illum procaci vultu
respiciens dixit: *Vt quid vie perditio hec? Vt quid in uacuum
laborauimus viam rectam deserendo, quam heri, dum ad missarum
fuisti solemnia, ab incolis huius prouincie didici ? Absit vt per viam
quam desideras gradiamur, ne forte aliquid aduersum nobis contingat.'
35 Hec et alia superflua susurrone suadente, secum intrepidus perrexit.
Euntibus autem illis per deuia,nactus est proposito tempus oportunum
scurra subdolus : securimque vibrans spurius et degener alumpnus,
piissimum patrem et peregrinum, penitentialiter progredientem, in
occipite percussit, percussum prostratumque imbecillem impiissime
40 iugulauit. Sicque agnus innocens [a] lupo laceratur, sic granum fru-
menti cadens in terram mortuum, necnon proditionis opressum palea,
multum fructum affert ; sic beati Willelmi spiritus, egressus de tene-
bris et vmbra mortis, amictus est lumine sicut vestimento, et quia
' om. * E. scotentium. ' E. paricidia, * E. aut.
^t ^ancto saiillelmo martire. 459
legittime certauit, sufferens temptationem, accipere meruit coronam
vite [quam] ^ repromisit deus diligentibus se. Quid plura ? Nebulo
nepharius quem nephas fugat, fugit vt profugus, non refugio, sed
funis funere fungi dignus. Prenotato beati^^Willelmi martiris glorioso
triumpho, qualiter migrauit a corpore, opere precium est miracula 5
scriptis inserere que ob illius meritum operatur potentia celestis:
de quibus et vetera prosequi et noua cudere licet'; nec vobis dis-
pliceat, charissimi, si quandoque ma[c]rologiam* vitans, sub breui-
loquio transeam : quia et placet vobis dicendi parcimonia, et quamquam
arrideat multa dicendorum materia stilus tamen prolixus fastidium 10
gignit. Lucerna deinceps accensa non ponatur sub modio, sed super
candelabrum vt luceat ; fracto alabastro tota domus odore repleatur
vnguenti. ^ Fuit igitur eisdem temporibus in Cancie finibus prefatis
quedam mulier vesana toruo spiritu, necnon a demonio male vexata,
ita quod montes et coUes transiliens, necnon per plateas et vicos 13
nuda discurrens, insanie sinthomata' miserabiliter omnibus'' os-
tendit. Cumque quadam die per locum vbi iacuit corpus exanime
pertransiret, inter spinas et tribulos in ^ illud intuens, dixit : ' Amice,
vsquequo dormis ? Dormi iam, et requiesce. Quare, lasciue iuuenis,
cum sis candidus, corona florida non vteris ? * Hec et hiis similia 30
tanquam pica loquax astando garriens, coronam de caprifolio plexam
beati martiris capiti circumposuit. Reuersa deinde Cana[n]ee filia,
male a demonio vexata tanquam leena raptis catulis ardua queque
montium transcendit, in imis vallium dissiliit, penitus ignorans vnde
veniat aut quo vadat. Altera vero die rediens per locum vbi sanctum 25
corpus reliquerat, iterum appropinquans ait : * Redde mihi sompniator
quam dedi tibi coronam, quoniam te decet super aurum et lapidem
preciosum multum. Prochpudor ! stertis" adhuc, piger? mihi non
loqueris?* Hec et alia garrulans indigna relatu mortuo tanquam
viuo, martiris a capite coronam, cerebro necnon cruore cruentatam 30
immo consecratam, abstulit, capitique proprio sup[er]posuit ®. Mira-
bilis deus in sanctis suis, illico manifestauit electum sibi martirem.
Manifestauit autem sic : Mulier namque fatua, cruento coroUario
coronata, dicto citius ferali rabie deposita humanam rationem adepta
est. Vnde pre verecundia tota die vsque ad vesperum inter frutecta *** 35
latuit, et ad se reuersa dixit : * Nunc scio vere quia misit dominus
angelum suum et eripuit me de manu sathane meritis istius martiris,
vt manifestentur " opera dei in illo, Prestante domino nostro Ihesu
Christo, qui cum patre et spiritu sancto viuit et regnat deus per
omnia secula seculorum. Amen.' Et predictus gloriosus martir 40
iacet apud ciuitatem Roffensem predictam.
' om. ' E. beato. ' Only one miracle, however, is given here. * E.
martirologiam. * This story is highly poetic. • = symptomata. ^ om.
in BoU. 8 Boll. sterneris. » supposuit. i" BoU, fruticeU. " E.
manifestantur.
46o ji3otja legenna anglie.
V
% De sancto Winwaloeo abbate et confessore^
Ir quidam in Britannia fuit illustris'^ nomine Fracanus, Cotonii
regis britannici consobrinus, qui Armoricam, vbi tunc opacum
adliuc sine clade audiebatur fuisse terre spacium, ascensa rate cum
paucis et ponto britannico prospere nauigato, delatus est, in portum
6 qui * Bracheus dicitur. In qua statim proxima queque perlustrans, et
fundum quendam reperiens non paruum, siluis dumisque circum-
septum, cum suis ibidem habitare cepit. Hic filium suum nomine
Winwalloeum cuidam patri spirituali litterarum studiis tradendum
secum adducens dum in itinere esset, caligine totus polus ob-
lo uoluitur, terra tremit *, aer choruscat, freta feruent, et totum turbine
et igne et cum niue grandine mixto turbatur pelagus. Et ait filius ad
patrem: 'Cur times, inquit, pater? Ille creaturarum auctor qui
cuncta cum non essent fecit, qui celum sideribus ditauit, terram flore
ornauit, mari terminum posuit : aeris quoque iniuriam sedare, cum
15 velit, et ponti mitigare fluctus potest. Nam nihil deerit timentibus
eum. Vnum ergo est necessarium vt totam in illo spem habeamus
et in eius semper dilectione maneamus ; quia et ipse prius dilexit
nos.' Hec et alia multa dicente puero, subito sol effulsit, et dies
serenissima vsque ad vesperam illuxit. Cum autem ad doctorem
20 illum sanctum cum filio venisset, ille ait : * Puerum, quem mihi
commendas, video moribus transcendere, et in puerili forma gran-
deuum conspicio virum et ingenii sagacitate diuina iam sapientia
eruditum.' Commendato itaque sancto viro filio suo, patreque ad
sua regresso, in litterali scientia in breui non modicum puer pro-
85 ficiens : cum quidam sociorum ludendo cum sociis crus suum con-
fregisset, accessit ad eum, et fusa ad deum prece, super locum plage
signaculum crucis impressit, dicens: 'Surge velociter in nomine
domini nostri Ihesu Christi.' Qui statim, quasi nihil mali sustinu-
isset, nullo lesure manente vestigio, surrexit. Mox enimvt pauper
30 clamaret, deo gratias agens festinus occurrebat ad eum, opem illi
prestiturus : et quos vnde pasceret substantia corporali non haberet,
vberrimis fletuum querimoniis illorum penuriam deplorabat, et
corda illorum spe retributionis eterne subleuabat"; et commemo-
rans illis vocem euangelii 'Beati eritis qui nunc fletis et esuritis,
35 quia ridebitis ^ et saturabimini,' celestibus eos non cessabat educare
diuitiis. Videns autem quidam sociorum suorum charitatem eius
circa pauperes, liuore inuidie stimulatus, subsannando eum increpare
cepit dicens : ' Ecce per totum diem laborans opus tuum in tam
ignobili vulgo flebiliter deperdis, quasi misericordiam simulans,
40 cuius affectum non habes.' Cum hec et multa alia conuicia ei in-
* Abr. from the Vita in MS. Bodl. 240, p. 823, which more nearly represents the
original life than the ^rd life in A. SS. Boll. March I. p. 254, or than the ist life
ib. (and that in Surius), derived from the same. ' T. Fuit in Brit. uir quidam
jllustris. ^ T. E. que. * T. E. tremuit. « T. sulleuabat. « E. redibitis.
De ^ancto ^intoaloeo. 461
tuHsset, aperiens os suum "Winwaloeus et deo gratias agens, sic
respondit ei : ' Benedictus sis, amantissime frater, quia tui solius
aperti sunt oculi, qui hec tam recte de me iudicare potuisti.' Et
protinus quendam cecum ^ de turba ad locum secretum adducens, ita
orans ait : ' Sicut oculos cecorum, clamantium ad te " Miserere nostri 5
fili Dauid," sanasti, ita tu domine Ihesu Christe, digneris istius fratris
in te confidentis oculos sanare.' Et aperiens oculos eius manibus
suis et spuens in illos, dixit : ' Argentum et aurum non est mihi ;
quod autem habeo, hoc do tibi : in nomine domini nostri Ihesu
Christi respice.' Qui statim apertis oculis clare vidit. Quadam lo
die, cum soror sua paruula cum aliis luderet puellis, accidit vt oga
transeunti obuia occurreret oculumque eius diripiens penitus erueret
atque absorberet. Et dum hec acta essent, angelus domini in somp-
nis nocte sequenti apparuit Winwaloeo, dicens : ' Surge, festina
et merorem parentum tuorum releua: nam hodie, gregem ogarum* ^5
gallo trahente, vnica germana tua perdidit oculum suum : sed '
locus in quo est reconditus, venter oge est.' Cumque ad parentes
suos venisset, eam quam ceteris eminentiorem cernit, teneri ac euis-
cerari fecit. Et accepto inde oculo, et in locum suum posito, sanum
reddidit illum. Ales vero, quasi a nullo contactus fuisset, ceteras sanus ao
adibat aues. Dum quidam condiscipulus suus sompnum caperet,
serpens subito morsu pedem eius lesit totumque veneno infecit. Et
grassante per omnia membra veneno : cum seruus dei vidisset fis-
suram vbi se lubricus anguis occultarat, mox voce alta clamare cepit :
' Quicquid letiferi seminis in ista latitas rima, erumpe, prode foras, 25
Christi (qui deus est omnipotens) * edisce trophea.' Nec mora, audito
Christi nomine sibilans serpens de latibulo suo exiuit; et signo crucis
confossus, nemine feriente interiit. Et data infirmo aqua oleo infusa'
ad bibendum, fugato omnis lesure vestigio conualuit. Quod audiens
pater eius Fracanus venit ad eum et dixit : ' Fili mi, te deprecor vt 30
dominum deum tuum exores vt tale pestiferum genus nusquam in
ista regione apparere presumat.' Illo autem deum inuocante, factum
est vt nullum omnino deinceps tale pestiferum genus in illa regione
apparuisse dicatur ; et si aliquando probandi gratia illuc delatum
fuerit, quasi tridente confossum statim se moriturum expandit. 35
Cum puer quidam Fracani de equo nimis velociter currente cadens
expirasset, sanctus Winwaloeus casu superueniens, dexteram de-
functi apprehendit, dicens : ' Dominus Ihesus Christus, qui te cum
non eras plasmauit, et camem sumens de virgine immaculata pati
pro te dignatus est, resuscitet te.' Et puer, quasi a sompno excitatus, 40
statim surrexit. Egressus demum de loco illo cum vndecim sociis
Winwaloeus, in insula quadam ", acutis rupibus et mari circumcincta,
nulla hominum habitatione digna, manere cepit, oratorium con-
' T. E. secum. ^ Bodl. oca gallo trahente. ' T. E. sed et. ♦ qui . . .
omnipotens om. in T. Bodl. * al. confusa. • sc. Theopepigia, Tibidy.
462 3i3ot)a Legentia anglie»
struxit, et hortum plantauit. Elapso autem triennio, cum locum
quendam vltra mare *, vbi nunc corpus eius requiescit, conspexisset,
mare cum baculo percussit et siccis pedibus cum sociis, deum* glori-
ficans, pertransiuit. Et cum locus illis placeret, quasi circulum in
5 modum fontis de baculi sui cuspide fecit, et aquis mox largissime
egressis, fons patens apparuit et amenus.
Quadam nocte, dum solus in oratorio oraret, apparuit ei quoddam
ingens teterrimum atque liorrendum monstrum. Erat namque quasi
quedam ymago ferro et fuligine conficta, plumis contexta fuligineis,
10 pedibus et alis pernicissima ** ; interdum centum habens oculos
flammeos, nunc vero nullum, interdum vnum in media fronte fixum,
in modum clipei maximi rotatum ; centum linguas, totidemque ora
et aures confingens ; nunc (sursum) * vsque ad nubes se erigens,
nunc vero deorsum pendens et cum (terre)* puluere descendens.
15 Hec tam prophana per totam noctem videns, demum dixit : 'O
demens, o prophane, cur hec tam vana iactitas contra milites Christi ?
An te latet quod perpetua ignis eterni tormenta te manent cum
sodalibus * tuis ? Quamuis enim modo quedam grauia iam sustineas,
maiora tamen sustinebis cum Christus apparuerit, vita et legifer
20 noster.' Quibus dictis, miser ille cum suis illusionibus euanuit.
A vicesimo primo etatis sue anno vsque ad obitum suum, nunquam
in ecclesia visus est sedere ; nunquam tristicia deiectus nec leticia
solutus, nunquam moderationis metam excedens, sed neque iratus
aut turbulentus, omnibus affabilis et beniuolus erat. Ter quinquagenos
35 quotidie psalmos psallebat, nunc in crucis modo, nunc immobilis
fixus statura, nunc genibus prouolutus. Ex die vero qua locum
suum construere cepit, nunquam indumento laneo vestitus est aut
lineo, sed caprinis induebatur pellibus. Et neque in lecto plumis
vel vestibus seu etiam paleis strato, iacuit : durissimis nucum corti-
30 cibus vti consueuit pro plumis ; pro peregrinis autem tapetibus
pictis, arenis cum lapillis delectabatur admixtis ; duobus lapidibus
capiti suo ^ suppositis. Quali indumento in die, tali et eodem indue-
batur in nocte. Panem triticeum non comedit, sed modico vescebatur
pane ordeaceo, cinere admixto, equali pondere librato. Semper biduo
35 aut triduo semel cibum sumpsit. Pulmentum enim erat ex farina et
oleribus confectum, nuUa omnino pinguedine impinguatum. Sabbato
et dominico die caseo aqua decocto vtebatur, et paucos in resurrec-
tione domini pisciculos sumebat. Potus autem eius ex aqua et
arborum succis malorumve siluestrium erat. Nunquam os eius a
40 spiritualibus ociosum visum est vel vacuum. Multi enim ceci, surdi,
atque demoniaci, et omnia -infirmitatum genera habentes ad eum
adducti, deo gratias agentes sanitatem consequuti sunt. Quidam
discipulus suus'', mortua matre sua, cum ad locum in quo mortua
' sc. Landevennec, near Brest. ' E. domini. ' T. E. perniciosissima.
* om. n T. Bodl. " E. satellitibus. • Vit. adds et pedibus. ' sc. S. Riochus.
De ^ancto aBmtoa!oeo. 463
iacebat aduenisset, aspersa super cadauere aqua benedicta dixit :
« Dominus Ihesus Christus, in cuius nomine magister meus plurimas
lam fecit virtutes, ipse te sanare dignetur.' Et statim quasi de
sompno excitata, surrexit, et super lectum residens sudorem suum
detersit, dicens : ' Videbam, inquit, circa me, extremum priusquam 5
anhelitum amitterem, quosdam nigerrimos ad deuorandum me
paratos, qui circumdantes me, et pedes meos cum manibus circum-
ligantes, per aspera trahebant loca. Et cum ad tormenta me trahere
niterentur, sanctus Winwaloeus illis obuians,' terribiliter eos incre-
pauit et dixit : " Dimittite hanc mihi. Vt quid enim tam audacter hoc 10
scelus in meam perpetrare temptatis ^ famulam ? " Illi consternati
atque stupefacti, repugnare volentes sed diuino [terrente] * imperio non
audentes, me reliquerunt. Quibus sic fugatis, sanctus dei animam
meam ad corpus reduxit et sicut videtis ad vitam restituit.* ' Erat
autem consuetudo beati Winwaloei, ecclesiam miliario vno a monas- 15
terio distantem cum quodam diacono, nomine Egbino, visitare et
tam pro viuis quam defunctis hostias ibi deo immolare. Accidit enim
vt* dum illuc tempore messis iter facerent, inuenerunt leprosum
quendam iacentem in messe grauiter plangentem, totum corpus vul-
neribus plenum, flebili voce auxilium ab eis postulantem. Et acce- ao
dens ad eum Winwaloeus dixit : ' Que sunt infirmitates, frater, pro
quibus tam grauia suspiria emittis ? ' Cui ille ait : ' Magne angustie,
graues dolores quatiuntur in corpore meo. Insuper et vnus dolor
inest mihi qui tantum est infirmitati mee noxius vt si hunc diem sine
huiiis doloris auxilio transiero, mortem potius quam vitam proximam 25
esse puto : Nares enim mee dolore vulnerum plene concremantur
ab ardore, vt vides, tante infirmitatis.' Hec audiens vir dei ', pauperem
per latera arripiens — quia pronus in terra iacebat— erexit. Et cum
manus ad nares porrigeret, pauper flebili voce vt poterat clamare
cepit : ' Noli, senior, noli manibus tangere nares, quia dolor non 30
permittit : sed si pro remissione peccatorum tuorum dolorem meum
leuiare volueris, necesse est mihi vt in ore tuo nares meas miseris,
et ita me sanes V Humiliauit autem se beatus Winwaloeus : et
quando putauit leuiare pauperem in ore suo, carnem dei excepit ; et
mox vt ad se traxit halitum ^ petra mirabilis in ore eius cecidit. Et 35
beatus Egbinus per latera dominum tenens, sursum aspexit celum
apertum, et in capite domini quem tenebat sancta crux apparuit,
angelosque obuiam domino venire vidit ; et sacerdoti ait : ' Pater
sancte, ipsum quem teneo manibus et tu ore, dominum Ihesum
Christum, qui pro nobis semetipsum permisit crucifigi, esse credo '.' 4o
' T. E. temptastis. * so T. : E. conterriti. * The following miracle,
extant in MS. Bodt. 340 (and Vita Ethbini). is wanting in the other lives :
it is ascribed by the Boll. to another younger, Winwaloeus, ' socius S. Ethbini.'
Cf. S. Egbin. * om. in Bodl. * al. Ethbinus. • al. ita traxeris.
al. om. » T. E. crede.
464 5I3otja leffenna anglie»
Cupientes autem eum tenere manibus, eleuauit se dominus Ihesus
Christus in nubibus, dicens : * Non me erubuistis, serui mei, in an-
gustiis meis, nec ego erubescam vos in regno patris mei. Hereditas
vestra mecum est; et hiis qui vestri in suis orationibus memores
5 fuerint, salus in regno meo.' Hiis dictis, ab oculis eorum receptus
est in celum. Stupefacti autem serui dei laudauerunt dominum,
et beatus Winwaloeus ait : ' Hoc tuis meritis, frater Egbine, accidit
nobis, qui tante es humilitatis et obedientie, vt quicquid humana
lingua precipere potest, tu corde deuoto^ adimplere festinas.' Et
10 ille : * Non ita est, pater ; sed tu, qui quotidie carnem et sanguinem
Ihesu Christi immolas, meruisti ipsum videre in suo corpore, quem
assidue in animo tenes.' Erant autem in partibus illis tres fratres
suis latrociniis multa mala facientes : qui cum qua[rto] ali[o] * monas-
terii septa nocte ingressi, horreum apertum, et ordeum in medio
15 positum inuenerunt. Et impletis saccis suis cum egredi vellent, pri-
mus protinus in terram prostratus, coxa eius fracta et comminuta,
miser depressus sub onere iacebat. Alter vero subsequens, fixis in
terram pedibus nuUo modo se mouere valens, licet inuitus in eodem
loco stare cogebatur. Tertius cecitate percutitur. Quartus quasi
20 insaniendo magna voce clamabat. Sicque omnibus diuersis calami-
tatibus astrictis, mane ad eos veniens famulus dei ait : ' Quam stulte
egistis ? Nonne enim magis decebat ex fratrum labore aliquid postu-
lare, et ex permissione quod sufficere posset suscipere, quam in dei
famulos fraudem illicitam perpetrare ? Sed nunc ipse qui vos ligauit,
25 Ihesus Christus dominus noster, ab hac plaga liberet.' Hiis dictis
confestim ab omni corporali plaga soluti sunt. Et adiecit dicens :
' Tollite hinc vobiscum onera vestra : et quotiens necesse fuerit
petite a nobis, et nos incuntanter tribuemus ; et nolite propter res
transitorias et caducas animas vestras perdere.' At illi statim con-
30 uersi, vsque ad decrepitam etatem in bonis operibus deo seruientes
cum viro dei vitam suam duxerunt. Dum quadam nocte sanctus
dei solus in oratorio pernoctaret, astantem sibi vidit angelum domini
splendidissimum, cuius fulgor lucebat vt sol, et dixit ei : ' Sancte
dei Winwaloee, mature segetis et bone frugis quam seminasti tempus
35 instat colligende.' Cui ille : ' Vt tua voluntas, sic mea fiat.' Illumi-
nata cuiusdam mulieris cecitate ; apparuit ei angelus domini dicens :
'Frater venerande, conciuem sibi exposcunt te celicole, et cito ab
huius agonis labore liberaberis.' Qui statim conuocatis fratribus ait :
'Preparate vos hodie, quia postquam missam cantauero et corpus
40 et sanguinem Christi recepero, sexta huius diei hora ab isto corpore
suscipiet me dominus noster.' Celebrata itaque missa, stans ante
altare inter duos monachos hinc inde sustentatus, vna cum fratribus
psallens, animam deo reddidit, tam a corporali egritudine intactam
quam a pollutione carnali mundam. Obiit autem quinto nonas marcii,
1 E. deuota. * T. E. cum quatuor aliis.
2:)e ^ancto mi^tmo. 465
et in suo monasterio Tauraco ^ sepultus, miraculis crebris choruscat.
Floruit autem circa annum domini quadringentesimum quinquagesi*
mum nonum \
Narraiio\
Quedam ancilla dei et virgo sancta, abstinentiam nouem annis
custodiens, a quodam cantore solicitata est et corrupta. Que statim 5
concipiens, partu explicito, nimio dolore penitentie mens eius com-
puncta est, in tantum, vt fame semetipsam vellet occidere; lachri-
mosis precibus deum iugiter interpellans ac dicens : • Tu deus
magnus, qui totius mundi maliciam portare consueuisti : quia tua
voluntas est cunctos saluari, me quoque perditam in hoc ostende si 10
saluti restituas, vt quod ex peccati mei perditione creatum est, ex
hac luce celerius tollas, ne forsitan aut laqueo aut precipitio perire
compellar.' Statimque partu diuinitus morte subtracto, illa se peni-
tentie summis angustiis tradidit, et elephantiosis mulieribus per annos
triginta seruiuit. Cuius humiles preces misericors deus non repulit : 15
nam cuidam sancto presbitero reuelauit dicens : ' Illa virgo plus mihi
placuit in penitentia quam in virginitate sua.' Hec Vincentius in
Speculo.
1F De sancto Wistano Rege et martire *.
SAnctissimus et eximius Christi martir Wistanus regali Merciorum
ex prosapia extitit oriundus, rege Wimundo et Elfleda regina ao
parentibus progenitus. Qui in pueritia constitutus quam bone indolis
fuerit quantisque pietatis indiciis floruerit, cum annos pubertatis
attigit bonis actibus comprobauit. Mortuo autem patre eius, in re-
gnum ei' successit: malens tamen celestis hereditatis heres fieri
quam hereditati periture adherere, exemplum domini sequutus 2$
imperia terrena respuit, commutans* ea pro celesti hereditate;
regine matri et regni proceribus regni commisit habenas. Erat
autem princeps quidam, nomine Brithfardus ^, qui' vt domino suo
in regno vel viuenti substitueretur vel mortuo succederet siue iuste
siue iniuste, operam omnimodam dare cepiL Cupiditate itaque 30
regnandi succensus, ceco amore regine succenditur, vt si ad eius
matrimonium posset attingere, per eam regni gubernacula adeptus
facilius regis nomen consequeretur. Cumque ad reginam nuncios
misisset, illa fraudis eius nescia, donec super hiis cum filio suo et
proceribus consilium habuisset responsionem distulit. Beatus itaque 35
Wistanus super hiis requisitus, spiritus sancti gratia edoctus, tale
matri sue fertur dedisse consultationis responsum: 'Mater mea
' The BoU, refer this to Winwaloeus junior. ' T. quadringentesimuni on
corr., nonum added by another hand. ' Cf. Vinc. Bell. * Ed. in A. SS. Boll.
lune I. p. 83 ; abridged from the Vita in MS. Ravvl. A. 287, ed. Macray Chr.
Abb. Evesham 1863 ; a shorter life in Harl. 2253. * E. eius. • BoU. com-
mutansque. "> R. Brifardus, Britfardus. * om. in T.
VOL. II. H h
466 jeoDa legenna anglie.
charissima, Brithfardus cognatus meus et compater tuus qui me de
sacro fonte baptismatis suscipiens ad regnum celeste regenerauit,
te petit vxorem. Sed acquiesce ^ consiliis meis, et sponsum tibi non
moriturum tradam. Quicunque enim nubunt Christo, accipientes
6 ipsum sponsum, perpetua dote dotantur* in regno celorum.' Et illa :
' Si ita est, inquit, impleatur serino quem dixisti, vt Brithfardo vel
alii morituro non nubam.' Wistanus igitur, de matris continentia spe
certissima concepta, nunciis prefatis matrimonii impedimenta reue-
lauit. Quo audito, Brithfardus conatus est de morte Wistani tractare,
10 vt eo de medio sublato propositum suum sceleratum ad finem per-
ducat nephandissimum. Furore itaque tirannlco accensus, crimen lese
maiestatis incurrere non veritus, dominum suum verbis pacificis sed
cogitationibus fraudulentis adcolloquium suppIicatorie,vt ipsum dolose
perimeret, inuitauit. Acquiescens autem rex, dum colloquutionis ' [tem-
15 pus] aduenisset, apud locum qui vsque hodie ' Wistanestowe ' nuncu-
patur conuenerunt : et Brithfardus cogitabat qualiter dominum suum
seorsum a turba dolo teneret et * occideret : ' (quod quidem non bene
ausus fuerat attemptare ob plebis timorem ^) que cum rege venerat.
Recogitabat tamen (ille) " quod si principem prius percussisset,
20 milites vt acephalos non timeret. Venerant enim Brithfardus et
qui cum eo erant, clanculo armati contra inermes. IUis igitur in
vnum conuenientibus, dominum suum sicut filiolum ad pacis oscu-
lum inuitauit seorsum, dicens : ' Veni et in pace sancta osculum da
mihi, filiole mi.' At "^ ipse pacis amator accedens ad eum ait : ' In
25 nomine sancte pacis, que est deus, osculor te, vt in eiusdem nomine
osculer a te.' Brithfardus vero, nec domino terreno parcens nec
celestem veritus, deosculando eum extraxit gladium quem sub latere
suo clam habebat, et caput domini sui quassando cura capulo letale
vulnus in cono eius infixit. Quidam vero alius de circumstantibus
30 mucrone corpus regis perforauit. Supradictos autem nuncios, scil.
Vibaldum", Man, et Edulphum, eo quod post veritatem agnitam
semper beato martiri veritatis assertori, vt vero domino, veritatis
imitatores adhesissent, detestabiles ministri eiusdem Brithfardi
gladio interemerunt. Nec mora, idem Brithfardus, diuino iudicio per-
35 cussus, statim amens effectus est, et [sic] nec ad regine matrimoniura
attingere nec ad regiam dignitatem subliraari a domino permittitur.
Passus est autem kalendis lunii, et preciosum corpus terre relin-
quens, gloriosam animam celo intulit. De loco autem in quo inno-
center occisus est, columpna lucis vsque ad celum porrecta, omnibus
40 incolis loci illius apparens, per triginta dies stabat perspicua. Delatum
est autem corpus martiris, ab hiis qui tunc presentes aderant, ad
monasterium de Rependon, et in mausoleo aui sui Wiglaui condigno
' E. acquiescente. ^ R. ditantur. ' T. colloquucionis, E. colloquutioni ;
tempus om. * R. vt. "-' so E. ; T. R. timebat enim plebem. ' om, in
T. R. " R. Ac. « E. iubaldum.
De ^ancto mimm. 467
honore et summa reuerentia est humatum. Nec multo post specialis
filius et martir regis superni, ad specialem filiam romane ecclesie,
ecclesiam videlicet euishamensem, diuina disponente gratia est trans-
latus, vt locum quem Kenredus rex regia potestate regie libertati
donauit, eiusdem regis consanguineus beatus Wistanus, vt alter 5
quodammodo substitutus patronus, regia potestate protegeret et mar-
tiris presentia sanctificaret. Cum autem beatus Wistanus martirio,
vt prefertur, coronaretur, omni anno per vnam horam illius diei qua
gladiis impiorum occubuit, in eodem loco vbi columpna lucis ap-
paruit, capilli quales videntur in capite hominum, oriuntur ; vt per lo
capillos a capite eiusdem adolescentis auulsos, in eodem loco effusos
et dispersos, qui a fidelibus tunc ibi presentibus colligi non poterant,
adhuc tamen ibidem permanentes et annuatim crescentes, veridica
saluatoris approbetur sententia qua dicitur quia ' capillus de capite
vestro non peribit.' Et cum multi martires capitis abscisione mar- 15
tirium compleuerunt, iste non absciso capite, sed tantum cono
capitis quassato in modum corone victor occubuit. Cum enim
Baldewinus archiepiscopus cantuariensis super predictis certificari
vellet, instante die natalis eiusdem martiris, misit illuc viros reli-
giosos et fide dignos, qui iUuc accedentes, per spacium vnius hore ao
diei passionis sue in eodem loco, circa capellam que ibi sita est, inter
herbam viridem capillos quasi hominis, quos manibus suis palpa-
uerunt et ore osculabantur, videre meruerunt ; et iterum post modi-
cum nihil in eodem loco nisi solam herbam perspexerunt. Cum
enim Walterus abbas, qui primus Francigenarum ecclesie prefuit 2$
euishamensi, multas sanctorum inuenisset reliquias *, igne illas pro-
bari decreuit. Reliquias etiam beati Wistani, de cuius sanctitate
dubitabat, in ignem copiosum immisit : sed dominus ita illas illesas
conseruauit vt flammis diuisis intacte permanerent, colorque in ossi-
bus mutatus non est. Vnde perterritus abbas tremulis manibus 30
testam capitis gloriosi martiris cum ab igne ad locum pristinum
deportaret, casu de manibus eius subito in terram cecidit, tantumque
riuum sudoris emisit quantum aliquis virorum quolibet accidenti de
se emittere posset. Quo viso omnes, dei laudantes magnalia, voces
ad sidera toUunt, et caput cum ceteris membris in feretrum honori- 35
fice reponunt.
[MS. Tib. adds : Inadenda^.
Non multum ante hec tempora sancta Aurea, Parisiis in Gallia
florens, dum panes ad refeccionem sororum deessent, clibanum
candentem intrans prunas ardentes suis manibus foras detulit et
fornacem mundam exhibuit ; ut autem miraculum duplicaretur et 40
laus uirginis sancte augmentaretur, campane sine manuum tactu per
> om. in T. ' Cf. Vinc. BeU. XXIII. 69 ff.
H ha
468 ji3ot)a leg:entia anglie»
se sonuerunt, et panes sufficienter decocti in momento reperti sunt.
Quadam eciam die dum missam audiret, et leuita euangelium incon-
grue pronunciaret, illa (in uer)bis diuinis nolens audire fallaciam,
de humero diaconi stolam auferens humero suo imposuit euangelium
6 lectura. Vnde et angelica increpacione culpata, in oratorio se reclusit
et ab omni hominum aspectu septem annis se remouit, acerrimam
penitenciam agens. Assidue sedebat in cathedra quam sibi fecerat,
habente^ quinquaginta clauos in dextera, et totidem in sinistra,
totidemque in dorsi regione : quinquaginta psalmos innixa clauis
^o dextre partis, totidemque in sorte clauorum leue partis, in posteriori
similiter totidem decantauit; nunquam carnes comedens aut uinum
uel siceram'* bibens, set stillicidium cineri expressum potare con-
sueuit. Et sancto Eligio sibi apparente, plena bonis operibus ad
dominum migrauit ^]
% De sancta Withburga virgine*.
15 QAncta Wythburga filia fuit Anne regis Estanglorum, sororque
O sancte Etheldrede virginis. Eius namque sanctitas et vite mun-
ditia ex diuturna post obitum suum incorruptione apparet: post
trecentos fere et quinquaginta quatuor a^nnos corpus eius integrum
repertum est et incorruptum. Hec enim virgo sancta, in annis
20 puellaribus constituta, cenobium apud Derham construxit et habitum
monialium assumpsit. Contigit enim vt cum ecclesiam in eodem
loco construeret, nihil victualium preter siccum panem haberet quod
operariis suis apponeret. Ad vnicam ergo post Christum spem suam,
dei genitricem confugit, et pro instanti necessitate precibus rogare
25 cepit. Cumque inter preces paululum dormitaret, astitit ei regina
virginum pulchritudine ineffabili decorata, docens eam in domino
habere fiduciam, non solicitari de victu corporeo, nec cogitare de
crastino. 'Mitte*, inquit, diluculo puellas ministras ad proximum
pontem siluestris fluuii : ibi enim diebus singulis occurrent duo fere
30 lactiflue, quas mulgentes, solatium victui vestro interim ministrabunt.'
F^acto autem mane, misit duas puellas ad pontem vno stadio di-
stantem : et ecce occurrunt illis due cerue quasi domestice, quas
^ VB. habentem. ' T. ciseram.
» Ant. et CoU. in T. :
IUicito connubio matris puer Wistanus Resistit legis studio, quem compater
prophanus Accitum in colloquio interficit spe uanus, Insontem sic martirio
coronat seua manus. V. Ora pro nobis.
Deus qui beatissimum regem Wistanum adhuc puerulum pro legis catholice
defensione dimicantem occumbendo fecisti uictorem, presta quesumus ut ipsius
exempla sequentes per aduersitalum toleranciam perhennem ualearaus leticiaro
adipisci, per.
* Abr. from the Vita ascribed to Goscelin, in MS, Corp. Chr. Coll. Cambr. 393,
Trln. Coll. Cbr. Gale O, a, i. » E. Mittite.
De ^ancta aBitfj&urga. 469
virgines mulgentes tantam lactis vbertatem expresserunt, vt hydriam
plenam duo viri iniecto per ansas vecte humeris suis efferrent, et
omnibus copia habundaret. Quod audiens prepositus ville, tanta
miracula paruipendere et irridere cepit: et liuore demum ac in-
dignatione stimulatus, adductis canibus insontes feras capere nite- 5
batur. Eadem vero hora dum feras insectatur, equus in obstantem
sepem calcaribus vrgentibus incurrit, sepisque acuta sude transfixus
ilia dum resiliendo tergiuersatur, sessor supino' capite excutitur
fractaque ceruice exanimatur. Ablato autem lacte ferino : non defuit
dominus ancillis suis, sed rediit, qui defuerat, victus tempore opor- 10
tuno. Tandem plena operibus bonis et virtutum exemplis, cum
virginitatis palma celestia conscendit, et in cimiterio ecclesie de
Derham cum honore corpus eius terre commendatur. Post quin-
quaginta quinque annos, reserata eius tumba, ita incontaminata in-
uenta est vestibus et toto corpore, sicut primo die in tumulo fuerat 15
collocata. Translatum est autem eius venerabile corpus in ecclesiam
quam ipsa viuens ibidem construxerat. De loco autem quo prius
sepulta fuerat, fons aque lucidissime emanat, multis diuersarum
beneficia conferens sanitatum. Cenobium tandem illud virginale,
incursione Danorum tempestateque bellorum fugato virginum cetu, ao
in parochiam est destitutum. Tempore regis Edgari beatus Ethel-
woldus episcopus monasterium heliense reparauit, et congregata
monachorum caterua, Brithnotum priorem Wintonie, primum illis
abbatem fecit ; adiecitque rex eidem monasterio cenobium Derham,
vna cum thezauro suo Witburga virgine. Cum autem abbas cum 25
monachis ac militia armata corpus de terra leuasset, ac per viginti
miliaria terrestri via progressus fuisset, ad fluuium in Branduna'
deuenerunt, ingressique naues remis et armamentis certatim incu-
buere ; totoque illo itinere per totam fere noctem stella splendidis-
sima super virginis corpus rutilabat et claros radios effundens 30
iugiter comes ibat. Et ecce populus de Derham associatis sibi illius
plage ' plebibus fugientes consequitur armatus : [nam] * sopore omnes
grauati dum tardius explorant, corpus virginis ablatum reperiunt,
et ad arma prosilientes, vnanimi impetu proruunt : bipartito agmine
vtramque ripam occupant, iactant conuitia, intentant* spicula, ex- 35
probrant sacrilegia, terroribus et clamoribus ac minis implent aera.
Abbas enim cum suis tanquam surdus non audiens pertransiuit ',
diuinumque auxilium crebris orationibus obtinens, dei protectione
munitus, fesso reditu confusis persequutoribus, absque cuiusquam
detrimento cum sancto corpore euasit ; et iuxta tumbam sancte Ethel- 40
drede in tumulo honorifice preparato coUocauit. Depositio vero
eius octauo idus lulii celebratur. Facta est autem translatio me-
niorata sub Brithnoto abbate heliensis ecclesie anno domini non-
* T. suppino. * E. brenduna. = the Brandon river or Little Ouse. ' Vit
aflanibus. * so Vita ; T. E. sed. » E, intemptant. • Vit. perstrepentes.
470 HSotia legenua ang;lie»
gentesimo septuagesimo quarto. Anno vero domini millesimo
[centesimo] ^ sexto Richardus, abbas vltimus, transtulit corpus virginis
sancte ad locum'* vbi vsque ad nostra tempora requiescere meruit.
Repertum est corpus eius sanctissimum post tot annorum curricula
5 integrum, cum vestibus, et incorruptum, cumque monachus quidam
membra virginea tangeret et flexibilia reperiret, candet rosatis genis
facies virginis quasi vite spiraculo inspirata : et cum tumba eius
lapidea inconsulte et fatue tractaretur et fracta fuisset, edificata noua
breuior vno pede videtur, sed prima, virtute diuina, ac si nunquum
lo fuisset fracta, resolidatur.
[MS. Tib. adds : Incidencia^.
Cum Dacius * mediolanensis episcopus Constantinopolim pergens
Chorinthum uenisset, aspexit eminus (domum congruentis magni-
tudinis eamque sibi preparari ad hospitandum iussit. Cumque eius-
dem loci incole dicerent in ea hunc manere non posse quia multis
15 iam annis hanc diabolus inhabitaret, atque ideo uacuam remansis)se,
respondit : ' Ideo hospitari (in domo eadem) debitor sum, si hanc (ma-
lignus spiritus inuasit et ab) ea hominum habitacionem expulit,*
Cumque (uir dei) nocte quiesceret, antiquus hostis (immensis)
uocibus cepit imitari rugitus leonum, (balatus) pecorum, ruditus
20 asinorum, sibilos serpen(cium, (por)corum stridores et soricum.
Tunc (repente Dacius) tot hostium uocibus excitatus surrexit
iratus et contra hostem clamans dixit : ' Bene tibi contingit,
miser, et qui in^itari dominum uoluisti indigne, ecce, ut dignus es,
bestias imitaris.' Ad quam uocem deieccionem* suam spiritus
25 malignus erubuit, et domum illam ad exhibenda monstra, sicut con-
sueuerat, non intrauit. *Cum uenerabili episcopo Venancio Sa-
b(ino ^ diaconus) nunciasset quod cursus sui Padus alu(eum egres)sus
ecclesie agros occupasset, dixit : (' Vade et) dic ei : mandat tibi
episcopus ut (te compescas et) ad proprium alueum redeas.' Quod
30 diaconus (eius) audiens despexit et non iuit. Tunc (uir dei) accersito
notario dictauit dicens : ' (Sabinus domini Ihesu Christi seruus, com-
monitorium (Pado) : Precipio tibi in nomine domini Ihesu ut de
(alueo tuo in) locis istis ulterius non exeas (nec terras) ecclesie
ledere presumas ; ' atque (eidem notario sub)iunxit dicens : ' Vade
35 et hoc in aquam (proice).* Quo facto aqua se compescuit et (ad
proprium) alueum reuersa, exire ulterius (in loca eadem) non pre-
sumpsit *.]
' T. E. vicesimo. ' sc. the new minster. ' Ex Gregor. Dial. (quoted on
the margin) III. 4, Vinc. Bell. XXII. 74, * T. darius. ° T. deteccionem.
6 Greg. Dial. III. 10. ' al. VB.
« Ant. and Coll. in T. :
Aue gemma claritatis ad instar carbunculi, Aue rosa paradisi more fragrans
balsami : O W(ith)burga, uirgo felix gloriosa meritis, Assistentes tue laudi celi
iunge gaudiis. V. Ora pro nobis.
Omnipotens sempiterne deus, auctor uirtutis et amator uirginitatis, da nobis,
De ^ancta (Kt^ula. 47 ^
[De vndecim milibus Virginum martirum.]
I. Text in E.
^ ir Incipit Epistola ad virgines Christi vniuersas super historia
vndecim milium virginum \
VNiuersis Christi virginibus piis ecclesie filiabus salutem ac ' in-
terminabilem perhennis vite- iocunditatem. Anno domini
M.C.lxxxiii. inspirante domino, piaque ipsius genitrice cooperante
cunctorum regina, nouam vndecim milium virginum historiam de-
scribentes, ammonitione persuasi sumus * diuina hanc vestre charitati 5
dedicare et sanctitati». Hec enim sunt verba celorum regine
dicentis: 'Tu communi vtilitati vniuersorum prouidere dispone*
hoc opus virginibus dedicando : igitur eis ex parte mei ' scribas,
atque eis dicas quatenus illas et castitate imitentur et sanctitate.*
Vos itaque, venerande virgines atque in Christo diligende, animo 10
letanti cordeque deuoto suscipite munus vobis celitus transmissum,
scientes quoniam si eisdem sacris virginibus debitam exhibueritis
reuerentiam deuotoque honore et studio eas dilexeritis, meritis ii-
larum apud dominum suiTragantibus premio vos donari perpetuo.
Porro et fratribus premonstr[at]ensis ordinis eandem quoque iussit 15
dedicari historiam, dicens, illos' amatores vndecim milium vir-
ginum et veneratores esse precipuos. Beata quoque Vrsula, earun-
dem domicellarum ' sacratissimarum princeps et magistra, hoc opere
ferme peracto cuidam visibili specie apparuit dicens: *Cum" hic
idem notarius hoc opus describeret, nos vndecim" milia virginum 20
coram domino stantes orauimus quatenus ipse dominus pro labore
huius opusculi retributionis illi mercedem restituat.' Lectores igitur
nostros*'* monentes obsecramus ne subito mentis vulnere scanda-
lizati saucientur dicentes : * Quis diebus istis et modernis antiquorum
facta, personas, nomina, conditiones, et genealogias scire poterit aul 35
stilo veraci depromere ?' O '* amice Christi, cur super hiis ambigendo
dubitas ? Nonne idem spiritus qui quondam patribus nostris ea que
ab ipso mundi exordio acciderunt, celitus inspirando manifestauit,
potest et nunc sacrarum virginum suarum expeditionem sanctam et
admirabilem " illarum dilectoribus ad laudem et gloriam suam, 30
atque ad plurimorum edificationem pandendo reuelare ?
Explicit prologus.
quesumus, sancte Witburge uirginis tue placttis tibi meriiis commendari, cuius
uita merito castitatis tibi complacuit, per.
^ The first part in E., p. 471-500, is the Revelationes seu imaginationes B.
Hermanni losephi, canonici regularis Steinfeldensis, de 11,000 virginum, lib. I.,
ed. in Act. SS. Boll. Oct. IX. p. 173; then foUow extracts from the Passio, and
Leg. Aurea. ' Title in BoU. ; Epistola ad virgines Christi universas super
historiam 11,000 Virg. ceUtus nuper revelatam. * E. ad. * E, persuasimus.
* E. sanctificare ; B. sanctitati. * E. disponis. ' E. meriti. * E. iUos
esse. » B. dominarum. " E. Cumque. " B. undena. >» om. in B.
" B. mirabilem.
472 iBotja lepntia anglie» Ci. TextinE.
ir Incipit reuelatio noua itineris et passionis vndecim milium
virginum et martirum.
DEus ab eterno cuncta sapienter disponens, occasione nuptiarum
nobilissime virginis Vrsule suique sponsi iuuenis regii et pre-
clarissimi, totius orbis nobiliores domicellas virgines et iuuenculas
sapienti suo consilio ac prouidentia ad celestes inuitare dignatus est
6 nuptias, filio suo regi eterno desponsandas perpetuoque secum per-
mansuras. Quocirca^ beatarum vndecim milium virginum sacre
reliquie apud Christi fideles non sunt paruipendende. In vno siqui-
dem loco, ciuitate Colonia, vniuerse pro Christo ^ sponso suo celesti
et amatore martirii palmam consequute " sunt gloriosam. Nunc itaque
10 per orbem, dei prouidente clementia, disperse, suis veneratoribus
apud dominum precibus assiduis succurrunt, ipsarumque suffragiis
et meritis pia celorum regina, earundem ductrix et patrona, amato-
ribus illarum pie opitulari non cessat. Denique in Passione ipsarum *
satis ostenditur illustris gloria earum, et martirii triumphus. Eui-
J5 dentius tamen in virginis cuiusdam memorie felicis Elizabeth Visione*
nobilis earum profectio^, et magnificentia passionis* habetur con-
scripta. Preterea et dominus ipsarum sponsus et amator, ampliori
eas volens adhuc gloria clarificare, nuper anno millesimo centesimo
octogesimo tertio, que hucusque super earum '^ peregrinatione *
20 latebant et gestis, dignatur reuelare. In exordio itaque narrationis
huius, iuxta eiusdem beate Vrsule admonitionem, que ceterarum
ductrix extitit virginum et magistra, passionis earum seriem tan-
gemus, et que, vel vnde fuerint, atque genus, et patriam ostendemus.
Plures sane religiosorum vidimus qui penitus ignorabant cuius con-
25 ditionis forent aut nationis. De diuersis siquidem partibus erant,
videlicet "^ Anglorum, Britonum, Wallionum, Scotorum, atque de aliis
adhuc pluribus regnis et regionibus fuerunt oriunde. Porro et reges
quidam, duces, comites, ac principes, atque episcoporum plerique
cum eis sunt profecti, et matronarum plures, gloriosum cum illis
30 martirii subeuntes triumphum ".
'° 11 Quod rex paganus beatam Vrsulam filio suo desponsari rogauit.
Ceterum rex quidam^' de Britannia Maiori" fuit oriundus,
nobilis et religiosus, vxorque illius generosa similiter erat, illus-
tris et religiosa. Qui cum liberis ^' carerent, quotidianis benefi-
ciorum obsequiis iugique orationum instantla obtinuerunt a domino
35 filiam '*[qui se filium sperauerunt impetrare] '*. Quam educantes,
secundum legem domini docebant" incedere, Vrsulamque proprio
nomine nuncupabant ". Hec cum ad annos peruenisset nubiles, ele-
' B. quare. * om. in B. ' B. assecute. * ed. Boll. p. 157. ' ed.
Boll. p 163. • E. perfectio. ' B. illarum. ' B. peregrinationis itinere.
' B. tropeum. *" Titles om. in B. *' E. qu. paganus. " B. minori.
13 E. libris. "-" so B. ; om. in E. » B. eam d. " B. appellabant.
I. Text in E ] ^t ^aitCta SltjSUla. 473
gans valde fuit et decora, vniuersorumque oculis gratissima. Denique
et morum illius honestas atque modestia vbique predicatur *, vbique
laudatur*. Fama tandem ipsius felix et suauis, odorque bone
opinionis eius, ad regem quendam peruenit paganum, sed diuitiis
atque potentia huius puelle patre fortiorem. Rex siquidem hic ' 5
austeri erat animi, sed vxor illius ab infantia bonis poUebat moribus.
Qui filium habeba[n]t iuuenem et honestum in omnibus. Porro iuuenis
idem regius " bone extitit indolis, speciosus forma et decorus. Cui
pater et mater eius prefati regis boni filiam in matrimonium copulare
querebant. Consilio autem* habito, mittunt legatos, cum blanditiis lo
temptant et promissis parentum animos' ad consensum allicere,
cum etiam minis gestiunt nolentes compellere. Quid plura ? Re-
ligloso rege super filia nihilominus religiosa et pudica titubante
nimisque fluctuante quid sibi foret ' agendum, mittitur de celo
angelus huius copule paranimphus, suadet filiam consensum pre- 15
bere legatis, sponsam vocari, dotalicia suscipere, et proprium patrem
de periculis imminentibus eruere, alterumque regem vna cum filio
promissis nuptiis letificare. Preterea suadet Vrsulam virginem
vndecim milia virginum expetere, quarum ex societate [triennio]^
instruatur nuptiis preparanda futuris. Suscepto igitur nuncio bono, ao
legati reuertuntur in regionem suam hilares, bona nunciant, regem
et filium letificant. Continuo vniuersarum prouinciarum virgines*
conuocantur, filie regum et * ducum et * principum, comitum • ac
nobilium et militaris generis puelle. In plures siquidem reges [et
regiones] ^ tunc temporis illa fuere regna diuisa. Rex tamen idem 25
pater iuuenis labore permaximo acies virginum electarum plures
congregans, predicte virgini Vrsule cum ingenti dirigit apparatu et
gloria. Pater sane eiusdem virginis virgines electas, elegantes,
nobiles vbique colligens et adunans illi donauit. Quas illa velut
celitus sibi transmissas suscipiens, fide Christi et religione virgo 30
nobilis et religiosa ^" nobiliter instruxit. Venerunt sepius angeli inter
eas de celis directi, visitare illas atque in bono corroborare pro-
posito. Denique et angeli tenebrarum crebrius [venerunt] ^ nuptias
eis suadere legittimas atque ad* opera maligna et desideria camis
adimplenda incitare. At ille dei adiute gratia, atque angelorum sanc- 35
torum munite custodia, in religioso fuerunt quotidie proficientes
studio. Angeli siquidem missi* de celis beatam Vrsulam omnem
futuri triumphi seriem edocentes, predicunt eas Coloniam pariter
ituras gloriosoque martirii tropheo omnes coronandas.
' B. predicabatur . . . laudabatur. ' B. hic idem. ' idem rcgius om.
in B. * B. sane. * B. animum. • B. esset. ^ so B. ; om. in E.
om. in B. » B. comitumque. *" B. et n. et gloriosa.
474 n^oua leffenta ^nglie. d. xextinE.
1F Quod episcoporum quidam et principum cum eis sint profecti,
et quod puelle paruule in earum cetu erant.
Interim dum in fide Christi et amore tot uirginum instruuntur
milia ad iter dispositum, a rege patre virginis preparantur na-
uigia. Extiterunt inter eas puelle et quamplures ^ paruule, lac-
tantes'^ et infantule, que cum adhuc inueniuntur, non modicum
6 quibusdam generant ambiguitatis scrupulum. Quarum quedam sep-
tennes, vel quinquennes et infra fuerunt, vnius etiam anni, que-
dam vel dimidii, ac duorum mensium ^ vix extiterunt. Et hec erat
ratio, quemadmodum nuper earundem virginum quedam apparentes
testate sunt : ' Ex nobis S' inquiunt, * multe fratres habuerunt et
lo sorores, cognatas etiam et sibi propinquas atque charas matronas,
que [quando] ®, angelis sibi annunciantibus, peregrinationem pre-
scierunt instare futuram, coronamque * martirii, virginitatis premium
sibi celitus promissum, sorores et cognatas cum filiabus paruulis sibi
associantes, retributionis eterna'' premia et illas pariter optant con-
15 sequi secum.' Peruenit* preterea rumor earum et fama felix ad
episcopos terre illius, ad nobiles quoque et militares, qui scientes
vere quia dominus^ erat cum eis per quem talia fiebant,relictis quam-
plures illorum diuitiis, dignitatibus et terris, patria et cognatis, asso-
ciati sunt eis, peregrinari et ipsi cupientes, etiam '" mori pro Christo.
ao Inter eas erant nihilominus regum quidam '^, comitum, ducum ac prin-
cipum ^^, quorum quidam " illarum patres ** extiterunt et '^ fratres et
amici,quidam etiam sponsi, quas" in proximo fuerunt '^, si [in patria]"
remansissent, connubii legitimo iure ducturi. Interea dum expense
ad iter peregrinationis atque nauigia preparantur, angeli veniunt de
25 celis, et veniunt '^ sancti ac virgines sacre, consocias suas visitantes,
illasque ad propositum salubre et sanctum confortantes.
H De genealogia beate Vrsule sociarumque suarum virginum
principalium.
Prefatus ' ® itaque rex pater sancte virginis Vrsule, tres habuit sorores
et tres fratres ; vna sororum losippa dicebatur, et Chelindris "" alia,
tertia vero Ewlalia. Porro fratrum vnus Helindius "^^ [vocabatur] '^,
30 secundus Ludrencus '"', tertius autem Herwicus. Vxor namque Lu-
drenci Hirmegardis est appellata, quorum filia beata fuit Pinnosa, que
post sanctam Vrsulam totius collegii beatarum virginum gerebat prin-
cipatum. Cuius soror sancta Enodia ^^ secum profecta est, sequens
eam. Herwicus siquidem vxorem habebat que nuncupata est Ad-
35 wigis ^*, et tres in hoc [sacro] " exercitu filias habuerunt. Quarum vna
* B. etiam puelle plures. * B. lactentes. ^ E. mentium. * E. vobis.
5 E. quomodo. " B. c. quoque. ' B. eterne. ' E. Preuenit. ' B.
quod deus. '" B. atque. ^' B. quedam. " B. pr. filie. " B. quarum
priores ; illarum om. " om. in B. " B. qui eas. '* B. fuissent.
" om. in E. " B. aliique. '» B. Predictus. '" B. Thelindris.
" B. Heluidius. *^ B. Ludvicus. "^ B. Evodia. "« B. Hadewigis.
I. Text in E.] ^^^e ^aucta (Hrjsula* 475
Sapientia, alia Serena, tertia Eulalia vocabatur. Beata sane Sapientia
super mille virgines magisterium habebat. Denique dux Helindius
filium etiam habuit probum iuuenem Helindium nomine, de vxore [sua]
que Malcha est ap[p]ellata, et filia erat nobilissimi principis cuiusdam.
Sane vxor iunioris Helindii, illorum filii, Anna vocabatur : qui duas 5
in eodem comitatu filias habebant, quarum'vna Spes, [et] altera Eufro-
sina dicebatur. losippa siquidem, illorum fratrum soror prima,
maritum habebat Eusebium ; et hic fuit dux nobilis, et tres in hoc
cetu sancto habuit filias, quarum vna Eleutheria dicta est, et alia
losippa; tertia vero Nestoria, que de alia vxore procreata est. 10
Eleutheria nempe post sanctam Vrsulam, Pinnosam et Cordulam,
super omnes virgines est constituta magistra. Post quam' beata
Florentia prefuit vniuersis, que filia regis extitit cuiusdam incliti
qui dictus est Egidius, vxorque illius Helena vocabatur. Hic quidem"
sane rex consobrinus erat regis beate Vrsule patris. Sancta siqui- 15
dem Florentia Egidii regis filia, sororem secum habebat nomine
Placentiam, magne virtutis virginem valde illustrem et inclitam, que
pre morum suorum virtute animique sapientia ' et suauitate tam deo
chara extitit et amabilis quam hominibus commendabilis. Que ambe
illustrissimis fuerunt desponsate iuuenibus et* multum nobilibus. 20
Porro sponsus virginis Placentie, nobilissimi cuiusdam ducis filius
nomine Florinus, ipsius amore illectus cum ea ceteris adiunctus*
proficiscitur. Porro sororum predictarum altera Chelindris* filiam
quoque inter ceteras habuit Placidam. Tertia vero Eulalia sequuta
est virgines sanctas, exulans et ipsa pro Christo. Inter illas nihilo- 25
minus virgo quedam extitit illustrls nomine Chelindris ', filia mater-
tere regis virginis Vrsule patris : et hec mille preerat virginibus.
Cuius soror dicta est Virgilia, cum ea in eodem existens comitatu.
Cordula siquidem virgo illustrissima cuius iam supra mentionem
fecimus, filia illustrissimi fuit comitis qui appellatus est Quirinus, 30
vxorque illius Adwigis dicta est, que filia fuit Harderici illustrissimi
Comitis. Mortuoque* Quirino, duxit eam Helindius frater regis'
patruus beate Vrsule in vxorem. Hardericus vero comes, vir multe
probitatis, auunculus "• erat pie regine matris Vrsule virginis. Cuius
vxor Vrsula dicebatur, et erat de Dania nobilissimi cuiusdam prin- 35
cipis filia de regali prosapia, qui proprio nomine Ebbo dictus est.
Duas itaque filias virgines illustrissimas in hoc cetu sacro habebant,
lulianam " et Ebbinam, magne virtutis et honestatis >- domicellas.
ir Quod comes quidam cum vxore et sex filiabus profectus est
cum virginibus sacris.
Beata Lucia, virgo prudentissima et illustris genere ac moribus,
cognata fuit sancte Cordule, et hec secum habebat sororem nomine 40
* B. posteaque. ' B. idera. ' B. constantia. * om. in B. * E,
adiunctis. • B. Thelindris. ^ B. Celindris. » B. Mortuo itaque. » B.
eius. '« E amiculus. " B. luliam. >^ B. probitatis.
476 Ji30t)a Legentia anglie, Ci. xextinE.
Sapientiam ; quarum pater rex erat, sed paganus. Huius autem con-
sobrinus sanctus fuit Donatus, qui postea Rome factus ^ papa, nomine
mutato ^ dictus est Ciriacus : qui etiam occubuit, relicto papatu
easdem virgines sequutus, cum illis interemptus. Prefata itaque
5 Lucia prudens et generosa extitit vna de principalibus vndecim vir-
ginibus que capita fuerunt et principes totius [sacri] ' collegii, et
hec mille prefuit virginibus, magistra illarum existens. Sancta quo-
que Osanna erat filia Rogerii ducis, cognati beate Pinnose. Porro
sancta Sapientia, virgo sapiens et nobilis cuius paulo ante men-
10 tionem fecimus, beate Vrsule consobrina, vna etiam de principalibus
vndecim, auunculum habebat in eodem comitatu sacro, Eustachium
nomine, qui comes illustris erat et potens, cuius vxor Sibilia vocata
est. Hic idem sane comes septem habuit filias, quarum vna in
terra iam obierat natiua, sed sex relique virginum beatarum sequute
J5 sunt agmina. Quarum nomina sunt hec : Margarita, Florentia,
Eusebia, Margarita, Walburgis, et Eleutheria. Harum siquidem
sororum tres maritis copulate, et relique tres virgines fuerunt.
Pater itaque earundem filiarum sex, et mater, tum * illarum affectu
tum spe martirii excitati, relictis dignitatibus et terris sequuti sunt
20 filias, pro Christo mori desiderantes. Denique idem comes Eus-
tachius fratrem habebat episcopum qui Eleutherius est appellatus.
Hic similiter, abiecta pontificatus dignitate, fratrem sequutus est et
neptes ', exulans et ipse pro domino ". Porro comitissa vxor Eus-
tachii iam dicti comitis, fratrem habuit nobilem principem et probum
25 qui dictus est Macharius, et hic cum quatuor filiabus adiunctus est
illis. Quarum vna Margareta dicebatur, alie ^ Serena, Aleidis, Mitro-
nia *. Helindius etiam minor * dux nobilis, supradictus filius patrui '*
beate Vrsule, cum Anna vxore sequebatur duas filias, sanctam Spem
et beatam Eufrosinam. Adhesit nihilominus eis beata Blandula,
30 comitis cuiusdam illustrissimi filia, cuius mater erat matertera beate
Sapientie, [et] sancte Vrsule cognata.
H Quod quindecim principalium virginum hic series narratur,
aciesque vniuersarum ad iter et instruitur.
Beata Vrsula ceterarum ductrix et regina, nutu dei episcopo-
rumque consilio qui cum ea fuerunt, nauigiis preparatis, accercitis "
ad se prudentioribus tam virginum quam virorum, numerant ^^ soda-
35 lium acies, constituunt principes, eligunt sapientiores '" animoque
constantiores vndecim virgines. Diuisis itaque virginum milibus,
cuilibet millenario vnam delegant" ex hiis vndecim magistram et
principem. Super vniuersa quippe sacrarum '* virginum agmina
iste prime extiterunt *" et maiores : Beata Vrsula, piissimi regis filia,
1 B. f. fuit. ' E. mutatus. ' om. * B. cum, * E. nepotes.
* B. Christo. ' om. in B. ' B. Micronia. " B. iunior. '" B. patrem.
" B, accitis. *'•' E. munerant. *' B, sanctiores. ** B. deligunt.
" B. sociarum. ** E. exteterunt.
I. TextinE.] Dc ^ancta Sltgula» 477
omnium erat caput et ' princeps, prudens valde et mente sagax. Post
quam beata Pinnosa, illustris cuiusdam ducis filia patrui sancte
Vrsule ; et ipsa virgo fuit prudentissima, ab infantia semper viuacis
extitit animi. Post quam sancta Cordula, filia nobilissimi comitis
cuiusdam. Post quam beata Eleutheria, filia amite beate Vrsule et 5
ducis cuiusdam. Post quam beata Florentia, que filia erat regis
Egidii, qui consobrinus fuit patris beate Vrsule. Iste quinque vir-
gines quasi capita et priores extiterunt super omnem exercitum
virginum. Post has vndecim elegerunt virgines regum filias, ducum
et' principum ac comitum, animo prudentes, mente intelligentes atque 10
sagaces, quarum queuis mille preficitur virginibus, illas instruendo,
Quarum ista sunt nomina : * Beata Yota ', filia regis cuiusdam, virgo
sapientissima, moribus insignis et ornata virtutibus. Et hec secum
duas sorores habuit sanctam * Geminianam et beatam lusticiam, que
beate Vrsule fuerunt cognate. Secunda sancta erat Benigna, cuius- 15
dam illustrissimi ducis filia ; quam quatuor sequebantur sorores,
sancta Sibilia, Mobilia, Eufrosina, et Eustochia*. Tertia beata Cle-
mentia, filia potentissimi comitis ; que duas secum habebat sorores,
sanctam lulianam et beatam ludittam^ Quarta sancta Sapientia,
principis cuiusdam nobilissimi filia, patrui sancte Vrsule, et ipsa 30
virgo illustrissima, sapiens et decora ; que duas secum duxit sorores,
sanctam Eulaliam et beatam Serenam. Quinta beata Carpofora,
regis cuiusdam filia boni et religiosi hominis ; que duas secum habuit
sorores, Eutropiam et Pallodoram. Sexta sancta Columba, et ipsa
similiter filia erat regis cuiusdam; et hanc sequebatur soror vna beata 25
Cordula. Septima sancta Benedicta, filia cuiusdam principis incliti
et deuoti ; et isti ® quatuor erant sorores secum comitantes, decore et
prudentes : sancta ^ Cornula, Prudentia, Sapientia, Illustris. Octaua
sancta Odylia, comitis ^ cuiusdam filia potentis ; et ista duas secum
sorores habuit, vnam adultam et alteram lactentem : beatam luliam 30
et sanctam Vrsiciam. Nona beata Chelindris, que extitit comitis viri
potentis nobilissimi et diuitis filia, et ipsa illustrissima moribus et
genere prudensque valde fuit atque® elegans; que [solam] secum
habuit sororem sanctam Virgiliam. Decima sancta Sibilia, que fuit
filia regis viri prudentis et strenui ; et hanc tres sequute sunt sorores : 35
sancta" luliana, Lucia, et Eugenia. Vndecima beata Lucia, virgo
prudentissima et illustris animo et genere, regis cuiusdam filia, et
hec cognata extitit sponsi sancte Vrsule; que solam [secum] duxit
sororem paruulam nomine Placidam. Porro iste vndecim virgines
super vniuersum sacrarum^^ virginum cetum gerebant magisterium, 40
et quelibet illarum ^^ mille prefuit virginibus, regens eas et gubernans.
— Fuerunt preterea inter eas, vt supradictum est, episcopi, principes,
* om in B. » B, Prima fuit. ' B. lotha. ♦ B. Eustachia. » B.
Inductam. • E. iste. "< B. sancte, » om. in B. » B. et. »» B.
beate. " B. sanctarum. " B. earum.
47^ 3130M leffenua ^nglie. [iTextmE.
et nobiles quamplures earundem virginum plurimarum parentes.
Quidam etiam ipsarum sponsi extiterunt multarum, sed ad ipsarum *
nuptias necdum peruenerant, sponso celesti eos '^ preueniente. Comi-
tisse similiter interfuerunt quedam et ducisse atque regine, exceptis
6 nobilibus adhuc matronis compluribus. Extiterunt etiam inter illas *
nutrices quamplures, que simili ardore martirii et desiderio ' pas-
sionis anhelabant. Denique rex iunior filius regis beate Vrsule
sponsus, duas illic sorores habebat: vnam infra annos puellam*, et
alteram nubilem, que comiti cuidam nobili desponsata est et"
10 iuueni. Que cum sancta Vrsula et ceteris virginibus Christum
habere sponsum recusauit, comitem illi preponens ad matrem rediit
nuptura marito. De qua frater eius, beate Vrsule sponsus, ait ;
* Soror mea plus gloriam et dignitatem dilexit terrenam quam ce-
lestem, reuersa ducens comitem maritum.' Qui postmodum in breui
J5 male obiit interemptus. Tunc illam * sero penituit sacrarum vir-
ginum deseruisse comitatum, et ipsa in breui post mortua est.
ir De numero regum et episcoporum qui de Anglia cum sacris
sunt virginibus profecti et pariter cum eis fuerunt trucidati.
Regum et episcoporum qui cum eisdem Christi sacris virginibus
de Britannia sunt profecti et [de] illarum patria venerunt, breuiter
hic genealogia et series tangitur, sed in fine historie huius in alio
20 volumine ' conuersio illorum et status exponetur latius. Quinque
siquidem episcopi eas de Anglia sunt sequuti *, sed plures illis postea
sunt additi in diuersis regionibus et regnis. Priorum autem episco-
porum hec est series et genealogia. Quorum vnus sanctus erat
Willelmus, qui proprio ' vocatus est nomine Michael ; pater vero
25 illius Willelmus dicebatur : inde iste traxit cognomen ; vir sane pru-
dens et sapiens [erat] '", nobilique ortus prosapia ac de regali stirpe
progenitus. Consobrinus etenim erat regis sancte Vrsule patris, et
multas in hoc sacro virginum comitatu habuit cognatas. Porro
sanctus lacobus vir strenuus frater ipsius, et beata Gerasina soror
30 illius matrona illustris cum tribus filiabus, proficiscentes secum
fuerunt. Alter episcoporum sane" Columbanus dicebatur, [vir no-
bilis] et de regali ortus ^^ prosapia : filius fuit sancte Alexandrie
illustris ducisse, sororis Vrsule matris. Vir namque prudens erat,
castus, magnique consilii, ac sancte conuersationis. Tertius vero
35 episcoporum beatus erat Ywanus, vir grandeuus boneque vite,
sagax et prudens, atque ab vtero matris sue semper castus extitit.
Erat etiam ipse de nobilissima stirpe progenitus, auunculus matris
Vrsule virginis, et beate Alexandrie, ac sancte Eulalie. Quartus
episcoporum denique * sanctus fuit Eleutherius, vir nobilis et sapiens,
1 B. illarum. ' B. eas. ^ E. desiderii. * B. puellares. * om. in B.
* B. illa. ' sc. in lib. II, which is om. in E. * E. sequute. * B. pro-
prie ; nomine om. *" om, " B. sanctus. " E. cetus.
X. Text in E.] ^Z ^aHCta QtgUla» 479
in omnibus quoque prouidus ', magnique consilii et industrius '. Iste
frater erat beati Eustachii comitis, cuius vxor Sibilia secum fuit ' in
eadem expeditione cum sex filiabus. Quintus itaque episcoporum*
sanctorum Lotharius erat, vir et ipse generosus ac de regali pro-
genitus stirpe. Consobrinus vero erat ° nobilissimi iuuenis beate 5
Vrsule sponsi, vir prudens et boni testimonii, castus, animoque
strenuus, et bene discretus. Porro de episcopis qui postmodum illis
sunt in itinere associati, nihil nos scimus, excepto Cesario meldensi
episcopo, nobili viro, cuius nos caput habemus partemque corporis
eius. Denique felicis memorie virgo Elizabeth, hoc satis de illorum 10
serie scribens exponit, que inter ceteros episcopos sanctos sanctum
Mauricium esse narrat, fratrem matris Vrsule virginis. Nunc de
regum quorundam serie, que nuper sunt celitus reuelata narremus.
Quorum quidam patres et fratres, auunculi et sponsi extiterunt
quarundam virginum illarum, quos ipse rex celestis mirabili sua et 15
dulci gratia per easdem virgines mirabihter conuertit. Primus illorum
sanctus fuit Olofernes iuuenis preclarissimus, rex et filius regis, beate
Vrsule sponsus. Hic cum eis non est profectus ; sed postmodum illis
de Roma reuertentibus Maguncie * associatus, pergit cum eis Coloniam,
et felicem vna cum eis' martirii adeptus est palmam. Hoc autem ao
nomen Olofernes nequaquam" illi est proprium, sed propter vir-
tutem animi multam et corporis pulchritudinem ita est cogno-
minatus ; que[m] domina Elizabeth Ethereum vocat. Secundus
autem erat inclitus iuuenis rex Oliuerus, nobilissimi regis Oliueri
senioris filius, qui per sponsam suam, virginem Oliuam illustris- 35
simam, est conuersus: que magni regis Cleopatri erat' filia, qui
patruus extitit Vrsule patris. Tertius fuit Crophorus iuuenis pre-
clarissimus, rex et regis Pinnosi filius illustrissimi, qui cum vxore
Cleopatra virginum associatus est collegio. Erat etiam hic idem
rex Crophorus virginis Vrsule cognatus. Quartus rex erat Lucius, 30
pater Yote virginis que prima fuit vndecim virginum principalium ;
vir * erat nobilissimus [et] potens, et vite bone. Hic, vxore regina
piissima mortua, per Yotam filiam suam " et duas illius sorores con-
uersus, cum illis proficiscitur. Erat autem" ipse virginis Vrsule
cognatus. Quintus sane rex Clodoneus ^- fuit, vir strenuus et fortis 35
et religiosus, qui cum vxore regina nomine Blandiua " pia et religiosa
per filiam Eugeniam nobilem ducissam, et per maritum ipsius ducem
piissimum Alexandrum conuertitur, et duas filias secum ducentes
sacris associantur virginibus. Sextus siquidem rex erat Canutus,
vir nobilis et grandeuus, magneque probitatis homo " et virtutis, 40
qui* vna cum vxore Balbina illustri regina et prudentissima con-
' in . . . prouidus om. in B. * E. industris. ' E. fuerit. * B. fuit
episcopus sanctus L. * om. in B. • B. magnifice. ■* B. lllis. ' B.
neque. » B. vir etiam. " om. in B. " B. et. " B. Clodoueus.
" B. Blandina. »* B. honoris.
48o Bom legen^a anglie, d. TextmE.
uersus est : qui filiorum duorum ac quatuor fiHarum feliciter ^
exemplo attracti atque exhortatione persuasi, vni filiorum suorum
Karolo regnum relinquentes, peregre pro Christo vniuersorum rege
et domino profecti sunt. Septimus regum Pipinus de orientali
5 terre ilhus plaga, cum vxore illustri Margarita proficiscitur. Erat
autem ipse rex Vrsule virginis consanguineus. Quatuor sane filii
eorum et^ tres filie religiosum regem et matrem deuotam reginam
et piam cum filiis et filiabus vndecim liberis sequuntur, pro Christo
vero rege attemptantes ^ omnia. Octauus etenim ' rex Odulphus *,
10 iam dicti regis Pipini filius, homo religiosissimus, cum vxore Dionisia
honesta valde regina et virtuosa, patri et matri adiunctus pergit cum
illis ; filios vero et filias secum ducentes omnibusque * mundi pompis
abrenunciantes, leti dominum sequuntur. Nonus quoque regum
Anitus* nomine, vir diues et probus, filias duas sequutus illustris-
15 simas virgines beatam Columbam et sororem Cordulam. Sancta
denique Columba ex numero fuit virginum vndecim principalium.
Auunculus preterea erat Odilie virginis, que vna erat virginum prin-
cipalium. Decimus sane regum erat^ Firanus'', qui multa morum
probitate pollebat, et hic cum vxore Sibilia illustrissimam fiHam
20 Sibiliam et tres illius sorores sequutus est ". Denique beata Sibilia,
virgo prudens et honesta valde, de principalibus fuit vndecim vir-
ginibus, mille virgines gubernans. Vndecimus siquidem regum erat
inclitus rex Danorum Refridus, qui per vxorem Oliuam adhuc valde
iuuenculam conuersus, illam sequebatur', iungens se sacrarum vir-
25 ginum cetui. Hec eadem Oliua filia ducis de Saxonia, viri nobi-
lissimi, quasi apis studiosissima circuit, querens quos ad dominum
conuertat. Nos sane omnes [hos] reges et reginas, duces et comites
subsequentes '*•, non audemus affirmare legitimos, sed tamen" virtute,
potentia, diuitiis, et genere regibus comparari, et regum nominibus
30 appellari. Nos itaque veritatem diligentes, pure veritatis tra-
mite^^ incedentes, reuelata scribimus, falsitatis^' ambaginem pror-
sus detestantes. Erant enim [tunc temporis] " regum regna modica,
sicut in libro regum legitur quia "^* triginta duo reges contra tres ad
bellum venerant preparati; ^"[et etiam filii regum reges, et ducum
35 duces, et comitum comites appellari solent] ^*.
ir Quod sibi sunt concordantes in hac vndecim milium virginum
expeditione frater huius historie notarius, et domina Elizabeth.
Vt auctoritate aliorum et testimonio nostram tueamur " paruitatem,
virginis Christi Elizabeth deuote in medium proferemus testimonium,
et quid illa de tam sublimium personarum profectione" sentiat
1 om. in B. " B. contemnentes. * B. etiam. * B. Adulphus. * que
om. in B. ° B. Auitus. ' B. Siranus. * B. secuti sunt. * B. sequitur.
" B. sequentes. " E. cum. " E. tramitem. " B. falsitatisque.
" om. in E. ^^ B. quod. '»-'« om. in E. " B. Et . . . tutamur. '» E.
perfectione.
I. Text in E.] j)e ^aitcta 2lr0ula, 48 1
ostendemus \ Ait enim de Colonia se titulos sibi transmissos vidisse
episcoporum, ''reginarum et ducissarum, virginum nobilissimarum
vndecim milium sociorum et sociarum. Inter quos beate Gerasine
siciliensis' regine repperit titulum, et quatuor filiarum eius vir-
ginum, vniusque filii sui adhuc pueri. Et hanc totius exercitus 5
virginum dicit esse principem et ductricem atque sororem regine
matris Vrsule virginis. Preterea et reginam Constantiam regni
constantinopolitani imperatricem, et virginem, asserit interfiaisse cum
sancto Marculo episcopo ipsius auunculo. Sanctam quoque Ax-
param, illustrissimam ducissam et filiam matertere preclarissimi 10
iuuenis Vrsule sponsi, aifuisse describit. Nos itaque ipsi * quam nun-
quam vidimus, testimonium in hac parte perhibemus quia* que de
iam dictis scribendo protulit* personis, vera sunt, et multo minus
quam eiusdem materie veritas exposcat, scripsit : quod tamen
iuuante domino per nos latius supplebitur. Axpara sane hec cadem 15
et ducissa fuit et regina, sapiens valde et industria ac prouida. Porro
alias'' de ipsa et filiabus eius atque consobrinis ipsius Auchira' du-
cissa, et filiabus eius ° quatuor, et Eleutheria comitissa ac filia sua Anr-
gine Lucencia preclarissima tractabitur. Aderat etiam Sibilia regina
magne virtutis iuuencula, sancte Eulalie filia, Vrsule virginis mater- ao
tere. Regina vero Norwennorum Hodiema cum filia virgine Ho-
dierna afiuit. Regina preterea Suauorum " Benedicta, cum duabus
filiabus virginibus lacincta et Sophia, similiter aderat. Regina etiam
Lucretia iam ante pagana, ab angelo Christi ammonita cum duabus
reginis et filia eius decenni virgine sanctissima cum eis proficiscitur. 25
Regina siquidem Preclara" nomine, religiosa valde et elemosinaria
maxima ", iam " cum duabus filiabus virginibus Sapientia et Charitate
sequitur illas. Rex sane Bonifacius iam ante paganus, cum filia
Bonifacia virgine religiosissima aderat. Rex etiam Laurentius iam
ante paganus, atque christianorum inimicus [ac] seuus tirannus, 30
postea nutu dei correptus mirabiliterque conuersus ex lupo agnus
efficitur. Qui sponsam suam sequitur Resiudem " virginem beatis-
simam, regis Corchanie filiam de Hibernia. Denique et ipsam re-
ginam Resiudem " sponse sue matrem, cum duabus reginis Eustora
et Magmora " secum ducebat, quarum vna erat soror ipsius. Aflue- 35
runt adhuc plures tam de Hibernia quam de ceteris regnis principum
filie [et] " regum, ducissarum et comitissarum. Filia etiam Arthuri
regis de Britannia beata Nathalia, atque sancta Polodoxia cum sorore
lulia", ipsius cognata, Policarpi regis filia, virgines illustrissime, cum
nobili virginum aderant comitatu. Filia nihilominus affuit magni 40
regis et ducis incliti Nichomedis, Eustemia, virgo prudentissima et
^ E. ostendamus. * B. virginum, reg. et. duc. nob. ' E. silicicnsis.
B. Christi ancille. » B. quod. • E. pertulit. ' sc. lib. II. » B. Anchira.
B. suis. w E. suanorum. " B. Clara. " E. maxime. " om. in B.
B. Resindem. " B. Maginorach. " E. regum et. " E. nilia.
VOL. II. I i
482 ji3om legenna anglie. Ci.TextmE.
deuota valde, cum sororibus Eudonia et Eugenia virginibus, pre-
dictarum virginum cognate'. Filie vero quondam regis Normannorum,
qui nunc comes appellatur de Normandia, beata Dorotliea et soror
eius Lucia, cum suo affuerunt comitatu nobilissimo. Filie preterea
5 quondam regis Flandrensium, qui nunc comes dicitur, Lucia et"
Germana, cum matre Theodora preclarissima matrona, affuerunt
peregrinantes pro Christo. Filia sane ducis brabantini louaniensis
Gyaua', atque cognata ipsius Ywana* filia auunculi eius, et due
filie comitis ywanensis Ysamia et Herdara, cum illis proficiscuntur.
lo Filia etiam ducis Frisonum Elizabeth cognata regine Danorum, et
soror ipsius similiter pergunt cum illis. Dux vero Alexander cum '
vxore sua et filiabus quinque, dux Leo ' cum vxore et tribus soro-
ribus, dux vero " Sincerus Iwari ^ regis filius cum vxore et filia Taysi
et duabus sororibus illis adhesit ^. Preterea cum ceteris principibus,
15 ducibus" et comitibus aiTuit Hardericus comes illustris^, auunculus
regine virginis Vrsule matris, cum vxore Vrsula muliere deuota et
strenua multumque laudabili. Ab ista Vrsula comitissa regia virgo
Vrsula nomen accepit. Habebant sane secum tres filias : lulianam
et Ebbinam virgines preclaras, atque Adewigem '" ducissam, Cordule
20 virginis matrem. Elizabeth virgo sanctissima lohannis magni prin-
cipis filia, cuius mater Elizabeth dicebatur et erat soror sancti Ce-
sarii episcopi meldensis, inter cetera que agebant [opera bona] "
mater hec et filia dominam nostram intimo affectu dilexerunt. Vnde
ipsa regina celorum, materiam dans fratri expeditionem earum scri-
25 benti, iniunxit vt eam scriberet ; est enim series expeditionis eius
pulchra. Sancta etiam Nestoria virgo affuit illustrissima, cuius
mater Egidia filia fuit Henrici^'^ magni regis Walliorum. Pater
siquidem Nestorie virginis dux erat Eusebius, et erat ^ eadem virgo
soror Eleutherie et losippe virginum ex parte patris. Ecce, pre-
30 dictorum regum et reginarum, ducum, comitum et principum, illus-
trissimarum virginum et matronarum expeditionum seriem pulcher-
rimam " singillatim descripsimus in alio volumine ", et pleniorem, in
quibus lector (si eam vsque ad finem perlegerit) virginum pluri-
marum nobilium et domicellarum laudabilem vitam mirabitur et
35 religiosam conuersationem earum et ^ pudicam.
^ Quod sacre virgines celitus iubentur iter arripere.
Cumque^° virginum earundem a deo dispositum peregrinationis
tempus instaret sacreque expeditionis dies affuisset, diuinitus ad-
monentur iter arripere atque ad naues confugere. Tunc surrexe-
1 B. cognatis. ' om. in B. ^ B. Gyana. * B. Hywana. '-' cum . . .
Leo om. in B. * B. etiam. ^ B. Iwani. ' B. adheserunt. ' B.
illustrissimus. '° E. Aldewigem. " om. *" B. Hunerici.
^^ E. expeditionem serie puicherrima. ^* sc. lib. H, " B. Dumque.
I. Text in E.] ^^e ^mttti Otjffula. 483
runt omnes virgines ille cursim ad nauigia festinantes. NuUi^
dubium quin sanctorum multi, tam angelorum quam ceterorum,
affuissent, illas deducentes^ illisque congratulantes. Aderat pre-
terea et sathian cum innumerabili satellitum suorum multitudine,
aliquas ex ipsis impedire volen[te]s \ At ille diuina sunt* protectione 5
munite, et maligni spiritus vacui reuertuntur et inanes. O * quantus
ibi luctus quantusque meror et planctus, cum filie tam nobiles
tamque decore et elegantes a parentibus et amicis ab inuicem sepa-
ra[re]ntur *, atque spes nuUa decetero foret remeandi ! Gladius tui
amoris, Ihesu bone, hoc fecit bis acutus, qui separauit filios et filias 10
a parentibus, a charis et notis. Confestim vt ' oculo parentum ami-
corumque obtutibus velificantes subducuntur, angelica deductione'
gaudentes confortantur : illorumque presentia delectate, que retro
sunt oblite ad gaudia sibi promissa festinant. Porro lactentes in-
fantule, que vberum lacte nutriri solebant, iam nuUo prorsus mamil- 15
larum nutrimento alebantur, sed digitos in ora mittebant et statim
de ipsis digitis rorem sibi celitus ministratum sugebant, cuius vigore
sustentabantur ; nec vnquam ' in eodem itinere, vt paruulorum mos
[est] et natura, sordebant se madefacientes ; sed nec plorantes vagie-
bant, aliis inferentes molestiam. Et iste in numero vndecim milium ao
non fuerunt, sed etiam ' sunt annumerate ; quarum numerus paruu-
larum fere ad quingentas habebatur. Sed ne alicui ista incredibilia
videantur et friuola que de ipsis infantibus diximus, ecce que nuper
in nostra parochia contigisse percepimus ad confirmationem horum
proferemus. Denique matrona [quedam]^" tresin* [vno]"*partuedidit 25
infantulas, harum vna quindecim superuixit diebus, alia tribus heb-
domadis ", tertia quatuor. Nulla siquidem illarum " vel vberum vel
cibi alicuius alebatur nutrimento dum adhuc " viuerent. Ecce adhuc
in medium " proferemus " que ab honestis abbatibus quibusdam ac "
viris et mulieribus pro certo comperimus. Virgo quedam iam* 30
prouectioris existens etatis, sancteque conuersationis et vite, multis
annis lecto decumbens in inferiori corporis parte ferme premortua,
nullum cibi vel potus degustat alimentum, aliquando tamen parum
esce ingerit ori, qua masticata ipsam substantiam expuens egerit,
at" sic solo illius succo alitur. Preterea vix oui vnius testam vino 35
plenam hauriens sumit : et hec est dieta illius. Idem sane vini tan-
tillum " taliter haustum intrinsecus consumitur naturali estu ; et non
eget vt saltem raro de lecto " moueatur, sed nec propter requisita
nature mouetur de stratu suo. Item ex pluribus dei miraculis que
ipse pia dignatione sua in quibusdam nobis * bene notis operatur, 40
ad illorum testimonium que de ipsis adhuc sacris virginibus sumus
* B. et nulli. ' B. ducentes. ' B. volentes, E. volens. * om. in B.
* E. separentur. * B. itaque. ' B. visitatione. * B. Nunquam.
B supra. >" om. " B. hebdomadibus et. " B. earum.
" B. aduiuerent. " B. medio. " E. proferamus. '• B. el. " B. ac.
" B. tantillulum. " E. de lecto raro.
li2
484 Botja legentia anfflie» Ci.TextinE.
dicturi narrabimus. Quandam dei famulam nouimus et virginem,
que frequenter in oratione, dum spiritus sancti succenderetur
amore *, sursum in aerem subleuata stabat orationes suas perficiens.
Quod similiter abbati cuidam religioso, quem satis cognouimus, acci-
5 disse " percepimus. Denique aliquando de rebus suis quedam '
cistelle nostre imposuimus, diligenti cura claue ferrea firmantes, que
postmodum illa obserata archa manu tenebat nobis ostendens. Quid
ergo mirum si dominus sacrarum virginum sponsus aliqua mira cum
illis operatur, Romam eas deducendo atque Coloniam reducendo ?
10 Ecce cura hic nuper * idem notarius super quibusdam que in hoc
continentur volumine dubius hesitaret miraculis, illi celitus dicebatur
quia ' que scripsisti omnino vera sunt ' ; atque adhuc tanta et tam
miranda^ inter easdem virgines dominus patrauit miracula, que si
scripta forent, vix aliquis hominum illas credendo fidem preberet.
% Quod rex Olofernes Vrsule sponsus diuinitus iubetur sequi
sponsam suam.
^5 Maligni autem spiritus qui ad illarum venerant discessum temp-
tantes si aliquid sui iuris in eis reperirent, frustratos sese dolentes
aggrediuntur principes quorum filie sororesque abierant et cognate,
dolore niniio illorum corda sauciant. Adeo reuera*' plurimorum
meror extitit grauis super illarum absentia, vt vix multis temporibus
20 Gonsolationis medelam reciperet "^. Sicut enim Egiptii quondam suis
spoliabantur principibus et charis in mari rubro demersis ", ita nunc
multa [terrajrum ^ regna illustrissimis spoliantur virginibus, matronis,
et principibus^ quocirca graui gemunt luctu, flentes nunquam re-
uersuras. Adhuc autem dolor additur dolori letalis ferme et exi-
25 tialis, cum in breui post filius regis rex iuuenis *" Olofernes inclitus
et pius totique populo charus et acceptus, beate virginis Vrsule
sponsus, gratia inspiratus diuina patriam et regnum deserere dis-
posuit, qui spes totius terre " illius extitit et regni. Ipse quidem,
diuino fretus auxilio celestique adiutus amminiculo, sponsam suam
30 exercitumque illius, piarum virginum agmina, animo insequitur virili,
angelica protectione deductus. Beatus quippe lohannes apostolus
atque angelici quidam spiritus sepe illi aflfuerunt [et] pie deducentes
eum a malignorum spirituum infestatione defensabant. Hic idem
vero euangelista dulcissimus ab ipso earundem virginum peregrina-
35 tionis exordio semper illis aderat, in bono confortans proposito et
vsque in finem eas pia solicitudine gubernans ^^ Cumque idem iu-
uenis cum suis comitibus virgines sacras summa insequeretur fes-
tinantia, demones illum frequenter '^ impetentes retrahere nitebantur,
mala suggerentes. Qui dei protectus custodia angelicoque munitus
• B. calore. ' E. accedisse. ' E. cuidam. * B. nuper liic. ° B.
admiranda. ' B. vero. ^ B. reciperent. ' E. diuersis. ' E. mul-
tarum. ^" B. iunior. " B rcgni ext. terre illius. " B. gubernauit.
" E. frequentes.
i.TextiiiE.] ^z ^ancta 2lrsula. 485
presidio ceptum iter deuotus prosequitur. lam enim ante^ muUo
dilectionis ardore estuans, eandem sponsam vtpote rex inclitus, mitis,
et pius sui " presentia, gloria magna, nobili apparatu et honore regio
visitauit. Vnde secretorum eiusdem virginis que celitus reuelata illi
extiterunt " conscius, constanti animo institit et fideli quatenus ho- 5
norifice secundum dei dispositionem omnia consummata perfi-
cerentur *.
ir Quod in duobus diebus et dimidio angelis ducentibus vsque
Coloniam peruenerunt.
Quemadmodum quondam Moyse de Egipto populum israeliticum in
terram [re]promissionis ' ducente aderat diuina custodia nocte dieque
illos protegens, ita nunc virginum istarum sanctis agminibus ange- 10
lorum affuit firequentia et tanta sanctorum, vt supra et circa conuer-
santes, omnem eis metum auferrent et mesticiam dulci sua visione
et presentia. Denique et infantuli qui ' in ceterarum vlnis gesta-
bantur et sinibus, visiones angelicas ammirantes insolitasque illarum
personas et effigies rutilantes, [et]^ sursum in aerem* digitos ex- 15
tendentes, pre ammiratione sonos emittebant dicentes ha ! ha !
Velocissimo siquidem cursu naues mare secantes ad magnum Reni
fluuium tranquilla nauigatione, deo ducente angelicoque ductu re-
gente, prospere peruenerunt. Vbi contra eiusdem Reni cursum et
impetum velificantes tertia die circa sextam coloniensi ciuitati ao
applicuerunt, et plusquam octo dierum iter in duobus diebus" et
dimidio perfecerunt. Porro scriptor Passionis earundem virginum
dicit eas inter diem et noctem a portu quo'" ingresse sunt naues,
ad dietam prope Coloniam peruenisse in vicum quendam qui dicitur
Tile forence. Potuit enim fieri vt aliquorum principum charitate 35
detinerentur, et sic tertia die Coloniam peruenerunt. IUic ab epi-
scopo" et ciuibus eiusdem ciuitatis honorabiliter excepte, per bi-
duum'" quieuerunt. Necdum sane aduenerat felix" illarum triumphi
tempus et agonis, quo in eodem loco erant precioso^* coronande
martirio. Nam gens Hunorum barbarica et crudelis longe adhuc 30
aberat, a quibus fuerunt in proximo" perimende. Vnde rursus
angelico ammonentur responso quatinus Romam proficiscantur,
ibique deo ac genetrici eius beate® atque apostolis et sanctis quorum
illic reliquie .habebantur et corpora, sese commendent >' ; asserentes
etiam pollicentur quoniam de Roma reuertentes in eadem ciuitate 35
beati agonis adepture sint" triumphum. Quorum acquiescentes
monitis, naues repetunt, atque ab archiepiscopo reliquisque ciuibus
' B. animus. ' B. sua. ' B. extiterant, * E. proficiscerentur.
* B. repromissionis. ' B. infantule que. ' om. * B, aere. • om.
in B. 1» E. quem. '' B. archiepiscopo. " per biduum om. in B. " B.
felicis. »* B. pretioso eiaat. " B. pro Christo. *• E. commendant.
" E. sunt.
486 3i3ot)a Leg^ua ang:Ue» [i.TextinE.
et nobilibus cum summo deducuntur honore, a quibus etiam neces-
saria quibus indigebant copiose ministrabantur ^
^ Quod Basiliam venientes relictis ibi nauibus processionis
ordinabant Romam tendentes.
Igitur domino gloriosaque matre eius virginum sanctarum regina
necnon et angelis eas sanctis'^ prospere deducentibus, denuo'
5 contra ictum fluuii et cursum fluentis Reni * tendentes, tribus
diebus et dimidio plusquam octo dierum iter expleuerunt, Basiliam
adeuntes ciuitatem. Quo cum peruenissent, ab ipso episcopo [no-
mine Pantulo]®, ciuibus et magnatis' honorifice excipiuntur. Illic
naues relinquentes, domino sueque matri benedicte se commendantes
10 ad iter se preparant desideratum : acies instruunt ^ pulcherrimas,
processiones ordinant decentissimas. Prefata etenim Elizabeth virgo
Christi deuota basihensem episcopum cum eis Romam scribit pro-
fectum, atque martirii palmam Colonie vna cum eis consequutum.
Siquidem non subueliuntur nec curribus* nec quadrigis, sed nec
15 mulorum aut^equorum releuantur ^" ministerio. Habebant tamen
episcopi et principes, necnon et " de ipsis matronis et virginibus que
inter eas fuerunt excellentiores quedam, ferme ad centum equos
[fortes] ' et mulos somarios''^, qui eorum apparatus deferebant et sar-
cinas, Porro decenti ordine suas instituunt acies et processiones.
20 Vna fuit omnium vndecim milium [virginum] processio ; beata sane
Vrsula quandoque in medio, quandoque etiam in capite omnium cum
episcopis quibusdam et sacerdotibus precessit, cum matronis et
virginibus ad hoc sibi assumptis ; habebat vero secum sororem
patris [sui] beatam Eulaliam, et duas matris sue sorores matronas
25 honestas et prudentissimas sanctam Eulaliam etsanctam" Eugeniam,
que Alexandria dicebatur. Concordi namque processione illis ince-
dentibus, nulla (vt mos est) iuuencularum ac virginum,'hac et'* illac se
abrumpens^" disiungebat. Tanta denique angelorum ac virginum
sacrarum frequentia de celis ad earum *^ custodiam aderat directa, vt
30 eorum " personas miro viderent vbique splendore refulgentes. Non
solum adulte et maiores illorum " aspectum mirabantur et presentiam,
verum etiam paruule, vt supradictum est, in eorum intuitu iocunda-
bantur et super illorum splendore iocantes vehementer gaudebant.
Summanamque disciplina gradientes incede[bant]", modestissime in
35 verbis et gestibus se habebant. Porro plerique lectorum qui pas-
sionis earundem virginum legerunt'" historiam, arbitrabantur eas
virorum carere solatio et comitatu, quia ibi nuUa fit mentio virorum ;
* B. ministrantur. * B. sanctis eas, ^ E. denique. * fluentis Reni om.
in B. ° so B. ^ B. magnatibus. ' E. instruuntur. " B, bigis non s.,
nec curribus om, * B. et. "• E. reuelantur, B. releuabantur. *' om. in B.
.'^ E. seruiarios, ^^ B. beatam. " B, aut. " B. prorumpens, se om.
'" E, eorum, " B, illarum, " E. incedentes. " B. legebant.
T.TextinE.] ^z %mttQ ^ltsula. 487
Si ^ tamen diligentius eadem historia consideretur, facillime animad-
uertent illas virorum gubernari consilio, adiutorio et ministerio. Le-
gitur in Passione illarum quia' sub vnius diei et noctis spacio prope
Coloniam velificantes venerunt ad opidum forense vbi nauium vela
dimittebantur, et' anchore exponebantur, hospitia eis prepara- 5
bantur * ad pernoctandum, mane illis necessaria emebantur, anchore
retrahebantur *, vela in malis suspendebantur, classesque guber-
naculis regebantur. Per quos ista fiebant nisi per viros in" arte
peritos? Audemus sane confirmare, vti paulo ante diuinitus est
reuelatum, plusquam trecentos esse' viros in illarum^ comitatu, lo
quorum ducenti et pauci plures cum eis voluntarie martirii palmam
subierunt. Pre" numerositate vero virginum multarum, nulla in
Passione illarum fit' mentio matronarum aut virorum. Domina si-
quidem Elizabeth et viros et matronas, ^''reginas et comitissas in
earum scribit societate fuisse, quod et nos approbamus. 1 5
% Quod sine impedimento et absque difficultate per arctas vias
et difficiles alacriter incesserunt.
Porro vestimenta illarum et calciamenta nullo atterebantur labore ;
sed nec magno aliqua ^* earum tedio laborabat aut graui difficultate.
Nec etiam egritudinis alicuius senserunt dispendium, neque nimie "
lassitudinis grauabantur fastidio. Omnia eis extiterunt iocunda,
vniuersa illis succedebant prospera. Denique et puelle octo aut" 20
quinque annorum cum ingenti alacritate ibant et vix vUam quando-
que lassitudinem sentiebant, Mirabile est satis quod nunc referemus,
sed duris cordibus et obturatis auribus fere videbitur incredibile : quia
nulla eis via, quantumcunque arcta fuerit et angusta, esse potuit
impedimento ; adeo sane expedite in laboriosis gradiebantur viis 25
quemadmodum si in planis irent ac spaciosis. Sicut enim quedam
earundem virginum sacrarum nuper respondebant cum super ipsa-
rum viis interrogarentur et itinere, si aliquam in angustis '* itineribus
difficultatem patferentur : nullo se viarum incom[m]odo grauari fate-
bantur vel artari ; atque adiicientes dicebant : ' veluti si multe anime 30
in paruo alicuius paradisi regno vel loco tenerentur modico, ita et
nos in ipso itinere nullius vie artabamur grauamine, nullaque via
nobis fuit angusta.' Que cum sepe ad riuos, [ad] fluminum vada, ad
artissimos fluuiorum transitus venissent, absque difficultate et absque
sui lesione transierunt sine ministerio nauigii alicuius aut pontis. 35
Qualiter ista fierent et quomodo per artas incederent vias ac mon-
tium ardua transcenderent et fluminum vada transirent, ignoramus
penitus, nec etiam vt reuelentur, orando inuestigare audemus. Nos
sane cum mirantibus pariter ammiramur, et in hiis sicut in ceteris
' B. sed t. d. si. ' B. quod. ' om. in B. *-* om. in B. * B. in
hac. • B. fuisse. ' B. eodem. " B. Propter numerositatem. • B.
fuit. »0 E. et reg. " B. alique . . . laborabant. " B. minimo. " B. eL
^* E. angustiis.
488 Bom Itegenna anglie, [i.TextinE.
deum mirabilem predicamus. Diuina siquidem opera et iudicia
nostro sensu comprehendere non possumus, nec estimare audemus.
Reuelata scribimus et ad ea que non sunt reuelanda deum ac sanctos
eius, vt reuelentur, nequaquam cogimus. Legitur quod dominus quin-
5 que milia hominum de quinque panibus et duobus piscibus saciauit
et quod vndecim'^ cophini pleni de fragmentis supererant come-
dentibus. Operabatur ibi dominus in hominibus, operatur et hic
prout vult in virginibus. Sed cum ipse virgines sacre, quomodo
hec fierent, summa instantia interrogarentur, affuerunt plures statim
lo respondentes : 'Quid nos tantum constringis ^* interrogando ? absque
difficultate et sine lesione nostri transiuimus. Et scias pro certo
quia plura de nobis non scripsisti que sunt admiranda.' Que cum
sero vel mane dietam sibi deliberantes proponerent, ' ibi vel ibi per-
noctabimus,' absque dubio et sine impedimento cum permaxima
15 sui cordis iucunditate illuc sero peruenerunt
% Quod nulla super eas pluuia cecidit ex quo de palatio regio
egresse sunt eundo Romam et redeundo.
Ex quo sane ab aula regis beate Vrsule patris.discesserunt, nullo
perfundebantur imbre pluuiali euntes Romam et' redeuntes, quia
diuina eas clementia ab omni molestia protexit. Sed ne hoc alicui
incredibile videatur, narrabimus quoddam simile quod multis bene
20 compertum est. Denique beatus Bernardus abbas clareuallensis
dum aliquando sub diuo, videlicet sub aere, cum fratre quodam
sedens litteras dictaret, alterque illas scribendo notaret, ecce vbique
in circuitu pluebat et ipsi a pluuia scribentes illesi permanserunt
et intacti. Aderat sane sacris virginibus in omnibus piissime ce-
25 lorum regine custodia et gratia: fida illarum ductrix et* pia fide-
liter eas ducens, quam imitate sunt virginitatis sue florem filio suo
virginum piarum sponso offerentes, Porro infantule que ^ in sinibus
quarundam ® gestabantur, nullo, vt supradictum ^ est; cibo vel vberum
lacte alebantur, sed cum forte digitum ori imponerent, exinde *
30 nutrimentum diuinitus sibi datum suxerunt*. Reliquarum vero
quamplures virginum nequaquam tam* multo indigebant cibo,
quoniam* dei gratia, que^" illas forinsecus conseruans gubernabat,
intrinsecus aderat confortans eas et sustentans. Qui autem horum
que scripsimus incredulus fuerit, legat Vitas Patrum et inueniet
35 plures in ebdomada" semel modico cibo gustato sustentatos. Legat
et vitam Marie Egiptiace et inueniet eam duobus panibus et dimidio
per decem et septem annos sustentari ^^, ac postmodum paucis
herbarum radicibus viuere^". Denique plusquam valerent iste vir-
^ B. duodecim. ' B. distringitis. * B. siue. * om. in B. * B. in-
fantuli qui. * B. quorundam. ^ B. dictum. * E. sugerunt. • E.
quam, '" B. qui. " E. ebdomida. ** B. sustentatam. " B. vixisse.
i.TextinE.] 2^0 ^aiicta 2It0ula. 489
gines in edendo consumere, omni illis amministrabantur* copia.
Angelorum enim quidam ipsarum ductores, quemadmodum domina
nostra nuper ait, eas semper precedentes honestorum species vi-
rorum sibi assumpserunt, accedentes[que] a<^ maiores ciuitatis et
primos quo nocte fuerunt venture, super illarum eis aduentu ' pre- 5
dixerunt. Qui cum gaudio de pluribus occurrerunt leucis' nobiles
[et] matrone, plebei et villani, cum deuotione feruenti offerentes ne-
cessaria. Fertilis enim* erat annus, tempusque habundans bonis
vniuersorum copiam prebebat. Noctibus sepissime in pratis qui-
escentes dormierunt, nullius molestie sentientes grauamen ; tota 10
namque nocte immensi luminis claritas super eas atque in circuitu
illarum choruscans radiabat. Ad arduos tandem montes Alpium
venientes, necnon ad ipsum montem qui ceteris et altitudine pre-
minet et horrore accedentes, qui solo etiam aspectu robustissi-
morum quosque" virorum terrere solet*, facilitate summa tran- 15
silierunt : tanta quippe agilitate, vt quedam ait illarum'' virginum, tam
ille que infantulas gestabant in brachiis conscendebant, quam * et iste
que absque onere nihil portantes scandebant. Adeo reuera facile,
vt illa dixit, ipsis patuit eiusdem montis ardui ascensus et alti, quem-
admodum alicui nostrum in domo aliqua commoranti" concede- ao
retur vsque ad ostium eiusdem domus peruenire. Denique et
domina nostra, cum de ipso monte, atque super aliis eiusdem itineris
difficdltatibus interrogaretur, ait quod videretur illis ipsum montem
con[s]cendentibus, quasi in planissima via incedentes atque bene
spaciosa^"* ambularent. Quomodo autem hec fierent, fateor me a$
penitus ignorare.
^ Quod ipse virgines ammirabantur sepius quomodo montium
viarumque grauium itinera transierunt.
Beata siquidem Vrsula vti testabatur necnon et alie quedam
cum super harum difficultatibus viarum interrogarentur, tunc tem-
poris sese vehementer ammirari dicebant, et qualiter eosdem montes
ceteraque itinera difficillima transirent ". Porro domina nostra dulci 30
sua eas gratia crebrius confortans letificauit, ita vt consolatione ipsius
benignissima omnis illis labor leuis fieret et delectabilis, omne pre-
terea cibi corporalis delectamentum multis fastidio erat. Aderat
plane illis dulcis virginum regina gubernando eas et regendo, cum
suis angelis et sanctis illas custodiens. Vnde nullus latronum, 35
furum aut predonum eis obesse potuit, aut corruptor. Plures si-
quidem virginum et matronarum nobilium que occurrerunt eis visi-
tantes illas, bono exemplo ipsarum attracte, Christique gratia intus "
^ ^ B. omnium illorum administrabatur. ' E. aduentum. ' E. locis.
B. quidem. » B. quoque. • B. s. corda, ^ B. earundem. ' B.
quanta. » B. commanenti. " B. spatiose. " B. transierint. " B.
cehtus.
490 jBotja Legentia anglie» [i.xextinE.
operante, patriam [et] ipse ac parentes reliquerunt, Christum sequute
sunt omnium regem verum. Poterit aliquis lectorum super hiis et
ceteris que supra diximus, vacillando dubitare, aut irridendo [ea] '
improbare, dissimilans dei omnipotentiam eiusque clementiam con-
5 siderare, qui quando vult et quomodo vult in suis operatur seruis
et ancillis, ipse mirabilis deus mirabiliter in omnibus '•' agens. Con-
sideret primo earundem virginum quanta sit multitudo, quanta
nobilitas et teneritudo ; quod celesti responso, angelico nuncio, dum
adhuc forent in terra natiua, predicuntur Romam proficisci : nauigio
lo vsque Basiliam venientes defuerunt tante multitudini bige et quad-
rige, equi et muli : pedestres ' ire non valebant nisi dominus
illarum dirigeret gressus, pie operando in eis. Qui sane quondam
israeliticum populum de Egipto fugientem duce Moyse per mare
rubrum sicco pede, atque per desertum in columpna nubis et ignis
j 5 in terram perduxit repromissionis multisque signis et prodigiis illos
certificauit : hic idem dominus * potens et clemens suas etiam vir-
gines teneras et nobiles atque puellas signis, virtutibus, prodigiis
et magnalibus quibus ipse magnus et mirabilis voluit, per vias artas,
semitas et siluas, montes arduos et alpes, riuos et fluuios traducere
20 potuit et perducere. Si cui autem [ista] * impossibilia videntur et
deum, cui omnia sunt possibilia, in suis virginibus ista nolle putat'
opera^ri]''^ si passiones sanctorum legit et vitas atque sanctarum
virginum atque matronarum materias^ et gesta, necnon et Vitas
patrum in memoria habuerit dominumque in illis mirabiliter ope-
25 rantem cognouerit, credet et cognoscet in hiis etiam virginibus suis
illum magnifice agentem. Legitur etiam de beatissima Maria
Egiptiaca quoniam cene dominice nocte signo crucis edito pede
sicco [per] ^ lordanis fluuium [ad] ^ Zozimam peruenit, et sumpto
corpore domini et sanguine iterum remeans, in spacio vnius hore
30 viginti dierum iter in * corpore adhuc corruptibili explens, ad
interiora deserti diuinitus adiuta peruenit, vbi etiam* mortua
postmodum est inuenta. Scripsimus superius quia angeli et supra
et circa illas visibiliter conuersantes apparerent; quod tamen non
audemus astruere quia" qualibet die et quauis hora visibili specie
35 illis ^" apparentes ab eis cernerentur.
^ Quod Cesarius meldensis episcopus eis est adiunctus, et quod
apostolicus cum cardinalibus et Romanis nobili eas exceperunt
processione.
Que cum ad vnam dietam prope Romani venissent, beatus Cesarius
meldensis episcopus, vir prudens et honestus, cum suo superuenit
comitatu, nam et ipse similiter Romam erat " profecturus. Qui cum
1 om, * in omnibus om. in B. * B. pedes. * B. deus. ' om.
in B. * E. operantem. ^ B. martyria. ' B. et. * B. quod.
>» B. velut. " E. esset.
I. Text in E.] ^t %mm UXml^* 49 1
occurrisset, cognita illa[rum] itineris causa iunctus est eis, pariter
cum illis proficiscens. In eodem sane virginum collegio hic idem
episcopus sororem suam* repperit sanctam Elizabeth matronam
religiosam et valde honestam, cum filia sua Elizabeth preclarissima
virgine et ^ deuotissima ; filium etiam illic repperit alterius sororis 5
sue, iuniorem Helindium ducem illustrissimum, vxoremque ipsius,
filium patrui beate Vrsule patris. Inuenit etiam ibi duas filias eius-
dem ducis, sanctam Spem et beatam Eufrosinam. Sed et plures
inter eas repperit cognatas. Qui^ spiritu dei accensus, sequitur
etiam virgines sacras, corpus pro domino traditurus et animam. lo
Hunc etiam duo sequuntur de suis capellanis, et quatuor de comi-
tatu suo laici. Cumque prope Romam cum ^ omni mentis alacritate
sane et incolumes vniuerse ' venissent, ipse quidem apostolicus cum
clero et cardinalibus, principibus, matronis et* virginibus, plebeis
et ciuibus in' magna* exultatione nobilique processione, vt dignum 15
erat, illas excepit. Preterea et de vicinis ciuitatibus, vicis et castellis
properabant tam nobiles quam plebei gloriam earum certatim videre.
Tota denique ciuitas illis obuiam venit, ammiratione capti simul et
nouitate. Virgines autem Christi virginali gratia refulgentes, mira-
bilem de se cunctis opinionem virtutis, et decus sparserunt insigne ao
celestis gratie, et boni odoris fragrantiam omnibus ministrarunt.
Que cum illic quatuor dierum' moram facerent", orationis gratia
sanctorum loca circumeuntes et ecclesias, agonis sui triumphura
atque martirii sacri calicem quem in Christo "^ erant bibiture, domino
et sue genitrici gloriose atque apostolis reliquisque sanctis deuote 25
commendarunt. Fuerunt etiam^ inter eas virgines quamplures
cathecumine, que cum adhuc in palatio regis essent sancte Vrsule
patris, acceperunt celitus responsum quod " Rome forent baptizande.
Ille vero tunc temporis, astante clero et cardinalibus et magnatis",
ab ipso apostolico cum ingenti gloria baptizantur et honore. Quarum 30
prime et nobiliores beata erat Lucia et sancta Anastasia, duorum
filie regum, que ambe extiterunt cognate iuuenis illustrissimi sancte ^**
Vrsule sponsi,
II Quod apostolicus per visum est ammonitus vt relicta dignitate
apostolatus proficiscatur cum eisdem virginibus.
Paucis itaque diebus illic sacre virgines moram facientes licentiam
expetunt redire proponentes. Quarum exemplo Ciriacus papa tunc 35
romane sedi presidens accensus, reconsignata " sui apostolatus digni-
tate, Romanis multis tamen eum retrahere volentibus, earundem'^
comes efficitur virginum atque caput illarum de cetero et magister.
Ipsi denique pape Ciriaco tres in visu apparuerunt sancti " candidi
^ * om. in B. « E. Quia. » B. cum. * E. magno. * B. diebus.
B. traherent. J B. proximo. ' B. quoniam. * B. magnatibus.
B. beate. " B. resignata. " E. earumque. " B. sancti app.
492 nsotja Leffenna anglie. d.TextinE.
exhortantes eum quatinus relicta dignitate papatus^ sui cum sacris
virginibus comitaretur exemplumque bonum ceteris preberet tante
sublimitatis contemptu ; promittentes etiam pollicentur ei quod et
ipse coronam foret eternam per martirii palmam adepturus. Pre-
6 terea inquiunt asserentes quoniam, si Rome remanserit, in breui
tamen'' sit moriturus. Qui quia* contra voluntatem cardinalium
romanique senatus consilium illinc discedens proficiscitur, de cata-
logo* romanorum pontificum nomen ipsius deletur. Cuius reuera
nomen coram domino inter Christi martires preciosos in libro vite
lo perpetuo scriptum continetur. Habebat* etiam" ipse quasdam in
hoc sacro virginum collegio cognatas proxima sibi consanguinitate
coniunctas. Denique sancta Sibilia vxor beati Eustachii martiris et
comitis cum sex filiabus suis eius extiterunt cognate ; insuper et alie
de cetu illarum quamplures. Porro ducente illas Ihesu Christo
15 celesti pio duce, gubernanteque eas mundi regina semper virgine
Maria, denuo reuertuntur. Inanes siquidem et vacue redire non
poterant, quoniam nutu dei preceptoque diuino iter istud perfece-
runt. Sane eundo Romam et redeundo, iuxta virginis Elizabeth
bone memorie visionem, plures illis adiuncti sunt episcoporum,
20 itineris earum et corone facti participes.
•[I Quod cardinales duo et principes duo cum aliis quibusdam papam
Ciriacum sequuntur, et quod Maguncie Olofernem inuenerunt.
Beato siquidem Ciriaco pape subrogatur in summum pohtificem
[Hilarius]'' vir prudens et bonus multaque morum honestate con-
spicuus ; mire vero fuit abstinentie, castus amator dei et pauperum.
Porro beatum [papam] ' Ciriacum duo sequuntur cardinales, Pon-
25 cius et Petrus, quorum vnus Petrus Vincentius dicebatur, quia*
binominis" erat. Sequuntur et illos diaconi duo, Kalixtus et Kili-
anus : horum prior filius erat sororis Ciriaci pape, et alter cognatus.
Proficiscuntur cum eis subdiaconi tres : Ambrosius, lustinus, atque
Christianus. Sequebatur similiter eum beatus Florentius ecclesie
30 romane archldiaconus, qui et ipse cognatus fuit eiusdem apostolici
(^"et sex filiarum supradicti comitis vxorisque illius"). Principes
etiam duo comitabantur cum eis, sanctus Eugenius et beatus Nicho-
stratus, parati et ipsi vna cum virginibus animas suas dare pro
Christo. Denique et septem de familia [ipsius] ' pape sequuti sunt eum.
35 Porro matrona quedam nobilis eius neptis, que dicta est Herren-
gardis, cum filia sua et tribus eum sequebatur puellis. Exercitus
itaque Christi tantus virginum et tam sublimium personarum de
Roma proficiscens cum ingenti gaudio ad ciuitatem Coloniam exulta-
• E. paratus. * om. in B. ' B. quod. * E. cathaloco. ' E. Habeat.
• B et. "> om. in E. » B. quod. ,» B. binomius. "-^» et . . . illius
om. in B.
I. Text in E ] ^Z ^mtttL (HtSUla. 493
tionis tripudio tendebant, celitus sibi promissam felicis triumphi
coronam pre oculis habentes, totoque affectu illam desiderantes ad
brauium festinant. Paucis sane diebus ciuitatem Basiliam, vbi naues
suas reliquerant^, adierunt ". Quas denuo intrantes, insigni Maguncie
applicuerunt ciuitati, que est super Renum sita. Quo dum perue- 5
nissent, reppererunt ibi iuuenem illustrissimum beate [virginis] Vrsule
sponsum, moribus et genere nobilissimum. Hic pridie ante ductu an-
gelico cum pluribus sociis, quorum quidam erant christiani et quidam
cathecumini, venerat paratus ipse et comites eius pariter cum sponsa
sua pro amore Christi proprium sanguinem fundere. Denique virgo «o
Christi Elizabeth dicit illum et matrem suam cum filia paruula et
episcopum quendam nomine Clementem adduxisse. Cuius aduen-
tum beata Vrsula triduo antequam illuc venisset' angelo sibi
annunciante presciuit. Continuo itaque leticie et gaudii vniuersis
ingens oritur exultatio, quoniam super eius aduentu* omnes fuerunt 15
iucunditate immensa gratulantes. Egredientibus eis de nauibus
occurrit cum clero archiepiscopus et ciuibus excipientes vniuersas
virgines atque socios earum ' nobili processione in leticia magna et
exultatione. Biduo sane ibi pausantes moram faciunt. Interim
iuuenis regius beate virginis Vrsule* sponsus, qui* iam triennio 20
ante cathecuminus extiterat, cum ingenti nobilium gloria et princi-
pum a beato Ciriaco papa baptizatur. Qui corde deuoto baptismi
gratiam suscipiens, deo et hominibus dilectus, vniuersisque qui eum
nouerant et viderant amabilis erat et graciosus ; assistente illi beata
Vrsula ipsius sponsa cum omnibus episcopis et' cardinalibus, regibus 23
et principibus, atque vniuerso illius ciuitatis clero. Baptizati sunt
etiam cum eo quidam sociorum eius qui cum ipso conuenerant',
quoniam iam ante cathecumini extiterant *.
^ Quod angeli de celis assunt vbi Vrsule virginis sponsus baptizatur.
Aperto siquidem celo angeli lucis a deo directi veniunt illuc pre-
sentes, cum aliis compluribus sanctorum personis, huic tam festiue 30
solennitati congaudentes. Denique ipse iuuenis regius tante vir-
ginis sponsus adhuc virgo existens, nunquam mulierem cognouit
aut vxorem, custodiente illum matre sua et doctrinante, optima
muliere et piissima regina, que in omni castitate, mundicia, et morum
honestate eum instruens erudiuit. Discant ergo matres ab ista su- 33
mentes exemplum, et doceant filios suos et filias atque familiam
caste viuere, iuste et pie incedere. Porro et ipse in" earundem
sacrarum virginum cetu plures habebat cognatas, de quarum numero
iste fuerunt : beata Benedicta, et Lucia, que de vndecim principali-
' E. reliquerent. ' B. adierant. ' E. venissent. * E. aduentum.
B. illarum. « om. in B. '' B. venerant. * B. extiterunt.
» B. ex.
494 3i3otoa Legentia anglie. ti.TextmE;
bus virginibus erant, atque Anastasia, virgines illustrissime et pru-
dentes valde ; necnon et ^ alie quamplures \ Fuit etiam beata
Lucencia cum eo, virgo prudentissima et nobilis tam animo quam^
genere, filia patrui patris ipsius Vrsule sponsi, cum matre lionestis-
5 sima comitissa. Pater itaque eiusdem iuuenis rex senior de lupo
et vrso crudeli mutatus in ouem, in proprio regno baptizatus bona
obiit morte et in^ vera Cliristi confessione. O^ quanti tunc gaudii
iocunditas vniuersos letificauit, cum iuuenem tam generosum ac '
nobilem sponse nobili viderent in omni probitate coequari et hones-
10 tate ! Elegantissime vero erat illa pulcliritudinis, elegans et iste
nimis fuit et decorus. Viginti sane et quinque annorum et septem
mensium ferme extitit^ eo tempore idem* iuuenis, et illa fere'
decem et septem annorum erat et trium mensium. Quid plura?
filius ille regis et rex iunior inclitus et illustris, atque ipsa nihilominus
15 filia regis incliti et regina nobilis ac generosa, immensam cunctorum
leticiam qui ad tam admirandi gaudii spectaculum venerant, subito
conuertunt^ in lachrimas, et merore nimio vniuersos sauciant'.
Festinant ergo quantotius ad brauium ; properant ad diu desideratum
sibi martirium : filie reguih, ducum, et principum, immo reges ipsi
20 cum reginis, ducissis * et comitissis festinanti cursu pergunt Colo-
niam. Quo cum peruenissent, reppererunt gentem Hunorum bar-
baricam ipsam obsedisse ciuitatem. Princeps igitur eorundem bar-
barorum extra murum residens, super tanta puellarum multitudine
atque domicellarum exercitu ammiratus, eas fecit sibi presentari.
25 A quibus mox genus, patriam, atque aduentus illarum causam dili-
genti requirit ' inuestigatione. Beata quippe Vrsula cum sponso suo
pariter presentata tiranno, protinus oculis eius placuit, et animum in
illam totum iniecit, ammirans virginis elegantiam pulchritudinis ex-
pauit decorem, eamque sibi sociari concupiuit. Quem virgo, iam ante
30 a celesti sponso et regis filio eterni dotaliciis subarrata celestibus
contempnens, nephandis eius '" acquiescere desideriis refugit. Porro
antequam in manus incidissent tirannorum, bono et salubri vtebantur
consilio, atque beati Laurentii exemplo, qui thezauros ecclesie dedit
pauperibus, agentes, quicquid illis expensarum, vestium precio-
35 sarum, thezaurorum atque ornamentorum erat residuum, ciuitate
Colonia expendentes, ecclesiis, Christi pauperibus eroganda, reli-
querunt. Considerent ista diuites, prelati et nobiles, episcopi et
comites, qui ecclesias Christi et pauperes spoliant, qui de alienis
laboribus se ditant, et post mortem res pauperum imperatoribus
40 et diuitibus [in vanos vsus consumendos] " relinquunt, sibique in-
fernalia supplicia mercantes conquirunt ! Ecce virgines iste suique
* om in B. ^ B. alieque plures. ' B. et. * B. ipse idem. * B.
vero. ^ B. conuertit. ' B. sauciavit. * E. ducississis ; B. et d. ; et
comitissis om. ' B inquirit. '" E. eis. " so B. •
i.TextinE.] Dc ^aucta (HtiBiula. 495
comites reges, duces et principes, regine, duclsse et comitisse terras,
diuitias, patriam, honores, dignitates, et parentes contempnunt exu-
lantes * pro Christo, corpora sua tradunt ' pro deo ad supplicia, pro
quibus eterne vite consequuti premia, perhennis gaudii iocunditate
regnantes cum Christo perfruuntur. 5
1f Quod sancta Vrsula sue mortis seriem atque sodalium suarum
referens exposuit, et quod demones pro earum interemptione
laborabant.
Ceterum' princeps ille Hunorum dirus nimis ac* truculentus,
cum virginis ipsius Vrsule sancte* sodaliumque suarum inuictam
cerneret mentem, nec ad ea que voluit illas posse deflecti : astutia
circumuentus agit diaboli, vt socie virgines sociique 'sodales viri
prius sub beate Vrsule interimantur presentia. Arbitratur enim lo
quod illa, ceterarum nece territa, tanto celerius ei consentiat, volun-
tati ipsius prebens effectum. Porro sponsus virginis'' inclitus a
latere sponse sue gladio percussus interimitur, optatam felicis mar-
tirii palmam pro Christo iugulatus accepit. Dehinc grassantur car-
nifices, innoxium fundentes sanguinem noxio se maculauere piaculo. 15
Ipsa denique virgo beata, debachari cernens in sodalium nece
malignos, stat imperterrita, nec minis tiranni vincitur, nec pro-
missis delinita circumuenitur. Porro hec eadem virgo Vrsula'
nuper cuidam assistens super serie passionis [eius] " sciscitanti sic ait :
' Princeps ille putabat mentem meam ad amorem suum inclinare : 30
vnde omnes prius fecit coram me interfici virgines, quo [territa]®
facilius ei consentirem. Sed cum nollem iniquis eius consiliis
praueque acquiescere voluntati, omnium fere nouissimam me fecit
occidi, et sagitta in corde percussa interii. Vniuersis [sic] ' sociabus
meis interemptis et sociis, me in sui iussit adduci presentiam ibique 25
necari: vnde accidit vt a sponso meo vnius lapidis iactu semota
perimerer.' Ecce hec sunt eiusdem virginis verba. Ista'°sane loque-
batur latine, adhuc autem " adiungens dixit : ' Cumque iam essemus
interficiende, en infinita demonum multitudo affuit, diuersas mon-
strorum * species et formas habentium : qui armis variis armati, 30
per totum campum vbi eramus iugulande hac et illac discurrentes
ad nostrum interitum excitant interfectores. Denique et aer totus
vsque ad celos " angelis et sanctis atque virginibus sacris et matronis
beatis apparuit plenus, qui ad nostrum venerant agonis et martirii "
triumphum. 35
* B. exultantes. « B. tradidenint. ' B. Item. ♦ B. et. » om.
in B. 6 B. et s. ^ B. felicis v. * E. hec eadem v. V. hec cadem.
° so B. ; om. in E. " B. Ita. " B. autem adhuc. '- B. celum.
et mart. om. in B.
496 , ii5ot)a legenta anglie. [i.TextinE.
ir Quod de quouis sanctorum ordine plures illis obuiam veniunt
qui animas illarum ad celestia gaudia perferant.
'Vniuersi celestium ordinum chori, tam angelorum quam reli-
quorum sanctorum, inquit eadem virgo, de suis consociis plura nobis
obuiam milia miserunt, preter thronos, qui paucos de suo agmine in
occursum nostrum direxerunt. Throni namque ita in dei presentia
6 confirmati sunt, vt facile ab eo separari non possint. Sed cum ab
angelis in celurn defer[r]emur, ipsi^ sancti nobis vbique letantes occur-
rerunt. Vicinius tamen nobis erant propiusque ad nos accesserunt
sanctarum'^ virginum multitudines, atque beatarum matronarum
acies, que quasi certatim ad nos properantes familiarius nobis ad-
10 heserunt. Et cum apertis celis, ab angelis ceterisque sanctis qui
nobis gaudentes occurrerant, cum ingenti tripudio introduceremur,
vniuersi ferme sancti qui in celo remanserant, cum summo nobis
gaudio occurrerunt ; omnia cantibus dulcisonis ac iubilatione replent
suauissima, in presentiam domini atque in conspectum ' matris eius
15 gloriose nos perducunt. . Qui nostre continuo congratulantes victorie,
iubent angeli[s] quatenus stolis induamur virginalibus, coronis ador-
nemur prefulgidis. Introducimur siquidem in mansionem quandam
a ceteris virginibus sacris * seiunctam, iam ante nobis a deo •* prepara-
tam, vbi pariter nos vndecim milia virginum cum perhenni sumus
30 iocunditate letantes. ^ [luxta autem nos in parte vna meus est sponsus,
et B. Papa Cyriacus, cum reliquis sodalibus nostris viris, in mansione
quadam perlucida, eterna letitia gaudentes.]' Ex latere sane vno
matrone sacre consortes nostre deputatam sibi habent mansionem,
ineffabili claritate choruscantem, in qua et ipse felici gaudio sunt
25 exultantes perpetuo. Porro beatus Michael et sanctus euangelista
lohannes, qui comites nobis* indiuidui fuerunt ac custodes toto
itinere nostro extiterunt, cum pluribus angelorum obsequiis et sanc-
torum, cum ego fere omnium nouissima interimerer, animam meam
cum summa leticia suscipientes, domino sueque genitrici beate * eam
30 oflferunt presentantes.' Hic reuera beatus extat finis virginum beatis-
simarum vndecim miiium sociorumque illarum laudabilis et sanctus ;
que vniuerse triumphalis necis palmam perhennisque vite coronam
rosei eflfusione cruoris adepte sunt gloriosam ^, atque celestis sponsi
amplexibus beatis perpetuo associate. Pro cuius dulci amore
35 patriam, parentes, diuitias atque delicias relinquentes, florem virginei
pudoris et immaculati mundiciam conseruauerunt candoris, ab ipso
sane in eterne beatitudinis thalamum introducte, perpeti cum eo
gaudio iocunditatis * perfruentur *.
* E. ipsique. ' B. sacrarum. ' B. conspectu. * om. in B.
» B. domino. *-" so B., om. in E. "^ B. gloriam. ' B. iucundantes.
' B. perfruuntur.
TextinE.] ^t %mtta ©tSUla. 497
^ Quod infantes in vtero matrum pariter cum illis occidebantur et
adhuc inter cetera virginum corpora reperiuntur.
Quandoque inter virginum earundem sacrarum reliquias et cor-
pora. tam paruula inueniuntur ossa et corpuscula vt vix trium men-
sium tempus et spacium a die conceptionis eorum ^ videantur habere.
Vnde sane plerique titubantes, non modice quid ea portendant sunt
ammirantes. Super quibus beata Vrsula interrogata, respondit 5
dicens : * Matronarum alique inter nos extiterunt, quarum quedam,
dum'^ de terra nostra egrederemur, fuere' pregnantes nouiterque in
vtero concipientes. Amore Christi et ipse nihilominus spe regni ce-
lestis nos sequute, nobiscum pariter occubuerunt interempte. Harum
infantes, quicunque* in matris* vtero spiritum vite habebant ani- 10
mamque viuentem, cum matres occiderentur, licet gladius eos non
attingeret, in morte tamen matrum et martirio, atque in ipsarum *
sanguine baptizati, absque dubio ab angelis vna cum matribus ad
regna celestia perducebantur. Et hec est ratio verissima paruulorum
qui cum ceteris reperiuntur ' robustioribus.' Huic capittulo inueni- 15
untur lectorum aliqui refragari, pretendentes illam domini sententiam
dicentis : ' Nisi quis renatus fuerit ex aqua et spiritu sancto, non
potest saluari.' Plures autem abbatum et litteratorum pietatem domini,
ac matrum fidem atque in deo dilectionem, puramque illarum confes-
sionem ad martirium pro Christo [sponte] properantium commendant, 20
dicentes, eosdem infantes in confessione matrum et sanguine bapti-
zatos. Pace dixerim lectorum quia* pietas Christi multum foret
dormitans et languida, si pro suo nomine occisos sineret dampnari.
Sed cum vice quadam eiusdem historie et capituli notarius legentium
apud se sententias tacitus reuolueret, celitus illi dicitur : * Pro certo 25
scias, frater ', quia * si infantes in matrum vteris moriuntur, damp-
nantur, sed pia illorum erit dampnatio. Sed hoc scias quia * si mater
pro Christo occidatur, puer in vtero matris confessione matris et
sanguine plene cum matre saluatur. Non attendas, inquit, quid
magistri super hoc loquantur ; nusquam enim diuina seueritas '" 30
habet in eis vt dampnentur: quia sicut diuina iusticia vbique se
extenditvt" feriens corrigat, ita diuina pietas vbique se dilatat vt"
saluans subueniat.' Item alia vice : * Nam sicut veritas diuina ipsaque
dei iusticia atque" seueritas vbique sese extendit quatinus nihil
impunitum relinquat, ita ineffabilis eius misericordia et charitas 35
vbique se dilatat vt innocentibus misericorditer parcat.'
* E. earum. ' B. cum, ' B. fuerunt. * B. quecunque. ' B.
matrum. » B. illarum. '' B. inueniuntur. « B. quod. » om. in B.
'" E. serenitas. » E. vbi. ^'' B. et.
VOL. II. K k
498 Botja leg:enDa anglie. d. xextinE.
ir Quod lactentes et paruule inter vndecim milia viginum occise
locum habeant et premium cum sanctis innocentibus.
Puelle siquidem paruule que inter eas fuerunt, et lactentes, que
cum virginibus pariter sunt iugulate, etiam ^ supra vndecim milium
numerum reputantur : iste vero licet inter sanctos innocentes non
maneant qui sub lierodiana persequutione sunt interempti, premium
5 tamen innocentie ac beatitudinis eterne cum illis^^sortiuntur. Adhiuc'
sane quibusdam non modicum ambiguitatis scrupulum^ generat quod
tanta multitudo vndecim milium virginum dicatur, et non aliqua
earum saltem in domo patris sui sub habitu sit virginali corrupta.
Dum [itaque] die quadam harum notarius stans super hiis mente re-
10 uolueret, ecce ceUtus cogitationi eius respondetur : ' quia non est ita vt
tu putas ; nam integer numerus vndecim milium ibi erat virginum.'
Cui et alia virgo illustris de illarum numero interrogata dicebat:
' Erant in terra illarum natiua ^, vt tu existimas, in quarundam domo
paterna tres aut quatuor iuuencule, quarum aliqua ex hiis fuit cor-
15 rupta, et nudo capite ac virginali habitu incedens dissimulabat se
fuisse corruptam ; sed cum ad id ventum fuisset vt virgines elige-
rentur, nutu diuino actum est celestique prouidentia gestum, vt vere
virgines eligerentur ad* beatam Vrsulam mittende, et deuirginate'
ac corrupte in domo paterna relinquerentur. Vnde accidit vt plenus
20 vndecim milium sacrarum virginum numerus atque integer foret et
perfectus.' Ecce quantum et quale miraculum, ac satis super earum
electione ammirandum, quod si[c] tantus virginum numerus absque
corruptarum intermixtione eligi potuit et ® discerni.
U Quod robusta inter ceterarum virginum corpora inueniantur et
membra et capita et corpora.
Accidit sepe vt magna corpora inter easdem inueniantur virgines,
2«; et robusta. Quorum quedam predictorum qui cum illis pariter in-
terimebantur sunt virorum, quedam etiam matronarum quarum
multe cum eis occidebantur "^ martirizate : quedam vero quarundam
virginum illarum sacrarum. Porro vt quedam virgo sacra de ipsarum
numero asserens nuper attestabatur, quia *• fuerunt inter eas quedam
30 virgines ' adulte etatisque prouecte, que domino glorioseque matri
eius virginitatem suam deuouerant se vsque ad mortem illibatam
seruare. Erant preterea inter eas quedam satis perfecte etatis que
viris extiterunt desponsate, quarum sponsi bellicis intenti negotiis
et morte preuenti, siue quidam etiam interempti, sponsas suas reli-
35 querunt intactas ; ita enim dei prouidentia, qui solus nouit quid de
illis sibi foret agendum, nuptie illarum sunt dilate plurimarum. Et
* om. in B. * B. iis. ^ g, Adhec. * E. vt. * et dev. om. in B.
' B. ac. ' B. extiterunt. ' B. quod fuerint * B. inter virgines
quedam.
I. Text in E.] 2^0 ^attCta ^ltjBIUla. 499
hec est certissima causa robustorum corporum que passim inter
ceteras virgines tenellas inueniuntur.
<!] Quod tribus est reuelatum quot viri et in illarum erant comitatu
et cum illis occisi.
Personarum sublimium atque virorum ^ qui in earundem beatissi-
marum fuerunt virginum societate interempti, numerus erat aliquan-
tulum plus quam ducentorum. Sic enim duobus constat celitus esse 5
reuelatum. Fuerunt etiam inter eas^ matrone que de virginum
illarum non erant numero, plusquam ducente. Licet enim in Passione
illarum antiqua" nulla virorum qui cum eis* erant fiat mentio pre
numerositate virginum et multitudine, tamen quisque " hominum qui
sane fuerit mentis, facillime intelligens aduertet, illas virorum, sicut 10
supradiximus, non posse * carere obsequio et ministerio, tam nauigio
quam pedestri itinere Romam tendentes. Funiculus (vt quidam ait)
triplex difficile rumpitur. Tribus sane celitus reuelatum est quod viro-
rum quidam in earum fuerant^ comitatu, et matronarum : fratri cuidam,
atque virginibus duabus. Felicis memorie virgo Elizabeth scribit 15
Ciriacum papam cum cardinali Vincentio illarum interfuisse cetui et
socletati. Et nos scribimus eundem [papam] cum duobus cardinalibus
Pontio et Petro, atque cum pluribus personis adhuc qui eum seque-
bantur, interfuisse. Binominis* siquidem eratvnus illorum cardinalium:
nam Petrus Vincentius appellabatur. Nec hoc quicquam derogat ao
veritati quod illa non scripserit plures cum illo fuisse comitatos, et nos
plures scrips[er]imus illum ' fuisse sequutos. Ita etiam " euangeliste
sancti' videntur impares inter se, discordantes in pluribus locis.
Scribit vnus illorum dominum quendam demoniacum, in quo erat
legio demonum, curasse : scribit alter duos de sepulchro processisse ag
atque a legione demonum curatos per Christum. Scribit vnus latrones
dominum conuiciantes : scribit alter solum vnum. Porro virgo
Elizabeth predicta dicit" plures episcoporum virginibus sacris in
eodem itinere fuisse associatos, quod nos satis approbamus. Hic
reuera beatus extat virginum finis beatissimarum ^* vndecim milium 30
sociarumque^' illarum sanctus et laudabilis, que vniuerse triumphalis
necis' palmam perhennisque vite coronam rosei cruoris efiusione
sunt adepte atque celestis sponsi amplexibus beatis perpetuo
associate. Vniuersarum siquidem virginum sanctarum reginam,
celestis sponsi sui genitricem piam imitantes, vsque ad finemvirgines 35
immaculate permanserunt : sanguinem suum pro eo fundentes, ab
angelis in celum suis consortibus, sanctis videlicet virginibus, associ-
ande perferuntur; vbi felices sponse dulcissimo sponso summi
^ * E. girorum. » B. illas. ' om. in B. * B. illis. * B. quiuis.
^^B. potuisse. ^ B. fuerunt. «B. Binomius. * B. eum. » B enim.
B. docet. '* B. sacratissimarum. '* B. sociorumque.
K k 2
500 iBotia iLeg:entia ^nglie» Ci.TextmE.
patris vnigenito, benedicte virginis Marie dilecto coniuncte filio
leticia inenarrabili et exultatione gaudentes eterna sine fine regna-
bunt, qui est vna cum matre sua, virginum sacrarum pia et perpeti
regina, benedictus in secula Amen.
^ £jxplicit historia noua vndeoim milium virginum, et seauitur alia de
antiqua earundem historia excerpta K
5 /^Uale hoc die in celo factum est tripudium, qualis occursus super-
\s^ norum ciuium ! que exultatio apostolorum, quam communis
gloria martirum sanctarumque virginum, de augmento ordinis sui
gloriantium, "^ quam deuota congratulatio patriarcharum et con-
fessorum ^ ! Vt etiam illa Colonia beata, et incomparabili hoc
10 thezauro beatior, sciret quantum sacratissimis virginum cineribus
[honoris et] * reuerentie semper deberet, in sua liberatione est ex-
perta quam ' preciosa in conspectu domini mors earum ' fuisset, et
quam magnifice in consilio sanctorum viuerent quarum nuda for-
sitan corpora tantum potuissent. Nam peracta tam beluina rabie,
15 quasi tortoribus illis manifeste deus calicem ire, vertiginis et insanie
miscuisset, * dati sunt in reprobum sensum,' videruntque tot arma-
torum acies, quot virginum [corpora]^ trucidauerant, persequentes
se, ad quarum impetum effera illa barbaries, et post triumphum * iam
fuge " nescia, non auderet subsistere. Fugatis igitur * pacis hostibus,
20 conclusis ciuibus insperata pax reddita est, longoque luctu soluti
Colonienses portis eruperunt : et ecce passim super nudam humum
inhumata virginum cadauera inuenerunt. Nec multum eos res fe-
fellit, quippe qui iam pridem transeuntium ibidem sanctarum puel-
larum vestes, habitus et naues nouerunt. Sed quia facile animad-
25 uerterant deuotas deo virgines pro conseruando "^ pudicitie signaculo
in agone martirii occubuisse, seque earum patrocinantibus meritis
non modo mortem sed etiam cruciatus barbarorum omni morte
grauiores euasisse : vnanimi consensu, non quasi homines sed quasi
deum in humanis corporibus venerantes, non priuatis, non publicis
30 sumptibus pepercerunt, dum non modo humanitatis oflScio, verum
etiam humillime venerationis studio pro se qui[s]que * satagentes, alii
dilaniata disiectaque martirum membra congerunt®, alii vestibus
cooperiunt, alii terram effodiunt, alii sarcophagis imponunt ; breuique
tempore, sicut hodie illic est cernere, sanctissime virginum reliquie
35 ad eternam Coloniensium gloriam pausauerunt in pace. Ex eo
iam crescente diuina religione non modo consuetudo, sed pro con-
suetudine sacramentum ciuibus inoleuit, vt intra ambitum virginalis
sepulture nemo vsque hodie cuiusquam mortui corpus audeat sepe-
^ This is added from the Passio undecim millium virginum, Cap. 3 et 4, ed. in
Act. SS. Boll. p. 161, 17 ff. =-» om. in B. » om. * B. triumphos. ^* B.
fugere. ' B. ergo, ' B. conseruande. ° E. quique, * E. collegerunt.
I. TextinE.] £)$ ^aHcta 2lti5u!a. 501
lire. Aliquanto autem tempore euoluto*, diuinitus frequenter per
visionem ammonitus et quasi legatione sanctarum virginum accitus
vir religiosus, nomine Clemacius, ex Orientis partibus aduenit, qui
pro voto [suo]'^ ecclesiam super sanctissimos cineres a fundamento'
constructam in honore sanctarum virginum compleuit. Lauda 5
ergo Colonia dominum, ' quoniam confortauit seras * portarum tua-
rum, et posuit fines tuos pacem et tanto premisso * pignore, benedixit
filiis tuis in te.' Erat autem de eodem sanctissimo virginum con-
tubernio quedam virgo* nomine Cordula, que ceteris virginibus in
agone Christi occumbentibus, sola in vnius nauis alueo sub eadem 10
nocte delituit, et in crastino'' vltro se morti, quam fugerat, virili
animo offerens, triumphales cateruas cum pari gloria martirii subse-
quuta est. Sed nemo in hoc scandalizetur, quasi* beata illa virgo
corone sue parua hac formidine aliquid derogauerit, cum nec Petrus
negans, nec Thomas dubitans, ab apostololatus honore eiectus sit'... 15
Forsitan illa virgo beata de anteacta'" vite puritate et fidei con-
stantia presumens, ad toUerandam passionem^' aliquid in se fiducie
habuit : ideoque humilianda erat, vt non in se, sed in deo gloriari
disceret, et sic humiliata ad celestem thalamum gloriosius transiret".
Sic et fidelis Dauid, cum domino diceret : ' luraui et statui custodire 30
iudicia iusticie tue,' mox quasi in se reuolutus subiecit dicens :
' Humiliatus sum vsquequaque " * . . . Longa igitur serie temporum
euoluta 'S sancta quam prediximus Cordula incluse cuidam, incom-
parabilis vite et specialis meriti, Hellentrude, per visum apparuit
eamque quasi contubernalem suam, an se agnosceret requisiuit. as
Illa autem, quamuis sancta et mente iam deo proxima, tamen adhuc
corruptibilis, et quasi corruptio incorruptelam non sufferens diuine
venustatis et grauitatis, personam exhorruit. Erat enim virgo dei
vltra omne artificium hominisvestitamirifice,coronam"Iiliisrosisque
alternantibus gestans in capite intertextam. Famula igitur ^' dei ex 30
pauore respirans, indignam se tante maiestatis agnitione esse re-
spondit, ' Cum ego, inquiens, sim carnalis peccati legibus obnoxia,
tu autem iam in ordinem celicolarum " assumpta totius sis corrup-
tionis aliena.' Tunc illa : ' Noueris me, inquit, vnam de sacro
Coloniensium [virginum] " numero fuisse, que illis in agone Christi 35
triumphantibus, vna nocte superuixi : sequenti'* die mortis [cupida]"
me vltro carnificibus obtuli, sicque in Christo moriens, nec sorores
meas deserui nec socialem martirii coronam amisi. Itaque cum
illarum gloriosissimi transitus diem debita iam veneratione '^° tota
Colonia celebret ^\ mei nominis nec breuis [aliqua] " adhuc recordatio 40
* E. euento. * E. sanctam. ' B, fundamentis. * E. ceras. ' B.
promisso. • om. in B. ' B. crastinum. * E. quod. ' a sentence
om. '" B. anteacte. '* E. pasionem. '* B. transierit. " A passage
om. " B. reuoluta. " B. coronamque. " B. ergo. " B. celicorum.
"■ om, w sequentique. " B. deuotione. "^ B. veneretur.
i8
502 Ji30tia iL0g:enna anglie. [i. xextinE.
agitur. Proinde nunc veniens, id tibi iniungo obedientie quod sanc-
timonialibus ad corpora nostra deuote excubantibus denuncies de
me vt, cum sororum mearum triumphalem gloriam celebrant ', proxi-
ma sequenti die et mihi aliquid venerationis impendant, quia minime
5 eis expedit vt inter omnes que ^ illic pausant, mei tantum nominis
reuerentia nulla sit.' Cumque illa de noniine eius requireret, iussa
est a virgine frontem eius intueri, vt hoc sibi nomen [fuisse] in-
dubitanter sciret quod illic exaratum inueniret.' Paruit illa, vidit et
legit, discretisque syllabis ' Cordula ' distincte scriptum inuenit.
10 Famula igitur dei ad sanctimoniales diuinum oraculum retulit : cre-
ditum * est, ac deinceps'' statutum vt cum pridie " sanctarum virginum
celebritas agitur, sequens dies sancte Cordule laudibus impendatur
. . . Famula dei cui hec reuelatio ostensa est, tam celebris vite tamque
sancte conuersationis fuit vt ipsa pro certissimo veritatis testimonio
15 habenda sit . . . nam post sanctissime vite eius cursum vsque hodie
ad tumulum eius * frequenter redditur lumen cecis, gressus claudis,
et " infirmi ad vsum vite reparantur, et obsessi ab immundis spiritibus
emundantur. Ideoque competens eius testimonium fuit, et nephasest
dubitare quod de sancta sancte, de sponsa sponse, de dilecta dilecte
20 sue dominus dignatus est reuelare. — Glorietur igitur "^ superna Hieru-
salem, et celestis illa curia, tot ingenuis ciuibus ampliata, vbi non est
seruus aut liber, masculus aut femina. Glorietur Britannia, quamuis
in Adam generans, virginee tamen indolis fecunda. Glorietur Ger-
mania, tot electissimos " occeani flores accipiens ". Glorietur Roma,
25 numerum virginum quem acceperat reddens. Glorietur Colonia,
talem apud se thezaurum retinens. Glorietur beata illa sancti-
monialium congregatio^", tot sanctarum virginum, quibus deuote famu-
lantur ", patrociniis de perpetua salute presumens. ' Benedicta
igitur'' gloria domini de loco sancto suo*.' Vos autem sancti-
30 moniales, tot celestium gemmarum conseruatrices ^% fideli " obsequio
satagite, vt si ad centesimum, vel sexagesimum fructum non per-
tingitis, saltem post vestigia earum diuine misericordie spicas colli-
gatis '*. Omnes etiam in communi sanctissima earum patrocinia
humillime flagitemus, vt quia ad socialem cum ipsis gloriam
35 aspirare nec audemus nec possumus, tamen, quia 'in domo patris
mansiones multe' sunt, earum meritis patrocinantibus in celesti
Hierusalem vel nouissime sortis municipatum capiamus, prestante
domino nostro Ihesu Christo, qui cum patre et spiritu sancto viuit
et regnat ^^ deus per omnia secula seculorum. Amen.
* E. celebrent. 2 £ qy}, 3 3 creditumque. * B. deinde. ' om. in B.
* sc. in Herse monasterio. '^ B. ergo. " B. lectissimos. ° B. excip.
1" E. aggregatio. " B. famulatur. '^ b_ seruatrices. " B. speciali o.
specialiter. " B. legatis. ^^* B. gloriatur.
I.
TextinE.] ^t ^aitcta ^Jtgula. 503
H De legenda aurea*.
Passe sunt anno domini C^CJxxxviii». ^Abbas quidam ab abbatia'
Colonie corpus vnius virginum impetrauit, promittens quod ipsam in
capsa argentea in sua ecclesia collocaret*. Sed cum perannum in-
tegrum super altare in capsa lignea tenuisset, quadam nocte, dum
abbas ipsius monasterii cum suo conuentu matutinas cantaret, virgo 5
illa corporaliter desuper altari descendit et ante altare reuerenter
inclinans per medium chorum videntibus monachis et stupentibus
inde recessit. Abbas igitur ad capsam currens et vacuam ipsam
inueniens, Coloniam properauit et abbatisse rei ordinem intimauit,
pergentesque ad locum vnde illud corpus sumpserant, illud ibidem 10
inuenerunt. Cum autem abbas veniam petens et* illud vel aliud corpus
peteret certissime promittens capsam preciosam se citius facturum,
nuUatenus impetrauit. Religiosus quidam, cum has virgines
in deuotione multa haberet, quadam die dum grauiter infirmaretur
vidit quandam virginem pulcherrimam sibi apparentem et si se 15
cognosceret inquirentem. Qui cum ad eius visionem miraretur et
se nequaquam ipsam cognoscere fateretur, illa ait : ' Ego sum vna
virginum erga quas tantum habes dilectionis affectum. Et vt inde
mercedem accipias: si amore et honore nostri vndecies millies
dominicam orationem dixeris, in hora mortis in protectione[m] et in 20
solatium nos habebis.' Qua disparente, ille quamcitius potuit hec
adimpleuit, statimque vocato abbate inungi se fecit. Qui cum vn-
geretur, subito exclamauit vt fugerent et venientibus sacris virginibus
locum darent. Quem cum abbas quid hoc esset interrogaret, et ille
promissionem virginis sibi per ordinem enarrasset, recedentibus 25
cunctis et paulo post redeuntibus ipsum migr^sse ad dominum in-
uenerunt.
2. TextinMS. Tib.«:
De undecim milibus uirginum martirum.
"D Ex quidam in Britannia christianus nomine Dinotus uel Maurus
-^^ quandam filiam nomine Vrsulam generauit, que morum
honestate, sapiencia et pulcritudine pollebat. Rex autem Anglie, 30
cum nimis prepotens esset et multas naciones suo imperio subiu-
gasset, audita huius uirginis fama beatum se per omnia fatebatur
si predicta uirgo suo unigenito copularetur. Mittit igitur solempnes
nuncios ad patrem uirginis cum" magnis promissionibus et blandiciis,
magnas adhiciens minas si ad domum suam uacui reuertantur. Rex 35
autem cepit plurimum anxiari, tum quia Christi fide insignitam uir-
^ Cf. Leg. Aur. p. 704 (Vinc. Bell. XX, 44). " Same Mir. in T. > al.
abbatissa. * E. colocaret. * al. om. • Abr. from Leg. Aurea (which
rests on Vinc. BeU. XX. 40) ; with an addltion from Higden (Geoffr. Monm.).
om. in LA.
504 ji^otia JLegmna anglie» [a. TextinE.
ginem cultori ydolorum tradere indignum duceret, tum quia ipsam
nullatenus consentire cognosceret, tum quia regis ferocitatem pluri-
mum formidaret. Ipsa autem diuinitus inspirata patri suasit ut
predicto regi assensum preberet, ea tamen condicione proposita ut
5 ipse rex cum patre decem uirgines electissimas sibi ad solacium
traderet, et tam sibi quam aliis mille uirgines assignaret, et inducias
triennii sibi daret ad dedicacionem sue uirginitatis, et ipse iuuenis
baptizatus in hiis tribus annis in fide instrueretur. luuenis autem
libenter hac condicione accepta, baptizatus est. Vndique igitur uir-
lo gines confluunt, undique uiri ad tam grande spectaculum currunt.
Nam multi episcopi ad eas confluxe(runt ut secum pergerent : inter
quos erat Pantulus basileensis episcopus, qui eas usque Romam
perduxit et inde reuersus cum eis martirium suscepit). Sancta
quoque Gerasina regina Si(cilie, que) uirum suum regem crudelis-
15 simum ex lupo fecerat agnum, soror Ma[u]risii episcopi et Darie
matris sancte Vrsule, cum eidem [pater] sancte Vrsule secretum
per literas intimasset, continuo cum quatuor filiabus suis, Babilla, lu-
liana, Victoria, et Aurea, et paruulo suo Adriano usque Britanniam
Angli[c]am nauiganit. Tandem cum Vrsula omnes ad fidem uirgines
20 conuertisset, ad angeli monicionem Romam nauigio tendentes ad
urbem Basileam applicuerunt et ibidem relictis nauibus Romam
ped(estres) uenerunt. Ad quarum aduentum papa C(iriacus) ualde
gauisus, cum ipse de Britann(ia esset or)iundus et multas inter eas
cons(anguineas) haberet, eas cum summo honore suscepit. (In) ipsa
25 nocte pape diuinitus reuelatur, eum (cum ipsis) uirginibus palmam
martirii percepturum. (Vnde) cum anno uno et undecim ebdo-
madibus (post) Petrum decimusnonus ecclesiam rexisset, dignitati
et officio resignauit. Set cum cardinales reclamarent et eum delirare
putarent, (quod) relicta papatus gloriapost quasdam mulierculas fatuas
30 ire uellet, ideo nomen eius ex cathalogo pontificumclerus abrasit,
(omnem)que graciam quam sacer ille uirginum chorus (in cu)ria
romana habuerat, (a) tempore (illo ami)sit. Duo autem iniqui prin-
cipes roma(ne mi)licie, scilicet Maximus et Affricanus, (uidentes)
magnam uirginum multitudinem ti(muerunt) ne per eas nimis cres-
35 ceret religio christi(anorum). Quapropter earum diligencius ex-
plorantes (iter nunci)os miserunt ad lulium cognatum suum (prin-
cipem) gentis Hunorum, ut educto contra eas exercitu, ipsas cum
christiane essent, cum uenir(ent Colo)niam, trucidaret. Beatus autem
Ciriacus cum (illis) uirginibus de urbe egressus est, quem secutus
^o est Vincencius cardinalis presbiter, et la(cobus), qui de Britannia
patria sua in Antiochiam profectus archiepiscopatus dignitatem sep-
tem annis ibidem tenuit : qui cum papam uisitasset (et iam urbem
egressus de uirginum aduentu audiisset, concitus rediit et itineris
ac passionis se els socium fecit. Maurisius quoque lauicane
45 urbis episcopus auunculus Babile et Iu)liane, Foil(anus lucensis
9. TextinTj ^Z %mtt^ OtgUla. $05
episcopus et Sulpicius) rauennensis episcopus, ' (qui tunc Romam
aduenerant, predictis uirginibus adheserunt. Ethereus quoque
sponsus beate Ursule manens in Britannia) * per uisionem angelicam
a domino admonetur ut matrem suam hortaretur fierl christianam.
Nam (pater) eius in primo anno quo christianus factus (fu)erat 5
mortuus est et filius eius Ethereus ei in regno successit. Qui ab
angelo (ad)monitus ut protinus sponse sue occurrat (et cum) ea
niartirium accipiat, et matrem baptizari faciens, cum ipsa et sorore
suo Florencia necnon et Clemente episcopo [se sociauit eisdem]'^.
Marculus episcopus Gre(cie) et neptis sua Constancia filia Dorothei lo
(regis) constantinopolitani ad martirium se (iunxerunt). Omnes
igitur uirgines cum predictis e(piscopis) Coloniam redierunt et ipsam
jam (ab Hu)nis obsessam inuenerunt. Vnde et bar(bari uidentes)
eas cum clamore nimio irruerunt (et quasi lu)pi seuientes in oues
jUas occide(runt. Cum) autem ad beatam Vrsulam ceteris iu(gu- 15
latis) uenissent, uidens princeps eius miram (pulcri)tudinem, consolans
eam super necem uirg(inum) promisit quod eam sibi in coniugem
copu(laret). Set cum hoc illa penitus respuisset, il(le cont)emni se
uidens directa sagitta (eam) transfixit, et sic martirium consummauit.
(Ita) legenda sanctorum. 'Aliter enim habent (histori)e et narrant ao
de uirginibus memora(tis, sci)Iicet quod Octauius rex Britannie
Ma(ioris iam) senescens inuitauit de Roma se(natorem) quendam ne-
potem Helene nomine Maxim(um ut r)egnum Britannie cum unica
filia (sua susci)peret. Hac de causa Conanus regis (nepos, qui) ad
regnum aspirauerat, indig(natus, se)pius cum predicto Maximo con- 25
flixit. Tan(dem am)bo pacificati omnem armatum militem (e patria)
abduxerunt in GaIIias,ibique Maxi(mus) subiugata Armorica Conanum
regna(re) fecit etprouinciam 'Minorem Britanniam' (ap)pellari iussit.
Ipse uero in Gallia imperator factus, Galliam et Germaniam diris
pre(Ii)is subegit, Gratianum Augustum occidit, Valentinianum eius 30
fratrem ab Italia fugauit. Qui ad Theodosium in Oriente fugiens pie
restitutus est ; nam Theodosii solercia cito post Maximus apud Aqui-
leiam conclusus occiditur. Interea Conanus dux Armorice siue
Britannie Minoris, nupcias Gallorum detestans, misit ad Dinotum
regem Cornubie pro uxoribus populo suo copulandis. Qui statim desti- 35
nauit ei Vrsulam filiam suam pulcherrimam cum undecim milibus uir-
ginum : quarum alique seuientibus uentis submerse sunt, alique in
barbaras naciones appulse sunt, nonnulle uero a nephandis ducibus
Gwanio et Melga, eo quod eorum libidini consentire noluerunt, truci-
date sunt. Erat autem Gwanius rex Hunorum et Melga rex Pictorum, 40
quos Gracianus et Valentinianus ad maritima loca Germanie trans-
miserant ut fautores Maximi tiranni occiderent. Deinde nephandi
Quces prefati cum comperissent Britanniam per abdicacionem
'-' In the MS. only a half line is wanting. « om. » Cf. Hlgden IV,
Geoffr. Monm. V. 9.
5o6 nsotja Legentia anglie,
Maximi omni armato milite destitutam, Albaniam primo occupauerunt.
— ^Quedam uirgo nomine Cordula timore perterrita in naui nocte
illa qua die precedente uirgines martirizate sunt, se abscondit : set
in crastinum sponte se morti offerens, martirium suscepit. Set cum
6 eius festum non fieret, eo quod cum aliis passa non esset, ipsa
post longum tempus cuidam recluse apparuit, precipiens ut sequenti
die a festo uirginum eius solempnitas recoleretur. Passe sunt se-
cundum quosdam duodecimo kal. nouembris anno domini trecen-
tesimo octuagesimo quinto "^. Abbas quidam ab abbatissa Colonie
lo corpus unius uirginum impetrauit, promittens quod ipsam in capsa
argentea in sua ecclesia collocaret. Set cum per annum inte-
grum super altare eam in capsa lignea tenuisset, quadam nocte,
dum abbas cum conuentu matutinas caneret, uirgo illa corporaliter
de altari descendit et ante altare reuerenter inclinans per medium
15 chorum uidentibus monachis et stupentibus inde recessit. Abbas
igitur ad capsam currens et uacuam ipsam inueniens, Coloniam
properauit et abbatisse rei ordinem intimauit. Pergentes autem
ad locum unde' illud corpus sumpserunt, illud ibidem inuenerunt.
Cum autem abbas ueniam petens illud uel aliud corpus peteret, pro-
20 mittens capsam preciosam citius se facturum, nullatenus impetrauit.
MS. Tib. adds : Narratio.
* Fuit quidam frater qui seni cuidam magno uicinus erat, et ingre-
diebatur ut raperet quicquid senex haberet in cella sua. Videbat autem
eum senex, et non obiurgabat eum, set extorquebat sibi plus solito
manibus operari, dicens : * Credo, opus habet frater iste.' Et exigebat
25 a se maiorem solito laborem ; et astringebat uentrem suum ut cum
indigencia comederet panem suum. Cum autem moreretur senex
ille, circumsteterunt eum fratres : et respiciens in eum qui furabatur,
dixit ei : ' lunge te huc ad me : ' et tenuit et osculatus est manus eius,
dicens : ' Gracias ago istis manibus, fratres, quia propter ipsas uado
30 in regnum celorum.' Ille autem compunctus et penitenciam agens,
factus est eciam ipse probatus monachus,
ir * De sancta Wlfhilde virgine et abbatissa ^.
ALfredus rex Westsaxonum siluam quandam venandi gratia vice
quadam adiit et vocem paruuli vagientis in arbore audiuit : et
a venatorum turba, quidnam hoc foret diligenter inquiri fecit. In-
35 uenerunt enim in summitate arboris in nido aquile infantem ele-
gantem, forma conspicuum, habentem in corpore notam quasi
regificum signum, purpureo pallio inuolutum, in brachiis gemellas
1 Ex Leg. Aur. " al. Leg. Aur. ' T. ubi. * Cf. Vit. Patr. p. 973-
5 Extant also in MS. Bodl. 240, p. 607; no other Vita is known to exist.
* et abb. om. in T.
Oe ^ancta mitbiltt* 507
armillas aureas, nobilitatis indicium, preferentem. Quem rex bap-
tizari fecit, et a nido, ' Nestingum ' vocans, nobiliter educatum in
comitem prouexit. Hic genuit Witburdingum ; qui genuit Wlfhel-
mum, qui ex vxore sua liberos procreans, vna cum coniuge sua
decem et octo annis vsque ad prouectam etatem celibem vitam duxit. 5
Angelus autem domini tandem trina visione vtrumque hortatus est
vt conuenirent, quia iam castiori euo sponsam Christi generarent ;
et decetero propositum conseruarent. Fiunt itaque certiores alter-
utro testimonio, nec rebellare audent tam euident celesti edocti
imperio, trina inditione probato. Nata igitur infantula, et Wllhildis lo
vocata, ablactataque, virginibus Wiltonie ' traditur educanda. Quam
cum interiecto tempore Edgarus rex fugientem, vt columba acci-
pitrem, nullo argumento blanditiarum vel promissionum minarumue ^
accersire ad se posset, nec de domini rapere ecclesia auderet, per
eius amitam nomine Wenfledam, que illi apicem regni consangui- 15
nitatis affectu concupiuit, irretire' temptat. At illa, callens ad
decipiendum, *graui se corporis sui languore laborare simulat*,
puellam ad se in domum suam apud Werewelle inuitat, vt quasi
neptem vnice dilectam rerum suarum heredem moritura ascribat.
Quo cum peruenisset, ecce rex Edgarus sedens ad conuiuia, assidente 20
ipsa Wenfleda non languida sed regalibus epulis iocunda. lubetur
in cubiculo puella regaliter parari", et auratarum vestium decore
radians ad regem adduci. Quam rex colligit et lateri eius amatam
assidere fecit mediam inter se et eius amitam : blanditie, pollici-
tationes, suasiones, diuitie, regnum et imperium affatim virgini 25
promittuntur, regina et domina rerum Britannie prelibatur. Virgo
autem Christi tacito ore, sed clamoso corde respuit et detestatur omnia,
et hec blandimenta vt crudelissima gemit tormenta : de sola cogitat
fuga, et alto silentio alta ad Christum vt eripiatur attollit* sus-
piria. lam toto conuiuio fatigata ab omnibus vt epularetur, animosa 30
abstinentia potius dolorem suum vlciscitur : simulata enim infirmitate,
nihil prorsus acquieuit gustare, Tandem vix impetrata dimissione,
ad pausam vt defessa egreditur. Rex vero virginis intentionem iam
pridem agnoscens, ne quoquo modo euadere posset, foris militum
ponit custodiam, et in ipsum cubiculum importuna eam assequitur 35
custodia. Procedit[que] ^ tandem virgo quasi ad secreta nature vbi
turpe erat mares * sequi : et presentibus duabus puellis exuta pompa
ornamentorum et monilium, per meatum cuniculi angelo duce fuga
dilabitur, atque in villa de Werewelle cuiusdam paupercule tugurio ",
vt mendica, hospitata est. A curialibus vndique conclamantibus 40
queritur, sed nequaquam reperitur. Mane autem facto, accersitis
' T. Wiltonie ; E. Wintonie. ' E. minarumne. ' T. E. irrJtire.
' T. languorem simulat. * E, parari regaliter. * E. attolit. ^ so T. ;
E. ora. que. » E. maris. • T. tugurrio.
5o8 laotja legenta anglie.
per hospitam ancillis Wiltoniam cum festinatione deuenit. Quod
rex comperiens, illuc properat, et omnibus capture instrumentis
virginem nulla prorsus impetrare sufficit conditione vt vel ad collo-
quium regale procedat ; ac omnibus nexibus legationum, donationum,
6 adulationum allicere sibi Wlfhildam sanctam temptabat, sed virgo
in Christo fundata immobilis perdurabat. Rex verumptamen atten-
tius tam per se quam per alios insidias apponens, forte eam in
claustro extra ecclesiam deprehendit : et velut victor capta preda
exultans insiliit, fugientemque in ipso ecclesie limine per manicam
10 rapuit. Sed, illa vtcumque potuit renitente, manica in manu
trahentis dicto citius remansit, adeo videlicet vt non sentiretur
scissura, et solida vestis tanquam humana industria erat circum-
cisa'. Virgo vero deo deuota coram altari prostrata, cordis gemi-
tibus pudicitiam [suam]* a Christo illibatam seruari exorabat. At"
1 5 rex ad se conuersus obstupuit prodigio, erubuit impudentie ; voluebat
tremens quid portenderet hec scissura, intellexitque prudens quod
a suo appetitu sponsa domini esset abscisa. Et accedens ad eam,
dixit : ' Noli timere, virgo deo accepta ; promitto enim omnia videnti
deo quod vltra nequaquam molestus ero proposito tuo, sed potius
20 adiutorem et defensorem me prebebo.' Dedit igitur rex Edgarus
sancte Wlfhilde monasterium virginum de Berkingo et ad antiquum
statum regali munificentia reparauit; ipsiusque Wlfhild[is]* nobile
patrimonium ad viginti quatuor villarum mansionem auxit, pre-
dictoque monasterio de Berkingo tam numero sacrarum virginum
25 quam copia rerum coequauit. Est autem Horton, vbi virgo sancta
de suo patrimonio ® cenobium construxit, quasi vmbilicus tetrapolis,
a quatuor vrbibus spaciis equalibus, id est fere duodecim miliaribus,
distans, in quibus concessit illi rex quinque domos in singulis
vnamque * ecclesiam, scil. Wilton, Scaftisbyry, Warram, Hamptoii.
30 Cum autem beata Wlfhildis excusso seculi iugo federe virginitatis
perpetuo Christo consecraretur, ecce columba niue candidior de
celo lapsa super verticem eius consedisse visa est. Quadam
autem die intrauit mulier quedam, paruulum in humeris gestans
infantem, sed cecum. Quem cum virgo sancta conspiceret, crucis
55 signum super oculos infantis posuit : et puer apertis oculis clare
vidit. Cum autem episcopum wintoniensem sanctum Ethel-
woldum ad prandium inuitaret, ministri de potus insufficientia con-
questi sunt. Illa diues et potens in plenitudine dilectionis dei, omnia
se posse et habere credebat pre leticia hospitalitatis tam sancte.
40 At ministri, humana curiositate ducti, imposita virga liquoris quan-
titatem notant, vt tali ministrarent industria potum qua ante tempus
non deficeret, Cumque tota die predictus liquor incessanter pro-
* E. circumscisa. ^' so T. ; om. in E. ' E. Ac. * T. E. Wlfhilde.
' E. patrimonio suo. ^ £. in singulisque unam.
pinaretur conuiuis, nunquam inferius subsedit prefixo signo virge,
sed semper in priori plenitudine perseuerauit. Quodque pincerne
timuerant conuiuis defecturum, saciatis omnibus ad integrum est
repertum. Cum autem virgo sancta longo tempore monasteria
de Horton et Berkingo equali sororum numero rexisset, inuida 3
presbiterorum ambitio in Berkingo contra eam surrexit, et apud
reginam Alftrudem, Ethelredi regis matrem, quatinus eiicerentur
et ipsi ecclesie preficerentur egerunt. Que cum, sororibus eiulan-
tibus, in limine ecclesie subsisteret, dixit clara voce : * Nolite ' flere,
sed sicut tradidi vobis, sic state in domino, charissime : predico 10
vobis in domino quia in hac die et hac ipsa ianua qua nunc egredior,
post viginti annos de reliquo vobiscum permansura huc regredian'
Sic suas orphanas consolata, ad hereditarium monasterium de
Horton pergens, nec cessabat tam absentes quam presentes sorores
ad superna gaudia secum trahere, atque has alloquiis et exemplis, 15
illas mandatis et nunciis crebro accendere. Alftrudis vero regina,
cum relictum ipsius locum quasi propriam possessionem frequen-
tasset, primo clade et morte iumentorum, deinde hominum suorum,
et instante demum tempore a sancta virgine prophetice predicto
letali ibidem egritudine corripitur. Cui beata Ethelburga per visum 20
apparuit miserabili cultu, veste pannosa et conscissa, facie egra,
attonitamque hac deformitatis iniuria sic minaci increpat sententia :
' Vides, inquit, ignominiam deiectionis mee, ornamentum glorie mee?
Wlfhildam sanctam eiecisti et in eius diuturna eiectione hoc erump-
noso habitu me squalere fecisti. Et qua fronte sanctum occupas 25
locum quem mecum desolasti ? Dico tibi quod nisi quantocius illam
reuocaueris, ex hac infirmitate tua nequaquam' sanaberis, sed morte
morieris.' Sicque sancta Wlfhildis reuocatur: et eadem die et
eadem* ianua vt predixerat excipitur; et regina a sua egritudine
liberatur. Virgo sancta septem annis post hec vixit, et vtrumque 30
monasterium vnica mater strenue rexit, amor et dulcedo, sinus et
gestatorium^ omnium, vita angelica et dilectione omnium corda ad
superna gaudia trahens : predixitque se in vigilia sancti Ethelwoldi
episcopi, hoc est quinto idus septembris, ab hac luce ad dominum
migraturam. Sepulta vero in monasterio de Berkingo, post triginta 35
annos integra et incorrupta cum vestibus reperta est. Mulier
quedam oculorum et gressuum carens auxilio, in oratorio virginis
sancte de Horton lumen et visum recepit ; et vt reliquum salutis
apud Berkingum reciperet admonita, cum illuc cum difficultate quasi
repens venisset, sanitate recepta cum leticia rediit. Amabilis ^-i
Wlfhildis in vrbe Londoniarum propter extemos exercitus cum suo
grege morata, migrauit ad dominum. Cumque corpus ad monas-
terium suum de Berkingo deferretur, quidam, cui sancta mater ob
' T. Noli, * so T. ; E. eademque. ' E. gestatorum.
5IO ji3ot)a LegenDa anglie»
scelera sua infensa fuerat, inter ceteros manus feretro apposuit.
Quod mox tanto radicatum est pondere, vt nulla posset multitudinis
virtute moueri. Quod ipse sceleratus ab omnibus notatus^ sibi
imputans, abscessit cum tremore : statimque corpus mira asporta-
5 batur leuitate*. Vir ille ingemiscens et peccata sua confitens, ad
funus accessit et cum aliis vsque ad monasterium illud detulit.
ir Narratio^.
Anno autem domini millesimo ducentesimo decimo (vt ait Vin-
centius) carbonarius quidam, pauper in seculo, sed diues in deo,
religiosus et timens deum, ob hoc etiam familiaris erat cuidam comiti.
10 Hic dum nocte quadam vigilaret et custodiret fossam suam carboni-
ficam acriter incensam, ecce quedam femina nuda currens apparuit,
et post eam eques quidam, equo nigro insidens, euaginato gladio
velociter equitans vt fugientem apprehenderet mulierem. Que dum
fugiens fossam circuiret, comprehensa est ab eo, et perfossa gladio,
16 et statim quasi mortua effecta est. Quam ille proiecit in ignem, et
exustam rursus extraxit, et posuit ante 'se super equum et abiit.
Hec visio pluribus noctibus illi ostensa est. Quod cum comiti*
sibi familiari narrasset ; confessus, comes cum carbonario ad siluam
iuit, et que predicta sunt vidit : et adiurauit equitem vt in nomine
20 Christi staret, quis esset et cur sic faceret sibi diceret. Et ille :
' Ego sum vester ille miles, et hec est illa mulier nobilis, vxor talis
militis, quem pro amore meo interfecit, vt licentius et frequentius
meo concubitu frueretur. Et in hoc peccato mortui sumus, nisi quod,
heu sero, in ipsa morte penituimus. Nunc tale tormentum patitur
25 quod singulis noctibus a me, vt vidisti, gladio percussa comburitur.
Tantum enim dolorem patitur in ictu gladii, quantum nuUus vnquam
in morte sua passus est ; et in combustione multo maiorem. Equus
super quem sedeo, diabolus est, qui nos ineffabili vexatione torquet.'
' Possetne vobis, ait comes, aliquis succurrere ? ' * Posset, inquit,
30 si vos faceretis in cunctis congregationibus que vobis subiecte sunt
orare pro nobis, et a presbiteris missas celebrari, et a clericis
psalmos decantari.' Hiis dictis euanuit.
[MS. Tib. adds « :
Cum enim in quodam die solempni Masticone ' nobilis dominus ^,
anno domini immediate supraposito,in proprio palacio resideret,multis
35 militibus diuersi ordinis constipatus, repente ignotus homo equo in-
sidens per hostium palacii ingressus, cunctis uidentibus et mirantibus
usque ad ipsum peruenit, dicens ei : * Surge et sequere me.' Qui
inuisibili potencie non ualens resistere, surrexit et usque ad hostium
domus processit, ubi equum paratum inuenit, quem iussus statim
1 E. vocatus. " E. lenitate. ' Ex Vinc. Bell. xxix. 120. * T. E, cuidam
comiti. * Ex Vinc. Bell. ib. (from Petrus Cluniacensis). ' VB. Mathiscone.
' T. nobili domino.
De %)ancto OHIftico. 511
ascendit et per aera uelocissimo cursu cunctis uidentibus ferri cepit,
et miserabiliter clamans 'Succurrite ciues, succurrite,' totam ciuitatem
commouit. Omnes autem eum currentem per aera conspexerunt
quamdiu naturali oculorum acie potuerunt. Sicque tandem subtractus
uisibus hominum, eternus demonum socius effectus est *.] 5
*S De sancto Wl[f]rico confessore^
BEatus Wlricus ", de mediocri Anglorum gente origmem ducens, in
Contona *, octo a Bristollia miliaribus distante * natus, alitus, et
conuersatus est, vbi et sacerdotis officium per annos aliquot adminis-
trauit : canum et auium venationibus presbiter non abstinuit. Tandem
apud Haselbergiam ", ab Exonia '^ triginta miliaribus distantem, mi- lo
grauit : vbi in cellula ecclesie contigua, nulla episcopi introductione,
nulla benedictionis solempnitate, sed familiari spiritus sancti auctori-
tate, Christo se consepeliuit, multo ieiunio mortificabat membra sua,
et vigiliarum labore vexabat, vt pellis vix ossibus hereret. Erat enim
ei pro cibo delicatiori panis auenacius, et pulmentum de auena 15
factum. Vinum et omne quod inebriare potest, nisi in precipuis
solempnitatibus ob reuerentiam festi magis quam carnis refocilla-
tionem, non gustauit. Vigiliarum vero tam peruigil et indefessa
assiduitas erat, vt insompnes prorsus duceret noctes, nisi cum
naturalis interdum infirmitas perurgeret : et tunc non lecto * quidem, 20
sed capite ad parietem reclinato, non tam capiebat sompnum*
quam incipiebat ; et continuo velut ad iniuriam factam euigilans *°, eo
fortior quo recentior ad consueta redibat. Ceruical quoque de feni
funibus intextum, capiti supponere consueuit. Cilicio primo ad
carnem, deinde lorica vsus est. Noctibus vero in frigore et nuditate, 25
in vas quoddam frigida aqua infusum descendebat, psalteriumque ex
integro domino decantabat. Exiens vero de aqua loricam induit, et in
hymnis et orationibus, cum crebris genuflectionibus, quod reliquum
erat vigiliarum, deuotus et alacer " expendebat. Incentiua " carnis
sue, cuius acerrimos stimulos patiebatur, in aquis vehementissimis 30
mortificauit. Quadam enim nocte, dum ex more de aqua ascenderet,
nianu aquam excutiens, serpentem a femore dependentem inuenit.
* Ant. and Coll. in T. :
Auge nobis, Iliesu Christe, benediccionem gracie tue per merita Wlfhildis tue
dilecte, per cuius caritatem tantum miraculum dignatus es declarare, ut omnibus
hospitibus saciatis liquor priori plenitudine reperiretur. Preciosa angelorum
genuna Wlfhi[l]da, pro nostris criminibus dominum interpella.
Deus castitatis amator et continencie conseniator, qui pro pudicicia tribuisti
beate Wlfhilde sanctitatem, pro bonis operibus gloriam : concede nobis, que-
sumus, eius sanctis meritis, ut [T. ita] apertis ianuis regni celestis summo [T.
summa] regi cum oleo leticie mereamur obuiare, per.
* Ed. in A. SS. BoU. ao Febr. 111. p. 331, from Capgr. and MS. Rub. Vallis.
Abr. from the Vita by John of Ford, in MS. Cott. Faust. B. IV., Harl. 323
(an abridgement of which is the life by Math. Paris). ^ Vit Wlfricus, Wlricus.
E. contana. * T. distans. • E. Halesbergiam. ' E. oxonia. " B. tecto.
om. in T. " E. eiulans. " E. alacriter. " E. Incentina.
512 ji5ot)a ileffentia anglie»
Expauit ilHco vir sanctus, et nihil moratus violenter arreptum in
terram excussit : eumque diligentius ad lumen lucerne intuitus,
capite truncatum aspexit, et se pre stupore rei geste mox in extasim
soluit : a qua exsuscitatus, venenum omne quod tabidus ille anguis
5 infuderat, multum eluctatus euomuit, et inflicti vulneris curam agens,
sanitati post modicum restitutus est ; cicatrices tamen vulnerum
quibus dentes impresserat * vsque ad mortem non euasit. In coUo-
quendo, personas potentum nullatenus accipiebat, sed vnumquemque
puro nomiue appellare contentus, maiorum titulis, vel iudicio vel
10 simplicitate abstinebat ; reges et principes ad eum venientes mendacis
vocabuli [gloria]* spolians,' tacite predicans* quoniam homines sunt.
Cum autem loricelongitudo in diutina genuflectione sua eum impediret,
militem huius rei conscium, cui primo seruierat, aduocat, de nimia
lorice longitudine causatur, dicens : ' Forfices accipe et coram deo
15 loricam rescinde.' Cumque ille obstupesceret, et velut delirantem
respiceret, Wlricus forfices de domo militis allatas, filoque in anulos
lorice inducto, quo finem rescisionis significauit, in fenestra coram
ipso posuit, dicens : ' Constans esto, et uide ^ ne trepides ; ecce ego
vado orare dominum meum.' Instans ergo miles inscisioni putabat
20 non ferrum, sed vestem incidere, tanta facilitate in ferro non ferreo
forfices cucurrerunt. Cum autem demonium a corpore obsesso
eiecisset, precepit sanato, et qui cum eo erant, ne miraculum cuiquam
reuelarent. Egressis illis, vir dei sompno corripitur diuinitus, videtque
personam vultu venerabilem assistentem sibi atque dicentem : ' Quid
25 hoc facere voluisti, vt prohiberes hominibus illis narrare opera dei ?
Caue ne id vltra feceris, sed virtutes domini, quas facturus est in
manu tua, et ipse confidenter loquere et aliis vt loquantur iniunge.'
Euigilans ergo vir dei misit puerum post viros qui diceret : ' De
quibus mandaui vobis, ne sileatis, sed gloriam dei quam vidistis
30 palam predicate.' Deinceps enim vir dei opera que per eum dominus
faciebat, religiosis duntaxat auribus humiliter enarrabat. " Wlrico
itaque medio noctis silentio orationi vacante, conueniunt ad eum
spiritus maligni in multitudine graui, et velut iudicio rem acturi
vndique obsident innocentem. Conquirunt'' inter se quidnam fieri
35 oporteat de homine qui ipsis ita totis viribus aduersetur : consilia
dissipat, diripit spolia, que edificant destruit, que destruunt edificat.
* Vit. se impresserant. " om. ' so T. ; E. et t. * T. E. predicens.
' E. inde,
* MS. T. adds here : — Vir dei duos mutos sibi adductos prece ad dominum
fusa sanauit, et (quendam qui) diabolo propter diuitias (homagium fecerat), a
faucibus iniqui eripuit et (reformavif). Denique cum a latere uiri dei ante
percepcionem uiuifici sacramenti nullatenus recedere acquiesceret, quo se
Christo incorporatum iam dubitare non posset, accedens ad communionem
sanctam et interrogatus si crederet, 'Vere, inquit, credo, quia ecce corpus
Christi et sanguinem in specie carnis et sanguinis peccator aspicio.' Cui ille :
' Deo gracias, set iam simul oremus ut in priori specie illud percipere merearis ';
et factum est ita. (The same story is, however, repeated next page.)
^ T. Conquerunt.
De ^ancto aBIftico. 513
Nec mora, iudicum ^ iniquorum vnanimi sententia diffinitum est :
quia hic homo reus est mortis, dignasque pro meritis debeat dare
penas. Iniectis itaque manibus capitur, trahitur, primum in ecclesiam
deinde per ecclesiam, sine miseratione vlla tractatur. Cumque foras
ecclesiam iam esset eiiciendus, adueniens virgo reuerentissima, et 5
interrogans cur ita innocentem vexare presumerent, manica expli-
cata omnes pariter euentilauit. Fecerat enim die illo beate cuiusdam
virginis in missa commemorationem, et ipsa erat que iudicauit causam
eius de manu inimicorum suorum. Alio quoque tempore infirmante
viro dei introiuit inimicus, et terribilibus oculis intuens eum, baculum 10
quem manu tenebat leuauit in altum eumque tertio valide percussit.
Ad que " nihil motus seruus dei respondit : ' lam nunc recede,
maligne, quoniam ampliorem m me potestatem non habes ; sed nec
hanc omnino haberes, nisi tibi desuper data fuisset.' Tentus est
enim semel inimicus a viro dei et diutius flagellatus : nec prius vt 15
abire posset obtinuit, quam se vltra non reuersurum ad eum, iure-
iurando promitteret. In aquilonaribus Anglie partibus homo
quidam erat valde miserabilis, qui fortunam paupertatis non eque
ferens, diabolo manum ' dedit et homagium ei fecit. Tandem miser
ille intelligens reatum, penitere cepit. Et cum cuidam casum suum 30
et propositum reuelasset, astitit ei diabolus in effigie consueta et* nota,
illum proditionis arguens; castigatione crudeli se ipsum punire
minatur, si quid tale decetero attemptare presumeret. At homo ille
videns quod inimicus eius cogitationes cordis sui non cognouisset
nisi eas prius per verbum vel signum prodidisset, dissimulato ali- 25
quamdiu penitentie sue proposito ad Wlricum dei amicum iter
tandem arripuit, et ad vadum quoddam illius fluuioli quod extra
Heselbergiam * situm est, accessit •. Et cum vadum fuisset ingressus,
superuenit diabolus ira magna succensus, et manus in hominem
immittens, infremuit, et ait : ' Quid est, inquit, proditor, quod facere 30
voluisti ? Moliris pactum nostrum dissoluere, sed frustra ; quia
proditionis, qua olim deo renunciasti, et qua nunc mihi renunciare
cogitas, soluere penas modo debes, quia iam miserabiliter submer-
geris.' Et tenens eum diabolus, ita immobilem fecif, quod nec
procedere nec in latus aliquod valuit declinare. Dum hec agerentur 35
in flumine, vir dei Wlricus' angelo reuelante cuncta cognoscens,
vocauit ad se presbiterum *, et ait : * Accelera, inquit, et assumpta
cruce cum aqua benedicta, occurre homini quem diabolus in vado
quod extra villam est, captiuum tenet, et aqua benedicta aspersum
adduces ad me.' At ille pergens inuenit hominem ita in aqua im- 4°
mobiliter fixum quod de loco se mouere non potuit. Quem aqua
benedicta perfundens, predonem fugauit, et ad virum dei hominem
^ E. iudicium. ^ t. E. quem. ' T. manum ; E. manus. * cons. et al. om.
E, Helesbergiam. • £. aressit. ^* o/. Vita. • T. uulricus. ' sc,
Brictricum.
VOL. II. L I
SH Jl3o\3a Legentia ang:Iie.
illum adduxit. Apprehendit autem seruus dei manum hominis
dexteram, et diabolus sinistram tenens omni virtute trahebat. Wlri-
cus enim vna manu captiuum tenuit, et altera aqua[m] benedicta[m]
contra faciem inimici aspergens, ipsum valde confusum ab edibus
5 effugauit. Vir autem ille penitens et puram confessionem faciens,
corpus domini sibi oblatum in specie carnis vidit et interrogatus
si ex toto corde crederet, * Credo, inquit, domine, quia corpus et
sanguinem domini mei in manibus tuis sub specie carnis ego miser
et peccator aspicio.' Cui Wlricus ait : * Deo gratias ; sed nunc simul
10 oremus vt in specie consueta illud recipere merearis.* Sicque com-
municatum hominem, et in fide^ confirmatum, dimisit in pace. Data
est autem potestas inimico in carnem eius, percussitque eum in
brachiis vlcere pessimo, adeo vt caro humerotenus putrefacta
scateret vermibus et sanie ebulliente deflueret. Vir autem dei
15 iudicium celeste cum gratiarum actione amplexatus, patienter sus-
tinuit, letatusque est in hiis, sicut qui inuenit spolia multa. Et post
paululum conualescens, leuiatan igne quodam inuisibili et, vt creditur,
infernah carnem eius inflammauit, vt supra omnem humanum modum
flamme insanientis incendio se cremari diceret, et velut in fauillas
ao et cinerem mox resoluendus sacerdotem vocaret, et animam deo
commendaret. Post aliquot tamen horas inuisibilis carnifex mutauit
tormentum, sed vir dei patientiam hon mutauit : Subito enim, sicut
aduenerat, [flamma] "^ ablata est, et confestim a quodam gelidissimo
frigore comprehensus totus rigescere et congelescere cepit, et huius
25 hore exitum cum patientia prestolari. In hac suppliciorum permuta-
tione caro in manus impii data a mane vsque ad vesperam desudauit,
quandam futuri iudicii dans metuentibus deum significationem, in quo
ab aquis nimiis' transitur in calorem nimium. Cumque ifluce-
sceret paschalis solempnitatis nox sacra, immundus spiritus viro dei
30 sompnum incussit, et per sompnium de carnis lubrico triumphauit.
Mane facto, omni ecclesia congregata, de cella sua ad publicum
processit, aperiensque os suum dimisit aduersum se eloquium suum.
' Sic, ait, misero huic Wlrico, sic hac sacratissima nocte peccatis meis
exigentibus accidit, sic inimicus meus mihi infelici illusit. Peccatum
35 meum deo et vobis confiteor, veniam a deo vobis intercedentibus
deprecor, de iniuria hac coram deo et vobis conqueror, qua me
inimicus meus in tam reuerenda festiuitate dehonestare non pepercit.'
Ita humilitatis sectator* fortis, non parcens aliquatenus pudori
suo, non astantium vericundie, non denique estimationi sanctitatis
40 que de eo longe lateque spirabat. Hiis dictis in cellam regressus
est. Vir namque dei frigore habundantiori plerumque rigescebat,
adeo vt homo quidam de finibus BristoUie per visionem admonitus,
opertorium nouum de vulpinis pellibus, quo se operuerat, trans-
* E. fine. * om. = E. niuis ; T. nimiis. * E. sectatorum.
De ^ancto miftito. 515
mitteret. Ait enim illi in visione dominus : ' Seruus meus Wlricus
frigore cruciatur, tu vero calide hic foueris: surge quantotius et
opertorium hoc cum festinatione transmitte.' Et ita factum est. Cum
semel in cella sedens capam a mure corrosam videret, ait : ' Pereat
mus, qui ita capam meam ledere presumpsit.' Et ecce dicto citius 5
mus de muro prosiliens corruit ad pedes eius et mortuus est. Vir
ergo dei presbiterum vocauit, et quia murem incaute maledictionis
verbo interfecisset humiliter confessus est. Cui presbiter : ' Vtinam,
ait, simili anathemate omnes mures regionis huius perdere digneris.'
' Absit, inquit ille, hoc a me, nimis hac vna vice in hoc vno erratum lo
est. Vere, si non id displicere crederem domino meo, pro isto etiam
orarem vt pnstine restitueretur vite,' Lumen luceme sue bis
extinctum, diuinitus accensum est. Accidit autem vt presbiter
quidam Osbernus in ipso noctis crepusculo, quiescendi gratia, ad
ecclesiam festinaret, et ecce vidit ecclesiam immenso lumine chorus- 15
cantem ', vt a facie flamme per fenestras erumpentis cimiterium omne
resplenderet. Expauit homo, et substitit et psalmos decantauit.
Post paululum vero angelus in flamma ignis per fenestram egressus
est. Mane facto vocauit eum vir dei, et ait : * Quenam illa visio fuit
quam serovidisti, Osberne?' Cuiille: ' Flammam * ignis non modici, ao
ait, intra ecclesiam vidi.' ' Bene, inquit, dixisti, quia dominus meus
ai!uit et consolatus est seruum suum ; et consolationes huiusmodi
[frequenter] subministrat. Proinde oraui dominum meum vt aperiret
oculos tuos ad contemplandum hec,vixque id impetrare valui. Sed et
hoc noui quia hos et hos psalmos interim decantaueris et extra cimi- 25
terium visionis expectaueris finem.' Presbitero quodam in mensa
assistente sibi, aqua in vinum conuersa est. Alia vice aqua ab ipso
populo oblata, vini saporem induit, colore pristino nullatenus mutato.
Aqua ab ipso benedicta in vinum conuertitur, et quasi ad mortem
egrota inde sumens continuo sanatur. Nobilis domina* cum omni 30
comitatu suo eum visitans, solo pane a sancto benedicto dei seruo *
laute ' refecta est ; ex cuius reliquiis turba virorum non modica pre
foribus astans, eum videre et alloqui et ab eo benedici querens,
saciatur. Quadragenarium, vt ferebatur, numerum excesserunt.
Virgo quedam vsque ad mortem infirmata, de sompno vigilans, ait 35
matri sue : * Ecce, gratia dei et sancti Wlrici ^ famuli dei sanata sum.
Vt enim in sompnis visum est mihi, veni ad eum, et susceptam ab eo
aquam benedictam in cipho eo offerente gustaui, et visceribus meis
et corpori meo salus eifecta est. Et vt facilius credas, talis et talis
est vir, et talis et talis est locus.' Mulier quedam ^ inter cetera 40
munuscula, tres panes [de] * singulis furnaturis viro dei mittere
solebat, et die quadam per quendam puerorum suorum tres panes
* E. chonischantem. " E. Flamma. * sc. Bence et filius eius Aluredus
de Lincolnia. * E. dei seruo benedicto. * E. laude. * T. Wlfrici.
' sc. Emelina, mater Willelmi de Chinnoc. ' so T. ; om. in E.
L 1 2
5i6 n^otja legenta anglie»
ei destinauit. Qui (quidem) ^ vnum sibi reseruans (panem) ^ et ab-
scondens, duos sancto obtulit ; et reuersus est, productumque panem
de latibulo incidere moliebatur. Sed nil proficiens panem omnino
inuiolabilem comprobauit : a fure enim se pollui vel ledi panis non
S sustinuit, sed pro pane lapidem in manus preuaricatoris exhibuit".
Quo viso ad virum dei rediens et rem gestam aperiens, misericordiam
implorauit. Venia autem puero data, panem benedixit, et facilitate
summa frangens, de pane calido et vaporante comedit, et puero dans
portionem, edificatum cum benedictione remisit. Cum quidam
10 panem viro sancto missum in dom[um] ' pauperis cuiusdam hospi-
tandi gratia deferens diuerteret, et paruulis panem petentibus nullum
porrigente[m] * videret, de sacculo " productum panem incidere parat.
Et panem quidem incidi* sensit, sed quia opus misericordie citra
contraque obedientiam presumebatur, sanguine manare cepit ; quem
J5 cum tremore et timore ad sanctum detulit. Auditis autem que acci-
derant, sanctus ait : * Fili, non debuisti etiam pium opus contra
mandatum presumere.' Acceptumque panem benedixit, et a sanguine
emundans, ait: 'Accipe nunc panem, et defer paruulis illis quibus
preparasti eum.' Et ita factum est. IVIonachus quidam de Monte-
30 acuto celerarius, puero viri dei Wlrici'' infestus, et iniuriis afficiens,
quadam vice accessit ad domum serui dei. Cui Wlricus ' ait : * Tu,
inquit, hactenus ambulasti mihi ex aduerso et exacerbasti spiritum
meum : et nunc iudicet deus inter me et te.' Ille vero exiens et
paruipendens, monita eius et verba contempnere non metuit. Con-
?5 sueuerant ^ enim monachi Wlrico portionem quandam victus singulis
septimanis ex consuetudine mittere, quam celerarius ille auferri
procurauit, Et audiens Wlricus ^ cor eius induratum, ait : * Auferat
ei, inquit, hodie deus victum suum, qui meum abstulit mihi.' Eadem
enim " die monachus ille ab aquis interceptus et submersus ^* vitam
30 finiuit. Quidam magnus princeps " de domo regis Henrici, audita
Wlrici ^ fama ait : * Bene faceret rex si mitteret ad cellam illusoris
huius ad accipiendas pecunias eius, quia fieri non potest vt multa
sibi non thezaurizauerit, ad quem tam multi conueniunt.' Adhuc
verba in ore eius erant, et ecce elisus in terram, ore ad aurem
35 retorto, volutabatur spumans. Quo audito, rex habita occasione
declinauit ad cellam serui dei, et studiose precibus eius se com-
mendans, et pro milite, cuncta referens, supplicauit. ' Non imputo,
inquit, ei peccatum hoc, et presto sum quicquid debuero facere.*
Vnus itaque assistentium apprehensam Wlrici^ manum egroti faciei
40 applicuit : et statim reuersum est os eius in locum suum, et mente
recepta sana, loquebatur recte magnificans deum. Dum sacris
* om. in T. " Vit. in manu p. se exh. ' so T. ; E. domo. * E
porrigente. ' T. saculo. ' so T. ; E. Et qu. incidi panem. Vit. Et panis
qu. i. consensit. ' T. Wlfrici. ° T. Wlfricus. " E. Consueuerunt.
" Boll. vero. " E, submersis. " sc. Drogo de Munci.
De ^ancto m\ttico. 517
assisteret misteriis, dominicaque oratione completa^ (atque perfecta)',
suborta est ei hesitatio si aquam calici infudisset. Multa in animo
reuoluens, toto corde tandem ad deum conuersus cum cordis
puritate deum exorauit. Completa oratione, vidit in calice ' roseum
sanguinem velut agni immaculati Ihesu Christi, vsque ad labium calicis 5
redundantem ; perceptoque sacramento [corporis] sanguinem deinde*
bibitvue meracissimum. Seruus dei Wlricus* cuidam muto in
sompnis apparens, digito ori eius imposito, os eius aperuit, et linguam
reserauit. Latroni oculorum effossione punito oculos nouos et visum
sua prece restituit. Mulier quedam ' duos pueros cum panibus, 10
pastellis, et duobus vasis vini ad Wlricum misit. Qui portionem
aliquam ex singulis reseruantes apud pauperem quendam in via
deposuerunt. Illis igitur ad ianuam pulsantibus, vocato Wlricus puero
ait : ' Vade et suscipe de manu hominum illorum ea que tulerunt, sed
eos ad me introire non permittas ; sed ne de hiis gustent que defrau- 15
dauerunt et reposuerunt sibi, sub mortis interminatione eos prohibe.'
Quo audito cum multa confusione reuersi, vinum ' plenum genimine
ranarum venenatarum inuenerunt, et quod de pane et pastillis
reseruauerant, plenum scaturigine vermium viderunt. Percutientes
ergo pectora sua, ad virum dei qualia erant celerius detulerunt. ao
Quibus confessa culpa sua veniam consequentibus, Wlricus panem et
vinum sua benedictione forme priori restituit, et vt pauperi, apud
quem ea deposuerant, illibata reportarent imperauit. Wlrico ' enim
nocturnis vigiliis fatigato, cum membra sopori daret, vidit in sompnis
quasi tres pueros vltra altare suum suspensos, et laqueis quibus 35
astricti erant iam quasi sufibcandos. Quorum vnus ad illum con-
uersus ait : * O domine mi Wlrice ^, cur pigritaris surgere " et eruere
nos ? ' Cui cum vir sanctus, non inuenire se diceret quonam modo id
faceret, respondit : * Ascende super altare hoc, et stans mitte manum
tuam, et fer opem morituris.' Qui continuo acquiescens manu extenta 30
a morte eos et suspendio liberauit. Dum tractaret secum vigilans ^'
de visione hac, venerunt ad eum presbiteri tres, pro peccatis peni-
tentes et gementes, et ab eo peccatorum veniam et consilii sanioris
formam expetentes reportabant ^\ Quomodo autem hii tres vsque ad
tempus illud vltra altare pependerunt, dum sanctis non sancte 35
assisterent, aduerti facile est. Ordinabat rex Anglorum Henricus
primus profectionem in partes transmarinas, et cum hoc famulus dei
audisset, ait : ' Ibit quidem, sed non redibit, sed, et si redierit, non
totus-tamen nec integer.' Nunciatum est hoc regi, et dure accepit rex
sermonem hunc, et misit ad eum qui quereret si verbi huius auctor 40
ipse fuisset. 'Si dixi, ait, non me penitet, quia ex me non sum
' T. complena, * atque perf. om. in T. ' T. calicem. • E. denique.
* T. uulfricus. * sc. Johanna uxor Durandi de Mohun, domini de Haselbergia
soror. Boll. Miles quidam. ' E. v. enim. * T. Wlfrico. » T. Wlfrice.
'" E. suggerere. '' E. vigilians. " Vit. et accipientes.
5i8 Bou JLegenna ^nglie»
loquutus.' Itaque rege profecto, et aliquanto tempore elapso, vocauit
seruus dei dominum ville eiusdem, et ait : ' Rex hesterna die
mortuus est : tu vide quid agas.' Porro milite obstupescente, et im-
perante silentium ; ' Milii, ait, silere perfacile est, sed in proximo est
6 vt omnes loquantur.* Denique quia misericordiam rex consequuturus
esset a domino, eo quod paci et iusticie militasset in vita sua, et
domum de Radinges regali munificentia edificasset, proplietauit.
Venit ad virum dei comes Stephanus, qui postea regnauit in Anglia
et iam tunc, cum regis cognatus esset, multis et magnis possessioni-
10 bus in Anglia habundabat. Venit autem et frater eius Henricus
Wintoniensis episcopus cum eo. Respiciens itaque in comitem vir
sanctus ait : ' Salue rex.' IUis ad alterutrum respicientibus, et
opinantibus ne forte vir sanctus humane opinionis falleretur incerto :
' Tibi dico, [ait] *, o Stephane, salue rex. Tradidit enim deus regnum
15 Anglie in manu tua : tu paci et equitati * intendere stude, et ecclesiam
dei tueri et honorificare curato.' Igitur cum Stephanus regnaret, et
aliis regnum requirentibus de manu eius, pax omnino de Anglia ex-
turbata fuit'. Quam quidem turbationem vir sanctus prophetauerat ;
et ait eiusdem ville domino : ' Rex Stephanus crastina die dabitur
20 in manus inimicorum suorum, et captiuus ducetur ; liberabitur
tamen, et qui captiuat eum consequenter de eodem calice bibet.'
Postremo venienti ad eum regi* Stephano, post obiurgationes plurimas
et exhortationes salutiferas, hoc inter cetera repromisit quod eum
oporteret regnare^ quoad viueret; regemque cuiusdam peccati sui,
25 quod etiam nominetenus expressit, penitentiam agere exhortatus est,
adiiciens [quia] ^ quousque peniteret impossibile erat firmari solium
eius et pacem rebus dari. Quibus auditis rex vbertim flere cepit, et
peccati eiusdem confessionem ex animo faciens, percutienti et
conspuenti prophete maxillam dedit. Cum enim annus ei vel eo
30 amplius adhuc superesset ad vitam, sedenti quadam die in cella sua,
lorica ab humeris diuinitus dissuta ad genua subito concidit, et statim
loricam ad scapulas reducens corrigiis eam fortioribus recollegit. Et
ecce corpus eius omne vesicis turgescere cepit, et caro paulo ante
ferrea ex spiritu dei, iam ex seipsa caro inuenta est. Sic lorica simul
35 et caro, simili presagio militie sue tempus impletum presignabant.
■^ Dixitque Osberno presbitero : ' Hora, inquit, vocationis mee est ^,
et die sabbati in vespere paratum me esse oportet. Ego enim ad
dominum meum vado cui seruiui, et dies que nunc instat, dies illa
est quam olim desideraui.' Igitur hora qua predixerat, iunctis
40 directisque in celum manibus, migrauit ad dominum, anno gratie
millesimo centesimo quinquagesimo quarto, decimo kalendis marcii.
* om, in E. " E. equitate. ' Vit. fuisset. * E. rege. ' E. regnari.
' so T., om. in E. '^ Supply : Diebus suis iam propemodum exactis, dixit.
* om. in T.
De ^ancto mMco. 519
[Ms. Tib. adds : Narratio.
1 Quidam iuuenis intrauit monasterium et cepit cotidie ieiunare
post hec biduo abstinere, similiter autem semel in ebdomada refi-
cere. Qui tandem cum difficultate, ut ad heremum pergeret, ab
abbate uix optinuit: et ecce aquila ueniens percussit eum alis suis
et procul recedens sedit in terram, et secutus est eam usque ad 5
interiora deserti ; et inuento fonte et tribus arboribus palmarum, fecit «
ibi annos sex neminem uidens. Et uenit ad eum diabolus in simi-
litudine cuiusdam abbatis senioris. Quem uidens frater, procidit
se in oracione, et surrexit. Et dicit ei diabolus : ' Oremus iterum,
frater.' Et surgens'', demon ait : 'Ecce anni sunt undecim quod de 10
monasterio non exiui nisi hodie, quando cognoui quod hic habitares :
et cogitaui (mecum) dicens : Vadam ad hominem istum dei et cum
eo conferam quid ' prodest saluti anime nostre. Et hoc dico, frater,
quia nichil proficimus sedentes in cellis nostris, quia corpus et san-
guinem Christi non percipimus ; et timeo ne efficiamur exteri ab eo, 15
si nos ab hoc misterio elongauerimus. Eamus igitur ad proximam
ecclesiam et corpus Christi accipiamus, et reuertamur.' Et egressi
ad ecclesiam, cum orassent, surrexit ab oracione : et socium non in-
uenit. Et eo quesito, nec inuento, ait: 'Vide cum qua argucia
diabolus me eiecit de cella mea; set tamen ad bonum opus ueni.' 20
Et percepto sacramento, rediit ad cellam suam. Et ecce iterum
diabolus uenit in similitudine cuiusdam iuuenis, et cepit eum re-
spicere a summo capite usque ad pedes, et dicere : ' Ipse est iste ?
non est hic,' et cepit eum considerare. Et dixit ei frater : * Quare me
sic respicis ? ' Et ille : ' Puto, non ipe cognoscis : tamen post tantum »5
tempus quomodo me habes cognoscere ? (Ego) sum uicini patris tui
filius. Nonne dictus est pater tuus sic, et mater sic uocatur, et soror
tua sic, et tu sic non uocaris ? Mater tua et soror ante tres annos
mortue sunt; pater tuus modo defunctus est, et te fecit heredem,
dicens : " Cui habeo dimittere substanciam meam nisi filio meo uiro 30
sancto? Veniat ergo et distrahat omnia bona mea et erroget ea
pauperibus pro anima mea et sua." Et requisierunt te et non
inuenerunt. Ego autem ex occasione propter quoddam opus hic
ueniens, cognoui te. Vnde non facias moras, set ueni et fac uolun-
tatem patris tui.' Et respondit : ' Non necesse habeo reuerti ad 35
seculum.' Demon ait : ' Si non ueneris, et deperierit substancia illa,
in conspectu dei reddes racionem. Veni et erroges eam egenis,
et post hec reuertaris in cellam tuam.' Cum autem post multa uerba
iter arriperet usque ad ciuitatem, alius reliquit eum. Et uoluit frater
ingredi domum patris sui tanquam defuncti : inuenit patrem suum de 40
domo egredientem, et dicentem ei : ' Quis es tu ? ' Et confusus ille
et turbatus ait : ' Ego sum filius tuus.' Et ait pater : ' Vt quid re-
^ Cf. Vit. Patr. p. 897. » VP. surgentes. » VP. quod.
520 ii3ot)a Hegcntia anglie,
uersus es ? ' Erubescebat ei dicere quod uerum erat, set dixit :
* Caritas tua fecit me reuerti, quia desiderabam te uidere,' et re-
mansit ibi. Et post paululum in fornicacionem cecidit, et peniten[ciam]
non agens in seculo remansit.]
IT De sancto Wlsino episcopo et confessore'.
^5 O Anctum enim Wlsinum claris natalibus Londoniis natum, et a
^ parentibus diligenter educatum, in puerilem florem prouectum
domino Ihesu Christo parentes statuunt ofFerendum. Lucet enim
sub ipsius vrbis menibus sancti Petri cenobium, nunc Westmonas-
terium dictum, in quo eum monachum factum perpetuo tradunt do-
10 mino famulandum. Excursa autem pueritia ad gradum sacerdotalem
susceptus, maturo euo et moribus clarum sanctitatis speculum eiful-
sit. Contra humani generis inimicum vigiliis decertabat et orationi-
bus ; corpus ieiuniis castigans, cupiditates seculi celestibus desideriis
contempsit, et omnes animi motus et corporis omni vigilantia et cura
J5 seruauit. Humilitate deiectus, fraterna seruitute deuotus, charitate
repletus, lectionibus non solum insistere, sed etiam lecta confratribus
exponere, piaque exhortatione ad omnem virtutem eos accendere et
Christo lucrifacere consueuit. Fauore tandem sancti Dunstani epi-
scopi rex Edgarus Wlsinum prefecit eidem monasterio. Quantum
20 enim pro salute multorum inuigilauerit et contra dominici gregis
aduersarium insurrexerit, quale exemplum doctrine sue et vite
omnibus'* exhibuerit, quis digne explicare sufficit? Rex tandem
Ethelredus, Edgari filius, ecclesie scierburnensi, fauore populi et
electione cleri, eum prefici fecit in pastorem. Erat enim refugium
25 pauperum, oculus cecorum, pes debilium, baculus infirmorum, cibus
esurientium, vestis nudorum, et redemptio reorum. Quadragesimali
tempore inclusus cenobiali claustro, et mundi tumultu exuto, sim-
pliciter cum monachis mansit, ieiuniis, contemplationi et lachrimis
vacans. In cena vero domini [quasi] ' de cubiculo [domini] * egressus,
30 crisma confecit, docens et benedicens populum ; peracto paschali sacra-
mento diocesim suam euangelizando visitauit. Solicitus vero illud
antiquitus nobile [templum] " Schireburnie, non solum emendare, aug-
mentare, prouehere studuit, verum etiam perpetua pace stabilire.
Eterni namque anathematis mucrone percussit omnem lupum ipsius
36 domus inimicum ouile Christi lacerantem, vexantem, aut disper-
gentem. Quinto ® vero episcopatus sui anno, exacto boni dispensa-
toris ministerio, decidit in languorem ; et cum eo miles quidam suus
nomine Egelwi[n]us, sibi semper fidissimus. Is audita domini sui
infirmitate, dolore intrinsecus tactus nuncium mittit qui querat
» Ed. in Act. SS. BoU. 8 Jan. I, p. 547. Abridged from the Vita of which
another abridgraent is preserved in MS. Lansd. 436, f. 48. ^ L. doct. sue
seipsum. " so T. ; om. in E. ' so L.; om. in T. E. ' E. triumphum.
* In L. he is 25 years Bishop.
De ^ancto ©afeino. 521
si nam ' spes esset valitudinis sue. Episcopus enim ad nuncium dixit ;
«Refer celerius, inquit, domino tuo vt dispositis rebus omni cura
preparet se, quia cras mecum proficiscetur ad eterni regis curiam,
vbi fidelis seruicii a communi domino recipiat mercedem suam.'
Illo autem abeunte, episcopus presentes fratres tali voce aflari cepit : g
'Hoc, charissimi mei, paterna charitate rogati" seruate [vt]' hunc
fidelem nostrum, ad deum mecum migraturum meum funus presto-
lando, mecum ad Schireburniam deferri et sepeliri faciatis; vt qui
mihi deuotus in presenti vita semper fuit, in morte etiam et in pace
assit perpetua.' Lugebat plurimum inter ceteros sacerdos quidam lo
sancto presuli merito sanctitatis familiaris ac secretorum suorum
conscius, nomine Wlricus. Cui sanctus episcopus compatiens, et
quasi iam solutus et in celo positus fiducialiter loquens dixit : * Noli
flere, inquit, frater charissime, quia vado ad gaudium mei* domini
vocantis me. Confide potius et crede quia hinc a duodecimo tran- 15
situs mei anno ac deinceps, recordatus dominus bonitatis sue miseri-
cordias suas mecum miraculorum attestatione ostendet, plebem suam
gratie sue reuelatione in me visitabit ; vt sicut de transitu meo [modo]
dolore affecti estis, ita tunc superno respectu gaudeatis.' Hiis dictis,
eleuatis in celum oculis in admirabile beati Stephani erupit pre- ao
conium dicens : ' Ecce video celos apertos et Ihesum stantem a
dextris dei.* Et in hac voce, sexto Idus ianuarii, in manu domini
efflauit spiritum suum.
% Narratio.
Circa hos dies heremita quidam, vir modestus et sanctus, non
longe a purgatorio sancti Patricii in loco deserto in Hibernia degebat, 35
in cuius horto omni fere nocte demones visibiliter conuenerunt et
statim post solis occasum congregati placitum ibi tenuerunt, ante
solis ortum inde recedentes; rationem ibi reddebant principi suo
quid mali fecerant* decipiendo. Quorum confabulationes audiuit
vir sanctus manifeste, et eorum figuras deformes visibiliter con- 30
spexit. Ad ostium cellule eius conuenerunt, sed quoniam intrare
non poterant, nudas illi sepe muHeres ostenderunt. Sicque heremita
ille per confabulationes eorum vitam illius regionis multorum homi-
num cognouit. Erat autem in patria illa sacerdos quidam sancte vite
et honeste, qui quotidie mane surgens cimiterium circumiuit et pro 35
animabus in cimiterio quiescentium septem psalmos deuotus cecinit ;
caste vixit, et bonis operibus ac sancte doctrine sollicite studium
impendit. Demones in concilio' suo multociens conquesti sunt de
eo quod a proposito nullus eorum ipsum flectere posset. Increpa[ba]t '
satellites suos princeps eorum quod tam diu presbiter inflexibilis 40
perstitisset. Et accedens vnus eorum dixit : ' Ego decipiam eum,
L. quenam ' E. rogate. ' om. in E. ; Lansd. quatinus. * E. domini
inei. * T. fecerunt. • E. consilio. ' E. increpat.
522 ji3otia legenta anglie»
quia paraui ei mulierem per cuius pulchritudinem subicietur nobis.
Sed hoc facere non potero nisi infra quindecim annos.' *Si infra
hunc terminum, ait magister, illum deciperes, magnam rem faceres.'
Contigit autem eo tempore vt sacerdos mane cimiterium iuxta morem
6 circumiens, infantulam iuxta crucem positam inueniret. Quam pie-
tate motus accipiens, nutrici eam commendauit, et illam in filiam
adoptans, litteras discere fecit. Cumque annos pubertatis attigisset,
eius pulchritudine allectus in concupiscentia eius temptari cepit.
Nocte sequenti postquam puella actionem presbitero concessisset, de-
lo mones in horto heremite conuenientes magnum de consensu facto
gaudium conceperunt. * Ecce, inquit demon, presbiter quem per
mulierem me decepturum dixeram ; iam feci quod a virgine quam in
filiam adoptauerat et sanctimonialem facere decreuerat, consensum
stupri petens impetrauit, et cras hora meridiana opus nepharium
15 ad effectum perducam.' Gratias ergo ei magister egit et viriliter
ipsum fecisse dicebat. Die itaque crastina presbiter puellam vocans
intrgduxit illam in cubiculum suum, et eam in lecto collocauit. Et
stans ante lectum in temptatione positus, quid facturus esset cogi-
tauit. Et tandem in se reuersus, quousque rediret puellam expectare
ao iussit. Et ad ostium cubiculi diuertens, cultrum arripuit et propria
membra virilia abscidens foras proiecit. ' Quid, inquit, putastis, de-
mones, quod non intellexerim temptationes vestras ? De perditione
mea vel filie mee non gaudebitis, quia nec me nec ipsam habebitis.'
Sequenti enim nocte cum diabolus interrogaret discipulum quid de
25 presbitero actum fuisset, et ille rem gestam enarrasset, iussit ma-
gister vt demon ille grauiter flagellaretur ; et sic conuentus soluitur
spirituum immundorum. Sacerdos autem puellam quam nutrierat,
deo seruituram sanctimonialibus commendauit \
^ De sancto Wlstano episcopo et confessore ^
AMabilis deo Wlstanus in prouincia warewicensi oriundus, et in
i,- monasterio de Burgo litteris et officiis ecclesiasticis instructus,
^ missam morose cantabat, aliasque orationes adiiciens, solis fidelium
oblationibus contentus erat. Hic virgo existens, superflui potus semper
expers, esui carnium indulsit ; quibus tamen spernendis occasio
talis fuit: Die quadam cum ad placitum quoddam exiturus, missa
36 celebrata cibum sumere statuit, apposita igni auca, nidor aduste
carnis nares celebrantis oppleuit, odor mentem aduocauit*. Sed
1 Of the Ant. in T., only a few words are readable ;
.... regis .... conciuis celes . . . deuot . . . ipsum pos . .
wlsinum . . . sublimas . . . na ass . . interce .... reamur.
' Ed. in A. SS. Boll. Jan. II. p. 610 (and Surius^ ; compiled from the Vita by
Will. Malm. in MS. Claud. A.V., ed. partly in Wharton ii. 239-270 and Mabillon
VI. ii 836, and its abridgment in MS. Harl. 322, and from Will. Malm. Gesta
Pont. IV, Florentius Wigorn., Ailred Vita S. Edwardi, and the liber Mirac. in
MS. Dunelm. B. IV. =• Cf. W. M. Pont. * Boll. auocauit.
De ^ancto m\mno. 523
cum diu reluctans, cogitationem auertere non posset, iuramentum
ad sacram[enta] ^ que tractabat fecit, nullo se amplius pacto id genus
cibi comessurum. Completa vero missa, impransus ad negotium
discessit. Seculo tandem relicto, in monasterio wigorniensi, quo
pater suus seruierat, monachus effectus, per omnia pene loci officia 5
gradiens ad prioratum ascendit. leiuniis, vigiliis, et orationibus
iugiter indulsit ; super scamnum in ecclesia, libro in quo orabat
capiti supposito, dormire consueuit. Nocte enim quadam ante
altare in ecclesia orans, demonem, ad luctam .eum importune prouo-
cantem, quamuis* passione fatigatus ter complectens prostrauit. Ap- 10
paruit autem illi in forma seruientis cuiusdam de curia, quem post-
modum quotiens Wlstanus videret expalluit, ad cetera semper timore
vacuus. Affirmabat enim se nescire quid esset timor, [qui] ' pro
fractura pontis equum nunquam descendit *, quin etiam in summitate
fabricarum angustarum securus incederet. °Cum matrona quedam 15
pulcherrima, nobilis ac diues, in concupiscentiam eius insano amore
ac illicito decepta in tantum vexaretur vt temptationi resistere non
valeret, desiderium suum ei aperit, suspirando rogat et orat vt cubile
suum, paululum rigore proposito* inflexo'', dignaretur. Ille vero
vocem funestam vlterius non ferens, sed sermone loquentis inter- 20
rupto, et facto fronti crucis signaculo dixit : * Fuge, inquit, fomes
lasciuie, mortis filia, vas sathane ' ; alapamque muliercule tanto nisu
impegit* quod crepitus illise palme circumquaque audita fuit. Sicque
alter loseph muliebrem lasciuiam animo respuens, manu com-
pescebat. Solebat autem sedula deuotione omni dominica populo 25
verbum dei predicare : quem frater quidam'increpans, solius asseruit
esse pontificis predicare, monacho silentium et claustrum com-
petere. Cui sanctus respondit : 'Verbum dei non est alligatum,
nihilque deo gratius quam Christum annunciare populumque ab
errore vie sue reuocare ' ; ideoque se non omissurum. Nocte 30
sequente frater ille ad tribunal ignoti iudicis in visione ductus, et
cur seruum suum obiurgasset redargutus, in pauimentum iussus est
sterni et cedi. Lachrime enim in maxillis, et liuores euidenter in
scapulis euigilantis apparuerunt. Cuius calamitate motus vir dei
benedictionem ei dedit, et statim sanitas ei rediit omneque doloris 33
vestigium conquieuit. Cum quidam de campanili preceps rueret,
Wlstanus eminus stans et intuens condoluit et signum crucis op-
posuit : casusque non solum [corpus] " ruentis non attriuit, sed nec"
animum, frigente sanguine, vt solet, ebetauit. Surrexit incolumis,
sue reputans temeritati quod cecidit, et Wlstani sanctitati quod 40
euasit. Tribus in ebdomada diebus omnis cibi abstinens, per-
petuo linguam cohibuit silentio : reliquis tribus porros vel caules
* T. E, sacram. » T. E. quamuis illum. » om. in T. E. « W. M.
descenderit. » Cf. Vita and H. • Vit. prepositi, H. propositi.
so Vit. ; Boll. rig. postposito ingredi. ' so H., Vit. infregit. • sc. Winricus.
om. in E. " E. non ; T. nec.
524 Botia iLcgenna anglie.
elixos et panem ordeaceum edebat. . . . ' Cumque electioni de se
facte ad consentiendum minime flecti posset, a viro dei Wlsino,
per quadriginta annos incluso, acriter pro ostinatia correptus, diuino-
que oraculo perterritus, electioni consensit. "^ Cum enim Willelmus
5 rex litterature insufficientiam et gallici sermonis carentiam preten-
dens, Wlstanum priuare niteretur, conuocato concilio* iubet Lam-
francus archiepiscopus venerabilem virum baculum resignare cum
anulo. Vir autem dei nec vultu mutatus nec animo, erexit se, et
virgam pastoralem manu tenens, dixit : ' Vere, domine archiepiscope,
lo vere scio quia nec hoc honore dignus sum, nec huic [idoneus] * oneri
nec sufficiens labori. Sciebam enim hoc, cum me clerus eligeret,
cum episcopi cogerent, cum me dominus meus ad hoc officium
inuitaret. Ipse auctoritate sedis apostolice in meos humeros hoc
onus refudit, et per hunc baculum me episcopali gradu inuestiri
15 precepit. Nunc tu pastoralem virgam exigis quam non tradidisti,
officium adimis quod non contulisti. Et ego quidem insufficientiam
meam non ignorans, et huic sancte ^ synodi sententie cedens, resignabo
quidem baculum, sed non tibi, sed potius ei cuius eum auctoritate
suscepi.' Hiis dictis accedens ad tumulum sancti Edwardi, et stans
20 ante sepulchrum dixit : ' Tu scis, domine mi, quam inuitus hoc opus
susceperim, quotiens subterfugerim, quotiens me cum quererer
absentauerim. Fateor, insipiens factus sum : sed tu me coegisti.
Nam licet non deesset fratrum electio, plebis petitio, episcoporum
voluntas, gratia procerum, hiis tamen omnibus tua preponderabat
25 auctoritas, tua magis vrgebat voluntas. Et ecce nouus rex, noua
lex, nouus pontifex noua iura condunt, nouas sententias promulgant*.
Te erroris arguunt, qui iussisti; me presumptionis, qui consensi.
Et tunc quidem falli potuisti vt homo : sed nunquid modo, coniunctus
deo ? Non igitur illis qui exigunt quod non dederunt, qui cum sint
30 homines fallere possunt et falli, sed tibi qui dedisti, [qui] iam deductus
in ipsam veritatem ignorantie vel erroris tenebras euaslsti, tibi
resigno baculum, tibi curam eorum quos mihi commendasti dimitto ;
tibi secure eos committo, cuius ego merita non ignoro.' Hec cum
dixisset, eleuata paululum manu, in lapidem quo sanctum corpus
35 tegebatur baculum infixit, dicens : * Accipe domine mi rex, et cui
libuerit trade illum.' Et exutus pontificaUbus, inter monachos ipse
iam monachus simplex resedit. Admirabantur omnes cernentes
virgam lapidi immersam, et quasi radicibus vteretur'', non moueri.
Cumque baculum temptantes nuUa ratione euellere possent, res
40 defertur in synodum, et Gundulphus roffensis episcopus a Lamfranco
missus ad sepulchrum accedens cum baculum nullatenus mouere
1 Too abridged, cf. Flor. Wig. ; Deinde . , . electo ad archiepiscopatum
eboracensis ecclesie Aldredo wigornensis ecclesie episcopo, fit vnanimis con-
sensus tam clerj quam etiam totius plebis in eius electione, rege videlicet
annuente vt quem sibi vellent presulem eligerent. Cf. Vita and H. * From
Ailred, Vita Edwardi Conf. » E. consilio. « T. E. dignus. * T. E.
sancti. H. huius s. * E. prouuJgant. " al. niteretur.
De ^ancto ©Hfetano. 525
valeret, Lamfrancus nouitate miraculi stupefactus vna cum episcopis
et rege ad tumulum properans, facta oratione manum inuanum ad
eruendum baculum apposuit. Exclamat rex, orat pontifex, et ad
sanctum ait : ' Vere iustus dominus ; et cum simplicibus graditur, et
cum humilibus sermo eius. Derisa est a nobis, frater, tua sancta 5
simplicitas, sed eduxit quasi lumen iusticiam tuam : errauit in te
iudicium nostrum, et simplicitatem tuam deo gratam omnibus propa-
lauit. Auctoritate proinde qua fungimur, immo diuino iudicio quo
conuincimur, curam qua te inconsultius exuimus, iterum tibi com-
mittimus et imponimus.' Ille autem impossibilitatem suam, et onus lo
supra vires pretendens, asserit in loco sancto ministrum sanctum
statuendum. Victus tandem precum instantia, coram omnibus ad
sepulchrum accessit, virgam manu tetigit : et mox manum eius
sequuta, ac si in moUi luto fuisset impressa desiliit. Lamfrancus
ergo ad pedes eius prouolutus, fatetur delictum, veniam implorat, 15
dicens simplicitatem eius deo acceptam et beneplacitam, qui sapien-
tiam huius mundi stultam facit, vt fortia confundat et gratiam in-
fundat humilibus. ^ Mulierem quandam a demonio vexatam, per
camporum deuia spiritus impetu vagantem, sua benedictione vali-
tudini pristine restituit; ac precepit vt non Wulstanum sed deum ao
benediceret, virtutes amaret, pudicitiam non perderet, ne deterius
ei aliquid contingeret. Mulier enim monita eius sequens, in sancti-
moniali habitu placentem deo vitam egit. Demoniacus quidam,
ferreis cathenis posti ligatus, tanta vocum variarum confusione
loquutus est vt ex vno ore exercitum quasi' loqui crederes. Viso »5
autem pontifice, totis intremiscens membris, stridebat dentibus ;
patulo rictu sputa euomens, magno hiatu obstrepere cepit. Tanto
incom[m]odo sacerdos impalluit, et expansis in celum manibus orauit ;
et infirmus confestim conualuit. Leprosus quidam visu horridus,
carne maculosus, aqua lotionis manuum sancti viri in balneo posita 30
se lauit; et pustularum continuo tumor resedit, letiferum virus
effluxit, omnisque caro in puerilem puritatem in breui refloruit ; et
impetigine et scabie capitis abolita, cesaries capillis succrescentibus
reformatur. Gunnildis sanctimonialis, regis Haraldi filie, tumor
infestus oculos inuasit, et moles palpebrarum visum obducens, massa 35
carnea oppleuit. Suscepta enim episcopi sancti benedictione, detectis '
et erectis palpebris lucem serenam virgo consequitur. Elsinus*
regis Edwardi quondam minister, ad consecrandam ecclesiam'
episcopum precibus aduocauit. Erat autem® in cimiterio arbor
nucea patulis frondibus vmbrosa, que luxuriante ramorum ampli- 40
tudine luminibus officiebat ecclesie. Solebat autem vir ille aleis et
epulis sub eadem arbore vacare: et cum iussisset eam episcopus
abscidi, maluit ecclesiam non dedicari quam arborem inde penitus
* Cf. Vita and H. ' E. quast exercitum. ' T. E. deiectis. * Vit.
Eielsius. * sc. iu villa sua Langene supra Sabrinam, • T. enim ; E. autem.
526 laotja legenua anglie,
deponi. Vir ergo sanctus maledictionis iaculum in arborem oifensus
intorsit : et illa quasi vulnerata, paulatim sterilescens radicitus exaruit
et fructu caruit. Exacerbatus inde dominus, eam abscidi iussit, et
dixit : ' Nihil Wlstani maledictione amarius, nihil (eius) ' benedictione
5 poterit dulcius inueniri.' Cum quidam de Anglia versus Hiber-
niam nauigarent, mutata celi clementia, flauit spiritus procelle, in-
horruit fragor ventorum, factaque est tempestas valida. Diruptis
rudentibus et malo effracto, inuocato sancti Wulstani suffragio,
quidam in eius effigie apparens armamenta consolidat, rudentes
10 coaptat, '^vt animos reuocarent exhortans, " erigerent antempnas,
quia tranquillitatem daturus erat dominus. Et confestim serenitate
reddita, mare tranquillum efficitur. ' Vilioribus indifferenter vtebatur
pellibus, magis tamen agninis frigus depellens ; vnde et cuidam
suggerenti vt pelles saltem catinas admitteret, ait : ' Crede mihi,
15 cantari non audiui Catus dei sed Agnus dei ; ideo agno volo calefieri.'
* Legebantur ad mensam eius edificationum libri, cunctis interim
summum prestantibus silentium. Quiete vero epulis data, vt celestem
impartiret alimoniam quibus ministrauerat corporalem, lectionem
patria lingua exponebat. Cum vero post prandium secundum
ao morem potus porrigeretur, ipse aquam puram, solo ministro con-
scio, sumere consueuit. Primis quidem annis meram hauriebat
aquam ; confectus senio, vino vel ceruisia •* mixta[m] '. Disciplinam
domus sue tam in laicis quam clericis seuerissime exercens, legem
statuit vt omnes tam misse quam omnibus horis interessent ; custo-
25 des ad hoc constituit vt nullum impune ridere sinerent, alioquin
aut potu eo die caruit, aut palma ictum ferule excepit. Laicum
nullum de suis quoquam misit cui non preces septies in die dicendas
iniungeret, hoc [congrue] " asserens, vt sicut clerici septem horas, ita
laici septem orationes deo libarent. Si quis ante eum iuraret, statim
30 ferule vindicta sequebatur. Indigne ferebat si quis coram eo alio-
rum vitam roderet vel carperet mores, quoniam hoc summe malitie
deputabat. Noctibus autem post modicum sompnum surgens,
psalterium dixit, nonnunquam solus, ne quietem aliorum impediret,
quandoque cum socio quem ceteris vigilantiorem deprehendit. Et
35 cum sompnolentiam cuiusdam fratris ^ nutu nocte quadam argueret et
ille oscitabundus et inuitus resideret, [mox] '^ cum corpus quieti daret
magna vi per visum concussus, flagris cesus, inconsulte temeritatis
penas pertulit. Dat postremo fidem quod nunquam vlterius virum
dei a bono opere impedire presumeret. Missas duas ad minus
40 quotidie audire, et ipse tertiam cantare solebat. * Ascenso equo,
psalterium incipere, nec pausam nisi ad finem facere consueuit":
eius enim cubicularius presto elemosinam deferebat, nulli egenti
denegatam. Quocumque^" iaceret, staret vel ambularet, semper in
1 om. in T. " T. E. et vt. » Cf. W. M. Pont. * Cf. MS. Harl. » T. seruisia. • T. E.
mixta. 'om. ;soH. ' sc. Edrici. "om. inVit. '"Boll. Ubicunque; om. in Vit.
De ^ancto m\mno. 527
ore psalmus, semper in corde Christus. In singulis villis suis habe-
bat ediculas in quibus se a mane post missam inclusit^ donec
clericus pulsatione ostii tempus prandii vel horarum nunciaret.
^Quando erat Wigornie, missam maiorem loco hebdomadarii quo-
tidie fere cantabat, a quo, vt dixit, officio pro episcopatu resignando 5
noluit absolui. CoUationi monachorum interfuit, et confessione
dicta, et benedictione data, ad sua rediit. Dum semel monachi
sui ad maiorem ecclesiam migrarent quam ipse construxerat, et
videret ecclesiam antiquam destrui quam sanctus Oswaldus con-
struxerat, lachrimas fudit. Super quo modeste redargutus quod ' 10
potius gaudere deberet quod se superstite tantus honor ecclesie sue
accidisset quod multiplicatis monachis edificia augerentur, dixit:
'Ego longe aliter intelligo, quod nos peccatores et miseri opera
sanctorum destruimus vt nobis laudem comparemus*. Non no-
uerat illa etas pompatica construere, sed sub qualicumque tecto 15
seipsos deo immolare subiectosque ad exemplum attrahere: nos
econtra nitimur vt curam animarum negligentes cumulemus lapides.'
Dum semel sanctus Wlstanus sermonem de pace faceret, et multi
ad concordiam redirent, vnus inter eos nullo suasu, nec etiam epi-
scopi rogatu, pro fratris nece homicide' veniam petenti indulgere ao
voluit. Huic in medio adducto, dixit episcopus: 'Beati paciiici,
quoniam filii dei vocabuntur. Constat enim quod [si] pacifici sunt filii
dei et beati, discordantes sunt miseri et filii diaboli. Illi ergo cuius
es, te commendo, et trado camem tuam sathane.' Statim ille man-
cipium hostile effectus, dentibus stridere, spumas iacere, caput rotare 25
cepit. A Wlstano demum sanatus, cum pacem adhuc repudiaret,
iterum, et tertio arreptus est, quousque ex corde iniuriam et ofTensam
remitteret. Ailwinus ' quidam apud saltum Maluernie anachoritice
degens, ' desiderio hierosolimitani itineris sepius afflatus erat. Quod
cum Wlstano panderet, dissuadens episcopus, dixit : * Desiste sodes, 30
Ailwine: crede mihi, mirareris si scires que per te deus facturus
sit.' Acquiescens ille, in loco illo ad numerum tricenarium monachos
congregauit et Maluernie " monasterium fundauit. Quidam nomine
Sewlfus ' dum sepius eadem peccata episcopo panderet, ait episcopus :
'Oportunitas, vtvideo, latronem facit; ideo consulo vt monachus fias : 35
et sic vitiorum importunitate carebis.' Cum vero ille pro rigore or-
dinis hoc renueret, ' Vade, inquit, monachus fies velis nolis.' Tandem
ille senescens, et apud Malmesbyry tonsoratus, quotiens dictum
Wlstani menti ingessit, mitius se habuit. Dum alumpni sui Nicholai
caput palparet, qui iam iuuenis caluescere cepit, ait ad eum : ' Puto, 40
fili, quod cito caluus eris.' Et ille : ' Quare, pater, non tenes crines
meos ?' Cui episcopus : ' Crede, fili, quamdiu vixero, residui non de-
ficient.' Et factum est ita. Ebdomada namque illa qua episcopus obiit,
» T. includit. » Cf. W. M. Pont. » W. M. qui. * T. E. comperemus.
' E. homiside, « W. M. Aldwinus. ' E. si d. « E. maluerine. » E. fewlfus.
528 3i3otia legentia anglie.
omnes capilli eius ita euanuerunt vt quasi nudam cutem relinquerent.
Anno autem domini millesimo sexagesimo septimo ^, episcopatus sui
tricesimo quarto, etatis sue octuagesimo septimo, quartodecimo kal.
februarii defunctus seculo, viuere cepit in Cliristo. Anulus'' autem
6 quem in consecratione acceperat, multis annis digito eius herere
non potuit, et crebro lapsus, nunquam amissus fuit : quippe caro
digitorum ita exinanita fuerat vt vix pellicula ossibus inhereret.
Fertur enim sepius ipsum dixisse: 'Anulum, quem sine ambitu
suscepi, inseparabilem mihi in humum portabo.' Post obitum eius
lo quidam anulum digito subtrahere inuanum temptauerunt : ita enim
pellis plena, protuberantes articuli, neruorum integritas restituta
videbantur mortuo % que pre abstinentia exinanita fuerant viuo. .
*Elapsis enim post obitum eius annis centum^, dum transferretur
corpus eius et in scrinio precioso coUocaretur, repertum est vna
15 cum vestimentis pontificaUbus integrum et incorruptum. Inter
multa enim miracula pro famulo suo a deo patrata, mulierem quin-
que annis incuruatam ac inclinatam humique acclinem curauit,
linguam pueri a nouerca abscisam reparauit, cecos quinque illu-
minauit, demoniacos quinque sanauit, mutis quatuor loquelam
8o reddidit, mortuos tres resuscitauit, leprosos duos mundauit, et
hydropicis duobus sanitatem contulit. Infra triduum vice quadam
triginta quinque variis morbis oppressi, salute consequuta, gratias
deo et sancto eius referebant. Oculos iuuenis cuiusdam, ab
emulis effossos et in campum proiectos, sanauit". Non enim sibi
35 proprios restituit, sed nouas et modicas in fossarum profunditate
pupillas tanquam duas posuit prunulas, et quas varias habuit ex
natura, nigras recepit ex gratia. De die autem in diem vsque ad
quantitatem competentem creuerunt. Testiculi eiusdem iuuenis
ab eisdem emulis a follibus suis eruti et prescisi longiusque proiecti,
30 eidem sunt restituti ; vulneraque omnia, diuersis corporis locis
recepta, in momento sunt curata. luuenis iste, Thomas nomine,
cum pecuniam multam congregasset, quedam domina mutuo pe-
cuniam ab ipso recepit, et tandem ad fornicandum cum illa allexit ;
qui tandem compunctus, cum digne pro commisso satisfecisset, illa
35 contemptam se dolens et repulsam erubescens, quendam iniquum
et malefactorem in maritum assumpsit et ad supradictum opus ne-
pharium eum sua instigatione allexit.
Narralto.
' Illis diebus sanctus Edwardus rex, qui nusquam nisi alieno
consilio ductus perperam egit, Roberti archiepiscopi et comitis
40 Godwini instinctu et consilio matrem propriam propter nimiam
^ A mistake; r. X095. « T. E. Anulum. Cf. H. =■ T. uiuo. * From
the Mir. in MS. Dunelm. B. IV. 39. * sc. a. iai8 ; cf. Math. Westm.
® E. ansauit. ' Cf. Chron. Bromton, p. 941.
De ^ancto Wi»tmo. 529
episcopi wintoniensis familiaritatem bonis omnibus priuatam in
monasterio de Wherewelle detrusit, et episcopum Alwinum incar-
cerauit. Emma demum laxius custodita, episcopis in quibus con-
fidebat scripsit se ferri candentis examine paratam probare episco-
pum iniuste fore diffamatum. Prefixo autem purgationis dle : mulier 5
nocte precedente ad sepulchrum sancti Swithuni perorans, con-
fortabatur, die vero sequenti ignitos vomeres nil lesa pertransiit.
Tunc rex ingemiscens et veniam petens, ab episcopo et matre
disciplinas recepit, et ablata illis restituit. Regina vero dedit sancto
Swit[h]uno nouem maneria, propter nouem vomeres quos pertran- lo
siuit. ' Illo etiam tempore papa Benedictus post obitum suum
in specie monstruosi animalis, cuius aures et cauda asini erant,
cetera vrsi, cuidam iuxta Mediolanum' apparuit. Cumque fugam
Iniret vir ille expauescens, monstrum illud exclamare cepit: 'Noli
timere, quia homo fui sicut tu es; set quia bestialiter vixi, post 15
mortem bestie speciem preferre merui.' Et ille: *Quis es tu?'
'Ego, ait, ille' solo nomine Benedictus fui, qui nuper apostolicam
sedem indignus obtinui; vsque ad diem iudicii per dumosa et
squalentia et sulphurea loca et fetida et bullientia rapior et pro'
trahor*, post extremum vero iudicium corpus meum et animam ao
simul irremediabiles cruciatus et irreuocabilis oUa iehennalis baratri
deglutient, vt nulla mihi spes requiei in etemum restet.' Fuerat
enim in pontificatu semper luxurie deditus, ideoque ab auribus
asini in caudam desinebat ; et quia vitam carnalem semper duxit
cetera igitur vrsus erant \ ' IUis insuper diebus Hildebrandus, 35
postea papa Gregorius, quondam prior cluniacensis et post archi-
diaconus Rome, cum equitaret cum multa turba, abbas Hugo clunia>
censis ipsum sequens in animo cogitare cepit vnde esset tantus
honor homuntioni exilis stature, despicabilis parentele : proculdubio
hoc ei ex superbia accidere. Mox archidiaconus reflexo equo a 30
longe clamans ait: 'Tu male cogitasti: non enim michi hanc gloriam,
si gloria dici potest que cito transit, vel imputo vel ab aliis imputari
volo, set beatis apostolis, quorum preuilegio mihi exhibetur.' Eru-
bescens abbas, quomodo cogitatum suum nouisset quesiuit. *Ab
ore, inquit, tuo quasi per fistulas ad aures meas deductus est.' Cum 35
autem iterum iunctis lateribus in ecclesia prostrati diutius orarent,
respexit archidiaconus abbatem turbulento vultu, dicens: •Si me
amare vis, ne vlterius hac me iniuria expugnes. Dominus enim
meus Ihesus Christus postulationibus meis visibiliter astabat, inten-
dens dictis, et serenis fauens oculis, set orationis tue violentia me 40
deseruit, ad te conuersus. Puto esse genus iniurie, amico eripere
auctorem salutis sue.' Hic etiam, dum cardinalis esset, contra
prelatos symoniacos in Francia acriter processit. Vnus tamen epi-
' Ex Vinc. Bell. XXV. ai. » VB. molendinum » E. illo. « E.
pretrahor, T. pertrahor. » VB. per cet. v. erat. • Ex Vinc. Bell. XXV. 44.
VOL. II. M m
530 jSoija LegenUa anglie.
scopus grauiter infamatus, accusantes eum clam corrupit, et tanta
dicendi arte callebat vt nullis argumentis confutari posset. Tunc
legatus ait : ' Cesset humanum iudicium frequenter fallibile, et pro-
ducatur diuinum oraculum. Certum est quod episcopalis gratia
5 spiritus sancti donum est, et qui episcopatum precio mercatur,
donum sancti spiritus comparari posse pecunia opinatur. Si igitur
tu, episcope, contra spiritum sanctum non fecisti, dic palam Gloria
patri et filio et spiritui sancto.' Set licet frequentius incepisset et
temptasset, nunquam ' spiritui sancto ' proferre potuit ; set ab episco-
10 patu deiectus, plane dixit^. Explicit*.'
11 De sancto Edgaro rege et confessore*.
ir Vita beati regis Edgari minime fuit inuenta quousque liber iste
impressus fuit vltra litteram E, ita quod in loco suo secundum
ordinem alphabeti nullo modo imponi potuit : ideo in fine
presentis libri imponitur, et in tabula secundum ordinem alpha-
15 beti locum suum tenebit.
EDgarus, rex Anglorum insignis, frater Edwini, cepit regnare
anno Othonis imperatoris vigesimo secundo, dum adhuc esset
iuuenculus annorum sedecim : quo nascente, Dunstanus archiepi-
scopus cantuariensis audiuit vocem de celo anglice dicentem: 'Pax
20 Anglie, quamdiu puer iste regnabit, et Dunstanus noster vixerit.'
Regnauit autem annis xvi, et quolibet anno nouum monasterium
fundauit, totamque insulam in summa pace et iusticia gubernauit.
Nam regem Scotorum Cinandum ", Cambiorum * Malcolinum, archi-
pyratam Mascosium'', omnesque reges Walensium, numero v*, ad
25 curiam coactos, 'perpetuo sacramento sibi obligauit. Quos apud
[ciuitatem] '* Legionum sibi occurrentes, [in] ^' pompam triumphi per
fluuium deduxit, vna naui impositos, quam illi remigabant, et ipse in
prora sedebat. Compatriotas suos a nimia potatione timore et in-
dustria refrenauit ; et adeo seuerus fuit quod ibi nullus fuit priuatus
30 latro, nullus popularis predo, nisi qui vellet amittere vitam. Quin etiam
omnis generis feras sanguinis auidas ex regno exterminauit. Guidualo"
regi Gualdensium " indixit vt sibi omni anno tributum .ccc. luporum
solueret ; quod dum ille pluribus annis fecisset, nullum se amplius in-
' al. VB. » om. in T.
* Ant. destroyed. Collect.:
(Spiritum in) nobis, domine, tue caritatis infunde, ut intercedente beato
Vulstano confessore tuo atque pontifice, tuam mereamur dulcedinem in etema
felicitate gustare, per eiusdem. (Br. Sar.)
* This life is om. in T. Tanner. Ed. in A. SS. Boll. lul. II. p. 664 ; the life is
taken from Petrus de Natalibus, who mostly abridges Will. Malm. Reg.
' WM. Kinadium. ' WM. Cumbrorum. "^ WM. Mascusium. * Thelr
names in WM. » WM. vno et p. 1» om. " E. et. " WM.
ludualo. '* WM. Gualensium.
De ^ancto OBtigaro. 531
uenire professus est. Omni estate post pascha naues per omnia littora
adunari precipiebat et ascendens ipsemet mare drcuibat vt pyratas
arceret; hyeme vero per prouincias equitabat vt predones deleret^,
iudicia potentiorum exquirens, ne ius violarent. Quodam tempore
venatum perrexerat, Dunstanum, qui secum erat, rogans missam 5
differre : quia ^ dies dominicus erat. Appropinquante hora tertia, epi-
scopus sacris indutus super altare regem expectabat, subitoque sopore
leui depressus raptus in celum audiuit cantus angelorum, cantantes
Kyrieleyson, .ix. vicibus. Excitatus post modicum, adhuc expectans,
rapitur et audiuit alta voce dici : ' Ite missa est,* et responderi : * Deo 10
gratias.' Tunc accurrentes' eius clerici, regem adesse dixerunt; quibus
respondit quod missam audiuerat, nec esse opus quod ea die amplius
celebraret. Interrogatus a rege cur hec diceret et quare celebrare
nollet, visionem aperit ; et hoc sumpta occasione regi prohibens, ne
die dominico vlterius venatum pergeret. Quam correptionem sanctus 15
rex benigne suscepit et de cetero obseruauit. Qui gubernato regno,
post annos .xvj,, anno etatis sue .xxxiij. in pace quieuit, et miraculis
post mortem claruit, vt in vita beati Patricii clarius patet.
Explicit (Noua legenda Anglie). Impressa Londonias in domo
Winandi de Worde, commorantis ad signum solis, in vico nuncupato ao
(the flete strete). Anno domini m.ccccc xvj. xxvij. die Februarii.
H Itaque omnes hystorie hic collecte merito dicuntur noue, quia
hcet quedam de istis etiam reperiuntur apud plures, non tamen ita
emendate et correcte sicut in hoc volumen continentur.
' vt p. a. al. om. ' £. qua. ' £. accurentes.
M m 2
APPENDIX I.
From Nic. Roscarrock's Catalogue of English Saints.
The Collection in T. is foUowed, in the same hand (that of a scribe of
St. Albans), by a long life of St. Christina or Theodora, imperfect at the
end, which life, in the absence of another MS., it will be impossible to
decipher, the MS. having been badly damaged by fire. In Rosj:arrock's
5 Lives of English Saints (MS. Brent Eley, now Camb. Addit. MSS. 3041),
however, the contents of this life are given from the very same MS. Tib.
E. I in its originally imperfect state, His interesting article (which also
gives important hints of the history of MS. Tib.) is as follows : —
Of Christiana otherwise called Theodora.
10 T Finde in a Manuscript which was given by Thomas De la March
*- Abbot of St. Albons to the Priorie of Rudbum, and intituled Sancti-
logium BritaniaeS and seameth much like, thoughe differing in sum
pointes from, Capgraue, it agreing with him soe in other as if they were
not one, yet the one of them greatlie imitated the other, thoughe it
j^:^ appeareth not to mee which was the more auncient of them. This
Manuscript is called by som Johanis Anglicus, a name which John
Capgraue, an Englishman, may iustlie challendge \ In the end of this
boke, I finde in part, the life of one Theodora or Christiana, not perfitted ;
the effect of which I will breiflie laye downe, that others, lighting on
20 a more exact Coppie, maie perfitt it ; giving the more creaditt vnto it, for
that a Monck of St. Albons wrote it, and that these of Rudbume woulde
never haue tollerated it had it bene fabulous, shee being somtimes of the
one howse, and not living farr from the other. To proceede then,
' My Author saithe one Autie, a Gentleman of Huntington, Maried one
' MS. Britania. * This is, of course, a bad mistake ; John of Tynemoulh
is quite another person from Capgrave.
* MS. T., fol. begins : . . . mire sanctitatis et gracie actn nobiliter in ciuitate
Hnntendonie. Pater eius Auiti, mater uocabatur Beatrix. Ipsa uero nomen sor-
tita Theodoram in baptismate, nouissime pro Theodora nomen sibi Christinam
accepit ex necessitate. Virgo sane nondum nata, iam electa deo ac ostensa
est hominibus. Quam dum mater sua gestaret in utero, (contigit) eandem
iRojScartofe^jB! Hife of %)t Cbrisitina. 533
Beatrix : whoe being with Childe by him, and loking out of her windowe
towards the Nunnerye of our B. Ladies, betwixt the Feastes of her
Assumption and Nativite, she sawe a snowe white Doue, flyeing frora
thence to her, and with Closed wings entred into her right sleives : which
remayned with her seaven dayes tame, before she was delivered of her 5
Childe. And this my Author reporteth from the verie mouth of the
forementioned Beatrixe. The Childe bome, was Christned by the name
of Theodore, which afterwardes shee, vpon Christe appearing vnto her,
chaunged with Christiana ; being verie young and religiously inclyned,
she vowed virginitie at St. Albans Relickes, and lived verteouslie, 10
impatient of immodest speaches.
This young gentlewoman Ranulph [Flamber'] Bishop of Durham
(a man which swayed all England vnder William Rufus) dishonestlie
affected (?), and sought by sundrie means to deprive her of her virginitie :
which she Constantlie withstode ; and once when the B. had her at such 15
a vantage in a retyred Roume, as she coulde scarslie avoyd him, shee had
no other refudge but to intreat him, if he would needs persever in that
purpose, to permitt her to barr the doore : which he, swearing her to
returne, suffred ; soe as shee made an escape, less scrupulous to breake
her inforced oathe then to lese her virginitie. The yll minded Bishop 30
being thus crossd of his perverse purpose, practised to effect it by an
other means, in Causing one Beffred (a man depending on him) to Marrye
her ; whoe prevailed soe farr with her Parentes and frindes (whom shee
durst not contradict) as shee was betroathed vnto him, but woulde in noe
sort consent to marrye him, till her Fathers hard vsage of her, in 25
imploiing her in base offices (which she disdained not to effect), in a sort
inforced her. Being Maried, when they were readie to goe into Bedd,
shee humblye intreated him to forbeare her, whoe had vowed her
virginitye vnto God ; and for feare of his displeasure putt him in mynde
of that which passed betwixt St. Cicilia and St. Valerian : which moved 30
him soe much, as hee discisted and was satisfied as it were for the
present. But his frindes pressed him soe, as hee gave not over to vrge
her often, and that verie eamestlie, to performe the part of a wife with
him : which shee still prevented (thoughe withgreat deficultie), wherevpon
her husbande Berffred prevailed soe farr with her, as he perswaded her 35
to goe with him to a house of Cannons, where the Superiour Called the
rest of the Religious men ^ whoe did perswade her in the presence of her
husband and them all there to performe the Act of Matrimonie with him
whom shee had Married ; for that Matrymonie was good and instituted
matrem de domo sua prospectare monasterinm beate dei genitrids quod in
ciuitate sitnm erat: et ecce columbam unam niue candidiorem egressam de
monasterio uidit ad se recto itinere modesto nolatu uenire, et in dexteram manicam
tunice qua erat induta . . . tis alis sese totam in . . . £rat autem tunc dies sabbati,
qua die precipue celebratur a fidelibus memoria genitricis dei. Erat eciam inter
assumpcionis et natiuitatis dies ipsius. Forro columba cum pre(fata) mnliere,
sicnt ipsa michi retulit, septem continnos dies in ine egit, ut et attrectan-
• bus eius ineuitabiliter plaud nunc in gremio, nunc in sinu
ipsius requiescere gauderet * on the margin. * overl.
534 . appenuir i.
by God himself in Paradize ; and such as vsed it, wele might purchase
heaven and be saved ; And therefore wished her not to break that
promiss which she had made in her Mariage. To which she repHed :
If promisses were to be kept, then cheiflie that which shee had formerlie
5 made vnto God in vowing virginitie. ' If yow haue done soe, said the
Cannon, I dare proceede noe further, but referr it to the Bishop.' Whose
opinion being asked, answered first directlie, that nether hee, nor anie
other, coulde dispence with her to performe the part of a wife, shee being
vnwilling, With which answere Berffred at first seamed satisfied, and
lo offred to giveher somwhat to enter into Religion. But his frindes quicklie
altered his minde, perswading him that the Bishop, being a man not verie
scrupilous, and a lover of money, woulde be therby sone brought about to
give a Contrarie sentence ; as it seames he did, for meanes being made to
him, he sent for her, and demaunded of her whie shee refused to performe
15 the part of a wife. She answered, her vowe. ' Whie,' quoth the Bjshop,
' woulde yow not, if yow might, marrie the kings sonn, notwithstanding that
vowe?' *Noe, in truth,' quoth shee. 'Will yow referr the Matter to
mee ? ' quoth the Bishop. ' To whom but to God and yow should I referr
it ? ' quoth shee. The Bishop taking advantage of these wordes, gave
20 sentence against her ; and not long after, dyed. Berffred vppon the
Bishops answere vrged her afreshe ; but shee, refusing, asked what he
would doe, if anne woulde perforce attempt to take her from him.
* Marrie, quoth hee, kill him if I coulde.' ' Well, quoth shee, howe dare
yow take mee from Christe, whoe can, if he will, kill yow.' Her
25 Parentes, seing her husband Could noe waye prevaile with her, toke her
hoome, to trye what they coulde doe with her ; and her Father delt so
vnkindelie and barbarouslye with her, as when she had answered him
that she woulde not break her vowe vnto God, he tumed her in a rage
out of Doores in the night time, having nothing on but her smock;
30 sayeing, that if shee woulde needs goe vnto God, she shoulde goe as
naked to him as she Came from him. Her mother, to inforce her, did soe
cruellie beat her, as the Markes of her stripes were to be seene on her
whilst she lived. / The poore gentlewoman hardlie Censured by the
Bishopp, soe ill vsed by her parents, soe vrged by her husband, and that
35 which greived her moste of all, abandoned of her Ghostlie Father, who
thought shee had Consented more to her husband then shee did, was not
a little perplexed ; at which time it pleased Christe himself to appeare
vnto her, with a glorious Crowne ; so Comforting her, as shee thervpon
Chaunged her name from Theodora to Christiana. After this Comfort Ihe
40 Ghostlie adversarie did not cease to incumber her with straunge illusions,
terrifieing her somtimes in the forme of a wilde Bull offering to toss her
on his homes, somtimes like vglie Toads, and another time in the
deformed shape of a Man without a head ; and alsoe in stirring vpp and
exasperating hir parentes against her, whoe made a Gayle of there howse
45 to restraine her from her owne frindes, because she woulde not give waie
to there wills to satisfye Berffreds importunitie with the wounding of her
Conscience. In such sort as she had noe means to free herself but by
iRoj5cartofe'i5 JLift of ^t. Cfirijtina. 535
flight ; being ascisted by one Edwine an Erimite, whoe procured her
a horss, and a boye to Convaye her, to one Alfwina an Anchorisse of
Flamsteed, where shortlie after the boye dyeing (called Lorick) appeared
vnto her ; from thence she went to one Roger a holie Ermitt, whoe lived
in a desert not farr from Dunstable where he was Conducted devineliei as 3
yow maie reed in his life in this my CoUection here '. She lived in great
Austeritie with fasting and prayer, sitting 4'"' yeres vppon a bare stone.
But before she came thither, Edwine, by Rogers means, whoe refused to
admitt her, imparted her case to Radulphe Archb. of Canterburie, and
howe her parentes indeavoured to inforce her : whoe answered, he Could lo
not iudge that Act less then murder. After this Burfred her husband,
together with the Preist whoe had maried them, came with others to the
Ermitage of the forenamed Roger, and there in the presence of five
Ermittes gave her leave, notwithstanding that which had passed, to
dispose of her self as she pleased ; and Thurstane Archb. of Yorke 15
disolving the Matchwith there Consent, permitted him to Marrie, and
shee to enter into Religion. When she had lived som fowre yeares,
Roger dyed, and it was revealed vnto her that she should succeed bim in
that Ermitage. Thurstane hearing of Rogers death sent for Christina,
vsed her verie kindelie, offred to provide for her, ether in England or els 20
where, if she would enter into Religion, and Commended her in the
meane while vnto the Custodie and care of a Preiste, whose name my
Author Conceales ; for that he was a Man of note and Creadit in the
worlde. This Preiste vsed her not well, seeking what means he Could to
abuse and deflowre her, whoe had noe refudge but prayer, in which she j?
prevailed soe farr, as he was soe terrifled in the night with stratmge
* Of this Roger the Eremite Roscarroc writes: Math. Paris 1257 writeth tbat
King Henry the 3d coming to St. Albons the 41 yeer of his raigne did in gining
giftes vnto the Church ther one the 3 of March, amongst other Jewells which he
bestowed in that Church on the Anlter of St. Albon and St. Amphibalns, did allso
gine certane Clothes and palles to be imployed to cover the bodyes of the Eimites
KogeT and Sigar, and withall gaae moeny to bny a sbrine or thing to carry tbem
in ; by which I gather they were esteemed saintes, though Math. Paris nameth not
them soe ; and therfore thongh I dare not presume to give them that title, yet I hope
I may giue occasion by naming them to minister matter to others to enquire more
of them. Read Math. Paris, a. 1357, fol. 1262, as it was printed in Loudon, 1571.
I finde in the manuscript intitled Sanctilogium Britanniae, called by other
Johannes Anglicus, that he had bene at Jemsalem, and was guided by 3 Angells
in white with lightes from Winshore to his Ermitage: wher being a mnnke he
liued in obedience to the Abbot of St. Albones ; and that he was of great note for
vertue, and liued about the yeer iiao, as may be seene in the end of the fore-
mentioned booke m the imperfect life of St. Christina.
(Added later :) I find in the Register of the Church of St. Alban this epitaph
written on him and Sigare :
Vir domini verus, iacet hic Eremita Rogerus;
Ac sub eo clarus, iacet hic Eremita Sigarus.
Roger God's serrant here doth ly, who Ermite true himself did try ;
And vnder him likewise doth rest Sigar the worthy Ermite blest.
(Added on the margin crosswise :) The same manuscript noteth that there was
a table hanginge over their tomb in which their miracnlous lif is written : (added)
and in the hfe of Abb. Jeffcrie who liucd then.
536 appenHir i.
sights and dreames, as he gave over to solicitt her \ thoughe she ^ was
long after trowbled with the Temptation of the flesh. After this, she
having Choyce of sundrie places, preferred Sainct Albons where she had
vowed virginitie, and where her deare frind Roger laye buried: and
5 Alexander Bishop of Lincolne vailing her, she lived vnder the obedience
of the Abbott of St. Albons (whoe then was Robert) as Roger before had
done ; Contynuing still, as I take it, in his Ermitage, where persevering in
vertue, the Abbot greatly esteamed her, and was much advised by her,
and namelie when he was sent Ambassador from King Stephen to the
lo Pope ; she seaming not to approve the Kinges Title. This Christina
grewe at last to that perfection, as the fame of her vertues was divulged,
not onelye at home, but abroad, being noted for Cures. And namely in
healing one (of Canterburie of good parentage) of the falling evill, a* gutta
Caduca saith my Author, whoe by that infirmitie grewe loathsom to her
15 Parentes, whoe before loved her dearlie; she being visitted of that
infirmitie for the space of "twelue yeres everie Tewsdaye at 3 of the Clock :
whoe was willed by Saint Margrett to goe vnto this Christiana, and to
drink water of her Blessing. Christina vnderstanding her suite, Causing
Alcuine a Preiste to Celibrate about three of the Clock in the moming,
20 prayeing for her, and doing as shee had requested, cured her ; but would
jn noe sort assume it to herself, but to God. Curing others, it pleased
God to visitt her with a Palsey, whereof being daungerouslie sick, shee was
the 7th daie Miraculouslye Cured with her prayers. Shee hathe also
prevailed for others when shee had bene denied herself, God being
25 pleased to excercise her patience. Shee had a brother called Gregorie,
a Monck, and Preist of St. Albons, whoe Coming one daye, and Celebrating
before her and there Sister Margret, dyed happilye as sone as hee had
received his Viaticum.
Shee was visited and Comforted by an Angell in the form of a Pilgrime,
30 whoe showed her a Glorious Crowne ; such as before wee noted our
Sauiour had done. And alsoe with another in the forme of a Bird,
which would light in her bosome, foreshewing her as it were things. For
shee had the giuft of seing others thoughtes. Shee hathe appeared in the
night to Abbott Robert, and (having the giuft of seing others thoughtes)
35 advised him for his good, knowing of it, and manifested it to him, before
he imparted it to her ; shee being never out of her Cell.
Shee likewise hath related what passed betwixt a Sister of hers and
her husband in Bedd at Huntington, shee being as farr of as Dunstable.
She hathe tolde her Mayde Doet of som vnfitt thoughtes which
40 possessed her, as shee with bashfulnes hath acknowledged. And soe
Concluding abruptlye with noting howe shee tolde her Abbot of som
thoughtes that he had Contrarie to that which she had advised him, and
ending thus, makes mee to doubt what to think, whether theyre bee anie
perfitt Coppie, or whither the writer dyed before he perfitted it ; or
45 whither shee removed to anie other place, where the writer had noe
* overlined. '^ r. he? « MS. ad.
iaoiBfcatrofe'0 Life of ^t. Cfttigtina. 537
intelligence of her. For althoughe Thomas CantapratensJs, a dominican
much Commended by Dionisius Carthiii. lib. 4 de quatuor Nouiss.
articulis 50, noteth that Christina mirabilis ' was bome at St. Trudo in
Hasbania, yet, for as much as Henry Korman noteth out of Jacobus de
Vitriaco, Cardinall and Bishop of Acon, whoe wrote the life of St. Maria 5
de Ognes whoe lived with her, that she was a Scott, fayr* I began to
doubt whither our Christina and shee, were not one : for they lived not
so long one after another but a favourable interpretacion maye makc
there times seeme probablie nere one. (Added by Roscarrock later) :
That shee went from England to St. Trudo ; for a strainger maye termc lo
her a Scotte though she weare bome in England, beinge in one Island ;
for soe St. Bonifacius and St. Patricke and others are of some, though the
Englishe doe chalange them as thears. If you will reed of Christiana
Mirabilis repare to Surius tom. 3 lun. 23, and Petr. Catepr.
' Chr. mir. overlined ; orig. shee. ' overl.
APPENDIX 11.
Additional lives hy John of Tynemouth in MS. BodL 240.
P- 593-] !• I^E Sancto Huna: ex cronicis euensis^
Canctus Huna monachus et presbiter alme virginis Etheldrede fuisse
perhibetur. Hic magne humilitatis vir, tempore sancte Etheldrede
apud Hely inter fratres et sbrores iugiter deo famulantes professionem
fecit, atque in breui tempore virtutum exercitacione perfectus emicuit,
5 potens ieiuniis, humilitate conspicuus, fide firmus, et in omnibus quan-
tum sciuit et potuit [se] antiquis monachis studio religionis equauit, et
eorundem instituta actusque disseruit, vnde a non nullis, eciam ab ipsa
Etheldreda matre congregacionis, maximi honoris et amoris pre aliis
dignus habebatur. Hic, vt fertur, pro illa venerabili congregacione
I o fratrum et sororum apud Hely commorancium, lacrimis et maximo gemitu
eiusdem sancte matris Etheldrede celebrauit exequias, et eam non in lapide
ceIa[to] aut arcubus auro circumtectis, set, sicut ab ipsa mandatum acce-
perat, in cimiterio ecclesie iuxta suos sepeliuit. Et post venerandum illius
obitura et sepulturam non in eodem monasterio constitit, set in eadem
15 palude prope''' Hely ad quandam modicam insulam, que eius nomine
vocabatur Huneia, secessit*, solitariam eligens vitam vt tantum quieti
vacans domino militaret : vbi, quamdiu vixit, gloriosam vitam duxit, quod
omnibus late claruit. ^ Ad cuius tumbam multos * recuperande sanitatis
gracia accedentes sospitatem ipsius recuperasse meritis, plerique testantur.
20 Quod quidam cognoscentes, secrete eiusdem reliquias, sarcofago postea
fracto, apud Thomeiam transportantes reposuerunt, sperantes a domino
eius patrociniis graciam et misericordiam. Floruit circa annum domint
.DCLXXIX.
ib,] 2, f De Sancto Brithnodo, primo abbate eliensi^.
Ceruus domini Brithnodus, abbas a rege glorioso Edgaro donatus,
25 a beato Dunstano archiepiscopo cantuar[iensi] atque Etheluuoldo
Wentano presule eliensi ecclesie consecratus, gregem dominicum discrete
ac soUicite sub regulari moderamine instituit, non paruipendens curam
* Compiled from Hist. Eliensis 1, 22 & 18, ed. Stewart, 1848 (Anglia Christiana).
' MS. Bodl. propie. ' B. successit crossed out. * B. multo. * Abr.
from Hist. Eliensis II. 6, 56.
MS.Bodl. 240! Add.Lives.] ^t» IBtttl^nOll» 539
sibi creditam animarum, plus gerens sollicitudinem de rebus transitoriis
atque caducis. Erat enim eximie prudencie, summeque abstinencie, et in
exequendis negociis soUerter intentus : nunc noua in loco fundamenta
iaciens, et rura non modica adiciens ; porro dispensator iidelis sicut in
erogando verbo dei cum pietatis actibus inutgilabat, ita et in dispensandis 5
terrenis secundum institucionem apostolicam desudabat, et viuentibus sub
se communiter prout cuique opus erat fideliter distribuit. Sane presencium
occasione curarum nequaquam illius mentis oculus caligabat a contem-
placione etemorum, set quo amplius rebus ecclesia fulciebatur, eo magis
inhiabat ad gaudia patrie celestis. Hic eciam iussu regis Edgari et lo
auctoritate sancti Etheluuoldi episcopi corpus alme virginis Withburge
sororis sancte Etheldrede de Dirham transtulit ad Ely cum magna gloria.
' Quodam autem tempore sanctum Brithnotum abbatem ad regis curiam
Edgari contigit pro ecclesie negociis proficisci. Et, ut fertur, cum per
siluam que Noua foresta vocatur, iret, ad vsum nature remociora loca 15
repeciit. Cauens, vt erat simplex et magne verecundie, vndique circum-
spexit: reginam forte sub quadam arbore offendit Alfritham, suis
veneficiis vacantem. Per fantasias enim et artem magicam velud in equinum
animal versa, putabatur intuentibus esse equa et non mulier, vt in-
satiabilem exardescentis luxurie ^ intemperiem saturaret ; discurrens ao
huc atque illuc cum equis ac dissiliens, se ipsis irreuerenter exhibuit ;
contempto dei timore ac regie dignitatis honore, crimen glorie sue ita
contemptibiliter intulit. Quo viso, non absque luctu et pauore ingenti in
talibus se perceptam a viro sancto ingemuit. Peritissima vero in arte
mechanica, vt fertur, habebatur. Set vir domini, ex huiuscemodi rebus 25
nimium turbatus, quamtocius inde recessit, et ad regis curiam deueniens,
magnifice susceptus, ecclesie sue negocia cicius adimpleuit. Itaque
munificencia regis perfunctus et exhilleratus, ad sua ' redire viam repeciit*
Et ne reginam licet abhorrens declinaret, ad eius descendit aulam : quam
fortuitu ab omnibus vacuam penitus inuenit ; tamen celeriter regine illius 30
innotuit aduentus. Illa vero petiuit vt cum festinacione ad eam solus
veniret ; et quod cum eo de salute anime sue non nulla tractare habuerit,
mandauit. Cui ingresso, plures enormitates lasciuie nimis fauorabiiiter
et inuerecunde locuta est, precibus et promissis illum veluti sanctum
loseph mulier inpudica si posset incontinencie sibi nodis alliceret ; 35
estimans fraude maligna sanctum dei in scelere secum commisceri,
quoniam per illum metuerat detegi a malicia quam illam exercere inuenit,
Ille viribus et verbis obstat, negat, et abhorret. Vnde in furorem
commota, quibusdam euocatis ancillis, beatum virum neci tradere iussit,
nolens esse superstitem quem fore dubitauit suorum aliquando scelerum 40
proditorem. Admonet ancillas mucronum copulas in ignem feruere, et
sub asellis sancti abbatis inprimi, vsque dum spiritum eius excuciant.
Quo facto : clamant fautrices lugenter* intrinsecus velud tali infortunio
pauefacte. Vnde ministri abbatis et qui cum illo venerant accurrunt
raonachi ; eum subita morte preuentum ab ancillis audiunt, et ingemiscunt- 45
2
Cf. Narratio ad S. Edwardum Regem et Mart., where neariy the same text.
MS. luxTJriam. ' MS. suam. * al. Ingent
540 appentiir n.
At illi, nimium dolentes, corpus domini sui vehiculo ponentes in Ely ad
suam detulerunt ecclesiam ; nullum vulneris in eo comperientes indicium,
sepulture tradiderunt. Martirizatus est itaque primus sancte elyensis
ecclesie abbas, et ^ vnius muliercule suffocatus machinacionibus ; optans
5 magis incidere in manus hominis quam legem dei derelinquere ; cuius
anima cum sanctis omnibus " semper regnatura, in celis eterna promeruit
gaudia. De regina vero sinistrum nemo aliquid vel saltem mutire, siue
malum in ipsam presumpsit inferre sermonem : poterat enim hoc cuntos
latere, nisi quod eadem, de suis veneficiis et nephandis operibus dei
lo miseracione compuncta, et maxime de interitu gloriosi regis Edwardi
preuingni sui, quem palam cuntis suis cir[cum]uentum insidiis, vt'
proprius eius filius leuaretur in regem, iniuste peremisse confessa est. Pro
quo cenobium sanctimonialium de Werwelle ex suis opibus fecit, vbi
omnibus diebus vite sue in luctu et penitencia permansit, et quali morte *
15 Brithnodum eHensem abbatem interfecerit, vt presignatum est, gemens et
anxia ostendit ; in quo tam in rebus quam in possessionibus multa deinde
beneficia contulit. Floruit autem sanctus Brithnodus apud Ely circa
annum domini XC". Lxx.
P- 594-] 3- De sancto Eadnodo monacho, episcopo et martire:
EX CRONICIS ANGLIE*.
Canctus Eadnodus vir in Christo famosus, et monastice religionis
20 cultor egregius, a beato Oswaldo eboracensi episcopo et glorioso
duce Egelwino in ramesiensem ecclesiam quam ipsi construxerunt, de
Wigomensi monachatu ad oflficium abbatis assumptus est. Vbi cum in
omni honestate sub Christo floreret et gregem domini fideli cura salubriter
gubernaret, facta est cuidam fabro diuina reuelacio ' de corpore beati
25 Yuonis et sociis eius, simul cum ipso apud villam de Slepa quiescentibus.
Apparens enim fabro in episcopi specie beatus Yuo, et se et socios suos
in eadem villa ab antiquissimo tempore iacuisse indicauit, et vt Eadnodo
abbati illud indicaret imperauit. At ille statim euigilans viro dei visionem
reuelauit, et de oblata suo tempore "^ gracia nimis eum letificauit. 1F Qui
30 conuocato clero et populo, ad effodiendum celestem thesaurum cum
ecclesiasticis apparatibus ad dictam villam properauit, et beatum Yuonem
propriis manibus, ceteris ceteros ferentibus, ipse vsque in Rameseiam
portauit; et postea in ipsa Slepa ecclesiam in nomine eiusdem sancti
edificauit. Nec multum postea, defuncto lincolniensi antistite, in epi-
35 scopum promouetur. Pro qua potestate nichil minuit de antiqua religione,
set quanto alcior tanto melior effectus, circa condendas ecclesias et
augendas congregaciones assiduus insistebat. Quarum vnam apud
Chateriz ob amorem sancte dei genitricis Marie, et Aelwene * sororis sue,
ad ponendas ibi cum ipsa sanctimoniales, construxit et rebus necessariis
40 ampliauit. Ipse quoque corpus beati Alphegi martiris et archiepiscopi,
* aL om. 2 MS. operibus. ^ MS. et. * B. mortem. ' Ex
Hist. Eliens. II. 71. * B. reuelacione. ' ai. tempori. " al. Aelfwenne.
MS. Bodl. 34o: Add. Lives.] ^t. <2HdlinOll. 54^
apud Grenewicum a Danis lapidatum, pietate succensus et fide armatus
collegit atque Londoniis sepeliuit. Tandem vero martirii' gloria pro
gloriosa conuersacione decorandus in bello quod fuit inter Edmundum
regem et Chanutum apud Assandun, dum missam cantaret, a Danis
Canuti sociis, prius dextera propter anulum amputata, deinde toto 5
corpore scisso, interfectus est, cum abbate Wlsio, qui ad adorandum deum
pro milite christiano, bellum agente cum pagano, conuenerant. Huius
corpus cum ad eliensem ecclesiam a suis fuisset allatum vt confestim
illinc ad Rameseiam, vbi abbas fuerat, defer[r]etur : Alfgarus vir sanctus,
qui tunc temporis relicto elmanensi episcopatu, eliensi ecclesie ex toto se 10
dederat, corpus illud ad augendam loci illius dignttatem, inebriatis custo-
dibus, in secreto loco sepeliuit, tum quia illum sanctas illius ecclesie
virgines muUum dilexisse cognouerat, tum quia martirem eum esse
credebat. Qui et ipse, de veteri sepultura inter alios translatus, magna
ibi reuerencia habetur. Passus est autem anno incamacionis M.XVI. et 1 5
fuit in diebus Edelredi et Edmundi regum temporibus (!).
ib.] 4. DE ALWINO MONACHO ET EPISCOPO ELMANENSl*.
Alwinus' a generosis parentibus ortus, et vite sanctitate et gracia
■^ morum honestatus, in eliensi monasterio suscepit habitum mona-
chatus, vt quod iunior ad profectum animi institui inciperet *, iam senior
factus diu inolitum abuti minime videretur ; vnde veraciter completur in 20
eo quod scriptum legitur in leremia: 'Bonum est viro cum portauerit
iugum domini ab adolescencia sua.' % Cumque totam vite sue seriem
cum summa prudencia et grauitatis modestia vsque in virilem etatem
perduxisset, pro religionis sue fama, iubente rege Etheldredo, ad episco-
patum elmanensem sublimatur. [Subli]matus ' tamen sue eliensis ecclesie 35
obliuisci non potuit, set bonis pro se in ingressu ordinis monastici
primum eidem loco collatis, iam episcopus factus plurima superaddere
curauit. Sanctus iste confessor domini Alwinus vite merito et morum
honestate fulgens in episcopatu, precepto regis Canuti, in Beodrices-
uuorthe ' primum monachorum adduxit cateruam, et quosdam de sua 30
ecclesia eliensi, quosdam vero de Holm ^ illic collocauit ; eisque affluenter
subsidia detulit ; auxilium impendente Turkillo comite Estanglorum.
Insuper rebus et omamentis ipsi loco de sua parte collocatis quam-
plurimis, eteme libertati donauit. Prefecitque eis patrem et abbatem
nomine Vinum priorem de Holm '', virum humilem, modestum et mansue- 35
tum et pium. Presbiteros vero qui ibi inordinate viuebant, aut in eodem
loco ad monastice religionis culmen erexit, aut datis eis aliis rebus in alia
loca mutauit. Et post multa beneficia sacris locis collata, demum, relicto
proprio episcopatQ, - ad contemplatiuam quietem in eliense cenobium
conuersus * est : et ibi vsque ad finem vite sue permansit.
' al. martiris. * Ex Hist. Eliens. II. 75. 86. » HE. Aelwinus Aelfwinus.
a/. conciperet. * B. Matus. • a/. Betricheswrde, now Bury St. Edmunds.
' MS. holin. « al. reversus.
542 appennijc ii.
p. 606.] 5. De sancta Erkengoda : in martilogio Iohannis Anglici.
Cancta Sexburga regis Estanglorum Anne fuit filia, que cum ado-
leuisset, Ercomberto regi Cantuarie a parentibus traditur in vxorem.
Natique sunt illis filii reges Egbertus et Lotharius, filie quoque sanc-
tissime Ermenilda et Erkengoda, quarum prior iuncta est Merciorum
5 regi Wulfero, que sanctam peperit Werburgam. Altera vero filia, sancta
scil. Erkengoda ad Franciam missa, in monasterio a sancta virgine
Phara constructo nomine Brige monialis est eflfecta. Nam eo tempore,
etc. (from here same text in the Narratio ad S. Sexburgam).
p. 614.] 6. De sancto Herberto puero a patre occiso :
Iohannes in martilogio suo.
Same text as the Narratio ad Wenefredam.
p. 764.] 7. De sancto Iurmino fratre.sancte Etheldrede,
QUALITER IN ECCLESIA SaNCTI EdMUNDI.
Turminus miles egregius, Orientalium regis Anglorum Anne extitit
10 proles magnificus, ac sancte Etheldrede duorum regum coniugis
et virginis in euum permanentis frater germanus. Hic relictis seculo,
patre, fratre, sorore, ac regio pallacio, soHtarie vite cultor et heremitice
conuersacionis infatigabilis permanserat executor: qui, ob meritorum
suorum exigenciam exempcionis sue de presenti vita nequam prescius,
15 locum sepulture in oratorio, Bliborwe^ vocabulo, sibi peculiariter pre-
elegit, et preelectum suis sacris pignoribus satis celebre decorauit ^ ac sub
obtestacione diuine essencie precipiens vt nullus mortalium futurus reli-
quias sui sacri corporis a loco sepulture sue primitus electo et a deo sibi
concesso, quouis modo mouere attemptaret. Set quamquam sepius
20 sanctorum deuocio aliquibus locis priuatis sit affectata, vt nuUo modo
velint exponi a primitiuo proposito, tamen talis affeccio subintelligenda
est in diuine voluntatis disposicione. *Vnde contigit vt temporibus
Canuti regis Danorum, tocius regni Anglie conquestoris, monachi per
eundem Canutum clericis secularibus expulsis introducti, diuino nutu
25 inspirati regem Canutum adeunt illum deprecantes quatinus auctoritate
sua imperiali suffulti liceret eis sacra pignera sancti confessoris lurmini
ad monasterium gloriosi regis et martiris sancti Edmundi, cuius extitit
fundator et patronus, transferre et translata digno cum honore in emi-
nenciori loco iliius basilice coUocare. Quorum deuocionera rex attencius
30 prospiciens, non solum peticioni monachorum assensum prebuit, verum
eciam auctoritate imperiali eos fortificans apicibus regiis auctorizauit.
Accedentes igitur prefati monachi ad oratorium Bliborwe, custodi et
ministris illius ecclesie causam aduentus sui exponunt, literas regias
palam demonstrant, et reliquias gloriosi confessoris exposcunt. Prefectus
35 autem predicti oratorii de Bliborwe et officiales sui preceptis regalibus
apicibus suis patentibus non aliter adquiescunt, nisi datis muneribus pro
reliquiis gloriosi confessoris lurmini ex mutua conuencione, sicut solet
* Bliburgh or Blideburch, in the hundred of Blything, co. Suffolk. " Cf.
Hist, Ellens. I. 7. * Cf. Vita Edmundi reg. et mait. in MS. Bodl. 240, p. 605.
MS.Bodl. Mo: Add.Lives.] ^t SlUtttUtl. 543
inter vendentes et ementes pro mercimoniis vsibus hmnanis necessariis
dare et accipere. Datis igitur et acceptis pecuniis more institorum,
monachi cum reliquiis sacri corporis sancti lurmini redeunt ouanter
ad monasterium Sancti Edmundi. Quibus reliquiis noctanter in secura
custodia positis et cum omni reuerencia et deuocione custoditis : prima 5
luce sequentis diei nichil de reliquiis sacris ibi repertum est. Admi-
rantes igitur Monachi ad monasterium de Bliborwe redeunt, de reliquiis
Sancti lurmini questionem faciunt. Quibus ab inhabitatoribus responsum
est, ibi sanctum lurminum pausare quo decreuit, dum vixerat, imper-
petuum coUocari. Datis igitur et multiplicatis muneribus corpus sancti lo
lurmini secunda vice ad monasterium Sancti Edmundi cum honore
defertur et in ecclesia monasterii predicti solicicius custoditur. Multi-
plicacione munerum et diligentibus vigiliis monachorum non obstantibus,
ad pristinum locum de Bliborwe iterato rediit sanctus lurminus clam
monachis nescientibus. Tercia vice iter arripiunt monachi versus Bli- 15
borwe, admirantes de insolito facto quale nunquam ante hec tempora ab
aliquibus mortalibus fuerat visum vel auditum. Vbi conuentum est inter
monachos burienses et ecclesie de Blibor^ve presidem ac consiliarios suos
secretales, quod corpus sancti lurmini poneretur in lance bilanxis, et
altera lanx impleretur pecuniis quousque corpus sancti lurmini et pecunie ao
coequaliter ponderarent. Set in quanto monachi burienses pecunias
ponderales multiplicauerunt, in tanto corpus beati lurmini maius ' ponde-
rosum se reddebat : vnde, mirabile auditu et mirabilius intuitu, vnanimi
assensu monachorum buriencium et clericorum bliborwencium ceperunt
modum in facto suo retrogradum, diminuentes paulatim pecunias vsque 35
ad equale pondus oboli et quadrantis'' anglicane monete : et ita ex pacto
primarie condicionis remansit corpus cum monachis in ecclesia Sancti
Edmundi, et ibi est translatum ad dei honorem et sancti lurmini glorifi-
cacionem.
p. 808.] 8. De sancta Derithea virgine et monacha : in
SANCriLOGIO lOHANNIs'.
C ancta uirgo Derithea, que alio nomine Itta* vocatur, cum cuidam gentili 30
copulari' deberet consentire noluit, et vix impetrata a parentibus
licencia, cenobium monialium intrauit, et triduo ex consuetudine in
eo ieiunauit. Cui demon apparens dixit : ' Rem malam disponis, et
si hoc propositum ad effectum duxeris, aduersabor tibi in omnibus.'
Et illa : < Dominus michi adiutor est et dominus illuminacio mea et 35
salus mea: quem timebo?' Iterum apparuit ei diabolus, minabatur
oculos eius excecare : set illa confidens in domino hostis maliciam con-
terapsit. Cumque uirgo vestem sanctam susciperet, demon lapides, ligna
et lutum in eam proiecit. Mortalitate tandem Hibemiam vastante cum
multi agros et possessiones sibi offerrent, nichil preter [iv] iugera habere 40
voluit. Paraliticum curauit, et muto loquelam reddidit. Omnia mundi
huius lucra quasi morticina abhorruit. || Quodam die mundum sanguineo
* r. magis. ' = 3 quadrantes (3 farthbgs). ' Abr. from a life other
J""" that in Colgan I. 66, Boll. 15. Jan. * MS. icta ; ita crossed out before.
MS. copulari.
544 appennir ii.
colore infectum [vidit]', deinde oculis eius intumentibus visum amisit.
Postea ^ mutos loqui, demones obmutescere, cecos visum recipere, surdos
audire, claudis gressus dirigere in Christi nomine fecit. Hec, more
sancti Patricii, cencies in die et in nocte cencies oraciones deo fudit.
5 Sororibus et fratribus sepius dicebat de tribus operibus quibus delectatur
deus : primo enim diligit deus hominem simplicem, et religiosum magis
corde quam habitu. Secundo hominem relinquentem peccata sua, et
eorum memoriam ex corde delentem, ne ea que destruxit iterum reedi-
ficet. Tercio hominem vendentem omnia que habet secundum pre-
lo ceptum domini, et largum semper postea in paupertate sua. *Et hec tria
sunt, inquit, que execratur deus: primo hominem religiosum habitu et
iniustum corde ante dominum: quoniam spiritus sanctus eflfugit fictum.
Secundo hominem relinquentem peccata sua corporaliter, habentem
tamen eorum aflfectum in corde : sicut Israel in deserto positus ollas et
15 cepas Egipti corde concupiuit Tercio hominem renunciantem suis
diuiciis, et auarum in donis dei, et ea retinentem.' || Orta est questio inter
ancillas cenobii de pane qui furto ablatus est, et vna illarum plus aliis
suspecta fuit. Cui longius pre verecundia astanti virgo sancta dixit :
'Veni innocentissima Christi virgo, non tu panem abstulisti, set aliqua
20 femina in penitencia posita panem tulit et abscondit.' Que rea fuit, panem
protulit et veniam peciit. || Mortuo auunculo sancte virginis qui octo
filios habuit, misit pro illis et dixit : ' Pater vester pro quibusdam com-
missis torquetur : det vnusquisque vestrum peregrinis et indigentibus
quolibet die huius anni duodecim panes, et in fine anni venietis ad me.'
25 Completo anno venientibus illis dixit : ' Pater vester per misericordiam
dei, et per munera vestra et oraciones a tormentis ereptus est.' || Vir
quidam pro morte filii sui contristatus, cum lacrimis ad virginem sanctam
venit, dicens : ' Non recedam a te, nisi filium meum resuscitaueris.' Cui
illa: *Non mee virtutis est set apostolorum eorumque successorum.'
30 Cumque petendo misericordiam perstaret, virgo sancta, prece fusa ad
dominum, filium eius defunctum resuscitauit. || Virgo insuper alios duos
temporis processu resuscitauit. || Commotum est bellum contra gentem
vbi sancta virgo habitabat, et illa compaciens rogauit dominum dicens :
' Parce, sancta trinitas, hominibus istis licet vilibus et mendacibus, qui me
35 in suis finibus receperunt.' Igitur ad preces eius dominus confregit
castra hostium, et victores erant pro quibus ipsa rogabat. Hec virgo
sancta in Hibemia nata et conuersata, sancto fine quieuit in domino
xvill. Kalend. februarii.
The following lives in MS. Bodl. 240 have anoiher, fuller iext,
than in T. E. : —
p, 594.] X. INCIPIT COMPENDIUM VITE SANCTI AELREDI ABBATIS
RIEUALLIE.
VIR vite venerabilis Aelredus ex veterum Anglorum illustri stirpe
procreatus, cum adhuc infans iaceret in cunis, venit ad domum
patris eius quidam archidiaconus propinquus eius secundum carnem, et
^ om. * MS. rostea cum.
Ms. Bodi. 240.] ^z ^. aielteoo. 545
intrans domum vbi Aelredus iacebat in cunis, vidit faciem illius in
speciem solis conuersam, et tantum sibi mutuasse luminis, vt sue manus
apposite vmbra succederet a parte auersa, cum in plano palmo quod respi-
ciebat ad faciem infantis quasi solaris luds fulgore splendescere vide-
retur. Miratur ille et parentibus refert incomparabilem gloriam in nati 5
sui faciem apparuisse. Fit gaudium audientibus hec, et felicitatis
exordia in primordiis Aelredi pululasse intelligentes exultant. H Verum
cum puerulus admodum esset paruulus, rediens a ludo quem habuit cum
coetaneis suis in locis publicis, patemam ingreditur domum : quem pater
intuens^: 'Eya, inquid, fili, quales edicis rumores?' Et ille : 'Archi- 10
episcopus eboracensis hodie obiit, pater mi.' Ridet pater cum familia, et
Aelredi vaticinium commendans, 'Vere, fili, ait, ille obiit qui male viuit.'
Et puer : * Aliter est, pater, nam came solutus vltimum hodie vale fecit
mortalibus.' Ad hec stupefacti omnes qui aderant, mirantur puerum de
absentibus prophetando indicare. Set quia locus vbi archiepiscopus obiit 15
ab eis longo ^ distabat itinere, pendet in dubio exitus prophecie, nec eo
die vel altero vlla certitudinis auctoritate roboratur. At in tercio quidem
rumor per prouinciam volitat, fertur passim per omnes pontificis obitus.
Igitur in puericia mirabilis fuit, et fere vimm mirabilem fecit cum minu-
sculam ageret etatem. % In curia Dauid regis Scocie, cum Henrico filio jo
regis, et Waltheuo postmodum abbate de Melros, nutritus fuit et educatus.
Quem rex in tantum amauit, vt eum preponeret rebus multis, mancipiis
plurimis et omnibus palatinis ; et magis ac magis de die in diem ipsum
ad alciora prouehere cogitauit. In tantum vt eum episcopatu nobilitasset
primario terre sue, nisi cicius ad religionem aduolasset. || Erat tamen 35
echonomus domus regalis, et preter iUum nichil pene agebatur, intus vel
foris, omnibus per omnia placens. Et licet vniuersa que fiebant eius cure
subiacerent, tali tempore agebat omnia, vt remota distensione popularis
inquietudinis, recto moderamine ac peratili disposicione in rerum proui-
sione frueretur ; ibi figens interiorem oculum vbi dulcius et diucius deum 30
potuit contemplari. Hinc est quod sepe, cum staret coram rege ad
prandium fercula distribuens vt mense regalis dapifer suppremus, quasi
per agoniam raptus ad superos ventrium negocia obliuisceretur, et illud
apostoli per excessum dulciter contemplans : ' esca ventri et venter escis :
deus hunc et hanc' destruet,' vix deinceps die illo cibis ipse indulgeret 35
Nam semper a puericia parcitati operam dabat. In vestimentis quoque
et ornatibus corporis taliter incedebat comptus, vt nulla superfiuitate
cupiditatis seu vane glorie notaretur, signo quodam veraci future vite sue
prophetans laudabilem paupertatem. Affabilitas tanta et beneuolencia in
eo concurrerunt, vt lesus a quoquam iniuriis, non turbaretur ad iram, 40
stimulatus* maledictis non prouocaretur ad vindictam, contumeliis affectus
non redderet talionem : set amorem pro odio, bonum pro malo, pro
inuidia obsequia, et pro lingua maledica verbum dulce et opus amicabile
omnibus diebus vite sue reddere satagebat. ^ Quidam miles in curia
regis durus et crudelis, contra eum insaniens eo quod a rege pre omnibus 43
amaretur, inter socios et commilitones verba detraccionis contra eum
' MS. inqniens. * MS. longe. ' al. has. * MS. stimulatis.
VOL. II. N n
546 appenDijc II.
euomuit, et in presencia regis contestabatur eum indignum esse regales
dispensare diuicias et tante glorie nomen et laudem optinere. Addidit et
quedam que propter fetorem verborum, ne aures fedent, silencio '
pretermitto. At sanctus Aelredus, solo faciei rubore, non sua set male-
6 dicentjs confusione confusus, non calculum dure responsionis in eum
proiecit, set mansuetissima locucione pacienter respondit : ' Bene dicis
o miles, optime [dicis], et vera sunt que loqueris, nam mendacium odis
et me diligis, vt credo. Et quod peccator sum et indignus, et quod mul-
tum deliquerim contra regem celorum, set non contra regem cui tempo-
lo raliter seruio, ego valde noui.' Quis autem illorum quos viginti vel xl.
annis claustralis custodia paciencia instruxit, tam benigne, tam humiliter
socio suo, si ab eo corripi contingeret, responderet ? Legant hunc locum,
vt sciant qualis hec arbor extiterit in prima plantacione, que tantum
postea fructum fecit in consummacione. Et necdum quidem conuersa-
15 batur in solitudine, set in Egipto, vbi murmur, non graciarum accio,
audiri consueuit; non vox turturis, set serpencium perstrepit sibilus.
^ Ob hanc causam, aliasque virtutum probitates, a domino suo rege arcius
amabatur, in tantum vt eum suis consiliis et negociis preordinaret. Set
cum iam deus vellet eum ad vtilitatem et consolacionem multorum, et
20 propriam quietem et sanctificacionem, sibi arcius applicare, inspirauit
ei quatinus religioni se traderet. In partes igitur Eboraci ciuitatis pro
quodam negocio deueniens ad archiepiscopum eiusdera diocesis : didicit
a quodam sibi familiari, quosdam monachos ferme ante annos tres ex
transmarinis partibus venisse in Angliam, religione quidem insignes,
25 vestitu eciam albos et nomine — et ad[huc] hoc genus ita vocatur et tegitur
ita ; vnde simul congregati, colunt paupertatem, non quam parit penuria
necligencium et torpencium ocium, set quam voluntaria necessitas
administrat, et fidei sustentat integritas, et diuina commendat dileccio.
In cibo et potu, in actu et aflfectu, in rerum habundancia earumque
30 indigencia equaliter currentes inter dextram leuamque vsus ydonei,
semper vniformem discrecionis pretendunt speciem, tantam et talem
sumentes in hiis omnibus vite vegetacionem, qua paulo minus satis
corporis curetur necessitas, cultusque diuinus non tepescat. Nichil possi-
dent proprium ; preter quod, simul non loquuntur, nec propria quidem
35 quis aggreditur voluntate, ad nutum prelati excitata, que geruntur. Simili
exitu flectuntur ad quelibet ; pusillus et magnus, puer et senex, prudens et
ydiota vna lege tenentur. Ad mensam, ad processionem, communionem,
vsumque ordinum ceterorum parilitas"* singulis vnam parit ydempti-
tatem ipsamque omnibus similem, nec est erga quemlibet excepcionis
40 indicium preponderans equitatem, nisi quem maior sanctitas potuerit
anteferre ; sola hec distinccio digniorem approbat quem nouerit demon-
strare meliorem, Ouanto quis humilior, tanto maior est inter illos ; et
quanto abieccior fuerit secundum propriam estimacionem, tanto aliorum
arbitrio plus placebit. Isti sancti homines in solum anglicum ex trans-
45 marine religionis palestra prospere aduentantes, iuxta Helmesley, villam
aduocati sui viri illustrissimi et ex primis procerum regis Henrici
* MS. silencium. ' MS. personalitas.
Ms. Bodi, 240.] E)0 ^. SielretiD. 547
senioris, nomine Walteri Espec, super torrentem que Rya vocatur, planicie
vallis hincinde circumiacente, casas* fixere suas. Habitaculi autem sui
eiusdemque loci nomen ex duobus composuerunt, videlicet ex ipsius
torrentis vocabulo, et valle, vnde et Rieuallis nuncupatur. Hucvsque
vir venerabilis ab amico fabulam non fictam set factam audiens, * Et eya, 5
inquit, que est via que ducit ad istos homines angelicos et ad hec loca
celestia ? ' At ille : * luxta te sunt facilimeque repperiri possunt ; et si
aspectum illorum desideras, aggredere, et ante diei presentis occasum
implebit deus desiderium tuum.' IT Accepta igitur licencia, et benedic-
tione ab antistite iniunta, vrget ire, quo nescit; set relator illum se sequi 10
iubet, et sic agitantibus caballis velociter ante diei medium castellum
introierunt Helmesley, quod a Ryauallia distat fere miliaribus duobus.
^ In quo dum eos exciperet vir nobilis et fundator illius cenobii Walterus
Espec, noctem illam cum eo duxerunt letissimam, qui mira de predictis
fratribus narrans, Aelredi spiritum magis ac magis gaudio accendebat. 15
H Mane igitur facto, pergit ad monachos. Cui prior occurrit, hospitalis
et portarius ducunt eum ad oracionem, post oracionem predicant ei
verbum dei, et iam viui eloquii spiritualis uber ferens super terram, fontem
produxit lacrimarum. Ita enim cor eius plenum fuit affectibus pietatis,
roreque continue miseracionismadidum',vtfaclliusrisum contempneret in ao
iocis vrbanis et honestis faceciis, quam temperaret fletum in sermone
commonitorio et edificacionis eloquio. Quid plura ? consentit tandem
monachum fieri : gaudent omnes, cunti ietantur ; res suas omnes dimisit,
et dimisit vniuersa que habuit, et solum ex suis vnum retinuit secum,
ceteris volentibus redire ad dominum suum regem in Scociam. Qui, vt 25
postea fassus est, dies illos 4°' quibus in hospicio morabatur, mille
annos estimabat pre desiderio quo concupiuit induci festinanter in cellam
nouiciorum, vbi, licet ex parte modica, frui valeret contubemiis mona-
chorum. Illis diebus non parum edificacionis contulit hospitalibus
fratribus, videlicet humilitate qua se prosternebat omnium pedibus, 30
caritate qua feruebat ad eorum obsequia, oracione qua pene indesinenter
deo libamina precum offerebat. IT Porro cum in hospicio esset, pridie
quam reciperetur in cellam nouiciorum, tale quid per eum dominus
operari dignatus est. Ignis validus accensus est in ede et porrexit
flamme globos vsque ad trabes, deinde ad laqueariorum iuncturas supe- 35
riores, et ita seuiens veheraenter preualebat, vt culmen edificii in
momento consumere crederetur. Fit concursus monachorum, conuer-
sorum et mercenariorum, hospitumque ad illud infortunium, quorum
alii aquis, alii liquoribus ceteris incendia temperare conabantur. Set
quanto plus desudabant sedare liquidis calida, tanto plus in aridis' et 40
humida consumebantur. Vnde desperacio cum dolore comitatur, quia
inaniter tantorum conamina moliminum * inpenduntur. || Aelredus autem
in eadem hora ad mensam sedebat in latere eiusdem domicilii : qui in
omni perturbacione illa non est motus corpore vel animo, set cum singuli
dicerent ' Ve nobis, ve nobis, non est vltra spes ! ', ille subridens appre- 45
hendit ciphum qui coram eo appositus fuerat in mensa plenus angelicis
' MS. casus. ^ MS. matidum. ' MS. arridis * MS. molimina.
Nn a
548 ^ppentiir n.
potjbus, et cum fiducia miseracionis domini leuauit eum et extensa
dextera siceram^ quam continebat proiecit in medio flammarum: et
mirum dictu, statim diuinitus extincte sunt. 1[ Completo in hospicio
dierum quaternario numero, rapitur in probatorium, ante tamen coram
5 toto conuentu de proposito quod spospondit conuentus ; et ibi quoque, vt
alibi, responsis gracie que ^ procedebant de ore illius, omnes commouit in
fletum. In probatorio vero, non facile dixerim qualis extiterit : singulis
enim nouiciis cum quibus manebat, attencius se humiliauit, et sese ad
comparacionem eorum penitus deseruit. In hoc autem valde mirabilis
lo innotuit quod in prerogatiua virtutum ceterarum superauit omnes, in
caritate autem vicit se ipsum : hoc vero tociens egit quociens proprie
voluntatis eleccionem aliene postposuit ' necessitati. Si hoc velim verbis
exprimere quociens compleuerit, cicius michi indiceret silencium temporis
defectio, quam numeri multiplicacio. 11 Cum igitur totum annum
^5 expendisset in cella vbi tyrones Christi probantur, ante altare, vt mos
est, in oratorio votum suum firmauit professione, habituali deinde vestitur
cuculla, abbatis sanctificata benediccione, et deinceps in congregacione
reputatur. ^ Qui tribus monachatum decorabat insigniis : videlicet
sancta meditacione, pura oracione, et honesta exercitacione. Extra
2o horum vnum repertus est numquam : aut enim meditabatur in lege
diuina, aut deum suum deprecabatur, aut vtili accioni operam dabat.
Vix aliquando orauit sine lacrimis ; ' Lacrime, inquit, indicia sunt cogi-
tacionis perfecte, lacrime legaciones existunt inter deum et hominem,
lacrinie totum cordis produnt affectum, lacrime dei voluntatem ad
25 animam nunciant ; sine lacrimis oracio nubes celi pertransire non
sufficit.' At ille totam faciem lauit fletuum fonte, cum domino suo
loqueretur; totum ardorem affectuum carnalium extinxit cum lacrimis,
et sese leuem reddidit facilemque ad superos saliendum cum voluisset
orare. Vnde factum est vt sepe in oracione agonizans, et contempnens
30 terram et ea que in terris videntur, insuper et seipsum, ad salutandum
deum perrexit in montem, immo inter celum quodammodo et terram
dependens dixit : ' Domine, memento mei, quia puluis sum, set ventus
dileccionis tue, flatus videlicet spiritus sancti, me vsque huc impulit :
noli me retro repellere vel precipitare deorsum, quia bonum est hic esse,
35 et vere iocundum.' Post oracionem vero talem tamque suauem eleua-
cionem, quasi de magno labore venisset, lassus et tristis plangebat
dampnum descensionis, et cogitans assumpcionis gloriam suspirabat.
Meditacio eius solomodo ibi ducebatur vbi non transitoria fluunt, non
vana fumascunt, non perstrepunt peritura, non nociua contingunt. Ad
40 deum et ad filium eius omne robur cogitacionis sue refundebat, et tan-
quam longissimum filum inseruerat crucifixo Christo, cuius finem ad
sedem dei patris reflexerat; filum ergo dixerim intencionem eius. In
opere manuum non turbulenter se ante alios ingerit et indecenter agitat,
non inpingens hinc inde in monachos, verum cum exultacione Jaudabilique
45 mocione membrorum aggreditur hillariter que iubentur. Qui opus ibi
incipit et ibi concludit quo tendit iubentis imperium, nec vltra nec citra
* MS. siseram. 2 ^S. de. MS. preposnit.
Ms. Bodi. 240.] De ^. 3elteiio. 549
prosiliens vel retardans, hoc semper proposuit et quoad potuit obseruauit,
ne in aliquo prelati preceptum vel excederet nimis agendo, vel debi[li]taret
faciendo minus ; nullam moram, nullum tipum, nullum renitentem
affectum pretendebat in cuiuslibet accionis aggressu. In cognicione
et examinacione causarum prudentissimus erat interpretator, et licet 5
vim consiliorum et virtutem sensu percepisset, nunquam tamen improbe
quod ei videbatur defendere presumpsit, set semper humili relacione
verbi quod humiliter sensit simpliciter intiraauit. IT Tandem ab abbate
cura sibi iniungitur nouiciorum. Inter quos vnus erat instabilis animo,
et persepe ad diuersa titubabat, et nunc huc nunc illuc vt arundo pro 10
aura mutabilis voUmtatis ferebatur. Super quo motus et miseratus
Aelredus dixit deo in corde suo: 'Da michi, domine, animam huius
nouicii, et quod ipse minus habet salutis, licet indigno gracia tua conce-
dere digneris.' Non multo post ille nouicius in probatorio improbus
factus magistro suo indicat se velle redire ad seculum. Cui Aelredus: 15
' Noli, frater, noli perire : iam non poteris, quamquam et velis, et
stultissimum est hoc ipsum velle cuius contrarium cupiunt omnes sancti ;
omnes enim saluari desiderant.' Set ille non audiens monita salutis,
recessit a monasterio. Set per deuia saltus tota die vagabundus oberrans,
et parum ante solis occasum ad viam veniens per quam exitum fecit, ao
subito infra muros cenobii se sensit transpositum. Quem sanctus
Aelredus conspiciens, occurrit ei dicens : ' Fili, quid fecisti michi sic ?
Ecce fleui pro te hodie multis lacrimis. Et credo in deum quod sicut
expetii a domino, et sicut tibi promisi, non peribis.' Nam nec abbati
quidem excessum nouicii reuelauit, timens seueritatem illius reuersuro 35
nocituram. ^ Per idem tempus cepit scribere ad diuersas personas
epistolas sensu serenissimas et litera luculentas. Scripsit eciam tunc
tres libros laudabiles quos vocauit 'Speculum caritatis,' eo quod opus
illud sic in se continet ymaginem dei amoris et proximi sicut in speculo
ymago considerantis constat prouideri. Domus ergo Rieuallis abbaciam 30
sibi creditam, apud Reuesby construxit in prouincia de Lyndeseye, qui
locus a Lincolnia xx" distat milibus: ad quam pater Aelredus electus
et missus, cepit florere miraculis. Currit per totam regionem fama illius ;
episcopi, comites et proceres locum ipsum pro eius [fama] possessionibus
cumulant, beneficiis multiplicant, pace et proteccione sua defensant. In 35
synodis iubet illum antistes sermonem facere ad clericos, quod eciam
facit; sacerdotes corrigere, quod non omittit; militum terras ex ele-
mosine largitate possidere ad subsidium monachorum, et obedit, quia
nouerat hoc illo in tempore militibus prodesse et monachis. Vix enim
in illis aliqui bene vixerunt tunc temporis nisi vel monachi vel alii 40
religiosi viri, quia omnis terra malorura malicia, cede ac vastacione
turbata et confusa propemodum redacta fuerat in desertum. Volebat
ergo raonachis cedere ad vtilitatem, pro quo pene vniuersi pugnabant ad
mortem ; et sciebat possessoribus ad seculum proficere deo dare quod
habebant : qui nisi hoc fecissent, forsitan eciam sine mercede cum vita 45
et illud perdidissent. Multum ergo dilectus Christi Aelredus ab vni-
uersis prouincialibus, verum et a toto regno, et permaxime a rege, doraum
550 appmUir II.
suam opulentam parauit et vberem ; intus religio augebatur omni hora et
crescebat cotidie, de foris vero possessiones augmentabantur. Deus
enim erat in domo illa, et dominus eam benedicebat valde. % Erat enim
in eodem cenobio de Reuesby monachus quidam mutabilitatis incendio
5 conflagratus, a monasterio recedere volens : qui (v)eniens ad abbatem
Aelredum dixit: 'Pater, grauitatem ordinis leuitas mea non sustinet,
res omnes contrarie sunt milii : diurnos labores non fero, crucior et
angor in mora longa vigiliarum, laboribus frequenter succumbo manuum ;
esce absinthio in ore herent amariores, vestimentorum asperitas cutem et
lo carnem penetrans ad ossa vsque nuda pertingit. Super hec voluntas
ad alia semper inhiat, delicias appetit et ad mundi voluptates sine inter-
missione suspirat.' Cui abbas Aelredus: *Et ego, inquit, esculenciores
cibos et blandiora vestimenta tibi preparo et omnia que monacho
debentur portabiliora indulgeo, dummodo monasterium meum inhabitare
15 perseueranter sustineas.' 'Nolo, inquit ille, licet michi dederis omnes
diuicias domus huius.' Cui Alredus : ' Nec ego gusto cibum, donec
inuitum aut volentem te reducat dominus.' Quid plura ? Currit mona-
chus ad portam vt recedat, Aelredus in cubiculum intrat vt oret;
lamentatur piissimus pater filium, et suspiriis cordis erroneum plangit.
20 Fugitiuus autem ad portam veniens exire festinabat : set apertis ianuis
quasi murum ferreum sensit aeriam vanitatem. Conatur magis ac magis
egredi sepiusque inceptat * fores irrumpere : set cassato conamine velit
nolit non procedit. Tandem iratus acriter sibi ipsi, cardines ianue
vtraque manu apprehendit, et pedem vnum producta tibia extendens in
25 longum, nullo modo illum vel ad medium liminis dirigere preualebat.
Tunc omnes qui aderant detestantur ingratitudinem ilHus erga deum,
et patris Aelredi magnificant caritatem, qui oracione sua ianuis apertis
contra illum aerera clauserat, volentemque in baratrum iniquitatis cadere
non permittebat. Set et ille compunctus redit ad patrem, petit remis-
30 sionem, et stabilitatem promittit. H Mortuo Willelmo primo abbate Rieual-
lie, successit Mauricius vir magne sanctitatis et prudencie, vtpote qui a
puero in claustro dunelmensi educatus creuerat in sublimi, ita vt a
sociis secundus Beda cognominaretur. Hic moleste ferens onera cure pasto-
ralis portare, villicacioni abrenuncians post duos [annos] in claustro maluit
35 residere. Cui Aelredus a fratribus subrogatus, amplius solito lucere
iam cepit et quasi sol in centro eleuatus claritatem sue lucis lacius effudit.
Qui tamen plures emulos habuit cotidie sibi detrahentes, et dicentes
eum esse voracem, vini potatorem, et balneis corpus suum dantem.
Quibus respondendum est : manducabat enim quod ei apponebatur *
40 licitum et regulare, set ita parce, vt videntes et amantes, non eum homi-
nem set infantem credere potuissent. Bibebat aliquando vinum propter
veterem morbum calculi quo singulis mensibus cruciabatur grauissime.
*ir Quam passionem ita duram sustinuit, vt sepissime in vrina produceret
fragmenta saxea ad grossitudinem fabe, quorum exitus tam erat intollera-
45 bilis vt paciens, nisi balneo temperaret et emolliret infistulatum lapidem
quatinus leuius perfunderetur, subito cogeretur in mortem. Vnde fiebat
• MS. acceptat. " MS. app. suple licitum.
Ms. Bodi. 240.] ^t ^, aelretjo. 551
vt vno die duodenarium excederet numerum calidas intrando aquas et
ab eis exeundo, fueritque ad vesperam tam indicibiliter lassus, vt mortuo
quam viuo similior appareret. Erat eciam amicus infirmorum, moresque
inperfectorum viriliter tollerabat, et sanabat plurimos ; per sompnium
vero manifeste futura videbat. 1F Cum igitur per decem annos domum 5
Rieuallie strenue gubemasset, concessum est ei in capitulo generali apud
Cistercium, causa huius passionis et multarum suarum infirmitatum,
quatinus in infirmitorio manducans et dormiens ceteraque infirmitati sue
necessaria exhibens, non tamen se in officio suo vt infirmus haberet, set
pocius quedam in conuentu, quando vellet et posset, ordinis sui admini- 10
straret negocia, missas videlicet publice cantando, et non nulla alia in
vtilitatibus ecclesie sue pro loco et tempore subministrando. Quam
permissionem verecunde suscipiens, iussit sibi fieri manseolum iuxta com-
munem cellam infirmorum, et ibi consistens, duorum solacio fratrum tocius
infirmitatis sue curam subiecit, omnem detestans voluptatem et blandicias 15
vanitatis. Quod quidem tigurrium patris ad tantam consolacionem fratrum
edificatum est, vt ad illud venientes et in eo consedentes, nunc x. nunc
XII. nunc eciam plus quam viginti monachi simul conferrent ad inuicem.
De spirituali [amicicia] ^ recordacione digna conscripsit. H Ante tamen,
vitam Dauid regis Scocie sub specie lamentandi edidit, cui genealogiam ao
regum " Anglie vno libro comprehendens adiunxit. Ante tempus autem
illud, de leccione euangelica que sic incipit ' Cum factus esset lesus anno-
rum duodecim,' exposicionem notabilem et tripharia distinccione fulgentem
cuidam monacho de Sartys nomine Yuoni ex bibliotheca cordis sui con-
scripsit. At in illo secretario predicto, .xxxill. omelias super onus 25
Babilonis in Ysaia et quedam de sequentibus, valde vtiles manu sua
scribendo consummauit. Post quas edidit tres libros de spirituali
amicicia sub dialogo. Et post hos scripsit sorori sue incluse, castissime
virgini, librum de institutis inclusarum '. IT Quo completo, vitam edidit
sanctissimi regis Edwardi confessoris, deinde euangelicam leccionem ad 30
honorem eiusdem sancti exposuit in eius sollempnitate legendam, que
sic incipit : ' Nemo accendit,' etc ; et hec scripsit rogatus a Laurencio
abbate Westmonasterii, cognato suo. Post que de anima, i.e. de illius
natura, quantitate, ac subtilitate, atque non nullis ad animam proprie
pertinentibus, tres libros composuit, set tercium, morte interueniente, 35
non compleuit. Sermones eciam disertissimos in capitulis et in synodis
centum perorauit. Inter hec epistolas ad papam, et regem Francie, et
Anglie, et Scocie, ad archiepiscopos cantuar[ienses] et ebor[acenses], et
fere ad omnes episcopos Anglie, et alias plures personas, trecentas edidit.
Opuscula autem eius in libris et tractatibus pretactis, et aliis similibus, 40
ad vicenarium numerum vel vltra pertingunt, preter sermones centum,
et XXXIII. omelias in oneribus superius memoratis, et preter epistolas
trecentas. Nec pretereundum est quomodo sub eo creuit domus Rie-
uallie. Omnia enim dupplicauerat in ea, monachos, conuersos, fundos et
predia, et suppellectilem vniuersam ; religionem vero et caritatem 45
* om. ' MS. regis. ' Incomplete in Migne 195 ; the gap is supplied in
the Old Engl. transl. of MS. Vernon, ed. in Engl. Studien.
552 appentiijc II.
triplicauit. Hinc est quod post se Rieuallie reliquit monachos plus quam
centum, et supra decies quinquaginta laicos fratres ; et substancias eciam
tantas dimisit illis que ad victum et vestitum maiori sufficiant multitu-
dini si res cum prudencia tractentur, et posteris superhabundent. Et
6 dura talis fructus prodiret', comitabantur ^ eum nichilominus miracula.
% Quidam enim monachus cardiaca passione detentus, vsum loquendi
amittens, per dies quamplurimos perseuerauit mutus. Ad quem pater
accedens, et digitum indicem in os eius imponens, dixit : ' Loquere michi,
frater, in nomine domini,' Qui statim respondit : * Libenter, benedicte
lo domine, nam per tua merita sanitatem perfectam sum consecutus.'
Alter mutus ductus ad abbathiani et coram patre Aelredo constitutus,
audit ab eo : ' Loquere ! precipio per Christum ' : et statim prorupit in
vocem, et deum et sanctum Aelredum benedixit. If Quidam iuuenis
paruissimam ranulam nesciens deglutiuit dum sitim suam aquam bibendo
1 5 sedare voluisset : que creuerat • in ventre illius, et viscera eius corro-
dens singulis diebus inde carpebat quo viueret. Qui procidens ad
pedes Aelredi, dixit: 'Domine, si vis, potes me sanare.' At ille, ora-
cione facta, posuit duos digitos in ore illius : et statim rana inclusa ad
digitos eius ascendit. Articulis igitur extractis, quadrupes per oris
20 ianuam egrediens cadit in terram. Qua exeunte iuuenis dolore sublato
sanitateque recepta, gracias agit deo et sancto Aelredo, cuius merito
sanum se esse non dubitauit. IT Hiis et huiusmodi multis aliis miraculis
clarens, obiit pridie Idus ian. anno domini M.CLXVI", et anno vite sue
Lvii, et anno xx° postquam domum Rieuallie suscepit -regendam. Cum
25 autem corpus eius, vt moris est, ad lauandum delatum fuisset et munda-
tum, caro eius vitro purior, et niue candidior apparuit, quasi quinquennis
pueri membra induisset ; que nec paruo quidem macule neuo fuscabatur.
Sepultusque est Rieuallie iuxta predecessorem suum Willelmum primum
abbatem illius loci, virum vtique venerabilem et sanctum. — At quoniam
30 secundum veritatis in Genesi testimonium 'proni sunt sensus hominis in
malum, ab adolescencia sua,' non est mirum si aliquis in iuuenili calore,
inter diuicias et delicias, negociis publicis inplicatus et materiis pecca-
torum vndique circumseptus, fuerit aliquociens preoccupatus in aliquo
delicto, licet ad sui custodiam magnam adhibuerit diligenciam. Sic iste
35 Aelredus, qui in multis commendabilis, ut pretactum est, et sine querela
incedens, sub primo iuuentutis flore virginitatem suam fertur deflora-
uisse. Quod non penitus ad sui perniciem, set pocius ad humiliacionem
creditur contigisse, cum illud ad memoriam iugiter reuocando, et dei
misericordiam circa se magnificando, in scriptis suis humiliter confiteri,
40 et ob hoc se ipsum tanquam flagiciosissimum culpare videtur et lamen-
tari. Set et hoc in prima pubertate accidisse opinatur, prout ipsemet in
libro De institutis inclusarum meminit; sorori sue inter cetera sic
scribens : ' Recole, si placet, illas feditates meas pro quibus me plangebas,'
etc. Sic vsque in senectam et senium pauca commissa puerilia, multa
45 iudicabat, et deflebat tanquam inmanissima. Qui licet iuuenis veniret
ad religionem, caritas tamen cooperiens multitudinem peccatorum, in illo
' MS. periret. » MS. commitabantOr.
Ms. Bodi. 340] ^z %, Clioma Dotiotie. 553
prius existens cum paciencia et humilitate ceterisque virtutibus. ad talem
maculam detegendam sufficere videbatur. Set quod ante conuersionem
suam ab huius delicto penitus abstinens contra concupiscencias camis
certamen inierit, et virtutum amator factus deo adherens eius dulcedinem
adhuc secularis sepius degustauerit, non solum ex precedentibus, verum 5
eciam ex verbis eiusdem perpendi potest, quibus in cap<'. xxviii. primi
libri De speculo caritatis seipsum districte accusat. Quanta enim
efferendus sit laude, quantoque preconio eum extoUere debeant fideles,
sermone diserto stiloque eleganti exprimit venerabilis abbas Gilbertus in
tractatu suo Super cantica canticorum, omelia xl*. 10
p.798.] 2. INCIPIT VITASANCTI THOME MONACHI MARTIRIS DOUORRIE.
AD laudem, gloriam et honorem nominis domini nostri Ihesu Christi
omnes, qui credentes estis in illo, hunc locum frequentantes, seu
per hunc locum transeuntes : si hanc qualemcunque scripturam legere
decreueritis, non ipsam, queso, rudem verborum seriem minus apte com-
pactam tantummodo corrigatis, verum eciam domini nostri Ihesu Christi 15
sacrosancta virtutum magnalia, que meritis dilecti serui sui fratris
Thome de la Hale, quondam huius ecclesie monachi, hoc in loco
tumulati, Christi fidelibus varias infirmitates ^ tam corporum quam
animarum diuersimode sustinentibus et sub spe melioracionis impetrande
hunc prefati monachi tumulum per se vel per alios visitare vouentibus ao
diuinitus sunt ostensa et graciose coUata, tota mentis deuocione venerari,
predicare et attollere velitis : quatinas exinde Christo laudes et gratiarum
acciones a suis fidelibus persolui valeant vberiores. Nam sicut voce
veritatis asseritur : non est accensa lucema sub modio recondenda, set
super candelabrum verius attollenda : vt qui iuste viuere voluerint, lumen 25
veritatis valeant intueri, et ipsum saltem discant venerari, laudare et
glorificare qui dicit : ' Ego sum lux mundi ; qui sequitur me, non ambu-
labit in tenebris, set habebit lumen vite.' Ex hac quippe vera mundi luce
lohannes euangelista loquitur dicens : ' Erat lux vera, que illuminat
omnem hominem venientem in hunc mundum.' Ex hac eciam vera luce 30
illa preclara beneficia miraculosa, quibus cotidie Christi fideles* tam
in corpore quam in anima graciose sanantur et illuminantur ; ex quorum
vero numero monachus iste fuit. Orania quippe sine dubio ab ipsa luce
proueniunt et procedunt. Ergo non immerito a cuntis Christi Adelibus
qui in mundo sunt hec verba, et preclara et gloriosa lux omni deuocione 35
est adoranda, colenda et veneranda. Nunc igitur in huius gloriosissime
lucis nomine et honore legantur quedam gesta com[m]endabilia, que
monachus iste, dum in hac vita temporali conuersatus est, strenue gessit.
II In primis siquidem sacre scripture non immemor, qua dicitur : ' lustus
ex fide viuit,' et idcirco firmus et stabilis semper in fide vixit, et omnia 40
que vere fidei sacramenta concemebant, magnanimiter obseruauit, bonis
moribus et sacris operibus suis fideles quosque multipliciter confortando
et vere letificando; quia secundum verba beati Gregorii 'felix est qui
credendo bene viuit, et bene viuendo fidem rectam custodit'. Et ille
' MS. variis infirinitatibns. ' MS. fidelibns. * on the margin : Felix
est qui bene vinit.
554 appentij: ii.
vere credit qui exercet operando quod credit.' Hiis quoque modis quoad
fidei seu credulitatis obseruanciam monachus iste feliciter vixit. In spe
vero fortis, paciens, longanimis et perseuerans iste monachus fuit. Nam
sana consciencia intus in animo adeo munitus extitit, vt nuUa potuit
5 aduersitate frangi, nuUa terrena felicitate a bono concepto proposito
seduci, auelli vel mutari, set pacienter et longanimiter in proposito bono
et precipue monachico, quod ab inicio professus est, incommutabiliter
vsque ad mortem perseuerauit, nec vUo modo desperare potuit de retri-
bucione felicitatis eterne. Caritatem vero monachus iste erga deum et
10 fratres suos constanter tenuit : Nam creatorem suum in tantum dilexerat,
cuius solius amori semper inherere cupiebat, vt ob eius integer[r]imam
dileccionem seculares honores quoshbet penitus deuitans, nusquam toto
tempore vite sue curis vel officiis interioribus vel exterioribus quomodolibet
uoluit implicari, set tantummodo cum conuentu et in conuentu diuinis
15 obsequiis, et in fratrum suorum oneribus subportandis, continue et infati-
gabiliter permansit occupatus, vbi omnibus confratribus suis humillimum,
mansuetissimum, pium, modestum, tranquillum, placidum, pacientem,
obedientem, deuotum, et precipue caritatiuum semetipsum semper
exhibuit. Solebat namque monachus iste nocturnis precipue temporibus,
20 dum conuentus se quieti dedisset, relicto stratu suo de dormitorio in
ecclesiam latenter descendere et ad altare beate Marie et sancte Katerine
martiris caucius pergere, ne inuestigaretur ab aliquo, et ibi, quia locum
ipsum reputabat secretissimum, in oracionibus se prostrare, et prostratus
orando vigilare, vsquequo sonitum audiret cuiusdam tintinnabuli in dormi-
25 torio, quo fratres solent a sompno excitari ; quo vero agnito et audito,
lectum [repetere et] ^ quasi cum aliis fratribus tunc primo surrexisset, sic ^
cum eisdem paratus ad officium diuinum peragendum in ecclesiam descen-
dere, vsque ad explecionem matutinorum moraturus ibidem, Et sic rara
vel nulla noctium tempora pertransierunt ' que non duxit peruigil et insomp-
30 nis. Et nichilominus in obsequiis diuinis exercendis tam de nocte quam de
die, et pro se ipso et profratribus suis,promptus, paratus et assiduus semper
fuit. Nam quolibet die aut missam gloriose virginis Marie, aut missam
matutinalem, aut summam missam, vel saltem missam priuatam cele-
braret ; preterea aut epistolam vel euangelium in summa missa legeret *
35 cotidie reuestitus. Grauis namque pena sibi fuit, si cuiuspiam fratris
onus tam [de] die quam de nocte minime subire potuisset ; et e conuerso
magnum videbatur sibi solacium contigisse, cum a quoquam fratre
regulariter in tabulata sibi iniungeretur ' vices suas supportare ; sic procul
dubio, vt si possibile fuisset, totum obsequium diuinum diurnum et
40 noctumum solus ipse libentissime pro fratribus suis sustinuisset. H Nunc
ergo libet intueri quomodo, qualiter et vbi monachus iste cibis et potibus
solet recreari. In primis, veraciter dici potest quod a primitiua conuersione
sua vsque horam illam qua interiit, nusquam extra refectorium manducauit
vel bibit, set semper horis prandendi vel bibendi statutis paratus fuit cum
45 conuentu et in conuentu qualem sibi placuit percepturus annonam. In
cuius haustu siue gustu sibi ipsi nimis parcus extiterat. Omni tamen
^ om. * MS. et sic. ' MS. pertransierat. * MS. legerat. * MS. perungeretur.
Ms. Bodi. a4o.] ^t ^. Cf)oma Doiootie. 555
feria quarta et omni feria se.xta pane et aqua solummodo contentus;
carntbus vero nec infra nec extra septa monasterii vmquam, sanus vel
infirmus, vesci uolebat. Et quicquid de cibariis vel indumentis sibi regu-
lariter subministratis cami proprie, factus austerior et rigidior, subripere
potuit, totum pauperibus Christi de licencia sui superioris sibi concessa 5
distribuit, et secrecius erogauit, ita quod nullus omnino hominum preter
ipsum largientem et pauperem recipientem conscius inde fuit ; illud
euangelicum laudabiliter obseruans : ' Cum facis elemosinam,' etc. Con-
siderans eciam monachus iste et subtiliter perpendens illud quod scriptum
est : ' In multiloquio vix deerit peccatum,' et similiter aduertens quod 10
nonnumquam ex frequenti colloquio sensus interior distrahitur, mens
a firmo proposito rapitur et ad minus vtih*a cogitanda multis modis
deriuatur, consciencie puritas denigratur, et multa alia inconueniencia et
precipue viris religiosis propter linguam minus caute refrenatam sepius
suboriuntvu:, testante lacobo in epistola sua, dicente : ' Si quis putat 15
religiosum esse non refrenans linguam suam etc, huius vana est rellgio ' ;
et alibi scriptum est : ' Quis est qui non delinquit in lingua sua ? ' et
alibi : ' Qui custodit os suum et linguam suam, a multis periculis
custodit animam suam ' : premissis omnibus consideratis fedus indis-
solubile cum consciencia sua pepigerat vt nec [cum] noto nec cum extraneo ao
colloquium haberet nisi quando racionabilis vrgens valde et honesta
necessitas ipsum ad hoc compelleret, sacre scripture non immemor
dicentis: ' Cum silencio et oracione age quod agis in veritate.' Hiis
itaque premissis omnibus, et aliis quammultis virtutum preconiis iste
monachus insignitus, et de virtute ad virtutem semper ascendens, sub 25
regula beati Benedicti in hoc monasterio per spacium triginta annorum,
diuina cooperante gratia, regulariter et laudabiliter vixit. || Anno igitur
incarnacionis dominice millesimo ducentesimo nonagesimo quinto,
secunda die mensis Augusti, per diem Martis, in crastino scilicet beati
Petri ad uincula : graui guerra inter reges Anglie et Francie suborta et 30
inter eos diu continuata, tandem rex Francie parari fecit magnam classem
piraticam numero grandium nauium quingentarum, cum magna multi-
tudine scapharum et galearum eis consociatarum, que anno et die
supradictis in portu Douorye applicuerunt terram Anglie hostiliter
inuasuri, vt eandem terram Anglie regis Francie dominio subiugarent. 35
Ex quibus nauibus et nauellis circa horam terciam illius diei exilierunt et
ad terram se dederunt quindecim milia vespilionum seu predonum, scutis,
clipeis, hastis, iaculis, gesis, et ex omni genere armorum et precipue
ferreis preclare radiantibus fortiter munitorum : qui statim apponentes
ignem, domos plurimas in villa Douorie concremarunt ; set nullam 40
ibidem inuenientes resistenciam, ducentibus inimicis nostris Caleisiensibus,
ad hoc monasterium festinanter peruenerunt. Qui portas ecclesie
monasterii circumquaque vallantes, dei timore postposito, violenter con-
fregerunt, et igne similiter combusserunt ; et ingredientes, quotquot
muenerunt familiares infra septa deambulantes crudeli morte statim 43
peremerunt, deinde domibus multis flammis inibi traditis, per omnes et
smgulas officinas velocius discurrentes, quicquid in eis euellere vel manu
556 appenuir n.
mouere poterant rapiebant. Monachi vero omnes interim stantes in
ecclesia et rerum euentus tristatis animis prestolantes, audierunt tandem
tumultum terribilem crudelium vespilionum claustrum ingressorum : qui
timore mortis perterriti, ad latibula superius in ^ ecclesia singuli conuo-
6 larunt, preter solum monachum istum, scilicet fratrem Thomam, qui pro
eo quod tunc in ipso momento hora meridiana fuit, nec regulam uolens
offendere, dormitorium solus ascendit ad lectum suum, ordinem com-
pleturus. Et vix lectum attigerat, et ecce maledicta cohors precedentibus
Caleisiensibus est euestigio insecuta : set nichilominus frater Thomas
lo parauit lectum suum intraturus ^ Et erat in dormitorio quidam paruus
locus secretissimus et firmiter clausus, ex opposito lecti fratris Thome, in
quo ^ loco diu ante alienigenarum aduentum ex deliberacione conuentus
omnia ornamenta ecclesie vt in libris, vestimentis, cahcibus, thurribuHs,
peluibus, fialis, sacris reliquiis, munimentis ecclesie tam regalibus quam
15 papalibus, et aliis quamplurimis omamentis, deposita fuerant custodienda.
Ad quem locum maledicti predones celerius * accedentes, violenter ostium
fregerunt, et ingressi, omnia premissa rapuerunt. Que cum frater
Thomas vidisset, turbato vere ^, forti tamen animo surrexit, et stans ante
lectum suura viriliter redarguit eos, dicens : * O viri scelerati, quid
20 facitis ? desistite et cessate ab operibus vestris nephandissimis. Quare
non timetis deum, in cuius graue preiudicium hec omnia committitis ?
An nescitis quoniam illicitum sit vobis manibus pollutis et indignis conse-
crata dei iocaha tam irreuerenter contingere ? Si igitur dei reuerenciam et
dileccionem [habetis], rebus consecratis in pace dimissis, via qua venistis
35 redite, ne pro demeritis vestris illam terribilem maioris excommunica-
cionis sentenciam incurratis.' Qui salubria huiuscemodi monita ferre
non valentes, omnes voce terribili vnanimiter conclamarunt super eum,
dicentes : * Set tu, senex calue, redde nobis thesaurum tuum quem * diu
coUigendo abscondisti, ne tu statim mala morte moriaris.' Quibus ipse
30 modeste respondit : ' Fateor vobis quod thesaurum habeo preciosissimum
et indeficientem in corde meo repositum, scilicet dominum meum Ihesum
Christum, et intemeratam virginem niatrem eius dominam meam
Mariam : a quo quidem thesauro quicquid feceritis non spoliabitis me.'
Qui statim in insaniam versi, irruentes in eum alii gladiis, alii securibus
35 coronam capitis eius plagis atrocissimis horribiUter vulnerauerunt, ita vt
cerebrum capitis patenter videretur. Et ne quodlibet vite spiraculum in
eo vigere permitterent, corpus eciam tabefactum et diuersis in locis
inpiissime sauciatum et solotenus precipitatum, hastis et pugionibus suis
nequiter transfixerunt, corpus exanime relinquentes. Statim vero postea
40 per singulos lectos monachorum discurrentes, quicquid in eis repperire
poterant furtiue sustulerunt. Quibus celeriter'' perpetratis, timentes
populum patrie in subsidium vndique concurrentem, et ipsi maris
[injtemperiem preuenire uolentes, spoliis et rapinis suis simul collectis,
manu sacrilega secum ad naues deportauerunt. Que quidem spolia sua et
45 rapine quibus hoc monasterium spoliauerunt, iuxta veri valoris estimacio-
» MS. in in. ' MS. intraturum. ' MS. in quo ante. * MS. scelerius.
' MS. vero. * MS. quam. ^ MS. sceleriter.
Ms,Bodi.a4o.] ©0 ^- Cftoma Dotiotie. 557
nem se largiter extenderant ad sutnmam mille quingentarum sexaginta
librarum, preter reliquias et munimenta monasterii, quorum precium
nullo modo potuit estimari. Erectis igitur malis et velis expansis,
classis ipsa pestifera Francie ad patriam de qua venerat celerius* est
reuersa. Monachi vero qui pridem metu mortis perterriti ad latibula 5
confugerant, recessu maledictorum vespilionum cum nauibus^ suis
veraciter intellecto, deorsum in ecclesiam descenderunt. Et in dormi-
torium conscendentes, casus sibi iamentabiles ibidem inuenerunt. In
primis namque karum confratrem suum fratrem Thomam de la Hale
terribiliter vulneratum et in sanguine suo, ut ita loquar, rebaptizatum, in 10
solo ante lectum suum, altero pede discalciatum, mortuum misere videre
iacentem. Pro quo tam nequiter iugulato-grauibus lamentis singuli
monachi se dederunt, voce flebili conclamantes : ' Ve nobis quid et nos
acturi sumus, qui magis hanc miseram mutidi vitam seruare contendimus
quam cum hoc fratre nostro regulam nostram obseruando feliciter 13
occumbere. Potuit namque vir dei, si voluisset, ad latibula nobiscum
confugisse et mortem forsitan euasisse: set maluit se mortis periculo
salubriter exponere, quam regulam sancti Benedicti, quam professi
sumus, aliqualiter ofTendere. Ecce pro qua culpa frater noster ab iniquis
interfectus est. Certe ob nullam aliam causam, nisi quia regulam ao
nostram nolebat infringere, et quia uolebat sancte dei ecclesie violatores
et crudelissimos spoliatores ut resipiscerent salubriter consulere. O quam
graue viro dei contigit infortunium, qui toto tempore conuersionis sue
regulariter et innocenter vixit, tam pro se quam pro nobis omnibus et
precipue in obsequiis diuinis strenue et indefesse laborando.' Deinde in 35
obliquo prospicientes, ostium loci illius in quo thesaurus ecclesie recondi-
tus fuit violenter dirutum et confractum, nec non omnia et singula bona
introrsus deposita spoliata et asportata, vna cum lectis eorum simul
omnibus rebus exspoliatis, repperierunt. Qui cum ingenti merore, omni
tamen qua poterant deuocione, ad corpus confratris occisi conuersi, omni 30
qua poterant humanitate illud recoUigentes eius exequias parauerunt.
Verumptamen tot et tantis doloribus, angustiis et dampnorum miseriis
vndique [erant]' fatigati vt nec ea qua decuit [reuerentia] ' exequias
sollempnizare potuerunt. In crastino vero monachi, considerantes quod
coram altari quod in honore gloriose virginis Marie et sancte Katerine 35
dedicatum est, noctium saltem temporibus secrecius in oracionibus suis
dum vixerat excubare solebat, hoc in loco qui ipsum altare concemit
corpus eius humandum seu sepeliendum decreuerunt. Cuius vero
corpore sacre tradito sepulture : placuit statim Altissimo Christi fidelibus
monstrare in aperto quanto pie dileccionis zelo ipsum zelauit viuentem in 40
hoc mundo. In tantum namque circumquaque fidelium tam remote
quam propinque positorum excreuit deuocio, vt quolibet die adueniente
tumulus eius peregrinancium deuoto visitaretur obsequio. Vnde non
nulli candelas accensas, alii ymagines, alii capita vel oculos vel dentes,
alii vero manus et brachia, alii autem pedes et tibias, nonnulli vero 45
naute a maris periculis graciose liberati nauiculas et huiusmodi instru-
' MS. scelerins. ' MS. manibus. * om.
558 appenDijc II.
menta de cera similitudinaliter transfonnata ad eius tumulum de die in
diem deuotissime obtulerunt. Ita ut tam viri quam mulieres peregre
tumulum eius visitantes publice conclamarent quod 'propicius deus
meritis beati serui sui fratris Thome de la Hale monachi Douorye de
5 tribulacionibus et angustiis, periculis et infirmitatibus nostris, in virtute
domini nostri Ihesu Christi nos misericorditer sanauit et liberauit j ' cui
honor, laus et gloria in secula seculorum amen.
p. 822.] 3. VlTA SANCTI WlNEWALOEI ABBATIS.
ERAT in insula Britannica vir quidam illustris, spes prolis beate,
nomine F[r]acanus, Caton regis britannici, viri secundum seculum
famosissimi, consobrinus ; cuius adhuc sacrum in lumbis latebat semen.
10 Iste igitur cum geminis natis, Withnocho lacoboque vocatis, parenteque
eorum Alba nomine, que cognominabatur Trimammis^ eo quod ternas
equato natorum numero habuerit mammas — nam eorum germana non
est in mammarum calculo reputanda, quia feminarum non est moris
in scripturis texere genealogiam : — iste, inquam, marmoricam Britanniam,
15 vbi tunc opacum adhuc sine clade audiebatur siluisse terre spacium,
rate conscensa aggreditur, enatato cum paucis ponto britannico, et circio
leniter flante dilatus est in portum qui Bracheus dicitur. In qua statim
proxima queque perlustrans et fundum quendam reperiens non paruum,
siluis dumisque vndique circumseptum, inundacione fluuii, qui proprie
20 Sanguis dicitur, locupletem, feliciter cum suis ibidem habitare cepit.
Eodem tempore crescente paulatim sociorum numero magnaque rerum
copia invndante, tertius, sancte formam exprimens trinitatis, exoptatur
filius, quasi omnino esset parum duos tantum habere filios, Beata ergo
femina preoptatum in se habere se persensit conceptum, maritus pregnanti
25 aggaudens femine magna cordis alacritate tangitur, sperans illum
heredem post se futurum ; magnus dies natalis infantis a cuntis speratur
venturus. Affuit ergo dies desideranda in qua bona diu exspectata
ostenduntur patrie : dies, inquam, que cuntis lucidior diebus, occiduis
patuit Armoricis. Quem genitum pure appellant nomine Winwaloeum.
30 Beatissimus autem infans beata parente natus, et nobiliter secundum
dignitatem seculi educatus, mox vt effari orsus est, ad dei mira intentione
laudem assuetus est et cuidam patri spirituali, qui suam posset et aliorum
curare animam, auidius sacris imbuendum literarum studiis se tradi
rogabat, perpetuas inter celibes affectans ducere choreas. Set pater
35 beatissimi pueri precibus abnuens, amantissimum filium suum minorem
natu seculi molitur fieri athletam. [At] ^ deus qui cunta in melius vertit,
illum cum pastoribus quadam die pascentem gregem, terribili chorusci
celi perterruit fragore. Vir* luminis nouitate perculsus, acclinis ac
semiuiuus cecidit in terram, ita deum exorans : * Domine deus rex omni-
40 potens, in tua dicione cunta sunt posita : tuum tibi, non meum, inquit,
filium Winwaloeum in ara tue laudis volens ofifero. Et non solum quem
queris minorem, set et duos eius pariter cum eo germanos tibi deo
reddam.' Nec mora terribili pauore concussus domum rediens, cunta
^ MS. trimamitus. ' MS. tamen. ^ MS. qu, crossed out. * MS. Via.
Ms. Bodi. a4o.] De ^. SBintoaloeo» 559
que in pascuis acciderant vxori sue referebat. Post septem vero dies
vna cum infantulo, nouo Christi milite, quendam angelicum adiit magistrum
nomine Budocum cognomine Arduum, sciencia preditum, iusticia egre-
gium, quem velud quoddam fundamentum columpnamque ecclesie firmis-
simam cunti pariter tunc temporis credebant. Dum autem iter agerent 5
ad insulam que Laurea appellatur, vbi lux fidei predicta ' fulgebat, totus
caligine polus obuoluitur, terra tremit, aer choruscat, freta feruent, et
totum turbine et igne et cum niue grandine mixto turbatur pelagus,
totamque circa tenuisse terram putatur. Pater autem tanta se videns
circumdari procella, ' Timeo, inquit, dilecte deo, ne iter nostrum hodie lo
impediatur.' Infans vero leto animo exultans : ' Cur, inquit, pater meus,
vereris ? Ipse creaturarum auctor qui cunta cum non essent fecit, qui
celum sideribus ditauit, terram flore ornauit, mari terminum inposuit:
aeris quoque iniuriam sedare, cum velit, et ponti potest mitigare fluctus.
Nam nichil timentibus eum deerit. Vnum ergo est necessarium, vt totam 15
in illo spem habeamus, et in eius semper dilectione maneamus, quia et
ipse prius dilexit nos.' Hec et alia multa dictante puero, patre vero
rem in corde suo tacite considerante simul et admirante : ecce totus
subito sole apparente qui velaniensis dicitur pagus effulsit, et dies sere-
nissima vsque ad vesperam illuxit. Sole igitur tandem per climata celi ao
deuexa vergente ad australia, prefatus vir familiari cum iam dicto doctore
vsus alloquio, omnem itineris sui causam exposuit et diilicultatem. At
doctor egregius verba narrantis intento hauriens ingenio, secumque
audita parumper retractans, paruulum sibi acciri precipit. Ille autem
sancto incitatus spiritu, nec mora concitus ac si plurimis inbutus annis, 25
nemine docente toto in terram prostratus corpore ad tantum accessit
patronum. Tunc vero magister, diuino prouidus spiritu, talia exorsus
sic patrem pium alloquitur dicens : * Puerum quem michi com[m]endas,
video moribus transcendere etatem, et puerili in forma grandeuum con-
spicio virum et ingenii sagacitate diuina iam sollerter sapiencia eruditum.' 30
Hiis et aliis inter se condictis, eiusdem pater paruuli— si fas est dici par-
uulum qui dei contemplatu iam conspicitur magnus — mane consurgens
accepta viri dei benediccione per viam qua venerat prospere domum
reuersus est. Puer autem beatus quamuis adhuc infantulus esset, nullo
tamen primo parentis tedii pulsatus merore sicut quidam solent par- 35
uulorum cum in scolis a parentibus segregati mittuntur, cum predicto
magistro stabilis permansit in monasterio. Statimque sub vnius diei
curriculo cuntas tocius abbecedarii pleniter ediscens notas, ac si[c] de-
hinc, crescente in illo annorum numero, donorum gratia, vniuersos veteris
ac noue legis cum sacramentis suis in corde suo recondens sermones, 40
sanctarum eximius factus est sciolus perscitor scripturarum. Post non
longum tempus predicto patre spirituali ad quendam locum oracionis
gracia transeunte, discipulis' autem in insula relictis, magistri obtesta-
cionibus constrictis : vnus eorum puerili adhuc florens etate, per plana
discurrens cum quibusdam leuioribus ludentibus et senis mandatum 45
obliuiscentibus, crure perfracto magno confestim casu afflictus est;
' MS. predicte. ' MS. discipulus.
56o appentiir ii.
statimque luctu et dolore nimio lusus permixtus est, et omne cor maiorum
et minorum vehementi merore percussum est pariter et pauore. Omnes
enim quotquot aderant in vnum congregati, et propter lesum puerum
vehementer tristes effecti, et maxime propter senis interdictum concussi
5 timore, lacrimis infusi querulis plorabant [vocibus] ' dicentes : ' Quid acturi
sumus quove ituri sumus ? Fugiemus an exspectabimus ? Quid excusa-
cionis habebimus ? Ille nos contra antiqui hostis insidias propriis cauere
docuerat dictis, nos autem necligentes et verbi eius contemptores pro
paruo decretum eius duximus,' Hec et alia multa illis cum alto suspirio
lo cordis dicentibus, ecce mox beatissimus Winwaloeus sancto mouente
spiritu, cuius iam non vult deus virtutem celare set cuntis cernentibus,
vt in signum et exemplum sit, quasi tedam super candelabrum propalare,
tristes eos aspiciens et manu silencium inponens, talibus verbis affatur
dicens : ' Viri fratres et patres, nolite iam plorare, nolite amplius animo
15 prosterni. Nulla enim tam magna passio est que non habeat mederi :
quia non longe adest medicus si intimo, non ficto requiratur ingenio, qui
omnes^ illum confitentes eciam sine vllis olerum malagmatibus curat.
Omnes igitur separatim singuli cum precibus fiducialiter adeamus
Christum.' Qua fretri commonicione vnanimiter deum exorant. Ipse
30 autem solus, eleuatis ad celum oculis cum manibus, intentissime orabat
dicens : ' Domine Ihesu Christe, qui iacentem in squalore per Ade in-
obedienciam mundum erexisti, qui ligni vetiti pomum a parentibus antiquis
comestum tue sancte crucis tropheo dulcorasti, qui illum refugam tyrannum
iehenne ignibus deputasti, qui tuis seruitoribus vitam eternam promisisti,
25 qui a querentibus te omnino non elongaris, qui cecos lumine et mancos
manibus et claudos gressibus exanimesque uita per tuos famulos deco-
rasti : hunc quoque nobis, licet valde horum dissimilibus qui hec a te
impetrare meruerunt, oramus redde incolumem et sanum.' Statimque
completa oracione ad puerum conuersus, et locum plage crucis signaculo
3° consignans, dexteramque eius tenens : ' Surge velociter, inquit, in nomine
domini nostri Ihesu Christi.' Nec mora audita dei serui voce, sanus
et quasi nichil mali sustinuisset ante effectus, nullius manente lesure
vestigio, surrexit. Hoc autem facto, precepit fratribus ne cui hec reue-
larent, hanc rem eorum pocius meritis deputans quam suis. At ' quanto
35 abscondi cupiebat, tanto magis deus illa monstrari faciebat. Seni ergo
de via reuertenti, cum ad accessum venisset locum, a referentibus nota
habentur cunta que acta fuerant. Qui gaudens interiori leticia, et secum
reuoluens quisnam esset iste cuius adhuc per manum in hac etate
sistentis Christus hec operabatur, deo gracias agit. || Per idem tempus cres-
4° cente in eodem gracia dei coram deo et hominibus, et precurrente euum
adhuc tenerum sophia : ne velud pecunie male defosse custos iniquus ab
exactore condempnaretur, iunior quosque [pauperes]* statim vt reperiebat,
quos summus magister fratres non dedignatur appellare, alimenti cor-
poralis administracione, diuini pabuli refocillacione cepit nutrire, iam
4s non surdus diuini eloquii auditor dicentis : ' Qui obturat aurem suam ne
audiat clamorem pauperis, clamabit et ipse et non erit qui exaudiet,'
1 om. 2 MS. illum omnes. » MS. Et. * MS. ftatres.
Ms Bodi. 240] 2De ^. (KJmtoaloeo. 561
et alibi : ' Quamdiu fecistis vni ex minimis meis, michi fecistis.' Mox
enim vbi pauper clamaret, deo gracias agens festinus, cura omni tamen
grauitate et modestia, nisi in aliquo forte diuini officii occupatus negocio
quod nullo omnino posset differri modo, occurrebat ad eum, opem illi
confestim prestaturus. Et quos vnde pasceret substancia corporali minime 5
haberet, vberibus fletuum querimoniis illorum penuriam deplorabat, et
corda eorum spe retribucionis eteme subleuabat ; et commemorans
illis vocem ewangelii, ' Beati eritis qui nunc fletis et esuritis, quia ridebitis
et saturabimini,' celestibus eos non cessabat educare diuiciis, que vmquam
dispergendo detrimentum pati nesciunt, set magis magisque largiendo in lo
augmentum sui cum feruore accrescunt. Ita cum non haberet ter[r]estres
gasas, prebebat celestes. || Quadam aliquando die dum ex more solito
pauperum corda mollita celestis oraculi dulcedine deliniret spem pro-
mittens retribucionis eterne, atque oracionis solacia commiscens eorum
indigenciam multum defleret : contigit vt quidam ex scolasticorum coUegio 15
illac transiret. Qui mox liuore percussus inuidie et contra dei famulum
vehementer iratus, in verba subsannacionis et inclemencie prosiliens
talibus illum verbis increpitat dicens : * Tune hec vana quasi miseri —
cordie opera erga dei pauperes agitas ? Ecce cotidie iacentes in plateis
vagi vndique colliguntur pauperes vt a te inbuantur, et nichil proflcientes ao
regrediuntur vacui. Quomodo ergo per totum [diem] laborans opus tuum
in tam ignobili vulgo flebiliter deperdis, quasi misericordiam simulans
cuius affectum non habes ? Tune ille es cuius saltem vel vmbra omnes
curantur poscentes, aut cuius, pecuniam habere se denegantis, virtute
suscitatur claudus ? ' At contra aperiens os suum beatus Winwaloeus et a^
deo gracias agens, hanc humiliter letissimo pro tali conuicio uultu reddidit
illi responsionem, dicens : ' Benedictus sis, amantissime frater, quia sicut
oportebat conuenientissima michi protulisti testimonia. Clausis omnium
oculis calamum quassatum laudancium, tui solius aperti sunt oculi, qui
hoc tam recte de me diiudicare potuisti.' Protinus sanctus Winwaloeus 30
de medio languencium quendam cecum arripiens excepit, ducens illum
secum^ secreciorem, et ita orans ait : ' Sicut oculos" cecorum clamancium ad
te " Miserere nostri fili Dauid" sanasti, ita tu, domine lesu Christe, dig-
neris quoque et istius fratris in te confidentis oculos sanare.' Aperiens deni-
que oculos eius manibus suis, et spuens in illos, ait : ' Argentum et aurum 35
non est michi, quod autem habeo hoc tibi do : In nomine domini nostri
Ihesu Christi respice.' Apertisque eius oculis, qui tristis ductus fuerat e
porta, letus, nuUo reducente, recurrit ad illam. Magister, vbi hec a narran-
tibus audiuit set tamen quomodo accidissent penitus ignorantibus, deo
gracias agens festinanter, cum summa tamen grauitate, ne quis forte 40
propter hoc extolleretur in mente, letus currit ad portam. Et inter-
rogans quisnam eorum et quomodo visui donatus fuisset, a quodam
didicit se cecum fuisse set a quodam iuuene introductum fuisse et curatum.
Senex autem admirans pre gaudio : ' Quid tibi fecit, inquit, aut quomodo
aperuit tibi oculos ? ' At^ ille respondens : ' Mendicus, dicit, sedebam et 45
cecus, sperans in medio pauperum a transeuntibus aliquid me ac-
^ MSS. cecum. ' MS. oculi. ^ r. Ac?
VOL. II. O o
562 appentiir n.
cepturum : set ille me secum per manum attrahens putantem elemosinam
se daturum, cum se pecuniam huius mundi excusasset non habere, hoc
michi melius pro dono concessit lumen oculorum.' Senex ad hec:
* Qualis est ille qui tibi, cum non habebas, visum dedit ?' Is autem qui
5 cecus fuerat : ' Talem, respondit, non video inter vos.' At senex : * Posses,
inquit, illum si videres, agnoscere ? ' Ait : * Eciam, domine.' At senex
iussitomnes congregare scolasticos. Hiis vero congregatis, prospectisque
omnium vsque ventum est ad sanctum Winwaloeum uultibus : ' Iste est,
inquit pauper, qui me sanum fecit.* Hiis auditis, senex et sui pariter
lo discipuli confestim proni in terram adorauerunt. Ille autem valde con-
cussus, et prohibens a talibus adorari, multum deplorans indignum se
huius muneris esse dicebat, ac ne suo ^ set eorum magis vna cum magistri
merito hanc virtutem, iicet per illum ostensa fuisset, ascriberetur factam,
cordis dolore compunctus nimis rogabat. Magister ad hec, continens
15 illum ne nimium eius inflecteretur animus : ' Caue, aiebat, fili, ne lucernam
quam deus ipse accendit extinguere nitaris. Caue ne talenti vnius quasi
auarus seruator dampneris, et ne dona dei que tibi optaui habere grata,
quasi supervacua contempnas.' (C^ 8"). 1| Ex hoc temporemagne auctori-
tatis sanctus Winwaloeus in diuino cultu cepit esse, et celebre nomen
20 pre omnibus coetaneis eius meruit habere. H Quadam die, dum ex more
leuioris adhuc et instabilioris etatis soror eius vnica, Cheiriua nomine,
paruula adhuc puella, cum aliis luderet puellis, forte accidit vt oga
transeunti obuia occurreret oculumque diripiens penitus erueret atque
cito absorberet. Dehinc puella, facie cruore pertincta, deformis cum
25 planctu regreditur, tunc miserorum exoritur clamor planctusque parentum.
Ecce vero, dum hec agerentur, angelus domini in sompnis subsequenti
nocte apparuit sancto Winwaloeo, dicens : ' Sancte dei Winwaloee.' Quo
respondente ' Presto sum,' ait : ' Surge, festina, corda parentum tuorum
releua, nam nimia modo coangustantur tristicia ; non des requiem
30 palpebris tuis, nec oculi capiant sompnum, donec tibi iussum Christi
impleueris mandatum. Nam hodie, oga gallo trahente, vnica germana
tua perdidit oculum suum, set locus in quo est reconditus venter oge est.
Nec tibi in corde tuo hesitans set semper fidens de dei misericordia
qui opem ferre consueuit recte postulantibus, dum ad locum perueneris
35 destinatum, tolles auem predictam — non enim erit tibi omnino ignota,
nam alta alias supereminet : et euiscerans uentriculum eius, recipies
oculum sororis tue : ac sanum incolumemque in loco pristino collocabis.
Dominus enim, cui non inpossibile est vllum verbum, hoc per te faciet
signum, ac tuam per te sororem parentibus vestris reddet sanam. Nec
40 tibi parua quidem adherebit in excusando cogitacio, dicendo : " Egiptum
reliqui nec volo regredi ad illam," et euangelium recordando : " Sinite
mortuos sepelire mortuos suos." Si enim hec tibi humana suadere[n]tur
loquela, verissime congruentissima eadem a te proferenda essent testi-
monia. Si vero diuina aut eciam sicut tu audis angelica, quomodo ea
45 parentibus tuis inpertiri denegabis que cuntis in commune prestiteris ? '
Sanctus ad hec Winwaloeus inmobilis stans, ' Omnibus, inquit, nebulis
quibus prohibebar a te procul euolutis'^, ecce seruus non solum domini et
^ MS, sua. ' MS. euolutus.
Ms. Bodi. 240] 2De %), aajinUjaloeo. 563
seruorum eius ad omnia que iubear iussa domini : [imo] inpiger et volun-
tarius ex eo.* Angelus autem : * Hec summa, inquit, obediencia est, vt
non tarde aut tepide quod iussum fuertt agatur ; quia obediencia mente
deo deuota maior est omnibus sacrificiis et holocaustomatibus.' Hiis
dictis, statim angelus domini in auras euadit, sanctus autem Win- 5
waloeus precingens se, iter facit, Et cum venisset ad parentes suos,
videns illos merore confectos propter filiam suam extremum iam anhe-
litum pene fundentem, causam huius doloris et gemitus, et ordinem quasi
inscius inquirit. IUi autem penitus ignorare se dicentes, hec sepius
respondebant : ' Scis ipse, scis, sancte dei, nam certi sumus nuUum lo
te deo reuelante latere secretura. Set si quid potes, et si te vlla ad
misericordiam proprii sanguinis aduocat gracia, adiuua nos dum adhuc
viuimus.' Tandem igitur recolligi ogarum gregem precepit, et eam quam
ceteris eminenciorem cemit tenere ac euisceraire precepit : et oculum
sororis eius secundum predicti angeli dei sermonem de ventriculo eius 15
diuiso detulit, atque in locum suum, facta deo graciarum accione, sicut
fuerat prius recoUocauit. Ales quoque predictus nuUam sustinens in-
iuriam, illesus et quasi a nullo contractatus ceteras adibat aues. Hiis
denique factis, parentibus a se pacifice et verbis consolatoriis admonitis
atque humili benediccione in bonis operibus confirmatis, remeauit ad ao
suos. I) Item de mirabilibus eiusdcm gestis hoc factum uidetur nobis
minime pretereundum narrari. Quadam etenim dum die quidam^ ex
discipulis suis ingrauescente subito sompno fessos sopori dedisset artus :
ecce serpens gelidus morsu pedem eius lesit, totumque veneno infecit.
IUe autem expergefactus, veneno iam non solum per pedem set per 25
cunta grassante' membra pergens ad magistrum suum ostendit. At
sanctus Winwaloeus, pedem cemens vltra quam credi potest distentum,
et cetera membra iam pre tumore candescere incipiencia : ' Vade, inquit,
ostende michi locum in quo te iJlicitus corripuit sompnus.' Nec mora,
quamuis debilis, vrgente tamen necessitate, perrexit ad locum. Sanctus 30
denique Winwaloeus, prostrato in oracione ad terram corpore, pro-
spectisque circumquaque in circuitu omnibus locis, quandam inuenit
fissuram vbi se lubricus anguis occultauerat : moxque vbi signa eius
inuenta sunt, clamat : ' Quicquid letiferi seminis in ista latitas rima,
erumpe, prodi foras, Christi edisce trophea.' Nec diu moratus, audito 35
Christi nomine, squameus sibilans apparuit serpens : set statim crucis
Christi vexillo confossus nemine feriente interiit. Sanctus autem vir,
deo gracias agens, aquam peciit, et cum oleo confusa benediccione misci-
tans, infirmo, pene ueneno consumpto, porrigit bibendam : ac statim eius
qui pene mortuus fuerat, animatis paulatim succrescunt vitalibus uires. 40
Set pater eius Fracanus, hoc quoque audiens miraculum, currens ad
iUum talia commemorat dicens: ' Nate mee(!), te deprecor ut exores
dominum deum tuum vt tale pestiferum genus [nusquam] ^ in ista ap-
pareat regione.' Sic illo deum inuocante, factum est vt nullum omnino
deinceps serpencium genus apparuisse dicatur in illa regione. Et si ab 45
aliquo aliquando vsque hodie illic delatum fuerit uel probandi modo, cito
sc. Tethgonus. ' MS. grassancia. ' om. ; so T. E. ; al. nunqiiam.
002
564 ^ppentilr 11.
strjdet quasi tridente confossus et statim expandit se moriturum. || Set
et hec eiusdem virtus egregia non est pretereunda narrari. Nam cum qui-
dam ouium pastor qui appellabatur Wedmonus sub duce suo Quonethedo
gregem suum in pascuis iuxta siluam pasceret, subito aer densa caligine
5 conturbatus ictibus crebro fulmineis intonare cepit. Obtenebratis itaque
per circuitum omnibus, pastor tantam non perferre valens aeris in-
clemenciam, cecatus ad terram prosternitur pauidus. Custos autem
pecudum iam nocte omnia tegente quando in se capite erecto reuersus
est, oues nuUas nisi lupos pro illis circa se glomeratos vidit. Magno
10 itaque timore concussus, ait : ' Sancte dei Winwaloe, ne, obsecro, furorem
horum contra me dimittas preualere.' Set nec multum vir dei imprecatus,
opem non distuUt ferre poscenti. Nam inter se et alios visus fuit, vt
postea referebat, vsque mane stare sanctus Winwaloeus. Mane autem
facto, intrepidus fugitiuas absque vUo discrimine congregat et reducit
15 vniuersas bidentes ; ac statim, pecore derelicto, graditur ad sanctum
dei Winwaloeum, narrans ei omnia que per eum sibi in nocte facta sunt.
Hec uir dei a rustico audiens, more solito auferre a se laudem hanc
virtutis nitebatur: set rusticus nunc laudibus insistens, nunc cum in-
crepacione, illum dei misteria celare cupientem arguere non desinit. |1
20 Quadam die dum ^ ludicra inter Fracanum eius genitorem et Riwalum
domnonice* partis de velocitate equorum suorum orta contencio fuisset,
conuencio condicti diei, in qua quisnam eorum pemicior fieret pro-
baretur, amborum consensu facta est. At tunc plurimis tam nobilibus
quam ignobilibus ad spectaculum istud congregatis, leuissimi pueri, arti-
25 ficiosissime ad currendum edocti, equos ascenderunt. Plurimorum
igitur equorum cursu concepto, cuntis vna se certatim mouentibus de
loco agonis, solus Fracani caballus ante omnes cucurrit. Set cum
ferre impetum currentis equi puer non valuit, casu inter acutissimas
petras concidit. Cuius statim corpusculum, membris per omnia fractis
30 et miserabiliter collisis *, sui acceperunt mortuum, atque omnia membra
particulatim recompaginare nitentes, studium gerebant incassum. Plo-
rabat precipue Fracanus, cuius reatu omnia que accidissent mala con-
tigisse fereba[n]t, et totus vndique promiscui sexus ploratu cum alto
gemitu et eiulatu repletur aer. Tandem cum sufficienter modum dedissent
35 fletui : ' Tollite hinc, inquiuunt, eum ad sepeliendum : iam nichil aliud
debetur mortuo nisi sepulcrum.' Illi autem qui prius sanctum Win-
waloeum audierant atque nouerant, dicebant : ' Vere, si modo hic sanctus
filius tuus Winwaloeus adesset, reuiuiscere equidem iste puerulus potu-
isset.' Cum hec dicerentur, deo agente sanctus adest Winwaloeus. Qui
40 mox videns illorum uultus mestissimos: 'Recedite, inquit, non est
mortuus puer, set eger iacet.' Illis omnibus recedere pusillum iussis
et globum in circuitu ad uidendum quid ageret facientibus : mox vt
fidem illorum ardentissimam aspexit, dexteram defuncti comprehendens,
'Dominus, inquit, Ihesus Christus, qui te cum non eras plasmauit, et
45 carnem sumens ex virgine inmaculata pati pro te non dubitauit, resuscitet
te.' At tunc puer qui mortuus fuerat, quasi a sompno excitatus statira
' MS. contencio 1. ' MS. demuonice. ' MS. coUisns.
Ms. Bodi. Mo] De ^. 2BJntoa!oeo, 565
surrexit, atque exinde cum suis, domum remeantibus et graciarum deo et
sancto Winwaloeo accionem in commune referentibus, sanus atque
incolumis equitauit. || Dehinc miraculorum cumulis, erudicionum ser-
monibus, morum exemplis, pervniuersam terre armorice regionem celebre
factum est nomen eius. Et ecce non longe quidem post has et alias 5
plures miraculorum multitudines quadam nocte dum se post laborem
consuetum completorio expleto modice quieti dedisset, hec ei^ subito
inhesit cogitacio ut sancta loca in quibus sanctus Patricius habitauerat
inuiseret, et eius disciplina atque exemplis quasi discipulus frueretm-
egregiis. Hic non ante multum temporis quasi candela lucidissima in 10
alto collocata amplissima aspergens lumina, cuntas Hibemie insule
illuminauerat ecclesias, et non solum illas, set eciam tocius mundi ad
quas fama eius meritumque deferri potuissent. Hec eo cogitante : ap-
paruit ei eadem nocte in sompnis vir splendidissimus habitu angelicus
et quasi in capite coronatus, et dixit ei : * Sancte dei "Winwaloee.' Qui 15
respondit : ' Assum. Quis es tu, domine ? ' At ille : ' Frater, inquit,
carissime, non sit tibi cura tanta enatare maria, tanta terrarum per-
ambulare spacia. Ego sum Patricius quem cupis adire, noli vexari ;
omnia que desideras nosse in solo alieno, poteris et in tuo manens
pro certo scire. Set nec hic multum habitabis.' Hec et alia plura ao
postquam locutus est, cito ab eiusdem oculis euanuit. At ille in-
piger, omnia magistro ex ordine cogitacionis sue et visionis relaturus,
cellulam vbi ipse solus dormiebat, legebat atque meditabatur, mane facto
humiliter adorans adiit. At senex : ' Diuina hec reuelacio est, non ficta
temptacio. Noli, ait, timere, set vade nichil diu retractans, imple diui- 35
num mandatum quod tibi per sanctum virum transmissum est.' £t
multum deflens, adiecit dicens: 'Tibi dabo quos michi dederat deus
vndecim discipulos, viros post te secundum cor meum, in omni opere dei
promptissimos. Felix tellus ad quam splendidissime mittimini stelle,
maximam singule sufficientes magni mundi illuminare partem. Infelix 30
autem ante alias illa que postquam enutriuit uos, quasi mater orbata
spoliatur vobis.' At vnumquemque ex vndecim post sanctum Winwa-
loeum, insertis ad inuicem brachiis, complexans, dato ^ amantissime pacis
cum lacrimis osculo : ' Gaudeo ' tamen, inquit, propter quos * deus vos
elegit, licet michi subito camalis hanc quidem mesticiam suggerat affectus. 35
Valete, valete, et pacem habete.' || Postera autem die post talem allocu-
cionem, egressus est Winwaloeus cum vndecim fratribus sibi traditis,
ignarus quam in partem se verteret ; set dei fretus auxilio cunta eius
disposicioni committens et gubematui, iter beatum beatus perrexit. Per
pagos domnonicos ad occidentem transiens ergo, et Comugilensium 40
confinia perlustrans, tandem in insula que Theopepigia nuncupatur, cum
supradictis comitibus prospere hospitatus est. Qui ' locus est asper[r]imus,
ad omnem ventum porrectus, maribus vndique pene et acutis rupibus
precinctus, nulla humana habitacione dignus. 'Attamen vbi ad locum
ventum erat iam dictum, statim singuli quasi apes ad aluearia voluntarie 45
^ MS. enim. » M.S. date. ' MS. gaudio. ♦ r. quod? » MS. Oeu.
* The two next sentences are tiansposed.
566 appentifr n.
ministrabant. Illic ergo quibusdam casis et paruo oratorio instructis,
ortoque ad olera subministranda plantato, tribus habitauerunt annis.
Set quia nullo modo indignus conueniebat eis locus, non tam propter
infertilitatem quam ventorum procellarumque inmanitatem, retardati
5 contristabantur. Erat autem quidam collis in medio insule super quem
cum vndecim [sanctus] sedere et dictare consueuerat discipulis : hinc
vero silua conspicitur decora et vallis medio constituta, ad ortum solis
conspecta; set magnum pelagus, cui fluuius ingens iungitur nomine
Ampnis, quasi fere bini miliarii spacio intererat. A vallis autem medio
lo fundo, sole cotidie protinus exorto, quasi fumus in altum porrigebatur
nebula, locusque inde cotidie aspicientibus leuissimus apparebat. Ad
hunc ergo locum deduci flagitabant, etc^ Quadam igitur die dum more
solito super predictum collem tercia hora expleta in vnum congregati
conuenissent et locum vltra mare — vbi postea sacrum corpus eius cum
15 innumerabilibus sanctorum sociorum requieuit corporibus— aspicerent
semotum, et pergendi ad illum haberent votum : facta prius oracione,
dixit fratribus : * Tantusne inest vobis adhuc tamque vaUdus amor vt ad
locum properetis quem de longe conspicitis ? ' Illi autem pre confusione
stupefacti, responderunt : ' Domine, scimus quia homo dei es ; sicut tua,
20 ita nostra erit voluntas.' lUe autem mitissime ait : ' Si vultis tantum
proscindere profundum et locum illum adire, flexis "^ ter genibus Christum
dominum humiliter rogate vt si dux et comes vobis adesse dignatur,
vobis hodie signum demonstret notissimum.' Quo dicto : * Teneat, in-
quit, vnusquisque prioris precedentis manum.' At' vbi hec dixit, sequentis
25 se tenens prioris dexteram, ceteris hoc ordine ita agentibus, profundi
maris ostium baculi percussit cuspide. Cuius cum ora tetigisset, Moisay-
cum post maris rubri transitum cum vndecim decantans ymnum, nullo
timore perturbati siccis pedibus transierunt per siccum. Ingredientes
igitur siluam pergrandem super ora litoris sitam, lustrantesque vallem
30 que prius eis de longe apparuerat, inuenerunt quendam in medio eius
fundum in modum funde formatum. Illic ergo tuti sedere maluerunt,
deum per omnia glorificantes. || Cum autem quadam die propter aque
longinquitatem discipuli fatigati cepissent illum rogare vt aquam eis
daret, consulte constituit eos vt ad opera iniuncta proficiscerentur; at
35 illis iussis eis obedientibus, solus in claustro relictus est. Expandens se
in oracione, deprecabatur deum dicens : * Domine Ihesu Christe, qui
siccam rupem producere aquam sicienti populo tuo in heremo largiter
iussisti, digneris, queso, et huic paruissimo monachorum gregi aperire et
dare fontem aque, vnde ministraturi in hoc loco sitim possint extinguere.'
40 Hoc itaque vbi dixerat, quasi circulum in modum fontis de baculi sui
cuspide fecit : et ecce mox aque largissime egresse sunt et fons patens
liquidissimus apparuit, et statim oram termini sui excedens ac contra
solis ortum profluens litus appetens se dirigit. Fratres autem expleta
iniuncta opera reuertentes videntesque hoc grande miraculum, multum
Ac gauisi sunt et deum in hoc sicut in omnibus virtutibus eius laudantes
adorant. H Inter hec tanta et admiranda mirabilia, quadam nocte dum
1 so MS. * MS. flexibus. " ,. Ac ?
Ms. Bodi. 240.] ^z %), Mintoatoeo. 567
solus in oratorio orabat, apparuit ^ ei quoddam ingens teter[r]imum atque
horrendum monstrum, maligna machinacione fictum. Erat namque
quasi quedam ymago ferro et fuligine conficta, plumis contexta* fuligineis,
pedibus celerrima, alis pemicissima ' ; interdum centum habens oculos
flammeos, nunc vero nullum, interim * vnum in media fronte fixum, in 5
modum clipei maximi rotatum ; centum linguas, totidemque ora et aures
confi[n]gens ; nunc vsque ad nubes se erigens, nunc vero deorsum pendens
et cum puluere descendens. Hec itaque tam prophana sanctus per
totam noctem videns, respondit dicens : ' O demens, o prophane, cur hec
tam uana iactitas contra milites Christi ? an te latet quod perpetua ignis 10
eterni tormenta [te] manent cum sodalibus tuis ? Quamuis enim modo
quedam grauia sustineas, maiora tamen sustinebis, cum Christus apparuerit,
vita et legifer noster.' Frater autem Thegonus, cuius cella oratorio erat
proxima, tantas primo inter sanctum et diabolum audiens conflictaciones,
surrexit, vt plenius euentum huius rei edisceret. Tunc tanta huius 15
maligni vidit figmenta, et talia huius sancti illi pessimo conuiciando
didicit responsa; atque fratribus reuelauit. Illi autem hec audientes,
magis magisque in omni opere bono accensi et magis cauti effecti,
multum edificati sunt. || A vicesimo itaque et primo * etatis sue anno vsque
ad obitum suum, nunquam in ecclesia visus est sedere ; nunquam ao
tristicia deiectus, nec leticia solutus, nunquam alium irridens, nunquam
moderacionis terminum excedens agnitus est, set neque iratus aut turbu-
lentus. Nam cum ab infancia sua sancto Budoco deuotissimum exhiberet
obsequium, cuius tam verbo quam exemplo instructus factus est iuuenis
religiosissimus, omnem adhuc in clero cum in tali positus esset etate, 35
transcendebat graciam. Nichil enim arrogancie, nichil superbie de
eius sibi moribus vsurpabat, set in omnibus affabilis et beniuolus, in terra
positus^ celestibus aptum se moribus ostendebat. Quinquagenos nam-
que ter cotidie particulatim psalmos consuescebat psallere, nunc in crucis
modo, nunc inmobilis fixus [ut] statua'', nunc fixis' prouolutus genibus. 30
Hec breuiter de priori eius conuersacione dicta. £x illa die qua locum
suum construere cepit, nunquam indumento laneo vestitus est aut lineo,
set caprinis induebatur pellibus ; et neque in lecto plumis vel vestibus
seu eciam paleis strato iacuit : durissimis nucum vti corticibus consueuit
pro plumis ; pro peregrinis autem tapetibus pictis, arenis cum lapillis 35
delectabatur admixtis ; pro capitalibus sericis aut bissinis vel lino intextis
duobus tantum subleuari capud suum et pedes solidari faciebat lapidibus
hinc et inde suppositis. Quid plura? Quali indumento in die, tali et
eodem induebatur et nocte. Panem triticeum, nisi tantum ex quo confici
sacrificium solet, non comedit, set modico vescebatur pane ordeiceo cum 40
cinere admixto equali pondere librato. Excepto quod quadragesime
tempore binis aut temis abstinebat diebus ; et tunc de cinere plus
sumebat, memor scripture dicentis quia ' cinerem tanquam panem mandu-
cabam.' Pulmentum quoque hoc ei erat ferculum ex farina predicta aut
ex oleribus confectum, set nuUa impinguatum pinguedine. Vtebatur 45
' MS. appareuit. ' al. tecta. ' MS. peTQiciosissima. * T. £. interdam.
« MS. prime. • MS. positis. [ MS. statvura. • al. flexis.
568 appennijc ii.
eciam sabato et dominico die modico caseo aqua decocto ; paucos quoque
in sancta resur[r]eccione pisciculos sumebat. Potus autem eius talis erat
qualjs ex aqua et arborura succis malorumve agrestium * siue siluestrium
condiri posset ; tali igitur tam ille ''■ quam sui potacionis genere contenti
6 reficiebantur. Nunquam os eius a spiritualibus ociosum visum est vel
vacuum. Multi igitur ad illum ceci, surdi atque leprosi, claudi, paralitici
atque demoniaci, et omnium infirmitatum atque debilitatum genera
conferebantur et omnes redibant ab illo curati. lam per omnem
Britannie regionem longe lateque celebratur nomen eius cum meritis.
lo Cuius vultum tanquam angeli splendentem ita cunti nitebantur contem-
plari, et iam non monachus appellabatur set angelus inter homines
conuersatus. 1| Hiis ergo ita compositis, nunciatum est cuidam discipulo
suo' matrem suam egiotare: qui dum anxius relaxari se deprecando
videretur, tandem proficiscendi accepit licenciam ; sanctus autem
15 sciebat illam iam esse mortuam, diuina prouidencia demonstrante. lUe
denique concitus, vno quodam puero comite contentus, accepta a magistro
aqua benedicta iter acturus perrexit. Et cum ad locum in quo mortua
iacebat deuenisset, omnes qui erant circa eam tumultuantes eiecit foras,
increpans et dicens : ' Recedite ; cur stulte agitis ? Nichil enim pro-
20 ficitis.' Putabat autem animam eius adhuc intra membra contineri. Et
aspersa super cadauer iam gelidum aqua sanctificata, ' Dominus, inquit,
Ihesus Christus in cuius nomine magister meus plurimas iam fecit virtutes,
ipse te sanare dignetur.' IUi autem qui foris stabant deridebant eum, quia
sciebant eam iam fuisse mortuam priusquam ille aduenisset. At illa
25 quasi de sompno excitata surrexit, et super lectum suum residens sudorem
suum tergebat, quasi de quodam non leui labore reuertens. IUi vero qui
eum prius deriserant ceciderunt proni in terram ante pedes eius, deum
glorificantes, atque dicentes : ' Vere proximus deo est, cuius per inuoca-
cionem discipulus hoc maximum licet illo absente potuit facere signum.*
30 Illa deinde interrogata ad que loca vel a quibus se duci vidisset, hoc
modo dicebat: 'Videbam circa me*, extremum priusquam anhelitum
amitterem, quosdam homunculos in modum carbonum gelidorum niger[r]i-
mos, ad deuorandum me paratos, qui circumdantes me et pedes meos
cum manibus circumligantes, per aspera trahebant ad superiora loca. At
35 quidem cum exultantes me per inmania vellent miserabiliter tormenta
trahere, sanctus obuiauit Winwaloeus, terribiliter personans ac dicens :
"Dimittite hanc michi ; vt quid enim tam audacter hoc scelus in meam
perpetrare temptatis famulam ? " Illi consternati atque stupefacti, re-
pugnare volentes set diuino terrente imperio non audentes, tandem viro
40 dei [me] reliquerunt, qui mox ab hostibus me liberatam, in hoc voluit
deo propiciante coUocare corpusculo.' Et exinde magis magisque iam
non monachum set angelum vocitabant Winwaloeum. Illa vero reuersa
totum in opere bono fructificans, mutauit studium suum. "Consuetudo
autem erat beati Winwaloei, ecclesiam que sita erat a monasterio suo
45 miliario vno, visitare et ibi hostias tam pro viuis quam pro defunctis
^ MS. aggrestium. * MS. illi. ' sc. S. Riocho. * MS. meum,
T.E. me. » Cf. Vita Ethbini, Boll. 19 Oct.
Ms. Bodi. 240.] 21)0 ^. ajdlmtoaloeo. 569
ofTerre. In huius enim^ consuetudinem secum sociauit Ethbinum iuuenem
preclarum, magnum diaconum, vt sacerdos dignus diacono sustentarctur
iusto. Accidit quadam die dum consuetudinem explerent', et iter per
campos in tempore messis facerent : inuenerunt quendam leprosum
iacentem in messe grauiter plangentem, totum corpus vulneribus plenum, 5
exclamantem flebili voce [et] auxilium ab eis postulantem. Tunc sanctus
Winwaloeus Ethbino diacono dixit : * Frater karissime, quidnam daturi
sumus huic pauperi auxilium a nobis postulanti? aurum non habemus,
argentum non recondimus, nudi pecuniis huius seculi quid acturi sumus
huicegenti?' Sanctus etenim Ethbinus, spiritus sancti gracia repletus, 10
ait : * Legimus, pater, in actibus apostolorum quod beato Petro apostolo
cum sancto lohanne introeunte in templum, claudus quidam elemosinam
peciit et sospitatem gressus itineris ab eis accepit. Tu autem appropin-
qua pauperi et superioris gracie munus inpartire illi.' Tunc beatus
Winwaloeus stans secus pauperem dixit : ' Que sunt in te infirmitates, 15
frater, [pro] quibus tam grauia suspiria tamque debilia verba emittis ? ' Ille
ab intimo pectore trahens suspiria, cum magna humilitate [ait] : ' Magne
angustie grauesque dolores quaciuntur in corpore meo'. Tamen insuper
vnus dolor inest qui tantum est infirmitati mee noxius ut si hunc diem
sine huius doloris auxilio^ transiero, mortem pocius quam vitam proximam ao
esse puto.' Ad hunc beatus Winwaloeus ait : ' Dic, frater, quo auxilio
leuiari poteris? testis est michi deus quod nostre camis partem in tui
auxilio pro tuo leuamine, si necessitas comprobauerit, posituri sumus.'
'Nares, inquit, mee dolore vulnerum plene stercoris concremantur ■ ab
ardore, vt vides, tante infirmita[tis].' Hoc audiebat Ethbinus, et librum 25
quem gestabat manu in terram deposuit, et pauperem per latera arripiens,
quia pronus in terra iacebat, erexit. Sacerdos igitur Winwaloeus adnares
eius manum porrigens, pauper flebili voce clamare vt poterat cepit: ' Noli,
senior, noli manibus tangere nares, quia dolor non permittit. Set si pro
remissione peccatorum tuorum dolorem meum leuiare volueris, necesse 30
est michi vt in ore tuo nares meas miseris, et ita traxeris.* Humiliauit
se beatus Winwaloeus qui exaltatus erat meritis in celo, et quando pu-
tauit leuiari pauperi in ore suo accepit camem filii dei. O res miranda
et admiranda stupendaque omnibus audientibus : mox vt ad se traxit
beatus Winwaloeus, petra mirabilis in eius ore cecidit. Et beatus Ethbinus 35
per latera dominum tenens, sursum aspexit celum apertum, et in capite ^
domini quem tenebat sancta crux apparuit, angelosque in obuiam domini
venire vidit. Sacerdoti ait : * Pater sancte, ipsum quem teneo manibus
et tu ore, dominum Ihesum Christum, qui pro nobis dedit semetipsum
crucifigi, esse crede.' Cupientes autem illum tenere manibus, eleuauit se 40
dominus Ihesus Christus in nubibus, dicens: ' Non erubuistis me, serui mei,
in angustiis meis, nec ego erubescam vos in regno patris mei. Hereditas
vestra mecum est ; et hiis qui vestri suis in oracionibus memores fuerint,
salus in regno meo.' Hiis dictis, euanuit ex oculis eorum et receptus est
in celum cum magna laude : laudantes quidem audiebant, set neminem 45
* VE. huius viatationis. ' VE. expleta consnetudine. • VE. quatinnt
meum corpus. * VE. curatione. • VE. stercns congerunt.
570 appennir ii.
videbant. Stupefacti autem et gaudio nimio leti, laudauerunt ipsum qui
eos tantum dilexit quod eis ostenderet in similitudinem pauperis carnem
filii dei. Beatus Winwaloeus ait: 'Hoc tuis meritis, Ethbine, accidit
nobis, qui tante es humilitatis et obediencie ut quicquid humana lingua
5 precipere potest, tu corde deuotissimo adimples.' At contra Ethbinus
ait : * Non ita est, pater, set tu qui cotidie carnem et sanguinem domini
nostri Ihesu Christi immolas, meruisti ipsum videre in suo corpore,
quem assidue tenes in animo,' Dehinc reuertentes ad monasterium, nemini
factum [innotuerunt] ; set suam consuetudinem deuote compleuerunt.
10 II Erat quidam vir Cathmaglus, cui filii tres erant maligni, rei aliene
raptores, et quod manifeste auferre nequibant, clam per furtum tollebant.
Isti ergo pecunias et thesauros vniuerse regionis illic esse apud predictum
sanctum depositos arbitrantes, inito consilio sancti loci nocte ceca nauigio
inuaserunt septum. Cumque introgressi fuissent, horreum reperiunt
15 apertum, atque in medio ordeum positum. Introeuntibus autem illis
apparuit lux splendidissima quasi lux solis : propter hoc multum confortati
dixerunt inter se: ' Si deo displiceret hoc quod agimus, non tanta nobis
lux data fuisset ; nec ostium istius domus clausum ac seris munitissimis
firmatum vltro se aperiret. Ecce quales tenebras per totum sustinuimus
20 quoadvsque huc venerimus, at modo splendidissimaluxadministratur. Eia,
agite ; si nichil preterea inuenimus, saltem de^ huius [horrei] ordeo'' sac-
culos impleamus nostros. Non enim nos condecet reuerti vacuos.' Hora
autem erat quasi noctis media. Dum vero hec ita agebantur, huius rei
nescius in basilica cum suis nocturnabat Winwaloeus. Cumque nocturnas
25 debite percelebrassent vigilias, fratribus vna congregatis hoc modo inter-
rupit silencium, dicens : ' Videte, fratres, vtrumne recte agitur erga res
monasterii.' Et manu rursum indicens ait: 'Nolite metuere, nolite
conturbari. Quidam enim arbitrati pecunias se recipere multas, inuase-
runt horreum nostrum, et nunc marsua nostra, ne vacui redeant, sacire *
30 disponunt : set tamen sinite illos, potens est enim deus et illorum con-
uertere corda, vt non minus celestem cupiant thesaurum furari quam
terrenum. Nam siquidem hiis non indigerent, forsitan rem tam detesta-
bilem nequaquam facerent.' Nil plura locutus, omnes iubet orare.
Egredientibus autem illis de monasterio grauiter oneratis, vtrum hoc*
35 sicut dixerant deo displiceret, innotuit. Nam primus eorum superbe
recedens, protinus in terram prostratus est, costaque eius perfracta et
comminuta, et miser depressus onere iacebat. Alter vero subsequens,
fixis in terram pedibus nuUo modo hinc vel inde mouere se valens, quasi
lignum plantatus equanimiter licet inuitus stabat. Tercius autem non
40 longe ab hiis distans, densa percussus cecitate huc atque illuc discurrendo
ante portam monasterii errabat per litora vagabundus. Set et quartus,
qui in scapha custodienda spectauerat, quasi insaniendo cum stridore
magno frustra in remigio gestiens, sine intermissione clamabat dicens,
' Venite, furtiferi ! venite pestiferi ! Quid morati estis, malefici " ? Nichil
46 in furibus sanum nichilque preualidum, nichil nisi stultum. Thesauri magni
^ MS. deo. " MS. ordei, horrei om. ' This passage is untelligible
to me. * MS. hec. ' MS. malefidi corr.
Ms.Bodi.Mo.] De ^. sajintoaloeo. 571
sunt quibus onerati estis : vos portatis onera, ego diuidam illa. Quid
enim ? Nunquid putatis vos maiorem accepturos sortem ? Mene ergo
ad ista ideo prouocastis litora ut istic irritaretis ? Non sanum in viros
qui nuUum michi eciam dignantur respondere verbo.' IUi autem vrgente
metu et dolore, tenebant silencium. Hiis igitur ita gestis, post primam 5
celebratam horam omnia que hiis viris acciderant vir dei enarrabat
fratribus. IUis vero deo gracias agentibus, non solum propter viros
prostratos, verum eciam propter gloriam dei in seruo suo manifestatam :
' Nolite, inquit sanctus Winwaloeus, in casu inimicorum vestrorum gra-
tulari, neque gloriam ad inuicem set que a deo est queratis. Scriptum 10
quippe est : " Qui gloriatur, in domino glorietur." Quin eciam domini
mandatum voluntarie implere debemus. Festinemus ergo, ait, ad miseros :
nam pene^ consumpti in dolore et cordis*angustia sunt.' Facta tamen
primo sollempniter oracione, perrexerunt. At cum sanctus Winwaloeus
et sancta secum simul congregacio ante illos apparuisset: quantus, lesu 15
bone, miserorum in pena existencium in corde dolor cum trepidacione
tenebatur! Putabant enim vel ad mortem vel ad vindictam penalem
cicius se esse trahendos. Quibus sanctus : ' Quam stulte egistis ! Non
enim magis condecuerat exfratrum labore aliquid cum hillaritate postulare,
et ex permissione quod sufficere posset suscipere, quam in dei famulos ao
fraudem illicitam perpetrare ? Set nunc ipse qui ligauit vos lesus Christus
dominus noster ab hac plaga liberet' Hec autem eo ita rogante, con-
festim ab omni plaga corporali soluti sunt. Et adiecit dicens : ' Videte
ne vltra hec faciatis; tollite hinc vestra vobiscum onera, et quociens
necesse fuerit petite a nobis et nos incuntanter deo prestante tribuemus, 25
et nolite propter res transitorias et caducas animas vestras perdere.' At
illi mirum in modum conuersi, et ex lupis agni statim effecti : ' Nunquam
a te, inquiunt, volumus separari, set tuis perpetuo '^ obsequemur imperiis.' ||
Set hoc ne vmquam obliuioni tradatur, quod nemo in eodem loco potuit
mori nisi senectute grauaretur, libet hoc interserere loco. Vnde fratres 3°
longeui longo pergrauati senio et dissolui isto graui corpore iam cupientes
et laborum suorum sibi reddere premia poscentes, et quid agere deberent
propter ingrauescentem et decrepitam etatem iam nescientes, coegerunt
illum transferre paululum loci huius edificia et suppellectilem secum
portare contra solis ortum, et ibi deinde citra litus figi. Multociens quo- 35
que a sanctissimis viris referentibus auditum est, et eosdem audisse apud
predecessores et vidisse que verissime vidissent et dixissent : et apertum
esse tantum celi spacium supra illum locum in celo quantum terre
occupauerat, et angelorum illic, sancto Winwaloeo demonstrante, visione
fruitos fuisse ascendencium et descendencium in similitudinem visionis 4°
lacob patriarche ; et ob hoc ibi putabant se non posse corpore dissolui,
vbi stabilem et insolubilem erecti animo vidissent vitam. || Dum quadam
nocte sanctus Winwaloeus post completorium solus in oratorio pernoctaret,
astantem sibi vidit angelum domini splendidissimum, cuius fulgor lucebat
vt sol, ex cuius splendore et odore totus sufficeret mundus illuminari, et 45
dicentem sibi : * Sancte dei Winwaloee Christo dilectissime, vigilas ? ' At
* MS. penes. * MS. perpetuis.
572 appenuijc II.
ille quasi amicus ad amicura suum, notissima voce sibi emissa humilima
ait responsione : ' Vigilo, domine.' Angelus ad hec : ' Mature segetis et
bone frugis quam seminasti tempus instat colligende. At pauca grana et
tamen maturiora quasi primicie noue boni seminis modo accipientur.'
5 Hoc autem audiens sanctus Winwaloeus, suppliciter exorat ne aliquid
inperfeccionis in illis inueniatur, ne inimicus homo qui nunquam nocere
desinit huic segeti inuidendo ahquid inperfectum insultet^ Angelus ad hec :
' Michi crede quia, nisi preuidissem, nequaquam tollerem uel meterem.'
Sanctus eciam : ' Vt tua voluntas, sic mea ; fiat.' Sic denique factum est
lo vt de grandeuis senioribus vnus assumeretur, et ceteri in hunc modum se-
querentur, ita vt vnusquisque sicut etate * precellebat, sic et assumpcione
electa gauderet, nec minor etate raaiorem [precederet] ' ; et hic ordo tamdiu
est in eodem monasterio seruatus quousque non longe adhuc ante tempus
permutat. || Preterea alia res digna laude predicanda est que sub articulo
15 eiusdem temporis [fiebat]'. Quedam mulier nobilissima mater familias
subita cecitate percussa fuerat. Quadam ergo nocte dum se paululum
inter plurimas fessa vigilias sopori dedisset, apparuit ei in sompnis angelus
domini et totam splendore repleuit domum in qua erat dormiens, et ait
ei : * Surge, vade ad sanctum Winwaloeum, et per eum recipies sani-
20 tatem.' Nec plura affatus confestim ascendit in celum. At illa consurgens
diluculo vna cum suis et filio eam ducente iter carpebat suum. Et con-
festim accedens ad illum, postquam adorasset, narrauit ei omnia que
dicta fuerant per angelum. Ille autem humiliter respondens, et deo
gracias agens, inquit: ' Deus hoc [fide] adhibita* prestare potest.' Et statim
25 tergit ^ oculos eius manu dextera, dicens : ' Qui istos fixit *, ille curare
dignetur.' Et continuo aperti sunt oculi eius, clarissimo lumine desuper
dato. Et ibat gaudens et magnificans deum. Cumque tempus egres-
sionis eius a corpore sancto proximum immineret, per sompnum apparuit
ei angelus domini et dixit ei : * Winwaloe.' At ille : ' Assum.' Angelus
30 vero : ' Frater, inquit, venerande, conciuem sibi exposcunt [te] celicole.
Dispone ergo domui tue, vt se semper in omni opere bono feruentissime
exerceant : quia cito ex hoc agonis huius labore liberaberis.' Et hec
dicens erectus est in ethera. Sanctus autem Winwaloeus postquam hec
ounta fratribus retulisset, gaudentes pariter et flentes dicebant : ' Cui nos
35 commendabis, pater, ne orbati sicut oues pastorem non habentes, et relicti
dispergamur per diuersa?' At ille ' Habetis, inquit, vobiscum peritissimos
in omni doctrina spirituali viros : set illum pocius eligite vobis pastorem
qui ita dulcis quasi mel, et quasi absinthium amarus fuerit.' Et hec
dicens, iterum loquitur : * Preparate vos hodie, quia postquam missam
40 cantauero et illud sacrosanctum corporis dominici recepero misterium,
sexta huius diei hora dominus et saluator noster Ihesus Christus recipiet
me ab isto ereptum corpore.' Tunc audito signo tercie bore, ' Surgite,
inquit, oremus. Ecce hora quietis serenissime seni iam transeunti appro-
pinquat. Ecce modo iam panduntur regni celorum porte, trophea Christi
45 iam micant, castra fulgent, etheree iam apparent platee, celi ciues quam
^ r. insulcet? ' MS. ita. ' om. • MS. adhibito; fide om. ' al.
tetigit. • al. finxit.
MSBodLMo.] De ^. (ZBDmunto tege et mattgte. 573
pulcre ostenduntur! Nolite ergo, fratres mei dilectissimi, pacem hic
querere cum mundo, vt maximam illic et quietam tranquillitatem et
quietudinem tranquillimam (!) habere mereamini in celo, vbi summa pax
est et summa tranquillitas et tranquilla summitas.' Hiis denique dictis,
sacris induitur vestibus, cum quibus missam celebraret. Sacrosancta 5
deinde missa expleta, sacrosancti dominici corporis mistici et sanguinis
assumpti refeccione vegetatus, stans ante altare honorabiliter inter duos
monachos sustentatus hinc atque hinc, vna cum fratribus psallens
angelicis choris astantibus, comitem sanctissimam deo et domino Ihesu
Christo reddidit animam, quam a pollucione camali mundam, tam a lo
corporali egritudine intactam. Sanctus ergo Winwaloeus senex venera-
bilis, dompnus et eximius monachorum pater, plenus dierum ita vt dictum
est, quinto nonas Martias, quarta feria in prima quadragesime ebdomada,
integer et corpore et mente obiit, absque vllo membrorum solucionis
dolore, quippe quia se prius iudicarat grauissima examinacione, vt itenmi 15
cum hoc mundo non iudicaretur, sicut ait apostolus: * Quod si nosmetipsos
iudicaremus, non vtique iudicaremur.' Fratres vero honorifice sanctissi-
mum corpus cum summa reuerencia sepelierunt cum ympnis et canti[bu]s
spiritualibus, agentes gracias deo domino nostro Ihesu Christo, qui cum
patre et spiritu sancto viuit et regnat per omnia secula seculorum. Amen.
p. 623.] 4. De Sancto Edmundo rege et martire^,
BuIIa de festo sancti Edmundi sollempniter ab vniuersis celebrando.
INnocencius .iiij.'** episcopus -seruus seruonim dei venerabilibus
fratribus archiepiscopis et episcopis ac dilectis filiis abbatibus,
prioribus, decanis, archidiaconis, aliisque prelatis ecclesiarum et clericis in
regno Anglie constitutis salutem et apostolicam benedictionem. Religio
christiana que nunquam retribuere potest deo pro hiis que tribuit ipse 33
sibi, maiestati diuine gratum prestat obsequium quando pro ipsius gloria
et honore pie deuocionis affectu procurat eorum venerari memoriam qui
supemo memerunt munere sociari cetibus beatorum, cum ipsa veritas,
que est deus, quod vni ex minimis suis fit sibi fieri, et in seruis suis se
perhibeat honoraii. Sane licet beati Edmundi regis Anglomm et martiris 30
inclita felixque memoria, excellencia regie dignitatis et martirio gloriosa,
digne sit vbique terrarum populi christiani celebri veneracione colenda : in
Anglie tamen regno reuerenciori coli .debet obsequio, ubi rex ipse beatus
regalem optinuit sedem et adeptus est tandem martirii dignitatem. Ideoque
vniuersitatem vestram rogamus et hortamur attente per apostolica vobis 35
scripta mandantes, quatinus dictum gentis vestre regem et martirem a
domino vobis datum speciali deuocione colentes diem festiuitatis ipsius
annuatim in ecclesiis vestris singuli procuretis soUempniter celebrare,
firmam spem fiduciamque tenendo quod si eum in terris reuerenter
venerati fueritis, ipsum pro vobis aduocatum in celis efiicaciter sencietis.
* Compiled from Abbo, Galfridus De infancia Edm., the Miracula by Herman-
Ms in MS. Tib. B ii, those by Osbert in MS. Tit, A VIII fol. 1 26-145 ( = Cap. 8-30
of the 2nd book of Sampson), and those by Sampson in MS. Tit. A VIII fol. 78-1 36
and MS.Trin. CoU. Dubl. B a. 7 ; from Chronicles and many unknown docmnents.
574 appentiir n.
BuUa de translacione sancti Edmundi soUempniter ab vniuersls
celebranda.
INnocencius .iiij. episcopus seruus seruorum dei venerabilibus fratribus
archiepiscopis et episcopis ac dilectis filiis abbatibus, prioribus, decanis,
archidiaconis, aliisque prelatis ecclesiarum et clericis in regno Anglie
constitutis salutem et apostolicam benedictionem. Religio christiana
c, que nunquam retribuere potest deo pro hiis que tribuit ipse sibi, maiestati
diuine gratum prestat obsequium quando pro ipsius gloria et honore pie
deuocionis affectu procurat eorum venerari memoriam qui superno
meruerunt munere sociari cetibus beatorum ; cum ipsa veritas, que est
deus, quod vni ex minimis suis fit sibi fieri, et in seruis suis se perhibeat
10 honorari. Sane licet beati Edmundi regis Anglorum et martiris inclita
felixque memoria, excellencia regie dignitatis et martirio gloriosa, digne
sit vbique terrarum populi christiani celebri veneracione colenda, in Anglie
tamen regno reuerenciori coli debet obsequio, ubi rex ipse beatus regalem
optinuit sedem et adeptus est tandem martirii dignitatem. Ideoque
15 vniuersitatem vestram rogamus et hortamur attente per apostolica vobis
scripta mandantes, quatinus dictum gentis vestre regem et martirem
a domino vobis datum speciali deuocione colentes festum translacionis
ipsius annuatim in ecclesiis vestris singuli procuretis sollempniter cele-
brare, firmam spem fiduciamque tenendo quod si eum in terris reuerenter
20 venerati fueritis, ipsum pro uobis aduocatum in celis efficaciter sencietis.
Datum Lugduni .iij. Nonis lulii, pontificatus nostri anno .vj°. et anno
domini 1248.
Item de translacione sancti Edmundi celebranda.
VNiuersis presentes literas inspecturis frater Willelmus de Claxtoii.
prior ecclesie cathedralis sancte trinitatis Norwici, Reuerendi in
25 Christo patris et domini, domini Willelmi dei gracia Norwici episcopi in
remotis agentis vicarius in spiritualibus generalis, salutem in domino, et
fidem indubiam presentibus adhibere. Noueritis quod venerabilis vir
magister Thomas de Methelwold iuris ciuilis professor, dicti patris
officialis, die lune xxvi. mensis aprilis anno domini M°.CCC°.xliiij''. in
30 ecclesia cathedrali Norwici predicta primo, et deinde die lune .iij. mensis
maij eiusdem anni in ecclesia conuentuali sancte trinitatis Gippewici
Norwici diocesis in plenis synodis pasche per eundem officialem celebratis
de mandato nostro vice et auctoritate dicti domini episcopi ordinauit,
publicauit, ac statui fecit, quod festum translacionis sancti Edmundi regis
35 et martiris futuris temporibus annis singulis sollempniter in singulis
ecclesiis ciuitatis et diocesis Norwicensis die penultimo mensis aprilis cum
regimine chori celebraretur, annuente ad hoc toto clero in dictis synodis
congregato. In cuius rei testimonium sigillum quo in huiusmodi vicariatus
officio vtimur presentibus duximus apponendum. Datum apud Norwicum
40 die viij° dicti mensis Maii anno domini supradicto. Originale istius est
ad feretrum in cistula cum literis indulgenciarum et bullis.
Ms. Bodi. 340] De ^. (ZBnmunno rege et martgre, 575
Incipit vita et passio cum miraculis sancti Edmundi regis et martiris,
excerpta de cronicis et diuersis historiis seu legendis, de eodem
breuiter et sub compendio compilata.
DE NATIUITATE SANCTI EDMUNDI.
/. Ex crontcis. TJ* Rat quondam in Saxonia quidam rex Alkmundus
JlI' nomine, magnus quidem diuiciis et potencia et in
bello per omnia strenuus et victoriosus, qui quamuis egregius et nobilis in
regali successione haberetur, in cerimoniis tamen catholice professionis
sic principari nouit super homines ut non obliuisceretur qualem subiec- 5
cionem creatori suo deberet, set omnia que ad dei cultum pertinebant iuxta
humanam possibilitatem studiosius agebat. Habebat namque coniugem in
benediccione seminis Abrahe reginam pulcher[r]imam in vxorem, nomine
Siwaram, in moribus et fidei calore sibi consimilem. Ex istis igitur
radicibus v[i]rentes ramusculi procedebant et suo more sicut lilium fra- 10
granciam sanctitatis expandentes pululabant, quorum quidam terram'
Anglie signis et miraculis multipliciter illustrabant. Contigit igitur
eundem regem, premonitum tamen in sompnis ab angelo, quodam
tempore versus Romam causa deuocionis et oracionis iter arripere, et
ibidem peracta oblacione cum quadam matrona spiritu prophecie deco- 15
rata pernoctando sacra familiaritate delectari. Cuius coUoquio dum idem
rex vteretur, globus solaris in quatuor partes extendens radios de pectore
regis exire dicte matrone apparebat : vnde et coniciebat ' ipsum regem
a vero sole sublimandum, vel stirpem diuinitus insignitam a suo sanguine
processuram et humana corda in Christi amorem circumquaque accen- ao
suram. Valedicens igitur reuerende matrone domum reuersus est :
paucisque diebus euolutis regina concepit, et congruo tempore, anno
videlicet ab incamacione domini DCCC xlj<*., in quadam regia ciuitate
Saxonie que Norhemberges nuncupatur, peperit filiumnomine Edmundum,
a deo preelectum et omni sanctitate sublimandum ; quod quidem nomen 25
anglice et latine significat ' felicem et mundum.' Postea vero succrescente
etate magis ac magis in dei amore proficiebat, et ei de bono in melius
placere gestiebat. Fuit autem forma precipuus, corpore castus, mente
deuotus, coUoquio affabilis, aspectu amabilis, prudencia egregius, et tem-
perancia clarus. Et quia diuina dispensacione agitur ut quos vocat hos et 30
iustificat : iam eum in omni virtute et amore christiane professionis talem
eflScere voluit, qualem postea per sanguinis sui effusionem suscipere
dignatus est.
QUALITER ELECTUS FUIT ET CONSECRATUS IN REGEM ESTANGLORUM.
Galfrtdus Ubro de infancia sancti T)Er idem tempus quidam
Edtnundi. ^ sancti Edmundi predeces-
sor rex Estanglorum et nomine Offa, multo tempore sine herede vitam 35
transigens, crebra meditacione proposuit sancta loca lerosolimis inuisere et
sepulcrum Christi adorare, heredemque ab eo secundum eius nutum sibi im-
petrare. Disposuit eciam se profecturum per Alkmundum cognatum suum
' MS. tiranni. * MS. conniciebat.
576 appentiijc II.
regem Saxonie, cuius sibi perutile didicerat fore consilium ad perficiendum
illud iter tam arduum. Ad quem perueniens, honore regio susceptus est,
et a regni primatibus plurimum honori habitus vtpote rex et regis Saxonie
cognatus ; cuius obsequio duo regis filii deputantur, quorum natu
5 posterior, Edmundus supranominatus, speciali solercia regiis excubiis
inherens propensiori cura quam patri proprio ministrabat. |1 Considerans
itaque rex peregrinus iuuenem studiosum et elegantem et toto annisu^ sibi
famulantem, eius delectabatur colloquio et gratulabatur obsequio. Et
quia inter omnes studiosius ei obsecutus est, pociori super omnes re-
lo muneracione ab eo donatus est. Dispositis interim peregrinacioni neces-
sariis, valedicens regi et magnatibus Saxonie accepta abeundi licencia,
a cuntis Christo com[m]endatur. Tandem * cordis amorem erga iuuenem
Edmundum pandens et coram cuntis eum amplectens, anulum aureura
illi porrexit, sepiusque deosculans dixit : ' Edmunde fili karissime, accipe
15 nostre cognacionis et mutue dileccionis monumentum, vt memineris me
solerti tuo obsequio esse obnoxium, super quo gracias tibi refero et
mercedem patemam ex dei prouidencia in corde tibi reseruo.' || Cum
igitur Edmundus alacris accepisset anulum, pater eius carnalis subrisit
eique alludendo dixit : ' Eya, Edmunde, siccine me reiecto elegisti regem
20 Estanglorum in patrem ? amodo sicut filio tibi prouideat, et tua ei solercia
sicut patri adhereat. Quorsus michi hominem educare alienum ? ' Delec-
tatus itaque rex peregrinus huiusmodi responsi allogiis, iterum Edmundum
amplexibus mulcet et osculis, et alium anulum demonstrans ab episcopo
acceptum in regni sui promocione, 'Intuere, inquit, iam omnino mi fili
25 Edmunde, cuiusmodi sit anulus iste, vt si absens aliquid tibi per hoc in-
tersignum intimauero, tu filiali non difFeras complere obsequio. Vt enim
astancium percepit multitudo, habeo tibi prouidere sicut filio karissimo.'
Discedens igitur cum apparatu non modico, arduo itinere et prolixo post
multos labores emenso : sancta lerosolimorum loca iuxta votura attigit, et
30 laudum pariter et oracionum libamina sedulus optulit. Quibus expletis :
cum familia sua regreditur alacris et letus. Set cum ad locum qui * brachium
sancti Georgii ' dicitur peruenisset : langore correptus, hiis verbis suos
alloquitur : ' Vt in rege eligendo omnis inter vos obstruatur contencio, michi
successorem, vobis strenuum designo gubernatorem, cognati scilicet mei
35 regis Saxonie filium Edmundum vobis non incognitum, morum honestate
preditum, corporis forma elegantem, sapiencia et viribus prestantem ; '
anulum quoque pretaxatum eis porrexit, et ut Edmundo pro intersigno
deferrent precepit. Deinde percepta ab eis fide cum sacramentis pro hiis
que iniunxerat complendis, inter manus eorum sacro munitus viatico
40 animam exalauit. Quo sepulto : Saxoniam gradu citato repedarunt, et
regis defuncti mandata per intersignum porrigentes Edmundo, quasi ui
exactoria illum in regem Estanglie pecierunt. Rex vero cognati eius
regis agnita [morte], tristatus est, cui vtriusque ordinis populus condoluit ;
filium suum vero Edmundum in tam remotam patriam mittere detrectans,
45 consilium super hoc ab episcopis suis interrogat. Qui omnes laudant in
commune, vt disposicioni non refragetur diuine, asserentes esse scriptum :
* MS, annusu. ^ MS. Tamen.
Ms.Bodi.34o] De ^» <ZBimiunuo tege et martjre» 577
'non est sapiencia, non est consilium contra dominum.' Rex igitur
predicte matrone presagium reducens ad memoriam, sese in lacrimis
dedit, et predicte peticioni clementer consensit. Tandem AngH regium
assensum adepti, deducentes Edmundum,comitante dei gracia recesserunt.
Cumque diuertentes ad borialem partem Orientalium Anglorum intrassent 5
occeanum, appulerunt ad promontorium quoddam paruum et pulcrum,
quod vsque hodie Maydenboure appellatur, et latine ' virginalis thalamus '
interpretatur, a quo promontorio quasi ad vnius sagitte iactum siccum
pedestres transmearunt fluminis alueum. Felix igitur aduena Edmundus
procumbens in spaciosa iuxta flumen planicie, oracionem specialiter pro 10
patria illa fudit, cuius oracionis virtutem terra ndiacens ostendit. Nam
villa cui pertinet locus vbi applicuit et orauit, vberiores segetes ex
agricultura pre aliis terris Estanglie habere consueuit ; vbi eciam mox vt
ab oracione surrexit et equum ascendit, duodecim fontes limpidissimi de
terra eruperunt, qui adhuc modemo tempore non sine intuencium admira- 15
cione decurrunt et delectabili ac festino murmure iugiter defluentes in
salo descendunt. Quorum aquis plurimi languidi abluti, pristine sanitati
sunt restituti. Remotis eciam pro infirmitate siue alia incom[m]odi de causa
ad potandum efficax sanitatis eorundem foncium defertur aqua. Postquam
vero Edmundus regnum optinuit, locum illum familiariter dilexit, ac 20
prope fontes in eminenti loco regale domicilium condidit. Eadem vero
villa Honystannestoun congruo nomine nuncupatur, cuius nomen pulchre
interpretacioni aptatur. * Mellee • etenim • petre villa ' sonat, ob virorum
videlicet inibi conuersancium dulcedinem et virium inexpugnabilem
fortitudinem. Viri itaque memorati deduxerunt Edmundum caute ad 25
quandam vrbem antiquam, iuxta priorum tradicionem a rege Athla
conditam, que ' Athleburgh ' eius dicitur ex nomine, i. ciuitas Athle.
Vniuersalis vero inimici membris agentibus et pro regni Estanglorum
apice prepostere decertantibus,infra ipsius vrbis menia per annum integrum
deguit, psalmis et oracionibus et piis aliis operibus diligenter vacans. In 30
quo spacio psalterium quod in Saxonia inceperat perdidicit. II Ex cronicis
Houden^ et Huntedon. Interea sinister rumor regionem impleuit, et
inhabitantes timor ingens perculit : transmarini etenim quidam piratice
crudelitati insistentes eiusdem prouincie crebris irrupcionibus depopula-
bantur fines ; set et regum collateralium ambicio, audita morte regis Offe, 35
minabatur eandem prouinciam vel suo subicere" imperio, vel lamentabili
disperdere exterminio, Conuocato igitur populo, de rege eligendo questio
agitur. Quem Hunberthus vel Hunferthus elmanensis episcopus cum
primoribus alloquitur, asserens, testante senescallo regis Offe qui in morte
eius presens erat, Edmundum regis Saxonie filium, et defuncti regis 40
Estanglie propinquum, regno fore necessarium et dignum, eiusdemque
regis defuncti mandatum intimat, et eorum assensum super hoc impetrat.
Omnes igitur maiores et minores pari consensu ad prefatam vrbem
cucurrerunt, et Edmundum rapientes, ad Suthfolchiam deduxerunt, et in
villa de Bure ad regni fastigium promouerunt, assistente prefato antistite, 45
ipsum in regera vngente et consecrante, in die nat. domini, anno etatis
sue xv°., et ab incamacione anno dccclvi", dominica existente.
' i. e. Hoveden. * MS. subiacere.
VOL. II. P p
578 appennijc II.
V De Causa Martirii Sakcti Edmundi.
.,. , , , . j, rjT • ^ T T)Eatus igitur Edmundus adeptus
Ntcholaus Mor de Warengford. JtS culmen regiminis in Estanglia,
regiam maiestatem non solum armis decorauit set et legibus equitatis
ornauit, studuitque subiectam plebem ab infestancium incursibus armis
6 protegere, et in ocio legibus iuris et equitatis informare. Nec dominantis
licencia presumpsit aliquando abuti, vel innoxios deprimendo, vel noxios
inpunitate in ausu nephario fouendo ; set equa iance fouit innocentes, et
nocentes a regno suo perturbauit. Et cum omnes homines sciret ex nature
beneficio parilitate gaudere: ex reatus exigencia nichilominus attendit
ao esse quod quidam sunt inferioris, quidam superioris potestatis in populo
dei. Ideoque imperium suum non natalibus ingenuis, non meritis propriis,
set subiectorum suorum ascripsit erratibus et peccancium obuencionibus,
totumque se inpendit non deliciis affluentibus, set negociis subditorum
casualiter emergentibus, et in dies confluentibus ; nec credidit officii
15 fore regii domesticis operam dare negociis, nisi prius expeditis alienis.
Ex alia legenda. Erat autem statura procerus, decorus facie, manu
strenuus, laborum paciens, ingenio perspicax, prouidus in consiliis, in
iudiciis adhibita moderacione clemencie iustus, affabilis, verax et dulcis
eloquio, pacientibus vera compassione [compaciens], misericors ad egenos
20 beneficiis, pupillis et viduis clementissimus, benignus et mitis ad omnes,
et quod hiis omnibus maius est, legem dei per omnia sequebatur. Abbo
Floriac. Cumque tam conspicuus Christo et ecclesie emineret bonorum
actuum ornamentis : humani generis inimicus quosdam ex suis membris
ei aduersarios inmisit qui fidem Christi sibi excuterent, et paciencie
25 perseueranciam subtrahentes fructum bone voluntatis auferrent.
Galfridus de Fontibus de infancia Edmundi. Fuerunt autem idem
aduersarii Inguuar et Vbba gentiles et pagani, filii regis Danorum
Lothbroci nomine, qui 'riuus odiosus' interpretatur. Isti cum multis
aliis in aquilonali sinu Dacorum propter Gothos commanentes, ex antiqua
30 consuetudine piraticam rabiem exercentes, latrociniis et depredacionibus
ex toto se mancipauerant et plures prouincias crudeli exterminio dederant.
Est enim gens mole corporis ardua et fortis, armorum genere terribilis,
Gothorum soboles, et dictos se putant Dacos, quasi Dagos, de Gothorum
videlicet stirpe creatos. H Qui tamen non tantum confidebant in armis,
35 quantum in Vbbe demoniacis artibus et in quibus imbuebatur maleficiis
et virulentis prestigiis. Fuit enim ex toto minister iniquitatis, et sibi
obsequentibus artis matheseos magister. Tantaque securitate huic arti
inoleuerat quod hostili exercitui appropinquans, diceret : ' Erigite me in
altum vt superuideam exercitum.' Quem si contingeret circumspicere,
40 contingebat aduersam partem pessumire, illo magicis quibusdam artibus
preualente ; non quia efficaciam habeant huius artis maleficia, nisi ex dei
cunta disponentis prouidencia, et ex merito pacientis hominis miseria.
H Quadam igitur die dum fraudulenti filii patri nequam assisterent, de
probitate maligna et insolencia sua superbe conferentes : pater eorum cum
Ms. BcKii. 240.] ^t ^. OBlimunlio rege et martpre» 5 79
indignacione dixit : * Pro nichilo inflati estis, et in ventum verba profertis.
Quid enim dignum adquisistis memoria inter tot preliorum discrimina ?
Certe quidam iuuenis Edmundus nuper a Saxonia descendens anglicos
ad sinus cum paucis appulit et regnum Estanglie pro velle disponit.
Ouid vos vmquam simile peregistis ? O qualis genitura mea in vobis ! ' 5
Illi itaque tam inuidia inflati quam paterna exprobracione verecundati,
machinabantur ab illo die, si quando oportunitas se optulerit, beatum
Edmundum aut in sentenciam suam trahere et potencie sue subiugare,
aut mortis supplicio trucidare. ^ Ex cronicis Wesinu et Norwici et
Hely. Postea quadam die pater eorum Lothbrocus cum accipitre solus 10
breuem nauiculam ingressus, vt in insulis maris et terre vicinis anates et
auiculas alias aucuparet, subita tempegtate suborta intra maris latitudinem
raptus, diebus aliquot cum noctibus huc illucque deiectus grauiter vexaba-
tur. Qui tandem, plurima maris pericula perpessus, in Angliam proiectus
est et in prouinciam Estanglorum que Northfolchia dicitur, apud Redham 15
villam applicuit, et ab hominibus regionis cum accipitre solus inuentus, regi
Estanglorum Edmundo [pro] miraculo presentatur ; et ab ipso rege cum
honore receptus, aliquamdiu in curia eius remansit. Et quoniam lingua
Danorum anglicane lingue vicina est, Lothobrocus regi cepit narrare quo
casu in Angliam proiectus fuisset. Placuerunt itaque Lothbroco in rege 20
Edmundo morum plenitudo et milicie disciplina quamplurimum, simul et
curialitas astancium ministrorum, quos regalis industria in omni rerum
omatu et scemate verborum pleniter informauit. Ad hanc quoque
Lothbrocus morum disciplinam licet paganus prouocatus, rogabat regem
propensius vt sibi liceret in eius curia demorari ut regi[i]s posset plenius 25
instrui disciplinis. Cumque rex Edmundus peticionem eius clementer
exaudisset : iunxit se Lothbrocus venatori regis nomine Bemo, vt artem
venatoriam, in qua erat eruditus ad plenuni, cum ipso frequentaret. Erat
enim tam in aucupacione quam in venacione graciosus : vnde in auibus et
bestiis capiendis omnia pro voto sibi succedebant. Capiebat quicquid 30
volebat, et mensam regis delicatissimis ferculis persepe ditabat. Et cum
fuisset a rege, in quantum eius gentilitas permisit, dilectus : cepit venator
regis ei grauiter inuidere, pro eo quod in artibus predictis ipsum in
omnibus superabat. Quadam igitur die dum venatum pariter irent,
venator ipsum Lothbrocum interfecit, et in densitate nemoris interfectum 35
abscondit. Quo facto, recessit venator nequissimus et canes comicando
ad se vocauit. Nutriuerat autem Lothbrocus leporarium quendam in
curia regis Edmundi, qui ipsum, vt fieri solet, multum dilexit, et venatore
cum ceteris canibus recedente, ille solus cum corpore domini sui remansit.
In crastino quoque cum rex sederet ad mensam et inter ceteros commili- 40
tones Lothbrocum non vidisset : quesiuit propensius a ministris quid de
illo actum fuisset. Cui venator Bemus dixit quod die hestema cum de
venatu domum rediret, ipse remansit in silua post eum, et quod eum
postea non viderit asserebat. Sed vix verba compleuerat et ecce lepo-
rarius queni nutriuerat Lothbrocus regiam ingressus aulam omnibus et 45
maxime regi adulante cauda applaudere satagebat. Quem rex cum
vidisset, astantibus dixit : ' Ecce canis Lothbroci adueniens dominum
Pp2
58o appentii: ii.
suum venientem preuenit.' Et pre gaudio rex canem diligenter paujt,
sperans per eum eius dominum aduenturum. Set secus contigit quam
sperabat. Nam illico cum leporarius saciatus fuisset, reuersus est ad
dominum suum et iuxta corpus eius consuetas excubias celebrauit. Qui
5 iterum post triduum, fame conpellente, ad mensam regis ingressus est
denuo reficiendus. Rex vehementer admirans iussit insequi vestigia
canis si recederet ab aula, et diligenter quo pergeret explorare. Factum
est autem a ministris vt eis a rege fuerat imperatum. Et canem re-
cedentem subsequentes, ad Lothbroci corpus exanime sunt perducti.
10 Cumque hec regi declarata fuissent, perturbatus est vehementer, et facta
inquisicione de morte eius, Bernum venatorem de opere nephando con-
uicit. Et iussit a militibus de curia sua adiudicari ac legis peritis, quid de
homicida foret agendum. Et omnes in hoc pariter consenserunt vt
venator in illa nauicula in qua Lothbrocus in Angliam applicuit poneretur,
15 et in medio maris solus sine omni instrumento nauali dimitteretur.
Itaque venator iuxta quod sententiatum fuerat in mare dimissus, post
dies paucos in Daciam est proiectus. Qui cum a portuum custodibus
inuentus fuisset, cognouerunt nauiculam Dani, quod in illa dominus eorum
Lothbrocus consueuerat aucupari : et perduxerunt eum ad Inguuar et
20 Vbbam filios Lothbroci, viros potentes et crudeles. Qui continuo ad-
hibitis tortoribus exegerunt a Berno quid de patre suo qui in illa nauicula
ab eis fuerat subtractus actum fuisset. Bernus quoque grauiter et diu
diuersis afflictus tormentis, fingens mendacium dixit quod pater eorum,
cum casu applicuisset in Angliam, a rege Estanglorum Edmundo inuentus,
25 et ipso iubente fuerat interfectus. At illi de morte patris sui perturbati,
et alias ex paterna exprobracione et inuidia inflammati, iurauerunt per
omnipotentes deos suos quod exprobracionem illam et patris sui mortem
non relinquerent inpunitas. Bernum quoque venatorem qui in nauicula
patris sui aduenerat, constituerunt ductorem suum vt se in regem Edmun-
30 dum vindicarent.
H De adventu Danorum in Estangliam, quos sanctus Edmundus
EXPUGNABAT ET AB ESTANGLIA REPELLEBAT.
Ex cronicis IVes^m., Ely, Houdene, et Mariani.
ANno igitur ab incarnacione domini, dccc° lxv°, et anno regni sancti
Edmundi decimo, Ingwar et Vbba cum Berno, comitantibus
regibus paganis Halfdene, Oskitel, Bagseg, Hosten, Eowils, Hamund et
Guthrun, cum viginti milibus armatorum mare cum nauibus ingressi
.^5 versus regionem Estanglie vela direxerunt et arma, vt se in regem
Edmundum, de morte illa penitus insontem, vltum irent. Set ventis
in contrarium classem inpellentibus, in Scocia apud Berwike super
Twedani compulsi sunt applicare, vbi premeditatam seuiendo depopu-
iacionem inchoauerunt, pueros et senes quosque sibi obuios iugulauerunt,
40 sanctimoniales virgines et matronas ludibrio tradendas mandauemnt,
ecclesias et monasteria et ministros illorum ferro et flammis consump-
serunt. Omnis quippe nacio, omnis condicio, omnis professio, que
Christum confitebatur, erat illis quasi publicus hostis, quia in fidem catho-
MS. Bodl. 240.]
De ^. (Stimuniio rege et martgre. 58 1
licam grassabantur ; et quos dei cultores esse nouerant, omnino delere
aut seruituti eos subiugare nitebantur. Houdene. Deinde circa annum
xi. regni sancti Edmundi ad Estangliam nauigio peruenientes, et per
totum annum nunc mari nunc terra circueuntes, monasteria, ciuitates et
villas incendiis et cedibus deuastabant. Equos vero de exercitu sancti 5
Edmundi et de prouincialibus sibi rapientes, equestres facti sunt, et
prout audebant circumcirca discurrentes cunta pessumdabant. Ex hiis
tamen cotidie plures non sine magno sanguine ab exercitu sancti Edmundi
valide semper interficiebantur. Ex cronicis. Quadam namque vice cum
quidam illorum sanctum Edmundum in quodam castro suo residere cog- lo
noscerent, castrum statim molientes euertere obsederunt. Cum vero in
obsidione obsessi et obsidentes dira fame laborarent : ne inopiam suorum
pagani perciperent, sanctus Edmundus multum frumentum proici pre-
cepit, et taurum quendam qui pinguis infra castrum pascebatur frumento
mundo saturari et bene pastum vltra muros statim paganis ad diripiendum 15
iussit exponi. Et hec auide rapta, dum taurus discissus et pene crudus^
paganis famelicis deuorandus aptaretur, recenti frumento intestina eius-
dem tauri repleta reperierunt. U Estimantes igitur pagani obsessos
omni copia ciborum habundare, vtpote qui animalia sua frumento pas-
cerent : clam timidi recesserunt. Quos sanctus rex cum suo exercitu 20
insequens, plures eorum interfecit. H Alia vice dum pagani clam in
abditis siluarum vndique locum quo sanctus rex in non tuto subito ve-
nerat circumdedissent, et quidam illius loci quo sanctus erat eis dilatorie
timore cum pecunia indicassent, cum vix suorum aliquem secum haberet
siluisque ac aquis vel paludibus profundis vndique circumdaretur : iuxta 25
flumen quo erat, quatuor vene aquarum, semper deinceps fiuentes, eru-
perunt. Deinde rex per vadum ante incognitum quod modo Demeforde,
.i. ' latens vadum ' dicitur, transiit ; sicque ad suos veniens, ipsos co-
adunauit, et celeriter super eosdem incredulos irruit et eos prostrauit.
Item relacione plebis refertur quoniam dum vice quadam in quodam 30
municipio suo forti moraretur, exercitus paganorum prouinciam subito
ingressi, illuc aduolant et castrum obsident. Prospicientes vero quod
castrum eis inexpugnabile esset, recedere decreuerunt ; set quidam
latomus pre senectute cecus, quem inter prebendarios rex sanctus pas-
cebat, mercede ductus infirmiorem locum castri, quo murus * facilius 35
insultantibus cederet, indicauit ; quoniam ipse olim construccionis muri
illius prepositus fuerat. Cumque sanctus rex machinis inpellentibus
murum cedere cognosceret, equo veloci per portam inter turmas paga-
norum exiit. Cum ergo insequeretur a longe, ab eis inquisitus vbi rex
esset, respondit : * Velociter redite, quia cum ego in castello eram, tunc 40
rex ibi erat.' Hoc audientes : eum inscqui omiserunt, et celeriter ad
perscrutandum castellum pro capcione regis redierunt. Quem cum
minime reperissent, tunc primo cognouerunt quod ipse rex locutus eis
esset ; cuius timore statim discedere parauerunt, quoniam eius reditum
cum exercitu collecto exterminabilem sibi formidauerunt- Et cum furtim 45
mde se subtraherent : rex sanctus cum exercitu rediit et omnes male
* MS. crudis. ' MS. murum.
582 appentiir n.
dilacerauit, nisi qui fuge presidio se saluare potuerunt. Sicque post
varios euentus bellorum et magnos sudores sancti et exercitus eius,
exire ab illa regione coacti sunt. Ex cronicis Ely, Houdene, et Mariani.
^ Postea de Orientali Anglia tercio aduentus sui anno ad Eboracum per
5 mare migrauerunt, et ibi pars maxima Northanimbrensium, duobus
regibus Osbrutho et Alla occisis, occubuit. Qui vero euaserunt, pacem
cum paganis pepigerunt. Ex cro7iicis Westvwn. H Quarto autem anno
Northimbrosrelinquentes,Snotyngham et Merciamadierunt,vbi perannum
hyemantes, loca sanctorum et monasteria seruorum et ancillarum dei
lo depredantes combusserunt. Cumque per omnes fines regnorum tanta
paganorum immanitas disseminata^ fuisset : Ebba sancta collinghamensis
cenobii abbatissa, metuens ne ipsa cum suis sororibus ludibrio traderetur
paganorum, conuocatis eisdem sororibus dixit: 'Aduenerunt ad partes
nostras pagani nequissimi qui loca singula perlustrantes nec sexui femineo
15 nec paruulorum parcunt etati. Ecclesias et personas ecclesiasticas de-
struuntjfeminas sanctimoniales prostituunt,et obuia sibiqueque consumunt.
Itaque si consiliis meis adquiescere decreueritis, barbarorum rabiem effu-
gere valebimus et perpetuam virginitatem custodiemus.' Cui cum vniuersa
congregacio spospondisset [se] suis in omnibus obtemperare preceptis : illa
20 mox arrepta nouacula nasum proprium cum labro superiori ad dentes vsque
precidit", et horrendum de se spectaculum astantibus prebuit. Quod
factum sorores admirantes simili de se statim .opere a singulis perpetrato
materna vestigia sunt secute. Et hiis gestis venerunt tiranni vt sanctas
feminas ludibrio traderent et spoliatum monasterium concremarent : set
35 conspicientes abbatissam et sorores singulas tam enormiter mutilatas',
cum festinacione recesserunt, et recedentes igne iniecto monasterium
cum officinis et ipsis virginibus concremarunt. In hac quoque perse-
cucione destructa fuerunt nobilissima monasteria, scilicet Lindisfarnense
monachorum, in quo sedes tunc erat cathedralis, quam beatus Cuthbertus
30 sacra sui corporis presencia [decorauit] ; Tynemu[t]ense sanctimonialium ;
Girwense [et] Weremuthense monachorum, in quibus Beda doctor edu-
catus erat ; Streneshalense sanctimonialium, quod sancta Hilda abbatissa
fundauit. Et iterum anno quinto Eboracum redierunt, ibique per annum
manserunt insanientes, debachantes, et plures viros ac mulieres occi-
35 dentes.
Ti QUALITER ITERUM AD ESTANGLIAM REDIERUNT.
ExcronicisElyetWestm. S^'^*" f*'^^ ^''"° ^^ aduentu iUorum
^— ' m Angham, et anno regm sancti
Edmundi xV, versus EstangHam repedantes vt se in sanctum Ed-
mundum vindicarent, monasteria Crulandie, Thorneie, Burgi sancti
40 Petri, Rameseie, et Segham monachorum, et Ely sanctimonialium, quod
beata Etheldreda construxerat, cum omnibus qui intus erant ferro et
flammis destruxerunt. Warengforde et cronicis Westm. Cumque maximas
partes ab occidentali aquilone depopulando peragrassent : relicto Vbba
ad sarcinas cum spoliis et prediis innocentum, Ingwar cum multitudine
45 armatorum ad Estangliam perueniens, apud quandam ciuitatem sancti
* MS. dess. * MS. prescidit. * MS. mutulatas.
Ms. Bodi. 240.] ^z ^. aBnmuimo tege et martgte. 583
Edmundi Thefordiam nomine castra metatus est. A63o Floriac. Quara
latenter ignaris ciuibus introgressus, ignibus cremandam dedit, pueros
senes cum iunioribus obuiam factos iugulat, et matronalem seu virginalem
pudiciciam ludibrio tradendam mandat. Maritus cum coniuge mortuus
aut moribundus iacebat in limine, infans raptus a matris vberibus truci- 5
dabatur coram matemis obtutibus. Cumque tirannus ex multitudine
interfectorum cruentam rabiem aliquantulum exsaturasset : quosdam
plebeios aduocat quos suo gladio credidit esse indignos, et de regis
Edmundi conuenit facultate, potestate et fortitudine, ac vbi moram faciat
et quanto sit stipatus milite, quanta fretus emissariorum virtute, solli- 10
cicius inuestigat. Sciebat tamen quod idem rex Edmundus viribus et
armis per omnia esset strenuus ac in omni corporis dimensione simul et
proceritate incomparabilis, et in Christi amore summe deuotus, et iccirco
festinabat passim neci tradere quos circumquaque poterat reperire, ne
multo stipatus militum agmine ad patrie et fidei sue defensionem posset 15
rex sibi resistere. Et quamuis esset more piratarum ferox et crudelis-
simus opumque et mundane suppellectilis cupidissimus, summo tamen
et precipuo desiderio estuabat delere fidem Christi. Audiens igitur quod
rex Edmundus apud Eglesdene, alio nomine Hoxne^, eo tempore moram
faceret, accitum vnum ex commilitonibus ad eum dirigit, iubens primo ao
blandiciis cor eius allici vt spreta deo suo, ydolatrie se det, pariter et
Ingwar maiestati, et mediatis thesauris suis cum eo, subterfugiat illius
indignacionem sub eo regnaturus; ac interim sub blandicianun pallio
exploretur virium eius potestas, thesaurorum facultas, et loci municio si
sit expugnabilis vel inexpugnabilis. Veniens itaque ad regem miles tiranni 25
nuncius, sic eum alloquitur : ' Dominus meus vbique metuendus Ingwar,
rex Danorum inuictissimus, diuersas terras subiciendo sibi armis ad huius
prouincie litus cum multis nauibus hiematurus appulit, tibique mandat,
monet ac consulit ut tue saluti prouidens deo tuo renuncies, et colas que
colit ydola, et thesauros tuos cum eo dimidies, eiusque voluntati te et 30
regnum tuum per omnia subicias. Quodsi neglecto eius imperio de
tuis viribus presumpseris et rebellare disposueris, tuo preiudicio vita
priuaberis et regno. Proinde communicato cum tuis consilio, velocius
elige quod tue saluti expediat pariter et honori.' Rex, hiis auditis, alto
cordis dolore ingemuit, et episcopum Hunberthum quem secum habebat, 35
familiarem, seorsum vocauit et quid facto sit opus consulit, dicens :
' O serue dei viui Hunberthe et dimidium anime mee, ecce aduentus
barbarorum et crucis Christi inimicorum im[m]inet, qui dulcem patriam
cum suis habitatoribus, iam pro parte desolatam, funditus delere conantur.
Set ecce me occumbente vtinam subiectus michi populus viuus euadere 40
potuisset : nam ego pro amore regni temporalis vel lucro vite presentis
non me subiciam tiranno gentili, cum pro fide moriens et patria, miles
possim effici et signifer regis eterni.' Warengford. Cui episcopus
secrete respondit : * Domine rex, si aliquod occurreret diffugium quo pos-
semus saluare animas nostras presidio fuge, possemus dedicionem subter- 45
fugere : set quia duorum alterum im[m]inet, videlicet aut mors aut dedicio,
^ MS, Home ; now Hoxon, on the river Waveny, in Snfrolk.
584 appentiijc II.
de duobus malis toUerabilius est eligendum, et ideo laudo quatinus fide
catholica seruata, tiranno pro tempore te subdas et instans discrimen
dedicionis occasione declines. Nam belli presidio non potest tanta
classis in tempore breuitatis repelli, quia et nos inparati sumus, et aduer-
5 sarius exertus est ad prelium.' AMo Floriac. IT Cumque episcopus
timidus pro vita regis hiis et huiusmodi consiliis et plurimis hortaretur
exemplis vt tirannum cautela simulacionis eluderet: rex obstipo capite
defigens lumina terris, altaque trahens suspiria, paululum conticuit, et
sic demum ora resoluit : * O episcope, viui ad id peruenimus quod nunquam
10 veriti sumus ? ecce barbarus aduena districto ense veteribus regni nostri
colonis im[m]inet, et quondam felix indigena suspirando gemens tacet. Et
vtinam in presenciarum viuendo quique gemerent, nec cruenta cede peri-
rent, quatinus, eciam me occumbente, superstites fierent et ad pristine
felicitatis gloriam postmodum redirent.' Cui episcopus : ' Quos, inquit,
15 rex mi dilectissime, optas habere superstites patrie, cum iam hostilis
gladius vix aliquem reliquerit in plena vrbe? Hebetatis securibus
tuorum cadaueribus, te destitutum milite veniunt loris constringere.
Quapropter, nisi fuge presidio, aut dedicionis infausto patrocinio pre-
caueas, hic statim aderunt tortores nephandissimi, qui te cum tibi sub-
20 iectis auferre de medio conabuntur.' Ad hec rex beatissimus : * Hoc est,
ait, quod desidero et votis omnibus antepono, ne supersim meis fidelibus
carissimis et amicis, quos cum liberis et vxoribus perdidit pirata trucu-
lentus. Et quid suggeris vt in extremo vite desolatus meo satellite,
fugiendo glorie nostre crimen inferam? Semper delatorie accusacionis
25 calumpniam euitaui, nunquam relicte milicie probra sustinui : et nunc
ero mei voluntarius proditor, cui pro etema vita consequenda et carorum
amissione lux ista est fastidio ? O episcope, omnipotens rerum arbiter testis
assistit quod me seu viuum seu mortuum nullus separabit a caritate Christi,
cuius in confessione baptismatis suscepi anulum fidei, abrenunciato
30 sathana et omnibus pompis eius. Ex alia legenda. Decet enim
Christianum quemque semper esse memorem professionis sue, et assidua
meditacione reuoluere quod quanto plura et maiora quis recepit a do-
mino, tanto de vniuersis et singulis districciorem redditurus est
racionem. Cum ergo spiritus sancti trinam receperim vnccionem,
35 primam quidem in baptismo, secundam per imposicionem manus epi-
scopi, terciam in consecracione regni : nunquid iustum est vt post tot
et tantas gracias diuini muneris incipiam duobus dominis seruire, et fiam
vas et mancipium diaboli qui semel factus sum templum et membrum
Christi ? Tirannus bona promittit temporalia si paruero ; si detrectauero,
40 supplicia comminatur. Vitam concedit : hac nondum rareo ; regnum pro-
mittit : hoc habeo ; pollicetur opes, quibus non indigeo nec eas con-
cupisco. Deus autem est qui solus vtiliter hec cui et quando, quomodo
et quantum uult vniuersa largitur, et fidelibus suis expediencia ministrat
ad habundanciam.' Et hiis dictis, conuersus ad nuncium dixit : ' Recede
45 festinus et domino tuo refer quod legem Christi professus, pro illa mori
paratus sum, vnde nouerit quod nisi prius efFectus fuerit christianus,
nec me nec populum dei prophano duci subiciam. Et si thesauros
Ms.Bodi.24o.] De ^. aBnmuntio rege et mattgre. 585
nostros siue diuicias potenter surripiat, me tamen sue infidelitati non sub-
iciet. Honestum est enim perpetuam defendere libertatem simulque fidei
puritatem. Pro quibus eciam occumbere non inutile reputamus. Igitur,
vt cepit, superba sua feritas post famulos regem solio diripiat, trahat, expuat,
pro Christi nomine colaphis cedat, ad vltimum eciam iugulet ; quoniam 5
rex regum hec videns me transferet in celum perhenniter regnaturum.'
1[ De bello inter sanctum Edmundum et Ingwarum prope
Thefordiam, ET DE MODO MARTIRII SANCn Edmundi.
Ex cronicis Wesimon. et Norwici.
REcedente itaque nuncio, rex Edmundus iussit commilitones ad arma
conuolare, asserens dignum, pro fide pariter pugnare et patria, ne
desertores milicie se esse probarentur et populi delatores. Igitur ad
instanciam Hunberthi episcopi ac nobilium virorum ac commilitonum 10
suorum animatus beatissimus rex Edmundus cum toto exercitu quem
habere potuit, confidens de dei auxilio processit audacter in hostes. Et
non longe ab vrbe Thefordie contra aduersarios, sibi in^ obuiam venientes,
graue certamen ac nimis vtrobique dampnosum commisit. Nempe cum
a mane diei vsque ad vesperam mutua se nece prostrauissent, et pro 15
nimia interfectorum multitudine 'sanguine loca certaminis rubuissent,
piissimus rex Edmundus non solum ex strage commilitonum suorum
pro patria gente et fide Ihesu Christi decertancium, quos iam martirio
coronatos agnouit, condoluit',verumeciam pro nece barbarorum infidelium
ad inferni baratrum detrusorum nimis amare lugebat. Recedentibus ao
itaque primitus de loco funeris paganis, beatissimua confessor Christi et
martir futurus rex Edmundus cum reliquis* commilitonum suorum qui
superstites erant ad Heglesdene reuersus est, inmutabiliter statuens in
animo suo se nunquam decetero contra barbaros pugnaturum ; set hoc
solomodo* dixit sibi fore necessarium vt solus moreretur pro populo, etnon 25
tota gens periret. Ingwar igitur cum de strage suis illata inconsola-
biliter anxiaretur : venit ad eum apud Theford Vbba frater eius cum
decem milibus armatorum. Et sic iunctis viribus, vt se vindicarent in
sanctum regem Edmundum, versus Eglesdene, quo rex beatissimus tunc
erat, castra mouerunt. Warengford. Hoc audito : beatus Edmundus, 30
videns terminum passionis sue im[m]inere, talibus verbis suos alloquitur :
* Scio, commilitones karissimi, quod vim vi repellere omnes leges omnia-
que iura permittunt: set aliud est fori permissio, aliud poli institutio.
Euangelice quippe non est institucionis sanguinem fundere, hostem
dimicando propulsare, armis inimicos abigere. Duo proposuit tiranni 35
legatus, apostasie enormitatem et subieccionis degenerositatem : set
a fide Christi nuUa me deterrebit persecucio, ad dedicionem nulla
emolliet promissio. De cetero angustia temporis non permittit exercitum
congregare ut more patrum dimicemus pro patrie libertate et popuH
liberacione : quia tirannus iam magna ex parte debilitauit populum nostrum 40
deseuiens vsque ad interempcionem, et ad manum iam alium habet
exercitum vt irruat in regem et populum inermem, et triumphet de seruis
^ al. om. * al. ac s. ' al. condolebat. * al, reliquiis. ' al. solummodo.
586 appentiir ii.
Christi seuissimus Christi persecutor. Ideo pro temporis et casus in-
stantis exigencia, necessitas vrgens permutanda est in virtutem, et hostis
vincendus est pocius paciencia quam ascia, humilitate magis quam
pugione ; quia nec Christum negare, nec seruituti addici nisi christiane
S decet Christianum. Ego genti inclite cui presideo quia presidium non
possum ferre, possum pro eis et cum eis mortem subire.' Vix sanctus
verba compleuerat : truculentus Ingwar adueniens iubet circumuallari
palacium, et regem suo tribunali loris constrictum presentari. Ex
cronicis [IVesim.]. Sanctus itaque rex Edraundus cum se ab hostibus
10 vndique vallatum cognosceret : de consilio Hunberthi episcopi confugit
ad ecclesiam vt se membrum Christi ostenderet ; et armis temporalibus
proiectis, celestia induit, humiliter patrem et filium cum sancto spiritu
deprecans vt in passione sua constanciam et pacienciam sibi largiretur.
Igitur a ministris iniquitatis ab ecclesia extrahitur, vincuHs arcioribus
15 artatus constringitur, atque innocens ducitur ante impium iudicem quasi
Christus ante Pilatum presidem, cupiens eius sequi vestigia qui pro nobis
immolatus est hostia. Warettgford. Et factum est cum astaret coram
Ingwar et interrogaretur si Christum confiteretur, intrepidus respondit :
' Confiteor plane, et vnicum deum colo, credo in Christum dei filium
ao incarnatum de spiritu sancto, ex virgine Maria natum, pro salute humani
generis crucifixum, tercia die resuscitatum, et quadragesima ascendentem
in dextera dei patris collocatum, et in fine seculi venturum viuos et
mortuos iudicaturum, bene promeritis vitam eternam, non credentibus
et perdite viuentibus iehennam redditurum; ab eius caritate non sepa-
25 rabit me gladius persecutoris, non blandimentum promissionis, non
mors, non uita, non preterita non instancia non futura discrimina. Istam
fidem in qua adoleui non desero, degenerem seruitutem non subeo,
thesauros nostros non dimidio set integros expono ; de donariis tuis
ditescere penitus respuo, quia ad pociores diuicias aspiro, quas nec
30 vetustas reddit viliores, nec habendi assiduitas abiecciores ; que de
innata suauitate semper ingerunt desiderium, de sacietate continua nun-
quam generant fastidium ; que principium norunt set finem nullum ; que
de temporali dono nec proueniunt nec de voluntate toUuntur. De cetero
igitur profiteri dominum quem non habeo in fide socium, nec sanguinis
35 permittit generositas, nec alacritas fidei christiane. Toto igitur malig-
nitatis tue debachare spiritu, et inuenies manus tuas inualidas ad
inferenda tormenta, que pro fide Christi et populi mei libertate perferam.'
ir Ad hec tirannus furore succensus pariter et indignacione debriatus,
iussit fustibus cedi sanctum regem Edmundum. Vinctus itaque fustibus
40 crudelissime ac diutissime ceditur, deficiuntque carnifices in torquendo ;
set sanctus non lassescit * in orando nec deficit in paciendo, set dolorem
omnem calore fidei temperat, et Christum indefessa voce inclamitat.
Porro tortores non ferentes salutiferum nomen Christi ab eo indesinenter
inuocatum, ad quandam arborem vicinam alligant Christi confessorem,
45 et stantes eminus quasi ludendo ad signum sagittas mittunt ad regium
corpus, et vulnera uulneribus infligentes geminant dolorem ex ictibus
' MS. lacescit.
Ms.Bodi.a4o] ^z ^. (JBt^mmiOo xtQZ tt mwct^xz, 587
inidem geminatis. AMo Floriac. Sicque factum est vt spiculorum
terebratis aculeis circumfossus palpitans horreret velud asper ericius,
aut spinis hirtus carduus, in passione similis Sebastiano egregio martiri.
Nam sicut ericius in cute densis armatur spinis, ita corpus inuicti regis
spiculis configitur et sagittis. Ex alia legenda. In hiis omnibus animus 5
in Christo nobilis dilatatur, camis infirmitas de vigore spiritus inualescit
ad penam, et in ipsa passionis angustia, inter ipsas camificum manus
gloriosus Christi confessor de fidei persecutore triumphat. Cumque
sanctum dei martirem conspiceret iniquus Ingwar nec suis persuasionibus
assensum prebere, set in fide Christi et confessione sancte trinitatis con- 10
stanter perseuerare, vertitur in furorem, dentibus stridet, tremit corpore,
et lictori mandat protinus vt amputet capud eius. IUe seminecem cui
adhuc vitalis calor in tepido palpitabat pectore, vt vix posset subsistere,
auellit cruento stipite festinus, auulsisque detectis costarum latebris pre
punccionibus crebris acsi raptum eculeo aut seuis tortum vngulis iubet 15
capud extendere, regali quondam insignitum diademate. Cumque staret
mitissimus vt aries de toto grege electus, volens felici commercio mutare
vitam seculo, diuinis intentus beneficiis, iam recreabatur visione inteme
lucis, qua in agone positus saciari cupiebat attencius. Warengford.
S\ Et impetrato orandi spacio, breuem fudit oracionem, dicens : ' Deus 20
qui de beneplacito tuo, non de nostro merito, filium tuum carne vestiri et
affigi patibulo voluisti, non solum ad caritatis exemplum set maxime ad
peccati remedium : da michi in passionis mee articulo constanciam
et vsque in finem in caritate perseueranciam, nec truculentus Ingwar se
vicisse gaudeat si me capite mutilet, set ille pocius in te et de te gaudeat 25
qui de hoste paciendo triumphet. Non enim victoriosum est quod serui
tui occidi possunt, set magis, quod flecti nequeunt. Ecce ceruix mea
vibrantis expectat gladium : tu vero suscipe spiritum meum, quem ange-
lorum cohors post ferientis ictum deferat in paradisum tuum.' Et com-
pleta oracione, spiculator arripiens pugionem capud abscidit regium, 30
Christoque consecrauit martirem persecutor inuisus quem in regem
consecrauerat episcopalis manus. Abbo Floriac. Sicque xij. Kalend.
decembris, indiccione iij", feria ij", luna xxij*, anno ab incamacione
domini .dccclxx., beatus Edmundus anno etatis sue xxix., et regni sni
XV., igne passionis examinatus cum palma victorie et corona iusticie rex 33
et martir intrauit senatum curie celestis. Talique exitu crucis mortifica-
cionem quam iugiter in suo corpore rex pertulit, Christi domini sui
secutus vestigia consummauit. lUe quidem purus sceleris in columpna
ad quam vinctus fuit sanguinem non pro se set pro nobis flagellorum
suorum signa reliquit: iste pro adipiscenda gloria inmarcessibili cruen- 40
tato stipite similes penas dedit. Ille integer vite ob detergendam rubi-
ginem nostrorum facinorum sustinuit benignissimus immanium clauomm^
acerbitatem in palmis et pedibus : iste propter honorem nominis domini
toto corpore grauidis sagittis horridus et medullitus asperitate tor-
mentorum dilaniatus, in confessione sancte trinitatis pacienter perstitit, 45
quam ad vltimum accepta capitali sentencia finiuit. Ex cronicis. Passus
* MS. clauium.
588 appenHijc II.
est autem cum eo comes illius indiuiduus Hunberthus elmanensis
antistes, qui eum in regni fastigium sublimauerat, et constancia inuicti
regis ad martirium animatus, cum ipso regni celestis possessor est
effectus.
% DE ABSCONSIONE ET INUENCIONE CAPITIS SANCTI EDMUNDI ET
CONIUNCCIONE ILLIUS AD CORPUS, ET DE SEPULTURA VTRIUSQUE.
6 Ad6o Floriac T^'^"* igitur corpus sancti martiris ita truncum et
-L' aculeis hirsutum et hispidum relinquentes, capud
eius sanctissimum in siluam vicinam, cui nomen est Heylesdun, recedentes
asportauerunt, ac inter densa veprium frutecta longius proiectum occul-
tauerunt ; id omni sagacitate elaborantes ne a Christianis quos paucos
lo reliquerant, sacratissimum corpuscum capite honeste traderetursepulture.
Didicerunt enim Ingvvar et Vbba pirate nequissimi, Lothbrocum patrem
suum falsa suggestione Berni venatoris sancti Edmundi in silua de medio
sublatum fuisse, vnde taHonem reddere cupientes in silua iam dicta
capud eius bestiis et auibus deuorandum ignominiose proiecerunt. Abbo
15 Floriac. IT Quibus tandem aliquantisper abeuntibus et depopulacioni
quoquo locorum operam dantibus : ceperunt Christiani de latibulis con-
surgere, diligenti animo satagentes vt dominum suum regem condigne
sepelirent. Corpus igitur regis sanctissimi adhuc sub diuo positum,
facilime est repertum in eodem campo vbi rex occubuit : set capud non
20 inuenientes, suspendunt sepulturam, donec solliciciori indagine depre-
hendant quo capud deuenerit. Warengford. ^ Volente itaque deo :
dum sanctus rex pateretur quidam catholicus subtractus paganorum
gladiis deprope delituit et omnia que agebantur pia curiositate signauit.
Quem contigit adesse dum fieret questio de regio capite : nec distulit
25 referre quod Danos vidit precisum capud in siluam Heylesdun secum
deferre; set quo reposuerint, non deprehendisse. Quo audito: qui
aderant siluam perlustrare festinant, pro certo credentes quod aliene
secte cultores, inuidendo nostre fidei, sustulissent capud martiris et infra
densitatem saltus abscondissent aut vili cespite obrutum, aut auibus et
30 feris deuorandum. Initoque consilio, decreuerunt quatinus circumcirca
peruagantes, vocibus aut tubarum ductilium vel cornuorum strepitu
mutuo sibi innuerent : ne aut lustrata repeterent, aut non lustrata desere-
rent. Warengford. H Cumque in hunc modum silue deuia peruagaren-
tur, et singulus ad singulum vtpote socius ad socium alternatim queritans
35 diceret ' vbi es, vbi es ? *, capud sancti martiris longius remotum a suo
corpore respondit : * her, her, her,' quod interpretatur : hic, hic, hic. Nec
destitit eadem verba repetere, donec omnes qui lustrando dispersi fuerant
per silue deuia, ad se congregaret. O rem a seculis inauditam et miraculi
singularitate stupendam ! O mira dei magnalia, qui semper et vbique in
40 sanctis suis mirabilis et gloriosus est l Voce igitur ducente, peruentum
est ab omnibus ad locum vbi capud sanctissimum fuerat occultatum :
arida lingua visa est palpitare et intelligibilem formare vocem — illius
quidem agitata virtute qui humana verba formauit in ore asine vt prophete
vesaniam increparet. Set et hoc miraculum alio fulcitur miraculo :
Ms.Bodi.Mo.] De ^» €limuniio tege et mattgre. 589
Immanior quippe lupus eo loci inuenitur reuerendum martiris capud
brachiis suis amplectens, aliarum ferarum voracitatem propulsans et
propriam refrenans, nec cessit susceptam custodiara nisi multitudint
capud querenti. Ecce alterum Danielem ! Ille quippe in medio leonum
in lacu positus dei gracia leonum repressit rabiem : iste non inferiori 5
gracia feris expositus et auibus, nec feras sensit nec aues, immo leoni in
voracitate consimilem lupum habuit non voratorem set custodem. Vna-
nimi igitur deuocione qui conuenerant deferentes capud inuentum ad
corpus sanctissimum, lupum habuerunt funeris socium vsque ad sepulcri
locum. Qui eis a tergo imminens et quasi pro perdito pignore * lugens 10
et eiulans prosecutus est eos, inpendens obsequium quale potuit martiris
sanctitati ; interfuitque funeris obsequio donec cunta peragerentur,
neminem ledens, a nemine lesus ; peractisque de more cuntis que defuncti
contingebant officium, rediit ad siluarum lustra quasi deuocione custodie
completa; — nec antea illis in finibusnec postea lupus specie tam terribilis 15
apparuit. Capud igitur sancti regis et martiris coniunctum corpori,
traditum est sepulture iuxta locum illius martirizacionis. Quo eciam
ediiicata lignea desuper ecclesiola, triginta sex annis in terra defossus
idem sanctus martir requieuit humatus. "Preciosus igitur rex et martir
Edmundus post triumphum victorie a domino remunerari meruit corona 20
glorie ]aureatus. Qui coram tirahno Christum confiteri purpura' regia
non erubuit * exutus : eundem agnum dei comitatur ' vbique stola im-
mortalitatis indutus. In cuius ore nec inter fremitus barbarorum nec
inter fustes tortorum laus dei valuit cessare : iam inter spiritus angelicos
illam non cessat decantare. Capud quod alacriter pro Christo subdidit 35
gladio percussoris : diademate fulget omatu[m] eximii decoris. Corpus
eius crebrarum sagittarum ictibus perforatum, ad indicium quante sit
illius anima in celo dignitatis, integrum inuiolatumque perseuerat in terra
per diuine clemenciam maiestatis.
De ceco nato ad eius tumulum apud Hoxne illuminato,
tempore quo corpus illius lacuit ibidem.
• Ex libro de miraculis cius Sampson. T ^terea quamuis athleta dei 30
-»■ Edmundus raro coleretur
inhabitatore : paulatim tamen regiones finitimas miraculorum illustrabat
fulgore, et ideo non solum priuatorum, set eciam sublimium corda sibi ami-
cuit per signorum inmatata mirabilia. E quibus vnum dignum ' duximus
memorasse, vt ex hoc vno plura pensari queant ; tum quia neclecti cultus 35
fuit correccio, tum quia multorum ora in dei laudes resoluit. Cecus
enim quidam a natiuitate, cum puero ductore viam carpens, saltum quo
martir sanctus tumulabatur ingreditur: quem cum necdum dimidiasset,
sole ad occasum tendente tenebre densantur. Querule voces ad inuicem
conferuntur ; que ceteris leuamen consueuit laboris afferre, [peregrinis 4°
curarum sollicitudinem nox ipsa parturiebat '']. Domicilium omne sub-
* MS. pugnore. * Here begin (Samson's') Mirac. in MS. Tit. A VIII, Trin.
CoU. Dublin B 2. 7. ' MS. purpurea. * MS. eribuit. * MS. commitatur.
' MS. digne. '^ om. ; so MS. Tit.
590 appennir n.
trahitur, vagus ferarum excursus tutam sub arbore quietem non pollicetur.
Inter hec puerulus ceci ductor contiguam e latere domum aduertens,
' Euax ! en, ait, modica in presenti discrimine nostris vsibus accom-
[mjodatur^ cella.' Et cecus ad hec : 'Deo gracias, inquit, subeundum
6 est eam.' Quam protinus ingressi, tumulum beati Edmundi martiris
offendunt; et, vt erat, sepulturam ibi hominis autumantes, primum, vt
humanitatis est, horripilacione percelluntur, deinde, presumpta securitate,
ianuam obicibus artant, straueruntque sibi, tumba martiris vicem cerui-
calis ministrante. Necdum vero plene poterant obdormisse : cum
10 subito flammiflue columpne splendor habitaculi tocius ambitum occupauit.
Quo comperto : puer, qui solitudine nimirum sollicitante molestas agebat
vigilias, pauefactus magistrum a sompno excussit, dicens : ' Heu, heu,
quid accidit nobis ! hospicium nostrum flamma consumit.' At ille tremen-
tem puerum blande compescens, ' Tace, inquit, tace ; ne turberis ! fidelis
15 et ydoneus est hospes noster ; nichil aduersi sustinebimus, quiesce
securus.' IF Cum autem solis ortum prenunciasset aurora: lux celitus
emissa redit, set lucis signa ceco reliquit. Qui enim cecus venerat, sancti
Edmundi merito illuminatus, ductori suo ait: 'Lucescit; adoriamur iter
nostrum.' A quo, pre verbi nouitate stupefacto, protinus audiuit : ' Et
20 vnde tibi lucem enunciare, quam semper altero mediante ortam esse
didiceras ? Lucem quidem nominare, nunquid eciam videre consueueras ?
Vide sanum sapias.' Cuius errorem ille redarguens, ' Tune me, inquit,
delirare suspicaris ? Res verbis concinunt, fidelis est hospes noster.'
Vale facto igitur hospiti suo, digna laude saluatoris referunt clemenciam.
25 Cecus igitur non egens deinceps ductore, suos sibi oculos sufficere
gratulatur. Tunc primo sibi nasci putatur, cum mundialem conspicatus
fabricam, singula queque miratur. Propalatur miraculum, obuios quos-
que reddit attentos ; exultant vniuersi regem et dominum suum sanctum
Edmundum talibus indiciis virtutum magnificari.
T QUALITER DE HOXNE VSQUE AD BeDRICESUUORTHE SIT TRANSI.ATUS,
ET QUOMODO CORPUS EIUS IBIDEM POST XXXVI ANNOS INCORRUPTUM
EST INUENTUM.
^° Sandus Abbo Floriac. pLarescentibus igitur longe lateque miraculis
^^ — permota Orientalis AngHe multitudo non
solum vulgi set eciam nobilium, reminiscensque minus honestam sui regis
tumulacionem : habito consilio, in villa regia que lingua Anglorum
Bedricesuuorthe dicitur, construxit permaximam miro ligneo tabulatu
35 ecclesiam. Circa annum vero domini 900 tempore regis Alfredi, vel
secundum alios 906"» tempore regis Eduuardi senioris ante Conquestum
primi, episcopus cum clero et populi multitudine reuerenter processit ad
locum sancti Edmundi sepulture. Vbi dispositis circa mauseolum honesti-
oribus clericorum personis, thecaque preciose margarite reserata, ligneum
40 amouentes " operculum introspiciunt. Set mox pre visu insoliti miraculi'
resiliunt, atque clamore repentino ceteros ad admiracionem inuitant.
lacebat enim rex gloriosus et martir Edmundus corpore integer similis
' al, accommoda. " MS. ammouentes. ' Tit. visus i. miraculo.
Ms. Bodi. 240.] ^t %). aBnmunno rege et mattpte. 591
dormienti, et cum corpus eius pre nimia temporis prolixitate aridis
ossibus in puluerem redactum crederetur, ita integrum et incorruptum
est repertum acsi eodem [die] fuisset sepultum. Capud quoque quod
precisum fuerat a corpore in passionis articulo, ita corpori loco suo
consolidatum et vnitum inuenerunt, vt nulla in eo, sicut nec in toto 5
corpore, macula cicatricis vel alicuius lesionis appareret. In collo tamen
subtilis ac rubicunda linea ad modum fili coccinei rutilabat per circuitum,
vestigium decollacionis representans. Eleuata tandem cum leticia
sanctissimi corporis gleba : Christo duce cum maxi[m]o cleri plebisque
tripudio, in prefatam transfertur ecclesiam, vbi adhuc in eadem forma lo
expectat beate resurreccionis gaudia repromissa.
QUALITER OSVVEN PRESCIDIT CAPILLOS EIUS ET VNGUES.
Ad6o Floriac. et prior Warengford. JY »°'=P""P"°"« .«*='^'" ^*J"-
-•--' tegntate corpons sanct» Ed-
mundi testis erat ad populum beate recordacionis femina Oswen vocabulo
dicta, que prope dicte translacionis primordia ad sancti martiris tumbam 15
in habitu religioso ieiuniis et oracionibus vacans, multa transegit annorum
cunicula. Que diuine reuelacionis vel proprie deuocionis auctoritate, vel
certe vtriusque presumpcione, de more consueuit in cena dominica, pate-
facto beati marliris sepulcro, singulis annis capillos pariter et vngues
sancti regis precidere^ et in capsula diligenter recondens, mira 20
affeccione quamdiu vixit excoluit, et tamquam preciosas reliquias super
altare eiusdem ecclesie deuote reposuit ; vbi adhuc reseruantur debita
veneracione. Prior de Ware\ii\gford. In veteris autem siue noui testa-
menti serie non est aliquod huic consimile mirabile; quod enim in
mortuo cadauere crescat capillus, vel vnguis excrescat, nec legis nec 25
euangelii occurrit exemplum. Proinde singularis gauisus est signi specie
qui in sublimitate positus singulariter de morte ad vitam transitum fecit,
et speciem imperio dignam in seruilem commutauit quando rex more"
serui dignatus est mori. Verumptamen quod' inattencio percucientis
credidit seruile, intencio pacientis fecit imperiale : quia summa ingenuitas 3°
est in qua seruitus Christi comprobatur. Abbo Floriac. H O quanta
reuerencia locus ille dignus existit qui sub specie dormientis tantum
Christi testem continet, et in quo tante virtutes fiunt et facte referuntur,
quantas apud Anglos nusquam alibi audiuimus. De quo constat, sicut et
de aliis sanctis omnibus iam cum Christo regnantibus, quod licet eius 35
anima digne pro meritis sit in celesti gloria, non tamen per visitacionem
die noctuque longe est a corporis presencia, cum quo promeruit ea quibus
iam perfruitur beate immortalitatis gaudia. Nam dum in eterna patria ei
iungitur qui* vbique totus est, de eo habet posse quicquid habuit et
velle, preter id solum quod infatigabili desiderio concupiscit vt per 40
resur[r]eccionem circumdetur stola demutate camis : quoniam tunc erit
perfecta sanctorum beatitudo cum ad id fuerit Christo largiente peruentum.
Set et de hoc sancto martire estimari licet cuius fuerit sanctitatis in hac
vita, cuius caro mortua prefert quoddam resur[r]eccionis decus, sine labe
^ MS. prescindere. * MS. mori. ' MS. quid. * MS. quibus.
592 appenHiji: ii.
sui aliqua ; quandoquidem eos qui huiuscemodi munere donati sunt, ex-
tollant catholici patres de singulari virginitatis priuilegio, dicentes quod,
iusta remuneracione, eciam hic gaudent preter morem de carnis incorrup-
cione qui eam vsque ad mortem seruauerint, non sine iugis martirii valida
5 persecucione. Quid enim maius sub caritate christiane fidei, quam
adipisci hominem ex gracia quod habet angelus ex natura ? Vnde diuinum
oraculum quasi singulari quodamdonorepromittit quodvirgines sequ[e]ntur
agnum quocunque ierit. 1T Considerandum igitur quis iste fuerit qui in
regni cuhnine inter tot diuicias et luxus seculi semetipsum, calcata camis
lo petulancia, vincere studuit : quod eius ostendit caro incorruptibilis. Cui
famulantes satagant iili ea placere mundicia, quam ei perpetuo placuisse
manifestant membra incorrupta ; et si non possunt virgineo flore pudicicie,
saltem experte voluptatis iugi mortificacione. Quoniam si illa sancte
anime inuisibilis presencia alicuius famulancium spurcicia offendatur :
15 timendum est qudd propheta terribiliter comminatur : ' In terra sanctorum
iniqua gessit et ideo non videbit gloriam domini.' Cuius terrore sentencie
permoti, huius sancti regis et martiris imploremus patrocinium, vt nos
cum sibi digne famulantibus a peccatis expiatos, ad gloriam ducat
sempitemam.
QUALITER CLERICI DEO ET SANCTO EdMUNDO VOUERUNT SE
DEUOTE FAMULARI.
20 rr 7-j,- y, r ^- ^- ^-1 T^RansIato beato martire,
Hermannus archtatacomts Arfastt eitscopi^. I ^ j- ..
-^ ^ -^ -•- vt dictum est, m no-
uam basilicam in Bedricesuuorthe constructam : locus idem abintus et a
foris nocturnis temporibus amplissimi iubare luminis celitus illustrabatur,
et miracula, sicut iam diximus, nullo pene tempore ad eius tumulum ces-
25 sabant. Quibus ad amorem sancti martiris Edmundi plebis multitudo,
de diuersis prouinciis aduentans, accenditur, sicque locus diuersis
donariis et oblacionibus adornatur. Tempore igitur regis Ethelstani, qui
cepit regnare dcccc.xxv", perpendentes quidam clerici martirem magni
esse meriti, sub eius patrocinio deo se deuouerunt perpetuo famulari.
30 Horum quatuor, Leofricus videlicet et Alfricus, Bomfildus, et Eilmundus,
sacerdocii dignitate preminebant, duo vero, Leofricus et Kenelmus, dia-
conatus officium administrabant : quibus ob amorem sancti multa sunt
collata beneficia ; inter que rex Edmundus filius regis Edwardi primi et
Ethelstani regis frater et Edgari regis pater dedit sancto Edmundo totam
35 villam de Bedricesuuorthe, cum carta sic incipiente : ' Quamuis decreta,'
etc, anno domini dcccc.xlv, et minorem Fomham. Post paucos autem
annos multiplicati suntclerici in eadem ecclesia vsque ad numerum xix, ita
quod in eadem ecclesia fuerunt xiiij presbiteri, et quinque diaconi, pre-
bendas suas habentes et de oblacionibus populi viuentes. Inter quas
40 quidem prebendas et oblaciones vna porcio ad episcopum pertinebat et
fideliter ei seruabatur. Ex ipsis autem clericis vnus vocabatur Adulfus,
et postea dioceseus episcopus factus, locum ipsum dictis et factis vehe-
menter honestabat.
i Cf. MS. Tib. B II fol. 24; and Sampson in Tit. A VIII f. 83.
Ms. Bodi. 240] De ^. (ZBnmuniio tege et mattgte. 593
DE MUUERE LIBERATA, ET VICECOMITE PUNITO.
, , „ .. T- . .. "\ /"Ir quidam curialis nomine Leof-
Sa\vi\i)son aboas sanctt Edmunat. \/ /^ . . ...
'j»L"*J/'-""* V stanus, honore vicecomitatus a
rege sublimatus in diocesi qua sanctus Edmundus tumulatur, crga sanctum
non solum nullam deuocionem gerebat, verumeciam audita illius miracula
contracta nare subsannabat. Hic statuto die kalendarum maiarum 5
cuidam loco * Thinghowe nomine placitaturus aderat : vbi cum animad-
uertit quandam abesse mulierem iudicarie sue potestati ream, atque
eam timore perter[r]itam ad sancti confugisse tumbam, pre nimio cordis
tumore statim totus infremuit, missisque apparitoribus suis eam tribuna-
libus sub omni celeritate sisti precepit At illi concito gradu ad ecclesiam lo
properant et absque veneracionis honore intrantes, vicecomitis ream,
iuxta martiris pignora procumbentem, cum magna verborum austeritate
reposcunt. Constanter abnuunt clerici maiores Bomfildus et Leofricus,
asserentes, nullo modo, nulla racione reddi posse ad dampnacionem
quam sanctus susceperat ad erepcionem. Quid plura ? fautores im- 15
pietatis manibus sacrilegis [sancta] violantes et sanctum irritantes, extra-
hunt mulierem. Videntes autem clerici preualere satellitum audaciam, nimio
percussi dolore circa sancti sepulturam prostemuntur, cum psalmis et
letaniis * lacrimosis singultibus plenis diuine vlcionis indicia inprecantcs.
' Eya, inquiunt, tyro dei Edmunde, tirocinii iam signum exere, et hostes 20
sancte dei ecclesie comprime. ' Quid agis, o Edmunde ? itane supplices
tuos defendis ? Nunquit non dominus et magister tuus mulierem in adul-
terio deprehensam a ludeorum manibus eam lapidare volencium miseri-
corditer eripuit ? an imitator eius esse dissimulas ? Si modo taces, iu-
sticia conculcatur, impietas roboratur, blasphemus insultat, locus vilescit, 35
reuerencia minuitur, religio euanescit. Hec tua pacicncia inbccillitas*
deputatur; aliquando fuit tempus paciencie, iam nunc vindicteV Porro
ministri sacrilegi cum muliere, sanctum iugiter inuocante, vix ab ecclesia
pedem extulerant : et ecce repente vicecomes, qui iam infra atrium
basilice, habita stacione ad sepulturam cuiusdam Bundi presbiteri, ad 30
condempnandum eam cum vniuersa concione descenderat, possessus
a demone, alienacione mentis et amencia* crudeliter vexabatur, et
elisus in terram, spumas ore trahens dentibusque stridens, per plateam
rotabatur. Fit confusus populi clamor, aduolant vniuersi ; quibus per-
strepentibus, tortorum manibus elapsa ad asili sui recurrit mulier leta 35
presidium. 1f Cumque infelix ille vicecomes diu torqueretur, inter
tormenta miseram emittens vocem, spiritum exalauit, traditusque sepul-
ture, cepit noctumis horis in vicinia commanentes inquietare, per hoc
nimirum propriam et ipse protestatus ° inquietudinem ; [cum] ' vt fateri
licet, non ipse, set demon in eius effigie minus eruditos in fide, et 40
eos quam maxime qui prestigiis falluntur, seduceret. Ad postremum
autem terra auulsus, cuUeo insutus stagno immergitur — qui vtinam ad
hoc sit traditus in presenti sathane, ut spiritus eius in iudicio saluus fiat !
* Tib. acervo. * MS. cnm ps. et let prosternuntur. '-^ This passage is
only found in MS. Trin. Coll. Dublin. * MS. inbellicitas. » MS. amencie.
MS. prostratus. ' MS. tamen ; Tit. cum, falsely corr. to tamen.
VOL. IL Q q
594 appentiijc II.
De quodam Leofstano punito eo quod indigne uidit
CORPUS sancti Edmundi.
SanctusAbboFlonac. P^^f 't"" ^^™^"' ^°"*'^'' '^"°'^ quidam iuuenis
^-' Leofstanus nomine, genere poUens et rerum
affluens copia, presumptuosa curiositate preciperet, licet ab amicis et
viris religiosis prohiberetur, sibi^ locellum aperiri et sancti martiris
S corpus ostcndi. Custodes vero scientes eius arroganciam, et timentes
insolenciam, licet inuiti ad eius imperium mauseolum aperuerunt^, et
insolens iuuenis irreuerenter accedens corpus sancti Edmundi repperit
et uidit incorruptum. Qui statim arreptus a demonio versus est in
amenciam, et dentibus ac manibus circumstantes appetebat. Audiens
lo autem vir^ reiigiosus ac timoratus Alf[g]arus pater eiusdem Lefstani,
quid presumpserit, et quid inde ei acciderit, interdixit ne vlterius
paternam uideret faciem, nec ad mensam suam recumberet. Qui inedia
simul ac vesania corrosus, miserabiliter tandem vermibus consumptus
exspirauit. Coliigitur hinc ex conformitate vindicte, martirem hunc
1 5 Edmundum et beatum Laurencium meritis esse conformes, de quo beatus
Gregorius refert quod cum quidam minus digni corpus cius leuare volentes
conspicerent, contigit septem ex eis ibidem morte subitanea interire,
ut* ceteris metus incuteretur, ne ad sanctorum corporum contem-
placionem irreuerenter accederent.
^ QUALITER THEODREDUS EPISCOPUS FECIT SUSPENDI LATRONES,
ET CORPUS SANCTI EDMUNDI REPPERIT INCORRUPTUM.
20 . /~'Umque prefato loco tumulacionis sancti martiris in
v^ Bedricesuuorthe a quibus[que] " catholicis multa
conferuntur donaria et ornamenta in auro et argento preciosissima : quidam
maligne mentis homines aggressi sunt nocturno tempore beati martiris
infringere basilicam. Fuerunt autem octo, qui absque vlla sancti re-
25 uerencia decreuerant rapere omnia quecunque infra basilicam utilia sibi
inuenissent. Vnde sumptis machinis ad parandum ingressum et egressum,
alius posti scalam apphcat ut per fenestram se ingerat, alius malleo fabrili
pessulum ab ostio excutere nitilur, alius seram lima corrosam depascitur,
alius vangis et ligonibus parietem suffodere conatur. Excitatus a sompno
30 de tanto strepitu quidam iacens interius, nec pedem ad gressum mouere
nec linguam ad verbum laxare poterat ; domino deo hoc permittente non
in perniciem iacentis set in laudem et gloriam martiris presidentis. Set
sicut innoxium ad tempus suspendit ab officio pedum et lingue, sic noxios
protraxit in lucem in opere cepto inuitos : vt [alius] de scala penderet,
35 alius incuruus fodiendo laboraret, alius pessulum cura malleo contunderet,
et alius de poste seram excuteret. Mane facto populus ad ecclesiam
properans inuenit fures sic in incepto sacrilegio defixos, vt nec fugere
valerent, nec ab opere desistere. Comprehensi igitur, et vinculis con-
^ MS. iussit sibi. ^ MS. aperirent. ' MS. quidam vir. * MS.
ct ut. •'* MS. a quibus.
Ms. Bodi. 240.] De ^. (ZBDmunDo tege et martjte. 595
stricti, sancti Theodredi elmanensis episcopi, qui 'bonus' vocabatur, con-
sistorio presentantur. Qui inpremeditatus sentenciam dedit quam
se dedisse omni tempore vite sue penituit, nam omnes simul iussit
affigi patibulis, eo quod ausi fuissent utrium sancti martiris furtiue ingredi ;
non reducens ad memoriam quod dominus per prophetam ammonet, 5
dicens : * eos qui ducuntur ad mortem, eruere non cesses ; ' factum
quoque Helisei prophete, qui latrunculos de Samaria, pastos pane et
aqua remisit ad propria, dicens regi volenti eos percutere, quod non
cepisset eos in gladio etarcu suo; Apostoli eciampreceptum,quod dicit:
'Secularia negocia si habueritis, contemptibiles qui sunt in ecclesia, jo
i. viros seculares, constituite ad iudicandum.' Canones eciam prohibtnt
ne quis episcopus aut quilibet c'e clero delatoris fungatur officio: quonir.m
satis dedecet ministros vite celestis, assensum prebere in mortem eius
pro quo Christus niortuus est. Quamobrem predictus episeopus in se
reuersus grauiter indoluit, et sibi penitenciam indicens in grauibus 15
lamentis diucius se dedit ; ac deinde populos sue diocesis conuocat,
suppliciter persuadens vt a se triduano ieiunio diuine indignacionis iram
auertant, quatinus sacrificio spiritus contribulati placatus dominus illi
suam graciam concedertt, qua corpus beati martiris tangere et lauare
auderet, et honestiori locello reponeret. Quia licet tantis virtutibus 20
floreret in mundo, indigno tamen et insufficienii continebatur mauseolo.
Pacata ut credidit ira dei quam de morte furum promeruerat : accessit
vt sanctum regem et martirem Edmundum dignius sepeliret : et aperto
locello vidit et repperit illud corpus sanctissimum, ante dilaceratum et
truncum passionis tempore, iam integrum, vnitum, et incorruptum. Vidit, 25
inquam, et gauisus est ; tetigit, lauit, et rursum nouis et optimis vestibus
indutum, ligneo et nouo recondidit loculo ; sicque testis erat ad omnes
de gloriosi corporis integritate, quod oculis conspexerat et manibus attrec-
tauerat. — Hec autem prescripta miracula passionis hislorie sunt innexa
ad incorrupcionis probamentum quam de virginitatis merito credimus 30
sancto indultam Edmundo ante diem magne resur[r]eccionis et generalis
incorrupcionis. Sicut ergo de beato lohanne apostolo legitur, ipsa docet
incorrupcio carnis quam alienus martir extiterit ab omni corrupcione
mentis. Non quod omnibus virginibus ' indultum sit post mortem
priuilegium incorrupti corporis ; quia quos in angclica incorrupcionis 35
gaudere gloria conspicimus, omnes virgines fuisse non dubitamus. Le-
gimus quidem beatum Paulum virginitatis beatitudine floridum martirium
celebrasse, nec tamen corporis incorrupcionem promeruisse. Legimus
et fratrem domini lacobum virginem et martirem extitisse, nec minus in
terre puluerem resolutum esse. Nec ideo hec dicimus vt sancto Paulo 40
vel fratri domini preferamus in merito martirem Edmundum, set ut
designemus quam accepta sit deo in rege humilitas et in mente castitas,
in prepotente socialitas et in principum spiritu spiritus paupertas, in
deliciis fuga deliciarum, in affiuencia rerum temporalium amor martirii,
inter tormenta longeua constancia, et spiritus suauilas inter crebra telorum 45
vulnera. Et quia in hiis et in aliis multis viriliter egit virilis agonista,
^ MS. adds: set solis.
Qq2
596 appennir ii.
inicia premiorum de manu domini dupplicia [sortitus est], stolam videlicet
duplicem, anime beatitudinem et corporis incorrupcionem ; que quidem
hic inxiatur set in futuro consummabitur, quia hic dat deus sanctum
suum Edmundum non videre corrupcionem, ibi daturus videre gloriosam
5 et plenissimam eius visionem.
De Ailwino monacho ad custodiam sancti Edmundi per
episcopum constituto.
„ • • ^ rj- 7 "DRocessu temporis circa martirem tepuit
Ex cromcts de Hely. ]r , . K . ^. j !_•. •
-^ J- clericorum deuocio, nec satis debite, sicut
solebant, ipsius sancti beneficiis respondebant : et iccirco episcopus dioce-
sanus quendam valde religiosum et honeste vite monachum Aeylwynum
10 nomine in obsequio sanctissimi regis et martiris Edmundi, quasi suo loco
et vice ipsius, ministrum bonum atque custodem ordinauit et instituit,
circa annum dcccc. xcix. Sampson abb. ' Hic ob ardorem amoris precipui
quo totus in sanctum dei flagrabat : circa sepulcrum eius die noctuque
sedulus excubabat. Cui eciam mos inoleuerat vt pia motus audacia
15 intemeratum corpus eius certis vicibus aqua dilueret, pectine cesariem
componeret ; defluentes capillos in pixide diligencius recondens. Hic
insuper tanta dulcedine dileccionis a sancto fouebatur Edmundo propter
niire deuocionis sinceritatem, ut per noctumam reuelacionem, pene quo-
ciens vellet, ei confabularetur, presertim quando pro calamitatibus diuersis
20 eum jnterpellare consueuit.
De translacione sancti Edmundi de Beodricesuuorthe
AD L0ND0N[IAM].
c- j. J.J. 2 ANno ab incarnacione domini Millesimo. x°., et a
Samison abbas.^ f\ . ^.„, ,. ,, ., .•,•
■^ -t *• passionesanctiEdmundicxl'., comesquidamnobilis
Danorum Turkillus nomine, multo stipatus agmine apud Gippeswicum
applicuit, et per totam Estangliam discurrere, predas agere, villas cremare,
25 et homines crudeliter non cessabat trucidare. Deinde ad locum qui
dicitur Ringemere, vbi Vlfketellum ducem Estanglie cognouit exercitum
aduersus illum congregasse, perrexit, et durum cum eo prelium .iij".
nonis Maii commisit. Tercio congressi, maxima strage profligati sunt
Angli. Vlfketellus vero de loco in locum fugiendo delitescens, spe vana
33 celari suspicatus est, nam perscrutatus, prosecutus, et comprehensus per-
emptus est. Adeo quoque fuit illa persecucio generalis, vt nec cenobiis
quidem nec sacris edibus aliqua religionis contemplacione parceretur.
Quod Aeylwinus monachus animaduertens, et attrocitatem indomite gentis
pauitans ; presertim cum et ^ hoc sanctus hortaretur, capsam cum corpore
35 martiris reuerenter excipiens et super bigam ponens, per anfractus tortuosos
et calles deuios versus Londoniam profectus est; clerici tamen in suo
loco permanserunt. U Cumque iter ageret sepius a tergo respiciens, sole
ruente quadam die ad domum cuiusdam presbiteri nomine Eadbrihti,
patris Alfwini abbatis Ramesie, diuertit, et ibidem hospicium cum sua
1 Cf. MS. Tit. fol. 86. « Cf. MS, Tit. fol. 89'', where this foUows after
Swein's murder. ^ Tit. ad.
Ms. Bodi. 240.] De ^. (Cnmuniio rege et martpre. 597
modica suppellectili pro amore dei peciit. Abnuit sacerdos, homines
ignotos hospicio recipere detrectans: set tandem, post illata conuicia,
ipsum cum reda sua sub diuo in orto suo iacere permisit nec in domum
suam introducere vohiit. Ayelwinus autem lectum suum sub biga nocte
illa qualicunque modo potuit sibi substrauit. * Sicque recubat monachus 5
sub martire, martir vero sub diuo luciflue columpne [lumine] choruscus.
O quam felicia quiescentis lectistemia, vbi seruus secura sompni carpit
ocia ! Quis nobis, o Ayelwyne pater deuotissime, reserabit quam gratam,
quam placidam, sub tam precioso culmine noctem transegeris ? Quis
tametsi facundus orator, explicare queat quam dulcis sopor, quam deli- 10
ciosa quies merorem pariter ac laborem tuum refocillauerit ? Quanta
putamus animam tuani intima luce serenari, cum attenderes, indice celo,
Christum amici sui peregrinacionem comitari ? O mira suauitas, o in-
eflabilis iocunditas ! Nox illa nouum tibi solem parturiebat ; hospitalitatis
repulsa auro tectis edibus gracius tentorium ministrabat. Quarta denique 15
noctis instante vigilia, ceperunt vehiculi rote sine alterius mocione velud
ad gradiendum concitari. Quarum stridore prefatus monachus experge-
factus, voluntatem sancti animaduertit de corporis sui ab illo loco celerius
asportacione : moxque [uie] redditus iter quod ceperat aggreditur. lamque
a loco longius processerat : et ecce post tergum solito respiciens, intuetur 20
eminus flammis vltricibus domum presbiteri conflagrari. Et quidem satis
iuste, quippe qui caritate seclusa voluit vt proprium possidere quod deus
omnibus, et maxime domesticis fidei iubet esse commune. Nam licet
ignorauit quis quantusve fuit peregrinus quem aere sub nudo pernoctare
coegit, in Christi tamen nomine rogantem aspernari non debuit. Legerat 25
hoc scriptum set non intellexerat : hospitalem se fieri debere sine mur-
muracionis angore. |! Cumque monachus sepedictus ceptum iter confi-
ceret, eodem die Stratfordie vadum offendit, quod tribus milibus a ciuitate
Londonie distat. Cui breuis plurimisque in locis pons inter[r]uptus super-
iacebat, tutum nuUius, presertim equitanciiun vel militancium, vestigium 30
sustinens. Quem volens transire: propter artitudinem pontis, rotarum
ambitum non ferentis, reprimitur. Nauigium abest, semita inter fiuctus
solida non subsistit, immo tumidus aquarum gurges naufragium commi-
natur. Dacus a tergo perurget, diuerticula nulla patescunt, remorari-
non est consultum. Quid ergo monachus ageret, quo se verteret, consilio 35
pauper prorsus ignorabat. In se tandem reuersus, omnipotenti dextere
que mare fecit et arridam, negocium suum committit. Statim mouit se
biga, nec stare destitit donec dextera rota voluente super pontem, sinistra
in aere vltra aquam tanquam super arridam incedente et quasi sulcante,
ad terram oppositam peruenit. Quod videntes hii qui erant ex alia 40
parte fluminis, in laudem dei cicius prorumpunt ; Ayelwinus eciam
preuius auriga miratur visum, insolitoque spectaculo diu multumque
delectatus, in dei laudibus et sancti martiris assiduus perseuerat. Tandem
cum londoniense suburbium attigisset, mirum in modum obuiam sancto
corpori turba non modica processerat, que, nescitur vtrum precurrencium ^5
an diuine voluntatis vaticinio, ad obsequelam martiris premonita con-
» Cf. MS. Trin. CoU. Dubl. * MS. rememorari.
598 0ppentiij: ii.
fluxerat ; nec enim decebat vt tantum lumen ignorancie n.ibe tegeretur.
Cuius aduentu per urbem conclamato, religiosorum, clericorum et magna-
torum caterua, immo quasi tota ciuitas in occursum eius conuolauit.
Hinc elatus in humeris, versus ecclesiam beati Pauli apostoli cum magna
<; Jaudum frequencia deportatur. ' Letare iam Londonia, vrbs Anglie iam
opulentjssima, magna quidem tuis magnatibus, set maior ac maxima
beati Edmundi magnitudinibus. Satis et admodum gemuisti ^ cum non
pariente sterili : vevum ecce sterilis letare que non paris ; que paucos
parturig vel tiabes sanctos ante istius Edmundi ingressum, clama et
to erumpe laudis exhibendo melos, quia venit tibi suffragator ab Estanglia',
[felix]* sui nominis nuncupacione. lamsecure zacharizabis cum Zacharia:
' Visitauit orjens ex alto nostra.' Et vt euidencius noueris quis quantusve
tuas subeat portas, miracula per eum facta declarant. Egroti namque
variis langoribus aggregantur, platee debilium multitudine constipantur.
16 Per cuntorum ora Edmundi nomen, Edmundi laus, Edmundi resonat
preconium. Cecis peregrina mundi species tunc primo formatur, claudis
rudis incessus innouatur ; paraliticis fluxa menibrorum officina restringitur,
leprosis corporum mundicia restituitur ; fit diserta lingua mutorum,
palescunt aures surdorum. Sicque, deo cooperante, meritis sancti
20 Edmundi a via que dicitur Algate vsque ad ecclesiam beati Gregorii pape,
xviij varia infirmitate detenti miraculose sunt curati, quibus medicorum
diuturna sedulitas sanitatem conferre non valuit. ^ De muliere contrncta
Londonie sanata. Audito itaque uulgari plausu : quedam strato recubans
contracta mulier, que nec incedere nec grabato pedem extendere potuit,
25 domesticis ait : ' Quisnam hic est fragor multitudinis vociferantis ? ' Ad
quam illi : ' An ignoras, aiunt, sanctum Edmundum regem Orientalium
Anglorum, qui ab infidelibus et impiis paganis innocens pro Christo occisus
[est] * ? hic vrbem istam ingressus plurimos langore depulso reddidit
sospitati.' Tunc illa : ' Heu michi, ait, quam® deus non iudicauit dignam
30 illius oblatam presencie misericordiam promereri ! Nam si vel feretri pal-
lam attingerem, ab hoc incom[m]odo confido me continuo per eius merita
liberandam.' Et hiis dictis : confestim erexit se et stans super pedes diu
sibi peregrine sanitatis munus excepit, nonadecima facta curatorum
virtutes dei in sancto dei magnificancium. Que cum se sanitati plene
36 redditam comperisset, illico cursim turbam jrrumpens, fusis pre gaudio
lacrimis feretri velum rigat, inpressisque labris oscula sancto dulcia libat.
^ De Daco cecitate punito, et per sanctum Edmundum illuminato,
Postquam igitur diuine largicionis miseracio famuli sui Edmundi nomen
per miraculorum exhibicionem celebre reddidisset - decem enim et nouem
40 a diuersis incom[m]odis ea die curati fuisse memorantur : in ecclesia beati
Gregorii pape, que sita est prope basilicam apostoli Pauli, sanctissimi
martiris preciosum corpus deponitur. Vbi dum Londonienses cum obla-
cionibus votiuis beatum martirem excolerent : Dacus quidam, explorans ^
quisnam esset cuius fama tantam populi frequenciam inuitaret, cum
45 deuotis ingreditur versipellis. Et ceteris oracioni procumbentibus, ipse
' Cf. Herm. f. 35. * MS. genuisti. ' H. Eastangle. ^ MS. vehid.
* om. " MS. quem. ' Tit. explorare satagens.
Ms. Boii. 240.] De ^. (SHmuntio rege et martgre. 599
ri^idus et inflatus genua flectere distulit, et velo^ quod coram sacrario
oppansum erat reuulso, curiosis oculis perscrutari cepit interiora. Quod
cum impudens irreuerenter ageret : vtrorumque luminum cecitate multa-
tur. Quam cladem vt sensit : se peccasse, se errasse, se nequiter egisse
miserando clamore fatetur, vitam spondet emendaciorem, se fidelem deo, 5
deuotumque sancto Edmundo deinceps futurum pollicetur. Ideo oracio
indicitur generalis, sanctus Edmundus inuocatur, vt misero subueniat
imploratur. Fit vna vox omnium, et pro ceco multi supplices intercedunt.
Quorum precibus sanctus martir pulsatus, gratum munus optate lucis
indigenti detersa caligine rependit. Mox ille detractis aureis armillis, jo
pro graciarum accione sancto Edmundo eas offerre non distulit. Cui
eciam, vt vouerat, deuotus extitit quoad uixit. vitamque [correxit. Hiis et
huiusmodi virtutura insignibus] * fere per triennium quo ibidem commora-
tus est, longe lateque nomen marliris enituit, ac, vt fieri solet, per in-
dultam salutem corporum salutem sepius operabatur animarum. ,^
% De reduccione sancti Edmundi de Londonia ad
Bedricesuuorthe.
c j. ^ Tir Uolutis fere tribus annis, et pace ecclesie reddita :
-■— ' sanctus Edmundus Ayelwmo m somnis apparuit, et
vt corpus suum ad Bedricesuuorthe reduceret admonuit. Qui statim
Alf[h]unum vrbis Londonie episcopumadiens, licenciam postulatabeundi ;
ad peregrinandum pocius quam ad manendum, illuc se venisse comme- 20
morans. Egre presul accipit, set inuitus tandem annuit ; simulata tamen
deuocione fraudem adumbrans, religioso famulatu sanctum Edmundum se
prosecuturum pollicetur. Tunc secum ascitis tribus e clericis, ad ecclesiam
sancti Gregorii quamtocius properat, et si non simpliciter tamen re-
uerenter accedens, thecam cum thesauro subiectis humeris, clericisque 25
iuuantibus, conatur attollere. Ad quod dum enixius elaborat : sentit onus
intollerabile. Alii quatuor adiunguntur : set vires minime suppetunt ;
deinde xij additi, incassum fatigantur; ad postremum xxiiij iunctis
viribus circa lecticam subleuandam disponuntur, set et ipsi diu desudantes
martirem dei in aliquo mouere non poterant. Quod videns episcopus 30
vna cum suis pudore suflfusus admirabatur. Siquidem domesticis suis et
quibusdam ciuibus indixerat ut cum feretrum de ecclesia sancti Gregorii
extulissent : ad ecclesiam sancti Pauli quasi nolentes exportarent — bona
quidem deuocio, set a voluntate dei et sancti Edmundi discrepabat talis
intencio. Verum cum ab huiusmodi spe dei nutu prepeditus episcopus re- 35
cidisset, appropians Ayelwinus procidit in oracione coram sancto, propen-
sius eum obsecrans ne eum hac vice sue voluntatisfrustretur ostentamine,
m presenciarum ostendendo propriam se noUe deserere regionem. Et cum
ab oracione surrexisset, tribus ex comitibus suis sibi iunctis tanta facili-
tate thecam eleuat ut nichil ponderis habuisse putaretur. Arrepta demum 43
via, in magno merore ciuitatem reliquit, plurima cleri plebisque frequencia
sanctum procul ab vrbe vsque ad pontem Stratfordie prosequente ; nec
' MS. velum. ^ om.
6oo appennfr ii.
iam, vt prius, latibula captat nec celari satagens publicos conuentus
deuitat : set fama preconante de vicis quibusque per itineris tramitem in
occursum eius proruentes cum ingenti gaudio illum deducunt, ac prius-
quani subsequentes recedant ab occursantibus recipitur. Cumque cater-
5 uatim agmina succedunt agminibus nundinarum instar, consertis turbis
via constipatur ; quibus autem prompcior inerat deuocio, alii diruta
poncium innouabant, alii sentibus euulsis callem leuigabant. In redeundo
quoque de Londoniis, multis signorum radiis per viam tenebrosas
hominum mentes illustrabat, et infirmis graciam sanitatum aliorumque
10 con[m]odorum affluencius procurabat. Inter quos quendam languidum
apud Stapilforde, qui eum hospicio recepit, a diutino langore curabat ; qui
quidem infirmus, illius ville dominus, pro sanitate in eius aduentu con-
secuta manerium illud sancto Edmundo dedit imperpetuum. Tandem
propriis ab alumpnis beodricensibus cum omni deuocione suscipitur;
ifi pristinoque reponitur in loco, vbi deo propicio deuote se petentibus non
desistit suffragari.
De INTERFECCIONE REGIS SUANI PER SANCTUM EDMUNDUM.
E, ' • j c j. A Nno ab incarnacione domini M". xuf.,
Ex cro7ticis et Sampson. /A . . * , ^- i .
■^ ■»- et anno regni regis Anglorum Ethel-
dredi .xxxiiij., quidam Suanus, rex Danorum, post innumera et crudelia
20 mala que in Anglia et in aliis terris per decem annos gesserat iterum
ingressus Angliam, suis edictum posuit vt agros deuastarent, villas con-
cremarent, ecclesias spoliarent, masculos iugularent, set feminas ad suam
libidinem explendam reseruarent. Quod cum audisset rex Etheldredus,
nullo resistendi consilio fretus Normanniam peciit, cedens ad tempus
26 fortune potenti. Cuius hostes absencia fidenciores effecti ', plebem
anglicam absque miseracione prosternunt, armis iura regni vendicantes.
* Interea Suanus rex Anglorum appellatus, mandat vt ab omni populo
Anglie generale sibi persoluatur tributum. Et cum ab huiusmodi tributo
nulla prouincia Anglie, nec sancta quidem loca fieri possent immunia :
■50 contigit censores ad sancti descendere mansiunculam Beodrici villam
nuncupatam, '■ sibi dum vixerat suorumque antecessorum reg[n]um * orien-
talium a quodam vt dicitur rege Beodrico proprie nominatam, set modo
pignoribus martiris sacrosanctis dedicatam, suisque seruitoribus ab
Edmundo rege patre Edgari aliisque regibus Anglie concedendo victua-
35 liter delegatam". UIuc sine reuerencia requirentes regis vectigalia — quod
nemo prius audebat facere ex quo illud oppidum datum fuerat memorati
sancti ecclesie — cultores territant, comminantes, nisi cito quod querunt
annuant, se procul dubio ipsum oppidum cum oppidanis crematuros,
ipsius martiris ecclesiam funditus euersuros, clericos eciam variis modis
40 cruciaturos. At ilH, concepta in deo fiducia, tributarii regis peruasoris
fieri respuentes, spontanea yota regi suo sancto Edmundo se reddituros
profitentur. Tunc censores tanta eorum audita constancia vim timentes
inferre— nimirum qui iam cognouerant qualiter sanctus martir suis patro-
cinetur — , huiuscemodi rebellionis presumpcionem regi nunciare festinant.
"■ MS. affecti. " Cf. MS. Tit. fol. 84''. '-^ Ex. Herm. * H. regnum.
Ms. Bodi. 240.] De ^. (ZBumunuo tege et mattpre. 60 1
Perpendentes autem nepharii regis ferocitatem, non solum vicini, verum
eciam accole tocius Estanglie, cum iuminaribus [et] oblacionum votis ad
basilicam sui regis et martiris Edmundi vnanimi deuocione, vigiliis,
ieiuniis et oracionibus insistendo, cateruatim se conferunt, deum per eius
merita rogaturi quatinus iugum durum ^ captiuitatis, quod iam per decem 5
annos et amplius Anglia gemebunda contraxerat, potenti virtute "con-
tereret ; Ayelwynum eciam monachum rogauerunt — qui tante deuocionis et
dileccionis gracia apud eum vigebat — vt ad sepulcrum eius accedens
necessitates et angustias suas coram eo allegaret, et ut ipse sanctus
nocturna reuelacione more solito non solum vtile responsum dare non lo
differret, set eciam viam leuaminis et consilii salubrioris remedium, im-
petraret Cum igitur monachus ille quadam nocte sopori se dedisset :
sanctus Edmundus astitit ei niuea stola prefulgidus, vultu hillaris, ser-
mone iocundus, dicens : * Vade ad regem Suanum, hec illi ex ore meo
mandata perferens: "Vtquid vexas pusillum gregem meum, imponendo 15
iugum quod sub nullo traxere regum? Vectigales esse nunquam didi-
cerunt, tributum soluere nequaquam consueuerunt, nec requisitum vel
persolutum fuit post me aliquo eorum tempore. H Quapropter, dum
licet, iniustam sentenciam corrige : ne forte, cum volueris, minime liceat.
Quodsi mea monita non reuereris, et ab hac infestacione te cicius non ao
remoueas, prope cognosces quod deo michique displices : quia Estanglie
me defensorem experieris attrectatus." ' Igitur Ayelwinus diuino ad-
monitus oraculo imperatis obsccundans, laborem itineris aggreditur.
Tandem apud Geynesburghe regem Suanum reperiens, ex parte sancti
Edmundi, humili premissa salutacione, legacionis sue causam pro- 25
sequitur, miscendo duris blanda set et mitissimis demulcendo aspera
mandatum martiris indicat, videlicet ne cultores suos ponderc tributi
pjesumat onerare. At ille velud aspis surda aure nec audire dignabatur,
nec respondere, set monachum lacessitum obprobriis et contumeliis
spretum a conspectu suo iubet arceri, iurando contestans quod nisi 30
celerius ab[s]cedat, ignominia fedatum suus eum Edmundus recipiet, si
tamen mortis discrimen euadat. Insuper et sancto Edmundo probrose
detraxit et illum nil sanctitatis habere dicebat. Ayehvinus igitur ani-
maduertens regem tirannum nec deum timere nec sanctum reuereri,
tristis admodum viam carpere cepit domum reuertens. 11 Qui cum in .15
territorio lincolniensi frueretur hospicio et post laborem sopore placido
se recrearet : sanctus Edmundus apparuit ei, dicens : ' Quid timore
sollicitaris, quid merore tribularis ? An verba mea oblitus periculum
desperacionis incurristi ? Surge ergo festinus et iter tuum aggredere :
quia priusquam peracti metas itineris attingas, de rege Suano celcbris 40
fama te et tuos compatriotas exhillcrabit vniuersos.' Qui reuelacione
roboratus euigilans, iter suum arripit ante diei crepusculum, partim
affamine sancti Edmundi fisus, partim minis tiranni regis pauidus.
Cumque iter ageret : audiuit post se quorundam murmur Danorum
equitancium. A quibus infra breue consecutus, et salutatus, vnus eorum -15
dixit ei : ' Heus sodes, tune es ille presbiter quem nudiustertius apud
' «/. dure.
6o2 appennir n-
regem Suanum conicio me vidisse cuiusdam regis mandata pero-
rantem?' Ad quem ille: 'Ego sum.' Tunc ille: 'Heu, heu, inquit,
quam ponderosa fuit comminacio tua ! quam verum vaticinium ! Rex
enim Suanus morte sua letificauit Angliam, mestam ac luctuosam reliquit
5 Daciam. Denique, cum post recessum tuum sequenti nocte securus et
gaudens nichilque aduersi metuens rex stratum suum intrasset, ac per
totum palacium familie strepitus conquieuisset : intra cubiculum regi
adhuc vigilanti subito miles astitit ignotus mire pulcritudinis, vibrantibus
armis ornatus, vocansque proprio nomine regem ait : ' Vis habere tribu-
] o tum, rex, de terra sancti Edmundi ? Surge, ecce suscipe illud.' Qui
consurgens in thoro resedit, set mox conspectis armis terribiliter voci-
ferare cepit. Quem continuo miles impetu facto, lancea perfossum
ab[s]cedens rehquit. Ad cuius clamorem expergefacti concurrentes,
inuenimus eum cruore proprio fedatum animam eructasse.' Willelmtis de
1 5 gestis pontif. lib. 2°. Confabulaciones enim quasi altercancium et sonum
ictus custodes corporis Suani mirum in modum audierant. — Hec audiens
Ayehvinus, ad tam euidentem relacionem apud se tacitus tripudiabat,
deum ac sanctum Edmundum magnificabat. Citatoque gradu per-
ueniens ad suos : quod secretum esse arbitrabatur iam publicatum
20 aduertit. Marianus. Vt autem gloriosi regis et martiris Edmundi de
tiranno victoria longe lateque claresceret, omnipotens dominus hoc cicius
reuelare dignatus est quod sanctus martir egerit pro suo populo : siqui-
dem in Estsexia quidam egrotus nomine Wlmarius, vita et genere
preclanrus, tanto percussus langore triduo iacebat vt nullo membrorum
25 suorum officio, nec lingue quidem, vteretur, et sic cuntis spem vite
denegabat ; cuius cum nocte quadam parentes et vicini circumstantes
exitum anime prestolarentur, recuperata virtute in sessum se erigens
voce gratulabunda dixit : ' Hac nocte et hac hora sancti Edmundi lancea
transuei'beratus rex Suanus occiditur^.' Quod cum dixisset, in lectulo
30 recubans vltimum flatum emisit, atque morte sua tiranni mortem
indubitanter asseuerauit. Cumque hec sepedictus audisset Ayelwinus :
iam et ipse cepit publicare quod prius suppresserat silencio. lam
passim fama per regionem cursitabat, iam sumptis alis, Ayelwino
mortem regis perfidi propalante, per cuntorum ora uolitabat. Sic non
35 solum contigui sancti Edmundi vel vicini qui constanter vectigal dene-
gauerant liberi permanserunt, verum orientalis plage^^illius incole vniuersi,
qui ad eorum exemplum fieri tributarii vnanimes contempserunt. Et vt
nobis* Alfwen religiosa inclusa, apud sanctum Benedictum in Holm
tempore ilio solitarie viuens, retulit, nec tributum concessum in illis
40 partibus nec collectum reminiscebat. Tantum * in regione mari proxima
que dicitur Flegh, plebs rusticana, terrore concussa barbarico, censum
adunatum per manum patris predicte recluse apud Thefordiam iam
transmiserant regiis ministris assignandum ; set diuulgato per sanctum
Edmundum de iniquo rege dei patrato iudicio, sua singuli receperunt.
45 Occubuit autem Suanus rex iniquissimus .iiij°. nonis februarii, anno ab
incarnacione domini M°. xiiij°. Porro Daci remordente consciencia, de vita
1 Tit. occubuit. ^ ^jg. pL-iga. ' MS. vobis, cf. Herm. * MS. Tandem.
Ms. Bodi. 240.1 De ^. OBnmunto regc et martgre. 603
periclitantes, domini sui cadauer exanime copioso sale sallitum a feto-
ribus munierunt secumque per immensa equora ad Daciam remeantes
asportauerunt. Ab ea siquidem die, licet Anglia graues habuerit
tirannos, ecclesia beati Edmundi ab indiccione fisci mansit immunis.
Nemo enim eorum deinceps martirem ausus est prouocare aut in oppri- 5
menda eius ecclesia sine vindicta persecucionem inferre. Nonne sic ad
preces beati Basilii et beate dei genitricis imperium Mercurius martir
vastatorem ecclesie prostrauit apostatam lulianum ? Sic sanctus martir
Edmundus contemptores suos et ecclesie sue aduersarios potenter con-
terens, et pia cultorum suorum vota patenter et efficaciter promouens, lo
multis et magnis non cessat choruscare miraculis. Vnde factum est vt
extunc peculiarius eum inciperent eciam remote familie venerari, per
quem se nouerant a pressuris coacticie seruitutis relaxari.
QUALITER MONACHI APUD SANCTUM EDMUNDUM SUNT
INTRODUCTI.
_ , j . o j. LL T7 Theldredo rege defuncto, et Edmundo
Ex leeend.et Sampson abb. H , -j ^i- J 1
^ ^ J— ' rege Irensido nho suo dolo perempto :
Canutus, fiHus Suani, regni apicem adeptus est, anno domini M'.xvij. 15
Qui regni monarchiam dei miseracione sibi perpendens attributam,
primates regni prouectosque viros ac modestos conuenire precepit, hac
sciHcet de causa vt quecunque iusta et vtilia ipsi in commune raciona-
biliter tenenda decernerent ^, ipse decreta sancciret, sanccita perpetuo
caractere firmaret, firmata pro legibus posteris habenda mandr.ret '. ao
Dixit, et opere dicta compleuit. Hic tam pius, tam benignus, tam
religionis amator fuisse memoratur, vt per vrbes et oppida publicas
instituens scolas, magistris deputatis elegantes boneque spei pueros,
necnon seruorum filios manumissos, literis traderet inbuendos, de
racione fiscali sumptibus constitutis. Anno igitur predicti regis quarto : 25
Alfwinus episcopus elmanensis, eliensis autem monachus, suggessit
regi et regine de clericis qui habitabant apud sanctum Edmundum,
dicendo iustum et deo beneplacitum videri quatinus in loco eorum
monasticus ordo succederet ; vt scilicet peculiari famulatu ac honestiori
cultu sanctus, vt dignus est, excoleretur. Ab anno enim ' xix. trans- 30
lacionis sancti Edmundi de Hoxne vsque ad Beodricesuuorthe, quo
nunc incorrupta carne quicscit, assignati erant obsequio dei et sancti
Edmundi clcrici seculares, qui tepescente deuocione beneficia eidem
martiri collata inter se diuidebant, et corpus sanctum absque condigno
honore dimittebant. Ex cronicis de Ely. Contigit autem quodam 35
tempore, Ayelvvynum episcopum diocesim visitare et in eadem villa de
Beodricesuuorthe hospitari, vbi incontinenciam illorum clericorum et
alias enormitates audiens,intendebat eos corripere et ad meliora prouocare;
set nichil suam preualere monicionem inteUigens, partem sue prebende,
que sibi de illa ecclesia debebatur, et alia que ad ius episcopi pertinebant 40
petiuit. Illi vero hoc audientes indignati sunt, et ad episcopum in veru
fixa frusta carnis que de camibus porcinis et vaccinis ad oblacionem
* MS. discemererent. * MS. firmaret et m.
6o4 appennir n.
venerant, sicut per frusta slbi partiti sunt frustatina palam cum indigna-
cione miserunt. Hiis itaque perceptis, episcopus aliquantulum permotus
est, tacitus tamen rem perferebat, conferens in corde suo, sicut erat
pacientissimus et in omni operacione sua mansuetissimus. Tamen de
5 excellencia loci et sanctitate martiris Christi Edmundi et presencia cor-
poris illius incorrupti, absque venerabiii cultu religionis sic diucius
permanentis ', non leuiter in seipsum commotus est. Vnde non quieuit,
nec spiritus eius requiem habuit, donec hec omnia venerande regine
peroraret, et quod aptissime fieri posset tantus locus pro sahUe regis et
lo com[m]odo patrie, et pro tanti martiris excellenti sanctitate et miraculorum
frequencia que in eodem loco fiebant creber[r]ime, locus dicatus religioni
et seruicio Christi. Sicque de hiis preuenit venerabilem reginam in bene-
diccionibus dulcedinis ; et postea propositum suum regi Canuto perorauit,
adiutus suggestionibus regine, et beneuolencia ac dihgencia comitis
15 TurkiHi in cuius dicione locus ille fundatur. Rex autem, super hoc habito
cum suis sermone, conuocatoque consilio archiepiscoporum, episcoporum,
abbatum, priorum, comitum atque baronum tocius Anglie, precepit vt in
preclicta basiiica fierent monachi, qui die noctuque ibidem deo et sancte
Marie seruirent deuote. Deinde prefato episcopo elmanensi, qui huius
20 innouacionis caput extiterat et causa, negocii perficiendi causam delegauit.
Hic igitur ipsius regis auctoritate et precepto, et Turkilli comitis auxilio,
clericis motis et ahbi constitutis, quosdam de Hulmo sancti Benedicti, et
quosdam de ecclesia eliensi monachos ibi collocauit, anno ab incarnacione
domini M.xx°., et a passione sancti Edmundi cl". Ex cronicis de Hnlmo,
25 Placuit enim predicto regi vt de ecclesia beati Benedicti de Hulmo anti-
quitus constituta pars dimidia fratrum ad ecclesiam beodricensem dirige-
retur. Ea vero tempestate xxvj monachi viri religiosi et bone fame in
ecclesia de Hulmo deo et sancto Benedicto famulabantur. De illa namque
parte dimidia fratrum ad Beodricesuuorthe directa, vir prudens et honestus
30 Vuius erat, qui in ecclesia beati Benedicti officium prioratus agebat, et in
ecclesia sancti Edmundi apud Beodricesuuorthe abbas extitit primus ; et
cum eo alius frater Leofstanus nomine, qui in eodem loco post ipsum
abbas effectus est secundus. Hec autem sunt nomina aliorum xi fratrum
qui cum ipsis sunt introducti : Ailfwinus, Ailwardus, Leofdricus, Alfricus,
35 Bondo, Edericus, Alfuuoldus, Leofsurus, Sparafocus ; et pueri Oswaldus,
et Ordricus. In quorum quidem introduccione ita diuino cultu et religione
locus ille profecit '^, vt statim mutato noniine preclarius ei nomen inoleret,
i. * sancti Edmundi oppidum.' Priina exempcio motiasierii sancH
Edmundi: Ex cronicis de Ely. Concessit idem presul Ayelwinus in
40 ingressu monachorum prefato monasterio omne ius suum ac iurisdiccionem
et episcopalia sacramenta, intra idem monasterium et oppidum, et in
circuitu eiusdem oppidi per ambitum vnius stadii, ad augmentum glorie
et loci dignitatem, et contemplacionem sanctissimi regis et martiris
Edmundi. Nec ad iilorum ingressionis officia, nec ad benediccionem
45 abbatis interesse voluit, licet prouincie illius episcopus fuerat ; set a lon-
doniensi presule ordinatus fuit eorum primus abbas. Sibi vero prefatus
' MS. permanere. * MS. prefecit.
Ms. Bodi. 240.] De ^. (ZEtmiuntio reg^e et mattgte. 605
antistes nec minimum quid reseruari voluit, set in toto conferens ' monas-
terio iurisdiccionis sue dignitatem, quam illi contulerat ob reuerenciam
sancti Edmundi, et in ceteris omnibus ministrans eis suum consilium et
presidium. Didicerat enim in sua ecclesia de Hely idem presul, ubi
educatus et nutritus fuerat, quanta grauamina sepe imminere solent 5
monasteriis solummodo constitutis in potestate illorum qui magis querunt
que sua sunt, quam que Ihesu Christi, vnde, quia de aliis nequeunt,
dominacionem ex hoc in cenobiis sibi vsurpant. Statuta fuit et annotata
huiusmodi dimissio presulis Alwini pro se et successoribus suis in per-
petuum anno regis Canuti quinto. In hiis quippe operibus et seruorum 10
dei multis com[m]odis et administracione, quamdiu in episcopatu fuit de-
lectatus est beatus antistes, et in reparandis eorum cdificiis, et ecclesia
renouanda iugiter instabat. Anno siquidem introduccionis monachorum
secundo, destructa basilica antiqua et lignea clericorum, cepit idem
episcopus construere nouam, sumptibus suis propriis vna cum pecunia de 13
carnagio et oblacionibus proueniente. Quam archiepiscopus Agelnothus
anno xij°. sequente perfectam et completam in honore Christi, sancte
Marie et sancli Edmundi dedicauit, anno domini M^jcxxj". Secunda
exempcio sancti Edmundi perregem. Ipse quoque rex Canutus libertatem
quam rex Edmundus eidem sancto et clericis contulerat, monachis dedit 20
et confirmauit, adiciendo quod monasterium sancti Edmundi sit per omne
euum monachis deputatum ad inhabitandum, et ab omni dominacione
omnium episcoporum liberum ; Et quociens populus vniuersus persoluit
censum "^ Danis vel. ad naues seu ad arma, persoluant habitantes in ipso
fundo eadem ad vsus monachorum. Deditque sanclo Edmundo theloneum 23
piscium maritimorum quod ad ipsum regem pertinebat annualiter in
fundo predicto, et piscacionem quam Vlfketil habuit in Welle, et omnia
iura quarumcumque causarum in villis que monasterio adiacent et que
adiciende sunt per dei graciam. Dedit quoque regine sue asscnsum dare
sancto Edmundo quatuor milia anguillarum cum muneribus que pertinent 30
ad illas pro annuali censu in villa de Lakynghethe. Hec omnia rex
Canutus assensu omnium procerum regni sui eidem sancto Edmundo et
monachis suis contulit anno regni sui duodecimo, per cartam que sic
incipit : * In nomine poliarchis.' Will. de Malm. li. 2° de gestis pontif.
Videns enim patrem suum sic diuinitus per sanctum Edmundum in- 35
teremptum, micius deinceps cum sancto egit ; et terram illius fossa magna
circumduxit, immunitatem terre sancti preter fossatum ab omni presta-
cione et inquietudine tribuit. Exactores quoque vectigalium qui alias per
Angliam debachantur fas nephasque iuxta mecientes, sibi supplices contra
fossatum sancti Edmundi litigaciones sistunt. Ex cronicis de Ely et 40
Mariatti. ^ Concessit insuper rex Canutus monachis in augmentum
venerandi loci et eorum suffragia, transferre corpora sanctorum Botulphi
episcopi, et lurmini clitonis Christi, de Grundesburgh et Blideburghe ad
monasterium sancti Edmundi. Quod postea tempore Leofstani abbatis
sollempniter est executum. Corpus namque beati Botulphi episcopi 45
primitus apud Grundesburghe humatum est, vbi concursus populi et
^ r. conferebat ? '^ MS. sensum.
6o6 appennijc ii.
creber[r]ima' fiebant miracula. Cuius translacio cum obscura nocte fierel,
columpna lucis super feretrum eius ad depellendas tenebras protendi
celitus visa est. Corpus vero beati lurmini similiter apud Blideburghe
cum patre suo Anna primo iacuit, in cuius plumbea theca, in qua delatus
6 est, tale epitaphium inscriptum continebatur : 'Ego lurminus com[m]ando
in nomine sancte trinitatis vt nuUa persona audeat depredare locum
sepulture mee vsque in diem resurreccionis. Sin autem, remotum se
sciat a sorte sanctorum.' Ex qttodajn libro de Blibtirgh. Hinc scribitur
in historia sua : 1^'" ' Extraneis bis venditur et bis asportatur ; et bis per
10 se rediit quo prius locatur ; set tercio pro precio ponderis daretur, secundum
pactum tercium, quod non mutaretur : Ecce corpus cum copia thesauri
stateratur, et thesaurus magis ruit licet plus minuatur. V. Sic paulatim
minuitur dei prouidencia, vsque corpus et quadrantes tres librant equalia.
Tunc eductus de patria, cum magna plebis gloria Sancti Edmundi
15 martiris transfertur [in] ecclesia.'
INCIDENCIA DE CARNAGIO MONASTERII SANCTI EdMUNDI.
CUm enim Suanus rex Danorum Angliam sibi subiugando tributum in-
portabile sibi solui precepisset, accedebant '^ episcopatus Estanglie
parochiani tam de Northfolchia quam de Suthfolchia ad sanctum
Edmundum, deuote supplicantes quatinus eos potenter a tam crudeli
20 depressione liberaret. Exaudiuit ergo more solito sanctus Edmundus
orantem populum, exaudiuit et deus orantem Edmundum, nocte si-
quidem diei purificacionis beate Marie ipsi Suano apud Geynesburgh
apparuit sanctus Edmundus et eum lancea transuerberans mortuumque
relinquens disparuit, et patriam ab inportabili tiranni tributo taliter
25 absoluit. Quo quidem diuulgato miraculo, incredibili populus exultauit
tripudio ; volens et sancto Edmundo rependere graciarum acciones,
vnanimi omnium assensu de qualibel carucata terre in toto episcopatu
Estanglie quatuor denarios annuos imperpetuum sancto dei conferre
decreuerunt. Quodvsque modo eadem de causa 'carnagium' appellatur.
30 Quibus sic auctoritate episcopali confirmatis, vniuersisque vota sua
annuatim alacriter conferentibus, accreuit pecunie summa, de qua, et de
aliis oblacionibus aliunde prouenientibus, incepta est ecclesia" noua, anno
quoque duodecimo ab incepcione perfecta, in honore Christi, sancte Marie
et sancti Edmundi ab Agelnotho cantuariensi archiepiscopo dedicatur.
35 Postea, tempore regis Willelmi secundi, Herbertus primus episcopus
norwicensis, qui sedem episcopalem de Thefordia transtulit ad Norwicum,
et ecclesiam magnificam ibidem construxit : videns ecclesiam sancti
Edmundi consummatam, accessit ad conuentum sancti Edmundi et
impetrauit ab eis, vtpote ab hominibus minus cautis, quatinus carnagium ad
40 ecclesiam suam perficiendam ei accom[m]odarent, post cuius perfeccionem
carnagium predictum bona fide promisit illis esse restituendum. Quo
quidem ei ab incautis, excepto carnagio infra libertatem sancti Edmundi,
et carnagio hundredi de Stowe in Suthfolchia, et carnagio decanatus de
Belihowe in Northfolchia, concesso : de ipso carnagio suam consummauit
' MS. creberime. " MS. accedentes. * MS. ccclesie.
Ms. Bodi. 240.] De %>, OBlimunDo xzqz et martpre. 607
ecclesiam ; nostrisque deinceps minus considerate agentibus, norwicensi
ecclesie de predicto carnagio continuis annis ab ipsius diocesis incoHs
respondetur. Eo tamen excepto, quod de duobus decanatibus, vno scilicet
de Stowe in Suthfolchia, et alio de Belihowe in Northfolchia, in testimonium
iuris nostri pristinum nobis retentis, Stowe nobis more solito respondet ; set 5
Bilihowe sacrista norwic[ensis] nobis deforciat, et hac quidem racione: cum
propter distanciam decanatus de Bilihowe ab ecclesia sancti Edmundi,
inter sacristas sancti Edmundi et Norwici conuenisset quod, datis sacriste
sancti Edmundi annuatim decem solidis, idem decanatus de Bilihowe
sacriste Norwici de carnagio responderet. Et cum per multos annos 10
sacriste sancti Edmundi de decem solidis continuis annis sacrista Norwici
satisfecisset : volens sacrista sancti Edmundi sacristam Norwici aliquo
visitare munusculo, cepit ei vnum taurum vno anno transmittere, atque alio
anno forte non. Quibus sic procedentibus, post multa tempora sacrista
Norwici cepit calumpniari quod, nisi taurum reciperet, decem solidos pro 15
camagio de Bilihowe non solueret. Processiue calumpniatum est quod,
nisi taurus decem valeret solidos, in nullo sacriste sancti Edmundi
responderetur. Quod ut omnibus liqueat, presentibus duxi inserendum.
DE PRIUILEGIIS ET LIBERTATIBITS SANCTO EDMUNDO AB HARDE-
CANUTO ET SANCrO EDWARDO [COLLATIS].'
CUm rex Canutus regnum Anglie strenue per plures annos gubemasset,
laudabilis exempto vite curriculo viam vniuerse carnis ingreditur. 20
Certantibus autem Heraldo et Hardecanuto filiis eius de prioratu, quin-
quennale circiter infortunium gemebundi traxerunt insulani ; nam quic-
quid emolumenti sobrietas Canuti contulerat, filiorum tempestate pessum
isse visum est. Hardecanutus tamen sancto Edmundo talem dedit
libertatem, confirmando cartam patris sui Canuti : vt nullus archiepisco- 2=;
porum vel episcoporum vel aliarum personarum eis adherencium presumat
quicquam consuetudinis siue dominacionis amodo in eodem monasterio
et villa super monachos, clericos aut laicos proclamare, vsurpare, iusticiam
aliqaam facere, aut missas celebrare, nisi monitus fuerit ab ipsius loci
abbate. Si quis vero hoc aggressus fuerit calumpniari aut infringere de- 30
cretum, presencium ecclesiasticorum prolate excommunicacioni subiaceat,
et insuper regio fisco triginta auri talenta persoluat. — Tandem manu dei
Haraldo et Hardecanuto velud minus fructuosis palmitibus a regno
succisis : qui fractus putabatur sue'' rursus oliue ramus inseritur.
Egressus enim a Normannia Edwardus regis Etheldredi filius, domesticum 33
pariter et stipendiarium secum habens exercitum copiosum, ius patemum
exposcere non torpescit, set cum summo tripudio susceptus, ab Anglis
heres kgitimus ad honoris insignia promouetur, anno domini Millesimo
.xliijo. regali diademate coronatus. Nec multo post, annovidelicet domini
Millesimo .xliiij., sanctum martirem Edmundum, pro statu et prosperitate 40
regni supplicaturus, adiit— cuius ecclesiam in tantum semper habuit
reuerencia ' quod quando oraturus ibidem veniebat, a miliario ad ipsam
non nisi pedibus procederet. Sane circa primum annum regni ipsius ad
' Cf. MS. Tit. fol. 95\ - MS. sine. ' MS. reuerenciam.
6o8 appenliir ii.
monasterium sancti Edmundi perueniens, hillaii gratulacionis voto, pro-
pensiori fratrufti excipitur obsequio. Vbi quanta deo pie confessionis
holocausta, quanta pure oracionis effuderit Hbamina, quis digne fari
sufficiat ? Graciam deuocionis operis approbat exhibicio. Quoniam, ne
infructuosus eius esset aduentus, loco eidem manerium de Mildenhale
6 cum pertinenciis, et octo hundreda et dimidium, prima vice contulit,
deinde confirmauit hbertates a Canuto et Hardecanuto sancto Edmundo
coUatas, et quod monachi liberam sui abbatis habeant eleccionem, et
sokam et sakam vbicunque terras habuerint vel in posterum habebunt ; et
quod ille locus nunquam sit locatus cum aliis personis quam cum
10 monachis ; nec ahquis episcopus habeat vmquam potestatem in eodem
monasterio, nec infra fines eiusdem ville crucibus designatos. Hanc
igitur libertatem mutantibus seu in aliquo adnichilantibus, ipse rex
penam apposuit, videlicet quod sint anathematizati et in iehenna igne
demersi, nisi in vita sua resipuerint. Idem rex sanctus alia vice concessit
15 sancto Edmundo eternam libertatem in villa de Beodricesuuorthe ita
pleniter sicut vmquam habuit, videlicet ut quociens homines censum
persoluerint exercitui vel nauibus, tociens ville habitatores censum
persoluant ad necessitatem abbatis et monachorum ; et quod nunquam
aliquis transmutet abbaciam ad alterius ordinis viros, nisi velit separari
20 a communione dei et omnium sanctorum eius. Item dedit sancto
Edmundo Pakenham, quod prius habuit Osgothus Claf, de quo scribitur
infra inter miracula sancti Edmundi. Item dedit sancto Edmundo
Konegeston, Wulpet, Risby, Stantone castre, et monetarium siue cuneum
infra burgum sancti Edmundi. Hic dixit in cartis suis quas sancto
25 contulit Edmundo, se cognatum eius fore. Cuius ecclesie multas alias
dignitates et libertates concessit et terris et redditibus eam valde multi-
plicauit.
De muliere contracta et sanata.
Ex libro irimo viiraculoritvt Samisoti abb. \ " ,. , ^ ,. "
J- wardi quedam mulier
contracta manuum fulta remigio, scabellulis rependo nitebatur, reliquam
corporis fabricam aridis cruribus trahens. Hec nocte dieque, ceteris rece-
30 dentibus, ab ecclesianon recedebat, sperans, et rcgans, a sancto Edmundo
consequi salutem. Qua in peticione perseuerante [nocte] quadam solito
gratior sompnus obrepsit. Accidit eciam tunc oracionis gracia nobilem
quandam matronam nomine Alfuene, ab Orientali Saxonia, affuisse, ac-
censum cereum manu tenendo votiuas excubias celebrante[m] : 1f Cumque
35 in ecclesia noctem insompnem transigeret, videtur sibi subito virum
uultu et habitu venerandum de sacrario quo sancti pignora condita
habebantur egredi, amplissimo refulgentem lumine, reseratisque quibus
presbiterium chorusve claudebatur ianuis nauem ecclesie obambulans ad
locum deuenit quo contracta recumbebat. Aspicit hec predicta matrona
40 et contremiscit, ac pene amens effecta inusitate miraculo visionis pertur-
batur. Stans itaque uir quasi medicus super encleticam, prolato antidoto
lesa membra perungit : salutifera namque dextera percurrente, crucis
tantum super eam vexillum depingit. Quo peracto, reuertitur ; nec mora.
Ms. Bodi. a4o.] ^t ^, (BQmmto xzQZ et mattgte» 609
expensa medicina, salus optata subsequitur. Igilur apocrisarius Brunstanu-
nomine strepitu perturbatus, furum suspicans imipcionem, quiete cubilis
excutitur, rememoransque feretri, concito gradu ad sancti mauseolum
accedit : vbi fixis obtutibus videt cortinam que locum ambiebat velud ad
ingressum cuiuspiam persone tremulis rugis agitari. Tunc maiori stupore 5
perfusus, quod uerebatur credit accidisse: tamen, introgressus, singula
queque sicut dimiserat inuiolata cognoscit ; vnde rursum digressus, quo
sonitum audierat tendit. Et veniens ad supradictas valuas inter presbi-
terium et chorum, quas diligenter seris artauerat, patulas inueniens\
admirabatur. Mulierem quoque quam heri et nudiustertius doloris 10
constrictam angustiis viderat et nouerat, incolumem videt et alacrem,
deum et sanctum Edmundum benedicentem. Signoque pulsato, fratres
conueniunt ; et celebrato de more noctumali officio, prefatus edituus rei
euentum profert in [publicum] ^ Ad medium deducuntur sepedicta
matrona, et mulier contracta set iam sana ; narrat illa que uiderat, explicat 15
ista que experimento didicerat. Rcfert eciam edituus que sibi de miraculi
perpetracione innotuerant. Verba rebus consonant, res verbis eque re-
spondent. Pulsatis igitur mane campanis, cordis ac uocis iubilo choris
altemantibus laus creatori decantatur, qui sanctos suos mirabiles reddit
in terris, ut nouerint omnes quanta gloria perfmantur in celis. ^o
QUALITER OSGOTHI DaCI SUPERBIA PUNITA SIT.
Samison bb \^^ quadam dominica contigit eundem sanctum regem
* -»— ' Edwardum apud sanctum Edmundum deuenire.
Qui cum in crastino, vtputa vir tocius religionis cultor et custos, fratram
subisset capitulum, aut eorum consulens vtilitatibus, aut eomm se
com[m]endans oracionibus : Dacus quidam Osgothus Claf nomine, auro «5
textis vestibus et aureis armillis decoratus, deaurata nichilominus bipenne
more Dacorum abhumero dependente,sanctiEdmundi basilicam indeuotus
ingreditur. Hic tanti nominis tanteque potestatis erat, ut secundus a rege,
non minus quam rex ipse cuntis formidandus haberetur. In hoc sane
discrepare videbantur, quod rex tenore iusticie, iste terrore seuicie time- 30
batur. Inter cetera vero malignitatis sue studia, sancti Edmundi virtutes
inprobare, et ei famulantes consueuerat infestare. Ingressus igitur eccle-
siam, mente rigidus per medium chorum [ad] secreciora penetrabat. Et
cum bipennem in presbiterio a collo deponere temptaret, ut super eam
incumbens magis curiose quam deuote que agebantur consideraret : 35
illico virtute diuina manibus eius auulsa in pauimentum procul detruditur,
ipse quoque correptus a demonio, miseras emittens voces in terram
eliditur. Fit clamor inconditus, ecclesia tota turbatur ; set et rex in capi-
tulo strepitu pulsatus insolito, cognouit a narrante, predictum Osgothum
in ecclesia peruasum a demone. Quo comperto, conuersus ad abbatem 40
Leofstanum ait : * Tuum est, pater, pro huius restituenda salute sanctum
suppliciter cum monachis tuis interpellare.' Tunc abbas precibus suos
adhortatur insistere, ipse quoque dictis exorcismis aque consecrate
aspersione perlustrans egrotum, demonem expellere satagebat. Set curo
' al. om. ' MS. medium.
VOL. II. R r
6io appentiijt: ii.
nichil proficeret, consultum est ei ab Ayelwino beati martiris consecretali,
quatinus energuminum ad tumbam sancti curandum deferri iuberet. Quod
cum factum fuisset, omnibus in commune psalmis et letaniis incum-
bentibus, tande[m] ab ymagine dei nequam spiritus egredi compulsus
5 est. Quod cemens rex et alii circumstantes, ceperunt glorificare deum in
sanctis suis mirabilem, et mirabilia per eos operantem. Osgothus eciam
se sibi redditum perpendens, gracias deo et sancto Edmundo impendit ;
deinde vitam correxit et mores mutauit, sanctoque deinceps Edmundo
fidelis permansit. In testimonium tamen presumpcionis indebite, vtra-
lo rumque manuum multatus est arriditate : ut sub iugi supplicio semper
admoneretur non altum sapere set timere.
f De domino de Werketon et vxore sua ab horribih
MORTE PRESERUATIS.
„ . . c- wT-j JM ITUit quidamdominusManeriideWerke-
Ex crontcis Sancti Edmundv . r* ^ - ^ • ^- t:-j j-
-•- ton tempore primo sancti Edwardi,
qui habuit vxorem sibi deuote copulatam. Vterque iustus, uterque pius
1 5 ac operibus misericordie assuetus. Quibus inuidens inimicus, deceptoriam
eisdem sub specie religionis inmisit suggestionem. In primis itaque
suggessit cordibus innocencium sanctorum victorias, confessorum gloriam,
ac virginum triumphalem continenciam, set demum demonstrauit coronas
excellenciores martirum beatorum ; ut quanto scilicet cicius peruenerint
20 ad coronam martirii, tanto velocius inducantur ad loca premii. Ecce
martirium com[m]endatur, set modus martirii non distinguitur. Elegerunt
ergo vitammundi finire martirio, etformam execrande perdicionis precogi-
tauerunt : et * dum in vicinio manus non haberent occidencium, ne diucius
prolongaretur optatum gaudium, vterque in corpus proprium seuiendo,
25 sibi tamen tantum cognitus, sacrilegum precipitauit homicidium. Qui die
quadam, remotis ad cautelam famulorum intersticii§, quisque nephas con-
ceptum precurrit occupare. Set deus bonus, qui noluit sanctos suos
inmisceri eternis ludibriis, temptatorem hebetauit, et temptatos a proposito
nequam tali modo reuocauit. Mos enim predictis a priscis temporibus
30 inoleuit vt cotidie post prandium in honore gloriosi regis et martiris
Edmundi post gracias deo solutas potacionem, quam plenum siue pleni-
tudine[m] sancti Edmundi vocabant, ad gustandum postulare, non, quod
absit, ad gule illecebras excitandas, set, vt verius loquar, ad Christi
pauperes recreandos. Prochdolor, dicto die concepti sceleris poculum
35 beati martiris omiserunt — nimirum cum totum ad malum aspirabant,
bonum non sapiebant. Tandem vero inter densas ac peropacas tenebras
lux exilis emicuit, sancte videlicet recordacionis Edmundi regis oblata
potacio. Vnde dum plenum sancti Edmundi deportatur, suasio diaboli
effugatur : et dum gustatur potus ob deuocionem sacratus, fugatur hostis
40 excecatus. Quapropter vterque, sceleris precogitati penitens, sancto
martiii gracias egit dulcifluas, Qui cicius eiusdem regis limina visitantes,
1 A Chronicle of St. Edmund*s is extant in MS. Queen's Coll. Oxf. ccciv. l,
.f.-58(i6thcent.).
■^ MS. vt.
Ms. Bodi. 240.] 23e ^, aHiimuntio rege et mattgte. 61 1
dictum Manerium de Werketoii cum omnibus pertinenciis suis ecclesie
sancti Edmundi imperpetuum donauerunt ; populi eciam intra septa
eiusdem monasterii, quoad uixerunt, in quadam aula veteri que Bradfeld
dicebatur permanserunt. Set obstat quod in cronicis scribitur aliis, regem
Willelmum primum, vel reginam Matildem vxorem eius, dedisse idem 5
manerium sancto Edmundo. Ad quod respondendum est, quod idem rex
Willelmus Angliam armis sibi adquisiuit, comites subiugauit, comitatus
inuestiuit, indigenas exheredauit, alienigenas infeudauit, et, ut breuiter
replicem ^ qui totum adquisiuit, partes tocius vbi et quomodo et ad quos
voluit distribuit ; adeo vt non nulli magnates angligene, grauibus 10
expensis a rege flagitabant vt dominia que antiquitus iure possidebant
hereditario, sub nouo rege possiderent tanquam per nouum regem de
nouo feodati. Ynde quibus in illis diebus rex Willelmus vel eius regina
aliqua donauit, concessit vel confirmauit, quasi noui donatoris acceperunt
fundamenta. Manerium ergo de Werketon donum regis Willelmi vel 15
regine eius dicitur, non quasi ante non datum, set sub specie donacionis
de nouo confirmatum. Ad huius rei manifestandam noticiam sciendum
est quod idem rex spoliauit monasterium de Rameseia de mille septingentis
libratis terre, quas inter milites suos quos in Angliam duxerat impertiuit.
CONSIMILE MIRACULUM NARRAT ODO DE SYRENTONA 1N SERMONIBUS
SUIS SUPER illud : ' exiens iesus de finibus tiri,' etc.
IN Maiori Britannia vir et vxor eius, spiritu tristicie instigante, pro- ao
posuerunt se suspendere; et cum se in quadam domo inclusissent,
et ut laqueum sibi inponerent parati essent : dixerunt ad inuicem : ' In
domo nostra frequenter cantauimus antiphonam sancti Edmundi regis:
semel ergo dicamus eam antequam moriamur * — quoniam secundum
morem patrie beati Edmundi, ipsi laici antiphonam beati Edmundi que 25
incipit 'Aue rex gentis' circa ignem loco Benedicite frequentant. Cum
autem cantilenam terminassent : ad inuicem erubuerunt ', admirantes
qualiter tam enorme propositum in corde eorum ascenderet. Et sic per
cantilenam gloriosi martiris Edmundi ab horribili morte liberati sunt.
ir De MUUERE MUTA A NATIVITATE ; ET DE ABBATE LEOFSTANO
CONTRACTO.
^ . II ^ /^Pere precium est memorie titulis eternare illud 30
■^ V-/ msigne miraculum quod de mcorrupta cor-
poris integritate regis et martiris Edmundi diuina propiciacio dignata
est propalare. Tempore igitur Leofstani abbatis, quedam mulier a natiui-
tate muta, de pago wintoniensi, sanclum inuisit Edmundum, incom[m]odi
sui ab eo flagi[ta]tura remedium. Hec, quia voce non poterat, intimo 35
cordis afifectu constanter deum eiusque martirem exorabat. Denique,
perseuerante illa iuxta sepulcrum martiris in gemitu et contricione cordis :
soluuntur eius lingue repagula, vocis organa formantur ad noua famina.
Post annosa demum silencia in aperta prorupit verba, cum omnibus
qui aderant saluatoris virtutem laudancia. ^ Que cum sibi loquelam 40
^ MS. repUcam. " MS. eribuenint. ' Cf. Tit. foL 97.
R r 2
6i? appennijc n.
plene redditam comperisset, illico patriam p[ar]entesque repudians, nun-
quam ab obsequio martiris vel ad modicum recessuram se deuouit.
Pauimenta mundare, variis florum speciebus adornare ministerium
arripuit, indefessas beato martiri exhibens excubias. Hec postmodum in
5 tantam sancte conuersacionis puritatem excreuit, ut sancti Edmundi
creb[r]a visionis pariter et allocucionis mereretur reuelacione confoueri.
Quadam enim nocte beatus Edmuhdus solita presencie sue dulcedine
permulcens, talibus eam verbis afifatur : * Vade, dic Leofstano abbati :
" Cur ita necligenter agis vt nulla mei tuum tangat animum sollici-
10 tudo ? facies mea cassibus aranearum indecenter obducitur, omnis^ circa
me veneracionis cultura sopitur.'" Mox illa parens imperatis, nicliil
intactum pretermisit. Abbas autem muliebria verba paruipendens, velud
aniles inepcias respuebat. — Quippe qui iam dudum in commune de-
creuerat a contactu sanctimonii reuerenter abstinere. Porro quod
15 reuerencia'* credebatur, pro necligencia imputabatur, et vnde gracior
haberi confidebat, inde periculosius displicebat. — Paucis admodum
«lapsis diebus, rursus sue consecretali sicut prius adest pater Edmundus,
jam dicta replicat, eademque consignat. Illa geminat officium ; nec sic
vUus laboris fructus emergit. Tercio demum sanctus id ipsum repetens,
20 austeritati verborum terrorem inmiscet minarum. Quibus auditis abbas,
magis perhorrescens vindicte promisse seueritatem, quam reueritus fuerat
admonicionis premisse lenitatem, fratribus innotescit negocium. Qui
habita dehberacione, audita statuunt experiri. Tandem, cum oracione
[explicito] ' triduano ieiunio, abbas cum fratribus quibusdam preelectis
25 accedit ad sacrosanctum beati martiris locellum. Quo patefacto: Ayel-
winus monachus, iam pre nimia senectute cecus, propius adducitur vt
palpando probet an adhuc in omnibus ita perseueraret quemadmodum se
meminit eum reliquisse. At ille [nichil]* hesitans vtputa qui simile [quid]'
sepe peregisset, non solum integros set et corpulentos domini sui attrectat
30 artus. Palpat, vertit ac reuertit, et nichil sentit immutatum, set omnia
deintus inuenit vt dimiserat. Tunc demum, ceco ductoribus suis vicissim
ducatum prebente, singuli manus inicere gaudent. Expositus autem
super ligneam tabulam deponitur, mulieris attestacio vera comprobatur.
Pristino cultu exuitur, interula illa in qua tirannum uiriliter triumphauit,
35 cum crebris telorum ictibus perforata tum infeccione sacrati sanguinis
intertincta, — alioquin autem reperitur penitus incorrupta, Ex libro de
antiquis niiraculis ab Hermamio archid. scripio *. Puluillus quoque qui
aho nomine dicitur auricularis, sub sancto capite repertus est talis :
non ex plumis vel bombice alicuius generis, set solummodo tenuissimis
40 lignorum dolaturis. Philacterium quoque crucis dominice a collo de-
pendens supra pectus sanctissimum inuenitur, quod archipresul et martir
domini Alphegus olim Londonie desiderans* comparare multo auri pon-
dere, set nequit propter Ayelwinum custodem martiris ibidem, eciamsi
proferret ibidem aurea dona Tharsis. O quam dulce spectaculum ! quam
45 euidens, quam stupendum miraculum ! Vultus serenitate, membrorum
^ MS. omnes. ^ al. reuerencie. ' om.
* Cf. Tib. fol. 45. « so Tib.
Ms. Bodi. 240.] 2De ^. OEnmuniio tege et martpte, 6 1 3
integritate quedam resurreccionis insignia presentando, sanctus nichil dis-
tabat a viuente, si mobilis efficacia non defuisset. O quantus et quam
dulcis tunc odor suauitatis non solum in ecclesia set in claustro per totum
diem, et in cuntis monasterii oflicinis fragrancius emanauit ! Hiis visis :
abbas cupiens experiri si capud firmiter hereret corpori, iussit ut, se 5
manibus vtrisque capud martiris conplectente, vnus eorum pedes arripiat :
quatinus dum [ad] se trahere^ quisque nititur, de integritate eius vlterius
non dubitetur. Ad hoc expauescunt singuli, nuUus eorum hoc facere
consensit, non rebellionis proteruia, set timore, nimirum reuerencia. Tunc
abbas, singulis circumspectis, vnum eorum nomine Thurstanum, quem 10
a puero intra monasterium educauerat, taliter afTatur: 'Tu pre ceteris
peculiarem michi debes obedienciam : accede ergo nil dubitans, animum
vacillantem gradu firmiore consolida.' Tunc illo beati martiris pedes
annisu quo valebat astringente, abbas alteram ceruici martiris, alteram
mento supponens manum, tanto traxit impetu, vt ediuerso reluctantem 15
post sacratissimum corpus inclinaret et monachum. Sicque caput ita
firmiter inuentum est vnitum corpori acsi nuUo ferro percuciencium
tactum esset, nisi quod quedam cicatrix quasi in modum fili coccinei circa
collum rubens apparuit. Post hec abbas vehementer stupefactus, et
percuciens cor suum, exhorruit factum. Non enim ad distrahenda vel 20
diuaricanda reuerenda testis Christi membra, set ad honoranda fuerat
inuitatus. Ideoque statim nianus eius vtraque contrahitur, acies luminum
tenebris obducitur, lingua torpescit, suique docetur exemplo quam pia-
culare fuerit flagicium super hiis dubitasse. Ceterum sicut Thome in-
fidelitas fidem ecclesie corroborat, sic et huius abbatis dubitacio multorum 35
blasphemorum retundit perfidiam : dum enim audacter intulit ipse sibi
pemiciem, ex alionun cordibus dampnosam fidei segniciem 'eradicauit.
Tunc fratres sanctissimum corpus, reuestitum nouis quibus competebat
induuiis, in locello cum omni reuerencia et deuocione reposuerunt. Exuuie'
vero martiris in seruatorio reconduntur, cum philacteriis ; vnde de 30
sacrario diuinitatis presto sunt beneficia muhis. lVz7/. lib. 2° de
gest. pont. Abbas autem regem Edwardum per nuncios conuenit ut
sibi medicum mitteret. Ille Baldwinum sancti Dionisii monachum, artis
medicine peritum, direxit. Qui causam morbi a scientibus edoctus, in
curacione maxime digitorum modicum profuit. — Diutino igitur talis in- 35
com[m]odi flagello correctus : eodem qui percusserat medente, linguam
recepit et oculos ; set in testimonium presumpcionis, vsque ad finem
vite sue contractus permansit, vnde de eo dicitur : • Tracto contractus
fuit hic pro martire factus.'
DE VLCIONE FACTA 1N ARFASTUM EPISCOPUM ESTANGLIE PER
SANCTUM EDMUNDUM.
,, . . . . , /^Uidam episcopus Estanglorum Arfastus 40
mananus tn cronzas^. l I . " ^. .j.^ ^ ^
>^ nomme propter cupiditatem posses-
sionum, apud monasterium sancti Edmundi volebat sedem suam episco-
' al. oin. * MS. exinie ; overl. : i. camisia cnm aliis.
' The passage of Marianus, from MS. Bodl, v. 3. 7 lur., is givea in Monast.
Angl. III, 141.
614 appentiir 11.
palem constituere, et in suo eum dominio subiugare temptabat. Hermannus
archidiac. ArfasH Thefordensi\s\ episcopi^. Volebat redigere consilio
suorum in seruitutem,quodreges ac sui predecessores firmauerant in liber-
tatem. Partem sue diocesis, locum dicebat esse preciosissimi martiris :
5 querens iniuste pocius preesse, quam secundum deum vt debuit prodesse.
Insectabatur lupi more caulis ouium, scilicet gregi monachorum aduersans
inique, intro gestiens ponere pedem primum, sic vt ingerere posset deinde
corpus totum. Contra quod abbas Baldwinus pauca respondit, securus
regum priuilegiis sibi ac suis predecessoribus successoribusque concessis.
lo [Nec] '^ propter hoc quieuit episcopus, factus ^ loco locique pertinentibus
inportunus. Grassabatur in maliciara modis omnibus, nullius habens epi-
scopi sui scriptum antecessoris, vel cirographum testimonium*suecalami-
tatis ^ Deinde regis licencia baculum quendam episcopalem cuiusdam sui
antecessoris a monasterio rapuit, putans sic per baculum sibi vendicare
15 tanti loci participium. Marianus. Orta igitur tali ex causa inter eos
graui contencione et graui controuersia : Baldwinus abbas consilio et
auxilio regis Willelmi primi Romam profectus est ; vbi a papa Alexandro
susceptus honorifice, presbiter ordinatus est. A quo eciam priuilegium
exempcionis optinuit, in quo continetur inter cetera : vt idem monasterium
20 sancti Edmundi sub abbatis regimine imperpetuum ordini monastico
deseruiat, nec aliqua potestas secularis aut ecclesiastica iam dictum
locum in sedem episcopalem conuertat ; et vt nullus rex, dux, comes,
episcopus, abbas, seu aliqua persona secularis aut ecclesiastica, predictum
monasterium sancti Edmundi vel monachos ibi deo seruientes sub pena
25 anathematis inquietare, nec aliquid eorum que nunc habet vel in futurum
adquisierit diripere, inuadere, aut alienare presumat. Et dedit idem
papa abb^i Baldewino virgam pastoralem et annulum, et altare portatile
ex lapide porphirico preciosum et in honore sancte Marie et sancti
Edmundi sollempniter ab ipso consecratum, dicens : ' Si totum regnum
30 Anglorum aliqua excommunicacionis causa a diuino cessaret officio : quam-
diu altare istud integrum et illibatum custodire poteritis, nunquam a sacris
missarum sollempniis pro aliqua prohibicione, nisi papa hoc nominatim
interdixerit, cessabitis.' Super quod quidem altare hii versus scribuntur :
* Altaris mensam cum reliqulis bene comptam Dat, sacrat hanc uobis
35 Baldewino pater orbis Pontificumque sidus Alexanderque secundus.'
^ Hermannusarchidiac. Arfastiepiscopi. Postearediit abbas domum priui-
legio munitus apostolico secundum libertatem a regibus sancto Edmundo
concessam. Set presul nichilominus magis exardescit, iram multiplicans in
tribulando, zeli mali circa locum sancti gestiens amaritudinem ; et conatur
40 modis omnibus ibidem sedem suam coUocare. Nec preteribo silenti carac-
tere, confusionis deterso rubore, quod audiente me presul idem tractrauerit
sepissime, et regi predicto propter eandem abbaciam ad sedem suam con-
stituendam me dictante, dictatasque scribente, literas trans mare miserit,
remissas quoque legerim quales presul susceperit. Que remisse consilio
45 quorundam aliquando fuerunt allectiue, aliquando eciam virtute sancti
» Cf. Tib. fol. 52. » om. » H. quiescit . . . fit.
* H. testimonio, * = clamationis, claim.
Ms. Bodi. a4o.] Dc ^» OBiimuniio tege et mattgte. 6 1 5
recusatiue. Et quia omnia Rome venalia, ad hoc est audax promota
presulis lingua, promittens regi centum marcas auri si sibi concederet
placitacionem enarrandi ; nescius sancti vindictam pro foribus esse pre-
sentem. Interea presul equitans in silua dum de predictis iniuriose cum
suis sermonem faceret : ramus inpegit eius in oculis, sancti videlicet vlcione, 5
ponens eum in inopinate passionis angorem, versis ambobus oculis in
multiplicis sanguinis suffusionem. Visi sunt intus oculi putride camis
pleni, nec a quoquam viro valebant auxiliari. lacet presul vere cecus,
tantillumque refrigerii potitur quod sanguis purulentus^ ab oculis cum
spica ordei detrahitur. Hec dum viderem quodam mane superueniens : lo
tactus eius miseracione, et exspes factus ex suorum sospitate visus
oculorum, dixi ad eum : 'Domine presul, in vanum per^ te laboratur,
nullum quippe collirium tibi prodesse videtur : set graciam dei requiras
deuote, simulque sanctum Edmundum, qui in hiis comitatibus patro-
cinatur. Dirige citissime ad abbatem Baldewinum cum pacis humilitate, T5
ut tibi per preces ad deum sanctumque Edmundum velit medicamentum
sanitatis inpendere.' Cuius ipse primo desperat ' admonicionis, propter
iniarias abbati illatas ; set statim ab omnium suorum consilio, con-
silium datum prosequi iubet, et ut omnes lites et controuersie inter
ipsum et abbatem imperpetuum conquiescant. Inponitur ergo super me 20
talis legacio, quam et eadem die, festo scilicet apostolorum Symonis et
lude, perficio; memorato abbate me sui gracia luculenter suscipiente
luculencius quoque coram testibus respondente, et luculentissime pos-
tulata concedente. Quibus benigne concessis, descendit ad abbaciam
presul debilis, cum omni susceptus apparatu decoris ; fruitur abbatis 23
alloquio salutari, commonentis eum vt* si quid offensionis contra deum
vel sanctum Edmundum suapte sit, se debere premeditari, quatinus
peccatis primo leuiatus, inpensura medicina celerius foret alleuiandus.
Annuit presul verbis boni consilii, et eo deducto in ecclesie vestiario*,
presentibus eiusdem loci senioribus fratribus et quibusdam regis pri- 30
moribus, Hugone de Montfort, Rogero Bigot, et Ricardo filio Gilberti',
cum aliis pluribus : in quorum audiencia profert episcopus causam sue
necessitatis, memoratur iniurie quam erga locum sanctum fecerit iniuste
vicibus multis, verbo se dicit et velle in deum et sanctum Edmundum
peccasse, et ablacione baculi pasloralis superius dicti reminiscitur, pro .^5
quo Thefordiam confestim mittitur. In omnibus se fatetur culpabilem,
clamat in audiencia locum esse quietum ac liberalem, dampnat sub
anathemate quos consiliarios habuerit inde, et voto constringit se [se] tale
quid [amodo] repudiare. Sic publice confessus, cum fletibus et gemitu ad
maius altare progreditur, et ibi pro dictis offensionibus episcopalem ponit 40
baculum, scilicet duppHcis cause vadium, tum pro reddendo memorato
baculo pignoris certitudinem, tum deum et martirem impetrans^ offense
remissionem; ad altaris crepidinem deinde prostemitur psallendo vii
psalmos, ab abbate cum fratribus absoluitur. Tandem medicinam abbatis
' MS. prurulentus. * H. super. * MS. dcspexerat. * enm vt
om. in H. * H. confessoiio quod tunc erat in v. ' H. Gisleberli.
' so H., r. imprecans.
6i6 appenuijc n.
expertus, et vt vidi cailteriacionibus ac colliriis vsus peroptimis, eciam
fratrum precibus apud deum et sanctum Edmundum adiutus, infra breue
tempus sospitati redditur; quadam tamen obscurltate in medio pupille
vnius oculi pro signo remanente. Et hoc est quod canitur in festo
6 translacionis sancti Edmundi : 'Ad sedandumconsiliumdiscordie,conantis
honorem alienum inuadere, Edmundus, digna sanctitate, pontificem
percussit cecitate : set penitenti pene partem donauit, partem pro audacia
eidem seruauit.' Deinde presul idem in die festo sancti Edmundi de
recuperacione sua verbum fecit ad populum, inuitans eum ad eiusdem
lo sancti deuocionem ; deumque et sanctum Martirem oracionibus delictique
sui confessione, cause eciam sue resignacione, placans, ad propria cum
gaudio reuersus est — Set postea,quod sibi peius erat, omnem promissionem
suam fregit. Restitutus enim pro magna parte sanitati, calumpniam^
suam renouat et iterum clamat abbaciam sancti Edmundi debere redigi
16 sub iuris sui dominio. Qua discucienda calumpnia, et ut intelligeretur
comitatus exinde, mittitur ad suburbium sancti Edmundi regio lussu
Lanfrancus Cantuarie presul, hac pro re terminato ibidem nouem comi-
tatuum cetu, Alfwino ramesiensi abbate tunc pleno dierum ac sene,
cuius testimonium ex tempore regis Canuti prolatum, voceque nouem
ao comitatuum obfirmatum, quod abbacia viguit prenominata tunc temporis
libertate testificata. Ad quod inuitatus presul iniuriosus, venire renuit
ne fieret dedecorosus, euomens secum flammas ire, retro mordens venenose,
acriter morsurus quandoque. Dedit centum marcas auri quas regi poUi-
citus est stolide pro licencia placidi : nec nouissimusquadrans perdonabatur
35 inde, quin vltra decuplum exigebatur ; reuera fortunatus, si non exigeretur
amplius. Mariatms. Igitur anno domini M*^ Ixxxi^ ventilatur hec alter-
cacio'' ex precepto regis apud Wintoniam, presentibus archiepiscopis,
episcopis, abbatibus, comitibus, et multis aliis regni nobilibus ; vbi presul
suum facunde fecit clamorem, set scriptis et testimoniis omnino vacuum ;
30 abbas vero econtra, quomodo Canutus rex cum consilio archiepiscoporum
et episcoporum et optimatum suorum monachos in eadem ecclesia
posuerit mediante et auxiliante Ayelwino presule tunc diocesano, {ex
cronicis de Ely) qui quidem presul ob deuocionem qua[m] ' erga sanctum
Edmundum habuerat, totum ius suum et iurisdiccionem ac episcopalia
35 sacramenta intra idem monasterium et oppidum et in circuitu eiusdem
prefato monasterio concessit, nec ad illorum ingressionis officia, nec ad
benediccionem abbatis interesse voluit; [Martanus) Et quod primus
abbas loci ab episcopo londoniensi, secundus ab episcopo wintoniensi,
et ipse Baldewinus tercius abbas ab archiepiscopo cantuariensi fuerit
40 confirmatus, et quod per triginta tres annos sine alicuius episcopi * iam
dicti Arfasti predecessoris contradiccione monachi predicti loci a quibus
voluerunt episcopis ordines susceperint, ex ordine luculenter enarrauit ;
ostendit denique precepta Canuti regis atque gloriosissimi regis Edwardi,
in quibus ab omni dominacione omnium episcoporum Estanglie funditus
45 sepedictam ecclesiam liberam esse perpetualiter, ipsi reges concesserunt.
Quod cantuariensis archiepiscopus Lanfrancus, et Thomas eboracensis
1 H. calamitatem. " H, calamitas. ^ MS. qua. * al. om.
Ms. Bodi. 240.] 2:)e ^. OBtimunno rege et martgre» 617
archiepiscopus, et alii episcopi ceterique principes regni qui aderant
audientes, censuerunt tanti loci tantam auctoritatem vsque in ^nem seculi
debere permanere. Quorum iudicio pariter et consilio, placuit predicto
regi Willelmo [illam] roborare precepto : vt ab Arfasti episcopi omnium-
que sibi per tempora succedencium episcoporum subieccione ipsa ecclesia, 5
et villa in qua sita est eadem ecclesia, sit imperpetuum libera; et, ut
hec auctoritas suis et futuris temporibus circa ipsum sanctum locum
perhenniter firma et inuiolata permaneat, hanc carta sua decreuit
roborare, et sigilli sui inpressione firmare. || Hertnannus. Hoc iudicio
omnium assensu communi firmato, assurgit contrarie iam dictus presul, 10
inpaciens mentis et exul, falsificat iudicium, suum videlicet infortunium ;
pro quo dicto dat vadium cum baculo episcopalem annulum, fere non
iam episcopus set pro vindicta quasi depositus. Hinc dedecorosa sibi
nascitur confusio, eciam vsque ad diem eius mortis huius vadii durauit
persolucio; dando libras nummorum vndecies centum, neque sciens in 15
dando vllum nisi modum indiffinitum, vt michi suspirans retulit diebus
octo priusquam obierit. Taliter dei corroborata misericordia, iuxta modum
iusticie prostrato calamitatis capite, regis quoque bona voluntate et
suorum optimatu[m] concordi fauore, priuilegiatur martiris Edmundi
locus inperpetuum ; liber fit de subiugo diocesani presulis, vt est notum ao
et notificandum in omnibus seculis. — Marianiis in cronids. Deinde
circa annum domini M.Cj"., secundum Marianum, Herbertus episcopus
tunc thefordensis versus Romam iter arripuit, iniqua cupidine dominandi
super abbaciam sancti Edmundi. De episcoj)o Herberto. Eadem
abbacia, ex quo primum fundata fuit, semper a subieccione omnis epi- 35
scopi libera fuit, libertatem ipsam quasi a beati Edmundi martiris iure
trahens, qui loco inquo' iam sita est ipsa abbacia regali quondam potencia
presidens, speciali quadam eum locum, inibi corporaliter dum viueret
degens, libertate donauerat ; quam libertatem reges et romani pontifices
sancto Edmundo annuerunt, roborauerunt, et inconuulsam manere con- 30
slituerunt. Hic itaque Herbertus episcopus cum partes Lugdunie atti-
gisset : comprehensus est a quodam Guidone viro prepotente et fero,
cui xl" marcas inuitus reliquit quas contra ecclesiam sancti Edmundi
Angliam egrediens disposuerat expendisse. Hinc rediens domum, sedem
episcopalem transtulit de Thefordia ad Norwicum, et infra breue postea, 35
anno videlicetproximosequente etannoregis Henriciprimi iij°., proposuit
calumpniam satis facunde de subieccione ecclesie sancti Edmundi,
multisque de causis iustam ac necessariam ibi fore suam prelacionem.
Set causa diligenter ventilata, calumpniam ipsius irritam esse debere
comprobauit ac decreuit vniuersa synodus ab Anselmo archiepiscopo 40
cantuariensi Londonie ^ celebrata ; quia episcopi quamplures et abbates,
necnon duces regni' considentes,* affirmaueruntse interfuisse causis Arfasti
episcopi elmanensis et Baldewini abbatis sancti Edmundi, ipsumque
Arfastum a causa cecidisse, abbatem vero Baldewinum per legitimos
testes comprobasse se ac suam abbaciam per liij annos liberam et quietam 45
' MS. qua. * MS. londoniensi. ' MS. rcgum.
* MS. confidentes.
6i8 appennir n.
ac sine calumpnia fuisse ab omnibus antecessoribus ipsius Arfasti ;
demonstrasse quoque testati sunt predictum abbatem, monasterium
suum dedicatum ab Agelnotho archiepiscopo dorobornensi, seque postea
abbatem consecratum fuisse a metropolitano eiusdem sedis ; anteces-
5 sorum eciam ipsius alterum ab ipso londoniensi, alterum a presule win-
toniensi ordinatos ; monachos quoque sui monasterii a quibuslibet
episcopis ad diuersos ordines promotos sine contradiccione thefifordensis
vel elmanensis episcopi, eleganti testimonio comprobasse. • Discussa
tandem calumpnia^ prefati Herberti honestis[que] racionibus refutata
10 per decretum vniuersalis consilii, ne mutire quidem ausus est deinceps
contra ecclesiam sancti Edmundi quoad uixerat, et sic in causa sua minus
iusta, meritis sancti Edmundi plane defecit. Hec Marianus.
1[ De puero in Italia a diutino langore sanato.
r. r T i •> nPEmpore regis Willelmi primi, abbas Baldewinus, Romam
■• •'•^ -*- proficiscens, de camisia sancti Edmundipartemsecum.
1 5 assumpsit ad propagandum honorem martiris, religiosis eam distributurus
personis. Cumque ciuitatem Italie que Lucas dicitur apprehendisset,
partem camisie quibusdam fidelibus largitus est ; vnde factum est vt mox
in basilica sancti Martini ad honorem beati Edmundi martiris altare
consecraretur. Predictus autem abbas expeditis negociis pro quibus
20 Roriiam adierat, prospere in Angliam reuersus est. Nec multo post
tempore Edfricus ecclesie beati Edmundi prepositus, et sacerdos quidam
Siwardus nomine, iter idem aggrediuntur ; atque post diuturnos uie
labores in prefatam diuertentes ciuitatem, cuiusdam Petri subeunt domici-
lium, Quibus post exhibitam hospitalitatis humanitatem hospes dixit :
25 * Viri fratres, quibus ab oris fines nostros penetrastis ? ' At illi : 'Nacione,
inqui[un]t, Angli, professione monachi.' Ad quos ille : ' Nostis, ait, quip-
piam de sancto Edmundo, qui eiusdem [insule] rex pro fide Christi martir
effectus est ? ' * Optime, inquiunt, nam sub eius alis educati, eiusdem mar-
tiris alumpni sumus.' At ille subiunxit : ' In hac ciuitate, in ecclesia beati
30 Martini, altare titulatur sub honore sancti Edmundi ; ad quod vir quidam
multis pollens diuiciis filium suum vnicum diutino langore percussum,
post medicinam multiplicem adhibitam et sanctorum sufTragia implorata
fecit adduci : vbi cereis accensis cum parentes eius vigiliis et precibus
instarent, im[m]inente iam crepusculo sopore merguntur, qui rursus
35 expergefacti, puerum sanum reperiunt et alacrem, qui diucius en-
cleticus fuerat ac debilis. In argumentum fidei puer sanus et alacer
publicis aspectibus presentatur, laus creatori decantatur, in commune
martiris triumphus attollitur. Huius gracia miraculi populus illius patrie
annualiter eandem frequentat ecclesiam, ad laudem dei veneracionemque
40 sancti martiris Edmundi.' Hec Petrus prefate vrbis ciuis sub fidei retulit
testimonio, puerumque languentem ac postmodum sanitati restitutum se
vidisse sacramentis plurimis asseruit.
1 MS. calumpniaque. '^ Cf. Tit, fol. loi.
Ms. Bodi. 240.] Oe ^. aBDmuntio reffc et mattgre. 619
DE QUODAM MILITE DEMONIACO RAPIENTE QUODDAM MANERIUM
DE SANCTO EdMUNDO.
Hermannus^ /^Uidam nonnannicus Willelmi regis aulicus quoddam
V^ manerium sibi adiacens inuasit, et inuadendo
eciam suo vicino copulauit. Quem cum abbas et fratres orarent ut sancto
Edmundo suam terram quam ui tulerat'* redderet : effreni lingua profert
se nescire quid Edmundus dormiens de terra faceret ; set sibi, profectibus 5
ac regiis insistenti negociis, hec et alia vtilior esset, quam martiri vel suis
monachis. Sicque datus in reprobum sensum predictus miles discedit,
super quem martir Edmundus reuera vigiiauit. Quem vlcio diuina post
paucos dies cefalargica passione percussit ; que eciam vsque ad [diem] '
mortis in oculo dextro signum sibi permansit. Macula enim fuit alba super- 10
cooperiens oculi pupillam, in modum pisi gros[s]issimi habens figuram.
Qui dum priori torqueretur passione, pocius suorum* instinctu quam
spontanea voluntate dirigit sancto per suos cereum pulchre magnitudinis,
vt medelam tanti doloris reciperet. Verum quia sancti sciunt quodam-
modo cordium intima, patent deo: recusat deus et sanctus cereum quem 15
mittit malus animus, et, vt relatu videntis qui affuit didicimus, decidit ad
terram fractus in nouem partibus. Ecce sancti miraculum ad quoddam
nos ducit ridiculum : quia rebelli et tumido inprimitur macula passionis
in oculo, veluti quondam cauteriabatur in fronte teta * mortis alicui reo.
*![ De reliquiis sancti Edmundi perditis et miraculose
repertis.
rr n '"PEmporibus regis Willelmi primi venit ad abbaciam 20
* •*• sancti Edmundi Wamerius francigena quidam,
abbas resbacensis cenobii, homo quidem religiosus et pollens excellencia
literarum, cum dulci modulacione neumarum. Is' denique susceptus
officiosissime, composita quatuor antiphonarum cantilena suaui ad honorem
sancti Edmundi, sic de die in diem ad ipsius amorem cepit accendi, vt 25
promereretur ab abbate Baldewino de pignoribus sancti recipere, quibus
idem martir sanctus in exteras regiones posset venerari. Quibus sus-
ceptis reliquiis, et cursu maris transito, pontiuum ingrediens pagum
raptorum patitur inpulsum. Depredatur enim ab omni sua suppellectili,
et vix cum vita euadens abbaciam intrat Christi confessoris Richarii. 30
Illic tunc preerat abbas Gerwinus vir uita sanctitatis orbi famosus : qui
depredati abbatis intelligens angustiam, predonum quoque signis qui-
busdam agnoscens essenciam, post ipsos equitat, inuentisque, requirit minis
cum precibus mixtis que rapuerant. Quibus caritatiue receptis, quia
condigne veneracionis erat in illa regione, domum redit, fratrem con- 35
solatur desolatum, reddit ' que perdita receperat ; set de pignoribus
martiris Edmundi nullus in amissione sermo fiebat '. Sic itaque receptis
rebus perditis, reliquiarum nil inuenit : pro quibus dolet ; ac vere, perdi-
^ Cf. Tib. fol. 50^ « MS. intulenit. * MS. finem. * MS. eonim.
» i. e. litera, overlined. • Cf. Tib. fol. 6i^ ^ MS. Hiis. » MS. reddidit.
» H. fuerat.
620 appennir ii.
disse cetera maluisset, si preciosa pignora repperisset. Igitur tali modo
ab eodem die noctem proximam dolendo ducit insompnem, dolens iacet
in cripta quadam beate virginis orando, et necligenciam pro reliquiis
perditis deflens veniam deuote precatur. Dehinc lassus ante diei crepus-
5 culum se vertit ad lectisternium, membra quantulocunque sopori com-
mittens. Cui in sompnis adest vir venerande speciei, dicens : ' Que
causa meroris tui ? ' Respondit quod pro amissione reliquiarum sancti
Edmundi doleret. At ille : ' Tange, inquit, pectoris tui superiora : illic
reperies que tibi doles esse remota.' Expergefactus manum ponit supra
lo pectus, sentitque dulcissimum munus, illic credo depositum diuinitus ;
quas quide[m] reliquias miraculose inuentas, in altari gestatorio decen-
tissime collocauit, laudando deum et sanctum martirem Edmundum.
QUALITER SANCTUS EdMUNDUS SUBUENIT NAUFRAGANTIBUS.
rr » . .. ^ ^ ^■1 /^"\Uodam tempore dumrexWillelmus
Hermannusarchtatac.Arfastt^.K I • xt • .. uu
>di in Normannia moraretur, abbas
16 Baldewinus a rege, vt frequenter, accersitus, illis in partibus officii sui
diligenciam ei sedulus exhibebat. Cumque longior ibi ^ mora fieret, et
quedam victualia consumpta deficerent ; quendam de suis, Normannum
nomine, domum delegauifc^t queminussuppetebantrediensipse suppleret.
Insinuauit eciam abbas abeunti de quodam philacterio sancti Edmundi
2o preciosa pignora concludente, quatinus illo secum assumpto, quam
tocius remearet. IUe parens ^ imperanti, mari transito properat ad
cenobium. Et assumptis pro quibus missus fuerat, philacterium quoque
collo suspendens, repetit iter quo venerat. Deinde nauem ingressus est,
et mox exorta tempestsite nauis nunc ad alta subrigitur, nunc ad yma
25 relabitur. Quo per triduum iactatis^ infortunio, spes* omnis euadendi
perierat. Igitur Normannus labore pariter et horrore deficiens, in somp-
num leuem resoluitur. Cui persona elegans, aspectu claro sermoneque
iocundo, mox astitit, dicens : ' Cur, Normanne, sompno deprimeris, tam
horrendo vallatus periculo ? Expergiscere et tolle quod collo tuo inheret
30 philacterium, inuoca illum cuius insignitur nomine : tibi sociisque tuis
tranquillitatem eius meritis obtenturus.' Qui statim exiliens et vtraque
manu philacterium coUo euulsum leuans in sublime, cum sociis sanctum
exorauit Edmundum ut ab im[m]inenti discrimine eos potenter eripere
dignetur. Nec mora: venti mitigantur, celi adest serenitas, et mare
35 sedatur. Igitur deum glorificantes, sese mutuis exhortacionibus ad
sancti martiris obsequium et amorem pariter accendebant ; et miraculum
postea in multis locis diuulgabant.
U De PUERO CECO IN FESTO sancti Edmundi ILLUMINATO.
tr ? -j. B *" pEmpore regis Willelmi secundi, quidam
Hermannus archidtac^. 1 .,,.". . a -i ?ci;„.v,
J- miles V uo nomme suis mandauit ut nlium
40 suum cecum sancto Edmundo curandum perferrent. Instante autem
^ r. Sampson ; cf. Tit. fol. 103. ' MS. largior vbi. * MS. parans.
* MS. iactatus. » MS. species. « Cf. Tit. f. losX
Ms. Bodi. 240.] ^t %>* (ZEUmuniio rege et martgte. 62 1
sancti Edmundi festiuitate patruus pueri ac illius nouerca, puero secum
comitante, gaudiis sollempnibus properant admisceri. Porro in ipso
vigiliarum exordio, de peculiari monachorum familiaritate presumentes,
viciniora feretro sancti Edmundi loca pecierunt. Quibus impetratis, circa
conticinium in sinu patrui puer obdormiuit. Cui vir clarissimus splen- 5
denti fulgens habitu, cereum manu gestans, apparuit, tetigitque illum et
ait : * Num me vides ? ' Qui respondit : * Video, domine mi.' Et ille :
' Quid est quod manu teneo ? ' ' Candela,' inquit. Hiis dictis puer
euigilans, cepit vociferari : ' Deo gracias, ego video,' et sepius id ipsum
replicans, attentos reddidit vniuersos. Nec mora altemantibus campanis lo
matutinas celebraturi monachi conueniunt, reboantibusque^ camenis, pro
miraculo laus trinitati decantatur.
% De vlcione facta in peruasores rerum suarum.
„ , , , T^ Odem tempore, primo videlicet anno regis
^ ' J—-' Willelmi secundi, miles quidam Robertus de
Curzun a domino Rogero Bigot villam quandam nomine Suthwaldam sibi 15
dari postulauit. Cui ille, hanc esse sancti Edmundi respondit ; set blandis
adulacionibus illius delinitus, aliquando, licet inuitus, quantum ad ipsum
spectabat prebuit assensum. Cumque ad eandem villam, duobus as»
sumptis militibus pari demencia debachantibus, inuadendam properaret :
subito celi facies immutatur, aeris intemperies excitatur ; mugiunt tonitrua, ao
fulgura choruscant, venti deseuiunt -, elementa commota nemini securi-
tatem pollicentur. Tunc rei veritatem fateri compulsi, se scelestum opus
arripuisse summurmurant. Robertus igitur male ceptum iter deserens
domum rediit; milites vero, mentis obstinacione cecati, possessionem
illam cum armigeris suis inuadunt, vices eius peracturi. Quo perue- 25
nientes, rapinis insistunt, quietos perturbant, resistentes affligunt, vsurpant
indebita, occupant aliena. Qui cum omnia viriliter se egisse gloriarentur :
statim vlcio eos diuina consequitur. Nam vnus in reprobum sensum
versus amens effectus est, alter frenesi correptus. Talique ordine sanctus
Edmundus impios et auidos sui iuris peruasores a presumpcionis' deiecit 30
audacia, iniuriam vindicauit, et ius proprium vendicauit. Marianus in
cronicis. Processu vero temporis dum idem Rogerus Bigot sancto
Edmundo quandam terram alia vice conaretur auferre : die quo placita-
turus erat cum dompno Roberto eiusdem loci abbate, deo vt creditur
vindicante causam beati martiris sui Edmundi, subita morte mane perisse 35
inuentus est ; atque delatus Norwicum, ab Herberto episcopo ibidem
sepultus est, circa annum domini M"". Cvij™.
De mantica cum reliquiis sancti Edmundi furata et
postea miraculose inuenta.
rr j -j' 4 T I^em Normannus portu qui Barbefleot dicitur
Hertnanmis archtatac *. I , • • • ^. ^ • .
■*• appulso, quasi lam m tuto cum suis rebus
positus dum falerat equum,cupiens inde facere digressum : fures manticam 40
' MS. roboantihusque. ' MS. disseuiunt. ' MS. presnmjjcione,
* Cf. Tib. f. 65. This mir. ought to precede the two last.
622 appentJijc II.
eius cum reliquiis sancti Edmundi rapiunt. Quam velud amissam, dum
nusquam repperit, dolens, cum socio descendit ad villam. Subtristis
itaque per viam incedit, et fretus spe vera petit ecclesiam, orans deum et
sanctum Edmundum. Exeunti ecclesiam, ait ei quedam vetula : ' Cur, heus,
5 sic tristaris, vel quasi lacrimans vadis ? ' Respondit : ' Egressus mare
perdidi manticam, quam nescio qualiter aut vbi requiram.' Indicat
solatrix mulier domunculam deprope ore et digito. Mox intrat quesitor
intus, videt quam perdiderat in angulo domus manticam ; quam manibus
suis accipiens, gracias egit deo et sancto suo Edmundo. Hinc iter
lo mouens predictus Normannus, retro se super equum consesso socio,
manticam cum reliquiis ante se tenens a collo pendentem : cum gaudio
experitur virtutem martiris Edmundi tercio, vadum regionis nitens trans-
uadare quo nemo transierat ante. Mirantibus hominibus monetur ^ redire,
ne submergatur vadi insoliti profunditate. Tamen securus cum socio
15 transit siue tranans siue gradiens, eius se fiducia muniens cuius philac-
terium in mantica ferebat ; glorificans deum in secula seculorum.
Herviannus archidiac \ (/
DE QUODAM MILITE A FEBRIBUS CURATO.
lUidam miles Willelmus nomine filius Aski-
telli, de prouincia Herefordie^ omnige-
narum febrium vrebatur ardoribus, in tantum vt carnibus exesis, elimatis
20 ossibus cutis herebat. Hic post expertas frustra medicinas, multis expletis
annjs, in lecto gestatorio ad monasterium sancti Edmundi pertrahitur :
vbi facta oblacione, deploratur necessitas, martiris imploratur auxilium.
Hinc delatus ad hospicium in villa, lectulo reclinatur. Et continuo velud in
extasin raptus, sensibus alienus, ore supino ardua rimatur. Suspicantur
25 assidentes, tam vie fatigacione quam et passionis fractum immanitate
proxima iam morte illum agonizare. Cum vero paulisper sic attonitus
quieuisset : subito quasi se alloquenti respondisse vicissim audiebatur.
Naro, vt idem postea retulit, apparuit ei uir quidam ignotus, statura
procerus, quadam vultus et habitus prerogatiua regiam preferens maies-
30 tatem, qui tangens eum dixit : * Quid hic agis, o homo ? vel quare ita
laces?' Cui ille: 'Febribus, inquit, validis diucius attritus sanctum
Edmundum expetiui, ipsius meritis pristinam recipere sperans sanitatem.'
Ad quem rursus ait : ' Credisne illum tibi posse valere in hiis que
postulas?' * Indubitanter, inquit, credo.' Et ille: 'Surge ergo iam
35 incolumis, ad propria festinans regredi.' At ille percuntari cepit quis
esset qui tanta sibi gaudia nunciare venisset. ' Ego sum, ait, Edmundus,
domini Ihesu seruus. Sta super pedes tuos, et assumptis comitibus
domum reuertens, narra quanta tibi fecerit deus omnipotens.' Sic fatus,
ab oculis eius disparuit. Eger autem set iam sospes, ad se reuersus, deo
40 et sancto Edmundo gracias egit, et cunta que circa se gesta fuerant
innotuit ; sicque domum veniens, Edmundi virtutem quam expertus est,
quoad uixit predicare non cessauit.
1 MS. meretur. = Cf. Tit. f. 103*. » MS. Herdfordie.
Ms.Bodi24o.] De ^^ (ZEUmunlio rege et martgre. 623
ir DE NUMMO PERDITO.
„ 1 A/^'^ quidam cum coniuge, vt nobis sancti Edmundi
V retulit edituus, ad sanctum Edmundum oraturus
aduenit. Vbi reuerenter. stans et orans : manum apponit crumene,
queritans in ea quid offerat digne. Illic enim posuerat nummum ex
iustissimis rerum suarum semotim, deo et sancto Edmundo offerendum. 5
Quem non inueniens, nescit quid agat, et alium offerre dubitat; vbi
perdiderit stupidus cogitat, sicque vocibus querulis'' sancto Edmundo
clamitat : ' O domine et sancte Edmunde, ecce perdidi quod dis-
posueram tibi offerre,' et abinde pedem remouens, loca repetit quibus
prius stetisse se meminit. Ingrediensque forum respicit circumquaque, 10
et cunta loca videt multorum pede conculcata: set mirum dictu, subito
uidet nummum splendere in eodem quo perdidit loco, pedibus multorum
deculcato. Acclinis itaque terre speciem nummi recognoscit ; accipit,
et redit hillaris ad feretrum, et nummi perditi patefecit omnibus miracu-
losam inuencionem, deinde nummum offert gracias agens deo et sancto 15
suo Edmundo martiri glorioso.
U De puella muta.
j^ A Lio tempore, vigilia sanctorum vij fratrum, venit ab
.tV. Estsexia cum oblacione atque candela deuota que-
dam matrona orans ad sancti martiris corpus, cum sua pedissequa iam
iam triennio muta. Que longius recubaris quam domina quasi orans ad ao
sacrosancta pignora, diuinumque senciens antidotum', surgit, sue inquiens
domine : ' Bene michi, domina, bene michi ; ecce loqui possum.'
Miratur matrona, laudat et deum voce dulcissima. Quod cemens
ecclesie custos, vir religiosus nomine Tolinus monachus, e.\ ordine fra-
tribus reuelauit. 35
1F De puella ceca.
rr "\ T^Idimus in natiuitate gloriose virginis Marie puellam
V quandam sospitatis visum recepisse, quam pater
eius Willelmus nomine, Colcestrie inhabitator, miserat ad sanctum Ed-
mundum cum nutrice. Igitur ad tumbam sancti delata, in die natiuitatis
beate Marie visum recepit. Deinde pro testimonio sistitur in medium 30
ad sacra sollempnia missarum ; decantant monachi ' Te deum laudamus,'
magnificatur a populo deus ac genitrix eius, necnon sanctus martir
Edmundus.
De quadam contracta curata.
jr T T Uius gloriosi sancti meritis quedam sanatur pauper-
* AJ. cula in festo sancti lohannis Baptiste. Requi- 35
sierat enim sanctum Edmundum cum [co]habitatoribus suis, duobus sus-
tentata baculis. Hec post oracionem sana, sine baculo sistitur in medio
pro testimonio. Testes eciam assunt qui eam contractam se vidisse dicunt.
* The next miracles are inissing in Tib. ' MS querulus.
' MS. anlidodum.
624 appentiijc II.
Hinc laudem adaugent martiris Edmundi, virtutem videntes dei om-
nipotentis *•
p. 648. 1T De translacione sancti Edmundi de ecclesia
VETERI IN NOUAM BASILICAM A BALDEWINO CONSTRUCTAM.
,, ^ r- r Ti 9 TD Egnante rege 'Willelmo secundo cum
*■ ■" ■*-^ abbas Baldewmus nouam basilicam
5 apud Beodricesuuorthe, priore basilica tempore Canuti regis ibidem con-
structa pulcriorem, artifici[osi]orem et eminenciorem, ad instar templi
Salomonis construxisset : regem adiit rogaturus vt eius edicto, principum-
que fauore, [et] basilica dedicaretur, et sanctus Edmundus in illam digno
cum honore transferretur. Cuius peticioni rex primo faciliter assensum
10 prebuit. Set interim cepit inter curiales de corpore eiusdem sancti questio
ventilari, vtrum, ut perhibetur, incorruptum perduraret, an more mor-
tuorum corrupcioni subiaceret. Quorum pars maior et sanior, integrum et
incorruptum, quod sepius exploratorum probauere manus, in suo iacere
mauseolo sanctum corpus asseuerabat. — Tempore namque translacionis
15 ipsius de loco martirii sui apud Hoxne, vbi per triginta sex annos iacuit
in terra sepultus, ad Beodricesuuorthe, que nunc villa sancti Edmundi
nuncupatur, corpus illius ita integrum et incorruptum est repertum acsi
eodem die fuisset sepultum. Cuius incorrupcionis postea testis erat
quedam deuota mulier Oswen nomine, que patefacto sepulcro singulis
20 annis consueuit in cena domini capillos et vngues eius prescindere, et in
capsella deuote recondere. Progressu vero temporis quidam nobilis
Leofstanus nomine arroganter iussit locellum aperiri, quo aperto, sanctum
corpus vidit et repperit incorruptum, et statim arreptus a demonio, mise-
rabiliter expirauit. Deinde sanctus Theodredus Estanglorum episcopus,
25 circa annum ab eiusdem sancti martiris [passione] octogesimum, tractus
deuocione locellum aperuit et corpus integrum repperit et incorruptum ;
tetigit, lauit, et rursum nouis vestibus inuolutum locello reposuit. Aiel-
winus eciam monachus ad custodiam sancti Edmundi ab episcopo
diocesano deputatus per annos triginta ante introduccionem monachorum,
30 pia permotus audacia intemeratum corpus eius certis vicibus aqua solebat
diluere, pectine cesariem componere, et defluentes capillos in pixide
recondere. Leofstanus insuper abbas, dubitans de eius incorrupcione,
locellum aperuit et eius gloriosum corpus sine incorrupcionis macula
repperit, cupiensque cerciorari si capud firmiter hereret corpori, capud
35 traxit, et alius pedes ; quod quidem capud ita firmiter inuentum est
vnitum corpori acsi nuUo ferro percuciencium tactum esset, nisi quod
quedam cicatrix quasi in modum fili coccinei circa collum rubens appa-
ruit; vnde vehementer stupefactus est, et in vlcionem tante pre-
* After this foUow in Bodl. tvvo chapters which do not belong to the life : —
C" 39. Incidencia : Amalarius de obsequiis mortuorum, p, 647.
Item W. Durandus ex racionali suo.
C" 40. Reuelacio quam ostendit dominiis Esdre prophete vt ostenderet filiis
qualitatem anni per introitum Kalendarum lanuarii, p. 648.
2 Cf. Tit. f. III, Tib. f. 78.
Ms.Bodi.a4o.] ^z ^. Cumunno rege et mactpre, 625
sumpcionis vsque in finem vite sue contractus permansit, vtWe infra de
Smnpsone. — Hiis ergo et aliis docemur exemplis, de incorrupcione beati
martiris non dubitare. Willelmus autem rex premisso mandat abbati
Baldewino, dedicacionem hac vice se quidem inhibere, sancti tamen
licenter [posse] ^ fieri translacionem. ^ Anno igitur ab incarnacione domini 5
millesimo nonagesimo quinto, et a passione sancti Edmundi .CC°xxv.,
vii Kalend. Maii, feria iiij*, conueniunt ad Beodricesuuorthe wintoniensis
episcopus et quidam capellanus tunc regalium prouisor et exactor vecti-
galium, regia peracturi negocia. Quibus cum intimatum esset deo
placitum videri si sanctus Edmundus sine mora in nouam transfer[r]etur lo
basilicam : responderunt se ad hoc esse paratos, et huius rei negocium a
rege specialiter sibi fore commissum. Hec audiens abbas, indicto triduano
ieiunio vigiliis et oracionibus cum fratribus insistens, diuinam interpella-
bat clemenciam quatinus in tali temporis [articulo] ^ seruis suis propiciari
non desistat. Set et ipse pontifex ante beati viri corpus solo prostratus 15
deuotas transigens excubias, psalterium ex ordine decantauit. Graue
fert Herbertus episcopus dioceseus eo quod ad hoc non interpellatur ut
sit ex eis vnus ; vetitum uult inferre, set cassatur inde velut [nomen Satane
de libro vite] *. Hermannus et Sampson. Tercio igitur Kalend. Maii, in-
stante iam hora tercia diei dominice, procedit antistes in veterem basiticam ao
pontificalibus indutus infulis, aquam consecrat et aspergit, et detecto
locello, corpus thurrificat incorruptum, inchoans antiphonam * Iste sanctus.'
Tunc accedentes sex fratres ad hoc preelecti, archam efferunt corpus
sanctum continentem — cui sicut post ducentorum spacia non potuit, ita
nec post milia poterit annorum corrupcio dominari. Porro cum ad ostium 25
australe predicte antique basilice venissent, tanto pondere in ipso exitu
sunt depressi, ut nisi laicorum fulcirentur auxiIio,succubuissent ; siquidem
predicti sex fratres a loco sancte remocionis eum baiulantes asserebant
nil leuius eos aliquando gestasse, ponderosius eciam nullam se unquam "
sensisse sarcinam vt in exitu meridiani ostii predicte veteris ecclesie. Mos 30
enim fuerat ipsius sancti in eodem ecclesie loco se maioris ponderis
fieri quociens efferebatur alicuius rei necessitate, quod et predicti fratres
sepissime sunt attestati. In quo nunc exitu, multorumque magnatonim
impressu, sanctus martir operatus est miraculum. Dum quidam miles
hamptoniensis manum ad archam apposuisset ut fratrum labores pro 35
posse suo leuigaret : extentum illius brachium cgrediencium impetu,
muro ostii ipsius basilice tam grauiter alliditur, ut pars quedam brachii
ab ipsa manus iunctura videretur vsque ad os carnibus excoriata abrasis.
Lesus itaque timens ne fluxio sanguinis stillaret circa sanctum, vel noui
presbiterii uiolaret pauimentum, subtraxit se et statim obuoluens clamide 40
lacertum seorsum diuertit, ambitu vallatus plurium. Prolato ' vero super
altare martire sancto, egreditur antistes sermonem facturus ad populum.
Interim prefatus miles lesum detegens brachium, meritis beati Edmundi
sanum repperit et integrum, sola cicatrice ad testimonium miraculi
permanente. Anno eodem maxima siccitas aeris segetum virorem, 45
graminum et arborum, terramque supra modum torruerat, et vite humane
* om. j but so Tit. * MS nunquam. ' MS. Prelato.
VOL. II. S s
626 appentijc II.
necessariorum desperacionem pluribus ingesserat: Populus igitur ab
episcopo predicante commonitus est quatinus deum per sanctum Ed-
mundum inuocaret sibi misereri et hanc aeris siccitatem, futuram famem
pretendentem, pro sua pietate remediari. Finitoque sermone, presul intus
5 redit, uult ac precipit vt extra deferatur sanctus, populo fortassis aliquid a
deo misericordie prebiturus. Sanctus igitur martir cum decenti processione
foris deportatus, statuitur in plebis medio in eminenciori loco, eius toto dis-
cooperto locello, ex cuius longa qualitate intelligi potuit introiacentis vene-
randa proceritas. Quo facto, presul alcius intermissum repetit sermonem,
10 de sancto martire plebi [sermocinatur] dulcia simul et vtilia, redigens
omnia ad anime corporisque necessariora, quatinus sanctus apud deum
veniam presentibus impetret et absentibus, pluuieque iam diu deficientis
affluenciam salutarem indigentibus. Sic fatus, alta voce tercio repetitum in-
tonat ' Kirieleyson,' subsequitur et populus hoc idem concrepando, vario
ij quidem concentu sed consono affectu. Statimque serenitas aeris immu-
tatur, et repentinus ymber forenses tecta subire coegit. Tanta igitur
vbertate suos exhillerauit eodem anno colonos, vt vltra quam meminit illa
etas frugum protulerit incrementa. Dum hec agerentur: vir quidam
londoniensis maculam in oculo diucius habens, procumbensque super
20 saxorum coUiculum quo prius sancti stetit feretrum, Edmundi nomen
deuotissime inclamabat, deinde lapidibus tetigit oculum : et statim sanus
effectus est. Post missarum denique sollempnia, sollempnes dat antistes
populo benedicciones, delictorum relaxat vincula, merencium corda
letificat; presentibus et absentibus de peccatis dat veniam, ut qui-
2 ;^ cunque sanctum martirem in determinato temporis spacio postea requi-
sierint, illam se adeptos gratulentur indulgenciam, Transfertur itaque, vt
dictum est, corpus beati Edmundi regis et martiris incorruptum a
Walkelino wintoniensi episcopo, et a Ranulfo tunc regis capellano, postea
dunelmensi episcopo, in preparatam sibi basilicam cum magna cleri
30 plebisque leticia, die et anno supradiciis, iam vice quarta, et retro
magnum altare decenter reconditur. Primo namque translatus erat de
Hoxne, vbi occubuit martirio, ad Beodricesuuorthe anno a passione sua
tricesimo sexto ; deinde, propter infestacionem Turkilli comitis Danorum,
Londonias ab Aielwino monacho est aduectus anno a passione eiusdem
35 centesimo quadragesimo ; set tercio anno sequente ad Beodricesuuorthe
ab eodem est reuectus ; postea transactis septem annis rex Canutus
eiectis clericis monachos ibidem introduxit, anno videlicet ab incamacione
domini Millesirao .xx"., quorum ab ingressu .Ixxv.'° anno, facta fuit hec
translacio quarta et vltima, ad magnam populi leticiam et beati Edmundi
40 omniumque sanctorum gloriam. Translati sunt nichilominus cum rege
beatissimo et reliquiis multis sanctorum de ecclesia veteri in nouam
corpora duorum sanctorum, videlicet Botulphi episcopi, et lurmini clitonis
et sancte virginis Etheldrede germani, amboque, ut percipimus, illo
delati tempore Leofstani abbatis.
Ms Bodi.fl4o.] ^z %, (ZEDmunno rege et martgre. 627
ir De puella quadam ceca in festo sancti Edmundi
ILLUMINATA.
rr 1 "C Odem anno, in die passionis sancti Edmundi,
-t-- sanatur quedam puella ceca nomine Lyeueua in
eadem dei et sancti domo noua, dum hora celebratur vespertina. Amiserat
enim fortuitu visum, magis quam per annum : set fidens in deum ac
martirem Edmundum, cum parentela et ville sue plebicula venerat ad 5
sanctum; quam^vidimus in solo presbiterii decubuisse, dum ad 'Mag-
nificat' procederemus cum thurribulo cum venerando abbate Baldewino
sancto' sanctorum thurrificando. Hec pernoctans in oratorio merito*
sancti visu recepto, sistitur in medium [ad] misse maioris officium ; post
verbum inde populo factum redditur deo laudacionis votum. Sic deus in xo
sanctis suis mirabilis, sic sancti mirabiles in operibus suis '.
DE QUADAM CLINICA 1N FESTO SANCTl lOHANNIS BAPTISTE CURATA.
Hennannus archidiaconus Arfasti eiiscoii. ( 1 . „ ,
"^ -r ^ v^ mme Bryghtyeua,
ex cuiusdam presbiteri Odonis famih"a, septem et eo plus annis contracta
sic vt magis reperet quam incederet, pedibus clunibus • adiunctis : instinctu 1 5
diuino premonita, rogat predictum dominum suum Odonem vt ad Christi
martirem Edmundum et confessorem Botulphum venire possit per eius
auxilium. Cui presbiter largitur subsidium equitacionis, famulum cciam
prebens tanti itineris comitem. Que super equum ligata, venit ad villam
sancti Edmundi Curtis vocatam, descendensque, pluribus videntibus [se] ao
recepit ad ecclesiam, secum trahens partes corporis vltimas. Pernoctat
in ecclesia ieiunio vacans et oracioni ^ : et in crastino, priore loci misse
soUempnia celebrante, inuenitur iam sana iacens ad crepidinem altaris.
Miratur prior et arbitratur id questus gracia fieri, et mentite sanitatis
vmbratilem esse deuocionem: voce preconaria fecit declamari si qui 25
adessent eius agnitores. Inuenti sunt plures, qui testantur eam multo
tempore iacuisse clinicam quam sanam astare cernebant. Igitur pro
tanto miraculo fit presentibus sermo, necnon ympnus laudacionis decan-
tatur in voce exultacionis.
% DE INCORRUPCIONE SANCTI EdMUNDI, ET DE VLCIONE FACTA IN
TOLINUM MONACHUM PALPANTEM ET VIDENTEM CORPUS SANCTI
EdMUNDI INCORRUPTUM.
r ^ . R -. TV yr Ulti mecum aut fama norunt aut facie quandam reli- 30
L y -J . J^ vl giosam feminam apud sanctum Edmundum vitam
celibem actitantem^nomineSeieyam". Hec cum de illustriumduceret Anglo-
rum prosapia natales et in domibus patemis annos [adhucj ageret puellares,
plurimi nupcias eius appetebant, inter quos vnus erat tam genere quam
■ Cf. Tib. f. 85. » MS. quem. » MS. sancta. * MS. meriti.
° In Tib. here follows the beginning of the miracle at sea, p. 631, the rest, with 6
more mir., is lost. * MS. clinibus. " MS. oracione. ' Cf. Tit. f. 118.
" Tit. Seiefam.
S S 2
628 appentijc ii.
diuiciis prepollens, qui crebrius huius rei gracia virginis aures pulsabat, sed
nuUum penitus extorquere poterat assensum. Super quo diabolus indi-
gnatus, illius viri mentitus speciem per noctumum soporem, sicut eadem
virgo narrare solita est, apparuit ei dicens : * Vnde tibi tanta temeritas vt
5 nec mee nec parentum obtemperes voluntati, aspemando mea connubia?
an forte michi aliquem pretulisti ? ' Cui illa : ' Nec te, inquit, nec alterum
quemquam, set dominum meum Ihesum Christum michi sponsum elegi.' At
ille : * Noueram, ait, et ego ^ quod monachicam anheles conuersacionem ;
set scito prenoscens quia quocunque sub huius propositi [peragendi] per-
10 rexeris obtentu, ego te precedam et ingressum tibi precludam V Quod et
factum est. Nam postea diuersas cepit lustrare prouincias et virginum
circuire monasteria, semper tamen peticionis sue cassabatur effectu. Vnde
et factum est vt ad sanctum Edmundum, Baldewino tunc abbate inuitante,
immo Christo vocante, veniret. H QueMiocte quadam, ut ait, cum noc-
1 6 turnalibus ympnis cum pedissequa festinaret interesse, venissetque ad
atrii portam, prior illam aperuit ', apertamque quousque pedissequa sua
transisset, [ipsa] tenuit. Quam cum sensim ad se redire permitteret,
vehemencia ventorum que tunc inhorruerat cui accludebatur appulsa stipiti
dexteram quam necdum incauta retraxerat sibi violenter attriuit. Cuius
2o protinus apporiata* dolore solotenus prosternitur, ac velut' extasin
passa, pedisseque ' compassione permulcebatur, que casus ignara, credens
in cimiterio eam visum vidisse, lateri stupens assidebat. Dehinc mitigato
ex parte dolore, et explicitis antelucanis ad hospicium reuersa, ex-
[t]uberatam admodum sinu manum efferens, oscellum digiti medii con-
25 fractum repperit. Post aliquantum vero temporis tumore sedato cum
sanari cepisset digitus, instar gallice nucis super fracture locum struma
concreta resedit. Quadam igitur die cum in ecclesia solitis peruacaret
precibus, ad sancti Edmundi feretrum accessit, lesamque protendens ad
lecticam sancti simpliciter dexteram : * Vide, ait, domine, an bene deceat
30 in manu ancille tue struma talis ? Si tua foret voluntas, eam auferri '^
postularem.' Quibus peroratis, de asilo processit: postera die cum
digitum, vt crebro, perspiceret, omnino struma deleta, pristinam articuH
formam agnouit. — Set vt expedicius alia que dicenda sunt explicemus,
ipsius verba duximus interserere, quorum ista est forma :
De incorrupcione sancti Edmundi.
35 * Per id temporis, ait predicta mulier, fuit in monasterio vir vite venera-
bilis et sancte conuersacionis, nomine Tolinus, qui, tanquam fidelis et
prudens, sacriste officium administrabat, verbisque et exemplis ad
amorem patrie celestis quoscunque poterat inuitare curabat. Hinc est
quia si quid in me boni vmquam poterit haberi, ipsius instinctu, ipsius
40 monitis * est et [h]ortatu. Eodem igitur anno quo translacio sanctissimi
martiris Edmundi de antiqua in nouam facta est basilicam, cum post
soUempnitatem apostolorum Petri et Pauli sanctum Edmundum oracionis
pariter et edificacionis gracia expetissem, prefatus Tolinus frequens michi
colloquium inpendebat. Ceterum cum vna dierum mecum ante altare
^ MS. ille, ^ MS. precindam. ^ mS. apperuit. * MS. adds i.e.
tribulata. " MS. velim. * MS. pedisse. ' MS. auferre. . * MS. monitus.
Ms.Bodi.a4o.] ^z ®. aEumuntJO rege et martpre. 629
sancti lohannis euangeliste de contemptu mundi conferret, dulcis incidit
sancti Edmundi memoria, quam ille iugiter pectore voluebat et ore. At
ego demisso uultu diucius disserentem sustinui, et tandem rupto silencio
dixi : " Quid est, domine mi, qucd uos incorruptum subsistere, plerique
eum cornipcioni succubuisse contendunt ? Nam cum nudiustercius ad 5
eius accederem imploranda suifragia, quidam eques in itinere michi
sociatus est, querens quo tenderem, ego vero respondi me sanctum
Edmundum vdle inuisere ; at ille cum de integritate martiris dubitando
questiones miscuisset, redarguens eum dixi : ' Ne vmquam sic erres, set
confitendo crede quia sicut eodem die quo martirio coronatus est, sic et (o
in presenti incorruptus perseuerat et integer.' Verum hoc magis iuxta
uulgatam opinionem et communem fidem dixerim, necdum plenius edocta
quo cerciori argumento calumpniis incredulorum possim refragari." Quo
jaudito, alcius ingemiscens ait: "Heu, quam penaliter peccant qui-
cumque super hoc dubitant ! An [et] tu fortassis vna cum eis nutanti * fide 15
vacillas?" "Non, inquam, de dei virtute diffido, set qui michi super
hoc satisfaciat non inuenio." " Vellesne nostrum, ait, de hac re testimo-
nium recipere?" "Nemo tam callidus, nemo tam facimdus qui vUis
argumentis possit a corde meo euellere quod semel sermonis tui auc-
toritas ei inseruerit." Tunc ille manum vtramque proponens, "Hiis, ao
inquit, licet impuris' et indignis, manibus reuerenda ipsius membra
palpaui ; hiis petulantibus oculis iocundam eius et omni refertam gracia
faciem conspexi. £t quemadmodum hic plenam intueris camem et
teneram" — dexteram siquidem meam sinistra cingebat — "ita vniuersi
artus illius molli et pulpa vestiuntur came. Insipienter quidem ac pre- 25
sumptuose fecisse me confiteor, det veniam confitenti qui penitendi
spacia nuncvsque concessit. Socios vero ad hoc habui dompnum Spara-
focum suifraganeum meum, et aurificem Hereuuardum." Cum hec ab
eius ore didicissem, et aliquantulum ibidem temporis exegissem, vltimum
uiro dei uale dicens patemis edibus representor, vlterius eum non visura. 30
Nam cum ipse que in memorata translacione fixa est metam excederet '
quando tam visu quam tactu plures* Christi martirem probauere cor-
rupcionis expertem, infra paucos dies postea obiit. Siquidem cum vna
dierum celsa parietum ecclesie fastigia obambularet, circumspiciens ne
quid ab artificibus qui ipsius deputati erant custodie per incuriam esset 35
necglectum, casu accidente subito ruit in preceps. Quem licet diuinum
inpulisset iudicium, diuina tamen non [penitus] deseruit clemencia : nam
in ipsa ruina vni stipitum quibus crates fulciebantur ora vestimenti sui
cohesit. Quod videntes latomi, mox spe subueniendi machinas conscen-
dunt, illesum eripere laborantes. Ad quod dum enixius elaborarent, rupta 40
vestis margine in subiecto saxomm decidens aggesto, acerba membromm
coUisione quassatur. Semiuiuus tamien inde sublatus, post presumpcionis
prefate confessionem viatico percepto, inter manus fratrum animam
exalauit. Porro tres illi quos conscios habuit, non multo post letalibus
tacti incom[m]odis moriendo culpam temeritatis protestati sunt, nec vUus * 45
1 MS. in tanti. ' MS. in imp. ' MS, excedens. * al. om.
» MS. vlUs.
630 appennir ii.
eorum annalis orbite circinum combinauit. — Igitur audita morte Tolini,
grauibus lamentis ^ affecta sum. Hinc allocuta genitorem, vt ad sanctum
Edmundum procederem instancius exorabam. At ille : ". Quid, inquit,
filia mea, vis illuc ire, illum tuum carissimum dompnum Tolinum iam
5 minime visura ? " Respondi : " Etsi ipse mortuus est, tamen ille quem
amare me docuit, cui me deuote seruire commonuit, non moritur, set
mente et accione mundo mortuis "^ uitam largitur etemam." Tunc pater
meus, cernens quod religio esset in causa, tandem annuit deprecanti. Ego
vero cum illuc aduenissem, pro anima dilecti mei in Christo deo deuote
1 o cepi supplicare. Interque reiiquas pie sollicitudinis exequias tricennarium
ei psalteriorum inpendere satagebam. Quod dum attencius peragerem :
nocte quadam exempto matutinorum officio, impetrata ab edituis licencia,
psalmis in ecclesia vacans resederam. Et dum psalmum octogesimum
concreparem, et rarescentibus vmbris polus albesceret, irruente sopore
15 codex labebatur e manibus, verba semiplena, lingua languente faucibus
intercepta, coherebant. Inter hec, dum ceruicem parieti reclinassem,
quidam a tergo me per scapulas arripiens, horrifice concussit, inquiens :
" Tu sompno resolueris et carus tuus Tolinus penas acerbas luit ? " Tunc
ego expergefacta, psalmorum summam vt prius inceperam diligencius
20 exaggerabam. Set mirum in modum, recedente persona, digitorum eius
inpressio non statim ab[s]cessit ; sentiri a me potuit, videri nequaquam.
Tempore sub eodem, necdum tricennario emenso, cuidam monacho " sibi
familiari dum adhuc vjueret, idem Tolinus per soporem apparuit ; quem
ille sub uultu tristi et habitu lugubri contuens, talibus eum affatur:
25 "Quid est, mi domine, quod te tenebrosum ac merore affectum con-
spicio?" Et ille: " Vtquid, frater, me tetro squalentem amictu admiraris,
cum incircumscripti fulgore luminis necdum perfrui meruerim?" Cui
ille: "Et ob quam causam? cum omnium nostrum arbitrio vita tua
inculpabilis haberetur?" At ille: "De vita mea non arguor, verum me
30 quiddam presumpsisse peniteo, pro quo tali addicor suppHcio : quia
scilicet dominum meum sanctum Edmundum infida mente contrectare
non exhorrui, aliisque contrectandum exposui. Quocirca qiieso te vt hec
vice mea fratribus exponere non differas, obsecrans vt a patre miseri-
cordiarum misericordiam, et a beato Edmundo michi impetrent in-
35 dulgenciam, cuius intollerabilem pacior offensam." Frater vero con-
surgens, abbati et fratribus retexuit oraculum. Qui fraterne condolentes
anxietati, diuinam ei propiciacionem conciliare satagebant. Sextum
denique circa mensem, denuo apparuit Tolinus, [hilari facie, niuea stola
indutus] ; qui ab eodem requisitus quomodo circa se ageretur : " Huc-
40 vsque, ait, pessime, set iam pii redemptoris clemenciam, et sancti domini
mei Edmundi recipere merui graciam. Cui sicut fideliter consueueram
ministrare, ita nunc quoque contubernii pocior ciuilitate, obsequiis inhereo,
visioni congaudeo, gloriam admiror." ' *
^ MS. lamenta, Tit. graui lamento. * MS. mortuus, ' sc. Edwino.
* The next mir. still belongs to the same group.
Ms.Bodi.=4o.] De ^. €Umunlio rege et mattpre. 631
DE VLCIONE FACTA IN HeRMANNUM MONACHUM EXPLICANTEM
CAMISIAM S. EDMUNDX ET OSTENDENTEM POPULO AD OSCULANDUM.
c- , i. /^Uidam monachus sancti Edmundi nomine Her-
Sampson abbas. II ...... ,.^ ,.
>^ mannus, verbi dmmi predicator, cum die qua-
dam pentecostes ab edito * congregatam multitudinem alloqueretur, pro-
lata summatim est theca regis et martiris insignia continens omamenta in
quibus pro Christo viriliter agonizans armis paciencie mundi principem 5
strauit, eaque populis vniuersis stupentibus et deum laudantibus ostendit.
Quod quidam ex Anglie primoribus audiens, tercia ebdomada sequente
concitus affuit, non sibi denegari quod iam plebi concessum fuerat summa
deuocione deposcens : cuius postuladoni fratres assensum prebentes,
semotim in cripta que deposcebat ostensa sunt, quibus suppliciter deos- lo
culatis, gratulabundus ab[s]cessit. Discurrit interim vltra citraque qua
nichil in rebus fama mobilius''. Conglobatur protinus sexus promiscui
infinita congeries, exigunt itineris fructum, quia' casso regredi labore
erubescunt ; martiris triumphum sub hoc obtentu, suamque deuocionem
memorant posse dilatari. Quid plura? tot turmarum populositatem 15
inanem dimittere non fuit consultum. Aptatur ergo in abside medio
altaris instar ligneus gradus, sup[er]ponitur scrinium illud sancti Edmundi
reliquiis accumulatum. Accedit iam dictus Hermannus, exponit post alia
camisiam illam, agonis acerbitatem euidencius attestantem, crebris iacu-
lorum punccionibus perforatam ac preciosi * martiris cruore purpuratam. 20
Hanc ergo non summatim, vt prius, cum reliquiis aliis, set capsella
prorsus exemptam cementibus cuntis explicans, inuitat ad osculandum.
Huic intererat spectaculo cum multis aliis sepedicta virgo, summa cum
veneracione dei magnificans magnalia ; que cum ad osculandum os suum
porrigeret, tanta fragrancia suauitatis vt fateri * consueuit sensit se perfundi, 25
vt humanos excellere posse sensus putaretur. Hiis ita gestis : eademdie
Hermannus presumpcionis vindice morbo corripitur. Deinde nocte sub-
secuta iam dicto fratri Edwino nomine prefatus apparuit Tolinus, et minaci
vultu ac verbis austeris vehementer eum et ceteros [con]fratres " suos cepit
increpare ^. ' Quid, inquit, egistis ? Cur sic necligenter et irreuerenter 30
reuerenda tractastis? Deum eiusquc martirem spei uestre patronum
irritastis : quia dum heri camisiam eiusdem sancti publicis aspectibus
opposuistis et incaute minusque diligenter explicastis, sacer sanguis, quo
infecta fuit *, ex parte humi decidit et periit. Hoc vero ad penitenciam
vos inuitasse debuerat quod ille per cuius neclectum hoc contigit, diuino 35
iam verbere flagellatur, cuius dolor irremediabilis est et uita desperabilis.
Set et vos quam cito * diuina manet vlcio, nisi cicius per congruam satis-
faccionem auertatur.' Ita fatus, disparuit. Et Edwinus fratribus audita
reuelauit ^" maturius, Hermannus vero egritudinis vrgente molestia tercio "
proximo sequente obiit. Vnde solerter considerandum est quanta sanctis 40
reuerencia, quanta in veneracione sit e-xhibenda diligencia. Quos enim
* MS. edicto. ^ MS. nobilius. » al. om. * Tit. predoso.
* MS. fieri. * T. confratres. ' MS. conciepare. ' MS. fuerit.
' al. cita. " MS. reuelacione. *' MS. tcrcia.
632 appentiir n.
[diuinitas] per caritatis vnionem indiuisibiliter sibi connexos sempiteme
glorie fecit participes, horum iniuriam sine vlcione ferre non sustinet. —
H Relacio domini Lamberti abbatis Andegauie.
, , ' /^Uodam yemis tempore, necessitatibus ecclesie
Sainpson aOOas. yj^ nostre andegauensis exigentibus, ad portum
5 qui Barbefleoth dicitur transfretaturi cum nostris applicuimus. Vbi cum
per aliquot dies multa consumendo moraremur et preter voluntatem
nostram ventorum cogente intemperie dietare cogeremur, ait quidara
confrater noster Andegauie monachus Natalis ', non alienus a religione :
" Laudo et consulo ut beato Edmundo Anglorum regi et martiri egregio
10 promittatis et voueatis vt si ad portum optatum ipsius sancti merita vos
perduxerint, eius ecclesiam gracias reddituri adeatis, et eum de cetero
familiari deuocioTie diligatis." Cuius consilio statim parulmus, tota cordis
deuocione gloriosi martiris inuocando suffragia. In crastino summo
diluculo portu relicto ad vota mare sulcauimus, et beato martire Edmundo
15 ducatum nobis prebente, quod mirum dictu est pro votis Hamptonam ad
nonam vidimus et tenuimus. Qui promissionis nostre non immemores,
ad beati martiris basilicam quam expedicius potuimus properauimus, vota
sbluimus, ipsius nos deuote com[m]endantes patrocinio. — Dum hec in
antiqua regis Edmundi describeremus ecclesla, affuerunt tres uiri de
20 Londoniis, qui cum medium sulcando pelagus ad sanctum Egidium
oracionis gracia de Anglia properarent, ventum non habentes prosperum
sancti martiris adiutorium implorabant, cuius meritis aura* flante secunda
portum quem desiderauerant in breui sortiti sunt. Cum autem redissent, et
sancto martiri gracias egissent, humiliter rogabant ut et hoc miraculum
35 caritatiue subtitularemus ; quibus pro amore et amplificacione nominis
san.cti Edmundi gratanter paruimus, et ^audendo cum eis optulimus deo
graciarum acciones.'
ir QUALITER IN MARI SE VOCANTES LIBERAUIT.
<s -h nn^ /^Uidam viatores qui summorum adierant apostolorum
' \t^ limina, Roma regressi ascensa naui aura flante
30 secunda Angliam repetebant. Eratque nauis Ixiiij"' capiens homines,
excepta varia suppellectili copiosa. Denique grandi maris spacio suauiter
emenso, circa gallicinium aquarum profluuio repleri puppim compererunt "• :
quam protinus exhaurire festinant, set vnda succrescens labores eorum
an[n]ullauit. Siquidem fracte tabule frustum elisum, liberum gurgiti con-
35 cesserat illapsum. Cuius mole grauata ad mortis periculum nauis [sistitur,
euadendi] * naufragii omnis via precluditur. Ergo neclecta salute corporum,
sola pro animabus cura versatur in medium ; hora spectatur * nouissima,
inter mortem et vitam breue distat momentum. Huic intererant duo viri
periculo, vnus Wluuardus presbiter de Schimplynge, et alter nomine
40 Robertus, ambo de patria sancti Edmundi, qui postulato silencio, taliter
socios alloquntur: ' Viri fratres, constantes estote. Quis vestrum est qui
i MS. natalis. " MS. aure. » Cf. Tit. f. 116. * MS. comperierunt.
5 om. * Tit. expectatur.
Ms.Bodi.a4o.] ^z ®. aBumunno xcqz et mattgte. 633
sanctum nesciat Edmundum? quis virtutes eius quarum terra marique
fama dilatatur, non audiuit ? quis eum patronum elegit et confusus est ?
Accedamus igitur ad eum toto corde, exclamemus ad eum implorantes
eius auxilium in tempore affliccionis nostre; accelerate singuli et iuxta
quod penes se quisque repperit, in commune conferte, oblacionem vestram 5
beato martiri dedicantes, simulque spondentes circa cultum eius et
amorem prompciores, fidelesque virtutum eius quamdiu vixeritis uos
fore professores.' CoIIacione deinde facta et in vnius crumene sinu
reposita, consona voce et intencione conclamabant : ' Sancte Edmunde,
adiuua nos ! * Quod dum tempus increbruissent * : cepit aqua minui que 10
nauem occupauerat, nauisque leuiata paulatim progredi ; deinde leuato
velo ' mare feliciter nauis inpulsa quasi trino cuiusdam inpulsu prospere
cepit velificare. Sic claro die redduntur homines terre, deum ac sanctum
Edmundum magnificantes ; collectamque pecuniam ad monasterium
deportantes, fideles extiterunt huius miraculi relatores. 15
T De quodam Wulmaro ab im[m]inenti morte erepto.
c^«.vi «3 /^Um quidam sancti Edmundi conuicaneus Wulmarus
^^ nomme oracionis gracia Romam muisere decreuisset,
supplex* domini sui sancti Edmundi subiit asilum', ipsius presidio curam
itineris sui assignans. Deinde cum prosperitate regressus, ad agendas
sancto Edmundo gracias accessit, spontanea vota pariter oblaturus. ao
Inde cum domum descenderet, necdum atrii metis emensis, horrore
repentino simul et tremore corripitur : et domum perlatus, acribus ' cepit
vrgeri doloribus, viaticum peciit, et accepit, de uita desperans. Qui cum
octo dies sic recubans exegisset, omnium membrorum suorum priuatus
officiis : quedam sancti Edmundi festiua memoria in ecclesia celebrabatur, 23
de representacione scilicet incorrupti corporis ipsius que ab abbate Leof-
stano [facta] narratur. Cuius noctis sequentis circa medium, languidus
ipse, qui iam per octo dies non dormierat, grato sopore dormiuit. Cui in
sompnovidebaturdomus sueostium patere, acper illud leni volatu niueam
columbam subintrare, que cum super lectuli sui capud resedisset, mox in 30
ve[nusti] ^ uiri speciem transformatur et conuersus ad egrotum, eius dolori-
bus compaciens, ait : * O homo, in graui, vt uideo, infirmitate laboras.' Qui
cum sic esse responderet*, ille manu extensa tetigit eum, dicens : * Noueris
clemenciam dei esse magnam : ecce iam sanus factus es. Surge quam
tocius, ecclesie sancte te representa, saluatori tuo laudes repende, tecum- 35
que ad eius amorem et alios accende.' At ille multum exhilleratus,
sedulo eum rogabat ut quis esset ei insinuaret. Cui respondens: *Ed-
mundus, inquit, dicor, regis etemi famulus.' Quibus uisis euigilans,
depulso langore se sensit ex integro restitutum. Surgensque diluculo
sanus mente et corpore, ad ecclesiam, vt per visionem iussus fuerat, 40
properauit, atque fratri Tolino, cuius superius fecimus mencionem, que
sibi contigerant ex ordine manifestauit. Quo audito : abbas Baldewinus,
^ Tit. crebrius increpuissent ' Tit. maris discrimina felix carina feliciter
cepit velificare. * Cf. Tit. p. 115. * MS. simplex. * o. m. : i.e. templum.
" MS. acris. ' page concludes in ve. ' MS. responderetur.
s
634 ^ppenuijc II.
coUectis in vnum fratribus et quibusdam laicis, hominem statuit in
medium, cuius relacione iam dicta replicantur, et plurium testimonio
confirmantur, ad laudem et gloriam regis regum et sancti Edmundi regis
et martiris gloriosi.
De Radulpho filio Hugonis, de dolore dencium liberato.
^ Herman m<! /^l^a idem tempus profuit martir et sanctus Edmundus
^>-' cuidam Radulpho Hugonis filio, dolore dencium
laboranti tribus ebdomadibus : cui dum faber adesset vt ex maxilla
dentem nociuum euelleret, infirmus subito memor sancti Edmundi
paululum substitit et in uoto sancti pariter et honore candelam fecit fieri
lo ad sui coUi et capitis modulum ; quofacto, cum propriis dentibus requiescit
dulcius, et plena fide recipit valitudinem meritis sancti martiris Edmundi.
De humero cuiusdam monachi grauiter leso et
miraculose sanato.
Hermannus f7^^'^^ quidam congregacionis sancti Edmundi iam
-»- die ferme decurso domini natalis, dum instaret
pulsando vespertina synaxis, accurrens festinus ex claustro ad oratorium
15 anxius pro disposicione quatuor cantorum quos ipse coraula dispositurus
erat ad vesperas ad regendum chorum : dum ascensum iniret nouem
graduum, inpegit in eum turba monachorum scolarium. Qui terre elisus
nuUo modo valens consistere pedibus, sentit ex impetu casus collisionem
humeri sinistri qua parte cecidit totus, saliente ipso humero ex iuncture
20 loco proprio. Quo fratrum adiutorio leuato, et ad vestiarium deducto,
tractibus suauissimis et crebris motibus trahitur brachium, si forte
humerus ad locum iuncture resiliret proprium. Sic et fit ; eo resiliente
suauius se habet frater inde ; set tamen vt mancus caret eleuacione brachii
vel manus, non valens sursum tendere, nec re pro aliqua retrorsum
25 porrigere. Anxius ergo frater pro hac lesione, fideliter orat sanctum
Edmundum vt sue miserans lesionis, ab eo depelleret anxietatem doloris.
Huius euentus transito tempore a domini natale vsque ad medium xl®,
idem frater elencus sanctum sepe requirit attentus nocturnis inter-
sticionibus, bona fide propians ad sancti lecticam martiris, tangendo
30 dextra manu sanctam marmoris tabulam super quam nouerat sancti
requiescere tumbam preciosissimam, quam dum tangeret plenus fide,
solitus erat humerum scapulotenus cum eadem manu fricare, non dubius
sancto Edmundo propiciante sui doloris anxietatem se posse fugare.
Instante igitur nocte post dominicam medie xl% appropiat idem frater ad
35 tumbam martiris tempore matuti[n]orum qua vellet deuocione : et tactu
sue manus percipit ab eodem marmore gratum liquoris sudorem desudare.
Desudatum cogitat se manu dextera posse coUigere, collectoque dolentem
humerum perungi debere. Itaque a sinistra parte corporis et capitis
sancti, psallens psalmum ' Inclina domine,' trahendo tergendoque cum
40 manu colligit marmoris rorem, exinde sepe perungens iam diu dolentis
humeri partem. Quo facto, dextrorsumque progresso itidem perficiendo :
gracias deo et sancto, manum extendit cum brachio sursum ab humero,
Ms.Bodi.a4o.] £)e %, CHmunlio tege et mattpte. 635
porrigitque retro, quod a natali domini nequiuerat vllo modo. Quod
munus in eo gratissimum sancti, eadem die fratribus reuelauit.
DE QUADAM MULIERE AB INFIRMITATE, ET FILIO SUO
A LIPPITUDINE CURATIS.
,, /^Uedam Gylindis nomine, in Suthfolchia commanens,
Her7nannus. II • •. t-j j
>^ sanctum requint Edmundum pro sua magna
necessitate— infirmabatur enim intrinsecus graui infirmitate ; adducens 5
secum paruulum filium nomine Otgerum, pacientem in oculis nimiam
profusionem lacrimarum. Qui dum pedes pro sancti reuerencia ferme
perxii miliaria perueniunt' ad sanctum eius petentes sufTragia: accubat
mater infirma cum filio oculorum lippitudine grauato; orat hec pro in-
firmitate sua, merens et angens fortiter ad sanctum clamat Edmundum : lo
' Eya, sancte et gloriose martir Edmunde, ecce te requisiuimus de longe
pedibus et cum angore: domine, miserere nobis,' deinde monet filium
pro seipso ne desistat ab oracione dominica, quam pater suus nouiter eum
docuerat. Complentes autem oracionem, et pauperem quam poterant
oblacionem, descendunt in eadem villa sancti Edmundi ad hospicium 15
propter pausacionis recreacionem ; vbi paululum requiescentes : experti
sunt dei donum, matre'* facta sana, et filio ab inundacione lacrimarum
curato.
ir De vlcione capta in latronem, monilia rapientem de
FERETRO SANCTI EDMUNDI.
Hennantius /^Uidam miser[r]imus furto rapuit de lectica preciosi
\sd' martiris Edmundi duo monilia, eidem operi fabri- ao
liter inserta. Que sceleris perpetracio dum ventilatur, circa sancti tumuli
crepidinem fratres tocius congregacionis prostemuntur, septem psalmos
psallentes, et vindictam latrocinii inprecantes. Set adhuc non exaudit
deus vel sanctus quod congregacio deprecatur, donec simile latrocinium
circa preciosum martirem iteretur, sicque dupplicatum mirabilius reue- 35
letur. Accedit ' iterum latro et dc scrinio martiris rapit monile de auro
maius; verumptamen si maledictum repeti stropha, perpetratum non
latebit anathema. Quod dum thesaurarius ecclesie percipit, de sacrilegio
querelam facit cum sancto, quod ut manifestetur agit circa sanctum nocte
dieque precando. Latro cum anathemate descendens ab ecclesia, petit in 30
eadem villa diuerticula, et, ut postea captus retulit, monile furatum
amouere nullatenus a se valuit. Heret cum latrone latrocinium, latro
cum latrocinio ville sancti non valet exire terminum. Hoc perpetrato latro
cum latrocinio, iterum petit ecclesiam ausu temerario, appropiat velud
aliquis cum oblacione ad sacrum altare, ipsum deosculans nummum inde 35
capit ore, iam tercio latrocinium perficit corde maliuolo. In eodem
momento capitur ab assidentibus custodum ecclesie seruientibus ; alapis
ceditur, pugnis tunditur, nummus furatus ab ore proicitur. Deinde ad
remota deducitur, quid super se gestet diligenter exquiritur, aureum
' MS. perueniunt perueniunt. ' MS. tnater. ' MS. accidit.
636 appenUijc II.
monile super eum inuenitur. Quod confitens qualiter rapuerit, ac de aliis
quo deuenerint, latronem se palam fatetur et dicit. Sic captus verberibus
afficitur, postque dimittendus cum cauterio velud reus cauteriatur, et
a finibus illis eliminatur. Que facta populo die sollempni notificata, deo
5 redduntur et sancto Edmundo laudum preconia.
De vlcione sumpta in Eustachium filium regis Stephani,
SEUIENTEM IN ECCLESIAM SANCTI EDMUNDI.
T i. o • j. 7- j- j"> j A Nno domini Millesimo. C°lij%
loA. Sar. tn ■pohcrahco h . octauo. A\ „ , , . ^,. • ol
^ -L^ Eustachms films regis Ste-
phani, qui in ecclesiam dei seuire consueuerat; cum omnia pro uiribus
depopulatus esset, et terram beati Edmundi regis et martiris, cui omnes
10 predones detulerant, videret opulentam ; sibique non esset, consumptis
opibus regni, vnde semel et secundo militibus era procederent — iam enim
defecerant donatiua : predia iam dicte ecclesie sancti Edmundi depopu-
latus est, — nondum tamen digesserat cibum quem de facultatibus loci
jUius acceperat. Ipsaque die, antequam se donii sue reciperet que nimis
15 vicina erat : tactus est martiris manu et letali morte percussus ; die
circiter octauo rebus cessit et vita.
De VLCIONE SUMPTA in Henricum de Estsexia.
ExcronicisIocelini\ ANnoregis Henrici secundi decimo, floruit
-^ *- Henncus de Estsexia, qui mter primates
regni vir magni nominis habebatur ; genere clarus, armis conspicuus, et
20 domini regis primipilarius. Cum igitur ceteri comprouinciales ecclesiam
beati martiris Edmundi in rebus et redditibus ampliabant : ille non solum
hoc clausis oculis preteribat, verum eciam vi et in iuris " iniuriam annuum
redditum quinque solidorum abstraxit, et in proprios vsus conuertit.
Processu vero temporis cum in curia sancti Edmundi ageretur causa de
ag raptu cuiusdam virginis, accessit idem Henricus, protestans et asserens
loquelam jllam in curia sua debere tractari, racione natiuitatis eiusdem
puelle, que in dominio suo de Layland nata fuerat. Cuius racionis pre-
textu curiam sancti Edmundi in itineribus et erumpnis et innumerabilibus
expensis longo tempore uexare presumpsit. In hiis interim et con-
30 similibus arridens ad votum prosperitas, perpetui subintulit causam
doloris et sub fantasia iocundi principii tristes in eum moliebatur exitus.
Insurrexit autem in eum Robertus de Montfort, nec genere nec viribus
inpar, in conspectu principum terre dampnans et accusans eum de pro-
dicione regis ; asseruit enim eum in expedicione belli apud Walliam in
35 difficili transitu de Coleshel vexillum domini regis fraudulentur abiecisse,
et mortem eius sublimi uoce proclamasse, et in presidium eius venientes
in fugam conuertisse. Henrico siquidem resistente et in concione obiecta
penitus abnegante : ad corporale duellum processum est. Conuenerunt
^ Cf. Jocelin de Brakelond Chron. in MS. Harl. 1005, ed. Camden Soc. 1840,
p. 50. (A better MS., Vitellius D xv, is lost.)
* r. martiris ? H vi et iniuriis et per iniuriam (!).
Ms.Bodi.a4o.] De ^. OBDmuntio teffe ct mattgre, 637
autem apud Radynges pugnaturi in quadam insula satis abbacie vicina ;
conuenit et gencium multitudo, visura quem finem res sortiretur. Et
factum est cum Robertus duris et crebris ictibus viriliter intonasset, et
audax precipuum fructum victorie promisisset: Henricus parumper de-
ficiens circumquaque respexit, et ecce in confinio terre et fiuminis vidit 5
gloriosum regem et martirem Edmundum armatum tanquam in aere
volitantem, et cum quadam uultus austeritate versus eum crebro capitis
motu minas iracundie et indignacione plenas pretendentem ; vidit et
alium cum eo militem Gilbertum de Crouile, non solum quantum ad
apparenciam gradu dignitatis inferiorem, verum eciam ab humeris et 10
infra statura minorem, oculos indignantes et iracundos in eum conuertere.
Hic ad preceptum ipsius Henrici vinculis et tormentis afflictus, diem
clausit extremum in carcerem intrusus, occasione et accusacione vxoris
Henrici, que propriam nequiciam in innocentem defiectens dicebat se
peticiones precarias Gilberti de illicito amore non posse sustinere. Hos 15
itaque timidus Henricus intuens, antiquum scelus nouum ferre pudorem
recordatur, et iam totus desperans et racionem in impetum conuertens,
inpugnantis, non defendentis, assumpsit officium. Qui dum fortiter
percussit, forcius percussus est ; et dum viriliter inpugnabat, virilius
inpugnabatur. Quid multa? victus occubuit; et cum mortuus crede- ao
retur, ad magnam peticionem magnatum Anglie concessum est monachis
eiusdem loci ut darent corpus eius sepulture. Postea tamen conualuit ;
et resumpto sanitatis beneficio, sub regulari habitu superioris eui labem
detersit, et longam dissolute etatis ebdomadam vno saltem sabato curans
venustare, studia virtutum in frugem felicitatis excoluit. || Quodam tem- 25
pore cum venisset abbas Radingiam, et quidam monachi eius cum eo:
occurrit ei inter alios monachos loci predictus Henricus de Estsexia ; qui
nacta loquendi oportunitate, abbati et omnibus assidentibus narrauit
qualiter uictus fuit in duello, et qualiter sanctus Edmundus, et ob quam
causam, apparuit sibi comminando et ipsum confudit in ipsa hora 30
pugnandi. Cuius narracionem locelinus audiens, in scriptis redegit.
De vlcione facta in Willelmum de Curzun.
_. . 1 "D Egnante rege Henrico secundo anno suo xiiij., miles
■^ * -»-^ quidam nomine Willelmus de Curzun, prenominati
Roberti de Curzun successor, hereditatis sue redintegrande soUicitus
archidiaconum pictauensem Ricardum adiit, qui tunc temporis ex regis 35
imperio in Angliam precipuam exercuit potestatem. Archidiaconus igitur,
ad sue cause com[m]odum prece siue precio inclinatus, de sue sortis iure
capescendo a domino rege literas quedes voluit impetrauit. Literarum
autem summa hec fuit ut quecunque, vbicunque, quo[modo]cunque pre-
fati militis predecessores tenuissent, eadem iuris successione sibi restituta 40
et ipse teneret. Regio igitur armatus precepto, subnixusque archidiaconi
patrocinio : prenominatam villam^ que Suthwalde dicitur, glorioso martiri
Edmundo antiquitus votiuo deuocionis munere peculiariter ascriptam ' :
1 Cf. Tit. f. 107^ 2 Tit. predium. » MS. ascriptum.
638 appennir 11.
eo quod antecessores sui tempore turbate pacis violenta inuasione sibi
vsurpauerant, ad sue sortis porcionem asseruit pertinere. Veniens igitur
ad sanctum Edmundum, regis preceptum abbati proposuit, sine dilacione
postulans sibi fieri restitucionem. Abbas autem inducias postulat, ut
5 interim quid equitatis inesset calumpnie posset perscrutari. Quas cum ille
dare recusaret, uotumque suum in proximo promoueri minime sensisset ;
ira tumidus minas intorquens, martiris parum deferens sanctitati, ad
archidiaconum qui Londoniis morabatur iter conuertit, quasi de regii
contemptu precepti ei querimoniam illaturus. Abbas vero priorem con-
10 uentus ad archidiaconum misit, qui rei veritatem pandit ei ex ordine,
miraculum eciam quod olim virtus diuina in predicti calumpniatoris
predecessoribus eandem villam inuadentibus in sui martiris vlcionem
patrauerat, scriptum ostendit. Tandem impetratis induciis, prior ad
monasterium remeauit. Miles vero aduersarius eodem die, quo et prior,
1 5 ab vrbe digrediens, in itinere manifesta et subita vlcione martiris grauis-
sima percussus inualitudine ^ vix ad hospicium apud Chelmesforde sibi
preparatum delatus est. In crastino discedens, Colcestriam cum omni
anxietate peruenit, ibique a monachis susceptus, protinus tam miserabili
vexari cepit amencia vt non solum a sibi ministrantibus, verum eciam
20 a coniuge propria relinqueretur ; terribiles ergo gestus preferens arrep-
ticii, omnibus qui aderant incuciebat horrorem, Panno igitur inuolutus,
nexibus artissimis constrictus, summa fatigacione reluctancium vix potuit
cohiberi. IT Hoc audiens abbas, priorem suum ad miserandum hominem
destinauit, quatinus ei persuaderet, si redisset ad memoriam, vt se in
25 martirem deliquisse reminiscens de perpetrata iniuria veniam postularet
satisfaccionemque repromitteret. Veniensque ad eum, accepit ab assi-
dentibus eum necdum memorandi recepisse facultatem ; vnus autem de
ministris prosiliens vadium pro domino suo priori optuht, condignam
spondens emendacionem si sancti Edmundi miseracione de infirmitate
,50 conualesceret. Placuit ergo priori vsque in crastinum sustinere. Mane
autem facto iterato veniens, audiuit eum tocius noctis spacio quieuisse,
iamque facultatem intelligendi diuino munere recepisse. Hinc prior ad
egrotum intromittitur ; peccati immanitatem ei aperiens, suasit ad celerem
festinare satisfaccionem. Ilie vero monita salutis gratanter suscipiens :
35 se nimis deliquisse recognoscens, postposita intencione calumpniandi
vetitum, pollicitus est [se] omni vite sue tempore beato martiri Edmundo
sedulum exhibiturum famulatum. — Nec illud silendum est quod cum
quidam predecessorum istius militis de hac eadem calumpnia aduersus
ecclesiam sancti Edmundi litteras regias alia vice detulisset : dum hospi-
40 taretur in villa mandatum regis in crastino, si ei successisset, abbati
ostensurus, in ipsa nocte iusta martiris sanccione superuenientes latrunculi
spolia ipsius diripientes, litteras eciam ipsas inter cetera secum aspor-
tauerunt.
' Tit. valitudine.
Ms.Bodi.a4o.] ^z ^, (Btimmiio xtQZ tt mwctj^u, 639
Incipiunt miracula scripta ab Osberto pHore Wesimonasterii^.
De quadam puella de Clare contracta et sanata,
TEmpore regis Henrici primi quedam puella de Clara, manibus ac
pedibus cruribusque contracta, integrum sui corporis amiserat
officium, nec aliquod vspiam preualebat reperire remedium. Ab amicts
igitur suis ad basilicam sancti Edmundi delata, ab omni iniirmitate con-
ualescens sanitati restituitur, regisque gloriosi fulta patrociniis a cuntis 5
molestie corporalis obstaculis reparata salute liberatur. Hoc miraculum
retulit nobis monachus religiosus nomine Radulfus qui propriis oculis
hoc vidit fieri, quique multis annis custos in ecclesia deuotus ad mauseo-
lum regis extitit et multa alia athlete precelsi magnalia ab eo conspecta
veraciter enarrauit. Eodem ordine nobis fere retulit renouatam salutem lo
alterius puelle quam de Spaldynge parentes adduxerant ad beatum
martirem : eandemque, quam ab altera, ab ista exclusit infirmitatem. Sic
operatur dilectus noster et princeps sanctus Edmundus, candidus et
rubicundus, quem et niuea integritas induit virginei corporis, et rosea
circumdat laurea preciose passionis. IS
De paralitico sanitati restituto^.
n , . j ni j. ' i;tz j j •• TN possessionc prouincie
Osoertus de Clare pnor Westmonastent. I ^T , . t^ , ,
-»- Lmcolme Rotlanda no-
mine, ruris cultor quidam extitit cui molestia paralisis ^ dimidiam corporis
sui partem ademit. Quem asini sui vehiculo inponentes coloni posses-
sionis illius et affines ad villam et ecclesiam de Beodricesuuorthe dedu- 20
cunt. Vbi cum venisset, ad beati Edmundi sepulchrum prouolutus exponit
ei suppliciter membrorum suorum erumpnam, rogans ut sese oleo sue
miseracionis delibutum preueniat, et rorem salutiferum membris penitus
dissolutis infundat. Respexit igitur eum deus et Edmundus christus
eius, et iuxta fidem eius et illorum qui eum adduxerant sospitati restituitur 25
et incolumitati graciosius restauratur. Laudat itaque uir ille deum et
insignem militem suum Edmundum, qui sibi remedium de celestibus
contulit, quod fieri per hominem phisica denegauit.
f De muliere per triginta et duos annos ceca, illuminata.
Osbertu T ^ 1"^"** gloria spiritus sancti martiris Edmundi uiuat
* J- vbi cum Christo victor exultat, ad mortuum corpus eius 30
miraculonun testatur frequencia, quo martiris interuentu stupcns de sui
reformacione miratur natura. Hoc affirmauit quedam femina Wintonie
nata, per xxxij annos ceca, cui tanto tempore nil successit vnde salutem
adquireret, vel reciper^* iam vnde speraret. Frequenter miracula sancti
' Cf. MS. Tit. f. 126-145, where these Mir. continne the and book of Sampson.
That Osbert commences here, foUows from the fiist words : In prouincia qna vene-
rabile monasterium b. Edm. snorum illustrat splendor et gloria meritomm, oppi-
dum quoddam Clara dicitur, vnde relationis mee series sub testimonio veritatis
iuchoatttr.
' MS. restitutus. ' MS. paralesis. * MS. reciperet.
640 appentiir ii.
Edmundi regis audierat, eapi-opter ad ipsum confugere vel sero intende-
bat, sperans ab eo celitus aliquod subsidium optinere. Filiam ergo quam
habebat interpellauit vt ad sanctum martirem eam duceret. Paruit
genitrici parua ^ progenies, et conserto itinere mulier ceca sancto martiri
5 presentatur. Secus locum sacri corporis oraciones exhibet, et impetratas
a secretario sacras in nocte vigilias exercet. Anticipat deuocio mulieris
pietatem regis et martiris : cum inter matutinales laudes lux noua cepit ei
illu[ce]scere, et dies repentine claritatis sollemniter apparere. Quid
plura ? Recepto visu, cuntis in ecclesia festinanter innotuit quod eam **
lo christus domini et martir Edmundus nouis sideribus illustrauit. Cuntis igitur
Christus [meritis Edmundi] locum sepulture sue venerantibus aditum
regni celestis aperiat.
De mercatore cui sanctus Edmundus furtiue surrepta
restituit.
^ , , /'^Uidam prediues vrbis Londonie mercator nomine
Vs^ Deormannus ad nundinas sancti Edmundi affuit et
15 suas in foro gazas exposuit emptoribusque precio redimendas reliquit.
Erant in nundinis custodes sui suis mercibus deputati, dum oraturus
procederet ad basilicam beati martiris et regis Edmundi. Dum autem
in cimiterio primum ' tunc poneret ingressum : ne quis furtim precideret *,
manu propria crumenam accepit, que lapides cum moneta preciosos,
20 aureosque ad valorem decem marcarum argenti continebat. Prostratus
autem circa regis et martiris mauseolum, marsupio oblito suorum
implorat indulgenciam delictorum. Huic quedam mulier rapacitate
seuiens latenter appropiat, sectisque furtini loculis celeriter abiit et
secum que rapuerat ethnica deterior asportauit. Manum deinde mercator
25 ut oblacionem apprehenderet niarsupio iniecit ; set de suis nil loculis
vspiam inuenit. Tunc ad egregium dei martirem conuersus cum dolore
cordis ait : ' Cum apud te, princeps sancte, in tua orarem ecclesia, cur
permisisti meam diripi pecuniam cruentis manibus impiorum? Cur
secura coram te non fuit mea possessio, qui preciosa queque negocia tuo
30 custodienda credidi testimonio ? Cum in deliciis glorie positus facile
possis ablata restituere, noli me, preciose dei martir Edmunde, spoliatis
opibus defraudare.' Exiens igitur a templo peruenit ad ostium: vbi
incautus manum suam inter pressuras populares super mulierculam
posuit que furtim cum loculis gazas eius apprehendit. Et statim [euomit] "
35 vipera venenum quod biberat, confessa mercatori dampnum quod
ingesserat. 'Ecce, inquit, heros illustris, quicquid surripui tuis est in
loculis, nichilque de spoliis ablatis consumptum est ; noli crimen meum
publicando detegere, noli scelus initum, pro quo peream, diffamare!'
Sic admissum luget flagicium, spondetque penitencie remedium. Abdita
40 ergo sub amphibalo sublata protulit, et innoxia '^ propria viro restituit, sine
aliqua porcione quantumlibet imminuta. Qui vehemencius obstupescens,
' Tit. prona. * MS. eciam. ' MS. primo. * MS. prescideret.
* om. « Tit. corr. to innoxio.
Ms.Bodi.24o.] oe ^, aEHmuntio tege et martpte. 641
et deum collaudans, feminam indempnem abire permisit ; ad beatum
deinde regem Edmundum rediens laudum ei et graciarum immolauit
preconia, suisque que facta sunt narrauit vniuersa. Hic postmodum
domino docente ad seruitutem dei sub patrocinio sancti Edmundi se
transtulit regularis vite exerciciis innormandum. Qui multis annis 5
spirituale monachorum pertulit certamen, et Christo militans dies omnes
vite sue in bona senectute conclusit.
De eo qui pecuniam domini sui amiserat, quam ei sanctus
restituit.
n h i IV /T ^^^^ quidam suis contentus diuersoriis vltra Eboracum
i * J- in prouincia que Coplanda nominatur, habebat [quo-
que] predia in Anglie partibus Orientalis. Eo seruiens eius uenit debitam lo
domino reposcens pecuniam : eamque graui infortunio amisit impetratam.
Cumque rediturus in itinere laboraret et exicialis fortune gemeret pressu-
ram : quam multi ad sanctum regem et martirem Edmundum confluerent
secum cepit retractare. Igitur ad sanctum ab itinere diuertit Edmundum,
diuinum per eum petiturus auxilium. Antea tamen quam illuc veniret, 15
per beatum martirem se propriis restitutum gauisus est spoliis. Ex quo,
sancto libauit hostias digne deuocionis, et se sua sancti Edmundi meritis
recepisse palam omnibus nunciauit.
ir DE MULIERE DIUITE A FEBRIBUS PER POTACIONEM DE CIPHO
SANCTI EDMUNDI CURATA.
O^bert i /^Uedam mulier diuiciis valde locuplex, diris uexata
\sl' febribus lecto decubuit, et longeuo tempore crudeli 20
passione laborauit. In qua cum omnis phisica deficeret, et curacionis
opera nulla penitus preualeret ' : post expensas perditas ad celestis
medele se conuertit efficaciam. Didicerat a non nullis ciphum inprecia-
bilem beati martiris in ecclesia contineri, de quo si quis hauriret quem
premeret infirmitas, mira ei cum potu rediret uiuacitas; ab antiquis 25
eciam tradebatur diuulgatum, dum more princeps Edmundus imperaret
regio, ex hoc nectar quodlibet sumministratum erat regi glorioso. Male
potens itaque femina, fama sancte opinionis audita, paratis celeriter
expensis ad locum properat in quo gloriosus princeps Edmundus incor-
rupta came quiescit. Adorat in ecclesia iam dicta virago, suasque dei 30
athlete representat excubias. Exponit deinde sue negocium molestie
secretario, de cipho suppliciter postulans sibi propinari. Prelibans ergo
potum de cratere regio, suis reliquum sociis liquorem tribuit: et sic
statim ab infirmitate liberatur, gracias agens deo et sancto suo Edmundo
martiri glorioso. Ad hospicium itaque rediens post salutare remedium, 35
mense innititur copia multorum difiuse ferculorum; assidentque sibi
collaterales duo milites, vnus habens coniugem, alter equestrem cum dicta
femina mansionem. Torrens illum ignis adurebat libidinis qui vinculis
astrictus tenebatur vxoris: infamis infames asciuerat sibi pelices, cum
' MS. preualerent.
VOL. II. T t
642 appentiijc II.
qiiibiis ciiiii Bcliius ficquentnrct flagicium, subito in gr.iuissimfim incidit
cgritudiiicin. Cui conluljeniaiis c(|Ucs impropcrans ait : ' Mcrito sustines
intollcrabilc supplicium, qui cclcbre coniugii violasti sacramentum ; Kcgis
cl mnrliris insigncm ultigisti caliccm indigne, vndc cius indifjnatam crjja
f tc minuisli mtiicstnlcm. Scd ut cito placarc qucas sanctum dei martirem,
pionnm illi dcinccps polliccrc scruitutcm. Pathcra namquc prcciosi rcgis
ouius liiuistus infusio dominam nostram a mortis incomfm]odo liberauit,
impcnilcnli tibi, ut uidctur, absquc remcdio carnis et spiritus geminatur
dctrimcnto, Aggredcre itaque uias vitc, ct ad ipsius miscricordiam tota
lo coidis contricionc ct confcssione pcrfecta confugias.' Audiens hec
virago quam rcx sanclus crucrat a mortis exicio, militis sui monitoris '
vieibus uiccs ndhibuit correpcionis ; ' Age, inquit, pcnitenciam et* satis-
facias illico maiestati diuine, quia lcges confudisti coniugales, et datus
adulterio dum excclsi martiris attigisti poculum, vlcioni subiectus vite tue
1 5 formidas egressum. Ad sanctum te premoneo regem rediturum, et quem
pcr incontincncie offendisti ludibrium, placare rursum studeas pura
consciencia meritorum.' Cum licencia confestim accepta prout potuit ad
sanctum martirem rediit, et digna ei confessione satisfecit. Quem beatus
martir dupplicata sospitate, corporis et anime, diuina miseracione sanitati
-o restituit. Persolutis igitur liberatori suo graciis, ad propria rediit, seseque
deinceps honestis morum excerciciis copule coniugalis informauit.
De ydropico per potacionem de cipho sancti Edmundi
SANATO.
, "\7^^ quidam Donewici, morbo laborans ydropico, et de
V curacione totaliter desperans, rogauit ab amicis se
posse presentari martiri precioso : sperans per haustuin salutiferum cum
25 deuocione de cipho eius preclaro sanitatem habere. Quo audito, amici
sui gestatorium preparant, et virum intus debilem suauiter locant ; ad
domicilium regis adducitur, et ad mauseolum egregii sistitur principis ',
excubiis inuigilans digne deuocionis. Ex cipho regio haustum sibi postulat
propinari, sperans in illo salubre celitus generari remedium, quod salu-
33 tem contulisse nouerat incom[m]odis plurimorum. Ab administrantibus
itaque ciphus ille porrigitur, et ab egro haustus salutaris sine dilacione
gustatur. Quo degustato : mox ydropicus veneni maximam quantitatem
euomit, ac in momento ventris illius grossitudo detumescit ; aquosus
humor ille deperit, et recenti cute redintegratus homo conualescit.
?,^ Eadem enim hora qua ciphi gustum attigit, sese sensit celitus ex hoc
incom[m]odo leuigatum. Libatis igitur regi regum eiusque glorioso martiri
deuotis hostiis, ad propria cum amicis et vxoribus regreditur, et ab
cgriludinis molestia penitus liberatur.
Dli NAUKRAGANTIUUS LIRERATIS.
T? Eligiose uite monachus nomine Radulphus cum feretro
.)o ■* ' Xv sancti marliris assiderct dc ciusdem obsequio sollici-
tus; tres uiros in oracionc prostratos inspicit. Qui cum preces prolixius
' 'rit. inonitoriis. '■" 'l"it. cniterc iit. * r. priiicipis sistitur.
Ms.Bodi.a4'>^] £)e %. ^DmunlH) re^e et martpre. 643
fundcrcnt, cxurgant, et' ferctro labm inpTcaata, monacham aic allr>-
quntur : ' Nudjuaterciua marinb tcmpcstatihtu cxposttt faiBvaa in qoibaa
bcati E(!mundi cclercin probauimia magniticenci^m. Horrendi procella.
diacriminis aeuicbat in eqoorc, et incame3<".etite3 tcmpeatatla vnde naaem
irrcmcdiabilitcr opprimebant- Nonc ad celton vaqoe pappia eamHicur, et £
po3t [ad] abt33um in modico reoocatar. Vnde apea vite tota defftr.erar, et
ietifera profundi Achcrontia immersio cxmtorum foTmidinc mentes oc-
cupabat Tunc vnua consodalis ait : " Sanctua Edmcndoa raa.rt:r celebris
et Orientalis Anglie rex illoatria, innamems ab TEraqoc morte cansueuj:
liberare : cuius inuocandum in preaenci periculo non drfttdamas auxilicm, t:
ut ab angustia nos eruere mortia acceleret, et ad portum aaltttia rntradactos
misericorditer conseruet," Hiia animati monicoriia*, omnca beacom marti-
rem ceperunt inuocare, dicentea : " O sancte Edmtmde reac ct martir
gloriose, in presenti nobis tribolacione succurre '. O picena et beniijiie
princeps, nobis auxilium tue pictatis porri.^e, insigma trinmphaDir Ed- t:
munde ! " Inter has uoces oranciam doloribus plenas, mira dei ptetas et
mlranda martiris occurrit potencia : tnare namqae sedatur, celomqiie
spirantibus a[u]stris noua cunris rcdiit oportunitate seTenum. Jtagncm
igitur creuit in iUa protinus sodalitace tripadiam, tactisqoe ndenter
anchoris : multiplicant noaa recencium * soUempnia gaadionmi ; et qui cam 21
graue formidauerunt in salo naufragiam, in solo per htmc soEidcm tiaa*-
feruntur ad portimi. Hinc est quod tanto prindpt gradaa et laades
reddimus, eique capica nostra submictEmos, et manernm nQstronnn.
libamina uotis sapplicibus comportamns.'
De CLERICO DESCB OTJIS MASU3 P^ BEATTM EDMTNIiCM
EXTRACrO ET SOUDE TEIXLTU RESTITCTO.
O h^ - (^\^^^2^ clericus de Licio campo* gloriasi portttacis :;
Vs/ Christi Cedde, coram seaioribas tn aptculo regis
Edmundi retulit hoc miraculam ce se ipso cantigisse. ' Ten.den.tei t-^ftcir
lerosolimam cum plurimi nobtscnm oaaem^ tngrederentttr. ec velis tn
equore prosperis portcmsperarent salutis apprebendere: ex tnopcnato passi
sumus omnes nau&agium luctuosa tempestate. Ec cum procel a. rrTTm-.inn? x ;
ad abissum perdidonis inpelieret. et tn mari qnisqae miienbiliter ex-
piraret : ego superstes cepi sub vndis inesticnabili trem<?Te pallescere. et
sanctum domini regem Edmundum sub mortis arriculo crebris cLimoribcs
inuocare. Et sicut de beato scribitcr Nicbolao qccd riacrTS tir trum
damantibus celeriter affuit. ita rex gloriosci ec mardr Edmcndcs tiii'±:i -* ^
naufraganti patrocinari non destitit. qui apprehensa cesarie ciptcis tnei.
super vndam maris braxit me ad arridani. Et cum a me veHijt cests Chri^
recedere, hiis eum cepi denuo predbcs incccore : " Edidto. doGiLie.
quid de te michi liceat cxedere. e: quid de tcis debeam icmiis solisiu^::!-
bu5 aliis intjm^ire- Nomen tuum scire cesidero» per qcem x t:ior::; ^:
nexibus exeptus respinx" ~ Ihesu Christi. resp«jn!d."c. Eimclus egt? sc.=.
Edmundus cuius implorasti prvxias auxiltcm: mea te cc^nTiSCis in
' MS. <t a. ■ ^ MS. in«ii;oruk ^ MS, :«ctt!i>.-ii. * jc Licai^tld.
T t ::
644 appenntr n.
naufmgio sedulitate salualum,"' Sic dericu.5 sese liberatura miseri-
corditer asseruit, sic per beatum regem Edmundum vjte sjbi redisse
presidium constantcr astruxit.
De QUODAM MILITE PARAI.ITICX) ub Lini>esbia sakato.
Ohc-i r T^ prouincia Anglie que Lindeseia dicitur, miles eral
5 ' "X egregius qui precioso dcuinctus erat Edmundo sedula
seruitule. Hic toto corpore paralisi dissoluitur, et JnefiabJJi langore
absque remedio cruciatur ; torquctur os eius, faciesquc contrabalur, nec
spes supercst ulla consilii quo reparari ualcat alicuius m&dele injwskione.
Dumque sub tantis quateretur pressuris ; ex insperato diuine ei pietaiis
10 consolacio affuit ipsumque celitus subito confortauit In hominis nam-
quc pulchcr[r]imi tam forma quam habitu splendido nuncius quidam
apparuit, ct quomodo aut qualiter sese haberet diligenter inquisiuit Cui
infirmus pacienter respondens: '.Sicut placet, inquit, deo, grauibas vsqiufi-
quaque molestiis et tormentis affligor : et si deo non dispUceat, sospitateni
15 obtinere desidero.' Accessit igitur angelicus heros et capud suum teligit
eminencioremque sui corporis partem in hec verba solo tactu sauasBt :
*Ad domicilium mansionis mee uelocius proficiscere, ibique ex integio
sanitati donaberis amissamque status tui gradam consequerb.' Tenc
ille : ' Quisnam, inquit, es, domine ? aut que est babitado tua ad quam
20 me inuitare dignatus es ? ' Respondit : ' Ihesu Christi regis omnium me
seruum Edmundum oportet noueris, a quo beneficia uite ^Txiusque oon-
sequeris.' Hiis et huiuscemodi a summi regis nundo peroratis, sanclas
Christi martir euanuit ; et languidus ille suam pre gaudio vocauit ^-xoreni.
eique retulit optate promissionis uotum et seriem, •snsitadonem gloriosi
25 regis exposuit et capud vexatum cruciatibus sanatum osiendit. Gauisa
mulier et spe superne sponsionis animata, feretrum preparauii vt ad
preciosum martirem dei suum velociter deportarei ^irum. Duinque
viator cum vxore inualidus adhuc ex diutina langueret egritudine, in
Hoylandie prouincia curriculo aduectus caballario sumpsit hospidum, in
30 crastino ad martirem profecturus gloriosum. Pemoctans auiem eo, cuub
nec de promisso diffideret nec adhuc ex toto saniiate gauderej. in ea
nocte adeo penitus conualuit acsi nullam passus fuissel innnnijiaiiem.
Surgens autem mane cum se tonualescere sentiret ex integro. e^juum
ascendit et iter suuni ad sanctum Edmundum accderauit. De duoibus
.35 quidem quibus aduectus fuerat equum vendidit aJterum. regique predoso
secum dctulit precium. Coram senioribus uero ex ordine retulis, quani
misericorditcr eum ineftabilis dci clemencla per beatum negem ei gilorio-
sum marlirem Edmundum a tanti langoris incom[m]odo liberauit.
DK MONACHO SALOIUK AU KSTU FEBRIVM ET YDROrE UKERATO.
-10
„ , , /^Uulam rclis>iose ujte monachus de Salopia cstu tebnwm
Osbnius. l I , , . , f ,- ,- . * .
V>o Jaborabat, ncc aluiuam mcdicmani rejwire poicTAt.
Monclur tandcm a medicis vt ingrcdiatur aquam in IvUnco calidam cum
Iiora imminorcl angustic, ct hoc sibi adhiboret rcmcviium. Cvm\ amcin
]iuiiisi)U)di frucrclur consilio, mcmbni pcnitus intumuejTC gxMutaHa, vlbi
Ms Eodi24o] De %, ^nmunHo rcge tt martpre, 645
calidas angressQS esft aquas iu anxietittt sua. Et nosaus iiuujw yclropicBS
adeo tcituai corpus eius mfeceni.t, yutid cuiuscmnque aibi mtidtilt ruKKidiwn
%']tt-xjus desperabat. Cui de fuueris acceitaDkciuae sciliicito, beatus up-
paruit Edinuadus in Teuusis j;].iecie fynnacjue precelienci, eKteasacjue
inanu eriiibuit gladiom ii.urei6 i*t i-idebiitui litvuris iuis i'erbis itiscriprutu : f
' Hec est i-ictoria qua iiuinduiu i-icit Ecunundus.' Cumcjue ie^isa*::
inartiriE imperio quod in miUtiixi ferro diuinu i-irtute resplmiduit, l-.ica
corporis ijx&rmiora regailbus digfitis princeps insignis diligenter uttrectuwt-
Et Kta.titij <a: membris omnibns tojdcatutn uirns cepti effiuert. ucie'.> ut
tamquam in momento totus vidertaur sospes et incoiumiE, cjui puuio urtte ^s
tam idenEas afflicms qaatiebator presBttris, et apnd litnnines iiiciebatur
incurabiiiB. ^"aiuit ei sepins frecjnentatu Bimctissimi ncKninis Edmundi
memoria, propter ^qnod ei dignatns est tam demeater asBistere, et tcit ac
tantis fatiga.tam .crndaribcs celesriE opere caracicKiis rtilotua-fc. Sic ttague
rBcepta sosp^ate saam properat ecdeBiam curatus iiiHarJtta' routBere, et J f
qnaittam m ilio EJt operatnE misericordiatn, iacritEis idaestanEsbns atcjae
sasfariis, Teritatis et lideii reladcne propaiare.
De GEtrAao M0KACEG).cxn>ri&.cia!:5a a nsaanr? orAjtiT-iisif 3131
/OvVr-''- T \ T ^^«'•^^ crddan dctLiacensis n^amiat ■GeraaBiiB. 'is
-1- ' J- •ccmnenta sancri .SalBatoris ;tnms flamtsi finl Londcmie
snbnrbiD mcxram traiiens, qnartards feiiribns adeo ■cr^diabatnr vc -" tcnus ia a-
se pene denceret, et rli'irrmm fere sjnritam esEiarel. Matar irritur iiiias
in dtniate fsredicia coimmanen!;, a 'Cjacidam imiite cTidicffina antidatmii *,
dirEmis iDcam[m}oditaribn5 sois TtQacins prcEaEcram. Hjc ■cEBim miit» -de
dpibo sancti lEdmcndi regis et mErtiris semti bubena. imde a itibrrnus
mox •can^nairai integTe reddrms snspitjni. iReiipctsas iirinar Tir jir^ i?
mDmdcroe matris ad ecdesiEm sancd martiris iter acceifirat. Ad pattjr-
attm ergo Temm^ «qao sitbaehfiEEte ijncidaiiSD predium. m itinert aiiua
TnsTJTnnm sm lOarfiaris incnrrii -detrimtgtrm. Humnres lutmcjue nnEii ad
reoes ■aanflTTvenjit, ai ■afflimpag'em locans .ocjrpnris Tn:> miserahiiiter ia l^rico
deprimebani. Hiis itacjaf; g-emiras usbatus in patamji dcjmo mntestiis ?r
tritan fcbdcma^.dariim implet 'c:mTJc£lrma, "bacolo sast£citii.ijs debue ■ccirpas
tot -ariTa ^^raTTi^ng fkriufJLtiniL ApprcipirnqaiLme .n "'t^t^ jitl-aricisa iestiuitESt
saaj^nG Edmimdi. feaicir lanjjmdns patri sao lancncjaeritur ■de triiaeriii cjiui
psnemTrnT, «t ugttnd tasiie fesointati uan isterrit mag3sis siifciiriis lEmescicEr,
I>«ilii>arai er^w ptaaes -je- ^ioit •cmTn necras am icjncicja^^ mcii^ ai iierd aiQEEi. p.f
e>qi>o soaiai*! tboeideiae- ■ttd ■cien scJDsmpnem 'Cacias prijifierarft. V{a'i{Sis
igitnT .ad mcmaa-criEm sascsi E.cmii:ndi. ia sacris a siitiicjrlbaf sasnsnirx-r
vigiiiliis, «t siA 'Cx-Tihm iaHrmcircm sibpnrtLxas^ striio s^itii vcuiucaiici, jn e:otn:i
cJi^JocaiTiT. Ad ecdfsiism jsrcjgrjidi ucin pnrcii, se: in •ciiEixi jndiZL. iiiurii
ire^ ■okimeitrnLain exspjictacit. iRficnrdaras ji.3tBm 3!',ifci.-:D jrci cju;'' Tiaaru- 4-
pavfatiiri siiH iesnBimc3Q5 ihiiriircm <6t djibo iaprtciahii; sm.Tii rfxi?
Eidnicrfci *3fC!CCas implcriit. <(^aD x:i5iri.v Siaiiciris 'ciijibum .£'t tiijsixr.-i
rft^-jalis idim-DdiEi •dc&irEiit. -es-iqae iuiisra sxLkibri p.*a!.rim! srif iiiiii; sut
^ Mi^ fC- ^ WTfv. tntjii.-iiiuni.
646 appenuij: n.
meliorandum repromittunt. Ex insperato igitur eadem nocte conualuit,
et qui gemina grauatus infirmitate ad sanctum venerat Edmundum,
integram professus est in crastino se recepisse sanitatem.
De conuersione cuiusdam militis, qui de salute anime
desperauerat.
n h f A ^ laudem dei aliud innectitur miraculum de quodam
i' * -^*- milite qui multis erat terris terrarumque possessionibus
locuples et sicut in externis longe prouinciis sic apud Anglos diues
possessor Orientales, set tot criminibus et illecebrarum voluptate carna-
lium depressus erat, quod iam de conuersione desperauerat. lamque
adeo pessima peccandi inualuerat consuetudo, vt nulli pre verecundia
lo peccata sua detegere, neminique confitendo auderet ea denudare. Tan-
dem in se reuersus, oculisque misericordie dei respectus : * Heu, inquit,
quam multos sanctus dei martir Edmundus sanat in corpore, qui cotidie
videntur de carnis vita desperare ! Et quanto plus est animam resuscitare
a peccatis, quam vitam membris reddere mortuis, tanto maior sanctorum
j 5 predicabitur gloria, si mortuam in criminibus animam retraxerint a culpa.
Ego itaque qui peccatis meis exigentibus grauiore mortis vrgeor dis-
crimine quam alter quilibet^ corpore mortuus, ad sanctum dei martirem
Edmundum non tardabo percurrere, et ab illo remedia anime mee postu-
lare. Sicut enim claudos sanat et cecos illuminat et demonibus imperat,
20 sic meo succurrere potest incom[m]odo et animam meam a dampnacione
liberare.' Hec secum loquens, iter suum ad basilicam sancti Edmundi
accelerare festinat. Et cum venisset ad locum, cum maximo ingressus
est tremore monasterium. Peccatorum namque suorum recordacio eum
reddebat pauidum, quia timebat ne quid sibi deterius contingeret si tot
25 criminibus obnoxius sancti illius loci tabernaculum intraret. Spe tamen
bona et vere credulitatis fide concepta, audacter ingreditur, et ante
sepulcrum gloriosi martiris et regis Edmundi prostratus, noxam sui
criminis gemebundo corde confitetur : et rogat toto corde vt facta
confessione, secura sibi redeat consciencia, et deinceps ab iniquitate
30 resurgat et vitam suam in bonum commutet. Dumque huiuscemodi
lamentis et oracionibuS miles peccator instaret : ita eum diuine pietatis
gracia ab opere nephario custodiuit, vt nullam postmodum incurreret
intemperancie aut voluptatis corporee leuitatem. Dicant alii de excel-
lencia miraculi quod senciunt : ego autem maius existimo quod animam
35 resuscitauerit beatus martir Edmundus ab operibus mortuis, quam si
corpus resurgere faceret a dolore mortis.
Ex-pUciunt extracta de miraculis sancti Edntundi scripta * ab Osberto
priore Westmonasierii. —
Hic debet scribi consequenter miraculum de Eustachio, cum duobus
sequentibus, ut tniraadum de cipho sancti Edmundi. —
^ MS. qualibet. * r. scriptis.
Ms.Bodi.24o.] ^z ^. OBrimuntio rege et martpre. 647
Excromas/oceltm\ A ^T •'^'""'"' 5^^' ^'T-J '""^"' ''°^"''
■^ ^ glonosus martir Edmundus terrere conuen-
tum suum et docere ut corpus eius reuerencius et diligencius custodiretur.
Erat quidam ligneus tabulatus inter feretrum et magnum altare, super
quem duo cerei solebant stare et ardere ; solebantque sepius cerei cereis, 5
noui veteribus, turpiter inseri et indecenter coniungi. Erant autem sub
tabulatu illo multa superflua reposita, et quicquid veniebat in manibus
custodum ibi reponebatur : ostio et parietibus ferreis existentibus. Cum
ergo dormirent custodes nocte translacionis sancte Etheldrede : cecidit,
vt credimus, pars cerei coniuncti iam combusti super predictum tabulatum 10
pannis opertum, et cepit omnia proxima que supra et subtus erant ac-
cendere, ita quod parietes ferrei * igne candescerent. Et ecce furor
domini, set non sine misericordia. Eadem enim hora cecidtt orologium
ante horam matutinarum : surgensque magister vestiarii, hec percipiens
et intuens, cucurrit quam tocius et percussa tabula tanquam pro mortuo, 15
sublimi voce damauit dicens : * Feretrum est combustum.' Fratres igitur
accurrentes, flammam inuenerunt incredibiliter seuientem, et totum fere-
trum amplectentem et non longe a trabibus ascendentem. luuenes ergo
propter aquam currentes quidam ad puteum, quidam ad horologium,
quidam cucullis suis impetum ignis cum magna difficultate extinxerunt, 30
et sanctuaria quedam prius diripuerunt '. Cumque frigida aqua super
frontem feretri funderetur, ceciderunt preciosi* lapides et quasi in
puluerem redacti sunt. Claui autem quibus lamine argentee configebantur
feretro, exiliebant a ligno subtus combusto ad spissitudinem vnius digiti,
et pendebant [lamine] sine clauis vna ex altera. Aurea quidem maiestas 25
in fronte feretri cum quibusdam lapidibus remansit firma et intacta, et
pulcrior post ignem quam antea, quia tota aurea fuit. Contigit eciam,
volente deo, tunc temporis magnam trabem que solebat esse vltra altare
sublatam [esse], ut noua sculptura repararetur. Contigit et crucem et
Mariam et Iohannem,et loculum cum camisia sanctiEdmundi et philacteria 30
cum reliquiis, que ab eadem trabe pendere solebant, et alia sanctuaria que
super trabem steterant, omnia prius esse sublata: allioquin omnia com-
busta essent, vt credimus, sicut pannus depictus combustus fuit qui in
loco trabis pendebat. Set quid fieret si ecclesia tunc cortinata fuisset !
Cum ergo securi essemus quod ignis in nullo loco perforasset feretrum : 3.^
rimas et foramina si qua essent attentissime inuestigantes, et omnia
frigida esse percipientes, mitigatus est in parte dolor noster. Set ecce
clamauerunt quidam ex fratribus cum magno eiulatu, ciphum sancti
Edmundi esse combustum. Cumque plures hinc et inde quererent lapides
et laminas inter carbones et cineres : extraxerunt ciphum omnino inuiola- 40
tum, iacentem in medio magnorum carbonum qui iara extincti erant, et
inuenerunt eundem ciphum inuolutum in panno lineo set semiusto ; pixis
vero quercina in qua ciphus de more ponebatur, combusta erat in puluerem,
et sole ligature ferree et sera ferrea inuente sunt. Viso itaque miraculo,
omnes lacrimati sumus pre gaudio. Maiorem ergo partem frontis feretri 45
1 Cf. Joc. de Brakelond Chron. p. 78. '' MS. ferri. ' MS. diru-
puenint. * a/. om.
648 ^ppentJir 11.
excrustatam uidentes, et turpitudinem combustionis abhorrentes ; de
communi consilio, accersito clam aurifabro, laminas coniungi fecimus et
apponi feretro sine dilacione, propter scandalum ; vestigia quoque com-
bustionis cera vel alio modo cooperiri fecimus. Set teste euangelio
5 ' nichil opertum quod non reuelabitur.' Venientes summo mane peregrini
oblaturi, nichil combustionis perceperunt : quidam tamen circumcirca
intuentes, querebant vbi fuit ignis quem circa feretrum esse' iam audierant.
Cumque celari non potuit, responsum est querentibus, candelam cecidisse,
et tria manutergia fuisse combusta, et ad ignis ardorem lapides quosdam
10 in fronte feretri deperisse. Fingebat tamen fama mendax capud sancti
esse combustum, quidam autem dicebant capillos tantum esse com-
bustos : set cognita postmodum veritate, obstructum est os loquencium
iniqua. — Hec omnia facta sunt prouidente Altissimo, ut loca circa fere-
trum sancti sui honestius custodire[n]tur, et ut propositum abbatis cicius
1 5 et sine dilacione debitum finem sortiretur, videlicet vt ipsum feretrum cum
corpore sancti martiris gloriosius et securius in loco eminenciori pone-
retur. Quia antequam hoc predictum infortunium accidit, iam crista^
feretri vsque ad medietatem facta fuit, et lapides marmorei ad eleuan-
dum et sustinendum feretrum ex parte magna parati et politi fuerant.
20 Audito hoc infortunio : valde dolebat abbas qui ' tunc absens erat ; et
veniens domum, et capitulum intrans, hec et consimilia et eciam maiora
pericula dixit posse euenire propter peccata nostra, et maxime propter
murmuraciones de cibo et potu. Quidam enim monachus noster, re-
ligiosus valde, modico tempore precedente per visionem vidit quod
25 sanctus martir Edmundus videbatur extra feretrum suum iacere et
gemendo dicere se pannis suis exspoliatum, et macilentum * esse fame et
siti, et suum cimiterium et atria ecclesie sue necligenter et inhoneste
custodiri. Et hoc sompnium abbas exposuit hoc modo : ' Sanctus Ed-
mundus nudum se asserit quia pannos vestros ueteres subtrahitis nudis
30 pauperibus, et inuiti datis quod dare debetis, et de cibo et de potu similiter
murmuratis. Desidia eciam et necligencia sacriste et sociorum eius patet
ex recenti infortunio combustionis que fuit inter feretrum et altare.'
QUALITER Sampson abbas corpus sancti Edmundi [tetigit] et
VIDIT INCORRUPTUM^
Ex cronicis loceUni. T^^^"^ appropinquante festo sancti Edmundi
•*• anno supradicto, politi sunt lapides mar-
35 morei, et parata sunt omnia ad eleuacionem feretri. Celebrato igitur die
festi vj. feria, sequente die dominica indictum est triduanum ieiunium
populo, quibus et ostensa est publice causa ieiunii. Abbas autem pre-
dixit conuentui vt se prepararent ad transferendum corpus nocte proxima
post ieiunium, et ad transferendum feretrum et consistendum super mag-
40 num altare donec machina cementaria perficeretur ; et tempus et modum
prefixit ad tale opus. Cum ergo venissemus illa nocte ad matutinas :
^ al. fuisse. ^" This crest is depicted ia the Harl. MS. of Lydgate's S. Ed-
mund. ' MS. quia. * MS. maculentum. 6 Sampson was abbot
1182-1211.
Ms.Bodi.24o.] 23)0 ^, (ZHHmunDo rege ct mattgre» 649
stetit magnum feretrum super altare vacuum intus, omatum coriis albis
ceruinis sursum et deorsum et circumcirca, que affigebantur ligno clauis
argenteis, et panellus vnus stetit deorsum iuxta columpnam ecclesie ; et
sanctum corpus adhuc iacebat ubi iacere solebat. Percantatis laudibus,
omnes accessimus ad disciplinas suscipiendas. Quo facto : vestiti sunt 5
in albis Dompnus abbas et quidam cum eo, et accedentes reuerenter et
deuote, festinabant detegere loculum. Erat autem pannus lineus exte-
rius qui loculum et omnia cetera includebat, qui quibusdam ligamentis
suis desuper ligatus inuentus fuit ; postea quidam pannus sericus\ et
postea alter quidam pannus lineus, et postea tercius ; et ita tandem lo
discoopertus est loculus, stans super ligneum alueolum ne ipse loculus
a lapide marmoreo lederetur. lacuit super pectus martiris afiixus loculo
exterius angelus aureus ad longitudinem pedis humani, habens ensem
aureum in vna manu, et vexillum in altera ; et subtus erat foramen in
operculo, ubi antiqui custodes martiris solebant manus inponere ad 15
tangendum sanctum corpus. Et erat versus superscriptus ymagini :
' Martiris ecce zoma M ichaelis seruat agalma.' Erantque anuli ferrei ad duo
capita loculi ad portandum, sicut solet fieri in cista norensi. Subleuantes
ergo Iocu[Iu]m cum corpore portabant vsque ad altare : et inclusus
[est] loculus in feretro stante super altare, panello apposito et coniuncto. ao
Sequenti die dixit abbas se habere in uotis uidere patronum suum, et se
uelle sibi associari sacristam et Walterum medicum ad inspeccionem, et
alios xij fratres deuotos et qui fortes essent ad portandos panellos
feretri, et prudentes essent ad eos coniungendos et disiungendos. Et
nominati sunt duo capellani abbatis, et duo custodes feretri, et duo 35
magistri de vestiario, et alii sex fortes et deuoti. Dormiente ergo con-
uentu, uestiti sunt illi xij in^ albis, et extrahentes loculum de feretro
portauerunt illum, et ponentes super tabulam iuxta antiquum locum
feretri, parauerunt se ad disiungendum operculum, quod coniunctum et
confixum erat loculo xvj clauis ferreis longissimis. Quod cum diffi- 30
cultate fecissent : iussi sunt omnes longius abire, preter duos prenomi-
natos. Eratque loculus ita repletus sancto corpore et in longitudine et in
latitudine, quod vix posset acus poni inter capud et lignum, vel inter
pedes et lignum : et iacebat capud vnitum corpori, aliquantum leuatum
paruo ceruicali. Abbas autem intuens cominus, inuenit prius pannum 35
sericum velantem totum corpus, et postea pannum lineum miri candoris ;
et super capud pannum paruum lineum, et postea alium pannum paruum
sericum et subtilem tanquam hoc esset velum alicuius sanctimonialis
femine. Et postea inuenerunt corpus inuolutum lineo panno. Et tunc
demum patuerunt omnia liniamenta sancti corporis. Hic restitit abbas, 40
dicens se non esse ausum vltra procedere vt sanctam camem nudam
uideret. Accipiens ergo caput inter manus eius, gemendo ait : * Gloriose
martir sancte Edmunde, benedicta sit illa hora qua natus fuisti. Gloriose
martir, ne vertas michi in perdicionem audaciam meam, quod te tango
peccator et miser ; tu scis deuocionem et intencionem meam.' De- 45
inde tetigit oculos, et nasum valde grossum et valde eminentem, et postea
* MS. cericus. * al. om.
650 appenniji: 11.
tetigit pectus et brachia, et subleuans manum sinistram digitos tetigit, et
digitos suos posuit inter digitos sanctos. Et procedens, inuenit pedes
rigide erectos, tanquam hominis hodie mortui ; et digitos pedum tetigit
et numerauit. Datumque est consilium ut ceteri fratres uocarentur et
6 miranda uiderent : et venerunt sex vocati, et sex alii fratres cum illis, qui
se intruserunt sine assensu abbatis ; et corpus sanctum videbant. Quo-
rum vnus nomine Thurstanus Paruus solus manum apposuit et pedes
sancti tetigit et genua. Et ut esset copia testium, disponente Altissimo
vnus ex fratribus nostris, lohannes de Dice, sedens supra testitudinem
10 ecclesie, cum seruitoribus de uestiario, omnia ista euidenter uidebant.
Hiis factis: affigebatur operculum loculo eisdem clauis et totidem, et
simili modo, vt prius, cooperto martire eisdem pannis et eodem ordine
sicut prius inuentus fuit. Et postea collocatus est loculus in loco solito ;
et positus est super loculum, iuxta angelum, furulus quidam sericus, in quo
jg reposita fuit s[c]edula anglice^ scripta, continens quasdam salutaciones
Aielwini monachi ut creditur,que s[c]edula prius fuit inuenta iuxta angelum
aureum quando loculus detegebatur. Et iubente abbate statim scriptura
fuit et aliud breue, et in eodem furulo reconditum, sub hac forma verbo-
rum : ' Anno ab incarnacione domini M°. C°. [Ixxx] xviij" abbas Sampson
20 tractus deuocione corpus sancti Edmundi uidit et tetigit nocte proxima
post festum sancte Katerine, hiis testibus' — et subscripta sunt nomina
monachorum xviij, Inuoluerunt autem fratres loculum panno lineo satis
apto, et posuerunt desuper pannum sericum preciosum et nouum, quem
Hubertus archiepiscopus cantuariensis eodem anno obtulerat ; et quendam
25 pannum lineum dupplicatum ad longitudinem loculi proximum lapidi, ne
loculus vel alueolus eius posset ledi a lapide. Et postea portati sunt
panelli et decenter coniuncti in feretro. Cum autem veniret conuentus
ad matutinas cantandas, et ista perciperent '^ : doluerunt omnes qui ' hec
non viderant, intra se dicentes : * Male seducti sumus.' Cantatis autem
30 matutinis conuocauit abbas Conuentum ante magnum altare, et osten-
dens eis breuiter rem gestam, allegabat quod non debuit nec potuit omnes
ad talia conuocare. Quibus auditis : 'Te deum laudamus' cantauimus,
et ad campanas in choro resonandas properauimus. Quarto die sequente
custodes feretri et custodem sancti Botulphi deposuit, nouos substituens,
35 et leges eis proponens vt sanctuaria honestius et diligencius custodirent.
Magnumque altare quod prius concauum erat, ubi sepius quedam inde-
center reponebantur, et spaciura illud quod erat inter feretrum et altare,
solidari fecit lapide et cemento, ne aliquod ignis periculum fieri possit
per necligenciam custodum sicut prius, iuxta dictum sapientis : ' Felix,
40 quem faciunt aliena pericula cautum.' —
Incipiunt miracula excerpta de fartio quodam antiquo quatemo
ad fereirum.
T De naufragantibus liberatis.
Ice bina bino, etsi longe diuerso, naufragii periculo inter procellas
fluctuum marinas a Normanensium parcium confinibus vsque
* MS. angelice. ^ al, perciperet. ' MS. quia.
V
MS. Bodl. 240
] De ^. (ZBtimuntio tege et martgte. 651
Angliam remeantibus Edmundi gloriosi famulis, Edmundi sufTragia con-
clamantibus, misericorditer aflfuit virtus, et salubriter patuit salus. Vere,
inquam, longe diuersum, etsi mortis idem vel consimile periculum.
Quippe hii feruentibus uentorum flatibus, imbribus irruentibus, fluctibus
seuientibus, nunc nubibus noctis obscuritate, nunc profunditate marina 5
rapti periclitabantur. Ruptis funibus et uelis male scissis, puppes
fluctibus mortiferis latera ponunt. Heu dolor, heu gemitus ! omnibus
vna mors sola patet. O quociens Edmundus conclamatur, quociens
serui dominum suum sanctum Edmundum inuocant. Nec tardat, set et
videbatur, et pius presto suis patet ; illico adiuuat et potenter eos saluat. 10
Vice vero alia mari eodem in medio, vento diucius cessante, estatis
ardore, tum sitis arriditate, tum longitumitatis fame fetorisque putredine
naute quidam cum sanctissimi Edmundi famulis nimium cruciati, ac vita
desperati, inuocabant Edmundumque sanctum conclamabant. Inuocatus
affuit, liberauit et eos dei gracia saluauit. 15
De vlcione capta pro festo sancti Edmundi non obseruato.
QUidam agricola de Depynge pro uite necessariis corporei laboris
,^ uires uirtuosa protelacione vexare* studuit, at modum excedens,
uix uel nunquam in festo sancti Edmundi cessare voluit ab opere
manuali. Lumine igitur uultus interioris cecus, exterioris visus luce, multo
minus ualentis, iure priuatur digniusque cassatur. O dolor, o planctus ! ao
eius proles, eius vxor complangunt, plorant et ululant. Hec inter, sacerdos
precatus adest, consulit et hortatur vt cecus sanctos dei martires Ed-
mundum et Thomam archiepiscopum petat et repetat, et petitos credat sibi
salutem impetrare. Cecus igitur, et amici eius cum eo, post octo dierum
reuolucionem sanctissimo et integro corpori sancti Edmundi appro- 25
piantes, orant, supplicant, et munera offerunt, feretroque hac et illac
oscula iigunt. Quod monachi more solito duo assidui ibidem concer-
nentes, sub corpore sancto cecum incHnari more infirmorum ortantur at-
que compellunt. Inclinans igitur [se] demittit, supponit, supplicat et orat :
et post modicum tempus exclamans ait : ' Dei gracia uideo, dei graciara 30
conspicio, sencio dei clemenciam in dilectissimo suo sancto Edmundo.'
Ceco illuminato, multi mirantur et accurrunt viri religiosi, enixius certi-
ficari student, vt fide percepta maturius et plenius sub tali miraculo deum
laudare queant. Igitur qui eum adduxerant parentes et vicini, tactis
sacrosanctis euangeliis iurando eum fuisse cecum, et per merita sancti 35
Edmundi illuminatum, affirmant et contestantur. Contigit hoc miraculum
tempore Hugonis abbatis.
De vlcione capta in puerum cachinnantem.
CUiusdam filius confinis martiri diuitis et egregii, pueriliter de sancti
Edmundi actis sepe cachinnans : ut mentis ocello cecus, ita vlcione
condigna lumine oculonim suorum priuatur. Tandem deuocius exoratus 40
Edmundus et multimodis veneratus puero ceco visum restituit et in-
columem doccioremque restituit.
* MS. vexari.
652 appentijc II.
Dr puella eliensi muta et sanata.
PUella quedam eliensis lingue sue modulacione priuatur, lingue regi-
mine alienatur, vix uocis obmutescentis exalacio retinetur ; sicque
muta prorsus facta diucius siluit. Tandem mater eius admonita glorio-
sissimo regi et martiri Edmundo eam adducit. Et quia genitricis genita
5 minus supplicare potuit, pro genita genitrix deuocius supplicat et orat,
assistentesque precatur quatinus pro nata muta presenti ad deum in sancto
suo, et ad sanctum in deo suo, suppliciter intercedant. Quibus orantibus ;
clamat et exclamat subito muta, non utique muta set meritis sancti collo-
quens puella; inter ceteros quoque pro eadam orantes orat, et inter
lo precantes precatur. Hoc igitur miraculum operatus est deus in sollemp-
nitate sanctissimi confessoris sui lurmini, per merita gloriosi regis et
martiris sui Edmundi.
De uoto militis lincolniensis et vxoris^ eius pro prole
habenda.
Vldimus oculis et auribus nostris audiuimus ecclesiam sancti Ed-
mundi quondam militem valde deuotum intrare, et sponsam eius
15 formosam cum filio suo et vnico cliente subsecutam. Qui facta oracione
custodes feretri et alios monachos assistentes sibi affatur : * O dilec-
tissimi et sancte religionis viri, lincolniensibus egoque vxor ^ mea con-
finibus nati et educati, lege coniugali septem annorum repeticione vitam
adinuicem produximus, set quia prolem non genuimus, votum deo voui-
20 mus tota cordis intencione vt si deus nobis concederet prolem generare,
nosmet ipsos omnino corpore et anima et prolem pariter seruituti ' dei et
sanctissimi martiris Edmundi omni tempore vite nostre subdi, humiliari,
eorumque voluntate finiri. Dei gracia exaudita est oracio nostra: dei
gracia nosmet ipsos et filium nostrum miraculose nobis donatum deo et
25 sanctissimo Edmundo offerimus, rogantes quatinus deum et sanctum eius
Edmundum pro tanto miraculo collaudare velitis et glorificare.'
De canonico et eius parentibus ab infirmitate sanatis.
IOhannes quidam canonicus sancti Oswaldi de Leicestria cum patre et
matre, set et alii de stirpe sua, pariter egrotauerunt vsque ad mortem.
Quocirca medicorum cura in quantum potuit laborauit, victaque tandem,
30 nobiscum (!) eciam victis, succubuit et puduit. O pudor, o gemitus ! quid
ualet hic medicus ? NuUa igitur via salutis auxilii humani patente,
uitaque vix remanente, uota uouerunt deo et sancto suo gloriosissimo
Edmundo pro salute optinenda: quam maturius et celerius uoto facto
dei gracia obtinuerunt. Qui postea cum omni deuocione et cordis con-
35 tricione tum precibus tum precio uota persoluentes ad sanctum Ed-
mundum accesserunt, orantes vt dei et sancti Edmundi miraculum in
eorum maturata et patenti sanitate manifestetur et multiplicetur. Si-
quidem totus conuentus audito miraculo deum in sancto suo Edmundo
laudabant et glorificabant, nec cessabantdie ac nocte in sancto Edmundo
40 et omnibus operibus suis eum laudare, in secula seculorum.
* MS. et de vxore. ' = ego vxorque. ' MS. seruituri,
Ms.Bodi.a4o.] ^^c %, ($11111^11110 xtQZ u mwctj^xz. 653
QUOD ADMONICIONE ET REUELACIONE SANCTI EDMUNDI FIT PER
PALUDEM VIA AD SANCTAM ETHELDREDAM IN ELY.
_ • • ^ JP7 ' I ''Empore Heruei episcopi eliensis, sanctus Ed-
J2.xcr0mctsdei.ly. X mundus colono cuidam ville de Exninge in
uisu apparuit atque suscitans hiis eum verbis alloquitur, dicens : * Vir
bone, que dico diligenter attende, et que tibi iubentur efficaciter
comple : et surgens ad episcopum de Ely properanter ascende, eique meo 5
nomine dices quatinus michi paret viam qua^ dominam meam beatam
Etheldredam adire queam.' At ille mox in Ely sicut iussus fuerat ad
episcopum festinauit, et mandatum quod a beato Edmundo acceperat
illi denunciauit. Qui ut talia audiuit, pre gaudio fieuit ; et si forte valeat
hoc impleri a pluribus inquisiuit. Set cum negocium multis com[m]odum lo
suscipere nemo presumeret : eliensis ecclesie monachus quidam lohannes
nomine accedens, natura, verbo et uultu simplicissimus, coram episcopo
optulit se dicens opus hoc velle incipere, et cum dei adiutorio posse
perficere asseruit. Qui statim iussus ab ipso episcopo a terra de Saham
cepit metiri, atque arundinetum in viam stemere ; alueos eciam fluminum 1 5
ponticulis cinxit: sicque uir ille deo dilectus in breui proficiens, opus
celitus prouisum expleuit et per inuia paludum vsque in Helyuiam semite
fecit, mirantibus cuntis ac deum, sanctum Edmundum et sanctam Ethel-
dredam benedicentibus.
De RUSTICO MIRACULOSE A VINCULIS LIBERATO.
QUidam clericus de Geddinge nomine Herueus, sepissime contra ao
,^ iurasancti Edmundi vsurpans et mala ingerens nouaque opponens
et imponens, homunculum quendam iuris et hominii'' sancti Edmundi
rapuit, flagellauit, vinculis ferreis inposuit, noctibus diebusque cum
austeritate retinuit diuciusque detinuit. Cui tandem sanctus Edmundus
noctumo tempore appamit, dicens: 'Eya rumpe moras, surge cito: 35
dissoluta namque sunt vincula pedum tuorum ferrea ; comproba quia
soluta, igitur comporta. En ego Edmundus tuus, en egomet ; palpa et
uide vincula tua et comproba ; surge et accelera.' Hic igitur dolore
confectus tandem palpauit, et solutum se sensit ; letusque exilit, cucurrit
cicius, nec vsque ad corpus sanctissimi Edmundi cursum retinuit. Cuius 30
presencie astans, uoce sublimi profert et ait : ' O Edmunde bone, o Ed-
munde pie, laude mirabili digne, tu michi vincto vinculis hiis ferreis nocte
hac vltima apparuisti, locutus fuisti, vincula soluisti, cum quibus ut tibimet
confugerem commonuisti et precepisti. Rex mi gloriose et Christi martir
inuictissime, tibi laudes refero, tibi gracias ago, et in Christo te adoro. 35
Hec igitur vincula ferrea a te soluta, ad honorem laudemque dei, et tibi
domine meo regi, in conspectu tocius ecclesie suppliciter appono et
offero.' Exiliunt igitur hac et illac viri Religiosi, et alii circumstantes,
inspiciunt et scrutantur. Quibus subtilius scrutantibus, rei veritas inno-
tuit, propalatur et manifestatur. Hec inter fama circumuolat, clericique 4°
predicti Heruei tetigit aures. Qui stupefactus cucurrit, vinctum que-
* MS. quam. ^ r. dominii ?
654 appennir ii.
siuit, locum vacuum repperit, se derisum intumuit ac doluit : statimque
clientem iuuenem equo velocissimo pro veritate scienda ad sanctum
Edmundum dirigit et transmittit, Qui veniens ad locum et ecclesiam
intrans, vinctum ibidem set solutum dei gracia, conspicit et miratur,
5 iaudantes circumqufi.que audit et uidet, et vincula ferrea cognoscit. Timet
siquidem et silet, verecundiaque repulsus domum redit, et que vidit
domino suo narrat. Clericus igitur sic conuictus, dei gracia redit ad cor,
exurgit, equum ascendit, et hac et illac amicis eius coeuntibus, oracionis
iter aggreditur ; et presencie sanctissimi regis Edmundi appropiat, genua
lo flectit, oflfert et orat. Tandem patenter satis se humilians et rehumi-
lians, una cum homunculo soluto et cum tota ecclesia super audito et viso
miraculo gratulatur, et deumque suum'^ Edmundum laudat et magnificat.
Magnificetur igitur et multiplicetur sancti Edmundi gloria, laus, virtus
et memoria, in secula seculorum.
DE MORTE PREDANCIUM, ET DE DUOBUS INCARCERATIS PER SANCTUM
Edmundum et sanctum Thomam A UINCULIS liberatis.
15 T T Enrici regis tempore dimicacio magna et miranda inter ipsum et filios
A^ suos, reges Gallie et Scocie, comitem Flandrie, et coniitem Hugonem
Bigoth, et alios comites et barones exorta fuit, et exacta patuit, Hic
itaque rex Henricus solus contra omnes predictos et dimicauit et conuicit.
Huius dimicacionis exordio iam pululante, Hugo Bigot comiti Flandrie
30 nuncios misit, rogans eum quatinus uiros bellatores, predatores rapaces
et maleficos, sibi remittere dignaretur. Comes igitur populi multitudinem
cicius ei transmisit. Qui Angliam ingressi, sub proteccione Hugonis
Bigoth hac et illac irruunt, rapiunt, predantur, et occidunt. Inter tantam
multitudinem iniquorum comes quidam Leicestrie preminebat et preerat,
25 qui die quodam inportuno cum omni exercitu suo rapidissima ferocitate
per portas sancti Edmundi regis incliti transire studuit et ingredi, mali-
gneque temptauit. Cui viri sancti Edmundi cum armis occurrentes, per-
cuciunt, vulnerant, capiunt, et occidunt. Sicque vix hore vnius breuitate
comitis et mille bellatorum et predatorum corpora cum eo ante portas
30 sancti Edmundi cecidere ; reliqui vero, quibus vita breuis fauebat, qui-
dam capti, quidam ad feretrum sancti Edmundi confugientes mortem
vitasse congratulati sunt. Hec audientes et intelHgentes deum et sanc-
tum Edmundum laudent, admirantes tam paucos tantos et tot superbos
in momento destruxisse et adnichilasse ! In sanguine igitur interfectorum
35 profundo sub corporum strage quidam vulnerati et semimortui, vt timidi
mortem confingentes, vsque ad noctis crepusculum latuerunt. Quorum
duo vota deo, sancto Edmundo et sancto Thome archiepiscopo deuote
vouentes^ quatinus a mortis periculo liberarentur, peregrinacionis et ora-
cionis iter suum arripuerunt, viamque terra aliena et odibili penitus
40 ignorantes, hominibusque propalari ** contremiscentes, errabundi et vagi
a[m]bierunt. Tandemque capti, vinculis ferreis grauioribus inierunt ('.),
fameque et inedia corporis ingrauescente cum carcere obscuro duro et
' s= deum suumque. " MS. fouentcs. ' MS. propalare.
Ms.Bodi.24o.] 2)e ^. (ZHHmuniio tege et martgre. 655
immundo, mortem optarunt. Millesies et vltra mors optata, sepe uocata,
tarda uidebatur. Congemiscunt et condolent se morte[m] sodalium vitasse
fugitiuosque fuisse. Non cessant igitur nocte ac die clamare et inuo-
care deum in sancto Edmundo et sancto Thoma. Quibus incessanter^
orantibus, adest dei clemencia, et maturius se solutos senciunt ; set vere 5
se solutos dubitant, nimio timore perterriti vincula ferrea refirmant,
tandem nimii doloris tristicia constricti ante auroram sopori traduntur.
Quibus statim videntur duo viri preclari accedere, vincula ferrea con-
fringere et per carcerem dispergere ; vigilantibus autem ipsum fit idem.
Igitur in se reuersi laudant deum et super miraculo constupescunt. Deinde lo
ad sanctum Edmundum et sanctum Thomam, quorum interuentu sine
dubio libera[ba]ntur, iter arripiunt, deum in sanctis suis per omnia ma-
gnificantes.
DE VLCIONE CAPTA SUPER QUENDAM PREDATOREM RAPIENTEM
PAUONEM DE DOMINIO SANCTI EDMUNDI.
EOdem tempore quidam predator villas confines inuasit. Ad villam
de Brokedisch veniens, domum cuiusdam Stephani, uiri incliti ^5
et hominis sancti Edmundi, aggreditur, domosque uacuas cemens, quippe
pre timore omnes ad ecclesiam cum bonis suis confugerant, vnum
pauonem naturali splendore rutilantem repperit, inuadit, rapit, et sub
brachio comprehendit et asportat. Transiens autem per portas ecclesie,
matronam nobilem prospicit vxorem Stephani prenominati : que pauonem 20
suum videns, exclamauit et ait : ' O mi pauo ! heu ^, de terra sanctissimi
regis Edmundi sum et ego et omnia mea : dimitte pauonem, dimitte
aio.* Cui raptor subridens et cachinnans ait: 'Sic et sic omnia sunt
Edmundi, omnia nunc Edmundi: set hoc meum ; hoc est, inquam,
meum.' Inprecatur igitur mulier, et circumstantes secrecius maledicunt. 25
Turgidus et parui[pen]dens discedit et discurrit. Et tandem ad mare
veniens, cum pauone sub' lacerto gurgitis transnauigare capacitatem
accelerans : statim in ingressu fit fluminis preda ; fluctuque periclitans
ille nocens : exilit non periclitans pauo innocens. Euolat et abuolat, nec
vsque predicte ecclesie summitatem desistit, ibidemque tribus diebus ac 3°
tribus noctibus recumbit et quiescit. Tandem predictus Stephanus vir
inclitus cum vxore sua que pauonem diripi viderat et doluerat egressus,
pauonem culmine ecclesie residentem miratur, et congratulatur ; paneque
ei porrecto, manu domini sui et domine assueta aspecta et cognita,
descendit, appropinquat, et vescitur ; sicque mortem sibi destinatam, eius 35
destinatore mortuo, vitauit, euasit, uitamque diucius et innocencius pro-
telauit.
% De visione Radulphi monachi.
Vldimus uirum religiosum nomine Raaulphum, sancti Edmundi mona-
chum. Qui cum a iuuentute vite sue vsque ad canos in religione
perseuerasset, iussuque dompni abbatis Hugonis altare sancti Thome 40
' MS. incessantibus. ' r. heas. ' MS. cum
656 appenuir n.
martiris edicasset, hac sanctum Botulphum, illac sanctum lurminum,
medioque reliquias sancti Thome et aliorum quamplurium auratis et
gemmatis feretris preclare collacasset ; egrotare cepit. Nocte igitur
quadam dominicali morbo ingrauescente ; visione dulcissima visus est
5 sibi dominus Ihesus Christus, Edmundus quoque cum Thoma, Botulphus
eciam cum lurmino et Nicholao, appropinquare, qui eum^ melliflua
allocucione alloquuntur ^. Tandem aiebant ; * Adorna, dilecte, thala-
mum cordis tui et veni ad nos. Quid vlterius? venies ad requiem et
gloriam eternam.' Facta igitur tam sancta visione, mox confessorem
10 sibi accersiri iussit ; cui cum hec retulisset, et facta confessione domini-
cum corpus percepisset: deo et beate Marie sanctoque Edmundo cete-
risque preuisis necnon et omnibus sanctis spiritum com[m]endans, in
pace quieuit.
De quodam a mortis periculo preseruato.
REgio precepto uiri homicide, fures et huiusmodi e diuersis prouinciis
inquirebantur, capiebantur, et coram iudicibus regiisque ministris
apud sanctum Edmundum ducebantur et in carcere claudebantur. Et ne
doli malo liberarentur, iudicum precepto in tribus breuibus eorum nomina
scribebantur. Inter quos quidam Robertus cognomine putridus sotular,
de Banham, pro rato semet scribi et vidit et audiuit. Hic inter oraciones,
2o afflicciones, lacrimas et deuociones uotum uouit deo et sancto Edmundo
quatinus si eum eriperent de huius[modi] periculo, prestanciorem quatuor
boum suorum ei redderet vnum. Mane igitur hiis eductis nominatimque
cum scriptis accersitis vt aque examine purgarentur : huius Roberti nomen
nullic est repertum. Libens igitur et gaudens ad propria remeauit, votique
25 sui non immemor bouem adduxit et cum maxima deuocione deo et sancto
Edmundo optulit ; sicque deinceps beacius uitam suam protelauit.
De naufragantibus Donewici per sanctum Edmundum
A morte liberatis.
QUidam portus donewicensis, nauigio remigantes, more piscario
in altum mare tendebant, reciaque laxantes tota nocte iactabantur
salo : subitoque eis tempestas exorta certauit eosdem propellere ad mortis
30 extrema. Quibus diu vexatis, uitaque desperata, animas suas deo com-
[m]endabant, sepe clamantes sancti Edmundi nomen, sancti Edmundi
auxilium, et inter clamores et dolores sibi uota sua vouerunt, quatinus si
mortis periculum euaderent, quam cicius possent eum peterent et obla-
cionibus venerarentur, annuatimque diebus omnibus vite sue persoluerent.
35 Vix facto peracto : tranquillitas facta est in mari ita ut mirati sunt ; et
qui prius estimauerunt escam se fore piscibus maris, iam cum retibus
eosdem extrahentes in escam habuerunt. Vota itaque persoluere festi-
nantes, munera et oblaciones coaptauere, et inter cetera anchoram quan-
dam ceream construxere. Tandem ad sanctum Edmundum venientes,
40 anchoram predictam offerentes suspendere, laudantesque deum et
sanctum Edmundum ad propria cum gaudio redienmt.
^ MS. Cui cum. =* MS. alloquerentur.
Ms.Bodi.a4o.] f)e ^. (ZBHmunDo tege et martgre. 657
QUALITER SANCTUS EDMUNDUS ET SANCTUS THOMAS APPARUE-
RUNT CUIDAM DOLENTI PRO MORTE FIUI SUI.
QUidam valens et egregius Symon comes dictus, vnicum habuit filium,
qui iam in proximo armis militaribus sublimari debuit, set langore
et morte preocupatus, patrem absque herede superstitem inuitus reliquit.
Igitur pater eius dolens precibus assiduis deo et sancto Edmundo martiri
et sancto Thome archipresuli dorobemensi deuote vacabat. Nocte 5
siquidem vna tanquam in visione uiri duo veste preclara sibi astitere,
quorum vnus sic orsus est : ' Quare tanta doloris anxietate constringeris ?
Doles tantum pro filio tuo ? Noli dolere : filius enim tuus gaudio per-
fruitur ; veni et vide.' Quibus ille respondit : * Quinam estis vos tam
preclari?' Et illi: 'Serui domini nostri Ihesu; en iste est Ed- 10
mundus egregius rex et martir, ego uero Christi seruus et martir Thomas
cantuariensis ; et quia basilica ubi filius tuus sepelitur mei amore con-
stniitur, territorium vero in quo construitur huius est sancti Edmundi,
nos iccirco tue consolacioni assumus. Et ut perfeccius iam dictis credas,
veni et uide si cognoscas filium tuum.' Et adduxerunt eum tanquam in 15
domum dei: et vidit filium suum inter iuuenes dealbatos ludentem, et
gaudentem inter preclaros in domo dei. Vidit, et videntem^ alloqui
optauit : set ab eisdem sanctis prohibitus, allocucione priuatus discedit.
Hec episcopis, abbatibus uirisque sancte religionis enucleans, dei ma-
gnalia glorificabat. ao
De tribus viris sub undis maris a submersione
mirabiliter preseruatis.
EX relacione uiri bone opinionis, monachi et sacerdotis Radulphi de
Carleflod, Christi laudes et sancti Edmundi multorum memorie
tradere curauimus. Siquidem aiebat, quamplures Anglicos nauigio de
partibus aquilonis versus Angliam more mercenario tendere : set subito
tempestas eis diucius incumbens, naues preclaras dispersit et eas diri- ag
puit, tum has confringens, tum has submergens. Heu dolor! tot anime,
cum multimoda diuiciarum copia, submerse euanuerunt, vitaque presenti
infra breue caruerunt. Hoc inter, tres ibidem viri inter fiuctus marinos
hac illacque iactati, vsque in cumulum arenosum in medio mari propelle-
bantur. Quorum vnus, gladio accinctus, etsi vix tamen duos alloquitur : 30
* Inuocemus deum et sanctum Edmundum cum lacrimis, ut nos a morte
dignentur eripere.' Maris igitur fiuctuacio tumescit, circuit et appro-
pinquat: et quanto magis, tanto et hii timent et proclamant ne vita
periclitentur. Circuit ergo mare fluctibus et spargit; Hac frigus, inde
timor, quia mors vicina patescit. Deo igitur inspirante, solus ille gladia- 35
tus exurgit et in nomine dei et sancti Edmundi gladium educens, ciun
fide perfecta pro se sociisque suis orat; et ait eis: 'O socii, constantes
estote in oracione, et nolite timere l Habemus enim potentem aduocatum
et dominum, sanctum regem et martirem Edmundum ; hic suis perfecte
inuocantibus nec terra nec mari deesse solet. Inuocemus igitur, et 40
voueamus nosmet ei in Christo ut quamdiu supervixerimus, anno quo-
* r. visum.
VOL. II. U u
658 appenWi: 11.
libet ad eum cum oblacionibus veniemus.' Hiis auditis, maturius fauent ^
et conclamant : * Sancte Edmunde, adiuua nos ! ' Clamore autem vix
propalato, ecce tempestatis procella vndique concutitur. Hic vera fide
magis armatus quam gladio, fluctibus obiectus signat arenam circa se et
5 socios, circulum agens cum gladio. Interim fluctus turgescit et crescit
in altum, mortemque minatur. Signat humum, vocat atque deum :
fluctusque resistunt. Concrescunt tamen, alta petunt, signumque refu-
tant. Stat mare in excelsis : hii cernunt atque stupescunt. Crescit
adhuc pontus : set eos non transiit vnda. Expectant : fenestra patet,
jo dant lumina celi. Stetit et vnda fluens vt murus, et vndique constat,
Vixque vident celum, tantum mare creuit in altum. Hii vero in spiritu
humilitatis et animo contrito de profundis clamabant in excelsum et
exaudita est eorum oracio. Et quamuis mora longa semper deum et
sanctum Edmundum inuocabant, hic cum gladio signat humum in
15 nomine sancte trinitatis, nunc circulum agens circa se et socios, nunc
minacibus vndis etsi altissimis et quasi vsque ad nubes elatis obstat et
minatur. Tandem fluctus more marino diffluere, eosque sicut prius super
arenani relinquere. Hec inter, piscatores solito sulcantes procul aspexere :
et appropiantes, extraxere, et ad litora perduxere. Miraque vicinis
20 diuulgantes, deum et sanctum Edmundum laudauere, precipue illi "^ qui
mortis pericula tam mirifice euasere. Hiis igitur tota illa prouincia
diuulgatis, ad sanctum Edmundum iter suum arripientes, et illuc adue-
nientes, eius ecclesiam intrauere et uota sua cum oblacionibus deuotissime
persoluere. Quibus visis et auditis, monachi rei veritatem ex ordine
25 perscrutantes, laude multimoda deum et sanctum Edmundum cum
ympnis et organis laudauere.
DE PEREGRINO ET VXORE SUA SUB VNDIS MARIS A SUBMERSIONE
MIRABILITER LIRERATIS.
ALiud consimile, iocundum et insigne contigit miraculum, diuerso
tamen tempore. Vir quidam deuotus natus de Northfolchia, in
mari procella seuiente, et naui sua naufragante, ceteris pereuntibus ad
30 harenam ' subtracto mari exsiccatam cum vxore sua naufragium euasit.
Cum autem mare uehementer reflueret, videns sibi mortem iterato
proximam, flebiliter dei misericordiam implorauit gloriosumque dei
martirem Edmundum precibus inuocauit, et in eius virtute plenius con-
fidens, circulum circa se et vxorem suam cum sue peregrinacionis baculo
35 fecit, voce magna clamans ad mare et dicens : * In virtute dei omni-
potentis et ex parte gloriosi regis et martiris Edmundi tibi prohibeo ne
nobis noceas, nec infra circulum istum intrare audeas.' Mira dicturus
sum, set vera : mare seuienter superundauit, nec circulum intrauit, set
quasi murus solidus et altus vndique circa circulum stetit, donec more
40 solito reuerteretur in abissum, Christo Ihesu cum sancto Edmundo
prouidente naufragancium saluti. Cuius magnalia longe late uulgata
patescunt.
» r. vovent. ' MS. ille. " MS. harduam.
Ms.Bodi.24o.] £)e ^. aBnmunuo tege et martpre. 659
De milite decem denarios offerente, quorum duo in manu
sua miraculose remanserunt.
OUidam miles lunellus lemensis (!) noihine Willelmus, dapifer comitis
Warennie, cum duobus clericis et vno cliente capitulum mona-
chorum sancti Edmundi introiit, acceptaque fratemitate humiliter ait:
' Placeat sanctitati vestre parum quod loquar audire. Ego cum vxore
mea nomine Flandrina deuote nudis pedibus ecclesiam sancti Edmundi 5
martiris intraui adoransque deum ante crucem, memorie reuocaui fieri
oblacionem deo et sancto suo Edmundo pro me et octo liberis meis.
Igitur a marsupio meo pro singulis denarios educens, vnum quoque pro
vxore mea, decimumque pro me ipso, decem connumeraui itemque re-
numeraui, et inuentus est idem numerus perfectus : et tamen enumeratis lo
[duo] in manu mea remanserunt. Miratus itaque tercio connumeraui
singillatim, et idem fiebat. Accedens igitur ad feretrum, hunc ibidem
hominem pro teste huc adductum vocaui dicens : ' Vide si decem nummos
hic offero.' Quo vidente decem optuli : et tamen duo e numero computato
et ibi oblato in manu mea remanserunt. Siquidem satis mirans, et deimi 15
in sancto Edmundo laudans, illos duos item pro me et vxore [offero] *.'
De filio militis per sanctum Edmundum a morte uberato.
QUidam miles egregius habuit filium diucius egrotantem, et tandem
egrotando morti appropiantem. Quadam enim die patre et matre
cum vicinis et amicis astantibus et plangentibus, vite sue extremitas iam
finita videbatur. Cuius mater matemali dileccione ardore estuans, flebi- 20
liter ait ad uirum suum ' : * Heu, heu, mi domine, utquid differs filium
nostrum iam mortuum quamuis sero deo et sancto Edmundo regi et
martiri glorioso vouere, et votum cicius reddere? Voueto ergo, et fide
perfecta perfice.' Qui maturius accumbens,filium defunctum deo et sancto
Edmundo cum lacrimis vouit et reuouit. Dei igitur et sancti inuocato 25
nomine, cicius defuncti interioribus fragor ingens insonuit, irmpit, et
tanquam bacello fracto aura redundans audientes stupidos reddidit
admirantes. Reuixit igitur puer, et surrexit, et sancti Edmundi meritis
in toto conualuit.
DE FILIO HENRICI CANTUAR[ie] A MORTE SUSaTATO.
Fllius cuiusdam militis cantuariensis nomine Henrici vsque ad mortis 3°
exitum egrotauit et languit. Quo tandem moriente, vel pocius
mortuo, eiusdem parentum deuocio condolens suimet corporis mensure
candelarum luminaria coaptauerunt et oblaciones sancto Edmundo de-
uouerunt. Quibus factis, puer reuixit et conualuit; moxque parentes
properauerunt et vota sua sancto Edmundo reddiderunt. 35
Fllius Willelmi de Bealuer domini egregii vsque ad mortem egrotauit :
set a parentibus nomine domini et sancti Edmundi inuocato, cicius
conualuit et surrexit; vnaque cum eis sanctum Edmundum adiit,
* om. ' MS. sanctum»
U U2
66o appentir n.
luminarium oblacionibus uota parentum cum mentis afFectu, caterua
nimia constipante, persoluit.
Vlr quidam senex de partibus Northumbrie ab etate iuuenili cecus,
cum vicinis et amicis, seruulo suo pariter^ ducente, iter pere-
5 grinacionis et oracionis vsque ad sanctum Edmundum arripuit. Transe-
undo igitur versus locum, preuisa celsitudine campanilis ecclesie sancti
Edmundi omnes eiusdem consocii, et ipse cecus cum aliis, genibus flexis"'*
deo et sancto Edmundo supplicant, votaque secrecius enucleant et
efFundunt. Tandem exurgunt et incedunt ut iter arreptum peragant.
lo At cecus inter ceteros exsurgens profert et exclamat j ' O Edmunde sanc-
tissime, en temetipsum video ; en te hic video precedentem. O uos
conuicini mei ductorque, laudes deo et sancto Edmundo persoluatis,
quia, deo gratias, ego regia via rectoque uestigio sine ductore procedo,
vos subsequor et precedo.' Mirantur eum qui cecus erat solum incedere
15 et eciam precedere plus quam vt estimatur sex milibus ; eumque sub-
sequntur ad basilicam sancti Edmundi, exultantes et deum in sancto
suo Edmundo glorificantes.
TEmpore quo Ricardus rex Anglie Achonem obsedit, quidam de terra
gloriose virginis Etheldrede in ipsa obsidione miserabili inflacione
20 toto corpore torquebatur, in tantum vt nec oculi nec dentes nec vngule
manuum vel pedum possent discemi ; insuper a lumbis vsque ad talos
niger, quasi pannus niger[r]imus, fuit, nec verbum proferre, nec aliquan-
tulum se mouere potuit ; et sic duobus diebus permansit. Die vero
tercia inspirabat ei deus, gloriosum et martirem Edmundum, pro populis
25 Anglorum interuentorem optimum, fideliter inuocare et corpus suum ad
eum mensurare. Quo facto : statim surrexit et sanus inuentus fuit. Quod
miraculum intuentes et audientes sanctum Edmundum® com[m]endabant,
et in eo dominum deum glorificabant, qui martiribus suis amaritudinem
tormentorum recompensat per dulcedinem miraculorum.
30 O Acerdos quidam in episcopatu cicestrensi carnali lasciuie nimis
O deditus fuit, qui cum a uiris magnis et honestis sepius corriperetur,
nec pro reuerencia sui ordinis, nec pro amore patrie celestis, nec timore
pene iehennalis emendare voluit. Decidens autem in egritudinem,tandem
penituit, et dei misericordiam precibus deuotis implorauit ; beatum quoque
35 Edmundum Christi martirem sibi in auxilium constanter exorauit, et sue
correccionis, si conualesceret, quasi obsidem apud deum flebiliter in-
stituit. Positus autem in agonia : domum plenam demonibus eius
animam rapere volentibus * inspexit. Intuens siquidem inter eos beatum
Edmundum, audiuit eum dicentem : ' Quid agitis hic, peruersi ? quid
40 hic queritis, maligni ? ' Et dixerunt : ' Animam huius presbiteri, qui
luxuriose viuendo nostre se subdidit seruituti.' Quibus martir respondit :
' Non est vester, quia iam penituit, votum michi fecit et me pro eo
fideiussorem et intercessorem ad deum instituit.' Sumens ergo beatus
Edmundus filum, quo ad eum mensuratus erat, fecit cum ipso filo
45 circulum circa infirmum, et ait : ' O miseri et maligni, si potestis, in-
1 MS. pater. ^ MS. flexibus. ^ MS. sancti Edmundi. ■* MS. volentes.
Ms.Bodi.a4o.] 2^)0 %,, oBtimumjo rege et martpre. 66 1
gredimini circulum et irruite in infirmum ; sin autem, reuertimini in
locum vestrum.' Qui statim virtute martiris conpressi, cum confusione
recesserunt ; presbiter autem corpore et anima conualuit, miraculura ex-
posuit, et beatum Edmundum magnificando ad eius ecclesiam cum
oblacione properauit. 5
PUer quidam septennis, super quem olla cum fabis vehementer ebul-
liens corruit et incendit, quasi in procinctu mortis nouem diebus
iacebat exanimis. Cui pater eius condolens, ipsum puerum beato
Edmundo, ut eum sanaret, offerebat. Puero vero per martirem sanato :
pater uotum non impleuit. Apparuit ergo beatus Edmundus fratri ipsius 10
pueri, dicens : * Dic patri tuo vt membrum michi soluat quod promisit.'
Cui respondit: ' Domine, quod uel quale membrum queris?' Qui ait:
' Filium suum quero quem michi vouit ; quem michi soluat, vt promisit.'
Pater autem audita visione commonitus, ipsum puerum glorioso martiri
tradidit obsequendum.' 15
SUmmus imperator, famam sui militis non solum in propriis, set eciam
in remotis et diuersis partibus excellenter attollens, in natali ipsius
sancti martiris Edmundi in ecclesia cicestrensi magnum pro eo fecit
miraculum. Clericus enim nocte illa circa altare beati Edmundi, super
voltas ibidem constructum, ministrans, ab altitudine quasi xlvij pedum 20
corruit. Incipiensque ruere: voce querula et anxia inuocat auxilium
martiris egregii cuius seruiuit honori. Cum autem post tantam ruinam
mors repentina putaretur : ecce die tercia meritis sancti Edmundi plene
conualuit, et more solito debitum exequebatur ministerium, dicens et
predicans beatum Edmundum sibi dum caderet fuisse suffragatum. 25
MOnachus quidam de Euesham in membris virilibus diutino langore
cruciatus, cum nec medicis nec medicinis curari posset, beatum
Edmundum piis precibus inuocabat. Nocte igitur quadam apparuit in
visione ipsi monacho, dicens : * Nunquid dormis ? ' Et respondit : ' Non.'
Et statim visum est ei quod de lecto eum extraheret, gladium in manu 30
tenens et dicens : ' Lege quod scriptum est in hoc gladio,' Inspiciens
autem gladium, vidit et legit in eo scriptum : ' Hec est victoria qua raun-
dum vicit Edmundus'; visumque est ei quod beatus Edmundus illo
gladio infirma illius membra abscideret^. Qui euigilans, et clamans,
monachos per totum dormitorium excitauit. Qui accurrentes et cutem 33
membrorum incisam, et magnara putredinem effusam, fratremque mira-
culose curatum intuentes, virtutem martiris magnifici com[m]endabant.
QUidam Flandrensis ad feretrum beati Edmundi cum deuotis'' acce-
dens versipellis, aureum feretro infixum quasi deosculans cum
dentibus conabatur eripere. Quem beatus Edmundus non sustinens, 40
stupidum reddidit, et dentem talento herentem feretro coniunxit; nec
dentem nec pedem amouere ^ potuit. Accurrebant ergo monachi et alii
plurimi, virtutem martiris reuerentes,et eius pietatem pro misero Flandrensi
humiliter exorantes. Qui tandem martire compaciente resolutus, facinus
' MS. abscinderet. ' MS. deuotus. ' MS. ammouere.
66i ^ppenDtj: ii.
suum retulit manifeste, et [se] condignam vlcionem pertulisse ; nec ausus
est postmodum ad feretrum accedere. In hoc miraculo instruimur
glorioso martiri magnam exhibendam esse reuerenciam.
MUlier quedam londoniensis Matildis nomine puerum suum qui per
tres ebdomadas nec manum nec pedem mouere poterat, exposuit
sub martiris Edmundi feretro, preces et uota lacrimabiliter effundendo.
Cumque puer sub feretro paululum obdormisset : statim virtute sancti
Edmundi sanatus est. Sit igitur gloria laus et honor spiritui sancto, qui
tam magnifice operatur in suo martire glorioso.
lo "pUella quedam vinculo morbi miserabilis afflicta, beatum Edmundum
-*- multis precibus deuotis et gemitibus exorauit. Conceperat enim
per que[n]dam potum circa pectus mortalem inflaturam, pro qua medi-
cinalem pocionem receperat, cumque medicinalis pocio nec tumorem nec
dolorem mitigaret^ set intollerabiliter augeret, prudentem medicum con-
15 suluit qui dixit ei : ' Nisi te recepta medicina euacuet, tumor et dolor
tibi uita comite permanebunt.' Puella uero tristis et anxia celestem
medicum interpellat, qui ei tandem inspirat vt gloriosum martirem
Edmundum humiliter adiret, ipsumque confidenter exorans salutem
acciperet. Que diuinitus confortata, venit ad sanctum Edmundum, et
20 salutem ab eo sicut ei a domino promissum fuerat deuotis precibus ex-
orauit ; vbi de eius cipho in nomine sancte trinitatis trina vice deuote
potauit. Cumque ab hora prima vsque ad terciam in tanta supplicacione
persisteret : statim virtute gloriosi martiris Edmundi tota illius infla-
tura, que gemino fetu[i] similis fuit, sine omni purgamine mirabiliter **
25 euanuit, totus dolor ab[s]cessit, et puella sanata permansit.
IUuenis quidam de Symplynge in guerra semel, secundo et tercio captus
et de tortoribus in tortores, de malis in peiores venditus et a singulis
miserabiliter afilictus manibusque fune fortissimo ligatis intollerabiliter
cruciatus, gloriosum regem et martirem Edmundum et reuerendum con-
30 fessorem Christi Nicholaum flebiliter et instanter inuocabat. Qui nimio
dolore pioque clamore paululura obdormiuit et interim virtus sanctorum
a vinculis eum absoluit. Euigilans autem liberum et solutum se inspicit ;
vinculum quo ligatus fuerat gloriosissimo martiri et regi Edmundo tan-
quam liberatori gracias agens optulit, ipsius quoque virtutes magnifice
35 collaudauit,
ERat quidam molendinarius in obsequio martiris Edmundi apud
Werketone, quem ministri regales iniuste ceperunt et in castello
Norhamptonie cum nouemdecim captiuis simul in vno compede con-
strinxerunt. Ipse vero lacrimis, uotis et suspiriis sanctum Edmundum
40 exorauit, vt natiuum suum non desereret. Die igitur octauo gloriosum
martirem Edmundum sibi mirabiliter patrocinantem percepit : vidit enim
pedes suos extra compedes solutos, et pedes omnium sociorum sicut
faerant simul compeditos. Liber surrexit, et ad ecclesiam beati Edmundi
in villa Norhamptonie constructam gracias agens perrexit. Miraculum
1 MS. mitigauit. ^ MS. miserabiliter.
Ms.Bodi.a4o.] 23)0 ^, €timunuo UQt et mattpre. 663
istud magnifice com[in]endat[ur] per quatuor custodes compeditorum, vi-
dentes eum solutum recedere, nec eum impedire nec aliquid ei dicere
potuerunt.
FUit autem apud Swynesheued quidam preco Roberti de Gresley
compedibus et anulis ab ipso crudeliter artatus, nec prece nec 5
precio apud eum aliquam inuenit graciam. Cucurrit ergo fide et gemitu
ad fontem misericordie Ihesum Christum, gloriosi martiris Edmundi et
beate virginis Etheldrede flebiliter implorans auxilium. Sexta vero die
apparuit ei sanctus Edmundus in visione, dicens : ' Surge et vade hinc
velociter,* Cui respondit : * Domine, non possum, quia compedibus et 10
anulis constrictus sum.' At ille: *Immo potes; surge et recede.'
Euigilans ergo, compedes et anulos facilime quasi festucas dissoluit,
et ad beatum Edmundum gracias agens festinauit.
QUidam rector institutus erat in ecclesia sancti Edmundi ciuitatis
Londonie, ad collacionem prioris sancte Trinitatis Londonie perti- 15
nente. Modicum post institucionem suam accessit ei voluntas agere ad
hoc ut cum quodam vicario perpetuo, extra ciuitatem beneficiato, quasi
excambium faceret beneficii. Ex hoc proposito qui* cogitabat ibi esse
vicarius, voluit ut sagitta quedam que iam erat in ecclesia sancti Edmundi
ubi adhuc rector erat, transfer[r]etur ad locum prefate uicarie ; et in hoc 20
consenserat vicarius ille qui exspectabat mutacionem beneficiorum, sicut
et ipse rector ecclesie sancti Edmundi. Erat autem sagitta illa preciosa
in opinione rectoris, pro eo quod audierat quod corpus sancti Edmundi
in tempore martirii sui de ea inter alias fuerat sagittatum. Ventum est
igitur ad hoc ut secundum disposicionem rectoris sagitta acciperetur et 25
per suos ad locum vicarie per aquam de Billingsgate* in Londonia defer-
retur. Intrant batellum quo vlterius ' ad locum vicarie processuri : stat
batellus in aqua, nullo modo, nuUa arte vlterius ductilis. Quod videntes,
suspicantur quod sagitta sit in causa, vel pocius rectoris intencio alienandi
eam ab ecclesia sancti Edmundi, cuius sacnun erat memoriaJe, et speciale 30
loci iocale. Dicunt quidam eorum : ' Si hec sit causa, cito perpendemus.
Exeat de batello qui sagittam portat ; si absente sagitta batellus reddatur
ductilis, certum nobis esse potest quod immobilitas batelli ad sagitte
causam pertinet.' Fit quod condicitur, exit portans sagittam et ceteri
remanent : ductilis redditur batellus ad quamcumque partem volunt qui 35
in ea remanserunt. Excogitat rector quod sagitta illa per terram posset
deferri ad locum vicarie: veniens igitur super pontem qui eam detulit,
nullo visibiliter sibi obsistente obicem inuisibilem super ipsum pontem
inuenit, quod nullo pacto potuit vlterius versus locum statutum procedere.
Cogitur igitur velit nolit redire et sagittam ad locum suum reportare. 40
Hec magna et mirabilia dignatus est in paruis facere maximus in sancti
Edmundi fauorem, vt ostendat qualis gracie sit apud eum eciam in
magnis.
* MS. quo. ' MS. Billingaste. '_MS. qua vlterius, repeated.
664 appentiij: ii-
D
^ De quodam blasphemo punito.
Ex quodarn textu dorninicali ad magnuin altare sancti Edmundi.
Ilecto cognato suo domino Ricardo de Insula, priori sancti Edmundi,
suus Ricardus de Argentin salutem quam sibi. Sciatis quod
dominus noster sanctus Edmundus post capcionem ciuitatis Damiete
primus in ea fuit feodatus. Nam post recessum comitis Cestrie fundaui
6 ibi ecclesiam bene ornatam, et in ea, ad titulum sancti Edmundi consti-
tuta', tres capellanos cum clericis suis pro seruicio domini nostri Ihesu
Christi et sancti Edmundi stabiliui ; et si sanctus Edmundus aduocatus
meus michi tantum vellet quantum uobis suffragari, in breui melius erit in
regno Babilonie seruicio famulancium honoratus, quam sit in anglicana
10 regione ab Anglicis obministratus. Vos autem pro certo scire volo
miraculum quod post fundamentum ecclesie predicte et celebracionem
diuinorum in ea primitiuam contigit notorie et publice manifestum.
Quidam seruiens flandrensis de Flandria ortus, baiulans clauem in manu
sua ecclesiam subintrando ymaginem sancti Edmundi, ex nouo ad dis-
1 5 posicionem meam sculptam et depictam, prospexit et verba contumeliosa
eidem protulit, quoniam quosdam de gente sua, vt dixit, sanctus Ed-
mundus aliquando interfecit ; et sic versus sanctum litigio maximo et
manifesto murmurauit. Qui post obprobria sancto Edmundo illata volens
de ecclesia, semper rixando, exire : accidit miraculose quod lignum quod-
20 dam supra ostium ab antiquo Saracenorum tempore constitutum, dicte
ecclesie de alto corruens, graue vulnus ruina sua in capud ipsius seruientis
inflixit. Qui tum pro lesione maxima, tum pro sanguinis assidua effusione,
niillatenus sine aliorum auxilio potuit de ecclesia exitum habere nec ad
hospicium proprium reuerti.' Scriptum anno domini 1220.
De CANONICO Herdfordie per sanctum.Edmundum a febre
QUARTANA CURATO.
25 \T> declaranda beati Edmundi preconia, contigit dominum dominum
■i^ Robertum de Haseleia, canonicum Herdfordie, febre quartana
uexari. Qui statim sancto se vouit Edmundo profecturum, sperans per
sanctissima eius merita ab infirmitate se posse sanari. Ob deuotam igitur
quam erga sanctum habuit voluntatem, citam recipere meruit sanitatem.
30 Sanus autem effectus, versus sanctum Edmundum proficiscitur, de sua
gracias redditurus prosperitate. Set uix octo leucas in die perficere
potuit, propter debilitatem contractam ab infirmitate. Verum mox per
virtutem dei et sancti Edmundi meritum ita in itinere est melioratus vt,
qui prius octo in die leugas ire non posset, viginti postea perageret non
35 grauatus.
De capellano eius.
CApellanus siquidem predicti canonici Rogerus nomine ad Aueston,
pari deuocione multo tempore elapso sancto Edmundo se deuouerat,
^ MS. constitutam.
Ms.Bodifl4o.] ^t ^. (ZEDmunlio xzqz et martpre. 665
set tandem obstante morbi grauedine, sancti limina non poterat adire.
Cum vero de morte territus exitus sui spiritus prestolaretur, innumeram
demonum multitudinem . . . , [rest wanting : 2 inches left vacant].
DE QUODAM CONTRACTO AD SEPULCRUM SANCTl Edmundi
CURATO.
ANno secundo regis Henrici secundi, quidam contractus ex villa de
Writle ad sepulcrum sancti Edmundi repens venit, sustentamina 5
deposuit, salutem illico meritis sancti Edmundi recepit, et erectus gaudens
ad propria rediit.
De QUODAM CLAUDO AD TUMBAM SANCTl Edmundi curato.
EOdem tempore quidam claudus iuxta tumbam sancti Edmundi ce-
cidit, baculos sustentatores linquens : et infra horam vnam sanus
et incolumis recessit. J°
ExpUdttnt vxiractila scripta in qttodam veteri g{itatem)o * adferetntm,
DE EQUIS RAPTIS DE MONASTERIO SANCTI EDMUNDI ET
REDUCTIS.
_ . . ^- r-j j- A Nno domini Mo.cco.lxvij", tempore
Ex cromcts sanctt Edmttndt. M ,. j- • ^ ^t •
■t- *- discordie mter regem Henncum
et barones Anglie, licet in conspectu baronum preciosa valde fuerat
libertas sancti Edmundi, quidam tamen ribaldi de municione eliensi
egredientes, equos quorundam virorum qui in secrecioribus locis curie 15
beati martiris Edmundi occultabantur, per medium infirmarie dedu-
centes, in insulam eliensem secum duxerunt. Quos cum quidam mo-
nachus eiusdem loci insequeretur, magnatibus insulanis rem gestam
luculenter exposuit. TaJidem dictis insulanis sentenciantibus, dicti ri-
baldi dolentes et penitentes cum dictis equis arbitrio dicti monachi 20
committebantur. Quos videlicet equos cum ad altare sancti Edmundi
deuotissime reduxissent, in signum presumpcionis gladios suos [quos]
irreuerenter contra sancti Edmundi libertatem erexerant, veniam petentes
feretro martiris optulerunt.
Istud miraculum sculptum est in choro cum aliis miraculis iuxta sedem 25
abbatis cum hiis versibus :
Hic rapiuntur eqni de fundo roartiris equi.
Clamant raptores, fuTinnt paciendo doloies.
Post veniunt flentes, enses offerre volentes,
Abbatem quenint, contriti corde fuemnt : 30
Hos absoluebat, humiles quos esse videbat.
DE NAUFRAGANTIBUS PER SANCTUM EdMUNDUM LIBERATIS.
IOhannes quidam brabantinus, fide qua potuit et iuramento asseruit
quod cum in die sancti Clementis pape cum sociis in mare velificaret
' Erased ; libro on the margin.
666 appentJir ii.
associatis ei pluribus aliis nauibus, et ad quendam portum cuperent
omnes applicare : repente orta est tempestas in mari, turbans omnes
nauigantes— sicut vulgo creditur quod qui illius sancti die opera marina
exercent finem dubium consequentur. Cumque vis tempestatis eos pre-
6 ocuparet, aliis nauibus hinc inde pereuntibus, solliciti de vita omnesque in
desperacione positi mortem adesse formidabant, maxime cum omnia
armamenta nauis exposita fuerant perdicioni. Tandem, cum omnes
sanctos familiares pro auxilio inuocarent, recordatus ille alienigena regis
et martiris Edmundi : ' Frequenter, [ait], audiui quendam sanctum nomine
10 Edmundum multa mirabilia dono dei in pelago operari ; explicemus illi
corda nostra et corporum pericula, votiuos sibi nos fore spondentes si a
presenti periculo dignatus fuerit nos eripere et viuos ad portum ductitare.'
Cumque omnes vnanimi assensu conclamarent, et succursum ab eo
efflagitarent : concito cursu nauis omni armamento destituta ad optatum
15 portum feliciter emigrauit.
DE REBUS FURATIS ET MIRACULOSE RESTITUTIS.
IDem lohannes Brabantinus ob amorem sancti Edmundi Angliam in-
colens, asserere consueuit quod in monasterio eliensi in domo
hospitum cum quodam nuncio regis pemoctauit, presente quodam gar-
cione, quem credidit ipsius nuncii ministrum fuisse. Cumque mane
20 surrexissent ut iter arriperent, perpendit idem lohannes, res suas, scilicet
diploidem capellum, gladium et cultellum, cum cirotecis deesse, et pre-
dictum garcionem recessisse. Aggreditur nuncium predictum, credens
illius fuisse famulum ; quod et nuncius ille negauit. Vnde vnus dampno
confusus, et alter rubore perfusus, querere statuerunt vt amissa recupe-
25 rarent; suspicantesque predonem versus Cantibriggiam diuertisse, pro-
sequi statuerunt, nuncius nauigio, lohannes predictus campestri via. Qui
quidem lohannes itinerando, memor beneficii quod per sanctum Ed-
mundum receperat, sic orauit : * Sancte Edmunde, esto mediator apud
deum vt res meas recipiam ; et tibi offeram vniuersas.' Vixque uoto
30 completo : conspexit sibi obuium formose stature et faciei hominem
indutum vestibus . . . tinctisque coloribus iacinctinis, querentem causam
tante festinacionis. Qui prius distulit enodare, set iterum et iterum
querenti tocius facti ordinem enarrauit. Cui ille : ' Retorque iter et
veni ad villam que vocatur Litleport, et in quarta domo ab aqua distante,
35 reperies quem queris, habentem vnum pedem infra limen ostii et alterum
exterius situatum; vnam partem clamidis vendidit, alteramque pro de-
fectu emptoris sibi retinuit.' Cumque finem dicendi faceret, reuocauit
prefatus lohannes nuncium, dicens : ' Ne labores in cassum ; ecce iste
homo tocius cure nostre seriem michi indicauit.' Et ille : ' Quisnam est
40 ipse ? ' ' Ecce, inquit, iuxta me stantem poteris intueri.' Qui cum ob-
nixius respiceret, neminem vidit, nec ipse lohannes qui nuncium re-
uocabat. Intellexerunt ergo ex visione desiderium eorum cicius ad-
implendum : et simul pergentes, omnia sicut dictum erat facto et ordine
inuenerunt. Vnde lohannes, non immemor voti sui, omnia reportans
Ms.Bodi.24o.] ^z ^, (Stmunlio tege et martpre. 667
beato martiri offerebat; que ad deuocionem intuencium multis annis
iuxta feretrum dependebant.
ANno domini M°.CC°.lxx. erat quidam paterfamilias apud Donwicum
cuius domum noctumo tempore aggressi sunt quidam latrones
infringere et depredari ; qui de humano diftidens adiutorio, ad diuinum 5
se conuertit presidium. Interim dum latrones conantur machinamentis
aditum sibi preparare, prefatus paterfamilias, filo in circuitu domus sue
interius circumducto, votoque ad sanctum Edmundum [facto], dei et eius-
dem sancti proteccioni se commisit. Quo facto : dictos latroncs meritis
sancti Edmundi deus in tantum compescuit vt eciam aditibus vndique 10
palefactis aditus sibi inuenire non possent.
QUOMODO SANCTUS EDMUNDUS TERRUIT REGEM EDWARDUM, EO
QUOD HBERTATEM ECCLESIE IN MANU SUA CEPERAT.
Clrca annum domini M.CCxcj., rex Edwardus filius regis Henrici,
pro guerris suis omnes libertates Anglie, et maxime uirorum eccle-
siasticorum, in manu sua seisiuit. Quo facto, quilibet prelatus Anglie pro
libertate ecclesie sue, vt ad statum pristinum eam reduceret, laborauit; 15
inter quos abbas sancti Edmundi lohannes nomine, vt ecclesie sue liber-
tatem recuperaret, sumptibus magnis et laboribus quasi continuis de-
certabat. Set dum cupiditas iam excreuit, et malignorum consilium
instituit vt postposita dei et sanctorum reuerencia omnino fisci mede-
rentur ingluuiem : perpendens abbas prefatus hominum duriciam in- 30
grauescere et sanctorum reuerenciam et sanctimoniam obliuisci, et
seipsum ad labores vlterius non suflRcere, cartas priuilegiorum sancti
Edmundi regis et martiris a regibus datas et a successoribus confirmatas
in parliamento apud Westmonasterium protulit in medio, sic dicens:
'Domine mi rex, predecessores tui priuilegia sancto Edmundo con- 35
cesserunt, quorum carte presentes sunt ; que quidem priuilegia voluntarie
reuocasti et detines. Et ego senio confectus et laboribus pro illis re-
cuperandis debilitatus, vltra prosequi non valeo, set coram summo iudice
causam inter martirem Edmundum et ecclesiam eius, et te dominum
meum terrenum, terminandam committo.' Et ualedicens regi et pro- 30
ceribus, tristis recessit ad propria tendens. Cumque nocte sequente rex
in stratu suo quiesceret ut affectatum caperet soporem : repente territus
propter quandam visionem sibi ostensam, de stratu suo prosiliit, vocans
suos, et vociferans quod sanctus Edmundus ipsum alterum regem Suanum,
quem apud Geynesburghe occiderat, faceret puniendo. Et statim post 35
fecit proclamari quod quicunque libertates ^ persecuti fuerant, sine mora
ad curiam properarent, asserens quod sanctus Edmundus vexillum pro
singulis erexisset.
1 MS. libertatum.
668 appennir n.
^ QUOMODO SANCTUS EDMUNDUS TERRUIT COMITEM LINCOLNIE
PRO LIBERTATIBUS ECCLESIE, DE ASSENSU SUO 1N MANU regis
captis ; et de deuocione predicti comitis erga sanctum
Edmundum postea multipliciter ostensa.
COmes lincolniensis Henricus de Lacy, qui forte consiliarius fuit pre-
dicti domini regis et particeps facti vt libertates in manu regis
caperentur : dum apud Stratfordiam membra quieti dedisset, terrore
nimio percussus est. Et sic qui prius fuerat sancto alienus, voluntate et
5 munenim oblacione multipliciter factus est deuotus. Venit enim [postea]
peregrinando visitare sanctum Edmundum, et ibi iocale preciosum, crucem
scilicet ex auro et argento ac lapidibus preciosis ornatam, continentem
quandam ligni sancte crucis porcionem, offerens, astante plebe retulit in
aperto quod cum esset in Aquitania nomine regis Anglorum contra regem
10 Francie actibus bellicis occupatus, quadam die hostium cuneos, vt eum
morti traderent vel saltem captiuitate subiugarent, prospexit ocius ad-
uentare, respiciensque ad adiutorium hominum et suorum commilitonnm
vt succursum preberent ne in manus aduersariorum incideret, neminem
suorum preter custodem animalis cui insedit adesse vidit; tactus ergo
15 dolore cordis intrinsecus, et cernens humanum auxilium abesse, confugit
ad diuinum, rogans deum et martirem suum Edmundum vt meritis eius
et precibus impetraret sibi remedium, vouensque quod tali pacto iocale
predictum, quod pre omnibus dilexit, sibi deuote conferret : quo facto,
statim exercitum suum ita densum et expeditum circa se conspexit, acsi
20 nullus de numero defuisset. Et completo sermone, sic sanctum affatur :
' Hoc iocale est quod tibi promisi : hoc tibi offero martir Christi sanctis-
sime.' Nec solum ex hoc donatiuo patuit ad sanctum eius deuocio, set
ex pluribus aliis donariis sancto martiri deuote collatis. Dedit enim
vestiario vnam preciosam capam brudatam. Item alia vice crucem
25 magni precii auream, cum lapidibus preciosis adomatam ; que in australi
parte feretri dependet. Contulit eciam preciosum lapidem qui antrax
dicitur, et situatur ad pedem dicte crucis super feretrum. Item legauit
viginti marcas pro ymagine de argento facienda et deauranda, in cuius
fronte seu pectore predictus lapis situaretur ; set ad martiris iniuriam,
30 per executorum incuriam minus iuste defuncti voluntatem complencium,
detente sunt, cum vno calice aureo pondo xl. s., quem similiter sancto
Edmundo legauit. Legauit eciam post mortem matris sue beato Ed-
mundo pro refectorio monachorum suorum vnam cupam argenteam et
deauratam et miro opere fabricatam, quam dixit et asseruit fuisse sancti
35 Edmundi in uita sua; ob cuius honorem diebus festiuis sacerdos eius
suppellicio indutus ex hoc conuiuantibus propinauit. Set et reuerenda
mater eius, perpendens executorum necligenciam, predictam cupham,
cum vno precioso saphiro sancto Edmundo destinauit. Dedit eciam
predictus comes ecclesie sancti Edmundi quasi pro modico precio
40 manerium suum de Estbradenham, anno domini M°.ccc°.viij. ; cuius
anime propicietur deus, Amen.
Ms.Bodi.24o] 23)0 %,, (ZBDmunDo tege et martpre, 669
ir De vlcione capta super dominum Iohannem de Bello
MONTE MILITEM.
AD veneracionem sanctorum et terrorem peccatorum, anno domini
M".ccc.xlj°. narratur contigisse quod quidam miles strenuus in
armis militaribus nomine lohannes de Bello Monte accessit ad feretrum
sancti Edmundi, qui dum aurum et argentum, lapides preciosos et varia
omamenta ibidem conspexisset, in hec verba prorupit : ' O quantum 5
possent ista iocalia et thesaurus promouere regem nostrum in expedicione
guerre sue ! ', nesciens vel dissimulans quod plus valent subsidia sanc-
torum, quam infinitus cumulus thesaurorum terrenorum ; cuius verba
assistentibus et audientibus plurimum displicuerunt. Quid plura? ille
recedens, et sicut uulgo dicitur non reuersurus, vt mos est columpnas et 10
postes ostiorum osculatus est : et non multum post in hastiludio membris
conquassatus et mortuus est.
DE VLCIONE CAPTA SUPER WlLLELMUM DE GYSHNGHAM
lUSTICIARlUM REGIS.
QUidam miles de Estsexia nomine Thomas Gubun, audiens predictum
dominum lohannem de Bello Monte in hastiludio vindice deo pro
sancto Edmundo sic perisse: dixit quod cum iuuenis esset intrauit cum 15
magistro suo cameram regis apud Westmonasterium que vocatur nigra
camera, vbi rex consuluit quibus sumptibus manutenere posset guerram
suam ; ingessit se quidam iusticiarius magnus nomine Willelmus de
Gislingham, [et] volens aucupare fauorem magnorum et minuere laudem
sanctonim, dixit : ' O quanta scrinia et qualia sanctorum, videlicet ao
Edmundi, Thome et aliorum, infinito thesauro omata, nichil continencia
nisi ossa mortuorum ; que si in fisco redigerentur, non esset alibi re-
currendum.' Quo dicto : confestim in medio cecidit et expirauit. Quod
infortunium rex videns ait: 'Extrahite canem istum, qui istud scelus
suggessit ut dei et sanctorum incurrerem vindictam.' 25
De DUOBUS PISCATORIBUS sub vndis maris a submersione
preservatis.
ANno gracie 1343°, xi homines de Monisle in Northfolchia, iuxta
Bromholm, ingressi sunt mare piscandi gracia: ortaque tempes-
tate, euersa est nauicula, et eiecti sunt qui inerant, quorum ix maris
fluctibus dati vltra non comparuerunt, duo vero residui, hinc inde
procella iactati, diuina misericordia et sancti Edmundi meritis euaserunt. 30
Cum enim in turbulento centum pedum profunditatis fluctuarent, brachiis
ori appositjs ne gustacione aque perissent, mentali deuocione sanctum
Edmundum inuocauerunt. Appropinquantesque naucelle, alter eorum
temptatis viribus euersam nauem ascendit, alter super malum pendulus,
manum socio porrigens, illius adminiculo et martiris virtute de fluctibus 35
extractus est. Tunc quod prius mente conceperant, ore pronunciarunt,
vouentes deo pro spe liberacionis, quod non pernoctarent nec comederent
in villa propria donec sanctum Edmundum corporali labore et munerum
670 appenDijc 11.
largicione visitarent. Certaruntque pro posse ne sedem adeptam violencia
maris amitterent ; set plusquam vicesies eiecti et fluctibus expositi, tociens
virtute sancti Edmundi reiecti et repositi, mortis periculum euaserunt.
Taliterque fatigati sunt a vespera diei Veneris vsque ad vesperam diei
I Sabati. Tunc quasi a deo missi affuerunt piscatores de Winterton,
et contemplantes eos, in nauicula sua receperunt. Cumque beneficio
litoris potirentur, ad sanctum Edmundum velociter properabant ; palam
omnibus notificantes, et vicinorum testimonio certificantes, que per sanc-
tum Edmundum deus in illis operatus est mirabilia.
DE RETIBUS 1N MARI PERDITIS ET MIRACULOSE INUENTIS.
Jo "piscatores qui predictos naufragos ad litora reduxerunt, contestati sunt
-•- quod non multum post, cum sua recia laxarent ad piscandum,
dirupta sunt et elongata ; que in longum et latum querentes, nequibant
inuenire. Et dum humanum ingenium deficere cernebant, diuinum
auxilium implorabant, vt pro reuerencia ymaginis beate Marie apud
15 Walsingham et meritis sancti Edmundi recia sua perdita recuperarent.
Cumque cibo sumpto sopori se dedissent : consurgentes omnia recia sua
circa nauem, cum piscibus fere quingentis, integra reppererunt. Et quod
mirum fuit illis, cum huiusmodi pisces cicius moriuntur, fere omnes
per temporis diuturnitatem viuentes reperti sunt ; quos deo sanctisque
20 eius regraciando leti ad litora reduxerunt.
De naufragantibus de Herwych a periculo maris
liberatis.
ANno domini 1345, mense decembri, nauis lohannis Moose de Her-
wyche, quam^ ob reuerenciam sancti Edmundi et spe celerioris
auxilii in tribulacione ' Edmund * nominabat, cum aliis xxxix nauibus
vino oneratis versus Angliam festinabat : ortaque graui tempestate in
25 mari, xxxiiij naues submerse sunt. Nauem eciam prefatam ' Edmund '
vocatara tanta inundacio occupabat, vt, posteriori parte cum castello sub
aqua fluctuante, sub anteriori naute se retraxerunt laborantes et omnibus
viribus desudantes vt aquam eiciendo minorarent ; set minime profecerunt,
quin fluctus magis ac magis nauem opprimens, vnum e nautis eiecit — set
30 nutu dei et auxilio sancti Edmundi in velo receptus, retractus est.
Cumque predictus lohannes Moose," rector nauis, perpendit humanum
laborem non sufficere : votum vouit quod sanctum Edmundum cor-
poraliter visitaret, et quandam nauem a loco quo primo monasterium
sancti Edmundi aspiceret propriis humeris deportaret et sibi offerret.
35 Quo facto : nauis absque labore humano quasi celesti manu recta, passim
cepit a fluctibus eleuari. Quo viso, gracias egit deo et martiri suo
Edmundo, hortans socios semiuiuos vt sanctum Edmundum similiter
inuocarent ; quos deus pro meritis sui martiris illesos ad portum donauit
feliciter transmigrare.
^ MS. cui.
Ms.Bodi.24oo ^z %, OBnmunlio rege et martgte. 671
De calumpniis et iniuriis per Willelmum Norwici episcopum
MONASTERIO SANCTI EDMUNDI ILLATIS ET PER MERITA SANCTI
EdMUNDI MIRACULOSE FINITIS.
Llcet monasterium sancti Edmundi cum villa, personis, rebus et locis
■^ infra quatuor cruces per vnum miliare ab altari principali eiusdem
monasterii existentibus, tam per priuilegia regalia et apostolica, quam de
consuetudine prescripta et a tempore cuius contrarii memoria hominum
non existit, fuerit et sit exemptum ab omni iurisdiccione cuiuscumque 5
ordinarii, et immediate sedi apostolice subiectum, ac eciam a predicta
sede priuilegiatum : — ' {Edmundus rex) videlicet quod predictum monaste-
rium cum omnibus que ad illum locum pertinent, tam in magnis quam in
modicis rebus ab omni mundiali obstaculo et episcoporum Estanglie
dominacione et iurisdiccione sit liberum : {Canuius rex, Edivardm rex) lo
Ita quod nullus episcopus Northfolchie vel Suthfolchie, ipsiusve minister
aliquis seu commissarius, habeat vmquam potestatem aliquam vel iuris-
diccionem in monasterio sancti Edmundi vel infra fines eiusdem ville ;
(jOantttus et rex Eduuardus) Et quod idem monasterium sit per omne
euum monachis, et non aliis personis, deputatum ad inhabitandum ; 15
(Hardecanutus) Item quod nullus archiepiscoporum vel episcoporum aut
aliqua sancti ordinis eorum disciplinatui adherencium personarum
presumat quicquam consuetudinis siue dominacionis in eodem monas-
terio et villa super monachos, clericos aut laicos proclamare, vsurpare,
iusticiam aliquam facere,aut missas celebrare, nisi monitus aut licenciatus 20
fuerit ab ipsius loci abbate ; ne inibi domino famulantes cenobite,
pastorum ecclesiasticorum aut ad se pertinencium personarum vllo dein-
ceps tempore molestia quaciantur aut oppressione inquietentur et impe-
diantur. (Edmundus rex) Si quis vero posterorum has libertates
quolibet conatu nititur infringere vel mutare, sciat se procul dubio ante 25
tribunal districti iudicis titubantem tremebundamque racionem reddi-
turum, (Canuttts) Et sit addictus captiuitati eteme carens sempiterna
libertate, atque mancipatus seruicio diaboli, eiusque consortio sit inex-
tricabilibus penis constrictus, (Hardecanuitts et sanctus Edwardus)
Prolateque subiaceat excommunicacioni, et in iehenna ignis demersus 30
cum luda proditore ignis tartarei penas indesinenter luat et sustineat,
nisi prius in hac vita digne satisfecerit ; {Hardecanutus) Et insuper regio
fisco irigtnta auri talenta persoltiat. Et super conseruatores predicte
libertatis ueniat dei benediccio, adiutorium et consolacio vite, et rerum
congrua tranquillitas, corporis et mentis iugis proteccio, salus et sanitas ; 35
vt et hic prosperam vitam ducant cum fructu deo placitorum operum,
atque post camis obitum perpetuum diuine contemplacionis adepti
gaudium feliciter in sorte maneant et consorcio sanctorum. Has pre-
dictas libertates per cartas regias monasterio sancti Edmundi concessas,
plures Romani pontifices per bullas suas confirmauerunt (A/ex. //, 4°
Adrianus IHI et Alex. 3"», Vrbanus 3"^ Celestius 3"», et Nicholatts 3"*)
adiciendo et specificando quod monasterium sancti Edmundi predictum
* The Charters are given in Monast. Angl. III. 137.
672 appennijc 11.
sub tutela et defensione ecclesie romane et sub beati Petri iure et pape
proteccione, disposicione, prouisione, iurisdiccione, cura et proprietate,
sine niedio et nullum habens preter Romanum pontificem episcopum vel
magistrum, tamquam filius specialis, (Alex. 11"^) cum omnibus qui nunc
6 sibi iure pertinent aut in futurum deo annuente ibi conferenda sunt, sine
omni molestia et inquietudine consistat, et in monastico ordine perpetua
stabilitate permaneat ; Nec aliqua potestas secularis aut ecclesiastica
eundem venerabilem locum ad episcopalem sedem mutet, {Calixtus II"')
Et si locus in episcopatu fuerit commutatus et episcopalis ibi constituatur
10 sedes, nuUus ibi nisi monachus in episcopum ordinetur; {Alex, II.,
Calixtus II, Lucius II, et Eugenius III) Et quecunque donaciones
rerum, libertates, honores, immunitates ac priuilegia eidem monasterio ^
regiis statutis et preceptis, vel ab aliis personis ecclesiasticis aut mundanis,
racionabiliter coUata et in posterum pro dei nomine conferenda, necnon
15 indulgencie populares, et exempciones secularium exaccionum a regibus et
principibus ac aliis Christi fidelibus predicto monasterio concesse, per-
petuam stabilitatem obtineant et vigorem ; (A/ex. II) Item ut nullus
rex, dux, comes, episcopus, abbas aut aliqua , persona secularis aut
ecclesiastica iam sepefatum raonasterium vel plures^ ibi deo seruientes
20 inquietare presumat, nec aliquod eorum que nunc iure habet aut
in futurum deo concedente adquisierit, cuiusmodi sint, ab eo alienare
aut inuadendo diripere, nec aliqua occasione vexare, aut sine licencia
abbatis tenere audeat, NuUique liceat idem monasterium temere per-
turbare, aut eius possessiones auferre vel ablata retinere, minuere,
25 vel quibuslibet yexacionibus fatigare : set ab omni secularium iugo
sit liberum imperpetuum; {Alex. III, Innoceticius 3"*, et Honorius 5)
Nullus eciam Minister in villa monasterii sancti Edmundi, vel in terris
monachorum vbicumque constitutis, per alicuius manum vel violenciam,
abbate et monachis inuitis et contradicentibus, preponatur aut dapifer
30 constituatur ; {Celestius 3"^, cum aliis multis) Et nuUi omnino persone
liceat preter Romanum pontificem vel legatum ab eius latere specialiter
missum, monasterium sancti Edmundi visitacionis causa vel occasione
alicuius grauaminis molestare, seu abbatem vel monachum vbicumque
de precepto aut voluntate abbatis constitutum, vel clericum seu laicum
35 aliquem de villa sancti Edmundi vbi abbas de indulto sedis apostolice
ius habet episcopale, excommunicare, suspendere vel interdicere, aut
monasterium interdicto subicere, set nec aliquam super abbatem seu
monasterium aut quemquam de monasterio vel villa in qua monasterium
situm est, nec infra quatuor cruces predictas aliquam habeat potestatem ;
40 {Alex. 3"^ cum multis aliis) NuUus eciam archiepiscopus, episcopus,
aut eorum quilibet ofiicialis in villa sancti Edmundi aut infra quatuor
cruces vno miliario iiij"*' ex partibus ab altari magno eiusdem monasterii
distantes, infra quas abbas ex indulto sedis apostolice iurisdiccionem
habet episcopalem, missas publicas, conuentum aut synodum celebret,
45 aut cathedram collocet, {Gregorius IX'" jt alii) Nullusque nisi
Romanus pontifex vel legatus eius oratorium vel capellam inuito abbate con-
* MS. monasteria. ^ r. fratres?
Ms.Bodi^4o.] ^t %, oBtimunno xzqz et martgre. 673
struat vel erigat infra limites memoratos ; (A/ex. 3"« cum alits) Item quod
nuUus archiepiscopus, episcopus aut eorum officialis in monacho, clerico,
ministro seu laico vllam habeat potestatem vel eos citari seu conueniri
faciat, nec ecclesiis sancti Edmundi extra quatuor cnices predictas noua
grauamina inponere presumat ; Nec aliquod ius sibi vendicet processionem 5
soUempnem exigendi, vel aliquod officium episcopale in dicto monasterio
exercendi : {Celesttus 3«* et alii) Set idem monasterium crisma, oleum
sanctum, consecraciones altarium seu basilicarum, benediccionem abbatis,
ordinaciones monachorum seu clericorum et cetera episcopalia, a quo-
cumque voluerit episcopo suscipiat catholico ; In suscipienda vero bene- 10
diccione, abbas nulli archiepiscopo vel episcopo, set solo Romano pontifici
obedienciam promittat vel faciat professionem ; Et quod liceat abbati
primam tonsuram monachis suis et clericis ville predicte, {Alex. 4"*) ac
eciam omnes minores ordines citra sacros monachis suis predictis conferre
temporibus oportunis, {Innocencius JII'") Et cuicumque episcopo catho- 15
lico licenciam dare monachos predicti monasterii ordinandi in eodem
monasterio et ecclesiis ad ipsum monasterium pleno iure pertinentibus ;
Item quod liceat abbati in pontificalibus omamentis, vbicumque diuina
celebrauerit, et episcopalem populo dare benediccionem, vestes sacerdo-
tales, pallas altarium, et corporalia ad vsum monasterii sui, ecdesiarum et ao
capellarum sibi subiectarum benedicere; {Innocencius 11) Item quod
episcopus norwicensis abbatem sancti Edmundi non molestet, neque de
ordinandis monachis in ecclesiis ad ipsum monasterium pertinentibus nec
de aliis ipsum inquietare presumat. {Alex. 11"") Si quis vero hec statuta
de monasterio sancti Edmundi temerario ausu contaminare presumpserit 25
aut infringere, anathematis laqueo se innodatum et iudicio supemi iudicis
plectendum esse cognoscat, ac potestatis honorisque sui dignitate careat,
reumque se diuino iudicio existere cognoscat et a sacratissimo corpore ac
sanguine dei domini redemptoris Ihesu Christi alienus fiat, atque in
extremo examine districte vlcioni subiaceat. {Adriamts et Alex. cuin aliis 30
hic prescriptis) Cuntis autem eidem monasterio sancti Edmundi sua iiira
seruantibus, et bona sua ad amplificacionem eiusdem conferentibus aut
conferre studentibus : sit pax domini nostri Ihesu Christi et apostolice
benediccionis gracia, quatinus et hic fructum bone accionis percipiant, et
apud districtum iudicem premia eteme pacis et gloriam retribucionis 35
inueniant. {Cleinens 5"') Omnes has libertates et immunitates a romanis
pontificibus siue per priuilegia seu alias indulgencias monasterio sancti
Edmundi concessas, necnon libertates et exempciones secularium exac-
cionum a regibus, principibus et aliis Christi fidelibus eidem monasterio in-
dultas, papa Clemens quintus auctoritate apostolica confirmauit et bulla sua 40
communiuit, et quod abbates priuilegiis suis vtantur, licet vsi non fuerint.
Set tamen huiusmodi libertatibus regalibus et papalibus priuilegiis
non obstantibus, quidam norwicensis Willelmus Bateman nomine Baie-
man dictus, circa annum domini M'°.CCC™.xIiiij. libertates illas et con-
cessiones regum monasterio sancti Edmundi concessas, confirmaciones 45
priuilegia pariter et exempciones summorum pontificum, per se et suos
multimode cepit inpugnare : et deinceps per plures annos subsequentes
VOL. II. X X
674 appenuir ii.
abbatem et monachos in vtraque curia angli[c]a et in curia romana variis
dampnis, grauaminibus et expensis supra modum inquietauit. {Primum
gi'auainen) Primo enim finxit abbatem et conuentum sancti Edmundi
in synodo apud Norwicum et Gippewicum celebrato, anno domini
5 M". CCC. xliiij., quoddam subsidium sex denariorum de qualibet marca
bonorum suorum, simul cum aliis viris ecclesiasticis sue diocesis, gratis
sibi concessisse, ac in ipsum et suam iurisdiccionem, quoad ecclesiasti-
carum censurarum fulminacionem, in personis eorundem in casu quo
dictum subsidium sibi non persoluerent in terminis ad hoc assignatis,
10 consensisse : ipsamque solucionem contemptibiliter omisisse et retardasse,
et fecisse ab aliis retardari ; — quamquam nullum premissorum fuerat
verum set omni caruerat veritate. {i^ grauamen) Deinde mandauit et
moneri fecit abbatem et conuentum sancti Edmundi ac singulos officiarios
eiusdem infra monasterium suum, et contra priuilegia sua, ad soluendum
15 sibi xij denarios de qualibet marca omnium bonorum suorum infra
norwicensem diocesim existencium, infra breuem terminum, sub grauibus
penis et censuris; pretextu cuiusdam alterius pretensi subsidii, quod
tamen nec sumraus pontifex de exemptis, nec ipse abbas vel conuentus
vmquam sibi concedebant. (3" grauamen) Tercio moneri fecit abbatem
20 sancti Edmundi sub pena excommunicacionis, similiter contra priuilegia
sua, quod in monasterio suo, capellis et ecclesiis parochialibus abbatem
Ramesie denunciaret excommunicatum ', ipsiusque conuentum sus-
pensum, et monasterium interdictum, propter subsidium non solutum.
Quo renuente et appellante, excempcionemque pretendente : idem epi-
25 scopus, (4™ grauainen) Quartum grauamen adiciens, monuit clericos quos
abbas habuit consiliarios et comensales, in ecclesiis suis residenciam
facere personalem, ut consilio nudus suis monitis obediret. {^^ grauamen)
Alia vice predictus episcopus abbatem et conuentum citari mandauit et
fecit moneri per clericos ipsius abbatis in monasterio sancti Edmundi
30 contra priuilegia sua, vbi nullam habuit iurisdiccionem, ad comparendum
coram ipso et ad exhibendum et ostendendum sibi priuilegia super
exempcione sua et monasterii sui. (6™ grauameri) Idem episcopus vj"
vice propria manu sua quoddam procuratorium procuratoris dictorum
abbatis et conuentus, de manu ipsius procuratoris, in manerio suo de
35 Baketon quasdam appellaciones conceptas super dictis grauaminibus ad
sedem apostollcam sibi legitime notificantis, violenter abstulit et penes se
retinuit ; palam ostendens quid facere voluisset in casu quo priuilegia
exempcionis predicte sibi exhibita extitissent. (7"" grauamen) Iterum
citari fecit eosdem abbatem et conuentum in monasterio predicto ad
40 exhibendum et ostendendum priuilegia sua appellacionibus eorum non
obstantibus; eisdem in huius[modi] mandatis ac monicionibus suis grauiter
comminando, vt eos sic compulisset recessisse a . remediis appellacionum
suarum. i^^ grauamen) Item cum predictus abbas et singuli sui pre-
decessores fuissent in possessione pacifica iuris licenciandi quoscumque
45 episcopos catholicos ad conferendum sacros ordines et non sacros in
monasterio sancti Edmundi et in ecclesiis suis infra cruces monachis et
■ MS. excommvinicaret excommunicatum.
Ms.Bodi.=4o.] ^z %). (ZEDmunto rege et mattgre. 675
clericis oriundis de municipio ville predicte, et alia episcopalia exer-
cenda ; idemque abbas primam tonsuram monachis et clericis suis, et
ceteros ordines citra sacros, ex priuilegio speciali monachis suis conferre
valeat : Dictus tamen episcopus, sciens hoc esse notorium, a collacione
huius[modi] ordinum facta in dicto monasterio per archiepiscopum 5
damascenum de licencia predicti abbatis, quamquam sua non intererat, ad
sedem apostolicam appellauit, et sic dictos abbatem et conuentum ac
eorum priuilegia multipliciter inpugnauit. (9"" grauamen) Vltra eciam
processit vesana illius malicia, nec predictis iniuriis et grauaminibus con-
tentus, labia sua turpissime laxans ad iniqua, misit vnam litterara men- 10
daciis et scandalis plenam, abbatem citando ipsumque et monachos suos
super variis criminibus et excessibus apud bonos et graues per totam
patriam diffamando ; set cum audisset omnes reclamare, et eciam
quosdam de clericis suis litteram illam reprobare, mutauit sigillum suutn
acsi sua non fuisset predicta citacio. | Quorum ■pretextu grauaminum 15
sepedictum monasterium et singule persone eiusdem intollerabile pacie-
bantur illis diebus dampnum et detrimentum. Tandem rex videns
multas expensas hinc inde iieri, mandauit episcopo ne de cetero contra
decreta predecessorum suorum regum Anglie monasterinm sancti Edmundi
inquietaret. Et episcopus^ statim motus, excommunicauit militem littere 20
regie portitorem, et per totam diocesim denunciauit excommunicatum.
Ob quam causam rex offensus, propter contemptum cepit in manu sua
omnia episcopatus sui temporalia. Super hiis igitur omnibus iniuriis,
citacionibus et aliis quamplurimis grauaminibus abbati et conuentui per
ipsum episcopum frequenter illatis, singillatim est appellatum, et in curia 25
regis et pape est litigatum. Et condempnatus est episcopus per iuratos de
patria coram iusticiariis domini regis apud Westmonasterium in triginta
talentis auri regi soluendis, virtute carte regis Hardecanuti predicti ; que
summa se extendit ad tria milia librarum, videlicet pro quolibet talento
C libras. Cuius condempnacionis execucio non solum ex rigore potestatis 30
regie, vel coniectura subtilitatis humane, verum eciam instinctu diuino et
sancti Edmundi gloriosi regis et martiris adminiculo, emanasse vel con-
tigisse videtur. | Nam quadam nocte tempore litis pro xxx talentis auri
regi condempnandis, cuidam monacho Willelmo de Hengham, viro vite
religiose et deuoto custodi feretri martiris gloriosi, quiescenti super 35
bancum ad dextram magni altaris situm sompno arrepto visum fuerat in
visione quod beatus Edmundus de scrinio suo in quo iacet incorruptus
corporaliter exiuit armatus, et in area pauimenti iuxta scrinium cum
omni apparatu regali redimitus stetit, cui adueniens de capella reliquia-
rum quidam monachus, vt creditur Ayelwinus quondam eius cubicularius, 40
reuerenter optulit ei gladium suum nudum et extractum de vagina.
Quem beatus Edmundus de manu monachi uultu animoso et placenti
recipiens, et erectum portans, processit vsque ad primam custodiam
presbiterii ex parte australi; cui clausure illius custodie sine humano
adminiculo aperte cum magno strepitu dedere progressum. Similiter et 45
value secunde custodie. Sanctus igitur martir continuans iter quod ceperat
per medium nauis ecclesie, exiit, magnis ostiis, sicut nec prius minoribus,
X x a
676 appentJijc 11.
sibi non obstantibus. Hoc videns et audiens monachus predictus, relator
presencium, supra modum lamentans timuit iam illud vulgi dictum tunc
esse completum: videlicet [quod] postquam tercio beatus Edmundus cornu
suum flauerit, relinquens Beodricesworthe rediret ad Hoxne vbi martiratus
6 occubuit. Set spacio non modico interrupto, anime pre dolore visionis
languenti cito illuxit solacium celestis oraculi. Nam beatum Edmundum
audiuit et vidit in visione per similem viam et modum quibus egressus
fuerat, omnibus clausuris post eum simul coherentibus, reuertentem, et
gladium suum vndique sanguine conspersum monacho tradentem qui sibi
10 illum prius administrauit. Monachus ergo gladium cruentatum lintheo
mundo tersit, et mundatum in vagina recondidit. Quo facto, beatus
Edmundus in scrinium suum assuetum se recollegit, et monachus cum
gladio ad capellam reliquiarum reuertens statim disparuit. Euigilans
autem monachus custos feretri predictus, audiuit infra triduum quod in
15 crastino post eius visionem episcopus norwicensis apud Westmonasterium
in predictis triginta auri talentis coram iusticiariis domini regis iuste fuerat
condempnatus : et sic visio eius condempnacioni presulis quodammodo
concordauit. | Tandem episcopus ad instanciam regis promisit in presencia
procuratorum, notariorum et aliorum multorum, quod de cetero non
20 exigeret ab abbate et conuentu sancti Edmundi subsidium aliquod, nec
exhibicionem priuilegiorum suorum, nec super celebracione ordinum de
monachis predicti monasterii aut de clericis oriundis infra municipium
sancti Edmundi eos inquietaret. Et sic temporalia sua recepit. Et ad
disposicionem regis idem episcopus et abbas taliter qualiter concordati
25 sunt ; more tamen sophistico et verbali. Nam cum predictus episcopus,
in sapiencia sua confidens pariter et thesauro, postea ciiriam romanatn
pro 7iegociis regis, set vt verius creditur ad persecticionem ecclesie sancti
Edvmndi,cum juagna pompa itiirasset: a summo pontifice et cardinalibus
gratanter receptus est ; sperans omnia sibi ad vota succedere. Set infra
30 paucos dies aduentus sui ad curiam, morte subita preocupatus obiit, et ibi
sepultus est ; cuius in moriendo hec verba fuerunt vltima : ' BUri Buri,
seynt Edmond seynt Edmond ! ', sicut testati sunt qui tunc temporis secum
presentes extiterunt. | Sic, sic dominus, contra quem non est sapiencia
nec consilium, finem imposuit cogitacioni sue, meritis beati regis et
35 martiris Edmundi, qui semper de inimicis et persecutoribus ecclesie sue
victoriam habuit et triumphum. Nusquam^ enim legitur quod aliquis
ecclesiam sancti Edmundi leserit et eam iniuste persecutus fuerit, quin
eum dominus meritis sancti sui martiris ad penitenciam vocauerit, aut in
malicia perseuerantem grauiter puniu[er]it. Vbi enim, vt de paucis loquar,
40 rex Suanus, presul Arfastus, Eustachins filius regis Stephani de quo scribit
lohannes Sarum in Policratico suo, Henricus de Estsexia, Rogerus Bigot
comes Northfolchie, Willelmus de Gislingham iusticiarius regis, lohannes
de Bello-Monte — vbi quorum nomina conficerent librura ? Horum
vtique malicia execrabilis est, infamia celebris, infelix exitus, quem adhuc
45 de quibusdam eorum presens etas non ignorat. Si quis ergo antiquas
nescit historias seu casus vel precipicia persecutorum ecclesie sanctt
* MS. nnsquis.
MSBodi 240.] ^z %. aBnmunno rege et mattpte. 677
Edmundi non recolit antiquorum: vel ea que modernis temporibus
diuersis villis et patriis contigerunt et oculis in dies ingeruntur attendat,
et luce clarius intuebitur quod omnes persecutores ecclesie sancti Edmundi
aut vlcio diuina diuersis flagelUs examinans reddidit correctos, aut
reluclamine obduratos iusto iudicio transmisit ad inferos. — 5
Incipiunt xvij vtiraatla facta apitd Wainflete anno Christi 1374° et s".
QUOD CAPELLA DE WAINFLETE RUINOSA PER REUELACIONEM FUIT
REPARATA.
QUidam Alanus cognomineiVastelere, de Wainflet, cum materia diuersi
generis domonim cooperator, intempeste noctis silencio stratu suo
recubans et soporis quieti indulgens, hanc in sompnis habuit visionem.
Videbatur enim sibi quod ymago sancti Edmundi situata in capella
monachorum sancti Edmundi supradicta * apud Wainflete, apparuit sibi 10
sic inquiens ; ' Alane, vbi te disponis cicius operari ? ' At ille : ' Cum
domino de Kyme apud Borwelle, ibi namque conuencionem de quodam
opere speciali celeriter prosequendo.' Cui iterum ymago : * Scis, inquit,
quod capella mea de Wainflet omnino est ruinosa et indiget reparacione
necessaria ; aliis ergo pretermissis, hoc opus meum animo libenti quam 1 5
tocius stude perficere.' Alano vero renitente, et dicente ob suam con-
uencionem prius factam se adquiescere non posse huic operi hac vice :
' Vade, inquit, et noli amplius michi contradicere ; nam ante omnia alia
michi tuum inpendes seruicium, et ego tibi satisfaciam ; iam noli perti-
mescere super isto.' Tunc dictus Alanus commotus et admonitus in 20
crastino, a nullo mortali querens aut sperans diurnum stipendium, opus
cooperture super sepedictam capellam fideliter inchoauit, et ad finem
laudabilem perduxit ; et non minus set magis de victualibus et necessariis
inuenit habundanciam.
DE QUADAM PUELLA DEFUNCTA A MORTE SUSCITATA.
ANno quo supra, quedam Alicia, filia Margarete at Jie Kirke de Wain- 25
flete, etatis vero vnius anni, per iudicium multorum fidedignorum
ibidem circumastanciiun sub notabili spacio et difTuso defuncta omnino
apparuit : pro cuius morte parentes nimis contristati et merentes efTecti,
per manum domini lohannis de Haytone capellani super dictam iuuenem
denarium curuanmt vouentes deo, sancto Edmundo eiusque ymagini in 30
predicta capella : et statim puella reuixit.
De QUADAM CONTRACTA 1N brachio et manu sanata.
QUedam Matildis, de Westchestre, etatis circiter xl annorum, anno
domini M°.CCC.°lxxv° accessit ad capellam predictam, omnino con-
tracta in brachio et manu dextris, ita quod nichil omnino in dictis manu
et brachio facere potuit, nec sibi ipsi in aliquo subuenire, aut ipsos 35
erigere. Set crebris instans oracionibus in dicta capella, infra modicum
* MS. supradicti.
678 appenHix: ii.
tempus sanitatem optatam recuperauit, ita quod se ita faciliter sicut
prius ante contraccionem, signare posset cum ipsa manu prius omnino
contracta.
DE ALIA PER IX ANNOS CONTRACTA ET IBIDEM SANATA.
QUedam Matildis Busche, de Leyk, accessit ad dictam capellam anno
prius nominato, que fere per ix annos sic fuit contracta quod nullo
modo posset incedere nisi curuata super genua et palmas. Que ibidem
dei graciam exspectans, meritis sancti Edmundi adiuta et copiose
suffulta, tantam recuperauit sanitatem, quod eodem anno sub baculorum
erecta regimine de loco in locum transiuit publice et incessit.
De ceco ibidem illuminato.
lo T Ohannes de Wrangle in Holandia, cecus omnino effectus per oc-
-*• casionem infirmitatis morbillorum, accessit ad dictam capellam
sancti Edmundi de Wainflet, et ibidem vacans oracionibus per quin-
denam integram, tandem dei gracia et sancti Edmundi meritis visitatus,
qui ad capellam sub ducis accessit regimine nullo ducente ad propria
15 cum gaudio remeauit.
De alio ceco ibidem illuminato.
Wlllelmus de Skegneys, etatis circiter xx annorum, cecus, accessit ad
predictam capellam de Wainflete et ibi per xv dies deuotis
uacans oracionibus pro recuperanda sanitate, et de tota uita sua domino
lohanni de Haytoii capellano ibidem confessionem faciens, tandem per
20 merita sancti regis et martiris Edmundi perueniens ad lumen oculorum,
sine regimine cuiuscumque visus fuit incedere.
De xvj nautis a periculo naufragii liberatis.
SExdecim naute periclitantes in portu maris qui vocatur Norman, et
penitus de uita desperantes, ad dictam vouerunt capellam sancti
Edmundi de Wainflet: et statim celeri fulciti subsidio omnes saluati
2 j fuerunt ; vnde absque dilacione ad dictum locum sanctum velociter ac-
cesserunt ac vota sua emissa ibidem deuote compleuerunt.
De alio naufragante liberato.
ANno domini M^.CCC^.lxxv", Symon Broun, de Wainflet, in die pal-
marum nautgans in quadam scapha in aqua periculosa vocata
Rabwater, subito per occasionem valide tempestatis auulsus [est] extra
30 scapham, sine spe vite sue conseruande j set recogitans de sancto
Edmundo et capella eius de Wainflet, inter artas et crebras angustias
votum uouit eidem : et statim cum celeritate admirabili de aquis supra-
dictis iterum in scapham absque dampno corporali restituitur ; deinde ad
capellam eiusdem sancti votum suum redditurus accessit.
Ms.Bodi.24o.] ^z ^, (ZEtmunno rege et martgre. 679
De quodam rogante a febribus curari vel statim mori.
ANno quo supra, lohannes Pipere, de Friskenay, casu fortuito grauis-
sima compressus erat infirmitate et immensis premebatiir continuatis
febribus et aliis doloribus, per tres menses et dimidium : qui anxietate
nimia vndique uallatus et astrictus vouit ad capellam sancti Edmundi
supradictam, deum deprecans et sanctum Edmundum quatinus ab illa 5
infirmi[ta]te cicius conualesceret, vel, si contrarium in deioculis sibi magis
esset expediens, absque temporis dilacione mortem subiret et reciperet
corporalem. Hinc ad predictam capellam ueniens, et ibi in oracionibus et
vigiliis noctem perducens inso[m]pnem : die proxima sequenti statim
post suam oblacionem coram ymagine sancti Edmundi positam, in- 10
mediate sine temporis protractu, deo et sancto Edmundo spiritum suum
commendans inter verba oracionis animam exalauit.
DE NAUFRAGANTIBUS LIBERATIS.
T
Tem anno quo supra, quidam naute nauigantes in mari contra villam
nomine Skegneys, tanta aeris intemperie subito fuerant circumuenti,
quod de vita penitus desperantes vouerunt ad sanctum Edmundum et 13
eius capellam de Wainflet supradictam ; promittentes si deus de tanto
periculo per merita sancti Edmundi eos liberaret, ipsum in capella
supradicta pro modulo suo honoribus et oblacionibus venerari niterentur.
Quo voto emisso : protinus ab horribili timore suo per tempestatis sub-
traccionem sunt eruti, et optate securitati per sancti Edmundi merita 20
velociter com[m]endati ; vnde et dictum locum deuote visitantes, nauem
de cera nomine oblacionis ibidem situarunt, et cotidie tempore misse in
eadem capella ob reuerenciam sancti Edmundi propriis sumptibus can-
delam ardentem diutissime sustentauerunt.
De quadam muliere contracta et curata.
QUedam mulier nomine lohanna Gibbe, casu cadens' in terram de 35
equo cui insederat, anno superius dicto, cuius casus occasione
manum suam dextram contractam obtinuit, ita quod in nullo sibi ipsi
per eam potuit prouidere. Vnde in villa de Croft predicta lohanna residens
per noctem in domo cuiusdam nomine Wioth, circa tempus camipriuii, in
sompnis per visionem accepit quod ad capellam pergeret sancti Edmundi 30
de Wainflet, et ibi per merita eiusdem sancti integram reciperet sanitatem.
Que statim die proximo sequenti ad dictam capellam perueniens, et
in oracionibus per aliquod tempus ibidem consistens, quod precabatur
mirabiliter obtinuit, et perfecte sanitati restituta cum gaudio recessit ad
propria. 35
De alia contracta curata.
ANnosa quedam nomine Colet, de Leik, contracta fuit in brachio et
tibia sinistris per tres annos integros, ita quod neruis et iuncturis
vtriusque membri inuicem congelatis, neutrum membrum supradictum
' r. cecidit.
68o appennir n.
potuit mouere aut erigere quouis modo. Que veniens ad predictam
capellam de Wainflete, ibique per xiiij dies oracioni indulgens, tandem a
sompno graui preuenta cepit clamare in sompnis : * Accipe meum bra-
chium, accipe meum brachium.' Per quam vocem subitaneam assistentes
5 stupefacti, dormientem feminam ad vigiliam excitarunt, eaque experge-
facta, protinus inquirunt quid sibi vellet clamor emissus. At illa : * Vir,
inquit, mire pulcritudinis sanctissimus martir Edmundus per tibiam me
traxit ; ac ut per manum me attraheret, ipsum rogaui. Nonne et vos
eundem vidistis?' Illis autem exultantibus, dictam vetulam erexerunt
10 et tibiam eius prius contractam, sanatam inuenerunt ; vnde et mox
sine medio viribus propriis tres gradus coram ymagine [ascendens]
oblacionem suam deuote situauit ; ac non modicum post in brachio suo
magni releuaminis consolacionem probabiliter optinuit et recepit.
De infante submerso vite restituto.
ANno quo supra, quidam infans de ciuitate eboracensi oriundus, etatis
, ^ xviij septimanarum, submersus fuit in quodam vase aqua pleno, et
quasi mortuus omnibus astantibus apparuit. Vnde mater eius stans et
eiulans, et omnino de vita ipsius desperans, vouebat tamen confidenter
visitare capellam sancti Edmundi apud Waynfleet, vnum denarium
incuruans super capud filii sui : et statim reuixit et sanus effectus est.
De quodam alio puero submerso et vite restituto.
20 A Nno supradicto, quidam puer de sancto Botulpho proiectus fuit in
-t^ portum ibidem de Withum casualiter de vno porco, et ibidem
diucius in aqua existens sic quod videbatur mortuus. Parentes vero eius-
dem super eo dolentes, de consilio vicinomm vouebant eum ad predictam
capellam : et mox integre restitutus est sanitati.
De vj peregrinis in Hispania a uinculis et carcere
liberatis.
25 'C Odem anno, venerunt sex peregrini anglici, scilicet dominus lo-
■L' hannes de Brum capellanus et alii quinque, de Bartoii et de
Beuerle oriundi, de sancto lacobo in Compostellis versus Angliam [ten-
dentes] vsque ad ciuitatem que vocatur Bures, in Hispannia : in qua
quidem ciuitate capti fuerunt tanquam inimici, et incarcerati et in com-
30 pedibus fortiter positi et ligati per xv septimanas, et statuta erat dies in
qua debuissent decollari. Tunc sanctus Edmundus apparuit illis in
carcere reclusis nocte precedente, mandans eis vt surgerent et peregre
proficiscerentur ad capellam suam in Wainflet. Qui motis manibus ac
pedibus, voceque huius audita statim a cathenis soluti, surrexerunt
35 ostiumque carceris apertum inuenerunt, cum omnibus suis, videlicet peris,
baculis, vestibus et huiusmodi ; et incolumes absque molestacione seu
grauamine Angliam introierunt, dictamque capellam deuote visitauerunt,
et vnam nauem ceream cum vno cereo magni ponderis, ad agnicionem
huius miraculi ad honorem dei et sancti martiris Edmundi humiliter
40 optulerunt.
Ms.Bodi.a4o.] ^z %). oBDmuntio tege et martpre. 68 1
DE QUODAM PUERO SUBMERSO VITE RESTITUTO.
ANno memorato, quidam iuuenis de partibus Lindeseie natus, etatis
quasi viij° annorum, sedebat in vna carecta quatuor quarteriis
salis onerata, versus partes Lindeseie deferendis. Cumque dicta carecta
venisset in villam de Irby super vnum paruum pontem, euoluta fuit in
quandam profundam foueam, et puer subtus cecidit, et ibidem iacuit per 5
spacium vnius hore. Carectarius vero de casu huiusmodi stupefactus, ad
villam cucurrit pro auxilio obtinendo. Qui cum reuenisset cum homi-
nibus ville, carectam leuauerunt et dictum puerum in profunditate fouee
mortuum inuenerunt, Parentes vero dicti pueri eodem die capellam
sancti Edmundi in Wainflet peregre visitauerant S et domum per eandem lo
viam reuertentes suum filium mortuum inuenerunt. Quo viso : clama-
uerunt et eiulauerunt, deumque et sanctum Edmundum pro vita filii sui
inuocauerunt, et vota vouentes ad dictam capellam redire spospon-
derunt : et statim dictus puer post votum huiusfmodi] pedem suum sibi
attraxit capudque mouebat, et aliqualiter recreatus, surrexit et quasi illesus 15
cum parentibus suis ad eandem capellam properabat.
De monili in gutture pueri.
ANno prenotato, quidam puer de Tatersale, vnius anni etate, deglutiuit
■^~^ vnum monile de metallo : quod quidem monile in gutture pueri
consistebat per duas septimanas, ita quod nullus potuit mouere illud huc
neque illuc. Parentes vero ipsius de vita desperantes, vouerunt eum ad ao
predictam capellam sancti Edmundi: et statim post votum emissum,
dictum monile sanguinolentum a gutture pueri exiliuit, et sanatus est
puer in illa hora.
Incipiunt niiraculafacta in capella sancii Edmundi de Lynge,
De puero submerso.
PUer quidam in villa de Belawe natus, in profundo cuiusdam putei,
anno domini M°. CCC°. Ixxj°., casualiter mersus fuit. Pro quo 25
puero sic merso et mortuo parentes eius nimium dolentes et tristes
effecti, ad sanctum vouerunt Edmundum, ipsumque in capella sua de
Lyng deuocius venerari sposponderunt, si meritis eiusdem martiris puerum
suum vite restitutum recipere mererentur. Quo voto sic emisso : statim
defunctus reuixit ; et parentes eius vota complentes, deum et sanctum 30
Edmundum in capella predicta laudauerunt.
De quadam puella a morte suscitata.
ITem, anno domini M^.ccc^.Ixxij"., in villa de Sparham, quedam
puella de equo cui insederat' casualiter cecidit in terra super coUum et
capud, ex cuius casus infortunio confracta et elisa mortua est et penitus
extincta per spacium trium horarum apparuit. Vnde propinqui eius et 35
' MS. visitauerunt. * MS. insiderat.
682 appentiir ii.
amici nimium contristati, pro salute puelle reformanda nudis pedibus ad
capellam sancti Edmundi de Lyng peregrinaturos sese deuotis affectibus
promiserunt, Quo facto: dicta puella respirans reuixit et conualuit,
deum et sanctum Edmundum laudans et benedicens ; ac in sancti
5 martiris honorem vna cum patre et matre eius tempore vite eorum,
vigilias eiusdem martiris in pane et aqua se sub voto ieiunare constrinxit.
De quodam iuuene mortuo vite restituto.
ANno domini M°.ccc°.lxxiij"., quidam iuuenis ville de Lyng percussus
- enormiter, a momento statim sine spe recuperande salutis per
tempus notabile defunctus apparuit. Vnde mater eius turbata et quasi
lo extra se posita, ad sancti Edmundi capellam de Lyng predictam cursu
veloci festinauit. Vbi deum et sanctum Edmundum pro filii sui salute
iugiter interpellans, et tandem domum regrediens : puerum, quem quasi
mortuum et animam exalantem reliquit, vite et sanitati mirabiliter
restitutum per merita sancti martiris inuenit.
De quodam languido et muto.
J 5 /^Uidam lohannes Skynnere, de Derham, anno domini M°.ccco.lxxiiij°.,
\sl> inter natale domini et dominicam quadragesime quasi in
extremis vehementer elanguit: vnde tres eius amici speciales multum
contristati, pro eius sanitate recuperanda ad sanctum Edmundum et eius
capellam de Lyng vota vouerunt. Quo facto : perfecte sanitati restituitur
20 qui modicum ^ ante mortem subire vicinam ab omnibus putabatur. Postea
cum dicti amici simul cum ipso lohanne predicto peregrinando versus
capellam pro voto suo soluendo procederent : lohannes predictus subito
in itinere, plectro lingue sue contracto, mutus omnino, et quasi insensatus
effectus est. Quod amici eius intuentes, et supra modum stupefacti et
25 attoniti, dixerunt ei : ' Vere iam patet quod non deuote obseruas vota que
pro te emisimus. Sede ergo festinanter et te ipsum discalcia, vt sic deo
et sancto Edmundo melius placens, graciam et sanitatem consequaris.'
Qui statim amicorum suorum consiliis et monitis adquiescens, subito
vsum lingue et loquele expressionem miraculose recepit ; et sic deum
30 et sanctum Edmundum benedicens, deuocius prosequitur quod necligen-
cius inchoabat.
De muliere contracta.
OUedam mulier de Repham per vij annos sic erat contracta quod nisi
curuata ^ super manus et genua valebat incedere. Vnde ad dictam
capellam de Ling ob sancti Edmundi veneracionem, anno domini
35 Millesimo .ccClxxv"., peregrinando veniens, per merita sancti Edmundi
sanari promeruit.
' MS. modicam, * MS. curuatus.
Ms.Bodi.24o.] ^t %). (ZHDmunno xzqz et martgre. 6S3
De quodam infante in cunis iacente, inter flammas domus
ARDENTIS MIRABILITER ILLESO.
ANno domini M°.ccc.lxxv., contigit apud villam de Skeringe quandam
-tV domum subito concremari in qua sponsus cum sponsa, et cum filio
suo in cunis iacente, sopori vehemencius indulgebant. Qui statim per
flamme stridorem euigilantes, ac mortis perculsi timore domum flammi-
fluam celeriter egredientes et a vicinis suis auxilium postulantes : filium 5
suum in ignis discrimine penitus obliti sunt, super quem domus predicta
per ignem eneruata corruit. Vnde parentes de filio suo reminiscentes et
ineifabiliter dolentes, humanoque frustrati presidio, deum et sanctum
Edmundum pro filii sui conseruanda salute precibus et singultibus vere
gemebundis iugiter inuocabant, vouentes cum lacrimis si deus per merita 10
sancti Edmundi martiris sui gloriosi filium suum sibi reddere dignaretur
incolumem, nudis pedibus se capellam sancti Edmundi de Lyng deuote
visitare, et oblacionibus honoribusque congruis pro sua possibilitate
ibidem deum et sanctum Edmundum toto corde venerari. Quo voto sic
emisso: accidit res stupenda et omni laude preconizanda, puer namque 15
nec per casum domus oppressus nec per flammas adustus, viuus et
incolumis ^ per sancti Edmundi merita miraculose est restitutus.
De muliere ceca et muta sanata.
QUidam uir de partibus Cancie habens vxorem cecam et mutam, cum
^^ qua diffuse multis et variis in locis laborans pro sanitate eidem
procuranda nullam omnino potuit impetrare ; tandem depauperatus, et ao
labore diutino fatigatus, ipsam occulte dimittendo reliquit, eo quod
vlterius sibi necessaria procurare non potuit. Quid plura? Reuera qui
sanat contritos corde et allegat ^ contriciones eorum, statim post disces-
sum mariti eidem mulieri in sompnis astitit, dicens : ' Surge et transi ad
capellam monialium Thefordie apud villam de Ling in honore sancti regis 2$
et martiris Edmundi fundatam.' Que statim a sompno respirans, virum
elegantem et pulcher[r]imum de domo sua egredientem oculata fide
cemebat; quem sponsum suum fore credens, vocibus huiuscemodi ad
eum tunc clamauit : ' Domine, quo vadis ? ' At ille qui apparuit respondit :
* Hestema die nullatenus me vidisti, et iam de nocte potes me videre ? ' 30
Cui et illa : ' Loquor, et video, vnde deo gracias ago.' Statimque vicinis
accedentibus retulit qualiter vnus sibi assistens consuluit et monuit vt
predictam capellam adiret : quod et fecit. Sicque factum est quod per
sancti Edmundi merita in vna eadem persona, ceca visui, muta affatui
miraculose fuerat restituta. — 35
De securi fracto et miraculose reparato.
Vlr quidam fidelis etvite probabilis lohannes de Languode nomine, in
partibus Estsexie apud Gosfeld oriundus, quoddam miraculum dum
adhuc puer in patema domo maneret fideli assercione de se contigisse
perhibuit. Quodam namque die cum animo caderet puerili quoddam
» MS. incolimis. » MS. alligat; =alleviat.
684 appcnuir II.
V
lignum findere, securim latenter arripiens velociter cepit agere. Cumque
minus caute, forti tamen ut potuit impetu securim ligno concuteret,
securim in duas partes fregit, ipsumque cum merore et luctu, flagellum
patris metuens, secrecius quo potuit sub quodam scabello occuluit.
5 Preterea in se ipso considerans defectum qui acciderat, et patrem suum
diu latere non posse, nouos multiplicat gemitus et lacrimas habundanter
effundit ; tandem cum lacrimis sanctum regem et martirem Edmundum
suppliciter exorauit ut sibi subueniret. Finita cum fletibus oracione, ad
locum regreditur vbi securim fractum reposuerat, ut in alio loco secrecius
lo absconderet : securim sanum et redintegratum inuenit. Tunc magno
iubilo tripudians, deum et sanctum Edmundum prout sciuit et potuit
magnificauit. Postea idem loliannes adultus, in villa sancti Edmundi
circa annos Christi 1349 commorans, a laude sancti Edmundi non cessauit.
Quem frater Thomas de Thakstede et frater Henricus de Kirkestede
15 familiariter cognouerunt, et istud miraculum ab eo didicerunt.
ESt villa quedam in Northfolchia cui nomen Wymundham, in qua
vigent villici claritate fidei precipue commendandi, et virtus
sancti Edmundi in ipsis admiranda. Pluries namque cum eorum terre
ceperint arescere pro pluuie defectu, protinus expertum remedium nichil
3o hesitantes exquirunt. Sanctum videlicet Edmundum sanctis precibus
exorant, et sibi de cera munusculum preparare festinant, et deinde locum
eius apud Buri pariter visitare disponunt. Nec aliquando, sancto Ed-
mundo suffragante, a suo voto fraudantur, quin antequam domum
redierint habundantibus pluuiis terras eorum irrigari letentur, et vberiores
25 quam terris adiacentibus fructus gratulando percipiant.
De brachio pueri confracto et sanato.
Clrca annum domini M.CCCxlix. erat in Holondie partibus quidam
mijes prediues et deo deuotus, cuius quidam famulus cum filio
domini sui, tenere quidem etatis, ludens, eumque circumcirca per
brachium iactitans, brachium pueri casualiter rupit. Famulus igitur
30 confusus et in luctum conuersus, puerum gementem nutrici ad placandum
secrecius commisit. Quod cum nutrix cognouisset, quasi amens effecta
lacrinias multas et singultus emisit ; puerumque delinitum, in lectulo
collocauit, et brachium eius cum mollibus panniculis colligauit, et eum ad
sompni quietem excitauit. Cumque nutrix puero dormiente lugeret, cepit
35 tristis cogitare si quod posset tristicie sue consolacionis afferri remedium.
Cui statim in memoriam venit virtus miratulorum et frequencia, que
sanctus rex et martir Edmundus exercere solebat : tunc cepit illa
sanctum martirem deprecari, et orando vouere quod si puerum sanitati
restitueret, feretrum eius cum oblacione visitaret. Nec multum post eius
40 votum puer de lectulo clamitans vociferare cepit. Quem * cum illa re-
quireret quomodo se haberet, ille respondit quia plene sanus esset;
addiditque quod miles quidam pulcher[r]imus sibi astitisset sanassetque
1 MS. Cni.
Ms.Bodi.24o.] £)e ^. (ZHDmunno rege et mattjre. 685
brachium suum, et cum magno lumine quo apparuit ab eius oculis
discessi[sse]t. Hoc denique signum nutrici puer dedit : * Inuenies, inquit,
panniculos et quecunque diligenter brachio meo apposuisti, in profun-
dita[te] lectuli recondita.' Que statim surgens et omnia prout puer
mdicauerat inueniens, sanumque brachium circumquaque considerans : 5
gracias egit deo et eius militi sancto Edmundo; postea votum factum
soluebat et oblacionem sancto martiri deferebat.
"PJ* Rat quidam monachus sancti Edmundi nomine lohannes de Lauen-
•*— ^ ham; tunc susceptor hospitum, et postea sacrista fuit optimus.
Cui circa annum domini 1353, tempore sancte quadragesime, vlcus graue 10
supra modum sub mento a latere gutturis cepit succrescere, quo vim eciam
inferente, a dominica iij* eiusdem quadragesime vsque in vigiliam pasche
neque sompno neque cibo libere poterat indulgere. Cumque morbus
intumesceret, et ipse iugi punccione mortem sibi imminere tremesceret,
multos sanctos' inuocauit, set sancti Edmundi regis et martiris et sancte 15
virginis Etheldrede se precibus plenius com[m]endauit. Porro a feria vj"
ante dominicam palmarum vsque in diem parasceues ita iam dictus mona-
chus infirmitate depressus iacebat ut per ipsam ebdomadam integram nec
verbum exprimeret neque dentes set vix labia pro quacumque necessitate
ab inuicem disiungere potuisset, vnde desperacione vite concepta, quia ao
loqui non poterat manuum signis, more monachorum in die parasceues, se
mortuum signabat. Hoc tandem die in summa pena ab ipso monacho
exspectato, circa horam diei nonam paululum dormitare cepit ; in qua
dormitacione mox sibi visum fuit quod in ecclesia sancti Edmundi
gloriosi sui patroni iuxta capellam eiusdem in aquilonari parte chori sitam 35
se sopori dedisset. Quo illic vt [sibi] visum est in extasi permanente, de
capella proxima sancti ' Sabe abbatis exiit quedam sanctimonialis femina
supra modum decora, que ad locum in quo iacuit directe profecta est et
leniter eius poUicibus eius labia tangens et aperiens orisque illius intima
considerans, crucis signum apposuit, et versus magnum altare et feretrum 30
sancti Edmundi cepit ire. Set mox ad infii-mum monachum reuersa, eum-
que blande consolans, taliter allocuta est : ' Tu duos anulos aureos habes
in cistella tua, de quibus apud monasterium de Ely vnum facies michi ferri ;'
nec vix verba compleuerat, ecce quasi ab ymagine sancti Edmundi que in
dicta capella sita erat, vox talis exibat : ' Et alterum dabis michi.' Quibus 35
ita finitis, visio facta disparuit. Et statim monachus infirmus, cui per
ebdomadam precedentem nec loquendi nec viuendi spes vlla remanserat,
excitatus a sompno et a sompno turbatus, multis illic astantibus vna voce
clamabat : * Benedicite, fratres mei ; quis affuit hic uobiscum ? ' Qui cum
mirantes respondissent quod nuUus nisi ipsi soli : aperto statim ore eius, 40
cunta per ordinem eis enarrabat que deus meritis beati Edmundi et beate
Etheldrede circa eum fecerat mirifica pietate. Post hec febre quadam
correptus de infirmitate conualuit, deoque summo et sanctis eius gracias
egit. I Quidam forsitan hec audientes de sanctis, varie iudicabunt eo quod
' MS. socios. ' MS. sancte. This chapel had been fonnded by abbot
Anselm (i 121-38), who had previously been abbot of St. Sabas at Rome ; cf. Mon.
Angl. III. 103.
686 appenuir ii.
rex et martir gloriosus Edmundus virgo et corpore incorruptus, Ethel-
dredam virginem et reginam similiter corpore incorruptam, in tam claro
miraculo propria ecclesia famulanteque sibi monacho preuenire voluerit.
Nam quod ipse par et particeps huius extiterit miraculi, per hoc omnibus
5 innotescit quod sibi alterum amilum pro munere vendicauit. Hoc
denique miraculum plenius omnibus indicat qualiter in choris sanctorum
caritas sancta regnat, qualiter de honoribus sibi a deo collatis alternatim
applaudunt ; qui sibi iocundo certamine honores inuicem oflferunt, et quod
quis boni- vel laudis in alio sancto videt, hoc se per dei presenciam et
lo caritatis fliienciam, se percepisse congaudet.
QUidam seruulus prope villam sancti Edmundi fenum cumulans et
in altum componens, cum iam cumulus fere xij pedum vel amplius
haberet altitudinem, superstans et minus caute se vertens ad terram ruit,
ipsa capitis summitate primum terram contingente, sicque coUisus est
15 in ea parte vt collo infra corpus presso, capud et humeri coniungerentur.
Affuit balliuus loci hoc videns ; et merens eo quod famulus sic subito
moreretur, sanctum Edmundum inuocat et se spondet eum cum oblacione
visitaturum ; deinde oracionibus insistit, coUum trahit : et seruulum,
quem paulo ante cernebat quasi mortuum, iam loquentem, et post
20 paululum ambulantem mirando, sanctum dei martirem Edmundum
exaltabat,
ALius quidam puerulus, nondum quidem triennis, cum apud Cokefeld
quodam die luderet cum cultello, fortuitu vt assolet in terram
cecidit, seque sic grauiter cum cultello vulnerauit, vt ad mensuram trium
25 pollicum ad estimacionem verisimilem cultellus in pectus pueri infixus
mergeretur; quod circa boram nonam contigisse refertur a parentibus,
a qua quidem hora vsque ad vesperam sanguis effluere non cessauit.
Clamat mater, dolet pater de morte innocentis ; deinde vota vouent et
sanctum Edmundum inuocant. Tandem respiciens mater puerulum,
30 et per pallorem et duriciam mortis signa coniciens, voce clamauit
materna: 'Mortuus est puer meus, mortuus est puer!' Cui puer statim
respondit : ' Vere, mater, non sum mortuus, set adhuc tecum viuo.' Qui
cito conualuit ; et post modicum temporis a parentibus suis ad ecclesiam
sancti Edmundi perductus est.
3.*) T7^^* ^^^"^ paruulus et puerulus nomine Robertus, filius lohannis de
J- Rokewode de valencioribus patrie sancti Edmundi ; qui cum [cum]
parentibus suis apud Wheluetham moraretur, elapsus quadam die nutricis
manibus in quoddam stagnum casualiter cecidit, et immersus est, bisque
vel tercio idem passus natauit tandem super flumen. Inter hec soUicite
40 queritur, et ancilla quedam accurrens eumque natantem videns, nunciauit
esse mortuum iacereque turgidum super vndam. Parentes igitur attoniti
et valde turbati, cogitabant quomodo eum ad terram traherent et sepe-
lirent; assumentesque rastrum, et per hoc eum attrahentes, posuerunt
corpus rigidum calefaciendum iuxta ignem : nullumque vite signum in eo
45 videntes, sanctum Edmundum inuocabant. Nec mora puerum, de cuius
Ms.Bodi.a4o.] ^z ^. OEiimunDo rege et mattpre, 687
vita desperauerant, iam viuentem et corridentem inspicientes, deum et
sanctum Edmundum coUaudabant.
QUidam insuper puerulus cum sorore innocente in manerio ville de
Ingham vagans ac progrediens, casualiter in puteum plenum
horrendo ceno cecidit, et sic mersus est vt nulla pars corporis vel vestium 5
a quoquam posset perpendi. Quod uidens soror, et ingemiscens, clamauit
fratrem esse defossum. Audiens vero mater hec, fleuit fortiter et in-
gemuit; sumensque rastrum et diu querens puerum in puteo, tandem
attraxit et extraxit eum de puteo— nec mirum si iam mortuus esset, etsi
vires valide suppecissent ! Lauant corpus et vestimenta, fouetur puer ad 10
ignem, nec mouetur. Tandem sanctns Edmundus inuocatur: et statim
puer spiritum recipit, oculos aperit, manus expandit et vires siunit ;
ambulat, iocatur et more pueri verba format.
Clrca annum Christi 1351 per merita beati Edmundi regis et martiris
infra vj mensium spacium quatuor mortui in comitatu Suthfolchie, 15
vel vere mortui reputati per vera signa et indicia que in mortuis solent
apparere, vite pristine et saluti integre restituti sunt. —
CUm sanctus sanctorum per se ipsum testetur quia lucema sub modio
non sit occultanda : mirum cur sanctus Edmundus propter miracu-
lorum frequenciam in vniuersa terra non adoretur et predicetur. Set ao
causa huius ignauie duplex esse potest : aut quia tot operatur quod pre
multitudine numerari non possunt ; aut certe eorum notatur ingratitudo
qui sibi ostensa miracula reuelare et publicare deberent, aut eonmi
torpor et necligencia qui hec scribere et ecclesie com[m]endare tenentur.
Nam milia operatus est miracula que non referuntur, et item milia que 25
non scribuntur, et sic per necligenciam eorum qui scribere debuerunt,
a noticia lapsa sunt ; sicut naufragorum liberacio, iniirmorum releuacio,
peccatorum relaxacio, temptacionum euacuacio, aliorumque oppressonmi
non solum mira set cita et salubris subuencio. Quedam igitur recen-
ciora scribenda sunt, vt tanti nomen martiris futuris temporibus semper 30
permaneat gloriosum. ^ Cum enim propter tempestatem inauditam specio-
sum et valde spectabile beati Edmundi caderet campanile et in cadendo
pluribus mortem intentaret, ita quod nullus tum propter ruinam illius
im[m]inentem, tum propter alia per illud seu per tempestatem horrendam
ruine patencia tutum sibi locum putaret, patronus noster et pater 35
sanctus Edmundus omnes protexit ; cum tamen dtcto et audito con-
sideratis circumstanciis, hoc magmun erat miraculum. Namque non
solum in ipsa ecclesia, scil. presbiterio, choro et capella beate Marie, vbi
maximum imminebat periculum, set '^ eciam in ipso campanili panmi ante
casum eius hominum multitudo affuerat : set in diuersis cameris, studiis, 40
et aliis locis vbi post paruissimum inteniallum ipsa ruina contingebat
fratres omnes hic inde consistentes manifesta dei virtute et sancti Ed-
mundi prece ab omni mortis periculo saluantur, nec famulus aliquis, vel
catulus, vllam sensit lesionem qua mortem vel mutilacionis discrimen
^ The following seems to refer to the fall of the church tower in laio, cf. Mon.
Angl. III. 105. " MS. sen.
688 appentiijc II.
incurrit. Postes tamen campanilis hinc inde cadebant et ante et post
monachos a dextris et a sinistris circumcirca ruebant, nuUus tamen
eorum ledebatur. Campanile igitur horrido motu et impetu corruens
versus sanctum Edmundum, cum per omnem racionem et venti indicium
£ eius attemptaret feretrum, dei virtute reuersum est ad aquilonem, ubi nec
omnino noceret hominibus, et loca sanctiora et digniora, scil. altaria sin-
gula, intacta relinqueret, benedictus' deus per omnia. Hec, Christe, tua
magnalia, qui per preces et merita sancti Edmundi et aliorum qui tecum
sunt facis mirabilia, operaris magnifica, vt nomen quod est benedictum in
lo secula, apud infimos et peccatores sit in laude perhenni ; sicque piorum
corda confirmas, et impiorum pectora per hec ad te prouocas, vt dicat
omnis homo : * Non est similis tui domine, et non est secundum opera
tua.' Hec, inquam, Christe per te facta sunt, qui facis mirabilia solus,
et viuis et regnas cum deo patre in vnitate spiritus sancti, etc.
J5 /^lrca annum domini 1182, dominus Willelmus de Burgo, filius comitis
>«-^ Cancie, fundauit monasterium canonicorum nigrorum in territorio
de Atheschille in Hibernia, in honore sancte Marie et sancti Edmundi
regis et martiris ; in cuius monasterii oratorio principali, iuxta magnum
altare, situatur quedam ymago sancti regis et martiris Edmundi, habens
20 in manu sua dextra lanceam in signum protectoris et tocius illius patrie
defensoris palam extensam. Volens autem dominus nomen famamque
sanctitatis martiris sui Edmundi in occiduis, sicut in orientalibus mundi
partibus longius laciusque nitescere, et Hibemicos firmius in fide solidare,
fundatoremque predicti monasterii de morte sua premunire quatinus
25 anime sue saluti solicicius inuigilaret resque suas^ salubrius disponeret:
hoc indicium sibi munitiuum dat eidem fundatori vsque in diem ho-
diernum, ut ymago sancti Edmundi lanceam quam manu tenet erectam,
ante mortem fundatoris in proximo morituri de manu sua eiciat et in
pauimentum oratorii longius proiciat ; cuius lancee eieccio signum mortis
30 fundatoris predicti monasterii incolis hibemicis notorium est et mani-
festum. — In quadam silua predicto monasterio vicina, pascuntur oues
simul cum lupis, in magna multitudine, et tamen oues miraculose et
meritis sancti Edmundi a lupis omnino non leduntur.
* MS. rebus suis.
APPENDIX III.
From MS. Trin. Coll. Duhlin B 2, >t\
VlTA SANCTI FREMUNDI, AUCTORE UT DICITUR BURGHARDO.
INCIPIT uita et passio Sanctissimi Freemundi regis et martiris, Sancti
Eadmundi regis et martiris ex sorore nepotis, a quodam clerico Burg-
hardo nomine ueraci stilo conscripta. Sed et eiusdem corporis inuentio,
a beato Berino, eo tempore Dorchacensis ecclesie episcopo, prout
uiderat exarata. 5
AD laudem domini nostri lesu Christi, ego Burghardus litteris angh'cis
■**■ et latinis instructus, sancti Freemundi ad heremi solitudinem fu-
gientis de palacio socius indiuiduus, comesque eius contra fidei inimicos
pro Christi fide dimicantis eifectus ; uite sue sanctitatem a primeua etate
agnoscens, et martirii sui posteris testimonium derelinquens, vitam ipsius 10
miraculis per singula uirtutum opera choruscantem, et passionis eximie
gloriam nec morte uictam, prout uidi et didici, et fidei testimonio digna
cognoui, fide plena relatione conscripsi. Quippe qui Christi in suis
sanctis mirabilia operantis potenciam, et ma[r]tiris sui egregii Freemundi
miracula, per Anglie partes circumquaque egrotis, claudis, cecis, aridis, 15
energuminis fide petentibus exhibita, infructuoso silencio preterire non
potui. Noui enim quia quod dixerit ue(ri)tas, nulla delere poterit etas.
Credo igitur celestem tbesaurum in terra absconditum, diu latere non
posse, quem pro iidelium utilitate, cum ipsi placuerit, credentibus uoluerit
reuelare. Non enim potest lux in tenebris abscondi, cum eam deceat ao
super candelabrum, ut omnibus qui in domo sunt luceat, eleuari. Vitam
uero sancti Freemundi uirtutibus et miraculis plenam, et ipsius passionem,
que vndecimo die Maii pro Christi nomine completa est, veritatis stilo
conscriptas ego, qui morti eius et sepulture presens extiti, in loculo
plumbeo simul cum corpore ideo claudere uolui, ut si forte etati postere 35
diuina pietas martiris sui Freemundi sepulturam uoluerit reuelare, litteris
istis inuentis in sanctitatis testimonio, ab illius etatis hominibus perlectis,
* MS. Trin. CoU. Dublin, where I fotind this life, is the only MS. yet known
which contains the complete text, John of Tynemouth ond MS. Lansd. 436, f. 33,
giving only abridgments. I am indebted to the Provost and Fellows of Trin. CoU.
for the loan of the MS.
VOL. II. Y y
690 appenDir iii.
sanctissimi martiris nomen et uitam et patriam et parentes et passionis
gloriam et miraculorum insignia breuiter annotata cognoscant, et cum
ista non uiderint nec audierint, ex nostri officii stilo veritatis testi-
monio credant, et dei operationi, a quo bona omnia flunt, et martiris sui
5 Freemundi meritis et laudibus deuotiores pietatis cultum exhibeant.
TEmporibus regum antiquorum erat quidam rex in Anglia, Oflfa
nomine. Hic sibi reginam quandam Botildam nomine, sororem
beati Eadmundi regis et martiris, coniunxerat. A primeua etate usque
ad decrepitam hii simul uixerant, sed prolis inter se consolationem habere
lo non poterant. Eadem tempestate in eadem prouincia quidam Algarus
nomine, uxorem nomine Thouam habuit, que uiro suo filium procreauit.
Hic tercia die natiuitatis sue contra nature modum dei uoluntate loque-
lam edidit, et de prefato rege Offa prophetauit quod in ultlmo senectutis
tempore filium ex uxore sua procrearet, quem deus ad fidei graciam
15 eligeret, et qui patrem suum incredulitatis frigore detentum cum matre
sua ad baptismi graciam, cum maxima eiusdem gentis multitudine, con-
uerteret, et in infancia sua leprosos mundaret et cecos illuminaret, et
eandem patriam ab hostium immanitate liberaret ; in cuius ortu super
eandem domum in qua puer nasceretur, arcum celi nouem diebus et
30 totidem noctibus ad sanctitatis eius testimonium iugiter constare predixit.
Quo dicto, in sancte trinitatis confessione baptismum petiit, et optinuit ;
et predicto quod prefatus puer Freemundus uocaretur : statim ut bapti-
zatus fuit, paruulus obiit. Elapso jtaque tempore sicut puer predixit,
regina concepit, et sicut etiam in sompnis preostensum fuerat, pro-
35 missum a deo Freemundum sine magno parturitionis dolore edidit.
Super hunc igitur, sicut puer prophetauerat, lucis columpna apparuit,
et ipsius noticiam et sanctitatis laudem circumquaque diffudit. Puer
Freemundus, cum ad intelligibilis etatis annos peruenit, ab episcopo
Eswi baptismi graciam expetiit, et nescientibus patre et matre eandem
30 suscepit ; plures uefo prouectioris etatis homines signis predictis prouo-
catos, eiusdem gracie socios habuit. Baptismi itaque gracia sublimatus,
de uirtute in uirtutem excreuit, leprosos mundauit, uarie infirmitatis
incomodo depressos, inuocato Christi nomine curauit; patremque et
matrem eius hucusque gentilitatis errofe depressos, tantorum prodi-
35 giorum magnitudine ad Christi fidem, cum infinita nobilium et plebium
multitudine, conuertit. Ipsi uero, etatis grauitate depressi et corpore
infirmitate inualidi, post acceptam Christi graciam regi celesti tandem
militare uolentes a suis consilium de regni incolumitate suscipiunt, et
filium suum Freemundum, iusticie cultorem, pacis et concordie amatorem,
40 uiribus insignem, licet plurimum renitentem ad regni sui regimen, multa
prece preostensa, ingruentis necessitatis ratione cum amicorum consilio
promouerunt.
HAc necessitate compulsus, non sue sed parentum suorum uoluntati
satisfaciens, regni apicem anno integro et dimidio nobiliter rexit,
46 pauperes iuuit, pacis graciam auxit, iniquorum contumaciam debellauit.
Deitatis amore preuentus, huius honoris culmen in nichilum duxit: et ne
Ms.Dubi.B.3.7.] dJita ^. jFtemunui, 691
dum curis terrenis incumberet, salutis inteme dampnum incurreret, solum
deum consilii sui conscium esse uoluit et nescientibus patre et matre
et ceteris amicis omnibus, cum duobus clericis litteris latinis instructis,
Burghardo et Edebrito, aufugit, heremi loca quesiuit, et tandem ad ciui-
tatem quandam supra ripam maris sttam, Carlion nomine, peregrinus 5
peruenit. Vbi forte nauem modicam et neglectam, sine omni naualium
armamentorum instnmiento, reperiens, in dei bonitate confisus illam
intrauit intrepidus, et non uentis sed dei se auxilio committens, nauem in
maris profundum impulit, et quo eam dei manus impelleret ire precepit.
Et ita quinto nauigationis die, sine remtgio, cvun duobus sociis ad loca 10
prius periculosa, in quibus ante eum nemo, propter demonum, ut aiunt,
ibidem habitancium infestationem degebat, incoltunis peruenit. Hec
insula maris undis undique circumfusa, et nimia cementibus altitudine
erecta, vno tantum loco commeabilis inuenitur. A longe eam ceraentibus
instabilis et uaga creditur, dum nunc hac, nunc quasi alia parte, naui- 15
gantibus esse conspicitur ; et Yslefaie appellatur. Hec situ paruula,
nemoris altitudine circumquaque decoratur, pratorum uiriditate ador-
natur, fontis ad haustum habilis amenitate irrigatur. Hunc locum sibi a
deo oblatimi, rebus omnibus preposuit, thesaurorum diuiciis plus dilexit ;
ibique septem annis continuis ab hominum sequestratus consorcio, cum ao
suorum societate uixit, siluestrium pomorum fructu se fouit, radicibus
quibusdam sustinuit, auium ouis que ibidem habundanter inueniuntur
pastum se prout potuit roborauit. Hiis miraculis deus ampliora adiecit,
dum per septem annorum curricula uestimenta que huc detulerat incor-
rupta seruauit, nec ipsorum decorem usu assiduo diminui permisit. 35
Tugurrium paruulum sibi construxit, cellulam in honore sancte dei
genitricis Marie edificauit, in qua diebus et noctibus oracioni incubuit,
uite eterae emolumenta quesiuit. Sed quia dyabolus sancti Free-
mundi profectum equis oculis aspicere non potuit ; nec aliquis coronatur
nisi qui legitime certauerit : huius pacienciam diabolus sepius aggredittu-, 30
deceptionibus eum a statu rectitudinis deicere conatur : pre oculis cordis
gloriam terrene dignitatis pro Christi amore spretam sepius obiciens, et
.quantum sibi suisque sub iuuenili flore proficere posset cordi immittens ;
religioni sue per omnia inuidens, et hiis aliisque deceptionibusinnumera-
bilibus decipere cupiens. Sed vir Christi Freemundus, qui cordis statum 35
in sublime erexerat et quelibet mundialia pro Christi amore contemp-
serat, retro respicere noluit; transitoria, pro Christo spreta, iterum
concupiscere non potuit, qui sola celestia concupiuit : et ideo diaboli
temptationibus fatigari, non superari, potuit.
DVm ista geruntur, paganorum exercitus ex transmarinis partibus 40
Anglie regioni influxit, terras cum habitatoribus suis destruxit,
eorum ydolatrie subici nolentes diuersis penis afllixit, afflictos morti
tradidit, nullorum dignitati, nuUi parcens etati. Horum exercitui Hinguar
et Hubba crudelitate precipua prefuerunt ; qui dum regiones uarias
occidendo perlustrauerunt, ad partes illas quibus sanctus Eadmundus 45
jmperauerat, ciun exercitu peruenerunt, eumque suis legibus subici
Yy 2
692 appennir m.
nolentem, post plurima penarum genera occiderunt. Huiusmodi fama
circumquaque Anglie partes perculit, et regia dignitate sublimes latere
non potuit. Prefatus igitur rex Offa, Christianorum necem audiens, et
legem fidei ^ et religionis cultum eisdem hostibus deperire expauescens :
5 accepto a suis consilio, de primoribus suis viginti duos legatos filium
suum Freemundum per mare per terras undique quesituros mittit, inue-
nientibus premia labori congrua repromittit; ei fidei christiane cultum
citius hostium immanitate deperiturum mandat, nisi ipse pro Christo
pugnaturus citius adueniat, vt fidei hostes expugnet, fidei subditis auxi-
lo lium ferat, fideles ab infidelibus potenter defendat. Hoc igitur accepto
mandato progrediuntur, terraque ex parte peragrata, dei uoluntate ad
maris insulas exquirendas cicius pertingere moliuntur. Ascensis itaque
nauibus, qua eum quererent quaue pergerent ignorantes, ducatu diuino
magis quam humano, non casu sed angelico magis persuasu, ad prefatam
15 insulam qua uir dei Freemundus cum suis degebat, inopinate quidem
pertingunt : eumque per loca uaria, per nemdrum occulta querentes, ad
eius cellulam tandem perueniunt, et more solito eum in eadem cellula
oracioni uacantem, solum inueniunt, et habitu conspecto et ipsius uuhu
annotato recognoscunt. Quid plura ? genibus eius pariter prouoluti non
20 tamen ab ipso cogniti, patris et amicorum graciam pronunciant, hostium
aduentum in patriam intimant, Christianorum necem circumquaque
feruere confirmant, patris et matris et parentum interitum promulgant,
et super omnia, fidei religionem hostibus deperire coram eo deplorant.
Ad horum itaque relationem miles Christi quid faciat? Qui seculo
35 renunciauerat : quomodo ad seculi certamen redeat? Quomodo Christi
tyrones Christi tyro pro Christi amore perire conspiciat? Quomodo
suorum interitum uindicare presumat ? Quomodo mala sibi uel suis
inferentibus, mala bonus ipse rependat, cum ipse nisi* mala sibi infe-
rentibus bona rependat, bonus esse non ualeat? Si ad ipsum solum
30 hostes fidei peruenissent, si eum pro Christi confessione solum necare
uoluissent, utilius * quidem mortis sentenciam sustineret quam resistendo
deuitaret. Cum uero christiane fidei cultores a fidei hostibus deperire
conspiceret, nonne se hostibus pugnando obiceret, ut sanguinis effusibne»
solus plurimos liberaret ? Sic igitur hinc inde discussa sentencia, de re
35 sibi ambigua dubitans, et in uoto suo nichil, sed in dei uoluntate singula
derelinquens, sano quidem consilio preelegit dei uoluntatem oracionum
suffragiis exquirere, quam ex proprio arbitrio pro incertis quasi certa
presumere. Oracionibus itaque solitis incumbens, et ex corde intimo
non suam sed dei uoluntatem exquirens, quidnam ei super huiusmodi
40 nuncio agendum a deo exquirit.
NOcturna igitur uisione beato Freemundo angelus apparens, palam
dei uoluntatem innotuit: vt contra fidei hostes fide munitus
prodiret, infidelium rabiem non declinaret, se hostibus obiceret ; ut non
a se sed a deo uictoriam optineret. Ad huius rei certitudinem, hoc ei
45 angelico nuncio dominus repromisit, ut quot socios haberet, tot hostes *
1 T. E. dei. 2 MS. non. » T. E. citius. * MS. hostium.
Ms.D«bi.B.a.7.] Oita ^. jFremunHi. 693
milia cum eo pugnatura putarent. Fide igitur munitus progreditur, et
a paucis hostium multitudo non tiraetur : sed cura ad hostes perueniunt,
patrem eius cum exercitu christiano iam ab hostibus prostratum inue-
niunt. Huius aduentus paganis ducibus nunciatur, et tantorum exercitus
in paucorum non mediocriter timore deicitur. Nuncios igitur suos 5
Hinguar et Hubba ad regis filium Freemundum mittunt : vt si cum eis
pacem habere uoluerit, et fidei christiane contraire placuerit, eum in
amicicie graciam suscipientS et totius Anglie principatum ydolatrie
legibus subdito concorditer tradent*. Nunciorum uerba Freemundus
ut audiuit, promissa derisit, regnum spreuit, dei legibus nolle contraire 10
respondit. Dixit enim non pro regno terreno in pugnam procedere uelle,
sed contra dei hostes, ut eos puniret, diraicare. Et, quid pluribus morer?
vterque exercitus ad pugnam paratur ; sed sicut angeli uoce promittebatur,
quot socios Freemundus secum habebat, tot milia contra se Freemundo
in auxilium uenisse paganorum exercitus uidere putabat. Freemundus 15
itaque miles illustrissimus, plus fide quam armis securus, hostes sine
mora aggreditiu:: et quia eum celestis gracia comitatur, cum ducibus
suis citius hostilis exercitus morte punitur. Talia sunt dei miracula!
Hec non hominum sed est Christi uictoria, ut ipse cum duobus sociis,
et cum viginti duobus hominibus qui eum quesituri aduenerant, ao
quadraginta hostium milia prostemeret, et Christi uirtute uictoriam
optineret. Quod ne forte cuiquam in dubium ueniat, de ueteri testamento
huic simile miraculum proferimus, et ad fidei credulitatem ueritatis
testimonio confirmamus.- Ait enira Moyses in uerbis cantici sui iiliis
Israel : ' Persequetur unus ex uobis mille, et duo ex uobis decem milia.' aj
Et in Leuitico : * Persequentur quinque de uestris centum, et centum ex
uobis decem milia.' Non enim est differencia in conspectu dei celi,
liberare in multis et in paucis. Neque de terris, sed de celo uictoria est.
A B hostili igitur cede Freemundus dei gracia defessus armisque exutus,
-tX Christiun rogaturus, oracioni tandem incubuit, et super hiis omni- 30
bus que ei acciderant diuine gracie laudes exsoluit. Sed quid tutum
apud homines? Ecce quidam Oswy nomine, qui dux exercitus regis
' Offe extiterat et ad ydolatrie cultum fide relicta confug^rat, et pro regni
regimine sibi, si fidem negaret, promisso, cum eisdem hostibus ' pacem
fecerat ; uerens ne Freemundus uictoria potitus in eum uindictam faceret 35
et regni sibi promissi ab eo ceptra potens auferret, latenter accessit et
gladio euaginato crudeli ictu eius caput amputauit. Mirandis miranda
succedunt. Cum ille iniquus^ caput martiris amputauerit^ sanguinis
gutte super eum casu deciderunt, et totum corpus eius quasi intolle-
rabilis ignis ardore protinus accenderunt. Hoc ille perculsus incomodo, 40
et tanto obstupefactus miraculo, ad martiris pedes pronus accubuit, cum
fletu lamentationis uerba edidit, misericordie graciam reatum suum
profitens depoposcit. Cumque® sanctum nominat et Christi martirem penis
obsessus appellat, ecce miraculum : Ad huius preces absolutionis miseri-
' T. E. susciperent. 2 7. E. traderent * MS. hostem. * T. lictor
ille. * T. E. amputasset. * al. enmqne.
694 appermijc ni.
cordiam postulantes, caput abscisum respondit, et hac eum uoce absoluit:
'Apostolus Christi, cui a Christo absolutionis gracia confertur, te a reatu
mee mortis absoluat et huiusmodi penis eripiat, et me in eius confessione
punitum ad uite celestis gaudia introducat.' Hec martiris uictoria apud
6 Radefordiam celebrata fuit, et uictorie triumphus omnibus circumquaque
celebris extitit. Hic Christi magnalia mirabilibus cumulantur, et magis
magisque mirabilioribus declarantur. Christi martir Freemundus, post
mortem, in Christo cui omnia uiuunt uiuus existens, et se post mortem
uiuere in Christo docens, se quasi uiuus erexit, manibus ca^ut de terra
x6 extulit, et cum multis huiusmodi miracula obstupescentibus et eum cum
laude diuina prosequentibus, ad locum quendam inter Vchinton et
Hereburebury caput manibus deferens perrexit. Quo deueniens, ibi
consedlt, gladii cuspidem humo defixit, aque stillam, qua caput eius et
corpus abluerentur, a deo precibus expetiit, et impetrauit. Nam fons in
1 5 eodem loco, perhenni fluens decursu, excreuitj et ipsius martiris meritum
coram hominibus celebriter declarauit. Hausta igitur aqua, uulnera lauit,
deum cui omnia uiuunt adorauit : et ita quasi mortuus, ad orientem se
uertens, in terra procubuit. Hoc uiso miraculo, prefatus Oswy cum
ceteris qui aduenerant, corpus eius et caput suscipiunt, et cum linea qua
20 indutus mortem perpessus fuerat, in loculo plumbeo panno cera obducto
corpus totum obambiunt; et in loco qui Offechirche appellatur, intra
domus regie maceriem cum ympnis et laudibus sepelierunt. Hoc in loco
annis sexaginta sex corpus humatum quieuit : et ibidem huiusmodi mira-
culo gloriam suam nescientibus declarauit.
35 TnRes puelle diuersis Anglie partibus exorte fuerant et diuersis corpo-
-L rum suorum incomodis a prima natiuitate laborabant. Harum
nomina si queruntur, vna Elfleda, secunda Thoua, tercia Britena dice-
bantur. Elfleda muta nata, loqui non poterat; Thoua manu contracta,
manus officio omnino carebat ; Britena ad id temporis auditus beneficia
30 nesciebat. Hiis, diuersis a se partibus existentibus puellis angelus in
uisione apparuit, et eas sub vna nocte ammonuit, et si de infirmitate
remedium optarent, ut surgerent precepit, et ut ad locum qui Offechirche
appellatur ' properarent, denuntiauit ; et quia loci predicti situm ignora-
bant : fumum quendam qui ab eius martiris sepulchro ad summa celi ad
36 modum nebule lucide tendebat, sequi precepit. A locis igitur suis monitu
angelico omnes egresse, illius nebule lucem simul conspiciunt, et hac
duce ad locum preostensum tandem perueniunt: et sicut angelus eis
predixerat, sancti Freemundi martiris corpus in maceria locello plumbeo
consignatum inueniunt : et iussu angelico % ad locum quendam qui inter
40 Cherewelle et Brandemere' bitumine circumdatur, ubi sibi inuicem hii
duo fluuii miscentur*, sepeliendum deferunt. Hee predicte puelle cum
ad locum martiris primo peruenerant, quid ibidem singule quererent
ignorabant, et que causa eas illuc adduxerat inuicem requirebant. Vna
igitur erat uox omnium, et vna intentio singularum* : ad hoc scilicet se
^ L. adds : ad tnmulutn b, Frithemnndi regis et martiris. 2 l_ ^dds : sequenti
nocte eis facto, * a/. Brademere. * L. adds : qui locus a Banneburi per tria
fere miliaria distat. * MS. singulorum.
Ms. Dubi. B. 2. 7] (Hita %>. iFtemunHi» 695
uenisse ut angelico oraculo sancti Freemundi martiris ibi corpus inue<
nirent, et ad locum prefatum sepeliendum deferrent. Ibi itaque per sancti
Freemundi martiris merita de iniirmitatibus suis singule remedium rece-
perunt ; et ita corpus martiris ad locum prelibatum incolumes pertulerunt.
Et quia ubi corpus inuenerant locellum plumbeum reliquerant, aliuds
eidem martiri sepulchrum non minus habile, de lapide niueo procu-
rauerunt, et ad martiris honorem Christi aduentum et natiuitatem et
baptismi gloriam in eodem lapide, et mortis contumeliam et resurrec-
tionis et ascencionis gloriam, et huiusmodi Christi miracula decenter
sculpi fecerunt ; et in eodem diligenter exciso, martiris corpus colloca- lo
uerunt. In eodem uero loco decenti quo sepulchrum cum corpore
humandum esse proposuerant, uirgam de ssilice excisam * posuerunt ; et
ita tempore uespertino quiescendi gracia ad uillam ' perrexerunt, ut cum
mane primo illucescente ad locum prenotatum redirent, et in eodem
corpus martiris debito pietatis officio sepelirent. Cum uero ad locum 15
peruenerunt : nec corpus martiris nec sepulchrum quo illud posuerant
inuenerunt ; sed, quod dictu quoque mirabile est, vbi uirgulam in signum
defixerant, ibi de eadem uirgula immense magnitudinis salicem sub vnius
noctis spacio excreuisse admirate sunt. Deus uero, illis ignorantibus,
martiris sui corpus quibus personis uoluit', in eodem loco sepeliri precepit. ao
Quia uero quid de martiris corpore factum fuerat scire non poterant,
nimio se dolore constrinxerunt *, lacrimosis suspiriis dei misericordiam
vnanimiter flagitantes, ut ipse, cui omnia secreta panduntur, quid de suo
martire factum fuerit, aut si forte furatum alias translatum fuerit, illis
rogantibus innotesceret. Quod et factum est. Nocte enim sequenti eis 35
reuelatum est quia martiris corpus humatum fuerit: nec amplius nosse
quererent quod eas deus latere uoluerit; et sic de Christi miraculis admi-
rantes, ad propria regresse sunt. Omni uero tempore quo ibi corpus
martiris humatum latuit, ad sepulture locum, herbis uirentibus redimitum
et iloribus uariis insignitimi, nullum animal accedere potuit ; nec auis 30
aliqua super arborem illam sub qua corpus martiris humatum fuerat, licet
defessa descendere uoluit. Cum uero herba illa decisa foret et in fenum
desiccata, frequenti hominum experimento animalium morbis profuit,
et ab egrotantibus depasta eorum incomoda cito curauit. Vnde factum
est ut locus ipse ab incolis,- causam quidem ignorantibus sed utilitatem 35
cementibus, reuerencia quadam ueneraretur, et eidem sanctitatis alicuius
gracia inesse crederetur.
COntigit uero ut quidam, Ethelbertus nomine, de marinis Anglie
partibus orationis gracia lerosolimam proficisceretur, et ibidem
ante Christi sepulchrum plurimo tempore uigiliis et ieiuniis deditus 40
moraretur. Nocte uero quadam eidem ante sepulchrum uigilanti uox
celestis insonuit, et nomine suo eum uocauit, precipiens ut statim ad
patriam remearet, et locum quendam super flumen Cherewelle siium,
ubi quinqtle sacerdotes mansionem acceperant, sollicite quereret: et in
loco " non longe posito, sub arbore salicis thesaurum, quo preciosius ad id 45
^ L. adds : in CTUcem formatam, in signnm p. ' L. v. proximam. ' L.
adds : ministerio angelomm, * MS. constrinxerant. ' 0/. prato.
696 appenUir m.
temporis aliud in Anglia non inueniebatur, dei uoluntate sub terra
defossum inueniret. Vnde primo dubitans, et sompnium credens, iter
distulit, quia de promisso nondum certus extitit. Sequenti uero nocte
eidem ante sepulchrum iacenti uox similia precipiens insonuit : sed, sicut
5 prius, ita et tunc dubius ibidem permansit, nec minas ei factas satis
expauit; pecuniam tamen precii magni sibi promitti putauit. Et ideo,
quia ibi diucius perendinare proposuit, pro incertis iter citius aggredi
noluit. Dei uero uoluntatem ex corde perquirens rogauit soUicite ut si
ex uoluntate diuina responsio illa procederet, tercio ei promissio illa
lo fieret. Tercia itaque nocte ei uisibiliter angelus apparuit, eumque
nomine suo Ethelbertum uocauit, minas intulit et pro incredulitate sua
taliter increpauit : ' Vtquid dei iussionem secundo tibi exhibitam non
implesti ? Vtquid uoci niee hactenus credere detractasti ? Perge uelox
ad patriam, et, ut tibi predixi, locum quere prefatum, ibique arborem
15 salicis magne inuenies, et sub arboris radice sepulchrum precioso
thesauro intus decoratum effodies, in quo corpus sanctissimi martiris
Fremundi pro Christo innocenter occisi reperies ; et ut promissi huius
certus existas, sub eiusdem martiris sepulchro scropham vnam cum
tresdecim fetibus inuenies, nec tamen horum ingressum uel exitum
20 reperies. Quia uero promissioni mee incredulus hactenus extitisti, nec
uoluntati diuine obedire uoluisti, hanc inobediencie tue penam recipies,
et per corporis penalem sententiam angelico iterum oraculo non con-
traire talibus ammonitus disces ' : Ad eum quasi iratus .accessit, brachii
dextri iuncturam a scapula diuellens distraxit, et ipsam eius dextram ad
25 dorsi spinam distorsit ; nec ante corporis salutem recuperare, quam
ipsius martiris corpus inueniret, et etiam per ipsius suffragia curaretur,
ueritatis nuncius asseuerauit. Hiis etiam ista addidit et ad martiris
insignis merita declaranda, magnis maiora adiecit : Ait enim : * Omnes
qui ad domini laudem huius raartiris sancti se precibus commendauerint,
30 et in eius obsequio celebrando deuoti extiterint, a domino huius sancti
martiris precibus premia meritis condigna suscipient, et se sanctitatis
meritis profecisse intelligent.' >TaIibus ammonitus, et corporis dolore
constrictus, angelico uaticinio hiis cercior eflfectus, ab urbe lerosoliraorum
spe certus egreditur ^, et ad apostolice sedis summum presulem festinare
35 conatur. Ad eius discretionis auctoritatem, que ei diuinitus preostensa
fuerant referre contendit, et que ipse agenda approbauerit, eius consilio
vniuersa terminare disponit. Quo perueniens, ex ordine singula pandit :
miratur presul ad Christi opera miranda que audit, in mirabilibus suis
deum collaudat; et huiusmodi consilia ei ex racione prebenda per-
40 tractat : ' Vade, inquit, in patriam et que tibi preostensa sunt diligenter
inquire; et si dei gratuita bonitate ita esse inueneris, parochiano loci
illius episcopo litterarum mearum apicibus annotatis et tecum delatis
iubebis ut martiris sepulchrum de terra eleuet, et proximi monasterii
loco apto componat, quousque ad nos ueniat et rei ueritateni ex ordine
46 pandat.' Benedictione igitur percepta ad patriam pergit ; locum diutius
querens, itineris longitudine defessus tandem inuenit, et deo ductori suo
' MS. aggreditur.
Ms. Dubi. B. 2. 7.] (Hita ^. jFtemunnL 697
gracias agit. Quinque ibi habitantes sacerdotes petit, rei euentum
nescientibus, et pre gaudio uix credere uolentibus, ex ordine pandit.
Quo audito omnes vna deuotione, thesaurum preciosum inuenire cu-
pientes progrediuntur, et ductoris sui uestigia usque ad locum diuinitus
premonstratum comitantur ; locum effodiunt, martiris Freemundi sepul- 5
chrum inueniunt. Quod cum peregrinus ille Ethelbertus, cuius brachium
hucusque angelici tactus 'dampna sustinuit, in parte defossum letus con-
spexit, mox ad deum et ad martiris sui corpus genua flexit, preces ex
intimo corde effudit, doloris remedium expetiit : et statim per martiris
dei Freemundi merita gloriosa, deo miserante, brachii sanitatem ex 10
integro suscepit. Quo audito miraculo, languidi circumquaque ad
sepulchri locum recuperande salutis gracia adueniunt, cecorum, claudo-
rum, arridorum et mutorum multitudines concurrunt, et inuocato Christi
nomine per martiris merita sospitatis graciam suscipiunt. Cum uero
sepulchri locum altius effodiunt, sicut peregrino illi predictum fuerat, 1 5
scropham vnam cum tresdecim fetibus prosilientem mirantes prospi-
ciunt ; sed eorum ingressum uel exitum inuenire non potuerunt. Extenso
igitur desuper papilione, sacerdotes tres corpus martiris in sepulchrb
conditum deuote custodiunt, duo vero cum Ethelberto ad Berinum
episcopum, tunc temporis apud duitatem que Dorchecestre uocabatur ao
presulatus sede sublimatum, rei huius euentum episcopo narraturi adue-
niunt. Ethelbertus igitur apices de manu domini pape susceptas ' epis-
copo legendas tradidit : susceptas legit, rei nouitatem sibi apertius^ intimari
precepit. Narrat ille que uiderat, que angelico oraculo didicerat : mira-
tur episcopus ad singula, credit audita, et Christi in hiis que audierat 35
extollit preconia. Mane igitur facto, que audierat uisu plenius discere
cupiens, cum suis ad sepulchri locum tendit : et que audierat, vniuersa
uisu annotata, cum mirabilibus que ibi diuina potencia faciebat, letus
conspexit. Aperto igitur sepulchro, corpus gloriosi martiris Freemundi
intus aromatibus conditum, et decenter pannis inuolutum, admirantibus 30
cunctis inuenit, et in eodem sepulchro, simul cum corpore, ipsius uitam
et passionem anglicis apicibus annotatam repperit. Conuocatis igitur
circumquaque religiosis personis, post ieiunium triduanum, die denomi-
nato, et multorum collegio adunato, episcopus Berinus et Ethelbertus
peregrinus cum quatuor uiris religiosis sepulchrum cum corpore raanibus 35
suscipiunt : et ad uicinum monasterium deferre uolentes, ad locum
quendam qui appellatur Ridic ' peruenerunt : sed illud ab eo loco nulla
racione mouere potuerunt. Quod cemens episcopus, et quidnam sibi
faciendum esset suspectus, homines quamplures ad portandum ammo-
nuit : sed in hoc conatu nichil proficere potuit. Ad oracionem igitur 40
conuersus episcopus diuine uoluntatis graciam quesiuit, quid de martiris
sui corpore deo fieri placuerit. Diuino igitur prodigio commonitus
episcopus hunc locum solum sibi martirem Freemundum preelegisse
intellexit ; et quod martiri placuerit, omnibus coram stantibus intimauit.
Ligneam igitur cellulam in articulo temporis super martiris sepulchrum 45
componi precepit, et illud pre ceteris Ethelberto et quinque sacerdotibus
^ L. susceptos . . . legendos. ' MS. aptius. * MS. ridie.
698 appennijc III.
predictis cum summa reuerencia custodiendum dereliquit. Ipse uero
preparatis ad iter suum necessariis, Romam profectus papam petiit
mirabilia que per martiris sui merita, diuina potencia cotidie cum fide
petentibus operabatur, coram singulis insinuauit; qualiter corpus mar-
5 tiris inuentum cum sepulchro detulerat, sed quo eum deferendum pro-
posuerat, eum deferre non posse, pronunciauit. Hec et alia quamplura
per sanctum Freemundum exhibita sedis apostolice presul miratur, et in
singulis miraculo dignis Christi potenciam et martiris gloriam ueneratur.
Episcopus igitur Berinus, omnibus peractis ad diocesis sue negocia
lo pertinentibus, benedictione percepta ad Angliam rediit : et susceptis
litteris domini pape, sancti Freemundi corpus a sepulchro eleuari et
honorificencius in feretro prout posset decenter composito transferri
precipientibus, sicut mandatum accepit, episcopos, abbates, ceterasque
religiosas circumquaque personas, cum multitudine nobilium et innumero
15 cetu plebium, ad locum quo martiris corpus quiescebat conuocauit ; et in
loculo, laminis argenteis, que fidelium deuotione ad martiris sepulchrum
oblata fuerant, decenti.opere deauratis composito, sancti martiris corpus
Freemundi cum ympnis et laudibus de sepulchro ueteri eleuatum, sub
vicesima octaua die Martii, coruscantibus undique miraculis, collocauit ;
20 et ex cemento et lapide uenustiore opere super eum postea oratorium
fabricauit. Passus est itaque egregius Christi martir Freemundus quinto
Idus Maii : cuius meritis et sufTragiis nos peccatores semper adiuuemur,
vt per eius temporalem, quam celebramus, festiuitatem, uotiuam eius
et omnium sanctorum consequamur societatem. Per eum qui uiuit et
25 regnat et imperat in secula seculorum. Amen.
Explicit passio et inuentio sancti Freemundi regis et martiris.
2. VlTA SANCTI GUTHLACI ANACHORITE, AUCTORE PETRO BlESENSI K
Incipit epistola magistri Petri Blesensis ad dompnum Henricum
abbatem Croilandie " de uita beati Guthlaci.
REuerentissimo patri et domino, dompno Henrico abbati Croilandie,
Petrus Blesensis Bathoniensis archidiaconus, salutem in eo sine
quo non est salus. Quia gesta uirorum illustrium solet obscurare
30 uetustas, subtili artificio prudentior cautela decreuit ea redigere in
scripturam, vt beneficio litterarum senescentis memorie dispendium rele-
uetur. lustum equidem a rebus humanis exemptum scriptura quodam
modo uiuificat, dum id agit ut tamquam liber inter mortuos uiuat, et
aduersus gloriam eius nulla temporis longitudo prescribat. Propulsata
35 itaque desidiose obliuionis iniuria posteritas que sanctorum patrum
preconi^ laude prosequitur, eorum patrocinia assidue experitur, et ad
emulanda studia honestatis uirtutum exemplaribus excitatur. Vitam
itaque beati Guthlaci, quam celebris miraculorum gloria, quam dis-
trictissime religionis auctoritas finali perseuerancia commendauit, in
* I am indebted to the Rev. W, G. Searle for calling my attention to th is new life
of St. Guthlac, which. proves to be that from which John of Tynemouth made his
abridgment, wherefore I insert it here. It rests on the life by Felix, and is largely
made up from biblical phrases. ' Henry de Longchamp, to whom Peter of
Blois also dedicated his continuation of Ingulph, was abbot 1191-1236.
Ms. Dubi. B. 2. 7.] ©ita %. (Sutfjlaci. 699
materiam scribendi assumo. Ad hoc enim urget me uestre postula'
tionis instancia et imperiosa dilectio. Veteris autem hystorie superflua
resecans, et obscura dilucidans, nequaquam a tenore ueritatis excessi, nec
noui ^ aliquid nisi quod publice edificationis exigencia dictabat apposui.
Enarremus itaque magnalia beatissimi confessoris, qui dum peregrina- 5
retur in terris, uentum fauoris et laudis humane detestabiliter abhorrebat,
ut in domino laudaretur anima sua. Qui enim uiuentem laudat, adula-
tionis oleum uendit quo caput peccatoris impinguat. Non est equidem
Iaus*hominis in hoc mundo secura, cuius nec uita secura est, cuius et
intima et nouissima sunt ignota. Si enim ' non saluatur qui non perse- lo
uerat,' si ' non coronatur qui legitime non certat,' si in arenoso huius seculi
stadio et in lubrico huius uite pugnanti apostolus dicat *Qui stat,
uideat ne cadat ' : sicut periculosa est lucta, sic dubia est corona. ' Non
ergo glorietur accinctus eque ut discinctus,' seminator ut messor, pugnator
ut uictor. Dum enim Mnhabitaraus luteas domos,' et 'in sudore uultus 15
nostri comedimus panem nostrum/ nichil apud nos tutum est, nichil
solidum aut perfectum. Paulus ad tercium celum raptus dicit : ' Nondum
arbitror me comprehendisse.' £t quis gloriatur se castum habere cor ?
Quis nouit utrum amore an odio dignus sit? Solus nouit dominus qui
sunt eius. Multi * miserunt manum ad aratrum, et retro conuersi sunt.' 20
Multi bene * currentes in uirtutum stadio,' ceciderunt. Ideo lohannes in
epistola sua dicit: 'Nunc filii dei sumus, sed nondum apparet quid
erimus.' Porro beatus Guthlacus Christi confessor egregius, tamquam
fortis miles a prelio, seruusue fidelis rediens a labore, iam secure potest
dicere cum propheta : * Conuertere, anima mea, in requiem tuam, quia «5
dominus benefecit tibi; quia eripuit animam meam de morte, oculos
meos a lacrimis, pedes meos a lapsu.' Hodie introductus est in gaudium
domini sui, et ' in pace factus est locus eius.' Hodie ' datur ei de fructu
operum suorum, et laudent eum in portis opera eius.' Ibi vnusquisque
sanctus inter filios dei ' de torrente uoluptatis eteme potabitur.' Ibi erit 30
vnicuique laus a deo, et 'dominus transiens ministrabit eis.' Ibi erit
mensis ex mense, sabbatum ex sabbato, sabbatum dedicatum, in quo nec
exultationis immensitas mensuram, nec etemitas habet finem.
INCIPIT UITA BEATI GUTHLACI ANACHORITE ET CONFESSORIS.
DE SIGNO IN NATIUITATE BEATl GUTHLAa.
TEmpore Aethelredi regis Angloram dilectus deo et hominibus beatis-
simus Guthlacus, de nobili genere Mercioram ex illustrissimis 33
parentibus originem ducens : ea hora qua dominus eum uocauit et segre-
gauit de utero matris sue, celesti pronostico designatus est. Manus enim
quasi hominis celitus missa, ad hostium domus extensa est, inefTabili
fulgore choruscans. Que signaculo crucis ostium muniens, felici pre-
figurabat auspicio quod ille ad ortum procederet qui finali perseuerancia 40
Christi cracem in suo corpore circumferret. Hominum siquidem multi-
tudo ad spectaculum illud ducta miraculi nouitate concurrerat : sciebant
enim vniuersi et singuli, quod tam inaudite visionis prodigium, magnum
^ MS. nonimns.
700 appentiir m.
diuine dispensationis mysterium nunciabat. Cumque in extasi et stupore
secundum uarios animi motus opinionibus ambiguis fluctuarent : vna
obstetricum de domo illa egrediens miraculosam infantis natiuitatem
annunciat, diuineque miserationis presagium uiue uocis attestatione
5 confirmat.
De fama miraculi in natiuitate et baptismo pueri.
CEpit fama tanti miraculi per prouincias adiacentes crebra commean-
cium relatione plebescere^, ceperunt populi diuinam in puero
magnificenciam commendare, que tante uisionis euentu dignata est
primitiuam nascentis infanciam declarare. Octauo itaque die bapti-
10 zatus, et Guthlacus in baptismo uocatus est : quod interpretatione felici
sonat * belli donum ' siue ' bonum donum,' iuxta ydioraa Anglorum. A deo
enim donatus est parentibus, ut contra oppressores eorum bella gereret
ac de illorum uictoria triumphales titulos reportaret. Vel, quod plerisque
competencius uisum est, iuxta datum optimum donumque perfectum
15 descendensque a patre luminum, contra spirituales nequicias multiplicia
bella gessit, a demonibus grauiter afflictus fortiter eos uicit, omnesque
illas monstruosas acies de insula Croilandie, quam longi temporis
prescriptione uendicabant in suam, potenter eiecit ac procul imper-
petuum relegauit. Proficiebat puer etate, et gracia apud deum et
20 homines. Erat autem facie serenissimus : sic enim deus uultum pueri
quadam hilaritate fauorabili, quodam angelico placore serenauerat, ita
dicta et facta illius quodam celesti dono gratificauerat, ut corda
hominum solo conspectu sibi conciliaret in graciam et fauorem. lam
quintumdecimum annum impleuerat: suique generis inimicos inualuisse
25 conspiciens, cepit ad militares actus iuxta illius etatis exigenciam feruen-
cius estuare. Decoratus itaque cingulo militari, virorum fortium trans-
cendit audaciam, adiunctisque sibi copiis militaribus, cepit in hostiles
populos immaniter deseuire, impugnare urbes, castella subuertere, ac de
bellicis actibus suis cepit inestimabiles fame titulos optinere. Mirum
30 tamen in modum in ipsa crudelitate armorum'* hostibus suis misericors erat,
eisque de rapinis et predis partem terciam refundebat. Verum quia in
eo uas electionis dispensacio sibi diuina preuiderat, non sustinuit eum
diutius in pemiciem proprie salutis excurrere, sed quanto in armorum*
milicia feruencior fuerat, tanto ardencius animum eius desiderio milicie
35 spiritualis dominus accendebat.
DE MiLICIA BEATI GUTHLACI ET DE CONUERSIONE EIUSDEM.
' "D Ecogitabat iuuenis dies suos in amaritudine anime sue.' Ad memo-
-•-^ riam reducebat dampnabiles exitus regum magnorumque princi-
pum de quorum stirpe descenderat. Intelligebat quod pompa glorie
secularis fumus est et 'uapor ad modicum parens*.* Sciebat quia
40breues sunt dies hominis, finis uero dubius, exitus horribilis, iudex
terribilis, pena infinibilis. Conuocatis igitur commilitonibus suis, eisdem
sue conuersionis desideria reuelauit. * Hactenus, inquit, amici mei
* r. percrebrescere? ' MS. annonim. * T. E. apparens.
Ms. Dubi. B. a. 7.] djita ^. (g>uWad» 701
karissimi, uanitatibus huius seculi militaui : amodo saluatori meo mili-
tare decreui. Hactenus animam meam quasi sub iactu alee posui : nunc
ei committenda est qui eam fecit ; relinquo mundum ne relinquar ab eo,
et eius seruituti, cui seruire regnare est, me deuotus expono. Eligite
uobis ducem cuius signa sequamini : ego enim sequor ' dominice crucis 5
signum, et addico me milicie Christi.* Illi uero inestimabili stupore et
dolore percussi, prorumpunt in eiulatum et lacrimas, flexis genibus obse-
crantes ut a tali uoluntate desisteret. ' Nolite, inquit, socii et amici mei,
salutis propositum retardare: festinantem enim a terris in celum qui
modicum detinet, plurimum nocet.' Abiectis igitur armis secularibus, et lo
recedens ab eis, iam non cogitat nisi arma milicie Christi, de quibus
apostolus ad Corinthios loquens, 'Arma, inquit, milicie nostrc non
carnalia, sed potencia a deo ad destructionem municionum, ad destruen-:
dam in nobis omnem altitudinem extoUentem se aduersus scienciam
dei ; captiuantes omnem intellectum in obsequium Christi.' Relinquens 15
ergo pallium cum loseph, theloneum cura Matheo, ydria[m] cum Samari-
tana, sepulturam patris cum homine euangelico, sindonem cum lohanne :
nudus aufugit, gratulanter exultans Christim\ pauperem pauper sequi.
QUALITER AD QUODDAM MONASTERIUM SE CONTUHT ET TONSURAM
CLERICALEM ACCEPIT; ET QUOMODO IN SCIENCIA PROFECERIT.
HAbens igitur in manibus suis animam suam, egreditur noster Abra-
ham de terra et de cognatione sua, de Vr Chaldeorum ; mundum io
sibi arridentem irridens, propriique corporis florem calcans. Qui predo
temporalium fuerat, factus est predo celi. ' A diebus enim lohannis Bap-
tiste,' cuius uitam summo appetebat desiderio imitari ", ' regnum celorum
vim patitur, et uiolenti rapiunt illud.' £t que maior, queso, uiolencia
est, quam facere ut caro flat spiritus, illuc ascendere unde angelus as
cecidit, nec solum regnum, sed per penitencie humilitatem rapere regem
celi? lam itaque mundo altior, iam a corpore peregrinans, et omnino
' complantatus similitudini mortis Christi ' : sicut exhibuerat membra sua
seruire uanitati ad uanitatem, sic ea exhibuit seruire iusticie in sanctifl-
cationem. Porro quia sciebat sensus hominis pronos esse ab adolescentia 30
in malum nisi cohibeantur obseruancia regulari, Ripadium uenit, ubi erat
monasterium sancti Petri apostolorum principis. Ipse ergo ad monas-
terium illud se optulit, et electus in sortem Domini, caracterem tonsure
clericalis accepit. Disciplinis itaque monasticis mancipatus, 'exhibebat
corpus suum hostiam sanctam uiuentem, placentem deo, racionabile 35
obsequium suum.* Et quia iuxta doctrinam apostoli ' omnis qui in agone
contendit, ab omnibus se abstinet ' : ab eo tempore nichil omnino bibit
quod esse posset ebrietatis occasio. In monasterio autem psalmos et
ymnos didicit, atque in sciencia sanctorum infra biennium mirabili
facilitate profecit. Cum enim esset docibilis deo, * unctio docebat eum de 40
omnibus,' utposset dicere cum propheta : ' De excelso misit dominus ignem
in ossibus meis et erudiuit me.' Propterea munus inestimabilis gracie
» T. E. sequar. a MS. initari.
lo2 appentJijc III.
apud omnes optinuit : erat enim uultu iocundissimus, humilis in gestu, in
habitu, in incessu, in operibus timoratus, fide firmissimus, spe longa-
nimis, caritate perfusus, mansuetus et mitis, consilio prouidus, et circum-
spectus in verbis — quia iuxta uerbum prophete 'dederat ei dominus
S Unguam eruditam,' ut sciret quando deberet proferre sermonem. Sicut
ergo in seculo differencius ceteris titulos milicie secularis optinuerat, ita
in castris spiritualis milicie sanctitatis gracia ceteris preminebat. Licet
autem iam inter alios gradum perfectionis attingeret, humiliter tamen
sentiens, causabatur imperfectum suum cum apostolo, utens uerbo eius
10 et dicens: *Non quod iam apprehenderim, aut perfectus sim ; sequor
autem, si forte comprehendam in quo comprehensus sum. Vnum autem,
que retro sunt obliuiscens, ad anteriora me extendo, et sequor ad brauium
superne uocationis, que est in Christo lesu.'
QUOMODO FACTUS EST ANACHORITA.
'OCiens ergo saturari et esurire, habundare et penuriam pati— omnia
15 ^ enim poterat in eo qui confortabat eum'; et sentiens in se ipso
quod et in Christo lesu: humilitatis ipsius et pacientie documenta
sequutus, se ipsum abdicare et exinanire decreuit infra conditionem
hominum, cenobium mutans pro heremo, uolens ibi fieri reptilium socius
et ferarum. Sane inter eos qui conuertuntur ad cor, cenobitarum uita multo
20 est securior ; status uero anachoritarum longe perfectior. In cenobio,
quia ibi uita communis est et conuersatio socialis, maximum inuenitur
contra omnia nequicie temptamenta solacium. Habet cenobita bonum
obediencie, censuram silencii, pacem anime, contemplationis archanum,
consilium in hesitatione, in temptatione remedium, et efficax in omnibus
?5 beneficium medicine. Ibi uirtutum scola est, modestie usus, morum
regularitas, fraternitatis affectio, omnium communicatio, discipline uigor,
uinculum caritatife, et mutua obsequela. Porro in solitudine, licet sit
temptationum pugna suspectior : corona tamen est gloriosior, et fructus
uite suauior ; dum se ipsum perdit, ut Christum lucrifaciat ; se odit, ut
30 Christum diligat ; mortuus a corde suo, factusque sibi tamquam uas
perditum; deficiens a se ipso, ut crescat in Christum; ut ei adherens,
vnus sit spiritus cum eo ; ut in desideriis anime sue liquescentis affec-
tione dilecti psallat et dicat : * Quid michi est in celo, et a te quid uolui
super terram ? Defecit caro mea et cor meum ; deus cordis mei, et pars
35 mea, deus, in eternum.' Ab illa igitur uita tamquam ab inferiore, fit
ascensus ad istam. Ideo propheta, qui prius domino profitebatur in
consilio iustorum et congregatione, postea similis factus pellicano solitu-
dinis, ' Elongaui, inquit, fugiens, et mansi in solitudine.' De talibus beatus
lob dicit : * Hii sunt qui edificant sibi solitudines, ut non audiant uocem
-fo exactoris,' id est, strepitum milicie secularis. Propterea clamat lere-
mias : ' Surgite surgite, saluate animas uestras, et eritis in deserto sicut
humiles mirice.' Idem etiam de se ipso : ' Sedebam solitarius, quia
amaritudine replesti me.' Deserti siquidem mansionem beato Guthlaco
desiderabilem faciebat quia Helias ibi habitauerat, quia lohannes uox
Ms. Dubi. B. 2. 7.] oita %. ^ut{)lacl» 703
clamantis in eo penitenciam predicauerat, quia Christus ipsum sua inhabi"
tatione consecrauerat, atque auditorium spiritus sancti et tha]amum
contemplacionis efTecerat. Sciens itaque uir dei quia non habebat hic
manentem ciuitatem, sed futuram inquiri oporteat: accepta a fratribus
licencia et benedictione, sollicitus querit in qua possit solitudihe con- 5
uersari.
DE INSULA CROILANDIE, ET CONUERSATIONE BEATl GUTHLACl.
ESt in Britannia spaciose magnitudinis palus, que a Gronte flumine
incipiens, diuersis nemoribus, stagnis, insulis et carectis, uariisque
fluuialium uiarum flexuosis anfractibus distincta, ab austro protenditur
et in aquilone circa maris confinia tractu longissimo limitatur. llluc 10
ueniens Christo ducente uir dei cognouit ab incolis, insulam esse nomine
Croilandie in abditis paludis illius, ubi aliqui quandoque inhabitare
temptauerant, sed eos monstra heremi et laruales forme demonum ter-
ritos effugabant. Scafula ergo piscatoria in predictam insulam uectus,
terram horroris et uaste solitudinis ingressus est, in solempnitate beati 15
Bartholomei apostoli : de cuius meritis specialiter confidens, solus habi-
tare cepit in adiutorio altissimi et in protectione dei celi. Omnibus
igitur diligencius exploratis que proposito suo conuenire uidebat, aliquot
diebus elapsis proponit in excursu reuerti Ripadium, ut semel uideret ac
salutaret fratres suos quos ibi dimiserat ; eos enim nunquam ulterius se ao
uidere firmiter in corde prefixerat. Nonaginta itaque dies in itu et
reditu transigens, duos secum iuuenes adduxit, rediens cum eis ad locum
ubi iam sibi patriam facere destinauit. Erat in insula prefata cumulus '
coaceruatus ex agrestibus glebis, qui quasi cisteme ueteri preminebat :
Ibi uir dei tugurriolum pro palacio sibi fecit. *Ab ea die et deinceps 25
directus est spiritus domini' in Guthlacum. Recolens etiam antiquos
pa.tres circuisse solitudines in melotis, in pellibus caprinis: iam non
uestitu lineo uel laneo, sed pellibns crudis et rudibus utebatur ; et in hoc
primis parentibus se conformans qui de loco uoluptatis eiecti pelliceas
a deo tunicas habuerunt, longum et lamentabile nostre peregrinationis 30
exilium sub tali habitu deplorabat^ Sciens quia 'non est regnum dei
esca et potus ' : pane tantum ordeiceo et aqua luculenta, cum magna
tamen moderatione parsimonie uescebatur, et hoc post solis occasum.
Omnis autem austeritas cibi et potus, adiecto condimento diuini amoris,
eidem in delicias uertebatur. *Non enim in solo pane uiuit homo, sed in 35
omni uerbo quod procedit de ore dei.' Studebat ergo 'operari non
cibum qui perit, sed qui permanet in uitam eternam.'
De DESPERATIONE et consolatione eiusdem.
Vluit ergo Guthlacus in heremo iam quasi terrestris angelus, siue
homo celestis, nimirum cuius ' conuersatio est in celis.' Ponro ' qui
stat, uideat ne cadat.' ' Ecce enim qui deo seruiunt, non sunt stabiles, 40
et in angelis suis repperit prauitatem.' Quid ergo faciet in heremo solus
demonum temptationi expositus, omnique humane uisitationis solacio
^ al. tumulus. * MS. deploraba/it.
704 appennir m.
destitutus? Verbum Salomonis est: 'Fili, accedens ad seruitutem dei
sta in iusticia et timore, et prepara animam tuam ad temptationem.'
Videns ergo et inuidens humani generis inimicus quia Guthlacus humili-
tate adquirebat celum quod ille superbiendo amiserat: eidem adeo
5 vehementem spiritum temptationis immisit, ut eum in desperationis
foueam deuolueret, nisi ipsum dominus per beati Bartholomei merita
oculo misericordie respexisset; vt posset dicere cum propheta: *Nisi
quia dominus adiuuit me, paulominus habitasset in inferno anima mea.*
Animo itaque consternatus et supra quam credi possit turbatus a pusill-
lo animitate spiritus et tempestate, fugere et desertum deserere disponebat.
Sed eidem beatus Bartholomeus astitit — nec sopor illud erat, quia pre-
senciam apostolice dignitatis splendoris inestimabilis gloria declarabat.
Apostolus autem dolores afflicti paterna lenitate demulcens, * Fili, inquit,
coftfortare et esto robustus. Manum tuam misisti ad forcia : non decet
15 tanti propositi professorem modico turbine temptationis euerti. Viriliter
ergo age, et confortetur cor tuum, et sustine dominum ; qui et si temptari
permittat, faciet tibi cum temptatione prouentum. Impulsus euersus es
ut caderes : Sed oraui pro te ut non deficiat fides tua, et adiutus es :
etenim dominus supposuit manum suam. Vult deus temptari quem
ao diligit : ideo uisitat eum diluculo et subito probat illum. Operatur equi-
dem temptatio probationem, probatio uero spem, spes autem non con-
fundit Beatus ergo uir qui confidit in domino, et erit dominus fiducia
eius, et brachium ipsius in tempore tribulationis. Exhibe te, fili, sicut
dei ministrum in multa paciencia. Karitas enim paciens est, nec est uera
25 caritas cui paciencia non assistit. In tua ergo paciencia posside animam
tuam : quia paciencia pauperum non peribit in finem. Si immittit deus
immissiones per angelos malos, mittit etiam et consolationes per angelos
bonos. Si habundat pro Christo tribulatio tua, habundabit etiam per
Christum fconsolatio tua. Noli ergo de tua infirmitate timere : spiritus
30 dei est qui adiuuat infirmitatem tuam. Si exurgat aduersus te prelium ;
si exurga[n]t aduersus te castra demonum, iacta in eo cogitatum tuum,
confide in eo : ipse enim est salus populi sui, ipse erit tibi turris fortitu-
dinis a facie inimici.' Hiis et similibus dictis, apostolus disparuit ab
oculis eius. Ille uero respirans a tribulatione malorum et dolore, ani-
35 mumque suum in fide et amore Christi stabiliens et conquadrans ad
omnes temptationis incursus, in uoce exultationis orando et psallendo
cantabat : * Fortitudo mea et laus me[a] dominus, et factus est michi in
salutem.' A tempore illo nunquam spiritus desperationis illum in aliquo
temptare presumpsit.
DE DIUERSIS TEMPTATIONIBUS DEMONUM, ET DE PACIENCIA
BEATI GUTHLACI.
Lia die duo filii tenebrarum, transfigurantes se in angelos lucis, ei
multa persuasionis instancia ceperunt consulere ut continue per
ebdomadam ieiunaret, et sic gradum summe perfectionis attingeret.
Biduana et triduana ieiunia reprobantes, proponebant ei ieiunia Moysi et
40^1
Ms. Dubi. B. 2. 7.] Oita ^. (25uftlaci* 705
Helye, atque importabiles abstinencias uenerabilium patrum qui olim
conuersabantur in Sithi '. Erat enim diabolice persuastonis intencio, ut
ille prorsus a comestione cessaret, sibique mortis exicium diuturnitate
ieiunii prouocaret. Si enim ieiunium regulam modestie et discretionis
excedit, subito languet corpus, deficit spiritus, aufertur orationi affectus, 5
operationi efTectus, caligat contemplationis oculus, et, ut multa paucis
includam, apud se homicida est, apud deum sacrilegus, et eteme mortis
dampnabiliter reus. Intelligens autem homo dei diabolice temptationis
astuciam, inuocata Christi uirtute psallebat: 'Exurgat deus et dissi-
pentur inimici eius, et fugiant qui oderunt eum a facie eius.' IUis ergo 10
euanescentibus, flebilique ulutatu et mestuosis planctibus implentibus
regionem, beatus Guthlacus omnia deinceps diaboli temptamenta con-
tempsit. — Sane multe sunt astucie sathane, de quibus apostolus dicit:
'Non ignoramus astucias sathane.' Propterea paucis diebus elapsis,
noctis intempeste silencio irruit in hominem dei infinita demonum 15
multitudo ; a terra usque ad celum totus aer implebatur prestigiosis et
larualibus demonum formis. Rapiunt eum spiritus monstruosi, extra
cellam ducunt, membra eius alligant, ipsumque paludibus cenosis et
profundis immergunt, Illum itenim asportantes, per asperrima loca
trahunt, et per inextricabiles \ieprium densitates. Cumque pars noctis ao
adhuc maxima superesset, instant uerberibus et tormentis ut insulam
festinancius deserat ; mortis immane supplicium eidem terribiliter inten-
tantes, si a loco dominationis sue tempestiuus * non recedat. Ipseuero
nichil sciens, nichil sapiens, nichil inuocans preter Christum, cum
psalmista dicebat : ' Prouidebam dominum in conspcctu meo semper, 35
quoniam a dextris est michi ne commouear.' Nobilissimam itaque
cedrum uestram nuUus temptationum incursus, nullus hostilis turbinis
terror potuit inclinare. Crescit Guthlaci paciencia lacessita iniuriis, et
molestiis afSicta grandescit. 'Beatus homo cuius est nomen domini spes';
' beatus, domine, uir cuius est auxilium a te.' Fundatus enira in fide et in 30
amore Christi, ' crescebat tamquam edificium spirituale in templum sanc-
tum in domino.' O abyssus iudiciorum, o fons misericordie deus I Quis
hanc abyssum considerauit et non expauit? Quis de hoc fonte dulcis-
simo bibit et te non amauit? In tuo amore, domine, omnia hec sustinet
fortiter, pacienter, et dulciter. Cumque esset ' homo similis nobis passi- 35
bilis,' omnino deficeret in duris et in miseriis non subsisteret, nisi Christus
habitaret in eo. Accepimus enim ab apostolo, Christum habitare in
cordibus nostris, per spiritum sanctum, qui datus est nobis. Videntes
autem spirituales nequicie quod nichil proficiebant aduersus constanciam
uiri dei : assuraentes eum, fiagellis ferreis, et horrendis alarum strido- 40
ribus ipsum torquent et cruciant ; eundem denique subuectum ad nubes,
in septemtrionali plaga celi constituunt. Cepit quoque tota celi facies nube
caliginosa nigrescere, innumerabiies enim turme malignorum spirituum
confiuunt ; captum rapiunt et ad fauces infemi, miserabiliter afHigendo,
perducunt. Sanctus uero Guthlacus fetorem senciens gehennalem et 45
^ MS. Cithi. » T. E. tempestiue.
VOL. 11. z z
7o6 appentJir m.
estuantes ignis sulphurei globos, omnia que passus fuerat respectu ilHus
angustie leuia reputabat. Hinc enim gurgites igneos, inde torrentes
grandine glaciali teterrimos celum et terram occupare conspiciens, uidet
non sine dolore et gemitu inter sulphureos uapores ignium, inter uora-
S gines fauillarum inauditos hominum cruciatus, et ineffabilium facies
tormentorum. Demones uero hiis qui cruciabantur horribiliter insul-
tantes, quasi de uiro dei pro suo libitu triumphassent, superbe et proca-
citer intonabant : ' Ecce nobis traditus es ad. cruciatus eternos. Ecce in
hiis doloribus sine fine torqueberis, quia sedes nostras inuadere pre-
lo sumpsisti.' Guthlacus autem, clipeum paciencie inimicis opponens, in
spiritu humiliato psallebat ; ' Domine deus meus, in te speraui : saluum
me fac ex omnibus persequentibus me et libefa me.' Circumuallauerant
eum ut raptum in tormenta detruderent : ipse autem erigens ad Christum
oculos cordis, et fixos in eo fiducialiter tenens, * Si ambulauero, inquit, in
15 medio umbre mortis, non timebo mala: quoniam tu mecum es.' Et ecce
beatus Bartholomeus accedit, et cum eo lumen mirabiliter circumfulgens :
cuius splendorem cum deniones sustinere non possent, fugam arripiunt
et ab eius oculis euanescunt. Guthlacus uero presencia apostoli et con-
solatione recreatus, deo gracias humiles tefetebat, quia eum a porta
20 inferi tam misericorditer, tam potenter eruerat. Apostolus autem
Christi spiritibus reuocatis districte iniungit ut eum sine omni corporis
molestia referant ad locum vnde ipgum rapuerant. Quod ad mandatum
apostoli sine dilatione fecerurtt, ita suauiter, ut neque curru neque
nauigio suauius ferri posset. Cum uero ad medium aeris spacium perue-
25 nissent, auditus est chorus psallencium in excelso : ' Ibunt sancti de
uirtute in uirtutem, uidebitur deus deorum in Syon.' Hostibus igitur
triumphatis in loco habitationis sue repositus, ex ipsa uexatione factus
est humilior, feruentior, soUicitior, fortior, et cautior.
QUOMODO DEMONES IN SPECIE HOSTILIS .EXERCITUS IN EUM
IRRUERUNT.
POrro dum circa matutinas laudes sollicitus excubaret, respexit a
sinistra duos demones, sibi ceteris notiores. Qui cum miserabiliter
flerent, et ille causam fletus inquireret, responderunt : * Quia preuales
contra nos in omnibus, teque attrectare aut tangere non audemus.'
Factoque signo crucis, euanuerunt ab oculis eius. — Temporibus autem
Coinredi Merciorum regis, cum Britones gentem Anglorum, que de
35 Saxonum stirpe descenderat, hostilitate bellica deuastarent: beatus
Guthlacus more soHto uigilias noctis anticipauerat atque in ymnis et
cantjcis spiritualibus domino psallens sacrificium contriti spiritus deuo-
tissimus offerebat. Et ecce undique auditur tumultuantis turbe strepitus,
horrendusque clamor quasi exercitus irruentis. Cellulam ergo egrediens,
40 et aures erigens, audit quasi populum innumerabilem lingua loquentem
britannica, quam intelligebat ex parte— quandoque enim inter Britones
exulauit, linguam quam non nouerat audiuit et didicit. Demum certatim
irruunt populi, et habitaculo eius ignem subiciunt, illum uero rapientes
Ms. Dubi. B. a. 7.] (Hita ^. (5utf)Iacl, 707
acutis hastarum spiculis in aera leuabant, eique nunc igne nunc ferro
mortem simpliciter intentabant. Ipse autem, intelligens hec omnia esse
demonum fantasias, incipiens psalmum 'Exurgat deus et dissipentur'
etc.: ex quo uersum illum attigit 'Sicut deficit fumus deficiant,
sicut fluit cera a facie ignis,* tota illa horrifica multitudo cum suis iUu- 5
sionibus quasi fumus uaporalis euanuit.
QUOMODO CLERICUS MACHINATUS EST MORTEM EIUS : QUOD
IPSE PRESCIUIT.
ERat quidam clericus uocabulo Beccelmus^ qui sub doctrina beati
Guthlaci diuinis mancipatus obsequiis, deo in spiritualibus exer-
ciciis militabat. Videns ergo spiritus nequicie quod in cunctis conatibus
suis frustraretur, nec beatum Guthlacum uUa posset temptatione sub- 10
uertere : se studio propensiore ad omnia malicie machinamenta circum-
tulit, et quod mediante humana ambitione suis possit satisfacere uotis
subtilius inteUexit. Nouit equidem quod cupiditas est vna radix omnium
malorum, mater transgressionis, magistra nocendi, primipilaria iniquitatis,
auriga malicie, sicharia uirtutum, seditionis origo, nouerca honestatis, 15
fomes hodii ', incentiuum Utis, fouea scandalorum. £a etiam sepe quasi
instrumento usus est ut odia seminaret, turbaret amicicias, federa rum-
peret, dissolueret matrimonia, adulteria concinnaret, procuraret homicidia,
exactiones immitteret, religionem peruerteret, claustra tiurbaret, matres
orbaret, incenderet urbes, regna transferret, reges a soliis populosque ao
a suis finibus exturbaret. In iam dictum ergo clericum tantum cupiditatis
ardorem, tantam tamque dampnabilem uehemenciam cupiditatis immisit,
ut dominum ac magistrum suum uirum dei cogitaret appetere : vt eo secre-
tius interempto, in labores illius introiret, ipsiusque habitationem quasi
iure successorio possideret. Ecce alter Naboth cuius occisio procuratur, ut' 35
uineam eius iniquus optineat, et dicatiu: a domino possessori : ' occidisti,
insuper et possedisti.' O inuidia, o ambicio, dampnationis eteme pre-
ambula! quid est quod in oculis tuis etiam extrema, nuda et abiecta
paupertas tuta esse non potuit? Non aurum, non argentum, non pur-
puram byssumue cum Guthlaco inuenies, sed mellotam pellesque caprinas, 30
iumentarium panem, et ceteras abhominationes Egipti, quas mundus
tamquam stercora reputat et abhominando contempnit. Querebat
clericus ille occasionem ut oportunius maliciam suam manciparet efTectui.
Sed ' iustorum anime in manu dei sunt, et non tanget illos tormentum
malicie,' 'ToUitquedominus uirgam peccatorum desuper sortem iustonun, 35
ut non extendant iusti ad iniquitatem manus suas.' Aderat dies quem
operi tam nefando oportunitas diu exquisita prefixerat, ut beatus Guthlacus
habitatione sua pariter spoliaretur et uita. Sed ' nichil proficiet inimicus
in eo, et filius iniquitatis non apponet nocere ei.' Pius equidem Christi
famulus quicquid moliebatur aduersus eum iniquitas, spiritu sancto 40
reuelante cognouit : et clericum ad se uocans, in ea mansuetudine qua
uerba ipsius condire solebat, 'gracia difTusa in labiis suis,' clerico statum
et conceptum animi sui seriatim et ex integro manifesta relatione de-
* Fel. BecceUnns, Ord. Vit. Beccelmus, Beccel. ' = odii. ' MS. ct.
ZZ2
7o8 appenuir m.
pinxit ; quando etiam, ubi, quare, et qualiter facinus illud exequi decre-
uisset expressit. llle autem deprehensum se senciens, et uirum dei hec
omnia prophetico spiritu cognouisse i^telligens, inestimabili penitentia
ductus pedibus eius humiliter se prouolnit, ac ueniam deuotissime petens,
5 eam facile consueta et ingenita Guthlaci benignitate optinuit. Et cuius
appetierat mortem, ipsum postea frequenter habuit in suis necessitatibus
adiutorem.
De molestia demonum in specie bestiarum apparentium.
QVi tociens et tam gloriose triumphauerat de hostibus suis, aliquantula
pace usus est. Sed 'ecce in pace amaritudo eius amara' : Versucia
10 enim sathane diu sabbatizare non nouit. Quadam itaque nocte cum uir
dei uigiliis et orationibus deuocius incubaret : tota insula tremuit, infinita
etenim demonum multitudo mutuatis brutorum animalium formis locum in-
trauit, et intrando cireumquaque concussit. Ingrediebantur igitur domum
vniuerse facies bestiarum : leo rugiens, taurus mugiens, ursus frendens,
15 aper grunniens, lupus ululans, equus hinniens, aries balans, asinus rudens,
coluber sibilans, vnumquodque animal iuxta nature sue facultatem dentibus
siue pedibus aut comibus minas aut terrores immittens. Beatus uero
Guthlacus inuocato Christi nomine, et facto erucis signo se muniens,
' Cur me, inquit, temptas, sathana ? Dominus michi adiutor est, et ego
20 despiciam inimicos meos. Heccine est similitudo altissimi, quam tibi
olim usurpare ausus es in deliciis paradysi ? Qui tunc formam dei et
similitudinem presumebas, nunc uiliter et dampnabiliter in effigiem
brutorum atque inmundorum animalium transformas te ? Pauperes
Christi dampno tuo persequeris: quia quanto grauius supra dorsum
25 eorum fabricaueris, tanto uberioris glorie coronas eis in tuam perniciem
fabricabis. Erit dies quando stabunt iusti in magna constancia aduersus
te et complices tuos, aduersus eos qui se angustiauerunt ; ipsi demones
iudicabunt. Scimus enim quis dixerit: "An nescitis quia angelos iudi-
cabimus?" In quamcumque speciem te prestigiose transformes et
30 deformes, certus sum quia neque mors neque gladius neque uita, neque
angeli neque potestates neque principatus, neque altitudo neque pro-
fundum, neque instancia neque futura, neque creatura aliqua, poterit me
separare a caritate dei, que est in Christo lesu.' Et hiis dictis, tota illa
bestiarum fantasia disparuit.
De cedula quam coruus in harundine dimisit appensam.
35 /^"\Vidam frater uenerat ad hominem dei ut eius exhortatione proficeret,
\a^ seque in Christi gracia per beati Guthlaci merita confirmaret.
IUi ergo mansioni dies aliquot indulgens, quedam secreta in cartula
scripserat, cartamque plenius exaratam sine custode dimiserat. Erat
autem ingressus monasterium ut oraret : ac respiciens, coruum conspicit
40 cartulam suam deferentem, ac uersus palustres stagni gurgites auolantem.
Vehementer turbatus est homo ille : sed Guthlacus, turbacionem eius
spiritu sancto reuelante presagiens, et accedens : * Noli, inquit, turbari,.
Ms. Dubi. B. 2. 7] UM %* (Sutftlaci. 709
quia cartulam non amittes.' Porro coruus auolans iam eorum aspectus
euaserat: sed ad mandatum Guthlaci homo ille scafam ingrediens, et
in partes stagni remotissimas eam ducens, de inuentione scripti sui
penitus desperaret, nisi illud inueniendum sanctus famulus dei predixisset.
Erat autem in media stagni planitie barundo vna in summitate confracta, 5
que assiduis aquarum discursibus tremulis erat motibus inquieta. In
huius harundinis extremitate, que confracta pendebat in aquam, coruus
dimiserat cedulam, locatam ita firmiter, ac si eam harundini filo uel alio
modo manus hominis alUgasset. Nec precium cartule nec dampnum hic
miraculum, sed efHcax uiri sancti oratio, cuius uerbum, sicut legitur de 10
Samuele, ' nunquam in ten^am cecidit.' Illud tamen miraculose mirandum
est quod in medioaquarnm, ubi aque torrencior est excursus, in summitate
fracte harundinis, cartula ita coruo dimissa, ita equilibrata pependit,
quod nec uentosi turbinis raptu nec aque fluentis impetu moueretur.
QUOMODO AUES ET PISCES FAMILIARITER CONUERSABANTUR
CUM EO.
ALiud etiam non est sub silencio transeunduM : quomodo non solum 15
^- in hominibus, sed in brutis animalibus et auibus miriiicat dominus
sanctum suum. Nam ad ipsius uocationem hirundinesetcetere aues herenii,
pisces etiam stagni, ^ratanter accedunt ; et qtiasi ad alterius Danielis
arbitrium, siluestria heremi mansuescunt. In primo aduentu hirundinum,
quasi prehabita blanda salutatione ab eis, certa nidificationis loca singulis 3o
assignabat. Ille uero eius scapulis familiariter insidentes, quodam gratu-
lationis applausu uiri mansuetudinem fatebantur. Quod conspiciens uir
quidam uite uenerabilis et gloriose opinionis, quem beatus Guthlacus
in amicitie spiritualis vinculum et in graciam magne familiaritatis ad-
miserat : de tanta mansuetudine sancti hominis obstupescens, quesiuit 35
ab eo vnde esset tanta illarum auium confidencia et secura cohabitatio
circa ipsum. Respondit uir dei : ' Qui toto corde fugit consortia
hominum, non solum ei fere et uolucres, sed omnia cedunt ei ad solacium ;
et insuper nunquam ei blanda deerit consolatio angdorum.'
DE iETHELBALDO EXULE, ET DE DUABUS MANiaS.
EOdem tempore uir quidam nomine Aethelbaldus de genere Merciorum, jo
generositate spectabilis, sed exilio miserabilis, cum aduersus eum
forcius et grauius Coinredus rex inualesceret, eumque prorsus a regni
sui finibus exturbaret : omni humano solacio destitutus, uirum dei Guth-
lacum frequencius uisitabat, sperans eius meritis a deo sue infelicitatis
optinere solacium— consilium enim penitus et auxilium desperabat 35
humanum. Guthlacus uero, qui adeo exuberanter misericordie uisceribus
afHuebat ut cum beato lob dicere posset quia * mecum creuit miseratio,
et ab utero matris mee egressa est mecum ' : angustias Aethelbaldi per
compassionis affectum, non solum sibi communes, sed et proprias faciebat.
Accidit una die ut Aethelbaldus adiuncto sibi viro uenerabili Wilfrido 40
7IO appentiir m.
nauigio ueniret in insulam — alias enim non poterat uenire. Quibus de
scafa exeuntibus, Wilfridus duas manicas, quibus eo tempore uti mos
erat, in scafa dimisit. Beatus autem Guthlacus, dum in oratorio con-
templationi uacaret, spiritu sancto suggerente cognouit, a coruis illas
5 duas manicas asportari. Cumque illi duo uiri Christi famulum salu-
tassent ; habita inter eos modica coUatione uerborum, sanctus eis Guth-
lacus denunciauit duos coruos detulisse in predam duas manicas quas
in cimba dimiserant. Egrediuntur igitur ambo ut huius rei experiantur
euentum : uidentque coruum in fastigio cuiusdam domus vnam de manicis
lo tenentem in pedibus rostroque uellentem. B.eatus etiam Guthlacus
egrediens, precepit coruo ut dimitteret manicam : quam coruus uelut sui
conscius criminis, ac reatum purgare festinans, dimissa manica citius
auolauit. Quam cum ad se Wilfridus extenta uirge summitate traxisset,
sollicitus de inuentione alterius : sanctus ei Guthlacus ipsam sine dilacione
15 restituere pollicetur. Nec mora tribus uiris aduentantibus, sanctus eis
Guthlacus occurrit. Qui manicam ei optulerunt inuentam : quam uir
beatus accepit atque Wilfrido, celestem admiranti graciam, resignauit.
Hactenus latuerat lucema nostra sub modio : sed diutius ' abscondi non
potest ciuitas supra montem posita,' iamque uirtutes beati Guthlaci, eo
ao licet inuito, fama celebrior publicabat.
QUALITER DEMONIACUM ET INSANUM SANAUERIT.
ERat autem in Orientalium Anglorum finibus iuuenis quidam Huc-
tredus nomine, non minima ingenuitate perspicuus. Degebat hic
in domo parentum suorum, quorum reuerencie et obsequio filiales per
omnia exhibebat affectus. Quod uidens et inuidens uirtutis inimicus et
25 auctor malicie, eundem ingressus, cepit eum in tantam demenciam
excitare ut lignis et lapidibus ferroque homines appeteret, sua etiam
membra unguibus et dentibus laniaret. Cuius insaniam cum uellent
uinculis cohibere, ille bipennem arripuit, tresque homines qui eum ligare
uoluerunt interfecit. Multa pro eo parentes in medicos expenderant, sed
30 opera medicinalis effectum non habuit. Circumduxerunt eum ad plurium
sanctorum memorias, sed perdiderunt labores pariter et impensas.
Audientes autem quantis miraculorum titulis, quante opinionis gloria
insula de Croilandia per beati Guthlaci merita celebris ^ haberetur : illuc
ueniunt, iuuenemque ligatum funibus inducentes, beato Guthlaco causam
35 sui aduentus, et illius infelicis miserias suosque labores exponunt. Eis
igitur beatus Guthlacus condescendens pio compassionis affectu, furiosum
solui precepit, eiusque manum accipiens, ipsum in oratorium introduxit.
Ibi effundens animam suam quasi aquam in conspectu domini, cum
multo gemitu multoque profluuio lacrimarum, inter archanas iubilationes,
40 inter ignitas compunctiones, inter deuota suspiria, inter quasdam diuine
suauitatis experiencias quibus in suis orationibus fruebatur, in tota uirtute
humiliati spiritus celestem graciam super infirmura iugiter implorauit,
triduumque continuans in ieiunio et oratione, et egrotum aqua sanctifi-
» MS. celebe.
Ms. Dubi. B. 2. 70 oita €>. (25u^lac. 71 1
cationis aspergens, omnem ab eo potestatem maligni spiritus exsufflauit.
Redditus itaque parentibus, aut potius sibi, deo gracias egit ; totoque
tempore uite sue securus ab omnium spirituum malignorum uexatione
permansit.
De alio demoniaco per beatum Guthlacum curato.
ERat quidam nobilis, illius exulis Aethelbaldi comes, nomine Egga, 5
qui immani grassatione demonum torquebatur : cuius propinqui,
de Christi misericordia et beati Guthlaci meritis confidentes, eum uiro
dei humiliter et deuote presentant, fletuque et gemitu suffragium sue
intercessionis implorant. Accinxit eum uir dei cingulo suo : et statim
maligni spiriCus. cessauit quassacio. Ipse uero deo gracias referens, zona 10
beati uiri toto tempore uite sue se cinxit ; nec eum demon ulterius
infestare presumpsit.
DE DUOBUS CLERICIS CUIUSDAM ABBATIS, QUORUM TURPITUDINEM
BEATUS GUTHLACUS IN SPIRITU UIDIT.
COnsueuerat quidam abbas beatum Guthlacum frequencius uisitare ut
ab eo uerba edificationis acciperet, seque beati uiri precibus et
meritis commendare[t]. Quadam itaque die cum abbas iuxta solitiim 15
morem iter ad eum proposuisset arripere, duo clerici abbatis licenciam
acceperunt ab eo, simulantes quedam negocia se habere quibus oportebat
eos necessario presencialiter interesse. Abbate igitur proficiscente ad
uirum dei Guthlacum : illi ueni[unt] ad domum cuiusdam uidue,et horam
preuenientes terciam ', ceperunt ebrietati et crapule, cubilibus quoque et ao
impudiciciis, ceterisque extraordinariis uoluptatibus corporis impudenter
et dampnabiltter indulgere. Cum uero sanctus Guthlacus et abbas de
sacris ad inuicem conferrent colloquiis : uir dei turpitudinem clericorum,
spiritu sancto reuelante conspiciens, et uerba et ora ' eorum cepit ita
indicare abbati, ac si ambo iuxta clericos essent eminus ' constituti. Per- 35
ceptis ergo salutaribus monitis et benedictione accepta, reuersus est ad
monasterium suum abbas. Cui cum illi duo clerici salutatione premissa
occurrerent, illos secum retinens, alios exire precepit. Proponit eis que de
ipsis audierat. Qui cum in* inficias irent seque tamquam immunes
a culpa, et ab obiectis prorsus innoxios, procaciter excusarent, cepit 30
abbas et nomen uidue exprimere, et locum et tempus, et uerba et opera,
et omnium actuum drcumstancias seriatim et quasi uisibiliter, sicut
a beato Guthlaco didicerat, intimare. Illi uero certissima sue turpitudinis
indicia cognoscentes, tamquam conuicti et confessi ueniam humiliter
postulant ; inestimabiliter admirantes tantam dei graciam in Guthlaco, 35
quem uerba occulta et remota opera non latebant.
^ Fel. : dnm non adhnc hora tercia esset * T. E. opera.
* r. comminus ? * om. in.
7J2 appennir iii.
De duobus featribus uenientibus ad eum, quos in spiritu
COGNOUIT DUO FLASCULA ABSCONDISSE ; ET DE OBBA, CUIUS
PEDI SE SPINA INFIXIT.
DE quodam monasterio duo fratres exierant ut ad dei famulum
uenientes ab eo uerba diuine institutionis audirent. Detulerant
autem secum duo flascula plena potu : et eadem, antequam peruenerunt
ad uirum sanctum, reposuerunt in sabulo, et cespitibus absconderunt, ut
5 ex eis in reditu suo haberent aliquod itineris laborisque solatium. Vene-
rant ad beatum Guthlacum : dumque illis uerbi celestis pabulum minis-
traret, in ipso sermonis excursu quadam matura grauitate subridens,
' Quare, inquit, filioli mei, non attulistis uobiscum illa duo flascula, que
operuistis glebis et sabulo infodistis ? ' Quo audito illi stupefacti, territi
lo et confusi, culpam confitentes ueniam petunt ; et licentiati ab eo, et cum
benedictionis gracia recedentes, dicebant : * Vere, hic est propheta, cui
spiritus dei vniuersa reuelat.*— Non solum autem iam de populo Mer-
ciorum, sed de remotis Britannie partibus fama hominis dei excitabat
omnes qui uel morbo laborabant, uel maligno spiritu uexabantur, uel quos
15 necessitatis angustia siue peccati sarcina pregrauabat. Reportant vniuersi
et singuli de tribulatione solacium, consilium in ambiguis, de dolore
gaudium, de peccato etiam aut corporis anxietate remedium. Erat autem
in illa confluencia populorum quidam Obba nomine, comes illius magni
exulis Aethelbaldi, qui ad hoc specialiter ibat ut se uiri dei orationibus
20 commendaret. Contigit uero ut se illius hominis pedi spina uirulenta
infigeret, ac pedem ipsius usque ad cratem enormiter transforaret. Cepit
itaque eum dolor intolerabilis anxiare, cepitque a planta pedis usque ad
lumbos tanto tumore turgescere, ut de uita ipsius possent omnes qui
aderant desperare. Audiens hoc beatus Guthlacus, iubet eum afferri ad
25 se ; et exuens cilicium in quo solebat orare, ipsum circumdedit : dictoque
cicius spina quasi sagitta emissa ab arcu de pede illius prosiluit ; subse-
ditque in momento tumor, et doloris angustia conquieuit. Ille uero plene
ualitudini restitutus, cum graciarum actione letus et incolumis ad propria
remeauit.
De ordinatione beati Guthlaci ab episcopo Hedda, et de
WlLFRIDO, cuius absentis uerba sanctus Guthlacus
SPIRITU REUELANTE COGNOUIT.
30 /^Vidam episcopus Hedda nomine, fama tanti hominis atque miracu-
\sl> lorum gloria excitatus, ueniebat uidere desideratissimam faciem
tanti uiri. Cura ergo esset in uia, clerici eius ceperunt de sanctitate
beati Guthlaci, de austeritate uite eius, de humilitate et prudencia, ac de
miraculis conferre ad inuicem, diuinamque in eo magnificare uirtutem.
35 Erat inter eos quidam nomine Wilfridus^, qui cepit quadam uana iactatione
dicere, in proximo se sciturum si talis esset qualem eum fama predicaret.
*Ego, inquit, diu conuersatus sum apud Scotos, ubi uidi pseudoan-
achoritas simulatione sanctitatis speciem pretendentes, alios etiam noui
sancte religionis uerissimos professores. Vsu ergo et experiencia sciam
^ al. Wigfrid.
Ms. Dubi. B. 2. 7.] oita ^. C5utl)laci. 7 1 3
discemere *, ex quo Guthlacum uidero, si in ueritate ambulat ; si talis est
operibus qualem eum fama commendat,' Venerat episcopus ad beatum
Guthlacum : cumque sese mutuo salutassent, et multa de sacro eloquio
contulissent, sanctus Guthlacus, quem spiritualis unctio docebat de
omnibus, Wilfridum respiciens : * Frater, inquit, "Wilfride, quid tibi nunc 5
uidetur de homine istOj quem te hodie iudicare hestemo tempore pro-
misisti ? ' Wilfridus uero admiratione et stupore percussus, confusus
erubescentia, culpamque confessus, se m terram mira humilitate pro-
stemens indulgenciam peciit: quam consueta uiri benignitate optinuit.
Beatus equidem Guthlacus nondum in eminenciam presbiteratus as- lo
cenderat, sed sic in spirituali exercitio se habebat citra sacerdocii gradum,
sicut maiores suos, Paulum'' heremitam, Antonium, Macharium, Ar-
senium, sanctum etiam Benedictum, quondam in heremo fecisse cogno-
uerat. Singulis itaque diebus in quibus non habebat copiam sacerdotis,
vna hora quam ad hoc specialiter deputabat, omnia dominice passionis 15
ac redemptionis nostre beneiicia quasi in fasciculum memorie fideliter ac
deuote colligens, et recondens in sinu conscientie ad suauiter fruendum,
spiritualiter manducabat carnem domini sanguinemque bibebat. Teste
equidem apostoIo> ' nerao sumit sibi honorem, sed qui uocatur a domino,
tamquam Aaron.' Vnde et hunc episcopum uenisse credimus domino id ao
agente, ut beatus Guthlacus ad uocationem et exortationem ipsius, per
impositionem manus, cooperante spiritu sancto, gradum sacerdocii sorti-
retur. In primis igitur consecrata loci ecclesia, beatus Guthlacus mini-
sterium adeptus est sacerdotis. Ipsius autem ordinatio locique dedicatio
facta est tertiodecimo kalendas septembris, ad laudem et gloriam 35
saluatoris. Eadem uero die inuitatus et coactus ab episcopo, cum eo in
mensa discubuit, quod a conuersionis sue primiciis pro aliquo mortali
facere non consensit.
DE iEGBURGA FILIA REGIS ^DWULFl ', ET DE PLUMBEO SARCOFAGO
LINTHEOQUE TRANSMISSO AD BEATUM GUTHLACUM ; ET DE
SUCCESSORE EIUSDEM IN INSULA CROILANDIE.
ERat in diebus illis uirgo prudentissima, Egburga, filia regis Aedolfi,
monialium Christi uenerabilis abbatissa. Hec in obsequium uiri 3°
dei promtissimo trahebatur afTectu : vnde et preueniens diem sepulture
eius, plumbeum sarcofagum, lintheumque delicatum interius inuolutum,
deuote beato Guthlaco transmisit, supplicans humiliter et obnixe ut se in
eo die sui obitus permitteret sepeliri. Illud etiam addidit et affectuosa
supplicatione rogauit, quatinus, quis ei esset in illa solitudine successurus, 35
eidem predicere dignaretur. Porro uir dei, sicut de beato lob legitur,
suspecta habens omnia opera sua, diu hesitauit munus illud accipere,
ueritus ne aliqua cupiditatis occasio posset eius animum titillare. Tandem
utique oblationem sibi missam cum graciamm actione suscepit ; uenerande
uirgini nuncio mediante significans, illum adhuc esse gentilem qui ei 4°
succederet, et in proximo baptizandum. Quod et subsequens rei de-
^ MS. desceroere. * MS. paloiQ. * al. Aldulfi.
.714 appennir m.
clarauit euentus : ei namque successit ei[us]que locum de Croilandia
optinuit uir nomine Cissa, qui post beati Guthlaci exitum fidem Christi in
Britannia et lauacrum regenerationis suscepit.
CONSOLATIO iETHELBALDI EXULIS.
VNa dierum loquebatur familiariter cum beato Guthlaco exul ille
„ illustris de quo sepius fecimus mencionem, Aethelbaldus, qui
ulterius Coinredi iniurias sustinere non preualens, de solius Guthlaci
meritis et oratione post deum fiduciam reportabat. Videns igitur amicus
dei Guthlacus, hominem illum "diuturnitate exilii fatiscentem, et prorsus
animo constematum, cepit eum salutaribus monitis a lapsu desperationis
lo erigere. Erat quidem ' potens ad exhortandum, nam ' dominus ei dederat
uerbum euangelizandi uirtute multa,' eratque ' mel et lac sub lingua eius.'
* Noli, inquit, fili karissime, de Christi bonitate difiSdere : si dominus tibi
ad tempus abstulit substanciam temporalem, totum hoc tibi cedere faciet
ad salutem, Celestis equidem medicus non semper dulces, sed amaras
1 5 quandoque porrigit potiones. Si te corripuit dominus, sustine pacienter.
Verbum enim sapiencie est : " Ve hiis qui perdiderunt sustinenciam V
Ipsa ^ etiam dicit : " Beatus uir qui corripitur a domino," et subiungit :
" Increpationem domini ne reprobes : quia in sex tribulationibus liberabit
te, et in septima non tanget te malum." V[i]riliter ergo age et con-
2o fortetur cor tuum : bonus est dominus sperantibus in se. Non vidi iustum
derelictum, nec semen eius querens panem. Vt uerbo beati lob utar, qui
afflictus est erit in gloria, Transibit enim dolor in gaudium, luctus in
plausum, gemitus in exultationem, amaritudo in dulcedinem, afflictio in
uoluptatem, confusio in honorem, Confortare ergo, fili karissime, et esto
25 robustus : a magnis regibus traxisti originem, nunquam, queso, ab eorum
• uirtute tui animi magnitudo degeneret. Cordi siquidem magno, nichil est
magnum, nichil graue, nichil arduum, Scias quia oraui pro te, nec
uoluntate labiorum meorum fraudatus sum. In proximo faciet dominus
de persequentibus te iudicium ; nec in arcu aut gladio, sed in dei uirtute,
30 non in sudoribus bellicis sed in lacrimis et orationibus meis, quas tibi
compaciendo in oculis altissimi effudi, tui regni solium et gloriam
optinebis. Non ergo uerearis obprobria hominum, quoniam adhuc re-
spondebis exprobrantibus tibi uerbum, Morietur enim in proximo qui te
persequitur ; et superbia eorum qui te oderunt ad nichilum deueniet
35 tamquam aqua decurrens. Tu uero cum benefecerit tibi deus, redde
altissimo uota tua, tuamque presentem miseriam, et affluentem eius
misericordiam recolens, noli esse ingratus. Ingratitudo enim est uentus
urens, siccans fontem pietatis, fluenta gracie, rorem misericordie. Retolet
autem ac celebrem habebit graciam quam tecum ad instanciam mee
40 intercessionis operaturus est in proximo deus, memoria generationis
eterne.' Hiis et similibus plenam restitutionis sue fiduciam adeptus est
.^thelbaldus : nec de uerbis gloriosissimi confessoris aliquid in terram
cecidit, sed omnia, que spiritu sancto suggerente predixerat, rerum efficax
approbauit euentus.
* MS. quidam. " Eccli. 2. 16. » r. Job? cf. Job 5. 17.
Ms. Dabi. B. 2. 7.] (Hjta ^. (©ut|)Iaci. 715
QUALITKR INFIRMATUS EST BEATUS GUTHLACUS, ET DE SUI
REUELATIONE SECRETl.
TEmpus erat ut deponeret sarcinam camis quam tanto et tam longo
usu domare studuerat. Venerat dies ut de mundo transiret, quo
mundus non erat dignus, quem se dignum mundi dominus reputabat.
Cum igitur quadam die spiritum suum in oratione longe humilius et
feruencius solito efTudisset, egritudine repentina, quarta feria ante pascha, 5
correptus est ; atque Beccelmo vnico contubemiali suo indubitanter
denunciat quod octauo die ad dominum de hac plorationis ualle transiret.
Cumque ille in eiulatum et lacrimas prorupisset : ' Noli, inquit, flere, iili
mi. Ad laborum meorum stipendia uado ; bonum est michi dissolui et
esse cum Christo. Scio enim cui credidi, et certus sum quia reposita est 10
michi corona iusticie. Si depono hoc corpus corruptibile et mortale, scio ■
quia michi reposita est corona incorruptibilitatis eterae.' Quarto uero die
sue egritudinis celebratum est pascha. Ipse autem quasi corporis sui
compos ac tocius infirmitatis oblitus, paschalis misse solempnitate pre-
missa, et uiatico nostre^salutis accepto, Beccelmo, qui ei in mensa domini 15
ministrauerat, tanti sacri eIoqui[i] et mysteriomm spiritualium profunditate
usus est, ut ille loqui pocius angelum quam hominem estimaret. In calce
autem sui sermonis Beccelmo iniunxit ut ei sororem suam, Pegam, afiTec-
tuosius salutaret, cuius aspectum semper dedinauerat, quia diu, immo
etemaliter eam in gloria uidere prenouerat. Et adiecit : ' A mee con- 10
uersionis inicio nunquam lineo tegmine usus sum, sed pro pio deuotionis
affectu quem sancta virgo Egburga michi exhibuit, illa syndone quam
michi transmisit inuolui precipio corpus meum.' Beccelmus autem con-
$iderans in facie sancti uiri quod terminus sue dissolutionis instabat,
cepit instancius ab eo querere quod nunquam interrogare presumpserat : 35
'Adiuro te, inquit, pater, per misericordiam Christi, ut michi apertius
reuelare digneris quid sit quod a prima cohabitatione quam tecum habui,
singulis diebus mane et uespere te cum alio loquentem, mutuosque
sermones audiui, et cum quo uerba faceres ignoraui.' Dei uero amicus
consueta et innata benignitate respondit : ' Instat, inquit, tili karissime, 30
nouissimus dies michi, nec mentiri michi nunc expedit, qui a primitiua
conuersione mea omne mendacium declinaui. Scias autem quod ex quo ad
heremum hanc me contuli, semper mane et uespere angelum mee conso-
lationis habui, qui labores et temptationes meas celesti solatio releuabat,
predicebat futura, demonstrabat absencia, et archana celestia que nec 35
licet nec expedit michi loqui celitus indicabat. Hec autem, fili, sub
silencio claude, nec attemptes ea cuiquam mortalium, nisi sorori mee
Pege et Egberto anachorite, ullo unquam tempore reuelare.'
De transitu beati Guthlaci, et de uisione lucis, et de
aduentu sororis eius.
SAne suspiria et singultus,que solent esse preambuli mortis, iam pectus
beati uiri sepe concusserant ; ac de ore ipsius tanta odoris suauitas 4°
exhalauit, ac si aliquis flores roscidos sparsisset aut balsamiun effudiss^t.
7i6 appmnijc III.
Nocte uero sequenti, cum sepedictus frater uiri sancti custodiam^ uigiliis
indulgeret, non sine magno stupore eonspexit quod a media nocte usque
ad auroram totam domum candor lucis inestimabilis circumfulsit. Oriente
uero sole, dilectus deo Guflfilacus fratrem illum aduocans, * Fili, inquit,
5 tempus est ut ad' Christum transeam, et tu arripias iter tuum.* Et
extendens ftianus ad altare, sacra se communione muniuit, oculisque ac
manibus eleuatfs in celum, obdormiuit in Christo. Vere mors eius
dormitio est', sompnusque breuissimus, quo ad hereditatem transitur
etemam, sicut scriptufli' est : ' Cum dederit dilectis suis sompnum, ecce
lo hereditas domini.' Mors equidem ista per quam introductus est in
gaudium domihi sui, non est mors, sed portus mortis et porta uite. Nam
etsi uisus sit oculis insipiencium mori, mors tamen eum non absorbuit
nec uicit, sed ' absorta est m<5rs in uictoria.' Abiit ergo, non obiit ; nec
extincta est hec lucema, sed eminencius constituta est, ut luminosius
15 luceat omnibus qui in domo sunt. Cuius natiuitatem celestis splendor
presignauerat : eius etiajli transitum celestis lucis inmensitas glorie
illustrat: nam cum sol iam esset in uirtute sua, radiisque meridianis
uehementius estuaret, frater ille quem sepe diximus, quasi turrim igneam
a terra usque in celum erectam prospicit, cuius tanta claritas erat quod
20 in comparatione illius solaris splendor luce illa inferior pallescebat.
Beccelmus ergo intolerabili timore correptus fugiens, nauiculam arripit,
et ad sanctam Christi uirginem sororem beati G6thlaci festinancius
tendit. Eo ergo referente quanta et quarri miraculosa circa uirum dei
uiuentem siue morientem uiderat : uirgo, licet sapientissiiha esset, primo
25 naturales affectus cohibere non potuit, sed funeri fratemo lacrimas debite
pietatis indulsit. Sciens autem quia non diu debeat contristari de
dormiente sicut et illi qui spem non habent,- deo gt^cias egit, fratrisque
animam deo commendans, Se etiam ipsius meritis commendauit. Die
uero postera, sicut a fratre suo in mandatis acceperat, ueniens in insulam,
30 sentit totam habitationem inestimabiliter supra omnem fragranciam
aromatum, suauitate incomparabiliter redolentem. Exequiis igitur deuo-
tissime celebratis, ac beati uiri corpore tradito sepulture in ipsius oratorio,
ad propria remeant.
QUOMODO IN ALIUM TUMULUM TRANSLATUM EST CORPUS EIUS.
POrro, sicut dispensatio diuina prouiderat, illa uenerabilis uirgo Christi
^j, iugiter uersabat in uotis qualiter corpus dilectissimi fratris sui
posset in alio sepulchro reponere ; et ad hoc cepit continuis medita-
tionibus hanelare. Erat autem annus elapsus a tempore quo sepelierat
fratrem suum. Congregatis igitur religiosis presbiteris diuersorumque
graduum ecclesiasticis uiris, uenit in insulam. Sepulchrum aperiunt,
40 totumque ccrpus integmm et incorruptum inueniunt ; Christi autem
famulus non mortuus, sed omnino dormienti similis uidebatur. Brachia
uero et digiti ita flecti et duci poterant, ac si humores spiritu mediante
per uenas excurrerent, neruique nichil in morte beati uiri de sue uiua-
citatis efficacia perdidissent. Omnia autem uestimenta quibus fuerat
* supply agens ?
MS. Dnbl. B. a. 7.] ^M ^. ^Ut6laCl. 7 1 7
inuolutus, omnino intemerata pristino candore splendebant. Illi stupore
percussi, nesciebaja.t quid agerent, sed gaudium cum timore miscebant.
Sacratissimum ergo corpus cum multa ueneratione et djuinis [laudibus] ^
alia syndone inuoluunt, quam adhuc eo uiuente, in ofBcium sepulture
Egbertus anachorita transmiserat ; nec reco;idunt in humo, sed super 5
terram in tumulo memoriaU : quem postea rex iSthelbaldus multipliciter
munifica et magnifica deuotione omauit. Ibi repositus quiescit sol
Anglie, uas electionis, sal terre, columpna ecclesie, patrie lumen, uite
speculura, penitencie forma, sanctitatis exemplum. Cuius conuersatio
tota fuerat scola honestatis, morum edificatio, et structura salutis. Vere 10
discipulus Chrlsti, aniicus sponsi, honor saQerdotum) pater consilii et
solacii, oculus ceci, lingiLia muti, pes claudi, mim'ster Christi, christus
domini.
DE ADUENTU iETHELBiVLDI ET CONQUESTIONE ATQUE
CONSOLATIONE EIUS.
A Vdierat exul iEthelhaldus beati ujri transitum : nimioque dolore correp-
■^*- tus, licet in remotis regionibus ageret, ad sepulchrum beati Guthlaci 15
cum multa lacrimarum afHuencia festinauit. Vbi se humiliter in orationem
proiciens : ' Quomodo, inquit, ablatus es michi, benignissime pater, quem
solum habebam in exilio meo refugium, in dubitatione consilium, in
affiictione solatium? Nulla me exilia, nulle iniurie, nulla hostium
meorum obprobria, nulle mine, nulla rerum dispendia molestabant. ao
Quicquid enim tristior euentus afferret, ego in sinu tue misericordie
quiescebam, atque de tua consolatione michi plenioris leticie remedia
compensabam. Non hostiles incursus, non carceres timebam aut gladios,
tua intercessione sufTuItus. Infelbc, quare presens non affui ? quare oculos
illos celestes manibus meis in morte non clausi, quando beatus ille 35
spiritus cum sacratissima illa carne diuortium celebrauit ? £t nunc
infelicissimus exul quo ibo? Quid faciam? quo me uertam? Nunc
primo enim me miserum et exulem recognosco. Non deseras, pater
Guthlace, non deseras hunc desertum, hunc exulem, hunc abiectum, hunc
filium doloris, hunc uagum et profugum "■* super terram, expositum 30
periculis et tormentis. Si, in came positus, fuisti potens et efHcax adiutor
hiis qui tue intercessionis beneficium implorabant, quanto nunc efficatior
crederis, qui nunc mole corporis deposita, inter angelos constitutus,
Christum solem iusticie et misericordie fontem, irreuerberata acie con-
templaris ! ' Hiis et similibus utens, in planctu et gemitu et oratione 35
continua diem clausit. In casula ergo quadam, que uiuente beato
Guthlaco soIe[ba]t esse hospicium ', nondum cessante mesticia se recepit.
Cumque maximam partem noctis uariis anxietatibus estuans duxisset
insompnem, tandem dormitanti blandus sopor obrepsit: ac subito ex-
pergiscens, cellulnm in qua iacebat, respicit circumfusi splendore luminis 40
rhirabiliter chomscantem, beatumque Guthlacum sibi astantem fulgentem-
que celesti splendore, et hec uerba dicentem : ' Fili karissime, dominus
te respexit : confide et confortare, quia infra hoc biennium finem habe-
^ om. ' MS. et profugum et profugum. ' Fcl. qua . . . hospitari solebat.
7i8 appenntr m.
bunt labores tui, et recuperabis in honore et gloria regnum tuum.' Dum
sanctus Guthlacus ista proponeret, dum ctiam ei dierum suorum longitu-
dinem uiteque sue finalem metam, et alia que uentura erant, quasi ad
oculum declararet, ^thelbaldus ait : * Pater, cuiusmodi signum das michi
S quod hec omnia pro certo eueniant ut dixisti ? ' Ille autem respondit :
* Signum et indicium tibi hoc erit quia die crastina ante horam terciam
habitatores huius loci citra spem eorum uberi alimentorum consolatione
gaudebunt.' Dedit dominus uoci eius uocem uirtutis, atque beati Guth-
laci sermonem eflfectus impleuit. Sequenti enirh die homines quidam,
10 preuenientes horam terciam, signum in portu pulsant, et ingredientes
cellulam, eam habitantibus ciborum solacia insperata uberi largitate
presentant. Quod conspiciens i^thelbaldus deo gracias egit, atque in
Christi fide, et sermone beati Guthlaci spiritum prius uacillantem in spe
et fiducia stabiliuit. Nec mora, deus persequutorem eius de medio
15 abstulit, exterminauit inimicos eius ; suosque actus et consilia magnifice
prosperauit. Et sanctus noster vt inueniretur propheta fidelis, antequam
biennium effluxisset, plenitudinem regie potestatis optinuit.
DE QUODAM HOMINE DE PROUINCIA WlSA, QUI UISUM
MIRACULOSE RECEPIT.
ERat paterfamilias quidam in prouincia Wisa^ cuius oculi iam per
annum caligauerant. Vtramque enim pupillam albugo macule et
20 nubes obduxerat. Priuatus ergo omni beneficio uisus, postulat instancius
ad beati Guthlaci memoriam duci. Ab amicis itaque ductus, et in beati
Guthlaci cellulam introductus, a uenerabili uirgine Pega beati Guthlaci
sorore benigne suscipitur. Illa uero modicum salis, consecrati quondam
a beato Guthlaco inueniens, in aquam benedictam rasit et miscuit. Cum
25 uero aquam eius oculis instil[l]asset, ille uisum remota omni obscuritate
recepit. Deoque gracias agens, in reditu suis ductoribus ductor fuit./-
Cepit ergo locus ille innumerabilibus choruscare miraculis. Omnes enim
qui illuc in fide Christi et sanctissimi confessoris reuerencia de suis
necessitatibus petebant remedia, sui uoti plenitudinem optinebant, ad
30 laudem et gloriam saluatoris *.
DE MUNIFICENCIA iEXHELBALDI '.
SAne deuotio quam ^Ethelbaldus rex ad beatum Guthlacum uiuentem
habuerat, nec morte illius torpuit, nec tepuit diutumitate temporis,
nec potencie regalis adeptione cessauit. Ne ergo beneficiorum que
a sancto receperat haberetur ingratus, ecclesiam eius adiit, eamque, sicut
35 beato Guthlaco quandoque promiserat, regiis largitionibus ampliauit.
Concessit autem uiro dei et successoribus eius absolutam, liberam et quie-
tam illius insule mansionem. Illud etiam munificencia regie liberalitatis
adiecit ut iure perpetuo et inconcussa possessione optinerent quinque
miliaria regionis illius ad orientem, id est usque ad fossa que uocatur
40 Asendic, et tria ad occidentem, quinque uero ad meridiem, et quinque ad
^ Fel. Wissa ; now 'Wisbeach. * Here ends Felix.
^ Cf. Ordericus Vitalis (Migne 188, 361) who derives his account 'ex veraci
relatione Ansgoli subprioris ' ; and Hist. Ingulfii.
Ms. DubL B. 2. 7.] 8jita %», ^utftlad. • 719
aquilonem. Hec autem omnia ab omni exactione et consuetudine
seculari prorsus exemit, plenamque in omnibus libertatem eis sigillo
regali, in episcoporum et procerum presencia, consilio et assensu omnium
confirmauit. Quia uero locus palustris inanis et insolidus erat, nec
molem lapidee edificationis sustineret, pius rex altiore consilio usus, 5
ingentes palos ex quercubus infinite multitudinis fieri precepit terreque
infigi — sicut adhuc etiam istis temporibus circa habitationem illius
cenobii oculata fide cerner& possumus, cum a fodientibus et fundamenta
certa querentibus terra aperitur. Terram quoque solidam iussit nouem
miliariis per aquam de partibus remotis afTerri. £t sic usus ligneo funda- lo
mento, ecclesiam incepit, eamque ad laudem et honorem dei et ad sue
salutem anime consummauit. Vt autem beati anachorite memoria
perpetuo in honore et gloria celebris haberetur, conuentum religiosorum
induxit, locumque magnificans beneficiis, edificiis, et omamentis, nun-
quam ad nouissimum diem suum ab illius cenobii ueneratione, defensione, 15
aut promotione cessauit. In eodem loco religionis monastice professores
usque in presentem diem continuauit antiquitas: qui iugiter in iibro
experiencie legunt quanti apud deum sit meriti sanctissimus iste con-
fessor, quam promtus, quam efficax in necessitatibus afHictorum, et quam
tempestiuus adiutor : prestante domino et saluatore domino nostro lesu ao
Christo, cui sit honor et gloria in secula seculorum. AMEN.
INCIPIT PROLOGUS IN TRANSLATIONEM CUM MIRACULIS
BEATI GUTHLACI ANACHORITE^
GLoriosam uenerabilis patris nostri Guthlaci translationem, karissimi
fratres, deuotis laudibus prosequamur, ut obsequium nobis in
premium, preconium in patrodnium conuertamus. Si enim adhuc ' similis
nobis passibilis,' dum in hoc mortali corpore Christo militabat, super 35
demones et languores adeo potestatiue uirtutem miraculorum exercuit:
quantum putatis nunc eum posse suppHcantibus impartiri sufTragium,
qui stola immortalitatis indutus gloriatur in presencia Christi inter
angelicos "^ et in congregatione sanctorum ? ' Intrauit enim in gaudium
domini sui,' introiuit in potencias domini et abyssos claritatis eteme, ubi 30
leticiam et amenitatem, pacem et uoluptatem, lucem inaccessibilem,
felicitatem et gloriam, Mocundltatem et exultationem thesaurizauit dominus
super eum.' Beatus itaque Christi confessor satis domestico exemplari
uos erudit et informat, qui 'in fame et siti, in frigore et nuditate, in
laboribus plurimis, in ieiuniis et uigiliis multis, in temptationibus supra 35
modum,' et in omnibus regularis uite obseruanciis gloriose de came sua,
de seculo, et de maligno spiritu triumphauit. ' Emulamini ergo carismata
meliora' ad que beati Guthlaci uita uos instancius inuitat; cuius uirtutes
et merita si pro uoto plene non potestis assequi, studeatis tamen eundem
spiritualibus exercitiis imitari. Vestri patris exemplo, dura in presen- 40
ciarum toleranda sunt, ut cum eo 'regnum celorum, quod a diebus
lohannis vim patitur,' per uiolenciam penitencie capiatis. Reliquit uobis
^ This Transl. has not been usejl by John of Tynemouth. It rests on an older
account ed. in Boll. April 2, p. 54 (but incomplete at the end). ' supply cetus?
720 . appenuir ni.
reuerentissimus pater quasi uadem dilectionis et obsidem corpus suum ;
et sic uobiscum corporaliter habitabit, donec reinduat carnem quam apud
uos quandoque deposuit, ' deo aliquid melius prouidente pro nobis,' sicut
de isto et de aliis sanctis dicit apostolus, *ut non consummetur sine
5 nobis.' , Honoremus igitur patrem et patronum nostrum, qui in religione
nos genuit, qui assidue pro nostris necessitatibus ante propiciatorium
diuine miserationis deuot.us assistit. Ei autem honor exhibendus est,
non tantum in albis et oloxericis, non in uocum modulatione, non in
campanis et organis, jion in luminaribus et lautioribus cibis : sed gloria
jo patris est sapiens filius, patris honor est deuotio filialis, mutua inter nos
caritas, conscjeotie mundicia, et puritas actionis. Ille igitur qui beatum
Guthlacum miraculis.innumerabilibus illustrauit, labianostra in suaslaudes
aperire dignetur : ad cuius gloriam cedit quicquid de sanctorum suorum
miraculosa uirtute narratur.
INCIPIT TRANSLATIO BEATI GUTHLACI CUM MIRACULIS
EIUSDEM.
15 T^Empore quo beate recordationis abbas Waldeuus^ monasterio pre-
-!• sidebat in quo beati Guthlaci corpus insigne collocauerat ueterum
patrum ueneranda deuotio : celesti gracia diuinitus inspirante, omnes qui
ibidem domino militabant, uotiua et communis ad hoc traxit affectio,
vt tam preciosum thesaurum, quem adhuc abscondebat gleba humilior,
20 affectio filialis in eminenciam glorie celebrioris efferret. Super hoc
itaque abbatem suum blande conueniunt, et quod inter desiderabilia
huius mundi habebant in uotis precipuum, humili relatione aperiunt.
IUe autem, sicut uir nominatissime religionis et mire mansuetudinis homo,
supplicationibus filiorum gratum impartitur assensum : et ut tam gloriose
25 translationi reuerencia exhiberetur impensior, decreuit ieiunium eis indi-
cere triduanum. Ad effodiendum autem hanc preciosissimam margaritam
que latebat in terra, quatuor de ipsa congregatione ^ deliberatione communi
electi sunt, qui et merito sanctitatis, et uenerande senectutis auctoritate,
ceteris preminebant. I Ui tamen sacrorum inquisitione pignorum sese repu-
30 tantes indignos,in excusationis materiamsuorum insufficienciammeritorum
humiliter allegabant. Porro presentis uite imperfectum supplet obediencie
uirtus. Vnde et abbatis sui monitis salutaribus instituti, cum timore et
tremore ad tam sanctum propositum se accingunt. Impleto abstinencie
triduo, cum sol ad uesperum declinaret, prescripti fratres ad beati uiri
35 sepulchrum in silencio et in spiritu humilitatis accedunt. Operi ergo
cum ligonibus et aliis ferramentis insistunt, atque, ut ad pignora
ueneranda pertingant, multiplici utuntur artificio : sed non habet conatus
effectum. Tanti laboris frustratio desperationem posset inducere, nisi
* respexisset dominus in orationem humilium,' atque ad hesitantium con-
40 firmationem miraculose uisionis induxisset auspicium. Beati siquidem
Guthlaci sanctitas, suorumque meritorum exigencia, postulabat ut
corpus illius, qui lumen Anglie fuerat, celestis luminis reuelaretur indicio.
Vnde et circa gallicinium excubantium in oratione oculos in modum
* He was abbot 1124-1138. ' omnium crossed out.
Ms.Dubi.B.2.7.] Ctanglatio %. (25ut!)laci» 721
fulguris choruscantis dimidia fere hora lux diuina prestrinxit, quantique
meriti esset illius anima cuius reliquie querebantur, felici pronostico
declarauit. Locum ergo eruderant, et compage lapidum qui sibi co-
heserant dissoluta : desiderabilem thesaurum inueniunt, et quasi deuote
oblationis primicias, Christo graciarum actiones, atque uberes lacrimas 5
exultationis impendunt. Tanta uero de sepulchro fragrancia egressa est,
que omne genus aromatum siue florum, quadam inefTabili^ suauitate
transcenderet. In amplexus tumuli ruunt, et oscula crebrius iterantes,
sui patroni deuotione accenduntur ardencius, nec sue satisfacere deuotioni
sufficiunt. Vnus uero illorum egrediens, ad alios qui in monasterio lo
laudibus intererant matutinis accelerat, atque inuentam esse margaritam
quam querebant annunciat. IUi gracias altissimo referentes, ordinata
processione cum cruce et cereis et multiplici thurificatione accedunt:
deuotisque orationibus preoblatis, tumulum eleuant in sublime, atque
humeros suos certatim oneri tam honorabili, tam felici supponunt. Sic 15
usque ad altare beate uirginis Marie defertur : ibique in multa reuerencia
collocatur, donec adeatur uenerabtlis pater tunc temporis diocesanus
episcopus Alexander ^, cuius presentia tam gloriose reuelationi ' oportuna
et necessaria uidebatur. Prefatus itaque abbas, ascitis sibi prudentioribus
de conuentu, episcopum Alexandrum festinancius adit, causamque sui 30
aduentus ei diligenter exponit. Episcopus autem, licet ipsum soUicitudo
pastoralis in diuersa distraheret, ob uenerandi tamen graciam confessoris
se facilem prebuit ad consensum : rebusque dispositis quas festinancior
urgebat instancia, suum uersus Croilandiam maturauit accessum. Ea
nocte celum caligo adeo tenebrosa obduxerat, ut nullius creature uiuentis 35
oculus aliquo lune aut syderum beneficio iuuaretur. Dumque circa beati
Guthlaci tumulum excubias celebrarent, monialis quedam Gumilda
nomine, etatis maturitate et sanctitatis ueneranda merito, uigilias noctis
anticipauerat ad coniitendum domino: que dum orationi deuotius in-
cubaret, apparauit ei globus igneus incomparabili fulgore choruscans, 30
ab oriente uibratus ad tumulum beatissimi confessoris : dumque nox in
tenebris cursum ageret, splendor ille nouum diem attulit, suique luminis
beneficio dampna solaris absencie reparauit. Nec solum moniali, sed
quampluribus aliis utriusque sexus lumen illud apparuit. Dominus enim,
ne de corpore serui sui scrupulus alicui arabiguitatis obreperet, rei ueri- 35
tatem et hominum fidem celesti testimonio roborauit. Erat ibi mulier in
superficie pedum paciens aposthema, quod uulgariter dicitur iniquum,
antrax uero uel carbunculus a medicis appellatur. Hec dum intollerabili
torqueretur angustia, in monasterium delata est : que cum apud miseri-
cordiam dei beati Guthlaci patrocinium obnixis precibus imploraret, non 40
est fraudata a desiderio suo. Statim enim ruptum est aposthema, et
sanie profluente, pes est ad sui usum officii restitutus. lam cum pri-
moribus et prudencioribus prouincie uenerat in magno comitatu Alexander
episcopus: emissoque pontificali edicto, illuc pariter ei occurrerant
Walterus ramesensis, et Robertus* thomeiensis abbates, priores etiam 45
* MS. in ineff. * Alexander, Bishop of Lincoln, 11 34-1 148.
' = eleuatione. * Boll. Rodbis.
VOL. II. 3 A
72 2 appentiir ni.
locorum adiacentium, clerusque et populus : qui in ecclesia beati Guthlaci,
palliis jet tapetis ornata sollempniter, in multa deuotione et reuerencia
conuenerunt. Monachi et clerici albis induuntur, ornantur sericis ; sonant
organa, campane pulsantur. Thimiamata, balsamum, luminaria vin-
5 cunt diem. In illa sollempni exultatione beatum se reputat quisquis
interiora conscientie sue aut hilaritate uultus, aut lacrimarum deuotione,
aut aliis spiritualibus obsequiis representat. Inter omnia publice con-
gratulationis oflScia qui plus ceteris obsequii aut deuotionis impendit, se
parum reputat impendisse. Sic sacratissima illa pignora cum omni reue-
lo rencia deferuntur ; sic eiusdem monasterii aduocatus, ad laudem et gloriam
[dei] in eminentiore loco domus proprie collocatur. O felix Croilandia,
et dum thesaurum inestimabiliter preciosum in sinu suo secrecius custo-
diuit, et dum domesticas opes et familiare gaudium in materiam publice
sollempnitatis et communis leticie reuelatione celebri propalauit ! Erat
15 ibi homo Alwoldus nomine, in architectoria ^ doctus, sed percussus in
emigranea passione miserabili : continua uertigine capitis, et importabili
angustia torquebatur, Hic accedit ad episcopum et humiliter rogat ut
scrinium in quo erat iam caput beati Guthlaci repositum, suo capiti
superponat. Fauet episcopus : scrinioque uertici eius apposito, ita plene
20 sanatus est, ut postea toto tempore uite sue continua incolumitate
gauderet. Missarum itaque sollempniis ab episcopo celeberrime con-
summatis, reponunt uenerandum corpus beatissimi confessoris in nouo
sarcophago, ab eodem presule benedicto, ad orientalera altaris plagam ;
signantes lapidem ferro et plumbo, et ita munientes sepulchrum ligaturis
25 ferreis, ut impreciabilis ille thesaurus machinamenta humane malicie non
timeret. Gleba uero illius beatissimi corporis, quasi ager cui benedixit
dominus," circumquaque redolenciam tante suauitatis efTudit, ut ex ipsa
incomparabili qualitate celestis fragrancie probaretur angelos illi sollemp-.
nitati presencialiter affuisse sanctumque locum et totam ecclesiam
30 deliciarum odoribus perfudisse. Robertus autem de Grandineto ", uir
illustris et religionis amator, conductis artificibus fecit ad honorem dei
et beatissimi confessoris ligneam cooperiri capsulam laminis argenteis
deauratis, eamque eleganti sculptura et gemmarum uarietate distingui.
Hec super tumulum beati Guthlaci in sullime suspensa est, ut qui in-
35 grediuntur, lumen uideant, et glorificent patrem qui in celis est, qui sic
uiuificauit sanctum suum ut qui beneficia sancti confessoris implorant
humiliter, sue optineant postulationis effectum. ' Hic enim surdi, ceci,
muti, paralitici, et precipue demoniaci, uel quorumlibet morborum pesti-
lenciis laborantes, in libro iugis experiencie legunt quam promtus sit beatus
40 Guthlacus ad exauditionem, quam mirabilis, quam potens ad suffragia,
quam efficax ad salutem. Facta autem est beati Guthlaci translatio anno
ab eiusdem transitu quadringentesimo vicesimo, anno ab incamatione
domini millesimo centesimo tricesimo sexto, anno tercio (!) regni Stephani
regis Anglie, decimo kalendas septembris, die lune. Hec uero reuelatio
45 sanctissimi confessoris annua reuolutione celebri et noua sollempnitate
' r. architectura. ' BoU. Guardineto.
Ms. Dnbi. B. 2. 7.] Ctanislatio %>, (Suftlaci. 723
colenda est, ad laudem et gloriam illius qui in sanctis suis mirabilis
et gloriosus est : cui sit honor et graciarum actio, in secula seculorum.
Amen.
INstat nobis cuiusdam miraculi oportuna relacio ; illud enim, et quedam
alia, sine nota inuidie non possem dissimulare silencio. Beate 5
recordationis Ingulfus eiusdem monasterii abbas ', totus orationi et medi-
tationi uacare decreuerat, vnique de fratribus suis curam domus in
exterioribus, atque peregrinorum et pauperum sustentationem commiserat.
Porro sic in domo illa defecerunt uictualia omnia vna die, ut non haberet
ille dispensator ad manum quid uel pauperibus posset uel suis fratribus 10
erogare. Loci autem illius paludes ita frigore glaciali rigor hyemalis
astrinxerat, ut nuUi nauigio locus.esset, omnemque facultatem ingrediendi
uel egrediendi insula, uorago palustris in superficie congelata precluderet.
Frocurator itaque, quanta et quam inopina penuria laborarent indicauit
abbati: qui omni diflSdencia relegata, cogitatum suum iactauit in eum 15
qui celesti pane pauit populum Israel in deserto. * Confidite, inquit,
fratres; non enim derelinquet dominus sperantes in se. Ipse est qui
dicit : ' Petite et accipietis,' et * quicquid pecieritis patrem in nomine meo,
fietuobis': ipse necessaria ministrabit. Non est regnum dei esca et potus,
sed gracia et pax in spiritu sancto ; nec nos quid manducemus aut quid 30
bibamus, cogitare oportet. Scit enim pater noster quia hiis omnibus
indigemus. Primum autem querendum est regnum dei, et hec omnia
adicientur nobis.' Profectus itaque in ecclesiam ad meraoriam beati
Guthlaci, ibi 'animam suam quasi aquam in oratione deuotus effudit,'
fratribus etiam suis precibus humiliter insistentibus. Completa oratione, 25
surrexit atque sermonibus consolatoriis fratrum mesticiam releuauit.
Expletis autem nocte ilia laudibus matutinis, cum adhuc in oratorio
psallentes et orantes deo pensum debite seruitutis offerrent, angeli uox
ab alto audita est in celle confinio proclamantis : ' Venite, deferte mona-
chis cibum, parate fratribus ad uescendum.' Hiis auditis, abbas in eam 30
partem qua uox audita fuerat, celerarium quosdamque alios mittit.
Qui dum per locorum asperitatem illuc ueniunt, duos saccos frumento, et
duos farina plenos inueniunt. Admirantur dei misericordiam et beati
Guthlaci suffragium, suique abbatis merita pensantes, non sufficiunt
tantum capere gaudium, nec dubitant angelos affuisse. Rigor enim 35
temporis, et incommoditas loci, nullum hominis admittebat accessum.
Quinta feria erat quando seruos suos dominus ita magnifice et munifice
uisitauit. Vnde et Ingulfus abbas instituit ut ad honorem dei et beati
Guthlaci singulis septimanis quinta feria ceteris diebus celebrior habeatur.
PRocessu temporis Hulfketellus abbas' curam eiusdem monasterii 40
acceperat, qui uidens quod orationi et lectidni pro uoto suo uacare
non posset — exercitium enim spiritualis milicie, et quietem contempla-
tionis, exterior rerum administratio molestabat — cuidam prediuiti, Asfordo
nomine, predia ecclesie sub annua pensione tenenda commisit. Huius
* Ingulfus was abbot 1076-1109. ' Hulfketellns was abbot 1052-1075,
3 A 2
724 appenuir m.
occasione contractus, erat adhuc tempore abbatis Ingulfi, qui Hulfketello
successit, quidam ecclesie fundus in manu Asfordi, qui quod emphiteotica
seu firmaria lege ad tempus acceperat, se tamquam hereditarium possidere
dicebat. Causa igitur inter abbatem predium ecclesie sue reuocare
6 nitentem, et Asfordum, coram Magnatibus regni diutissirae uentilata,
tandem prefixus est utrique parti dies peremptorius, in quo si essent in
terris iudices qui deum timerent, monachorum iusticia in iudicium uerte-
retur. Porro Asfordus ita iudicum mentes turpi uenalitate corruperat,
ut quamuis de iure suo plene diffideret, de optinendo tamen meliore
lo calculo sentencie plenam in suis muneribus fiduciam reportaret. Ve-
rumptamen 'non est consilium, non est sapiencia contra dominum.' Dum
enim Asfordus ex cursu multiplici sue fraudis machinamenta procurat :
simplicitati et innocencie monachoruih uirtus diuina prospiciens, de
equo persecutorem precipitat. IUe autem collisis membris spiritum,
15 cupiditate et auaricia estuantem, intestatus exalat. * Zelus domini exer-
cituum fecit hoc' In hiis autem non est auersus furor domini, sed
adhuc manus eius extenta: nam dum mortui cadauer ad burgense
monasterium deferretur, contigit ut funeris portitores transitum facerent
iuxta pratum quod in controuersia fuerat : et ibidem mortuus de feretro
20 cecidit, totumque cadauer in frusta diuisit. Quod circumstantium turba
parentum et amicorum conspiciens, festinancius currens ad pedes abbatis
procidit, et consilio atque assensu magnatum fundum super quo litigium
uersabatur, monasterio sancti Guthlaci iure perpetuo resignauit.
MOnachus quidam Spaldingensis monasterii procurator, occasione
cuiusdam fundi monachos sancti Guthlaci de Croilandia diu
proterue inquietauerat, et iniuste afflixerat. Cumque ad pacis refor-
mationem multi magni et prudentes uiri de locis adiacentibus con-
uenissent, procurator potius de sua mentis astucia et lingue procacitate,
quam de sua equitate confidens, contumaciter omnia concordie uerba
30 respuit, cunctisque rogantibus que ad pacem erant, ipse in superbia et
abusione recessit. Sane dum furia inuectus, toto pectore malicie sue
uirus efflaret, a domino percussus est : et ceperunt oculi eius subito
cecutire, atque maiore oculis eius caligine irruente, antequam ad suum
perueniret monasterium, oculos eius caligo densior, et omnino peremp-
35 toria uisus, tenebrosior nox obduxit. Visu igitur oculorum prorsus amisso,
dedit ei tandem uexatio intellectum, et disciplina scienciam : et ad se
reuersus, comperit, quod ' non erat rectum cum deo cor eius,' sed * in felle
amaritudinis et obligatione iniquitatis,' suorum persequebatur innocenciam
proximorum. Penitencie ergo et contritionis aflfectum multa lacrimarum
40 ubertate professus, in insulam Croilandie fecit se nauigio transuehi ; et
uotiua cerei oblatione premissa, ante beati Guthlaci sepulchrum in
orationem se diutissime proiecit. Surgens autem ab oratione et coram
fratribus loci publice se accusans, singulorum etiam pedibus se aduoluens,
summa cepit humilitate sanctorum suflfragia implorare, obnixe promittens
45 quod beatum Guthlacum de cetero nunquam offenderet, nec in eius
preiudicium aut suorum, quicquam de cetero attemptaret. Fratribus
Ms. Dubi. B. 2. 7.] Ctani5latio ^. <Sut{)laci. 725
itaque tnonasterii pro eo instanter et deuote orantibus, meritis piissimi
confessoris oculis eius uisus pleniore luce refunditur. Ipseque ad monas-
terium suum cum multa exultatione et graciarum actione regreditur.
IN villa que dicitur Caua, plebeius quidam homo de sue paupertatis
exilitate diu nutriuerat et impinguauerat porcum, ut ipsum uenderet ac 5
de precio eius suas indigencias releuaret. Eiusdem autem uille pre-
positus, homo improbe et peruerse mentis, in porcum pauperis oculos
cupiditatis iniecit, suis eum uolens usibus delicatis et superfluis applicare,
quem pauper suis necessitatibus deputarat. Porcum igitur noctu de
casula sua clamdestina surreptione adduxit^, ipsumque inter duos emi- lo
nentes segetum cumulos, quos uulgariter 'meias' appellant, latenter
abscondit. Die crastina pauper de sui porci amissione soUicitus, pre-
positum, quem pre omnibus suspectum habebat, adiit : suumque dampnum
lacrimabiliter exponens, et misericordiam petens, nichil ab eo nisi con-
tumelias reportauit. Decreuit itaque homo ille ad beati Guthlaci suffragia 15
conuolare, quem multa deuotione amabat ipsumque annuatim uotiuis
muneribus honorabat. £x uehementi ergo et ualida presumptione con-
iciens quod maliciose suem illius prepositus occultasset, atque furtum
inficiando insuper ei uerborum iniurias irrogasset, rogauit beatum
Guthlacum ut suam respiceret afflictionem, atque apud illum ' qui in celis »0
habitat et humilia respicit,' qui ' liberat pauperem a potente, et pauperem
cui non erat adiutor,' de illato sibi dampno et iniuria expeteret ultionem.
Vix orationem compleuerat : et ecce horrea, que jnter magnos aggeres
segetum porcum teneba[n]t absconditum, subito corripiuntur incendio, ita
ut domus prorsus euanesceret in cinerem et fauillam. Porcus autem ita 35
illesus iuuentus est, ut nec vnicum eius pilum ilamme uoracitas attigisset.
ANno duodecimo regis Stephani Reginaldus de Comubia strenuissimus
•^*- miles, socius Comitis Gandensis, adeo efferata rabie seuiebat, ut
socios dentibus et unguibus appeteret : ita ut etiam in mortem nepotis
sui, qui ei familiarius assidebat, frequenter illum demencia excitaret. 30
Hic ad ecclesiam beati Guthlaci aduectus est : cui cum quedam crux
processionalis ad osculandum et adorandum offerretur, eandem dissol-
uisset in frusta, nisi de manibus eius tempestiuius raperetur'. Dum
autem euangelium legeretur, prefatus miles subito in hec uerba pro-
nimpit : * Deo gracias ; tibi gracias ago, deus.' Cumque aliquantulum 35
quieuisset, sue menti plenissime restitutus, reuertens ad propria se sanc-
torum fratrum precibus humiliter commendauit.
IN uilla que dicitur Coueham, preerat eiusdem loci ecclesie sacerdos
quidam conuersationis honeste. Iste quadam speciali affectione
beatum Guthlacum iugi memoria recolebat, vnde ad honorem ipsius 40
basilicam mirabili artificio construens, usque ad positionem tecti edifi-
cium consummarat. Porro quia prouincia illa exuberat quidem frugibus,
sed lignorum materia non habundat : conducta naue Vmbrum fluuium
transiit, nauemque Hgnis, incepto edificio competentibus, onerauit. Cum
* r. abduxit. * Here ends the text in Boll., the rest being lost.
726 appenuir in.
ergo uela uento, et uitam periculo commisissent, procellosa inundatione
fluuium' seuiente nauis fracta et aquis repletaest: mortisque certissimo
discrimine in:iminente, sacerdos ad orationum sufTragia festinauit, tota
cordis affectione beatum Guthlacum inuocans et exorans, ut quem semper
5 habuerat patronum in terris, eum nunc auxiliatorem experiretur in aquis.
Exaudita est oratio sacerdotis, tempestas in auram conuersa est, quidam
uero super struem lignorum, quidam natando se in ripa fluminis recepe-
runt ; nec de lignis quicquam periit. Sed omnibus ad locum edificii
comportatis, et ecclesia consummata, fecit eam dedicari ad honorem et
10 gloriam saluatoris.
ANno duodecimo regis Stephani celestis indignatio, peccatis hominum
jlV exigentibus, monasterium sancti Guthlaci cum ornamentis eius et
utensilibus, cum officinis etiam eiusdem, dederat in combustionem et
cibum ignis : ita ut non haberent fratres monasterij ubi capita sua
15 reclinarent Vrgente ergo necessitate, duo de monachis cum reliquiis
beati Guthlaci missi sunt ut in adiacentibus prouinciis populos ad opera
misericordie et ad reparationem, monasterii, deuotis exhortationibus
inuitarent. Dunelmum uenerant, et quia beati Cuthberti gloriosi confes-
soris ecclesia cathedralis ingressus mulierum aut monachorum cadauera
20 non admittit, propter confluenciam multitudinis utriusque sexus diuertunt
fratres ad ecclesiam beati Nicholai, ut ibi reliquiarum pignora reponerent,
atque circa tanti thesauri custodiam altemis uicibus excubarent. Intro-
ducuntur uariis languoribus laborantes: inter quos puella quedam,
nobilis cuiusdam filia, multorum manibus inuecta est, omnium membro-
25 rum suorum officio destituta. Decem et octo septimanas in ea consum-
mauerat assultus suos illius infirmitas, nec ullum ei afferebat solacium
uel parentum deuota oratio uel diligencia medicorum. Verumptamen
postquam se beati Guthlaci meritis supplicatione humili commendauit,
precibusque singultuosis eius iraplorauit suffragia, omnia membra eius
30 sanitatem adepta plenissimam, suis sunt pfliciis restituta. Exultat puella,
et coexultat populus, et in tota ciuitate ad laudem et gloriam Christi, sui
confessoris memoria exaltatur.
APud Rameseyam, ubi monasterium beati Benedicti regularis obser-
-tX. uancie rigor, mutua fratrum caritas, et publice hospitalitatis exhi-
35 bitio opinione nominatissimum reddiderunt, duo energumini maligno
spiritu uexabantur. Hii ad beatum Guthlacum, cui in Christi uirtute
subiciuntur spiritus, sunt adducti, et per eum qui neminem uult perire
sanitatis sue graciam assequuti.
ERat apud Bedefordiam matrona nomine Guymarca, vxor Walteri
diuitis cuiusdam, pulchra specie sed speciosior honestate. Hec in
amenciam uersa est; ut peplum sui capitis discerperet, ut se et alios
vnguibus laniaret ac dentibus, nisi sub artiore custodia seruaretur. Vir ergo
illius, gloriosis beati Guthlaci miraculis quibus personabat regio excitatus,
eam illuc deferre uehiculo destinabat. Accedens autem ludeus quidam
^ r. fluuio 1
Ms. Dubi. B. a. 7.] 3[ntjentio ^. iRag^enern. 727
promittebat se opem illius uxori : sed uir magne fidei respondebat absurdum
esse in quolibet Christiano, sui curam corporis inBdeli committere. Sane
beati Guthlaci experiri disponebat auxilium, apud quem fidelium deuotio ^
plenum et indubitabilem sortiebatur effectum. Suam itaque coniugem
iiluc duxit : que in primis uehementius solito uexata est, ita ut qui cum 5
ea uenerant prorsus de eius conualescencia desperarent. Verumptamen
' dominus sanctum suum mirificauit ' : et ne fidelis ille suo desiderio frau-
daretur, uxor illius compos sue mentis effecta, deo gracias retulit, et
in beato Guthlaco magnificans deum, sana et incolumis remeauit ad
propria. 10
IN villa de Stocha, quidam medie manus inter conuicaneos suos honeste
conuersationis pro suo modulo precipuus habebatur. 'Huius ocul>
ceperant calig£ire; qui tandem tenebras profundissime cedtatis incur-
' rens, et dolore nimio intabescens, a mente alienatus est Cumque
vxorem et filios ac semetipsum efferate seuicie morsu appeteret, Croi- »3
landiam vinctus aduehitur, ac beato Guthlaco ab amicis et parentibus
presentatur. Inclamabant et inclamando monebant ut inuocaret nomen
domini lesu Christi, et beati Guthlaci sufiragia imploraret. Ille uero
non solum corporalibus, sed periculosius racionis oculis destitutus,
respondebat se omnino nescire Christum ; se penitus ignorare Guth- ao
lacum. O quam magna multitudo dukedinis tue, deus: nam ad tul
merita confessoris, et ad eorum instanciam qui deuote pro misero suppli*
cabant, ei corporis et cordis oculos restituis, ipsumque ad domum suam
in plena corporis sanitate, et uere fidei confessione reducis. Si linguis
loquerer angelorum, non sufficerem explanare magnalia dei, que per H
famulum suum iugiter operatur; nec omnia possunt scribi in libro hoc.
Sed legatur potius cotidiane experiencie liber, et oculata fides docebit ad
plenum, quantum magnificauerit dominus sanctum suum ; quanta fuerit
in eo preminencia sanctitatis et efficacia meritorum, ad laudem domini
et saluatoris nostri lesu Christi, cui sit honor et gloria in secula secu- 30
lorum. AMEN.
3. INCIPIT INUENTIO CUM TRANSLATIONE SANCTI RAGENERH
MILITIS ET MARTIRIS, CONSANGUINEI SANCTI EADMUNDI
REGIS ET MARTIRIS*.
TEmporibus deo dilecti Regis Anglorum Edwardi filii Ethelredi
regis erat quidam uenerabilis uite sacerdos Bruningus nomine apud
Northamtonam. Qui inter multas quas intra prouinciam regebat ecclesias,
etiam ecclesie beati Petri apostoli que in eadem urbe sita est prefuit. Erat 35
namque presbiter iste diues ualde multisque possessionibus clarus, dapsilis
quoque liberaliter et largitate tam celebris ut omnes facultates eius in usus
pauperum et egenorum, transeuncium quoque hospitum et maxime pere-
grinorum, iugiter et hilariter expendere delectaretur, iuxta illud sapientis :
• Hilarem enim datorem diligit deus.' Cum igitur in tantum pietatis 40
operibus insisteret ut et apud deum acceptus et apud homines clarus et
^ MS. deuota. ' Nothing is known elsewhere of this St. Ragener.
728 appentiijc in.
insignjs haberetur : uisum est spiritui sancto tempus illius et templum pre-
fatum sancti Petri, cui speciali cura preerat, celestibus illustrare miraculis,
et beatissimi Ragenarii martiris reliquias, qui in eiusdem ecclesie paui-
mento humatus iacebat, multis reuelare mortalibus. Quod qualiter factum
6 sitj.sequens sermo declarabit. Predictus itaque presbiter inter quam-
plurimos seruos suos vnum habebat Norweganum genere, mire simplici-
tatis et pacientie uirum. Huic uenit aliquando in mentem ut orandi
gracia pergeret Romam, et sanctum Petrum. requireret, quem speciali
deuotione propria et natiua lingua suum 'drotinum,' id est dominum,
10 uocabat. Petiuit ergo a domino suo licenciam eundi ; set quia necessarius
et utilis ei erat, quod petebat impetrare non poterat. Plures quoque, qui
eum nouerapt, nimiam eius simplicitatem irridebant, et illius petitionem
ex quadam stolida rusticitate, quam ex discreta deuotione descendere
dicebant. Inter hec perstat ille in precibus, et se nullo modo remanere
15 posse constantissime testabatur. Tandem dominus eius, communicato
cum amicis consilio, annuit eidem quod petebat. Accepta igitur licencia,
letus arripit iter, et cum omni alacritate properat. lam uero confectis
aliquot in itinere diebus : quadam nocte quiescenti astitit ei per uisionem
quedam uenerabilis persona, hortans eum et sedulo monens ut absque
20 omni dilatione domum redeat ; dicens quod ibi domihum suum quem
querere uolebat absque ulla cunctatione reperturus esset. Qui si redire
nollet, sciret sibi peregrinationem illam prosperam non esse futuram.
Euigilans autem et uisionem mente reuoluens, nichilominus cepto itinere
pergebat. Sequenti quoque nocte repetita uisione, seuerius ut rediret,
25 ammonitus est ; et nec sic quidem adquiescere uoluit, desiderii uidelicet
magnitudine victus. Tunc deinde paucis interpositis diebus cum se
sopori dedisset, astat eadem uenerabilis persona que prius illi apparuerat,
arguens et multum increpans eum quare prioribus uisionibus incredulus
et inobediens extitisset ; addiditque quia nisi iam maturius ad dominum
30 suum redeat, graqissima mox pena plectendus fuisset. Mox igitur a
sompno surgens et tam minacibus uerbis quam celesti uisione perterritus :
nichil amplius hesitans ad ^ dominum suum redire properauit. Cum autem
reuersus fuisset, tam dominus eius quam cuncti qui prius eum nouerant
et illius peregrinationem stulticie deputauerant, iam multo certius eum
35 stultum esse credebant et dicebant, illudentes ei quod tam insipienter
accepta peregrinatione rediisset. Quesitus tamen quare sic redire uoluerit,
ille modum et ordinem trium uisionum exponit, in eodem loco se procul
dubio ' drotinum ' reperturum asserit. Quibus auditis, mirabantur omnes
et dicebant ad inuicem : • Quidnam hoc uult esse ? ' Porro dominus
40 eius, fidem illius et uerba ^ considerans, seruitutis illum iugo absoluit et
liberum omnimodo fecit. Potitus ergo libertate, continuo se beati Petrl
apostoli seruicio mancipauit et non discedebat de supradicta ecclesia
eius, ieiuniis et obsecrationibus seruiens nocte ac die. Petebat autem
et intente orabat ut deus omnipotens, sicut ei per uisum promissum
45 fuerat, * drotinum ' suum ostendere dignaretur. Itaque exacto circiter
anno et dimidio: dum in eadem ecclesia completis solitis precibus,
» MS. a. 2 MS. uerbera.
Ms. Dubi. B. 2. 70 3[nt3entio ^» iRasenetii. 729
terapore nocturno quiesceret, astat ei per uisum celestis illa et clara luce
prefulgens persona quam in superioribus uisionibus uiderat, dicens:
' Surge, sequere me, et ostendam tibi ubi desiderium tuum implebitur.'
Et ut sibi uidebatur, surgens sequebatur eum donec ueniret ad locum ubi
beati martiris corpus sub pauimento quiescebat. Dicit ergo ei : * Ecce, 5
hic quiescit amicus dei dilectus : dic itaque domino tuo Bruningo presbi-
tero quia in isto loco inueniet eum.' Facto igitur mane, domino suo
prefato nunciat que uidisset uel audisset. Hiis auditis, herebat ille
stupens; tandem uero resumptis fidei et spei uiribus, intendit animo
que dicebantur experiri. Acceptoque sarculo intrat ecclesiam, et facta 10
oracione cepit fodere in loco illo ubi predicto uiro fuerat demonstratum.
lamque vix semipedis spacio in altum foderat, cum ecce quoddam inibi
reperit sepulchrum. Miratur et gaudet, totamque terram que superficiem
illius obtexerat abradit et undique mundat, vt cunctis cemere uolentibus
perspicuum esse potuisset. Audit ergo populus, accurrit uniuersus ; pro- 15
palatur fama de reuelatione, probatur uera de tumuli inuentione; et
quamuis lateret adhuc omnes quis ille esset, cuius meriti, uel quo nomine
censeretur qui in eodem loco iaceret conditus, hoc tamen certum habe-
bant quod ille uere dei amicus, uerus, iustus et sanctus esset, de quo tales
et tante precessissent uisiones, et tam perspicua ueritate subsequente ao
claruissent. Quid multa ? kemansit itaque sepulchrum per dies aliquot
intectum cum ammiratione multorum ad uidendum diatim confluencium.
Presbiter uenerabilis, anlmo estuans quid agat quo magis gloria dei et
illius sancti uirtus enitesceret, tale quiddam diuino ut postea claruit
instinctu, molitur. Erat in eadem urbe puella quedam Alfgiua nomine, 25
Abendonie nata, que neruis in poplite contractis a natiuitate, cogente
penuria cubitis et genibus reptando potius quam incedendo uictum sibi
cotidianum hostiatim mendicabat. Hanc ergo superueniente sabbato
sancto pasche prefatus sacerdos, peractis in ecclesia diuinis obsequiis,
in foro reptantem inuenit : eam ad domum suam adduxit, et appositis 30
alimentis refecit; deinde illam seorsum aduocat, instruit, hortatur et
monet ut si uelit sanitate potiri, facta prius coram deo et sanctis eius de
omnibus peccatis suis confessione, noctem instantem dominice resurrec-
tionis in ecclesia coram sepulchro sancti uigilando et orando transigeret ;
peteret autem a deo et postularet, in fide nichil hesitans, ut eius deus 35
misere[re]tur et pro amore sancti iliius qui in eodem tumulo conditus erat
salutem ei largiretur, vt in eius sanitate cunctis innotesceret quam iustus
et quam sanctus et quam uere deo dilectus existeret cuius in eodem loco
sepulchrum monstrabatur. Hiis auditis, illa gracias agit, et cuncta que
illam sacerdos [h]ortatus erat facere, deuotissime studuit adimplere. Igitur 40
ubi adueniente uespera tempus quietis appropinquauit, sacerdos cum
dericis suis, clausis solito more hostiis ecclesie, propriis succedunt tectis,
predicta puella interius iuxta sancti sepulchrum relicta. Que cum deuote
precibus assiduis insisteret et a deo sanitatis graciam, ut fuerat edocta,
postularet ; subito intempeste noctis silencio, deo miserante qui sanctos 45
siios mirificat, uidet illa totam ecclesiam celesti fulgore illustrari, columbam
quoque niuei coloris per ecclesiam huc illucque uolitare et tandem in
730 appentJir ni.
baptisterium sese inmergere ac inde alacriter ad se properantem, tam
ipsam quam martiris sepulciirum plausu alarum suarum illo rore a-
spergere. Tunc illa confestim exurgens erexit se et stetit, et consolidate
sunt bases eius et plante, et ambulabat recte, quod eatenus a natiuitate
5 non fecerat. Mirandis miranda succedunt. Duo ecclesie signa eminus
infra ipsam ecclesiam pendencia, que adhuc hodieque ibidem dicuntur
haberi, ita concorditer ad inuicem diuina uirtute sonabant quasi periti
cuiu[s]libet manibus traherentur. Quorum intempestiuo sonitu per-
turbatus presbiter et sui clerici, perterritus etiam populus urbis, exiliunt
10 stratis, accurrunt omnes, uidere cupientes quidnam fuerit quod acciderit^
lamque respicientes ad ecclesiam: uident per fenestras eam totam in-
terius inflammari et celesti lumine uehementer illustrari. Tunc multo
magis territi et obstupefacti, uelociter properant, currunt et irruunt, et
sine mora foribus reseratis intro respiciunt. Vident itaque puellam quam
15 ibi contractam reliquerant, iam erectam et sanam stantem, pellicem quoque
illius iam ad poplices uix attingentem que duorum fere spacio pedum post
illara trahi solebat dum adhuc solo tenus incurua reptare solita erat.
Pauent ergo nimis et stupent uniuersi, tanta et tam insolita dei magnalia
suis oculis cernentes, que nisi ipsi uidissent, ab aliis dicta uix credere
20 potuissent ; et inquirunt ab ea diHgenter quemadmodum gestum sit.
Quibus illa gaudens atque exultans omnem' rei ordinem sicut superius
scriptum est seriatim exponit. Gaudent igitur uniuersi et deum iunctis
uocibus collaudant, quia ipse est potens in celo et in terra, quique solus
facit mirabilia. Talibus igitur indiciis uenerabilis sacerdos uoti sui
25 compos effectus : estuabat adhuc nimio desiderio cordis sanctum aperire
sepulchrum et uidere thesaurum illum incomparabilem qui in eo clausus
tenebatur. Sed sciens et recolens se esse peccatorem, et quia in multis
offendimus omnes, non presumebat manum mittere in christum domini
nisi prius faciem domini placasset. Indicit itaque triduanum populo
30 ieiunium, quod et ipse cum presbiteris qui eum in opere illo adiuuare
debebant, ceteris artius in pane et aqua obseruare curauit. Tandem
expleto ieiunio sacerdos cum suis consacerdotibus sumpta maiore fiducia,
et de dej presumens misericordia, accedit ad sarcofagum cum metu et
reuerencia. Aderat autem et infinita turba debilium et infirmorum et
35 diuerso genere languencium, quos * eo fama supradicti miraculi, et recu-
perande spes salutis, vndecunque perduxerat. Denique sepulchrum sancti
aperitur, et martiris ueneranda ossa cernuntur ; scriptura quoque iuxta
posita inuenitur, que diceret ipsum esse Ragenerium sanctum martirem
Christi ; nepotem etiam sanctissimi regis et martiris Eadmundi fuisse, et
40 ab eisdem persecutoribus a quibus ille passus est, pro Christi fide
crudeliter occisum occubuisse. Aperto uero sacerdotum manibus se-
pulchro, mox tante uirtutis copia diuinitus super egrotos emanauit, ut
omnes qui diuersis languoribus pregrauati conuenerant, astante populo
sanarentur a quacunque detinebantur infirmitate. Que uidens clerus et
45 populus, ingentem omnes tulerunt clamorem ad sydera ; signa quoque
pulsantur et sonant ethera; diuina declarantur magnalia, et in laudem
* MS. accederit. * MS. quod.
Ms. Dubi. B. 2. ?.] 3fntientio ^. iaaffenerii. ii i
Christi uoces tonant per nubila. Edwardus rex ipse et regum iustissimus,
tanta uirtutum celestium nouitate permotus, locum iUum multipliciter
honorauit, et diuersis oblationibus ditauit. Ita gaudente terra, resultante
polo, fit cleri et plebis concursus maior, diuersa martiri offeruntur donaria,
auri argentique necnon et aliarum specierum ingentes cumuli conge- 5
runtur ; gestorum fama fines regni penetrat, et per totum corpus anglici
orbis de noua inuentione martiris suauis odor Christi diffunditur. Denique
non solum de locis ei contiguis, sed et de remotis Anglie partibus omni
anno circa festum apostolorum Petri et Pauli languidi, moribundi et
debiles innumeri carris impositi ad locum martiris adducebantur, et mox 10
sani atque incolumes reddebantur : Quia, largiente Christo, ' uirtus de illo
exibat, et sanabat omnes.' Aelfgiua quoque illa quam primitus ad tumbam
sancti prediximus fuisse curatam, post aliquantum temporis robusta corpore
et nobilis effecta est matrona: assumptoque reltgionis habitu in eodem
loco uirgo permansit, in sancta conuersatione consenuit, et usque ad de- 15
crepitam etatem uixit. Tante uero sanctitatis et apud ipsas populares
bone opinionis erat, ut etiam uulgo 'sancta nonna'-uocaretur. Tandem
ergo, iussu gloriosi regis, ex maxima illa oblationum copia factum est
feretrum quoddam magnum et pulchrum ualde de auro et argento et
lapidibus preciosis, in quo sacri martiris cum magna reuerencia diligenter ao
et honorifice reliquie collocate sunt, Regnante domino nostro lesu
Christo cum patre et spiritu sancto, in secula seculorum, Amen. || Passus
est autem sanctissimus deoque acceptus Eadmundus rex anno dominice
incamationis octinge[nte]simo septuagesimo, quando etiam Ragenerius
sanctus supradictus, nepos eius, martir Christi preciosus passus esse 35
conicitur. Septimo deinde anno Inguar persecutor eius, cum alio rege
pagano occisus est. Porro Rex iustus Edwardus, cuius temporibus
reuelatio facta est, obiit anno Christi millesimo sexagesimo sexto.
Explkit inuentio sancti Ragenerii militis et martiris.
FINIS.
MAR 13,1974 Interlibrary/ Loab
2 2 "•■"^■'^■^ / ■
UNIVERSITY OF CHICAGO
44 893
627
7?/
^ V7^^^
Live Music Archive
Librivox Free Audio
Metropolitan Museum
Cleveland Museum of Art
Internet Arcade
Console Living Room
Books to Borrow
Open Library
TV News
Understanding 9/11