रचनादुवाद्-निबन्धखण्डद्वयोपेतम
सम्पादकः--
. ¢
प्© चास च्न्ट्हस्छा च्च्याच्छर्णा चायः
( भारतस्य प्रतिष्ठे दे सस्कृतं संस्कृतिस्तथा )
चौखम्बा विद्याभवन, वारारासी-2२ ९०८१
प्रकारक
चौखम्बा विद्यामवन
{ भारतीय संस्कृति एवं साहित्य के प्रकाशक तथा वितरक )
| चौक ( बनारस स्टेट वैक भवनं के पीठे)
पो० बा० त° १०६९, वाराणसी २२१००१५
दूरभाष : ३२०४०४८
सर्वाधिकार सुरक्षित
पुर्नमृदित संस्करण २०००
मूत्यं ६।०-००
` अन्य प्रातिस्थान
चौखम्बा सुरभारती प्रकाशन
के ० ३७११७, गोपालमन्दिर केन
पो० बा० नं° ११२९. वाराणसी २२१००१
दूरभाष : २३३३४३१
ॐ
चोखम्बा संस्कृत प्रतिष्ठान
३८ यू. ए. बगलो रोड, जवाहुरनगर
पो० बा० न° २११३
दिल्ली ¶११०००७
दूरभाष : २३६३९१
मद्रक `
वाराणसी
गृष्टि
11111111 811 11११।१1।11 111
` बुध
॥101 -//1॥॥॥॥
( 4 300६ 9 903 क्षणक, वपक्णथकत्रभा
त् 0५000690 )
6)
7. ६॥॥ (॥॥॥01॥ |
१6
& [० ,। ९.1.11: क (|, ८.१ ,१,१,०,१.|
1/6 -8:9-8, 6 -१३।
© (प्र८कषत्^भ8^ गा०४^.४५५५२
(071८712८ 2४8८754९73 & 2415470 ४1975})
(प्ता ( एनाण०द 706 26068 31816 ए४ एण्ादाणह )
९०४६ 2807 2१०. {069
४.4 24.१.57 2219901
1996
450 ८ 2 (ष्ठ
@, -1.९81.4 51.81: छ 18/:4:1.1.१.9.१8 १.९.१10.
| र 37/111, 681 भक्तः 1876
2०8४ 807 १०. {129
9. २५.१57 2219091
(प ^ यत ^ 1184 5^प्टष्ात ८२८५5
38 ए. 4. एणणटभ० ९०६०, 380०४
। ए०४ 8० ०. 2113
0], घ 1106007
उद्गारः
आचायः श्रोजटाशङ्कुरभ्ा
( अध्यक्ष : राजकीय संस्कृत महाविद्यालय, पटना `
प्रतिभाशाली पण्डितवरिष्ठः धीरामचद््रभ्रामहोदयः 'सस्कृतव्याकरणम्' बाल-
वयुत्पत्तिहेतवे प्राचीनां नवीना बोघनशेलीमुपन्यस्य नवोन-परील्ला-पाठचग्रन्यतया
निर्धारितं सद्धुलनया विरचय्य छात्राणां तत्परीक्ञायिनां पुरस्तादुन्मिषदन्तमसं
म्याकरणाऽज्ञानरूपं सवथाऽपाकरोत्, हरिकारिकाधारेण चा्समस्तद्रपा एव कारिका
निर्माय छात्रं कृते महत्सौकयमृत्यादितवान् ।
रचनानृवादखरडेन छाल्ना वाक्यथोजनाप्रकारं साधु शिक्तेरन् निबन्धखरडेन च
विविघविषयानवलम्ब्य लिबन्धान्तरलेखनपाटवमाप्नुयुरितिपुस्तकमिदमधघीत्य -व्या-
करण-र्दनानु वाद-निबन्धानां कामपि विघामाधित्य जाग्रतो प्रशनावलों समाधातुं
शक्नुयुरेव परोक्ञथनः । व्युत्पत्तिशक्तिवदधनेऽपीदं बालानामतीवोपकर्यात् ।
*ामहोदयस्य कठिनिदिषये सरलीकरएोपायचातुरौ जानन्ती लेखनी चिरात्
प्रसिद्धा स्वङुशलतां सवंतोभावेनाऽत्र समवशंयदिति भूयो भूयः प्रशंसापरा वार्
विरन्तुं नेहते । छात्तोपकारि पुस्तकमिदं सवया प्रशंसाहंम् ।
पाटलिपुत्रम् |
. ~ नव्डाडाद्धर्ग्छा
जून १६५९ |
सम्म्ि-सारः
(सं्कृतध्याकरणम्' नाम पुस्तकमिदं विरोक्यानुभूय च तदृबहू पदेयत्वं
सस्कृतसंसारे प्रतिगृहन्वास्यावस्यकत्वमनुमनुते सुक्भार-
मरीनां छलत्राणामत्तरोत्तरमभिवृद्धय इति-
प्रचायः ओकपिलेश्वर शास्त्री
( प्रधानाचायं : ध सण संस्कृत महाविद्यालय, मूजप्फरपुर }
आचायः भीब्रह्मद्तदिवेदी |
( प्राध्यापक : राजकीय संस्कृत महाविद्याख्य, पटना )
आचायः भीमदृपेन्दध भका
( अध्यक्ष : रमेख्वरलता महाविद्याख्य, दरमंगा )
` भ्राचायः ध्ोयदुनन्दन उपाध्यायः
( प्राध्यापक : काशी हिन्द्र विद्वविद्याल्य, वाराणसी )
भ्राचा्यः भ्र बो° आार० शर्मा
माचा्यः श्रीशोमाकान्त रा
( प्राध्यापक : मिथिला विद्यापीठ, दरमंगा )
जाचायः श्रोमदनमोह्न श्छ
( प्राध्यापक : राजकोय संस्कृत महावि०, मागलपुर )
चायः शोकष्णएमोहूनटक्कुरः
( अध्यक्ष : रणवीर संस्कृत विद्याख्य, वाराणसी )
| श्रो प शिवानन्द जा
( कन्हवार, नोदिया, रीवां, मध्यप्रदेश )
शुश्ाशंसः
माननीय शरी षं० आदित्यनाथ भ्रा, आरई° सी° एस०
( प्रथम उपकुख्पति, वाराणसेय संस्कृत विश्वविद्यालय, वाराणसी })
पण्डितधीरामचन्द्रस्ाविरचितस्य॒सं्छृतव्याकरणनामघेयस्तकस्य भूयसो
ऽशानू समीक्ष्य स्थारीपुखाकन्यायेन सोत्साहमिदं गदितुं शक्यते यदीदुशग्रन्थाः
कमिकम्रेणीबद्धाः संस्कृतव्याकरणस्य प्रकाशिताः स्युस्तदाऽवस्यं सुरमारत्याः
प्रच॒रप्रचारकार्ये महत् साहाय्यं स्यादिति ।
वाराणसी )
जादिस्यन्ताथय च्छा
जुलाई १६५६ । 1द्दिस्यन्ताथय ह
(२)
ञचाय्रवरः श्रीसमापतिशर्मोषाध्यायः
( प्रधानाचायं : बिरला संस्कृत महाविद्यालय, वाराणसी,
भू० पू० सदस्य विधानपरिषद्, उत्तर-प्रदेश )
संछतपरीकषाप्रविष्टच्छात््ाणां कते व्याकरणाचायंश्रौ रामचन््क्ञामहोदथेन
नितं संस्कृतव्याकरणमन्तेवासिनः सन्तोषयदस्य शुगघनीयश्चमं सफलखयिष्यतीति
मन्यमानो ग्रन्थकृते धन्यवादान् वितरति-- |
६-अ--५९ - | चि | नप्निाध्याखः
द राणस्याम् | स्वभ्नाप्यच्िच्छस् ॥ ष
ग्रन्थन न्म्
माचायं : श्रोबदरीनायशुक्लः
( प्राध्यापक : वाराणत्तेय संस्छृत विश्वविद्यालय, वाराणसी )
पं० श्रीरामचन्द्रफामहोदया अत्मनोऽनेकाभिः कृतिमिः संस्छृतजगति सुप्र.
सिद्धाः 1 एतेषां समयोचिता अनुवादात्मका मोचिका बहवो ग्रन्थाधिरकारतः
संस्छतच्छात्रानुपकुरवन्ति । संस्कृतविरचाथनां सामयिकी रावर्यकताः सूच्छेचिकया-
ऽभिवीक्ष्य तद्पुत्युंषायानां निष्पत्तय एते सततं सावधानाः स्चेशश्च भवन्ति ¦ इत
एभिः सवंथा स्त्यमनुमूतं यद् विद्याधिनो लधुकोमूदीसदृशम्रन्थानधीयानाः प्रयोग-
साधन एव विशेषेण बद्धदुष्टितया शुद्धवाक्यानां रेखनेऽधीतं व्याकेरणमुपयोक्त् न
प्रमवन्ति । अतः काविदीदृशः सक्षिष्ठकायो व्याकरण-रचनानुवाद-निबन्धग्रन्थस्तेम्य
प्रावश्यको यदध्ययनेन तेषामेषा तरुटिदूरीकर्तुं इक्येत । अनयैव भावनया परम-
व्युत्प्नैविद्याधिषु व्युत्पत्तिमाधित्सुमिश्च पण्डितप्रवरेरेभिः सस्कतव्याकरणम्'
महताऽवधानेन सुप्रणीतम् । मन्ये, यदीदं पुस्तकं पाठचग्रन्थेषु यथास्थानं सन्निवेद्येत,
च्ात्त्र॑श्च यथोचितं परिशीव्येत तदा परीक्षाथिनामयत्वे प्राप्यमाणा रेखनदोषा
म्रवस्यं दूरीमवेयुरिति ।
प्रकृतपृस्तकप्रचारकामः--
वाराणसी | रो |
| | ध --व्नद्ड रोन्नाथद्ुच्ः
१-७-५६ | = =
5,(4;/8
>ग्ण्च्रार्यः श्नीरास्नच्छव्नेरम्नारूछव्रीयः `
( प्राघ्यापक : वारागस्षेय संस्कृत विश्वविद्याख्य, वाराणसी }
शवौशङ्करेण स्वकरेण भाले सिन्दुररागेण विभूष्यमाणा । `
गौरो शिवायास्तु निमोलिताी स्मेरानना सङ्कुचिताङ्खभङ्खी ॥ १॥
श्रीमता पण्डितेन्द्रेण रामवन्द्रेण धीमता|
ञलोपाख्येन सदाचार-्ीलसद्धावशाठिना ॥ २ ॥ `
रव्दश्चस्रे महारण्ये निरातङ्क विहारिणा।
अनेन॒ सिहराजेन गजमोक्तिक-सनिभम् ॥ ३ ॥
पदाथंजातं प्रोद्धृत्य नखसङ्श्चया धिया |
कृण्टहारविधानाथ ग्रन्थेऽस्मिन् विनिवेश्य तत् ॥ ४॥
शिश्यवच्छात्रसंघाय प्रमोप।यनवत् कृतम् ।
गृह्यतां सादरं स्वे रोगभिर्भेषजं यथा॥५\॥
ते ते व्याकरणस्याञत्र विषयास्तरणीढ्रताः
परीक्षाग्ध्यन्तयात्राथं साधनत्वं वहन्ति ये॥ ६ ॥
अन्धकरूपपरीक्षायमज्ञानध्वान्तसञ्जुषि ।
दौपायतां निबन्धोऽयं सदथेमणिसम्भृतः | ७ ॥
श्रीमद्रामकबेरस्य मालवीयस्य सादरम् ।
निवेदनमिदं रम्ये सदारमे सुमायताम् ॥ ८ ॥
जण --रामङ्ुबेरमालवीयः
१०.१९.42
विव की समस्व भाषाओं का उद्गम संस्कृत माषा ही है-एेसा माषा-
दस्थि का मत है । विदोष कर रा्माषा हिन्दी के सर्वागपूणं ज्ञानकेल्यि `
हो संत के अध्ययन की अनिवायंता सवंमान्य ही है । सम्भवतः इसीलिि
संत के प्रथार एवं प्रसार के हेतु सब भोरसे विविष प्रयत्न हो रदे ह ।
परस्तुतः पुस्तक का प्रकाशन मी उसी परम्परा की एक् कड़ी है ।
दूस पुस्तक मे भरनुशीलनी कारिकाओं का निर्माण (हरिकारिका" के ्राधार
पर ही किया गया है । गुरमुख से प्रात कारिकां का मी यत्र-तत्र सक्निवेश है ।
कारी टिन्दर विश्वविद्यालय, सम्पूर्गानन्द संस्कृत विद्वविद्याल्य त्था
` कामेदवरसिह दरभंगा संसत विश्वविद्याख्यो कै वरि अधिकारियोंने इस
पस्तकं को मान्यता देकरं लेखक को अनुगुहीत कर प्रोत्साहित किया है
बनेक- सम्माननीय विद्वानों की सुसम्मतियां मी इस पर प्राक्च हुई है, जिनका
प्मविकल प्रकाशन स्थानसापेक्ष होने से नहींहो सकाहै। भ्रतः उन विद्वानोका `
तथा पुस्दक के निर्माण मे जिन महानुभावो से रचना, वाणी, परामश, प्रोत्साहन, `
अशषोर्वाद श्रादि द्वारा प्रव्यत् या भ्रत्य सहयोग प्रा्ठ है, उन सबका मी `
लेखकः हृदय से आमारी है श्र "भमुख" रेखक कविरोखर श्री मालवीय जी के
भ्राशीर्वाद कातो पुजारी है। |
दूस पुस्तक के निर्माण मे रणवीर सं° विद्यालय : काञ्ची हिन्द विश्व- `
विद्याखय के अध्यक्ष श्री पं० कषणमोहन जी लस्त्री का भ्रकथनीय सहयोग `
प्रा्ठ हुजा है । उन्हींके भ्रादेश से प्रस्तुत संस्करण मे बालकोपयोगी बहुत से
लघु निबन्ध भी बढ़ाये गये हँ । इस परिवधित संस्करण से बालकों का प्रधिक
उपकार होगा एेसा विशवास है । |
विनयावनत--
--सम्पादक
खल्व. ्व्केष्थाः
व्याकरण-खमण्डमर्
माहेश्वरसुञ्राणि १ | कदन्त-प्रकरणम्
स्वर-सन्धिः ६ कारक-प्रकरणम्
व्यञ्जन-सन्धिः ५४ | समास-प्रकरणम्
विसर्ग-सन्धिः २६ । खीप्रत्यय-प्रकरणम्
सुबन्त-प्रकरणम् 2७. | तद्धित-प्रकरणम्
तिडन्त-प्रकरणम् ७ । संख्यानां गणनाक्रमः
रचनायुबाद्-खम्डम्
रचना-प्रकार १९६ नामधातु-परकरण
कारु ओर पुरूष १६० | आत्मनेषद्-प्रकरण
कतैवाख्य, कर्मवाच्य, भाववाच्य ६१ | परस्मेपद-पकरण
सकर्मक ओर अकसंक १६३ | उपसग॑-प्रकरण
च्यन्त-प्रकरण १६६ | सोपसर्ग-धात्वथं
सकन्त-प्रकरणं १७३. | गुक्ताशद्धि-परदश्चंन
यङन्त-प्रकरण १७७ । गुप्ताऽश॒द्धिकार्कि
निबन्ध-खण्डम्
१. महषः पाणिनिः १६६ । १२. देद्ा-मक्तिः, जन्मभूमिः
२. संस्कृत-साषा १६७ १३. परोपकारः
३. विद्या ( शिक्षा ) १६८ | १४. उद्योगः
४. विद्यारख्यः ,, | १९६. हिमाख्यः
‰. स्मी-दिक्षा १६६ । १६. शरं परं भूषणम् =
&. छास्त्र-जीवनम् ॥ ,, | १७. ग्राम्यजीचनं नागरजीवनं च
७. विद्ाङ्योत्सवः ` २०१ | १८. दीपावली
८. अनुद्ासनम् २०२ | १६. सन्तोषः `
६. स्यायामः 9 २०. वेखन्तः
4०. सत्सङ्गतिः ` २०३ | २१. सन्मित्रम्
११. भारतवः २०७
२२. वराजसौ ( काञ्ची )
२३. कादमीरः
२४. धनम्
२९. सत्यम्
२६. अर्िसा
१७. सद चचारः
२८. विक्तानम्
२९. गीता
३०. एकता
३१. व्यापारः
३२. धूमक्ञकट (रेख ) यात्रा
३२. नैःका-विहारः
३४. समाचारपत्राणि
३२. चरुचिच्रम् ( सिनेमा )
३६; बोध-धमंः
३७. सम्राट् अशोकः
३८. महर्षिः दयानन्दः `
३६. खोकमान्यः तिरुकः
७०. महात्मा गान्धी
७१. पं० मदनमोहनमाख्वीयः
४२. सरदारो वर्कभभद्ैेपटेटः
४३. देारत्नो डा० राजेन्द्रप्रसादः
४४. नेताजी सुभाषचन्द्र वसुः
९. पं० जवाहरखार नेहरू
| हिन्दी तिलन्ध
१.भिथिरा
२. मथिरी, सीता
३. म्यादापुरुषोत्तम राम
9. वा० रामायण
‰. महाभारत
६. भारत
( १२ }
8,
२१५
२१६
२१.७
२१८
२१९
२२०५
२२१.
२२९
२२३
एु9
७. संस्कृत भाषा २४९
८. गङ्खा २४६
६. वाराणसी, काली २४७
१०. महर्षि व्यास २४८ .
११. महषिं वास्मीकि २७६
१२. महर्षिं गौतम २९१
१३. म० गान्धी : स्वतंत्र भारत २९३
१४. पं० जवाहररार नेहरू २९६
परिशिष्टम्
१. व्यारूरण-लक्षणम् २५८७
२. सुद्र-रुक्षणं तदूभेदाश्च ५9
२. वा्तिक-भाष्य-व्यास्यान-रुक्ष० ,
४. आचायं-उपाभ्याय-लिष्य-रक्ष० ,,
९. पण्डित-रुक्षणम् ५9
६. हास्याय ५८
७. कूटानि २६०
८. क्छियारुकषम् २६१
६. प्रहेलिका २६२
१०. सुभाषितावरी २६३
१५. विद्या-प्रक्त॑सा २६४
१२. पुस्तकसरक्षणप्रकारः २६५
१३. नीतिचन्द्िका ` २६६
१४. छास्त्र-प्रतिज्ता २७द्
१९. अङनपत्राणि २७९६
१६. ल्यपुप्रत्ययान्तराब्दार्थाः = र८४
| १७. तद्धितम्रस्ययान्तशब्दाथाः २८६
१८. समस्तशब्दाथःः रेत
१३. व्यावहारिकः च्छियाकोच्चः रे८&
| २०. व्यावहारिकः शब्दकोशः २६३
२१. व्यावहारिका अन्ययङाब्दाः २६८
सरस्वती शूतिमहती भहीयतां
ततः सता शुचि-सुधा निपीयताम् ।
सदा मतिः शुमचरिते विधीयतां
रतिः षरा परमगुरौ प्रचोयताम् ॥।
माहिकवर-सूत्राणि
अङइउण॥१।चछलद्॥२॥ एओड्॥३॥
देमोच्।४॥ इववरट्॥५॥ स्ण् ।९॥
मञङ्णनम्॥७। ज्ञमम्॥८॥ घढधष् ॥९॥
ज्ञबमडउदश््। १०॥ हफछटथचटतच्। १. ॥
कृपय १२॥ श्षषसर॥ १३॥ दस १४॥
संस्कृतव्याकरणम्
[शा भ क ह,
"के
इति चतुदश सूत्राणि मादेश्वरःसूत्राणि+। एषाम् अन्त्यवर्णाः
८ ण्-क्-डादयः ) र इत्संज्ञका भवन्ति ¦ |
हयवरट्" इत्यारभ्य ह ल्' रूत्रपयेन्तं हकारादिषु उक्तः अकारः
उच्चारणार्थः । प्रव्याहारविघायकसूव्रम्-
श्रादिरन्त्येन सहेता
अन्त्येनेता सहितः आदिः मध्यगानां स्वस्य च संज्ञा स्यात्!
यथा--“जचः इत्यत्र चकारः इत्सं्ञकः, तेन॒ सहु आदिः अकारः,
मध्यगानाम् ( इ-उ ऋ.लु-ए-गो-ओौ-वर्णानाम् ) स्वरय च ( स्वशब्दस्य
प्रघानवाचकतया, अकारस्यापि ) सं्ञकः ( बोधकः ) भवति । तेन
"अच्" इति कथनेन अ-इ,उ ऋ-लू-ए-ओ-एे-ओ-वर्णानां बोधो मवति ।
` १. ये चतुदश माश सूत्र जण्,भक् अच् इत्यादि प्रत्याहारसिद्धि के किए है ।
इन चतुदश सूत्रों के आधार पर ही महर्षि पाणिनि ने समस्त व्याकरण की समो
बातें सरल रूपेण संक्षेप मे कटी है | ।
आचायं पाणिनि ने अपनी तपश्चर्या से आशुतोष मगवानु शेकर के अतिल्चय
प्रिय डमरू के शब्दो से इन सूत्रों को उपलब्ध किया था, जसा कि नन्दिकेश्वर-
विरचित काशिकामे छिवा है :-
नृत्तावसाने नटराजराजो ननाद ठक्कां नव-पच्च-वारम् ।
उद्धतृकामः सनकादिसिद्धनेतद्िमन्ं शिवसूत्रजालम् ॥'
२. उपदैश मवस्था भँ जो अन्त्य - हल् ( व्यञ्जन } वणं उनकी इत्संज्ञा हो
जाती है } ( देखें "हलन्त्यम्" सू°० । } _.
नोट-(१) बाद ( प्रथम ) उच्चारण को उपदशः" कहते हँ! व्याकरण
शास्त के प्रवतंक पाणिनि, कात्यायान मौर पतञ्जलि का जो आद्योच्चारण है
सी का नाम “उपदेश है- |
` 'वातु-सूत्र-गणोणादि-वाक्य-लिङ्गानुश्चासनम् ।
आगम-प्रत्ययादेशा उपदेशाः प्रकीतिताः ॥'
. ˆ (२) उपयुक्त प्रस्याहासे मे एक "रः ( र, क ) प्रत्याहार मी बिक है।
` दै° "उरण् रपरः" सु9~ देवर्षिः, ववल्कारः 1 -
परत्याहासयः ` ` ॥.
एवम् अल् , अक् , इल्-आदिप्रत्याहारेष्वपि बोध्यम \ अन्त्यव्णा-
नाम् इत्ं्ञकत्वेन "तस्य लोपः इत्यनेन लोपविधानातु प्रत्याहारे तेषां
ग्रहणं नेति ।
माहेरवरधत्र-प्रत्याहारः
स्यादेको ङड-ज-ण-व-टेः, षेण द्रौ, त्रय इह क-ण मेश्च ।
चत्वारश्च च-याभ्यां, पच्च रेफेण, क-लाभ्यां षट् ॥
अक्-अ, इ, उ, ऋ, ल ।
` अच् -ब,इ,उ, छ, तृ एबोटे, गौ |
अम्--अ; द उ।
अट् -अ, इ, उ, छ, लु, ए. गो, ए,
ओौ, ह्,य, व, र)
अण्-ज, इ, उ, ऋ, लु; ए, ओ, ए,
ओ, ह यः व, र) क |
अस् -अ, इ,उ, ऋलृ, एओ,
ओ,ह,य,व, र,र, ज, म,
ङ,ण,न्।
अय् -अ, इ) उ) च्छः लू ए गो, ठ,
जोह य,वर,क,ज, म, ङ,
ण्, न्, सा, म्) घ, ८, घज; ब;
ग, ड, द,ख,फ.छ,ठथ,च,
ट, त;क,षप, श, षम, दह्।
अश्-अ, इ, उ, ऋ, ल्, ए, मो, ए,
ओ, ठ स्) व) र, क, ज) म) ड} |
ण, न्; ज्ञ; न) च, ठ, धज, |
| ब,ग, ड, द |
दुर्व्-इ, उ, ऋ, ख ॥
इच् -,उ, ऋष्, ए,मो, ए, भौ ।
र्ण्- इ, उ, ऋ दृष गो,एे, भौः
ह, य, व, र, छ, ।
उक्-उ, ऋ, ख् |
९ङ्--ए, मो ।
एच्-एण्यो, ए, मौ ।
एच्-एे ओ ।
खय् -ख, फ, छ, ठ, थ, च, ट, त,
क, प |
खर्-ख, फ, छ, ठ, यश्च; ट» ्षःकः
परा, ष, घ ।
ङमू-डः, ण, न ।
चय-च,ट,त, क,प।
चर्-च,ट,त, कं,प, रष, स ।
दव्-छ, ठ) थःचःट,त६
जदू-ज, ब, ग, ड, द |
ञ्य --स्, म, ष,ठ,ध, ज, ब, ग, ड,
द,ख,फ,छ)ठ, थः; च, ट,
तक्षप् |
॥, संस्कृतभ्याकरणसम्
क्षर्--क्ष,म,घ,ढ, घज, बग, डः
द,ख,फ,छ,ठ, थ,च,ट,
त,क्,प, श, ष, स।
कल्-क, भ,घ, ठ, ष, जः बन. ग,
ड, द,ख,फ,च,ठ,थ,च,ट,
त,क्,प,श,ष, स, ह्।
शशा ्ष,म.च, ढ,.ध, ज, ब, ग,ड,द)
ह्ष्--्च, म, घ, ठ, घ ।
बश्--ब, ग, ड, द |
भष्--म, घ, ठ, ध |
मय्---मः ङ, ण, न, प्ष,मः घ्; ठ, भ्,
ज,ब,ग,+ड,द.ख,फ,छ, ठ,
ध, च्, न त्, क, प् 1
यत्र्-य,व,र,ल,न,म,ङूण,न,
क्ष, भ।
यण्--य, क्; र, रु |
यम्-य,व, र, ल, ज, म,ड,+ण, न ।
यर्-य, व, र,ल,जम,म,ण, न,
क्ष,य, च, ढ)धःज,व,ग, डः
द, घ,फ,छ,ठ,थ.,च,ट, त,
क,प्,श,ध, स।
रल्- र, ख, ज, म,ङ, णन्, क्ष,म,
घ,ठ,घ,ज,व,ग,उ,द ख,
फ,@,ठ,थ,च्,ट्,त,क,प्,
श, ष, स, ह् ।
वलू्-व, रक; व, मन्ङणन्नतनन्त,
भ,घ,ढ,ध,ज,ब, ग, ड, द,
ख, फ, , ८, य, च, ट, त, क)
प,श,ष, स, ह।
वद्- व, र, छ, ज, म, ङ, ण, न् स,
म,घ,ढ,घ,ज,ब.ग, ड, द।
दशार्-र, ष्, स]
रासू--शः ष, स, ह् ।
हय्- ह्, य, व, र, कूय,म,ऊ, ण,
ने, क्ष, म, घ,ठ,ध,ज्, ब, ग,
ड.द, ख,फ,छ, ठय, च, ट,
त, कं+जषप, द, ष, स, ह्।
ह्य्--€, य) व, र स भ्, म, ङणम्न,
क्ल, म, च, ठ, प.जःब गड, द {
"न्वनेन
ज्ञापकं चक्र | 6
वर्णोद्धवस्थानक्तापक चक्र
कंठ | तालु) सूर्धा दन्त | ओष्ठ [नासिका कं ता]क.ओ दं । जि.मु[नासिका
ज |इ |ऋ |ल् |डउ |अ गो | व ॑।
क॒ .| च् ` | ट |त |षप |म | ओं
ख | छ | ठ ।थ |फ् | ड | नख
ग॒ |ञअ. |ड |द |ब | ण |
घ | पल॒ । ढ | घ॒ | भ॒ ।, न | | अनुस्वार
ङ [ब ण ¦ न |म
ह् यु | र ङ [~प . |
: ख॒ |ष | सख [फ ~ च ष |स ।-फ. ~
आभ्यन्तर ओर बाद्यप्रयत्नज्ञापक चक्र
£ | | ¦ |
3. सपृष । 4 विवृत संवत
छ | त | |
| , ट [त |
त्च | स्पश षट » अचु
1 | † "दात्त; स्वरित |
„| क ख | ग॒ डः] घ 1 | ई ए |
एटि | प फू | ब म | म उ ओ ट
८ | च छ |ज ज | क्च ह | कषे |
ह| ठट ठ |ड ण | ढं ल् बो |>
हि“ त य । द न | ध | , । ि | | (
प्राम प्रजल्रा मग्र. | ल्य. म.प्राम भ्र 3 अल्पप्राण [ अल्प.
= | विवार | संवार संवार | संवारविवार| सं संवार | संवार
2 | इवास | चाद | नाद | नाद | श्वा | ना. नादं | नाद
ङ । अघोष । घोष । घोष। घोष धो. । घोष । घोष
। स्वर-सन्धिः
( पवन्त्यिवणंस्य परादिवर्णंस्य उभयोर्वा विकाराः सन्धिकार्याणि विकार
अदेशः,;मागमः, द्वित्वम्, लोपः-इत्येतेषाम् अन्यतम एव१ | ( यत्र स्वरो विकायंः
स स्वरसंन्धिः* । )
सन्वि-व्यवस्था
"संहितैकपदे नित्या, नित्या धातृप्सगयोः।
नित्या समासे, बक्ये तुसा विवक्षामपेक्षते ॥
( १) इको यरणचि
इकः स्थाने यणु स्याद् अचि संहितायाम् ।
( वर्णानामतिशयितः सन्निधि; संहिता । अर्थाद् मध्ये विच्छेदं विना वर्णानां
-साधारणरूपेण उच्चारणं संहिता ! इति 1 )
इपनियमाः
१. इवणं ( इ, ई ) भिन्ने स्वरवर्णे परे इवणंस्य स्थाने "य्" भवति» ।
२, उवणं (उ, ऊ ) भिवे स्वरवर्ण परे उवणंस्य स्थाने "व्" भवति* ।
१.दोयादोसे अधिकं वणं परस्पर अत्यन्त निकटवर्ती होने से जो मिक जति
है, उस मिलन का नाम सन्धि है ।
२. स्वर वणं के साथ स्वर वणं की जो सन्धि होती है, उसे स्वरसन्धि" कहते ह ।
३. एक पद मे, धातु गौर उपसं मे तथा समास मे सन्धि नित्य होती है, किन्तु
वाक्यमेवक्ताको इच्छापर ही सन्धि होती है।
४. इवणं-ई६ अथवा ई के बाद इवणं मिन्न स्वर वणं रहे तो इवणं के स्थान में
य्' होता है 1
५ ` उवणं--उ अथवा ऊ के बाद उवणंभिन्न स्वर वणं रहे तो उवणंके स्थानम
श्" होता है ।
स्वरसन्धिः ॥॥
इ" छवणं ( ऋ, ऋ ) भिन्ते स्वरवर्णे परे ऋणस्य स्याने ^र्' भवति^ ।
४ लृवणं ( ल् ) भिन्ने स्वरवर्णे परे लुवणंस्य स्थाने लू" मवति? ।
वि बद्हरण-पाह्
यदि +-अपि = यद्यपि । वध् + अन्वेषणम् = वच्वन्वेषणम् 1
दचि + आनय = दध्यानय। भ्रू + आदिः = भ्वादिः ।
देवी + अर्चा = देव्यर्चा । पिदृ + अर्थ॑म् = पित्रथेम् 1
सतो + आगता = खत्यागता । मात् + आकृतिः = मात्राकृतिः +.
मधु + अरिः = मध्वरिः) ल + अथम्. लथम् |
लघु +- आचारः = लघ्वाचारः। लु ~+ आकृतिः=लाकृतिः। इत्यादि 3
अस्यासाय ब्रन्नः
(क ) सर्वि कुरु--दषि ~+ अत्र ञ साघु + मागमनम् 1 मधु + इच्छति ।
मुनि + उत्सुकता भ्रातु +-अनुरोधः। [र
( ख ) शुद्धं कुरु--दघ्यिदम् । कव्यीश्वरः । मह्यीशः । मान्वुदयः
वघ्वत्सवः 1 दघ्यौषधिः। नचुरमिः । प्रत्यैकम् । अभ्युदयः} देव्यां शः} मात्रानुमतिः।
( ग ) उपनियमानां तृतीयोपनियमस्वरूपं सोदाहरणं प्रदश्यताम् ॥
( २) आआदुयुरणः
अवर्णाद् अचि परे पुवं-परयोः एको गुणादेः स्यात् ¦
१ ऋछवणं-ऋ अथवा ऋ के बाद ऋव्णमिन्चं स्वर वणं रहैतो ऋवण के स्थान
मे “र! होतादहे)
२. लृवणं-'लृ' के बाद लूभिन्न स्वर वणंस्हेतोलृके स्थानम ल् दोतादै।
| ३ ( १) मध्वपि । अभ्युदयः। न्युनता । मुन्यषमः । म्रत्येकम् 1 ल्छम्यश्चयम् ।
दध्योदनः! अस्यौदास्यम् । प्रत्यंश्चः । सुच्युपास्यः 1 नुमः} वल्यषमः । गोप्येषा ।
मलत्यैक्यम् । देव्योजः । सख्यौ पम्यम् ! गौर्यञ्चः 1 ( २ } मध्विदम् । साष्वीहितम् 1
मध्वृते ! मघ्व्टूतः । अन्वशक्षि्ट । साध्वोकेः । ददात्वौषधम्। तन्विन्दरियम् } वध्वीक्षणम्।
सरय्वेका 1 तन्व॑श्व्य॑म् 1 सरय्वोघः ! ( ३ } पित्रिच्छा } पित्रीहितम् । मात्रुदकम् ।
पित्रूनः । रात्रम् । पिवैश््य॑म् । जामात्रोकः । मत्रौदायू 1 गम्काङ्ृतिः । इत्यादि |
~ संस्कृतव्याकरणम्
उपनियमाः
१. पू्वं-परयोः अवणं-इवणेयोः स्थाने ए भवति+।
२. पवं-परयोः अव्णं-उवणेयोः स्थाने “ओः भवति ।
३. पूवं-परयोः अव्ण-ऋवणेयोः स्थाने अर् भवति3।
४, पूवपरयोः अवणं-लृकारयोः स्थाने बल् भवति*।
१. वणं (अयाओआ) के बाद इवणं (इयारई) रहेतो दोनों मिलकर
एः होता है ।
२. वणं (अया) के बाद उवणं (उयाञॐ)} रहै तो दोनों मिलकर
५जो' होता है । |
8. अवणं \अजयाआ)केबाद छवणं (याक) रहै तो दोनों मिककर
“अर' होता है ।
४.अवणे {अया ) के बाद लृकार रहैतो दोनों मिलकर अल् होता है।
नोट--निम्न (क ) अंकित स्थलों भे पररूप मे मौर (ख) अंकित स्थलों भे
वृद्धिसे गुण का बाध हो.जाताहै।
( क ) हल + ईषा = हलीषा ! लाङ्गल + ईषा = लाङ्गलीषा । ( दे°
रकन्घ्वादिषु पररूपं वाच्यम्" वा० } |
(ख) स्व + ईरः=स्वेरः । स्व + इरी-=स्वैरी (दे श्वादीरेरिणोः' सु०) ।
अक्ष + ऊहिनी अक्षौहिणी । (द° अक्षादूहिन्यामुपसंख्यानम् सू °} प्र + उह
। प्र =उढः = प्रौढः । ( दे श्रादूहोढोढयेषष्येषुः सू०) प्रष्ठ + ऊहुः =
प्र्ठोहः ( दे° "एत्येषत्यूर्मु" सू०° ) । सुख +- ऋतः-मुखातंः । दुःख + ऋतः
दुःखातः 1 वृष्णा ~+ ऋतः ~ वृष्णातः। { दे° क्ते च तृतीयासमासे" वा ०)
भ्र +ऋणम् । प्राणम् । वत्सतर +ऋणस् वत्सतरणम् । केम्बत् ~+
ऋणस = कम्बलाणम् । वसन ¬+ ऋणम् = वसनाणम् । ऋण +-ऋणम् +
श । दय + ऋ.णम्=दशाणम् । 12 ° 'प्रवत्सतरकम्बख्वसनाणं दरानामृणे
) प्र + ऋच्छति = प्राच्छति । उप + ऋच्छति = उपाच्छंति ! प्र +
ति + प्रार्णोति। उप + ऋणोतिउपार्णोति । प्र +न् = प्राच्छैत् ।
उप + ऋच्छनु-=उपाच्छन् । { दे° “उपसर्गाहति धातौ" सू° ) ।
स्वरसन्धिः ` | 2
उदशरण-माल
१ उप इन्द्रः उपेन्द्रः रमा~+ ईशः = रमेशः
सूयं + उदयः सूर्योदयः । प्रसाद + ऊध्वम् = प्रासादोध्वम् ।
३, देव + ऋषिः = देवर्षिः । उप + ऋकारीयति = उपर्क¶रीयति ।
४, तव लृकारःतवल्कारः | आ ~+ लृकारः अल्कारः 1
अस्पापाथं प्रनाः
{ क ) सन्धि कुर-देव + इनदरः । मिथिला + ईश्वरः \ सव + उदयः ।
महा +- उपाध्यायः! सुध्र + ऋषिः । राज + व्र्षिः।
‹ ख ) रुद्धं वकुरु--दिगेशः । स्वेरः 1 उपरोक्तम् । अक्षोहिणी । उपच्छति ।
प्रेष्यः ! प्रोढः । यमूनौदकस् } शिवौरुः ।
{ ग् ) पृथग्निदिष्टानी चतुर्णापूपनियमानां स्वरूपमेकेन वोपनियमेन प्रदशंयन्तु ।
( ३।) वृद्धिरेचि
वर्णाद् एचि वृद्धिः एकादेशः स्यात् ।
उपनियम
अकाराद् आकाराद् वा परे एकारे एेकारे वा सति पूर्वपरयोः
स्थाने ठैः भवति+ ।
२. अकाराद् जाकप्राद् वा परे भोकारे जौकारेवा सति पूव-परयो
स्थाने ओः भवतिः ।
१. अकार अथवा आकार के बाद यदि एभथवाएे रहैतो दोनो मिलकर णेः |
दोता दै)
२. अकार भयवा आकारके बाद अथवाबमौ रहेतो दोनों मिलकर जौ
ता ह |
तोट --यदि भवर्णान्त उपस से पर एकारादि या ओकारादि धातुरूप रहे तो
पररूप { दोनों मिरुकर एक ) हो जाता ह । यथा--
प्र + एजते प्रेजते । परा + इलयति = परेलयति ।
उप + ओषति = उपोषति । ( दे° एङ पररूपम्" सू° )
१४
संस्कृतव्याकरणम्
उदाहरण-मारा
१, कृष्ण + एकत्वम् = कृष्णकत्वम् । सदा +-एव = सदेव !
देव +-दे्वयंम् = देवेश्वयंम्! यमुना + एेक्यम्~य मुनैक्यम् ॥
२, देव + गोक्रः = देवौफः१ । गङ्गा +- ओघः = गङ्गौघः।
कृष्ण + ओक्कण्ठ्यम् = कृष्णौत्कण्ठ्यम् ।
अभ्याषाथ प्रषनाः
( क ) सन्वि क--जन + एकता । जल + गोषः ] चित्त + ओौदायंम् ।
सदा + एव । अपक्व + ओदनः । गत ~ ओत्सुक्यम् ।
( ख ) सन्धिविच्छेदं कुर--लोकंकमत्यम्। शुद्धैरावती । तवैश्वय॑म् ।
तवोदनः। पापौधः । महौवित्यम् ।
( ग ) शुद्धं कुर--प्रजते । उपेति । तदेव । ममेश्वयंमू ! महोकः । पीडोषधिः।
( घ ) उपनियमयोः स्वरूपमेकेनैवोपनियमेन रा्टमाषायां प्रददयं “उपोषति
शिवायोनमः इत्यादौ वृद्धिः कथन्नेति प्रतिपाधताम् |
( ४ ) भ्रकः सवे दीघं
अकः सवर्णे अचि परे दीघंः एकादेशः स्यात् ।
उप्नियमाः
१. प्वंपरयोः अवर्ण-अवर्णयोः स्याने आ भवति}
२. पूवपरयोः इवर्ण-श्र्णयोः स्थाने ई भवति3 ।
३. पूवपरयोः उवर्ण-उवर्णयोः स्थाने ॐ भवति)
४. पूवपरयोः ऋवर्ण-ऋषर्णयोः स्याने ऋः भवत्तिम।
१. किन्तु--धि + ओम् = शिवोम् । ! दे° ओमाडमेश्च' सू )
२- अवण--अ अथवा आके बादअयाभारहैतो दोनों मिक्कर "आ हो ।
१ इवण--इ अथवा ई केवादडयार्द्रहेतो ,, ,; इहो)
४. उवण--उ अथवा ऊके बादउयाऊरहेतो + ॐ हो ॥
२. ऋवर्ण- त अथवाऋकेबादक्रयाश्ट्रहैतौ „+ ऋ हो}
स्वरसन्धिः ११
पयण भियेति मििनिोदोतमकणानयािमोिमिननिेज
५. पर्व-पस्योः लवर्ण-लृवणयोः स्थाने छ भवति ॥
उदाहरण-माल।
१. देत्य +-अरिःदैत्यारिः। श्रद्धा + अस्ति श्रद्धाऽस्ति।
कमल +-आकरः=कमलाकरः। विद्या + आालयः=विद्यालयः }
, २, फणि ~ इन्द्रः-फणीन्द्रः देवी ~- इच्छा = देवोच्डा ।
कवि + ईरवरः-कवीश्वरः। श्री + ईशः = श्रीशः ।
३. भान् + उदयः = भानुदयः। व्र + उत्सवः = वश्ुत्सवः ।
लघु +-ऊर्मिः-लघूमिः। भू +- ऊर्वम् = रष्वम ।
४, होत +ऋक्रारःहोतृकारः} ५, गम्ल + लृकारः=मृकारः।
अभ्याप्राथं प्रदनाः
(के) सन्धि कुर् -शश +-अङ्कुः । साघु + उक्तम् 1 रत्न + आकरः £.
महा + आदायः \ प्रति +- इक्षा । कवि +-ईर्वरः } स्वयस्मरु + उदयः! पितृ +-ऋषणम्.
(ख ) सन्धिविच्छेदं कुरु -कल्याणर्थेम् । देवागारम् । मुनीर्वरः.।
विधृदयः } वसन्तागमनम् । मातृणम् । परमाराघ्यः ।
(ग) शुद्धं कुर-कल्याणर्थ॑म् ! कव्िन्द्रः \ देव्िच्छा । गौर्याः ।
वघ्वुत्सवः । कष्वमिः । मृताण्डः |
( घ ) उपनियमानां यथेच्छम् उपनियभस्वरूपत्रयं स्वगिरा सोदाहरणं प्रदं
यन्तु £ अन्तिमस्तु न हेयः ।
१. दटृवणं --लृकेबादल् अथवाच्छयान्छरहैतो दोनों मिदकर चऋ'हो। .
नोट कहीं अ के बाद अ रहने से पररूप अर्थात् दोनों मिलकर एक हौ
जातादहै। {(दे०पु०८्कानोट,। यथा-- शक ~+ अन्धुः = शकन्धुः ।
सम +-अ्थं; -समथेः। मृत + अण्डः = मृतण्डः। मातं +-अण्डः =
मातेण्डः । (दे (शकन्ध्वादिषु पररूपं वाच्य" वाग} |
यानाः = 7
१२ संस्कृतव्याकरणम्
( ५ ) एचोऽयवायाव
स्वरवर्णे परे एचः क्रमाद्--अय् , अव् , मायु , आव् , एते स्यु |
उवनियमाः
१. एकारस्य स्थाने अय्ः भवति स्वरवणं परे।
२. एकारस्य स्थाने जायुः भवति स्वरवर्णे परे!
३. ओकारस्य स्थाने अव् भवति स्वरवर्ण परे।
४, ओकारस्य स्थाने आव्" भवतति स्वरवर्ण परे।
उदाइरण-मलछा
१. शे + अनम् = शायनम्? घटे + इता~घटयिता ।
दो + आते-सयाते मृगे + उः=मृगयुः ।
२. विने + अकः = विनायकः दे +- इतः = शायितः |
रे + ईशः = रायीशः। सखे +-ओौ = सखायौ ।
३. भो + अनस् = भवनम् । गो +म् + गवाम् ।
पो + इत्रम् = पवित्रम् । अजह + उः = अजुहवुः ।
१. स्वर वणं के परे रहते ए" के स्थान मे अय् , रः के स्थानम य्"
मोः के स्थान मे 'अव' तथा गौः के स्यान में भाव" होता है|
नोट ~ अयादि होने प्र अयादि का अव्णं पूणं वणंसे भौर य् अथवाव्
पर वणं से मिल जाता हे ।
२. ' शयनम्” इत्यादि पदमध्यस्थ “एच्' के उदाहरण है । पदान्त “एङ् (ए,
ओओ) के बाद स्व अकार रहने परतो पूवंरूप ही हो जाता है 1 यथा-
ह्रे + अव = हरेऽव । गरो + सन्र-ग योऽत्र । ( दे एड: पदान्तादति, सू०)
नोर-- पदान्त एच्" के स्थान मे होने वारे अयादि के यकार तथा वकार
विक्ल्पसेखोप दहो जाता है ओर लोप पन्च में पुनः सन्वि नहीं होती | यथा~-
हरे + इह = हर इह, हरयिह ! इत्यादि 1 { ३० “लोपः लाकल्यस्य' सू° }
स्वरसन्धिः १३
४..पौ ~+ अकः =पावकः। भो ~- उकः = भावुक्रः । इत्यादि, ।
अम्यासायं प्रदनाः
(क ) सनि कुर -हरे +ए । शे +एे ॥ वने +ओः। से +-जौ |
( ख ) सन्थिविच्चेदं कुष--मवति । विद्यया । शयीत । गृहयूषिः ४
शायितः | भवनम् । सावः ।
( ग ) शुद्धं कुर -र्यो्ः । गवक्षः । गविन्द्रः । गवीशः । गवायुतिः ।
( च ) उपनियमानां स्वल्पमेकैनेवोपनियमेन राषटूमाषायां सोदाहरणं
प्रद्ंयन्तु । ॥
१. यथा-{ क }जे + अति = नयति! रमे + आ-=रमया 1 शे +- इतस
शयितम् ! शे + ईरन् = शयो रन । मृगे +उः=मृगयुः । मे +ऊरः=मयूरः।
गृहे +ऋत्विकः = गृहुयुत्विकः ! वने +- दूतकः = वनयलृतकः । हरे +
एहरये । |
(८ ख ) न +अकःरायकः । रे +आम्-रायाम् । शे + इतः-शःयितः
ठे + उः=आगरुः । र +-ए=राये । रं +बोः=रायौः।
( ग यो + अनः=पवनः । गो +आगवा । भो +- इता = भविता ।
गो + अददे ¦ यो + ओः-अवोः । इत्यादि ।
नोट-{१)पदान्त गोशब्दावयव ओकार के स्थानं पर अदन्त “अव' आदेश मी
होता है, यथा-- गो ~ इशः=गवा + इंशः=गवेशः । गो + अक्षः गव + अक्षः
गवाक्षः । गो ~+ इन््रः-ग्व + इन्द्रः-गवेन्द्रः 1 इत्यादि । दे० (अवङ्स्फोटाय-
नस्य" तथा “इन्द्रे चः सू०। | |
(२) यकारादि प्रत्यय परे रहते मी गो शब्द के बोकार के स्थानम "अव्" होता
है । यथा-गो + यूतिः -गव्यूतिः । इत्यादि (दे° “वान्तो यि प्रत्यये" सू° )
स्वरसन्धि-निषेध-विमशं
८ १ ) ओकारान्त १ अव्यय तथा एकस्वरमात्र अव्यय की सन्धि नहीं होती
-यथ!-- { क ) अहौ + अच्युत अहो मच्युत ६ ( ख ) आ ~+एवम् = मा एवम् । .
नोट सीमा, व्यापि ओौर ईषत् अथं बोध होने या क्रिया के साथ योग हने
पर एकाक्षरी “आ अव्यय कौ सन्धि होती है यथा--
१. सोमा ( मर्यादा }) आ + मघ्ययनात् = आध्ययनात् ।
२ व्यात्रि अभिविधित्मर्फदाका प्रभेद -आ ~+ एकदद्ात्-एेकदेशात् |
३. ईषत् { किचित् ) अथं मे--आ + उष्णम् = ओष्णम् ।
४ न्यक योगमे-आ¬+इहि-एहि।
८ २ ) द्विवचनान्तं ई, ॐ, ए, के बाद कोई मी स्वर वणं रहुने'पर सन्धि
नही होती ३ । यथा--१. क्वो ~ इमौ == कवी इमौ । २. दाधू + इमौ = सपू
मौ | ३. बालिकि इमे = दालिके इमे । इत्यादि ।
(३) प्टूत" स्वर कौ सन्धि नहीं होती । यथा--एहि ष्ण ३ ! उतर ।
( ४ ) ईकारान्त गैर ऊकारान्त अदस् शब्द की पदो को सन्धि नहीं होती "
` क) अमीनअमेका= भमी अभा: । अग्न +-अत्तः= अमरू अत्तः । इत्यादि ।
अस्वाषाय ब्रन्नाः
( क ) सन्धि कुर-( १ ) अहो +अम्ब} अहो +अश्वयम् । मिथो + |
आगच्छति । आ +- उच्चारय । इ + इन्दुः | उ ~+ उमा)
(२) अग्नी +- इमौ } रामलक्ष्मणौ ¬+ अधीयाते । मान् + इमौ । घेन + इमे ।
(ख) शुद्धं कुर --महोऽत्रागच्छ- धेन्वानय । बाकिकेऽत्तः साघ्वजीयते ।
-रामिहि अन्वयागच्छतः । बाहूच्चक्ितौ । सुध्यागच्छतः । इति स्वर-रन्धिः।
ननण्म्नन्नविकनणः
मिमे
१. दे° ओतः सु० । २. दे "निपात एकाजनाङ्" सु०।
३ दे9 ईदूदेद्द्विवचनं प्रगृह्यम् तथा प्लुतप्रगृह्या अवि नित्य॑म् सू ०।
४. दूर से आह्वान ( बुलाने ), गान या रोदन के शब्द को '्डुत" कहते है |
-दे° द्दुरादधूते च' सु०। ५. दे "अदसो मात्" सु"
ग्यज्ञन सन्धिः
यत्र व्यञ्खनो विकायंः सख व्यञ्जनसन्धिः |
& सन्ध्यन्त्ग॑तो क्ष न,
विसगसन्धिस्तु हलृसन्ध्यन्त्ग॑तोऽपि अग्रे व्यते ।
, ( १) स्तोश्चुना श्चुः
सकारतवगंयोः शकारचवर्गाभ्यां योगे शकारचवर्गौ स्तः६ ।
( अत्र सूत्रे स्थान्यादेशयोः एव यासंख्यम्, न तु योगस्य ! ततश्च खकारस्य
तवगंस्य च शकारेण चवर्गेण वा यथासम्भवे योगे सत्ति- सकारस्य रकारः,
तकारस्य चकारः» दकारस्य जकारः, नकारस्य भकारः, इत्या येव श्ुत्वमिह् मवति)
उनियमाः
चकारे छंकारे शकारे वा परे पदान्तस्य सस्य शो भवतति ।
- चकारे छकारे वा परे तकारस्य दकारस्य च स्थाने चकारो भवसि» ।
जकारे क्षकारेवा परे तकारस्य दकारस्य च स्थाने जकारो भवति५।
. जकारे ञ्चकारे च परे, चकाराद् जकाराद् वा परतः नस्य ्ो भवति ।
१. व्यञ्जन वणं के साथ स्वर या व्यञ्जन वणं को सन्धि को “व्यञ्जनसन्धिः
कहते है | |
२ सकार-तवगं के स्थान मे शकार या चवगं का ( पुवं या पर ) योगर रहुने
थर “स' के स्थान मे श" ओौर तवगं के स्थान मे चवगं हो जावा है ।
नोट--शकार से +र तवगं को श्रुत्व नहं होता । यथा-- विद् + नः =
विश्नः! प्र + नः = प्रः + दे° “शात्' सु ° |
3. चकार, चछ्कारया शकारके परे दन्त्य सकारके स्थान मे तालव्य
शकार होता है ।
४. चकार अथवाचछकारके परे तकार या दकारके स्थानम जकार् होताहै।
५. चकार अथवा क्षकारः के परे तकार या दकार के स्थान में जकारहोताटै।
६. जकार या ्षकारके परे अथवा चकार याजकारके बादं नृकारके
स्थान मे भकार होता है।
५८ „९ „९ „^©
१६ संस्कृतव्याकरणम्
उदहिरग-मषा
१, तपस् + चिनोति = त्ष॑च्िनोति । तरोस् + छाया = तरोश्छाया ।
हरिस् + शेते - हरिदशेते (हरिः रेते") । बालस् + शोभते = बाल्ष्णो भते।
२. सतु + चरित्रम् = कञ्चरित्रम् । शरत् + छटा = शरच्छंटा । तद् +
छविः = तच्छविः ।
३. उत् + ज्वलनमू=उञ्ज्वलनम् । ईषद् + ज्वलनमू-ईषज्ज्वलनम् ।
तत् + ्चणत्कारः = तज्जणत्कारः ।
४. श्रीमान् + जयतु = श्रीमाञ्जयतु । गच्छन् +-्षटिति = गच्छञ्क्-
टिति । याच्+ना=याच््ा। यज् +नः= यज्ञः! इत्यादि ! >
अस्यास्ाथ प्रहनाः
( क ) सन्धि कुर्-- यशस् + चिनोति । भवत् ¬- छलनम् । उत् ~ ज्वरः ।
विपद् + जालम् । तद् + क्षणत्कारः । महास + जयः । याच् +ना ।
( ख ) सन्धिविच्छेदं कुर - रामश्िनोति । मेषर्छन्लः । शिदुररेते ।
( ग ) शुद्ध कुर्-बारो चरति । चन्दरच्छः । वृक्षच्छिदयते । रिष्यस्दोते !
(२) ष्टुनाष्टुः
सकार-तवगंयोः षकारटवर्गाभ्यां योगे षकारटवगदिशौ स्तः ।
( अव्र सूत्रेऽपि स्थान्यादेशयोरेव यथासंख्यं न तु योगस्य 1 तेन सकारस्य
षकारः, तकारस्य टकारः, थकारस्य ठकारः, दकारस्य डकारः, नकारस्य णकारः,
इत्याद्येव शत्वं निष्पन्नं मवति । )
ति 11
१.दे० वा इरि' मु° ( विसगंसन्धिमे)। ` |
२. यथा- पूर्णश्चन्द्र: । रवेशछविः । धावितद्ागः। उत्फुललरिशशुः ।
एतचित्रम् ।
३. सकार-तवगं के स्थान मे षकार-टवगं का (पूवैयापरमे ) रोग रहने
पर स" के स्थान में 'ष' ओर तवगं के स्थान मे टवं हो जाता है।
व्यञ्जन-संधिः १७
[शीरि रिम
उपनियपाः
१ टकारे ठकारे षकारे वा परे सस्य स्थाने षो भवति"
२ टकारे ठ्कारे वा परे तस्य दस्य च स्थानेटो भवत्ति।
३ डकारेढकारे वा परे तथ्य दस्य च स्थाने डो भवतिञ।
४. ठकारे उकारे ढकारे वा परे पदान्तस्य नस्य णो भवति
४५. षकारात् परस्य तस्य स्थाने टः, यस्य च स्थाने ठो भवति ।
उटादहरण-पराला।
१. धनुस् + टद्धारः=घनृषङ्धुारः। ममस् + ठकेकू रः=पग्नष्ठक्कुरः
रामस् + षष्ठः = रामष्षष्ठः ।
२. तत् +टोका =तदीकरा। सत् +ठक्कुरः = सदुक्कुरः
३. उत् + डान; = उड्नः। त्वत् +ठक्रुा =त्वडढकरुः।
४. भवान् +- ठक्कुरः = मवाण्ठक्कुरः महान् + डामरः= महाम
ण्डामरः । चक्रिन् + ढौकसे = चिक्रण्डोकसे ।
१. पृष् +- तम् पृष्ठम् । अधिष् +थाता = अधिष्ठाता ।
अस्याप्ताय प्ररन्धः
( क ) सन्धि कुरु-शिसुस् + टीकते | स्थिरस् + ठक्कुरः ! किधित् +
टीकते । तद् + डिण्डिमः । जगद् + ठक्रा । महानु + उमरुः। नष् + तम्
( ख ) सन्धिविच्छेदं कुरू-मनीका । देवष्षष्टः । अभग्निचिद्ोकते ।
एतटुटक्कर रः । त्वडमरुः । एतडढक्का । भरौमण्डौकसे । हट: । पुष्टः ।
षष्ठः ।
( ग ) शुद्धं कुरू-रामस्टोकते । चत्वा रइषट्पदाः। त्वत्ट्रीका । त्वत् डमरः |
भोजनानि
१. टकार, ठकार अथवा षकारके परेसू' के स्थनमे ध होताहै।.
२. टकार अथवा ठकार के परे त्' अथवा द्" कै स्थनमे ट्" होताहै।
३ उकार अथवा कारके परेत याद् के स्थानें होता है ।
४. स्कार, उकार या ढकार के परे पदान्त ननु" केस्यनमे "ण्" होता है|
१ षकारसेपरतकेस्थानमेटभओौरथकेस्थनमेंठहोताहै। |
रसंव्या°
श्ल ` संस्कृतव्याकरणम्
( ३ ) भ्एलां नशोऽन्ते
( अत्र ल्" इति पच्चमवजं कवर्गं ~चवं -टवर्ग-तवगं-पवर्गाणाम् ऊष्मणां च
प्रत्याहारः ! 'जसू” इति तु वगंतृतीयानां ( ग-ज-ड-द-वानां } प्रत्याहारः । ऊप्मर्णा
मघ्ये तु 'व्रचभ्रश्ज-* इति .शस्य षत्वे "ससजुषो रः" इ ति सस्य रत्वे “हो दः इति
हस्य इत्वे च विधाने षकारः एकः एव अवशिष्यते, तस्य च "ऋटुरषाणां मर्षा"
इति मुषंस्थानसाम्यात् डकारः आदेयो भवति, तद्था--नस्-नष्-नड् ।
द्विश द्विषु-द्विड् । इत्यादि । ) ` |
इपनियमाः
१. पदान्ते-पदान्ते क्लां जशः स्युः ¦
२. स्वरवर्णेषु, वर्गाणां कृतीयेषु, चतुर्थेषु, य-र-ल-व-इत्येेषु
वा वर्णषु.परेषु पदान्तस्य कस्य स्थाने गकारो मवति, ।
३. स्वरवणेषु, कवरगं-तवगं-पवर्गाणां तृतीयेषु, चतुर्थेषु, य-र-ल-व
इत्येतेषु वा वर्णेषु परेषु पदान्तस्य तस्य स्थाने दकारो मवति 3 ।
उदाहरण-माला
१. वाक्र=वाग् । वाक्" +भ्याम्वाग्भ्यास् । अच्=अन्।
१. पदान्त भें स्थित शशल" के स्थान में “जश्' होता है । (सामान्य नियम)
२. बाक्य के मध्य म-पदान्त ककार के बाद वगो के तृतीय, चतुथं या य,
र, लबधवाव वणं रेतो क्" के स्थानमें ग् होता है।
३. वाक्य के मध्य में पदान्त तकार के बाद कवगं, तवग या पग के तृतीय
चतुधरंयाय,-र, ल, मथवा व वणं रह तो षत्" के स्थानमें द्'होताहै।
४. पदान्त श्षल्' के परे कोई मी वणं नहीं रहे तो क्षल्" के स्थानम
विकल्प से “वर् हो जता है । इसीचिये “वाक् वाग्" दो रूप होते है ।
दे" 'वाऽवसाने' सू° ।
५, शुप् प्रत्यय से ठेकर .“कप्” भ्त्यय परयन्त सव॑नामस्थानमिन्न प्रत्ययो के
पर मं रहने से पूवं कौ "पद' संज्ञा होती है । इसील्यि “वाक् + म्याम्'
मर "वाक्" भी षद कहलाता है । दे° स्वादिष्वसवंनामस्थाने' सू ।
व्यञ्जन-सन्धिः १
अच् +-भ्यांम् = अज्म्याम् । षट् =पड। षट् +भ्याम् -षड्भ्याम् 1
जगत् = जगद् । जगतु + भ्याम् = जगद्भ्याम् गुप् = मुन् ।
गृप् + भ्याम् = गुञ्भ्यास् 1 अप् + भ्यः = अन्भ्यःःअत् ` +स्यः=अदुभ्यः ।
२. दिक् + अन्तः दिगन्तः । दिक् + गजः = दिग्गजः ।
धिक् + याचकम्-धिम्याचकम् ।
३. द्विषत् + अन्तः-द्विषदन्तः । ततु + गहनमू-तद्गहनम् ।
त्वत् ~+ यानमू-=वद्यानम् । इत्यादि |
र |
अस्वासाय ब्रह्न
( क ) सन्धि कुर - सम्यक् + उक्तम् ! दिक् + जलम् । दिक् + बन्धः ।
सम्यक् + वदति । जगत् +- ईशः । महृत् + धनम् । अप् + जलम् ।
( ख ) सन्धिविच्छेदं कुरू--दिगम्बरः 1 वाग्जालम् । वाग्दानम् । दिग्मागः।
धिभ्याचकम् } षड़दशंनम् | जगर्दस्वर्यम् } अन्माजनम् ।
(ग ) शुद्धं कुरु--ग्राक्दशंनम् । दिष्पालः । षट्गावः । जगत्राजा 1
( घ ) उपियमस्वरूप स्वभिरोरिकिख्य द्विवीष्युदाहरणानि च प्रदर्चंयन्तु ।
( ड ) यरोऽनुनासिकेऽनुनासिको वा
यरः पदान्तस्याऽतुनासिके परेऽनुनासिको वा स्यात् ।
( चवं विहाय वर्गर्णा' प्म वर्णे परे पदान्ते वतं मानस्य, वर्गाणां प्रथमस्य
१. अप् के पकार को तकार होकर दकार हो जाता है! ३े०“अपो भिःसू°
२. यथा--{ २) दिगम्बरः! वागाडम्बरः | त्वगिन्द्रियम् } वागीशः 1
प्रागुक्तम् । सम्यगूहः । धिमणम् । प्राग लृतकः 1 प्रागेव । वार्ँश्वयंम् ।
सम्यगोजः । वागौचित्यम् । प्राग्ममनात् । धिग्घमण्डितर ! वाग्जारः ।
सम्यग्ङ्कारः । सम्यग्जुहोति । दिगूढक्का । वाग्दानम् ।
(३) जगदादिः । जगदिन्दरः । जगदीशः । त्वदुक्तम् । मवदरहनम् । त्वहणम् ‡
2०
संस्कृतव्याकरणम्
तृतीयस्य वा व्ण॑स्य स्थाने तत्तद्रणंस्य पचमः तृतीयो वा वर्णो भवति । )
उपनियमाः
१. नकारे मकारे वा परे पदान्तस्य कस्य गस्य च स्थाने ङकाये
गकारो वा भवति ।
२, नकारे मकारे वा परे पदान्तस्य टस्य उस्य च स्थाने णकारो
डकारो वा भवति।
३. नकारे मकारे वा परे पदान्तस्य तस्य दस्य च स्थाने नकारो
दकारो वा भवति।
# नकारे मकारे वा परे पदान्तस्य पस्य बस्य च स्थाने मकारो
बकारो वा भवति ।
उदाहरण -मादला
१, दिक् +-नागः = दिङ्ना गः, दिग्नागः। प्राक्: + सः त्राङ्मुखः,
प्राग्युखः 1
३. विन्नाट्+नरः =विश्राण्नरः, विश्राङनरः। षट्+-मासाः=
षण्मासाः, षडमासाः। विश्वाराट् +नृत्यति = विश्वाराण्नृत्यति,
विश्वा राडनृत्यति ।
३, जगत् + नाथः = जगन्नाथः; जगदुनाथः। भवत् +खतम् =
भवन्मतम्, भवद्मतम् । |
४. ककुप् + नायकः = ककुम्नायकः, ककूव्नायकः | अप् + मग्नः =
अम्मसमः, अन्मग्नः।
१ चवगं को छोडकर वर्गो का पचम वणं (ङ्,ण्,नु,म् ) बाद मरह
तो पदान्त मे वतमान वगं के प्रथम ओौरत्ृतोयवणं (कूग्,ट्ङ्,त्द्,प् व्)
कै स्थान मे उसी वगं का पन्वम वणं मौर ( तदमाव पक्षमेंसू०नं० ३ से)
तृतीय वर्णं होता)
नोट- अनुनासिकादि प्रत्यय के परे (लौकिक प्रयोग मे) पदान्त में वतंमान
प्रथम वणं के स्थान मे पंचम वणं नित्य ही होता है । यथा-दिक् + मात्रम् =
दिडमात्रम्। तत् + मात्रम् = तन्मात्रम् । द° श्रत्यये भाषायां नित्यमू'वा०।
व्यञ्चन-सन्धिः | २१
अभ्यासाधं अरदनाः
( क ) सन्धि कुंर--दिक् + मुखः ! षट् -‡- मुखः ! षड् + नगय॑: । सत् +
मित्रम् । तत् +- नीरम् । तत् + मनस्कः । -अप् + नायकः ।
( ख ) सन्धिविच्छेदं कु₹-धि्मूखंम् । षण्णाम् } जगधियन्ता | त्वच्नेता ।
(ग् ) युद्धं कुर - वांमुखम् । प्रमुखः ! षट्नराः । हृत्मानसम् ! अपनीलः।
दिमात्रेण । चिद् मयता । मृण्मयम् ।
{ घ } चतुर्थोपनियमस्वरूपं सोदाहरणं प्रदश॑यन्तु |
( ५) शर्छोऽदि
पदान्तात् क्षयः' परस्य शस्य द्ये वा स्याद् अटि
इपनियमाः
१. पदान्तात् ककारात् टकाराद् वा परस्य शस्य दौ वा भवति।
२. पदान्तात् तकराराद् दकाराद् वा परे शकारे सति तस्य दस्य
च स्थाने चः, रस्य स्यानेद्धो वा मवति।
३. पदान्तात् नकारात् परे राकारे सति उनस्य स्थाने ञः चस्य
स्थाने छौ वा भवति!
उद{हरण-माछखा
१. वाक् +-ल्ुरः = वाक द्भुरः*, वाक्शुरः ।
पट् +गूराः + षटद्भुराः, षट्लुराः
१. पदान्त मे स्थित ज्ञ्" प्रत्याहार के बाद तालव्य शकार हौतो अकार
के स्थान में त्रिकल्प से छकार होता दै मट्" प्रत्याहारकेपरे।
नोट--कदीं अम् प्रत्याहार के परे मो “श को @छ' होता है } यथा-
तत् + छोकेन = तच्छुलोकेन । तत् ~- छाध्यः = तच्छलाघ्यः । दे ० शदछत्वममीति
वाच्यम्" वा० |
२. दे० स्तोः श्वना श्वुः" सु°।
३. ३० “शि तुक्" सू० |
४. ्वा'कोछ' होने पर "क्" को “म्' नहीं होता । दे° खरि चः सू० |
२२ संस्कृतव्याकरणम्
२, जगत् + शरण्यः = जगचछरण्यः; जगच् सरण्यः ।
तद् + दारीरम् (-- तच्छरोरम्, तचूशरीरम् |
३. महात् + शब्दः = ब हाञ्छब्दः, महा ज्शब्दः ।
धावन् ~ शल्ः = षावञ्छराः धावः ।
अम्थाप्ताथं प्रहनाः
( कं ) सन्धि कुरु--दिक् + शूः । षट् + शरण्याः । सत्यात् + शान्तिः ।
( ख) सन्धिविच्छेदं कुरु - स्निकूछोमते । यावच्छक्यम् । मच्छरीरम् ¦
( य } शुद्धं कुरु--वनच्छरूरः । प्राक्च्छ्यम् । षटू शोमन्ते । मत्रषदयुरः ।
( घ )} द्वितोयं तृतीयं चोपनियमस्वरूपं राटृमाषायां प्रदंयन्तु ।
(६ ) खरि च
खरि परे क्लां चरः स्युः। अर्थात्- ग, ज, ड, द-वानां स्थाने
क्, च्, ट्, त्, पाः आदेशाः भवन्ति१, खरि परे ।
( इदं सूत्रं पदान्ते अपदान्ते च प्रवतंते ।! अतः “क्लां जशोऽन्ते" इति
सूत्रविहितं जश्त्वं खरि परे न प्रवतत; तत्र अनेन चत्वंमेव मवति । }
उदाहरण-मारा
१, पदान्ते--दिग् + पालः = दिकृपालः । प्राग् + शेते = प्राकशोते3
अज् + सन्धिः = अचूघन्विः । धिराड ~+ पुरुषःन्विराद् पुरुषः+ षड़् +
१ खर प्रत्याहारकेपरेगृजडद् ब् केस्थान मे क्रमसेक्च्ट्त्प्
हतेर्दै।
२. अवसानमे (आगे किसी मी वर्णं के नहीं रहने पर ) पदान्त क्चर्
(गूज्ङ्दब् ) केस्थानमे विकल्प से चर् (क्च्दट्त्प्) होता है।
यया- वाक्-वाग्, राट्-राड्, तत्-गद्, गुपू-गब्, इत्यादि । द°
"वाऽवसाने" सू० ।
प्राकशेते-प्राक्देते इत्यादि वंकल्पिक रूप भो होते ह।1 ३०
“हाषछोऽरि सु°।
व्यद्धन-सन्धिः रद
खम्तः =षटूसन्तः। सम्पद् + कामः = सम्पत्कामः । उद् + यानम् =
उत्थानम् । त्रिष्व् +- छन्दः = त्रिष्टुप् छन्दः! गब् + बनम् =गुप्षनम् 1
२. पदान्ते-अग् + स्यति, अक्स्यति => अक्ष्यति । लिड् +सु =
लिदूसु । क्षद् + त्रम् = क्षत्रम् । लम् + स्यते = लप्स्यते ।
अभ्याघाथं प्रदनाः
८ क ) सन्वि कुर-दिग् + रक्षकः । वाग् + पदत्वम् । ऋत्विग् + जुहोति 1
` तज् +-श्लाध्यः;। तिवड् +म्लानम् 1 विड् +- धूतं; । सम्पद् + प्रकमवः [
( ख ) सन्धिविच्छेदं कुर -दिक्पतिः । प्राक्कयितम् । दिक्शब्दः 1
( ग ) शुद्धं कुर -दिग्पतिः । दिगृपुज्यः 1 सम्पद्कामः । कमूस्यते ।
( घ ) सूत्रार्थं सोदाहरणं राष्ट्र मषायां प्रदशंयन्तु ।
( ७ ) सोऽ्व॒स्वारः
मान्तस्य पदस्य अनुस्वारः स्याद् हलि ।
उषनियमः |
१, पदान्तस्य मस्य अनुस्वारः स्यात्, केष्वपि व्यञ्जन वर्णु परेषु !
उद्ाहरण-माल |
१. घनम् + याचते = घनं याचते; पृस्तकम् + रटति = पुस्तकं
रटति ! शत्रुम् +- हन्ति=रत्रं हम्ति ।
१ पदान्त मकारके बाद कोई मी व्यंजन वणं रहै तोम् के स्थान में
अनुस्वार हौ जाता है। | |
नोट--( क ) कवर्गादि के परे अनुस्वार होने पर अनुस्वार कै स्थान मे
अग्रिम वण का पञ्चम वणं जौरयकर, व परे रहने से सानुनासिक य्, द्, व्,
विकल्प से ह्यो जाता दहै! यथा--त्वं करोषि, त्वङ्करोषि, इत्यादि । दे वा
पदान्तस्य, सू° । [र |
( ख ) क्विबन्त "राज" धातुके परे सम् केमकार को अनुस्वार नहीं
होता । यथा-- सम् +- राट् = सम्राट् द° "मो राजि समः क्वौ' सू० ।
२.४ संस्कृतव्याकरणम्
२, किम् + करोतिनकि करोति । ग्रामम् + गच्छति ग्रामं गच्छति।
ष्पम् + चिनोति = पुष्पं चिनोति । पृस्तकम् + पठति = पस्तकं पठति।
इत्यादि
अस्यास्ायं प्रश्नाः
( क ) सन्धि कुर कायम् + करोति । गृहम् +- गच्छति । पुस्तकम् +- पट |
( ख ) सन्धिविच्छेदं कुरुस प्रणमति । धनं ददाति । हरि मजति ।
सय् यन्ता । वरव् वदः । ।
( ग } शुद्धं कुर-मोजनम्करोति । कुटिलम् चक्ति । शद्कमधमति
हरिम्बन्दे । पुस्तकन्लाति । सम्वत्सरः । देवं अञ्चति ¦ परितुं इच्छति !
घनं एधते | रीघ्रं भागच्छ ।
( घ } सटिप्पणमुपनियमस्वरूपं राष्ट माषया प्रदशंयन्तु ।
~ ------~------~-------------------------------------
( ग ) य-ल-व-परक संयुक्त हकार के परे "किम्' स्थानिक मकार के स्थान में
सानुनासिकिय्, वू, ल्, आदेश विकल्प से होता है । यथा-किम् + ह्यः=क्िय्'
ह्यः, कि ह्यः । किम् + ह्वादयति-किलू' ह्लादयति, कि ह्लादयति ! किम् त ल-
यति~किव् ह्वल्यति, कि ह्वख्यति । दे०° यवनपरे यवला वा" वा०।
(ष) मकारपरक संयुक्त हकार के परे “किम् स्थानिक म् के स्थानमें अनु-
स्वार विकल्प से होता है । यथा~कि ह्मलयति, किम् ह्यल्यति । दे०'ह.मपरे वा सु०।
( ह }) नकारपरक संयुक्त हकार के परे "किम्" स्थानिक अनुस्वार के स्थान
मे नकार विकत्प से होता है ! यथा--किम् + लुते = किचुलुते, कि हुते । दे०
"नपरे नः' सु०।
श.यया-(१)रीघ्रं याति! करुणं रोदिति । विद्यां लभते । भारं वहति ।
पाठज्लालायां शेते । कथं षष्ठः। कष्टं सहते। मधुरं हसति । (१) कि करोषि,
ईम खनति । ग्रामं गच्छति । व्यर्थं घटयति । कथं ङवते ( क्यों शब्द-
करता हे ) 1 धर्मं चिनोति । काष्ठं छिनत्ति । शातनं जहि । वं टङ्खते।
क्लिष्टं ठकारः । पत्रं उयते । इत्थं णकारः ! नदीं तरति । दात्रं थुवेत्ति।
धनं देदाति । स्तनं धयति । गुरं समति । वचनं पालयति । कि फलम् ।
चौरं बध्नाति । मुरं भाषते ! शाघ्धे मीमांसते । इत्यादि ।
व्यञ्जन-सन्धिः २५
८ ८ ) ( क ›) नश्चापदान्तस्य भलि
८ ख ) श्रनुस्वारस्य ययि परसवर्णः
( क ) नस्य मस्य चाऽपदान्तस्य, ्ञलि" अनुस्वारो मवति ।
( ख ) ययि" परे अपदान्तस्यानुस्वारास्य नित्यं परसवर्णो भवति ।
उपनियमौ
१.(क) श, ष, स. हइ, इ्येतेष्वन्यतमेषु कवर्गादिष्ु वा वर्णेषु
रेषु पदमध्यस्थस्य नस्य मस्य च स्याने अनुस्वारो भवति
२. ( ख ) कवर्गादिषु परेषु विहितस्यानुस्वारस्य स्थाने प्रवति-
वगंस्य पशमो वर्णो नित्यं भवतिः ।
उदाहरण-पाा
१. ( क ) दन् + डनम् = दंरनम् । सम् + शयः = संशयः ।
घनूच् --षि न= घनरुष । पुम् + षण्डः = पुंषण्डः ।
यद्यन् ¬+ सि =्यज्ञांसि । हिन् + सकः = हिस्तकः।
बुन् + हितम् = बुंहितम् । सिन् + हः = सिंहः ।
२, ( ख ) आं + कते = आशङ्कते | गं + ता =गस्ता ।
लवं + गम् = लवङ्गम् । शां + तः = रान्तः
वां + छति = वाञ्छति । पं +- फुल्यते = पम्फुल्यते ।
उत्कं + ठते = उत्कण्ठते । गुं + फितः =गुम्फितिः।
अम्पामाथ प्रहनाः
८क) सन्धि कुर--पयानु+सि। सद्धम् +स्यते१\ ननुं + क्ष्यति।
अम् +-किदः | अम्+-चितः। ल्ब +ल्तिः। मं + तव्यम् ।
गं + तव्यम् । ज्ञं + तव्यम् |
१. उष्म वणं अथवा कवगं, टवं या पवर्ग के परे पदमघ्यस्थ नन" या म्
के स्थान मे अनुस्वार हतारहै।
२. कवर्गादि के परे विहित पदमध्यस्थ अनुस्वार के स्थान में अभ्रिम वगं का
पंचम वणं हो जाताहै।
२९६ संस्कृतव्याकरणम्
~ र पकयावकवक व क पगकााककककण्कचयककाक
( ख ) सन्धिविच्छेदं कु र--सरांसि । आक्रस्यते ! गंस्यते । रंस्यते ।
सञ्चितः । क्षन्तव्यम् । शम्भुः ।
(ग ) शुद्धं करु-पयान्ि । बृम्हणम् + भंचितः । गंगेशः । सुपुमान्षि ।
धनूम्षि । सुपुम्सी ।
(घ ) द्वितीयोपनियमस्याकृति राष्ट मषयोल्ठिख्य प्रदशंयन्तु ।
( & ) तोलि
तवगेस्य लकारे परे परसवणंः स्यात् । ( तवर्गस्य आन्तरतम्यात्
लकार एव सवण: ! )
उषनियमः
लकारे परे तस्य दस्य च स्यनि ल्, नस्य स्याने सानुनासिक-
श्लुः इत्यादेशो भवति ।
१.१११.९१1.)
१, महत् + चावण्यम् = महुट्लावण्यम् । तत् + लयः=तत्लयः !
तद् + लीन =तल्लीनः । यद् + लिखति = यल्लिखति ।
३, तस्मिन् + लयः=तस्मिल् लयः । महाच् + लाभः=महाख् लामः।
अस्षासाय प्रर
( कं ) सन्धि कुर् -जगत् + लीला । ब्रहव् +- कलाटम् । महानु {+ रेखकः
महाच् + रोभी ।
( ख ) सन्धिविच्छेदं कुर -उल्रेखः । महर्लिप्ा । अस्मल्लेलः ;
लाल्येल्ल्घुबारुकम् । ग्रन्थाङ राति ।
( ग ) युद्ध कुरे - महदा वण्यम् । महान्लम्पटः 1 बृहदरुता 1
( घ ) उपनियमस्वरूपं शब्दान्तरेण सोदाहूरण प्रदशंयन्तु ।
( १०) भयो होऽन्यतरस्याम्
पदान्ताद् ज्ञयः परस्य हुस्य पूवंसवर्णो वा स्यात् ।
व्यञ्जन-सन्धिः २७
___---------_____________
उपनियमः
हकारे परे ङकरादिपञ्चमव्णं वजंधित्वा पदान्ते वतंमानस्य
चै 4
व्यञ्लनवणस्यः स्थाने तदस्य दृतीयो वणः, हस्य स्थाने तु तद्वगंस्यः
चतुर्थो वर्णो वा भवति 1
उदाहरण-मालख
वाक् +- हरिः = वाग्घरिः, वागृहुरिः।
अच् + हस्वः = बज्खुस्वः, अन् हस्वः ।
षट् + हलानि=षद्ढलानि, षडहलानि !
तत् +हननस्-तद्धननम् , तद्र्हननय् ।
बप् + ह्रणम्=अन्भरणम् › अनबृहरणम् ।
अस्पासाथं प्रहनाः
( क ) सन्धि कुर-दिक् + हस्ती । अच् + हलौ । रत्तमुट् हरति ¢
ईषत् + हसति । अभ् ~+ हरति ।
( ख ) सान्धविच्छेदं कुर् - वणिग्बसति 1 तदुद्धरणम् तद्धेयम् ।
(ग ) शुद्धं कुर-- वाकहननम् । प्राक्हतः । विपतूहेतु; । ददस्हसति ;
( च ) उपनियमाकारं र्टरमाषया अनू यताम् ।
1. .: +
१. उकारादि पचम वर्णो को छोडकर पदान्त मे स्थितं क्व्णदि वणं के
जगे ह" रहे तो कवमगदि के स्थान में उसी वं का तृतीय वणं भौर "ह के
स्थान मे उसी वंग का चतुथं वणं विकल्प से होता टै । विकल्प ॒पक्ष म प्रथम
वणं कै स्थान में तृतीय वणं होता है ! दे° ला जकशषोऽन्ते' सू० ।
८ -"<<टे उ 9
| भ
म्यञ्जन-सन्धि-विमशं
(१) हस्व स्वर वणंके वाद ङ् ण्यानु रहै ओर उसके बाद स्वर वणं
च्दैतो ङ्" के स्थान में डट्, ण् केस्थानमेण्ण् तथान" केस्थानमें न्"
डो जाता है| यथा-परत्यड् + त्मा = प्रत्यङ्ढात्मा । सुगण् ~+ ईडः =
सुगण्णाशः | धावन् + अश्वः = धावघ्नश्वः | इत्यादि | |
(२) ्च'याछ' के परे रहते पदान्त "नु" के स्थानें अनुनासिक अथवा
अनुस्वार ओौर च'केस्थानमे श" तथा छ'केस्थान सें क्छ होत हैः !
यथा-- गच्छन् + चकोरः = गच्छश्चकोरः, गच्छश्वकोर; | धावन + छासः = धावें-
च्छागः धावंश्छागः |
(३) 2 या ठ' के परे रहते पदान्त शु" के स्थान में अनुनासिक अथवा
अनुस्वार होदां है मौर ट" के स्थान में ३ ' तथा ठ" के स्थान मे छ" होता है ।
वथा-- महानु + टीकाकारः+ मर्हा्टीकाकारः, महां्टीकाकारः | महान् + ठक्कुरः
म्हाषठक्कुरः, महां्टक्कुरः |
(४) त" या श के परे रहते पदान्त नु" के स्थान मं अनुनासिक अथवा
अनुस्वार होताहै जौर "तः कै स्थान में स्तः तथा भ्य" के स्थाने मे स्थः
होता है । यथा- महान् +- तडागः = मर्ास्तडागः, महांस्तडागः, महँस्थकारः |
(५१) धावु से निष्पन्न शब्द के परे रहते "सम्" उपसर्मं के म् को.
भनुस्वार ओर उस्न अनुस्वार से पर “सृ होता है४ । यथा-सम् ¬ छतः-संस्कृतः।
(६) वगंका प्रथम या द्ितीय वणं पर से रहने सेपुम केभू'को
अनुस्वार ओर उस अनुस्वार से पर सूया श्" “ष्” होते है«। यवा पूम् +
कोकिरः = पुस्कोकिः । पुम् + खनित्रम् = पुस्खनित्रम् | पुम् + चरित्रम् =
भुं्स्तिम् । पुम् + टीका = पु्ीका । इति व्यञ्जन-सन्धिः ।
१. दे० डम हस्वादचि ङनशुणूनित्यम्' सु०।
२. द "नद्छव्यमप्रशान्, “अच्रानुनासिकः पूवस्य तु वा,
अनुनासिकात् परोऽनुस्वारः", खरवसानयोविसजंनीयः',
विखजनौयस्य सः, स्तोः शुना श्चुः सु ।
३. दे० टुनाष्टुः सु०। ४. दे० समः सुटि" सू०। ५. दे°'पुमःखय्यम्परे' सु०।
0
वि्षग-सन्धिः
(यत्र विसर्गेण सह् स्वरवणंस्य व्यञ्जनवण॑स्य वा सन्धिः स विसगं-सन्धिः ^}
विसगंस्तावद् द्विप्रकारकः - संजातः, रजातश्च |
तत्र { १) दाब्दसम्ब्रन्विनः ( २) विभक्ति पुप्-तिङ्) सम्बन््रिनः,
(३) प्रत्ययप्तम्बन्धनो वा सक्रारस्य स्थाने यत्र विसर्गो भवतिस
सजात-विस्गःउ ।
यत्र तु ( १) शब्दमरम्बन्धनः ८ स्वाभाविकस्य) (२) छकारः
स्थानिकस्य वा रेफस्य स्थाने विसर्गो भवति स रजात-वस्गः* । तयथा~
( क ) यतानविर्गः-
१--खब्दसम्बन्धौ - निस् =निः । दुस् = दुः । शनेस् = शनेः ।
२-- किमक्तिसम्बन्धी --देवसू् = दवः । पठामस् = पठामः ।
३ ~~ प्र्ययसम्बन्यौ--एक् गस् + एकशः 1 वहुरस् = बहुसयः ।
( ख) रजातरिर्मः--
१--राब्दसम्बन्धौ - स्वर् स्वः) अन्तर् = अन्तः प्रातसर्त्रतः॥
२-ऋछकारस्थानिक- गोर् न= गीः! पूर् =पूः। मातरु-मातः)
८१) ८( क) विर्जनीयस्य सः) (ख) वा इरि
खरि परे वि्जंनोयस्य नित्यं सः स्यात्, शरि परेतु वास्पात्।
१ विसं के साथ स्वरया व्यंजन वणँकी जो सन्वि होती है, उसे
चिसगसन्धि कहते ह ।
२. क्वचित् “प्' तथान्त" केस्थान मेँमो.'र्' होकर विसगं होतार)
यथा- सजुष् = सजूः ¦ दे° 'ससजुषा सः सू० ) 1 अहन् = अहः
( दे° “अहून् सू° ) |
३ शब्द, विभक्ति या प्रत्यय सम्बन्धी "स्" के स्थानम जो विसमं होताहै
उसे सजात ( घ से उत्पच्च ) विसमं कृतं ह ।
स्वाभाविक ( शब्द सम्बन्धी } या ऋकारस्थाविक भ्र" केस्थानमेंनजो
विसगं ह्येता है, उसे रजातत ( र से उत्पन्न } विसगं कहते है ।
३० | संस्कृतव्याकरणम्
उपनियमाः
१ चकारे छकारे वा परे विसगंस्य स्थाने श्ल भवति? ।
२. टकारे ठ्कारे वा परे विसगंस्य स्थाने प् भवतिः ।
३ तकारे थकारे वा प्ररे विसस्य स्थाने शख" भवतिञ।
४ दा-ष-स-दत्येतेषु अन्यतमे परेषु तु विस्तगंस्य स्याने
श, ष, स् इति यथासंख्यं वा मवति ।
उदाहरग-षाढा
पूणः + चन्द्रः = पणश्चन्द्रः^ । निः + चितः = निशितः ।
धावितः + छागः =घावितश्छागः । रवेः + छविः=रवेश्छविः !
२. भीतः + टलति = मीतष्टलति₹ । धनुः +- रद्धुारः=घनुष्टड्ारः ।
स्थिरः +-ठक्कुरः=स्थिरष्ठक्कुरः। भग्नः + ठकारः=मगनष्ठकारः ॥
३ नद्याः + तीरम् = नदययस्तीरम् । भूमेः + तलमसू=भूमेस्तलम् ।
अनुच्चरितः + थकारः = अनुच्चरितस्यकारः । |
४ हरिः + शेते = हरिद्शेते, हरिः शेते ।
देवाः + षट्-देवाष्षट्, देवाः षट् ।
मनः +सन्तोषम्-मनस्घन्तोषस्, मन:-सन्तोषम् ।
अम्याक्ाथं प्रश्नाः
( क ) सन्धि कुर--वायुः + चलति । तरोः + छाया । बालः + टीकते ।
मग्नः ~- ठक्कुरः 1 उन्नतः + तरः ।
१ चकार जैथवा छकार के परे रहते विसगं के स्थानम शशः होता है \
२ टकार अथवा ठकार के प्रे रहते विसगं के स्थान मे ष" होता हे ।
३ तकार अथवा थकार के परे रहते विगं के स्थान मे “सृ' होता हे ।
४श.षयासके परे रहते विसंके स्थानमेक्रमसेष्,ष्, स् विकल्प
से होता है।
५. दे ०“स्तोः इना चुः" सू० । ६. दे० ष्टुना ष्टुः सुऽ ।
७. दै० ष्वा हारि" मु०।
विसर्ग-सन्धिः ३१
मामा
( ख ) सन्धिविच्छेदं कृ र--तपश्चिनोत्ि । दुचिन्ता । सखगाश्चन्चलाः ।
उङ्ीतष्िद्िमः } सस्नष्टककु रः 1 सुन्दरस्तपस्वी ।
(ग ) शुद्धं कुरू--पर्णो चन्द्रो उदेति ! अआकास्थो सूर्यो छच्चः। मत्तो
ठक्करो टकति । इतः स्ततक्छेते । चत्वारो षटण्दाः ।
{ ध } यथेच्छं कमप्युपनियमं सोदाहरणं प्रदश्यंताम् ।
(८ २ ) ससजुषो रः
पदान्तस्य सस्य सजुषश्च द स्यात्|
उपनियमो
१, यत्र इकारादिस्वरवर्णात् परो विषगंः (स्) विसर्गात् परश्च
स्वरवर्णः, तत्र विसगंस्याने ^र₹्, भवति ¦
२, यत्र इकारादिस्वरवर्णात् परो विसगंः, विर्गात् परश्च
` वर्गाणां तृतीयः चतुर्थः पच्वमः कि वा य-ल-व-ह्-इत्येतेषु
अन्यतमो वा वर्णं; तत्र विसस्य स्थाने *र्' भवति ।
उदाहरण-म्राला
१. हरिः + अयम-हरिरयम् । श्रीः +मसौ = श्रीरसो ! गुरः+
उवाचगुरुरुवाच ! वधूः + एषा = वशूरेषा 1 इत्यारदिउ ।
३. हरिः + गच्छति-हूरिगंच्छति । ऋषिः +घटयतिनऋछषिधंट-
यति । इत्यादि" ।
१ स्वरवणं के परे रहते अ, आसे भि स्वर कै पर स्थित विस्गं के
स्थान में “र! होता है ।
२. वगं का तृतीय, चतुथ, पञ्चम किवाय,ल,व्, ह्, पर मेरहैतोञ,
आसे भिन्न स्वर के परस्थित दिसं के स्थान नें ^र्' होता है।
३. यथा--मातुर्चा 1 रवेरुदयः। देवेरुक्तम्। प्रमो रादेशः ! गौरयम् ।
४. यथा - बहिङंकारः गुरुजयति । परभूते ङ्कारः ! कतिपयेङकारेः
नवोनैडमरुभिः । गौर्दौकते । नस्थानिकेणंकारेः । हरेदंशंनम् । निधनः
र्नतिः। निर्बन्धः! निभेयः। मुहुंहुः। बहिर्योगः। विष्णुर्लीयते ।
वायुर्वाति । प्रमुहंस्ति ।
३२ संस्कृतव्याकरणम्
अभ्पाषाथ प्रग
( क ) सन्धि करं -कविः + अयम् | गत्तिः + इयम् । रविः + उदेति
धीः + असौ । मानु: +-गच्छति । हरेः +- ज्येष्ठः । निः +- दयः ।
( ख ) सन्विविच्छेदं कर् --हरिरयम् } बन्धुरागतः । ऋषिगंच्छति ।
(ग ) द्वितौयोपनियमस्वररूपं राष्ट माषया सोदाहरणं प्रदर्शयन्तु |
( ३ ) श्रतो रोरप्लुतादप्लुते
अप्लृताद् अतः परस्य रोः उः स्याद् अप्लुते अति परे ।
उपभियमः
यत्र॒ अकारात् परो विस्रगः विपर्गात् परः अकारः, तत्र पर्थ
कार-विसगेयोः स्थाने ( रुत्वे उत्वे गुणे च कते ) “ओः भवति, परवर्त्य-
कारस्य तु एवंरूपो भवति ।
उदहिरण-पालखा
शिवः + अच्यं; = शिवोऽच्यः। कुतः + अत्र = कुतोऽत्र |
कः +-अयम् = कोऽयम् । यशः + अभिलाषो = यरोऽमिलाषी ।
देवः + अयम् = देवोऽयम् । धावतः + अश्वः = धावतोऽशवः।
विमहः--यत्र अकाराद् इकाराद् उकाराद् वा परः रजातो विसगंः, विस-
गात् परस्तु स्वरणं: अथवा वर्गाणां तृतीयः चतुर्थः पवच्वमः किवा “यल वहु"
इत्येतेषु अन्यतमो वा वण;, तत्र रजातस्य विसगंस्य स्थाने रेफो भवतति । यथा-
१. यदि हस्व अकार के बाद विसगं गौर विसगं के बाद अ" रहे तो अकार्
गौर विसगं के स्थानम भो' होता है भौर विसगं के बाद जो अकार रहता है
उसके स्थान मे दुप्ठाकार का चिह्व (ऽ } दिया मो जाताहै।
२. यदि अकार, इकार या उकार के बाद रजातः विसगं रहे मौर विसगं के
बाद स्वर वर्णं अथवा वर्गं का तृतीय, चतुथं, प्म क्रिवाय,ल, वयाह् रहै
तो रजात विसगं के स्थान मेरेफ होता है! ( रजात विसमं के सम्बन्ध
मेदे° पु०२९)
वि्गं-सन्विः ३३
१, पुने: +अपि = पुनरपि । पुनः + आगतः = पुनरागतः
२, पुनः + गच्छं = पुनगंच्च। पुनः +-चमण्डः = पुनघं मण्डः ।
३, भ्रातः + युध्यस्व = श्रातयुंध्यस्व ! पुनः + लन्व. =पुनलन्धुः ।
मातः + बन्दे = मातवंन्दे । पुनः + हुषति = पुनहं सति ।
अभ्यासाय प्रश्नाः
(क ) सन्वि कुर् -नवः + अंकुरः । मनः +अमिलाषी । सः + अहम् 3
( ख ) सन्विविच्छेदं कुर् --समोऽधी्ः । पुनगंच्छति । भ्रातवंद ।
(ग ) शुद्धं कुर -पयाऽमिलाषी } रामाश्टं चतुराऽस्मि | माणवकाभ्यं
वेदाऽघीतः । प्रातो गच्छति । पुनः पुनो वा जामातो वद 1
( घ ) उपनियमाकारं राष्टमाषया सोदाहरणं प्रद्ंयन्तु ।
(४ ) हलि च
अप्लुताद् अतः परस्य रोः उः स्याद् हञ्ि परे ।
उपतनियमः
यत्र अकारात् परो विसगंः विसर्गात् परः वर्गाणां त्रतीयः,
चतुथंः, पञ्चमः अथवा य, र, ल, व, ह् इत्येतेष्वन्यतमो वा व॑ः,
तत्र अकार-विसगंयोः स्थाने { सत्वे उत्वे गुणे च कृते ) "ओ" भवति \
उद्{हरण-माल।
रामः गच्छति = रामो गच्छति! सद्यः + जातः सयो जातः।
सुन्दरः + डमरुः सुन्दरो डमरः । निर्वाणः -- दीपः = निर्वाणो दीपः
दृढ. +- बन्धः = टदो बन्धः । नरः + याति = नरो याति । मनः --रथः =
ममे
१. यदि अक्रार के बाद विसयं रहै ओर विसगं के बाद वर्गं का तृतीय,
चतुथं, पचम अथवा य, र,क,वयाहरहे तो अकार ओर विसंके स्थानं
भमे“ओ' हो जाता है
३ सं० व्या०
३४ संस्कृतव्याकरणम्
"ययतोः
मनोरथः । यक्षः +लमते = यो लभते। बालः +वदति = बालो-
बदति ! देवः + हति = देवो हृसति । इत्यादि \ ।
विमक्लं-( १९) यत्र अकारात् परः विसगंः विसर्गात् परः आकारादिः
स्वरवर्ण; तत्र विसभ॑स्य छोपो मवति । यथा--
कृतः + आगतः = कुत आगतः । बालः +इव बाल इवं । कः ~+ ईहते =
क ईहते । सूयं : + उदेति = सयं उदेति । इत्यादि
( २ ) यत्र आकारात् परो विस्गंः, विसर्गात् परः स्वरवर्णः अथवां वर्गणा
तृतीयः, चतुर्थः, पच्चमः, किवा थ,र,क,व, हः इत्येतेष्वन्यतमो वा वणे; तत्र
विसर्गस्य लोपो मवति । यथा-
१. यथा-पूर्णो घटः! अदृमुतो डकारः । मधुरो क्षङ्कारः। | इको
अश्च } मजो टौकते। सू्न्यो णकारः! मृगो धावति । सुन्दरो नरः
मनोभावः । अतीतो मासः।
सदि अकारके बाद विसर्गं ओर चिषघगं के बाद अकारमिन्न स्वर वण
रहे तो विस्गंकालोपहो जाताहै। ( रोप के पश्चात् पुनः सन्धि नहीं होती ।
दे° (मोभगोअघोभपूवंस्य योऽङि" तथा लोपः शाकल्यस्य' सू° ) ।
३. यथा-तत ऊध्वम् । बाल षिः । गत॒लृतकः । क एषः । कृत
एेक्यम् । पीत ओष्ठः । राज्ञ ओदायम् । घीमत ओत्सुक्यम् । इत्यादि ।
यदि आकार के बाद विसग ओर विसगं के बाद स्वर वणं अथवा वगंका
तृतीय, चतुर्थ, पच्चम करवा य,र, छ,वयाहं रहैतो माकार के परस्थितः
विसमं कारोषपदहोजातादहै। ( खोप के पश्चात् पुनः सन्ध नहीं होप्ती 1 दे०
लोपः शाकल्यस्य" "हलि सवषाम्" सू ) । |
नोट-उपयुंक्त परिस्थिति में “मो.' ओर भगोः" के वितं काभीकोप
होजातादै।
यथा--भो अनिर्दर । मो गदाधर । भगो जनार्दन ।
विसग-सन्धिः | ३५
`नव
१. बालकाः + अमीनबार्का अमी} वालिकाः + इमाः=वालिका इमाः |
इत्यादि + । |
९. बाककाः ~+ गताः = बालका गताः । नष्टाः + घटाः = नश घटः इत्यादिर ।
अभ्यासाय व्रदनाः
(क ) सन्धि कुरु--ोमनः {घटः । रामः+ जयति | ङ्त + यत्नः ।
शान्तः + रोषः । देवः + उवाच । नरः + एषः | रक्तः +-मोदनः !
ब्रह्मणाः + मागताः { देवाः +-उ्चुः। हृष्टाः +-दुष्डिराजाः ।
गता; ~+ मघुमक्िकाः | ब्राह्यणाः ~ याचन्ते } वाताः + वान्ति |
{ ख ) सन्धिविच्छेदं कुंर--देवो गतः । कतो श्ननत्कारः । दुष्टो हतः !
क अगच्छति ¦ आगता मघुमाखाः । कोकिला हृष्यन्ति { `
( ग ) चुद्धं कुरु - आगतदननार्दनः, जामातरभातरो वा । देवोवाच |
कुतो जागताः ऋषयः । ततोध्वं बालिकाः वदन्ति ।
{ घ ) विमर्शोपास्यानं राष्टूनाषायां विडदीकुवंन्तु
[नि ~
वा
१. यथा-तारा उदिताः \ आगता छषयः। ग्रन्था एते । गता ओघाः
२. पथा-- पुत्रा जाताः । मधुरा ्द्काराः । नवीना उमरवः। गद॑भा
ढौकन्ते । आगता देवाः । बालिका धावन्ति । उन्नता नगाः, सन्तुष्टा
बुधाः । पलायिता भीताः । अतीता मासाः । द्यात्ना यजन्ते । एता रूषणाः ।
पाठका लभन्ते । बालका वदन्ति । सल्बना हसन्ति । इत्यादि ।
५ 6
= विक्तगं-सन्धि-विभस
(कं ) रेफ के परे रहते विसगं ( विगंस्थानीय रेफ ) का छोप हौ जाता
्ौर शोप हीने पर उसका पृव॑स्वर दीघं हो जाता ह+ । यथा--
पूनः + रमते = पुना रमते । पितः + रक्ष = पिता रक्ष । हरिः+ स्म्यः =
हरी रम्यः। निः + रसः-नीरसः । हरिः + राजते=इरी राजते । निः + रोगः =
नीरोगः । शम्भुः +- राजते शम्भू राजते । मातुः + रोदनमू=मातू रोदनम् ।
अन्तः ~+ राष्टियः = अन्ता राष्टियः ।
(क्ल) यदि भकार से भिन्न स्वर अथवा व्यञ्जन वणं परमेंरदैतो सः'
ओर एषः" इन दोनों पदों के विसगं का रोप हो जाता है ! ( भौर छोपदाने
पर पुनः सन्धि नहीं होती । यथा-
१. सः +- आगतः = स आगतः । सः + इच्छति = स इच्छति । इत्यादि
२. एषः + आगतः <= एष आगतः | एषः + एति च्=एष एति । एषः ~+
धावति = एष धावति } इत्यादि ।
(ग) विसगंकेबादक, ख,याप. फर तो विसगं का विसगं ही रह
जाता है* | यथा-
१. कः + करोति = कः करोति । कः +- खनति = कः खनति ।
२. कैः + पचति = कः पचति । कः + फलति = कः फकति ।
( च ) निम्नलिखित समासस्थल में विसंगं के बाद--क, ख, अथवा प, फ
रहे तो अङकारसे पर विसगं के स्थान में ^स्' तथा इकार अथवा उकारसे
पर विसं के स्थान मे "ष्" हो जाता है | यथा-
१. अधः + पदम् = अधस्पदम् ! २. निः ~+ कृतम् = निष्कृतम् । ` इत्यादि ।
क
श्रो रि, तथा ददृलोपे पूवस्य दीर्घोऽणः सूु०। २.९०
"एतत्तदोः सुलोपोऽकोरनजृसमासे हलि" तथा “सोऽचि लोपे चेत्
पादपूरणम्" सू० ।
३. यथा-स उवाच! स करोति! स गच्छति। स चिनोति । स हसति ।
४, यथा-एष वदति । एष शोमते। एष सहते। एष णोति ।
` एष हसति । |
५. दे०° कुप्वो- कन पौ चः सू
६. यह् सत्व ओर षत्व विधान कीं विकल्प.से भी होता है 1
पुबन्त-प्रकरणय
( १) अक्षारान्वः पुन्छिड्गो "देव" च्रब्दः
एकवचनम् द्विवचनम् बहुवचनम् `
प्रथमा देवः देवौ देवाः कर्ता
द्वितीया देवम् देवौ देवानू कमं
तृतीया देवेन देवाभ्याम् देवैः करणम् `
चतुर्थी देवाय देवाभ्याम् देवेभ्यः सम्बदानम्
पश्चमी देवात्-दु देवाभ्याम् देवेभ्यः अपादानम्
षष्ठो देवस्य देवयोः देवानाम् सम्बन्घः
स्मौ देवे देवयोः देवेषु - अधिकरणम्
सेनोधनम् हे देव है देवौ हे देवाः
सर्वादिगण विहाय प्रायः स्वे अकारान्तपुंस्लिद्खशब्दाः "देव 'रब्दवद् मवन्ति * ।
( २ ) दइारान्तः पुल्लिङ्गो शनिः इन्दः
प्र मुनिः सुनी मुनयः
दि मुनिम् खुनी मुनीन्
„तु मृनिना मुनिभ्याम् मुनिभिः
च° मनये मुनिभ्याम् मुनिभ्यः
पंर मुनेः मुनिभ्याम् मूनिभ्यः
ष० | मुनेः म॒न्योः स्नोनाभ्
दु ण्ठराज, ठक्कर र, तण्डुल, दन्त. धनेश, नर, पट, फाल्गुन, बालक, मच्छ,
मनोहर, यज्ञ, रमेश्च, लङ्ंश, वल्लभ, क्षशिघर, षडाननः वेमय, हस्तं
इत्यादि ! ( कुछ भाकारान्त शब्द मौ पुस्लिङ्गं होते द ॥ यथा--विश्छपा, गोपा,
धनपा, दंखघ्मा, हाहा, इत्यादि } वा" अव्यय है । )
३८ संस्कृतव्याकरणम्
ल= ` युन छन्योः ` सुनी
सं० हे मुने हे मुनी हे नथः
प्रायः सरवे इकारान्ताः 'पुंल्लिङ्गशब्दाः “मुनि"रब्दवद् मवन्ति१ ।
( ३ ) उकारान्तः पन्रिङ्गो भाय" शब्दः
प्र भानुः भानू भानवः
द्वि भानुम भान् भानून्
तु° भानुना भानुभ्याम् भानुभिः
च० भानवे ` भानुभ्याम् भानुभ्यः
पं भानोः मानुभ्यास् भानुभ्यः
ष भानोः. भान्वोः मानूनाम्
स° भानौ भान्वोः भारुष्ु
सं° हे भानो हे भानू हे भानवः
एवमन्येप्युकारान्ताः पुंरिकङ्शब्दाः |
ययया
, १, यथा -अ््ि, -अङ्घि ( चरण ), अतिथि, अद्रिः अरि, अलि
( भ्रमर }, अवधि, असि, अहि { सपं), आधि, उपाधि, छषि, कवि,
कपि, कलि, कुक्षि, कृमि, केलि, गिरि, ग्रन्थि, दृन्दुभि, घूजंरि, ध्वनि,
नामि, निधि, पदाति, परिधि, पाणि, प्रणिधि (चर, दूत );, बलि, मणि,
मरीचि, मसि ( स्याही ), यति, रवि, रदिम, राशि, लिद्धवुत्ि (नकली
भिक्षुक), वनस्पति, विधि, व्याधि, जुचि, सन्धि, सद्चिधि, सप्तषि,
समाधि, सारथि, हरि, हेणाद्रि, इत्यादि । |
नोट--( १ ) "ति" भौर सखि" शब्दों के रूप कुछ भिन्न होते हैँ । दे०
"शेषो ध्यसखि' सू० । {२} दीषं ईकारान्त शब्द भी पूंल्जि्क होते है । यथा--
अग्रणी, प्रामणी, प्रधी, बहुशवेयसी, मन्दधी, यवक्री, सुधी, सुश्री, हती, इत्यादि ।
२. यथा-अंञु (किरण), अणु, असु (नि° बहु°). इन्दु, इषु
( पुण स्त्री ), ऊरु, ऋतु, कृपालु ( वि० }, कृशानु, केतु, करतु, गुरु
चर, चित्रभानु, जन्तु, जिघत्यु ( भूखा }, जिष्ण॒ ( इन्द्र ), तन्तु,
दस्य, ्ुमकेतु, न्यङ्कु, पटु, परशु, पलाण्डु, पशु, पायु, प्रम्, फल्गु
( व्यथं, वि° )› बन्धु, बदु, बाहु, बिन्दु, नविष्णु, मानु, भिक्षु, मनु, मन्यु,
मर, मृत्यु, सुदु, मेर, राहु, रिपु, रेणु ( पुं° स्त्री° }; लज्जालु, वधिष्णु
सुबन्त-प्रकरणम् ३६
( छ ) ऋशारान्तः पृद्निङ्गो दाव" शब्दः
प्रः दाता दातारौ दातार
द्वि° दातारम् दातारौ दातृ
तृ दात्रा दादृभ्याम् दादृर्मिः
च० दारे दाद्म्याम् दावृभ्यः
प० दातुः दावृभ्यामू दावृभ्यः
ष० दातुः दात्र दातृणाम्
स० दातरि दात्रोः दादृषु
सं° हे दातः हे दातारौ हे दातारः
एवं कतृं, ञतू, दर, घातु, भोतृ, सवितृ, ख हन्तु, इत्यादयः |
( ५) ऋरारान्तः पुश्वङ्गः "पिषठ' शव्दः
प्रः पिता पितरौ पितर
द्रि पितरम् पितरौ पितुन्
तृ० पित्रा पिद्भ्याम् पिवृभि
च० वित्र पिव्भ्याम् पिद्भ्यः
प पितुः पद्भ्याम् पिचृभ्यः
ष० पितुः पित्रोः पितृणाम्
स० पितरि पित्रः पिव्षु
सं हे पितः हे पितरौ हे पितरः
एवं भ्रातु, जामातृ, दृरहित्र, देव, सव्येष्ट ( सारथि } नृ, इत्यादयः \
( त्रि ), वायु, विधु, विष्ण्, वेणु, वेपथु, शन्ु, शाम्भु, सहस्राय, साधु,
सिन्धु, यु्ाय, सूनु. सतु, हतु, इत्यादि । |
नोट--' १) “कोष्ट इब्द के रूप कुछ भ्त होते है ! दे तृज्वत्कछोष्टुः सू०
( २ ) उकायन्त पुंल्लिङ्क शब्द--अभिभरु, जितभरु, अधिभरु, प्रतिभ
(जमानतदार), स्वभू, स्वयम्भू, मनोभू, करभू, खतल्प, टन्भू, . वर्षाभू, सुलु,
हूहू, इत्यादि ।
१. कर्तृ" आदि शब्दों के रूप ष्दातृ" के समान ओर श्रतु" आदि शब्दों के
रूप श्पितृ " शब्द के समान होते हु । दे ०"नप्वरादिग्रहुणं व्युत्पत्तिपक्षे नियमार्थम्
४० ` स स्कृतव्याकरणस्
( ६ ) ओकारान्तः दुन्गो "मो" न्दः
प्र गौः गावौ गावः
दि गाम् गावौ गाः
तृ० गवा गोभ्याम् गोभिः
च० गवे गोभ्याम् गोभ्यः
१० गोः गोभ्याम् गोभ्यः
ष० गोः गवोः गवाम्
स० गवि गवोः गोषु
सं० हेगौः रे गावौ हे गावः
ब्रायः सर्ेषां 'सुधो, स्मृतो" इत्यादिशब्दानां “गो"शव्दवद् रूपाणि भवन्ति१ ।
अभ्यासाथं प्रहनाः
(१) इकारान्त-उकारन्त-ऋकारान्तानां पुल्लिङ्कशब्दानां कयोधिद् दयोः सर्वासु
विभक्तिषु रूपाणि प्रदश्यं "दातू"शब्दस्य षष्टी-बहुवचने रूपं विलिखन्तु ।
(२) शुद्धं कुरु-देवाणां नरानां मुनीसु वा सुधयः गवाश्च श्रेष्ठा ।
`
( ७ ) आङ्ारान्वः स्लीलङ्ञो लता शब्दः
एकवचनम् द्विवचनम् बहुवचनम्
प्रण लता लते लताः
द्रि लताम् लते लताः
तु० लतया लताभ्याम् लताभिः
८० ९ |
च० लतायं लताभ्याम् लताभ्यः
प लतायाः लताभ्याम् लताभ्यः
१. एेकारान्त तथा बौकारान्त शब्द मी पृस्लिद्खदहेोतेरह। यथा-(१)रं
(धन) राः, रायौ, रायः । इत्यादि । ( २} ग्टो ( चन्दर, कपुर }-- ग्लौः,
म्बौ, स्लाव; । इत्यादि । | |
सुबन्त-प्रकरणम्
४१
` षर लतायाः ` लतयोः लतानाम्
सण लतायाम् लतयोः लतासु
सं हेलते हेलते हे लताः
एवमन्ये अपि आकारान्ताः स्त्ौलिङ्खशब्दा-१ ।
(८ › इगन्तः च्ीरिङ्गो “प्रति शब्दः
श्रः मतिः मती [मतयः
दि मतिस् मती मतीः
तृ मत्या मतिभ्याम् मतिभिः
च० मत्ये-मतये मतिभ्याम् मतिभ्यः
प० मत्याःमतेः मतिभ्याम् मतिभ्य
० मत्याःमतेः मत्योः मतीनाम्
स मत्याम् मतौ मत्योः मतिषु
सं० हे मते हे मती हे मतयः
एवमन्ये अपि, इकारान्ताः स्वीलिङ्धुशब्दाः }
८९) इकारान्तः स्ीरिङ्खो नदीः शब्दः
प्रः नदो नयो नद्यः
द्विः नदीम् नद्यौ नदीः
त नद्या नदीभ्याम् नदीभिः
~~~ ------------~~~~~~~------ कनन
१. यथा--घया, आज्ञा, इच्छा, उमा, कन्या, गङ्गा, घटिका, चिन्ता,
दाया, जनता, तारा, दशा, पत्रिका, पाठ्याला, बालिका. माषा, माला,
यात्रा, रमा, रेखा, लज्जा, वधुधा, शोमा, सीता, सेना, हेला, इत्यादि
( स्वगदिगणपित आकारःन्त चब्दों के रूप कुछ मिच्च होते है । दे° सर्वादीनि
स्वंनासानि' सू०।
२. यथा - अवनति, अपचिति ( क्षीणता) इष्टि, ईति ( विप्लव ),
उन्नति, उत्पत्ति, ऊर्मि, ऋद्धि, कान्ति, कृति, क्षति, गति, गुप्ति, चिति,
४२ संस्कृतव्याकरणम्
च० नं नदीभ्याम् नदीभ्यः
प० नद्याः नदीभ्याम् नदीभ्यः
ष० नधाः नद्योः नदीनाम्
स० नद्याम् नयोः नदीषु
सं हेनदी हे नयौ हे नद्यः
एवम् अन्येपि, इकारान्ताः स्त्रीलिद्धुरब्दाः१ ।
८ १० ) उकारान्तः चली लिङ्गो शवेन" शब्दः
प्र धेनुः धेनू धेनवः
द्वि धेनुम् घेन् धेनुः
तृ० धेध्वा वेनुभ्याम् धेनुभिः
च० धेन्वैषेनवे धेनुभ्याम् धेनुभ्यः
पं० धेन्वाभ्धेनोः धेनुभ्याम् धेनुभ्यः
षप धेन्वाःपेनोः धेन्वोः धेनूनाम्
(1
चवि, जाति, तिथि, द्युति, धृति, नोति, पवित, प्रकृति, ध्रः प्ति, भूति, मति,
युवति, रात्रि, विपत्ति, वप्तात, शक्ति, समिति, साति, ( दान ), स्मृति
हानि, हेति, इत्यादि । `
नोट-- माववाच्य मे त प्रत्ययान्त समो शब्द "मति ` शब्द के समान होते
है । यथा-जासक्ति, कृति, बुद्धि, भक्ति, मुक्ति, पिरक्ति, स्तुति, श्रुति,
इत्यादि । | |
१. यथा -अटवो, उर्वी, ( पृथिवी ), कुमारो, गृहिणो, गौरो, जननो,
जगती, तन्तौ, घात्रो, नारी, पत्नो, पृथिवो, भगिनो, भगवती, महती,
महिषौ, युवती, राज्ञी, लेखनी, वाणी, भरणी, हंसो, इत्यादि |
नोट--अवी' तन्वो इत्यादि शब्दों के प्रथमा एकवचन मे विसं मी भय
माण रहता है--
अवी-तन्त्रो-तरी-लक्ष्मी-धी-हो-षीणाष्णारिषु |
सप्तश्लीलिङ्गशब्दानां न सुलोपः कदाचन ॥"
सुबन्त.प्रकरणम् ४६३
स० वचेन्वाम्-धेनौ धेन्वोः पैतृ
संभ हे धेनो हे घेन् हे धेनवः
एवं चच्चु-तनु-रज्जु-रेणु-खषु स्नायु-हनु इत्यादयः“ ।
(११ ) उकारान्तः च्लीरिद्धो वधूः ब्दः
प्र वध्रः वघ्वौ वध्वः
द्वि° वघ्ुम् वध्वौ वधूः
तुऽ वध्वा वधूभ्याम् वधुभिः
च वध्वं वघूभ्याम् वधूभ्यः
पं० वघ्वाः वधूभ्याम् वश्रुभ्यः
बऽ वध्वाः वध्वोः वघुनाम्
स° वध्वाम् वध्वोः वश्लुषु
सं हे उघु हे वध्वौ हे वध्वः
एवं ककन्धू-चमू-चम्प-तन्-पुनम -प्रभू-वो रसू-श्वन्रू इत्यादयः < |
( १२) ऋकरान्तः खी मव्" शब्दः
प्9
ट्ि9
तु ५१।
चच9
पृ9
माता मातरौ
मात्रम् मातस
मात्रा मावृस्पाम्
माते मातृभ्याम्
मातुः मातृभ्याम्
मातरः
मातुः
मातृभिः |
मवृभ्यः
माद्रन्यः
१. उकारान्त क्रोष्टु" शन्दकेरूप स्व्रोलिद्क में क्रोष्ट्री होने से ईकारान्त
'नदी' रान्द के समान हति
है ! दे० खिपां च तथा ऋ्रभ्यो डाप् सु°।
२. ऊकारन्तभ्र्, मू ओर सुभ्रू शब्दो के रूप कुछ मिच्च होते
} यपचा-
भरः श्वो श्रवः, श्चयम् ्चव्रौ भ्रुवः, भ्चवा भरूभ्याम् भर्ामःच्चुव-भ्रुव
श्रभ्याम् श्चभ्यः, च्रवा-भवःभम्यां -प्रम्यः, प्रवा: श्वः चरवोः भ्रूणा-भुवा,
भ्रुवा-शुवि चुत्रोःश्रूपु।
41 संस्कृतव्याकरणम्
प० मातुः मत्रोः मातृणाम्
स० मातरि मात्रोः मावृषु
सं हे मातः हे मातरौ हे मातरः
एवं दुहितर, ननान्ह, यातृ, इत्यादयः ।
भ्रभः- बाकिका-तिथि-जननी-ल्घु- ध्र-दुहितरृशग्दानां पष्ठोविभक्तिष् रूपाणि
प्रदस्य श्रृश्न्दस्य सर्वाय विभेक्तिषु रूपाणि प्रदशंयन्तु ।
[पि
( १३.) अकारान्तो नपुसशलिङ्गः "फल" शब्दः
एकवचनम् द्विवचनम् बहुवचनम्
प्र० फलम् फले फलानि
द्वि फलम् फले फलानि
तृ फलेन फलभ्याम् फलः
च० फलाय फलाभ्याम् फलेभ्यः
पं फलात् फलाभ्याम् फलेभ्यः
ष० फलस्य फलयोः फलानाम्
स० फले फलयोः फलेषु
खं हेफन हे फवे हे फलानि
एवमन्येऽप्यकारान्ताः नपुंसकलि ज्गशब्दाः१ ।
णी
१. यथा--अमर, अग्र, अनत, अन्ध अलोक आसन आस्पद
इन्द्रिय, उदर, उद्यान, उत्थान, ऋण, कनक, कलत्र, कारण, खाद्य
गगन, गोत, गृह, गोत्र, धृत. चरित, चित्र, चि्र, जठर. जल. तल्प
तीथ, दल, द्रव्य, दिन, धन, नगर, नेव. निधन, पत्व, पात. प्रधान,
प्रसून, प्रणाम, बल, भव्य, भाग्य, मूल्य, यन्त्र, रन्ध्र, रहस्य, रल
लावण्य, वसन, वितान, विवर, वीयं, क्षरण, दायन शासन. चैत्य
सिल, साधन, सुख, सङ्गत, हिरण्य, इत्यादि ।
सुबन्त.प्रकरणम् | \:
( १४ ) इ्रान्तो नपंमकलिङ्गा वर" अब्दः
प्र वारि वारिणो वारोणि
द्रि वारि वारिणो वारीणि
तृ वारिणा वारिभ्याम् वारिमः
च० वारिणे वारिभ्याम् वारिभ्यः
१० वारिणः वारिभ्याम् वारिभ्यः
ष० वारिणः वारिणोः वारीणाम्
स० वारिणि व(रिणोः वारिष॒
सं हेवारेवारि हेवारिणो ह वारोमि
प्रायः इकरान्ताः नपुंखकलि ङ्क शब्दाः “वारि” श्ब्दवद् मवन्ति
( १५. ) उकारन्तौ नपुंमङलिङ्का "मधु" शब्दः
प्र० मधु मघुनो मधूनि
द्वि मधु मधुनी मधुनि
तु० मधुना मधुभ्याम् मधुः
च० मधुने मधुभ्याम् मधुभ्यः
पृ० मघुनः मधुभ्याम् मधुभ्यः
ष० मधुनः मधुनोः मधूनाम्
स० मधुनि मघुनोः मघूष्
सं हे मधो-मधु हेमघुनी हे मधुनि
एवमन्येऽप्युकारान्ताः नपुंसकलिद्धशन्दाः ।
प्रअ--'फकट'दाब्दसमानाकारक्स्य यस्य कस्यापि इष्दस्य रूपाणि प्रदश्य
दधिशब्दस्य सष्ठम्येकवचने रूपं विछिषन्तु !
अके
[षाया री
१. यथा-अम्बु अघ्रु, अचु र्ग }, उर, जतु ( रह ), जानु, तालु,
दार (काष्ठ), मरू (ऊषर), वसु (धन ) वस्तु, इमश्र॒ ( दाडी ), सानु
इत्यादि ।
४६ संस्कृतव्याकरणम्
` ` (१६) नकारान्तः वुद्ि्गो णिन् शब्दः ` ८ १६ ›) नकारान्तः पुद्चिङ्गो गुणिन्” शब्दः
| एकवचनम् द्विवचनम् बहुवचनम् `
प्रण गुणी गुणिनौ गुणिनः
द्वि° गुणिनम् गुणिनौ गुणिनः
तु गुणिनां गुणिभ्याम् गुणि्भिः
च० गुणिने गुणिभ्थाम् गुणिभ्यः
पर गुणिनः गुणिभ्याम् गरणिभ्यः
० गुणिनः गणिनोः गुणिनाम्
स गुणिनि गणिनोः गुणिषु
सं० हे गुणिन् हे गुणिनौ हे गुणिनः
एवमन्येऽपि इच्नन्ताः पल्लिङ्घशब्दाः१ ।
( १७ ) श्प्रत्ययान्तः पुङ्खा गच्छत्! शब्दः
भ्र गच्छन् गच्छन्तौ गच्छन्तः
दि गच्छन्तम् गच्छन्तौ गच्छन्तः
तूर गच्छता गच्छन्दयाम् गच्छद्धिः
च° गच्छते गच्छद्धयाम् गच्छद्धयः
पं० गच्छतः गच्छद्धयाम् गच्छद्धयः
ष० गच्छतः गच्छतोः गच्छताम्
स° गच्छंति गच्छतोः गच्छत्सु
सं° हे गच्छन हे गच्छन्तौ हे गच्छन्तः
एवमेवान्येऽपि शत्र प्रत्ययान्ताः पुंत्लि ङ्गशब्दाः२ ।
१. यथा-अधथिच्, आत्मवातिन्, एकं।किन्, कञ्चुकिन्, करिच्, कुटुम्बिन,
कुशलिन्, गृहन" चक्रवतिच्, ज्ञानिन्, तपस्विन्, दूरदशिन्, द्वेषिन्. धनिन्,
पक्षिन्, बलिन्, बाजिन्, मन्त्रिन्, मनोहारिच्, मनीषिन्, मेधाविन्, सेभिव्,
वैरिन्, साक्षिन्, स्वामिन्, इत्यादि ( पयि, मथिन, ओौर यक्षन् शब्दों के
` खूप कुछ मन्न होते द । २० “पथिमथ्युभुक्षामात्' सु° '
२. यथा--इच्छ्, कररवंत्, गायत्, गृह्णत्, तिष्ठत्, द्विषत्, धावत्, नृत्यत्,
श्यत्, पिबत्, मवत्, ( भवनु ), ब्रुवत् , इत्यादि ।
सुबन्त-प्रकरणम् ४७
८ १८ ) डवतुप्रस्ययान्तः पुल्लिङ्गो मवत्! शब्दः
श्र भवच् भवन्तौ भवन्तः
द्वि भवन्तम् भवन्तौ ` मवन्तः
तृ9 मवता भवद्धचाम् भवद्धः
च° भवते मवद्द्चाम् भवद्ूघः
चं० भवतः मवद्दूचाम् भवन्द्चः
१, भवत. भवतोः मवताम्
स° भवति भवतोः भवत्सु
सं° हे मवन् हे भवन्तौ हे भवन्तः
एवं मतुबन्तादयौप्यन्ये न्दा? ।
( १९ ) पुल्छिद्धो महत्" शब्दः
महान् महान्तौ महान्तः
महान्तम् महान्तौ महतः
शेषं "मवत् शब्दवत् ।
( २० ) नान्तः पृद्चिङ्गः आत्मन् शब्दः
श्र आत्मा आत्मासौ आत्मानः
द्वि° आत्मानम् आत्मानौ आत्मनः
त्ऽ आत्मना आत्मभ्याम् सात्मः
च० ` आत्मने आत्मभ्याम् जञात्मभ्यः
पर आत्मनः आत्मभ्याम् आत्मभ्यः
नि
६. यथा-- मत् प्रत्ययान्तःः-अलुमत्, आयुष्मत्, ज्योतिष्मत्, दाक्षिमत्,
धनुष्मत्, धीमत्, भानुमत्, मतिमत्, बुद्धिमत्, हनुमत्, इत्या दि । तथा "वतुःप्रत्य-
यान्ताः-एतावत्, तावत्, नमस्वत्, प्रजावत्, बलवत्, मगवत्, मास्वत्, यावत्,
खज्जावत्, विद्यावत्. विवस्वत्, इत्यादि । एवं (तवत् प्रत्ययान्ताः-- उक्तवत्,
छृतवत्, गतवत्, जितवत्, द्ञानवत्, इष्टवत् श्रुतवत्, स्थितवत्, इत्यादि ।
0
संस्कृतव्याकरणम्
तक
स9
सं
आत्पचः
( २२) जश्रान्तः
ष्र9
द्वि
प्रर
द्वि°
तृ०
आत्मनोः आत्मनाम्
आत्मनि आत्मनोः आत्मघु
हे आत्मन् हे अत्मानौ टे भात्मान
एवम्-अवंनू , अर्मन् , द्विजन्मन्, यज्वनु, ब्रह्मनु इत्यादयः ।
(२१) नान्तः पुद्चिङ्गा "राजन्" शब्दः
राजा राजानौ राजान
राजानम् राजानौ राजानः
राज्ञा राजभ्याम् राजभिः
राज्ञे राजभ्याम् राजभ्यः
राज्ञः राजभ्याम् राजभ्यः
राज्ञः राज्ञोः राज्ञाम्
राज्ञि-राजनि राज्ञोः राजसु
हराजन् हे राजानौ हे राजानः
पु ल्लङ्गो "वणिजः शब्दः
वणिक् वणिजौ वणिजः
# 1
वणिजम् वणिजौ वणिजः
वणिजा वणिरभ्थाम् वणिभिभिः
वणिजे वणिग्भ्याम् वणिग्भ्यः
वणिजः वणिर्भ्याम् वणिर्भ्यः
वणिजः वणिजोः वणिजाम्
वणिजि वणिजोः वणिक्षु
हे वणिक् हे वणिजौ हे वाणिजः
(२३) सकरान्तः पुन्िङ्गो "विदस्" ४ब्दः
विद्वान् विहांसौ ` विद्वांसः
विद्वांसम् व्ि्धांसौ विदुषः `
` विदृषा बिद्रद्धयाम् विहद्धि
सुबन्त-प्रक्रणम् ४६
चज विदुषे विद्रहद्धयाम् विद्रद्भचयः
पं० विदुषः विद्रद्धघाम् विद्रद्धघः
ष० विदुषः विदुषोः विदुषाम्
सण विदुषि विदुषोः विद्वत्सु
सं° हे विदन् हू विद्वांसौ हे विद्वांखः
एवं वसू प्रत्ययान्ताः अन्येऽपि शब्दाः प्रायः "विदस्" शन्दवद् मवन्ति 1
( २४ ) अकारान्तः पुर्लिङ्गः सवं" श्रब्दः
प्र सवः सर्वौ सवं
द्वि° खवंम् सर्वौ सर्वान्
तु सर्वेण सवभ्याम् सर्वः
च० सवस्मै सर्वाभ्याम् सर्वेभ्यः
पं० सवंस्मात् सर्वाभ्याम् सर्वेभ्यः
ष सवंस्य सवंयोः सर्वेषाम्
स? सवंस्मिन् सवंयोः सर्वेषु
सं० हे सवं हे सर्वौ हे सर्व
(८२ ) त्रिषु लिञ्ञेषु समानो दकारान्तः बुष्मद्' शमः
प्रः त्वम् युवाम् यूयम्
द्वि° त्वाम् त्वा) युवाम् \वाम्। गरष्ान (वः)
तृ० त्वया युवाभ्याम् युष्माभिः
च० तुभ्यम् (ते) युवाभ्याम् (वाम्) युष्मभ्यम् (वः)
१० त्वत् युवाभ्याम् युष्मत्
ष० तव (ते) यु्योः (वाम्) युष्माकम् (व.)
स० त्वयि युवयोः युष्मासु
( २६ ) त्रिषु लिङ्गेषु समानो दकारान्तः "अस्मद्" ब्दः
प्र अहम् ` आवाम् वयम्
द्वि° माम् (मा) आवाम् (नौ) अस्मान् (नः)
% सं ऽ ठ्या०
० संस्कृतव्याकरणम्
"2
तृ मया मावाभ्याम् अस्माभिः
च मह्यम् (मे) आवाभ्याम् (नौ) अस्मभ्यम् (नः )
प० मत् आवाभ्याम् अस्मत्
बऽ मम (मे) आवयोः (नौ) अस्माकम् ( नः)
स मयि आवयोः अस्मापु
नोट ~ युष्मद्, अस्मद्, यद्, तद्, किम्, इदम्, एक भौर दि ब्दो ॐ
सम्बोधन नहीं होते । दे° ^त्यदादेः सम्बोधनं नास्ति |
( २७ ) दकारान्तः यद्" श्चञ१ः
पुत्लिङ्धं-- स्त्रीिङ्ख-~ .
यः यौ ये या ये याः
यम् यौ यान् याम् यें याः
येव याभ्याम् यैः यया याभ्पास् याभि;
यस्म याभ्याम् येभ्यः यस्ये याभ्याम् याभ्यः
यस्मात् याभ्याम् येभ्यः यस्याः याभ्याम् याभ्यः
यस्य ययोः येषाम् यस्याः ययो; यासाम्
यस्मिन् ययोः येषु यस्यास् ययोः यासु
नपुसके--यत् ये यानि। यत् ये यानि । रोषं पुंवत् ।
( २८ ) दकारन्तः 'तद्' शब्दः
पुल्लिङ्गे | सत्रीलिद्घ--
सः तौ ते सा ते ताः
तम् तौ तान् तम् ते ताः
तेन ताभ्याम् तैः तया ताभ्याम् ताभिः
तस्मे ताभ्याम् ठेभ्यः तस्यै ताभ्याम् ताभ्यः
तस्मात् ताभ्याम तुभ्यः तस्याः ताभ्याम् ताभ्यः
तस्य॒ तथोः तेषाम् तस्याः तयोः तासाम्
तस्मिन् तयोः तेषु तस्थाम् तयो. तासु
पुंसके-तत् ते तानि। तत् ते तानि। शेषं पुंवत् ।
मुबन्त-
प्रकरणम्
५१
पु
कः
कमू
केन
कस्म
कस्मात्
क्स्य
कर्मिन्
नपुंसके--किमू
( २९ ) मश्रान्व नकिम् {3.४
ख
कौ के क|
को कात् काम्
काभ्याम् केः क्या
काभ्याम् केभ्यः कस्ये
कार्यम् केभ्यः कस्याः
कयोः केषाम् कस्याः
कयोः केषु कस्याम्
के कानि)
व्रीक्िङ्--
के काः
के काः
काभ्याम् कामिः
काभ्याम् काभ्यः
काभ्याम् काम्यः .
कयोः कासाम्
कयोः कासु
किम के कानि । रेषं पुंवत् ।
( ३० ) मकारान्तः इदम्' श्च
पुल्ज्ङ्खं-
अयम् इमो
इमम् इमो
सनेन साभ्याम्
अस्मे भाभ्याम्
अस्मात् आभ्याम्
अस्य अनयोः `
अस्मिन् अनयोः
स्वरीलिद्धं-
इयम् इमे
इमाम् द्मे
अनयां आभ्याम्
अस्ये आभ्याम्
अस्याः आभ्याम्
अस्याः अनयोः
अस्याम् अनयोः
इमे इमानि।
द्मे
इमा
एभिः
एस्यः
एभ्यः
एषां
एषु
इमाः
इमाः
आभिः
अल्पः
अभ्यः
असाम्
जाषु
इदम् इमे इमाति } शेषं पुंवत् ।
५२ संस्कृतव्याकरणम्
( ३१) अकारान्तः "शकः शब्दः
( "एक शब्दः संख्यायां १ तु नित्यैकवचनान्तः )
पुल्लिङ्ख--
प्र एकः एकौ
द्वि एकम् एकौ
तु० एकेन एकाभ्याम्
च० एकस्मे | एकाभ्याम्
१० एकस्मात् एकाभ्याम्
ष० एकस्य एकयोः
स० एकस्मिन् एकयो
स्तीलिङ्खे-
प्र एका एके
द्वि° एकाम् एके
तु एकया एकाभ्याम्
च० एकस्य एकाभ्याम्
पं० एकस्याः एकाभ्याम्
षर एकस्याः एकयो;
सं० एकस्याम् एकयोः
एके
एकान्
एके :
एकेभ्यः
एकेभ्यः
एकेषाम्
एके ४।
एकाः
एकः
एकाभिः
एकञ्यः
एकाभ्यः
एकासामर्
एकासु
नपुसके--एकम् एके एकानि । एकम् एके एकानि । शेषं पुंवत् ।
( ३२ ) नित्यं दिवचनान्तो "दि" शष्दः
पुल्लिद्धे-द्रो द्वी दाभ्याम् दाभ्याम् द्योः द्वयोः
स््ीलिद्धे-द्वे द्वे इभ्याम् द्वाभ्याम् दयो; दयो
नपुसके-{ ख्लीलिङ्वत् )
१. विशिषं तु एक-द्वि-बहुवचनान्तोऽपि । यथा--इत्येके आचार्याः ।
सुबन्त-प्रकरणम् ५३
( २३ ) निस्यं बहुब्रचनान्तः श्रि शब्दः
पुल्लिङ्ख सील नपुंसके
प्र त्रयः तिलः त्रीणि
द्वि चरन् तिसः त्रीणि
तृ° त्रिभिः ति्छभिः तरिभिः
च० त्रिभ्यः तिस्चभ्यः त्रिभ्यः
प० त्रिभ्यः तिभ्यः त्रिभ्यः
ष० त्रयाणाम् तिद्धणाम् त्रयाणाम्
सं त्रिषु तिखषु त्रिषु
( ३२ ) नित्यं बहुवचनान्तः तुर" शब्दः
पुल्लिङ्घे स््रीलिङ्खे नपु सके
प्र चत्वारः चतसः चत्वारि
द्वि चतुरः चतसः चत्वारि
तृ चतुभिः चतभ चतुभिः
च चतुभ्यंः चतस्छभ्यः चतुभ्यः
प० चतुमभ्यंः चतघ्छभ्यः चतुभ्यः
षञ चतुर्णाम् चतदणाम् चतुर्णाम् `
स चतुषु चतद्धयु चतुषु
( ३५ ) त्रिषु लिष्धेषु समनो नित्यं बहुवचनान्तः "पञ्चन् शब्दः
पच्च पच्च पच्चभिः पद्भ्यः पच्वभ्यः पञ्चानाम् पच्चमु
प्ररनः--ज्ञानिन्-वणिज्-अस्मद्-दब्दानां सर्वासु विमक्तिषु रूपणि विलिख्य
रातृप्रत्ययान्त-डवतुप्रत्ययान्तयोः भवत्-रान्दयोः प्रथमेकवचने कूपं प्रदञ्यंताम्
इति सुबन्तपकरणं समाम् `
=" "वनय
तिडनन्त-प्रकरणम्
[ काल का ज्ञान तथा विधि जादि का अथंज्ञान कराने के ल्थि धातु के बाद
लट् आदि १० चकार! होते हैँ। प्रयोग-क्छमे दसो गणकी धातुमोंके
उत्तर रकार के स्थान पर जो 'तिड' विभक्ति होती है, उसके यौगं से बना
हुआ पद ( शब्द } (तिडन्त कट्काता है ।
अनुलीलनो कारिका `
भ्याद्यदादी जुहोत्यादिदिवादिः स्वादिरेव च।
तुदाद्श्चि रुधादिश्च तनुक्रयादिचुरादयः॥
एते दश्च गणाः प्रोक्ता. मूनिभिस्तच्वद्िभिः।
लड् वतमाने लेड वेदे भूते लिङ-लङ्-लुङ्स्तथा ॥
विध्यारिषोरिडो लोट् च लुड-लृटो च भविष्यति)
लृङ् क्रियाया अनिष्पत्तौ लकारा दश कीतिताः॥
(१) पा ( पीना)
रट्
एकवचनम् द्विवचनम् बहुवचनम्
प्र०्प्० . पिबति पिबतः पिबन्ति
मन्यु पिबसि पिबथः पिबथ
उन्पु० पिबामि पिबावः पिबामः
` चट्
प्रज्पु०. . पास्यति पास्यतः पास्यन्ति
म० पु पास्यसि पास्यथः पास्यथ
उश्पु* पास्यामि पा्यावः. पास्यामः
_ छोट |
प्र०प्० पिबतु,पिबतात् पिबताम् पिबन्तु
` मण्प्० पि्बि ,, पिबतम् पिबत
उ०पृ० पिबानि पिबाव पिबाम
१. सस्छृत माषा का व्यावहारिक बोध करानेके उदृदेक्यसे धातुओं के
केवल ५ ल्कारोके दही रूप इस पस्तकमें दिएंजा रहैदहै। (दस ल्कारोंके
रूप रूपचन्द्रिका" मे देखे ) |
५५
तिङन्त-प्रकरणम्
खड्
प्र०प्० अपिबत् अपिबताम् अपिबन्
म०्पृ० अपिबः उपिबतम् अपिबत
उ०्पु अपिबम् पिबाव अपिबाम
विषि-ङ्डि
प्र० पु पिबेत् पिबेताम् पिबेयुः
मन्पु० पिबः पिबेतमू पिवेत
उ०षपु9 पिबेयम् पिवेव पिवेम
शुद्धं कर् -त्वं दुग्धं पिबतु । महं जं पास्यावः ! भवन्तः सर्पिः पिब ।
(२) घ्रा ( सुंषना)
लट्
प्र०पुऽ9 ज्घ्िति | जिघ्रत जिघ्रन्ति
मन्पु० जिघ्रसि जघ्थः जिघ्र
उ०पृ० जिघ्रामि जिघ्रावः जिघ्ामः
लट
प्र०पु० घ्रास्यति व्रास्यतः ` ध्रास्यन्ति
मन्पु० ध्रास्यसि घ्रास्ययः घ्रास्यथ
उ०पु० घ्रास्यामि ध्रास्यावः घ्रास्यामः
रोर
प्र०पु० जिघ्रतु जिघ्रतात् जिघ्ताम् जिघ्रन्तु
म०्पृ० ज्घ्ि , जिच्रतम् जिघ्रत
उ०्प्ु० जिघ्राणि जिघ्राव जिघ्राम
सड. .
प्रर पु० अनजिघ्रत् अनजिघ्रताम् अजिघ्रन्
म०पु० अनजिच्रः अजिघ्रतस अजिघ्रत
उ०पुऽ अजिघ्रम् अजिघ्राव अजिघ्राम
संस्कृतव्याकरणम्
विधि-हिद्
प्रण मु जिघ्रेत् जिघ्रताम् जिघ्रयुः
मण्पु० जिघ्रः जिघ्रेत् जिघ्रेत
उ० पण जिध्रेयम् जिघ्रेव जिघ्रम
शुद्धं कुरु--मवानू पुष्पाणि जिघ्रन्ति। बालका आस्राणि जिघ्रति |
(३) स्था { ठहरना ) |
षट्
प्रण पु तिष्ठति तिष्ठतः तिष्ठन्ति
म०्पु० तिष्ठसि तिष्ठथः तिष्ठथ
उ०पु० तिष्ठामि तिष्ठावः तिष्ठामः
टद्
प्र पुण स्थास्यति स्थास्यतः स्थास्यन्ति
मऽ्पु० स्थास्यसि स्थास्यथः स्थास्यथ
उ० पु स्थास्यामि स्थास्यावः स्थास्यामः
14
भर° पु तिष्ठतु-तिष्ठतात् तिष्ठताम् तिष्ठन्तु
मण पुऽ | तिष्ठ +) तिष्ठतम् तिष्ठत
उ० पु तिष्ठनि तिष्ठाव तिष्ठाम
खड्
भ्र पु० अतिष्ठत् अतिष्ठताम् भतिठन्
म०्पु० अतिष्ठः अतिष्ठतम् मतिष्ठत
उ° पु अतिष्ठम् मतिष्ठाव अतिष्ठाम
विधि-लिङ
भर° पु . तिष्ठेत् तिष्ठेताम् तिष्ठेयुः
मण्पु० तिष्ठे तिष्ठतस् तिष्ठेत
उणपु०. तिष्ठेयम् तिष्ठे तिष्ठेम
तिङ्न्त प्रकरणम् ५७
शुद्धं कुर- अहं तिष्ठति, मवन्तावपि तावत् तिष्न्तु, ` धावन्तावश्वौ
यावच्च स्थास्यन्ति |
( ४ ) जि { जितना )
ट्
भ्र०पु० जयति जयतः जयन्ति
मन्यु जयसि जयथः जयथ
उ०्पु* जयामि जयावः जयामः
जेष्यति ~ .
श्र०्प्० जेष्यति जेष्यतः जेष्यन्ति
म०्पु० जेष्यसि जेष्यथः जेष्यथ
उ०प० जेष्यामि जेष्यावः जेष्यामः
रेद्
भ्र० पु जयतु-जयतात् जयताम् जयन्तु
म०पु> जय _,3 जयतम् जयत
उ०यप्० जयानि जयाव जयाम
ड्
श्र०प्० अजयत् अजयताम् अजयन्
म०्पु० अजयः अजयतम् अजयत
उ० पु अजयम् अजयाव अजयाम
[क घ [$
विधि-शिङ्
श्र° पु जयेत् जयेताम् जयेयुः
म०पु* जयेः जयेतम् जयेत
उ०्प्० जयेयम् जयेव जयेम
शुद्धं कुर्- वयं जेष्यन्ति चेद्, युवां जेष्यथ ¦ जेष्यति अजयतां वा गुरुरवः।
(५) भू ( होना)
छट
५५ |
श्र पु भवति भवतः भवन्ति
म०्पु० भवसि भवथः भवय
उ०प० भवामि भवावः भवामः
संस्कृतव्याकरणम्
विषह
भ्र मु जिघ्रेत् जिघ्रताम् जिघ्रः
मणन्पु० जिघ्रः जिधेतम् जिध्रेत
उन्पु० जिघ्रेयम् जिघ्रेव जिघ्रम
शुद्धं कुर--मवानु पुष्पाणि जिघ्रन्ति। बालका आस्राणि जिघ्रति
(३) स्था { ठहुरना)
(तिष्ठत
प्र पु ¢ तिष्ठति तिष्ठन्ति
मण्पुऽ तिष्ठसि तिष्ठथः तिष्ठथ
उॐ०९ तिष्ठामि तिष्ठावः तिष्ठामः
ध
प्रथ पु स्यास्यति स्यास्यतः स्थास्यन्ति
मऽ्पु० स्थास्यसि स्थास्यथः स्थास्यथ
उश्पु स्यास्यामि स्यास्यावः स्थास्यामः
खोद
पर पु तिष्ठतु-तिष्ठतात् तिष्ठताम् तिष्ठन्तु
म० पु° तिष्ठ ग) तिष्ठतम् तिष्ठत
उ० पु तिष्ठाति तिष्ठाव तिष्ठाम
लङ्
प्र यु अतिष्ठत् अतिष्ठताम् अतिष्ठन्
म०¶० अतिष्ठः अतिष्ठतम् अतिष्ठत
उ० पु अतिष्ठम् जतिष्ठाव अतिष्ठाम
विषि-लिद्
भर० पु* तिष्ठेत् तिष्ठेताम् तिष्ठेयुः
म०पु० तिष्ठे तिष्ठेत् तिष्ठेत
ॐ० १० तिष्ठेयम् तिष्ठे तिष्ठेम
तिडन्त अकरणम् ` ५७
शुद्धं कुर- अहं तिष्ठति, सवन्तावपि वावत् तिष्ठन्तु, धावन्तावश्वौ
यावच्च स्थास्यन्ति।
(ॐ ) जि ( जितना)
प्र°पु० जयति जयतः जयन्ति
म०प० जयसि जयथः जयथ
उ० पुर जयामि जयावः जयामः
(२.१३ |
जेष्यति ~~ हि
भु9प9 ॥ जघ्यतः जेष्यन्ति
मन्यु जेष्यसि जेष्यथः जेष्यथ
उ०्प० जेष्यामि जेष्यावः जेष्यामः
रोद्
भ्र० पु9 जयतु-जयतात् जयताम् जयन्तु
म० पु जय ,. जयत् जयत
उ०्प० जयानि जयाव जयाम
लह
्र० प० अजयत् अजयताम् अ जयन्
म०्प० अजयः अजयतम् अजयत
-उ० प० अजयम् _ अजयाव अजयाम
पिधि-शिङ्
श्र°पु* जयेत् जयेतामू जयेयुः
म०पृ० जयेः जयेतम् जयेत
उ०्पु० जयेयम् जयंव जयेम
शुद्ध कुर-- वयं जेष्यन्ति चेद्, युवां जेष्यथ । जेष्यति अजयतां वा गुरुरवः |
(५) भरु ( टोना)
लट्
भ्र०पु० भवति भवतः
म०्प्ृ० भवसि भवथः
उ०प० भवामि भवावः
भवन्ति
भवथ
भवामः
8
संस्कृतव्याकरणम्
च्छट
प्रण्पू० भविष्यति मविष्यतः
म०प्० मवष्यसि मविष्यथः
उ० पृ भविष्यामि मविष्यावः
लोट्
पर पु भवतु-मवतात् भवताम्
मन्प्० भव ,, मवतम्
उ०पृ० भवानि सवाव
लड्
परण पु अमवत् अमवताम्
मन्पु० अभवः अभवतम्
उ०पु० अमवम् अमवाव
विधि-िड्
भ
पर पु भवेत् भवेताम्
म०पु० भवेः भवेतम्
उ पु० भवेयम् मवेव
शुद्धं कुरु- त्वं श्रमी मदति | अहं दुःखो मवावः} ते चिरजोवी भवतु
(६) ट्व ( चुराना )
{4
प्रण पु० हरति हरतः
मन्पु० हरसि ह्रथः
उ पु हयामि ह् रावः
चट.
परपु हरिष्यति हरिष्यतः
म०्पु* हरिष्यसि हरिष्यथः
उ०पु० हरिष्यामि हुरिष्पावः
भविष्यन्ति
भविष्यथ
भविष्यामः
भवन्तु
भवत्
मवाम
अभवन्
अमवत्
अमवाम
भवेयुः
भवेत
भरम
हरन्ति
हरथ
ह्रामः
हुरिष्यन्ति
हुरिष्यय
हरष्यामः
तिडनन्त प्रकरणम् ५९
लोट.
प्र० पु हरतु-हरतात् इहरताम् हरन्तु
म० १9 हूर हूर्तस्ू हरत
उ०पु० हरामि हराव हराम
लड्
प्रण पृ० अहरत् अहरताम् अहरन्
म०पृ० अहरः अहूरतम् अहरत
उ०पु० अहरम् अहूराव अहराम
| विधि-लिड
प्र-पृ० हरेत् हरेताम् हरेयुः
म०पु9 ह्रे ह्रेतम् ह् रेत
उ०्पु० हृरेयम् हरेव हरेम
शुद्ध कू ₹--पु स्त हरिष्यति चेत् पुण्यं हरेतां तस्मात्त्वं पाप हर्तु ।
{ ७ ) पट् ( पद्ना
ल्ट
पटति पठतः
पठि पठथः
पठामि पठावः
(२६-
परिष्यति पर्ष्यतः
पर्ष्यत्ि परिष्ययः
पर्ष्यामि परटिष्यावः
कोट.
पटतु-पठतात् पठताम्
पठ , पठतम्
पठानि पठाव
पठन्ति
पठ्य
पठामः
परिष्यन्ति
परिष्यथ
पट्ष्यामः
पठन्तु
पर्त
पठाम
~~~
4.
संस्कृतव्याकरणम्
रि
“ भ्रः प° अपठत् अपठताम् अपठन्
म०पु० अपठः अपठतम् अपठत
उ० पु अयलम अपठाव अपठाम
विधि-ख्डि
१०प० पठेत् पठेताम् पठेयुः
म°पु० पटे; पठेतम् पठेत
उन् पु प्रेयस् पठेव पठेम
भर पु
भ भु9
उ9 पु9
पृ9 पु9
भू पु०
उण पृ०
प्श वु
भभ पु9
(.। पु9
भ्र पु
मँ पु
2४ 9
वसत्ति
वससि
वप्तामि
वत्स्यति
वत्स्यसि
वत्स्यामि
वसतु-वसतात्
वक्ष ,
वस्षानि
अवसत्
अवसः
क
ई,
रट्
ठवसृत्ः
वस्थः
वक्षाव्ः
द्द्
चत्स्पनः
वत्स्यथ:
वत्स्यावः
त्वं पठताम्, वयमपि पठेव |
(८ ) वस् ( निवास करना )
वसन्ति
वसथ
वसामः
वत्स्यन्ति
चत्त्यथ
चत्त्यामः
वसन्तु
वसत
वसाम
अवसन्
अवत
अवसाम
` तिडन्त-प्रकरणम्
६९
ष पु२
भ्र पुण
८३५, ०
विधि-स्डि
वसेत् वपेताम्
वसेः वमेतम्
वसेयम् वसेव
वसेपुः
वसेत
वसेम
शुद्धं कु ₹- यूयं वसतः, वयमपि वत्स्यावः । गुरवस्त्ववसत् ।
प्रऽ पु¢
भ्र पु9
(८. ०
भ्र9 पु 0
भथ फ् 9
ड० प9
# ~
प्रण पुण
मू पु०
उ पु
भ्रण पुरे
भु पठ
च
> ५०
भ पु
भम पुर
दण पु9
(€) गम् ( जाना;
ट्
गच्छति गच्छतः
गच्छसि गच्छथः
गच्छामि गच्छावः
खट्
गमिष्यति गमिष्यतः
गमिष्यन्ति ममिष्यथः
गमिष्यामि गमिष्यतः
4
गच्छतु-गच्छतात् गच्छताम्
गच्छं ,, गच्छतस्
गच्छानि गच्छाव
रड्
अगच्छत् अगच्छताम्
अगच्छः अगच्छतम्
अगच्छम् अगच्छाव
विधि-शिङ्
गच्छेत् गच्छेताम्
गच्छेः गच्छेतम्
गच्छेयम् गच्छेव
गच्छन्ति
गच्छथ
गच्छामः
गमिष्यन्ति
गमिष्यथ
गमिष्यामः
गच्छन्तु
गच्छत
गच्छाम
अगच्छन्
अगच्छत
अगच्छाम
गच्छेः
गच्छेत
गच्छेम.
लुद्धं क~ त्वं गच्छति गमिष्यति वा, वयं तु गच्छावः |
नजानाति कदमो भकः , १ भेम य
६२ संस्कृतव्याकरणम्
( १० दृशु } ( देखना }
लट्
प्र पु पह्यति पयतः पहयन्ति
म०्यु पयसि स्यथः प्यथ
उण्यु पद्यानि पयावः पदयामः
लट्
परपु द्रक्ष्यति द्रक्ष्यतः द्रक्ष्यन्ति
मण०्पु द्रक्ष्यसि द्रह्पथः द्रक्ष्यथ
उण०्यु० द्र््यामि द्रक्ष्यावः द्रक्ष्यामः
लोट्
१० पु* पड्यतु-पश्यतात् पश्यताम् पडयन्तु
म०्पु प्य ,, पड्यतम् पश्यत
उ०प्ु० पद्यानि पद्याव् पदयाम्
लड
प्र०पु० अपइयत् अपर्यताम् अपङ्यन्
मन्यु अपयः अपङ्यतम् अपश्यत
उ०प्० अप्दथम् अपर्याव अपदयाम
विधि-रि्ङि
भ्र०पु० पयेत् पदयेताम् परययुः
मऽपु० पद्यैः पश्येत्तम् पश्येत
उ०्यु० परयेयम् पदयेव पदयेम
शुद्धं कुर-दृ्यन्तु मवन्तः, देवो द्रक्षिष्यतति चेत्, अहमपि द्रक्ष्यावः |
(८११) लम् (पीना)
लभते
लभसे
लभे
४
लभेते
लमेथे
लमावह
लभन्ते
लभध्वे
लमामह
तिङ्न्त-प्रकरणम् ६३
लुट
प्रज पु लप्स्यते लप्सयेते लप्स्यन्ते
म०्पु० लप्स्यसे लष्स्येथे लप्स्यध्वे
उ० पु लप्स्ये लप्स्थावह लप्स्यामहे
लाट
श्र०पु० लभताम् लभताम् लभन्ताम्
मपु लभस्व लमेथाम् लमध्वम्
उ०्पु० लभै लभावहे लभामहै
च्ड
प्रन्पु० अलमत अलभेताम् अलभन्त
य,वु० अलभथाः अलमेथाम् अलमध्वम्
उन्पु० अल्मे अलमावहि अलमामहि
विि-लिड.
प्र पु लभेत लभेयातामू लभेरन्
म०पु० लभेथाः लभेयाथाम् लमेध्वम्
उन्पु* लभेय लभेवहि लभेमहि
शुद्धं कुर--द्र्यं मते चेल्छमतां भवन्तः, वयं तु प्रागेव अरमावहि |
( १२; कु (करना)
करोति
करोषि
करोमि
करिष्यति
करिष्यसि
करिष्यामि
ठट
कुवन्ति
कुरुथ
कुमः
करिष्यन्ति
करिष्यथ
करिष्यामः
६४ संस्कृतव्याकरणम्
लार्
प्र्पु* करोतु-कुरुतात् कुरुताम् कुवन्तु
मर पु कुरे „ कुरुतम् कुरुत
उ>पु० करवाणि करवाव करवामः
ड
प्रः पु अकरोत् अक्रुरुताम् अकुवंनु
म पुर अकरोः अकुस्तद् अकुरुत
उ०्पु० अकरवम् अकुव अक्रमं
विधि-ल्डि.
प्र० पु कुर्यातु कुयतिम् कुयुः
म०्पु० कुर्याः कुयातिम कुयति
उ०पु* कुर्याम् कुर्याव कुर्याम
आन्मनेदे
षते `
प्र० पू कुरुते कुवति वते
म कुषे कुवयि ङक
उॐ० प कुवं कवं कमह
कर्ते
प्र० पु करिष्य करिष्येते करिष्यन्ते
म०्यु० करिष्यसे करिष्येथे करिष्यध्वे
उ०पु० करिष्ये करिष्यावहे करिष्यामहे
| खाट
० पु कुरुताम् कुर्वाताम् कुवंताम्
म० पु कुण कुर्वायास् कुरुभवमू
उ०् पु करवं करवावहे करवामहै
प्र9 ४ (५
मण प५
3 ५। घु ©
प्रऽ पु
म9 पु9
डज ५०
तिङन्त-प्रकरणम् ६१
खड्
अकर्त अकूवतिाम् अकुत
अकुरुथाः अक्रुर्वाधाम् अकुरुष्वम्
अङुपि अकुर्वहि अकुमंहि
विधि-ङ्
कुर्वीति कुर्वीयाताम् कुर्वीरन्
कुर्वीथाः कुर्डीयाथाम् कुर्वीध्वम्
कुर्वीय कुर्वीवहि कुर्वीमहि
युद्धं कूर - ङि करोति त्वम्, वथमवि तत् करिष्यावः, तेऽपि तव् करोतु $
( १३) अस् ( होना}
लट्
अस्ति स्तः
असि स्थः
अस्मि स्वः
लट.
भविष्यति भविष्यतः
भविष्यसि मविष्यथः
भविष्यामि मविष्यावः
खट
अस्तू-स्तात् स्ताम्
एषि ,, स्तम्
असानि असाव
आसीत् मास्ाम्
आसीः स्तम्
आसम् आस्व
६६
प्र० पु9 स्यात् स्थुः
मर पु० स्याः स्पात्
उ० पु9 स्थाम् स्याम
शुद्धं कुद--देवः सन्ति चेद्, तेऽपि मविष्यव ! आसीत् परा नरपतयः {
( १४ ) प्रच्छ ( एछ्ना )
ट्
पर पु पच्छति पृच्छतः पृच्छन्ति
म० पु पृच्छसि पृच्छथ: ृच्छय
उ० पु पृच्छामि पृच्छावः पृच्छामः
तिडन्त-प्रकरणम्
लट्
प्रण पु क्रीणाति करो णीतः
मन्पु० क्रोणासि क्राणोयः
उन्पु० क्ोणामि क्णोवः
चट्
प्र०प्० क्रष्यति कष्येतः
म०पृ० क्रेष्यति क्रष्यथः
उ०्पृ क्ष्यामि क्रष्यावः
रद्
प्रन्पु० क्रीणातु-क्ीणीतात् ऋणीताम्
मृ° पु० क्रीणोहि षि क्रोणीतम्
उ०प० क्रीणानि कोणाव
ल्ट.
प्र पृ जक्रोणात् अक्रोणीताम्
मन्पु० अक्रोणाः अक्रोणीतम्
उ०पृ* अक्रोणाम् उक्रोणोव
विधि-ङिङ.
प्र्पु० क्ोणोयात् क्ोणीयात्ताम्
मश्पु० क्रोणौीयाः क्रोणीयातमू
उ०्पु० ऋछोणोयाम् क्रीणोयाव
आत्मनेपदे
ल्टू-कोणीते क्रीणाते
लृद्- कष्यते करष्येते
खोद् - ऋोणोत्ताम् क्रोणाताम्
लङ्--अक्छोणीत अक्रोणीयाताम्
वि° चि०्-क्रोणीत कीोणीयाताम्
( १५) क्री ( खरोदना)
कोणन्ति
क्रणीोथ
व्छणामः
क्ष्यन्ति
क्रेष्यथ
प
करष्यामः
क्रोणन्तु
च्छीणीत
णाम
अक्रीणन्
अक्रोणीत
अन्छोणीम
क्रोणीयु.
ऋोणोयात
क्रोणोयाम
क्रोणते
कष्यन्ते
कोणताम् +
अक्रोणत षि
क्रीणीरन् ५
इत्यादि
शुद्धं कुङ--त्वं कंज क्रीणाति क्रेष्यति वा अहमक्रीपोम ,
संस्कृतव्याकरणम्
उ9 पु ©
(१६) श्रु ( घुनना)
छद.
श्पृणोति ग्यृणृतः गयृण्वन्ति
स्यणोषि श्णुयः श्यृणुथ
ग्कृणोमि श्णुवः-श्ृण्वः स्यृणुमःश्युण्मः
लट.
श्रोष्यति श्रोष्यतः श्वोष्यन्ति
श्रोष्यसि श्रोष्यथ; श्रोष्यथ
परोष्यामि श्रोष्यावः श्रोष्यामः
रोट्
श्णोतु-दगुतातु ऋणुताग्् ष्वन्तु
स्यृणु ,, श्यणुतस् स्पणुत
ग्युणवानि श्युणवाव श्युणवाम
॥
भन्डगोत् अन्यृणुताम् अमृष्वन्
अभ्पणोः अम्प्गृतम् अ्यृणृत
अ्दृणवमु जनटगुव-अ्ृण्व॒बगपृणुमःअग्यृण्म
विषि-च्ड |
शणयातु म्यृणयाताम् श्युणुयः
श्यृणुयाः ग्यणुयातम् शृणुयात
अभ्युयाम् णुयाव मणयामं
शुढ कुर शृणुतात् भवन्तौ, यदग्डणोदहम्, श्वः वेदं धोष्यन्ति गुरुः ।
भू पु
4, फु०
3, ४ ४।
( १७ } नृत् ( नाचना }
नृत्यति तः
चृत्यसि चत्यथः
नृत्यामि नृत्यावः
नृत्यन्त
नृत्य
गुत्यामः
तिङ्न्त-प्रकरणम्
६६
(६{-4
प्र पृ नत्तिष्बति नतिषट्तः नतिष्यन्ति
म०पृ० नतिष्यसि नतिष्यथः नतिष्यथ
उ० पु नक्तिष्यामि नतिष्यावः नतिष्यामः
विकन्पप्े
प्रप नत्स्यंति नत्स्यंतः नत्स्यंन्ति
मन्पु० नत्स्यंसि नत्स्यंयः नत्स्यंय
उ०पु० नर्स्यामि नत्स्यविः नर्स्यामः
रद्
म्र० पुण नृत्यतु-नृत्यतात् नृत्यताम् चत्यन्तु
मन्पृ० नृत्य ,, नृत्यत् नृत्यत
उ०पृ० नृत्यानि नृत्याव नृत्याम
लड्
प्र्पु० अनृत्यत् अन॒त्यताम् अनृत्यत्
म०्पु० अनृत्यः अनृत्यतम् अनृत्यत
उ०्पु० अनृत्यम् अनृत्याव अनृत्याम
विधि-लिद्
प्रज पु नृत्येत् नुत्येताम् नुत्येयुः
भण्पु० नृत्ये नुत्येतम् नृत्यत
उ० पु० नृत्येयम् च॒त्येव सुत्येम
शुद्ध कुर-- नृत्यन्ति मयूरः । गणतन्वमहोत्छवे सरवे नतिष्यति ।
उ पुऽ
श्र प°
म्ण० पु*
८१८) दा ( दान करना )
ददाति
ददासि
ददामि
भ्व,
दत्तः
दत्यः
ददः
ददति
दत्य
दद्मः
९७० संस्कृतव्याकरणम्
कट.
प्र० पु दास्यति दास्यतः दास्यन्ति
म०्यु० दास्यस्सि दास्यथः दास्यथ
उऽ्प्० दास्यामि दास्यावः दास्यामः
प्र° पु ददातु-दत्तात् दत्ताम् ददतु
मर ० देहि 3 दत्तम दत्त
उ०्पु० ददानि ददाव ददाम
प्र० पु अददात् अदत्ताम् अददुः
म०पु० अददाः अदत्तम् अदत्त
उ०पु० अददाम् अदद अदद्म
विधि-चिड्
प्रज पु० दद्यात् दद्याताम् दुः
म°्पु० दद्याः दद्यातम् दद्यात
उ० पृ दद्याम् दद्याव दद्याम
आत्मनेपदे
छट
भ
प्र° पु दत्तं ददाते ददते
म० प दत्से ददाथे दद्ष्वे
उ० पुर ददे ददह दद्महे
प्र पु दास्यते दास्येते दास्यन्ते
म०पु० दास्यसे दास्येथे दास्यध्वे
उ०्प॒० दास्ये दास्यावह दास्यामहे
तिङन्त-भ्रकरणस्
रट्
प्र° पु० दत्ताम् ददतामू - ददताम्
म० पुर दत्स्व ददायाम् दद्च्वम्
उणपु० ददे ददावहै ददामहे
रद्
प्र० पु० अदत्त अददाताम् अददत
म पुज अदत्याः अददायाम् अदद्ध्वम्
उ० पु अददि अददहि अदद्महि
विधि-च्डि
प्र्पु० ददीत ददीयाताम् ददीरचु
मन्यु ददीथाः ददोयाथाम ददीध्वसू
उ०्पु० ददीय ददीवहि ददीमहि
घुद्धं कु र₹--परारितोषिकं दास्यन्ति गुरुः, त्वमपि ददातु किंचिद् ।
भ्र पुण
अ ६ 9
इ तु 9
प्रु ६4 ५ ।
{48 तु (५।
उ> पु9
पुऽ पु
8, प्
इ० प्०
(€ ) कथ ( बोलना }
कथयति `
कथयसि
कथयामि
कथयिष्यति
कथयिष्यसि
कथयिष्यामि
कथयतु-तात्
कथय ,,
कथयानि
लट्
क ययतः
कयययः
कथयावः
ल्
कथयिष्यतः
कथविष्यथः
कथयिष्यावः
लोर
कथयताम्
कथयतस्
कथयाव `
कथयन्ति
कथयथ
कथयामः
कथयिष्यन्ति
कथयिष्यथ
कथयिष्यामः
कथयन्तु
कथयत
कथयाम
७२ संस्कृतव्याकरणम्
ल्ड_
भर पु अकथयत् जकथयताम् अकथयन्
म० १० अक्थयः अक्थयतस् अकथयत्
उ० पु अकथयम् अकथययाव अकथययाम
विश्ध-लिङ्
प्र पु० कथयेत् कथयेताम् कथयेयुः
मप् कथयेः कृययैतमू कथयेत्
उ० पृ कथयेयम् कययवं कथयेम
{ॐ ) खःद् { खाना)
( चट् ) ( नट् )
खादति खादतः खादन्ति खादिष्यत्ति खादिष्यतः खादिष्यन्ति
खाद खादयः खादथ खादिष्य्छि खादिष्यथः खाद्िप्यथः
खादामि खादावः खादामः खादिष्यामि खादिष्यावः खादिष्यामः
( खद् )
खादतु-लादतात् खादताम् खादन्तु
खाद खादतात् लादय खादत
खादानि खादाव खादाम
( लड् ) ( वि° जर्)
अखादत् जलादताम् अखादन् खादेत् खादेताम् खादेयुः
जखादः भअखादतम् खादत खादेः खादेत् खादेत
जखादम् अखादाव अखादाम खादेयम् खादेव खदेम
भूषाः उवेलकाराणमेक्व्र संग्रहुः `
धर्मात् सुखं मवति वत्स यथा बभूव, भ्ुवस्य मविता च तवाऽश तत्-खः।
लामो मविष्यति मदान् मवतु प्रवृत्तो, घर्मं यथाऽमवदसौ भगवलरपच्चः !।
देवाद् भवेच्च यदि ते क्वचिदन्तरायो भूयात् सदा तव विभुम 1वान् सहायः।
वर्मादमूदपि च तस्य सुखं त्वयाप्ो, घर्मोऽमविष्यदि चेतु सुखमा भविष्यत् ॥
इति तिङ्न्त-रकरणम्
कृदन्त-प्रकरणम्
कुतप्त्ययान्तः शब्दः प्रायः कस्यापि पुख्यपदाथंस्थ कतुः कमंणोऽ-
न्यस्य वा कस्यचिद्धिलेषणतयेैव स्वार्थ प्रतिपादयति? । यथा--कतां देव-
दत्तः 1 कतः कट: 1 गन्ता यज्ञदत्तः । गतः भ्रामः । इत्यादि \
कुल्त्ययश्च यद्यपि उत्सगंः ( सामान्यतः ) कतरि विधौयते तथापि
अपवादतः { विद्ेषततः ) कर्मणि भावे चापि भवति |
कद॑वाच्ये कुदन्तकाब्दः कटुरविरोषणतया, कमंवाच्ये कममणो विशेषः
गतया, माववाच्ये तु यथालिङ्गं भावमात्रं प्रधानतयेव स्वां प्रतिपाद
यति } यथा-
( १ ) कतुवाच्ये-भोक्ता मैव । पक्ता चेत्रः।
{ २) कम॑वाच्ये-- भुक्तः ओदनः । पकः तण्डुलः ।
( ३ ) माववाच्ये - त्वया शयितव्यम् । तेन स्थोयते । इत्यादि ।
कृत्य प्रत्ययेष्वपि बहुषु सत्सु प्रधानत्वाद् अधस्तनानां चतुर्णा प्रथम-
म॒ल्लेखः खहैव ¦ क्रयते-- |
?--तव्यत्, २--अनीयर्, ३--ण्यत्, ४--यत्
एतेषु प्रत्ययेषु “तव्यत् इत्यत अन्त्यतकारस्य, “अनीयर् इत्यत्र
अन्द्यरेफस्य, यत्" इत्यत्र आदयन्तयोः णकार-तकारयोः, "यत्" इत्यत
॥
१. कुदन्त-धातुओं के अन्तर्मे जो प्रत्यय र्ग कर संज्ञा, किदेषण तथा
अव्यय आदि शब्दों को बनाते है वे प्रत्यय ओर उनके योग से बने शब्दं “कदन्त
कहे जते है|. २. दे° "कतरि कृत्" सू° ।
३. ३े० "तयोरेव कृत्यक्तखलर्थाः" नपुंसके मावे क्तः" 1 इत्यादि सू* ।
४. कतूंवाच्य मे कृदन्त कौ क्रिया कर्ताका विशेषण, कमंवाच्यमेकमका
विशेषण ओर भाववाच्य मे नपुंसकलिग ओौर एकवचनान्त होती है ।
७४ संस्कृतव्याकरणम्
अन्त्यतकारस्य च इत्सज्ञालोपाभ्याम् अपट्रेण कमशः- तन्य-अनीय-
य-य-इत्येतेषां रूपाणां प्रयोगे श्रवणं मवति |
ण्यत्-यतु-प्रत्यययोः यकारमात्रस्य श्रवणेन उभयोः अविरोषेऽ्पि
त-रत्यये णकारस्य इत्संज्ञकतया णित्ि^ वृद्धिः फलम् ।
विमद्य:-{ १) कृत्प्रस्ययानां कतरि सामान्यतो विधानेऽपि तयोरेव
्यक्तखलार्वा." इति रूव्रनियमाद् भावकर्मणोरेव कृत्यदत्ययानां विधान-
लामाद् अक्मकघातोः मावे, सक्मंकाच्च कर्मणि एव प्रत्ययाः मदन्ति |
तत्र भावे उत्सगंतः एकवचने नपुंसके चेव कृत्यप्रत्यया. भवन्ति । कर्ता
दिना साधं भावाथंस्य अभेदेन अन्वयाभावात् कर्तरि दृतीया भवति ॥
यया-त्वया मया अन्यन वा चयनोयम्, शयितव्यम्, इत्यादि ।
अनूर्टःज्नो कारिका
(ङ) भावे मणि वाच्ये च भवेयुः कृत्यसंज्ञाः |
तठ्यत्तव्याऽनीयगथ णवद् यत् क्यप् चेति ते मताः
( ख) प्रयुज्यते मवुवाच्ये कदन्तं. यत् क्ियापदम् ।
1
|
क्रीषरङ्गं प्रथमेक-वचनान्तं च तद् मवेत् ॥
(ग) षष्ठौ कतरि चान्ते कृत्ययागे विमाषयां
नित्य कमणि सा हेया प्र्धियंज्तु रनोभयोः॥
(ष) निष्ठादीनां- प्रयोगे तु न पष्ठी कत॒-कमणोः।
निष्टादिभिन्नह्ृदुयोगे षष्ठी दानक्योस्तयोः ॥
उदाषटण-माल।
१. मया मम वा सेव्यो हरिः। २. गरः धर्मस्य प्रवचनीयः}!
३. अ) नेतव्या व्रजं गावः कर्णेन ! (आ) दोह्या गौ: क्षोरं गोपेन
१, दे> (अचो $
द. दे० नशः
णति' सु० | २. दे° “उमयप्राप्तौ नेष्यते का० ॥
वतु निष्ठाः ( परः ८४ ) ]
कदन्त-प्रकरणमू ७५
ताक रीं
(२) कमणि च सकमंकाद् धातोः विघीयमानकृत्यग्रत्ययान्तानां
दाब्दानां पूं्िङ्गविशेषणसतत्वे देवशब्दवत्, खी लिज्विरोषणसत्तवे लता-
हञ्दवत्, नपुंसकलिङ्गविशेषण सत्त्वे च फलक्षन्दवद् रूपाणि भवन्त ।
( ३ ) इण्-स्त् लास् -वु ट -जुष्-एतेभ्यो धातुभ्यः क्यप्" प्रत्यय
एव मवति । यथा -इत्यः, स्तुत्यः, शिष्यः, वृत्यः, दत्य, जुष्यः । इति ?
( ४ ) अयं कृत्यप्रत्ययः कचित् कतंयंपि भवति? । यथा-- वसतीति
वास्तव्यो देवदत्तः! इत्यादि ।
( ५) चित्त कमंकतं्यपि भवति । यथा- पचेलिमाः ( स्वयमेव
पाकशोलाः ) माषाः । भिदेलिमाः { स्वयमेव भदनस्ीलाः ) सरलाः ।
( ६ ) अर्ह, योग्ये, राक्षे, अवश्ये, उचिते चेत्यादावर्थं कृत्यप्रत्ययाः
भवन्ति | यथा-मया मम वा सेव्यो हरिः। दशनीयो मुनिः| स्वाध्या-
योऽध्येतव्यः । सन्ध्या उपास्या । पूर्वा गेयं साम । इत्यादि ।
१. तव्यत्, २. श्रनीयर्
तव्यत्तव्याऽनीयरः- धातोरेते भावे कमंणि च प्रत्ययाः स्यु* |
( तव्यत् ओर अनीयर् के प्रयोगमें कर्तासे तृतीया अथवा षष्टी विभक्त
होती है । सकमक धातुसे ये प्रत्यय होने पर तीनों छग मौर तीनों वचन होतेह
भ्रोर अकमक धातुओं से होने पर केवरु नपुंसक लिगि भौर एक्वचनमेही
्रयक्त होते है । }
कतक
१. दे° “एति स्तु-शासःवृ-ट-जुषः क्यप्" सु०।
२. दै° 'वसेस्तब्यतु कतरि णिच्च ' वा० ।
३. दे° "अहं कत्यत् वश्च", शकि लिड च, "ओ रावरयके' इत्यादि सु > }
४. धातु से पाव ओर कमं मे-तव्यत, तथ्य ओर अनीयर् प्रत्यय होते है ।
५. यथा-तेन पाठः परितब्यः। स्वयेदं कतंव्यं करणीयं वा। तेन
आसितव्यम्, इत्यादि । ( प्रायः विधि अथं मेही इनका प्रयोग होता है ।)
७६ संस्कृतव्याकरणम्
तव्याऽनोयरूप्रत्ययान्तोदाहरम-मालां
{ छन्दोबद्धा }
पापात् सदेव भेतव्यं न उ्छव्यं मुषा कचित् ।
पालनीया पुरोरान्ञा पजनीयः सदाऽतिधिः ।।
मालस्यं सव॑दा त्याज्ये कार्यं पित्रोः्रियं सुतैः ¦
ददद्राय घनं देयं कृत्यं परहितं सदा ॥।
वक्तव्यं मधुरं वाक्यं द्धव्या कट्भाषिता |
पातव्यं निर्मलं नीरं स्मरणीयं गुरोवंचः ॥
मोचनीयं स्वशेथिल्यं सहनीयं सतां वचः ।
द्रोहणीयं न कस्मेचित्, मोहनीये न चापदि ॥
दमनीयः स्वयं चात्मा तदिदं वेदशासनम् ।
अट् अटितब्यम्, अटनीयम् | क्री - ऋतव्यम्, क्रयणीयस् ।
अचं -अचितव्यस्, अच॑नीयम् 1 मम्-गन्तव्यस्, गमनीयम् |
ईक्ष्-ई्ितव्यय्, ईञ्षणीयम् । गरट्- ग्रहीतव्यम् ग्रहणीयम् ।
उदू-ऊदितव्यम्, ऊहनीयम् । चि-चेतव्यस्, चयनोयम् ।
एष्-एवितव्यय्, एवनीयम् । चद्-छेत्तव्यस्, दछेदनीयम् ।
क-कतंव्यम्, करणीयम् ¦ जि-जेरव्यम्, जयनोयम्+ !
१ अन्येऽपि यथा- त्यज्-त्यक्तव्यम्, त्यजनी यस्) दा-दातन्यम्,
दानीयम् । दय्-द्षटव्यम्, दशनीयम् । ध्यं -ध्यरातव्यस्, ध्यानीयम् । नृत्-
नतितव्यय्, नतंनीयम् । षट्-परितव्यम्, १ ठनीयम् । भ्रुन्-मोक्तव्यम्,
भोजनीयम् । मू-मवितव्यम् भवनीयम् । मनु मन्तव्यस्, मननीयम् |
यन् यष्टव्यम्, य॒ जनीयम् । रद् - रटित्तथ्यम् र टनौयम् । चप्-लपितव्यम्,
लपनीयम् । वच्-वच्छव्यम्, वचनीयम् ! विद्-व दिव्यम्, वेदनीयम् ।
शीङ्-सयित्व्यम्, शयनीय म् । सद्-सोढव्यम्, सहनीयम् । हव्-हन्तव्यम्,
इननीयम् 1 दस्-हसितव्यम्, हसनौयम् ! इत्यादि ।
कृदन्त प्रकरणम् ७७
३. रयतु
( ३ } ऋदरोष्यंत् - ऋवर्णान्ताद् हलन्ताच्च चातो: सकर्मकात् कर्मणि
अकर्मकाच्च भावे ण्यत् प्रत्ययो भवति । ग्यतुप्रत्यये परे घातोरन्त्य-
स्वरस्य उपान्त्याकारस्यञ च वृद्धिः, उपान्तयेकारोकारयोस्तु यणो
भवति । यथा- कु + ण्यत् = कायम् 1 पट् + ष्यत् = पाठ्यम् ।
विम्ः--( क ) ञावहयके दोत्ये उवर्णान्तादपि धातोण्यंतुप्रत्ययो
मवति । यथा--अवदयं श्रोतुं योग्यमिति विग्रहे श्राव्यम्" इत्यादि ।
(ख ) १. कटत्यप्रत्ययान्ते उत्तरपदे परे अवद्यमः अन्तं लुम्पेत् ।
यथयः--अवक््यगन्तव्यः अमरशयरेव्यः । |
२. ॐ काममनसोः परयोः तुमः अन्तं लुम्येत् । यथा- गन्तुकामः ।
गन्तुमनाः । { अत्र तुम्" इति समोऽ्ुप्रलक्षणम । तेन सकामः, समनाः !
इत्यपि सिद्धं मवति }
३. हित-ततयोः परयोः अन्तं वा लुम्पेत् । यथा--सहितः, संहतो
वा । सततः, खन्ततो वा । |
४ युङ्-घन्नोः पस्योः यः पच्” घातुः तस्मिचु परे मांसस्य अन्तिमो
लुप्यते ! यथा - मांस्पचनी 1 मांस्पाकः ¦
अनुशीलनी कारिका
लुम्पेशदयमः कृस्ये तुं इापरमनसोरपि ।
समो बा हितततयोर्मा षस्य एचि युङ्खनाः° (| (मर को )
[ति
[7 र
१. कमंवाच्य नौर भाववाच्व मे ऋकारान्त तथा व्यञ्जनान्त धातु के परे
पयत् प्रत्यय होता है ! ग्यत्" मे “य' मात्र शेष रहता है › ) |
२. दे° "अचो ज्णिति' मू०। ३. दे° “अत उपधायः' सूु°।
४. दे० 'पुगन्तलघरुधधस्य च मू० । ५. दे० “अःरावदयके" सु° ।
@ कृत्यप्रत्यय के परे अवश्यम्" के मकार का, काय गौर अनस् शब्द
के परे रहते "तुमः ( तथा “सम्' ) के मकार का, हित अंर तत शब्द के परे
रहते “सम्” के मकार का तथा युङ् गौर घनपरक पच् धातु के परे रहते मांसः
चन्द के प्रकारका रोपहौ जाता)
७८ संस्कृतव्याकरणम्
ण्यतव्रत्ययान्वादाहरम-पाल
व्टवर्णान्तानाम्--
ऋ आयम् इ दायम् घ्र सायंम
क कार्यम वृ वायम स्मृ स्मायंम्
पृ पायम् तृ तायम् ह हायंम्
व्यञ्जनान्तानामू ~-
क्लि क्लेद्यम् चदि छेयम् दह दायम्
गुव गोप्यम् ज्वल् ज्वाल्प्म् घन वान्यम्
चूष् चोष्यम् त्यज् त्याज्यम् नट् नास्यम्^ |
४. यत्
{ ४ ) अचो यन्-अजन्ताद् घातोस्तु यत् प्रत्ययो मवति
( कमेकाच्य जौर माववाच्य भे तथा स्वरान्त धषु के परे यत् प्रत्यय होता है--
यत् में "य" लेष रहता है { )
विमश्च--( क } यत्प्रत्यये परे आकारान्तस्य धातोरन्तस्य ईत्वं
भवतिः, तस्य च ईकारस्य गणेन एकारो मवति । यथा-पा-पेयम्,
गा-गेयम्, व्या-ष्येयम् । इत्यादि ।
( ख ; क्वचित् पव्गन्तिदपि घातोः य्त्ययो भवतिउ ! यथा-
१. अन्येऽपि यथा--पट्-पाख्यम् | पत्-पात्यम् ! पुष्-पोष्यस् ।
वृषू-बोच्यम् । मज्-माज्यम् । भिद्-भेद्म् । सुज्-मोग्यमू, भोज्यम्, ।
मू-मान्यम् 1 मचु-मान्यम् 1 यज्-याज्यम् । युज् -योज्यम् ! चर्-लास्यम् ।
चिल्-लेख्यम् ! ल्द्-लेह्यम् । कच्-वाच्यम्, वाक्यम् । वद्-वादम् } `
विद्-वे्यम् । युच्-शोच्यम् । श्रु -श्राव्यम् । खिच्-सेच्यम् ! हद्-घात्यम्
हस् -हास्यमर् } इत्यादि । |
२, दे° "ईद्यति" मू०। ३. दे° पोरदुपधात्? सू०।
कदन्त.प्रकरणम् ७६
दप्-शप्यम्, कम् -लभ्यस्, ममू-यस्यम्, रमू-रम्यम् । एव--ख्क्-
शक्यम् ° । व्रहु-सह्यम् । तक्- तक्यम् । ग्द -गद्यम्3 । इत्यादि ।
यल्प्रत्ययान्तोदाहदरण-माला
( छन्दोबद्धा }
गेयं गीतानामसहख ध्येयं श्रीपतिषूपम जसम् ।
नेयं सञ्जनसंगे चित्तं देयं दोन जनाय च वित्तम्
करो-करेयम् चर् -चयंम् घन-घन्यम् रक्-शाक्यमू
क्षम् क्षम्यम् चि चेयम् धा-पेथमर वम्-वम्यम्
गद्-गृद्यन् जचु-जस्यम् नी-नेयम् रम्-राम्यम्
गम् -यृम्यम् जि -जेयम् पा पेयम् श्-श्नज्यम्
मा-गेयम् नञा-ज्ञयम् भू-मन्यम् स्तन -स्तन्यम्
ग्ला भ्नेकम् दम्-दम्यम् रम्-दम्यम् स्था-स्थेयम्
घ्रा -ध्ेयम् दा-देयम् लम्-लभ्यम् हा-हेयम्
५. रवुल्-वृचौ
( ५ म्वुल्-वृचौ--घातोः ण्वल्-ढचौ स्तः, कवरर्थं वुवोरनाकौ -शयुः
व" एतयोरनाकौ स्तः ।
उदाह्रण-माला
( छन्दोबद्धा )
भवनानां विधिः कर्ता विष्णः पालयिता स्मृतः
मक्तानां वरदाता च किवो हर्ता च गीयते।
१. दे° (राकिसहोश्च' सू° । २. दे= 'तकिशसि चतियतिजनिभ्यो यद्
वाच्यः वा०} ३, दे° श्रदमदचरयमश्चानुपयर्गे" सू* ।
<० संस्कृतव्याकरमम्
स्कन्दो देवचमूनेता विघात जगतामयम् ।
अयं वक्ता हि शाखस्य स्तुयते रक्षिता उताम् ॥
गदां हन्ता नरो याति रौर्वं नरकं प्रति।
पाठकः सामवेदादेः सदा स्वर्गं हि गाहते॥
चरिता श्ुमकार्याणां लमते यद्च॒ उत्तमम् ।
वन्छा सत्यस्य वाक्यस्य दपं न खलु विन्दते ॥!
स्वयं वोढा हि मारस्य सवंदा सुखमःग् भवेत्
विस्म गुख्वाक्यानां न कदापि सुखी भवेत् ॥।
स्तोता गरणग्रहीता च सुखोमवति पूरूषः।
जल्पिता पुरुषो नित्यं खंऽते जनलोचनात् |
६. णिनिः
( ६ ) सुप्यजातौ णिनिस्ताच्छील्ये -अजात्ययं सुपि घातोः णिनिः
स्यात्, ताच्छीर्ये चौव्ये ।
उद्ाहिरमण-माल
( छन्दोबद्धा )
न्यायकारी मन्दगामी सत्यवादी न प्राप्यते।
उपकारी सदाचारी भ्ष्टमाषो च दुलमः॥
धनहारी स्तेयजीवो नरकं याति मानवः ।
दुराचारी श्वुमाचारी लमेते वाच्यतां चदा ॥
जनुवर्ती गुरोः पित्रोः सर्वेभ्यो रोचते जनः ।
घृतसेवी पयःपायी दीघंजीवी मवेन्नरः॥
अनुकारी सतां नृष्वादर्यो मवति मानवः
ीघ्रं गच्छति यो जीवः शीश्रगामी स कथ्यते ॥
अस्पासाथं प्रदनाः
( क \ राष्ट्माषयाऽनद्तास्--त्वया पुस्तक पटनोवस् । सातुराज्गा
पालनीया । अवदयमेव तेन नेयम् । मृहच्छिद्रं गोप्यम् ! गङ्गोदकं पेयम् ।
कदन्त प्रकरणम् ट्श
( ख } शुद्धं कुरु - त्वया गुखचनं श्रोतव्यः । राष्ट्पविनः प्रजा पाटनोयाः
मया बहूनि फलकानि क्रीतव्यम् } पापं छिदम् ॥
७. तुमुन
( ७ ) तुमुन णु क्रियायां ङ्रियार्यायाम् -यदा एकाँ-क्रियां निष्पादयितु
( विधातुं ) च्ियान्तरं क्रियते तदा यत्कार्थं क्रियान्तरं विघोयते,
तत्कियावाचकाद् घातोः तुन् प्रत्ययो मवति \*
यथा-मओदनं मोच्छं यातिः इत्यत्र भक्षणं गमनं चेतत् क्रियाद्वयं
प्रतीयते, तत्र ममनक्किया मक्षणनिमित्तका भवतीति मक्तरूप मो जन-
न्ल्ियवाचकाद् ्ुज्"घातोः तुपरुनुप्रत्ययौ मवति ।
विम्चः--( क ) समानकवुकेषु तुमुन् इत्यनुशासनात् कचिद्
अक्रियार्थोपपदेऽपि समानकदृके तुमुन् प्रत्ययो भवति ।
यथा-इच्छति भोक्तम् ।
८ ख ) कचित् काल्वाचकशब्दयोगेऽपि तुमुन् प्रत्ययो दस्यते ।
यथा-जध्येतुं कालोऽयम् । गन्तुं समयोऽ्यम् । इयं वेला प्रस्थातुम् ।
( ग ) समर्थाथेकश्डयोगेऽपि तुमुन् प्रत्ययो द्यते ।
यथा--बोद्धं समथंः। भोक्तुं पटुः । वितं निपुणः ।
( घ ) तुयुनन्तः शब्दः मावप्रघानोऽव्ययत्वं लमतेर ।
१. जब एक क्रियाके चिए कोई दुसरी क्रियाकी जाय तब जिसङ्गियाके
कए दूसरी क्रिया हेती है, उस क्रिया के वाचक घातु से तुमुन् प्रत्यय
होवा है।
२. दे° 'कालसमयवेला्ु तुमुन्" सु° ।
३. द° “पर्याप्ठवचनेष्वलमर्थषु" सू° ।
४. दे° "कन्मेजन्तः', अग्ययकृतो सावे' सू ° ।
६ सं°्व्या०
८२ संस्कतव्याकरणस्
अनुश्ील्नौ कारिका
क्रियार्थायां क्रियायां हि निमित्तार्थं तुम्, भवेत् ।
समानक्ठेके चापि तमशभित्यलुश्चाघनात् ॥
समानक्तृके सत्य-क्ियार्योपपदे दमन् ।
कवित् तुमुन् काठ्वावि-खम्दयोगेऽपि दृयते \!
खमर्ाथंदन्दानां योगेऽपि च कवित् तमन् ।
तुमुर््रत्ययान्तोदाहरम-माछा
। छन्दोबद्रा )
कृष्णं द्रष्टुं समायाति, भारं वोढुं जयाम सः
वक्छमुत्सहते वारस्मी, दातुमिच्छन्ति सब्ननाः ॥
बालकः पल्तुं याति, भीतं त्रातुं घ चेष्टते,
अद्-अत्तुम् दृ-ततुम् भिद्-भेततुम् गद्ध-दाङ्धितुम्
क-कतुम् दा-दातुम् भद्-मोक्छ शास्-लाितुम्
दल्-सेलितुम् व्या-ध्यातुम् मुद्-मोदितुम् शी-शयितुप
गम्-गन्तुम नृत्-नतितुम् याच्-याचितुम् श्रु-श्रोतुम्
चद्-चलितुम् पद्-पठ्तुम् रल््-रक्षितुम् स्वा-स्यातुम्
जि-जेतुम् पा-पातुम् चम्-तन्छुम् इद्-हन्तुम्
ा-ज्ञातुम् वृष्-बोदुम वह्वदितुम् ह-हतुंम् ;
जनूयताम्--विालयं गन्तुमिच्छामि । सीतास्वयंवर व्र्टुमिच्छसि ? |
८. दातु-ज्ञानचो
मन ( < ) “टः अतृ-्ानचवप्रयमासमानाधिकरणे--यदा एकेनेद * करवा
कै व्यापाराः समकालिकाः समानाधिकरणाश्च विधौयन्ते तदा
४,
कुदन्त-प्रकरणम् ३
वतंमानाथंक^लदट्' लकारस्वाने परस्मेपदघातोः शाव्^प्रव्ययः, आत्मने
पदवातोस्तु शशानच्' प्रत्ययो मवति । |
अनुयोखनी कारिका
वतम्रानक्रिथायां भवेतां $वश्ानचा ।
परस्मेपदिधातम्यः शव स्यात् श्ानजन्यतः ॥
यथा-
प्रयाति पथिको भ्राम्यन् गुञ्जन्तो यान्ति षट्पदाः ।
दयानच्िन्तयत्येष कम्पमानः स भाषते।
यदा पुवंकालिक ( अप्रघान ) क्रियाया उत्तरकालिक ( प्रवान `
्रिमायाश्च कायं सदैव (एकस्मिन्नेव काले) भवति तदा पूवंकालिकन्रियः
शत्प्रत्ययान्ता शःनच्-परत्ययान्ता वा प्रयुज्यते । यथा-
१, “स नृत्यन् आयाति" २. एषमानः स राजते }'
अत्र नतंन-आगमनकिययोः कायंमेकस्मिन्नेव काले मवति |
यदा तु पुवकालिकक्रियाकायंम् उत्तरकालिकन्रियाकार्यतः प्रामः
सम्पच्च मवति तदा तु पुवंकालिकक्रिया "क्त्वा प्रत्ययान्ता वा प्रयोज्या
यथा-स गृहं गत्वा मामपर्यत्, अथवा स पूर्वं गृहं गतः ततो मः
दृष्टवान् 1 अत्र प्रथमवाक्ये गमनकायं दशंनकायंतः प्रागेव सम्पद्यत इि
गमूधातोः क्वा" प्रत्ययः | |
उतुप्रत्ययान्तोदाहरसमाला
( शतृप्रत्ययान्तस्य शब्दरूपं पिल पचत्” शब्दवत्, स्रीलिङ्धे गौरो"
खब्दवत्, तपुंकलिद्के तु जगत्" शब्दवद् मवति ।
अट्-अटन् गञज्-गरुञ्चवु दा-ददत् पा-पिबन्
अद्-अदनु चल्-चलनच् इर्-पड्यन् . प्रच्छ्-पृच्छन्
यथि) त ~~~ जेण
१. वतमान कार मे जब कई व्यापार समानाधिकरण ओर समकाल्किं
मर्थात् एक ही कर्ता कै दारा एक समयमे ही प्रयुक्त होते है तब परस्पैपदी
धातुम से खत प्रत्यय भौर आत्मनेपदी घातु से शानच् प्रत्यय होता है ।
+ भि संस्कतव्याकरणम्
कथ-क्थयन् जप्-जपनु धावृ्-घावच् ब्रू-दूवन्
कृ-कुवंन् जि-जयन् ध्यं-ध्यायच मज्-भजत्
क्रीड् - कोड् जा-जानन् तम्-नमन् मुच्-मुच्चन्
मम्-गच्छन् तुषू-तुष्यन् नृत्-नृत्यच् रल्-रश्तच्
गजं-गजंन् त्यज् -त्यजनु पट्-पठन् रच् रचयत
छानच्प्रत्ययान्तोदाहूरण-माला
“शानच् '्रत्ययान्तस्य चब्दरूपं पुल्लिद्धे "देव" शब्दवत् स्वरील्लिङ्ख र्ता-
खन्दवत्, नयुंसकलि द्धं तु "फलः राब्दवद् मर्वाति |
अति + इङ्-अधघीयानः ईक्ष् -ईक्षमाणः कम्पू-कृस्पमानः
बा + यंस्-बाशंघमानः* उह्-उहमानः कामि कामयमानः
कृञ्--कर्वाणः मनू-मन्यमानः वृत्--वतंमनः
तनु-तन्वानः ` मृट्-चियमाणः वृधू--वधेमानः
धाञ्-दषानः याच् --याचमानः दद्क--रद्भुमानः
दीप्-दीप्यमानः युषू--युध्यमानः बुम्-सो ममान:
गुज्-मृञ्जानः रम् -रममाणः सेव्-सेवमानः
विमं: --क्मवाच्ये सर्वे सकमंकाः घावतः आत्मनेपदिनो मवन्ति
तेन कर्मवाच्य सखकमकेभ्यः धातुभ्यः यक्त्रत्ययः विकरणः, लटृस्थाने
द्लानचत्रत्ययो मवति । यथा-न +-यक् + चानच् = क््यिमाणः } एवं-
पच पच्यमानः ! गम्-गम्यमानः ! व्रु-श्रयमाणः । दान्-दीयमानः |
दश्-दचदयमानः हनु-हन्यमानः । इत्यादि ।
१. भ्वादि, दिवादि बौर तुदादिग्रणीय धातुओं के परे श्चानच् के स्थानम
मानु हो जाता है 1 दे° जाने मुक् सू०।
नोट-- शतु जौर शानच् प्रत्यय से बने हृए शब्द विदेषण होते हँ अतः इनमें
चेष्य के ही र्ग, विमक्ति गौर वचन होते हैँ । यथा--पठन् बालकः, पठन्तं
बालकं, पठता बालकेन । एषमानः शिः, एषमानं खिद्युम् एषमानेन
शिशुना । इत्यादि ।
कदन्त-प्रकरणम् ८
कः
काना मामि
शुद्धं कुर - स्वं स्मरन्तौ ते उचुः । ते अग्रे तिष्ठवु पितरौ प्रणमन्ति |
एवं ब्रुवन्तोऽहं मातरं पप्रच्छ । पुस्तकं पठन वयं निद्रां जमाम ॥
€. क्त-क्तवतू
(्त्रत्ययान्तस्य शब्दरूपं पुंकिलङ्खे "देवः शब्दवत्, स्तीलि्खे "खता शब्दवत्
तपसके "फक्त" शबव्दवद् मवति । यथा--कृतः कष्टः । इष्टा कता । पठितं पुस्तकम् ॥
ततवत प्रस्ययान्तस्य च शब्दरूपं पंस्लिङ्के "गोमत्" शब्दवत्, स्त्रीलिङ्गं नदी"
शब्दवत्, नपुसके "जगत्" शब्दवत् मवति 1 यथा---र्पाठत वानु बालः 1 पठितवती
बालिका } गतवत् कुटम् )
( ९) क्तक्तवटूनिष्ठा-- भूतकाले धातोः क-क्तवतु प्रत्ययौ स्तः+ । तत्र
क्तवतु प्रत्ययः कतरि "श्रत्ययस्तु मावकमंणोरेव सम्पद्यते । एवच्च --
@-क्वसुप्रत्ययान्तः शब्दः भूतकालिकन्निययाः वाचकः सन् कस्यापि
मुख्यवस्तुनो विशोषण ्रुताथप्रतिपादको भवतिऽ यथा-- भक्तः ओदनः ।
कतः कंटः ! इत्यादि ।
अयं च नियमः सकम॑कवातुस्थले एव अकमेकघातुस्थले तु भावे एव
क्तप्रत्ययो भवति, क्तप्रत्ययान्तश्च शब्दो नपुंसकलिगो भवति" । य्था --
हसितम् । चयितम् । इत्यादि ।
( "्तवतुप्रत्ययस्तु. स्वंथा कतरि एव भवतीति न विस्मतेव्यम् }
विमंः-- करु चिदं गत्यगकात्^, अकमकात्, छ्छिषः, उपसगेविरिष्टम्यः
दीङ् स्था-आस्-वस् जन् रुट् -जु-वातुभ्यश्च कठृवाच्येऽपि चत्रत्ययो
भवति । यथा- गङ्ं प्राप्नो मुनिः । इत्यादि |
१. भृतकारु मे धातु से क्तः ओर “क्तवतु" प्रत्यय होते हँ मौर इन दोनों
को "निष्ठा" कृते ह | २ दे° कतरि कत्" सूु०।
३. दे° "तयोरेव कृत्यक्तखलर्थाः सू> ¦! ४. दे० "नपुंसके भावे क्तः" ू०।
५. दे०"गत्यर्थाकमंकख्छिषशीङ्स्थास्-वस-जन्-रुहुजीर्यतिभ्यश्च' सू°
६. यथा- ग्लानः सः । लक्ष्मीमाख्छिष्टो हरिः शेषमधिरपयितः।
वेकृष्ठमधिष्ठितः। शिवमुपासितः पाणिनिः! उपोषितो म्तः! राममनुजातो
लक्ष्मणः । गरुडमारूढो विष्णुः । विश्वमनुजैर्णंः
धि संस्कतव्याकरण
१,
अनूलीटनी कारिका
( क ) कतृवाच्ये भवेद् धारोरठीते कवतुः सदा ।
मवि कमणि वाच्ये क्तः कठ् वाच्येऽपि इत्रचित् ।
( ख ) अतोते (क्त प्रजायेत वाच्ययोर्मावङ्मंणोः |
वतंमानेऽथव। १जेच्छा-डानाथङ्धातुषु
गत्य्ाऽकमक-श्िष्-शी-सथास्-वस्-जन्-ज-रशं वथा ।
कतयंपि भवत्येष तथारम्मे च ` कमंमाम्
गत्य्थाऽकमकेम्यशाऽश्क्तर्येम्यस्तथा पुनः
वाच्ेऽधिङरणेप्येब ^क्त' प्रत्ययविधिः स्मृतः |
त्-क्तवतुप्रत्ययान्तोदाहरर-माला
( १-- कतरि ₹- मवि च ¦! छन्दोबद्धा }
(१) मथुरां गतवान कृष्ण जायाता मधुयामिनी ।
श्रतवाचू स पितुर्वाक्यं, रोशवे की डिता वयम् ॥
(२) प्रातरत्र मया स्नातं, भवता जयतं कथम्!
अधीतः शिञुभिः पाठ उक्तं तेमंघुरं वचः ॥
॥ड्-अद्धितः, अद्धितवान् कव-कथितः, कथितवान्
श्चं -अचितः, अवचितवानु कम्प्-कम्पितः, कृम्पितवान्
अजं-अजितः, अजितवान् इ्-कतः, कृतवान्
१. अतीते मवे मया स्नातम्” । अतीते कमंगि- "पाण्डवैः कौरवाः
पराजिताः” । वठंमाने-"अयं खतां पूजितः” । कतंरि-.असौ मृतः | कम॑णामारम्भे-
्रचोतितो भानुः । अधिकरणे-गासितम्
कदन्त-प्रकरणसू ८७
अप्-आप्तःः जआाष्ठवान् क्षुषू-क्ुधितः क्ुधितवाचु
इण्-इतः, इतवाच् खाद्-खादितः, खादितवान् * ।
शुद्धं कुरु--ख पुस्तकं पठितवन्तौ । वयमवराग्तः ! तावको व्याघ्नो दष्टः ।
हं पुस्तकं क्रीतवन्तः ! सर फक दत्तः । स तेन यूयं चयं वा ग्रामं गतः ।
७ क्त्वा
८ ७ ) समानकठंकयोः पूंकाहे क्वा
यदा एकेनैव कर्त्रा दे क्रिये, बहूु्ः क्रिया वा विधीयन्ते, अथ च
एका क्रिया पूर्वमेव निष्पद्यते, तदनन्तरमेव अपसा क्रिया भवति, तदा
पर्वनिष्पद्यमानक्रियावाचकघातोः क्त्वा? भ्रत्ययो मवति । यथा--
बालकः युक्त्वा गतः, गच्छति, गमिष्यति वा । क्त्वाप्रत्यान्तः लब्दः
मादे एव विधीयते, त तु कतरिञ ।
अनुदीरती कारिका
क्रियायां पूवेकालस्य भवेत् क्त्वा प्रत्ययः सदा ।
घोपसर्गात्त षातोल्यव् न इद्धयादिरिटं विना ॥
कतवात्रत्ययान्तोदाहरण-डाला
( छन्दोबद्धा }
गुक्त्वा विद्यालयं गच्छं गुरं नत्वा हितं यणु ।
ट्टा च कुर कार्याणि ज्ञानं लन्घ्वा सुखो मव \,
१. अन्येऽपि यथा--अस्-अस्तः, स्तवान् । आस्-आसितः आसित-
वान् | ईक्ल-ईक्ितः, ईल्ितवान् । उम्ह्-ऊहितः, ऊदहितवान् 1 करन्द्-क्रन्दितः,
कन्दितवाच् । स्या-क्यातः, ख्यातवान्ू । गद्-गदितः गदितवानू । गम्-
गतः, गतवान् । गवं -गवितः, गवितवान् । प्रहू-गृहीतः गुहीतवान् ।
इत्यादि ।
२. दो क्रियामों का एक कर्ता हो तो पू्वंकालिक क्रिया से क्त्वा प्रत्यय होता
दै। (क्त्वाकात्वा चेष रहताहै।) ३. दे° “अन्ययकृतो भावे" सु०।
+~ संस्कतव्याकरणम्
( क्त्वाप्रत्यान्तः छन्दः अव्ययो 5 मवति ।
अचं.-अचित्वा चिन्त््-चिन्तयित्वा नम्-नत्वा मनू-मत्वा
कय-कथयित्वाः चिद्-छित्त्व] नीञ्-नौत्वा याच-याचित्वा
क-क्त्वा ज्ञा- जात्वा पट्-पठित्वा वद्-उक्त्वा
करीत्वा जि-जित्वा पच-पक्त्वा लम्-लब्व्वा
क्षिप्-क्िप्त्वा ददह्-दरघ्वा पा-पीत्वा वस् उषित्वा
गम्-गत्वा दा~दत्त्वा प्रच्छ~पुष्ट स्या-स्थित्वा
गजं. -गजित्वा इय्--ट्ष्टा बरू-उक्त्वा स्ना--स्नात्वा
ग्रह्- गृदीत्वा घा-ईहित्वा सू--ूटवा इत्यादि {3
८ ल्यप्
(८ ) समासे ऽनसुूर्रं क्त्वो ल्यपुः
अव्ययप्वपदेऽनञूखमासे क्त्वो ल्यबादेडाः स्यात् ४ ।
स्यवन्तोदाश्रण-मारा
( छन्दोबद्धा )
बाणान् प्रक्षिप्य हसादौ कुम्मकर्णं विनाद्य च |
विराधं प्रगणिहत्याऽसौ मेघनादं तथेव च|
१. सदशं त्रिषु लिङ्गघु खवास च विभच्घु ।
वचनेषु च सर्वेषु यन्न व्येति तदव्यम् ॥'
२. सेट् धातुओं में क्त्वा के पहर इट्" र्गता है !
३. यथा-अर्पि-अपंयित्वा । क्रीड--कोडत्वा ! घृ--धृत्वा । ध्यै-घ्यात्वा।
त्यज् त्यक्त्वा । नुत् -नतित्वा । पत्-पतित्वा । चन्व्-बद्ध्वा । वुधू-
बद्धवा । भिस्--मिक्षित्वा । रच्-मुक्त्वा । युधू-युद्ष्वा । स्द्-रुदित्वा ।
वृत्-वतित्वा । चीड्--गयित्वा । श्रावि-श्रावयित्वा । स्यापि -स्थापयित्वा |
हव-हत्वा । ह-हृत्वा |
४. "नञ् मन्न अव्यय { उपगं , के साथ समास होने पर घातुके परे
रहते क्त्दा' के स्थान में ल्यप्" होता है ¡ {( ल्यप् का यः चेष रहता दै । )
कृदन्त-प्रकरणस् 2६
परितोष्य जनान् सर्वाच्, इन्द्रादीनपि तान् सुराच् ।
रादणं विनिपात्यान्ते राघवे गृहमागतः)
( क्त्वास्थानिकः ल्यवादे शान्तः शब्दः अव्ययं भवति । )
अमि + अचं -अभ्थच्यं परा+ जि-पराजित्य प्र ~+ वुध्-प्रबरुध्य
प्र +-अप्-प्राप्य उत् + डी-उडःय वि + मज्-विभज्य
अधि + इङ्-अधीत्य + अव ~-तु-अवतीयं वि + मूच्-वियुच्य
उप -क-उपक्त्य आ + दा-अआदाय नि ~+ युज्-नियुज्य
सम् +ग्रह्-सङ्गृह्य नि +धा-निधाय आ ¬ रम्-जारभ्य
ला ~-ध्रा-आघ्राय ब~+-नी-आनीय उद् +-स्था-उत्थाय
दि +- चिन्त- विचिन्त्य नि +पत्-निपत्य वि + हस्-विहस्यः
६. णमुल्
५
{६ आमीक्ष्ये णमुल् च~ आभीक्ष्ण्ये पूवेविषये णसुल् स्यात् क्त्वा च ।
लित्यवीप्ठयोः- आभीक्ष्ण्यं द्योत्ये वीप्सायां च पदस्य द्वित्वं स्यात् 1
{ आ मीक्ष्यं पौनःपुच्यम् ) ।
अनुशलीरनी कारिका
पौरःपुम्ये च वीप्ड्यां सम्प्रमेऽनुक्रमे तथा ।
गुणसनादुरयपीडा। द्विः स्याचचामन्त्रणे पदम् ॥
१. दे "हुस्दस्य पिति कृति तुक्' सू° ।
२. अन्येऽव यथा-अमि + असू-अभ्यस्य । वीक्ष्य । निरीक्ष्य । अपकृत्य |
संस्कृत्य ; शम्परिम्यां करोतौ भूषणे-सुट् ) । परिष्कृत्य । अनुगृह्य ।
सख्ित्य । निङिचत्य 1 विज्ञाय । उत्तीयं । प्रदाय । आहत्य । उपनौय }
प्रणिपत्य । निबध्य ¦ उद्दुघ्य । उन्मुच्य । विरम्य । जालम्य । उपलभ्य ।
अनद्य ¦ संस्मृत्य । विहाय । इत्यादि ।
६० संस्कृतव्याकरणम्
विवादे विस्मये श्वं खेदे देन्येऽदधारणे |
प्रसादने सम्त्रमे च द्विस्ररुक्तिनं दुष्यति ।
उदाईरम-माहा
पोनन्ये- भुक्त्वा मुक्त्वा व्रजति । वीप्टायां-गृह गृ गीतम् }
सम्ध्रमे-सयपंः खपः- पर्य । अनुक्रमे- ज्येष्ठं ज्येष्टं प्रदेय |
गुणे मन्दं मन्दं गच्छति } गद्ये --मीत मीत इव वर्तते |
१डायाम्-- कालो गतगतः } आमन््रणे--मीम मीम इति ।
कृदन्त विम
जिच प्रकार धातुओं मे “तिङ् प्रत्यय जोड़कर [क्रयापद बनाये जाते हैँ ।
उसी प्रकार उने कुच प्रत्यय जोड़कर प्रात्तिपदिक अर्थात् मूल खन्द बनाये जाते
है ! इन्दी प्रत्ययो को छत्" { करनेवाला बर्थात् धातुओं से दरुखब्द करनेवाला )
कहते हँ मौर इन प्रत्ययो से बने इव्द 'छदन्त' कहकराते ह 1 इनमें उणादि
भ्रत्ययों कोः छोडकर कृत् प्रत्यय रुग्णं ८० हैँ । इनमे तव्यत्, तव्य, अनीयर्,
केलिमर्, यत्, क्यप्,-ये त्य प्रत्यय कटकाते दँ |
इन “छत् प्रत्ययो में त्य" प्रत्यय, क्त* प्रत्यत ओर “लखथं' प्रत्यय भाव
बौर कमं मे होते है । अविष्टं छत् प्रत्ययो में कुछ त्युट्, घम्, क्च आदि
प्रत्ययो को छोडकर ओर प्रत्यय साधाणतः कर्तार मे होते हु।
१ तव्य (त्), २ तव्य, ३ अनीय (र् ), ४केलिमर् ( एलिम) सकर्मक.
धातुओं से कमं में तथा अकर्मक धातुं से माव मे उपयुक्त चारों प्रत्यय होते
है । यथा--घमं देव्यः ॥ पुष्पं चयनीयम् }! माता पूजनीया । ओदनः पचेलिम: ४
काष्टानि भिदेलिमानि \ शयितव्यम्, शयनीयं वा शिशुना इत्यादि !
नोट----केवर "वस्" घातु से कर्ता मे भो तव्य प्रत्यय होता हे । यथा--
वसतीति वास्तव्यः ! यह् तव्य' प्रत्यय णित् होता है* |
थ |
अस्याप्राय प्रन्नः
मातृ माषयाऽन्चतास्---गुरं नत्वा पाठमारमस्व । मातुः वचनं श्रत्वाः
्रसन्नो बभूव । मातरं प्रणिपत्य पुस्तकं प्रक्ष्य तदादाय प।ठशालां गच्छ ।
इति दन्तप्रकरणम्
(न
१. दे (तयोरेव कृत्यक्तखलर्थाः" (सू०) । २. दे° (कतरि कत्" (सु ०) द. तयोरेव कृत्यक्तखलर्थाः, (चु०) । २.३० कर्तरि कत्" (०) \
३. दे° तव्यत्तव्यानीयरः (सू०) केलिमर उपसंख्यानम् ( वा० ) ¢
४. दे०° "वसेस्तव्यत् कतरि णिच्च: ( वा० } ।
कारक -प्रकरणम्
कारकलक्लषणम्--
क्रियाजनकत्वं कारढ्त्वम्
करोति = क्रियां जनयति, इति कारकम् । अर्थात् "क्रियाद्वारा फलो-
त्पत्तिसाघकं कारकम् }* इति !
कारक-भेदा---
£ £ + 2 ण्ड
कते! कमच करण च सम्प्रदान थव च|
अपादानाधिकरणं चेच्याहुः कारकाणि षट् ॥
१. कतां
'क्रियासस्पदकः ( स्वतन्त्रः ) क्व
क्रियायां स्वातन्त्रयेण विवक्षितऽ: कर्ता स्यात् 1 ८ कतंरि प्रथमा
मवति । ) यथा- बालकः क्रीडति ¦ राष्ट्पति; प्रजाः पालयति ।
प्रधमाविमक्तेः परिगणनम्-
कतरि इतुबाच्यस्य कमवाच्यस्य कर्मयि |
सम्बुद्धो नाममात्र च विमक्तिः प्रथमः मवेत् ।।
कचिद्व्यययोगे च त्रथया कथ्यते बुधः ।
यथा--कतुंवावच्ये- वालकः पुस्तकं पठति ।
सम्बोघने3--हे देव ! वन्वन व्व __ __ _ _ _ `
१. क्या कै जनक (उत्ादक) को कारक कते हँ । ¦ -कारक विम दख)
२. क्रिया के करनेवालेको अर्थात् किसी मी कायंकोकरनेनरेजो पुणं स्व-
तवर्य उमे कर्ता कारक कहते है | ( कर्ता कारक मे प्रथमा विसक्ति
होतो दै!)
३. सम्बोधनं = स्वानिमुलीकरणम् | प्रायः चेतनपदाथं मे ही इसका व्यवहार
डता हे ।
कारके-प्रकरभम् ६३
नामसप्रे- घटः ! पटः इत्यादि ।
कर्मव्चये--देवेन ग्रामः गम्यते,
मव्यययोने -- विषवुल्लोऽपि संवध्यं । इत्यादि |
विमलैः - संस्कृत साहित्ये कट-कमे-माव-वाच्य-मेदात् त्रिधा वाक्यं
सम्पद्यते 1 यथा--
( १) कतृं वाच्य--
कतुं प्रयता कायां पुरुषः प्रथसस्त्था।
कमणस्तु द्िदीया स्याद् वचनं इतंउन्मतम् ॥
यया--बालकः पुस्तकं पठति । वालको पुस्तकं पठतः । बालकाः
पुस्तकः पन्ति ।
( ? } कमंवाच्ये--
कमणः प्रथमां बोध्या क्रिया कर्मादुसार्णिी |
स्यात् सावधातुके यक् च धातोरप्यात्मनेषदम् ॥
कतुः स्थाने वतीया स्थात् कमंबाच्यस्य संस्थितिः ।
यया--कुम्भकारेण घटः क्रियते । कुम्मकारे घटौ क्ियेते । कुम्भ
कारेण घटाः क्रियन्ते ।
( ३ ) मववाच्ये--
मादे चायं विशेषस्तु वचनं चेकमीरितम्।
तुः स्थाने दतीया स्याद् सवत्रेवं क्रमो मतः|
यथा--रामेण भयते} रामाभ्यां भयते । रामैः भयते !
कतंलक्षणप्र- -कदप्रत्ययसममिग्याहारे प्रघानोशूतघात्वथेव्यापाराश्र-
यत्वं कठत्वम् 1 °
१ अर्थात्-- क्रियासम्पादन के विषयमे जो प्रधान { स्वतन्त्र ) मावस
विवश्चित रहवा है, उपे कर्ता कहते हैँ ।
६४ सस्कृतव्याकरणमू
उदाहुरम-माला
( छन्दोबद्धा }
ईशः छजति सर्वाणि स॒ पालयति हन्ति च।
गुरः प्रप्ज्यते रिष्येस्ततो विद्याद्यवाप्यते !।
नलिदनिन विख्यातो है विधातः, कृपां कुड ।
तदेवं शाब्दिकेरूका प्रथमाया मरदाहृतिः ॥
शुद्धं कुट--मूपतिः पण्डितः पुरच्करोति । देवो ग्रामः गम्यते । बालकः
पुष्पाणि चिनोति ! रामेण दोतते } बालकाः इपदस्न्त । हे रामार मे पाहि |
२. कमं
( यत््यापरि क्रियायाः प्रभावः पतति तत् कर्मः }
कतुरीप्सिततमं कमं--कतुंः कियया आप्तुम् इष्टतमं कारकं क्मसंननं
स्यात् । जर्थात् कर्ता स्वक्ियाद्रारा यत् ङ्च्ित् प्राप्नुम इष्टतमं मन्यते
तत् कमंकारकं मवति१ ।
कर्मभि द्ितीया--अनुक्ते कमंणि द्वितीया स्यात् 1 अर्थात् यदि करम.
णोऽभिषानं द्वितीयाऽतिरिक्तविमक्तिभिनं कृतं तदा कम॑पदाद् द्वितीया
भवति । यथा--देवो ग्रामं गच्छति । जनकः पुत्रं पालयति ! इत्यादि ।
देवो भ्रामं गच्छति" इत्यत्र देवः स्वगमनकियाद्रारा रामं प्राप्तुम्
इष्टतमं मन्यते, अतोञत्र रामपदं क्म॑कारकं मवति । एवमन्यत्रापि
कमं वाच्ये प्रयमा--कमंणोऽभिवानं तु मायः--तिङ्-कृत्-तद्धित-
समासे संवति । यथा-
` १ „ क्रियाद्वारा जो आक्रान्त हो, अर्थात् कर्ता अपनी क्रिया { व्यापार ) द्वारा `
'जद्क। प्राक्त करदा हो उसे कमंकारक कहते हँ! ( कम॑कारक से द्वितीया
विमक्ति होती है} )
नोट--कदीं अभीष्ठितकारक कौ भौ कर्मसंज्ञा होती है 1 ( इच्छा के नहीं
रहने पर भी कर्तां अपने व्यापारद्रारा जिखको अनायासेन प्रप्त करच्ेताहै, उसे
अनीप्डित कारक कहते हँ 1 ) यया-परामं गच्छन तृणं सपृचति ! मोदनं भुञ्जानो
विषं भुक्तं | इत्यादि | ।
कारक-प्रकरणम् ६५
तिड्ा--हुरिः खेन्यते ।
कता--सेवितो हरिः ।
तद्धितेन--लतेन कऋोतः शत्यः ।
समासेन--प्राप्रः आनन्दं यः सः प्राप्ठानन्दः |
अकथितं च--अपादानादिविशेषेरविवक्षितं का रकं क्मसं्ं स्यात्१ ।
अयमाचयः--संस्कृते क्रियन्त धातवः दिकम॑काः मन्यन्ते । द्विकम-
कत्वं न कस्यापि घातोः स्वाभाविकं किन्तु वच्छरिच्छाऽघीनम्, अत एव
तादशं मौणकमं कथ्यते ¦ तथा च-यदा वक्त अपादानादिविवक्ताम-
कृत्वा कमणि विवक्षते तदा तत्र गौणौ कमंसंज्ञा भवति ! अत एव सूत्र
कता तेषाम् अकथितं केमंति नाम कतम् ¦ तदपि परिगणितवातुत्रयोगे
एव च तु सवत्रेति । परिगणितं च यथा-
द्ाच् पच्-दण्ड-रथि-प्रच्छि-चि-् शासु-जि-मथ्-युषाम् ।.
कमुक् स्यादकथितं तथा स्यान्नो-ह्-कृष्-वहाम्ः ||
दिक्मरोदाहरम-माला
गोपः गां दुग्धं दोग्षि ` विष्यः गुरं घर्मं पुच्छति
दरिद्रः प्रथं धनं याचते पिता पुत्रं गहं नयति
मालाकारः वृकलं पुष्पं चिनोति देवाः जलधिम् अमृतं ममन्थुः
अत्र गो-प्रमु-वक् गुर-गरह-जलघीनां गौणी क्म॑संजञा, दुग्ध-घन-पृष्प-
ब = च $ भ,
वरम -पत्र-अमृततानां तु मुख्या कमंसंज्ञेति विवेकः ।
वक, 7 3 3 नी कि 1 क
१. अपादानादि कारको की अविवक्षा से कर्म॑त्वरूप में ही वक्ताकी विवक्षा
होने पर अपादारनाद भी कमं हो जते । ( इसी को अकथित, अविवल्लित या
अप्रघान ( गौण ) कमं कहते है । )
२. दह प्रुरणे, दयाच् यञ्चायाम्, रुधिर् आवरणे, प्रच्छ् ज्ञीप्सायाम्, चिम्
चयने, ब्रूञ् व्यक्तायां वाचि, शासु अनुरिष्टौ, जि अभिभवे, मन्थ् विलोडने, मुष
स्तेये, णीन प्रापणे, हृन् हरणे, छृष् विरेखने, वह् प्रापणे - इन धातुओं मे प्रधान
बौर अप्रधान दो कम होतेह । क्रिया के साथ प्रधानरूप से जिसका सम्बन्ध
होता है, उसे प्रधान कमं कहते > `
६६ स स्कतव्याकरणम्
अथंनिवन्धनेयं सज्ञा-परिगणितानां दुहादिषोडडवातूतां ये अर्थाः,
तदथंकाये ये घातवः, तेषां प्रयोगेऽपि अपादानादिविरेषेः अवि-
वक्षितं कारकं गौण ( अकथित कर्म॑सं्कं भवति ¦ अत एव--बलि
भिक्षते वसुम्, माणवकं घमं माषते, इत्यादि साघु । |
कमेलक्षणम्--कठृवृत्तिव्यापारप्रयोज्य -फनवत्तवप्र कारकेच्छा -निरूपित-
विषयताश्रयत्वं कमंत्वम्* ।
अनुडोरुनो कारिका
कतंबाच्यप्रयोमे स्थाद् {ताया क्मंरूरके।
धिद्-प्रतीत्यादिभिर्योगि वच्य््ये चसा भवेन् |
क्रियारिश्चषणं यत् स्यात् कर्डाद्खं हि तद्धवेत् |
स्यादेकवचनं तत्र॒ दिनायायश्चि ऋवदा |
उमघ्वतसोः कार्यां धिमुर्यादिषु गरिषु |
दितीयाग्रेडिवान्तेषु तताऽन्यत्रामि दृष्यते ॥
द्वितीया कठंवाच्यस्य ग्योगे कथेटःरके |
विना-षिक्-प्रति-याबद्धिगे च निङगदिरिः ||
उदाहण्-राख्
( छन्दोबद्धा )
पठन्ति सुनयो वेदान् घर्मो रक्षति घ्रा्मिकम् |
जानं विना वृथा जन्म चिक् पापनिरतं जनम् |,
दीनं प्रति दयां कुर्याद् मत्युं यावद् विभुं मजेत् ।
द्वारकां निकषा सिन्धुः दयां भूमि चान्तरा नमः)
१. अर्थात् संज्ञा केजिसिरूपपर क्रियाकेव्यापार का फर षङ्तादै, उसे
कमं कटते ह!
नोट -"विवक्षाघीनानि कारकाणि मवन्ति' ¦ अर्थात् विवक्षा होने से-
मोः दुग्धं दोग्धि, प्रमोः धनं याचते, इत्यादि अपादानादि कारक मी हो सकते हैँ ।
कारक-प्रकरणस् ९७
(८ 9 ॥ नि
भयात १७० ववतिः
पतिच्रानुगृता पत्नी छते विद्यं कुतो यः|
अन्तरेण समं विद्या नैव लभ्या कदाचन ध
धिक् कृ«णाऽभक्तम् ।
वृक्षं प्रति विद्यो तते वित् ।
पक्षमेकं परीक्षा भविष्यजि |
भक्तः दिवम् अभि ।
आकाशं ( व्याप्य ) नक्षत्राणि विराजन्ते ।
मृदु पचति । बहर धावन्ति |
उमयतः कृष्णं गोपाः |
सवंतः कृष्ण् गावः
उपयुपरि लोकं हरिः ।
मधोऽथोलोकं पातालः |
अचघ्यधिप्रं पात्राणि तिष्ठन्ति।
धमम् ऋते कुतः सुखम् ।
अग्निम् अन्तरा कथं पचेत् }
शा्चज्ानम् अन्तरेण शान्ति न लमते ।
ज्ञानं भारः च्छं विना।
अन्नं पृथङ् ( विना ) नरो न जीवति ।
नाना { विना ) नारीं निष्फला लोकयात्रा |
वनं यावद् अनुसरति ।
सर्पं निकषा ( समीपम् ) ने गन्तव्यम् ]
रामं समया ( समीपम् ) नदी । हा कृष्णाऽसक्तम् ।
कालाघ्वनोरत्यन्तसंयोगे" द्वितीया--
मासम् ( मास्पयंन्तं ) अघीतो नायातः | क्रं कुटिला नदी!
जधि-दोड-स्याऽऽसां कमं |
छटषिः कुरापट्िकाम् अभिरते ।
हरिः वेकुण्ठमू भषितिष्ठति । भूषति: सहासनम् अध्यास्ते +
ढं इ --वालकं पठति । गोपः गवां दुगं दोरिवि } सत्वरो वावि ध
७ सं० व्या०
६८ संस्कु-व्याकरणम्
हा पापिन्, धिक् त्वया ?। ज्ञानात् छते, अन्तरा, अन्तरेण वा षुखं
न लमते 1 राष्ट्पतिः इन्द्रप्रस्थे ८ दिल्लीनगरे ) अधितिष्ठति ।
३. करणम्
( येन [ यद् द्वारा ] कर्ता कायं सम्पादयति तत् करणम्” )
साधकतमं कृरणम्--क्रिपासिद्धौ प्रकृष्टोपकारकं करगसं्नं स्यात् 1*
अर्यात्-यद्ब्यापारानन्तरं क्रियायाः निष्पत्तिस्तत् करणम् \
हरिकारिका!
"क्रियायाः एरिनिष्पत्तियंदव्यापारादनन्तरम् ।
विदक््यते यदा यप्र करणं तत् ठदां स्मृतम् ।
कतुंकरणयोस्तृतीया--अनुक्तं कतरि करणे च ठृतीया स्थात् ।
"रामेण बाणेन हृतो वाली' इत्यत्र कमणि कप्रत्ययो जातः तेन
अनुक्तकतंरि ठृतीया भवति । करणसपि अन्यवि भक्त्या अनुक्तमिति
तत्रापि वृतीया }
हेतुक रणयोलंक्षणे किचिद् देषम्यस् --
१ क्रियाकेकरनेकाजो खवंप्रघान उपायदहै, बर्यात् जिसके व्यापार के
अव्यवहित उत्तर काले क्रिया को निष्पत्तिहोती दहै, उसे करण कारक कहते हैँ !
(करण कारक में तृतीया विमक्ति होती है । ) रामेण बाणेन हतो वाली ।
यहा बाण के व्यापार होने के अव्यवहित उत्तर कारुमेंदहौ वाली का हनन होता
है, अतः यहाँ बाण करण ह |
हेतु ओर करण के ल्लोम थोडा टी अन्तर है--
करण का उदाहरण है--“दण्डेन ताडयति" यहाँ "दण्डः व्यापारवानु है गौर
क्रिया का जनक ग है अतः करणः है--हृतु नहीं)
हेतु का उदाहरण है--'दण्डेन घटः' यहां पर जो दण्डरूप हेतु दै, उस्म
व्याार तो है, पर क्रियाजनकत्व का अमाव टै } अतः वह् "हेतु" दै--करण नहीं |
एवं श्ुण्येन दृष्टो हरिः' यहाँ पर मो जो पुष्यरूप दतु है, उसमे ह्रिदंन-
जनकत्वरूप क्रियाजनकता है, परन्तु वह् व्यापारवान् नहीं है । अतः वहं मो "हेतुः
दै--करण नहीं ।
कारक.प्रकरणम् ६६
[या णी
करणत्वलक्षणं -क्रियाजनकमात्रवृच्ति व्यापारवृत्ति च यत् -ततु
करणत्वम् |
हतुत्वर्रणं--द्रग्य-गुण-क्रियात्मककायंतयनिरूपित-नि्व्यागर-सव्या-
पारवृत्ति च यद् तद् हेतुत्वम् ।
अनुरीलनी कारिका
भावे कमणि वाच्यै च वृतोयां कतृकारदे।
करणे च तथ! हेतो प्रकृत्यदिः प्रयोगतः ॥
विना दहीनादिभिर्योगे सदर्थेथ विन्नेषणे |
वि़ृताड वतीया स्याद् योगे ठुल्याथकेरपि ॥
अथवा
दृतीयाकरणे चेव क्मंवाच्यस्य कतरि ।
स्ायेंश्च तथा इतो ्रह्त्यादिग्य ख च ॥
उनार्थे्वारणरथे् सदुशचार्थेस्तथेव च |
अङ्गिनो पिष्तविर्येन दतीया स्यात् तदङ्गता ॥
उदाहरम-षाल
( छन्दोबद्धा )
गुणिभिभुयते नघ्रः, शि्युमिदृस्यते दशी ।
चारः परयन्ति राजानः वाला हृरषेण तुत्यति ॥
प्रकृत्या शीतलं वारि सुखं दुःखेविना नहि ।
पलुधर्मेण हीनोऽयं, कपणस्य धनेन किम् ॥
विदुषां भूषणेनाऽलं, सल्ननेः सह॒ संवसेत् ।
जटाभिस्तापसो याति, अश्णा कागोऽत्र विद्यते ॥
न घर्मो दयया तुल्यो, न धनं विद्या समम्|
सख्यं हि दुर्जनः साकं, प्रीति चापि न कारयेत् ॥
१०० संस्कृतव्याकरणम्
बालकाः पितुः शासनन ज्ञानवन्तः मदन्ति ।
बालिकाः कन्दुके: ऋोडन्ति ।
बालः हस्तेन पुस्तकं गृह्धाति ।
सद्भिः सह् मंत्रा विषेया ।
पुण्येन गो रवर्णः ।
पुण्येन दृष्टो हरिः ।
भगिन्या साकं बालः गच्छति !
बालकाः बालके: साधं ऋ!डन्ति ।
मिरे: समं मनो रद्छयति ।
तवाऽत्र कृयत्नेन अलम् ।
ज्ञानेन विना पद्युभिः समानाः |
पित्रा सखदश्लोऽ्यं बालः ।
शुद्धं इर--दण्डात् ताडयति ! कणयोः श्मोति । पतुः सह पनः
ज्ञागच्छति 1 कस्याऽपि साधं कलहं मा कुर । पापाद् च्य नित्यः
बालकेभ्यः समम् अलं विवादेन । विनः प्रकाशः कथं पठेत् ।
४. सम्प्रदानम्
( यस्म दोयते ख सम्प्रदानम् )
कर्मणा यमभिप्रति च सम्परदानम्--दानक्रियाकमंणः यः कतु; अभिप्रेतः
स सम्प्रदानम् ।*
चतुर्या सम्प्रदाने--अनुक्तसम्प्रदाने चतुर्थी मवत्ति । यया--
मामाननिकमान>
१. ( क } जिसको स्वस्वत्वनिदृत्तिपू्ंक दु दिया जाय, अर्थात् दानक्या
के कमं के साय जिसका सम्बन्ध स्थापित किया जाय, उ्े श्रदान कारक कट्ते
है | ( संप्रदान कारक में चतुर्यी विमक्ति होती है) )
{ख } जिसकी अआकांश्ठासे कोई कायं किया जायं अर्थात्जोक्रियाकौ
प्रवृत्ति का फल हो उसे मो सम्प्रदान कहते है ! जंसे- -ुक्तये हरि भजति" ।
कारक-प्रकरणम् १०१
. .__-------~------~-------------------- ~
विप्राय गां ददाति! दरिद्राय घनं ददाति । गुरवे सवंस्वं दद्यात् ।
इत्यादि ।
वस्तुतस्तु--“सम्यक् प्रदीयते इति सम्प्रदानम् 1
अयम्भावः -स्वस्वत्वनिवृत्तिपूवंकपरस्वत्वोत्पादनानुकरुलव्यापारो हिं
दाधात्वर्थः! अत एव "रजकाय वश्व ददाति इत्यादौ निरुकव्यापारामावेन
"रजस्य वस्रं ददाति" इत्येव साघु । परस्वत्वोत्पत्तिजन कव्यपारमात्रस्य
दावासवथंवादिनां मते तु (हरये नमः इत्यादौ अन्ते "इदं न मम" इति
वाक्यप् रणमावद्यक्रम् ।
अनुलीलनी कारिका
सम्प्रदानि निमित्ता क्रियायोगे च इतरचित् |
[6 चं श ५ ५.
शब्दः शक्त समर्थां नभः-स्वस्ति-हितादिमिः ॥
स्चादिषातयोगे च चतुर्थी धिषा मवेत् ।
१ *विभ्राय मां ददात्तिः इस वाक्यमें दान क्रियाकाकमंजो गौ है उसके
साथ विप्रका स्वत्व { अधिकार) स्थापित किया जाता है, अतः चिप्र संप्रदान कारक
होता है । | |
२. उदाहरणं यथा, दानाथंकधातुयोगे-ब्राह्मणेभ्यो घनं ददाति, यच्छति
वितरति वा। | |
क्रियायोगे--रात्रवे, मित्राय. सवेस्म वा सत्पथं दशयेत् ।
निभित्तर्ये - परोपकाराय सतां विभ्रूतयः । अध्ययनाय वस्ति ।
स्वादिधातुयोगे -- बालकेभ्यः रोचते मोदकः । मित्राय कभ्यति,
दह्यति, ईष्यंति, असूयति वा । ( बनुपसगंयोः करु घटुरोग्रहणम् } ।
शक्तादियोगे = अलं मल्लः { शक्तः ) मल्लाय । मादृ-पिच्म्यां नमः|
प्रजाभ्यः स्वस्ति! अग्नये स्वाहा । पिवृभ्यः स्वधा \ छात्राय हितम् ।
तृणाय मन्ये । घनिने (धनिनः) सुखम् । यज्ञदत्ताय खतं धारयति । मक्ताय
घारयति मोक्षं हरिः 1 गोपी कष्णाय घते 1 पुष्पेभ्यः स्पृहयति ।
१०२ संस्कृतव्याकरणम्
अयव
क्रिययाऽमौष्सिवाच्चैव धारिरचिस्पृहादिषु |
तादर्थ्य कल्प्यो चोत्पातक्तापन एव च |
हितयोने तुष्ठनयोमे नम-आादिश्योगतः।
५ दः दे | ५१ ¢
आश्चोबादे चतथ स्यात् करषादेः कमेतस्तथा |
( १) क्रियया अमोप्सिते, (२) रच्- स्पुह॒-वारिप्रभृतिधातुनां
प्रयोगे, (३) तादथ्यं, (४) क्टृपियोगे, (भ) उत्पातज्ञापनयोमे
(६ ) हितयोगे, ८ ७ ) तुमुनु्रत्याथंयोगं, { = ; नमः-स्वस्ति-स्वाहा-
स्वघा--अलं-वषट्योगषु, { € ) जािष्यघं, ( १० ) क्रवादेः कमंयु च
चतुर्था मवतीत्यथंः।
उदाहरण-माला ( उन्दोबद्धा )
दरिद्रेभ्यो धनं देहि ज्ञानायाऽव्ययनं कुर् |
नमः श्ररघुनायाय स्वस्ति तुभ्यं महीपतं॥
स्वाहाऽग्नये स्वधा पितरं रोगिणे हितमौषवम् ।
चिद्वे रोचते ऋडा नृपः कऋष्यत्ति दस्यवे
( १) परत्य शेते । ; २) हरये रोचते मक्छिः । पुष्पेभ्यः स्पृहयति !
मक्तय घारयति मोक्ष हरिः । (३) मुक्तये हरि मजति । ,४, मक्तिर्ञा-
नाय कल्पते । ( ५ । वश्ताय कपिला विद्युत् ¦ ( ६ ) ब्राह्मणाय हितम्!
( ७ } पस्तु यातव्यं ,पठनाय याति" ! ( ८ ) देवाय नमः । प्रजाभ्यः
स्वरित । अग्नये स्वाहा । पिदृभ्यः स्ववा! देत्यभ्यो हरिरलम् । वषड्
इन्द्रियाय । ( € } मवते भद्रं मयात् | ( १० } हरये ऋध्यति, दह्यति
ईष्यंति, असूयति वा
शुद्धं क्र-ूत्यानां वेतनं ददात्ति ¡ अव्ययनेन वसति ! बाङकं कूष्यति ५
देवानां ब्राह्मणानां च नमः | राज्ञः धारयति । एलानि स्पृहयति ।
कारक-्रकरणस् १०३
५. अपादानयु
"अपाये यदुदासीनं चं वा यदि वाऽचलम् ।
भ्रुवभेवातदावेश्चाद् तदपादानच्यते ॥'
पततो धव एवासौ यस्मादशचात् पतत्यसौ ।
तस्थाप्यश्वस्य पतने इुढ्यादि धुवमिष्यते ॥ (इ. का )
न्वमपायेऽपादानम् -- अपायो विग्छेषः तस्मिन् साध्ये यद् धतुवम-
विधूतं कारकं तद् अपादानस् + । अर्यात् शतो विकछषस्तदपादानम्,
यस्मात् कस्यापि वस्तुनो विग्छेषो = विभागो भवति सः घ्रुवपदाथंः
अपादानसूच्यते ।
अपादाने प्वमी--अनुक्तापादानेर पच्चमी भवति ।
घ्रवब्देन अत्र विकषस्यावधिभरतः प्रकृतघात्व्थैव्यापारानाश्रयो
गृह्यते, न तु सवंथा स्थिरः व्यापारानाविष्टं एव । अन्यथा 'घावतोऽश्वात्
वततिः इत्यदौ अशस्य धावनाश्रयतया अपादानत्वं न स्यात् । सिद्धान्ते
तु तस्य घावनाश्रयत्देऽपि प्रकृत'पत्'घात्वथंपतनाश्रयतया विन्ेवावचि-
शरूततया च अपादानत्वमुपपद्ते ¦
तथा च--ृक्षात् परणं पतति इत्यादौ वृक्षस्य पतनक्रियानाश्रय-
त्वेन पणपतनावचिश्रुतत्वाद् भवत्यपादानत्वभ् । एवं 'आमादु आयाति
चैत्रः इत्यादावपि ग्रामस्य विभागाश्रयत्वाद् अपादाचत्वम् ।
विमदः संस्कृतव्याकरणे बुद्धिकृतमपि अपायमाच्रित्य अपादानत्व-
मुपपाद्यते । “भीत्रार्थानां भयहेतुः इत्या्यनुशासनात् । यथा-- "चौराद्
१. जिससे कोई वस्तु अकग हो ( अर्थात् प्रस्तुत धात्वथंव्यापार का जो
आखय नही हो कितु विलगाव में अवधि होता हो ) उसे अपादान कारक (घ्व)
क्ठ्ते ह । { अपादान कारक प्रे पंचमी विभक्ति होती है । )
२. पंचमो मी अनुक्त श्रपादानमें हौ होती है । अत एव "विभेति अस्माद्
इति भीमः यह “मः प्रत्यय से मपादान उक्त है । अतः पंचमी नहीं होती ।
१०४ संस्कृतव्याकरणम्
विभेति, दस्योच्ञायते, इत्यादौ चोर-दस्युप्रभृतीनां वास्वविकविक्छेपाव-
धिदुतत्वामावेऽपि वौद्धविग्टेषस्य विवक्षितत्वेन अपादानत्वं भवतति!
जनुलोक्नी कारिका
अपादाने न्यवर्थे च नियताध्यापदात्तथा |
व्राण-वारग-मी-योगे यतोऽन्तर्धातुमिच्छति
जनिन्यक्त्यो्च हेतुभ्यां हत्वय त॒ बिमाषक।
% (५ ५ + रै.
छते विनादिभिर्योओे ण्च्वमी च स्ता बुधः ||
(१ : ऋछते-योगे, (२) बहियोगि च पच्चमी भवति तथा (३)
पय् विनादियोगे* तु विकल्पेन पच्चमी, द्वितीया वतीया च ज्ञेया|
तद्या -{ १ } छते कृष्णात् । { २ ) वहिर््ामातु । { ३) ग्रामाद्
ग्रामेण ग्रामं वा पृथक् } इत्यादि |
भरुवत्वम्-प्रकृतघात्वयंव्यापाराश्रयत्वे सति तव्वन्यविमागाश्चयत्वस् ।
अपादानत्वम् -विमायजनकव्यापाराना यत्वे सत्ति वि मागाश्रयत्वस् |
उदाहुरण-माला ( छन्दोबद्धा }
धनाद् गरीयसी विद्या, कूपाद् रम्यतरो गरुणः |
सोमात् सञायते पापं पापो स्वर्गात् पतत्यवः ||
विपदख्रायते बन्धुः सलाद् विभ्यत्ति सञ्वनाः |
।
।
= समत _ दुखं, लोमादृष्टिजते मनः];
प्रासादात् प्रेक्षते शरुषः पीठात् प्यति वालकः
श्रमाद् विनान विद्यास्याद्, घर्मादन्योऽस्ति कः मुद्त् ।।
आनत्योः न्रियमन्वच्छेद्, छते ज्ञानात् कुतः सुखम् ।
त्रिदेवेभ्यः पृथग् देवान्, य: पद्यति ख दुमतिः ॥
अपादाने वृकात् पत्रं पतति । ग्रामादागच्छति वालः }
दिग्बाचकत्वे-उदवेरु्तरं श्रोकषेत्रम् ।
१. दे° धृयगूःविना-नानाभिस्दतीयान्यतरस्यासूः घुम { ``
कारक-प्रकरणस् १०५
अन्ययोगे-मित्रादन्यः कः तरायते ।
हेतौ--कस्मात् { कस्य, केन वा ) हेतोः ।
त्यवर्थै कम॑गि--छजुरात् जिष्ेति ( श्वसुरं वीक्ष्य )
अधिकरणे -- आस्षनात् प्रेक्षते ।
वरायै शिक्चायाः : विज्लया शिक्तं वा) विना न कोऽपि ज्ञानं लमते
हने-- ब्रह्मणाद् हीनाः सवं एव वर्णाः }
ऋते जलाद् ऋते पिपासा न दूरी भवति ।
बहियगि--ग्रामाह् बहिः कोलाहलः श्रूयते ।
"आ" योगे--आ-जी वनाद् दासोऽहं गूरोः |
अधिके -सत्सक्गादधिकं न किमप्यस्ति सुखम् ।
प्मृतौ--मार्गत् प्रभृति रीतस् ।
अयेक्षा्ये ~ घनिनो विद्वान् अष्टो भवति ।
दुरार्थे- निवासस्थानाद् दूरं मल-सूतरं त्यजेत् ।
काल्वाचछत्वे--भोजनःात् पूवं पादौ प्रक्षालयेत् \
गुदधं कृठ--ग्रमेण प्रस्थितो गुरः ! शकटादवतरितो बालः । पृस्त-
कस्य विना कथं पठेन् छात्रः । विद्यालयस्य बहिः कोऽस्ति 1 अध्ययन
स्य प्राग् गुरं प्रणमेत् । वृक्षेषु पतितः अश्वेन पतति ।
६. षष्ठी
( सम्बन्धे षष्ठो )
पो देवे ! उक्तादन्यः सेषः --उक्तात् = कारकश्तिपदिकार्थाद्, अन्यः
स्वस्वायिभवादिसम्बन्धः, दोषः, तत्र षष्ठी स्यात्+ ।
ताता
१. उक्तम अन्धको श्वेप" कहते! प्राविपदिकाथं मे प्रथमा, क्मंमे
द्वितीया, कण मे तृतीया, सभ्म्रदानमें चतुर्थी, जगदान मे पच्चमी मौर अधिकरण
मे सक्ठनी उक्त ह । उनते अन्य { अतिरिक्त } स्वस्व्सिमाव, अवयवावयविमाव,
अःदाराययम्धव, जन्यजनङमाव, कायंकारणभाव आदि सम्बन्ध-सामान्य मे षो
विमक्तिह्ेतीदै)
१०६ संस्कृतव्याकरणम्
मोमा िममनातणााणमााानज
षष्ठयाः कारङ्ववं नास्ति ”
षष्ठ्याः कारकत्वासावे बीजं तु--खम्बन्स्य क्ियाजनकत्वामाव
एव । यस्य हि क्रियया सह् अन्वयो भवति, तदेव कारकमित्युच्यते |
सम्बन्धस्य तु विरोष्यादिनेवाऽन्वयो मवति न तु क्रिययेति तस्य
कारकत्वं नास्ति । वथा--'रामस्य पुस्तकमानय" इत्यत्र आन्यनरूप-
न्रियाजनकत्व पुस्तकस्यव न तु रामस्य । रामसषम्बन्विपुस्तकमानयेति
परम्परया क्रिया जनकत्वेऽपि रामपदस्य साक्षात् क्रियःजनक्त्वामावेन
तस्याः कारकत्वं नाज्गीकृतं तज्जः ।
राज्ञः पुरुषः, रामस्य गृहम्, इप्यादौ स्वत्वं गृह्पुरुपाद, स्वामित्वं
राज-रामादौ, इति तत्र षठी कद्ध} यद्यपि सम्बन्वः उमयनिषछठः तयाऽपि
भदकादेव ष्टौ मवतीति स्विति: ! भरकृते पुरषसामान्यस्य भेदकं राज-
पदं, गरटपामान्यस्य च रामपदमितति तत्र तत्रव षष्ठीति फलितम्
अनुदीलनौ कारिक
पष्ठी सवत्र सम्बन्धे ढृब्रोगे कवठ्-कमेणोः |
नि्धीरणाऽनादरयोः स्मरतिहिंमादिकमसु ।!
अथव
क्मादावपि षष्ठो स्यात् सम्बन्धस्य विवक्षया)
सवेनाम्नस्तु हेत्क्तौ उक्ते हेतौ च केवङे)
कतिः स्यात् कवृ-क्मम्यां छादेशादौ तु खण्डितः ।
कृत्ये कतबिक्ल्पेन तल्यार्थाच्च तथा मता ॥
मी
१. सम्बन्धषष्टो को कारक नही माना गया है, क्योकि सम्बन्ध मे क्रियाजनक-
त्वरूप कारकत्मं॒नदहीं होता \ जेते "माणवकस्य पितरं पन्याने पृच्छति", इख
वाक्यमे पितासेदही प्रह्नादि क्रिया का उत्पत्तिहो जलनेके कारण उनके प्रवि
माणवक अन्यथा सिद्ध हो जाता दहै |
कारक-प्रकरणस् १८७
उदाहरण-माला { छन्दोबद्धा ,
निर्मवं हि सतां चित्तं दीनानां बन्धुरीरः ।
शिष्याणां गुरवः पूज्या मित्रस्यामाषण् णु ॥
देधाखिजगतां सखूष्टा प्रजानां पालको वृपः
नराणां क्षत्वियः शरः पित्रोस्तुल्यं न देवतय् ॥
सम्बन्धे--राज्ञः पूरुषः! रामस्य पुस्तकमिदम् ।
वम्बन्धविवक्षायां--“मातरं स्मरति" इत्यस्य स्थाने मातुः स्मरति" ४
हेतशव्दधरयोगे--“अच्चस्य हेतोः वसति' ¦
सर्वनाम्नः हेतुचब्दप्रयोगे--किन हेतुना इत्यस्य स्याने, कस्य हेतोः' ४
कतकमंमोः--कष्णस्य कतिः, जगतः कता कष्मः |
छादेकादौ तु--खण्डिता (षष्ठो न मवति }।
कृत्यानां कतरि वा-मया ममवा सेव्प्रो हरिः)
ु्या्यगि वा--तुल्यः सदशः समो वा कृष्णस्य क्षणेन वा ।
नि्षारणे--वर्णनां ब्राह्मणः अष्ठः ।
अनादरे त्रो याति बदियुयेः।
हिसार्यकमंणि--चीरस्य निह्न्त ।
७. अधिकरणम्
आधारोऽधिकरणम् - ककरमद्ारा तच्चि (कट्कमंनिष्ठ) क्रियायाः
आधारः ( आश्चयः } कारकमधिकरणसं्ः स्यात्, \
उ्षम्यथिकरणे--अनुक्तऽधिकरणे सक्तमो भवतिः \
आधारस्तिवा--{ १) ठेकदेशिकम् ( ौषन्छेषिकम् ), (२ ) वेषयिकस्
(यत्र वस्तुनो विषयता अस्ति), (३) अयिव्यापकं ( यत्र वस्तु
व्यापितया तिति } च ! यथा-
___-_---_--------_-_-_ ~
१. कर्ता अर कमं के वाश्नय { आधार } को जधिकरण कारक कहते ह }
२. अनुक्त अधिकरण कारक मं सक्षमी विभक्ति होती है ।
१०८ सस्कृतम्याकरणम्
` --------_-_-______________ _
१. कटे आस्ते । वने वसति ! नयां ज्ञाति । ( एकदेखे इत्ययः )
२. मोक्षे इच्छाऽस्ति | विद्यायामदुरायः । ¢ तत्तदिपये इत्ययः )
३. तिलेषु तेलम् । दुग्घे माघुयंम् ( सर्वानवयवानु व्याप्येत्यर्थः )
अनुशीरनी कारिका
आधारे चैव निषरिथच्छेदे कारमावयोः
निमित्ते कमंसंयोगे विभक्तिः सप्तभौ मवेत् ॥
सपमी त्रिविधाधारट् दृरान्तिकाथंतोऽपि च |
गवान्तरं यरो लक्षयं कर्मयोगे निमित्ततः!
प, क~ रणं ५
नित्येव सा मता सद्धिरथ निर्धारणं यतः ।
जआानाद्रमावे च षष्ठी स्यात् सक्रमी तथा|;
उदाह्रण-माला ( छन्दोबद्धा }
गुणेषु विनयः अष्टो गोषु क्ष्णा पयस्विनी ।
समायां शोमते विद्वान् वर्षाभु वर्घते नदी॥।
चोरे गते सख जागत्ति हिष्यो याति गते गुरौ |
व्यणि द्वीपिनं हन्ति सीम्नि पुष्कलको हतः ॥
तराचवाघारे--कटे आस्ते इत्यादि |
ईरान्तकायंम्यः--वनस्य दुरेऽन्तके वा |
क्रियया क्रियान्तरच्छये-मयि बागते स॒ गतः ( इयमेव सति स॒क्षमी }
निमित्तात् कम॑योगे-- चर्मणि द्वीपिनं हन्ति * |
१. चमणि द्वीपिनं हन्ति दन्तयोहंन्ति कुञ्रम् ।
केदोषु चमरीं हन्ति सीभ्नि पुष्कलको हतः ॥1'
कारक-प्रकरणमू १०६
नि्घारणे- नृणां नृषु वा द्विजः अष्टः । छात्राणां छात्रेषु वा सैत्रः पटुः ४
भृखानादर्मवे--रुदति पुत्र, रुदतः पुत्रस्य वा पिता जगाम ।
अवच्छेदे --वःट्ये विद्यम् उपाजयेत् ।
अवच्छेदे--ग टत इव केरोेषु |
षट् कारकोदाहरणानि
रामो राजश्णः सदा त्रिजयत्तै रामं रमेशं मञे
रा्ेगाऽभ$ता निश्चाचःचमू रामाय वस्म नमः;
रामान्नास्ति परायणं प्रं गस्य दादौऽस्म्यदं
रामे चित्तलयः घदां मध्तुमे दहे राम सायुद्धर।
कारक-विमश्ं
यह् पहर ( कारक में ) कटा जा चुका हैँ किं "्छियाजनकं कारकम् }
अर्थात् क्रिया के जनक या सम्पादक को कारक कहते हँ । वस्तुतः-- करोति,
क्कियां निवेतंयति, इति कारकम्" । यही कारक पद को सवंसिद्धान्त-वयुत्ति
दै! इसङ्एि जोल यः व्यापार का प्व्॑तंक दा किसी न किसी खूप मे साघकृ
नहीं है उसे कारक नही कटते )
छात्रः विद्यालये अध्यापकात् ज्ञानाय मना पुस्तके पठति" । यहं
पठनर्प व्यापार का सम्पादकं क्रिपी नकिसीख्प मेप्रत्येकदै, क्योकि छात्र
कर्ता दीकर, विदार्य जाधार् होकर, अव्यापक अपादान रूप से, ज्ञान उदं श्यत्वेन
सम्प्रदान होकर, मन प्रकृ उपकारक तथा करण हप से ओर पुस्तक कसंरूप से
¡एक हौ पठन क्रिया का निष्पादन करतेर्ह। जो क्रिया का सम्पादक नहीं है उसे
कारक नहीं कहते ¦ इसीलिए सम्बन्ध सौर सम्बोधन संस्कृत में कारक नहीं
माने जाते है ¦
हे बालक ( त्वम् } रामस्य वद्लं परयः यह "पद्यः देखो) इस व्यापार
काकतां त्वम् दैन कि बाक्क ओर राम केव वस्त्र का सम्बन्ध वता) टेन
कि व्यापार कास्षम्पादन करता है अतः सम्बन्ध ओर सम्बोधन कारक नहीं है !
उपरदरि पक्ति
नमः स्वस्ति, विचा, नाना, च्छते आदि कुछ अव्यय शब्दो के योगे मी
विमक्तर्यां होत हैँ । उन विमक्तियों को “उपपदविभक्ति ' कहते ह । जहाँ उपपद-
विमक्तिअौर कारक विमक्तिदोनोंकीप्रासि रहती है व्ह करक विमक्ति ही
होती है 1 "उपपदविभक्तेः कारकविमच्िवंलीयसी' । जसे --ुनितरयं
नमस्कृत्य यहां नमः के योन में चतुर्थो विमक्ति से वलवती, जो नमस्करणं रूप
क्रियाके योगम द्वितीवा कारक विमक्तिहै, वही होतौ है । तदुक्तम्-
१.पदमाधितयोतयन्ना या विभक्छिः सा उपपदविमक्छिः ¦
२. क्रियामाधित्योखन्ना या विभक्तिः सा कारकविमक्छिः |
कारक-प्रकरणप् ११२१
'उअपादान-सम्प्रदान.करणाघार-क्मणाम् ।
कतुश्वोमय-सम्ध्राप्तौ परमेव प्रवतंते" ॥
ऊंत--"पद्य उए्लकः गच्छति" यहाँ पर "पश्य! का कमं होने के कारण
बालक से कम॑-विभक्ति { द्वितीया ) को प्रासि है मौर शच्छति" का कर्ता होनेके
कारण उत्ते कतू-विर्माक्ति { प्रथमा ) को भौ प्राक है; किन्तु यहाँ पर इख पूर्वोक्त
क्रम ने पर जो कर्तु-विमक्ति प्रथमः है वही हतौ है।
प्रच्ना
"प्रातिपरिक्राथे- लङ्ग-परिमाग-वचनमात्रे प्रयमा' ( सु° }
प्रातिपदिकाथंश्च लिङ्क च परिमाणे च कदनं चं इति प्रातिपदिकाथ-लिङ्ख-
दरिमाण-वचवनानि { इतरेतर न्द्र ) तानि एव इति प्रातिपदिकाथं-छिद्ध-परिमाण-
वचन-मात्रम् तस्मिन् प्रथमा स्यात् । रन्ध समासत के जन्त या बादिमेश्रुयमाण
जो दद रहता है उसका प्रत्येक के साथ सम्बन्ध होता है ^ । इसल्थि यहां मात्र
पद का प्रातिपदिकार्थं जादि प्रत्येक दव्य के साथ सम्बन्य हौगा । अतः इसका
अथं टना प्रात्तिपदिकाथं मात्रे, प्रा्तियदिकायविश्ववा जिङ्खमत्रके जाविक्यमें
ठया परिमाण मात्र के आघ्रक्य में एवं वचनमात्र मे प्रथमा विमक्ति होती ह ।
प्रातिपदिक का अर्यं हे (१) सत्ता अथवा (२) स्वाथं गौर द्रव्य; यः (३)
स्वायं, द्रव्य ओर छिद्ध; या (४) स्वाथ, द्रव्य, छिङ्ध जर संख्या; या (५) स्वाय,
दव्य, छिद्ध, संख्या ओर कारक । जि प्रातिपदिक के उच्चारण करते ही स्वाथं,
द्रव्य, छिद्क, संख्या ओर कारकं इन पचो म जिप्रका ज्ञान निशितरूपसेहो उसे
ही यह प्रातिपदिकाथं कहते है इसर्िए उच्चैः, नीच्चैः आदि अचिङ्गक एवं
सत्तामाव्रबोधक अव्यथ चन्दो से तथा रामः, सौता एवं ज्ञानम् जादि नियति ङ्गक
चन्दो ते प्रात्तिपदिकाथंमात्र में एथमा विभक्ति होती है |
तिन शब्दों कालिङ्ख निधित न्दींहै उन ब्दो से किद्धिसात्राधिक्यमें
१. इन्द्रान्ते दन्द्रादौ वा श्रूयमाणं पदं प्रतयेकमभमिसम्बध्यते ।
२. प्रातिपदिकाथंः सत्ता 1 |
३. स्वाथं-द्रन्य-लिज्ञ-संख्या-कारकाणि इति पच्रकं प्रातिपदिकार्थः ।
यस्मिन प्रातिपदिके उच्चारिते स्वायं -्रव्य-लिङ्ग-संख्या-कारकेषु
मध्ये यस्था्ेस्य नियमेनोपस्थितिः स प्रातिपदिकाधंः \
1.
११२ संस्कृतव्याकरणम्
प्रमा होती है जसे--तटः, तटी, तटम् तया कृष्णः, ष्णा, ष्णम् इत्यादि
विद्येषण उन्दों मे लिङ्धमाव्राधिक्यमें प्रियमा विमक्ति होती ह)
परिमाणमात्रे प्रयमा का उदाहरण है-द्रोण तण्डुलः, खारी, शाटी, अःढकम्
चूर्णम्, इत्यादि । यहां परिमाणमात्रे प्रयमा केसे त्रोणरू परिमाणसे
परिच्छिन्न ( तोला हआ } तण्डु एेा अमी अथं होता है | यदि प्रातितदि-
कायं में प्रयमः होतौ तो द्रोणरूप तण्डुर ेखा अयं होता जो कि अभीष्ट नही है!
वचनमात्रे प्रथमा का उदाहरण दै--एक्तः, द्वौ, वहू. आदि यजं पर
एकत्व, द्वित्व तथा बहृत्व एक, द्वि अौर वहु चान्द से क्रम्यः उक्तदिनेपरमी
वचनमात्र मे प्रथमा विघान करने के कारण प्रयमा विनक्तिहोततौी है { अन्यथा
उक्ताथानामग्रयोगः' इ नियम से वहाँ एकत्व, द्वित्व एवं वहुत्व के द्योतक
क्रमते षु गौर उस वि्म्ति चहं आही)
'सम्बोचने च्" { सू° } ¦
ज्मिमुखीङत्य ज्ञायनं सम्बोधनम् । सम्बोधने अभिकरे गम्येऽपि प्रथमा
स्यात् ¦ अर्याद् जो वस्तु पहले से सिद्ध है उसके अभिगृदोकरण को रम्ब्येधन
कट्ते है, इसचिए सम्बोधन विभक्ति अनुवाचय विषय में होती है नकि विघेय विषय
मे जसे--हे राम ! सां पाः | किन्तु 'ह राजन् ¡ सावंमौमो मव राजा
पटे से सिद्ध ह इसक्िए् अनवाय हने के कारण सम्बोधन में प्रथन हुई, किन्तु
साडंमौम' विधेय है अटः उसते सम्बोधन मं प्रयमा नहीं होती टै
॥
अन्यःसायच प्रन्नः
(क ) कारकलकगं दििख्य कति कारकाणीति सोदाहरणं £ दद्यतःम् }
(ख ) "मातुः स्मरति" इत्यत्र षष्टः: कारकत्वं कुतो नेति प्रदद्यं रङ्कस्य
॥१।।
, 9,
2:
[1
7:
.९१
. & ‹
|
द्र
|
रो
४
? >
2,
2)
न
५
3!
५
|
५ र
<|
|
4
|
म्
(ग) बुद्ध कुर् पात्रं भुडक्तं। कविभिः काल््दिासः श्रेष्टः ! भ्यन्ञस्य
इच्छाऽस्ति } अस्तं गततं सवितारं सायंखन्त्यामुपास्ते |
इत्ति कारकप्रकरणम्
१. शसिद्धस्याऽभिमरुखीक रणमावं सम्बोधनं विदुः \'
पमास-प्रकरणम्
'एकण्टी वादः समाप्ः*
ुथ्-पुथगर्योपस्थापकत्वेद दृष्टानां पदनामेकार्थोपस्थितिजनक-
त्वमेकार्थीभावरूपं समस्नमेव समासः ^”
अनुशोक्चीय कारिका
पदानां सङ्खता्थानां मिलितानां परस्परम् ।
योऽयमेकपदीभावः षमासः* स ॒ब्रक्ीतितः॥
समासः पन्विषः3--{ १ ) केवलसमाख., { २) अव्ययीभावसमाव
{३ ) तत्दुरुषषमासः ( तद्पुखुषभेदः कमंधारयः ), ( ४ ) बहुव्रीहिं
समाः, ( ५} इन्द्रसमाखश्चेति ।
१ दोयादोसे अधिक पद जब बापस्च में मिल जाते तो उष मेरको
समास कहते हैँ ।
२. बड़ वाक्यको छोटा करना ही खमास का मुख्य उदेश्य होता है । समास
होने पर खमस्त माम प्रातिपदिक होता है, अर्थात् उनके बाद फिर विमक्तियाँ
गती ह| | |
३. घमा भेद के प्रसेग मे एक चक्ति मी है ( शमास-विमश्च' भी देखें }-
हन्द्रो द्विरपि चाहं गेहे मे नित्यमव्ययी मावः।
तत् पुरुष-कमं धारय येनाहं स्यां बहुव्रीहिः ॥
[ मे इन्द (जोडा) हूं ओर द्िगु(दो गार्योवाला) हू, मेरे घरमे ख्दा
अव्य्यृमाव ( खचं कृ अमाव ) रहता है, तत् पुरूष ( अतः हे पुरुष 1 ) कमं
धारय (क्मंका आश्रय ऊो ) जिस्ते म बहूव्रीहि { बहुत धान्यो वा)
हे ज ]
द चं° व्या०
११४ संस्कृतव्याकरणम्
१. केवलसमासः
"विश्चेषसंजञाविनिगं्तः केवलसमासः" `
अयं समासः “सह् सुपा" इति सूत्रेण विहितः ।
सह सुपा--अत्र खद्" इति योगवि मागेन--सुबन्तं समयन समस्यते
इत्यथंकरणात् क्वचित् (छन्दसि तिङन्तेनापि सुबन्तस्य समासो मवति ।
यथा--पयंभूषयत् ! अनुव्यचलत् इत्यादि ।
ततः 'सुपा' इत्यस्य--'सुबन्तं सुबन्तेन सह समस्यते" इत्यर्यन “भूत -
पूवः" इत्यादौ लोके समासो मवति ।
इवेन खहाप्ययं समासो दद्यते, किन्तु तत्र समासमध्यव्तिविमक्ते-
लपो न मवति ! यथा--जीवमूतस्येव } मातेव ! इत्यादि ।
२. अब्ययीमावः
अनव्ययम् अव्ययं मदतीति--“अन्ययोमावः'
पूवंयदाथंग्रधानोऽव्वयीभावः
अव्ययोभावस्षमासे पदद्रयं भवति ! तत्र प्रथमः अव्ययं भवेति,
द्वितीयश्च संज्ञाशब्दः । ततः समासे सति पदद्वयमपि अव्ययं भवतीति
अन्वययं संज्ञा ।
अयं नित्यसमासः { अविग्रहोऽस्वपदविग्रहो वा नित्यसमासः ¦ ), अर्था-
॥ हि ' ति ति १ रीरि
क्न
१ जिखकी कोई विशेष संज्ञा न हो, “उसे केवर खमा" कहते दै ।
२. दे० शवेन समासो विभक्त्यलोपश्च" वा० ।
३. जिस समास में पूर्वपद का अथं प्रधान हो उसे अव्ययीमाव कहते ह ।
( अव्ययोमाव समास में पूरवंपद प्रायः अन्ययही होते)
नोट-नामपूवंपदक अव्ययीमाव मी होता है \ यथा--सूपस्य रेः-सूपप्रति,
श्लाकस्य लेखः-शछाकप्रति । इत्यादि ।
समास्च-प्रकरणम् ११५
~~~ ~~~
दस्य विग्रहवःक्यं न मवति । सत्यपि विग्रहव।क्ये अन्येन पदेनम्समासे
तु अन्ययदम्रेव तिष्ठति । यथा- |
कृष्णस्य समीपम् = उपकृष्णम् | विध्नानामु अमाव; = निषि घ्नम् |
अव्ययम - अव्ययोभावसमाश्च समस्तपदानास् अव्ययत्वं नपुंस-
कत्वं च भवति" । अत एव जकारान्तं विहाय प्रायः सवव प्रयोगे विभचछे
श्रवणं न दृश्यते ¦ यथा-अविहूरि ¦ यथाश्चच्छि - इत्यादि |
नाव्ययोमावादतोऽम्त्वपन्छम्या- -अदन्तादन्ययीभरावात् सूपो न लुक्,
तस्य पञ्वर्मो विना अमदेशश्च मवति । यथा--
राममधिकत्य प्रवृत्ता कथा--अधिरामं कया ; कृष्णस्य समीपाद्
गतः = उपकृष्णाद् गतः ! इत्यादि
अनुरीटनी कारिका
यस्ाऽमवद् पूवपदेऽव्ययस्य नाम्न विधानाद् दिबिधच्च ह्म |
पूवः पदाथोऽपरे च तत्र परस्प; तमन्ययोमावध्रुदाहरामः |
अव्ययं विभक्तमोपसगृधिनयडवर्ामावाऽययाऽवन्त्रतिवन्दमरदु म वाय.
वाऽऽदु्यंयोगनचतराडदधम्य तिषा कल्यान्तवचनेषु - ए वर्थ वतमःनस्य
मव्ययस्य समथयुबन्तेन सह समासो भवति । |
उर।दएण-पाला
विमक्त्य्थे-हरो इति अधिहरि ।
पमीपे-गङ्गायाः समोपसु उपगङ्गम् ।
सशृदधो-मद्राणां समृद्धिः सुमद्रम् ।
१. अव्ययीभाव समास होनेपर समस्त माग को अव्ययसंज्ञा होती है ओर
बह नपुंखक गि हो जाता है|
र. पचमी विभक्ति को छोड़कर अकारान्त अव्ययीभाव से परे विभक्ति के
स्थानर्ेश्वष्हो जाताः >, | ।
११६ संत्कृदव्वाकरणम्
ब्यदधयं -यवनानां च्यृधिः दुयंवन प् \ यवनो को समृद्धि-हीनता } ।
अमवे- विघ्नानाम् मावः निविघ्नम् ।
बत्यये-बाघायाः अत्ययः { ष्वंखः ) अतिबाघम् } ु
सम्प्रति -क्रोचः सम्प्रति न युज्यते अतिक्रोषम् ( अमी करोवक्राः `
उचित नहीं }। |
शन्दघ्रादुभवि -हरेः प्रादुर्भावः इति हरि { हरि शब्द का परादर्माव } +
पञ्चात् गृहुस्य पश्चाद् अनुगृहम् ।
यथार्थे ( योग्यतायाम् }-ख्यस्य योग्यम् अनुू२म् ।
८ वीप्वायाम् }-गृं गृ प्रति प्रतिगृहम्, प्रतिदिनम् ।
( बनतिवृत्तौ } शक्तिमनतिक्रम्य यथाशक्ति, यथाज्ञानम् )
आनुपूर्व्य -ञ्येषठस्यानुूर््येण अनुज्येष्ठम् । |
यौगपदे- चक्रेण युगपत्--सचक्रम् ।
सादृष्ये-द्रेः सटथ सहरिः!
सम्पत्तौ-क्षत्राणां सम्पत्तिः सक्षत्रम् ।
साकल्ये-तुभमपि अपरित्यज्य सवृणम् { अत्ति )
बन्ते-अग्निग्रन्यपयंन्तम् सामनि! `
३. तत्पुरुषः
तस्य पुरुष्ः--"ठल्युख्षः, मथवा सः पुर्षः--तत्दुस्वः'
त्युरुषभेदः कर्मधारयः
यत्र तत्पुरुषे पदद्वयं समानाधिकरणं ( समानलिङ्खं, खमानवचणं मान `
विमक्तिकम् ) मवति स "क्मंघारयः' इति समानाधिकरणतत्युरषः' इति ¦
बनुलीख्नी कारिका
कविभिः सप्विधः स्यादित्येव कमंधारयः कथितः ।
तस्ुरुषान्तर्मावात् तद्त् प्राधान्यमीरितं चाऽस्य |!
समासप्रकरणम् ११७.
[माका य
विशेषणं, पू्ंपदे विश्चेष्यं तथोमयत्रःऽपि विशेषणं च ।
यस्योपमानं एरतस्तदादौ खम्मावना चाप्यवधारणाच।।
1
सप्तविधः कमं धारयः-
(१) विशेषणपूर्वपदः ( ५ ) उपमानोत्तरपदः
{ २) विशेष्यपूवंपदः ( ६ ) सम्मावनापूवंपदः
(३ ) विशेषणोभयपदः { ७ } अवधारणपुरवंपदवचेति
८ ४ ) उपमानपूवंपदः
उद{हरम-माख
{ १ ) नोलयुत्पलम् - नीलोदलम् । पीताम्बरः । |
{ २) वैयाकरणः खसूचिः वैयाक रणखसूची। मीमांसकः दुदुरूटः 1
{ ३ ) पूवं ज्ञातः पश्चाद् अनुकललिप्तः- स्नातानुलिप्तः । पीतग्रतिबदधः ।
( ४) चन इव इयामः--वनहयामः । कपूरयीरः।
{ ५) पुरुषः व्याघ्रः इव-पुरुषव्याघ्नः ! करकिसलयम् |
(६ , गुण इति बद्धिः- गुणबुद्धिः 1 आलोकशब्दः 1
( ७ ) विद्या एव धनं--विद्यावनम् । क्षमारस्नम् ।
१. यल्लिङ्गं यद्वनं या च विमरक्तिविशेष्यस्य।
तच्लिङ्घं तद् वचनं सेव वि मरछिपिंरोषणस्थापि ॥
मेदं विशेष्यमित्याहुभंदकः तु विशेषणम् ।
प्रवानं तु विशेष्यं स्ादश्रधानं विशेषणम् ॥
पदार्थे स्वाथंनिक्षेपादप्रघानं विशेषणम् ।
विशेष्यं तु प्रधानं स्यात् स्वाथंस्येव समर्पणात् ॥
उदाहरणानि-- |
पणंश्चनद्र, शुम: काल, एको देवः, त्रियः सखा ।
महान् सिन्धुरिमे लोकाः, सुप्तः बिहः, सुघोजंनः ॥!
१९द संस्कृतव्यकिरणस्
छन्दोबद्धा
( १ ) नीलोत्पलानि नारीणां नयनानीव रेजिरे ।
कृत्पितान्यल्पवातेन सत्सरस्यु स्यितान्यहो ॥
( २) उद्रीक्ष्य यस्य मातङ्गान् घना इति मनीषया ।
मयुरव्यंसका हृष्टा ननुनुस्तं नृपं मजे॥
( ३ ) पुंसां स्नावानुख्क्षानामश्नं मोज्योष्णमेव हि ।
प्थ्यमित्यन्नवीद् वेद्यः चाखनिशचप्रवं वचः।
( ४ ) रामोऽयं पुखूषव्याघ्रः संवृत्तः कपिकुञ्जरः ।
हनिष्यति बलाद् गुद्धे रावणं राल्लसषंमम् ॥
( ५) कौमुदौविद्दा भाति या वाणी रति-सुन्दरी \
कतातन्वी सदा दचात् सा द्राक्षामघुरां मिरम् ॥
( € ) तमाल्वृक्ष॑र्भितः संवृतो विन्व्यपवंतः।
वानरः सकलृदृष्टो दरादु मजमनीषया |!
(७ ) मनीषासल्िरयुक्ति र्नं वाक्कल्पनोमिमिः ।
य्चस्सर्रिद्धिः सम्पन्नो भात्ययं कविस्ाय्र
असौ महाश्चयः सूरिरयं पूज्यतमो गुरः।
अमो सुचरिवा, शिष्याः, सवं कुशलिनो वयम् ॥
ूर्वादिग्, विदुषो नासी, चार स्रक्, सरला मतिः।
तिक्तः शाखाः, प्रिया वाचः, शून्या याला, द शियः ।।
इयं पयस्विनी षेचुरिमाः कुसुमिता लताः)
एषा सुललिता भगीत्िरसौ रम्या वनस्थली)
दयां ठणं, नवं पत्र, तीव्रं दुःखं, महत् सुखम् ।
पीनं वपुश्चलं चित्रं, कान्तं रूपं, हितं वचः ॥
इदं मनोहरं पृष्यमेते दे मुरं फले।
तत् सृुक्षीतलं वारि, रमणीयमिदं सरः
समासप्रकरणम् ११६९
उत्तरदायंत्रघानः तत्पुरुषः"
यस्मिन् समासे उत्तरपदाथः प्रधानं स तत्पुरुषसमास इत्युच्यते ।
अव्र द्वितीयान्तमारभ्य सप्तम्यन्तं यादत् पूव॑पदैः सह सुबन्तं समस्यते ।
१, हि तीयातत्पुरुषः
दवितीयाधितातीतपतितगतात्यस्तप्राप्तापन्नै-धित-अतीत-पतित-गत-अत्य-
स्त-प्राप्त-जपन्नेः सह् दितीयान्तं पवंपदं समस्यते ।
उदाहरण-मला
कृष्टं ध्रितः-कष्टश्ितः सद्धुटमत्यस्तः-खङ्कुटात्यस्तः
कालमतीतः-कालातीतः सुखं प्राप्ठः-चुखभ्राप्ठः
क्रपं पतितः-कषपतितः शरणमापन्नः-शर्णापन्नः
ग्रामं गतः-ग्रामगतः
२, ठवृतीयातत्युरुषः
तृतीया तत्कृतार्थेन गुणव्चनेन--दृतीयान्ताथेकृतगरुणवचनेन, अथ-
हाउ हीन-दिन्च-भिन्न-रहित-शूुन्य-युक्त-रचित-कृत-दग्ब-हत-विद्ध-
दष्ट-मावृत--प्रणौत-आाच्छच्न-षदटश-सम-पूवं-कलह- मिश्रित-सहिता-
दिमिश्च दती यान्तं पूवंपदं समस्यते ।
उद्रहम-माछा
शङ्कुलया खण्डः ~ शङ्कुलाखण्डः शरेण विद्ध--शरविद्धः
धान्येन अथेः-घान्याथः सपण दष्टः-सपदष्टः
१. निस समास मे उत्तरपद का अथं प्रधान हो उसे तत्परुष समास कहते
है 1 तत्परुष समास होने पर खमस्त भाग उत्तरपद के ल्ङ्खं को प्रा्होता टै ।
२ तृतीयान्त पद का सुबन्तपद के साथ जो समास होतादहै उमे तृतीया
तत्पुरुषः समास कहते हँ
६२० संस्कृतव्याकरणम्
चनैन होनः-षनटहोनः वशञेण ावृतः--वस्नावृतः
शसेण चिन्न--शख च्छः फाणिनिनः प्रणोर्त-पाणिनिप्रणीतम्
नखेः भिन्नः--नखभिन्नः मेधेन आच्छन्नः--मेषाच्छ्चः
इद्धया रहितः--ब्द्धिरहितः मात्रा सटयो-पादृसदशी
ज्ञानेन शून्यः--ज्ञानश्यन्यः क्रोधेन समः- कोधस्षमः
चन्दनेन यु्तः-चन्दनयुक्तः मासेन पूवंः- मःसपूरवंः
व्यासेन चरितं--व्यासरचितम् वाचा कलहः--वाक्रुहुलः
कालिदासेन कृतं-कालिदाखकृतम् जलेन मिश्रितं - जलमिश्चित्तम्
अग्निना दग्बः---अग्निदग्वः मायया सदरः-- मार्या खद्ः
चौरः हृतम्-- चौर्तन्
३. चतुथीतत्युुषः
चतुर्थी तदर्थाथंबरिदहितसुलरक्ितैः--चतुध्येन्तार्थाय यतद्राचिना अर्था-
दिभिश्च चतु्यन्तं समस्यतं + ।
उदारहम-माला
युषाय दार--यूपदार् राष्ट्राय हितम्- -रष्टहितम्
द्विजाय इदम्--द्विजाथम् (पयः) पित्र सुखम्--पिवृसुखम्
काकाय दङिः--काकबनि गवे रक्षितम् --गोरश्ितम्
९. पमीनन्पुरुषः
पमौ मयेन -मयादि मिः पञ्वम्यन्तेः सह् सुबन्तं समस्ते ।
उदाईरण-माला
चौराद् मयमू- चौर मयम् रोषाद् मुक्तः-रोयमुक्तः
ग्रामाद् जागतः-~ ग्रामागतः राज्याद् श्रष्टः-राज्यश्नष्टः
१. तादथ्यं भें तरथा वकि, हित, सुख आदि सुबन्त पद के साथ चतु््यन्त पद
का जो खमाख होता है, उसे चतुर्थोतित्पुरुष समास कहते है ।
२. मय आदि सुबन्तपद के साय पन्छम्यन्त पद का जो समास होवा है, उसे
पंचमीतत्यु रष चमा कठते है । |
समासप्रकरणम् १२१.
मुखाद् अपेतः --सुखापेतः घर्मात् च्युतः - धमंच्युतः
वृल्लातु पतितः -- वृक्षपतितः ग्रहाद् निगंतः-गृहुनिगंतः
५, षृष्ःतत्पुरुषः
षष्ठो -स्वस्वाभिभावादिवाचकयष्टचन्तेन खड सुबन्तं समस्यते* ।
छदाहरम-पाहा
राज्ञः पुरुषः - राजपुरुषः गवां शाला --गोश्ाला
गङ्गायाः जलम्--गज्ञाजलम् सर्वषाम् उदयः --सर्वोदयः
ब्राह्मणस्य पुत्रः--ब्राह्मणपूत्रः दशस्य रक्षा--देशरक्ना
8. सप्रभोवत्युरुषः
समी ओौष्डंः--शौण्ड-धरुतं-कितव- प्रवीण-संवीत-पटुः प११्डित-कुलल-
निपुण -सिद्ध-शुष्क-पक्वादिमिः सुबन्तैः सह् सप्तम्यन्तं समस्यते? ।
उदहर्ण-याछ |
दाने शौण्डः ( कुशलः ) दानशौण्डः शाखे पण्डित --साश्चपण्डितः
क्रियायां घुतंः--क्रियाघूतंः काये कुशलः--कायंकरशलः
दूते कितवः ( धतं: ) य॒तकितवः धमे निपुणः--धघमंनिपुणः `
ध्म प्रदीणः--घर्मप्रवीणः योगे सिद्धः--योगसिद्धः
रणे संवोतः ८ गावृतः }--रणसंवीतः आतपे धुष्कः--आ तपशचुष्कः
व्यवहारे पटुः . -उ्यवहारपदटुः स्थाल्यां पक्वः-- स्थालीपक्वः
तत्पुरुषभेदाः
रतपुत्पोऽदविशोऽभूत् प्रथमरादिविमक्तिनम्कर्मदैः ।
उत्तरथद जनितार्यो धख्यरतत्रेति पण्डितैः - उरपदनन तायं बर्यसततरेति पण्डितैः रूथातः।।
१. समयं सुबन्त के साथ षष्ठयन्त पद का जौ समास होता है, उसे षष्ठी-
पत्यु र्व समास कहते हैं |
२- ओौण्डादिग्रकृतिक सुवन्त के साय सक्षम्यन्त पद काजो समास होता है,
उसे सप्तमीतत्पुरुष समास कहते हँ |
$ ५५ सस्कृतव्याकरणम्
ˆ~
उदाहूरण-माला ८ छन्दोबद्धा ,
( १ ) अमृतं योऽपिबद् दैत्यः तं वैकुण्ठो द्विषाऽच्िद्धनत् ?
राहृर्तरकायोऽप्य पूवंकायोऽमवद् ध्वजः ॥
( उत्तरः कायस्य-उत्तरकायः | पुवं कायस्य -पूवंकायः )
( २) दुःखातोतो मवत्येव यदि करष्याध्रितो जनः ।
अपिचाऽननबुभुकषुः सन् महतं सुख मनुते ॥
( ३ ) माघ्रावरः त्वं खलु मासयवं; त्वहं तु विचयानिपुणो नितान्तम् }
इतोव संसद्यपि वाडवानां परस्परं वाक्कलहो भूव
(४) गरही भ्रुतव्रलि दत्ते मोसुखं तु कृषोवलः ।
दत यष्टा युपदाह् कुण्डलाष्टापदं ब्रघः}}
(२) पूवं चोरमयं प्राप्य व्प्रा्रभीतस्ततः परम् ।
सुलापेतो जनः सम्यगरण्ये निवसेत् कथम् !।
( ६ } वृ्मुलमुपाश्चित्य जपतो देव प्जकात्।
अधिकं राजपूरुषः सेव्यः सवंमहान् यतः ॥
( ७ ) प्रार्यान्नमीन्राषीनं स्थालीयक्वं तु मानवः
वत्म॑न्यातपञुष्कः सन् दानशौण्डः कथं मवेत् ।
( ° ) नम्-ततयुषः ।
नन्तत्पुर्षस्य षड भेदा--
वत्घःदुरेयमसावश्च तदन्यत्वं ठदन्प्ता ।
अप्राशस्त्यं िरोषेव तजर्थाः षृट् प्रकीर्तिताः
उभौ नजो समाख्यातौ प्युदास-प्रसस्यदनौ ।
पयुदासः सदृग्राही प्रसज्यस्त॒ नि षेधट्त् ॥
परषान्तं विषेयंत्र प्रतिपेषेऽप्रधानवा।
४ वि १५९ यो "का त्रपदेन |
पयुदासः स विरेयो यत्रौत्तरषदेन नञ् ॥
अप्राधान्यं विधेयत्र॒ब्रतिकेषे प्रधानता
पर्ज्यग्रतिषेषोऽसौ क्रि
समासप्रकरणम् १२९३
{१1449 -11 411
( १) अब्राह्मणः =ब्राहमणसहशः ! ( ४ )} अनुदया कन्या = अल्पोदरा ६
( २) अग्रहुणम् = ग्रहणाऽभावः। (५) अधनम् = अप्रशस्तघनम् ।
( ३ ) अनश्वः = अश्वतरः । ( ६ ) असुरः =सुरविरोघः।
सम्पणं तव्वुरुषसमासोदाहरणानि
ददस्व विष्दापन्नं त्रायस्व शरणभागदम् ।
दयाहीनं पशु विद्वि दीनदेयं धनं हि नः।।
पापमीतो भवेन्नित्यं पिच्राज्ञां परिपालयेत् ।
श्ाज्ञदक्षं गुरुं पच्छन्न ब्रूयादप्रियं वचः॥
तत्पुरुष-विमश्चं
( १ ) तत्पुरुष समास के अन्तगत--उपपद समास, गति समा, प्रादि
समास, मघ्यमपदलोपी समास, उपमितत समाघ्, उपमान माप ओर नन् संमासं
मीञआजते हँ । जंसे--कुम्मं करोतीति -कुम्मकारः¦ वि~+-आ जिघ्रतीति
व्याघ्री । मालामतिक्रान्तः--अतिमालः } निष्क्रान्तः कौशाम्ब्याः-निष्को-
शाम्बिः। शाकप्रियः पाथिवः--जश्ाकपाधथिवः। पुरषः व्याघ्र इव--
पुरषव्यःघ्रः । घन इव श्यामः - घनश्यामः । न अश्वः--अनश्वः ।
२ ; तत्पुषविशेषः कमंवारयः--विशेपण-विदेष्यमाव से एकाथंप्रति-
पादक समास को कमंघारय समास" क्ते हैँ । क्म॑घारय समाद मे विग्रहवाक्य
के दोनों पदों में प्रथमा विमक्ति रहती है । जैप--नीलम् उत्पलम्-नोलोत्यलम् ४
महती नवमो- महानवमी 1
(३) कमघ्रारयविदषो द्विधुः { संख्यापूर्वो द्विगुः )---कमंधास्य-
विशेष को 'दविगुःसमाप्' कहते है, द्धिगु समास में संख्पादाचकः शब्द पुर्व॑पद म
होता रै | जैसे--त्रयाणां लोकानां समाह।रः- तविलोक्रो । पच्वगवघनः ४
सप्रषयः । इत्यादि !
१२४ संस्कृतव्याकरणम्
मकारान्त उत्तरपदक ` द्विगु" स्वीक्िग हो जाता है ! यथा--वयाणां सूत्राणां
समाहारः -त्रिसुत्री । पच्वानां मुखानां समाहारः -पच्वसूनी । दशमूली ।
। ४ ) परवह्लि्गं दन्द्रतत्पुरुषथोः ~ इन्द्र ओर तत्युरुष समास होने पर
समस्त माग उत्तर पद के जिग को प्राक्च होता है। जैसे- कुक्कृट च मयुरी च -
कुक्करुटमयूर्या । राज्ञः कुमारी - राजकुमारी । इत्यादि ।
(५) रात्राह्ञाहाः पुंसि-रात्रि, जह गौर अहृत शब्दान्त इन्दर गौर
तत्ठैरष पुंल्लिङ्गं होत! है । यया--अहो रात्रः । पूर्वाः । दयहुः \ इत्यादि ।
४. बहुत्रीहिः
अन्यपदाथत्रघानो बहुवीहिः१
( अत्र तत्पुरुषसमासादयं विषो यत्तत्युखषे प्रथमपदं द्वितीयपदस्य येन केन
श्रकारेण वि्चेषणमेव मवति, किन्तु बहुव्रीहौ समासगता: शब्दाः अन्यपदा्ंविदो-
षणानि मवन्तिर | )
अनेकमन्यपदार्ये--अन्यपदाथं वत्ंमानम् अनेकं प्रथमान्तं मस्यतेऽ ।
अर्थाद् द्वितीयादिसप्तम्थन्तविमङ््यर्यो यत्र अन्यपदार्थे विद्यते तत्र अयं
समासः ।
एवं च समानःविकरणानामू अन्यपदार्थे बहरी हिरित्यवसेयम् ।
१. जहाँ खमस्यमान किसी मी पद का अर्थं प्रधान न हो किन्तु कोई अन्य
भदाथं ही प्रघान ह, उसे बहूवरीहि समास कहते है ! जंते--पीताम्बरः { दिष्णु
भगवानु । जादि
२. बहुव्रोहि ओर तत्पुरुष समास में अन्तर यह दै कि तत्पुरुष मे प्रथम पद
दवितीय प्दकाक्िसोन क्सो रूपमे धिेषण ही होता है, किन्तु बहुव्रीहि में
समी पद मिलकर किशी तोसरे पदां के विन्चेषण होते है| |
३, बहुव्रीहि समास मे अन्य पदां में वर्तमान अनेक प्रथमान्त परस्पर
समस्त होकर एक् हो जाते हैँ । |
समाप्त-प्रकरणम् १९१५
अनुशील्नी कारिका
सष्टमिरारूथाभि्ा विख्यातो यः सवै बहु्रोहिः।
अन्यपदार्थ दृख्यः इ्थिरो बिद्ुषबहुबीदही ॥
दास्यां पदास्यां बह्ुमिः पद्या सर्योभयोः सा पदयोः पदर ।
यस्याऽप्रवत् पूषपदे सद दिगन्तरा्यतिहाररक्ष्मा ।}
उदाहूरण-माख { छन्दोबद्धा
{ १ ) दिपदानाम्--
"प्राघठाग्निमेवमिषुमुढरथा* नथाश्वानु तुणी मुद्घृत मरं च बहञ्जवेन +
रुद्रोऽपि वीरपुरुषाः ‡ स पुरो बिभेद दवे रत्तपदयुरेव महाबलः सन् ।४
( २) बहुपदानाम्--
नीलोत्पल्वपु-ड पलु श्रोमत्यीताम्बरो* हूरिः।
यस्य प्रसादात् कुढ्जाऽभूदु दिव्यत्रिदरविग्रहा |
( ३ ) संख्योमयपदानाम्-~
काननेऽस्मिन्नहो राजन् > द्वित्रैरायासितो जनै;।
लभ्यन्ते पचषा° नागा इत्युदुवंलिनः प्रम् ॥
( ४ ) संस्योत्तरपदानाम्-
ब्राह्मणाः कति वा रद्र वदन्तमिति संख्यया ।
कुशलस्त्वेक्या युक्तया वदेदुपद््ा< इति ॥
१. प्राप्ठः जनिनिःयंसः, तम् २. ढः रवः यस्ते, तानू ।
३. वीराः पुरुषाः यारु, ताः! ४. नीलम् उर्व वयुः यस्य सः
५. श्रीमत् पीतम् अम्बरं यस्य खः | ६. द्रौ वा त्रयो वाद्धिव्राः।
७. पञ्च वा षड वा = पन्वषुः । <. दज्चानां समीपे ये मन्ति ते।
१२९ संस्कृतव्याकरणम् -------श्ववकणव् ______
( ५ ) सहयुवंपदानाम्-
सकलाः सहसन्तनाः सकला अपि बाडवाः ;
प्रोचुः स्वस्ति महीपाय सहूपुत्राय २ सन्ततम् ॥
{ ६ दिगन्तराकक्षणानाम्--
विद्यदृत्तरपुर्वायाममोधाः म हितञ्च वा|
यदि दक्षिणपूर्वायां वृहष्टिनैव भवेत्तदा);
{ ७ ) ग्यत्तिहारलक्षणानाम् - |
*वाहुबाहवि केवाच्चित् मुशीमृष्टचद्ुततं तथा ।
केशकेस्यमवद् युद्धं वानराणां च रक्षताम् |
बहु वोहि-विमश्ं
{ १ ) क्वचित् सक्षम्यन्तादि आर एयगान्त पदो कामी बहुव्रोहि स्मा
होता दै) जैषे - नीलः कष्ठे यस्य सः नो लकण्ठः | चन्द्रमालः । इत्यादि
(२ क्वचित् उपागत बहुवरोहि समास भो पये जाते ह | यथा--
चन्द्रस्य कान्तिरिव कान्तिय॑स्य सः चन्द्रकान्तिः । मनोजवः । इत्यादि ।
(३! क्वचिद् नन्, उप्तगं या संख्यावाचक पुवंपद के साथ भी वब्रोहि
मास होता है! यथः-- अविद्यमान. पुरः यस्य स.- अपुत्रः । निदंयः |
उपदशाः । इत्यादि |
( ४ } क्वचित् तृतीयान्त पद के साथ सह" या श्सहित' का बहुव्रीहि समास
होता दै मौर चह या सहित के स्यानमें श्व ही जाता है । यया --पुतरेण सह
सपुत्रः 1 सीतया सहितः- सप्तत: । इत्यादि |
( ५.) क्वचित् बहूव्रहि समास मेँ अन्य पदाथं को प्रवानत्ता नहीं मी रहती ।
यथा--द्वौ वा त्रयो वा-द्ित्राः (दो यातन, पच्वाः ( पांचिया द्धं) इत्यादि ।
~~~
~~~.
१. कलाभिः सह वतन्ते इति-=पक्लाः! २ . पुत्रेण सह वतते इति =
३. उत्तरस्यात्र पुवंस्याश्च दिलोयं- सहपुत्रः, तस्म
दन्तरारं सा उत्तरपूर्वा, तस्याम् |
४. बाहुभिश्च बाहुभिश्च गृहीत्वा इदं युद्धं प्रवत्तं बाहूबाहवि ।
0 +
कपिभिरपि ितेतिकमिकभयनििातितितिषे
( ६ ) बहू्रीहि समास में निष्ठान्त पद का पुवं प्रयोग होता है । यथा ~
उदन पीतं येन सः--पीतोदकः } कृतकृत्यः इत्यादि
५. इन्द्रः
चकारबहुलो दन्दः
ट॒न्द्रसमासः उभयपदाथेप्रधानः सदेपदा्थ॑म्रघानो वा मवति |
यथा--"घटपरौ" इत्यत्र घटपटयोः सुख्यत्वेन प्रतीतिः । "हरिहरगुरवः"
इत्यःदौ च त्रयाणां मुख्यत्वेन प्रतीतिः।
अनुडीकनो कारिका
यरिषन् समासे प्राधःन्यद्कमयोः स्यात् पदार्थयोः |
५५ व, न, (१५
सषि दन्दो दिषात्तेयो बुधेरिति विनिधितः॥
इतरेतरयोगाख्यः समाहाराहयस्तथा । `
दभ्थां पदाम्यां बहूमिहपो चेति चतुर्विधः ||
वायं इन््रः--चा्थं वतंमानम् अनेकं सुबन्तं समस्यतेऽ ।
चास्तु चतुविषः--{ १ } समरञ्चयः, ( २ ) अन्वाचयः, { ३) इतरे-
चरयोगः ( ४ ) समाहारश्चेति । तत्र-
( १ ) खमुच्चयः- -परस्परनि रपेक्षस्य अनेकस्य एकस्मिन् अन्वयः ।
यथा--ईहवरं गुरं च मजस्व' | |
१. दे०भननिष्ठा' सू०।
जिस खमा मे समी पद प्रान हों गौर उनके बीच का योजक अव्यय
(च) दत रहे उसे ढन्द्र समास कहते है ।
३. चाथ { इतरेतरयोग गौर समाहार अथं } में वतमान अनेक समर्थं सुबन्त
का समास होता है गौर वह समास इन्द्रसंज्ञक होता दै
नोट-- इतरेतर इन्द खमाख मं खमस्तमाग परपद के लिङ्क को प्रा होता
ड ! दे° परवक्िङ्गं इन्दरतत्युरुषयोः सू° ।
१२८ संस्कृतव्याकरणम्
( २ ) बन्वाचयः--अन्यतरस्य आनुषङ्किकत्वेन अन्वयः { यथा--
भिक्षामट गाद्धानय' । ( अवोभयत्र अघामर्थ्याद् न समासः )
( २ ) इतरेतरयोगः -मिलितानामन्वयः इतरेतरयोयः ! अर्थात्
परस्परसपेक्चसमुदितस्य एकक्रियायामन्वये शति इतरेनरयोगनामा
दरनद्रछमासो भवति } यथा--ववश्च खदिरश्च = ववखदिरौ, चिन्वि । जत्र
घवखदिरयोः सहैव छेदनक्रियायामन्वधेन परस रसाहित्यात् सामथ्यं
भगुक्तः समासः । उमयोः प्राव्यं च । एवं-- रामकृष्णौ ! शिवङशवौ ।
( ४ ) समाहारः --समूहुः समाहारः}! अत्र खमदायस्य प्राघान्यादु
एकत्वाच्च नपुंसकत्वम्, एकवचनत्वं चेति समाहारनियमः ! यवा--
संज्ञा च परिभाषा च तयोः समाहारः-संज्ञापरिमपम् । एवं--पाणि-
पादम् । रथिकादवारोहम् । इत्यादि ।
इतरेतरयोगे पदानां परस्पर्म्बन्थमःत्रं प्रतोयते, समाहारे तु
समाहारस्यापि प्रतो तिरित्यनयोदेलक्षप्यम् |
अनुलीलनी कारिका
यत्र द्विखं बहुत्वं च च न्दर इतरेतरः।
समाशरः स विज्ञेयो यत्रेकसं नपुवक्षम् ॥
विमलंः--{ १ ) इन्दसमासे अल्याच् पदानां, पुज्यवाचकानां धिसंज्ञ-
कानां पूदप्रयोमो भवति । यथा--शिवकेरवौ ¦ तापसपवंतौ । हरिहरौ ।
( २) ब्राह्यमादिवर्णानां तु कमेम पूवपरयोः} यया- व्राह्मण
क्षत्त्रिय विद् शूद्राः |
( ३) “्रतुश्च ज्यायषः' यथा-युचिष्टिरद्ुनौ | इत्यादि ।*
(४) खमनान्नर ऋछतु नक्लत्राणां च क्रमे दूवंयोयः} यथा-
हेमन्त-रिशिर-वसन्ताः । कृत्तिका रोहिण्य । इत्यादि ।
(५) अत्राणिवाचकानां प्राण्यज्घानां च समाहार एव ! यथा--
कुशकं{शम् 1 धानाशष्कुलि । पाणिपादग्रू ! इत्म्रादि।
समासप्रकरणम् १२९६
भेण मोम
(६ ) ( क ) अचेतनानाम्, { ख ) भिन्नलिङ्गानां नदीनाम्. (य)
देदावाचकानाम्, { घ ) ग्रामवाचकानाम्, { ङ} क्ुद्रजन्तुवाचकशब्दा-
नाम्, ( च } येषां च विरोधः शाहवतिकः तेषां च समाहार एव |
यथा-( क ) योूमचणकम् । ( खं ) गङ्गालोणम् ।
( ग ) अङ्गवज्गम् } ( घ ) मथुरापाटलिपुत्रम् ।
( ङ } यूकालिक्चम् । ( च ) अहिनकुलम् ।
(७) चवर्गन्त-दकारान्त-षकारान्त-हृक्ारान्त-पमाहारदन्द्रेभ्यः समा-
सान्त चप्रत्ययोऽपि विदितः ¦ तयथा- वाक्त्वचम् ! त्वकखजम् । शमी-
टद् । वा्त्विषम् । छत्रोपानहम् । (एषु सवत्र नपुंसकत्वमेकत्वं च)।
उदहर्ण-मारा
( छन्दोबद्धा }
( १ ) द्विपदेतरेवरयोगदन्द्ानाम्-
ययोबंलेन समितौ निहतौ कंसरावणौ ।
*सुर्याचन्द्रमसोवंश्यौ रामङृष्मावहं भजे ॥
( २) बहूपदेतरेतरयोग-दन्द्रानाम्-
वायीदूपत्रडागानां महतां स्थापनादपि |
घम्ि-काम-मोक्षाचर सिद्धधघन्त्यत्र न संशयः ॥
( ३ ) द्िपदखमाहार-दन्द्ाचाम् -
चातोष्मं सुखदुखं वा सहमानो हि वतंते।
नियम्य वाकूत्वचं सम्यक् स हि योगीति कथ्यते ॥
( ४ } बहुपदसमाहारदन्द्ानाम्-
ठक्का-मृदङ्ग-पटहं यस्य दध्वान मन्दिरे,
जश्व-हस्ति-रयं चाऽस्तु भावृकं तस्य भरुभृतः ॥
"वकः
१. सूर्य॑ चन्द्रमा सूर्याचन्द्रमसौ ( पुष्पवन्तौ ) 1
२. धमश्च अवं काम मोक्षव्र--षर्मायंकाममोकश्चाः |
६ स व्यार
समासष-विमरं
तित्य ओर अनित्य खमास-नित्य ओर अनित्य को दृष्टि से समाव
दो वरह का है) “अविग्रह नित्यसमासः, अस्वपदविग्रह वा' | अर्थाद्
जिस मासमे लोकिंङ् विद्रहनदहो या जिस समास के लौकिकं विग्रह वाक्यम
समासके पर्दोमे से कोई एक स्वरूपतः न कटा जाकर अर्व॑तः कहा जायवे
दोनों नित्य चमार)! जेपे--कृष्णसपः ( गेहूमन साँप } 1 य्ह कृष्णः
स्पः-कृष्ण घपंः' ठेवा लौकिक विग्रह नहीं होता \ विग्रह करने से "काला सप
अयं हो जायगा न कि गेहुमन, जो बमीष्ट द्र ¦ (मनुष्याः एव=वनुष्यमात्रम्ः।
यहाँ विग्रह् में मत्र चब्द नहीं कहा गया है--तदर्थंक एव शब्द कटा याहं
इसछिए यह् भी नित्य्षमास है } इख अतिरिक्त जिसमे रोकिक् विग्रह हौ वहं
अनित्य स्मास है ।
विग्रह् -'वृत्त्यर्थावगोवकं वाक्यं विग्रहु--- वृत्ति के अथं को अभिव्यक्त
करने वाले वाक्य को विग्रह् कहते हैँ । विग्रह वाक्यकेदारादही वृत्ति मे अये
हए षदो को अलग-अलग करके अथं प्रकट किया जाता है | यह विग्रहं खोकिक
अौर अरौकिकमेदसे दो तरह का होता दहै! “लोकं प्रयोगाहुः लौकिकः, }
अर्थात् लोक में प्रयोग के योग्य जो विग्रहु है वह् लौकिक दै} यथा--रा जपुरुषः
इख समास वृत्ति का अर्थाव्रवोधक् वाक्य है “राज्ञः पुरुषः" ओर लक में प्रयोग
के अयोग्य, केवर शास्त्रोयप्रक्रिया-प्रदद्ंक वःक्य को. ञ्खौकिक विग्रह् वाक्य कटुते
रहै! जपते - राजन् अपु पुरुषस् ।
वृत्तिः-परार्थाभिषानं वृत्तिः विग्रहवाक्यावयव पदार्थेभ्यः परः =
अन्यः योऽयं विदिष्टेकाथेः, तल्रतिपादिका वृत्तिः ।
अर्यात् विग्रह वाक्य के अवयव जो पद, उन अर्या से अतिरिक्त जो एक
विष्ट समुदायाथं, उसके प्रतिपादक को वृत्ति कढते हैँ । जैसे पीतम् अम्बरं
यस्य स पीताम्बरः । यँ विग्रह वाक्य के पीत गौर अम्बर पदों के अर्थोसे
अतिस्क्ति पीत अम्बर वारा पुरूद' यह एक विचष्ट अयं समाघरूप वृत्ति ते ही
जत होता दै । इसचिए् कटय मया दै-
समास-प्रकरणम् १३१
पाणिन्यादिभिराचार्येः शब्दगाङ्ञ-प्रवक्ठृमिः ।
मभगिता वृत्तयो याहि विरिष्टेकाथं-बोधिकाः॥
समास्ता एकशेषाश्च तदविताश्च कृतस्तथा ।
खनायन्ता बातवश्च ता एव पञ्वक्ा मताः।
इख प्रकार विशि एक्-अवं को बोधक पांच तरह की वत्तियां है
( १ ) समासवृत्ति, (२ ) एकेषवृत्ति, ( ३ ) तद्धितवृ्ति, ( ४ ) इद्वत्ति
जौर ( ५ ; सनाद्न्यधातुवृत्ति ! इन समो वृत्तिथों मं पदार्थो से अतिरिक्त एक
समृदायाथं प्रतीत होवा है ! जसे--
( १ } समास्वत्ति मे -- "राजपुरुषः" से “रा जक्षम्बन्घी' |
(२ ) एक्दोषवृच्ति मे -पितरौ' से भाता ओर पिताः
(३ ) तदधितवृत्ति मे-दाश्चरथिः' से ष्दञ्चरथ का अपत्यः |
(४) उद्ृत्ति मे कुम्भकारः" से कुम्भ का बनाने वालाः ।
( ५ ) नाचन्तथातुदृत्त भे --त्रौयतिः से “अपने लिण पवर को इच्छा
करने वाला" } इत्यादि |
समयः पदविधिः -पदस्म्बन्धी जो कायं वह् सम्याधितत होता है ।
अवन् य दूरात पदस्म्बन्वी कायं सामथ्यं रहने पर ही होते
तरह के होते हँ -व्यपेज्ञारूप ओर एकार्थीमाव र्षः} 1
स्वावपयवसायिनां पदानामाकाङ्क्नादिवज्ञाद्
व्यपेश्नामिषं साम्यम् । 5
गविरिष्ट॒अपेश्ला व्यपेक्षा" वथा सम्बद्धाः र
अनुखार अपने-अपने अर्थो मे पयंवघन्न पदो का माका
क कारण जो परस्परान्वय; उते व्यपेक्षारूप साम्यं
सङ्गताः चमर्यः शसंद्धष्टायः समथः । इन `
मृतरूप अथं होता दै} अर्थात् सार्थक पृथक्-पृथक् पदो
१३२ संस्कृतध्याकरमम्
1 ष.
से जो एकीभूत विदि अथं ; उसके प्रतिषः दक सामर्थ्यं को एकार्थीमादरूप खामय्यं
कहते है ¦ इसी सामथ्यं के रहने पर सम ख आदि पाचों ृत्तर्या होती ह । यह्
सामथ्यं “राजपुरुषः आदि वृत्तिर्यो यँ हो रहता है ! अलौकिक विग्रह् वाक्यम
उसकी कल्यना ही कौ जाती है । जहां यह साम्यं नहीं है वहाँ “ऋद्धस्य राज्ञः
पुरुषः ( धनी राजा का पुरूष } इष॒ तात्पयं से "ऋद्धस्य रजपुर्षःः एसा
प्रयोग नहीं होता; क्योकि राजन् शब्द ऋद्ध के खाय सयेद होने से जखमयं हो
जाता ह } “सापेक्षमसमथेवत् }'
'सपिक्नत्वेऽपि गमकत्वात् समासः" देवदत्तस्य गुरोः कुलम्" इख
अथं मे “देवदत्तस्य गुरुकुलम्" इत्यादि स्व मे “दस्य राजयुरषः' कौ तरह
खपिक्च होने से असमं होने पर मो समा होता है ! “शिवस्य भगवतो भक्तः"
इस अथं मे "लिव मागवतः' इस महामाघ्यकार के प्रयोगर॒से कहीं पर अपन्न
रहने पर मो खमाख होता है! अदः केषां सालोनाम् जोदनः' इस अथं नें
"किमोदनः आालीनाम्' इत्यादि प्रयोग होता है} भतृंहरि ने कहा है-
"सम्बन्धि्ञब्दः खावेश्ो नित्यं सवं: समस्यते}
१
अस्याप्रयि प्रदवः
( क ) समासलक्षणं सोदारहणं ठ ददश प्रदश्यं अभिरामम्" इत्यत्र अव्ययः-
त्वात् सुब्डुक् कुतो नेति सयुक्तिकं विलिखन्तु ।
८ ख ) तत्पुरुष-बहूतरीहि-दन्समानां लक्षणानि तद्भेद रष्टूमाषया सोदाह्-
रणं प्रदकयं "देवानां श्रियः इत्यस्यावं च विलिख्य पन्चानां तलानां
_ समाहारः1 षण्णां पदानां समाहारः । चतुर्णा युगानां खमाह्यरः । इति
विग्रहेषु समस्तपदस्वरूपाणि प्रदर्यंयन्तु } "यथाजातः इत्यस्य कोऽवः ?
(ग ) शुद्धं कुरुत--यथाशक्स्या उपगङ्खे अधिहरिः निष्ठं कुर । देवत्रियः
ब्राह्मणः चतुदं सूत्राणि पठतु \ मबूरोकुक्कव्यौ (मयूरो च कुक्कुट)
लपतः ! शत्रुघ्नभरतौ पाटलियुत्रजनकपुरौ पञ्यतः ।
इति समासप्रकरणम् ।
{ १ ) श्रजाद्यतष्टाप्
दीत्वविरिष्टे अर्थं अजादिगणगपठितेम्यः, अकारान्तेभ्यश्च प्राति-
पादिकेम्यः टाप् प्रत्ययो मवति"
{ ६ } बजादिगथपञ्तिनामुदाहरणानि { छन्दोबद्धानि }--
अजाञ्छा मूषिका बाला, एडका चटका तथ् ।
वत्सा होडा विलाता च, साला च चतुरा तथा
{ २) अकारान्दानामुदाहरभानि--
अचर अचल अबरु-अवला जात्मज~मात्मजा
उत्तम उत्तमा कामदुघ-कामदुचा कपण-कृपणा
कश- कुञ्च खट्व-खट्वा गत गृता
गम्मीर-गम्मोरा चच्चल चद्लां दिगत-विगता
१. स्वरौक्गि बनाने के च्िए् अजादिगणपठिति छन्दो के बाद तथा अकारान्त
ब्दो के वाद टाप्" प्रत्यय लगतादहै। टाप् का श्ेष जाः तथा वङ्यमाण डीप्”
इष् बौर "डेन" का शेष ई" रहता ह । ( अजादिगण आङृतिमण है
नोट - टाप्" होने परं प्रत्ययङके ककार के पूवंवर्तीं अकार को इकार
दाता है । यथा--
कारक-कारिका । नाटक -नाटिका । नायक -नाधिका । पाचक- पाचिका } पालक-
पाका । बालक-बालिका } बोधक बोधिका, सवंक--खविका । बाषक-
साधिका ॥ इत्यादि । दे० श्रत्ययस्थात् कात् पूर्वस्यात इदाप्य॑ूषः' सू° |
अपवाद--अषित्यका, उपत्यका, अका, इश्का, कन्यका, चटका, तारक
इत्यादि के ककार के पुवंवर्तीं अकारः को इकर नहीं होतः ।
२. अन्यच्च --चतुर- तुरा | चपकर्-चरछा । जल्द--जलदा †} व॑रख-दरन।
चृतीय -तरृतीया । त्याज्य त्याज्या । त्वदोय-त्वदोया । दक्षिण-दक्षिजः । -दोन-
दोना । दुयंम-दुमंमा । देव-देया । द्वितोय । द्वितीया-षमं--घमंज्ञः । निपुण~
१३ संस्कृतव्याकरणम्
यायान ा
विमथंः--अज-अदव- एडक -मृषिक-प्रभृतीनाम् अजादिगणपटिता-
नामपि अजन्तत्वादेव वेभ्यः टापः सिद्रत्वेप पृथगृगणे पाठ; वक्षय-
माणस्य (वयसि प्रथमे' इति डोपः “जातेरस्वरीविषयादयोपतधात्' इति डपः,
पुयोगादास्यायाम्' डोषश्च बाधनार्यो बोध्यः 1
( २) ऋन्तेम्यो डोप्--
ख्ीत्वविरिष्टे अरे ( १) ऋकारान्तेभ्यः {२ ) नकारान्तेभ्यश्च
प्रातिपदिकेभ्यः "जेपुः प्रत्ययो भवति, ,
उद1ह्रम-म्राङा
(१) क्तुं-कर्त्री दतृ-दाच्री प्रसवितु-प्रसवित्री
कवयितृ-कवयित्रौ धातृ -घात्री मवितृ-भवित्री
करोश्-क्रोष्टौ नष-नप्वी मोक्तु-मोक्तरी, इत्यादि }
# 1 |
निपुणा । पठनीय--पठनीया | पञ्िम-पधिमा । पूर्व. व । पेय- पेया ! प्रथम-
त्वमा । प्रबल-प्रबला । फलद-फुर्दा } अवदीय--म्वदोया { मदीय~मदीयः }
मध्यम-मध्यमा } मनोरम-मनोरमा । मुखं मूर्खा | रम--रमा | रमणीय-
रमणीया } लघुतर- च्वुतरा } वरद-वरदा } चिष्य-िष्या } सररू-सरला १
सुगम-सुगमा । हदित-हसिता । इत्यादि }
१. ऋकारान्त तथा नान्त चन्दो से स्वीक्िमे "डीप्" होताहै)
नोट-( क ) संख्यावाची नकरान्त--षन्छन्, सन्, नवन्, दशन् तथा
ऋकारान्त श्वसः मादि चन्दो के परे “डीप्” नहीं होता । दे० “न षटस्वचादिम्यः
पचम्यःः सू* । स्वसा तिसृश्चतसुच नन्दा दुहिता तथा । यावा मातेति सुसंते
स्वसृए्दय उदाहृताः ॥!
( ख } मनु" मागान्त शन्दोँ के उत्तर मी डीप नहीं होता ! यया--पामनु-
पामा । महिमनु-महिमा । सीमवु-सीमा } सुदामनू-सुदामा । इत्यादि !
(ग) 'डीप्* होने पर अन् मायान्तं श्दोकौ उपधाकालोपसो जाता
है । यथा--राजनू-राज्ी ! इत्यादि ¦
स्त्रीप्रत्यय-प्रकरणम् १३४
( २) गुणिचू-गुणिनी [र चलन गणिनो उमकसव् -उपकारिणी तवस्विनू--तपस्विनी
अनुरागिनू-जनुरामिणी जधिकारिव्-अधिकारिणी दण्डिनू-दण्डिनी इत्यादि" ।
८ ३ ) जातेरख्ीविषयाद्योर्वात्-
द्धोत्वविशिषटे अर्ये जातिवाचकेभ्यः, नित्यज्ञोलिङ्गमिङ्भ्यः यकारो
वघमिप्नम्यश्च प्रातिपदिकेभ्यः 'डीप् प्रत्ययो अवति
उद्ारद्ण-पाडा
काक -काकी चक्रवाक्-चक्रताकी
डक्कृर-कुश्ूरी जम्बूक-जम्बृको ब्राह्मम-ब्राह्यणी
मोप-गोपी तट-तटी भल्ट्क-मत्लृको
गर्दंम-गदमो निचाचर-निश्ाचरी महाश्द-महाशद्रौ3
घोटक-घोटको पिशच-पिशाची ( शुद्रकाशूद्रा)
१. यथा-पयस्विनू-पयस्विनौ । श्रियवादिनु-श्रियवादिनी ॥ मनस्विनू-
मतस्विनी । मनोहारिू-मनोहारिणी । मानिनू-मानिनी । मायाविनु-मायाविनी ।
मालिनु--मालिनी । मेषाविन् -मेवाविनी । मामिनू--ममिनी । भोणिचु -मोभिनी।
विलासिन्--विकाखिनौ । हस्तिन् -दस्तिनो । विचाथिदु-विद्याचिनी ।
२ नित्य स्त्रि ओर यकारेपध चे मिन्न अकारान्त जातिकाचक् ब्द के
उत्तर डीष प्रत्यय होता दहै) डीष का 'ई' मात्र शेष बचता दहै! ( जातित्वका
परिष्कार विमदा मे देखं } )
नोट हयी, सवयी, मुकय, मनुष्य-मनुषौ वथा मत्स्य~मत्छो मे
यकारोपधका प्रतिषेष नहो होत्रा } दे ० योपधप्रतिषेषे हयगमवयमुकयमनुष्यमत्स्या
नामप्रतिपषः' वा> ।
३. यथा - आमीर-मामोरी जौपगव-अौपमवो } कृपाल -कपालो } कुरङ्क-
कुरङ्गी । वाण्डाल-चाण्डाली | मराल-मराली } महिष-महिषी }. मृम मृगी ¦
विडार-विडारी ! व्याघ्र-व्याघ्री ! शकर~शुकरी । गाङ-श्रूमाकी । इत्यादि ;
१३६ छस्कृतग्याकरभम्
(४) वयसि प्रथमे -
स्त्रीत्वविदिष्टऽे प्रयमवयोवाचकेभ्यः अदन्तम्रातिपदिकेभ्यः डप्" ।
अत्र प्राणिनां कालकृताऽदस्थाविशेषो व्रयः परोच्यते! तया च
कथंप्रकरणादिकमनपेक््य यः शब्दः श्तमात्रेण वयः प्रतिपादयति सख
वयोवाचीत्युच्यते ।
तच्च वयः त्रिविधम्-[ १] कौमारम्, [२] यौवनम्, [३} वाद्धंकं
च । तत्र कौमारवाच्केम्यः एव डप्" प्रत्ययो मवति !
उदाइरण-मार
कुमार - कुमारीः! किञोर-किशोरी । वघरूट-वघुटी } चिरण्ट-
चिरण्टी । इत्यादि ।
विम: १-- वयस्यचरम इति वाच्यम्" इत्युक्त्वा वाततिककारास्तु
योवनवयोवाचकेम्योऽपि डीपमिच्छन्ति ! अत॒ एव यौवनवाचकाद्
“वघूट-चिरण्ट' शब्दात् डोप् मवतीत्यवसेयम् !
२-- कन्या" शब्दस्य प्रथमवयोवाचकत्वेऽपि कन्यायाः कनीन च' इति
निदंहात् डप् न भवति।
३ रि" शब्दस्य प्रथमवयोवाचकत्वेऽपि अदन्तत्वाऽमावात् डोप-
टापौन भवतः|
४-- बाला" इत्यादौ तु अजादित्वाच् टावेवेद्ुक्ं प्राक् ।
तयाम ता
१. प्रथम वयस् के बोधकं अकारान्त शब्दों के उत्तर स्व्रीखिग् में डीप्
प्रत्यय होत! है । ( अत एव बद्धा, स्थविराञदिमें डोप् नहीं दोता } }
२. कोमारं पच्वमान्दान्तं पौगण्डं ददामावधि ।
कशो रमापञ्चदशाद् यौवनः तु ततः परम् ॥
खी प्रत्यय-प्रकरणम् १३७
(४) षिद्गौरादिभ्यश्च-- = ` ४५) षिद्गौरादिन्यश्च-
सव्रीत्वरिष्टे सथं षिदन्तेभ्यः गौरादिगणपतितिभ्यश्च प्रातिपदिकेभ्यः
डीप्भत्ययो भवत्ति^+ ।
उलह्रण-माहा
( १) षिदन्तानाम्--
आसुरायण-आमूरायणी खनक~खनकी ननंक-नतंकी
कात्यायन-कात्यायनी मार्ग्ययण-मारग्यायणी रजक-रजकौी । इत्यादि ।
(२) गौरादीनाम्-
आद्क अटकी मवय-गवयीं तरुण-तरुणी
आमल्क-अमलको गौतम-गोतमो तटुन-तलुनी } इत्यादि
कौशादक-कौशातरकी गौर-गौरौ
"~^ दौ)63 ^~
१. षिदन्त तथा गौ रादिगणपठिनतर से स्वोखिग में दीप् प्रत्यय होता
नट --उवचित् वित्वप्रत्ुक्त डीप् नहीं मौ होला 1 यया-रं् + द्रा
२. यथा--द्राग-द्रोणी । चट-नटी । मङ्कल-मङ्कलो । पिप्पल-पिप्पखी ।
वृहत-वृहवा | श्रद्ध ~र ङ्गा । मङ्खल-मङ्कली | मत्स्य-मत्सी । मातामह-मातामही ।
युक्य -मृक्यो । छ ङ्ग ज्धी । खनचु-दुनी । हय-हयी : हरिण -हरिणी । हयेत्तक-
हरीतक ।. इति गौरादिः ।
्त्रीप्रत्यय-विमश
जसे विसं ( : ) बौर अम्' से क्रमद्धः पुस्त्व ओर नपुंखकत्व द्योतित होता
है, वसे ही कुछ स्वीत्व के मी द्योतक-प्रकाद्चक प्रत्यय ह । इन्हीं प्रत्ययो के योग॒
ते स्त्रीप्रत्ययान्त चन्द बनते है । जैरे-
आ (टाप्, डाप्, चाप्), ई (ङीप्, ङीष्, डीनु\, ऊ (उड) गौर ति)
१. टाप्-अजाद्यतष्टाप् { दे= पृ* १३३)
२. डाप् -"डान्खुमाम्यामन्यतरस्यःय्' , सू० }- जिसके अन्तम “मनुः
हो, उख मनन्त प्रातिपदिक मे स्वरीच्गि मे "डप् { आ) ठेता है। जंते-
सोम् सीमा । दाम्ू-दामा । इत्यादि ।
३. चाप्- सूर्याद् देवतायां चाब् वाच्यः ( वा० }-देवता भ्यं भे
सूयं उब्द ते स्व्रोक्गिमें चप् (बा) प्रत्यय होवा है! जैसे-सूयंस्यस्तरी
देवता सूर्याः ।
४. डो प्-~
(क ) ऋस्लभ्यो ङोप्" (सु°) ]
( ख ) "उगितश्च" (सू०)- उमित् { उ-ऋ-लृ-इत् } अर्थात्-- १. मतुप् ,
२. इयसुन्, ३. क्तवतु ओर ४. खछवृ्रत्ययान्त प्रातिपदिक से स्वाङ्ग मे डीप्
( ई ) प्रत्यय होता है ।
उदाहरण-माला { छन्दोबद्धः )
पतन्ती मवनात् बाला गरतं गच्छति पच्यत ।
एषा धनवतो भूयात् जाया बुद्धिमती तव ॥
भार्यां पतिमतो पज्या वापी प्द्चवतीचया।
वनं गतवती सीता शीतं पीत्तदत्तो जलम् ।
१- धनवत्-वनवती । बरवत्-बलवती । श्रीमत्-श्री मतो !
२--गरीयस्-गरीयषी । रुषीयस्-लघीयसी । श्रेयस्-श्रेयसी ।
३- कतवत्-कृतवती । मतवत्-गतवती | श्रुतवत् श्रुतवती ।
४- ददत्- ददती ! पठत् -परटन्ती 1 मवत्-मवती ¦ इत्यादि ।
जञप्रत्यय-विमरं १३६
(ग ) टिड्डामनुद्धयसजृदध्न जूमात्रचृतयप्ठक्ररजूकनृक्व रपः'(सु०)-
१ टित् ( टकारेत्सं्क ), २. ठक्, ३. अण्, ४. अन.» ` ५. दवस्रच्,
६ दग्ध ७ मात्रच्, ८. तयप्, ९. ठक्, १०. व्न., ११. कन, त्या
१२ क्वरप् प्रत्ययान्त प्राविपदिकसे स्त्रील्गि मे डीप् ( ई) प्रत्यय होता है
यथा-१-- कुरुबरी । २- सौपर्णेयी ! ३-ेन्द्री ¦ ४- गौत्सी । भ५--ऊद-
द्रयसी । ६--ऊरूदघ्नो । ७-- ऊरुमात्री ! <-पचतयी । ९- बाक्षिकी । १०-
छावमिको } ११ याहश्ची । १२- इत्वरी, इत्यादि ।
उदाहुरण-माला ( छन्दोबद्धा )
नदी कुख्वरी तत्र सौपर्णयौो च कन्यका |
एन्द्री दिक् चेयमौत्सो चेयमुरुद्रयसी नदी |
ऊरूदघ्नी प्रमो गङ्का चोर्मात्री च वापिका
पन्चतय्यः प्रमोः शाला आक्षिकी कन्यका तव |)
एषा खावणिकी नारो कीहरी तव वाटिका |
यादली वाटिका स्वगं तासी मम किद्यते |
अस्मास न कन्याऽव्र बारा युष्मादहसी नहि ।
भवादली न सा बाला गत्वरी इत्वरी चया]
( घ ) ननूस्नजीकक््युंस्तरुणतलुनानामुपरख्यानम्' ( वा०)--
नज. स्तन. ईकक् एव ख्युन् > त्ययान्त तया तरुण बर तुल्न ङन्दों से डप्
( ई ) प्रत्यय होता है । जसे -स्वणो, पौस्ती, याक्तिको, अाव्यद्कुरणी, तरुणी,
तर्टुनो } इत्यादि ।
( ङ ) यञश्वः ( सू° }--अपत्य के अधिकार में विहित जो श्य.”
प्रत्यय तदन्त प्रातिषादिकसे डोप् होतादै।! ( डीप् होने के बाद अकार ओर
यकार कारो दहो जाता टै* } जेसे-
गमंस्य अपत्यं स्त्री मार्गी} वल्सस्य अपत्यं स्त्री वात्सी } इत्यादि ¦
(च ) "द्विगोः { सृ° }-दविगुखमास मे अकारान्त शब्दों मे डय् होतः
है । जसे-
१. दे भ्यस्येति च, “हलस्तद्धितस्य { सू }
१४० संस्कृतव्याकरणम्
त्रिचोको, पमल, सप्त्ती, पाश्च, जादि । किन्तु त्रिएरा, तयनीका
शादि मे अजादित्वात् टाप् ही होवा दहै)
नोट--
( १) यदि बहुब्रीहि खमाख मे संख्या गौर जन्ययादि से परे ऊधस्
खन्द हौ तोडीष् होतादहै गौर ऊवस् अन्दान्त बहुव्रोहिं को स्वीलिङ्घमें
अन्त्य सकार कौ जगह अनङ् आदेच हो जातः ह ! जैसे
दे ऊषमी यस्याः खा यूष्नी, अतिशयितम् ऊधः यस्याः खा अः त्युध्टी |
-बह्रीडि से मित्र मे नहीं देता । जते ऊषः अतिक्रान्तः अत्यूषाः |
(२ ) बहुत्रीहि समास म संख्यावाचक शब्द से परे यदि दामन् ओर
हायन शब्द हो तो ङीप् > होता है । जैषे - दवे दामनी यस्याः सा द्विदाम्नी, द्रौ
हायनौ यस्याः सा द्विहायनी बाला । इत्यादि |
(३ ) “पत्युर्नो यजसंयोगे' ( सु० )- यज्ञे साय सम्बन्य ल्प अं
रहने पर पति शब्द को स्वीचिङ्ख मे नकारान्तादेश्च ( नान्तलक्षण3 इप् }
होता है । जंमे- वशिष्ठस्य पत्नी । यद्घक्चयोग नहीं रहने पर भ्रामस्य इयं
पतिः, समाया इयं पतिः -होता है ।
विभाषा समवंस्यः - यदि पति शब्द समास का अन्तिम अ३यव् रूप्
होकर स्त्रीत्वका वाचक हो तो नकारान्तादेश् हो जाताहै गौर तब नान्त
मानकर डोप् हता है | जैने गृहस्य पतिः-गृहपत्नौ -नृहपतिः; । वुषल्पत्नो-
वृषल तिः, सम(पतमी-सभापतिः ।
समास मे पति खन्द यदि समान, एक, वीर, पिष्ड, च्रातु, पूत्र॒ आदि
चखन्दोके बाद अवे तो नित्य ही नक्रारान्तादेव होता है जपे -समान- पतिः
यत्या: छा सत्न एवं एकर्नो, वीरपत्नो, भातुपत्नो, पुत्रपत्नी. आदि ।
भना
१. ३० संरपाव्ययादेडोप्", "ऊधसोऽनङ्" { मु० } ¦
२. ३० (दामहायनान्ताच्च ( सू० }। ३ ३० चछ्रेम्यो ङ्प { सु }।
४. ३० ¶नत्यं खपल्नयादिषु* { ० } | ।
शली प्रत्यय-विमक्ञं १४१
(४) पतक्रतु^* { इन्द्र}, वृषाकपि { शिव-विष्मू), अग्नि, कुसित
तथा कुखिद { सूदखोर या देवविदेष } शब्द से पुंयोग अथं मे ङोप् भौर
ठकारान्तादेद हो जाता है । यथा-- पूतक्रतोः स्त्री पूतक्रतायी ( इन्द्राणी },
षाक्पेः स्वरी दृषाकपायी ( गौ री-ल्ढमी ), अग्नायी, कुचचितायी ( सूदसोर की
सत्री ), कुसिदायी ( सुदखोरकी स्री )] |
(५) मनुरब्दे को पुंयोग में अकार् तथा ठेकार आदेश दिकल्पसे होताः
दै-ओरम्राथहीडीप् मी होता दै} जँसे- मनोः स्वी मनावी, मनायी, मनुः +
५. डोष्--( क ) "पिद् गोरादिभ्यश्चः (सु०\--१-पित् (षकारेत्सं्ञक)
प्रत्िपदिक से तथा र-गौरादिगणपख्वि शब्दौ से डीषु होता है ! जैसे-
( १ ) षित्-नतंकौ; रजकी, रञ्जकी, दुष्टाकी-च्ष्ठाकी ( टे वाटी ),
कुटकी { काटने वारी }, इत्यादि !
(२) गौरादि- गौरी, पिपली, मृगी, हरिणी, मातामही, पितामही,
मत्सी, मनुषी, सुन्ददी* ( स्त्री), पाण्डुरीर (स्वरी) इत्यादि ।
( ख } पपुयो सादाद ( सु० }-जो पुंवाचक शब्द { १--दाम्पत्यः
स्प या २--जन्य-जनक मादश्प ) पुंयोय से स्त्रीलिङ्घ में वतमान हो उसे
टोष् होता है । जंसे--
( १ ) मोपस्य स्वी--गरोषौ, पूयस्य स्त्री-सुरौ* ( कुन्ती › अगस्त्यस्य
स्त्री-अमस्ती, भक्स्य स्व्री--गणकौ इत्यादि !
( २ ) केकयस्य कन्या--केकयी, देवकस्य दुहिता--देवकी, पुस्यः
दुहिता--पौत्री । जनकस्य दुहिता-- जानकी, इत्यादि ।
१. दे° शपुतक्रतोरंच्ः } 'वुषाकप्यम्तिकुसितङ्ससिदं
२. दे० भमनोरौवा' (सु०)
३. दै० (मत्सस्य ड्याम्” ( वा० }--मत्स्य मे यकार का छोप हो जाता हैष
४. दे° "हलस्तद्धितस्य" ( सु° } मनुष्य मे यकारकारोपहो जावा है
५.-६. मनुष्य जाति से मिच्च मे--मुन्दराः "पाण्डुराः भूमिः होता ¦
७. दे शर्यागस्त्ययोक्छे च छया चः { वा० } |
गन्नुदात्तः' ( सुः )।
१८२ संस्कृतव्याकरणम्
नोट--यदि पुंवाचक गन्द के न्त मे पाक" शव्द हो तो डीषु नहीं
होता । जेपे--गोपाल्क्स्य स्वरौ मोपालिका१ ‡ अश्वपारुकस्य स्त्री--अश्व-
"पालिका, इत्यादि |
( ग ) “इन्द्र-वरुण-मव- शवं-द.मृड-हिमारण्य-यव-यवन-मातुलाचा-
्याणामानुक्' ( सु° }--इन्द्र वरुण, नव? शावं, इद्र, मृड, हिम, अरष्य,
यक, यवन, मातु गौर आचायं ब्दो से पयो मे जानुक् तथा उसीके
साय उष् मो होता है | अंपषे-
इन्द्रस्य स्त्री - इन्द्रायणी, वरुणस्य स्त्री -वल्मानी, एवं--मवःनी, दर्वाणो,
रुद्राणी, मृडानी, मातुलानी तथः आचार्यानीर |
६. डान्-(क)"शाज्गंरवाद्यतो ॐोनू" (सू०)- जारिवाचक १ -याङ्खैरव
आदि शब्दों से ठया २ अन् प्रत्ययान्त चन्दो से स्व्रीलिङ्ख मे डीद् प्रत्यय
दता है । जसे-
( १ ) चाङ्खरवी, ब्राह्मी इत्यादि } ( २ ) वैदी, पाथंवी | इत्यादि ।
( ख ) नृनरयोचृदधिश्च' (मृ०)- न् ओर नर शब्दो से स्वौचिङ्खमे डीन्
तथा उसके साय वृद्धि मीहोतीहै) जैने, नृ--नारी एवं नर --नारी)
७. ऊङ्--ऊङ्तः (पूर }-यकारोपषस्े मिच्च मनुष्य जातिवाच्क
उकारान्त प्रातिपदिक से स्वरोलिङ्खमं ङ्टू (ॐ) होतः है| जते-- कुरूः |
नोट--{ १ ) चंता मे बाहृशब्दान्त> प्रातिपदिक से तया "पङ्कः दान्द
सेस्त्रीज्ङ्खिमेञ्ड् होतार जैसे - मद्रवाहुः, पद्ध: |
(२) खशुर चव्द से स्व्रीलिङ्घमे उड होता दहै ओौर साथ ही मव्य
उकार तथा अन्त्य जकार का रोपर्हो जाता है| जंसे--श्वयुरस्य स्वरी श्वश्रूः ।
( ३ ) एवं पद उपमानवाचक हो ओौर ऊरू उत्तरपद मे हो, तटे
` {11111
ककन
१. ३० "पारकान्तान्न' ( वा० } |
२. दे° “आचार्यादणत्वं च' सू० | ( यातु स्वयम् अव्यापिका व्याह्यात्री
वा---सा आचार्या । }
३. दे बाह्वन्ताद् संज्ञायाम्' ( सु )
४. दे% शुशु कारलोपश्चः ( व¢ ) |
ह्धोप्रत्यय-विमश्चं | १४३
प्रातिपदिक से स्त्रीलिङ्में अङ्' होता दै)" जैसे--करमौ इव ऊर यस्याः
सा--करमोरूः, रम्मोरूः, इत्यादि 1
(% ) संहित छफ, लक्षण तथा वाम ओौर सहित एवं षह ङ्ब्दो्मेसे
कोद पूवं पद महो ओर ऊहं यदिञ््तर पदर्मेहोतो स्व्रीक्िङ्क मे ऊद्
दवा है } * जमे~-
संहितोरूः, शफोरूः, लक्षणोरूः, वामोरूः सहितोरूः वथा सहोरूः ।
८. तिः- यूनस्तिः" ( सू° }-- युवन् शब्द से स्व्रोलिङ्क मे शति" प्रत्यय
होता है ओर वह् तद्धिठसंज्ञकं होता है । जँसे-युवतिः ।
नोट -शलप्रत्ययान्त '्युवनू" शब्द से स्वीकिङ्गं मे युवती" रूप होता ई।
विम्ौ--( क ) शस्वाङ्गाञ्चोपसजंनादसंयोगोपधात्--इस सूत मे त्रिविष
त्वाङ्खं कः रहण किया जाता है -
( १ ) “अद्रवं मुत्तिमत्स्वा्ं प्राणिस्यसविकारजय्--द्रवं-( न विते
द्रवो यस्य तद् } जो द्रववाची नहीं हो 1 अततः { शोमनः, स्वेदःवमजः--
उदकप्रननवो यस्याः खा } श्ुसवेदा" मे डीष् नहीं हज । भूतिमत्--( स्पंवद्
द्रव्यपरिमाणं मू्तिस्तद्धत् ) जो मतिमा हो । अत एव शुन्नाना" मे दीष नहीं
इमा । प्राणिस्थम्--( प्राणिनि~प्राणवति जन्तौ, विद्यमानम् ) जो प्राणी में
स्थि हो ! अतः युमुखा चला" मे डेषु नहीं हुआ । अविकारजम्-( रोगा-
दिविकाराऽजन्यस् } जो विकार से उत्पन्न नहीं हज हो ! इसकिए ( सु-भधिकः,
योफः-~खयथु- यस्याः सा } पुङ्लोफा' मे डीष् नहीं हुमा । |
(२ ) अतत्स्थं तत्र दृष्टं च-{ अतत्स्थं-म्प्रति अप्राणिस्थम् अपि च
किन्त, तत्र~प्ाणिनि, दशं---हद्यमानं, यत्तदपि स्वाङ्गमित्ययंः } जो सम्प्र
प्राणीमे स्थितनमीहो दिन्तुकमी भीप्राणीमें देखा गया हौ } बतः “सुकेली
ममः
१. दे° ^ऊरूतरपदादौषम्ये" { भू* }
२. दे० 'संहितयफलक्षणवामादेव' ( सु° } ।
"खाह्त सहाम्यां चेति यक्तव्यम्' ( दा० } ।
१८४४ संस्कृतव्याकरणम्
----_____~-~_ __
सुकेशा का रथ्या ( गली ) में डष् सिद्ध हमा । क्योकि गी में विखरे हुए केच
सम्प्रति प्राणस्य नहीं मी ह किन्तु कमोतोवेकेश्चप्रा णिस्थ (प्राणो के मस्तकादि
पर ) देखे गये ये)
( ३ ) “तेन चेत्तत्तवा युतम्रू --( यनाऽङ्खेन प्राणिरूपं वस्तु यथा युतं,
तेन तत्षटह गोन अङ्केन, तद्=अरश्रागिल्पं वस्तु, तथा प्राणिवत्, युतं =यक्तं चेद्-स्या्,
तदपि प्राणिनि दृष्टं स्वाङ्खमित्यथंः ) प्राणोकीत्तरह ही अभ्राणौ मे स्थित हो}
अत एव सुस्तनी पुस्तना वा प्रविमाः ( सुन्दर स्तनं वाली मृति ) य्ह
ङीष् सिदध हतर ।
( ख ) “जाततेरञ्लोविषयादयोपवात् सूत्र मे विविध जाति का
ग्रहण होता है --
( १ ) "आकृतिग्रहणा जात्तिः"-माङ्ति ८ स्वरूप ) देखने से ही जो जानी
जा सके अर्थात् अनुगरतसंस्थान { अवयवसच्चिवेशविशेष )सेही जो अभिव्यंम्यहो
सके, वहु जाति कहलाती है । यया-- तटी "घटी" आदि | ( दे° प° १३४)
( २ ) “लिङ्गानां च न सव॑माक् सकृदाख्यातनि ग्राह्या" ( असवछिङ्खत्वे
सति एकस्यां व्यक्तो कथनाद् व्यक्त्यन्तरे कयनं विनापि सुग्रहा- जातिरिति } जिससे
सब कग नहीं होते हो गौर एक व्यक्ति मे कहने पर अन्य व्यक्तिमे बिनाक्हुही
जाति का ज्ञान हो सके---वह मी जाति कटराती हे । 'वुषल्त्व' जाति के सिद्ध
करनेमे प्रथम लक्षण साधक नहींहो सका क्योकि हस्ताद्वयवसच्चिदेर जंसा
वृषल (शूद्र) मेंदै, वेसा ही ब्राह्मणादियो मे भी देखा जाता है}
यतः “लिङ्गानां चः इस द्वितीय लक्षन की आवश्यकत हई । उदाहरण देखें
“वृषरी ! यहाँ एक ही व्यक्तिमे “ वृषरत्व' का ज्ञान कराने पर उसके पुव, माई,
घादि में कराये विना मी वृषरुत्व जाति सुग्रह हो जाती है|
( ३.) "गोवच्च चरणेः सह ( पत्यपतययान्तः ाडाव्येृवाची च शब्दो
“जाविकायं कमत इत्यथः |) पत्य प्रत्ययान्त शब्द ओर याखाध्येतृवाची जो खन्द,
वह भी जातिकायं को प्राप्त होता है । उदाहरण है “गौपगदी' ओौर टीः यहाँ
नुतस्स्यान च्य ज्गषत्व का जमाव है बौर उमयतर घवंलिङ्खवा मो है ! अतः“गोतर
च" इ तृतीय रसम कौ मी आवस्यकता दई । |
खीप्रत्यय-प्रकरणम् १४१
णता ाकणाककाातरातकयवायाकाकानकवाययव्काकनाता 11 ााा
४५
अस्यपाथ वरइत
१. खरोतिङ्ख मे र्य लिखिए-अश्व, कारक, अक, कतुं, तपस्विन 'गोप,
निश्याचर, बालक्र, वघूट, आशुर, आचाय, मातुर, नू, नर नृहपति, राष्ट पति
ओर युवत् |
र. स्त्रीप्रत्यय कितने ह ? प्रत्येक का उल्ऊेख करके उदाहरण दीजिए ।
शुद्ध कोजिए--उपत्यिका सुन्दर्या भूमौ नटिका नायका नत्यति ! धातृ
माद्री अदयुरा च चिद्योः पालनकर्तारः । किशोरा बोटकाम् आरोहति । भृङ्खा
दष्ट मवति } इमे युवानौ रजकः रपा च वीरपती स्तः
इति स्वीप्रत्ययप्रकरणम्
१५ संर व्या०
परिचिर्टम्
तद्धितप्रङ़्रणय्
तद्धितवृत्ति--वृत्ति के सम्बन्ध मे विचार करे हुए पहले
बतलाया भया दहै कि तद्धित मी एक वृ्तिदहै, क्योकि इसमे मै अवयवाथंसे
अतिरिक्तं एकं विशिष्ट समुदायाथं प्रतीत होता है ! यह् तद्धित प्रत्यय प्रातिपदिक
से होता है ओर वद्धितान्त चब्द पुनः प्रातिपदिक होकर सुबन्त हौ जाता है 1
ये तद्धित प्रत्यय अनेक तरह के ह जो अनेक अर्थम होते हं उन सब का तिवेचन
तो यहां असम्मवं है, केवर प्रसिद्ध प्रत्ययो मँ से कुष्ठ का विवेचन
किया जातादहै)
तद्धिव प्रत्ययो मेन्, ण्, क् आदि अनुबन्ध कमाये जिर्है; जो २ प्रत्यय
क्रमशः नित् भिद् कित् आदि कहलाते ह } उन २२ प्रत्ययो के परे रहते प्रहरति के
आदि गचकोवृद्धि होजातीदै। अौर-गौर अनुबन्धोके इसी तरह बौर
गौर प्रयोजन है? । )
( १ ) "तस्यापत्यम् “अत इञू*-- साधारणतः "ठस्य अपत्यम् ( उसकी
सन्तान } इस अय में प्रातिपदिकं से अण् {ज} प्रत्यय होतः है, किन्तु
प्रातिपदिक यदि हृस्व अकारान्त हौ तो इन् ( इ } प्रत्यय होता ह । यया-
यदोरपत्यं पुमानू यादवः, स्वी यादबी । रघोरपत्यं राघवः, इत्यादि । किन्तु
दश्चरथस्य अपत्यं दाशरथिः । व्यासस्य अपत्यं वैयासकिः ! वरुणस्य अपत्यं
वारुणकिः इत्यादि । परन्तु वसुदेवस्य अपत्यं वासुदेवः { अण् ) } दितेः अपत्यं
माताम
१. तद्धित होने पर ( समास को ठरह ) प्रातिपदिकावयव सुप् ( विमक्ति)
का लोप हो जाता है! दे “कृत्तद्धितसमासाः तथा शुपो घातुप्रातिपदि-
कयोः (सू०))
२. "मम्" प्रत्यय के परे रहते प्रातिपदिकं के आदि स्वर को वुद्धि, अन्तके
अवणं इव्णं का लोप गौर उवणं रहने पर *ॐ* को गुण होकर बलवदेल हौ
जाता है । दे° 'तद्धितेष्वचामादेः' “यस्येति च तथाः 'गओगुंणः" इत्यादि (सुऽ ) ।
तद्धित-प्रकरणम् १४७
भतिरिमानिमकनायाोतोिनििनिनाोयायामोेोयदानयोय कायि
दैत्यः { ण्य ) अदितेः अपत्यम् आदित्यः, { भ्यत् ) इत्यादि । स्वौप्रत्ययान्व
ब्द से अपत्य अयं मे ढक् { ढ एय ) प्रत्यय होता है । जँसे--विनतायाः
अपत्यं वनतेयः । पावंत्या अपत्यं पावंतेयः, इत्यादि ।
अनुश्चीलनी कारिका
सम्बन्धेऽपि भवन्त्येतेऽणादयः प्रत्ययाः खलु।
विष्णोः सम्बन्धिनो ये हि वेष्णवास्ते प्रकीतिताः॥
शिवस्येमे दहि शैवाः स्युर्बौद्धा ब्द्धानुयायिनः।
जिनसम्बन्विनो जनाः गुरोः सम्बन्धि गौरवम् ॥
( १) तन र्कं रागात् रंगवाचक शब्दो से ^तेन रक्तम्" ( उससे
रगाहृजा ) इस्र अथंमे अण् प्रत्यय होवा है । यथा-- कषायेण रक्तं वस्तं
काषायम् । माञिजष्ठम्, इत्यादि } किन्तु लक्षया रक्तः पटः लाक्षिकः, यौचनिकः ।
यहां ठक् {इक् ) प्रत्यय होतादहै। पोत से (कन् }) पीतकम् । हरिद्रासे
( अन. } हारिद्रम् ।
८२ ) “नक्षत्रेण युक्तः कालः" नक्षत्रवाचक शब्दो से युक्तः कारः
{ न्त्र से युक्त काक } इख अथं मे गण् होता है! यथा पुष्येण युक्तम्"
पोषं दिनम् । । पौषो रप्रिः | अश्िन्या युक्ता पूर्णिमा आश्िनी। कारिकी।
( ४ ) 'सास्मिच् पोणंमासीतिः--सा पौणंमासौ अस्मिन अस्तिः ८ वह्
पुणिमा इस मासमे है ) इस अयं मे बण् होता है| जैसे-- पौषी पौणंमासी
जस्मिचु इति पौषो माघः । किन्तु आग्रहायणी से आग्रहायणिको माषः { ठक् )
( ५ )} "सास्य देवताः-“खा देवता अस्य { वह् देवता इका ) इस अथं
मे अण् होता है } यथा--इन्द्रः देवता अस्य देन्द्रः मन्वः, एन्द्र हविः, इत्यादि ।
( ६ ) "तस्य समूहुःः--बमूह बथं मे अण् होताः है! यथा--काकानां
समूहः काकम्, वाकम्, इत्यादि । युवतीनां समूहः यौवनम् । किन्तु हस्तिनां
मुहः हास्तिकम् { ठक् )। वेनूनां समूहः धेनुकम् । जनानां समूहः जनता
( तद् } एवं ग्रामता ! बन्धुता । इत्यादि । ` |
( ७ } तदधीते तद्धेद--"उसे पढ़ता है" गौर “उसे जानता हैः इन अर्थो
१४४८ संस्कृतव्याकरणम्
याकारा प
मे अण् होता है 1 यथा--व्याकरणमर्घति, वेद वा वैयाकरणः । किन्तु न्यायम्
नैयायिकः ( ठक् } एवं वृ्ति--वािकः । छोकायतं--लौकाय तिकः, इत्यादि 1
( ८ ) "तस्य निवासः--“उसका निवास स्थाच' इस अथं मे अण् होता
है । जैसे-शिवीनां निवासो देशः दैवः 1 अङ्कानां न्वविसो जनपदः अद्धा वङ्गाः,
कलिङ्गाः, इत्यादि ।
( ९ ) "दोषे" मपत्यादि पूवं मय.से भिन्न अथं म नी प्रातिपदिकं चे `
अण् होता है । यया-- चक्षुषा गृह्यते चाक्षुषं रूपम् । श्रवमेन गृहते रावणः इन्दः
छन्धैः उद्यते आश्चो रथः }
( १०) तत्र जातः ( ११) तत्र भवः, ( १२) (तत आगतः --
इन अर्यो मे मी अण् प्रत्यय होठा है । जंते--मिचिलायां जातः मेविरः
{ मिथिला में उत्पन्न ) । पन्ालेषु सवः पाञ्चाकः | विदमादामत- वंदमंः 1
( १३ ) तस्येदम् “उसका यह इख कयं मे प्रातिपदिक से अम्
प्रत्यय होता है } शवो; इदम् शात्रवम् । इताः अयं ात्रवः । दात्रोः इयं
शछाव्रवी । इनमे अण् प्रत्यय हुजा है ! किन्तु मम जयम्, मामकः (अम्)
मामकीनः, ( खन. ), मदीयः ( छः } । जावयो- अस्माकं वा अयम् जस्माकः+
आस्माकीनः, अस्मदीयः ! तव अयं तावकः, ठावकीनः- त्वदीयः । युवयोः
युष्माकं वा जयम् यौष्माकः, यौष्माकौोणः- युष्मदीयः } देसे ही स्त्रीलिङ्ग जोर
नपुंखकलिङ्खं मे मी मञ्चे ।
अनुरीलनी कारिका
( १ ) त्यदादिभ्यञ वृद्धाच्च सम्बन्धे “इय इष्यते )
( २ ) येषामाग्रच् मदेद् दधेः सधृद्ध इति कथ्यते ।
{ ३ ) स्वाद् युष्मदस्मदोः स्थाने एकत्वे तच्च मत् -खदा ।
बहुत्वे त्वन्मदौ नेव स्थाने च युष्मदस्मदोः ।}
उदाहरण-मारा
तदीयं च मदीयं च मवदीयं च ठद गृहम् ।
तद्धित-प्रकरणमू १५९
अस्मदीयमिद्ं गेहमस्मदीया च पृष्ठश्चो:
युष्पदीयं गृहं कासे श्दमोयं च इत्र वै॥
{ १४ ) “तस्य विकार “उससे बना हमा" इख अर्थं मेँ मो अण् होता
ॐ ! बय गोघ्मस्य विकारः मौवुभः-अपूवः । मृत्तिकायाः विकारः मिः |
किन्त--गोविकारः गव्यम् } पयस्यम् । य्ह यत् होता है।
( १४) "तस्यश्चरःः-- “उसका स्वामी इस अथं मे अम् होता है! यवा~
सवंमूमेः ईश्वरः सावं मौमः ( चक्रवर्ती राजा ) । पृथिव्या ईरः पाथिवः (राजा)
( १६ ) तेन तुल्यं क्रिथा चेतिः -जिषकके तुल्य क्रिया हो उसके बोधक
ब्द से वति प्रत्यय होता है) ब्राह्मणेन तुल्यं ब्राह्मणवत् अषोते | क्रिया को
तुल्यता ही में वति प्रत्यय होता दै। इप्रलिद् पित्रा तुल्यः स्थुलः, यहां "पितृवत्"
नहा हाता ।
( १७ } न्तच्र तस्थेव'-- “उस स्थान को तरह" या “उसकी तरह" इन अर्थो
भे भी “वत्तिः प्रत्यय होता है] मुहे इव इति गृहवत् --वने मुनयो वसन्ति | पितु-
रिव इति पितुवत्--पूत्रस्य साहसम् । विधिमेहुंति "विधिवत्"-- पूज्यते ।
नोट--यद्, तद्, एतद्, इदम्, किम् इन ॒सवंनामो से परिमाण" अथेमे
“दत् होता है । यथा--यत् पारमाणमस्य = यावान् । तावान् । एतावान्
कियानु } इयाचु, इत्यादि ¦ स्त्रोलिङ्ख मे यावतो, तावती, इत्यादि ।
( १८६ ) (तस्य मावस्त्वतलो"( पृथ्वादिभ्य इमनिज्वा }--उषका माव
{ धमे, स्वमाव, अवस्या आदि } अथं में प्रातिपदिक से त्व" तथा तटू्* प्रत्यय
होते हँ गौर पृथ्वादि शन्दों से हत्व" “तटः अण्" के साय ‹इमनिच्' प्रत्यय चै
विक्त्य से होते ह जेचे- मनुष्यस्य मावः मनुष्यत्वम्, मनुष्यता । गोर्मावः
मोत्वम् गोता इत्यादि ।
नोट-त्वान्त" छन्द नपु सककिग ओर तरन्त" शब्द स्व्रीछिङ्ख होते टै
{ १९ ) पृथ्वादिभ्य इमनिज्वः"--पृथ्वादि प्राकृतिक षष्ठघन्त प्रातिष-
दिक से माव अयं में इमनिच् प्रत्यय विकल्प से होता है । पृथोर्मावः प्रथृष्वम्
यृथुता, पाथेवम् मौर प्रथिमा विशालता) । (इमनिच् प्रस॑ययं करने से 'निम्नकि-
१५०
``
खित रूप होते है। मृद्-ञ्रदिमा । महत्- महिमा । तनु-तनिमा । खघु-खधिसा ।
बहृ-भूमा । गुरू-गरिमा } हस्व-हसिमा । दीघं-द्रधिमा | प्रिय-प्रमा । अणु-
अणिमा, इत्यादि |
नोट--"हमनिच् प्रत्ययत््त शब्द पुल्लिङ्क होते ई।
शुक्छ आदि गुणवाचक डन्दों से ठ्वा हृड्, चश, क्च, वक्र, मघुर-इन इब्दोँ
से त्व-तर्-इमनिच् के साय ष्यञ् (य) मी होता दै 1 जैसे-युक्लस्य मावः शुक्ल
त्वम्, शुक्लता, शुक्लिमा ओर दोक्ल्यम् } इदस्य मावः ढत्वम्, दढता, द्रडिमट
भोर दाद्यंम् | 9
( २० ) “गुणवचन ब्राह्मणादिभ्यः कर्मणि च"--विदेषणोमूत ब्द ने
दया ब्रह्मादि न्दो से कमं ओर माव अर्थो मे घ्यन. { य} सो होता है } यथा-
सुन्दरस्य कमं वो वा = सौन्दय॑म् ! क्वे: कम॑ = काच्यम् । ब्राह्यणस्य कमं मावो
वा = ब्राह्मण्यम्, इत्यादि । किन्तु सख्युः मावः कमं वा ~ सख्यम (य) एवं
इत्यम् । सुचः - शौचम् । मुनेः-- मौनम्, इत्यादि |
(२१) (तदस्य संजातं तारकादिभ्य इत च्"-- “यह उसको हो गया"
इख बयं भें तारकादिगणपठिव शब्दों से इतच् (इत ; प्रत्यय होता है । यया-
रकाः संजाताः अस्य तारकितं-गगनम् | पण्डा (सदसद्विवेकिनी ठुद्धिः) संजाता
अस्य == पण्डितः } पुष्पितः, दीक्षितः, गवितः › हषितः, भुच्छितः, निद्रितः, मुद्रितः
इत्यादि ।
( २२ ) ^तदस्यास्त्यस्मिश्ितति मतुप्*-- “तत् जस्य मस्ति" (वह इसको है
7 "तद् मस्मिन् अस्तिः (वह इमे है) इस अथं में प्रातिपदिक से मतुप् ( मत् }
त्यय होवा है । यया मतिः अस्ति अस्य मतिमान्, गावः सन्ति अस्य = गोमा
पुमान् । अग्निमान्, इत्यादि ।
( २३ ) मादुपधायाश्च मतोर्वोऽयवादिभ्यः'-्चयः - वादि डब्दोः
भे छोडकर मकारान्त-मका रोपष,-अवर्णान्त-अवर्णोपष् तथा श्षयन्त शब्दो छ
रि “मतुप् का “मः चव हो जाता है । यथा, मकरान्व-- क्वान } सकारेपष-
ष्मीवान् । अवर्णान्त-घनवानु; विद्यावान । अवणो पध-यज्स्वान्रु, मास्वान् |
१. दे (वणंदढादिम्यः ष्यन् च“ ( सू )
जभ (म)
तद्धित-प्रकरणम् १९१
शन्त --'विचुत्वाद, सुहढाव् । कन्तु यवादि घे ररे--गवमद ममियान { उक ` -- 'विदयुत्वावु, सुहृटाचु \ किन्तु यवादि से परे-- यवमानु, भूमिमानू ! ककु-
सानु, गुख्त्मानु इत्यादि । उदक से (समद्र अर्थं मे} उदन्वानु । राजन् से (सौराज्य
अर्थं मे) राजन्वती -परृयिवी ।
अनुशीलनी कारिका
(१) (अस्याऽस्ति वाऽसिमथ'त्थकं प्रथमान्ताद् मवेन्मतुप ।
विद्याऽस्याऽस्ति तथा चाऽर्मिन् विद्यावान् सोऽमिषीयवे |
पुत्रवान् गृहवानेवमक्षवान् सुतास्तथा ।
गावोऽस्य सन्वि चाऽसिषिन् वा ख मामानभमिधीयते।,
मतिमाच् बुद्धिमान् बारो मतिपान् भानुमान् रविः
अवणान्तान्मतो मस्य वकारो धनवान् यथा॥
(२) भूम-निन्दा-प्र्चसाघु नित्ययोगेऽतिश्वायने
समभ्बन्धेऽस्तिविवक्षायां भवन्ति मतुबादयः, ॥
( २४ ) अत इनिठनौ" व्रीह्यादिभ्य्'--गदन्त प्रातिपदिक से तया `
व्रीह्यादि शर्न्दो से मतुप् प्रत्यय के अर्थं मे इनि { इनु) ( इक् ) प्रत्यय
मी होते है| यथा--धनी, धनिकः । दण्डी, दण्डिकः व्रीह्यादि से मालो, शिखी
लाटी । नाविकः, इत्यादि । |
अनु्ौलनी कारिका
अकारान्तादिनिकश्च स्यातष्ुक्ाथंकादिह ।
धनमस्याऽस्ति चाऽस्मिन बा ख धनौ धनवान् तथा|
१. अस्तिविवक्षायां ये मतुबादयो विधीयन्ते ते भूमादिषु विषयेषु मवन्तीति' मवन्तीति
ह्लोकवातिकार्थं: । उदाहरणानि यथा--~
मूमेः ( बाहृल्ये }--धनवान्, गोमानू, इत्यादि । निन्दायां --वावाः कुष्ठो
त्यादि । प्रशंसायां -गुणवानु यृगवती, इत्यादि । नित्ययोगे- लोमशाः (पुरुषः)
क्षीरिणः ( वृक्षा; ) इत्यादि । अतिशायने ( अत्युक्तौ }- अनुदरी, उदरिणी
( कन्या ) इत्यादि । सम्बन्वे--दण्डी, खड्गी, सत्तायां- -अस्तिमानु ।
९५२ सस्कृतभ्याकरणम्
त्री च दु्रिकः पतराद् गृही च गृषिको गृषात्
वस्त्र च वस्तरिको वस्त्रात् इट्म्बी च ॒डटुम्बिकः !।
घाऽस्याऽस्त तथाऽसिपन् वा यज्चस्वान् सोऽभिधीयते
८ २१५ ) अस्मायामेधास्रजो विनिः" असन्त शव्द माया मेवा सज्
इन शर्न्दो से मत्वथं मेँ विनि ( विन्) प्रत्यय होता है ! यया यद्चस्वौ | तपस्वी 1
मायावी } ( मायी गौर मायिकः मौ होता है ) } सग्बी]
अनुखीरनौ कारिक]
माया-मेधा-स्रजोऽतन्ताद् दिन्नपि प्रत्ययो भवेत् ¦
अस्याऽस्ति चाऽस्मिन् वेत्यथ मायावोति निगद्ते |
मेधावी मेधया ज्ञेयो मेषावानपि भाष्यते,
स सरग्वी च यशस्वी च यश्स्वानपि कथ्यते
(२६) वाचो म्मिनिः"-वाच् चन्द से मत्वथं मे ग्मुः प्रत्यय होवा है ।
अनुरीलनो कारिक
बाचो ्धिच्' प्रत्ययो वारम स्याद्धावणे ष्टुः |
आहाटौ प्रत्ययौ वाच्यः इत्िते बहुभादिभि
इरिसितं बहु यो वक्ति वाचालः सख हि कथ्यते
बाचाटोऽपि स॒ एवोक्तो मा वाचाट ! वृथा वद् |
बाचाटोऽपि त्वमेतेषां कचालस्ते पिताऽपि चः ।
२७ ) द्विवचनविमज्योपपदे तरबीयसुनौः-- दो उकातीय व्यक्तियो
या वस्तुरबो म जब एक का दूसरे से उत्कषं या अपक्षं बतलाया जाता दै तो
उससे तरय्* { ठर ) बौर ईयसुमु { ईयस् ) प्रत्यय होते ई! इन प्रत्ययो मेँ
तद्ित-प्रकरणम् १५३
“ुयसुनु' केवर गुणवाचक + ( विशेषण ) शब्दों से होता है गौर तरप्" समी
से ! यया--अयमनयोः अतिशयेन पदु: = पटुतरः, पटीयाच्र । लघुः = च्घुतरः
करषीयान् । जयमनयोः अतिशयेन विद्वान् = विदरत्तरः । धनदत्तरः, इत्यादि, यहाँ
ईयसुन् नहीं होगा ।
( २८ ) “अतिशायने तमबिष्टनौ-जब दो से अधिक सजातीय
व्यक्तयो या वस्तुगों मे एक का अत्यन्त उत्कषं या अपकषं बतलाया जाता है
तो उसमे तमप्* ८ तम ) मौर इष्ठन्" ( इष्ठ ) प्रत्यय हेति हैँ । “इष्टनः प्रत्यव
सी ईयसुन् की तरह विरोषण शब्द से ही होता है । यथा-अयम् एषाम् एषु
वा पद्रः-दुतमः, पटिष्ठः । लघुतमः, रुषिष्ठः । विद्त्तमः, धनवत्तमः इत्यादि ॥
इयसुन् अौर इ्टन् प्रत्यय करने पर कुछ शब्दो के रूप विशेष प्रकारके हौ जति
ई । यथा--ज्यायान्, ज्येष्ठः । श्रेयान्, शरेष्ठः । इत्यादि |
नोट" विन्" ओर “मतुप्* प्रत्ययान्त अब्दो म ईय गौर इष्ठन् के परे
विन ओर मतुप् काोपहो जातादै। यथा, ्ग्वितू-खजीयानुः सलजिष्ठः ।
बक्वत्--बलीयाचु; बलिष्ठः; इत्यादि ¦ ॑
(२९) "कभ्वस्तियोगे संपद्यकतंरि च्विः""जभूततदुभाव इति वाच्यम् ~
अमृत तदव से अर्थात् जो जसा नहीं है उसके वैसा हो जाने पर विङकृतिवाचक
खन्द से क" यः “मृ" या 'जस्' घातु के योग में ¶च्वि" प्रत्यय होता है।
"च्वि" से पूवं अवणं का ईकार; हस्व इ उका डीषं भौरच्छका "रौ" हो
जाता है } अशुक्ः शुक्लः संयते वं करोतोति -ुक्छोकरोति । अग्रामः प्रामः
संपद्यते तं करोतीठि-ग्रामीकरोति । अगङ्का गङ्खा संपद्यते तथा स्यात् शङ्गीस्यात् ।
८३० विभषा साति कात्य च्वि प्रत्ययके अर्थम साति
( खात् ) प्रत्यय मी विकल्प से होता है ! यथा--अग्निघ्ाद् मवति \ जर्षात्
संपदे
( ३१ ) "कञो द्वितीय-ठनोय-शम्ब-बो जात् क्षौ । संस्यायाश्च गृणा-
१. दे° “अजादी गुणवचनादेव ( सू° } }'
२. दे° स्य ज्यो", “नवो च, रोडूतः” ( भु° ) (
१४४ संस्कृतव्याकरणम्
नावाप धतम क व्व क द्वितीय, तृतीय, च्चम्ब, बीज, तथा द्विगुण, त्रिगुण जादि गृणान्त
संख्यावाचक ख्यो से रन् के योग मे कषेत्रकषंगर्य जयं मे “डाच् प्रत्यय होता
है । यया- द्वितीयं तृतीयं कषंणं करोति ~ दवितीयाकरोति ! वृतीयाकरोत्ति !
शम्बाकरोति । बीजाकरोति । द्विगुणाकरोति । तिगणाकरोति ।
{ ३२ ) संख्यायाः क्रियाभ्यादृत्तिगणने कृत्वपुच्"-- क्रिया कौ गणना के
मयं में संस्यावाचक शर्ष्टो से कत्वमुच्” (कृत्वम् : प्रत्यय होता है ! यया-पचकत्वः
य॒डक्त, दशकृत्वः मुङ्क्तं ( पाच बार या दस वार् खाता दै )।
किन्तु क्रिया की गणना अयंमेद्धि, भि ओर चतुर् शब्दो से भयुच्" ( स् )
हीहोताहै ओर एकशब्दके स्यानमें युच् के खाय श्छ्ृत्" अदेद्मीहो
जाता दे ! › यया--द्धिः तिः चतु्ुक्त । सङृत् कायं करोति |
( ३३ ) संख्याया विधार्थे धाः क्रिया या दरव्यका भेद दिखाने के
किए संल्यावाचक इन्दो ते श्वा" प्रत्यय हता ह! यया--अमुं वान्य-रा्चं
द्विषा कुड (अनाज के इर देरकोदो मागो बाय ) 1 सर इमं श्छोकं पच्वघा
व्याचष्ट! देसे ही-एकषा, तिषा, चतुर्धा, पोढा, सक््रा, इत्यादि
कन्तु द्विमौर त्रिखब्दसे पूर्वोक्त अयंमे श्वाः कौ जगह धमुन् बौर
एषाच्' मी होते हैर ¦ यथा-- द्रषम्- धा, व्रंषम् तरेषा }
( ३४ ) "नित्यवीप्सयोः १-भनित्यता" अर्यात् किसी क्रिया के लगातार
होने या, बहत होने मे तथा २-- वीप्सा. अर्यात् किसो पदां की व्यापकता
दिखाने में पदों को द्वित्व हो जातवा है । यया--
१. युक्त्वा भुक्त्वा न वृतः । छात्रः ग्रामं ग्रामं गच्छति |
२. भ्राम प्रमे छोकानामियं दज । वृक्ष वृक्षं चखिद्छति |
(३५ ) 'वाक्यादेरामन्तरितस्यासूयासंमति-कोपकरत्सनमत्संनेषु -
~~ ~ ~-------------~------~------
२.३० 'दिदृचुम्ये सुच्” “दकस्य सङृन्य' ( सु° } ।
१. टे* “द्धव्योश्च धमु", "एषाच्चः ( सु ) |
तंदित-प्रकरणम् १५५
असूया, संमति, कोप, कुत्सन ( निन्दा ) तथा मत्संना प्रकट करने के लिए वाक्य
के सम्बोधन पदं की द्िरक्ति* होती है } यथा-
असूया-~सृन्दर । सुन्दर !! वृथा ते सौन्दर्यम् ।
संमति-देव ! देव |! चन्योऽसि ।
कोप--दूविनीत ! दुधिनीत !! इदानीं ज्ञास्यसि ।
कूत्सन---घानुष्क { धानुष्क !! वृथा ते धनुः ।
मत्संना--चोर ! चोर {१ घातयिष्यामि त्वाम् ।
( ३६ ) “संभ्रमेण प्रवृत्तौ यथेष्टमनेकधा प्रयोगो न्यायसिद्धः (वा०)-
मय जौर आदर प्रकट करेके चिप पदोंकी द्विरुक्ति ही नही, तरिरुक्ति मीः
हो जाती दै यया--स्पः सपः सपः, पश्य पश्य पस्य । गुरगुर्गुःरः, आनय आनयः
आानय--भासनम् ।
इति तद्धितप्रकरणम्
१. भ५थोजनक्छ वाक्य मे किसी-किसीपद को दुहराकर बोख्ने को द्विरुक्ति
कते है ।
१ ~ एकः
२व््द्रौ
३ त्रीणि
ॐ चत्वारि
५ "पच्च
६ ~=षद्
9 “युक्त
८ य्अष्टौ, अष्ट
९ ८्नत्
१०८ ददा
११ ~ एकादद्य
१२ दाद
२३ -त्रयोददा
१४ = चतुदश
१५ = पन्दददा
२६ षोड
२७ = सष्दद्य
१८ = अष्टादद्य
१९ = एकोनविदतिः
२२० = विरतिः
२१ = एकविद्यतिः
२२ == दाविरतिः
२३ = त्रयोविशतिः
२४ = चतुविद्तिः
२५ = पन्वविशतिः
२६ -षदविशतिः
संख्या-गरानाक्मः
२७ = उरघाविरातिः
२८ = अष्टाविदतिः
२९ = एेकोनत्रियत्
३० = व्िद्यत्
३१ एकत्रित
३२ = दात्रिदत्
३३ ~= व्रयस्तरद्यत्
३४ ~~ चतुस्त्रियात्
३५ = पन्छात्र्यत्
३६ --षटत्रिङत्
३७ = सघत्रिदत्
३८ = अष्टाव्रिशत्
३९ == एकोनचर्त्वारिद्यत्
४० == चत्वा{रिदत्
ॐ १ = एकचत्वारिद्यत्
४२ ~= द्िचरत्वारिदयत्
४३ = त्रिचत्वारिद्यत्
४४ ~ चतुः्यत्वारिखत्
४५ = पच्छचत्वारिद्त्
४६ == षट् चत्वारित्
४७ = सक्तचत्वारिडत्
४८ = अश््चत्वारिद्त्
४९ = एकोनप्चाखत्
५० = पच्ारत्
५१ = एकपन्वाद्यत्
५२ = द्विप्छारत्
५३ = व्रिपशखारात्
५.४ == चतुःपञ््चाद्यद्
५५ -- पञ्चपञ्चापत्
५.६ --षट्पन्चाद्त्
५.७ -- सष्ठपञ्चाद्यत्
५८ = अष्ट्पखाद्तु
५९ == एकोनष्टिः
९० षष्टिः
६१ = एकपष्टिः
६२ द्रष्टः
€ ३ ~= त्रिषष्टिः
६४ चतुःषष्टिः
६५ पञ्चषष्टिः
६६ --षटषष्टिः
६७ = स्दिः
६८ = अष्टष्िः
६९ --एकोनसष्टविः
७० == सक्तिः
७१ = एकसष्ठतिः
७२ = द्विखक्षतिः
७३ = त्रयः सक्तिः
७४ = चतुःयषतिः
७५ --पखसक्षविः
७६ -षट्सक्षतिः
७७ -- सष्ठस्तिः
७८ = अटयपतिः
संख्या-णनाक्छमः १५७
७९ एकोनाशीतिः ८७ == स्ाश्ीतिः ९४ = चतुणंवतिः
८० अशीतिः ८८ = अष्टारीतिः ९५ = पञ्चनवतिः
८१ == एकाशीतिः ८९ = एकोननदतिः ९६ = षण्णवतिः
८२ = दचरीतिः ९० -= नवतिः ९७ == सप्तनवति`
८३ = त्यरीतिः ९१ ~ एकनवतिः ९८ == अष्टनवतिः
८४ = चतुरशीतिः ९२ = दिनवतिः ९९ = एकोनरातम्
८५ = पन्खारीतिः ९३ = तिनवतिः १०० चतम्
८६ = षडरीतिः (त्रयो नवतिः} १००० -==सहल्रम्
विमश्ञं--{ १ ) संख्यावाचक “एकः शब्द नित्य एकवचनान्त है । दधि
रन्द्र निस्यद्ि वचनान्त तथा "त्रिः से लेकर “अष्टादशा पर्यन्त शाब्द नित्य बहुवच.
नन्ते है \ एकोनविदति { १९) से आगे सभी संख्यावाचक शब्द एकवचनान्त
हो होते ई।
(२) इन मेँ एक से लेकर अशद्च ( १८ ) पयंन्त संख्या केवल संख्येय.
मथं मे, अर्थात् विद्येषण रूप में प्रयुक्त होती है । जसे-
एकः छात्रः, दश छात्राः, न कि दाल्स्य एकः, छलाणां द आदि
किन्तु एकौनविशति से लेकर आगे की संख्याय संख्या मौर {संख्येय दोनो
मे प्रयुक्त होती ह । जंसे-
विरा्तिः छात्राः छात्राणां विशत्तिः, आदि ।
दुत्त म्े
बष्टादज्ञान्ता एकादयाः संख्याः संख्येयगोचराः ।
विशत्याद्याः सदेकत्वे सर्वाः संख्येयसंख्ययोः ॥
( ३) एक से अष्टादश पय॑न्त संख्या तना लिङ्क मे प्रयुक्त होती है गौर
उनविख्ति से लेकर शनवनवति" प्य॑न्त संस्यायें स्त्रीलिङ्ख है ! जसे - ऊनविद्यतिः-
विद्यतिर्वा बालकाः, विच्तिः बालिकाः, विद्यति: फलानि, इत्यादि ।
१५८ पस्कृतव्याकरणस
( ४ ) ऊनविदयत्यादि संख्याय जब संख्या ( विशेष्य ) जयं में प्रयुक्त होती
द तब उनसे द्विवचन गौर बहुवचन मो होते है । जंसे-
दे विश्तो (४० ), तिचूः विद्यतयः ( ६० ) आदि } छागां वि्चतिः
( २० }छत्वाणां वियती ( ४० }, छात्राणां विदयः ( ६० ) इत्यादि तथा
मर्वां शतं, शते, शतानि, इत्यादि ।
अनुरोख्नी कारिका
एक दा दातं चेव॒सखहृखमयुतं तथा ।
लक्षं च नियुतं चेव कोटिरङंदमेव च ॥
वृन्दं खर्वो निखवंश्च शङ्कुः पद्मश्च सागरः !
अन्त्य मध्यं पराधं च दसवुद्धधा यथाकमम् ॥
र चनानुबादखण्डम
र्वना-भ्रकाटः
सुबन्त भौर तिङ्त का विचार परे ( प्रथम खण्डमे ) हो चुकाहै! अव
दोनों के योग से वाक्य-रचना पर विचार करना है ।
कम से कम एकं कर्तां ( सुबन्त पदं ) बौर क्रिया { विडत पद ) वाक्य
रचना के सख्यि आवद्यक है ।
अनुलीन कारिका
सुषन्तं च तिङन्तं च पदपित्यमिषोयते,
पुप्-तिडन्तचयो वाक्षं क्रिषा वा कारश्ान्विता।
नोट--"सु"से केकर शुप् पय॑न्त २१ विमक्तियों को “सुप् एवं “तिप्
से रेकर महिङ्" पयन्त १८ विमक्तियो को तिङ्" कहते हँ ! सुप् ' जिसके अन्त
मँ हो वह् सुबन्त तथा “तिङ. जिसके अन्त मे हो वह॒ तिङ्न्त" कहा जाता है |
"विड् छकार के स्थान पर हीताहै।
क्ल
मूत, वत्तंमान ओर मविष्यत् के भेद से कारु तीन प्रकार का होता है!
(१) जो कार बीत चुका है उसे मृतकारू ओर उस काठ के बोधक क्रिया
को सृतकालिक क्रिया कहते हैँ ।
(२) जो कार मीर, उसे वतमान काकः धौर उसकी प्रतिपादक क्रिया
को दतंमाचकालिक त्रिया कहते हैँ ! |
(३) जो समय मागे अनिवार है उसे भविष्यत् काल' ओौर उसकी बोधक
क्रिया को मविष्यत्काक्िक क्रिया कहते है|
-पूवकाल के तीन भेद होते ह--१ घामान्य ( पूणं) १. अनद्यतन ^ (आसन्न)
रोक्षः ।
१. अतीतायाः रात्रेः पशार्घेन, आगमिन्याः रात्रैः पुवर््षिन व सहितः काठः
द्तनः' -तद्धिश्लोऽनद्यतनः 1 अर्थात् पूर्वं दिन को धाधौ रात ( १२ बजे)
के बादते छेकर वतमान दिनको आधी आत ८ १२ बजे) तकके कारको
जदयतन कार" ओर उससे भिन्न काल को अनद्यतन कार" कहते ह |
२. ° "परोक्षे लिट्" मूतानदयतनपरोश्चर्थवृततेर्धातोङिट् ।
१६० संस्कृतव्यकरणम्
1 1
भविष्यत् कारके मौदो द हते हैँ--१. अनद्यतन + ( आसन्न } ओौर
सामान्य (पुण) । इस प्रकार कारके ६ भेद होते
पुरुष
प्रत्येक धातुके प्रत्येके ल्कारमें जोरूपहोतेह वे तीन वर्गा मे विमाजित
है १. प्रथम पुरुष, २. मध्यम पुरुष, बौर ३, उत्तम पुरुष ।
क्रिया के साथ युष्मत् या अस्मद् उब्दते भिन्न शब्दों का प्रयोग रहने पर
प्रथम { जन्य + पुरूष, युष्मद् शब्द का प्रयोग रहने पर मध्यम पुरुष ओर
अस्मद् खब्द का प्रयोग रहने पर उत्तम पुरुष कौ क्रिया होती है । कर्ताकाजो
वचन् रह वही वचन क्रियाकाभी हतार
अनुलीटनी कारिका
युष्मदस्मत्-प्रयोगास्बां भिन्न नामामिधीयते।
नाम युष्मत् तथा चाऽस्मत् कऋतंरत्यभिधौयते ॥
आद्य मध्यात्तमः पुमिर्यात्िनीयाः अ्रयलनतः|
नाम कतरि चाद्यस्य क्रिया पुंसः प्रयुज्यते ||
युष्मत्कतरि मभ्यस्य मवेत् पुषः क्रियापदम् ।
अस्मत्कतुप्दे च स्यादुचमस्य क्रियापदम् ||
नोट--{ १ ) यदि वाक्यम दोअयवादो से अधिक कर्ताच शव्द ते जडे
हुए हा मौर उनमें एक उत्तम पुरुष, दुरा मध्यम पुर्व तया तीसरा प्रथम पुरुष
हतो क्रिया उस्म पुरूष के अनुपार होगी ओर क्रिया ने वचन कर्ताओं की सख्या
के अनुसार होमा । अर्यात् वाक्छ मेदो से अधिक कर्ता हने पर क्रिया बहुवचनान्त
तथा दो कर्ता होने पर द्विवचनान्त होगी । जंसे-- ॥
कृष्णः, त्वम अहं च अत्र तिष्ठामः ( ङृष्ण, तू बौर मै यहाँ खड हैँ } । 1
कथं नरह, त्वं मोविन्दश्च मृगयार्थं गच्छेम ? { तुम, यै बौर गोविन्द
शिकारकेच्थिरक्योन जावे ? ४
® दे° 'जनद्यतने ूट्"- मनिष्यत्यनचतने््यं षातोलुंट ।
रचनानृवादखण्डम् १६९१
(२) यदि वाक्य में एक कर्ता मध्यम पुरुष तथा दसरा उत्तम पुरुष का हो
जीर दोनों दप ्व'शब्दसे जुड़े होतो क्रि उत्तम पुरुषकी होगी | ओर
उनका वचन उपयुक्त नियम के अनुसार होगा । यया -
त्वम् अहं च पचावः (तुम गौर मै पकातेर्है।!)
( ३ ) यदि वाक्यम एक कर्ता प्रथम पुरुष का गौर दूसरा मघ्यम पुरुष का
हे ठो क्रिया मध्यम पूरुष के जनुखार होगी । यथा--
त्वं यजदत्तः कणेश्च अत्रेव तिष्ठत ( तुम, यज्ञदत्त ओौर कणं यही रहो ) ।
( ४) यदि वाक्यम मिच्च मि पुरूषो के क्ता चःसेन मिरुकर “वाः
दय॒व्दसे भिक हों ठः सवमे अन्तिम करत के अनुसार क्रिया मे पुरुष ओर वचन
होगे । जदे-
१--स यूयं वा एतत् कमं कुरुतं { वह या तुम यह् काम करो । )
२-स, त्वरम् अहं वा एतद् दुष्करं सम्पादयितुं शक्नोमि { वह तुम
यामं इन्र क्ठिनिकामको कर सक्ता!)
३--त्वं तव भ्रातरो वा न्यायालयं गच्छेयुः ( तुम या तुम्हारे भाई
कचहुरी जायें ; |
( ५} युष्मदु" शब्दके स्थान पर भी सम्मान सूचित करते के चयि
भवत्" डब्द का प्रयोग करने पर “भवत् शब्द के साथ मध्यम पुरुष न माकर
प्रथम पर्ष ही जाता है } यथा-
कि करति भवा ? ( आपक्याक्रतेरैँ?)
अभ्यासायं प्रर्न
शुद्ध कोजिश्-- से ! अदं च त्वं च काशीं गच्छय ! मरत | त्वं शतरुष्तश्च
अयोघ्यायां तिष्ठताम् । वयं युयं च कुत्र स्थास्यथ? सर च अहं पाठ््ाछायां
गमिष्यतः } वयं चते च चन्द्रम् अपद्यन । अहं त्वं वा वेदम् अपठम् | खत्वं
रामश्च दरक पठन्ति । त्वं भरतख दण्डकारण्यं गच्छताम् । सद्र न वयं वा यूयं
वा कुपथे स्वात्यामि । युवां मम वरयो सित्राश्च वाराणसीं गच्छन्ति |
कतंदाच्य, कमंवाच्य श्रौर भाववाच्य
( १) कठृवाच्य-- जहाँ “कर्व प्रधानरूप से वाच्य रहा है वहाँ सकम॑क
११ संन्व्या०
१६२ संस्कृतव्याकरणम्
भोमि ननिननकमनकख
या बकमृक धातु से कर्ता में लकार ( तिङ्} होता है, गौर तिडन्त क्रियापद
कर्ता के अनुसार बदर्ता है } इसी को कक्ँंवाच्य; कहते ह । (पृ ९६ मी देखे }
( २) क्मंवाच्य--जरहां "कर्म' प्रधानङ्य से वाच्य रहता है वहं सकमंक
घातुसेकम में लकार होता है ओर क्रियापद कमं के नुसार बदरूतः है } इको
कर्मवाच्य कहते है |
९ ३ ) माववाच्य-जहाँ "मावः {क्रिया) प्रान रहता है वह अकमंक
धातु चे मावमें छकार होता है भौर क्रियापद नित्य एकवचनान्त ही हता है।
इस को (माववाच्य कहते हैँ !
यनुशोर्नी कारिक
(१) प्रयोगाः बडविधा जेयाः सामान्येन तु संस्छृते |
सकमेश्ाऽकमकयोः कमणि स्युस्तथा पुनः ॥
मावे द्विकमंके कमकतयेवं हि ाञ्चतः॥
(२) कत॒-क्म-क्रयायुक्तः प्रयोगः स्यात् सङ्सश्ः |
अकमङ्ः कर्मसून्यः कमदन्द्ो दिक्मंङः |
धात्वर्थो भाव इत्युक्तो मावना सेव च द्िया।
उत्पादना च तञ्नाम शआद्धविद्धिः प्रदितम् |
( १ ) कटठ्वाच्य मे कर्ता प्रथमान्त, कमं द्वितीयान्त तथा क्रिया के पुरुव-
कचन कर्ता के जनुखार होते हैँ । यया-- बालिका पुष्पं चिनोति ¦"
(२) कमवाच्य में कर्ता तृतीयान्त, कमं प्रथमान्त तथा क्रिया के पुरुष-
वचन कमं के अनुसार होते ह । यया--रामेण वेदाः पठ्यन्ते ।
( ३ ) भाववाच्य में कर्ता कमंवाच्यदत् तृतीयान्त होता है, पर कमं नहीं
होता तथा क्रिया सदैव प्रथम ( अन्य ) पुरुष की एकवचनान्त ही होदी
रचनाचुवादशखष्डब् १६३
अनुलीलनी कारिका
(१) प्रयोने कठ्बाच्यस्य कर्तरि प्रथमा मवेत् |
द्वितीया कमभि, तथा क्रिया कठेपदानितवा।।
(१) प्रयोभे कर्मबाच्यस्य ठतीया स्यात्त कतरि।
कमणि प्रथमा चेव क्रिया कर्मादुसारिणी |
(३) कर्मा
मावः सदा भवे वतीया चैव कतंरि।
क +
प्रथमः पुरुषश्चक्वचनं च क्रियापदे ॥
उदाहूरण-माला ( छन्दोबद्धा )
{ १) रामाख्यं जगदोच्वरं सुरगुरुं मायामनुष्यं हरिम् ।
वन्देऽहं करुणाकरं रघुवरं शूपालच्रूडामणिम् ॥
{ २) दउजञ्जनंः सेव्बते धमः प्रजासिः पूज्यते नृपः
मूखेण कम्यते दुःखं पण्डितः प्राप्यते भुखम् ॥
{३} पापाद् विरम्यते सद्धिर्चेविपदि मृह्यते।
स्वगेहे स्पद्धघते मूर्खेविद्रद्धिः स्थोयते सुखम् ॥
सकमंक शरोर श्रक्मक
अनुदलीलनी कारिका
धातवो स्वादयो तेयास्तेषु केविदमंाः |
सकमक्षा् कतिचित् कतिचिच दिकर्मशाः॥
फषरव्यापारयोरेक-निष्ठतायामकमंङः ।
धातुस्वयोधंमिमेदे सकमंक उदाहतः॥
( १) अकमक धातु उसे क्वे है--चिसका एक ओर व्यापार एक ही
आश्रय में हो + जंसे--*रामः शेते । यहाँ विश्राम रूप फल भौर चक्षुनिमीठनादि
३. फक-समानाभिकरणन्यापारवाकत्वम्--"अकमंकत्वम्” ।
१६४ संस्कृतव्याकरणम्
खूपव्यापार दोनों राममेंहीरहँ} बतः शीङ् घातु अकमक! इसी प्रकार
बालकः हसति यहाँ मी हंखना सूप व्यापार ओर उदका फल दोनों एक
बालकमेहीरै।
(२) सकमंक घातु उसे कहते हँ जिसके फर ओर व्यापार मिन्न-मिन्न
आश्रय मे रहते हों ` जंस्े-- देवदत्तः तण्डुलं पचति" यहां विक्छ्तिरूप फल
तण्डुक में गौर पाकरूप व्यापार देवदत्त मे है, अतः पच् धातु सकर्मक है ! इसी
भकार “रामः वनं गच्छति वहां गमनरूप व्यापार राम मे है किन्तु इसका फर
( वन-चंयोम ) वन में है |
सामान्य नियम--साकांक्च क्रिया “खकमंक कहलाती है ! यथा--पठ,
च्वादति जादि ! यहा-- क्या पद्तवा है, क्या खाता है, यह् आकांक्षा होती है)
एवं- निराकाक्ल क्रिया अकमंक' कहराती है ! यथा--जागति, हखति इत्यादि !
यदा - क्या जागता दै, क्या हंखता दै, यह आकांखः नहं होती \
खाघारणत-- रुजाना, रहना, ठहरना, जागना, बढ़ना, क्चय होना, डरना,
जीना, मरना, सोना, लेना, सुचना, प्रकाशित होना- इतने अर्थवा धातु
अकर्मक होते हैँ मौर गमनादि धातु सकर्मक तथा दृहादि घातु (दे० पू० ९५
मी ) दिकमंक होते |
अनुरीरनी कारिका
(१) लज्जा-सत्ता-स्थिति-जागरणं इदधि-क्षय-मय-जीवन-मरणम् ।
श्यन-कोडा-रुचि-दीप्ठथथं धातुगणं तमकम॑ङमाहः ।!
( २ ) गमने मक्षणे याने इनने माषणे दथा |
अजने वजंने पाने रक्षणे रणे तथा !;
परिधाने तथा दाने श्रवणे क्नाहने तथा|
मजने नमने त्यागे सेवने इवने तथा};
- एवमादिषु वाच्येषु धातवः क्मसयुताः ॥ एवमादिषु वाच्येषु धातवः क्म॑संयुताः ॥
१. फल-न्यचिकरण-व्याषारवाचकत्वं सकमंकत्वम् ”
रचनानुवादसखण्डमर १६१
( ३ ) दुहि-याचि-रवि-प्रच्छि-मिक्षि-चिनो,
नुवि-शनासि-जि-दण्डि-द-मन्थि-वदः ।
इति चोमयकमंदृहदि विदुः, _
कुषि-नो-वहि-ह-प्रमृतीति रमर ॥
बथवा
गोणं कमं दुशदीनां प्रधानं नी-ह्-ढृष्-वहाम् ।
उक्तं विडादिभिर्नित्यं ण्यन्ते कतां च कमं यत् ॥।
प्रथमा जायते तत्र द्वितीया च ततोऽन्यतः।
दविङमंमां तु धातूनां व्यवस्था कीर्तिता बुषेः॥ `
उदाहूरणमाला (छन्दोबद्धा)
{ १) वखन्ति सनयोऽरण्ये रात्रौ जागति पेचकः ।
कपथ्येवंधंते व्याधिरायुः क्षयति किल्बिषे: ॥ `
८ २) कुवाक्यं नेव भाषेत सेवेत सततं गुर् ।
पठेत् पाठ श्वमेणेव क्रोधं यत्नेन वजंयेत् ॥ -
(३) घेनुं दोग्वि पयो गोपो दीनोऽ्थं याचते नृपम् ।
रुरोध गां व्रजं कृष्णो गुरं घर्मं॑स पृच्छति ॥!
चिन्वन्ति वे तरं पुष्पं ब्रते पुत्रं हितं पिता ।
देवं वरं वृणोत्येव शिद्यु' गहं निनाय सः+
ग्रत्ययान्तधातुः
( १ ) स्यन्तभ्रकररणम्
तत्रयोजको हेतुश्च-
कर्ता के प्रयोजक ( प्रेरक ) की; ैतुसं्ञा होती है ¦
हेतुमति च-- `
परवतक ( प्रेरकं , व्यापारमें घातुसे णिच् प्रत्यय होता है। णिच् में इकार
मातर चेष रहता है । समी धातुओं मे प्रेरक व्यापार प्रतीत कराने कै चयि णिच्
प्रत्यय जोड़ा जाता है [ णिच् प्रत्यय जिरुके अन्तमं रहता है ्यन्त" कृह्लाता
है । खभी प्यन्त, धातुओं से परस्मैपद मौर आत्मनेयद विवक्षानूस होते है ।
विमं
( १ } उपयुक्त भिच् में “इः का “अय' के रूप मेँ श्रवण होता है ।
( २) प्रायः अजन्त धातु से णिच् होने पर अन्त्य--"इ,उ, ऋः के स्थात पर
क्रम से आय्. जाव्, आर् का श्रवण होता है। यथा--क्ञि-क्षाय्, मू मावि, ङ-
कारि, इत्यादि ।
(३) प्रायः घातुके उपधाः में आकार वा हस्व ड्, उ, छ" दणं रहै ठो
उसके स्यान पर क्रम से.आय्, आद्, अर्, का श्रवण होता दै! यथा-पच्-पाचि-
सिच्-सेचि, वुप्-वोधि, दड्-द्धि, इत्यादि ।
( ४ 9 जिन घातुमोके अन्तमं अमू" हो ठया घट्, व्यथ्, ब्रू, नट्, ज्वर्+
स्प, ट, चल्, सर्, जन्, रञ्ज्, आदि धातुर्बोकी उपधा मे हृस्व अकार ही
णिच् में रहता है3 । अ्थंभेद से कुछ घातु स्व गौर् दीघं उमयदिध प्रयुक्त
होते है । यथा--गम्-गमि, रम्-रमि, नम्-नमि, षट्-घटि, रप् ( पाक
अथं मे--श्रपि अन्यत्र श्चापि ) | ॥
१. दे “सनाचन्ता धातवः' ( सू ) |
२. दे° "जरोन्त्यात् पुवं उपधा" { सु° )|
३. द° “मितां हस्वः" { सु° ) ।
रचनानुवादखण्डम् १९७)
(५) ज्भगौरजागृ के स्यान पर-जरितथाजागरिकाप्रयोगहोताहै। एवं-
हद् - घाति, पा-{ रक्षा ) पालि, शद्-शाति, रम्- लम् --रम्मि.गड-गृहि,
दूष -दूषि-दोषि, रघू--रन्वि, प्री प्रीणि-प्रापि, मो- मीषि, वू-ध्ूनि-
वावि, स्मी-स्मापि-स्मायि, प--{ पीना ) पापि, इ---गमि, इत्यादि ।
अनुञ्चीलनी कारिका
प्ररणायां च धतोः स्यात् षदा णिच् प्रत्ययः खदु ।
प्रयोजकानुक्षारेण आयते च क्रियापदम् ॥
मतिदुदधधश्चनर्थेषु खब्दकमंस्वकमघु ।
अदेतो यो मवेत् कर्ता सर हेतौ कमं जायते॥
अर्वा |
गमनाहारबोधाथं-शब्दार्थाऽकर्मधातुषु
अगिजन्तेषु यः कत स्याण्णिजन्तेषु कमं ठत् ॥
उदाहरणमारा { छन्दोबद्धा }
शिष्यो बोषयति मीमांसां शिष्यं बोधयते गुरुः ।
पुतः गमयति प्राज्ञो जलं पाययति प्रथः ॥
वीणां वादयते योषिद् ग्रामे वासयते सुत् ।
तापयत्यम्निना दुरं जीवयत्यम्बुना वणम् ॥
मारयत्यरिवगं सर त्याजयत्यम्बरं हरिः
विग्राच् मोजयते खुर्बालं पाययते स्तनम् +
) भृत्यः ग्रामं गच्छति, प्रयु भृत्यं भ्रामं गमयति ।
५,
( १
( २) पुत्रः अश्न भुड्क्तं, माता पत्रम् अन्नं मोजयति।
( ३) दिष्य: घर्म इष्यते, गुरः दिष्यं धर्म बोधयति ।
( ४
(४
) विष्णुमित्रः वेदम् मधीते, अध्यःपकः विष्णुमित्र बेदमू अच्यापयति ।
) एत्रः शेते, माता पुत्रं श्ञाययति ।
१६८ संस्कृतव्याकरणम्
अनुखोकनी कारिका
कमत्वं कदाचिन्नोपजायते ॥
उदाह्रण-मारा |
( १ ) देवदत्तः मारं नयति, यज्ञदत्तो देवदत्तेन मारं नाययति ।
( २ ) पुत्रः अन्नं खादति, माता पुत्रेण अच्नं खादयति ।
(३ ) माणवकः गोदनम् अत्ति, माणवकेन गोदनम् मादयते ।
मनुलीलनी करिका
इ-ङ-कतां च कमं स्याण्णिजन्तत्वे विभाव्या
अमिवादिदुश्चोरेवमात्मनेषद एव तु ॥
उदाहुरणमाखा
( १) मत्यः भारं हरति, हारयति भारं भृत्यं भृत्येन वा ।
(२) पत्रः स्वकार्य करोति, कारयति स्वकार्य पुत्रं पुत्रेण वा
( ३ ) शिष्यः देवम् अभिवदति, अभिवादयते देवं शिष्यं दिष्येम वा।
( ४ ) चिद्यः चन्द्र पश्यति, ददांयते चन्द्रं शिलु" शिजुना वा ।
घातुरूपामि--
(८ १ ) छा-स्या = स्यापि ( गति ओर् निवृत्ति कराना )
( लट् ) (लृट् )
स्याप्य्त स्यापयततः स्थापयन्ति स्यापयिष्यत्ति स्थापयिष्यतः स्थापयिष्यन्ति
स्थापयसि स्थापयवः स्थापयय स्थापयिष्यसि स्वापयिष्ययः स्यापयिष्यथ
स्थापयामि स्थापयावः स्थापयामः स्थापयिष्यामि स्यापयिष्याव- त्यापयष्यामः
( लोट् ) ( लङ् )
स्थापयतु-तात् स्यापयतां स्वापयन्तु अस्थापयत् अस्वापयताम् अस्थापयन्
स्यापय-तात् स्वापयतम् स्वापय्त अस्थापयः अस्थापयतम अस्थापयत
स्यापयामि स्वापयाव स्याप्याम अस्थापयम् अस्यापयाव अस्थापयाम
रचनादुवादखण्डम् १६६
( वि लिङ् }
स्थापयेत् स्थापयेताम् स्थापयेयुः
स्थापयेः स्थापयेतम् स्थापयेत
स्यापयेयम् स्थापयेव स्थापयेम्
(२ ) ज्ञा-ज्ञापि ( ज्ञान बौर श्षापन कराना )
( लट् ) ( कद् )
ज्ञापयति च्ञापयतः ज्ञापयन्ति ज्ञपयिष्यति ज्ञापयिष्यतः ज्ञापयिष्यन्ति
लापय सापयथः ज्ञापयथ ज्ञापयिष्यसि ज्लापयिष्यथः ज्ञापयिष्यय
ज्ञापयामि च्ापयत्वः ज्ञापयामः ज्ञपयिष्यामि ज्ञापयिष्यावः जपयिष्याम
( लोट् ) ( लड. )
ज्ञापयतु-तात् ज्ञापयताम् ज्ञापयन्तु अज्ञापयत् अन्ञापयताम् अज्ञपियच
जञापय-तात् ज्ञापयतम् ज्ञापयत अज्ञापयः भअज्ञापयतम् अक्ञापयत
ज्ञापयानि ज्तापयाध ज्ञापयाम अज्ञापयम् अज्ञापयाव बन्नापयान
( वि° लिङ् )
ज्ञापयेत् त्ापयेताम् ज्ञापयेयुः
ज्ञापय; ज्ञापयेतम् ज्ञापयेत
ज्ञापयेयम् ज्ञापयेव ज्ञापयेम
(२) श्रु=श्रावि ( सुनाना)
(लट् ) ( लुट् )
श्रावयति श्रावयत्तः श्रावयन्ति श्रावयिष्यति श्रावयिष्यतः श्रावयिष्यन्ति
श्रावयसि श्रावयथः श्रावयथ श्रावयिष्यस्ि श्रावयिष्यथः श्रावपिष्यथं
छवयामि श्वरावयावः श्रावयामः श्रावयिष्यामि भावयिष्यावंः श्रावयिष्याम
( लोट् )
श्रावयतु-तात् शन वयताम् श्रपक्यन्तु
श्रावय-तात् श्रावयतम् श्रावयत
आरावयाणि श्राधयाष श्रावयामं
१७० पस्कृतव्याकरणम्
( लङ् ) ( वि° लिङ् }
भन्नावयत् अश्रावयचाम् अश्रहवयन श्रावयेत् श्रावयेतां श्रावयेयुः
अ्रावयः अश्रावयत्म् अश्रादयत श्राव्यः श्रावये्तम् श्रावयेत
भन्रावयम् अन्नावेयाव अश्रावयाम श्रावयेयं श्रावयेद श्रादयेम
( ३ ) दशू्=दि ( देखानः
( लट् ) (लृट् )
दयति ददांयतः दद्य॑यन्ति दं यिष्यदि ददंयिष्यतः दरदयिष्यन्त
दद्येयसि दरहंयथः दर्खयथ दद्य यिष्यषि दद्यंयिष्यथः ददधयिष्यथ
दशंयामि ददंयावः दयाम दद्ययिष्यामि दरयिष्यावः दर्लयिष्याम-
( लोट् )
दश्चंयतु-तात् दयताम् दञयन्तु
ददंय-तात् दंयतम् दद्यंयत्
द्ंयारि दरययाव दरंयाम
( लङ् )
अदशेयत् अदद्ययताम् अददं यत्
अद्यः अदशंयतम् अदशरयत
अदद्ंयम् अदशंयाव अदद्यंयाम
( वि° लिङ् )
दरयेत दद्यंयेतां ददयेयुः
दरयेः दरायेतं दद्यंयेत
दरयेयं ददांयेव दखयेम
(४) खाह =खादि ८ मोजन कराना )
( लट् )
खादयति ्रादयतः खादयन्ति
ह्ादयसि खादयथः खादय
खादयामि खादयावः खादयामः
रथनानुवादखण्डम् १७.९१
लृट् )
खादयिष्यति खार्दयष्यतः खादयिष्यन्ति
खादयिष्यसि खादयिष्यथः खादविष्यथ
खादयिष्यामि खादयिष्यावः खादयिष्यामः
(लोट)
खादयत्तु-तात् खादयताम् खादयन्तु
खादय-तात् खादयतम् खादयत
खादयानि खादयाव खादयाम
( लड् )
अखादयत् अखादयताम् अखादयच
अखादयः अखादयतम् अखादयत
अखादयम् अखादयाव भ्रलादयामं
( वि लिड )
खादयेत् खादपेताम् खादयेयुः
खादयः खादयेतम् खादयेत
खादयेयं दखादयेव खादयेम
( ५ ) इन् चाति ( मरवाना }
( लट् ) ( लृट् )
वातयति घातयतः घातयन्ति घादधिष्यति घातयिष्यततः चातयिष्यन्तिः
घाटययि घातयथः घातयथ
घातयामि घातयोवः घातयामः
घातयतु-तातु
घातय वात्
घातयानि
( लङ् )
अघातयत् अघातयताम् -अघातयन्,
जघातयत
अघातयाम
घातय: अघातयठम्
अधातयस् अघातयाव
घातयिष्यसि घातयिष्यथः घातयिष्यय
घातयिष्यामि वातयिष्यावः घातयिष्यामः.
लोट् }
घातयताम् घातयन्तु
घातयतम् घातयत
11 घातसाम
( दिऽ लिङ् )
वातयेत् घातयेतां घातयेयुः
घातये: घातयेवं चखातयेत
घातयेयं घातयेव घातयेम
२७२ संस्कृतव्याकरभसे
(६) दा=दापि ( दान कराना )
(लट्) (शट् )
दापयति द्ापयतः दापयन्ति दापयिष्यति दापयिष्यतः दापयिष्यन्ति
-दापयसि दापयथः दापयथ द्ापयिष्यसि दापयिष्ययः दापयिष्यथ
न्दापयामिं दापयावः दापयामः दापयिष्यामि दापयिष्यावः दापयिष्यामः
( लोट् )
दापयतु-तात् दापयताम् दापयन्तु
दापय-तात् दापयतम् दापयत
दापयानि दापयाव दापयाम
( ७ ) जन् = जानि { उत्पन्न कराना )
( लट् ) ( लृट् )
जनयति जनयतः जनयन्ति जनयिष्यति जनयिष्यतः जनयष्यन्ति
जनयसि जनयथः जनयथ जनयिष्यसि जनयिष्यथः जनयिष्यथ
जनयामि जनयावः जनयाम: जनयिष्यामि जनयिष्यावः जनयिष्यामः
(लोट् )
जनयतु-तात् जनयताम् जनयन्त
जनय-तात् जनयतम् जनयत
जनयामि जनयाव जनयाम
( लड् ) ( वि° लिङ् }
अजनयत् अजनयताम् अजनयन् जनयेत् जनयेतां जनयेयुः
अजनयः अजनयतम् अजनयत जनयेः जनयेतम् जनयेत
अजनयम् अजनयाव अजनयम् जनयेयम् जनयेव जयेम
( ठ ) युज याजि ( मरना )
( लट् .) ( लुट् )
योजयत्ति योजयतः योजयन्ति योजयिष्यति योजयिष्यतः योजयिष्यन्ति
योजयसि योजयथः योजयथ योजयिष्यसि योजयिष्यथः योजयिष्यथ
योजयामि योजयावः योजयामः योजयिष्यामि योजयिष्यावः योजयिष्यामः
१. "मितां हस्वः" सू ° । ुध-युघ-न्च-जनेद्'-इति परस्मंपदम् ।
रचनानुवादखण्डम् १७
( लोट् )
योजयतु-ठात् योजयताम् योजयन्तु
योजय-तात् योजयतम् योजयत
योजयानि योजयाव् योजयाम
( लङ, ) ( वि० लि°)
ययोचयत् अयोजयवाम् अयोजयत् योजयेत् योजयेवाम् योजयेयुः
अयोजयः अयोजयतम् अयोजयत योजयेः योजयेतम् योजयेत
अयोजयम् अयोजयावं अयोजयाम योजयेयम् यौजयेव योजयेम `
(३) कु कारि (कराना)
(लट् ) (लुट् )
कारयति कारयतः कारयन्ति कारयिष्यति कारयिष्यतः कारयिष्यन्ति
कारयसि कारयथः कारयय कारयिष्यसि कारयिष्यथः कारयिष्यथ
कारयामि कारयावः कारयाम; कारयिष्यामि कारयिष्यावः कारयिष्यामःः
( लोट् )
कारयतु-तात् कारयताम् कार्यन्तु
कारय-तात. कारयतम् कारयत
कारयाणि कारयाव कारयाम
( लड् ) ( वि लिङ् )
अकारयत् अकार्यताम् अकारयत कारयेत् कारयेतां कारयेयुः
अकारयः अकास्यतम् अकास्यत कारयेः कारयेतम्, कारयेत
अकारयम् अकारयाव अकारयाम कास्येयम् कारयैव कारयेम
( २) सच्नन्तप्रकररणम् `
"सनाद्यन्ता घातवःः-- खन् से केकर "कर्मणिड्" सूत्रविहित "णिङ्" पयंन्द
द्राद्च प्रत्ययान्त की धातुसंज्ञा होती है 1 सन्नन्त धातुजं को पदव्यवस्था इनके
मरुलूपानुसार ही होती है । |
(१) सन्-क्यच्-काम्यच्-क्यङ्-क्यषोऽथाचारक्विप्-णिज्-यड : |
यगाय-ई्यङड णिड. चेति द्ादछाऽमी सनादयः ॥
१७४ संस्कृतव्याकरणम्
(२) उक्तो यो यत्पदी धातुः सन्नन्तोऽपि स॒ तत्दी।
सवंत्राऽ्यं विचधिज्ञयः स्मृदयादौ* व्यतिक्रमः)
"घातोः कमणः समानकठ्कादिच्छायां वा" ( सन् }--इष्' वतु का
जो कर्ता, वही कर्ता हौ जिसका, ठेस घातु से उच्छा अथंमें स्रु प्रत्यय दिकल्प
से होता है ! जते- |
"रामः पठितुम् गच्छति" यहां इष घातु का कर्ता रामह ओर वही राम
पठ धातु ( पव्तुम् } का मी कर्ता दै तया इष् धातु ( पच्तुम् ) कमं मीदै,
अतः पट् धातु से “सुः प्रत्यय हुमा ।
नौट--कोई क्रिया करने की इच्छा अथं मे उस क्रियाबोधक धातु मे विकल्प
से सनु प्रत्यय जगता है } “खचु' मेँ “खः चेष वचता दै ! सन होने पर चिद् क्कार
के पमान धातु को द्वित्व, न्यास कायं दथा म्वादिगणीय धातुं के समान दाप्
{अ} विकरण होता ह ¦
अनुद्ीलनी कारिक
समानकवृटाद् धातोरिच्छा्थे सन् भवेत् खलु ¦
इच्छया यो भवेत् कतां कमणोऽपि स एव चेद् ।!
इच्छा सवभतुम्यः सन्" हिं सत्र जायते
उदाहरममाला ({ छन्दोबद्धा )
पिपरिषति खगोलं शूमिपो दूरदर्शी
जिगमिषति नरेशः स्वं गृहं तस्य देशात् ।
विवरिषति नलं तं मीम-कन्या सुसाष्वी
तितरिषति नदीश्च रामचन्द्रो नरेशः ॥
स जिगमिषति भूपालं स जिघृक्षति रावणम् ।
जुगृषति नलो राजा तं सुषुप्सति बालकः ॥
सुषुप्साम्यहमत्रेव चिकीर्षामि घटं नवम् |
जिहीषति खलः सीतां मुमूर्षति खगेश्वरः ॥
-१. दे° ज्ञा-श्रु-समु-दां सनः' भू०,धमं जिज्ञासते, गुरूद् शुश्रवते, सुस्मृषंते दिदृक्षते
रचनानुवादखण्डम् १७
धातुरूपाणि
( १) १२ = प१२्तुमिच्छति-पिपत्षिति
‹ लट्)
पिपर्षि पिपठ्षितः पिपठिषन्ति
पिनरिषसि पिपरटिषयः पिपठिषय
पिपट्षामि पिपरठिषावः पिपठिषामः
। लृट् ( लोट् )
पिपठिभ्यति पिषठिष्यतः पिपठिणष्यन्ति पिपठ्षितु-तात् पिपठिषतां पिपठ्षन्तु
पिपठिष्यरि पिपठिष्यथः पिपठिष्यथ पिपठिषि-तात् पिपठ्षितं पिपदहिषत
[न्न
पिरदिष्यामि पिपरिष्यावः पिपठ्ष्यामः पिपठ्षाणि पिपछ्षाव विपलिवाम
( लङ् ) ( वि लिड् )
भपपर्$त् जपिपठ्षिताम् अपिपठिषन पिष्षित् पिपर्षितां पिपटिषयुः
अपिपटिषः अपिपरिषतम् अपिपठिषित पिपठिषेः पिपठ्षितं पिपलिषेत
अ पपञ्षम् अपिपटिषाव अपिपठिषाम पिपठ्षियं पिपठिषेव पिपरठिषेव
{ २) अद् = अन्तुमिच्छति-जिघत्सति ।
(लद् )
जिघत्सति जिघत्सतः जिचत्सन्ति
जिवत्ससि जित्यः जिधत्सथ
जिघत्सामि जिघत्सावः जिषत्सामः
(चुद्) ( लोट् }
जिघत्सिष्यति जिषत्सि्यतः जिषत्सष्यन्त जिषत्सतु-तात् जिघत्सतां जिषत्सन्तु
जघत्सिष्यसि जिधत्सिष्ययः जिघत्सिष्यय जिधत्स
-ताद्, जिघत्सतं जिघत्सत
जिधत्सिष्यामि जिचत्सिष्यावः जिघत्विष्यामः जिधत्सानि जिषत्साव जिघत्साम
( लङ्) ( वि०लिङ् }
ज'जघत्सत् अजिषत्सताम् अजिषत्छन् जिघत्सेत् जिषत्वेतां जिघत्सेयुः
अनषत्सः अजपत्सतम् अजिषत्यत जिषत्सेः लजिषत्सेतवं जिषत्येव
जलिषत्सम् जजिषत्साब अजिषत्साम जिषत्सेयं जिषत्सेव जिषसिम
१७६ संस्कृतव्याकरणम्
+~ +
( ३ ) कृ = कतुंमिच्छति-चिकीषंति ।
( लट् )
चिकीषति चिकीषंतः चिकी्न्वि
चिकोषि विकीदथः चिकीषथ
[चकारषामि चिकोर्घावः चिकीर्षाम:
) ( सोट )
( लट )
वको पिप्यति चिकीरिष्यतः चिकीर्षिष्यन्ति चिक षनु-तात् चिकीपंतां चिकोपंनतु
(चक ष्यपि चिकौपिष्यथः विकोिष्यय चिकोषं-तात् चिकोषंतं चिकीषंत
चिकीषिष्यामि विकीिष्यावः चिकीिष्यामः चिकीर्षाणि चिकीर्षाव चिकीर्षाम
( लङ् ) ( वि° लिङ् }
भविकीषत् अचिकोषंदाम् अचिकीयंदु लनिकोत् विकता विकीरयः
अचिकोषः मधिकीषंतम् अविकोषंत विकोयेः विकीैतं चिकीषेत
अचिकी्घम् अचिकीर्षाव यचकीर्याम चिकोर्घयं विकीर्येव चिकीरवेम
( ४) दश् = द्रटमिच्छति-दिहक्षते ।
( सद् ) ( लृट् )
दिते दिहदोते दिदृक्षन्ते दिदकषिष्यते दिष्यते दिडक्षि्यन्े
दिदृ्षसे दिदकषेथे दिक्च दिदृक्षिष्यद्े दिहद्धिष्येये दिहक्लिष्यध्वे
दिदे दिडेसावःं दिदृक्षामहे दिदक्षिष्ये दिदकिप्यावहे दिदृक्षिष्यामहे
( लोट् }
दिदक्षताम् दिदृक्षेताम् दिदक्षन्ताम्
दिदक्षस्व् दिदृक्षेथाम् दिदक्तघ्वम्
दिद दिदृ्चावः दिदृ्टामं
( सङ्) ( >° लिङ् )
अदिक्षत जदिकषेताम् अदिदृक्नन्त विदक्षेत दिहकेयातां दिक्षेर्
जदिदृक्षथाः भदिदसेाम् अदिरक्ष्वम् दिदृसेयाः दिद्धेथायां दिटृलेष्वम्
अददे अदिस अदिरक्तामदहि दिषक्षेय दिदक्षेवहि दिदिक्षेमहि
चनानुवादखण्डम् १७७
८ ५ ) दा = दातुमिच्छति-दित्सति ¦
(लद) ( लर)
दित्वति द्वित्वतः दित्सन्ति दित्तिष्यति दित्सिष्यतः दित्सिष्यन्ति
दित्पि दित्सथः दितस्खय दित्विष्यस्ि दित्िष्यथः दित्सिष्यथ
दित्सामि दित्सावः दित्तामः दिच्छिष्यामि दित्छिष्यावः दित्छिष्यामः
( लोट् )
दित्सतु-तात् दित्सताम् दित्सन्तु
दित्स-तात् दिस्सतम् दित्यत
दित्सानि दित्साव दित्साम
( लङ) ( वि° लिङ्)
अदित्यत् अदित्सताम् अदेत्छत्र दित्वेत् दित्सेताम् दित्तेयुः
यदित अद्ित्वम् अदत्त दत्तेः दित्सेतम् दित्सेत
अदित्छम् अदित्पाव अदित्छाम दित्तेयम् द्त्सिव दित्सेम
( ३ ) यडन्त |
न्छियासमभिहारे यङ्- किसी क्रियाको बार-बार या बहुत करने को
"क्रियासममिहार' कहते ईह ¦ इद्त अथं मे हखादि एकाच् धातुओं से विकल्पसे
ध्य् य ) प्रत्यय होता है ।
नोट - मत्यथंक घातुर्ओं से वक्रगमन के अथं मे तथा पादि ( टुप्,
सद्, चर्. जप्, जम्, दह्. दश् तथा गृ ) धातुजों से निन्दित क्रिया के अ्थंमेही
होता है, क्रियाखममिहार मे नहीं ।
अनुगीखनी कारिका
क्सः ४५ स
एङस्कसमायुक्ताद धातःव्यंञ्धनपूत्रकत् ।
पौनःपुन्ये तथाऽत्यथे प्राज्ञो यङ् विधीयते |
ग्रयर्थेम्धश्च कोरिल्ये यडन्ताारमनेपदम् ॥
नोट-- यङ प्रत्यय होने पर मुर वा में द्वित्वं एवं अभ्यास कायं होते है|
यडन्त धातु केव आत्मनेपदी होते ह भौर उनमें भ्वादिवत् शप् ( भ } विकरण
` यड् होता दै । यका--पुनः पुन मतिदचयेन वा मवति-बोभूयते ।
१२ सं* व्या°
१७८
( १ ) व्रज्-ङटिलं व्रज त--वाद्रज्यते ।
वाव्रज्यते वात्रज्येते वाव्रज्यन्ते वावब्रजिष्यते वाव्रजिष्येते वात्रजिष्यन्ते
वाद्ज्यसे दाव्रज्येये वाब्रज्यध्वे वाघ्र जिष्यन वाव्रजिष्येये वाव्राजष्यष्वे
चाब्रज्ये वाब्रज्यादहे वाब्रज्यामहे वात्रजिष्ये वाव्रजिष्यावहुं वा्राजप्यामहे
( लोट्) { लंड. )
वावरज्यतां वातव्रज्येतां वा्रज्यन्तास् अवाद्रज्यत् अवाव्रज्यताम् अवाव्रज्यन्त
वाव्रज्यस्व वात्रज्येयां वाव्रज्यघ्वम् अदाव्रज्ययाः अवाव्रव्यथाम् अवात्रज्यल्वय्
वाब्रज्यौ दाव्रज्यावह वाब्रज्याम्ै अवाद्रज्ये अवान्रज्यावहि अवाव्रज्यामहि
( वि | विड. }
वाद्रज्येत वाद्रज्येयाताम् वाब्रज्येरू
वाव्रज्येथाः वाव्रज्येयाथाम् वाव्रज्येच्वम्
बाद्रच्येय वाव्रज्येवहि वात्रज्येमहि
(२) श्रु =पुनः पुनः अतिशयेन वा श्टणोति-शौशूयते 1
( लट् ) (लृट् )
शोश्रयते चोश्रयेते ओोभ्रूयन्ते दयोध्रूयिष्यते दोश्रूयिष्येते सोश्रूयिष्यन्वे
शोश्यसे शोश्येये दयोश्रूयव्वे चो्रयिष्यसे दोश्रूयिष्येये शोश्रूयिष्यष्वे
शोश्रूये शोश्रूयावहे शोश्रूयामहे शोश्ूयिष्ये द्योध्ूयिष्यावहे यो्ूयष्यामह
(लोट्) (लड्)
जलोश्रयतां शोश्रयेतां शछोधयन्ताम् अशोध्रयत अोश्रूयेताम् अशोश्रूयन्
श्लोध्रयस्व शोश्रयेथां चोश्वयघ्वम् अयोध्या; अदोश्ूयेथास् अजयान्रूयच्वम्
शोध्यं शोश्नयावहं लोध्रया्महं अशोध्रूये बदेश्रयावहि अशोश्वयामहिं
( वि लिडः )
सोश्रूयेत सोश्रयेयाताम् स्ोश्चयेरनु
शोश्रयेथाः शोश्रयेयाथाम् गोशरयेष्वम्
घोश्मरेय शोश्रयेवहि शोधरयेमहि
रचनानवादखण्डम् १७६
( ३ ) इय् = पुनः पूनः; अतिशयेन वा प्यति -` दरीद्दयते ।
( लट् ) (लृट्)
दरीदृश्यते दरीद्-यतै दरीदृश्यन्ते दरीहदिष्यते टरीहश्चिष्येते दरीददिष्यन्ते
दरीद्श्यस दरीद्व्येये दरीदश्यघ्वे दरौहदिष्यते दरीदृद्धिष्येये दरीदश्िष्यध्वे
दरीद्दये दरीदद्यावहे दसाडश्यामहे दरीहरिष्ये दरीदृशिष्यावहे दरीदरिष्यामहे
( लभेद् } ( लड. )
दरीटश्यतां दरीटस्येतां दरीददयन्ताम् अदरीद्द्यत अद रीरशष्येताम् अदरोहस्यन्त
दरीदश्धष्व दरीहदिःष्येथां द्हिष्वं अदरीहश्याः अदसदटस्येथां अदरीरृस्यष्वष्
दरीददिष्यं दरदश्थिष्यादहै दराद्पिष्यामहं अदो दृश्ये अद रीदद्यावदहि अदरीहस्यामहि
( वि लिङ )
दरीहदयेत दरीरद्येयाताम् दरीदृद्येरन्
दरीदृड्थाः दरीदृव्येयाधाम् दरीहद्येच्वम्
दरीट्स्येय दरीदहृध्येवहिं दरीह्येमहि
( ड ) दा पुनः पनः अतिशयन वा ददाति-- देदीयत्ते !
(रट् ) ( वृट् )
देदीयते देदीयते देदीयन्ते देदीयिष्यते देदीयिष्येते देदीयिष्यन्ते
देदोयदे देदीयेये देदीयध्वे देदीयिष्टसे देदीयिष्येये देदीयिष्वच्वे
देदाये देदी्ावहे देदीयामहे देदौश्ष्ये देदोयिष्यावहै देदो यिष्यामहे
(लद) । लड.)
देदीयतां देदीयेतां देदोयन्ताम् अदेदीयत अदेदीयेताम् अदेदीयन्त
देदीयस्व देदोयेथां देदोयघ्वम् अदेदीयथा; अदेदःयेथाम् अदे दीयच्वम्
देदोयं देदोयावहं देदीयामहं अदेदोये अदेंदीयावहि अरदोयामहिं
( वि लिङ. )
देदीयेत देदीयेयाताम् देदीयेरनु
देदीयेथाः देदीयेयाथाम् देदोयेच्वम्
देदीयेय देदीयवहि देदीयेमटि
१८० संस्कृतव्याकरणम्
{ ४ ) नामधातु
सुबन्त ( नान? ) चन्दोंके मागे कुछ प्रत्यर्यो के लगाने से जो धातु बनते,
उन नामवातु करते} उन वातुओं के रूप म्वादिगणीय धातुओं के समान होतेह }
नाम घातु बननेके ७ प्रत्यय रहै--१. क्यच्, २. कास्यच्, ३. क्यङ्,
&. किप्, ५. णिच्, ६. क्यप् बौर ७, णिङ् ।
१-२ क्यच् काम्यच्--अ { स्व } सम्बन्वौ इच्छा हो तो, उस इच्छा
काजो कमं, अर्यात् अपनी इच्छा का जो विषय { सम्बन्धौ } हो, उस इच्छा-
विषयक सुबन्त ते क्यच् तथा काम्यच् प्रत्यय होता है ! ( क्यच् मे य बौर
काम्यच में "काम्य" येष रहता है } `) यथा -- आत्मनः पुत्रमिच्छति पुत्रीयति
पच्रकाम्यति वा } ( क्यच् ओर काम्यच् प्रत्ययान्त घातु परस्मैपदी हौवा हँ
नोट--अकारान्त इन्द से क्यच् होने प्र क्यच् के परे रहते अन्तिम अकार
कोईकारहो जाता हं! ( दे° (क्यचि च" सु° )।
३ कय ङ्-- उपबानवाचक कतुंपद के आगे जाचार अथं मे तथा अमृततद्-
माव अर्थं मे भः क्यद् (य) प्रत्यय हता हं} यथा--{ १) कृष्ण इव
घाचरति = कृष्णःयते ! ( २ } अभृयो श्रयो मदति = भजायते । इत्यादि }
( क्यडन्त आत्मनप्दी होता हं ! )
अनुशीकनो कारिका
इच्छाया मेषितुः स्वाथे क्यच्-काम्यौ कमंभः परे ।
आचारे चोयमानात् क्यच् तथाऽधिकरणादपि !?
खब्दादेः करणे क्यङ् स्यात् सुादिम्यश्च वेदने ।
वाष्पोष्पषेरुटमने रोमन्थाद् वतने तथा)
उपमानाच्च कतुः क्यङ् आदारा्थं प्रजायते
भृश्णदिभ्यर्च्न्यथं एव॒ क्यङन्तादात्मनेपदम् ॥!
१. संतता, उवव॑नाम, विद्ेषग तथा जन्यय सब्दो को “नामः कृते ह ।
"चनानुवादखण्डम १८१
४. क्विप्--जाचार अथं में क्यङ् के समान हौ उपमानवाच॒क समी प्राति- `
पदिकों दे क्विप् पर्यय होता ह । यथा--ङृष्म इव बाचरति = कृष्णति ।
कविरिव आचरति ~ कवयति । इत्यादि ! ( क्वप् प्रत्ययान्त घातु परस्मंपदी
होता हं! )
४. णिच्--करने भौर कटने कै अर्थो मे कर्मबोधक प्रातिपदिक से तथा
अनिक्रमण के अथं ये करणयोधक् प्रातिपदिक से णिच् प्रत्यय होता हं । (यथा-~
(१ पटं करोति = गटयति। (२) हितम् आचष्ट = हितयति । (३)
अन्देन नदर् आक्रामद्वि = अश्वयति, नदोस् । इत्यादि } { णिच् प्रत्ययान्त वाठ
परमेपदी हेता ह!)
६ क्यप्--लोहितादि तथा "उच्" प्रत्ययान्त ताद्धत दाब्दं स होने के अथं
मे क्यष् ‹ य } प्रत्यय हता ह । यवा-~जोहितायति--ल। हितायते ! पटपटा-
यत्ति-पटपटायते । इत्याद । { क्यष् प्रत्ययान्त धातु उमयपदौ होता हं । )
७. णिङ् -एुच्छ ब्द ते उत्प्रक्षादि अथं मे, माण्ड ब्द से इकटुा करने के
अयं मे ओर् चोवर चन्द त्ते अजंन तथा परिघान अर्थो मे णिङ् ( इ) प्रत्यय
होता हं ! यवा-उत्पृच्छयते ! सम्माण्डयते ! भिक्षुः सच्रोवरयते 1
अनुश्चौखनौ कारिका
सवंश्ब्देम्य आचारे प्रस्ययः क्दिब् हि उायते।
कमवाचङशब्देम्यः करोत्यथ म्रहादिषु ॥
जिषचुप्रत्ययो मदस्यत्र नामधघातौ यथाक्रमम् ।
डाचब्रत्ययान्तश्चन्देम्यो छोहिवादिस्य एव च॥
क्थषग्रत्ययो मवय्थे क्रियत श्ाग्दिकैरिह ।
उत्सेप्णेऽर्ये पुच्छाद्धि स्यात् समाचयने तथा]
माण्डश्चज्दादजनेऽ्ये परिधाने च चोरात् ।
णिङ्प्रत्ययो भवेडेवमन्येऽप्युद्याः स्वबुद्धिभिः ॥
।* संस्कृतव्याकरणम्
क्यडन्त शब्दाय धातु के रूप ( शब्दं करोति उब्दायते~यब्द करवा हूं )
(लट् ) ( लोट्;
छ्न्दायते उन्दायेवे अब्दायन्ते शब्दायताम् उन्दायेठाम् खब्दायन्ताम्
छन्दायसे शब्दायेये चखब्दायव्वे राब्दायस्व चउनब्दायेथाम् शब्दायघ्वम्
छन्दाय शब्दायावहे खछन्दायामहे चअब्दायं खब्दायावहं खब्दायामहुं
लुट् ) ( लङ् )
श्ब्दायिष्यतते लब्दायिष्येते चन्दायिष्यन्ते जद्ब्दायत अदाब्दायेताम् अच्चन्दायन्त
श्न्दार्िष्यसे शब्दायिष्येये चब्दायिष्यध्वे अरब्दायथाः अदखनब्दायथाम् अज्ञन्दायघ्वम्
दन्दायिष्ये उब्दायिष्यावहे यन्दायिष्यामहे अडब्दाये अडब्दायादहि अखब्दायामहव
{ चेष नामघातुगो के रूप रेखक की “ल्पचन्दरिका में देखिये } )
पटन्यवस्वा
भ्रात्मनेपदधकरणस्
क्रिया का फल यदि कतूंगामी हो अर्यात् कमं करनेवाला ही यदि उस कमं
के फल को प्राप्त करे - तो “स्वरितेत्” ^ “बितर्" तथा णिजन्त घाटुग से अत्मने-
पद होता ह ओरज्रिया का फठ यदि परगामी हो तो पूर्वोक्त धातुओं से परस्म॑पद
होता है । यया-
'स पचते" ( वह अपने किए पकाता है ¦ } तथा `स पचतिः ( वह् दरों
के किए पकातादै।)
किन्तु कुछ धातुञओं से नियमतः आत्मनेपद ही होता है। जंसे-- अनु-
दात्तेत्"२ ( एष् भादि तथा डित् ( सीङ्ः आदि } एवं मावदाच्यउ तथा कर्म
वाच्य मे नियमतः आत्मनेपद ही होदा ट् ! यथा--ुस्यते बालेन, पल्यते
छात्रेण प्रस्थः, इत्यादि ।
१. दे° स्वरितनितः कवर॑मिप्राये क्रियाफङे" "जिच" (सु ° )
२. दे° "जनुदात्तङ्ति आात्मनेपदमुः सू० । ३. दे० “आवकमंभोः' सू° ¦
रचनानुवादखण्डम् १८३
कताव अक क व
कृ उपसर्गे के साथ तथा कुच अरथा मे कतिपय धातुओं से आत्मनेपद ही
होता है यथा - |
१. श्विपराभ्यरां जेः --वि तयद दरा उपसगंपुरदक "जि" धातु पे मात्मने-
पद होता है । जैने-वि नयते, पराजयते 1 विजवतां देवः, शातं पराजयस्व।
२. परिव्यवेभ्यः क्छियः'-- परि, वि अथवा अव उपनगंदू्ंक चक्री धातु
से आत्मनेपद होता ड ; यया -पुस्टकं परिक्रौणीते, अवक्रीणीते वा (पुस्तक
लरोदठा है) । "अन्यं दिक्राणौते' { अनाज वेचता है} ।
३. नेवि्ः--"नि' एक्क विन" धातु से आत्मनेपदं होता है} यथा-~
"निदिदाते सन्मार्गम्" { अन्यत्र तु शटिति प्रचरति गेहम्” } ।
४. आङि नुप्रच्छयोः --अाङ्ः अथवा नु उपसर्गपुवंक श्रच्छु धातु से
जात्मनेपद होला है ! यथा--आनृते । आपृच्छते ।
अनुरीलनी कारिका
जयतेवियशस्यां च क्रियो तिषयंयाच्तथा ¦
नेर्वि€ आड नुप्रच्छ्योः सद्ा स्याद्ात्मनेषद्म् ॥
५. समवप्रविभ्यः स्थः'-- सम्, अव, प्र अथवा वि पू्व॑क ^स्था' घातुसे `
आत्मनेपद होता है । यथा -- सन्तिष्ठते, अवतिष्ठते, प्रतिष्ठते, वितिष्ठते ।
६. उदोऽनुष्वंकमंगि -यदि उ्टनेकाअथेन रहे तो उत् पुवंक स्था धातु
से आत्मनेपद होता है । यथा--शज्ञ)नाय उत्तिष्ठते" ( ज्ञान के लिए प्रयल्न
करता है } किन्तु उठने अथं में तो - "आसनात् उत्तिष्ठति" होता रै |
७. “उपाहेवप् जा-सङ्गतिकरण-मित्रकरण पथिष्विति वाच्यम्--उप
उपसमंपूवंक स्था" धातुओं से अधोलिखित अथो में आत्मनेपद होता है--
( क } देवोपासना के अथं मे यथा---“सूयंम् उपतिष्ठते' |
१. प्रतिज्ञा अथं मे जङ् उपसर्गपूवंक स्था" धातु से मी आत्मनेपद होता -
है । दे “अण्डः प्रतिज्ञायामूपसंख्यानम्'--वेयाकरणाः शब्दं नित्यम् भतिषटन्ते |
१८४ | संस्कृतन्याकरणम्
(ख) संग्रतिकरण ( संगम } के अयं में यया--श्रयागे गङ्गा यमुनाम्
उपतिष्ठतेः |
(भ } सं्रीकरण ¦ मित्र बनाने } के अयं मे यथा-छत्तः छातम्
उपतिष्ठते ।
{घ ) मागं अगयेको ओर बढता है इस अथं रे यथा--पस्याः नगरम्
उपतिष्ठते" ।
८. उपान्मन्त्रकरणेः---देदिक मन्त्र के द्वारा स्तुति करने के अथं मे उप-
पूवक स्या" धातु से आत्मनेपद होता है । यथा--आाग्नेयया आग्नीध्रम्
उपतिष्ठते" { यम्निदेवता को च्छवा से मए्नोघ्र की स्तुत्ठि करता ह । )
९. अकर्मकाच्च --“उपः पूवक अकमंक ` स्था" धातु से आत्मनेपद होता है ।
यथा--मो जन काले उपतिष्ठते" ।
१०, वा लिप्पायाित्ति वकूव्यम्'-- लिप्ता अथं मे “उप पूवक स्वाः
बातु से मात्मनेपद वकल्प से हठा है ।* यथा--'य-चकः प्रभुम् उपतिष्ठति,
उपतिष्ठते वाः ।
अनुयील्नी कारिका
समवप्रभिपूर्वा्च स्थाधःतोरात्मनेषदम् ।
उत्पू्वादपि तञ्जेयभरत्थानं चेन्न भम्र ॥।
सङ्गतौ देवपूजायां मेत्राकरण एव च,
=। *. £ = ग्द क © (~.
मन्त्रेभव स्तुतो नित्यं तथेव पथि स्त॑रि ॥
पाना
१. श्रकाडनस्थेयाख्ययोश'--प्रकाद्न अयिप्राय कौ अभिव्यक्ति} तथा
गेय' ( विवादास्पद दिषय के निर्णायक अर्यो मे उपसं रष्ट्त स्थाः वातुसे
प्री आत्मनेपद हाता है} यथा( १) प्रकाशन मे--गापी ङष्याय तिष्ठते
, गोपी कृष्ण के लिए अपना आशय प्रकट करती है } | { २) स्येयाख्य ने -
संशय्य कर्णादिषु तिष्ठते यः' ; जो संय मे पड़कर कणं जादि कौ निर्णायक
बनता है } |
रचनानुवादखण्डम् १८५
आत्मनेपदमेव स्यात् स्थाघातोरुपप्वंतः ।
अकमंशच्च नित्यं तद्चिप्सायां तु विमाषया ॥
१२. 'मासनोपसम्माषाज्ञानयत्नवरिमल्युपमन्तणेषु वदः श्वसन
{ युक्तिपूवंक बोलने }, उपसम्माषा ( उपखान्त्वना देने }› ज्ञानः यल, विमति
( विपरीत कहने › तथा उ१मन्तण ( प्राना करने }, अथो मे "वद्" धातु से
कतंगामी क्रियाफल ने आत्मनेपद होता है । यथा--"वण्डतः चाख्े वदते
श्रमः भरत्यान् उयवदते' ! शेते वदतेः! क्षेत्रे विवदन्ते कृषकाः ।
भ्याचकः दातारम् -पवदते' । इत्यादि ।
१२. "व्यक्तवाचां द्ुच्चःरणेः-- । व्यक्तवाचां = मनुप्यवाचाम् } मुरष्यो
के एक नाय योल्ने के अर्थम "वद्" धातु से आत्मनेपद हेता ६}! यथा
"सम्प्रवदन्ते दात्रा { सदुष्यभिने तु -- सम्प्रवदन्ति काकाः ;।
१३. "अनोरकसकात्" - - मदूष्य यदि कर्ता हो तो “जनु पुवेक अकर्मक
“वद् घातु से जत्मनेपद होता है । यया छात्रः गुरोः अनुवदते" ( खात
मुर जा वोलटा है । -मनुप्यःसन्ने तु-- भाषया संस्कृतम् अनुदेदतिः।
१४. भ्वि भाषा विप्रलापे" - वहु लोगों के एकक्चाय परस्पर विरोधो वाते
कह्ने के अर्थ मे "वद्" घातु म बत्मनेपद विकल्प करै होता ह । यथा--^येगे
विप्रवदन्दे विश्रददन्ति वा वेद्याः" इत्यादि 1
धनुरलनी कारिका
वदो दीप्तौ वथा यत्ने सान्त्वने चोष्मन्तरणे 1
विमतौ च ठथा याने नित्यं स्यादात्मनेषदम् ॥
व्यक्तवाचां सहोक्तौ च तथवानोरक्मंङष् ।
आत्मरेपदमेव स्याद् विग्ररूपि पिमाषथा |
का 1 1 7 1
१. "अप" उपस्षभ॑पू्वंक "वद्" धातु ते कठुंगामी क्रियाफर मेँ मी आत्मनेपद
होता है } यथा--"चौरः न्यायम् अपवदते" । दे° “अपाद् वदः' सू ०1
१८६ संस्कृतव्याकरणम्
२५ निसमुपविभ्यो हुः नि सम्. उप अथवा विपूर्वंक “हेन्* धातु
से आत्मनेपद होता है । यया- नि ह्ुयते, संघ्ुयते, उपह्यते । इत्यादि |
१६. स्पर्घायामाङःः-- गाङ् पूवक “हल्” धातु से स्पर्घां अथं मे आत्मने.
पद होता हे । यथा--“मल्ः मल्लम् जा हूयते" { स्पर्ाभिन्ने तु--“पिता पुत्रम
बाह्ुयति' } ।
अनुलीरनी कारिका
उय-स-नि-विं -पूवस्य इ ध्रा्तोरात्मनेश्दम् ।
अःडपूतेस्यापि वकूव्यं यदि स्व्घावगम्यतं |;
१९. प्रोपःर्वां समर्याभ्यासू*-{ प्रारम्भे अगयोस्तूल्याथेता } तुल्यायंक
भ्र ओर "उप" {ञकरम् धातु से आत्पनेद होता है| यथा-- परक्रमते,
उपक्रमते -{ प्राम्भ करताहै )।
१८. अङ ब्रदुरमने { ज्यो तिर्दुगमन इति वाच्यम् }- -“आाङ्' पुवंक
क्रमः घातु से ज्यति के उद्यमन अथं मे आत्मनेपद होता है} यथा-- सूयः
आक्रमते'--सूयं उदित होता है। ( ज्योति तु--'आक्नामरति धूमो
हसम्यंतलात्' } ।
१९ वेः पादविहरणे" ~ पादपरक्षेपण अथं मे "वि पूवक रम" घातु ऊ
सत्मनेपद होता द्र | ^ साधू विक्रमते वाजो}
अनुडीक्नो कारिका
प्रोपाभ्यामपि चारम्मे वाले ज्योतिरुद्रतौ ।
विश्वत् पदविक्षेपे क्रमः स्यादात्मनेपदम् ॥
१. वृत्ति ( स्वच्छन्द गति ) सगं ! उत्साह ) तथा तयान ( वद्धि } अर्थे
उपसगं रहित मी क्रम" घातु से मात्मनेपद होता है! यथा--श्लास्तरे क्रमते
बुद्धिः { शास्त्र में वुद्धि ज पतिहूत है } "अध्ययनाय क्रमते" (पठने के चि
उत्साह करता हं } । काचे प्रका: क्रमते" { दीश मे प्रकाञ्च वहता हे)! दे
¶वत्ति्गतायनेषु क्रमः" ० }
रचनानुवादखण्डम् १८७
क
याताया
२०. समस्वृनो ायुच्छात्" तृतीयान्त पद के चाथ प्रयुक्त "समः पुर्वकं चर्,
घातु से आत्मनेपद होता है 1 यथा--रथेन सच्रते--रथ से जाता हं
२१. "उदश्चरः सकमंकात्--“उद्" पूवक सकमंक श्वर्' धातु से आत्मने-
पद होता है 1 यथा-- घर्मस् उच्चरते*--वह धमं का उल्लंघन करता है
( अकमक तु---'बाष्पन् उच्चर ति' भप ऊपर उव्ती है ।
अनुदील्नी कारिका
चरः सम्पू राननिन्यं तृतीयान्तेन योगतः ।
आत्मनेपदमत्र स्यादुस्प््वात्त सकमंकात् \
२२. समो गम्यृच्छिभ्याम्" पुवंक अक्म॑क मम्" तथा च्छच्छ
घातू्जों चे जत्मनेऽद होता है 1 यथः-- वाक्यं सङ्गच्चतेः उमृच्छतेः |
२३. 'अतिश्रटलिम्यदवति वक्तव्यम् -'सम्' पूवंक अकमक ऋ, शरु उथःः
ह्य घातु वे आत्मनेग्द हा है । वथः--हितिचच यः नम्बुणुते स कि प्रु
( यलं कमं कौ अविवक्षा चे ध्रु" धु अकमंक है }) श्रमो: कृपया अन्धोऽपिं
संपद्यते ।
अनुरीख्नी कारिका
गमो दुः शृणोत विद छछच्छरूथंव च ।
अकमङराद् भवेन्नित्यं सम्पू बादात्यनेपदम् \।
परस्मेपदप्रकररणस्
“रोषात् कर्तरि परस्मैदम्'--“ पूर्वं कथित } आत्मनेपद से रहित घातुर्बो
से कर्ता मे परस्मैपद होता है । यथा--अर्ति ¦ मवत्ति } आदि ।
नोट--जधोलिखित स्थल्टो मे केवर परस्मैपद ठी होता है--
१. अनुपराभ्यां कृजः'--'अनु' तथा "परा" पूवक कर" धतु से परस्मं पदं
होता है । यया-- धृत्रः पितुः अनुकरोति" “स विघ्नान् पराकरोति |
२. 'अर्मिप्रत्यतिभ्यः क्षिपः. -अभि प्रदि ठथा अति पूव॑क "शिप" घातु
से परस्मेपद होता है । यथा--जमभिक्षिपत्ति, प्रतिक्षिपति । इत्यादि |
१८८ संस्कृतव्याकरणम्
भ
र. प्रादु वहं ` प्र पूवक वहू" वातु चे परपद होता है। यथा--वायुः
प्रवहति" ।
४. "वरेमृषः--परि पृदक '्ृष" घातु से परस्मैपद होता है ! यथा-स
परिमृष्यति परिमषंति वाः |
९. ¶्याङ परिभ्य रमः", "उपाच्च, `वि मापाऽक्मंकात्- वि, आङ्,
परि तथा उप पूवक "रम" धादु' ते परस्मैपद होता है । किन्तु "उप" पूवक “रसू
घातु यदि अक्मंकहो तोः परस्म॑यद विकल्प से होता है| यथा-कार्यात्
विरमति। मध्यन्रे आरमति। पित्र दृष्टा परिरमति) समाध्यक्नः वक्तारम्
उपरमति । अकमक तु--व्रालकः क्रःउनाद् उपरमन्ति, उपरमन्ते वा ॥
६. चुधयुवनयज-डन्रद्ुभ्यो ण - युध्. युष्, नञ्, जनु, इड्, प्र, दरू,
त्यास इत आठ ण्यन्त धातुं न केव परस्मैपद होता है! यथा-१. बोघ-
यति कमलानि ! २. येगपयत्ति कष्ठानि! ३, नाल्ययत्ति दुःखानि)
४, जनयति सुखानि ! ५. अध्यापय वेदान् । ६. प्रावयति कष्टानि)
७, द्रावयति वुतःनि ! खःववरत्ति जनल्यन्नि)
अनुयोलना कारकम
बनुपूव प्रपूर्वात् कृषरातोरथ च क्षिपः |
खभिप्रत्यतिप्गच प्रपूर्वाच्च वहस्तथा ›.
परिगूरगान्स्रषेेव एस्वेपदमिष्यते
न्याङ्पयुरूवंखाचच रस्थातोग्थ कमात् ॥
बुधयुधनम जनेड शरद्र ण्यन्तादपि च तद्ध३ेत् ||
उपसगंप्रकररणम्
?त्र-परा-अत-सम-अनु--अआदि उपसनं नियमठः घातु से पूवं प्रयुक्त होते
है 1 इन्मेसेक्रुछतो धालुके अर्थोको वरल देते ई! जैते-गच्छति-आ-
१. प्र प्राञप स्म् अनु अव निस् निर् दुष् दुर् वि आङ् नि अधिमुच्त्
मि प्रति परि उप्-ये २० प्रादि उपसगं है|
रचनानुवादखण्डस् १८६
गच्छति । ऋौणाति -विक्रगीते । आदि। कुक धातु के अर्थो का अनुसरण
करते ह । जते - गच्छति-अनुगच्छति । सरति-अनुप्ररति मादि } गौर कु
उपसं घातु के अर्यो को गौर परिवधित कर देते है । ँ-मवति-सम्मवति
वदति-प्रवदति } आदि |
अनुरील्नी कारिका
८ १ ) घात्वथं बाधते कथिद् कशित्तमनुवतते ।
दिक्चिनष्टि तमेबाऽ्यद्चप्वगमत्िक्िधा ॥
( २) उपसर्मेम धात्वर्था बलादन्यत्र नीयते |
परहराऽऽहार-संहार-विह्ार-पररिहदारवत्र् ।'
सोपसगंघात्वर्थाः
( १) अय गतौ- | ( ३; इम् गततौ--
अयते- जाता है । एति~-जाता है
उदयते -उग्ता हे अल्येसि-- चश होता है
दुरयते--दुखी दता है अन्वेति - पीठे मिख्ताहं
दुलयते - कपत है । अपति--दर होता है
अ्भिप्रत्ति- इष्ट करता है
। अभ्पै्जि--सामने आता
=
निरयते -निकल्ता है
पलायते- मागता हं
¦ __ «4
` विलयते --विरीन होता है | जवति-- जानता हँ
व्ययते--खचं करता है । उद!त- -उदिपर होता हँ
| । उपात--पासर जातत है
(२ ) जास उपवेशने- - । प्रत्येयि-- विश्कस करता है
का > ठता = न्ब
स्ते--वंस्ता ह | विपयति--उर्ट्ठः दै
अघ्यास्ते--रहता दै ` वय्रव्येति---उ्टर्-पल्ट करता है
अन्वास्त-पीछे वेठता हं व्येति--खचं करतः दै
उदास्ते--उदासीन होवा है समन्वेति समन्वय करता हैँ
उपास्ते--घ्यान करता है समवेति-- सम्बद्ध होता है
१९० संस्कृतव्याकरणम्
(४ } कृञ् करणे-- ˆ विक्रमते--पराक्रम करता
करोति--करताहै संक्रायत्ति- संक्रान्त करता है
अधिक्रुरते-क्लमा वा पराघव करता है ` ( ६ ) सिप पेरणे--
अनुकरोति - नकर करता है | हे
अपकरोति--दाति करता ह
अलंकरो ति--सजावा है
अपाकरोति. -खण्डन करता हं
आविऽ्करोति--प्रकट करता है
उत्कूरुते -चृगली कर्ता है
उद्वाज्रुतै- -क्चपटता है
उपकरोति मलाई करताहै
उपकुर्ते--उपकार करता
उपस्कररुते--दुवरे कागुणच्ताहै {७ उन्न यनै
तिरस्कराति -अवादर करता गच्छस्ि-- जाता &
निराकरोति - हटाता दै | अगियच्छति- -पराष्ठ करता ह
परिष्करोति- पर्ष कत्ता हं | अनुगति -पीछे जाह्न हँ
भ्रकुरुते--जबद॑स्ती करता ह अ-गच्छःत---दुर हठतः ह
प्रतिकरोति - ~वदला ठता है अभ्यः गच्छनि सामने आता ह
्रतयुपक रोति -शतवुपकार करदा है । अन्पुत्यच्यति--स्वाकार करता है
विकूरते विड्ताया धिकार प्राप्तकरताहै | अवग्=ति--जानता है
संस्करोति - संस्कार करता है जागर्ति - आता है
उदन त--ऊपर जाता है
निगच्छःत - निकलता
। परतिगच्छुति--रौव्ठा ह
| संगच्छते -- संमत होवा है
लपन फेक्ता ह
अध्रःक्षपशति - अचे फलता है
| अविह्धि:त्ि--तिरस्कार करता ह
। अःक्लिपत्नि--दोष र्माता है
` उत्छिपलि-ऊपर केका हं
प्रक्षिपति प्रक्षे कहता ह
` वि्िरत्ति-वि्षिक्ठ होवा हं
संसिप{--छोटा करता है
- न ~ च वन =.
(५ ; श्ट ददिक्रेपे-
क्रा मरति--चख्ता हं
अतिक्रामन्ति - उल्लंघन करता है
अपक्रामलि---हटता है
उपक्रमते--आरम्म करता हँ | { ८ ) चर मतिभक्षणयोः-
निष्कःमति---निकल्ताहै | चरति--चर्तायाचरताहै
पर््िमत्ति--परमता है | अतिचरति--अधिक गमन करता है
रचनानुवादखण
१६१
ह
अनु चरति--अनुखरण करता है
आचरति-अचरन करता द
उचरति - उपर जाता
उच्चरते--उल्ख्ङ्वन करता है
उपचरति -उपचार करता दै
दुराचरति--बुरा आचरण करता है
परिचरति--रेवाकरतादै
विचरति विचरण करता हैँ
्यभिचरति--दुराचारकरता है
संचरते-- भ्रमण करता हैँ
( € } सा अवबोवने--
जानापति--जाचता दै.
अनु जानाति- अनुमति देतः टै
अपजानाते छिगत्ता ह
अभिजानाति पहबानता है `,
अभ्यनु जानाति --स्वौकार करतः ई
प्रतिजानोने--प्रतिज्ञा करता है
विजानात ~ निन्दा करता है
संजानीतं-देखता है
{ १०} णोन प्रष्पभे-
नयति- रे जातादहै
अनुनयति--मानतादहै
व |
अगनवयत्ि--हटावा है
अभिनयति--अमिनय करता है
आनयति--ात्ता है |
उन्नयते --ऊपर छे जातः है
उपनयति -पसमेलातादहै
निणंयति-निणंय करता दहै
परिणति विदाहु करता है
प्रणधति-प्रेम करता है
। विनयति--विन्य करता है
विनयते- -मिनता या खचं करा है
। ( १९१) दिश् अतितजने-
। दिश्नति-देवा
अपदिलति--बहाना करता है
आदिश्ति--आन्ना देता है
उपदिशति--उपदेश करता है
। निदिज्लति बतछाता है
` प्रतिनिदिशति-विषेय को बतलाता है
, ठयपदिलति---मृख्य व्यवहार करता है
| सं दिशति--सदेह
कटूला है
१२ ) षल्लु पत्तने-
पतति भिर्तादै
२
। उत्पनति उड़ता दै
प्रणिपतति प्रणाम करता
निपतति -भिर्ता है
( १३ } षद् गतो- -
। पद्यते -जाता है
उत्यते --ैदा करता है
उपपद्यते - युक्त होता है
निष्यद्यते -निष्पन्न होता है
प्रतिपद्यते -आन्ञा मागता दै
विषद्यते -मरतारहै
| व्युन्पद्यते ब्युत्यन्न होता है
, संपद्यते- सलौ हाता है
.१६२ संस्कृतव्याकरणम्
( १;)} बन्ध् यन्धने- अ व रोहति- चठ़ता हौ
बध्नाति- वांषः दह अ रोहूति-- उत्पन्न होता है
उदुबघ्नाति-- फांसी ख्गाता है ` प्ररोहति ~ मिख्ता ह
निवघ्नाति-प्रेम करता है
प्रतिवघ्नाति--सेक च्मादा है
प्रबध्नाति-- प्रबन्ध करता है
सम्बध्नाति-- जोडता हँ
( ५; भ् सत्तायाम् -
्रदति--होता दै
अनुमभवति--अनुमव करता दै
डन्वभंवतति--खिपाता है
अभिभवति--उखाता ह
आविभव्नि- प्रकट होता है
उनदवत---उत्पन्च हठा
पराभवनतर--परप्नय करता हं
परिभवत्ति--विरस्कर करता ह
प्रभयति-चग्थं या पदा करता है
प्रादुभेवति---प्रकट होता दै
सम्भवति---टो सकता ह
( १६) चु अतक्दोयनेः
मन्यते---मानता ३
अनुमन्यतं~- चलाहं देता है
अभिमन्यतै--घमण्ड करटा है
अवमन्यत्-- तिरस्वगर करता हैं
विमन्यते- -व्येश्चा करता ह
संमन्यते--सम्मान करता हँ
( १.७ ) उह योजजन्मनि-
रोहति-जमता है |
अधिरोहूति--बढ्वा हं
` { १८ ; लघ् लयने-
` टपति--बोक्तः है
अयरंपति-च्िपाता है
' आलपति - बोक्ता हं
` प्रलपति वक्वास कर्ताहं
` विलपत्ति- विलप कर्ता हु
स न च ज १
।
|
1
|
।
|
|
म
संटम्नि- दार्ालिप करता हँ
( १९ ; रद् व्ययं वाचि-
वदति - दलता हं
जनुठद।त--अनुवःद कर्ता है
अदुददते- -दुल्य बोक्ता हं
अवदति--दुपत करता ह
। अपत्रदते--छेडठा हँ
उंएत्रदते--प्रा्थ॑ना करता स
प्रतिवदशति-- वाव देता हं
विग्रवदम्ते -- विरुद वोरा टं
विवदते- क्ञगड्ता है
संप्रवदन्ते -- भिल्कर वोत ल
संवदयि~- बात करता है
{ २०) वतु यद्तमे
वतंते- |
अनुवतंते- पीडे पोट चदा है
आवतते -- दृहराता है
, निवतंते--च्ैटवा है
परिवतंते--शूमता है `
चनानुवादखण्डम् १६३
प्रवतते--्रवृत्त होता है
दिवतंते--बदकता है
(२१) पद्ल् दिशरणगत्यवसादनेषु
सोदति-- दुःखो होता है
अवसीदति यक्ता
उपसीदति- पास बैख्ता है
निषीदति-वैठता है
पयंदसीदति-- समा होता है
प्रघोदेति-प्रखच्न होता है
विषोदति ~ चिन्न होता है
(रर) ष्ठा गािनिवत्तौ-
तिष्ठति-- ठ्टरता है
अनुतिष्टति--करता है
अवतिष्ठते - स्थिर होतः ह
उत्तिष्ठति-- उव्ता है
उपतिष्टते -- उपस्थान करता है
प्रतिष्ठते प्रस्यान करता है
(
(२३) हन् हरणं--
हुरति- ङे जाता दै
अनुह्रति- नकल करता दै
अपहुरति---चुराता है
अभ्यवहुरतति-खाता है
, आहुरति- छात्रा है
। उद्रति-निकाक्ता दै
` उदाहरति--उदाहरण देता हँ
` उपसंहुरति--उपघंहार करता है
` उपहुरति-- उपहार देता है
|
उपाहरति-खावः हं
परिहृति- छोडता हं
प्रत्युदाहूरति-दखरा उदाहरण दंवा है
प्रहुरति--मारवा है
विहरति- बिहार करता हं
। व्यवहूरति-- व्यवहार करता हं
व्याहुरति- बोक्ता हं
संहरति- नाद करता हं
समाहरति--इकट करता हं
५ अनुवादोपयोगी शब्दको लघुकौमुदी “इन्दुमती" टीका के परिशिष्ट मे देखिये )
पराश्शुद्धभरदक्शनस्
{ क } १. हे रामाऽत्रागच्छ, स्वरीकतुंके एतं कमं पर्य | `
२. अहवाश्रय, सी {हं महात्माः देवानांत्रि्थं इष्टा मूयस्तस्मं नमन्ति ¦
३. तता चरथो चस्वाक्तां वििमनु ्ोत्य मातायं किञ्ित् फलानि दत्वा
महाराजानं प्रणमन्ति |
४. ते तान्नवरोक्य विषयान्नाह् ।
५. त्वं नरपत्यां सह तां सन्धि करोतु |
१३ सं°्ग्याऽ
१४४ संस्कृतव्याकरणम्
६. सो एव सद् नराः ये सर्वां अतियि पूजयन्ति)
७. गुरवस्य तां निरि अवलोक्य चकितास्ते येचकाः ।
८ तस्यामेव अवधौ चमः मेघाच्छन्नो जातः |
६. अस्य गिरौ तपस्वीणां बहुच: समाधयः उन्ति |
( ख ) १. एवं चिन्तयतु सो निञ्चा अतिचक्राम ।
२. अकिन्छनेन मा धनं याच्यतां मदाच |
३. प्रीतिपात्रा मार्या प्रस्थिते तस्याः साधं वयमति कायं प्रस्थितः |
४. तं दिवसमारभ्य अहमपि अत्र तिष्ठेरन् )
५. अहं पादयोखंञ्जः मवाचु नेत्रयोर्काणः |
६. विजयतु महाराजा, ख मम विदात्ति मुद्रां धारयन् शिकायामधिशचेते ।
७. पवते हिमाख्यो उज्चतरस्तस्यां रम्यः मानस्चरोवरं दृश्यते ।
(म) १. हे मगवान्, केन कर्मण नरः वाञ्छितं फलः प्राप्यते |
२. स मृषां भाषते, अतः केऽपि तं न विश्वसति
३. तावुचुः-निदिषु द्वादये वादने अहु कालीं गच्छामः ।
४. विद्यामुपाजंयित्वा नराः स्वे स्थाने पूज्यतरो मवति ।
‰. युषिष्ठिरोवाच-- भ्रातरः, एहि, मातरं प्रणमामः 1
८ घ } अस्ति मगधदेशे पाटच्ुत्रं नाम नगरी { तस्मिन्रु अस्तमितायां मानौ
प्रस्थितो वयम् ! तत्र नगरं बहिरेव पुत्रवत्सला एका शिखोः अङ्कमारो-
पयत्वा पणमेकं दातुं वयं पाथंयामासर } तस्य वचनमाकण्यं अस्माक
मित्रोवाच- सखे, एषा महतया क्षुधया पीडिता पद्यते, तत् दरिद्रामेनां
किञ्चित् पणं देहि, नोचेदस्य प्राणः एव तिःसरेयुः ।
पा्युदिकारिका
+ पतिना रक्षिताः सर्वाञ दारा भवतिः लोमना* ।
सर्वा९ विधि गृहानां सा< करोति मतिना१* मृदा ॥ १॥
१. पत्या । २. रक्ताः ! ३. सर्व } ४. मवन्ति } ५. चोमनाः } ६. सर्वम् ।
७. गृहाणाम् । ८. ते । ९. कुवन्ति } १०. मत्वा ।
रचनानूकाददण्डम् १९४
ते^ गहुः कुत्र मिव्रास्ति द्रक्षिष्यामि “सखेरहूं९ ।
विदहित्वा* सवकार्यानि विप्रं दद्यां बहूं*° घनम् ॥२६।
प्रयुक्त्वा^^ त्वं गृहणाद्य^? आगतो उ सखिना+* सहु ।
५श्रःतत्वंदीयमित्रोऽत्र^९ नागतः+* केन॒ हेतुना।। इ
तव +< साकं *“गमिष्येऽहूं नोचेत् प्रमस्यर°. बन्धने+ | -
मरिष्येः र नात्र सन्दंहस्त्यजिष्यामि-उ असुं -* निजम् “^ ।। ४ ।४
वत्मनानेन २९ गच्छन्तः कर्मर* कुर्वंन्ति ये नरः२८ ¦
नमस्कृत्वा प्रमं यान्ति मरित्वाञ० ते न॒ संशयः॥ ५६
गुरुणा 3१ श्रतिमधीते नाघीतो शब्दानुशासनम् ३२ ।
न्यायश्ाञ्जमधायन्तोऽउ नो बिभ्यन्तिञ* केनचित्३५॥ ६६१
ये नो ददन्तिउ९ नो भुङ्क्त? ° पुन रंमन्तिउ< योषितेः३९।
४० जहित्वा सवं ते * 'जान्ति *रजमतेऽस्मिन् विनिन्दितः॥ ७
सन्विस्त्वया न कतंव्या*उ महुती** रिपुणा सह् ।
परप्े विपत्तौ घोरत्वं नो जहन्ति मह्वनाः*० ॥ द ॥
भनकमननकदि काय्य
मः = `
ननन
१. तद । २. गृहम् । ३. मित्र॒ { अस्ति} ४. द्रक्ष्यामि ] ५. सख्युः | ६. अहम् }
७. विधाय ¦ ८. कार्याणि | ६. विप्राय ¡ १०. बहु । ११. प्रयुज्य । १२. मृहष्व्
१३. आगतः } १४. सस्या । १५. चातस्त्वदीयम् ! १६. मित्रम् } १७. नागतम् !
१८. त्वया । १९. गमिष्यामि } २०. परम्प
: | २.१ बन्धनात् । २२ मरिष्यामि,
२३. त्यक्ष्यामि । २४. अमून् । २५. निजान् । २६. वत्मेना }. २७. कमं |
२८. नरा: { २९. नमस्कृत्य । ३०. मृत्वा । ३१. गुरोः ! ३२. छनब्दानुासने !
३३ अधीयानः । ३४. बिम्यृति । ३५. कस्माच्चित् । ३६. ददति ! ३७.गुञ्अते ।
३८. पुनारमन्ते । ३९ योषिद्भिः । ४०. हात्वा ! ४१ यान्ति} ४२. जयति ६
४२. कतव्य । ४४. महानु ¡ ४५. प्राप्तायाम् । ४६. जहत्ति । ४७. महाजनाः ।
पि
निबन्ध-खण्डयम्
( १ ) महि; षरिनिः
जस्य महापुख्षस्य नाम कस्यापि संस्करृतन्ञस्य नाऽविदितमस्ति ! विद्रत्माजे
मस्यामषानं सादरं स्मृतिपथं नीयते ¡ महामाष्कारेण पतञ्जचिना -पाणिनेः
विषये दालोपुतर-्ाकातुरीयशब्दयोः प्रयोगौ विहितौ --“ठर्वे सर्वपदादेश्चा दाक्षी-
त्रस्य पाणिनेः" इति । अनेन सिद्धचति यद् पाणिनेः मातुर्नाम "दाक्षी" भस्त ।
प्राचीनकारे पितुरयेक्षया मातृनामोल्केखोऽधिकं मवति स्म\ दाशाः गर्मद्
उत्पस्नोऽयं महषिः शालातुरनगरं समरन्वकार ! पुराठत्त्वविदो विद्वांसः अनेकश्रवल-
पमाणे: पाणिनिजन्मस्यानं पेशावरस्य समीपस्थं “खहुर' { खाहौर } चामकं
तगर मन्यन्ते ॥ म्टसोमेश्वर-मदानुसारेण महषिः पाणिनिः पाटल्षुत्रनिवासिनः
उपवषचि्येस्य अन्तेवासत्वे विचयाघ्ययनं चकार ! अन्येनापि राजरेख रोद्धत्-
वचनेन पाणिनेः विचाध्ययनं पाटलिपुत्रे { पटनानगरे ) अमृद् इति प्रतीयते |
तदुक्त काव्यमीमांसायाम्--
श्रूयते च पाटलिगुतरे दास्वरका रपरीश्चा--*जत्रोपवषंवर्षाविह् पाणिनिपिङ्कख-
विहं व्याडिः ! वरर्चिपदजञ्जली इह परीक्षिताः स्यातिनुपजग्मुः {1* इति |
भूयते यद् बाल्यकार पाणिनिः अतीव जडमतिरासीत् ¦ अन्येषां वररबधि-
रतीनां सहपाल्निं प्रगति विलोक्य स॒ मानसिकव्यथया पीडितः सुतर
भयागराजं गत्वा अश्चयवटतके सञ्रीरतायम् अखण्डं तपश्चक्रे! भमगदतः
आयुतोषस्य प्रसादात् चतुद॑श्च माहैश्वरसूव्रामि छन्ष्वा, तदनु चतुःखहश्च-
रुख्यानि बष्टाघ्यायोमसूत्राणि विरचय्य परिश्मेणाऽत्पेन खमस्तविदान्नानं छेभे }
यस्तां वरदचिप्रभृतयः तेन परास्ताः । व्याकरणनिर्माणानन्तरम्- "आदौ व्याकरणं
काब्यमनु जाम्बदतीजयम्”--अनु्रारेगाऽनेन "जाम्बवती जय '-- महाकाव्यमपि
तिरचितम् |
` बस्य व्याकरणविन्ञानं समस्तं विश्वं मोहयति । समग्रमाषाया; सारं
निष्कास्य ठचुकायग्रनये उपस्थापनरूपा ईहशी व्याकरणग्रणारी नूनम् बद्यापि
निबन्ध-खण्डम् १६५
न स्वापि भराविर्भता। एवंहि तेन महर्षिणा व्याकरणल्ास्वरकाव्यनिर्माणे एद्
प्रायद्यः स्वजीवनं यापितम् { महात्मनां हि विलक्षणमृत्युर्मवति" इटि
नियमेन महः पाणिनेरपि सिद्धासनस्य वने {हेन मूत्युरमूदिति पन्चतन्वस्य-
“सिंहो व्याकरणस्य कर्तुरट्रत् प्राणान प्रियान् पाणिनेः इत्यादिकथा प्रसङ्गा
इपलम्यते |
( २) संस्छृत-भाषा
( सुरभारती । देववाणी । अमरवाणी }
“सस्कृतं नाम देवी वागन्वाख्याता महर्षिम;
अमृत्तं मयुर सम्यक् संस्कृत हि ततोऽधिकम् }
देवमाघ्यमिदं यस्माद् देवमार्पेति कथ्यते ।
यावद् मारतवरषं स्याद् यावद् दिन्ध्यहिमाचल्मनै |
यावद् गद्धा च गोदा च तावदेव हि संस्कृतम् ॥}
सुरमारत्याः साहित्यस्य प्रा्दीनतमत्वे, सर्वमाषासाहित्यानां दैरिकानां
वैदेशिकानां च मृमुतत्वे अत्यन्तमूपादेयत्वे च नास्ति ठेशतोऽपि सन्देहः माषा-
तत्त्वविदां विद्रन्सुधंन्याराम् माधुयं गाम्मोर्ये सौन्दर्यऽपि अन्यासां सर्वादा सषाणां
सूधन्येद उयं सुरमारती ! उर्वासां निराभियं जननो इति हेढो; कस्यामपि माषायां
प्रावोग्यम् आसादयिततुम् अस्याः अव्ययनस्य परमावद्यकत्वं प्रतिक्षणम् अनुमवन्ति
माषातत््वविदः ¦ संस्कृतमाषा मारतीयानाम् अनुपममक्षयं पैतृकं थनम् । यावद्
एतद् धन मारतमधिकरति न जयति कोऽपि देवस्तावद् देशमिमं ज्ञानेऽधरीकतुं
संस्छृतमाषाया: इदं गुमुतरं वंङिष्ट्चमस्ति यद् अस्यामेकस्य अब्दस्य अनेके
समर्थाः सन्ति } अस्याः व्याकरणमपि अनुपमम् । एतच्च प्रमाणयति यत्
परस्सहुलवषंम्यः प्रागपीयं मादा चरमां समृद्धिम् अभजत } चत्वारो वेदाः
उपवेदाः ब्रःद्यणग्रन्याः आरप्यग्रन्था;ः उपनिषत्टुराणेतिहाखधमंखास्तरादयज्च सें
सस्छृते एव संगृहक्ठाः सन्ति } तेषां परिज्ञानाय संस्कृतस्य स्वाध्यायः अत्यन्वम्
अावस्यक्ः । विदेदेष्वपि सस्छृतस्य महान प्रचारः पुरा आसोत् ¡ अधुनाऽपि
छष्डप्रयृतिषु देतेषु संस्कृतमाषायन्थाः अनुचयन्ते प्रचार्यन्ते अभि-
१९६८ संस्कृतव्याकरणम्
नीयन्ते सम्मान्यन्ते च । अतः मारतवर्षस्य विन्स्य च अखिलप्राणिनां कल्याणाय
तपत्रयमनाय च संस्छृेतसाहित्यस्य संरक्ष प्रचारे च सर्वैरेव मारतीयंः महान
प्रयत्नो विधातव्यः । ।
( २३ )-विद्या
( विचाघनं सवेघनप्रवानम् । कि कि न साधयति कल्पलतेव विदा ौ
इह जगति विद्यंव सर्वश्र धानं धनमस्ति : विद्या माता इव रक्षति, पिता इव
हिते नियुङ्क्ते कान्ता इव खेदमपनीय अभमिरमयत्ति ! क वहूनां, विद्या कल्पता
इव सरवंकायंसाधिका अस्ति । मनुष्याणां हदये अन्धतमसावृते बहुविधाः नाना-
विषयाश्च शक्तयः तिष्ठन्ति ! ताः न स्वतः प्रकान्ते ! शिक्षया दुरीकृते तस्मिचू
तमसि तेजोऽव रोधिना, तास्ताः शक्तयः प्रकाडमासाय पुमांसं प्रतिष्ठाम् आनयन्ति}
तेनैव च प्रकारोन मनुष्याणां शीलं शुद्धयति, स्वमावो विवेकमाग् मर्वाति, चरित्र
चारुताम् अति, वार्ताङापः परिपक्प्रबोधो मवति । चिद्या एव स्व॑धनानां
गुदम्, अनेकसंशयोच्छेदिका,परोक्लायंस्य दशिका चाऽस्ति । विद्या नरस्य सन्ति
पयं विशदीकरोति, वुद्धि प्रखरीकरोति, कतंव्यपालनपरां धियम् आदधाति | अत
एव इह लोके विद्या सवंश्रष्टं घनम् अस्ति । सुखस्य परमं कारणं विद्रैतर | विद्यय
यावज्जीवनं तृष्ठिमंवति । विद्या विनयं ददाति, विनयात् पात्रतां याति, पात्रत्वाद्
धनमाप्नोति, धनात् ध्म ततः सुखम् एति ! इत्यख्मत्िविस्ठरेण, विद्याधनं
, ्बधनप्रधानम्” । तदुक्तम्-
न चौरहायं न च राजहार्यं न ज्रात्रभाज्यं न च मारकारि।
व्यये कृते वधत एव नित्यं विद्याधनं सवंघनप्रघानम् ॥
अपिच--
मातैव रक्षति पितेव हिते नियुङ्क्ते कान्तेव चाऽमिरमयत्यपनीय खेदम् ।
छक्मीं तनोति वितनोति च दिद्यु कोति, कि फ न सावयति कल्पकतेव विद्या ॥
॥ि ( ४ ) विद्यालयः
( शि्ा-संस्था, ग्राम्यपाठशाला, शिशुसदनम् )
नगराद् बहिः एकान्ते सुरम्ये स्थले विद्याख्यस्य मवनानि दज्चंकानां चेतांसि
हरन्ति । वि्ारुयः दे्स्य सवंस्वम् अस्ति ¦ अतर पुस्तकानाम् एव पठनं पायनं
निवन्ध-खण्डम् १६६
__ _____ ~~~ ~~~
च न मदति. अपि तु सदाचारस्य पाठोऽपि पठघन्ते छत्रः । विनयस्याऽनुखा-
खनस्य च प्राथमिकं शिक्षणम् अत्रव मवति समाजतेवायाः दे मक्ते चात्र शिक्षां
छाट्वाः मृह्धन्ति ।
महाविचाच्ये अध्यापकानां संख्या षष्टिः तथा छात्राणां संख्या दातादधिक
मवति ! महाविद्याछयस्य अध्याएकाः विविवविद्यापारङ्खता- हिक्षणकलानिपुणाः
भवन्ति! महाविद्यालये अन्यगन्तेम्योऽपि छता अध्ययनाथं समागच्छन्ति ।
क्रीडते, धावने तरणे, अनुदासने, संयमे. समाजसे वायाम्, देख्येवायाम्,
प्रतियोगितापरीष्लाचु, माषणप्रतियोनित्तामु च ये छत्राः प्रथमं स्यानं कमन्ते ते
वार्धिकोत्सवावसरे पुरस्कृताः मवन्ति । विद्यालयस्य अनु्चासनपालकाः छत्त्र
हृ पृषट्चसराः, विकसितवदनाः, मद्रवेश्ाच मवन्वि ।
महादिदयाल्यस्य एकदे, तदन्तिके, ग्रामे ग्रान, नगरखण्डं वा एका पाठा
व्रेसिकर्टुरः दानक दिलुसदनं दा शिक्षाधिकारीणा संस्थाप्यते। भ्राम्य
पाठशालायाः लासः प्रचुरप्रचारको मवति 1 अत्र चिदयुभिः प्रारम्मिकी शिक्षा
नि.बुल्कं कम्यते ¡ यः व्ययस्ाच्यां शिक्लाम् अधिगन्तुम् अनीशः तस्याऽपि
साश्चरताऽतर जायते | प्रत्येकचिद्याः गुणावगुणौ ज्ञात्वा अध्यापकः तस्य गुणानां
समृद्धये दोषाणाम् अपचयष्य च प्रयतते । एषा पाठा सारल्येन जौवननिर्वाहं
मितव्ययशीकतां च यिक्लयित्वा चिदु माविजीदनयात्रायां प्र्स्तयति ।
आमु ग्राम्यपाठलालासु पठनं लिखनं प्रा रम्मिकगणितं च अध्यापकेन शिक्ष्यते
म्प्रति म्राम्यपाठशालानां हासस्य समयः समुपस्थितः 1 नदीनयुगस्य नीति-रीती
अनुसत्य चालिता: एव बसिकयाठछलाः' सवत्र स्थाप्यन्ते । प्राचीौनग्रामपाठल्ाला
यत्र विद्यतेऽपि तत्राऽपि तस्याः अवस्या शोचनीय॑व । तदीयानु दोषान दुरीकतुं
प्रयस्य यदि पुनः प्रतिग्रानं प्र्तिपत्लि च तासां प्रतिष्ठापनं क्रियते तदा महावर
उपकारः कुतो मवति आरतवषस्येति । |
८१५) स्त्रो-शिक्षा
मानवजातेः चतुरससमृन्नतौ पुरुषाणां स्त्रीणां च परस्परं बुद्धिपूवंकस्य सह्-
योगस्य अपरिहायंत्वेन आवश्यकता केन नाऽनूमृयते । यथा एकेन चक्रेण रथस्य
२०० संस्कृतव्याकरणम्
म्रतिनं मवति तथंव स्त्रीणां खहयोगेन विना स्वसमुन्तत्िः साधयितु न
छक्यते पुरषः |
सत्यां शिस्लायां स्वयो नदयन्ति" इति यदुक्तं तन्न मनोरमम्, सत्यं दु-शिक्षया
तथा भवति, परं मारतीयां सर्ङृतिमनुसृत्य तासां चिक्षा तु तासां पातित्रत्ये निष्ठां
बेमपरायणतां दासोपदगौरवं च समेषयन्त ।
'चिक्षिताः स्त्रियः पुरषः सपेरबु" इत्यपि अलीकमेव वचः } शिक्षया जनित.
विवेकावां तासां कतंव्यज्ञानोदये जाते स्प्ाबुद्धिस्तु प्रथममेव नदयति, तदनु
पराचीनमादञच पुरतः इत्वा प्रदीयमानया. छिक्षयः मनस्तः साधुपये प्रवृत्तिः सम्पाद्यते,
तवा च स्पर्षायाः कयेव नोदयते |
स्त्रियो हि गृहाधिषठात्रयो मन्यन्ते । जगति यावन्तः अमभ्युदयमाजो इष्यन्ते
जनास्तेषां देव्योऽव्यंपरवन्धचतुरा स्यु: । अन्यथा बहु अजंयन्तोऽपि पुरुषाः स्त्रीभिः
< "च्ययावनियुक्तपाधनाः घन्तः अत्यथम् उद्विजेयुः क्छेशं च सहेरव ।
बालिका शिक्षिताः स्युः इत्यपि ृहस्यानां कव्येषु प्रधानं कतंब्यम् एतच्च
कायं यया दयादूतचित्तामिः स्वीभि- साघु सम्पाद्येत न तथा पुरुषैः । अिक्षिताशच
मातरः न कथमपि तदनुष्ठाने भभवेयुः । अतः विना द्व्यव्ययं सन्ततीनां जीवनं
दिक्षया साघु समूत्कषयितुम् अयि स्वरीणां शिक्षणम् आवश्यकम् | |
कि बहूना भदत्वेऽपि प्रमावतीरजे-क्षमाराव-विजयालकमी-इन्दिरागान्धौ-
रत्य मासतालङ्कारभृताः खव ननसम्मानमासादयन्ति चिक्षाप्रमावेणैवेतति ¦
स्वरीणां चि्लया हि कुलमुज्जछं श्रीसमृद्धि् समुदयते |
( £ ) छात्त्र-जीवनम्
( छात््रघमेः । दछात्वाषामध्ययनं तपः । गुरभक्तिः )
ग्या नु खनित्रेण नरो वायंधिगच्छति ।
तवा गुरुगतां दिद्यां शुशरृषुरधिगच्छति ॥
मानवजीवने अस्मिन् गुख्तमं सौख्यं छाल्वजीवने एव कम्यते । चिन्ताराक्षसी
भीत्यैव जीवनेऽस्मिनु न प्रविराति । हष विहखानां छात्वाणां हदंमनं समूहं द
कस्य चित्तं न स्पृहयते एषां जीवनाय । तथापि छात्राणां बहूनि कठंव्यानि सन्ति |
तो हि छातरजोवनमेव भगामिजीवनस्य मुखम् ।
निबन्ध-लण्डम् २०९१
विद्व्ययनं हि छत्त्राणां कृते मुख्यं ठपोऽस्ति ! तत्र च चरीरस्य, मनसः,
आत्मनश्च विकासोप्यनिवार्य एव ¦ एषां मव्ये एकस्याप्यविकासो र चमुचितः,
यतो वास्तविकं विच्वाव्यथनं तु एषां विकासेनैव जायते |
जीवनेऽस्मिनु छऋलराभां मनसि ये सद्भावाः अङ्कुरितः भवन्ति ते एव पश्वात्
पल्छ्विताः पुष्पिताः फलिता जायन्ते } छात्वाः एव माविनः नारकाः स्वकीय-
ज्ञानालोकेन सदाचारेण स दपदेरेन च रा्टूस्य समाजस्य च उद्धारकाः मविष्यन्ति |
दचचंविद्यायिनः एव राष्टस्य दारिद्र्यस्य अज्ञानस्य अक्रमंभ्यतायाश्च अपहारकाः
विष्यन्ति । छात्रः शरीरेन वचिष्ठंः मना पवित्रः बुद्धचा हढनिश्वयैः खवंतोभावेन
देश्चमक्तैव्च माव्यम् |
इन्द्रियाणां निग्रहणं छत्त्रैः कतंव्यमेव } इन्द्रियः पराजित्ताः छत्रा कदापि
साफल्यं नाधिगच्छन्ति । गुरमक्तिस्तु छात्र जीवनस्य अनिवायंमङ्कम् | तां विना
न कोऽपि छत्रो वि्ोपार्ज॑नं कतुं मः } उपा्जिताऽपि तस्य विद्या साफल्यं न
कुमते ¡ मितव्ययिताञपि छत्त्राणाम् अन्यद् गुर्तरं कर्तव्यमस्ति । बहुवोऽभि-
मावकाः प्रेमाऽभिभूताः सन्ततीनामुच्चचिक्षणा्यं स्वकीयं सवंस्वं व्ययोकतुं सदव
स्वद्धाः इदयन्ते, पर छत्राः तेषां धनानि निरनृक्गोचटया व्ययन्ते । न न्यः
गुस्तरो दर्युणोऽस्मात् !
स्वदे यस्य अभ्युत्यानाय, समःजोद्धारार च अआषत्मानं योग्यं कतुम् अध्ययने
स्वास्यरक्षणे चरित्रलिमणि च सहतु यत्नो विघातन्यदछात्व्रेः । दुराचारिपुरुषाणां
सङ्गात्, अर्छाच्प्रन्वानाम् अध्ययनात्, सदाचारविरोधिनां चित्रयटादीनां दद्य॑नात्,
अरश्लोक्नृत्यगोताच्च मयङ्कुरात् र्पाद् द्िषादपि च अधिकं भेहतव्य विच््मिः |
अनुञास्न-नियन्वण -खमयनिष्ठा पुच्षाव दारता-सत्यवादिता--निमंयता देद-
मक्ि-विनोदग्रियताप्रगृतिमिः गुणे: अन्तेवाचिनां जोवनं रनद चकासितुम्
अहतोत्ि 1
( ७ } विद्यालयोत्सवः
सव साधारणोऽयं नियमः यत् सर्वेष्वपि विद्याल्येषु प्रतिदषं तदीयां संस्थापन-
विवि महता संरम्भेण स्मरन्ति छत्राः } तत्रोत्सवे । स्वे छात्राः सदस्याः व्य-
बस्यापकाथच अतिगप्रन्नाः दरोहस्यन्ते । वस्तुठः विचालयस्येतिहासे तस्य वाषिको-
२०२ संस्कृतव्याकरणम्
0मनाकोध्ितितेभे>
त्सवस्य छात्त्रजीवने अधिक कटृत्तवं वतते । वषंप्य॑न्तं यां योग्यदां छातः स॒म्पा-
दयन्ति तस्याः प्रदञनाय ते अस्मिन् एव उत्वे अवसरं लमन्ते । एत्ाहये अवसे
छात्नाणाम् अनिमःवकाः अपि विद्यालयस्य गतिविषम् अवगन्तुम् मायान्ति ४
अनेन उत्सवेन छत्रेषु पारस्वरिक-सहयोग-प्रेम-सहानुभूतिमावनायाः विकासो
भवति । अपम दिनावसाने छात्वसंघं; आयोजिता महती चमा मवति ! तस्यां
ते विशिष्टाऽतिथिसम्माषणंः चरित्निर्माणस्य दि्ां पराप्नुवन्ति ! उत्वोऽय तानू
जीवनस्य र्कषयं प्रत्यग्र सारयति । निविकादमतत् सत्यं यद् अयमुत्सवः छत्रेषु
नवीनप्रेर्गास्कूति जायति च भशं करोतीति |
(“ठ ) अ्रदुशासनस्
कस्याऽपि व्यवस्ितस्य नियमसमुदायस्य पानम् अनुःसनम्* उच्यते $
जयवा कस्यापि नियन्तृतया नियृक्तस्य वचनः अनुवत॑नम् अनु लासनम्' } एक-
मपि प्रनम् अक्त्वा तदनुवृत्तिः साधीयमोऽनुयामनस्य स्वरूपमवघायंम् । कापि
व्यवस्थिना संस्था अनुशासनं विना न प्रचलितुं पारयति । तष्टिना तस्या
गतिरतोव दुरन्ता जायते ! यथा नावि परसरायं माण वस्तरप्रसारसद्कोचरज्जवो यदि
नियमपूर्वकं न चाल्येरवु मव्येसरिन्नौधिपदते तथैव ते ते पुरुषाः यदि दलप्रधान-
मक्षरो नानुवर्तेरनु कोऽपि समुदायः सफलग्रयासो न भवेन् } अस्माकं जीवनस्य
सर्वास्वपि दशाम प्रकामम् जावर्यकम् अनुशायनं नाम बाल्ये यौवने प्रौदत्वे
वा्ंकेऽपि वा अनुशासनमपेशष्यत एव । विदयाल्ये म सावंजनिकसंस्थासु च चिना
अदः कायं न चलति ! बारुको जातमात्र एव अनुशासनं रिश्चषणीयः } एतेन तस्य
माविजीवनं तस्मं महत्वम् उपहरिष्यति ।
जीवने साफल्यमनेतुम् अनुशासनम् अत्यपेक्षितं वस्तु \ तेन सर्वैरपि स्वहितम्
अवंधमानः अनुदासनेन आत्मा नियमनीयः । परमात्मा सर्वानपि मारतीयानु
साध्वनुशासनयनच्त्रितानु विदधात्विति ।
( € ) व्यायामः
व्यायामपुषटमात्रस्य बुद्धस्तेजो यञ्लो बलम् |
प्रवधंन्ते मनुष्यस्य तस्माद् व्यायाममाचरेत् ॥
धर्मा्थंकाममोक्षरूपस्य पुरुषाय चतुष्टयस्य सिद्धेनिमित्तं चरीर-खद् । स्वस्थ-
निबन्ध-खण्डस् २०३
शरीरं हि अध्यवसायं कतुं प्र मवति । शरीरस्य नीरोगदायाः अनेकानि साधनानि
सन्ति { तेषु व्यायामस्याऽपि महृत््वपूणं स्यानमास्ते ।
येन कमणा मनुष्यस्य तनोः, तद्द्वारा बु उचितौ संस्कारच्छायौ मवतः,
ङ रीरस्य सन्धिस्थकानि चरन्ति, धमन्यः स्पन्दन्ते रक्तं ॒ परिष्क्रियते, पाकक्रिया
व्यवस्थाप्यते, सम्मवतां रोगाणाम् आक्रमणं प्रतिवद्धचते च तत् कमं व्यायाम इति।
मानवानां शरीरेण सम वृद्धे रतिघनिष्टः सम्बन्धो वतंते । यश्चा यथा मनुष्याणां
ज्ञानं परिमाजंयत्ति तथैव व्यायामः तनुं समेधयति । एवं हि मानवानामिदं कतव्य
वतते यत्ते यथारुच ययाविषि च कमपि व्यायामम् उपद्वेरनु |! रीरस्य
जरोगिततायं विकाद्चाय च व्यायामः प्रतिदिनं नियमतः कतंव्यः। व्यायामेन
शारःरे उन्साहस्य चित्ते प्रसादस्य, प्राणेषु च जोवनस्य सन्ारो मवति | अतः
सववा स्वास्थ्यं कामयमानः “घर्मथंकामनोक्चाणामारोग्यं मूलमुत्तमम् इत्ति च
स्मररद्धूः चदा सवनोया व्यायाम इति |
( १० ) सत्सङ्तिः |
(सत्सङ्गतिः कथय ङ्द करोति पुंसाम् । संसर्गजा दोषगुरणा भवन्ति)
कल्पद्रुमः कल्पितमेव सूते कामघुक् कामितमेव दोरिधि
चिन्तामणिः डिन्तितमेव दते सत्तां तु मङ्खः सकर प्रसूते 11
खतां सज्जनां चङ्कतिः स॒त्ङ्कतिः । अनुङरणधर्मा मनुष्यः } स्र यादः संव-
सति ताद्ग एव मवति तस्तः अन्यदीयंगुंगदोघंयुक्तः अतः सद्धिः एषणीयः
संसगः, अतद्धिश्र परिहरणोयः । सत्सङ्कतिग्रमविभ अबघविक्कवाः नीचाः दुष्टः
अपि साधवो मवन्ति। कि बहुना सुग न्ध-पुष्पसंश्र्गाच् तुच्छः कीटोऽपि देवाना
लिरः आरोहति तथा जडत्वं प्राप्तो पाषाणप्रतिम्रापि देवत्वं याति | "काचः
कान्चनसंसर्गाद् षत्तं मारकतीं चुतिम्' । मानवः येच प्रकारेण मानवेन सह सद्खति
करोति स तथंवर मवति ! हीनं: सह हीनता, चमः सह समतां, वििष्टेः सह्
विशिष्टतां यत्ति \ साघुसङ्खतिस्तु चन्द्रचन्दनाभ्यार्मापि अधिका सीतला मवति ४
सत्पङ्खत्या मानवस्य ज्ञानवृद्धि मवति । साधुपुरुषंः सह उषित्वा मनुष्यता; जीवनस्य
मम्मीरताम अनायासेनैव अववृष्यन्ते ! सत्सङ्खत्या मानवस्य मानोन्नतिः, पुष्ये
खचि: उदेति पापाच्चोद्विजते मनः । सत्सद्धत्यः दुर्जनोऽपि प्रम-सहानुमूति-दया-क्षमाह
२० संस्कृतव्याकरणम्
सत्य-गा) त-त्याग- परोपकाराणां सराल्लार् मूतिर्जायते । सत्सद्धतिः स्वंकल्याणं कतुं
शक्नोति, अत. विया-यदयो-बलवु द्धये उव॑तोमावेन सत्सद्धतिः कर्तव्येति |
बाल्यकाले बारकस्योपरि सद्खत्याः मावः वल्वत्तरो सवति ! बार्करो
-याटशंः वारकः सह स्ति करिष्यति घ्रुवं च ताद एव भविष्यत्ति । सत्पङ्खत्या
मानवः उन्नतिपदं कुमते } खञ्जनः सहु मीं कुर््रणिः कदापि नावसीदति |
सत्पङ्कतिः वियः जाञ्यं हरति, वाचि सत्यं सिन्चति, पापं दूरीकरोति, कीति च
दिक्षु तनोति, कुर्माति दुरीकरोति चेतः विगखीकरोति, चिरन्तनं पापं च चुदुकी-
करोति । सतां सङ्खतिः किमू न् मङ्गलमातनोति । तदुक्तम्-
जाद्यं धियो हरति सिति वाचि सत्य, मानोन्नति दिखति पापमपाकरोति ।
चेतः प्रसादयति दिक्षु तनोति कीति, सत्सङ्कतिः कथय क्रि न करोति पुंसाम् ॥
अपि च--
दूरीकरोति कुमति विमलीकरोति, चेतधिरन्तनमधं चुरुकोकरोति ।
मृतेषु छ च करुणां बहुरोकरोति, सङ्घः सतां किमु न म ङ्गलमातनोति ।
( ११ ) भारतवषः
( मा = ) भाति सर्वेवु वेदेषु { र = ) रतिः सदषु जन्दुषु ।
(त= }) तरणं स्वतोर्थानां तेच भारदमुच्यते
आसीत् पुरा राद्धः दृष्यन्तस्य पूत्रो मरतो चाम चक्रवर्ती राजा} तेन
शान्तो देशः “मारतवषं इत्यभिधानं प्राप्तः }! मस्स्युराणानुखायिनस्तु---
सरतीति भरतः = मनुः, तस्यःऽयं भारतौ देः इति वदन्ति} अस्तु तावत् प्रकृति
देव्या अनुषुहीतोऽप्माकं जन्मभूमिः मारतवर्योऽस्ति । अत्र शङ्खा-यमुना-चमेदा-
काजेरीप्रमृ तयः महान्यः सन्ति } प्रधानः पवतः हिमाः अस्य देदस्य मुकुटः
अस्ति ¡ पवंतोऽयं मारतस्य प्रहरी अप्युच्यते, यतः मेषमण्डलादप्युच्चतानि श्डद्धाणि
दुखंङ्घ्यानि सन्ति ! देगस्याऽस्य चरणौ रत्नाकरः प्रक्षालयति } भःरववर्षेत्मव्
दूराणमहामारतादिस्वयिता वेदव्यासः, रामायणप्रणेता मर्हूरषिवात्मीकिः, मक.
भ्वराः-- प्रह्लाद धुव्रादयः चक्रवतिनुपदवः, वराहमिहिरादयः ज्योत्तिदिदः, धन्व-
न्तरि-युध्रत-जीवक-कादयप-वारमटादयः बायुवंदज्ञाः, गौतम कपिरु-का्राद-गद्धै-
दोपाघ्यायादयः नैयायिकाः, पाभिनि-कात्यायन-पतञ्जलि्रमृतयः वंयाकरणाः,
नि वन्ध-खण्डम् | २०५
श्रीदयङ्कराचायं-रामानु जाचायं-रमानन्दाचायं-वत्छम्मचार्यादयः वेदान्तच्ास्व-
पारङ्खताः, बुदडदेव-~महावीरादयः धर्मप्रव्तंकाः, अश्वघोष-मवमूत्ति-माध-
कालिदासादयो महाकवयः, चाणक्यादयः राजनीति न्ना, मारतौ-गार्गी- लीकाक्ती-
प्रमुखानि स्त्रीरत्नानि इमं देचमख्न्छन्रुः मृतक्ऽस्मिनु देशचोभ्यं श्रष्ठतमः, यतः.
देवाः जपि अस्माकं भारतवषं जन्मग्रहणाय स्वृहयन्ति । उक्तं च दिष्णुपुरागे--
गायन्ति देवाः किक गीतकानि धन्यास्तु ते मारतभूमिमाभे । |
स्वर्मापवर्गास्पदमागं मूते भवन्ति भूयः पुरषाः सुरत्वात् ॥
( १२ ) देकश्षामक्तिः । सन्मभरूमिः
( जननो जन्मम् मिष स्वर्गादपि यरीयसी )
यस्मिचू देये यस्य जन्म तं देशं प्रति तदीया भक्तिः देद-मक्तिः । यो मानवः
त्र जस्म कते संद तस्य जन्मभूमिः कथ्यते । अस्मि जगति सर्वेषां बहुमुत्य-
वस्तूनां मध्ये माता मातृभूमिधैव एते दे शरेष्ठे । मारे खदु संसारे सवं अरुम्याः
अपि पदःथाः परिश्रमेण लब्धुं पायंन्ते, किन्तु माठा पिता जन्मभूमिश्च न केनापि-
यत्तेन प्राप्यते । तदुक्त-
जननी जन्मभूमिश्च जाह्ुवी च जनादन ।
जनकः पच्छमवव जकाराः पश्च दुलमाः ॥
जननीवत् जन्मभूमिरपि -णेम्योऽपि स्नेहतमा तथा स्वर्गादपि गरीयसी }
मनुष्याणां मद्वि जाते देशमक्तिप्रवेचचे तदीयं जीवनमेव स्वदेशस्य कृते भ्वति,
ते ततत आरम्य तदोयां स्थितिम् उच्वेतुम् एव प्रयतन्ते । सत्याम् आवश्यकतया
ते प्राणानपि पणीकतुं इतस ङ्कुलगस्तिष्ठन्ति 1 आजाद-चन्द्रशेख र-मगतसिह नेताजी-
सुभाषचन्द्रवसुप्रभ तयौऽनेके वीरपुरुषाः स्वदेश्धा्थेमेव स्वप्राणानू त्यक्तवन्तः }
अत्यं च देद्मक्तौ सम्पत्तेरावदयकता चापतति, येन घनिमात्रविषेयता स्यात् }.
सर्वास्वप्यदस्थामु सर्वेरपि मनृष्यः आशत्मरुच्या स्वनिर्णीतक्रममनुसृत्य विघातं
शक्येयं देदमक्तिः । तदीया मातरा रघ्वी वृहृती वा मवतु ६ देचमक्तो भूमिका
भृतपयाः स्वदेद्यदस्तुषु प्रीतेः पाख्नमात्रेऽपि विधीयमाने कियत्या मात्रया
देरमक्तिः कृता मवतीति ततोऽधिकां सेवां कुर्वन्तो भृद्ं देशभक्ताः
कथयितुं शक्याः ।
२०६ संस्कृतव्याकरणम्
[भोजय
अस्य देश मक्तिवहृंजर्वाला यस्य हदये कृतास्पदा तस्य कार्यान्तरेम्यो विरक्ति-
जायते । जोवनसाधघनमात्रम् अथं यमानस्य तस्य _जातायामपि कार्यान्त रप्रवत्तौ
-तद्थतामात्रम् अवगन्तव्यम् । अस्मिनु विषये महात्मागान्वा-राजेन््र बाबु -जवाहर्-
लालने दरूप्रगतयं देशमक्ताः प्रसिद्धा एव 1 न्याश्च इमे देशभक्ताः कल्पद्रुमाः येषां
घनासु च्छायास्वद्य अस्माकं स्वतन्त्रा देशः सुखशान्तिम् अधिगच्छतोति ।
( १३ ) परोपकारः
( परोपकाराय सतां विभूतयः )
अष्टादशपुराणेषु व्यासस्य वचनद्वयम् |
परोपकारः पुण्याय पापाय परपोडनम् !
किमपि प्रत्यपंणम् अनमिरष्य परक्ञोयहितानुसंधानं परोपकारः ! मनुष्याणां
पुरुषार्थषु घमंङृत्यानां मध्ये परोपकारः अत्यन्तं समुक्कृष्टं कमं अस्ति । येषु
मनुष्येषु गुणंध्य नास्ति तानु मनुष्यत्नुमाषाय चरतः पञूनेव भअमिधातु
ममात्मनो निकच्धः
परोपकारात् प्रबर किमपि पुण्यम् अत्र जगति नास्ति! एष मानवानां
हृदये पवित्रतां सहनशीकर्तां दयां भक्ति प्रमाणं च प्रादूर्मावयति } परोपकारेणैव
दरिद्र-निषंन-निवंलप्रणिनां प्राणरक्षा भवति । अयं परोपकारः सर्वेषां धर्माणां
प्रथमो घमः | विद्यादानं तु परोपकारस्य श्रेष्ठतमो घमं; | अन्यद् दत्तं वस्तु कियतः
` कालस्य कृते तदावस्यकतां शमयति, पर् विद्या मानवानां जोवनक्षहवरी सतो
तानु सुखयति ।
परोपकारः एकः दिव्यः महानु गुणोऽस्ति । संषारेऽस्मिन् नानाविधाः मानवाः
-हदयन्ते । यस्य॒ याहञ्चः स्वमावः स ताहशम आचारम् आचरति | केचित्
परोपकारिणः मवन्ति. "केचित् स्वाधिनश्व ! परोपकारेणेव सूप्रसन्नाः मवन्ति
'परोपकारेणंव कायः विमाति । तदुक्तम्--
श्रोत्रं श्रुवेनव न कुण्डलेन दानेन पाणिनं तु कङ्कणेन ।
विमाति कायः करुणापराणां परोयकारंनं तु चन्दनेन ॥
न केवलं मानवेष्येव परोपकारमावना वतंते, देवेषु पशु पक्लि-वृक्षादिष्वपि चं
विद्यते । प्रकृतिः परोपकारस्यंव रिक्षां ददाति । नद्यः स्वयमेव जं न पिबन्ति,
निबन्ध-खण्डम् २०७
चृञ्चाच स्वयमेव फलानि न खादन्ति } किन्तु तासां जलः तेवां फलानि च॒ परोष-
काराय एव । तदुक्तम्- |
स्वयं न छादन्ति फलानि वृक्षाः पिबन्ति नाम्मः स्वयमेव नद्यः |
धाराधरो वषंति नात्महेतोः परोपकाराय सतां विमृतयः ॥
पुराणादौ परोपकारस्य बहुमहत्वं प्रतिपादितम् । दिवङ्खतेष्पि परोपकारी
यद-शरोरेण सदेव अमरत्वं प्राप्नोति । परोपकारमावयैव नरपतिः शिवि: पदार्थं
स्वशरीरमांसमपि छनत्वा ददौ । रन्तिदेवः क्षुधार्तोऽपि स्वभोजनं चाण्डाखाय
समर्पितवान् । परोपकारस्य सर्वाङ्ोणं स्वल्पं मङ्खलमयम् अवगत्य यथाकति
तत्र वत्मंनि स्ययं विचारच्तुरंः 1 यतः-- "धन्या नरा विहितकमंपरोपकाराः 11
इत्यलमतिविस्तरेण । |
( १४ ) उद्योगः
( उद्योणिनं पुरुषसिहम्ये ति लक्ष्मोः )
मस्मि संसारे समस्तजनाः सुखमिच्छन्ति परन्तु विरक्ता एव सुखं पराप्नुवन्ति!
आ कस्यमेव जनस्य शात्रुरस्ति येन जनः अनिष्टं प्राप्नोति । उक्तं च-
आलस्य हि मनुष्याणां शरोरस्थो महानु रिपुः ।
कास्त्यु्मसमो बन्धुयं कत्वा नावसीदत्ति ॥
पुरुषार्थेन जनाः सूखमधिगच्छन्ति } उद्यमेनेव निषंना घनिनो मवन्ति } सवं
सुद्योगेनव सिष्यति । उद्योग-बलेनैव पाण्डवा नष्टमपि राज्य मुपलन्धवन्तः ¡ काछि-
दासः उचयोगमाच्रित्य कविकुलगुरुः बभूव । रोकमान्यतिककगोखरे-महात्पा-
भन्वि-प्रमृत्तिमिः देशमक्तैः पुरुषार्थेनैव वदेिक-पारतन्त्याद् इयं मातृमूमिः
विमुक्ता छता । कार्याणि उद्यमेनैव सिष्यन्ति । लक्ष्म: उद्योगिनं पुरुषमुपंति ।
अत एवाक्तम्-
उद्योगिनं पुरुषपिहमूपति लक्ष्मीदेवेन देयमिति कापुरुषा वदन्ति !
देवं निहत्य कुरु पौरषमात्मश्क्त्या, यत्ने कृते यदि न सिध्यति कोऽत्र दोषः}
माग्यवादिनं; कथयन्ति यत् सवत्र माग्यं फलति परन्तु अनुचभेन ते दुःख-
भेव ब्प्नुवन्ति । ते न जानन्ति यत् यथा एकेन शङ्केण रथस्य गतिनं मवेत्,
२०८ वस्कृतव्याकरणम्
तथव उद्यमेन विना दवं न रसिघ्यति। अस्माकमधीन्ं पौरुषम्, फलं तु देवाधीनम् }
` अत एव एलां परित्यज्य कर्माणि कतंव्यानि । ावदृगीतायां श्रीकृष्णः एतद्
एव उपादिद्त्-
कर्मप्ये वाधिकारस्ते मा फलेषु कदाचन } मा कमंफलहेतुभर्मा.ते सङ्खोऽस्त्वकमंणि ॥
यथा सु्षस्य सहस्य मखे मृगाः न प्रविशन्ति, तथेव मनोरथेरेव कार्याणि न
सिध्यन्ति} ईआधरोऽपि उद्योगिनः साहाय्यं करोति । बतः सर्वेः उद्योगः करणीयः }
उक्तं च-
उद्यमेन हि सिव्यन्ति कार्याणि न मनोरथः ।
न हि सुष्स्य सहस्य प्रविश्चन्ति मुखे मृगाः
उट मः साहसं यं वृद्धिः शक्तिः पराक्रमः |
षडेते यत्र वतन्ते तत्र॒ देवः सहायङ्त् +
( १५ ) हिमालयः । नगाऽधिरानः
मआरतवषंस्योत्तरस्यां दिशि उच्वतमः पर्व॑तः हिमाख्योऽस्ति ! अस्य शिष्ठर-
प्रदे्चाः सदा दिमेनाच्छदित्ताः । अस्मात् कारणात् अयं “हिमस्य आकल्यः हिमा-
छवः" इति कथ्यते } अयं सत्रेषां पवतानामूच्चतमः, अत एवं नगाधिराजः अपि-
कथ्यते प्रजापतिः यज्ञांगयोनित्वमवेक्ष्य कल्पितयज्न भागं तं शं लाधिपत्यं स्वयमन्व-
तिष्ठत् । हिमाख्यस्य छांगूखविक्षेपविस्पिशोमेः चन्दरमरोचिगौरंः बारन्यजनंः
चमयं॑: गिरिराजचब्दमथंयुक्तं कू्वंन्ति । यनन्तरत्नप्रमवपस्य ॒हिमाख्यस्य दहमं
सौमाग्यविोपि न जातम् } यतः एको दोषो गुणसन्निपाते निमज्जति यथा इन्द्रः
किरणेषु अदुः निमज्जति । भस्य हिमालयस्य आमेखलं सरतां घनानां छायामधः
वृष्टिभिः उद्रोजिता ऋषयः आश्चयन्ते 1 तत्र स्थिताः वन्यकरिणः कपोलकण्डूः विनेतुं
सरखवकषेषु कपोकत्यलानि घरषंन्ति, तदः वृष्षेम्यः क्षरितेन क्षीरेण संजातः भन्धः
हिमाद्रेः सानूनि सुरमोकराति , ह्िमाख्यस्य महुराणि दिकामोतमिवान्धकारं
दिवाकराद्रक्षति } यस्मिन हृट्पि हृतद्विपानाम् केरिणां तुषारखुतिषौतरक्त पदं
नखरन्प्रभुक्तः मुक्ताफलः किराताः मागं विदन्ति |
अयं पवतः मारतवषंस्य मुकुटः अस्ति 1 अयं करतवष॑स्य प्रहरो अप्युच्यते ।
यतः अस्य मेषमण्डलादप्युन्नतानि श ङ्खाणि । दुरुङ्घ्यानि खन्ति। सर्वेषां तुङ्गतमम्
निबन्ध-खण्डम् २०६
एवरेशद्यमस्य शङ्खम् ! हिमाकरुयः मारतवष॑स्य परोपकारी अस्ति! अयं
गङ्धायाः, सिन्धोः, ब्रह्यदुत्रस्य, अन्याखाच बहुना नदीनां प्रमवस्वानम् । संखार-
विमुखानां अन्प गुहाः बाघ्रयस्वानानि । हिमाच्ये बहूनि रत्नानि विन्ते ।
तस्मिन् नानाविधाः ओषधयोऽपि सम्मवन्ति । अयमेव नगः मारतवषंस्य उत्तर-
्रदेेषु वर्षायाः हेतुरस्ति } जयमेव गिरिः खत्रुभ्यः अस्माकं देलं रक्षति यतः
अस्यातिक्रमणमविदुष्करम् ! नैनीताल-मं सु रौ-अल्मोडा-िमलादान नगराय
अस्योपत्यकायाम् विराजन्ते । ग्रीष्मर्दा धनिकाः स्वास्व्यकानाय तत्र गच्छस्ति,
आनन्दातिरेकेम इतस्वतः परिभ्रमन्ति च । महाकदिकाल्िदासेन कूमारखम्मवस्य
आदे सर्गे छिखितम्--
अस्त्युत्तरस्यां दिदि देवतात्मा हिमालयो नाम नगाधिराजः ।
पूर्वापरौ तोयनिधी वगह्य स्थितः पृथिव्या इव मानदण्डः ॥
८ १६ ) श्ोलं पर भुषरणस्
अद्रो: सवभूतेषु कमणा मनघ्रा गिरा
अनुग्रहश्च दानं च शीर्येतत् प्रशस्यते ॥!
ङी तु मूषणानि सूदूरम् अधरीकरोति । इदं सततं भूषणम्, भूषण्\न्तराणि
क्योणि । परिचुद्धा व्युत्पत्तिः कदाचिद् उद्ध{सते कदाचिच मन्दादये, परष्छृत)।
बुद्धिरपि कदाचित् क्रमते कदाचित् प्रतिहन्यते इत्येषु, किच्ेदं शीरं भूषणतां
व्यभिचय्यं न कदाचिद् मृष्यतां याति । न चाञरं वे पर्यंवस्यत्यस्य प्रकषं:, भूष
णानां सर्वेषां कारणमपोदं मत्रति । तदेव महिमोपेतं चीरं नाम 1 शुचौ तु चरिते
शीलम्" इति, “शोक स्वमावे सद्वृत्ते" इत्यमिधानकृतः । शओीख्वानेव कारोचितं
जानाति व्यवहतुंम् ।
इदं चाऽवदयममभ्युपेयं -न खलु कथिच्छोरसम्पत्ति पूर्वंरूपेणः उपवणं यितु
सहते न वा पारयतं श्चीका ङ्गं मूतान् खमुदितान्. अनुक्रमितुं गुणान् । यद् सत्यमेत-
दकः प्रयत्नोऽपि उपहास्यो मदति, इदम् अननुकायं चाऽनुपमेयं च 1 “मगनं
मगनाकार खाग्ररः सामरोपमः' इतिवत् शीरं नेव सदयम् । तदुक्तम्--
१४ घं° व्या°
९१० संष्कृतव्याकरणम्
देश्वयंस्य विभूषणं सुजनता शओौयंस्य वाक्संयमः,
ज्ञानस्योपशमः श्रुतस्य विनयो वित्तस्य पात्रे व्ययः |
अक्रोधस्तपसः क्षमा एमवितुधंमंस्य निर्व्याजता,
सर्वषामपि सवंमृषणमिदं सीकं परं भूषणम् ॥
( १७ ) ग्राम्यजोवनम्, नागरकजीवनस्
ग्रामो हि ईश्वरङृतः, नगरं च मानवकृतम् अस्ति । ग्रामेषु यथा अक़त्रिमं
सुखदं सौन्दर्यं न तथा नगरेषु 1 मन्दमार्तान्दोकितपल्छवाः विस्तारवतीः क्षेत्रमक्तीः
दाद्ररान् गोचरान्, वनस्पतीन्, विविधानि नवानि शष्पाणि च मालोक-
मारोकं प्रद्ध!दते युगो जनपदो जनः! प्रहन्तायां प्रत्युषवेखायां क्षितिजमाक्रम-
माणस्य ब।लाकस्य, अमिनवोदितस्य कुमूदिनीनायकस्य चन्द्रस्य वा सन्ददने
मन्दसूरमि समौ रणसेवने ग्रामीणाः एव ईडते न नागरकाः ¦
नगरेषु तु खवं कृतकम् } यथा--ङृतकः स्नेहः, कतकः आदरः, कतक
दाक्षिभ्यम्, कृतको वेषः, कृतक्र सू खोपकरणम्, कृतका: गुहाः, तकाः बारामाः,
कृतका: लेखाश्च } ग्रामे प्रायः सवम् मक्रतकमिति निश्चप्रचम् ।
ग्रामीणाः हि प्रायेण स्वस्थाः, महाकायाः, परिपुष्ट ङ्गाः, हढसन्धयः, दीपिम-
पुषः, महाप्राणाश्च भवन्ति ॥ नागरकास्तु- बहुशः अस्वस्थाः, अत्पतनवः,
पेवा ङ्गाः, कृशकायाः, विवणं वदनाच मवन्ति ।
ग्रामा हि-महामनीषिणां, तपस्विनां, महाकवीनां च जन्मभरुवः, न नगराणीति
सुस्थितः, उत्कषं प्रकर्षो प्रमाणाम् 1 प्रामीणाः स्वयमेव समये-समये मनो रञ्जनाथंम्
अभिनयादिकं कुर्वन्तः गानन्दम् अनुमवन्ति । ग्रामाधिदेवतानां गुणानुवणंनाय
महापुरुषाणां चरित्र वणाय वा अतोवानन्दोल्लासेन ग्रामोणाः एकत्र॒सम्मिरन्ति
ग्रामे प्रायः सर्वाणि गृहोपयुक्तकार्याणि अन्नेन मवन्ति ! नापितोऽपि करस्म॑-
चिदपि कार्याय द्रव्यं न गृह्लति ! म्रामेषु पुरुषाः सदव उद्यमरीखाः भवन्ति} `
ते सुवासितं मोजनं कौषेयवस्त्राणि वा नाऽभिरुषन्ति । स्वमावेन ते ष्ममीरवः `
सौम्याः मवन्ति ! प्रामीणाः अस्माभिः राजपुरुषाश्च समादरणोयाः सन्ति, यतः ते |
कठोरतमश्रमेण विविधानि अन्नानि शाकानि फलानि च उत्पादयन्ति, यैः, `
नागरकाः जीवन्ति, |
निबन्व-खण्डम् २११ वन्ड् ___ ______ २११
[` पर
अधुना ग्रामाणाम् उन्नतये शाप्काः सतर्काः सन्ति ¡ एड बवर्षौययोजनानुखारेण
टव: प्रामाः विचयुदादिमिः नवोनपुल-षामश्रभिः युक्ताः अ मवन | क्षेत्राणां सेचनाय
जच्नाछिकानां प्रतारः सर्वत्र यया स्यात् तया सात्तकानामुदयोयः प्रचरख्यति ।
प्रामकरृहानां निणंयाय ग्रामे रामे समितयः स्थापिताः पन्ति} कारे स्वतन्त्र
ऋरतस्य ग्रामाः प्रयस्ताः भविष्यन्तीति नि्भ्रचम् |
( १८ ) दोपावलो \ दीपमालिका
रकाबन्धनम्, विजयादचमी, दौपावी, होचिकोत्सवन्येति चत्वारः मुख्योः-
त्सवाः मारते सन्ति । तेषु दोपावरोमहोत्छवः सर्वानपि सास्ृतिकसमा रोहाव
अतिदोते ¡ दीपावल्याः करिपयदिवसपूवंमेव जनाः नगराणि प्रामांश्च समारोहं
सस्कुवन्ति । गृहाणि बुचीकुवन्ति, वर्णेन धवटीकूवंन्ति, मनोहरः चितः
अन्यान्य कदलीस्तम्ब चोरण-पताकादि-पसाघन-चाधनः गृ हकुडयानि अलङ्कुवंन्ति
च । अस्मिन् पवंदिवत्े रजनीमुखे रक्ष्मोप् जाद्वारा जनाः निजजीवन-स्थिकिम्
उच्चतरं कतुं प्रयतन्ते । अनुपमादीनां दोपज्योहस्नायाम् अग्निकमंकेकयोऽपि च
न्यूनां सौन्दयचुमूति जनयन्ति ।
छतगृहदेक्तादीपदानविषयो नषठिकाः उल्मुकं श्रामयन्तः ्चस्वराऽदस्वहतानां
चे" ति मनना उच्वारवन्तः निजपितृचु स्वगं गमयितुं तन्मागंम् गवछोकयन्ति |
ालकाश्च तदनु किमप्युह शयं विनंव मनो रञ्जनाधंमेव यत मुल्काः जामयन्तः मर्मन
चत्वराणि च प्रकादयन्ति, पटाकादिना पटपटाकर्दन्ति च |
अस्यामेव कातिकङष्गाऽमावाम् उपासकः महाशक्ते: निच्यापुजनं महवा
खमारोहेण सम्पाते । पूजकाः जागाभिवत्सराय च सुखं सम्पत्ति च प्रायंयन्ते ¦
अयमूत्वः काठिकमासस्य छष्णात्रयोद्चीतः शुक्लपक्षस्य द्वितीयां यावत्
प्रवति } द्वयं त्रयोदशी “वन्वन्तसि्रयोदलो नाम्ना प्रस्याता श्रस्ति । त्रयोदस्यां
जनाः गृहोपकरणानि तेजसख्पात्रम सति संभवे यथाशक्ति जामूषणानि च
रो उन्ति । तदृद्ितीयदिने नरक्चतुदंशो' जायतते | ठस्यां हन् मतः जन्ममहोत्वः
यमसजस्य च पुजन भवति । “ल्घुदीपावलो * ति नाम्ना प्रसिद्धोऽयं दिवसः 1
दपावलामहीत्सवविषये एका जनश्रुतिः, यत् अदैव मर्यादापस्वोत्तमः श्रीराम-
चन्द्रः आह्वे निद्याच राधिपि रावणं हत्वा अयोध्यां प्रत्यागतः | चतुदंदवत्सरान-
२१२ संस्कृतव्याकरणम्
न्तर घीतया लक्ष्मणेन च सहितं श्रीरामचन्द्रं प्राप्य सर्वे देशवासिनः दीपमाल्यः `
तेषा स्वगतम् अकुव } ततः प्रभृति एव अस्योत्ववस्य प्रचारो जातः |
( १६ ) सन्तोषः, धृतिः, धैयम्, सहनश्ञीलता
( सन्तोष एव पुरुषस्य परं निधानम् }
“न योजनदतं दू रं बाघ्यमानस्य तृष्णया । सन्तुष्टस्य करप्रापेप्य्यं मवति नादरः ॥\* `
सन्तोषः सरव॑रेष्ठं वनमस्ति । ठेहिक-पारलौकिकोभयसुखयान्तिलामाय
सन्तोषस्य परमावद्यकता अस्ति । सन्तोषामृतसाग्ररे मग्यः जनः चिरं सुखम् `
अनुमवति । असन्तुष्टो जनः अथंकाभेऽपि अधिकं धनं प्राप्तुम् इच्छति । चती `
सहं वाञ्छति, सहसी च लक्षम् इच्छति, किन्तु रुन्ब्वाऽपि मनोवाज्छितं घनम `
इतस्ततः परिथ्रमति-न कदापि असन्तोषौ सुखमनुमवति } यस्य पारं सन्तोषः
विराजते स सामान्योऽपि जनः राजानं तृणवत् मन्यते } करप्रासतेऽप्यथं तस्य आदरः `
न मदति } | |
सन्तोषस्य एवाऽपरपर्यायः~ धृत्तिः, घंय॑म्, धारणा, सहनसीरूतेवि । कार्याणां `
साफल्याय धेयं परमावश्यके भवति ! धीराः महुत्तरसंकटानि सररतया तीर्व्वा
सुखिनः मदन्ति । समुपस्थितेषु संकटेषु धयं न त्याज्यम् । उक्तं च--
त्याज्यं न धयं विधुरेऽपि कार र्यात् कदाचित् स्थितिमाप्नुयात् सः ।
जाते समुद्रेऽपि हि पोतभद्धं सांयात्रिको वाञ्छति ततुंमेव ॥
धैयमेव सत्यं रक्षति 1 षयं विना न मनोनिग्रहः, मनोनिग्रहुं विचा परमात्म-
प्राषिदुंलंमा । अतः लोकेऽस्मिन् ये साफल्यमिच्छन्ति, तैः सर्वेः धेयं धायम् ।
प्रत्येकस्य ईप्षितकायंस्य सम्पादनाय षयंस्याऽस्ति महतयुपयोगिता । वैय माध्रित्येव
एको विद्यार्थी अघ्ययनतत्परो भवति । चेयेभेव मानवः शोकसागर तरति । अठ `
एव जनैः चैर्य॑धारणे यत्नो विघेयः। | |
( २० ) वसन्त
एकस्मिन वषं षड् ऋतवः सन्ति । स्वेषु समयेषु वसन्तु; सर्वोत्तमः अस्ति । ,
अत एव एष ऋतुराजः कथ्यते । वसन्तः कामदेवस्य सखा अस्सि। ऋतुना ¦
कुसुमाकरः; वसन्तः एव अस्ति । वसन्ते मृगहयां मानतन्तुच्छिदः, परभृतवयसाः
नि बन्ध-खण्डम् २१३
[वागा
कष्ठे पन्मं रागं लोखयन्तः स्मरविजयमहाद्श्चिमः समोराः स्वरं वान्ठि॥
तदुक्तम् कताकुञ्जं गुञ्जन् मदवदचि ञ्जं चरलथरथु, मरन्मन्दं मन्दं दक्तिमर-
विन्दं तरख्यनु } ~. """रजोवृन्दं विन्दन किरति मकरन्दं दिधि दिशि ॥ इत्यादि ।
सहाकविमाघेनाऽपि किकितम्-- | |
नवपलाद्यपखाहवनं पुरः स्फुटपरागपरागतपङ्कुजम् ।
मृदुकतान्ठरुतान्तमरोकयत् ख सुरर्मि सुरार सुमनोमरं: ॥
वसन्ते सौन्दयंस्यामिनवं साश्राज्यं समूल्लछसति ! वसन्ते खगकुर दिधि
दिधि धावति, दजस्नि नृत्यति च! चतुरो मघुकरनिकर इतस्ततः अविरामं
गुञ्जति ! सहकारपादपाः मञ्जरीभिः शोमन्ते } प्ये रक्तपुष्पाणि विकसन्दि ।
तरुषु कोमलानि किसलयानि विकसितानि पष्पाणि च षटू मनः प्रसीदति ।
अप्रवृकेषु सञ्जाता मञ्जरी; दृष्टा पिका हर्षातिरेकेण कूजन्ति गायन्ति च ।
जरमराः पुष्पाणि विलोक्य इतस्ततो भ्रमन्ति } षकाः नवसस्यानि ईष प्रषल्ला
मवन्ति } अर्याणां मूख्योत्छवः वसन्तोऽस्ति । अयमृत्सवः माघमासस्प युक्छपश्चस्य
पमोत्ः प्रारभ्यते ! अस्मिन दिने जनाः चारदां पृज्यन्ति । बहवः जनाः पोत-
वस्त्राणि धारयन्ति | अस्मिन् छौ होकिकोत्पवः सम्पद्यते ! अर्न्तरं नवराते
उमागत्ते जनाः मगवतीं दुर्म पूजयन्ति 1 ` वसन्ते श्रमणेन स्वास्थ्यलामो मवति |
उक्तं च वसन्ते रमणं पथ्यप् }' अथं वप्रतरृःखः सवंश्रे्ठः, अत एव अस्माभिः
शरथा न यापनोयः |
( २१) सन्मित्रम्
कराविव रीरस्य नत्रयोरिव '्मणी । अविचायं त्रियं कुर्थात् तन्मिवं मितवमुच्यते ५
उक्तरलोके संसेपेग ` सन्मित्रस्य॒रुस्षणानि निरूपितानि चन्ति । सुवे, दु-खे,
सम्पत्तौ च यः कस्यामप्यवस्थायां स्वमित्रं म॒ त्यजति, ख एव सन्मिव्रभस्वि।
उक्त च --
उत्वे व्यसने चैव दुरमिल्ले राटविष्छवे } राजद्ररि शमशाने च यरिपष्ठत्ति ख बान्ववः।
इह जगति सन्मित्रप्रा्षिः सुदुरुमा । यः सृहूदो ईुःदेन स्वयं दुःखो मदति,
खः सुहृत् । उक्तं च--
२१४ संस्कृतव्याकरणम्
सुखिते सुखी सुहृदि यः दुःखिनि दुःखी स च वन्धुम॑वति ।
उदिते मुदितः चिन्घुः शयिन्यस्तमयतति सृक्षीणः ॥1
विपत्समये ये पलायन्ते, स्मृद्धि्तमये च सर्निहिता भवन्तोदाः सुहदो
बाहुल्येन मवन्ति, सम्पत्तौ विपत्तौ च सहायभूता: युदहृदस्तु विरला एव } मित्र-
मापत्सु जानीयात् । सत्यमूक्तम्--
मित्रं प्रीतिरसायनं नयनयोरानन्दनं चेतसः
पात्र यत्सुखदुःखयोः सहं मवेन्मित्रेण तद् दुम् ।
ये चान्ये सुहृदः समूृद्धिखमये द्रव्याभिलाषाकुल-
स्ते सर्वत्र मिङन्ति तत्त्वनिकषग्रावा तु तेषां विपत् \|
दुग्धसम्भरतं विषपुणं घटमिव दुरघबन्मधुरभाषिणं परोक्षे च कायंहृन्तारं मिक
वजंयेत् । मित्रस्य लक्षणानि परीश्षयंव मित्राणि कव्यानि । येन केनचित् मंत्री
नोचिता } तथाहि-
परोक्ते कायंहृन्तारं प्रत्यक्षे प्रियवादिनम् । वर्जयेत् ताह मित्रं विषकुम्म पयोमुखम् ॥
अपि च--
ओौरसं कृतसम्बन्धं तथा वंक्रमागतम् । रचितं व्यसनेभ्यथ् मिनन जेयं चतुविधम् |
सन्मित्रम् पापाच्िवारयति, हिताय योजयते, गुह्यानि गूहति, गुणान प्रकटी-
करोति, कारे ददाति, आपद्गतं च जहाति न । संघारस्य अमूल्यं रत्नं मित्रमस्ति ।
मित्रभरससायां सत्यमेवोक्तम्--
श्ोकारातिभयत्राणं प्रीविविश्नम्मभाजनम् ! केन रत्नमिदं सृष्टं मित्रमिव्यक्षरदयम् |!
( ३२ ) वाराखसो ( कृशी )
उत्किप्य बाहु बसङ़ृद् ब्रवीमि त्रयीमयेऽस्मिस््रयमेय सारम् ।
विश्वेशलिङ्खं मणिकणिकाम्बु कालीपुरौ सत्यमिदं त्रिसत्यम् ॥। |
“ आद्य द्धुराचार्याः
भ्रायः असी-वरुणयोमघ्ये स्थित्या अस्य नगरस्य नाम भ्वाराणसी' अमृत् #
इयमेव "कार्यते = प्रकाश्यते इत्ति काञ्ची ति नामान्तरेण संस्तूयते लोकः ।
सकलगुवनलकाममूतेये पुरी न केव भूते एव अपितु छोकत्रयेऽपि पविव्रता-
तिरेकसम्पादिकेति प्रथित्रकीतिः। मगवतः चन्द्रमौलेस्व्िशूलोपरि विराजमाना
निबन्ध-खण्डम् २१५
[कक 11 माकं
मुक्तिप्रदायिनीति प्रथितयशोऽवदानः सकठतीर्थानाम् एकम् आयखनं, विद्यात्रियो-
मातखदनं, मवनं वमवस्य, आस्पदं घाघुतायाः, कुकमवनं तपस्यायाः, जाकरो
ज्ञानस्य, निधानं वै चित्यस्य कस्य वा न विदिता सचेतसः ।
इयमेव हि पूरा कृतयुगे राजर्षोदिवोदासस्य राजधानोत्वम् आनेदृषो सौभाग्य-
सम्पत्पगृद्धिमिः दिवौकसामपि स्मुहणोया बभूव । भगवती सागौर च पापिनः
समुद्धतुंकामा मङ्काधरस्य क्पदयन्धाद् निष्क्रम्य अस्याः पह्दनु क्षारयन्ती
शान्तात्मनाऽव प्रवहति } अस्यास्तट अनेकानेकमहीपालयुयज्ञःन्वकर गः. पाषा यः नामताः
खताधिका घट्टाः चक्कमूतविलक्षणसुषमाः अनन्यसामान्यः एव । सत्यमूःतः चक्र
वर्टिमहाराजहरिन्द्रौऽपि विद्वामित्रेण राज्यमपहूत्य निर्वासितः स्न् चण्डारराज
आत्मानं विक्रीय तंदनुचरा भवच् अत्रव भागीरथयतर प्रधः परनवरस्वाणि सःच
न्वनू अराजत । अष्टाददरपुराणानां निर्माता कृष्णद्धेायनः वदारय अत्रेव वासं
कल्पितवान् } अत्रैव च अगवत चच्वन्तरिणाऽपि आयुरवेदविद्यःसर7दयः प्ररत: ।
कटटनीमततै" दामोदरमुप्तेन बौद्धजातकेष वधित्ायाः काद्याः निकढ एव सम्प्रति
सारनाथ नाम्ना प्रिदधं स्थानमस्ति । सनातनधमंस्य मातृनदय- 7 वाद्जना-
& ५ ५
दिधर्माणामपि ; सारलोलामूमिवं भूव ! ्ञद्करावतारो ममवाद् चद्धटःनःयःऽवि
अत्रैव तत्त्वज्ञानमवः्तवानच 1 वल्कमाचायं चैतन्य महाप्रयुजमूदयेःऽ{प अत्रेव निव-
खन्तः स्व-स्वधरम॑म् उपदिदिुः 1 प्रायः सर्वेष्वेव चास्त्रेषु तत्तच्छास्यीय.नवन्धन-
मातरः अपि इमां पुरीं समट्च्क्रिरे | सन्ततुलसीकबीर- तर द्क-स्वा(न-मास्कर-
नन्द-विलुद्धानन्द-दयानन्दादयः सिद्धपुरुषाः जपि इदैव निवः सं भेःजरे ।
अत्रत्यौ सम्पू्णनन्दसंस्कृतविदवविद्याल्य काली हिन्द विद्दविया चयौ प्रतिवर्षम्
असंख्यानु विदुषः रुन्ध प्रतिष्ठान वितन्वन्तौ सरस्वतीम् अविरतं निषवेते । अत्रव
कारीविद्यापीठमपि रा्टियरिक्षाप्रचारैकलक्षयं सुलक्षणं संलक्ष्यते । महः7दचाख्याना
विद्याख्यानां च संख्याः रतचतुषटयादप्युपरि गच्छन्तो विद्यासमं यातयति ।
मास्तमातुः मन्दिरम् अतीव रममोयं चात्र वठते } वत्तमानेपि समय अनन्द
मयोमां -स्वामिकरपात्रिजी-म ०म० श्रौगोपनाथकदिराज-पण्ितराजरःजदवरास्वि-
प्रभृतयो महामनीषित्रह्मषंयः अत्रैव विराजन्ते ! एवंभूवायःः अस्याः प्र ज्गमनेके
विञ्चेषा- सविषं रक्ष्यन्ते तेषां वर्णनं केन वा साकल्येन वणंयितुं शक्यत इदि 1
२१६ संस्कृतव्याकरणम्
( २३ ) कादमीरं
प्रदेश्ोऽयं भ्रुवि स्वगस्य खण्डः दे्च-विदेशेषु प्रसिद्धोऽस्ति ! भारतस्य पञि-
मोत्तरस्यां दसि सीमान्तमूतोषवंप्रदेञचः व्यवस्वितो वतते । अकरत्यौ जच्वायु
स्वास्थ्यकरो स्तः } अत्र गत्वा तयोः प्रमावेण रोगिणोऽपि नीरोगाः मदन्ति |
वनेषु उपवनेषु च सदैव स्ीतो मन्दः गन्धयुतश्च पवनो वाति, यः खलु स्पद्ंमात्रेण
मनुष्याणां मनांसि सुखयति } पानोयमपि मवुरं सुस्वादु शीतलं चास्ति।
अतर प्रदेश प्रकृतेश्च सुषमा परमरमणीयाः वतं । वन्या बहुविषाः वृक्षाः र्ता
भारतस्यास्य प्रदेशस्य सवतः शोमां वधंयन्ति } अत्र च बहुविधानि मधुराणि
पुष्टिकराणि फलानि उत्यचयन्ते ! केखरमपि भारते कव्मीरे एव बहुरुतया जायते |
द्राक्षा; मद्धीकाः 'वेदाना" नामका दाडिमाः अक्लोटाः सेवाच्च अव्र प्रचुरतया
समु दधवन्ति } विविषवर्णा- चित्र-विचितवाः पक्षिणः पतद्खाश्च भवन्ति मुखरयन्ति
च ट मकुच्चानि स्वदजनंः ।
अत्र प्रदेये अनेकाः रमणीयाः नद्यः सन्ति } तासु वितस्ता नाम॒नदी प्रमृत-
जरूवतौ वतते । अन्यानि चापि बहुनि तीथेस्थानानि अत्र सन्ति | तेषु अमरनाथ-
नामा महादेवः परमप्रसिद्धोऽस्ति 1 इदं स्थानं हिमसंहत्तिमव्ये विद्यते । एकस्यां
च गुह्या हैमं शिवलिद्खं विद्ते । श्रावणपूणिमायां तत्र मेका मवति ।
मनन्तनागनामकात् नगरात् श्रीनगर यावत् वितस्तायां नौमार्गो विद्यते |
नावा एव जनाः गमनागमनं कुवन्ति } इमाव नावः वस्तुतो नौकागृहाणि एव
सन्ति } तत्र च यनश्यानानि स्नानगृहानि गोष्टोमवनानि च पृथक् पृथक् नि्भि-
तानि मवन्ति । बहवो भारतीया विदेदयीयाव एषु नौमवनेषु वसन्तः बहूव
कालान यापयन्ति । |
श्रोनग रस्य नातिदुरे ड" नामकः एको महाकाषारो वर्तते । त्र विद्ाल-
काहफ़लकेषु हस्तमात्रोच्छितां मृदम् आस्तीयं शाकमीजानि तत्र जना वपन्ति !
तेषु च शाकानि वृन्ताकादिफलानि र भवन्ति } अस्मिन एव प्रदेये पुरा
लमिनवगु्त-कंयट-मम्मट-केमेन्द्र-कल्हण-प्रभेतयो बहवः महाकवयः विद्वांसच्च
जाविरमूवनु । वस्तुतः पृथिव्याः स्वर्गोऽयं सुरमारतीमकुटः कादमीरः मारवस्य
भूमामः।
निबन्ध-खण्डस् २१७
( २४ ) धनम्
( चनाद् घमं ततः सुखम् सवे गुरः काञ्चनमाभ्रयन्त )
इह जगति सर्वे जनाः सुखमिच्छन्ति । सुखकारणं घनमेवास्ति । अतः संसादे
चघनमेव सर्वश्रेष्ठं वस्तु अस्ति 1 घनेन विना काय्य न् सिध्यन्ति, जोविकानिवाहव्
कमपि न मवति । घनं विना किमपि कायं न घरति । धनं विना विचोपाज॑नं
कतुं न चक्यते, न्यगयोऽपि न भवितुं शक्नोति । घनं विना नटः उत्सवेषु
कतु न श्चक्यते, न्यायालये न्यायोऽपि न भवितुं चक्नोति । धनं विना नरः उत्छवेषु
कः
तावज्ञमालोक्यते ! घनं विना सवंमपि वस्तु नोरसं प्रतिमाप्त । उक्तं च-
वुभुक्लतैरव्याकरणं न भुज्यते, पिषाद्धितैः काव्यरसो न पोयते ।
न विद्यया केनचिदुदवुतं कुल, हिरण्यमेवाजंय निष्फका गुणाः ॥
धरन: अकुकीना कुलीना मवन्ति } संखारे समस्तगरणः- धनमेवाश्रयन्दि
उक्तं च--
्स्थार्थास्ठस्य मित्राणि यस्यास्वास्तस्य बान्ववाः \
यस्यार्थाः स पुममाल्कोके यस्यार्थाः ख हि पण्डितः ॥
यस्य पा धनं नास्ति तच्य कथिदपि जशिकाषो न पूियेति 1 धनं: मानवाः
ल्लोकलःमरं तरन्ति । निरध॑नतः सनस्तापदां गृहमस्ति । अल्पक्छेदं मरणं दारि्-
मनन्तकं दुःखम् । नष्टवनाश्रयस्य न कोऽपि भतरं मवति } धनहीनस्य सखौहदादपि
जनाः दिधिलीभवन्ति । तस्य स्वकौयोपि परकीयः सवति ! धनेन विना च्ीक-
दिनः कान्तिः परिप्ठायते, सुस्निर्धाश्च विमुखी मवन्ति । धनेन विना बान्धवः
वाच्ये न विश्वसिति । धनहीनस्य जनस्य जावनं व्य्थंमिव प्रतिसाति घनं विना
वनं गन्तु बुद्धिम॑वति, कलत्रादयि परिमवः मवति ॥ |
प्राचीन मुनिभिरपि घनस्यावदयकता उपयोगिता च स्वौढृता । चतु्वंगं फल-
्रापषिरपि धनेनेकः संवत \ घनेनैव धर्मोऽपि प्रसरति । अतः सर्वेः सद्धनोपाज॑नं
कर्तव्यम् । सद्धनोपाजनेनैव मानवाः सुखिनो सवन्ति तदुक्तम्--
विचा ददाति विनयं विनयाद् पाति पात्रताम् ।
पात्रत्वाद् घनमाप्तोति घनाद् घमं ततः सुखम् ॥\
२१८ संस्कृतव्याकरणम्
( २५ ) सत्यम् ( (सत्यमेव जायते नाचृतम्' )
अद्धिर्गात्राणि लुद्धचन्ति मनः सत्येन शुद्धयति 1" ( मनुः ) यद् वस्तु यथा
वतते ठस्य तथव कथनं ठेखनं प्रकाडनं वा सत्यसित्युच्यते । अस्मिन् भारतवर्षे
विविधमंस्म्प्रदायाः सन्ति } तेवां विभिन्नानि मतानि घन्ति, परं सत्ये सर्वेषाम॑क-
मत्यस्ति । सर्वाणि श्रास्व्राणि एकस्वरेण सत्यस्य महिमानं भायन्ति} सत्यं
ज्ञानमनन्तं ब्रह्य इति श्रुतौ ब्रह्मणः स्वरूपं सत्यमिति प्रतिपादितम् । तंत्तिरीयो-
पनिषत् कथयति यत् सत्यान्न प्रमदितव्यम् ।
तरिषु रोकेषु नहि सत्यात् धरा घमं; । मिष्या पापमस्ति अतः सत्यं तब्रुणत् }
सत्यं सवधेष्ठम् तपः अस्ति । अतत एवोक्तय् - नह सत्यात् पे धम॑स्त्रिषु रोकेषु
विद्यते । पापं मिथ्यासमं नास्ति तस्मात् सत्यं सदा वद ।` यः सत्यं वदति सः
निर्मीको भव.त | सत्यव्रती पापकर्ण॑यु न प्रवतत! सत्यवादिनः पुरुषाः समाजे
आदरं प्राप्नुवन्ति } मिथ्यावःदिनः धुरुषाः कुत्रापि न पूज्यन्ते । सत्यवादिनः कीति
दिष्य प्रसरति । समाजस्य लोकस्य च मिथ्यामाषणेन विनाश्चः भवति}
सत्यनाषणेन विच गौरवं च वधंते ! सत्यमेव छोकस्याासेऽस्ति) अत
एवाच्यते -- सत्येन धायते पुष्दी सत्येन तपते रविः } सत्येन वायवो वान्ति सर्वं
सत्ये प्रतिष्ठितम् }' सत्यक्चनात् नरस्य कल्याणं भवति । यथा ऊषरे बीजवपनं
व्यथंमस्ति तथेव सत्यहीना प् रापि वृथा अस्ति ! तथाहि -"सत्यहीना वृधा पूजा
सत्यहीनो जपो वृथा | सत्यहीनन्तपो व्यथेमुषरे वपनं यथा ॥' सत्यस्य महिमानं
देवाः अपि गायन्ति । सत्यवादी हरिशवन््ः सत्यां स्वकीयां धमं पत्नीमपि विक्रीय
सत्यमपालयत् । जाबालोऽपि सत्यवचनात् ब्रह्मज्ञानी अमवत् | सत्यस्य पालनार्थ.
मेव महाराजो दरथः प्रियं पुत्रं रामं महावनं प्रेषयामास । युधिष्ठिरः सत्यप्रभावे-
णेव विजयं लेभे } सत्यस्य प्रति ्टयंद खोककृत्याणस्य सस्मवः । अतः सर्वैरपि सदा
सत्यमेव माषणीयम् |
( २६ ) राहस
( अहिसा परमो घर्मः )
अहिसा त्रिविषा मवति । १ ; जनः यदि कस्प्रचित् मानवस्य अनिष्टंन
चिन्तयति, सा मानसिकी असा, (२ ) यदि कटुभाषणेन जमृतवचनेन व
निन्बध-खण्डम् २१९
माता
कमपि दुःखितं न करोति, अपितु मधुराखपेन सुखं ददाति चा वाचिको हि
मवति, ( ३ } यदि जनः कस्यापि जीवस्य हननं न करोति, प्रहारादिना दभ्खं न
ददाति. ठह सा कायिको हिसा मवति ! वेदेषु अहिसायाः महत्त्वं बहु्वणित-
मस्ति ! मनुना निदिषटेषु द्लाक्षगिकषमेषु आद्यः घेः अर्हिसा एव अस्ति ।
अट्टिसाधमपा ठकाः कारणिकाः दयान्श्च मवन्ति । मानवस्य जात्मा
जहसयैव सुखमनुमवति, मनः सदेव प्रसन्नं ति्ठति । अहिंसया रसिपिवोऽपि मित्राणि
भवन्ति ! अ्टिसापालनेन उत्तमं कायं कतुं शक्नुवन्ति } सर्वाणि कार्याणि अह्सा-
ब्रतेनैव खरख्दया सिद्धचन्ति ! अत एव मुनिभिः मरहर्षिमिश्च (अ्हिसा परमो
धमं; इति स्वीकृतः ।
अस्माकं दे अहिसायाः अदीव महत्त्वपूर्णं स्यानमस्ति 1 बौद्धाः जेना कस्य
त्विदपि जीवस्य हसाय न आदिशन्ति । मगवानु बुद्धः महावीरश्च अह्त्याः
प्रचारं सर्वत्रैव चक्रतुः । मवान् बोधिसत्त्वः, ज घोकः, महात्मा गान्विमङ्दयच्च
अहिसाघर्मस्य पाल्नेनंव स्वेषां मनुष्याणां पूजापात्रममवन् | अवूर्नापिति
यद्चःशाररेम जीवन्ति । न केवखं घामिकक्षेत्रे अ्साधमंस्य पालनं हितकरमपि
तु राजनीतिकक्षेत्रेऽपि अर्हिखाधमस्य पालनं हितकरम् । एष; जहिसाया एव महिमा
अस्ति यत् अधुना मारतवषः पराधीनतापाञ्ं छित्वा स्वतन्त्रोऽस्ति ।
{हिसाकरणं महत्पापं वतते । हिया मानवः कूरः मवति । कस्यचिदपि
हिखन् ईश्वरद्रोहोऽस्त । हिख्या ईश्वरः मानवाय ्ु्यति 1 जत एव॒ खवरपि
अहिसाधमं: पालनीयः ।
( २७ ) सदाचारः
आचारः पमरो धमंः
तस्मिन देशे य बाचारः पारम्पय क्रमागतः ।
वर्णानां सान्तरालानां ख सदाचार उच्यते ॥ ( मनुः २।१८ )
सतां सत्पुरुषाणाम् आचारः सदाचार इति कय्यतं 1 खदाचारयुक्तः जन
स्वकीयानि इन्दियाण वद्ीक्कत्य सरटः सह् चिटतापूवंकमाचारमाचरति | खः सत्यं
ददति, मातापितरौ उत्थाय नित्यमेव मिवादयत, गुरुजनानामादरं करोति, चित्य-
ममत पास्चिरति, परोपकारं च करोति । मानवः तदद् आचरणेन सदाचारी,
धार्मिकः विनीतश्च मवति } |
२२० संस्कृतव्याकरणम्
सदाचारयुक्तः जनः स्व॑त्र जादरं मते ! खमस्वगुणयु क्तोऽपि सदाचाररहितः
जनः खमाज आदरं न लते ! सदाचारेण बुद्धिः वषंते, कोद्िः दिक्षु प्रसरति
दुगुणोऽपि दरीमवति, कूविचाराणां प्रादुर्मावो न मवति, हृदये सद्भावः जागति,
आयुश्च वधते । सदाचारेणंव जनः ब्रह्मचारिणो मवन्ति । सदाचारः मानव मुज्चपदे
स्थापयन्ति । सदाचारयुक्तस्य जनस्य पापकमंणि प्रवृत्तिन' अत एव तस्य बुद्धि-
निर्दोषा मवति । निर्दोषवुद्धिव लोकस्य शुमचिन्वने प्रवृत्तो मवति ! अत एव
पूरवः महषिभिः “भचारः परमो धमे इत्य्खोकृतः 1 सदाचारः विश्वस्य प्रतिष्ठा
सदाचारे खवं प्रतिष्ठितम् } तस्मात् सदाचारं परमं धमं वदन्ति } अत एव जनैः
सदा स्ववृत्तस्य रञ्च कार्या । सदाचारेण होनः जनः पतित" पञुतुल्य श्चास्ति ।
सदाचारस्य महिमानं कोऽपि वणं यितुम् न॒ चक्नोति | समस्तघमंग्रन्येषु
खदाचारस्य महिमा विमिन्नप्रकारैः वर्णितोऽस्ति 1 तथाहि-
माचाराल्छमते ह्यायुराचारादीष्िताः प्रजाः !
आचाराद् धनमक्लय्यमाचारो हन्त्यख्क्षणम् ॥
माचारलक्षणो धमं: सन्तशारिवरक्षमाः ।
साधूना यथावृत्तमेतदाचार-लक्षणम् |}
जत एव् वयं सदाचारिणः भवेम । सन्वरिक मातृवत् परदारेषु व्यवहारं
करोति, कन्यां वाटिकाच्छ स्वमभिनीवत् परयति, परद्रव्याणि रोष्टवत् प्यति ।
सदाचःरेणेव छोकस्य उच्चति्म॑वति । सदाचारपालनेनैव हरिखन्द्रः, दधीचिः,
गान्धीमहोदयश्च यञ्चःशरीरेण अचापि जीवन्ति । अतः समस्तैः मानवैः सदाचारः
पारुनीयः |
( २८ ) विज्ञानस्
दैलानिकाः, भ्रादिष्काराङ्च
मावश्यकता आविष्काराणां जननी मवति । इदं युगं विज्ञान-प्रधानं नास्त्यव
कोऽपि सन्देह ॥ वंजानिकेः आविष्कारः जगतो महानुपकारो जातः । वैज्ञानिकेन
मानवेन छोकहिताथं प्राङृतिकशचक्तीनां व्चीकरणे यत्ाफल्यं प्रा तत् न॒चिस्मतुं
खक्यते |
प्राचीनकारू वाहनानि अद्वरथः, गज-+घोटकशव आनू ! श्रेष्ठिनो, महाजनाः)
निबन्ध-खण्डम् २२९१
चनिका्च पुष्परथैः, करैः छकटीभिचख चछन्ति स्म । सामान्यजनास्तु पद्चामवः
जगमुः } साम्प्रतं तु नानाविधान्यद्भूतयानानि वेज्ञानिकंः निमितानि सन्ति ।
धूमयानेन स्वके वयं वेगेन गच्छामः । घूमयानेन जस्माक् दुरयात्रायां जायमान-
मसौख्यमपि दूरीङृतम् । वयं पोतेन समुद्राच तरामः, वायुयानेन = बाकादेऽपि
स्वच्छन्दं विचराम: ! परं विमानानां, समूद्रपोवानां जखान्तर्मामिनीनां नौकानाम्
चाविष्कारेण युद्धं नितरां जातम् ।
अद्य चिव्रपटस्य खमाज यादः प्रव: न तादशोऽन्यस्य कस्यापि इस्तुनः ।
सम्प्रति चिव्रपटस्य महान् प्रचारोऽष्ठि । एवं किमपि नगरं नास्ति यत चित्रेपट-
मवनं न मवेत् । अद्य मुद्रमयन्त्र-प्मावेण अविदुंममपि प्रन्रत्नमल्पमूल्येन
लब्धुं शक्यते ! समाचारपत्राणि अघुना गेहे गेहे पठ्यन्ते ! समाचारपत्रेण संघारस्य
महान उपकारः मवदि । अनेनैव खव स्यानं निकट स््थ्ामव वतंते | रेडियो
इत्याख्येन च्वनिप्रस्ारकयनत्त्रेण पवंतानां सागराणां महनानां वनानां च व्यवधानम्
अविगणय्य जनः उच्चारणसमकारमेव सदहसुक्रोयेम्योऽपि वृत्तं गीतादक च
णोति । “देललोविजनः इति नाम्ना प्रसिद्धेन यन्त्रेण दविष्स्वापि जनस्य अति-
रपि दृष्टिपथमायाति । अहो विज्ञानस्य विस्मयावहः महिमा । कषिवन्त्रजामाः-
विष्कारेण इह विज्नानप्रधाने युगे उत्पादनकमणि महतौ प्रगतिः द्यते । अदुना
रत्येकं कार्यं दिचयच्छक्तिप्रयोगेण सरक्तया सुषटुठया च सम्गदयितु सक्यत् |
दूरवीक्षणयन्वराणाम् आविष्कारेम सुकषमतरा अपि कौटाणवः द्रष्टु दाकयन्ते |
प्रचण्डेऽपि मिदाचे ग्रीष्ममयमथवा कठ्निऽ्पि शीते योठमयम् इदान नास्त ।
वयम् उभयोः अपि कालयोः विुद्व्यजनसाहाय्येन विचुच्वर्किटप्रवानण वा
सुखपूवंक सेमे ! सवभेवद् अन्यच्च वा सुखं वेज्ञानिकानां महतः चरमस्य
परिणामः । परमतीव खेदस्यायं विषयो यदियं विज्ञानस्योच्चतिः नानां विव्व॑छा-
त्मकप्रवत्त्या । अतः विष्वं सात्मकं विन्चानं परित्यज्य रचनात्मकविन्ञानम द्खीङ्ृत्य
जनाः सुखं लभेरन् ।
८ २९ ) श्रीमड्गवद्रीता
शीता सुभा कत्त॑व्या किमन्यैः चःस्वविस्तरः"
मराभारपस्य युद्धक्षेत्रे संखयाल्मचुंनं दष्टा तस्य कर्त॑व्यपालनाथं भवता
२२२ संस्कृतव्याकरणम्
कृष्णेन य उपदेशो दत्तः घ एव॒ श्रोमद्धगवद्वीवा' इति नाम्ना प्रसिद्धोऽस्ति।
घञ्जयेन ( व्यासेन ) अनूदिता ये ङृष्णोपदेशा गीतायां सन्ति, सवेषां तेषां
मुख्या एते सन्ति--
( १ ) अयमात्मा अजरः, अमरः, नित्यः, चाश्वतः, पुराणश्च ¡ शरीरे हन्यमाने
अयमात्मा न हन्यते ।
न जायते जयते वा कदाचिन्नायं मृत्वा मविता वा न भूयः |
भजौ नित्यः शाश्वतोऽयं पुराणो न हस्यते हन्यमाने अरीरे ॥।
नैनं छिन्दन्ति शस्त्राणि नैनं दहति पावकः ।
न चनं क्रेदयन्त्यापो न सोषयति मारुतः ॥
(२) मर्त्य॑ः स्वकर्मानुसारमेव धियते पूनज॑न्म च प्रप्नोति । अत एवास्मिन्
विषये शोको न कत्त॑न्ण; |
जातस्य हि ध्रुवो मृ्यर््ुवं जन्म मृतस्य च |
तस्मादपरिहायंऽ्थं न त्वं शोचितुमर्हसि 1 |
( ३ ) इदं जगत् कमं्षेत्रमस्ति । पौरषमस्माकमधीनम्, फलं तु दैवाधीनम्
फलां प्रिश्यज्य कर्माणि कतंव्यानि |
कम॑प्येवाधिकारस्ते मा फरेषु कदाचन ।
मा कमंफरहेतुभुर्मा ते सङ्खोऽस्त्वकमंणि ॥
( ४) मनुष्यः स्वधर्मो न त्याज्यः | चदा स्वकमं पाङनीयम् ।
स्वथमं निधनं श्रेयः परधर्मो मयावेदः ।
{५ मरणं वरमस्ति परन्तु कीटिना्ः न, अतः जनैः कीत्तिरक्षा करणीया ।
सम्भावितस्य चाकीिमंरणादतिर््यिते ।
( ६ ) शुमादुमकमेणः नाशो न भवति |
नेहामिक्रमनाशोऽस्ति प्रत्यवायो न विद्यते ।
गीताया उपदेदः जनानाम् अलिलमटश्रक्षालनक्षमम् अजरं स्नानम् । अस्मि- |
धेकस्मिनरु ग्रन्थे मानवजीवने साफल्यजुषां जनानाममोष्टाः सर्वेऽपि विषयाः `
समुपखभ्यन्ते । अतो भीतायाः पठनं पाठनच् कार्यम् । : |
निबन्घ-खण्डम् २२३
(२३० ) एकता
( संवे शक्तिः कलौ युमे )
एकमुद्देस्यं लक्षयोटृत्य बहूनां जनानाम् एकत्वमावनया कृायंकरनम् एकता
इति कथ्यद्े । एकतया मानवो बलवान मवति ¦ एकतयंव समाजः, राष्ट, लोकव
उष्टतिपयमधि रोहति । अद्यत्वे संसारे एकतायाः अतीवावस्यकृता वतते ! यस्मिन
-सषटे एकताया अमावोऽस्ति, तद् राष्ट परतन््रतापा्बद्धं मवति ! अस्माक देशोऽपि
एकतायाः अम्मवाद् कत्तिपयवषंपूवं यावत् पारतन्त्यपाचवद्ध आसीत् ! परं यदा
मारतीयेषु एकतामावनाया जागतिरभूत्, तदा ते स्वातन्व्यमखमन्त | अत एवोच्यते
"संघे छक्ति: कलौ युगेः |
ऋग्वे दस्यान्तिमे सक्तं एकताया आवश्यकता महत्वं च प्रतिपादितमस्वि ।
सदं मानवा एकत्व सावनयः युक्ताः स्युः | तेषां ममनं, विचाराः, मनांखि, माषणं,
स द्ुल्पाश्चैकेत्वम विनैव प्रेरितानि स्युः} इत्यं संसारे सुखस्य शान्तेशच प्रासिः
संभवति ! तया हि-
संगच्छघ्वं संवदध्वं सं वो मनांसि जानताम् 1 १11
समानो मन्त्रः समितिः समानी समानं मनः सहु चित्तमेषाम् ।
समानं मन्वमनिमन्त्रये वः समानेन वो हविषा जुहोमि 1 २॥
समानौ व॒ आदति: समाना हृदयानि वः |
समानमस्तु वौ मनो यथा वः सूखहासत्ति ॥ ३॥
एकताया अदूदुत्त एव प्रमावः } हितोपदेशे मित्रखासप्रकरणे एकतायाः रामाः
भ्रतिपादिताः सन्ति । क्षुद्राणि तृणानि यदा रज्जुरूपं धारयन्ति, तदा गजोऽपि तेन
जघ्यते । जकविन्दुखगदैन नदौ सागरश्च मवति । मृत्तिकाकणसमूह एव पर्व॑तो
मवति । तन्तुखमूहैनं पटो जाक्तं । अत एवोक्तम्-“खंहतिः श्रेयघो पसाम्' ।
अल्पानामपि वस्तुनां सहति: कायंसाधिका ।
तरुणं गुं णत्वमापन्ने बध्यन्ते मत्तदन्तिनः ॥
यत्रैकताया अमावो दतंदे तत्र क्षयो नायो हानिश्च हृद्यन्ते ! अतः सुखखमृद्धि-
प्रप्त्ये एकतः धारणीया } उक्तं चापि महाभारते --
नवे सिन्ना जातु चरन्ति ध्म, न वै सुखं प्राप्नुवन्तीह भिन्नाः |
न वे भिन्ना श्रैरवं प्राप्नुवन्ति, न वं भिन्नाः प्रश्षमं रोचयन्ति 1
२२४ वि संस्कृतव्याकरणम्
(३१ ) व्याशरः
एकस्य स्थानस्य देदस्य वः वस्तु स्थानान्तरे देशान्वरे च उपयोगाथं क्रीत्वा
यन्नीयते स व्यापारः । एवमेव स्वयमूत्पादितस्य क्रोतस्य वा वस्तुनः परकीयं
धनमादाय विक्रयोऽपि व्यापारः } तथा एकवः स्थानाद् भानयनम्-*गायतम्ः .
निर्गमनं च "निर्यातम्" इति द्योभिचित्वा "व्यापारः" इति समभिधीयते । |
सम्प्रति कस्याऽपि देयस्य कार्यं व्यापारं विना चरत्येव नषि ! यदि र्सदेले
मत्तम् अधिकम् उत्पाद्यते, कार्पासं च नास्ति तदा तेन तरं दत्वा कुतोऽपि
देशात् कार्पाखम् आसखादनीयमेव ! व्यापाराद् नानाऽकास्को ऊामो भवति ।
कस्याऽपि देशस्य सम्पत्तिः भौतिकी समुन्नति एकान्ततो व्यापारमेव बाधारो-
कुरुते । यदि वयं समृद्धेषु दाक्ति्चाछ्षु च जमरीका-त्रिटेनप्रभृतिषु देशेषु हृष्ट
क्लिपामः, तदा म्फुटमिदं प्रत्येतुम् अवसरं लभेमहि यत् सर्वाऽपि समृद्धिः राक्तिैषां
व्यापारेणव जनिता । व्रिटिशजातौयाः पुरा व्यापषरस्य कृते एव मारतं समायाताः ।
समागत्यात्र व्यापारम् उन्नयन्ठस्ते तन्महिम्नव नष्टशाखनसूवस्य देशस्यास्य
दासकाः समजायन्त !
न केवरं समूद्धिरेव एषते व्यापारेण. परं सम्यतायाः अपि विकासे व्यापारेण `
साहाय्यम् अल्वयंते ! यस्य देशस्य येन देदान्तरेण व्यापार-खम्पर्को भवति तथोः
परस्परं प्रवृत्तेन यातायातेन विचारस्य व्यवहारस्य च बादानप्रदानयो्जतयोः
सम्यता समेषते । |
व्यापारेण वृत्तिरादित्यम्' इरीक्रियते । यस्य॒ देडस्य व्यापारः समृद्धः ख
स्वीयं वस्तु प्र्ुरया मात्रया परदेशषु प्रेषयितुमिच्छति । प्रचुरवस्तुनिरमणा्ं |
मरचुरस्य जनसमूहृस्य निगुक्तिखषद्यते । येन व्यथंजीवनानामपि जनानां समयः
साथंक तां मजते । अन्येषु क्षेत्रेषु इव भव क्षत्रे वृत्तिसाङ्यं वृत्तिकाकश्यं वा न ¦
भवति । यया यया व्यापाराः वर्षन्ते, देचः समदढयति व्यापारान्तराणि च प्रसूयन्ते ।
अतः सर्वैः आत्मनो्नतये व्यापार; समेषनीय इति । |
(३२ ) धूमशकट-( रेल }-यात्रा `
एकदाऽहं धूमशक्टेन वाराणसेयसंस्कृतविश्वविद्याख्यस्य कतिपयैः सतीर्थ्यः साकं
ननीताखाभिधानं रमणीयपर्वंतीयप्रदेदं गन्तुं _ छृतनिश्ेयः वाराणसौकंष्टनामकं `
निबन्ध-खण्डम् २२४
धूमञ्चकटस्थवितिस्वातमागत्य तदागमनं प्रठीक्षमाणोऽतिष्ठम् । यवासमयस्मामतं
कटे तदागमन जनितघ्वनिना आरोहदव रोहल्छोकक्लटक ककरन तत्तद्रस्तुविक्रतु-
जनकोलाहल्खब्देन मारवाहूकजनषावनादिना च॒ तत्स्यानं सम्भ्रान्तमिव
अजायत | तस्मिन्नेव सम्ध्रमेऽहमपि त्वरया कमप्येकं द्ितीयश्रेणीस्थानतव्रासाचं
वस्तुनि यथास्वानं विन्यस्य मारवाहुकाय यथाकयिदं पारश्रमिकं प्रदाय च स्वस्थ
सञ्जातः ।
विन्तिकलाः विलम्ब्य चिति शकटे बाह्यदस्यानि चङ्तानीव अथच
पादवंस्थिताः वृक्लाः मवनानि मनुष्याः वनस्पतयः स्ठम्मादयच्च पृष्ठतः धावमानाः
इव प्रतीयन्ते स्म ¦ दुरस्थितानि वस्तूनि क्षणे पाश्वं समायन्ति, तथेव पाच्वं
स्थितानि वेगेन दुरं प्रयान्ति} अतिदुरस्यं ह्यं क्षितिजक्ले स्थितमिव इस्यते ।
इत्थं धूमदाकटयात्रा विचित्रा } विस्मयकरी मनोरच्जिका च मवति } तदसौ यात्रा-
वृत्तान्तः सम्प्रत्यपि स्मयंमाणो मनः पुलकयति, तत्र खङ्किनां स्मरणेन कमपि
मानषोद्रेकं जनयति, कारुव्यवधानं तिरोधाय च मां तत्र तदवस्वमेवं ज्ञान
विधत्त इति ।
( ३३ ) नोकाविहारः
एकदाऽहं चौखम्बासंस्छृतपुस्तकाक्याच्यक्षस्यानुरोघेन तैः सपरिवारः सह
काश्यां दशाश्वमेषघटूकादेकां नौकामाख्छ्य नौकाविहाराय गङ्गायां प्रचलितः ! यदः
नौः किच्िदग्रे मगच्छत् तदा तेषु तेषु दद्याश्चमेषादिनाम्ना प्रसिद्धेषु षट्टेषु दृष्टि
पतिता, यत्र केचित् स्नानमाचरन्ति, केचित् पूजां करवन्ति, कुत्रचिद् बदसङ्खा
स्त्रियो भक्तिगीतानि गायन्ति, क्वचिद् विद्याथिनिवहः अव्यापकानाम् अध्यापन
पद्धतिम् गालोचयति, क्वचन साधवो निमोक्ताक्षाः घ्यायन्ति ख्ा्धतं पुर
प्रमाणम् ।
कियद् दरम् अपसृतायां नावि जातायां सन्व्यायाम् बवतीर्गे भगवति मास्क
पच्िमोदधिम्, क्रमः प्रकशोमवत्सु नक्षत्रेषु, ` तटभूमयः सक्रदेव प्रज्वङित
विचयुख्रदीपाः सत्यस्वथा प्रकाशिता जाता यथा व्यस्मायंतेव ममवानू मास्करय
तस्मिन समये सवत्र प्रसरन्तौ विदुदीपप्रमा गङ्गाजङे प्रविषूलन्तो गङ्गां
दोपमालामिव उपहरति स्म । |
तदेगं यदा अस्माकं नौस्तानि तानि षटरानि अतिक्रम्य राजघटुस्य समीपमासदः
१५ सं° व्यार
= *”
२२६ संस्कृतव्याकरणम्
नषि
तदाऽस्पराकं नयनानि माल्वीयसेतोर्गङ्क'वद्धस्यादलोक्ने तथा आसक्तानि वभृवृयंथा
परत्र जायमानानि वृत्तानि मनागपि नाघ्यायनू ! तत्र हि विज्ञालसेतौ क्वचित्
पवतः पश्चिमां पच्िमतः पूर्वा गच्छतां तेषां तेषां यानानां चाकचिक्यं चक्षंषि
वक्ादिव बगाह्रति स्म|
यथोत्तरं ठदटशंनेच्छा प्रबरवासीत् परं स्व्रीर्बालां र सहुवतिनोऽन्धकारं च
गहनीमूतमनुष्याय बलादिव नौका परावत्िता, तयापि विपरोतप्रवाहवश्ात् रात्रौ
नववादनवेलायां सगवततीमागी रथी प्रसादात् कुश्किनो वयं पुनरावादध प्राप्ता इति ।
( ३४ ) समाचारपत्राणि
यानि कधूनि वृहृदाकाराणि वा पत्राणि नियतदिनाङ्कुषु मिद्चमिन्नस्यानानां
समाचारान् सङ्कलय्य सम्पाद्य च मुद्रिततानि कृत्वा विक्रीयन्ते तानि समाचारपत्राणि
कथ्यन्ते । एषु न केवर समाचाराः एव अपितु समूत्कषंसम्पादकाः विचाराः अपि
प्रकादयन्ते |
सवं सम्या: साक्षराः पुरुषाः स्वियच्र स्वस्य नगरस्य प्रान्तस्य देशस्य ॒विदे-
दानां च अवस्थां ज्ञातुं प्रतिदिनं यवनां जायमानां सामाजिकी च परिस्थितम्
अवयोदूधुं सवदव समुत्कण्ठिताः भवन्ति ! तेषाम् ओौत्सुक्यस्य रामनाय मनसः
सन्तोबणाय च समाचारपत्मेव उपयोगि सुलभं च विद्यते साधनम् । अनेन स्वगृहे
स्थिता एव पुरुषाः स्त्रियश्च स्वदेसस्य विदेलानां च अमिनवसमाचारानु अल्पव्यये
नेव ज्ञात्वा विश्वस्य मानवः सह तेषां दुःखे समवेदनां, सुखे आनन्दानुभूपि च
प्रदद्यं सुदृढसम्बन्धमिव स्थापयन्ति | प्रायः सद्धावनयं समाचारपत्वाणाम् प्रथमः
लादिम¶वः आसोत्
सव्रवमं समाचारपत्वम् इटलीदेशस्य वेनिसनगरे प्रकारामासादयत् । तदु-
दवान् सामानु दृष्टा सवं देशाः समाचारपत्राणां प्रकाशनम् आरन्धवन्तः |
१७४० तमे ईदावोये “इण्डिया गजट" नामकस्य पत्रस्य भारते प्रथमं प्रकाडनं
प्रावत्तत । इदं तु निश्चप्रचं यद् यो हि प्रत्यहं समाचारपत्रागि अधौते स विशदतां
त्यवहारं विजानाति मेधावान प्रबुद्धतर र भवतीति नात्र सन्देहरेश् इति ।
८ ३५ ) चलचित्रम् ( सिनेमा )
चित्रपटेषु कोकानां रुचिरुत्तरोत्तरं चतमुखीव श्वधंत इति प्रत्यक्षमेव ] १८६०
तमे ईदावीये यद अमेरिकादेहे अमूदस्य प्रथम; आविष्कारः तदा विस्मितानां
नि बन्ध-खण्डम् २२७
ब
ज
खोकानां हदये विदवास एव नाऽमवद् यत्तं॒वास्तवन् एव् वेष्टमानानि चित्राणि
<दवन्तोत्ति। थदा तु तानि चित्राणि चेशमिः सहं सरंङापमप्यक्रवन्र् तदा छु
लोकानाम् आश्रयस्य परिखीमैव नाऽनवत् { परमिदं चित्राणां परस्पर चंखाप्-
कधत्कमपि शनैः शर: साधारपमिव् अमवत् ।
अयते चचत्रं न केव मनोरञजलपाघनम् अपितु अनेकधा सप्राजानां छते
उपयोगि संजातम् ! मनोरञजनेक्षया दिस्लायाः सदाचारस्य च प्रचाराय सावन
सम्मवेदेतत् च खचित्रम् । पा्रात्यदेचेषु दिक्षाया; देशमक्तः समाजोद्धास्त्य च
प्रचःराथ॑म् उपयुज्यन्ते चखचित्राणि ! अस्माकं मारतवषऽपि यदि इतिहासस्य
समूगोकस्य विज्ञातस्य स्वदैलात्यानस्य उमाजात्नत कवि वाणिज्योद्धारस्य च प्रचाराय
चनचत्राणाम् उपयोवः स्यति स्वदेयस्य महानु अम्पद्यः साधितो मवेत् ।
त्रदरयेय आदिष्करतानां वंततविकानां कृषिद्ाधकानां स्वास्प्यरलकाणा च उपायाचान्
उपयोगः नुकमवया दिक्षयितुं यस्यः चछ्कतरःणां साहाय्यन ! परन्तु दशस्य
र यदद यततं सम्वदितं मर्तोयाना विसोषतः दिक्नायनां चरुचित्रेम,
न नादरो क्षतिः तादशं पतनं च छतं व्यचनान्तरश्तंरपि। लोम्त्मस्ताः
चञचितव्यवस्यादकः स्वदेद्यवासिनां पृणंतः दिनादयं कृत्वाऽपि येद् केनाऽपि
विधित तेषां वनापह्रणमेव स्वकीयं लक्ष्यं निचित्य चरिवहीनानां स्तण।
वल्याणो च परस्परम् अद्लोकातु दुराचारात् पि त्रपटषु प्रदर माविनागरिकाणां
चदं कव॑न्ति। अनेके छत्राः नागरिका अस्वस्थाः तस्कराः दुर्वाच
नतं नातः चठश्विवरस्याऽस्य कुनमावेण 1 अतः चर्चित्रेण आमूकुपरिव्तंनं विकेयं
दासकुरिति ।
( ३६ ) बोद्धधमः
असा परमो घर्म; इति कौद्धधमंस्य आदर न्त्रः । दुद्धोपदिशः नं तिक
निद्धान्ताः सरलाः सुकराश्च सन्ति । वैदिकत्तानां पश्चवदानस्य स्थान वृद्धावतासे
मवान् आत्मयज्ञं प्रचारयामास्त । तत्र सुवा वाणा, हदय च यज्ञवेदौ । बौद्धधमः
सरं प्रत्ति उदासीनः | सतकसं, अह्वान्दया चव मनुष्यमात्रस्य वास्तविको धमः
मानवः स्वयमेव निजदेवस्य निर्माताऽस्ति, त सत्कमसु प्रवतमानः अन्त तो
त्नवाणमखिगच्छतति बोद्धा दृिकोणः | अस्य घमंस्य छोकत्रियतायाः कारणम्
छरदेशववनानां सारत्यमेवास्वि । बौढधर्मे जािभिदो वर्ग॑भेदो ज्िद्धमेदश्च -
३4.
नदित निजमितः
खन्ति } वर्णोच्रमन्यवस्थामपि बौद्धाः न मन्यन्ते # "पाकि नामकजनमाषःयार्
उपदेशप्रदानं चाऽप्यस्य व्यापकतानिदानमू मगक्तो बुद्धस्य उपदेशाः त्रिपिट-
कनामके संग्रहदरन्ये संगृहीताः सन्ति} ब्राह्मणाः राजानः श्रेष्ठिनः वंश्याः अपि
ह्विरल्नम् ~ वृदं, धमं, सङ्घं च-इमं धमं शरणमुपागच्छन् } अमारतीयाः
आापान-वर्मा-तिन्बत-रुद्ादिदेलीया अपि एनमेव धमं दरणमूपागच्छनु ।
भगवता बुद्धेन अलौकिक ज्ञानमयं ज्योतिः सवं त्र प्रचरितं यदद्यापि भारतस्य
ग्रौरवं देले विदेश्षे च सवंत प्रख्यापयतीति |
( ३७ ) सम्राट अरह्लोकः
महाराजोऽयम् ब्ोकः मगघाधिपतेमेहाराजचन्द्रगु्स्य पौत्रः भसत्
कुशरुमपुरं (पाटचियुत्रम्) नाम नगरम् अस्य राजधानी कासीत् । एकदाञ्यं कलिद्धुः.
रघ्ञेन साधं युद्धम् आरज्धवान् 1 तस्मिन्नेव युद्धे हताहतान् द्रा च्ियमाणानं
चादेनादं निशम्य अस्य हृदयम् अकस्मात् परि्वात्तितम् । तदित्थं दयार जाद
यद् तत्-समयादयं धर्मात्मा भूतेषु दयालुः सञ्जातः, स्वीचकार च बोौद्धधमम् ।
अथ तेनं अनेकानि महान्ति कार्याणि कृतानि ! समग्रे सास्राज्ये अनेकानि
उद्यानानि बारोपितानि, मनुष्याणां पशुनां च कृते सवत्र चिकित्सायाः
स्थापिताः 1 नगरे नमरे स्तूपेषु स्तम्भेषु .शिरोययिकासु च ध्म॑स्य न्यायस्य च
नियमान् दैखितवानु ! चत्सामयिकाः स्वम्म-स्तुपठेखास्तु अचापि यत्र-तत्र मारते
मिटन्ति | |
स्वत्रास्य राज्ये स्तृपादिलेदेषु इमे उपदेया विल्िखिताः सन्ति यत्-( १ }
“स्वपित्रोरान्नायां वतंघ्वम् । { २) बाट्केषु मित्रेषु च दयां कुर्वीव्वम् ।` (३)
"पशुष करुणां कुरुत ।* ( ४ ) काम-क्रोध-लोभ-मोहाहद्भा यान जयत ।* इत्याद्य-
न्येऽप बह्वः उपदेशाः उल्लि{खताः सन्तीति । |
एषः सम्राट् अशोकः एवम्भूतो धमंप्रियः आसीत्, यत् प्राणाविकप्रियं सुतं
महेन्द्रं बौद्धधमंप्रचाराय लद्धं { सीरोन ) प्रदेशं प्रषितवानु तथा दुहितरं संघ-
मित्रां राजकन्यां स्त्रीजने धर्मोपदेश्ाय तत्रव प्रषयद् 1 तत्र इमौ आ्रातरौ सफरा-
यासौ बम्वतुः ।
सथसित्रा स्वलङ्काप्रस्यादकाले तस्य व्चस्य शाखां सहात्मना नीतवतो यस्य
जयत्या मौतमो वुटत्वं रेमे । खा शाला ङङ्ुायाय् आरोपिता समूरा जाः
निबन्ध-खण्डम् १२६९
श्नि
जद्धावधि वर्षाणां दे सहृख, दे शते चतुश्यं च॑कं व्यतोतं किन्तु स वुश्चस्तर्बव
हस्नग्धदलः सषनशोतकरच्छायोऽबुनाऽपि जोवंस्तिष्ठति पूज्यते च बद्धः श्रमणं:
श्रावकश्च | समयेऽस्मिनू इयान् पुराणस्तरर्नापरः कश्चिद् । क बहुना, वाहः
्रजावत्सलः चच्नाद् मारते तदनन्तरं न कचिद् प्राद्वंमूव इति ।
( ३८ }) महषः दयानन्दः
अस्माकं सारतीया संस्कृतिः संसारस्य पुरातनसंस्छृतिषु प्रषानतमा परिगभ्यते
इतिहासननैः । समये समये अनेके महःपुरुषाः अत्रावतीयं एताम् अश्मद्देशौर्या
स्कर श्रेषठायाश्वरमस्ीमां प्रापयितुं प्रयतन्ते स्म} तेषु महर्षिः दथानन्दः
धानम उन्नायः असोत } एकदा महा मागोऽयं सं उरस्य अत्या विचारय
हसेव स्वगृदम् अत्यजत् ।
ततोऽ देशाद् देणान्त रं विचरन् व्याकरणवेद्ान्तादोन्यनेकानि अशस्ति
{विर्षता योगदद्धत्त चादिन्षन } विचरणकाटेऽयं नमदा्तीरे स्दामिपूमानन्दक्चर-
स्वत पक्रायःत् संन्यासमपृह्कत् | तदनु अयं देश्चमाजयसन्नतये निरन्तरं धम-
प्रचारम् अकरोत् । पाख्डन्मुताय वेदिकधमंसंस्यःगनाय चाभयं देशे देये बभ्राम,
पर महद त्षस्य ख्यातिः चदंत्र व्याप्ता |
सपःऽयम् एकदा -अन् पथस नमते नगरे घर्मप्रचाराय सममच्छत्, ततर
सततमतान्तरःपच आलोचनायां क्ियमःणायां केनचिद् अषहिष्मृदा जिघांसया
मर्षिदयानन्दाय सचिप तम्ल प्रदत्तम् ! म्नणानन्तर् सविषं ताम्बरुखम् अत्ता
विज्ञाय स नहः हठयामस्य क्रियया विपप्रमावं दूरच्कार।
अधु दायं महः जौधपुरनगरे यात्रामकरोत् } तत्र कर्पचिद् गणिकष्यानः
आसक्तं जोषद राधोद्चं विविबम् अबोधयत्, यन सखा गणिका पादाहता उरगा
-जगन्नाधनामान् पाचकं तोषयित्वा रातौ महये पयक्ता सह् विषम् अदंशयत् ।
परमकारुणिको महर्षिः सद्यः एव विषप्रदानं विमाव्य जमन्नावमाहूय मा्ंञ्परयं
-च दत्त्वा अनदद् --"यावद् अन्ये न जानन्ति त्वं शीघ्रमितः पलायस्व, नो चत्
त्रातः वन्दी मविघ्यसि' इति । अहो, दया तस्य दयानिवेदंयान्दस्य यत् स््वह्पिकरार्य
मार्गव्ययाव्ं धनमपि दत्वा तं ररक्ष ।
महषः दयानन्दः सत्यस्य धमस्य ब्रह्य दयंस्य च मतिः आषोत् । अयं महा-
कुरुष: चिरय उदेक्षितानां वेदानां प्रचारमकूरोत् । ऋवे दादिमाष्थमूमि ङा -सत्या्-
२३९ संस्कृतव्याकरणम्
प्रकाशसंस्कारविधिप्रभृतिग्रन्यांच्च हिन्दोभाषायाम् एव अक्खित् } अनेक महापुद्यण
देववाण्याः अपिः महान प्रचारः कृतः! विधघवाऽबलानां दलति जातीनां गवां
चोद्धाराय स सदव यतत ! स्वातन्त्यमावनाऽपि प्रथममनेनेव महूषिणा अस्माक
हृदयेषु जागरिता । अस्य महापुर्पस्य चरितं सदव सारतीयानां मस्तकम् उच्न-
मयिष्यतति ¦ एतादृशाः महात्मानः सदव खर्दंषां वन्याः इति |
( ३६ ) लोकमान्यः श्रीबालगङ्धाधर तिलकः
स्वराज्यस्य मन्वद्र् कमयोमत्य पूर्णावतारः अशेषविद्यानाम् अगारः
मारतराष्टप्य कु्चककणं वारवःध्यं लोकमान्यः श्रीवालग द्धाधरतिलकः देशस्य तवं-
श्रेष्टं नररत्नम् आसीत् } यथा सः असाधारणो विद्वानु उदाराशयः मनस्वी तथेव
निपुणतमः राजनोतिङ्गाप्यासोत् । महात्मनः गान्धीमहोदयात् प्राग् देलस्य स्व्-
ष्वेव प्रान्तेषु समस्तेष्वेव समाजेषु याहः प्रमावः याहं गोरवं च तस्यासोत् च॒
ताहशम् अन्यस्य कस्यापि राषटूनायकस्य } आसेतुह्माचलम् मापीत्तस्य असाधारणः
सम्मानः } यदा स्वातन्त्यस्य नामग्रहणमपि अमः यत महापराधः, तस्मिन् मया-
नकेऽपि गौरा द्भश्चाषने स॒ “स्वराज्यमस्माकं जन्नसिद्धोऽधिकारः' इति निमयं
निनादं कृतवान } तिलकस्य प्रगाढं विद्ठत्ता प्रौढं साहित्यन्ञानम् अपूर्वा देमक्तिः
च टृष्टुव देलवासिनः इमं "लोकमान्यः इत्युपाधिना अल्च्छक्रिरे ।
१८८७ तमे ईखवीये बम्बरईप्रान्ते प्लेग' नामकरोगस्य मय दुरः प्रकोपोऽ-
मवत् । तत्प्रतिकाराथं दास्तनद्रारा प्रवत्तिताः उपायाः बरहपरित्यागादिख्पा
व्याघेरपि कषटतराः असह्यतराच अभूवन् । अग्ततः केनचित् पुरूषेषं “व्टेग कमिटी"
नाम्न्याः समितेः समापते; ^रंण्ड' महोदयस्य वधः कृतः । तस्मिन् आन्दोलने सः
यशद्चमासेम्यः कारागारे स्थापितोऽमूत् । तत्रैव सः अत्पन्तगवेषणापुणंम् "अजग्यं-
निवासः नामकं वंदिकनिवन्धं लिचितवाच् | तं पटित्वा तिलकमहाराजस्य अखा-
धारणं पाण्डित्यं विज्ञाय मेक्समुलरमहोदयः तस्य मोक्षणाय महु राज्ञो विक्टोरिया
भ्रायितवानरु | तेन अवधितः पूवंमेव स महामामः कारागारात् मुक्तः सञ्जातः ।
एकदा लोकमान्यसच्िालिते केसरि नामके समाचारपत्रे देशस्य दुर्माग्यम्?,
मे उपायाः न स्थायिनः इति रु प्रकाशितौ । अःपत्तिजनकौ कथयित्वः तस्य
{वर्द्धं ॒षड्वर्षावधि देशनिष्कासनरूपं दण्डं कृतवान तं प्रधानन्यायाधीन्चः ४
ठस्मिक्नेव अवधि विदेशे आध्यात्मिकं जीवनं यापयन् स्वकीयस्य अगाधपाण्डि-
निबन्ध-खण्डम् २३१
त्यस्य फलस्वरूप “गीतारहस्य' नामकं ग्रन्थरल्नं प्रणीय सं स्वदेच्े प्रत्यागत्य पूनः
ूर्णोत्साहेन देदसेवाकार्याणि कतु प्रारब्धवान् । “स्वराज्यम् अस्माकं जन्मसिदधोऽ-
{षिकारः, त्त्प्ा्तयैव विरंस्यामः' इति तस्य महाुर्षस्य श्विहनादः समस्ते एव
राष्ट प्रहिष्वनितोऽभूतु 1 स स्वराज्यसंघं संस्थाप्य तस्य पूं प्रचारं कृतवान् 1. तस्य
परयत्नेन उत्तरदायित्वपुणं चासन रब्धं स्वदेशवासिमिः । १९१९ तमे ईशवीये
तस्व जन्मदिवसमूपलक्षय लक्षरूप्यज्ञाणि तस्म उपहा रीकृतानि देशवासिमिः ॥
किन्तुः तेत किमपि स्वयम् अगृदीत्वा श्टोमरूमलीग नाम्न्य रा्टियसंस्यायं तानि
प्रदाय निःस्पृहता याः प्रज्वलम् दारणं प्रदशिदम् । तद्विषये उक्तव--
दानाय लक्ष्मीः सुकृताय विद्या चिन्ता परब्रह्म विनिश्चयाय ।
परोपकाराय वचांसि यस्य घन्थस्त्रिलोकीतिलकः ख एवं ॥
(४० ) महात्मा गान्धी
महात्मनः पूर्णं नाम ` मोह्नदासकमं चन्दगान्धी अस्ति । अयं महात्मा
वतं मानयुगस्य श्रेष्ठतमः महापुरुषः आसीद् । अ्य॑व महात्मनः समुदोगेन परतन्त्रा
मारतभूमिः स्वतन्त्रा जाता । महापु दषोऽयं पराक् सम्पूणं मारतवषंस्य च्रमणं कृत्वा
ग्रामसुधारस्य खादौव्रचारस्य अवस्यकताम् अदुनूय तदनु का्यं्पेण सत्या
ग्रहान्दोलनम् समारञ्धवानू ॥ श्ारतीयस्माजे अन्त्यजानां महतीं दुदंश्ाम्
अवलोक्य अतीव व्ययितोऽमूदिति अस्य॑व महात्मनः समुद्योगेन सरवे अन्त्यजाः
समानाधिकार प्रावन्त: ।
अस्य महात्मनः पिता श्रीकर्मचन्दमान्धीमहोदयः राजकोटनान्नः राज्यस्य
प्रधानमन्त्री असीत् ! पितरि स्वगं गते उति मैटिकपरीक्षामुत्तीय विधि { कानून }
शचास्त्रमध्येतुम् अयम् इद्ध कुण्डदेशं गतः । तत बै रिस्टरीपरीक्ाम् उत्तीयं प्रत्याग-
त्याभ्यं महात्मा १६०० तमे ईखवीये वद्धं कलकत्तानगरे मारतीयकाग्रेसस्य महा-
धिवेशने मायं ग्रहीतुमुपस्थितः, यत्र लोकमान्यतिलक-गोखले-प्रभूतिभिर्महानुमावे-
रस्य खाक्लाद् परिचयो जातः ।
एकदा अफ्ोकावासिमिः मारतीयं : अष्मन्त्रिवोध्य तत्र॒ गत्वा मार्तीयानां
दु सहदु दंशं विलोक्य तेषामुदधाराय तत्रैव प्रथमं उत्याग्रहम् आरन्धवान् } यस्रसङ्खं
छनेन बहुकः कारावासोऽपि समासादितः । विश्चतिदषषरयन्तं तत्र श्रान्त्वाभ्यं मौराद्ध
दयाखनं नमयामास, येन सर्वे सत्याग्रहीणो मुक्ता: सर्वा प्रार्थनाः स्वीङ्ताः + अकाः
२२२ संस्कृतव्याकरणम्
देत् प्रत्यादर्त्याऽ्य' मारतेऽपि असहयोगनामकम् आन्दोकनं चालयामास । यस्मिन्
आन्दोखने रक्षाधिकैः जनैः स्वपदवौ जीविका च परित्यक्ताः ! जालिर्यांवालावाम'
चामके स्थाने यदा दमनचकं प्राद्तंद, तदो तत्र रच्छच्चय मधव्येमागंमेव अवर्च्य
बम्बदेनगरं प्रेषितः यासकः । तस्प्रतिक्रियायां देच सवत्र विद्रोहः प्रावतंत \ १९४२
तमे ईखवीये “मारद छोडो" नामकम् अन्तिमम् ान्दोलनं प्रारञ्धवान सः । चरमे
आन्दोलने अस्मिन् सरवे नेतारः कारावासे न्यस्ताः । देः तत्कारावासं सोदुमशक्तो
महता वेगेन आन्दोलनं भारज्वाचु ! येन १९४७ तमे ईशवीये अगस्तमासस्य १५६
दिनाङ्कं मारतं स्वतन्व्रम् अजायत । महात्मनः स्वप्तशध साकारताम् अ भजत ।
( ४१ ) महामना; पं० मदनमोहनमालवीयः
मारतवर्षस्यास्य स्वातन्त्यदिधाने प्रदलदकानां नायकानां मध्ये महामनषः
श्रीमाल्वीयस्याऽपि श्रे टं स्यानं मन्यते । मारतस्य सर्वा ङ्खोणसमृत्याने स्वे; प्रकारः
तेन महान यलनः कृतः ! श्रीमाकवोयमहाराजस्य सेवाकार्याण अनन्तकालपयंन्तं
देशवासिनां मनःसु सुदृढं पदं करिष्यन्ति } `न केवलेन राजनीतिकस्वातन्त्य-
छाभेनेव राष्टस्य वास्तविकम् उत्थानं भवितुमहंति, अपि तु धमस्य संस्कृतेः
साहित्यस्य च संरक्षणम् अत्यन्तम् जावर्यकम्ः इति अमन्यत मह्यमनाः ।
मोरक्षण विना ङग्येऽपि स्वातत्त्ये देखस्य कल्याणम् असम्मवोति तस्यासीद् दढा
धारणा } मारूवीयमहाराजस्य प्रयत्नेन व "अभ्युदय" नाम्नः: हिन्दोसमाचारपत्रस्य
"लीडर नाम्नः आंग्छसमाचारपत्रस्य च जन्म अभूत् । ताभ्यां जनतायाः महानु
उपकारः संसघाधितोऽमूत् । १९०९ तमे ईशवीये कग्रेप्तराष्टिवमहास्तमायाः
अधिवेरने महामनाः समापत्तिपदम् भलद्कृतवाचु । विदेलीयवस्तुनां वहिष्कारे
सर्वेषां देदनायकानां अग्रगण्य एव बआासीत् महामनाः । समाजसेवाकायेंऽपि
तस्य॒ असाधारण एव उद्योगः अभूत् । स्वकीयजन्मस्थने प्रयागे साहित्यिक-
समित्िरपि तेनेव स्थापिता । काञ्चोनागरीप्रचारिणीसभायाः स्थापना च तेनव
कृता । पञ्जाबहत्याकाण्डस्य समये या सेवा तेन कता सा न कस्याप्यविदिताऽस्ति
चौरी-चौराकाष्डेपि स्वय बहूनि कृशानि सोद्वाऽपि तेन बहूनां भारतीयानां
प्राणरक्षा कृता । अघाधारणेन अध्यवसायेन मारतस्य भारतीयानां च कोतिस्तस्मं
कालीहिन्दुविद्वविद्याख्यं संस्थाप्य हिन्द सस्कृति हिन्दु गौरवम् च अमरं कइतवानु
राख्वीयमहाराजः । रा्स्य समाजस्य घमंस्य चिक्षायाश्च समूत्यानाय यावन्ति
निबत्घ-खण्डम् २३३
कार्याणि कृतानि महामना चान्येन केनाऽपि नेत्रा तावन्ति कृतानि करिष्यन्ते
वेति निधिवादस्!। तस्य निम्नाङ्धितः अ परः सन्देशः श्रद्धा प्रेम्णा च अणुखरणीय
अम्युदयामिलाषिमिः छतरैः-
'सत्येन ब्रहमचयंण व्यायामेनाऽथ विद्यया ¦
देशमक्त्यात्मत्यागेन सम्मानाहुः सदा भव् 11
८ ४२) सरदारो वल्लभभाई पटेलः
सरदासेपाधिकोऽयं पटेलमहोदयः स्वातन्च्यान्दोलनं मह्वात्मनो मान्विमहोदयस्य
दक्षिणहस्तः सीत् ¦ सवंप्रथममनेन साब्ररमत्यास्तटे सत्याग्रहाश्रमः स्थापतः,
तदनु महामानेनानेन दारदोलोग्रामे स्वरास्श्ननः स्थापितः } ततः षकाण
संचटनं विधाय करविटोचि आन्दोलनं समचाल्यत् } तस्य साफत्यदुर्वकं नेतृत्वक-
रथेन॑व अयं परं प्रसिद्धि प्राप } १९३१ ठमे ईदवीये निखिकमारतीप क्रेसरष्टौय
महासमाधिवेवने खम्पतिरयं निर्वाचितः । १९३३ तमे ईश्यवीये प्रान्तेषु नििता्नां
काग्रेसरन्विमण्डलानां दिधानसबन्धिनां कार्याणां प्रधानसञ्चारकः स्वमेव
सह्ममागोऽवर्तत } स्वराज्यप्राक्तहंवण अयं बहुदः कारागारं स्पिवे। १९४७ तमे
-दीये देशदिमाजनानन्तरं भारतीये मन्विमण्ड्टे अयं देरीराज्यविमागस्य
सन्छाददमारं स्दद्रवान् | अयं स्मदनतरमारतस्य सर्वश्रेष्ठः संग्ठनकूर्ता आसीत्
अद्िलमारटीयमहासमासदस्या एनं लौपुर्षम् अमन्यन्त । अयमनु्य्तिनपाक.
स्प्दाद अद्धीच्तस्य परिपालक्श्चासोत् । अयं पट् शतदेीयराज्छानां समस्याम्
अनादनिन हमाहितवान् 1 स्वतन्दरहपरप्त्यनन्तरं वंद्य एव च भरतस्य
जानविदं परिव्नितमनेन । मह्यनुमारोऽयं मारतस्य चवश्रेषटः संघटनक्टा असीत्
चाम्प्रतसेरस्य स्थानस्य पूर्तिः नित रामसम्मवेति ।
८ ४२ ) प्रथमराष्पतिः ङँ राजन्दरभ्रसादः
देषां नरपुङ्कवानां साघनामिः मारतमिदं स्वातन्त्यम् अमजत तेष्वन्यतमोऽयं
डा० राजेन्द्रप्रसादः } अस्य महापुरुषस्य नामस्मरणमत्रे ण अधुनाऽपि भारतीयाः
सुखं शान्ति च. प्राप्नुवन्ति ! १६१७ तमे ईखवीये महात्मनः गान्धिमहोदयस्य
अथममारतीयसखत्याग्रहान्योकनेऽये चम्पारणमण्डके तस्य सहायतायां संख्म्नो
आतः ।
1;
वि
(~
॥
=
र संस्कृतव्याकरणम्
~~~ ~~
तदनन्तरं त्वयं विहारप्रान्ते श्रान्त्वा हिन्दो मावाप्रचार-मादकवस्तुनिपेध.
मर्पृश्योद्धारादिरचनात्मककार्येषु मागम् अग्रहीत् | तदनु १६२३ तमे ईशवीये्यं |
कोग्रेसमटासमायाः मन्वी निर्वाचितः } तस्मिमेवावक्षरे अयं महापुरुषः स्वोयया
सरलतया निःस्पृहतया योम्यततया च देशरत्ोपाधिना विभूषितोऽभृत् ।
तदारम्म आस्वतन्त्रताप्राक्षि देद्रत्नोपाधिकोऽयं महापुरुषः महात्मनः गान्धिमहो-
दयस्य दद्किणहस्तवत् व्यवहरति स्म ! १९४२ तमे ईशवीये अन्तिमे महान्दोख्ने
त्वयं रुग्णः सन्नपि वत्य यावत् कारावाक्ष् अन्वभूत् । इतः पुमप्यनेन नानाविषेषु
देशहिताघायिकार्येषु बहुवारं कारावःसोऽ्नुमूतः । |
यदा चेदमौयमहूता प्रयासेन १९४७ तमे ईशवीये मारतं स्वतन्वम् अजायत
तदा ठस्य महुर्पस्य य्वतया जा््टो देज्ञः प्रथमराषटपत्तिपदे अमुम्
ममिषिच्य वारत्रय पुनस्तदावत्थं च स्वां गुणग्राहितां प्रकटीङृतवाच् । अधुना
दिवङ्खतो मूत्वाप्ययं महापुरुष देदवासिनां परमादरमाजनं भूत्वा लोकहूदय
विराजत इति । |
( ४४ ) नेता सुभाषचन्द्र चसु
भयम् अस्माकं महान् वौरो नेता वनयुमहोदयः गाई ° सी° एस० परीक्षामुत्तीयं |
इ द्कृण्डदेशाद् यदा स्वदे प्रत्यावत॑त तदा अत्र दे महात्मना गान्विमहोदयेन |
असहयोगान्दोखनं प्रदत्तितमासीत् । तदवलोक्य श्रीसुमाषस्य ह्दयेऽपि राष्टू- ¦
सेवायाः मावना वञ्वक्िता । देशबन्धोः श्रीचितरंजनदानस्थ मदेदयान् अनूसर- `
वाञ्यं मादमूमिसेवायां संगनौ बभुव । यदा महात्मा गान्धी सत्याग्रहान्दोलनं
भारमत तदा श्रुमाषः राष्टियक्तवकदलस्य माधिपत्ये नियुक्तः स्वां संबटनप्रतिभां |
माकाञ्चयत् । महानुमावोऽयं रा्टिय्मायः अच्यक्ञपदमपि द्विवारं समलच्धकार }
१९३० तमे ईशवीये वं जनवरीमासस्य २६ दिनाङ्कं सरवेत महात्मनः गान्वि-
महोदयस्यादे्चात् स्वतन्व्रतादिवस्स्य प्रथमः समासः मासीत् । समयेऽस्मिब ¦
वीरपुमाषोऽपि अधिरकारिमिः कारागारे निक्षि: ! परं तत्रैव कारागारे वतोऽ |
तस्मिन दिने कारेसराषटष्वजं समारोपयत् ! तेन अधिकारिमिः स भृशं पीडितः `
येनास्य स्वास्थ्यं नितान्तं विगकितम् । - |
एकदा श्रौसुभाषः देदेऽतर ब्रिटिश्चसत्तायाः प्रतिद्रन्दरिनी राष्टियशाखनसत्ताऽपि
स्थापनीया" इति स्वमतं प्राचारयद् । परं यदा महात्मा गान्धी विचारमिमं नाभ्नु-
निवन्व-खण्डम् रद्
मोदितवान् तदा का्रेखराष्ियमहा्तमायाः कार्यं समिति परित्यज्य यतााावाानाताा
नाम्नी अग्रमामिदलस्य स्वतन्वसंस्था संस्थापिता अनेन ।
श्रोसुमाषः भारतमातुः परतन्त्रतायःः बन्धनं छेत्तु दिने दिने अधिकतरा व्यः
छताम् अनुमवति स्म 1 यदा द्वितीयमहावुदढस्य विभीषिका अखिलान् लोकावु
आतद्डतान् अकरोत् तदा वीरः सुभ्रषः सारतमातुभंक्तये एकदा रात्रौ चाक्-
मुनिरिव स्वभवनं परित्यज्य रेन्द्रजाखिक इव महामहिमशालिनीं आरताधिरूढाम्
अखिलं व्रिटिच्सत्ता प्रतायं देशाद् देशान्तरं परिश्रम जापानदेलं प्राप पुव॑द्रोपेषु
स्थितैः दर्वेरपि कारतीयः वीरदुमाष एव नेठा अमन्यत } अत्त एवम तत्र ^तेताजी
इहि नाम्ना प्रसिद्धिमाजगाम }
अथ तत्र नेताजी सुमाषचन्द्रो वदुः 'जाजाद हिन्द फौज नाम्नो सनाम्
“आजाद हिन्द सरकार" इति सत्तां च स्यापयामगर । नेदाजी शस्त्रबरेन स्वकोय-
मारतदेदं स्वतन्ं कतुम् इयेष } असंख्याता मारतीयास्तत्र सम्ध्रदायं जापि वणं
चान्य तस्य "आजाद हिन्द' सेनायां प्रविष्टा अभूवन | सैषा 'ज{जाद-हिन्द-ेना"
वमदिशस्य समाम् अतिक्रम्य मार्तस्य इन्फलग्रदेडो ब्रिटिडागौ रा द्खंसेनां विजित्य
‹आजाद-हिन्द-व्वजम्' आरोपयत् । समतिक्रान्ते कस्मिधित् काले तत्र दूगंमप्रदेशे
भोञ्यवस्नुवंकल्यात् ववषाक्तजलवाृत्र माच्च "अाजादहिन्दतेनायाः' बहवः
डेनिकाः मृताः महदा । ठदानीं दंवदुविपाकात् नेताजी सुमाषोऽपि वायुयानकं
लोच्छियोनम-रं गच्छन वायुयानघ्वंसेन अव्वन्येव यद्ःदेषताम् अगात् । दिष्य
तदाहूतिः फक्ता, इदानीं दिवि मोदते सुमाषः ! परन्तु यावद् चसुन्व राया
स्थितिः तावत् तस्य वीरस्य स्मृतिरपि मानवहूदयेषु स्थायिनी सविष्यतीति
निश्चप्रचम् |
( ४५ ) प्रथमः भरघानमरतरी पर जवाह् रलालनेरहरु
स्वतन्वरमारतस्य नाम्ना सदैव १० जवाहुरलालनेदरूमहौदयस्य नाम अविः
` च्छिन्नर्पेण सम्बद्ध विद्यते । मारतीया यावती समु्धतिर्जाताऽस्ति, यावन्तः
अम्युदयोपायाः प्रकरम्यमाणा- द्यन्ते सर्वत्रास्य मारतोयहदयसन्राजः न्द.
परकटस्पेण दृस्यते ! नेहरूमहामाम एव एताहय- जनप्रिय नेता आसीत् यः
मानवतायाः आके प्रदीष्ठनिमंरमास्कर इव स्वकीय; सेवामावः मानवान
हृदयेषु सर्वोच्चं स्थानं प्रा्ठवान ।
२२६ पस्कृतव्याकरणम्
महामागोऽयं राष्टियान्दोलने सवंप्रथमं गोखलेमहोदयस्य साभापत्ये पटना-
कमरे साधिदेरने मागर गृहीतवानु । तदानीन्तने श्होमरूल' संज्ञके आन्दोलनेप्ययं
` मागं ग्रहीत् कथा भारतीयानां उदहायतायं अिकादेदे मदात्मा गान्धिमहोदयेन
भ्रवतंमानमान्दोखनं बलवत्तरं कतुं संृह्य अघं क्षमितं धनकोषं तश्र प्रेषिदवानु
-येनास्य भ्रमाव: नितरामदधंत ।
१९१६ तमे ईडशवीये छखनञ्कग्रेखाधिविने महात्मा गान्धिमहोदयेन
-साकम् नेहरूमहोदयस्य साक्षात् परिचयो जातः } एतदनन्नरं देद्य तास्ताः "जालि-
यांवाला बाग “माशंङ ला"-प्रभृतयो घटनाः जाताः, याः वेहरूमहोदयस्य गति-
विधि सवथा क्रान्ठिभियीम् अकेन |
यदाऽ्यं छाहौर काग्रेछाधिवेशने समापतिः उन् पूर्णस्वतन्वरतायाः घोषणां
ऊतवान् तदा तदुपक्रमेऽयम् असङृत् कारावासं प्राप्तवान् । तत्र॒ स्थितेनव॒ अनेन
“डिस्करी आंफ इण्डिया" प्रभृतीनि पुस्तकानि प्रणोतानि ।
९६४२ तमे ईद्वीये “मारत छड" नामकान्दोलनेऽपि अयं प्रधानतमो योधः
आसीत् } तस्मिन् प्रसंगे कारावासस्थितोप्यं स्वाघ्यायदेव नयोः समयम् अनैषीत् |
-तव्र॑व प्रणीताः 'विश्वेतिहमस'-'आत्मकथाः प्रमृतिग्रन्थःः महान्तं रचयितारमेन
विश्वरेखकसूपेण प्रतिष्ठापितवन्तः ! तदन्तरं ततो निगंतोऽयं '्रिप्स सिशनः प्रभूठिषु
` राजनीत्तिघटनासु मागं गृहीत्वा देयस्य स्वतन्त्रतां समीपमायताम् अक्रत 1
यदा चेदमीयप्रया्मरेण १९४७ तमे ईखवीय मारतं स्वतन्त्रम् यजायत
-तदाभ्यं खवपिक्षया दुरूहं दुवंहं च प्रधामन्त्िपदभ् आरोपितः! यत्र स्थितं
जेहरूमहादयं जौवनपयंन्तं भारतीयजनता सददवमानं सूर्यमिव बहर
्रणमति स्म |
दिन्दी निबन्ध
( ९) सिथिल
मय्यन्ते रिपवः (काम-क्रोष-लोम-मोहादयः) यत्र सा "मिथिला ("मिथिला
दयच्' उ. सु.५०) वृ. विष्णुपुराण: मियिला-खण्डमे कहा सया है कि अवधः नरेश
महाराज इक्ष्वाकु? के कनिष्टं पुत्र राजकुमार^निमि' अपने बडे माई 'ककुत्स्य' के
राज्यासिवेक के मय महाराज का विदोष -मुकाव ककुत्स्य की ओर देक्ल विरक्त:
(न्क
हो उठे ओर अपने ठपोवरु से पराक्रमी बनने की कामना स अवचका छोड
तपःपृत “तिरहूत” प्रदेशच के महष गौतम के आश्रम ( गुरकुर ) पहं ग्वे ।
उस समय लकापह्ठि रवण का जाधिपत्य तिरहुत ( तोरथ्रुक्ति ) प्रान्त पर
हो चका था } तिश्चशचर् रावम ने मुनिजन के यज्ञ मे नाना उत्पात मचा रला था
इसी उत्पात के समयं अकसमात् सू्य॑वंशी राजकुमार निमि" को उपस्थित
देख मुनिगण हर्षित हौ उठे । महामुनि यमदस्नति ने राजकुमार निमि का स्वागत
किया ओर महषि गौम ने दाजकुमार निमि को दीक्िद कर जिया ।
दह्यधि गौतम को शिक्षा दीक्षा के सूप्रमाव ह्च अल्पसमय मे ही सूर्यवंशै
राजकुमार निमि का तपोब ठैजस हो उल--लिजि “राजर्षिः कहूलाने रगे ¦
उस खमय क्तिरहुत मे निशाचर रावण का उलत्याठं चरम सीमा तक् पहुंच चुकाः
१. मिखिला नगर को सीमा-
“गंगा बहयिः जनिक दक्षिणदिशि, पूवं कौदिकः घात ।
यश्चिम बहि गण्डकी उत्तर दहदिमवत वन विस्तारा ॥
कमला चरियुगा बभूवा बेमुरा वागमती कठसारा ।
मध्य बहयि लक्ष्मणा से मिथिखाः विद्यागारा 11 ( चन्दा.-)
"योजनानि चतुविश्द् व्यायामः परिकीतितः ।
मङ्खाप्रका्हमारभ्य यावद् हैमवतं वनम् ॥
मिथिका नाम नगरी यत्रास्ते छोकविश्रुता ॥ ( बर, वि. पु. }
२. “इश्वाकुबेशप्मवो रामो नाम जन॑; सह" ( का रा. प्र. खगं )
~~~
२३८ संस्कृतव्याकरणम्
था{ ,रवसूलोमे वह मुनिगण के रक्त मे विनादाकारी धट मर रहः धा | सूर्य,
वंशी रजपिरतिमिको रावण का यहं अत्याचार अप्यो उठा, वे धनुप-बाण
सम्हारते हुए मुख्वर मट्पि गौतम के निकट पटुच कर नि्चाचर-चघंहार कात्र
ख्नेख्गे | कामघेनुकौ प्रेरणासे क्रान्ठिकारी यमदग्नि मुनि तत्का उपस्थित
ह्ये गये ओर उन्दने मर्हषि नौतम को समज्ञा-दु्चाकर मुनिगण के समन्न राजषि
निमिको तिरहूत प्रान्त का राजतिक्कक्गा दिया! तिरहुत के प्रथम राजा निमिके
धनुषटकार से सभी निखाचर तिर्हूत से साग गये । तिरहुतनरेच राजषि निमिके
पराक्रम क्ते सामने राव्णको कौन कहे, { मिधिखाके यज्ञो से त्रस्त ) क्तुव्वंसी
देव-राज इन्द्र भी थ्या उट ! महाराजं निमि के नकार मं तपःपूत तिरत
प्रान्त पुनः स्वगं से समता करने र्गा
यही प्रमुख कारण था कि राजषिनिमिको हतभ्म करनेके च्वि देवराज
इन्द्र ने सू्यंकृख-गुर दसिष्ठ को राञ्ि निमिके यज्ञमे ऋत्विक् वनने नहीं
दिया { देलिये-अधोकिदिद्त मागवतोक्त वया : स्कन्ध ९, अ० १२३ को )--
एक समय तिरहूत-नरेदय राजि निमि ने अपने तिहुत राज्य मं एक महायज्ञ
का ढायोजन किया राजगुर सहूषि गातमने महाराज निमि को इस यज्ञ मं अपने
सूर्यवंशी कुल गुर वसिष्ठ को ऋत्विक् वनाने का विचार दिया } तदनुकुल ऋत्विक्
कासार बरहि वसिष्ठको सौपा गया ।
देव-राज इन्द्र अमूतपूवं इस महायज्ञ के नामसे त्रस्तहो उठे} उन्हू मय
हो ग्याकि कटं दूस यज्ञ के माघ्यमसे राजि निमि इन्द्रलोकं पर मा जपना
आधिपत्य जमाकर { राक्ण का मित्र हने के नति) मृन्च से बदलाल्ने का स्वांग
१ इसी रक्तपूणं घट केकुप्रभवसे ठ्कामे जब धोर दुर्मिक्च तथा नाना
प्रकारके कज्ञावात से त्राहित्राहि मच गयी, तव रावणने उस घट को तिरहत
प्रान्त के सर्वोपरि उवंरा भूमि ( सीतामडढो ) मे गाड दिया जिससे समस्त तिर-
हुत प्रदे दुर्मिक्ष कौ चपेट मे आ गया । उसी दुर्मन निवारण के चयि मिथिल
महाराज जनक { सीरष्वज } को हृ चलाना पड़ा जौर उसी हलकषंण से वह्
घट फट गया बौर उससे महायक्ति भगवती सीतः चिद्य रूप मे प्रकट हई |
निबन्व-खण्डय् २३९
नतो नहीं रच रहा है" ¦ अतः उन्होने स्वगंमे मी निमि के यन्न के समका लन
विशेष यज्ञ का आयोजन कर उसमें अत्यधिक आयक् प्रलोभन देकर सूयंकूर गुर
-वसिष्टजी को ऋत्विक् बनः स्या |
तरहत नरे सुदेश रावि निमि को वरिष्ठ कौ यह अ्थं-रोलपता नहीं
उंची 1 उन्होने नियत समय तक् उनको प्रतीक्षा के वाद जपने तिरहृत के राड-
गुर गौतम को ही ऋत्विक् वनाकर यज्ञ प्रारंम कर दिया ] दव-राज इन्र इसी
तामे सग ये उन्होने वसिष्ठको खूब उमाड कर यज्ञ के अवसान में निमिके
पास मेज दिया । सू्ंवं्ी कुख्गुर कै आसन पर महर्षि गातम को कट देखते ही
व्षिष्टजो का करोधानर ममन उठ, उन्होने तुरत निमि का मर जानकर
महाद्याप दे दिया । फिर क्था या ? श्दोषा वाच्या गुरोरपि'"राजिनिमिनेमो
गृ दसिषठ को द्याप दे दिया--""अयंलादपता प्रतुक्त वचन विमुख आपका मा
यह पार्थिव श्चरीर तुरन्त नष्ट दा जाय ।
डस इापोपदापदछ उनय म्हि के पांचमौतिक पाविव- दारौरसे प्राण
निक गये । ब्रह्मपि वसिष्ठ तो मित्रादरणके सम्मोम द्वारा उवंश्लीकेग्समत
यृनज॑न्म को प्राक्च हुए, किन्तु राजर्षि निमि के बारे मे तिरहुतं के खमस्त मुनिगण
जारस्थित देवगण त्ते प्रार्थना करने ल्गे--"“हे देवगण, यदि इद यज्ञ सत जाप
सन्ततष्ट ड ते वरदानं दौजिये, तपःत तिरहूत कं एकमत्र रक्षके राज
महाराज निमि जोवित्त हा उ
देवगण के ““तथाऽस्त् ' कटने पर राजि निमि उञ-वैठे ओर आश्वयं-चकि
होते हए करबद्ध होकर प्रार्थना करने र्गे--*ट देदगण् आटमज्ञानी मुनिजन
द्रोर-त्यागोपरान्त मगवच्चरणारविन्द मे छीन हौ जाते हँ । क्रिस ्रलासनवञ्च
यून्ज॑न्म छना नहीं चाहते । नै मी पूनः शरीरबारी होना नहीं "चाहता } इ-ख
दोक, सय आदि प्राक्त करने वाला इस अनित्य दरार क पुनः प्राक्च करन क
मरी इच्छा नहीं है |
राजि निमि को सखदसद्धिवेकिनी उक्ति सुनकर देवगण प्रफुर्क्त हौ उठे मौर
[कताय
णि मेडम
१ महामुनि यमदम्नि के क्रान्तिकारी कटु-सत्य कचन को कंकर इन्र के साय
राजि निमि का युद्धवणंन रेखक कौ अन्य कृति मे. पद्य \
२४० संस्कृतव्याकरणम्
कह्ने छगे--“हे मुनिवर, भप इ परथव शरीर से पृथक् होकर अनादि काक
तक प्राणीमात्र के निमेष ^ ({ पलक ) पर निवास करेगे मौर उापके इख पार्थिव `
शरीर के मथन से जो दिव्य बालक उत्पन्न होगा, वदी आपके इस तिरहुत राज्य `
का राजा बनेगा } उमयथा आष का मनोरथ सिद्ध है" |
देदगण के एसा कह्ने पर उस यज्ञ मे शास्तोक्त दिधि से राजि निमिका
शारीर मथन किया गया गौर उससे एक दिव्य बाकुक उत्पन्न हया । बाक्कने `
स्वयं जन्म छया अतः जनकः { जनी, प्रादुमवि }; विगत देहं { मथित शरीर) `
से प्रकट हुआ अतः “विदेहु" तथा मथन से उत्पन्न हुम अतः "मिथिलः नामे `
लोक मे प्रसिद्ध हुमा, |
वालकं मिथि के पालन-पोषण, लिक्षा-दीक्षा आदिका सारा भार न्याय
वेखेषिक के सृष्टा अहिल्यापति महषि गौतम को सोपा गया । देवेगण के आीरवाद
से स्वयं प्रसत बालक मिथि कृ हौ दिनों मे स्वच्छ नीर गगन मे उत्फुल्ल
सुषाकर को माति चमक उठे । मुनिगण ने बड़ ही उत्साह के साथ जुम मुहूतं मे `
उनका राज्याभिषेक किया } |
राज्याभिषेकोपरान्त तिरहृत-नरेख महाराज मिधिरुने अपने नाम पर
मिथिला" २ चामक नमर बसाया ओर उसी दिने महाराज जनकं "मिथिलेश
भमा
१. इसी मागवतोक्त कथानकं को व्यान मे रखकर सन्त-तुलसी ने चखा है-
मए विलोचन चार अचंचर। |
मनहु सकरुचि "निमि" तजे हगंचर ॥ |
तात्ययं यह् है कि मानो, जैसे-स्ववंशजा दुहिता सीता को पत्युन्मूख देख संकोच-
वश सीता की पलकों परसे तिमि हटगयेर्ह ओौर सीता अपलक दृष्टि से धनुष यन्न
के समय पुष्पवाटिका में अपने प्राणनाथ मगवाद्रु रामको छिपकर देख रही हैँ }
२ तपःपुत भिथिका सर्वोच्च निवास भूमि कही गयी है--
“'वंकुण्ठानु पुरस्कृत्य लोकानु लक्ष्मीरवातरत् 1
वेकुष्ठस्तु निजांशेन मिधिजाभू्मिमाविश्चत् ॥
अतो निवासखभूमिस्तु सवस्थानाद् विधिष्यते । (यामर्वारेद्धार)
स्मरण रहे महाराज मिथिल महि गौतम से हौ शिक्षित-दाक्षित हए बवः
उनका सूर्यवंशी वसिष्ठ मोत्र गुरुके नाम परही गौतम गोत्रमे बदल गया ओर यहीं
निबन्ध-खण्डम् २४१
विरुदावक् से मर विभूषितदहो ग्य] ( राजि निमि, भिधि, जनक, विदेह,
मिथिला बौर मिथिके घ का यही संक्षिप्त इतिवृत्त है । )
(२) सीता : सेयिलो, जानकी, वैदेही
“सौता का ङ्गक्पद्धतिः'-हुल के चरने से षड लकीर का नाम सीता है ।
मगवानरु राम, छृष्ण, बुद्ध आदि अनेक महापुरुष हमारे मारत मे मानुज होकर
प्रकट हुए, किन्तु महारक्ति मगवतो सीता का प्राक्य्य पपत मिथिलाक
धरती मातादेहो सदेह हमा । अत एद सोवा को घंज्ञा { मिथिकायां मवा )
मंथिली' मी
महाशक्ति सोठा अमानुषो यों अत्तः उनके ( पाठिनरल्तति- ) पिता सीरध्वज
महाराज राजर्षि "विदेह" हुए ! महाराज "विदेहः के हल्कषंण से सीता का
जन्म हुखा अतः राजषि विदेह खोता के जनकं ओर उनको पोष्य पुत्री भगवती
सीत्रा *जानको' या "वैदेही नाम से प्रसिद्ध हई ।
मियिखावासी आजमी महायक्तिसोताको दही गवती कारी, दुर्गा बादि
के रूप मे अपनी इष्टदेवता मानते हैँ | मिथिला के प्रत्येक धर में प्रातः-सायं
सर्वप्रथम अनाच्छादित पिण्डरूपा मगवती धरती माताकोही इषटदेवठाके रूप
म एजा होती है--षातुनिमित इष्टदेवता की नहीं ।
धनुष यज्ञ के पश्वातु मर्यादापुरुषोत्तम भगवानु राम की अर्षाङ्जिनी बनकर
अयोघ्या प्रस्थान करते समय महाशक्ति सोता अपनी जन्मभूमि मिथिखाके
निवाियो को वरदान दे चको है कि--भिरी जन्ममूमि भिथिलाको धरती पर
जिका प्राणवियोग होगा वह वैकुण्ठलोक को प्रास करेगाः ‹ द्र° रेखक की ङति
“वषङृत्य' को मू्० } यही निदान है कि. भिथिलामे आबार्वृद्ध-रजा, रङ्कु,
से सुयंवंश्ी इक्ष्वाकुवंश कौ विगोव्रदो चाखार्ये पृथक् पुथक् हो मयीं--एक
बयोघ्याभिपति काकूत्स्यवंसो विष्ट गोत्र भौर दूसरा मौतममोवो भिविरखाधिपति
मिथिल्वं् | इसी विमो होनेके कारण श्रौ राम-सीता, कदमण-ऊमिख
आदि के विवाह-कारु में समान भोव्र-्वर का दोष नहीं उठा । `
दञ्चरथ जातक" मे राम-सोता के विवाह को माई-बहन का विवाह कुष
मया है! यह बौद्धो काप्रमाददै।
१६ संन्व्यार
४२ संस्कृतव्याकरणम्
फकीर-मुमूषुंओं को अन्त मे प्राण रहते ही खुरी धरती पर लिटा दिया जाता है।
सीता-पति मगवानरू राम मर्यादा-पुरुषोक्तम ये तो उनकी धमंपत्नौ महाराज्ञी
सीता मर्यादाकाप्राण थीं | भगवानु रामकी मर्यादा के संरक्षणमे सीता सदा
सतक रहती थीं } राम-वनगमन के समय बिनाकिसीकी गान्ञाके { बे-रोक-
टोक ) पति का अनुगमन करती हई महारण्य मे मी `“छायंवाऽनुगच्छति" की
वरह सीता देखी गयीं ।
एकदा जनमत के सामने मर्यादाको दुहाई देकर भगवान रामने जब
अग्निपरोक्षित, आसन्न-प्रसवा सीता के प्रति अपाप प्रदिव करते हुए उन्हं
बाजीवन के छिए वनवास भेज दिया तब मी सीवा मर्यादा ते विमूख नहीं हुई--
जनकंसखः महषि वात्मीकि के करहुने पर मी पति-आज्ञा के विरुद्ध वनं छोडकर
पिताके षर जनेके च्यि राजी नही हृदं ।
हा, इतना अदश््य हुजा कि महर्षि वाल्मीकि के आश्रम में अपने ओरस्र युग्म
बालक ल्व तथा कुश को स्वयं धनुविद्या की प्रौढ चिक्षा प्रदान कर अश्वमेध यज्ञ
के विश्चविजयी धोड् के प्रसङ्गं को ङेकर उन वीर बालको के घनुषटद्धाे से गणतंत्र
वादौ अयोध्या के जनमत को ही नही, प्रत्युत मर्यादापारुक मगवाचु रामकोमी
सद्धुोचमे डालकर शपथ र्ती हई ब॑पनी प्यारी धरती माताकी गोदमें
समा गयीं |
( ३ ) मर्यादापुरुषोत्तम राम
अभयं सवंभतेभ्यो ददाम्येतद् व्रतं ममः
रामो वि्रहवाचु धमंः--राम घमं के साक्षात् अवतार थे । सन्त तुक्सी की
हौ यहदेनरहैकि मारतम समी वणं समानसूपसे एक साय मिलकर मर्यादा
पुरषोत्तम राम के आददां चरित का गुणगान करते ह} मारत में जितने अवतार
हए, उनमें राम की प्रमुख विचेषता रहीहैकि किसी मी परिस्थिति मे उन्होने
मर्यादा का उल्लंघन नहीं किया । राम-रावण युद्ध के पश्चात् उन्होने अभगिनिपरीक्षित
अपनी प्राणेश्वरी सोता को मो जनमत प्र जीवनमर के दिए वनवास भेज दिया |
जपने समय में राम देवता, गुर, ब्राह्मण, मित्र खमी के पूजक ही बने रहे । प्रायः
कहीं किसो मी प्रसङ्घमें उन्होने-- “स्वधर्मान् परित्यज्य मामेकं शरणं व्रज" इस
वचन का उपादान नहीं किया है | राम प्रजार्ओं को अपने परिवारकाअङ्ही
निबन्ध-खण्डम् २६३
समते ये । गम्मीरता में वे समुद्रके समान तथा सत्यपाल्न र्मे दूसरे इत्य के
समानहीये } म-राज्यमें कोई मी दुखी नहीं रहा } अदुत्र, विधवा, या वन्ध्या
कातोनाममीन्हींवा! राम की पितू-मक्ति, मातु-मक्ति जगत्प्रसिद्ध दै उनका
आातृ-स्तेह भी कम स्तुत्य नहीं है, इन्द्रजित् मेषनाथ के अमोघ बाय से विद्ध
के नष्टानुज लक्ष्मण के प्रति दुःखोद्गार प्रकट करते हुए उन्होनि कहा वा--जौ ज
जनितेऊ बन्धु निह । पिता वचन मानितेक नाहि मो हू ॥* ातृ-विछलोह के सामने
उन्होने पितृ जज्ञा को मी रघु मान्यतादेडालो है । दशवतासें में रामावतार ही
वस्तुतः सर्वोपरि है } इख अवतार की यह प्र मूख विद्येषता दहै कि मगवान रामने
जोक्हाहैव्हतोकरोही परन्तु उन्होने जो करके दिखाया वहभमी मनुष्य
करेतो घर-वाहर, गांव-नगर, देय-चिदेड सवत्र यञ्चस्वी बन कर अन्त में परम
पद को प्रा करेगा--यह् ध्रुव सत्य है ! ““रथुपत्ति राघव राजा राम",के रटने
रटाने से श्रेयस्कर है कि रामचरित का घर-घर मेँ रचनात्मक प्रचार करं ओर
करावें ¡ { रामनामी ओढुकर, राममन्दिर बनाकर, रामचरित का श्चवण कर
तथा रामतिकक र्गा कृर परिवार, समाज या देशद्रोही कायं न करे, क्योकि
म्यदिाहीतो (रामः है।)
( ४ ) वा० रामायरश
महाकवि वाल्मोकि विरचित रामायण संसार का आद्य महाकाव्य है } यह्
महाकाव्य विश्वमान्य है । खन्त तुरुसी ने इसी महाकाव्य की मूलमिति पर हिन्दी
पदयो मे “रामचरित मानश्रकी रचनाकी है} रामयण मनुष्य मात्र के किए
मवसागर पार उतारने का महामन्त्र है } मानव जाति का कल्याण करने वाटो
युगान्तरकारिणी आघ्यात्मिकौ अनुमति रामायण ही टेसीहै जिस पर संघार
के वड बडे मनीषी गौर राजनीतिक क्ट होरे} रमायणही एकटेसा
धमभ्रन्थ है जिसका राज-प्रा्रादसे ऊेकर हरिजर्नो की पर्णं कटिया तक पुबहु-
लाम कौत्तंन मजन हुजा करता है ! वस्तुतः पच्य तो यह निःसंकोच कहा जा सकता
दै कि इस करारु-कल्िकाल मेँ पतितपाविनी भगवती मागीरथी ओर रामायण
पर हौ हिन्दू-षमं-सस्कृत ओौर छोकमर्यादा जीवित है! रामायणे एक टठेसा
अनर्दंचनीय माधुयं है, एेसी अनुपम आकषण शक्ति है कि जो एकवार इसमें
अवगाहन कर ठेता है उसका चित्त पूनः-युनः निमज्जन करने के चिए व्याकुल हो
२४४ संस्कृतव्याकरणम्
उठ्वा है । इसमे भारतीय सभ्यता, पितृ-मक्ति, च्रातृ-स्नेह, स्त्री-शक्षा, स्वामि-
भक्ति, राजनीति आदिका वणन क्विने एेसे ममंस्पर्शी शब्दोंमेक्यादहैकि
वेसा जन्य किसी भी धमंग्रन्य मे देखने को नहीं मिरुता । रामायण हमे पुण्य-राज्य
मे, ज्ञानी के ब्रह्मानन्द मे, योगी के योगानन्द-निकेतन मे ओर मक्त के प्रेम-निकुञ्
मेरूेजाने वारी है) इस ग्रन्थ में हिन्दु जाति की सूची संस्कृति, सारा इतिहास
बौर समस्त ज्ञान-विन्नान मरे पड़ ह}
(१५ ) महाभारत
महामारत--इसके रचयिता वेद व्यास ( संजय } है । महाभारत भी एक
विश्यार एतिहासिक महाकव्य है । इसमें १८ पवं हँ । इसको मुक कथा कौरव-
पाण्डवो के युद्धको कथाह । इस कथा के साय भौर भी अनेक कथार्ये है } इसमे
धमं, ज्ञान, नीति कथा सदाचार के अनेक सुमाषित पद्य ह । श्रीमद्मगवद्गीवा
मी इसी महाकाव्य का एक अंग है} जिसकी प्रशंसा विश्वभर के विद्धान् मुक्तकंठ
कर रहे ह । महामार ज्ञान का रत्नाकर तथा भारतीय संस्कृति का प्राण है !
महामारत साक्षाद् वेदस्वरूप है यह् पाँचवाँ वेद कहखाता है ।
महामारत राजनीति से ओत-प्रोत संस्कृत सहित्य के सर्वोच्च एतिहासिक
महाग्रन्य रत्न है । अकेला महामारत आज के संघषंमय जीवन के सभी पट्लगो
पर भ्रकाश्च डाल्ता है वथा उन सभी गुत्यियों को. सुलल्ञा कर सुगम मागं प्रस्त
करता है, जिनके कारण मानव-जीवन संकटाकीणं बना हुआ है । महाभारत का
एकं लधुतम अं गीतादही सुगीता कतव्य हैतो महामारत जसे विद्यारुकाय
रत्नाकर कौ महिमा का वणन कंपे किया जा सकता है!
( £ ) भारत
(मा) माति सेषु वेदेषु ( र ) रतिः सर्वेषु जन्तुषु ।
( त } तरणं सवं-तोर्थानां तेन मारतमुच्यते ।}
मारत बहुत प्राचीन देख है । सभ्यता के बादि काल मे जब संसार ने पहिले-
पहल प्रका का ददन किया उस समय भारत ही उख प्रकाद्च का जन्मदाता
था। कुछ छोग कहते किइस देशका नाम चक्रवर्तीं राजा दुष्यन्त के पुत्र
भर्त के नाम प्रर षडा} मत्स्यपुराण के अनुसार मनु, जो प्रजाओं का भरण-
निबन्ध-खण्डम् रच्
पोवणः करने वाक है, मरत कहे जाते है ओौर उन्दी मनु ( मरत ) के नाम पर
इख देश का नाम मारत पड़ा । जन परम्परा के अनुसार च्छव मदेव के ज्ये पुत्र
का नाम भरत था बौर उन्हीं के नाम पर इख देको मारत कहा जाता हे।
विष्णु पुराण का मत दहै कि "समुद्र के उत्तर नौर हिमाख्यके दक्षिणका देख
( वषं ) मारत है, क्योकि यहां मारती सन्तति स्हती है" 1 “मारतो सन्तदिः का
तात्पयं उन मर्तवंशौ आर्यो से है जिनकी ठंस्कति बौर रजनौविने संपूणं देख
को आयं संस्कृति के रूपमे प्र माविद किया दै।
यही मारत भूमि है जहां मानवता को चान्त, चदुम्यव, परस्पर प्रेम की
शिकला देने वारे बड़े-बड़े ज्ञानी ऋषि, सन्त तथा मयवत्रु रान, कृष्म ओर बुद्ध
पदा हुए । क बहूना, महाद्यक्ति मग्वदठी सोवा सदेहं इसो मास्त भूमिस प्रकट
इई है । यह् गौरव किसो अन्य दे को भूमि को प्रा नहं दै ।
मारत भूमि सर्वोपरि उर्वरा भौर रत्न-लान है । वहां के भ्रकृति-सौन्दयं का
वणन विदे्यो सी मुक्तकण्ठसे के ह| विश्वमे मास्तहौ देषा दे है गहं
दङ्ऋतुबो का निवास है ।
( ७ ) संस्कृत भाषा
( देववाणी, सुरभारी जमरवाणी )
“संस्कृतं नाम दैवी वागन्वाख्याता महर्षिभिः ( काव्यादन्चं }
संस्कत माषाकाही दूसरा नाम अमस्वाणी, देववाणी वा सुरनारी है ।
विश्व कौ विविध माषाओं मे यौ एक माषादहैजो देवताओंकौ वाणोदै भौर
स्वगं से जवतीणं हुई टै! विश्ववाड्मयके सबमे पुरातन अनादि म्रन्य वेदद्य
सुजन भगवान् ने खवंप्रचम इसो माषा मे किया है-- |
अनादिनिधना नित्या वागूत्घुषटा स्वयं मुव । |
आदौ वेदमयो दिव्या यतः सर्वाः प्रवृत्तयः ॥ ( क ट ° माष्य }
तत्पश्चात् आषंयुम के खाक्षाक्कृतघर्मा महषियों के अपरोक्ष अनुमव से केकर
आधुनिक काट के बडे-बडे भारतीय ननीषियों के सद्विचा्यो से ओत-प्रोत होने के
कारण संस्ृतवाङ्मय का महत्व लोकोत्तर हो गया ह } रतीय पुरातत्त्व के
विषय मे पुणं भौर यथायं ज्ञान के क्षु संसृत माषा ही एकमात्र अनन्यसाघारण
खान है! मारत को समवो संस्कृति, खारा इविहास ( पुराण ) गौर समस्त
ए४द६् | संस्कृतव्याकरणम्
गन. विज्ञान सब संस्कत मे गन-विान उव च्छव ह नरह वक वन्त भरे पड़ हँ } ऋग्वेद जसे विज्ञान-कोड्च का रत्नाकर
न्य मी संस्कृत वाड्मयमें ही है] यही कारण है कि अन्यान्य देशों के विम्क
वानु संसृत वाङ्मय का अघ्ययन ओौर अनुखन्धान बड़ ही ममोयोग से करते ईह ।
संस्कृत माषा मे वह संजीविनी शक्तिहै जो मृतप्राय में मी जान डाक सकतौ
` । हमारे एवज ऋषियों भौर वपस्वियो के अथक ओर अनवरत परिश्रम तथा
ज का ही फक संसृत साहित्य-भंडारमें मरा प्ड़ाहै। यदि हमने उसके
हत्व को समञ्ञा होता तो जमो हमकिसीसे पीछे नहीं होते। महाराज
क्रम के समय में संसृत माषा हमारी राष्ट माषा थी । भाज तो यह् कटुना मी
च्तनहींदहै कि माज यदि यह् रष्टमाषा हिन्दी को मी जननी नहीं होती वोः
हृतो को अनावश्यक जान पड़ती }
(ठ) गङ्ख
शङ्खा-गङ्खंति यो ब्रूयाद् योजनानां शतैरपि ।
मुच्यते सवंपापेम्यो विष्णुोकं स॒ गच्छति ॥
मारत में खगर नाम के एक सयं वंशी राजा ये । उन्होने अश्वमेध यज्ञ किया ।
ज्ि के जश्वकोइन्द्रने चुरा कर महपि कपिरके आश्रमम बाध दिया। उस
श्रम मं घोड़को बंधा हुजा देख सगर के साऽ हजार पुत्र एक साय महषि को
वाच्य कटने खगे । महर्षि ने क्रोधित होकर जो आंखे खोीं तो वे सबके सब
बकर राखकीदेरो हो गये। |
महाराज सगर कोही अगो पीढ़ी मे मगर नामके राजा हृए, जिन्है
[पने भस्मोमूत पुव॑जों के उद्धार कौ चिन्ता हुई । उनको घोर तपस्या से प्रसन्न
रीकर भगवती गङ्गा ब्रह्मलोक से कंलाश्चपति शिवजी के मस्तक पर होती हुई
ख षराधाम प्र बहने लगीं गौर गङ्गा के पवित्र जल का स्पशं होते ही समर के
पस्मीमूत वे सब पुत्र सद्रति को प्रा हए । भगीरथ, दिलीप ओर हरिशवन्द्र क
प्त इतिवृत्त रेखक के रुवं तु० सगं के पर्यालोचन मे पटु ) |
तब से रेकर अब तक गङ्खाजल के स्प, पान, स्नान तथा नामोच्वारण भाक
१ ही असंख्य प्राणी सद्रवि को प्रा हृए गौर होते रहुगे ।
राचीन काल से लेकर अज्र तक अनेक विद्धानो, मक्त एवं कवियों ने गङ्ख
हम् २४३
को गरिमा पर अनेक प्रकार को सरख रचनाएं प्रस्तुठ की ई, जिसमे महाक
जगन्नाय को “ङ्का छहूरो' विखेष स्तुत्य हे ।
(€ ) वाराणसी ( काञ्च )
अखारे खलु संसारे खारमेठन्वतुषटयम् ।
काश्यां वासः सतां सङ्गः गङ्खाम्मः चिपप्जनम् |)
रणा : नदो ओर असी : घाट के दौच बसी वाराणसौ विदिष्ट पावन ठीं-
स्यरुटै | इसोको काली मी कहते है । काश्यां मरणान्मुक्तिः" ( काचीमे करने
से मोक्ष मिकता है ) शास्त को ठेखी मान्यता है ! मोम गौर मोक्ष दोनों को देने
वालो वाराणसी कौ महिमा का वखान कँ तक किया जाय } महाभारत कारु में
यह् काश्चिराज-दिवोदास की राजधानी थौ ! यहीं श्रीङ्ृष्ण के गुर सान्दीपनि का
आवाप था ! राजा हरिशन्द्र को घमं -विजय यहो मिरी यौ } सन्त कबीर की अन्म
भूमि तथा “रामचरितमानसः के रचयिता गोस्वामी तुरुसी दास की साधना-मूमि
यही नगरी है । भारतीय संस्कृति के निर्माण में वाराणसी क} सर्वाधिक योग रहा
है 1 महात्मा बुद्ध, जगद्गु खद्कुराचायं, वत्कमाचायं रामानुजाचार्य, रामानन्दा-
चायं तथा महूषि दयानन्द आदि विन्न धर्माचा्यो ने अपने-अपने धर्मो का प्रचार
एवं प्रसार यहीं से ्रारम्म कियाद)
काली के विषय में गोस्वामी तुरुसीदाख के छब्द --““मृक्ति-जन् महिं जानि
जानखानि अहानि कर 1* ` स्पष्ट चरिताथं होते है । विश्वमरमे आजमी विद्या
का केन्द्र होनेका गौरव इसौ महा नगरी को प्रा्ठ है; जर्हां तीन-तीन विश्वविद्याखय
एक साथ विराजमान ह| कारी के महार्प्रागण में एक सेएक साघु, सन्त, तपस्वी,
योगी, सिद्ध महात्मा तथा महामनीषौ विद्वान् रोम जिज्ञासुजनों को अपने-अपने
सदुपदेशो से अह्नि धन्य करते भरे पड ह । कि बहुना, काञ्ची कौ लौकिक जर
परखौकिक उपदेयता इतने से ही सस्पष्हो जाती है कि--मरणं मङलं यत्र
भस्म चव विभूषणम् 1 धन्य है हमारा सारतववषं जो वाराणसी अंसो नगरी के
होने से गौरवान्वितं हो रहा है । मगवान् आद्य शङ्कुराचायं ते मी मणिकणिका
घाट पर स्नानोत्तर इसके विषय में उद्रार प्रकट करिया है--
उकर्कषिप्य बाहू असद् ब्रवीमि त्रयोमयेऽस्मिन त्रयमेव सारम् ।
विश्वेयलिङ्कं मणिकणिकाम्बु कालोपुरौ सत्यमिदं वरिसत्यम् ॥
2४८ संस्कृतव्याकरणस्
( १० ) महषि व्यास
महषि व्यार का मारतीय संस्कृति पर इतना मारी ऋण है कि वहु उनसे
कमी सी उण नहीं हो खकती ! व्यासप्रणीत ग्रन्थ अगर भारतीय सस्कृति से
यल्त्र कर दिये जांय तो मारतकी अनादि सनातन संसृति निष्प्राण हो
जायभी । पात्य एवं पौरस्त्य समी विद्वान वेदों को एक मतसे विश्वके
भ्राचीनठम ग्रन्थ मानते है । वेदों का सम्पादन महषि व्यास का एक एसा महानु
कायं हे, जिससे हमारी न्ट या अस्तव्यस्त सास्छंतिक विचारधारा को सुन्यवस्वित
स ्रदान कर संसारम हमारा मस्तक गौरव से उन्नत कर रहा है ! पुराणों
= काषरिछित रूप तथा महामारत कौ रना उनकी जीवनसाधना के मधुरतम्
उपकरण है, जिनके दवारा चिक्षा ग्रहण कर हम ही नहीं विश्व का कोई मी मानव
अपने को ऊचा उठा सकता है । इनके ब्रह्मसूत्र के पाण्डित्य की संपुणं विश्वने मूक्त-
कष्ट से प्रदासाकी है| व्यास के अष्टाददा पुराणों कासार यहीरै कि-परोपकार
कै बराबर कोई पष्य नहीं भौर दुसरे को पीड़ा पटंवाने के बराबर कई
पाप नहीं :- ।
ˆअशदखपु राणेषु व्यासस्य वचनद्वयम् ।
परोपकारः पुण्याय पापाय परपीडनम् 11" |
महर्षि व्यास ने सारे विद्याल मारत को बिना किसी प्रान्तीय व जातीय भेद- `
भाव के एक सांस्कृतिक सूत्र मं पिरो कर एकत्व की प्रतिष्ठा की है| महुषि वेदव्यास
से सम्बन्धित अनेको आश्रम मौर स्थान मारत के कौने-कोने मे ह । स्थान-भेदसे
उनके गनेक नाम हँ । कष्णद्वपायन, वेदव्यास, बादरायण, पाराश्चयं, सत्यवती-
सुत, आदि-आदि | `
महि व्यास के माता का नाम मल्स्यगंधा : मत्स्योदरी अौर पिताकानाम
पराशर है ! माता मत्स्योदरी एक निषादके दारा छाछित-पाल्ति थो; जो उसे एक
म्ली के उदर से प्रास्त हई थी । मत्स्योदरी अपने पिता निषाद के काछिन्सी
( यमुना } मे नाव चलाती यी | एक बार महरि पराशर उसी मत्स्योदरो की
नाव पर यमुना | पार कृर रहे थे । जन्मान्तरीय वरदानस्वरूप दोनों का वहीं पर
संयोग हुञा; जिसके परिणामस्वरूप मत्स्योदरी से उसी यमूना के तटगप्रदेन्चः द्वीप
मे महि ग्यास का जन्म हुमा ओर परा्चर के वरदान से मत्स्यगन्धा : मत्स्यौदरी
निबन्ध-खण्डम् २४९
महासृन्दरी "वत्यवती के खूपमे छरीर धारण कर मयो गौर बादमे उसे रसजा
खन्तनु की पत्नी तथा महाप्रतापी गीष्मपितामह की विमाता बनने का सौमाग्य
प्रष्ठ हमा । देखिये अधोक्खित देवी मागवत { २।२ }--
एकदा तीर्थयात्रायां त्रजन्र पाराञ्चरो मुनिः ।
व्रजन् सूयसुतातोवे सावचित्वाद् दवयोमतः
कामातस्तु मूनिर्जातो हृष्ट तां चारुलोचनाम् 1!
जगाम सखा वततः स्नात्वा कालिन्दोसखिके मुनिः ।
साऽपि सत्यवती जाता सद्ोगमंवती सती ।
सुषुवे यमूनाद्रीपे पत्रं काममिवापरम्
जाठमात्रस्तु वैजस्वी तामुवाच सुमातरम् ||
द्विपे न्यस्तस्वया बारस्तस्माद् द पएायनोऽमवत् ॥}
व्या के प्रसंगमें एक गौर बहूत दी प्रसिद्ध इलोक है :~
'“अचतुवंदनो ब्रह्मा द्विबाहुरपरो हरिः 1
अमालरोचनः दाम्युमंगवान् बादरायणः 11"
( महि व्यास ॐ जन्मोपाख्यान सुरमारती के अनेक वेद, स्मृति, पुराणेविहा-
सादि महा-महा ग्रन्थरत्नाकरों भे बिखरे पड ह । खेद है कि मास्तीय संस्कृत गौर
संस्कृति उभय से अनमिन्न यथाजात कुछ पाश्वात्यों ने उनके नामों को कपोङ-
कल्पित जख कर अपनी कुबुद्धि का परिचेय दिया दहै} )
( ११ ) महषि वात्मोकि
स्कन्द पुराण : वैशाख माहात्म्यमे ल्खिाहै कि स्तसम्म नाम का एक ब्राह्म
था । वहु जन्मान्तरीय कुषंस्कार के कारण जीवन मे पव-चरष्ट होने से दुसरे जन्म
मे व्याधके घरमे उत्पन्न हज विकालन्न महामुनि चङ्खको कृपसे उर
महामंत्र राम नाम जपने का उपदे भिका । रामनाम जपंके प्रमावसे वहु
जीवात्मा तीसरे जन्म में ब्राह्यणवंशच मे उत्पन्न हुजा जौर अग्नि खमा नमसे
प्रख्यात हआ । इनका दुसरा नाम "रत्नाकरः था । इत जन्ममें ये मना, वाचा
कमंमा रामनाम के जप में तल्लीन होना चाहते ये किन्तु पुरातन व्याध-रंस्कार के
२५० पस्कतव्याकरणय
कारण रामनाम का शुद्ध उच्चारण वहीं कर पा रहैथे) हिमाल्यके जंग्रलमे
उन्हें जनवरत “मरा-मरा' जपते देख कर तपस्वियों ने अपने सदुपेर्थो से उन्हे
रामनाम कां रिक सन्त बना दिया ! सन्त ब्राह्मण ^रत्नाकर' रामनामके जप
मे इतने तल्लीन हो ग्ये थे किं एक दिन जप करते समय उनका देहाध्यास हो
छूट गया-~वे समाधिस्थ हो शये । उनके ऊपर दीमकों ने वामी' बना री,
बहुत दिनों के पञ्चात् जब उनकी समाधि टूटी तब वे वामी से बाहर निक्ठे गौर
“महि वाल्मीकिः नाम से छोक में प्रसिद्ध हो गये।
वल्मीक से निकलने पर महषि वाल्मीकि ब्रह्मा के मानस पत्र “वश्न' नामसे
मी प्रख्यात हुये इन्दं ऋग्वेद की कतिपय ऋवाओं की भमी प्रत्यक्ष हआ, जिसमे
संक्षेपतः रामावतार के चरितो का उपाख्यान है-
वाल्मिकिरमवद् ब्रह्मा वाणीवाक् तस्य रूपिणी ।
चकार रामचरितं पावनं चरितव्रतः ॥|,
( स्कन्द पुराण )
वालि्किना च यत् प्रोक्तं रामोपास्यानमुत्तमम् 1
ब्रह्मणा चोदितं तन्व शतकोटिप्रविस्तरम् ॥
| ( मत्स्य पुराणं }
अगस्त्यसंहिता में महषि वाल्मीकि को भृगुवंशीय *मागंव' कहा गया ह }
वा० रामायण उ° काण्ड मे अनेकों जगह इनके खयि “मागंव शब्द प्रयुक्त हुमा
है “““"मागं वेणति संस्कृतौ ः । “-`मगेवेण समाधिना ।* इत्यादि ।
रामावतार से बहत पूवं हौ प्रचेता ऋषि के आत्मज वनकर ब्रह्मा स्व्यं
वाल्मोकिके रूपमे तचा वेद रामायण के रूप भे प्रकट हये--
“वेदवेद्ये परे पुंसि जाते दशरथात्मजे ।
वेदः प्राचेतसादासीत् साक्षाद् रामायणात्मना ॥।
तस्माद् रामायणं देवि वेद एव न संशयः |}
पुराणादि के बहुशः प्रमाणो से यह् निर्धरान्त सिद्ध है कि महि वाल्मीकिः
वेदिकं ऋषि है | वेद अनादि--अपौखषेय है । महर्षि वाल्मीकि भी रामावततारसे
पुरातन है । संस्कृत के प्राचीन प्रमापकं ग्रन्थों भें इनके ११ नाम उपलग्ध होते है-
निबन्ध-खष्डम् १५६१.
स्तम्म, व्याध, अग्नि दर्मा, रत्नाकर, वम्र, वाल्मीकि, ऋक, प्राचेतस, मागव,
वात्मीक् { अदन्त ) गौर तुलसी ।
(उपयुक्त ११ नामों का सप्रमाणं दिद विवेचन काडी के सुप्रतिष्ठ महामन्य
मनीषी श्री पं° आच्चाचारण वाण्डेय विरचित भ्विरही भरत्त' नामक नाटक के
उपोद्धात मे पद्यि } }
( १२ ) महषि मोतम"
सुरमारती के वरद पूव्र, न्यायरवशचेषिक के स्रष्टा, अदहिल्या-पति, मेचकः
महषि गौतम की अमर कीति से भारतीय सस्कृति मवित है ! आषं प्रन्यो के
पच्चे-पन्ने मे उनकी कति दृष्टिमौचर होती है } श्वष्टादच पुराणो मे तो इनकी बहु्य-
माधायें देखने को मिती हँ } देवीभागवत में इनके प्रसङ्क मे कहा ग्यादैक्ि-
एक समय मारत में बारह वषो तक लगातार महाका पडता गया, जिससे
तिरत ( भिधिला ) को छोड़ समी प्रान्त वीरान-षा दिखाई पड़ने रगे । दु्मिङ्
से मूत्र प्राणियोंके चवोंसे गँव-धर गौर रस्वेएेसेपटग्येये किं नरक-षा
प्रतीत होता था ¦ श्षुषा-पीडित मुमुषुँ मानव--अश्व, शवा, शकर आदि का मांख
खा-खाकर प्राण बचा रहे ये}
ठेसे विनेगकारी विष्छ्व के समय मी तिरहुत के महि गौतम के आश्रमः
मे “मन्व-विज्ञा" के बल पर शरद की सुषमा विराज रही थी ॥ ब्रह्मज्ञान ब्राह्मण
को महि गौतम के “मन्त्र-विज्ञान' के चमत्कार का पूरा-पुरा परिचयया।
इसच्यि पुरब-पश्चिम, उत्तर -दच्छिन चारो ओर के रहने वाले ब्राह्मण रोग गो-
भण्ड के साय सपरिवार गौतम के आश्रम को ओर उमड़ पड ।
दुब॑रुता के कारण समी मन्द गति ते चरु रहेये ! रास्ते मे स्तर्या गाप
मे बोर उठती थीं --“ कंसे हैँ वे गौतम, कंसा दै उसका बाच्रम नौर उनको तपस्या
क्या सचमुच मे उनके यहाँ दुर्भिक्ष का कुप्रमाव नहीं है ?“
1
१ मिथिल के महामान्य मनीदीश्रौ पं० भमीरयक्ञा के मगीरथ प्रयत्न से
उपरज्च खृप्राय "गौतमप्य-तन््रम्' क{ संपादन ठकेखकं दमाय "चोह्ठम्ना प्रकाडन
से हो रहा दै । { मोततम को अहिमा उपयुक्त निबन्ध संस्या{ १) मे
मो देखिये । )
२५२ संस्कृतन्धाकरणम्
देसे कहते-सुनते शुण्ड के रण्ड गाय-बछडों के साय असंख्य ब्राह्मग-परिवार
महषि गौतम के हरे-मरे, पूरे-फठे अश्म में विष्ट हो गये ।
ब्राह्मणों को ( जिसके जागमन की चिधिका निश्वय नहो एसे ) अतिथि
केरूप मे भये हृए देष कर महषि गौतम ते उन्हें (*खवं देवमयोऽतियिः' जानकर)
अणाम किया बौर कुखलक्षेम पुने के पञ्चात् मवूर शब्दो मे क्ा-
ह ब्रह्मणो, मै तो जाप जसे तपोधन-जरनो के चुमागमन से कृताथं हो गया
ह । आप रोग अपनी-बपनी चरण -रजों से आश्रम को कुटियों को पवित्र कोजयि
ओर आदेश दीज्यि--्मै अप लोगो को क्या सेवा कं
महपि के इस अलौकिक चमत्कार को देखकर समी रोग दण्ड प्रमाम करते
हए एक साय बोल उठे--महषिवर, हम सब दु खद दुभिक्षसे त्रस्डरहै, आप
मे श्चरण दं |
महर्षि गौतम ने तत्क्षण “मन्त्र-विज्ञान'५ से गायत्री के शक्ति-विज्ञान' की
आराधना कौ मौर उसके प्रमाव से आश्म में अन्न-वस्व तथा फलो का पहाड-सा
डेड कग गया | ।
फिर क्या था, ब्राह्मणों के यज्ञीय धूमो से तपःपृत तिरहुत प्रान्त का गगन
दृपर्छही चादर तानने ख्गा मौर स्वाहाकारो के नाद से देवराज इन्द्र का पिहासन
डोर उठा । देवराज आश्वयं-सागर में तैरने खगे ! देवि को बीणा गुनगुनाने
र्गी । मेष-माकिकाये उमड़ पड़ीं ओर छिमिट-चिमिट कर बरसने रगीं । देवष
नारदकोबीणा की सुमधुर भंकारसे गग्नमुज उठा। धरती पर उतर कर
नारद जी कह्ने छ्गे-- |
“मिधिला.मही के महामानव महर्षि गौतम | बाप धन्य है, आपने अपने
'अ्रह्य-विज्ञान' के वल पर समस्त जोव-जन्तुओं का कष्ट दुर कर दिया है ! अमा-
वती तक आपकी यह् कोति गाथासायो जा रही है । आपके दंत के च्यि ही
म यहां आया हैः"
१. अटो, आज चन्द्रलोक पहु चाने वारे “मौतिकं विङ्ञानः से महश्च गौतम
तथा पाषाण को भौ सजीव करने वाला सन्त ज्ञानेश्वर आदि का भारतीय "मन्त-
विज्ञानः कीं अधिकं प्रबल गौर बिना अर्थ-सद्धुट का कितना लामदायक था ?
निबन्ध-खण्डए २५३
““मह्षि गौतम का यस्रोमान अमरावती तक छा गया ?---यह नारदोक्त
वचन सुनते हौ ब्राह्मण रोग जल-युन उठे ! ( सत्यमेतत्--श्रकृतिः खदु खाः
महीयसः सहते नान्यसमृन्नति यया । }
दुसरे दिन ब्राह्मण खोग गौतम से विमुख रहकर आश्म छोड़ने की तयारी
करने रमे । ब्राह्मणों का मन इतना चिन्न था कि प्रस्थान् के समय चिष्टाचार कोः
मोवे ऊोग भूल गये--सब के सब मौन त्रत क अटल व्रती बन बैठे ।
प्रातः सूर्योदय को अरण रछालिमा में महि गौतम अग्निहोत्र के व्यि बास-
नाधिष्ठित हो चकते थे । श्रातःकारीन अस्पष्ट आरोक में सहसा उन्हे हवनकुण्ड केः
निकट एक अस्थि-जस्थि वेदी हुई--दबरी-पतरी-सी गाय दीख पड़ी, जो अम्नि-.
हो को खामग्री को गोर हिर्ती-इरूती हई मुंह बढा रही थी ¡ महर्षि गौतम `
ने जोरों के हुंकार से उसका निवारण किया । गौतम महषि के प्रवास से वह्
माय धरती पर लृडक कर मृत स्प मे दिखाई पड़ने रुगी |
गौ-बष का यह् रूप देख वे ब्राह्मण रोग चिल्लाने ल्गे-~“शहाय, हाय, गौतम `
ने इस.पवित्र ब्राह्म मूहूतं नं गाय कौ हत्या कर डाली-छोडो, छोडो इस ढोगौ मौतम `
के आश्रम के! कां गये देवि नारद, देखे गौतम को इस कृकीति को
महूषि गोतम स्तब्धं होकर सव कुछ देख-सुन रहे थे ! थोड़ी देर के बाद जडः
उन्होने खमाधिस्य होकर इस रहस्य को होज की तो उरं देख पडा कि “यह पुरो-.
वर्ती गाय मृत प्राणी नहीं, वत्कि इन ब्राहा्णो दारा रचा गया गाय का पतला है-
मृन्ञे जककित कने का यह् षड्यन्त्र मात्र है ।
महषि गौतम दुखो होकर कहने जगे -- ह ब्राह्मण निर्मकि होकर जाओ, पर
अव तुम रोगों का आत्म-पत्तन निचित है । एेा प्रतीत होवा ह कि--संन््या-पूजः `
वेद्, पाठ, आचार-विचार, दान धमं, व्रत-तपः ये सबं अब तुम से पारनं नहींहो
सके । तुम ऊोगों के अनाचारसे ही इस दुभिक्ष मे लाखों जीद क्षुषा चे तडप-.
तड्प कृर~--बे मौत सर गये“ ---* ¦
महषि का यह मनःखन्तघ्ठ॒ वचन सुनकर समी ब्राह्मण हतप्रम हो गये बौर
नतमस्तक होकर चल दिये *“*
( १३ ) महात्मा गान्धी : स्वतच्र भारत
गान्धीजी का वास्तविक नाम मोहनदास-कमं चन्द मन्धो था } अपने महत्तम-
२४४ संस्कृतव्याकरणम्
शणो केकारणदही वे लोक में "महात्मा" को उच्चतम उपाधि से विभूषित हुए |
पराधीनतारूपौ बेड़ी मे आवद्ध भारत को धणं स्वतन्त्र कृरने कां सर्वाधिक श्रेय
-महात्माजी कोदहीदहै।
इग्लंण्डसे बरिस्टरी पाप कर जब महात्मा जी सारत खट आये तब एक
मुकदमे के सिरसि मे उर दक्चिण अफौका जाना पड़ा । वहां प्रवासी मारती्यो
की दयनीय दला देखकर महात्माजी का हृदय द्वित हो उठा, उन्होने वही
अंगरेजो के विरुद्ध सत्याग्रह यान्दोलन शुरू कर दिया } इच आन्दोलनं मे महात्माजो
को पूणं सफलता सी मिरी ।
मारत आने पर महात्माजी ने अपने राष्टि आन्दोलन को गँव-गवि तक
फलाया बौर प्रत्येक भारतीय के हृदयम देशभक्ति का संचार किया । तदृपरान्त
महात्माजी ने साबरमती मे अपना एकं आश्रम बनवाया | मारतमें पहर महात्माजी
ने नमक कानून को तोड़ा } विदेली माल का बहिष्कार करना उनकी नीति थी।
अंमरेजो ने इस्के लिए उन्हुं कई बार कठोर कारावास का दण्ड भमी दिया 1
सनु ४२ मे गान्धीजीने "मारत छोडो नामक आन्दोलन चलाया | इस
आन्दोलन मे सम्पुणं देश्च ने गन्धी जी का साथ दिया इस बार अंमरेजों की
दमननीति भी चरम सीमा तक पदुंच चुकीथी। गान्धीजी तथा उनके
अनुयायी समो नेताग्रण चुन चून कर जेलों मे नजर बन्द कर दिये गये १ उत्त समय
नेवा विहीन गान्धी वादी जनता किकत्तन्यविमूढदो रही थी! इसी बीच जेरमें
ही गान्घोजी की धमंपत्नी माता कस्तूरबा का देहान्त हो गया) इस दृखद
समाचार से नेताविहीन जनता उद्रग्न हो उदी, अंमरेजों का अनुशासन भंगहो
गया-समी के कानों मे मानो मारवमाता की बेडी श्षनङ्नाने लगी ] भारत के
अच्चे-बच्चे मं एक साथ महाशक्ति का संचार हो उठा 1 मुस्लिमरोग को छोडकर
प्रायः समी भारतीय संस्थाओं ने एकं साथ अंगरेजी सरकार के विरुद्ध आवाज
उठायी । इस आन्दोलन मे विद्याथियों का हाथ सब से ऊॐंचाथा। सपूणं भारत में
संकटकालीन महाभ॑ज्ञावात फं गया-सयं तर तोड-फोड़ मच गई । विश्च के इतिहा
मे यह् अभूनपूवं लडाई थी | आधुनिक शास्त्रसज्ज अंमरेजी सेना के साथ गान्धी
वादी जनता उटकर मुकाबला कर रही थी } तिरंमा ज्षण्डा ही मान्धीवादियोके
अस्वर गौर भारतमाता का जयघोष ही सेनापति काकाः कररहाथा} मारत
नि बन्ध-वण्डम् २५५
माता कौ जय का निनाद सुनते ही जनता की असंख्य टुकडियां उमड पडती थीं
ओौर छोग अंगरेजों को शस्त्रसज्ज अव॑र॒ सेनां की गोरी का जबाब मारदमावाः
के अय-घोष चे दे-दे कर शहीद हो जति ये)
स्वराज्य कै टृगप्रतिज्ञ भारतमाता के लाखो सपूतो के शहीद हो जने पर मी
जब गान्धीवादी सिपाही सत्याग्रह-संग्राम से विमुख नहीं हुए तो अंगरेजी सरकार
का दम टट गया } उधर “इम्फक' में स्वराज्य के अटल व्रतो बीर समास चन्द्र
वसु कीः माजाद हिन्द सेना मी अंगरेजी हकूमत को पददक्ति कर चुको थौ ।
मारत के उदयाचल-प्रदेश मे स्वतन्त्रता का उदयहो चुकाथा } अतः मारतम
अंगरेजो की गर्दनों को सुभाष की तच्वायें से बचानेके स्यि खरकार ने अहिसा के
साकार महामानव महात्मा गरान्धौ सहित समी नेताओं को विना शतं जे से
मक्त कर दिया ।
जेल से निकर कर मारतसपुत जवाहर ने वीर सुमास के शब्दो मे--“जय
हिन्द से गान्धीवादी स्वयंसेवक का अभिवादन किया मौर स्वयंसेवक ने सुमास
ही के शब्दौ मे "दिल्ली चरो" का नारा गाया |
जेल ते मुक्त होकर महात्मा ग्भन्धौ अंमरेजों के नंगे अत्याचारों को समन्ञ-
चूञ्च कर अवाक् रहं गए । उस समय उनका “मारत छोडो नारा-दित्लो चलो के
रूप मे बदर चुका था।
फलस्वरूप सन् ४२ के आन्दोलन में अंगरेजी सरकार का सिहासन् ही उखड़्
गया ! दानैः शन: अंगरेज अपना विस्तरा समेटने ल्गे बौर अनादकालसे
सब्धित मास्त के परस्परागत राश्ट्वैभमव को तस्कर बनकर इङ्करुण्ड भेजने खगे ।
मारत जव अपने परम्परागरत रा््-वैभव से हीन हो गया तब अंगरेजो सरकार
ने काग्रेस आर मुस्छिमि रोग में फूट डालकर १५ अगस्त १९४७ को १२ वजे
रात मे मद्रात्मा सन्धी के हाथो मे मारत का राजमूक्रृट सप दिया } उख समयं
मारतमाता तथा महात्मा गान्धी के जयघोषसे आकाश गुज उरा तथा मारत कौ
राजधानी के खल किङ पर तिरङ्का षण्डा लहकहाने कणां ओर तत्क्षण महात्मा
गान्धी राष्टपिता पद से विभूषित हो गये ।
२५६ संस्कृतव्याकरणम्
( १४ ) पं० जवाहरलाल नेहरू
भारत को स्वतन्त्रता दिलाने वाले सर्वेष नेतागो मे महात्मा गान्धी कं बाद
युगपुरुष पं ० जवाहर ला नेहरू का ही स्थान है } देश के छिए उन्होने सवसव
का त्याग किया} वे विश्वद्यान्ति के अग्रदूत ये } उनकी विद्त्ता पर सारा संसार |
मग्ध रहता था वे ई० १९२० से अनवरत । स्वतन्वता-संग्राम मे माग छते रहै ओौर
अनेक बार जेल-यात्रार्ये कीं । कई बार वे काग्रेस के अध्यक्ष चुने गये । जौवन के
अन्तिम दिन २७ मई, १९६४ ई० तक वे स्वतन्त्र मारतके प्रधानमन्त्री बने रहे |
नेहरू जी राजनीति के नेता होने के साथ ही बहुत बडे रेखक, ग्रन्थकार तथा
विचारक ओर कमयोग मो ये । पर्ची गौर. सह-अस्तित्व के सिद्धान्व उन्होने
ही विश्वको दिये) संसार मरके दुखी गौर पीडितं जनता.जनार्दनके छिएवे
संघषं करते रहे । समाजवादी प्रजावन्व मे उनका पणं विश्वास था । विद्वमर कौ
जनतः के वे सबसे प्यारे रेता ये { उनङो भाषा सरल नौर बोख्चारु की माषाथी)
परिशिष्टम्
ठथ{करमादिलक्षमम्
( १ ) ग्याकरण-लक्षणम्--
शब्दज्ञान जनकं व्याकरणम् ( तच्च सूत्रम् )
( २) सूत्र कक्षणम्--
अत्पाक्षरमसन्दिग्धं सारवद् विश्वतो गुखम् ।
अस्तोममनवद्यं च सूत्रं सृत्रविदो विदुः ॥
( ३) सूत्र-भेदाः--
संज्ञा^ च स्परिमाषा च उविधिनियमर्एव च।
५अतिदेशोऽधिकारश्चः षड्विधं सुत्रलक्षणम् ।।
( ४ ) वात्िक-लक्षणम्-
उक्ताऽन्दुरुक्तानां चिन्ता यत्र प्रवर्तते !
तं ग्रन्थं वातिकं प्राहूर्वातिकज्ञा मनीषिणः ॥
८ ५ ) माष्य-छक्षणम्--
सूत्रार्थो वण्येते तत्र पदेः सूव्रानुसारिभिः।
स्दपदानि च वण्येन्ते माध्यं भाष्यविदो विदुः ।
( ६ ) व्याख्यान्-लक्षणम् -
पदच्छेदः पदार्थोक्किविग्रहौ वाक्ययोजना । `
आक्षेपश्च समाघानं व्याख्यानं षड विधं मतम् ॥
१. रज्ञासूत्रम्--वृद्धिरादच्', “अदेङ्कणः' इत्यादि ।
२. परिमाषासूत्रम्--कुव्यवस्थायां सुव्यवस्थासम्पादकम् । यथा-
“आदेः परस्य, “इको गुणव द्धी ', तस्मिच्चितिनिदिष्टपूर््स्य, इत्यादि ।
३. विधिसूव्रम्--“इको यणचि": एचोऽयवायावः । इत्यादि । |
ॐ. नियमसू व्रम्-- कृत्तद्धितसमासाः, “रात्सस्य । इत्यादि ।
५. अतिदेखसूवरम्--्थानिवदादेशोऽनल्विषौः, तुज्वत्कोष्टः" । इत्यादि +
६. दधिकारसूत्रम्--“्यप् प्रातिपदिकात्", आधधातुके" इत्यादि ।
१७ सं° व्यार
११८ संस्कृतव्याकरणम्
{ ७ } आचायं-लन्नषणम्--
आचिनोति च शाखनाथंमाचारे स्थापय्छ्यपि।
स्वयं चाचरते यस्मात् तस्मादाचायं उच्यते]
( ८ ) उपाध्याय-लक्षणम् --
एकदेदं तु वेदस्य वेदाद्धान्पपि वा पुनः।
अध्यापयति वृत्यथंमुपाध्यायः स उच्यते।
( ९ ) रिष्य-लक्षणम्--
य॒ आचायंपराघींनस्तद्राक्यं पालयत्यपि |
लासने स्थिरवृत्तिश्च रिष्यः सद्धिरुदाहृतः ।
( १० ) पण्डित-लक्षणम्--
मादृबत् परदारेषु परद्रव्येषु लोष्ठवत् ।
आत्मवत् सर्वभुतेषु यः: पश्यति स पण्डितः ॥
हास्याय
( सद्धरिति }
स्वयं सुरेशः श्श्ुरो नगेशः, सखा धनेशस्तनयो गणेशः ।
तथापि भिक्षाटनमेव ज्लम्मोवलीयसौ केवलमीश्वरेच्छा ! १,
दोषाकरः शिरसि भाति गले द्विजिहुः
पाषाणजा सहचरी पञ्युरन्तरङ्गः |
दुःखं निवेदयति को भमवदन्तिकं मे
त्वं च त्रिलोचन} निमोलित-लोचनोऽसि) २}
काली कान्ता विषमनयना सवंदा युदढशीला
पत्रोप्येकः करिवरमुखः षण्मुखश्च हितीयः ।
भृत्यः श्रेष्ठः कपिवरमरुखो वाहनं वृद्ध उक्षाः
स्मारं स्मारं स्वगृहचरितं सृन्मयो विश्वनाथः)! ३
सह्खास्यो नागः स्वयमपि भवान् पच्चवदनः
षडास्यो हन्तेकस्तनय इतरो वारणयुखः।
हास्य-छ्लोकोः २५६
चिरं भिक्षावृत्तिमैवति च कथं वतंनमिति
र्वद्या पाक्त्या सममवदुमेशो विवखनः ॥ ४ ॥।
कि णतं किमु जीवनं किमु घनं का जन्म-ुः कि वयः
का विद्या क्रमु सद्म के सहचराः क वंशजाः प्रानाः ।
का माता च पितातवेति गुरुणा पृष्ठो विवाह शिवो
मालिन्येन हृदः स्वकाय मवनं त्यक्त्वा इमशाने स्थित+ । ॥
लिपि ! क्षमस्व वचनायमिदं मयोक्क-
मन्वोमवन्ति पुर्षस्त्वदुपासनेन ।
नोचेत् कथं कमलपत्रदिर्लनेत्रो
नारायणः स्वपिति पञ्चसमोगततल्पे ।। ६ ।।
शर्वाय द्रविणं ददासि कमले ! विदत क मत्से
नाऽहं मत््रिणी बुवेषु न च मे सूखे रतििदयते ।
शूर्खभ्यो द्रविणं ददामि यदहो तत्का रणं श्रयतां
विद्वान् सवंगुणेविभरुषिततनुमुंखेस्य नान्या मततिः ॥ ७ ॥
पीतोऽगस्त्येन तातश्चरणतलहतो वल्लभोञ्येन रोषा-
दावाल्यादू वित्रवर्ः स्ववदनविवरे धारिदा मे सपत्नी |
गेहं मे च्छेदयन्ति प्रतिदिवसममाकान्तप् जानि मित्त
तस्मात खिन्ना सदाऽहं द्वि जगणसदनं नाथ ¡ नित्य यजामि ॥ < ॥
जसारे खलु संसारे सारं शवलुरमन्दिरम् ।
हरो हिमालये सेते हरिः शेतं महोद्वौ ॥ ६ ॥
कमलं कमला शते हरः शते हिमालये ।
को राञ्चौ च हरिः शेते मन्ये मल्कुण (खटमर) शद्ुया ।। १०॥
सु सक्षु रघुनाथ ! यत्त्वया पयंगायि जनकस्य कन्यका ।
कायमेतदपरेण दुष्करं युकतमेतद जवंलजन्मनः \॥ ११ ॥
उत्ल्लेन्दीवराक्षी शव रवदना बिश्नती शुभ्रकान्ति,
गत्वाऽ्ो राजधानीं दशरथमवदत् केकयी कोपयुच्छ
राजा रामाभिषेकाद् विरमतु सहसरा निष्कलङ्के कुलेऽस्मिन्,
सरु-पुत्री यस्य परती स वत्ति कथं सू-पती रामचन्द्रः ॥१२॥
२६० संस्कृतव्याकरणम्
कोन याति वं लोकं मुखे पिण्डेन पूरितः,
मृदज्ञो मृखलेपेन करोति मधुरध्वनिम् ॥ १३);
चतुरः सखि ! ते भर्ता यल्लिखति तत् परो न वाचयति ।
तस्मादप्यधिको मे स्वयमपि लिखितं न वाचयति । १४ ॥
परान्न प्राप्य दुबे ¦ मा प्राणेषु दयां कृथाः ।
दुलंमानि पराच्वानि प्राणा जन्मनि जन्मनि । १५।।
या पाणिग्रहलालिता सुसरला तन्वी सुवंशोद्भवा
गौरी स्यशयुखावहा गुणवतो नित्यं मनोहारिणी ।
सा केनाऽपि हृता तया विरहितो गन्तुं न शक्नोम्यहं
रे भिक्षो, तव कामिनी ? नहि नहि प्राणत्रिया यिका ॥ १६ ॥
हे दारिद्रय ! नमस्तुभ्यं सिद्धोऽस्मि त्वदनुग्रहात् ।
पहयाम्यहं जगत् सवं नमां पद्यति कश्चन ॥ १७ ॥}
शक्कि करोति सच्ारे शीतोष्णे मषंयत्थपि ।
दीपयघ्युदरे व्क दारिद्रयं परमौषधम् ॥ १८॥
वैद्यराज, नमस्तुभ्यं यमराजसहोदर ।
यमस्तु हरते प्राणान् वैद्यः प्राणान् घनानि च ॥ १९ ॥
चितां प्रज्ज्वलितां दृष्टा वेद्यो विस्मयमागतः ।
नाऽहं गतो च मे राता कस्येदं हस्तलाघवम् ॥ २०}!
वेद्यानां ज्ञारदी माता पिता चकुमुमाकरः।
यमदंष्ट्र स्वसा प्रोक्ता हितयुग् सित् रिपुः ॥ २१॥
उपाध्यायश्च वेदश्च ऋतुकाले वराङ्गना ।
सूतिका दूतिका चव कार्यान्ते वृणवन्मता ॥ २२ ॥
सदा वक्रः सदा क्रूरः सदा पूजामपेक्षते ।
कन्यारारिस्थितो नित्यं जामाता दशमो ग्रहः २३॥४
कूर्टानि
अहं च त्वं च राजेन्द्र ! लोकनाथादुमावपि ।
बहुवरौहिरहं राजन् ! षष्ठीतत्पुरुषो मवाच् । १ ॥
क्रियाम् २६१
एको-ना' विशतिः खीणां खलानां सरयूं गता ।
विशतिः पुनरायाता एको व्याघ्रेण अक्षितः २॥
कान्ते घावयमे पादाविति मर््रा निवेदिता।
न-तयार घावितौ पादौ मतुराज्ञा न लंधिता॥३॥
केशवं पतितं दृष्टा द्रोणो हषंप्रुपागतः।
"थ ] ।
रुदन्ति कौरवाः" सवं हा, हा, केखव ! केशव ! ॥ उ ॥।
लम्बोदर ! तव चरणावादरतो यो न पूजयति।
स॒ भवति विश्वामित्रो दुर्वाषा गोतमन्वंति \ ५ ॥
क्रियागुष्ठम्
अम्लानपङ्कजा माला कण्ठे रामस्य सीतया ।
मघा बुषा च्रमन्त्यत्र प्रत्यक्षेपि क्रियापदे | १।।
पम्पास्रसि रामेण -स-स्नेह्-सविलाश्चया ।
सीतया कि कृतं साधमत्रेवोत्तरमोक्ष्यताम् \! २॥
प्रातः प्राततः समुत्थाय हौ सुनी स्वकमण्डलू :
अत्र॒ क्रियापदं गुप्तमवधिन्नह्णो वयः। ३५
सन्ध्यावन्दनवेलायां तडागान्ते टिजोत्तमैः१° ।
अत्र क्रियापद गुप्तया जानाति स पण्डितः ॥ 'ड॥
गुप्ता्युद्धिभ्रददंनम् ( प° १९३ में देखिए )
. एकेन +-ऊना = एकोना ! एकः +ना एकोना } २. ततया 1
. केशवं -के- ~+ दावं (के-जरे) ४. द्रोणः=काकः 1 ५. कौरवाः-्ृगाखा! !
. संसारस्य चतुः. दुर्वाषा-निन्यवस्व्रधारौ, ( भिदमेगा }, मोतमः-यचुः }
- प्रत्यक्षेपि-=द्िप् प्रेरणे ( तुदादिः ), प्रति + क्षिप् कर्मणि लुङ् |
- सस्नेलस्ना शौचे { अदादिः } सावे लिट् । हंसविलाखया ।
- प्रातः=ग्रा पूरणे ( अदादिः कतरि कट् } ( भ्रात्ति, प्रातः, प्रान्ि )
. ठः = इण् गतौ ({ अदादिः ) कतंरि क्ड |
9 (^ @ ~ ४
२
९,
२६२
संस्कृतव्याकरणम्
प्रहेलिका
अपदो दूरगामी च साक्षरो न च पण्डितः
अगखंः स्फुटवत्य च यो जानाति स पण्डितः ॥ ( चिदट्ले-पत्री)
दन्तेर्हीनिः शिलाभक्षी निर्जविो बहुभाषकः ।
गरुणस्यूतिसमृद्धोऽपि परपादेन गच्छति ॥ { जता
कृष्णानना न मार्जारो द्विजिह्वा न च सपिणी |
पच्चभर्वीनपाच्राली यो जानाति स पण्डितः॥ (कलम् )
वुक्षग्रवास्मी न च पक्षिराजः
| चिनेत्रवारी नच ब्रूलपाणिः।
त्वग्वस्वरघारी न च सिद्धयोगी
जलं च बिभ्रन्न घटो न मेधः ॥| ( नारियक }.
चक्री त्रिशूली न हरिनं शम्भु-
महान् बलिष्ठो न च मीमसेनः।
स्वच्छन्दचारी नृपतिनं योगी
सीतावियोयी न च रामचन्द्रः ॥ ( साद् )
एकरक्षुनं काकोऽयं बिलमिच्छन् न पल्वगः |
लीयते वधंते चेव न सष्द्रो न चन्द्रमाः | ( सई)
न तस्या दिने तस्यान्तो मध्ये यस्तस्य तिष्ठति ।
तवाप्यस्ति ममाप्यस्ति यदि जानासि तदद्र ॥ ( बाख )
सवंस्वापहरो न तस्करगणो रघो न रक्ताशनः |
सर्पो नव बिलेशयोऽखिलनिशाचाये न शूतोऽपि च।॥
बन्त्घानपटुनं सिद्धपुरुषो नाप्याश्चुगो मारत-
स्तीक्ष्णास्यो न तु सायकस्तमिह् ये जानन्ति ते पण्डिताः ॥
( खटमल }
विद्या गृषट्णां गरः
2६३
प्रासद्धिक-सुभाषितावली
“विद्या गुरूणा युरूः"
१ अदोषदोषदृषटोऽपि कायः कस्य न वल्लभः 1
२ अहो देवाऽभिद्यपरानां प्राप्तोप्यथंः पलायते ।
३ अहो निधनता सर्वापदामास्पदम्)
४ अङ्कमारुह्य सुष्चानां हन्तुः कि नाम पौरुषम् ।
५ आपदि स्फुरति प्रज्ञा यस्यघीरःसषएवह्ि।
६ उदारचरितानां तु वसुधेव कुटुम्बकम्
७ उद्योगिनं पुरषसिहगुपेति लक्ष्मीः|
८ कथाऽपि खलु पापानामलमभ्ेयसे यतः)
९ क्षणे क्षणे यन्नवतामुपैति तदेव रूपं रमणीयताया !
१० चक्रारपङ्क्तिरिव गच्छति भाग्यपङ्क्तिः)
११ जलबिन्दुनिपातेन क्रमशः पूरयते घटः,
१२ दानेन हीनाः पद्युभिः समानाः ¦
१२ दुदुंरा यत्र वक्तारस्तत्र मौनं हि श्षोमनम्।
श्न मुखं जनम्पकः सुरेन्द्रमवनेष्वपि।
१५ निरस्तपादपे देले एरण्डोऽपि द्रुमायते),
१६ न व्यापारङतेनाऽपि शुकवत् पाठ्यते बकः ।
१७ परोपकाराय सतां विभूतयः ।
१८ प्रयोजन मनुद्हिय न मन्दोऽपि प्रवतंते।
१९ प्रक्षालनाद्धि पङ्कस्य दूरादस्पर्नं वरस् ।
२० यौ यदु वपति बीजं हि लमते सोऽपि तत् फलम् 1
२१ विक्रीते करिणि किमेकरुशे विवादः,
२२ विद्वानेव विजानाति विद्रव्वन-परि भमम् |
२३ विनाशकाले विपरीतबुद्धिः ।
२४ हितं मनोहारि च दुलंमं वचः ।
“मोन सर्वाथसाघनसु'
ग्न्ण्क्ेनयः
२६४ | संस्कृतव्याकरणम्
विद्या-प्रशंसा
विद्या ददात्ति विनयं विनयाद् याति पात्रताम् ।
पत्रत्वादु धनमाप्नोति धनाद् घर्मं ततः सुखम् ॥ १ ॥
न चौरहायं नच राजहार्यं
न भ्रात्मज्यंन च भारकारि)
श ४4 क
व्यये कृते वधेत एव नित्यं
विद्याधनं सवंधनप्रधानम् ॥ २॥
मातेव रक्षति पितेव हिते नियुङ्क्ते
कान्तेव चामिरमयत्यपनीय खेदम् ।
लक्ष्मीं तनोति वितनोति च दिक्षु कीति
किन साधयति कल्पलतेव विद्या ॥ ३
विद्या नाम नरस्य रूपमधिक प्रच्छन्चगृर्तं घनं
विद्या मोगकरी यशः सुखकरी विद्या गुरूणां गरः ।
विद्या बन्धुजनो विदेशगमने विद्या परं दैवतं
विद्या राजसु पूज्यते न हि घनं विद्याविहीनः पशुः ॥ ४ ॥
कामधेनुगुणा विद्या ह्यकाले फलदायिनी ।
भ्वासे माद्री विद्या गुष्ं घनं स्मृतस् ॥ ५॥
पुस्तकस्था तु या विद्या परहस्तगतं धनम्
कार्यकाले समुत्पन्ने न सा विद्या न तद् घनम् ॥ ६॥
अन्नदानं परं दानं विद्यादानं ततः परम् ।
असेन क्षणिका तृप्निर्यावल्नीवं च विद्यया ॥७॥
विद्या समृन्नतिपथं विशदीकरोति
बुद्ध विचारविषये प्रखरीकरोति ।
कतव्यपालनपरां धियमादधाति
विद्या सखा परमबन्धुरथेह्. लोके ॥ ८ ॥
०६५
विद्या-प्रशंसा [र
घनं घनं नैव मतं बुधानां |
विचेव वित्तं मतमस्ति तेषा ।
चौरोनयां चोरथित्तं समर्थो
भपऽपहतुं न च यां सम्थंः॥॥ € ॥
विद्याघनं शरेष्टघनं तन्म
वधते लमितरद् घनम् ।
दानेन वधते नित्यं न भाराय च नीयते | १०॥
तपो विद्या च विप्रस्य निःश्रेयसकरं पर म् ।
तपसा किल्विषं हन्ति विद्यथाऽमृतमश्नुते ॥ ११॥।
इस्तक-सेरक्चरणपरकारः
( १)
सम्भरष्यं सदपत्यवत् परकराद् रक्ष्यं च सुकषेत्रवत्
संशोध्यं ब्रणिताङ्धवत् प्रतिदिनं वीक्षयं च सन्मित्रवत् ।
बध्यं बध्यवदन्छ्यं॒दृदगुणेः स्मर्य ह्रेर्नामवद्
यः ‰ ति ५ ( घ । )
नवं सीदति पुस्तकं खलु ददाम्येतद् गुरूणां वचः 1 (युना पू.”
( २)
तेलाद् रक्ष जलाद् रक्ष रक्ष मां कीटकादपि ।
लुष्ठकेभ्यः सदः रक्ष॒ चेवं कदति पूस्तकी ॥
२६६ संस्कृतव्याकरणम्
नीति-चन्द्रिका
( संकलित )
(म) अद्धिगत्राणि शुध्यन्ति मनः सत्येन शुध्यति ।
विद्या-तपोभ्यां भूतात्मा बुदिर्ञानिन शुध्यति ॥
अधना धनमिच्छन्ति घनं मानँ च मध्यमाः
उत्तमा मानमिच्छन्ति मानो हि महतां घनम् ॥
अनारोग्यमनायुष्यमस्वग्यं चाऽतिभोजनम्।
अपृण्यं लोकविद्विष्टं तस्मात् तं परिवजंयेत् ॥
अनेके फणिनः सन्ति भमेकभक्षणततराः।
एक एव हि शेषोऽयं घरणीघरणक्षमः\।
अमन्त्रमक्षरं नास्ति नास्ति मूलमनौषवम्।
अयोग्यः पुरुषो नास्ति योजकस्तत्र दुलमः॥
अथवन्तं वरं नित्यं पञ्चभिध्तेन्ति शत्रवः ¦
राजा चौरश्च दायादा भूतानि क्षय एव च॥
अर्थाः पादरजोपमा, मिरिनदी-वेगोपमं यौवनम्,
आयुष्यं जललोल विन्द् चपलं, फेनोपमं जीवितम् ।
ध्म योन करोति निन्दितमतिः स्वर्गाऽगंलोदढाटनं,
पश्चात्तापयुतौ जरापरिगत्तः शोकाग्निना दह्यते ॥
अहिसा सत्यमस्तेयं शौचमिद्धियनिग्रहः
दानं दमो दया क्नान्तिः सर्वेषां घमंसाधनम् ॥
( आ ) ादित्यस्य गतागतेरहुरहः संक्षीयते जीवितं,
व्यापारर्बहुकायंमारगुरुमिः कालो न विज्ञायते ।
दृष्ट्रा जन्म-जरा-विपत्तिमरणं त्रा्त्च नोदद्यते
पीत्वा मोहमयीं प्रमादभ्दिरायुन्मत्तभरूतं जगत् ॥
भासनात्-शयनाच्चेव संजल्पात् सह मो जनात् ।
पुंसां संक्रमते पपं घटाद् घटमिवोदकम् ॥
नीति-चच्िका
२६७
( ह ) इृक्षुदण्डास्तिलाः क्षुद्राः कान्ता हेम च मेदिनी ।
चन्दनं दधि ताम्बूलं मदनं मुणवदंनम् \\
( उ ) उद्यमेन हि सिध्यन्ति कार्याणि न मनोरथे
न हि सुप्रस्य शिहस्य प्रविशन्ति सुखे मृगाः ।!
उपाजितानां वित्तानां व्याग एव् हि रक्षणम् ।
तडागोदरकस्थात्तां परोवाह इवाम्मसाम् ॥
( छः ) ऋणकर्ता पिता शत्रुर्माता च व्यभिचारिणी |
मार्या रूपवती श्नुः पुत्रः शत्रुरपण्डितः #
छणलेषं ग्याधिलेपं चाऽग्िलेषं तथेव च ।
पूनः पुनः प्रवर्धन्ते तस्मात् शेषं न कारयेत् ॥1
( क ) काचः काञ्चनसंसर्गाद् घत्ते मारकतीं चुतिम् ।
तथा तत्छन्चिघानेन सूर्यो याति प्रवीणताम् ।!
कीटोऽपि सुमनःसङ्गादारोहति सतां क्िरः।
अदमाऽपि याति देवत्वं महद्धि: सुप्रतिष्ठितः ॥
कुचेलिन दन्तमलोपधारिणं
बह्वासिनं निष्ठुरवाक्यभाषिणम् |
सूर्योदये चास्तमयेऽपि शायिनं
विमुच्छति श्रीरपि चक्रपाणिनम् ॥
कुले कल्कः कवले कदन्नता सुतः कुबुद्धिमंवने दरिद्रता ।
रुजः शरोर कलहप्रिया प्रिया गृहाग्य दुगंनयः षडेव ।}
केयूराणि न भूषयन्ठि पुरुषं हु"रा न चन्द्रोज्ज्वला
न स्तां न विलेपनं न कुसुमं नालंकृता मधजा; |
वाण्येका समन्कुरोति पुरुषं या संस्कृता वायंतं
क्षयन्ते खलु भूषणानि सततं वः गृणे भूषणय् ॥\
कोवा ज्वरः भ्राणभृतां हि चिन्ता
मूर्खस्तु भ यस्तु विवेकहीनः ।
कार्या त्रिया का क्िदवविष्णुभक्तिः
फ जीवनं दोषविर्वाजितं यत् \\
२६८ संस्कृतव्याकरणम्
क्षमा शख्ं करे यस्य दजन: कि करिष्यति ।
अवृणे पतितो वभिः स्वयमेवोपञ्चाम्यति ॥
सुघासमा नास्ति शरीरवेदना
चिन्तासमा नास्ति शरीररोषणा।
विद्यासमा नास्ति क्रीरभूषणा
वृत्त्या समा नास्ति शरोरषोपणा \
( च ) चिता चिन्ता द्रयोमंध्ये चिन्ता ह्येव गरीयसी ।
चिता दहति निर्जविं चिन्ता चेव सजीवकम् ॥
( द ) दारिद्रचाद् हियमेति हौपरिगतः सत्वात् पररिश्रक्ष्यते
निःस्वः परिभूयते परिभवाचिवंदमापद्यते |
निविण्णः शुचमेति लोक पिहितो बुद्धया परित्यज्यते,
निवुंद्धिः क्षयमेत्यहो, निधनता सर्वापदामास्पदम् ॥
दिवा पश्यति नोलूुकः काको नक्तंन परयति ।
अपुवंः कोऽपि कामन्वो दिवां नक्तन परयति ॥
द्जंनः परिहतंव्या विद्ययाऽलङ्कुतोऽपि सन् ।
मणिना भूषितः सपः क्िमसौन भयद्कुरः॥
(घ) घनेन क्रियो न ददति चाऽदनुते,
बलेन कि यश्च रिपून् न बाघते।
श्रतेन कि यो न च घमंमाचरेत्,
किमात्मना यो न जितेन्द्रियो भवेत् ॥
घर्मख्याने इमशाने च रोभिणां या मतिभवेत् ।
सा संवंदेव तिष्ठेच्चेत् को न मूच्येत बन्धनात् ॥
(न) न गृह ग्रृहमित्याहुः तुलसौ गृहद्च्यते।
सदनं तुलसीहीनं इमश्ानान्नात्िरिच्यते ॥
न तेन वृद्धो भवति येनाऽस्य पलितं शिरः।
यो वे गवाप्यघोयानस्तं देवाः स्थविरं विदुः ॥
नदीनां शल गरणीनां नखिनां श्यृङ्खिणां तथा ।
विश्वासो नेव करततंग्यः ब्लोषु राजकुलेषु च |
नी ति-चन्दरिका
२६६
न विषादे मनः कायं विषादो बलवत्तरः)
विषादो हन्ति पुरुषं बार ऋद्धं इवोरगः ॥
` ल हि ज्येष्ठस्य ज्येष्ठत्वं गुणेज्यं्त्वमूच्यते ¦
केतकौवरपत्रेषु लघुपत्रस्य गौरवम् ॥
नात्यन्तं सरले म्षव्यं गत्वा पश्य वनस्यलोम् ।
लिद्यन्ते सरलास्तत्र कुञ्जास्तिष्ठन्ति पादपाः ॥!
नाऽघमंश्चरतो लोके सद्यः फलति गौरिव ।
छने रावतंमानस्त॒ कतुर्मृलानि कृन्तति ॥
नाऽवामिके वसेद् ग्रामे न व्याधिबहुले भृशम् ।
नैकः प्रपचेदघ्वानं न चिरं पवते वरेत् ॥
नास्ति कामममो व्याघिनास्ति मोहसमो रिपुः ।
नास्ति ऋछोषसमो व॑ह्धिर्नास्ति ज्ञानात् परं सुखम 11
निन्दन्तु नोतिनिपूणा यदि वा स्तुवन्तु.
ल्मः समाविशतु गच्छ्तु वा यथेष्टम् ।
अचैव मरणमस्तु युमान्तरेवा
न्याय्यात् पथः प्रविचलन्ति पदं न धीरः ६
निर्वाणदीपे कि तेलदानं
चोरे गते चा किम सावकषाचय् ¦
वयोगते कि वनिता-दिलासः
पयोगते कि खलु सेतुबन्वः
परवादं परद्रव्यं दरतः परिवजयेत् ।
पापालिवारयति योजयते हिताय `
सुद्यान् निगरहति गणान् प्रक्टीकर्यो
आपद्गतं च न जहाति ददाति लोके `
सन्मित्रलक्षणमिदं प्रवदन्ति सन्तः
"५ ॥ च त्
दं वयसि तद् कर्यद् येन वृदः सुखं वेत ।
9
यावत्नीवेन ततु कुर्याद् येन प्रतय सु
ष
५
<
२७०
संस्कृतव्याकरणम्
प्रायश्चित्तं चिकित्सां च ज्योतिषं धम॑निणंयः
विना शाण यो बरूयात तं विद्याद् ब्रह्मघातशम् ।
प्रायेण श्रौमतां लोके मोक्त शक्तिनं विद्यते |
काष्ठान्यपि हि जीर्यन्ते दद्द्रणां च सर्वषः ॥
प्रारभ्यते च खलु विघ्नभयेन नःचैः,
भ्रारभ्य विघ्नविहता विरमन्ति मध्याः ।
विभ्नेः पुनः तुनरपि प्रतिहन्यमानाः
प्रारन्धड्त्तमजना न परित्यजन्ति
( व ) ब्राह्मणोऽपि मनुष्याणामादरत्थश्चेव तेजसाम् ।
शिरोऽपि सवंगत्राणां व्रतानां सत्यमुत्तमम् ॥
( भ ) भोजनान्ते पिवेत् तक्रं वासरान्ते पिवेत् पयः|
निशान्ते च पिबेद् वारि त्रिभी रोगन जायते)
(म) मक्षिका मञ्ञको वेश्या मुषकः पचकस्तथा |
ग्रामणीगंणक्श्चैव सप्िते परभक्षकाः ॥
मक्षिका व्रममिनच्छन्ति धनमिच्छन्ति पाथिवाः।
नचा: कलहमिच्छन्ति शान्तिमिच्छन्ति साधवः |
मनःरोौचं कमंशौचं कूलक्षौचं तथैव च।
शरोरशोचं वाक्शौचं शौचं पच्वविधं स्मृतम् ॥
पच्वस्वेतेषु शौचेषु हृदि लौचं विशिष्यते,
हदयस्य तु शौचेन स्वर्गं गच्छति मानवः।
म्सेव कृतं पां न शरीरकृतं कृतम् ।
वेनंवाऽऽलिङ्गिता कान्ता तेनैवाऽऽलिङ्गिता सुता ॥
मनो मुरो मेघो मानिनी मदनो मरत् |
मा मदो मकटो कत्स्यो मकारा दश चञ्चलाः ॥
मनो हि जगतां कठं मनो हि पुरुषः परः|
मनकृतं कृतं लोके न॒ शरीरकृतं कृतस् ॥
माता रात्रः पिता वैरी येन बालोन पाठितिः।
न शोमते सभामध्ये हंसमध्ये बको यथा ॥
नौ ति-चन्दरिका २.७१
मादृवत् परदारेषु परद्रव्येषु लोष्टवत् ।
आत्मवत् सर्वभूतेषु यः प्यति स पण्डितः ॥\
भित्र प्रीतिरसायनं नयनयोरानन्दनं चेतसः'
परपर यत् सुखदुःखयोः सह भवेम्मित्रेण तद् दुरुभम् }
ये चाऽन्ये सद्ृदः समूृद्धिसमये द्रव्याभिलाषाकरला-
स्ते स्व॑र मिलन्ति तत्त्वनिकषग्रावा तु तेषां विपत् ॥
मत्युशरिमेषि फि शठ, भीतं ुञ्ति कि यमः)
अजातं नैव गृह्भयति कुर यल्लमजन्मनि ॥
(य) यथ) ह्येकेन चक्रेण न॒ रथस्य गतिभ॑वेत् ।
एवं पुरुषकारेण विना देवंन सिध्यति \\
धस्या्थस्तस्य मित्राणि यस्यार्थास्तस्य बान्धवाः)
यस्यार्थाः स पुमांल्लोके यस्यार्थाः स हि पण्डितः \\
थावत् स्वस्थ्िदं कलेव रगृह यावच्च दूरे जरा,
दावचचेन्द्रियश्षग्किरप्रतिहता यावत् क्षयो नायुषः ।
जात्मश्रेयसि तावदेव विदुषा कायैः प्रयत्नो महानु,
प्रोरीप्े मवने तु कुपडननं परतफुच्मः कीटकः \)
( र ) रूपयौवनसम्पन्ना विशालकुलसम्भवाः ¦
विद्याहीना न शोभन्ते निगंन्वा दव किशुकाः ॥।
{व} वरं वनं उयाश्रगजेन््रदेवितं द्रुमलयं पकफलाम्बुमो जनय ¦
तृणानि शय्या परिघानवल्कलं न बन्धुमध्ये घनही नजो वनम् ।\
विद्रस्दं च नृपत्वं च नेव तुल्यं कदाचन
स्वेदेकले पूज्यते राजा विद्वान् स्त्र पूज्यते ॥
वेपथु मलिनं वव्रं दीनां वाग गद्गदः स्वः: ।
मरम यानि चि्लानि तानि चिह्ञानि याचके 1\
वैद्या वदन्ति कफपित्तमरद्विकारा
ज्योतििदा ग्रहगत्ति= परिवतंयन्ति ।
भूताऽभिषंग इति भूतविदो वदन्ति
प्रारज्धक्भं बलवन्मुनयो वदन्ति ॥
२७२ संस्कृतम्याकरणम्
(श) शक्यो वारयितुं जलेन हतथ्ुक् चत्रेण सूर्यातपो
नागेन्द्रो निरिर्ताङ्कशेन समदो दण्डन गोगरदभौ ।
ग्याधिभषजसंग्रहेशच विविधेमंन्वप्रयोन्षषं
सवस्योषधमस्ति शाखविहितं मूखंस्य नास्त्यौषघम् ॥
शतं विहाय भोक्तव्यं सहुलरं स्नानमाचरेत् ।
लक्षं विहाय दातव्यं कोटि त्यक्त्वा हरि भजेत् ॥
दाने: शनेस्तुः भोकव्यं स्वयं वित्तमुपाजितम् ।
रसायनमिव प्रज्ञेहंलया न कदाचन)
शाखाण्यघीत्यापि भवन्ति मूर्खां
यस्तु क्रियावावु पुरूषः स॒ विदान् ।
सुचिन्तितं चौषधमातुराणां
न नाममात्रेण करोत्यरोगम् ॥
शरत्वास्पृष्टराचदृष्टरा च भुत्वा घ्रात्वाचयो नरः।
न हृष्यति रलायति वा स विज्ञेयो जितेद्धियः।॥
( घ ) सन्तोषस्तिषु कर्तव्यः स्वदारे भोजने धने ।
तरिषु चैव न कतव्यो दाने तपसि पाठने ॥
सम्पदि यस्य न हर्षा विपदि विषादो रणे च धोरस्वम् ।
तं शरुवनत्रयतिलकं जनयति जननी सुतं विलरय् ॥
सवंलक्षणहीनोऽपि यः सदाचारवाश्नरः।
श्रद्धघानोऽनसूयश्च रतं वर्षाणि जीवति ।;
छवाश्र-प्रतिज्चा
पठनात् पाठनाच्चैव प्रचाराद् व्यवहारतः ।
रक्षिष्यामि प्रयलेन स्वीयं सारस्वतं निधिम् ॥ १॥
पठन, पाठन, प्रचार तथा व्यवहार इन उपायोसे रै यत्नपू्वंक राष्टिय अपनी
सारस्वत निधिकी स्क्षाकेरूगा। १॥
मनूपदिष्ट-मागण विद्या-चारित्र-संयुतः ।
चरित्रं हिक्षयिष्यामि पथिष्यां सवंमानवान् ॥ २॥
श्च्या अर चरित्रसे युक्त होकर मै मनुके उपदेशानुसार पुथिवोके समस्ते
मानवोको चरित्रकी रिक्षा दूंगा ॥\ २१
हिताय सवेजगतो भारतीयायं-संस्कृतिम् ।
पुनः प्रचारयिष्यामि समस्ते पुथिवातले ॥ ३।।
समस्त जगतके कल्याणके लि मँ सम्पूणं पृथिवीमंडर पर मारतीयं आयं
संस्छतिका पुनः प्रचार करूगा ॥ ३ ॥
सर्वान् सामाजिकान् दोषान् कू रीती रखिलास्तया ।
नाक्शयित्वा करिष्यामि समाजं च समुज्ञ्वलम् ॥ ४॥
समाजे भ्रचक्ति समस्त दोषों तथा समी कुरीति्योको नट्कर मँ समाजको
सद प्रकारसे निर्दोष तथा निमंल.बनाऊगा 1} ४।।
सवं प्राच्यं तथा नव्यं ज्ञानं विज्ञानमेव च।
ज्ञात्वा सम्यग् गुणेस्तेषां शाघयिष्ये जगद्धितम् । ५ ॥
समस्त प्राचीन तथा नवीन ज्ञान-विज्ञानका समुचित रूपसे अध्ययन कर
उनके गुणों गौर उनकी निर्दोष कल्याणकारी मन्यतां से जगत् का हितस्ाधन
करूगा | ५॥
२७४ संस्कृतव्याकरणम्
|
जञाने सत्यं खदाचरं स्नेहं न्यायं च सवंतः।
स्थापयित्वा करिष्यामि सुखशान्तिमयं जगत् ॥ ६ ॥
ज्ञान, सत्य, सदाचार, सह् तथा न्यायका सवत्र स्थापन एवं प्रचार कर
जमतको सुख जौर शांतिमय बनाङगा।! ६
आत्मज्ञानेन विज्ञानं सदाचारेण क्षणम् ।
बुद्धया धर्मं च संयोज्य करिष्ये विश्वमङ्गलम् ॥ ७ ॥
विज्ञानके बआत्मज्ञानसे, शिक्षको सदाचारते तथा धममंको बुद्धिसे संयुक्तकर
समस्त विश्वकरा म ङ्खल-साधन करूंगा ।। ७ ॥
त्यक्त्वा सङ्ोणतां सर्वां सदा भरुभानमास्थितः।
उच्चलक्ष्यो विशालात्मा वर्तिष्ये लोकसंग्रह ॥। ८ \
संकीणंता्ओंका त्यागकर सदा भूमाको हो हृष्टिमे रखते हुए उच्च लक्षण एवं
विश्यार हृदय हो कर लोकसंग्रहमे निरत रहुगा ।। ८ ॥
नेतृत्वं शासनं शखे सेवां साहित्यमेव वा ,
गृहीत्वा राष्ट्सेवायाश्चरिष्ये त्रतमृत्तमम् ॥ € ॥
नेतुत्व, रासन, शस्त्र, सेवा अथवा साहित्य के माध्यम से राष्टूसेवा के श्रेष्ठ
तका पार्त करतारटंगा ॥\९॥
( श्छो° १-९ प° वासुदेव द्विवेदी, सं वालक -सावंभौम संस्कृत प्रचार कार्याख्य,
वाराणसी से प्राप्त )
इति मिथिला" महीस्थदरभंगामण्डङान्तगंत "तरनी म्रामवािज्लास्वा्थंदिवाकर-
पण्डित राजश्रीजयदत्तञ्ञाल्र्मात्मज-पण्डितश्री मदनन्तखालल्ञारमं सूनुना
विद्या-मारती-प्रदोप-सरस्वती-चतुश्यजनकेन पण्डितरामचन्द्रक्षा
व्याकरणावचार्येणं सम्पादितं "संस्कृतव्याकरणम्" समक्तम् ।
प्रदल पत्राखि
प्रथमा परीक्षा : संस्छृत विश्वविद्यालय
२९६४
१. निम्ननिद्िष्टगद्यभनेषु केषांच्वित् त्रयाणां हिन्दीमाषया अनुवादः कायं:---
(क) यो मनुष्यो यत्र जन्म रभते, सा तस्य जन्म मूमः । जन्मभूमिः
मनुष्यस्य सव॑दैद खःदरस्य पात्रं मवति । यत्र कुत्रापि गतो मनुष्यो जन्मभूमि सदा
स्मरत्येव ! तहृ्चनस्यामिलाषः तस्य हृदये वतते भारतवर्ोऽयमस्माकं जन्म-
मभि: । मारतवर्ष्॑ास्माकं देशः । स्वदेशस्य छते सर्देषां हृदये सम्मानः शादर
मवति ।
( ख ) सा विद्या अस्ठि, यस्याः प्रसादाज्जनो विनीतो मवति । संस्कृतविद्यया
हि जनो विनीयते । यथा संस्कृतमाषा विनयमादधात्ति, न तथाऽपरा माषा । देव-
वाणीपदाभ्यासपराः पण्डताद्छात्राछचात्र प्रसाणम् । यावन्त. संस्कृतमाषाऽच्यःयिनः
विनीताः सत्यथानुगामिनश्व मवन्ति, न तावन्तोऽन्यमाषाघ्यायिन इति ! विनयः
सत्पथानुविता च प्रधानो पुणः | एतदथंमपि सव॑प्रकारेण संस्कृतस्य ्रचारः
क्तव्यः ।
( ग } सस्ति दाक्षिणात्ये जनपदे पाटल्ुर्ं नाम लगरम् ॥ तत्र मणिभद्र
ष्ठो प्रतिवसति स्म । तस्य च घर््पथंकाममोक्चकर्माणि करुवंतो विधिवत् घनक्षयः
सञ्जातः } ततो विमवक्षयात् अपमानपरस्परया प्रं नवषादं गत्तः । बथाच्यदा रत्रा
सुष्ठधिन्तितवानु--अहौ ! धिगियं दरिद्रता । उक्तच - रीर शौचं क्षान्तिर्दाक्षिण्यं
मघ्रूरता कुरे जन्म । न विराजन्ति हि स्वे वित्तविहीनस्य पुरुषस्य । |
(व) (3) रामः--केयुयंवद {.
(३; } लक्ष्मणः--नाय नाथ † किमिदं, दासोऽस्मि ते रक्ष्मणः |
( २४ ) रामः-- कोऽहं वत्स ? |
( ३५ ) लक्ष्मणः स आयं एव भगवन् |
(०८) रमः--बायंः सकः?
{ ) लक्ष्मणः--राघवः !
( प्प ) रामः--# कुर्मो विजने वने तत इतः ?
२७६ संस्कृतव्याकरणम्
( ७) } लक्ष्मणः-- देवी समृदरीक्ष्यते ।
(3 ) रामः--कः देवी ?
( ) लक्ष्मणः--जनकाधिराजतनया ।
(ॐ ) रामः-हा) हा ¦ प्रिये जानकि |
(ङः) ( ; ) बलवती शिरोवेदना मां बाधते ।
(7 ) आज्ञा गुरूणामविचारणीया |
(2४ ) सागरं वज॑यित्वा कुत्र महानद्यवतरति |
( 3० ) विनाद्यधर्मषु विषयेषु सनो मा सत्तिवेशय ।
( * ) अस्मात्स्थानात् पदात्पदमपि न गन्तव्यम् ।
( ४; , न कूपखननं युक्तं प्रदीपे बा्धिना गृहे ।
{ ५१ } बद्धौ घटो घोषमुपंति नूनम् ।
( ०५४ } महानु महत्येव करोति विक्रमम् ।
{ 1 ) पयः पानं भ्ुजङ्कानां के गरं दिषवद्ध॑नम् ।
(>) एका क्रिया हचथंकरी प्रसिद्धा ।
` २. अधोऽद्धतहिन्दीवाक्येषु केषाख्वित् अष्टानाम् वाक्यानाम् संस्कृतभाषायाम्
अनुवादः विषेयः--
( कं ) देवदत्त अपने पुत्रके साथ घर जाताहै } वहां उसके पास मामके
पाच पेडरहै।
(स्र ) दशरथकेचारोंपुत्रोमे राम बडेये। उन्होने लङ्का जाकर रावण
कोमाराथा।
(म)र्मे आज दही नगर जाऊंगा गौर वहां नाटकं देखंगा।
( घ } जहां सत्य रहता है वहां विजय होती है 1 बतः युद्ध मे मारतवषं कौ
विजय होगी । |
( ड) तुम लोग देखो- घडा बनाने वारा आ रहा है ।
(च) भित्र | क्यास्मरणकरतेहोकि हम छोग वन में छातेये।
( छ ) चारपाई पर बैठकर गुरु को प्रणाम नहीं करना चाहिये ।
( ज ) मरुन्वती ने कहा-- सीता ! मै आशीर्वाद दे रही ह- तुम पुत्रवती ह !
(क्ष) क्यार्मे जां? बापकी क्याबाज्ञाहै ?
प्रमा परीक्ष : प्रपत्र २ 99
( अ ) उख अनड्वानु के तीन ही पर थे ।
{ट ) हम खोगों को माता का अदर अवश्य करना चाहिये ।
, ठ ) य्ह, वह, कहा, एेखा, जंघा भादि न्द अध्यय ई।
। ड ) सत्य बोटो । स्वच्छ रहो } स्प छिखो । डरो मत । तुम मनुष्य हो ।
(ड) मै अण्या । वह भाज देता था । यह बदेपा , तुम रोग छिखोगे ।
दो बालिका्ये मायेगी |
१६६५
१. निम्ननिदि्संस्कृतमागस्य हिन्दो भाषयानु वादो विषेयः -
कर्मिथिदधिष्ठाने शुदधपटो नाम रजकः प्रतिवपति स्म । यस्य च गद॑म एको-
ऽस्ति सोऽपि चाामावादतिदुवंख्तां मतः | जय तेन रजकेनट््यां परिभ्रमता
मृतव्याघ्रो हृष्टः } चिन्तितं च-- अह ! शोमनमापतितम् । अनेन व्याघचमंमा
प्रतिच्छाद्य रासमं रात्रौ यवेषु उत्लक्ष्यामि । येन ध्वाघ्र मत्वा समापवतिनः
क्ेवपाछा एनं न निष्कासयिष्यन्ति । तथानुष्ठिते रामो यथेच्छया यवसमक्षणं
करोति । भत्यूपषे मूयोऽपि रजकः स्वाश्रयं नयति ।'
२. अधोलिचखितः संस्कृतगयांशः हिन्दोमाषया अन् दचताम् --
सताम् आचारः सदाचार इत्युच्यते । सज्जनाः विद्धाशौ यथा अाचरन्ति तथैव
आचरणं सदाचारो मवति ! सज्जनाः स्वकोयानि इन्द्रियाणि वे कृत्वा सर्वः सह
िष्टताप्वकं व्यवहारं कुवन्दि । ते सत्यं वदन्ति, असत्य माषणात् विरमन्ति. मातुः
पितुः गुरुजनानां वृद्धानां ज्येष्ठानां च आदरं कुवन्ति, तेषामान्ना पारयन्ति, सत्कमंयि
भ्रवत्ताः सवन्ति | |
३. अधोऽद्धितहिन्दोसन्दमंस्य संस्कतमाषायामनुवादः कायंः-
विद्याकी चोमा धर्मस होतीदहै। विद्व होकर्मा जो माचारवानु नहीं
होता उको विद्या व्यथं है । विद्या से केवल ज्ञान बद्ता दहै | क्रिया के विना ज्ञानं
भार दहै। जाचारसे मनुष्य सत्कार्य में प्रवत होता दै । प्राचीन समयमे अचार
की प्रतिष्ठा थी । ।
४. संस्कृतमाषयाऽनदयताम् निम्नाङ्धितियो हिन्दोप्रसङ्ख:-
ट्दवर पाप ओर पुण्य को देखता है । सत्य बोलनेसे मनं शुद्ध होता दै)
आचीौन काल मे धमंका राञ्यथा) सब लोग आपसमेत्रेम करते ये । बलवान
२७८ संस्कृतव्याकरणम्
निब॑लों को चहीं सताते ये । स्त्र्या मी विद्या प्रहुण करती थीं । कृपा करके इर
पत्रकोप्टदो।
४. निम्ननिदिश्विषयेषु कमप्येकमवलम्ब्य संक्षिप्तः निबन्धः लेख्यः-
( क } दादरथेः रामस्य जीवनम् ।
( ख } राणा प्रह्नापस्य चरितम् ( राज्ञः प्रतापस्य ) |
( ग } महात्मागान्धिवृत्तम् । ( ध } विद्या ।
१६६९
१. निम्ननिदिष्ट संस्कृेतमागस्य हिन्दी भाषयानुवादो विधेयः-
कस्मिश्चिद्रने चतुदन्तो नाम महागजो यूथाधिपः प्रतिवसति स्म । तत्र कदा-
चित् महत्यनावृषटिः सञ्जाता प्रमतवर्षाणि यावत् । तया तडागह्ृदपल्वलसरांसि
ओोषमुपगतानि । अथ तैः सस्तगजे; स गजराजः प्रोक्तः -' देव ! पिपासराकरुला
गजकरमा मृतप्रायाः, अपरे मृताश्च ! तदन्विष्यतां कश्चिज्जलाशयो यत्र जर्पानेनः
स्वस्थतां ब्रजन्ति 1
२. अधोलिखित: सस्छृतगदचांशः हिन्दीमाषया अनचताम्--
सतां सङ्गतिः सत्स द्धतिः कथ्यते । ये सज्जनाः साधवः पवित्रात्मानः सन्ति,
तेषां सङ्गत्या मनुष्यः सज्जनः साधुः शिष्टश्च मवति ! ये दुजनाः सन्ति तेषां सङ्ख्याः
मनुष्यो दुजंनो भवति, पतनं विनाशं च प्राप्नोति । ये सज्जनं; सह उपविच्न्ति
तिष्ठन्ति उत्तष्टन्ति खादन्ति पिबन्ति च, ते तथैव स्वमाव धार्यन्ति । मनुष्यस्य
उपरि सङ्गतेः महान् प्रमावो भवति । याह्चैः पुरषं; खह स निवसति, तादश एव
स मवति । उक्तन्च -“संसगंजा दोषगुणा भवन्ति |" | |
३ अधोऽङ्कितहिन्दीसन्दमंस्य संस्कृतभाषायामनुवादः काय॑; -
वे जड्के दोडते हए धर जा रहे ह! तुम ॒दोनां मोजन करके यहु कब
बावोगे { सीता मौर लक्ष्मण के साथ राम वन को गये | श्रौरामचन्द्रने शङ्क्
को पूजा करके लका मे प्रवेश किया । तुम यहाँ शीघ्र अमो ।
| अथवा
म सिहिसे नहीं उरता हुं, दुज॑नों से उग्ता हूं | गवो में मृखंता अधिक है}
दूसरे की निन्दा मत करो, निन्दा पापदै। वह सायकिछसे ( द्विचक्रिकया )
पाञ्छाला जाता है गौर रेद खेलने में व्यस्त रहता है ।
पू वंमध्यमा परीक्षा : प्रहनपत्र २७९
४. संस्कृतमाषयाऽन्य ताम् निम्नाङ्कितो हिन्दी प्रसङ्खः--
नौकर की सेवा से माकिक प्रसन्न होता है } वह् आया ओर तुरन्त ही चोन
के साथ चछा गय | काम करके जो मनुष्य थक जाता दहै उस पर स्वं कै रहने
वाटेदेव कृपा करतेर्ह। हमे देय की रक्षा अवश्य करनी चाहिये ।
५. निन्ननिदिष्टविषयेषु कमल्येकमवलम्ब्य संक्िक्ठः निबन्धः संस्कृतमाधााम्
ठेख्यः -- |
( क ) कृष्णः गीतोपदेश्चकः ( द्र ° पृ०२२१)}( ख) जानको जनकात्मजा
( द्र° पृ २४१)1 (ग) काल्दिारः}( घ्) पं० मदनमोहनमालवीयः ( ढ°
पु० २६२ }} (ड) संस्कृतमाषा { द्र° प° १९७ ) |
प्वंमध्यमा वरोक्षा : संस्कृत विर्वविद्यालय
१९६२
१. अधोक्िखितस्य संरछृतसन्दमंस्य हिन्दी माषयाऽनुवादः कार्यः--
पूरा सम्ये प्रजापत्तिनिधिमृताः परोपकारपरायणा स्वार्थंगन्धर्न्या ब्राह्मणा
एव नियमनिर्मातार अन्, राजानस्तु ठानेव नियमान् स्वयं परिपाख्यन्वः
प्रजासु प्रचारयन्ति स्म | प्रजाप्रतिनिधयो जह्यणा मन्विपदं न्ययुज्यन्त ! मन्वि-
मण्डलपरामं मन्तरेण किमपि राज्यकायंमनुष्ठातुं नाशक्नुवन् राजानः । बौद्धग्रन्येषु
विलोक्यते यत् श्रोमाच् अयोको महाराजा निखिकं स्वीयर'ज्यं बौद्धसंघाय दालु-
मंच्छतु, परन्तु तदोयो मन्वो राधागृ्तस्तमेवं करणान््यवेधात् । प्रजाहितविर-
दाञ्ऽचरणाद् बहुच शक्तिश्ालिनोऽपि राज्ञो मारतीयाः साज्राज्यछिहाचनात्
पातितवन्त एव । |
२ अधस्तना हिन्दीनिबन्धः सस्कतेऽनुव्रा्यः-~
आर्यो ने गनेक कष्ट सह॒ कर बड़ परिश्रम से अपनो इष सर्वोलकष्ट संस्कृति को
रक्नाको दह । इसके मुरक्षित रहनेसेन केवर भारतका दही. वरन विश्वभरक्ा
अब तक कल्याणहो सका ओर मदिष्यमे मा होता रहेगा! इसी बायंसंस्कृति
के कारण समस्त विश्वमे भारत कास्थान चाह} मारतोयस्ासन-सृत्रके खम
सञ्चालकों का यह् कतंग्य है किवे इसको विशेषता को सावधानीसे रक्षा करे |
२२० ` संस्कृतव्याकरणम्
विटि शासनकाल म इस पर विदेशी सस्कृति की थोड़ी वहत धूर पड़ गई है !
हेम भारतीयों का कतव्य है किं उसे अविलम्ब क्षाङ्-पोंछ कर साफ कर दे, जिसे
इप्च दिव्य संस्कृति के प्रकाश से भङ्खि विश्च पुनः उज्ज्वल हो उठे |
१६६३
१. निम्नङ्खित विष्यो मेसे किसौ एक पर पाच पृष्ठो में एक निबन्ध
लिियेः-
(क) दीपावली ( द्र° पृ० २११) (ख ) महात्मा गाँधी ( द्र° पुर
२३१) । (ग) वाराणसी नगरी ( द्र० प° २१४) (घ) जीवन मे
सदाचार का महत्व ( द्र ¶० २१९) } (ड) आपका प्रिय ग्रन्थ ( द्र० पृण
२२१) । (च) विज्ञान गौर मानव ( द्र° पृ २१० )।
२. निम्नल्चित उद्धरणोमेसे किसी एक का अनुवाद रुद्ध ॒हिन्दी में
कोजिये-
( के ) करिमधित् अधिष्ठाने ब्रह्मदत्तनामा ब्राह्मणः प्रतिवसति स्म। सच
प्रयोजनवत् ग्रामे प्रस्थितः स्वमात्रा अभिहितः यत् वस्स कथमेकाकी व्रजसि ?
तदन्विष्यताम् कथिद्वितीयः सहायः । स आह अम्ब मा मैषोः निरूपद्रवोऽयं मार्गः ।
कायेवशात् एकाकी गमिष्यामि । अथ तस्य तं निश्वयं ज्ञात्वा समीपस्थवाप्या!
सकाात् ककटमादाय मावा अभिहितः वत्स अवस्यं यदि गन्तव्यम् तदेष
कृकंटोऽपि सहायः मवतु । तदेनं गृहीत्वा गच्छ । सोऽपि मातुवंचनात् उभाभ्यां
पणिम्यां तं संगृह्य कपु रपुटिकामष्ये निधाय पात्रमघ्ये संस्थाप्य रीं प्रस्थितः ।
( ख ) अत्रान्तरे सज्जितक्रमेण तिहेन स॒ लम्बकर्णो व्यापादितः ; ततस्तं
हत्वा गार रक्षकं निरूप्य स्वयं स्तानाथं नद्यां तः ! भ्यृगारेनापि छोत्यौत्सुक्यात्
तस्य॒ कणंहृदयं भक्षितम् । भवान्तरे हो यावत् स्नात्वा । कृतदेवाच॑नः प्रतपित-
पितृगणः समायाति तावत् कणंहृदयरहितो रासमः तिष्ठति । तं दृष्टा कोपपरीतात्मा
सहः श्युषालमाह-पाप क्िमिदमनुचितं कमं समाचरितम् ! यत् कणंहूदयमक्षणेन
अयमुच्छिष्ठतां नीतः ।
| १९६
{ १ ) संस्कृत मे अनुवाद कोजियि-
संस्कृत में सबते अच्छे व्याकरण के छिखने वार महषि पाणिनि के बारेमे
पू्वंमध्यमा परीक्षा : प्रदनपत्र २८१
_ ___-------------------- क ` --___
हमे भधिक माटूम नहीं है 1 महामाष्य के अनुसार उनकी माका नाम दादा का
इती तरह कथासरित्सागर के अनुसार वे उपवच के शिष्य ओर व्याडि कगत्याय
तथा इन्द्रदत्त के समयकेक्हेजा सकते है । पच्चतन्व्र के एक पद्य ऊ
(क अनुसार
इनकी मृत्य शिक द्वारा बताई जाती है } सुना जाता ( न किं ये बचपने बहुत
व वन 8 निप होक सेने नगवा सि
आराधना की गौर उनसे चौदह प्रत्याहार सूत्रों को पाया 1 उन्हीं कै साधोर् पर
इन्टोने अष्टाध्यायी की रचना की)
{ २) अधोिखितेषु कमप्येकं विषयमवलम्ब्य नातिविस्तृतौ निचन्धो डेख्य--
( क › ग्रामोत्सवः ( द्र ° प° २१० ) ( ख } बन्नोत्पादनसमस्या | ( ग ) कः
प्रियः प्रियवादिनाम् ! ( घ) जननी जन्मभूमिश्च स्वर्गादपि गरीयसी (द्रे पुऽ २०५
(ड) संवे शक्तिः कलौ युगे । ( च ) व्यास-ुणमा ( रमाबन्धनेम् } छ)
विदययाऽमृ तमदनुते ( द्र° प° १९८ ) ।
१६६५
( १ ) अधस्तनो हिन्दी निबन्धः संस्कतेऽनुवाच ` --
हिन्दओं का पवित्र नमर वाराणसौ भारत का सबसे पुराना नगर हे ।
वाराणसी प्राचीन कालस्ते ही सर्वाधिक प्रसिद्ध विद्यापीठ रही हे! वाराणसी
न केवर एक प्रसिद्ध विद्यापीठ ही है, वरु यदहं एक प्रसिद्ध तस्यात सो!
परतिवषं स॒ पवित्र नगर मे हजारों हिन्द्र तीथंयात्री तो अप्त हीह, विदेशो
वयक्तो को मी यह नगर अपनी ओर आष्ट करता रहता दै \ एसे समौ यानी
गवती मागीरथी गे स्नान कर, अपने समस्त पापोसे मुत्त होकेर् पवित्र हो
जाति ह ! स्नान करने के बादवे रोग विश्वनाथ के मन्दिर म भगवाय् दिव कौ
चूला करते है । प्रसत्तता की बात हं कि स्वतन्त्र मास्त म सव्यम् इषौ नगरमे
संस्छृत विश्व विद्याख्य के रूप मे वाराणपेय संस्कृत विश्वविद्याय्य क} स्यागना
कर प्रादेशिक शावन ने लोकोत्तर कायं किया हे । न
( २ ) अर्घोलिलितेषु कल्चिदेकं विषयमाश्चित्य नातिवस्तृत्तः शूलच
निबन्धो ठकेख्यः-~
` दः ० दर से ६९ तक के जितने निबन्ध परीक्षा म न
सभी के उत्तर इस पुस्तक के निद पुष्टौ मे देखे जाते है।॥ ५५
२८२ ` संस्कृतव्याकरणम्
1
( क ) ऋतुराजो वसन्तः ( ६० प° २१२ ) ( ख ) सत्यमेव जयते नानृतम्
( द्र० पृ २१८) (ग) दे्ाटनम् । ( घ ) विद्याधनं स्वंधनप्रधानम्
(द्र० पृ० १९८) (ङः) सदाचारः (द्र० पृ २१९) (च ) अहिसा
परमो धमः ( द्र° पृ० २१८) (छ) परोपकारः (द्र° पृ०२०६)(ज)
सत्छङ्खतिः (द्र० पृ०२०३) (ञ्च) व्यायामः (द्र° पृ० २०२) (ब)
संस्कृतभाषाया महृच्वम् ( द्र० पृ० १९७) (ठ) दीपावषो (द° पृण
२११) ।
१६६८
( १ > मधस्तनो हिन्दी निबन्धः सस्छृतेनाऽनुवाच :-
विद्याकी शोमा धमंसे हतीहै। विद्वात्र होकर मी जो आचरवानर नहीं
होता उसकी विद्या व्य्थंहै।! उस विद्याकामूत्य नहींहोताजो अचरणमे
नहीं आती । केवल विद्यासेतो किसीकाज्ञान बहृता है हृदय की महत्तात
उसके आचरणसेहीहोती है) इसी किए हम रोग महात्माकीपूजाक्सतेर्है)
चित्त की महत्तासे ही मानव महात्मा होता) जाचरणके विनाज्ञानमा
व्यथं होता है! आचारहीन कोतोवेद भी पवित्र तहींकरतेह। इसी च््यि
जीवन मे आचरण का विशेष मह्ख्व है
(२) अधस्तनेषु कञ्चिदेक विषयमाधित्य संकषप्तः सुरुकितश्च निबन्धो रेख्यः-
(क) उद्यमेन हि सिध्यन्ति कार्याणि न मनोरथैः { इ प° २०७ )
(ख) संस्कृतभाषाया : महत्त्वम् ( द्र° पृ ° १९७ } (ग गीः ।
(घ) विद्यायाः महत्वम् (द्र°्पु ०१९८) ( ड ) कश्चन ग्रामोत्सवः { पृ २१०
१६६८
अधोनिदिष्स्य संस्छृतेनाऽनुवादो विधेयः----
(१) इन्द्र ने राजा से कहा--राजन्, आहार से जगत् के संपुणं जीव-जन्तु
उत्पन्न होते है । आहारसे ही बहते है गौर आहार से जीवितं रहते है । अन्य
वस्तुओं को त्याग कर मी मनुष्य बहुत दिनों तक जीवित रह सक्ता है, किन्तु
बहार को त्याग कर जीवन को रक्षा करना असंमव है} अतः मोजन विना मेरे
प्रण शरीर से निकर जायेभे । मेरी मूत्युके पात् मेरीस्त्री तथापत्रमीमर
पूवंमघ्यमा परीन्ला : प्रइ्नपत्र २८३
जये । एक कबरूतर की परीक्षा करके भाप अन्य सब प्राणियों को मार रहे है +
जिस धमं से प्राणियों का ताद हो, वहु धमं नही, मधमं हे ।
( २ ) अधोरिखिते कमप्येकं विषयमवलम्ब्य सरक्तया सरलया संस्कृतगिय
नातिविस्तारो निबन्धो रेखनीयः-
( क ) मारते मातु मारती-- मारतवषंः ( द्र* पृ० २०४) ( ख) स्वदेडा-
मौरवम् { द्र पृ० २०५ ) ( भ }) देद्ाटनम् ( घ ) स्वतन्त्रतादिवशः (ङ)
स्वविद्याख्यस्य वार्षिकोत्सवः ( द्र पृ० २०१) ( च ) सर्छृतमाषाः
{ द्र० पुर १९७ )
१६६६
अधोनिद्िस्य गद्यसागस्य संस्कृतेऽनुवादो विघेवः--
(१) विदाही विद्यार्थी का माराघ्य देवठा है! विद्या अक्षयकोश दं वह
व्यय करने से ही बढ़ता है । विद्या श्ाक्षि का सर्वोत्तम उपाय गुरुकीसेवादै। नो
गुरु की सेवा नहीं करता है, ओौर जो गुर के कठोर वचनं को सहन नहीं करता
जो गुखकुर मे कश नहीं सहता, जो इधर-उधर घूमने मे समय नष्ट करता है, वह
विद्वानों की समामे आदर नहीं पाता]
( २ ) अर्धोरिखितेपु ययेच्छमेकं विषयमवलम्ब्य सरलया संस्कृतमि रा नाति-
विस्तारो निबन्धो ठेखनीयः--
( क विद्याधनम् सवं घनप्रधानम् ( द्र^ पृ० १९८) ( ख ) संस्कृतमाषा-
महस्वम् \ प्र° पृ १९७) (श) गमागरिमि {द्रन्पृ २४६) (घ)
वाराणसौ द्र पृ २१४) ( ङ) स्वविद्यारयवर्णनम् ( द्र प° २०१)
ल्यप्” प्रत्ययान्तज्लव्यार्थाः
{ल्यप् प्रत्यय उन्हीं धातुजं मृ जुड़ता ह जिनके पठे उपसगं रहता हं यथा-)
अनु कृ = अनुकृत्य-नकलकर
अनु + मम् = अनुगम्य, अनुगत्य--
अनुमगनकर
अनु +ग्रह् = अनुगृह्य-दया कर
अनु + ज्ञा = अनुङ्ाय-आदेशदेकर
अनु +नो = अनुनोय- अनुनय कर
अनु + भ्रू = अनुभय--अनुमव कर
अनु + मन् = अनुमत्थ-अदेश देकर
अनु + शा पु परनुरिष्य-अनुसासन कर
-अनु ~ शुच अनु रोच्य-मङीप्रकार
साच कर्
अनु स्यानश्रनुष्ठाय--अनुष्ठान कर
अचु + वद् = अनूद्य ्रनुवाद कर
अघ == ई = अघात्प-ट् केर
अय +-कृ = अ्रपकृत्थ--अपकार कर
अवि + गस्-अरघिथम्य, भांधगत्य-
पाकर
अमि + अरस. = अभ्यस्पू--रटकर
अव+ गम् = अवसम्य- जानकर
अव +त = अवतोयं--उतर कर्
अव ~+ मनुय ्रवमन्य--अपमान कर
आ + गम् गागस्य, आगत्य आकर
आ-दा --आदाय-ठेकर
"आ --हञ्अहटत्य-्रादरकर
आ ~+घा =आधाय- स्थापित कर
|
आ ~+नो = जानीय--लाकर
जा + पृर्= प्रापुच्छय--पूकर
भा +रभ् = आरम्य--आरम्म कर
अ + रुह् = आरुह्य- चदुकर
आविर् ~+ भू~त्राविभय-प्रकट होकर
अ ~दह = अष्हुत्य--रखाकर
गा ~ ह = अः हुय--वुलाकर
उत् + डो = उड़डोय-उडकर
उत् +त ~ उत्तौयं--पार कर
उत् +- पत्= उत्वत्य-उडकर पेदाहोकर
उत् +-प्लुत् = उत्प्लुत्य--ूुदकर
उष ~+- कु = उपकुत्य--उपकार कर
उप +- गस् = उपगम्य-स्षमीप जाकर
। उप + स्या = उपस्थाय--पूजा कर
उप +हुस = उषहुस्य-- उपहास कर
नि+घा-निघ्ायप- रखकर
| नि + पत् =निषत्य--भिरकर
निर ~+ गम् = निगंम्य, निगत्य--
निकट कर
निः + चि निश्चित्य निश्चय कर
परा --जिवपराजित्य -पछाड कर
परि +म्रहु = परिगरह्य-- परिग्रह् कर
। परि +ना -परिणाथ-- विवाह कर
पररि~+चघा=परिवाय- पहन कर
परि + कु = परिष्कृत्य- साफ कर
ल्यप् प्रत्ययान्तशब्दार्थः २८१
ब
परि + ह =परिदहत्य-- छोडकर
परा + अय = पलाय्य--मागकर
त्र + नि + पत् =प्रणिपत्य-प्रणाम-
कर्
व्र~=नी =प्रणीय-- बनाकर
प्रति+-्र = प्रतिश्रुत्य प्रतिज्ञाकर
प्रति + अभि + ज्ञा = प्रत्यभिज्ञाय
--पट्वाचकर
प्रति --आं + गस् = प्रत्यागम्य,
प्रत्यागत्य--खौट कर
प्र+दा ~प्रदाय-देकर
प्र ~+-बुघ् = प्रबुघ्य--जागकर
प्र +-भू =प्रूय--समथं होकर
प्र + विश् = प्रविद्य--प्रवेस कर
प्रस्था प्रस्थाय--प्रस्यान कर्
प्र - हू = प्रहत्य--प्रहार कर
ब्र --आप प्राप्य-पाकर
~+- वच् = प्रोच्य- कट् कर
वि --क-विकोय--विेर कर
वि~+कु = विकृत्य--बिगाड़ केर
वि-क्री =विक्रोय-बेच कर
वि + ग्रह = विगरृह्य-- विग्रह् कर
वि +- चि = विचित्य-खोज कर
वि +- चित् = विचिन्त्य- सोच कर
वि+ज्ञा = विज्ञाय-- जाकर
वि + जि = विजित्य-- जीतकर
विनी विनीय विनय कर
वि + मज = विभज्य--र्गाटकर
वि +- लोक = विलोक्य--देख कर
वि + श्वस् = विश्चस्य--आराम केर
वि + स्म = विस्मृत्य- भूख कर
वि + हस् = विहुस्य--हंसकर
वि +हा = विहाय--छोड कर
वि ह = विहृत्य- बिहार कर
वि +-आ --दा = व्यादाय-फकाकर
सम ~+ क्षिप = संक्षिप्य-संकिक्च कर
सम् +-गम् = स गम्य, सङ्गत्य -मिल
कर्
सम् + ग्रह. -संगृह्य-इक्टा कर
सस् + चि = संचित्य- सचय कर
सम् ~ दिह्. = संदिद्य-सन्दहकरः
सम् +-धा =संघाय-- जोड़ कर
सस् +भु सश्रूय--पदा होकर
खम् ~+-कु = संस्कृत्य-षफा कर
सम् + स्म = सस्मृत्य-स्मरण करः
सम् + हृ == संहत्य - ना कर
तद्धितप्रत्ययन्तक्ब्दार्थाः
अङ्च्छनः = नास्ति किचन यस्य-अतिदोन ¦
अतिराजा = अतिशयितः राजा--उक्कृ्ट राजा ।
अद्यश्वोना = अद्य श्वो वा विजायते-आज या कल बियानेवाली ( आसक्तप्रवा) ।
आयुधिकः = आयुधेन जीवत्ति-अरस्वजीवी ।
कुण्डोध्नो = कुण्डमिवर ऊधो यस्याः-ङरण्ड के समास स्तनवारी ।
गाम्मन्यः = आत्मानं गां मन्यते--अपने को मौ माननेवाला ।
जनता = जनानां समरहु--जनसमूह्
तारकितम् तारकाः संजाता अस्य--उारे दोखते ईँ जिसमे वह ।
दाधिकम् = दध्ना संस्छष्टं-उधिमिधित-ओदन ।
दाङरथिः = दश्च रथस्यापत्यं पुमानू-राम अदि।
दिकम्बल्पा = द्व्या कम्बलास्यां क्रोता-दोसौ तोके उनो से खरीदी गयी]
दिकाण्डा द्रं काण्डे प्रमाणम् अस्यांः--दी षोडश-टृस्य-प्रमाण दण्डो से
परिभित क्षेत्र भूमि।
दिनावल्प्यः = दवाम्थां नौभ्याम् जगतः--दो नाबों से आया हा ।
दिपृरुषा = द्र तुखुषो प्रमाणम् अस्या--दो पुरुषों के बराबर की खाई 1
द्विविस्ता द्रौ विस्तौ पचत्ि-दो हेमाक्षो को शकने वाली |
धर्म्यम् = वर्मादनपेतम् -- धमंसंबद्ध ।
त्यायत्रम् = न्याय
पच्गुः = पड्भिः गोभिः करीतच गयो से खरीदा हा ।
पच्छाईरः पञ वभिः बहवः कोता--्गाच घोड़ो से खरीदी गयी !
पण्डिनम्मन्यः = बात्मानं पण्डितं मस्यते--अपने को पण्डित माननेवाखा ।
पद्याश्नः पद्य इव अक्षिणी यस्य ~ कमलनयन |
पथिकः = पन्थानं गच्छति- रस्ता चलनेदाखा }
पन्थकः = पथि जातः मा्गत्पन्न |
परमराजः = परमश्चासौ राजा--सर्वोक्छृष्ट राजा { बादशाह } ।
पवित्र मम् = पाकेन निवृत्तमू-पाक से हुमा }
तद्धितप्रत्ययास्तक्ञब्दार्थाः २८७
प्रायेयम पयि साधु - मागं मे उपकार ।
प्रावृषेण्यम् = प्रावृषि भवम्-वर्षा ऋषु मे होने वाका ।
मादृष्वसेयः = मावृष्वसुः पुत्र.--मसियौत माई ।
यौवनम् = युवतीनां समहः युवतियों का समुदाय
राजन्य- = राज्ञः अपत्यानि ( जातिः }- क्षत्रिय
वैयासकिः = व्यासस्य अण्त्यं पुमानु- शुकदेवजी ।
शलुः = शशु रस्यापल्यं पुमाच्--पाला ।
व्राण्मातुरः =षभ्णां मातुणाम् अपत्यय्-- माताओं का पूत्र-कािकेय ।
सप्ताहः = सप्तानाम् अल्लां समाहारः-- कभक । घात दिन ।
सश्रठ्कः भ्रात्रा सह् बतेनानः--माई के साथ ।
समांसमीना = समायां विजायते--प्रतिवषं प्रसव करनेवाली ।
तर्दपथोनः = सर्वंपथाच् व्याप्नोति-- समस्त माग को व्यास करवेत्राखा ]
वायन्तनम् = सायं मवम्--साम को होनेवाला ।
सुगन्धि = सोमनः गन्धः यस्य ततु - युन्दर गन वाला ।
सुराजा = सुष्टु रा जा-- सुन्दर रजा ।
सौधातकिः सुधातुः अपत्यम् पुमान्-स्षषि आदि ।
~~ स~~
सावधानाः ?
विद्या विवादाय चनं सदाय
च्छि; परेषां परिपीडनाय ।
खलस्य, साधोविपरीतमेतद्
ज्ञानाय दादाय च रक्षणाय ॥
@&
समस्तन्ञब्दार्थाः
अतिघीवानम् अतिक्रान्ता मल्लाह को अतिक्रमण करने बारी ।
अतिनिद्रम् = निद्रा सम्प्रति न युज्यते असमये निद्रा का केना
अतिराजो = राजानम् अतिष्छान्ता - राजा को अतिक्रमण करने वाी-रानी।
अतिहिमम् = हिमस्य अत्ययः- हिम का नाद ।
अधिज्यघन्वा = अधिज्यं घनुः यस्य--धनुष चढ़ाये हूय ।
अन्तवल्ना = अन्तः अस्ति यस्यां गभः सा-ग्रसंवती ।
उचवडवम्, अश्ववडवौ = अश्वश्च वडवा च-- घोडा भौर घोडी |
इन्दुमतोजानिः = इन्दुमती जाया यस्य सः--इन्दुमती का पति ।
केशाकेलि = केरोषु केशेषु गृहीत्वा युद्धं प्रवृत्तमु-परस्पर केश पकड़ कर युद्ध \
गाण्डीवघन्वा = गाण्डोवं घन्: यस्य--गाण्डोव नामक षनुष वाला-अकुग |
त्रिचतुराः त्रयो वा चतुरो वा-ततीन या चार ।
दण्डादण्डि = दण्डः दण्डश्च प्रहृत्य प्रवृत्तं युद्धम्- परस्पर दण्डों ते युद्ध ।
दुयंवनम् यवनानां व्युद्धिः--यवनों को द्धहीनता ।
दत्रः द्वौ वात्रयो वा-दौयातीन।
निमेक्षिकस् न मक्षिकाणाम् जमावः-- मक्षिकां का अमाव |
निषकोास्विः = कोशाम्ब्या निगंतः--कौ्याम्बौ से निकला हुमा ।
पच्च मवघनः- पक्व गावः धनं यस्य-५ गौवेहीधनसूपमें हं जिसके)
पतिवत्नो = पतिः अस्ति यस्याः--सधवा स्वरी ।
पुत्रौ पत्रश्च दुहिता च--ल्डका-लडकी ।
भारतः = भरता योद्धारोऽस्य संग्रामस्य--मरव जसे योद्धा वाला संग्राम ।
भ्रातरो श्रता च स्वस्रा च--काई-बहिन । `
यथाक्लम् = बलम् अनतिक्रम्य--बलानुप्ार ।
सक्षत्रम् = क्षत्राणां सम्पत्तिः-- क्षत्रियो को सम्पत्ति |
सचक्रम् = चक्रम युगपत् चक्र ( समूह ) के एक साथ ।
सठृणम्~वृणम् अप रिघ्यज्य, अत्ति--तृण को भी अल्गन करके खाताहै}
साञ्जि = अभिग्र्यपयंन्तम् अधघीते--अग्निग्रन्थपयंन्त पदृता है ।
सुमद्रम्-मद्राणां समृद्धिः-- मद्र देशवासियों को समृद्धि ।
क्जियम्मन्यः ज्ञोमन्यः = ज्ञोयम् आत्मानं मन्यते--अपने को स्वरी मानता है ॥
-- & --
हिन्दी
अच्छ लगना
आता
उखाडना हे
उद्धलना
उठना
उडना
उतरना
ओदना
करना
कहना
कटुरना
काटना
कपना
क्रटना
कृदना
खरीदना
खाना
खीचना
खुजलाना
खोलना
गसियिाना
गलना
गाडना
गाना
गारना
व्यावहारिकः क्रियाकोज्ञः
सस्कृत
रोचते
आगच्छति
उत्पादयति
उच्छनत्ि
उत्तिष्ठति
उडोयते
अवतरति
अ!च्छादयति
करोति.कुरुते
कथयति
कुन्थति
उद्धरति
कृञ्पते
कुटुयति
करदते
क्रोणाति
खादति
कषति
कण्डूयति ,कण्डूधतं
उद्घाटयति
ग्रन्थति
गलति
कालति
गायति
गारयति
१६ सं० व्या
¦ हिन्द
¦ निरना
। गूयना
¦ घुसना
: धमना
घोटना
चना
` चद्ना
चलाना
चबाना
चाटना
` चालना
विपकाना
` चुंगना
चुराना
चचसना
छाना
दिवाना
` द्िनना
दूना
छदना
खोडना
जलाना
` जागना
¦ जानना
४
॥
॥
¦; जाना
संस्कत
पतति
गुम्फति
प्रविशति
भ्रमति
घोरते
आच्छिनत्ति
स्पृल्ति
छिद्रयति
त्थजति
ज्वालयति
जार्माति
जानाति
गच्छति
२९० संस्कृतव्याकरणम्
हन्य कृत | हिन्दी संस्कृत
जोडना योजयति नोचना लुचखति
ज्लारना ज्लारयति पकाना पचति
टपक्ना सरवति पटकना पोययति
टूटना तरुख्यति पटना पठति
ठगना ` वञ्चयते पडाना पाठयति
रठहूरना तिष्ठति पन्हना प्रस्नौति
डपटना मत्संयति परोसना परिवेषयति
डरना विभेति । पस्रना प्रसरति
त ॥ गवेषयति पसारना प्रसारयति
ढोना वहति पालना पालयति
तानना तनोति पिघलना द्रवति
तेजकरना तेजयति पोटना ताडयति
तोडना त्रोटयति पीना पिबति
थुकना ष्ठी वति पोस्तना पिनष्टि
दबाना दाम्यति पुकारना आ हुयति
दुाना दुनोति पुना पृच्छति
दहना दोग्धि पुजना पुजयति
देखना परयति पलाना करना हदते
देना ददाति पेलाब करना मूत्रयति
धरना धारयति पोना प्रच्छति
धोना क्षालयति फटकना प्रस्फोटयति
घौकना घमति फरकना स्फुरति
नहाना स्नाति फरना फलति
नापना परिमाति फारना ` विदारयति
नाशकरनां नाशयति फुसलाना प्रलोभयति
निकलना निगच्छति फूक्ना फुतक रोति
निखोरना निष्कुष्णाति फूदना स्फुटति
निगलना निगिरति फेकना प्रक्षिपति
व्यावहारिक : क्रिपाकोक्चः
उपवेकयति
२६९१
हिन्दी संस्कृत हिन्बी सस्डृत
पलना प्रसरति बोलना वदति
फनाना विस्तारयति बोखलना प्रलपति
फोडना भिनत्ति | भरना भरति
चटोरना सच्िनोति । मागना पलायते
वदना वद्धैते मींगना श्लिद्यति
बढाना वद्धंयति भुनना भृज्जति
बदलना परिवततंते भूलना विस्मरति
बनाना रचयति मेजना प्रषथति
बन्द करना विदधाति मरना न्रियते
वक्चना वसति मलना मदयति
बांचना वाचयति मांगना याचते
चाटना वितरति मानना मन्यते
मुंह बाना (खं) व्याददाति | मारना हन्ति
विखेरना विकि रति मिलना मिलति
बिगडना दुष्यति मिलाना मेलयति
बिगाडना दूषयति मोडना मोटयति
{बताना यापयति रंगना रञ्जयति
बिसारना विस्मरति रगडना घषति
बिहूरना विहरति रटना रटति
वबितना व्थत्येति रुकना विरमति
इषव निर्वाति रोकना निवारयति
जञ्लाना निर्वापयति रोन। ` रोदिति
नना वयति | रोपना रोपयति
इहारना सम्माजंयति लगना ` लगति
ब्ुञ्लना बुध्यते लटकना ल्म्इते
बवेचना विक्रीणाति - लपेटना वेष्टते
-बेठना उपविकश्षति लाँघना लंघते
` बेठानां | लिखना लिखति
२६९२ संस्कृतव्याकरणम्
हिन्द संकृ [दन्दो हकत संस्कृत हिन्दी संस्कृत `
लिखान लेखयति समञ्ञन बुध्यते
लोपनं लिम्पति समाना सम्माति
सूटना चुण्ठति सलाह करवा मन्त्रयते
तेना गृह्णाति सर्वारना प्रसाध्नोति
त सहना सहते
लोटना निवतं सिकोडना स द्खोचयति
संभालना सम्मालयति सिखाना शिक्षयति
सजाना सञ्नोकरोति 1 सीना शिक्षते
(प° वासुदेव द्विवेदी, संचाल्क-सार्वमौम संस्टृक्र प्रर कार्याख्यः
वाराणसी, के सौजन्य से प्रप्त )
हिन्दी संस्छत
घान्ध-व्ः
अन सिद्धान्नम् (भात०)
अनाज धान्य
अरहर आठको
ऊडद माषः
कालाञडइद राजमषः
गेहूं गौधुभः
चना चणकः
चावल तण्डुलः
जो यवः
तिल तिलः
तषी अतसी
बजडा वजंरी
मक्का मकोयः
मग मुद्रः
मटर कलायः
मसूर मसूरः
सरसो सषंपः
सांवा हयामाकः
फल-वर्गः
अंगूर आआमद्राक्षा
अष्वरोट अक्षोटकः
अनार दाडिममु
अमडा आञ्नातकम्
व्यावहारिकः शब्दकोशः
अमरूद (लताम) पेरुकम्
हिन्की
आंवला
आम
ककंडो
कन्दं
कटहर
कपित्य
कलमीओआम
काजू
किसमिस
| केला
खजूर
खवूंजा
खीर
च्छुट्ाडा
जामुन
तरल्रुज
पिस्ता
फूट
बटहूर
बादाम
बेर
संस्कत
घोत्रीफलम्
आस्रु
ककटी
कन्दः
पनषः
कपित्थमू
राजास्रम्
काजूतकः
लघुद्राक्षा
कश्लीफनम्
खजूर:
खव जम्
त्रपुषम्
पिण्डखजररः
जम्तूफलम्
कालिङ्गम्
द्राक्षा
नारङ्गम्
नारिकेलम्
निम्बकम् `
निकोचकम्
स्फुटी
लकुचभर
बाताद्ः
बदरीफलम्
२९४ संस्कृतव्याकरणम्
ह्वी सकत [हलक हिन्दी संस्कृत
मदाना मखान्नम् लहसुन लुन
महमा मधुकः लोको (सजमन) अला
भूगफली मण्डी उपस्कर (मसाला) वर्ग
शरीफा सीताफलम् आदी आद्रंकम्
सिघाडा श्यृङ्ाटकम् इलायची एला
सुपारी भगी फलम् जवाइनि जवानी
शाक-वरंः जीरा जीरकम्
भरर आलुक तेजपात ते जपत्रम्
जावर जालुकम घनिर्यां धान्यकम्
भोल, सुरन रणः नमक लवणम्
करेला कारवेल्लम् मसाला वेशवारः, उपस्कर
कुम्हडा (कुम्हड़) कुष्माण्डम् मिचं मरिचम्
गाजर गृञ्जनम् मिरचाई रक्तमरिचम्
गोम (कोबी) गोजिह्वा मेथी मेथिका
चौराई तण्डुलीयकः | लौँग लवज्गमू
तरकारी व्यञ्जनम् संघानमक न्धवम्
तरोई (क्षिमनी) कोशातकी सफ मधुरिका
नेनुओआं (षेउडा) महाकोश्ातकी | हल्दी हरिद्रा
परवल पटोलः हीग॒ _ दि
पो पोतकौ भक्ष्य-वगः
षोदीना पुदिनः अचार आसुतम्
ध्याज पलाण्डुः अमिट जा म्रातकः
बण्डा पिण्डालुः मादा पिष्टकम्
बथुआ वास्तुकम् ईख .गन्ना) इशसु
अष्टा वृन्ताकम् | कटु कथिता
मिडी (रामतरोई) राजकोशातको | लिचडी कृशरा
मूलो मूलकम् गुड़ गडः
सेम लिम्बिः | धी धृतम्
२६५.
व्यावहारिकः शब्दकोशः
` हिन्दी संस्कृत | हिन्दी संस्कत
चटनी अवलेहः लावा लाजाः (ब०व०)
चाय कामरूपक\, चाहम् | लिट कङ्घारककटी
चिउडा (चूडा) चिपिटकः | लोई लोप्त्री
चोनी दक रा, सिता मत्त सक्तुः
चोखा, भर्ता मरित्रम् सोहारी सोहालिका
जलेबी कुण्डलिनो हलुजा संयावकः
तमा तमाखुः होरहा ( गरहः) दोलकः
तर्कारी व्यञ्खनम् गृह-वस्तु-वगंः
तेल तेलम् ` अंगीरठ अक्ारशकटी
दाल, कञ्चो) द्विदलम् | अरगनी लमनी
दाल (रंघी) सुषः आइना दपणम्
पान ताम्बूलम् खल उलु वलम्
पापड़ पपंटः ` कदो कद्तिका
पञआ अपूपः, दूषः | कुजो कुङ्जिका
पुडो शष्कु कुट्टः कुठारः
बडी बटी' । कुल्हाड़ी कुठारिका
वेसन॒ बेसनमू कैची करत॑री
माजी भाजी खडाङं काष्टपादुका
अत मक्तम्, अन्नम् खाट खटवा
ूजा भजनम् खुटो नागदन्त:
मलाई सन्तानिका चड़ो घटीयन्त्रम्
माड मण्डम् ` चलनी चालनी
मिटाई मोदकः ` चूल्हा चुल्लिका |
मिश्री सितोपलः । चौकी पाठिका
मेदा सपिता छडी यष्टिका
रोटी रोटिका छाता छत्रम्
लडह लङ्ड्कः द्रौ छुरिका
लपसौी यवागूः | जात पेषणो
२९६६ संस्कृतव्याकरणम्
हिन्दी संस्कृत | हिन्दो संस्कृत
जूता उपानत् ¦ पात्र-वगंः |
ह्ञाड़् ` माजनी | कटोरा कंसः, कटोरः
टेकुआ तकु: ¦ कटोरी कटोरी
डिग्बा सम्पुटकः ¦ कराह, कराह कटाहः, कटाही
डोरा सूत्रं, तन्तुः | कल्ल विः
डारी रज्जुः | का (शर्वा) शरावः
तराक् तुला | लास धुजलपानपात्रम्
ताला तालकम् | चम वटः, कलच
। चम
ताली, कुंजी तालिका, कुञ्जिका । च | लक
दिआसलाई दीपश्लाका ` |
| ¦ तावा ऋजीषम्
दीना दीपकः | न
टीयर दापय | दाल का पात्र दिदलमो जनपात्रम् `
। । थाली स्थाली |
पद्वा व्यजनम् वटलोही मोजनपाकपात्रम्
भलन् चारपाई (खा पयंद्धः ¦ मडि भाण्डम् |
वेश टम् । लोटा जलपानपाच्रम्
ग पेटिका सडसी सन्द॑िका
की वातत डया हण्डिका
॥ पणी
यो ॥१ वस्त्र-वगः |
वौ न बेगरला(कोय आदि) अङ्गरक्षकः |
लोटा शिलापुत्र तः गोच नहनणडनय्
न ९ ॐ कमीजं कट्छुकः |
-3 ।
सः या न
लार | पौ का
सीद सोपानम् | तकया उपधानम्
सूर सूचिः | तोसक तूलिका
सूष सूपम् धोती
धोतवन्लस्
व्यावहारिकः कान्दकोक्षः २९७
हिन्दी संस्कृत | हिन्दी संस्कृत
वगडी उष्णीषः । इरवाहा हल बाहः
रजाई तूलपरी । हंयुबा, दती दात्रम्
रूमाल कपटः हेमा कोटिशः
लंगोटी कौपीनम् । खन्ती खनित्रम्
विद्धीना तल्पम् । यान-दबमगः
खादी शाटी गाडी शकटः
सेज, चटाई कटः जहाज फौत:
लेखनसामभी-वगः बैलगाड़ी गत्र
कलम, पेन कलमः, लेखनी रेगाडी भूमशकटः
कानन कजम् हवाई जहाज वागुयानम्
दावात मसोपात्रम् | ू
पन्ना पत्रम् ' भानवः
पोषो पुस्तकम् ¦ वटा काण्डः
रजिस्टर पञ्चिका । कोड वराकटम्
स्याही मसी गज गजः
कुषितामसग्री-व्गः छर्टक कणमा
कुदार कुहालः घ्रा धुरा
कूदारी कुटालिका पेसा पणः
खुरा क्षुरः , वीधा विग्रहा, कुडवः
नाज बोजम् ¦ मन मणम्
बेल बलोवदंः ¦ स्प्या रूप्यकम्
हेर हलम् | सेर शेरः, प्रस्वः
यी
व्यावहारिक श्रव्यय-श्ब्दाः
, हिन्दी
हिन्दी संस्कृत
अचानक, मकस्मात्,सहसा
अच्छा, खर अस्तु
अपने अाप स्वयम्
अब अधुना
अलावा ऋते
आज मद्य
इतः य्ह वं
इधर-उधर इतस्ततः
इस प्रकार एवम्
ऊपर उपार, <
एसे इत्थम
कब कदा
कभो कदाचित्
कल (गत) द्यः
कल ( अग्निष्) शः
केस कथम्
क्या किम् ?
चारो ओर समन्तात्
अब यदा
जरूर अवश्यम्
जल्दा त्वारितु, बोघ
अहां यत्र
जर्हा से जिस विये यतः
जेसे
जेसे-तेषे
ञ्लटपट
तब |
दूसरी तरफ
दोनों जगह
घौर
धोरे-घीरे
नहीं
नहो तो
निश्चय
नोचे
परषो
परन्तु
पहले
पीठे `
फिर
वत्कि
बहुत जगृहु
लकि
। वहां
संस्कृत
यथा
यथाकथञ्धित्
क्षटिति
तदा
अन्यत्र
उमयत्र
शनेः
शनेःशनेः
नहि, न, नो
अन्यथा
बाढम्
नीचैः अधः
परश्वः
अपितु
प्राक्, पुम
पश्चात्
पुनः
्रत्युत
बहुत्र
अत्र _
¶रन्तु, हिन्त
व्र
व्यावहारिका-जव्यय-कब्दाः २९६
हिन्द संस्कृत | हिन्द संस्कत
ह से वना सबेरे प्रातः
९ तथा | सायद्धारः सयम
सखन जगह सवत्र हाँ आम्, भोस्
इति 'मिधथिला'महीस्य' दरभज्गा"मष्डलान्तगंत 'तरौनी' 'प्रमवासिध्ीमत्तेज-
नारायण-मोदनारायण-सू्यंना रायणज्ञामहोदयत्रयाभ्नुञेन श्रीविद्या
मा रती-प्रदीप-सरस्वती-सन्ततिचतुष्टयजनकेन श्वी रामचन्द्र-
ल्ाग्याकरणाचार्येण सम्पादितं खपरिशिष्टं
संस्कृतव्याकरणं समाप्तम्
श्रीकाल्लीपतिः पातु वः
दिदि
Live Music Archive
Librivox Free Audio
Metropolitan Museum
Cleveland Museum of Art
Internet Arcade
Console Living Room
Books to Borrow
Open Library
TV News
Understanding 9/11