MUC - LUC
( Tbori-lty Mara Uac ^hiin tranh )
Tiya ........ .
Chixcrng I. Lich Trifiu Jirac-ky
ChlWTig II. Nam-trieu — BJe-triSu .
Ctiuodg lU, TrtJib ^fg\lyc□ phan-lranh .
Cbucrng IV. Su cliifa-tranh
CLuonR V. Cong vile ho Trinb Utn tf irgOBl BiSt-
Ctitfffng VI. Cling vici: lift Ng^ywn l^m (V mJSn Nam
Chuong VU. Ngtr^i .iu-chau san^ iiu-crc Nana .
Chucrng VIII. Van triing-suy cua chiJa Nguyen .
CblkC'ng IX. IId Trjnh mnl iighiSi^ chiiii .
Chucrng X- NliM llim-Lt myt ng<Ji vua
ChiriTng XI. Nha NsiuySo Tay-son ....
CfaiTorug Xil. Xguyen-vtrcra^ nh^Mhuiig iiirjc Nam
C4.N KIM THCn DJyl
Cbfftrng I. Ngisyfn-ibi The-to
ChLnrog II. Tbinb-lo
Chuo-ng ItL Tbanh-lo ( liep theo) ....
Chuo-og rV. Hi^n-liS
ChtKrOfi V. Duc-luag
CbtrCdg VI. Cbe-di) lJnh.-th^ nuroc Viel-Njra cuai diri
TV-tltft:
169— tft*
18a — IW
201 —229
231—234
235 — 34}
245-25:2
Chuffng VII.
Cbinrng VJir.
Ctiuong IX.
Chircrng X.
Chirvng XI.
ChlKTllg Xlt.
Chirvne K9II-
ChUffnj M\\
ChiDTa^ XV.
Chiraog X\I.
t6nG ' KET
NIGn BIKU
Nircrc Pliaii lay Ki^m-kS".
Gi:\c-gia Cf trong nvrofc . . . -
Qufin noire Phaj^ [5y Bac-t^"- tun Uiirnbiit
Tjnh-tIi£ntrorcNara lirn;mi r.ijp,luat vesau
Quan jurtrc Pbip Kiy Bic-ky Ian Ihu hai
Gu^c bao-liS tua timrc Pltip
Chi?n.trn«Ii vdi nirfrc Tali .
Lo^n or Tning-ky
Vi&c ili'mh dop 5 Trung-kJ* v:i o- liiac-
Cr*ng-Vicc CUn ngucri Pliap Erii VioI-Nl
BAN - B&
1. Nircrc ^fal'n ve Sin cUiia Trinh va ctii'iA Xfluytrfi
2. Nirac >fan] ve dol Mitlli-LiieDii ....
1. Uac-ldeu (hil-plio
Z. Hgu-Le Ihe-pho . . . . ,
3^ ^rguyl^-ill| th^-phS . , . ,
4. Trjnh-thi Ih^-pho . . . , .
5. TiSn-Nguyen (Tiy-san) th£-ph&
e. brsuyen-Crieu th?-pUfi ....
rang
253 — 265
267 — 275
277 — 287
389 — 295
297 — 501
303 — 313
315 — 32ft
321 ^ 331
:^i;] -^ 3^3
;m — 3ii
3o3 — 363
www.aong huong.vn
Tl'W
Sir l£t inch khdng ttlurnq chi tte ghi-chip nhrmg comj-
vice (Tti cjua indlhoi, tihiiiif} /c" pfun intttf-iM viecg6i:-titjon. tim-
toi cat ciifi-mjuifeii rjhUrng cong-nii'c cua nijtrtfi la da it'ini tft hiiu
cht> ro nhtnuj ifdii^iu)i /r/-/o<in ctict mot nitrtr. nhlrtig trinh-dd
tien-h6u cC(o tftot tli'm-tt'fr. Chci-ttich tu it^ lum Ctii gitatnj chung-
cu chongtriri cri mr&c du<rc d(ri dirt soi viio dwj mil biet cat ^r
sinh-hofft r.ua ngtr&i trtrirc dii pfu'tt ifto i*iiii lao tire uliirng thi
ndo. mM chihn-giix rfcr^rc cdi dia~i>i v dtiiri bitng itnil trm nay.
Ngir ri frong ntr&c c6 fhang-hi^fi nhCauj xir-tkh /lu-o-c minh
m&i CO I6nt} ycu liirdrc ifeii tthth n}&i Itiet vv-ijUng fiochunh. h^l
strc Idm-tung, d^ uim-diip them vao car pen xa-ht/i c/;n iien-ib
da xuy-dirug iten tad de t(ti cho minh. Bo-i nhfrng le (iy cho n^n
phdm (Mn-l6c two da c6 dii ccr-quan va Ihc-h' lain cho mot mrirc
dgc-lAp, Ihi ciing CO sA ca. Nir&c Viet la khijidau rb si'e (ir dirt
ph(i Tran, mo qudng the-hj fhir A7//. Tir do fr-V di nhd niio ten
lam uua cung Inmg sir lam ii'r. Nhung cdi lot lam iir ciia la
theo ioi bien nien cua Ttiu* nghia /« n&m ndo thdng ndo c6
ckuyen gi qaan-lrgng thl nha tdm sa^ chiptfdo sdch. Md chip
m6l ctich rat udn-tut coi de ghi My chuyen &y inri (hot. chic
khong giai-fhicb cdi guc-ngoii vd sir li6n-can vice liy oiri i/iic
khdc td the ndo,
Nhd lum sir l^i td ngir&i fdm guwi. ttua sai coi tfi^c ehep s&.
cho nin dau th^ ndo stt chiip itr cdng khung tfirtrc tif-do, fkuiJiig
CQ y thiin-vl w nhd ifua. thdjth ra irong su chi cfln ckep nhCrng
i-k£ deti tiha una, han Id nhCrjig chuifcn quan-lie
din nj ti^n-hoa ciia nhnn-dan Iroiig inrffc. Va, jrira nnj^ tavfin
chfu ijiii/?n chuij£n-ch^, unn cho oii-c. nlm uua lit uiec nte&C- Cii
niro-c chi cot fr mt'tt hn h\m vita, cho mn nhd idm srr cif thco
cdt" chii-nghXa nif mti chep st}, thanh m sir itiji ntio cilttg cht
noi chutfen niurng t'ua d&i at} urn thoi. Boi wy .vent air fa fhAi
M te. m6 thiriyiig khong co Uh-Uri cito sir hoc-van lumoy.
Su cita niinli tTii khiing hay. imi ngtriri mitih l(ii IJwng may
ngtriri bHi sir. La I'i cai each hoc-fAp cua mlnh lam cho ngtrtri
inlnh khong c6 the hi^l rftrrrc sir nixOc minh. lidi ky hjn nho, hr
ai crfp qity^n xAch iti /n>r thi chi hoc iir Tva, cbiF khoity hijc sir
nu&c nha. Rdi tha-phu vSn-chirtrny yi ciing liiy tti?H-lit'h a m'r
Tau. chir chuyc'n ntroc ntinh Ihi nhtil-thivi khung noi iT^;k
Ngiriri inlnh c6 y lay chuyen Jiu&c nhd fiiin itho-tiwn khong
cdn phai bi^t him yl. Ay cung lA vi rira noij ntifth kh6i\g c6 tjaac-
v&n, chuny than chi dt fniJr(rii til-iuj itgieiri. c/uT nginri jjiri hue.
viecgi ciitig hi nyiri'ri ia cam-hoa. chit t{r minh thi khvny co rdi
"■gl hi cdi (f(ic-s(tr, thdnh ta Ihttt ro nha cdu phtewng • ityan :
«Yi^c nim (hi iiftac viec chi\ bac Ihi Kterg '. "
Cd( stF hnc-tran rtia minh nhir Iht, cdi rnm-tinh ciia ngu&i
trotig mr&r nhtr ih'c, b^o rang long ui tidn tfi ntr&c mir-mattg
ra Idm sao ditf/c ?
Nhtrng sldu the iHJo ni(ic long, nirtrc ta (td ro sd ta Ihi cUng c6
the bori d6 rnd hie! tTir&c nhirng ste iTA y irrj (> mr&c ta. vd co the
b(ri d6 nin khao-ciru dfnrc nhieu tnCv gtmit-hc den pna-mriih
jur&c minh tie xira den iniy xoay-uiin rn Idm sat}, tftem id sir
nir&c (a thi Idm hdng chtr Sho en. md irhir \'ho ihi lie ray
trcr di chdc r&i nwi nydy mui kirn di. tlii-n nay s6 ngie&i
dec dir^C chu Sho con nhieiit md trong nirdc citn khung cO
m6y ng(T&i biet chagrn nir&c nha. huony cht mat saa ndy chir
Nho bit khong hilt' ntrn, Ih't sir kbiio-ctru i'€ fthfrng vice gnaii-
hi din iich-sir mrt'rc minh se kho bi^t bao nhivu!
Nay nhdn sit hoc v mro-c ia da. Ihay-doi. chCr quoc-ngCr
ddphh-thOtigCtttrung mfOc. chi biing la lay lieng nitdc nhd
um
www, song hu
"Sr^
nirt k^ vhuyrn ntrirc nha. tn stum ra h(t VIlvT-XAM SCR^Tt^^f^
Tcp-(tiV (hfiithir-ttr, cfim ni h'rtttf Ihui-iF^ii, flat thdnh clnnrmj.
ihnnh niuc tn-r/u}(j, d? at ai cOny co thP .rem ttmrc m>. ni at
cuiKjcothPhiPufhrircchuyrn.khieu cfto sir hot' sir ciin Uf^m'ri
m'wk dirtrc titUi-lfri hnii trir&c.
Bo Vl^lVNAM Sl>-I.[»-(.rc ntly. mm-fjui rhfn rrj lam :,
Ihifi-itiii. Tliif'-tfoi thir tihai /« Thinrng - ru thtrj-ilyi. ki' It'r hn
Hong-htjnrf rhn itui hi-t thri itin't Tritti. Trnnii Ihiri-ifiti iuf. tfr
cliirtriig Iti'c 111. hi'in i»'^ vn-lttti iiic'fc Titti /rin>c iT''fi ithit Ttin,
phtiit nhfi^n lii nhinif} chtiiji}ii howiTf-dinnJij hw{^n-fio(ic cA.
Nhienij nht't cti^p sir din fnr&c cCing thet* Ittc trtiijien mii ch^p
Uii. chi'r lihomj i-otfj-tieii tft md kht'in-ctrtt fho dich^xac. Ttitj iwltj,
soiVi-tfif] i'iiiuj ti'r thnt sit uCi mt'i ihvp M, riji ct'intj phr-iUnli m-il
dot Cii si tTc 16 chti diU'-jjii't hiil n'frtjj iihu-inj rhuijni r'iy khuiuj
tten r/*o /« .rdc^lluxc-
Thi>i dpi Hi If u hi la USr lluivc IlK'ri-dai. kr ti'f kht utia
Va-dc iihn Han /nj; dat Sam-iri(l ci)a nltii Triat^ cht* den d&i
Nt)U-tfui^ tr hen Ut fO ho Khuc vd ho \j/6 xtrotHj iris N/f ifoi'-Mp.
^ittnuj ivnff-i>u;c tronrj thf'ri-d^li ay, Ihl st'r curtiit im<rc hi vH^p
rill I't str {ircrc !nm. Vi rfittg irnitff thui-diif Riic-{hit>U\ nijtriri
mlnh chifii dirt/L liiu-lidu, Sfr hijr-hnnh roii fcf^ni, si*>:h-vtr
khdng ''6. cho ncn ve sau nhCfiiff nhn liun xir ciin tti chfp din
//n>r-(f{ii" ;i«r; anig hhdnrj /,t-cifn i'«o diitt dttt/c, cht theo au Ti'm
md ch^p lot thCi. I'u, ngtrtri Tdu Itic liy van ctto ni'tfih tii m»t
xi'r biiii-diit du-maOt thir&ni) l.fiong ai lini tnni dcii fho iien
nhfnuj chuiiai L-hrp tr trvng si'r. cung sti-hr'/r lam, niii d^ii-de
cfing chi ihep nhCrng chuyen cai-tri, chiiyen yi^c-yid, oAir
ffic cong viec Uhdc thi khdnq not dvn,
Thifi-dQi B/ic-lhii()r dai-iiany d^n horn nu}l nyhUi itum,
md trong Ihui-dai iiif dtin-ttiih !h^-litc tx niztrc minh the iJdo»
thi bay gitf (a hbony ro Idm^ tihiriiQ co inOt di^it In u^it bifi
In fir d6 Irur di\ nguiri niinb iiiiictn cat van^nnnh rua Tau nirit
ct'trh rat sdit - xa, dan oi sau cu gh'ti- Ihnal ducfc cdi unng
phu-fhtioc ntt&c Tdu nirn^ ngttin minh van phuichiuiat anh-
IX
.nghJong.vn
. Cdi anh-hircrng aif tdu ngay do thanh ra cai
^6c'(ufi ci'ia minh, dau nguy iiay c6 muon (rii-bo di. cung
chuademOt mai iiid ttiy-gui cho such dirirc. Nhung rthd dj'mk-
fri toan syr dhi en thay mvi cung ntn Imi-tdm oe ni^c ay, thl
stf bien-cai mvi c6 aing-hiru uAy.
Thiri-dQt thn ba idTl\iyi-d&i Ur-cbu. k^ fir nhd Afgo, nha
Binhcho dtn S(r-dit'p nhd Htiu-Le. Natrc mlnh tir thiti d^i ay
ue sau Id moi nui/c doc-fdp, Itiy diji u&i tttr&c Tasj tftm phai
xa-ng Ihan tmchiiic6ng, nhirng kif thin la khong a; xAmph^n
Jfn cdi quyen /y-c/iw cufl m'tnh.
Biioi ddtt. nbn Binh, nka Lt itt&i day ten, cim phtii xay^
d&p cdi n^n Uj-chn cho airng-b^n. phai lo sira-sang iwc }}i}~bi
dich6ngi/d'i ke thii-rjgkick^ cho ncn ste uiin-kov khung dtrcrc
mo^-mang l&m. Ve sau den d&i nha L^, tihti Tri'at. cdng-viec &
trong mr&c da thimh nen-n^p, k^ ciru-dkh & iigoai cung kh6ng
quSy-nhihi iiHa, IqIco nhi^u mia hieti I6i gioi n6i nhan ma h
vice Tia(ft. cho ncn tit do ir<r di vice chinh^tri^ mcc tung^gido
od vitc hoc-uaii moi ngdy mul khai-hda ra, idm cho utrirc ta
thdnh nuU miirc co thc-Ucc, hdc cd tht- chuiig dircrc uOi Tdu,
nam c6 th'^ rnH rviig them bif~coi. Nha Ly vd nhd Tr^n iQt ea
cdng gay nin cdi qubc-hTm m^tih-rne, khien cho uS *«« (fen
diri Trail m<i/. nhdn kht ba f/6 qtiay-roi. iigtrir't Tdu dH toan
du&tig kieiit-tinh^ ngtriri mlnh Incl d'dng tdm Iii^p hrc md khoi-
,phuc tai giniig-ao'ii nhd. Ke den nhd Ll\ trong khoung mvl trSm
nam ui buiii dau^ nir&c minli cdng c6 thP- goi Id thinb-tri,
nhai Id v^ nhCmg ndm Qiiang-linidn ( l-'ftiO-f/GO) vd Hting^izc
( mO'H97 ). thi SIT uan-lri ud vf)-c6iig dtl Id nrc-rir lam.
Nhirng ve saw g(ip nhv-mj hun-fjudn duntj cht'ia, ifiec iri^u-
chinb rfS-na/, ke giaji-lhmi ilay-ifiQn. Moi hinb-dao gay ncn tir
do, nga&i trong nir&c ddnh git'l Wm ttbati, Idm thdnh ra nam
b&c chia re, oaa chdn Iranh guij^n. Ay t but Id mot cudc biin
Idn & trong nirac vdy-
Thiri-d&i thit ttr Id Nam-bac ph:'m-tranh, ke tir khi nhd
Mqc idm s{f tbor'ui-dont cho den nhd Tdy-sffn. Tnrdc thi nam
x"
www.songnuong.vn, ~i
Le. bite .l/or. sauthi \tfuyni num. Trnih hue, sij canh-tmni
cung ngai/ ci'mg kkh-lirl, torn} ijhfn-yh^i cuni} ngmf iiiiuj drt-
iiui. Nghia ifua tui moiig-mi'mh, ihi> fmrng- thtr.fttf) chv/ih -
ntang : nttirc da c6 una hit c6 vhua. Trotttj \am mjiuti fJdc mm
ncei nuU giang-sfrn. cOng wVc tr diiu cfiit-lnrcfng <> Jatf, Tug
iftttj oicc siht-it^i 6- ngodi BHi ct'mg mi nhien five hity. nui uiec
khtii-kh^n <> truiuj S'ijm tMl Iciifh-hri. Xhtrntf cui'f IhtinU-
b(ii at (fiiu ilfim char, ctrn gia~hui khi/i dan tir nm Tag-st/n. Itun
ito-nul iM tigoiatia Cling ttghit-p chua. Aiihetu uhn Tttysirn vay-
ifung khOng iTrro-c 2fi nam, ihi ban-triett tiha .^gwjht Igi trung-
hirng Icn, nui ttvm yidiuj-son fc titnt mm, M/i thun/t cat ciinh-,
liF(/tig mr&c i'ut-nom ia iigmj nay i>»Uj.
Th&i'flixi tiii'r nani hi Cihi-kiin tln>i-dui. A? tic oau Thi-ih
ban-tn7ii cho tti-n t'u(>c Bao-hn iniij git/. Viui Thv-to k/uji JHu
gi'ni-thivp t>m fitt'.rc I'luip-hin-fdy dr niut/n (hi-Un- iff<t thmh
Tay-st/n. Shirng i>e ami M nhfrng Pini cmt chau \gui tt^ji chiiih
sach khiic, nghii'm-caitt ttiio Thivn-fhint, vu tTong cira khotig
cho iigfnii-gu6c vao buon-tum. Shirng dinh-thiitt !h\ ithieii lujtrtji
tri-ltr hfp-h<ji, rir nghirm-nhiiw lir-pbti. khuiig rhm thio fhiri
md thfiy-doi. Bvi nri idw'rug mr&r iiyu^ti iltnrng, ilu Ihtrting
/f^y 9"y 'ti't* J^'T hii( ht'tu, h'lm c/io ttirirr Phdp phiidurh} binh-
lirc de bOnh-iurc quyen-lr/t am tuinh. i'i nhi'nig chinh-such ayij
rft*i ntti ni&i Ihtinh ra c6 auh- Hdo-ho.
B(jii-khdt do la uhtrng muv h'm irony nhi'nty phiin nu
siixin-gia dii fhro tirng th&i-iTiii de d(it ra. Soiin-gia dti co sifc
xem-xi'l im g6p-nh(it nhi'rng ^r ghi-chf'p u- cdc siich rhir Sho
i/fi chu I'hap (1 ), h(r(xc ithCrng fhwji- it tf'd -rdcir cdc thl-sir, I'oi
dem (rich bo nhirng nr huyen-bv(ic di md so\\n vn hi) sdch udy,
cot de iigttd-i daitg-bting ta bici dif(/c chuyen nirCrc ufta md
khong tin nhCim iihCrng sir huyen-huiic, Thm-dni ndo iihdn-oat
&g ud {ir-ltnjng ay, so(ui-gi(i cie binU-tiiih c6 fhco cho dung svr
( 1} Xfiirng siif/j ttia soi'n-gia dil dimg tig ke-cuU xe ke < iVny ra cr
(rij/it( cuSi tfuy^n nay, (le itoc-yiu cu itf/hi-hon*: Jietigi, ihi eu llt£ lim^
nhttng sach ixg (ra^soiit tiii.
£i
ighuong.vn
glp«. jRKBJft-fAofl/ig CO nidf doi ncri soifn-gid co dem tj-kien ritng
la mijih md bun v^i doc-gia, fhi-du nhix clw ban ve danli-hieu
nhA Td^-ifjn Ihi thiet-tttorng rang sir ia cua chung ca quvcnian.
ch& khongphairiengcbo motnhti niut ho nao, cbo /itlri m&i
phai laycongty ma xel-dodn mm vice va khong ui Unh lieng
di ph(im din le cong-bang vAg.
Bdc-gia cung nin bi^t cbo rant} bo au nag !(t bt) Sir-lirorc
chtc6t ghi-'Chep nhirng chugcn trong-geu de hay lam gii'ip cbo
nh&ng ngiz&i hita hoc c6 S(tn qttgvn xach mnxem chi> tun Con
nbir piic lam tbanh ra b6 six thdi Id dicb-ddng, ki-ciru vd phc"
binh rat itr&ttg-t^n , (hi xin de dfinh cho nh&ng bdc lui-danh
sail nag si ra cong md giup cho nirirc ta i'^ triic hoc s&. Bag
gi&ta cktr a CO do lu a, ta hag miic ifuniio vni, iuy no .luu-xi
nhvpg p6 cq the idjn cbo fa dSr rit. NghTa la la hag lam Ibe ndo
cho nhung thieu-nien nu&c ia ngdy nag ai ciing c6 //l^ hi&t
mot dot chat s.ii-tich nir&c nhit, cho khvi tut gnoc-hun. Ag ta
cdi muc-dich ciia so^n-gia^ chi CO the thdi. Neu cdi muc-dicb
Sg md CO the i&i dirarc tht tu&ng bO sdch nag Id bo sdch c6 ich vdy.
m
TrXn TRQNG KIM
XII
www. sang Huong .vn
- .a_.-.i_.. .
NHA HAU Lfi
Th&i-k^ phin-lrenh
(1533—1788)
CHCCNG 1
MCH TRifeu Ltrpt: Ki
/, Nam-lrihi BAc-iri^u
2. Trinft Sguijia philn Iranh
Nir6c Nam ta tir khi ^igd vurang Quyen danfi iJiioi di/wc
qu&Ti Nato-Han, vua Binli Ti^n-hoAng dep yun ilirwc loan
Th4p-nh4 Str-quaii iSp Ihynti ini)t nircrc tir-tim, <tffi ap qua
dfifi kia k^ truy§n dirge non 600 nfira. Btfn diiu ihaip-hit: Ih^-
ky, boi vr vua nha Ld hoany dam vd dO, bo viec chlnli-tri d^
nal, cho ntin trong nirac loan-lac, nha Mac nhin dip iru: Um
9tr thoan-doaf. Nha L^ luy da mSt iigbi. nhirrfj !i>n^ ngir^t
c6n tirffng nhfi- d^n cftog-dirc cua ^-ua Thai-t6 vi vuii ThAnh-J
t6ng, cho oen lai Iheo ph6 con chaii nhd L6 Iruny-hirng l^u
Cf pbia nam, lap ra niOt Trieu-dinh rit*nG a vimg Tbaiili-h6ai
Nghe-aa d£ chong iihau vin nhu Mac. Ay U Ihiinh i a Xam-
trieu va liac-trieu; hal ben danh nhau troag nam sau miroi,
nam (rcrji,
fiSn khi nh^ Lfe nhtr c6 ho Trinh giup r^p, dtrt dirirc nbi
Mac, tirffng la giaog-sorn lai nhSuhong nhu cQ, ai ng£r hi^
Trinh vA ho Nguyen lai sinh ra long ghen-ghet. gAy Q^n mdi
Ihii'Oan, rdi mdi bp hiing-cij mOt phircrng. chia niroc ra lam
— 3—
nghJofig vn
■mv sir - Ltro^c - A
iBi manh : ho Nguyen giu xi> Nam, ho Trinh giir xi'r RSc, moi
ha chiEm-giu- mQt xir de lam ccr-nghi^p ri^ng cua minh. Tir
d6 gmpg^o-n cilia re. Nam Bae phan-lrnnh, £iy la mot thai-
dai rifing trong lich-sir nixixc ta v^y,
Nh& H4tu-L^ it j^ tir khi Irung-hirng l^c. con-chau van
giir ng6i laVn VU3, nhirng qtiyfen chinh-trj o- ca ho Trinh Jljp^
C6n a phia nam thi tir sSny Linh-giang tro' v^o la co--nghiep
cua ho Nguyen f^t- Tuy v^y, hai ho chi xirng chiia. chi> khdog
xirng vufl, vi b^ ngo^i vfin t6n-phu nh^ L6. Saj nky ta hay
ch^p t6ni cd cac dori vua vk c4c diri chuu t\& cho ru su k£
truySn. C6n nhurng cong-vi^c vS thM hSy gifr Ihi ta se bAn
ridng ra tiing muc cho ro-r^og,
I. NAM TRiieU nkC TRiieu
NAM-TRI^U ^ jfe BAC-TRli£U *t M
Lfi TRANG-TCNG & ^
(1533-15-1&)
Nieti-bieu : Nguyen. Koa ?t 4"
Trang-tdng hny \i Dtiy-
Niiih *| ? con r6l vua Cliifiu-
I6ng. Ong Nguyen Kim ft* ft
\Ap ligixi }&n lam viia or dnt
CSm-chAu i' L^o ), sao f^fira
Dg^i v5Thotih-h6a. j^p haah-
di^n a Van-Iai 4 I4,
Trang-tfing lisni vua du-grc
16 Q^m, tho 3t tuAi.
Lt TRUNG-TONG It ^ ^
CJ54S-1556)
Niin-hiiu : TKu^n-binh fl^ f-
Trung-tOng hily U Duy-
thAi-t5 mac bAng dung
■t t^ 4 ^^ JS f 1527-1529*
THAl-T(^NG MAC bANG
DOANH t ^ Ji. S^ ;A
( 1530-1540)
Nien-hiru : D^i-chinfi Jl ^
Kh^ I.e tnmg-himg I6a a
Thanh-hoa.
hi^n-t6ng mac PHUC
HAI ? ^ 4 Tfc 1^(1511-1546)
Nien-hiiu : Quang-hoa ^ -^
TUYfiN-TONG MAC PHUC
NGOYfiN 3: ^ 4 ^ if
(1546-1561)
Ni'in-hiea ; VTnh.Jinh ^ h:
Huyfin It Si. con vua Trang- ( 1547 )-Cauh-lkh f jf (1548-
Wog. Ngai lira vua Jltitc 8 1553) — Quang-baa ^ ^'
nam, Ihp 2a tuSi. (1554-156t>
WT"
- LICH
LtrQt:-Kf
T.£ ANH-TOxG -^ ^ ?
Niin - hicu . Tli^h - 1^5^ *. ie
( K^57 )— Cliinh-lri i :-.; (I55S-
( 1572-1573)
Anh-tong hiiy IS Duy-Hang
ift -ip , I'ljjtu huY?n-t6n6ng I.t'*
Trir ^ f^, anh vim Thiil^lci
tigky Irirdfu. Vua Tning-lbng
kh6ng c6 con, cho n^n 6ng
Trinh Kicm mcri di lim agki
v6 l^p len lim vua.
Khi Trinh Ki^m mSl rfii,
qii^'^n vfe Trinh T«ng, n^ai
phai (r5n ve !^ghe-an Trinh
T\}n^ sni ngiriri duoi Iheo hat
v& Ejiet ili. Ngi'iL lam vua dirofc
16 nam, tho 42 tuSi.
l£ lilK-TOxO ^ # ^
( 1573-1599)
Nien-hivtl : Gia-lhai 4 j$.
( 1573-1577 ) — Quang-hung
St ^ (1578-1599)
Th?-tdTig buy la Duy-Bam
i^ ;TJ con thiT 5 vaa Anh-tong,
Trinh Tiing l^p ng&i len Um,
vua iix liic ci!>n 7 tuoi-
Trong dcd ng^i l&ra vua.
Trinh Tung dirt diro-c ho Mac.
Uy Ui dat BdDg-<!6. Ng^i l&m
vua dirgrc 27 oSm, thp 33 tuoi.
Mac phijc Ngiiyiin vty ,l&nh
tSy Thaiih-hoj! nhiriig khOng
ilircrc.
MAC MAU-HOfP ^ \i^
(1562-1592)'
(KiG2-I5rt5)-Suna-khmig
il5H6-1577)-[Jifn-(li:inh
ti:i78-1585)-Donn-tku
(l">8G-iri87)^Hirng- In
(ISSS-LVJOj-Hun-^niah
(1591-1592)
4 ^
Nfac niAii Hcrp lam van durwc
30 nam. Sau hi Triiih I'tiiiij but
difoc lifni ve ch^m (V Th;ing-
long v.-i dem lUlu vjo ben a
Thunh-lioa.
Khii Mac maJ ncoi lir d3y.
Nlnrng<^-OTi L-hiui dirtrc nbir nha.
Minh h^tih-nrr. cAn diro'c giJ
t!at Cao-b^iig ha dod nura.
.J II^IL w^'.-
V1«T-NAM sfr-LUCC -fi-
ll. TRJHH NGUyfiN PHAN-TRAHH
L* Kinb-t6ng * |Jt ^ <1COO-I61&^
mn~hiia: Th^n-Jfrc i*. i* ( 1600)-Hclng-d|nh f* S: ( 1601-1619)
Klnh-tong hiiy \k duy-tiin *fr ^ , con vua Tli«-t6ng. Ng^i
\hm vua dSn n3m ky-mai ( 1619) bi Trioh Tung bat phai Ihat c6
in& ty l4n. Tri-vl dirffc 20 nfim, tho 32 luoi.
TRINH
»
'BlNH-AN-VlraNG TRJNH
TONG JF i-^i (1570-1620)
Mt^a-hieu Id : Thinlvto
Tricl"TUrorft(f
TrinhT^Dg IranhquySn cua
anh, a6i nghi^p Trinli Ki2m
danh pha nha Mac^ liiy lai dSt
B6ng-d6. Lap ra nghi^p chiia
Trioh, nhirng vaa tuu vua L^.
NGUYtN
DO AN QUAN-CONG
NGUYEN HOANG fit 3^
(1600-1613)
Trny t6n la Thdi-lo Gia-d«
Hodng-d^f dirtrng tlsu-i gpi U
c/tua Tien.
6ug Nguyen Hoang la con
thir hai 6ng Nguyen Kim,
vao tiiin ilat Thuln-h6a vi
QuaDg-nam J^p ra ngbi^p
chua Nguyen.
Lay dal cua Chi^m-thduh
Up ra phu Phii-yen. M3t nftm
qui'SU-ii ( 1613 ), Ibo S9 tuoi.
THUY-QUAN-Cl>NG
NGUvfiN-PHUC NGUY'SN
ft « iS (leia-lOSa)
Truy too 15 fji-tong Hi^n
oAn HoAng-di^ du-o^g lh6«i got
Ml cbda Sai. Ngai 1^ con thir 6
6ng Nguyen Ho^uig, cai ho \k
Nguyen-phuc ft % .
L£THXn-T6NG ^ ^ % (iei9-1643^ (Ian thti- nh^)
NUn-kUii: Vinh-t? ff^ i\ (1620-1626). DiJc-Wg ^ f>(l629-l643>
Dv<7iie'U* 1% 4« (1635-1641)
www.3onghiJorg.vn
m
J . L!Ga-TRlUL LL-(7C:-SLr^ ■
r
Than-!6ng hi'iy la Duy-Ky f^ it, . con vua Kmh-t6ny. \.hin J
m
vua Jen nam cuii-nnii ( UiJ3 ) thi iihi/iJivj^ nj^oi (.■lioTliui^iir, ma ■
■-
lAm Th6i^tbir£rng-hoang.
9
1
TRINH
*
NGUYtN 1
J
TrjnIiTung miSt nSni qui-
Oiig X^tiyen-pKiic Nguvi^n J
m
lun (1635).
chtSfiR vori ho rriiih iV Qudng- fl
1
TnAXH-BO-VUaNG
binh, Miil unm aulirri (lti.j5), 9
i
TIUNH TRANG Jhi ^
tho 73 Icini. fl
■-
(1023-16:i7)
NHAN-ijr'AX-rONG fl
■
MtL'fi - /ij'eu /« ; Van^iS N^hj-
NGUYUX-i'm C IAN f^^ T* * ■
I
VU-OTlg-
( H;a.i'U>ux) ■
1
Trjnh Tiany danh Iid M;>c
Tiiij'^lon lii TUihi-ivng S
■
a Cau-b3ng via khoi st/ d:\nh
Hiiht-cliitn HiM'mf}-tK\ dirorag fl
1
nhau vai hp Nguyen cf djSi
Ihiri goi lu rf!;ap Tliiriyntj. fl
1
Qnang-liinh.
6114; XMuycn - phiii' Lan 1& S
coil Ihir Imi cLiiia Sal. tlanh fl
nhnu vtrl ho TnnU b Quang- fl
^
Lt CHAN-TdNC Jf,
B Ni^n-hieu ': \
Phuc-ihii 1^ f. ^^1
1
Cluin-tong hiiy iS Duv-H
Cru *|L t6 fO" vua Than-tfing, ^|
1
Htm vua dvti/c 6 nam, tho 2ti iuui. ^^H
r
Trong ritVi ngi\i, vua nhA Minh la Qu^-virun^ Joii^ ^^^B
m
Quan^-tay sai su sang phoug c,
ho ngai la Vn-n«m t|iien:-\-irtnig. S
B-
TRINH
NGUYEN 9
1
Trjnh Trang 6kuh ho
Oug N^uyen-phiic Lan mat fl
^
Njiu5%-n Of phia oam.
nam mau-ti ( t&4S ) tho 48 Lu^i. fl
dCng-qlian-cOng ^I
1
NGLTYEN^PHlC TAN ft tA i^t^H
( IfrlS-lliS? ) ^^
Truy- tim 1^ Thui-tong fl
MieU'triit Hodng-tte, ilirorag fl
1
thai gpi lit chua Hitn. fl
IP
Ong Ng'iyen-phiic TSn S
r
1, Www.BQnahuDnq.wn
i
/iHtr - NAM sir - uTtyc - 3
d^nh nliau vin ho Triuh 6r
dat Nghe-an. LSy dfit Chi^m-
IhAnh lAp la phu Ninh-hOa
vA pini Dien khanh ( tire la
dSt Khanh-h6a b4y gitf ),
l£:THXn.T6NG Me4»-iee2v (Iln thur hai)
Niin-hieti : KUnh^diic A ii ( 1649-1652)— ThinK-du-c ■*. ■i4( 1653-
1657)— Vmh-thp 4^ * (1658-1661 >-V^i.Ahinh i^ Jt (1662)
CbaD-t6Dg m^i khOng c6 con. Trinli Trang Ini Fir*c
ThSn-tdng Thai-Ehircmg-hoang v^ lam vua. I^n tbii hai niy
ngii Jam vug, dirot 13 nUni Uii mfil, tho 56 luhi.
NCUYtN
Nguyen-pliuc TSrt
( Chila Hien )
TRINH
Trinh Trang mSt nSm
dinhHl^u (1657).
tAy-vuctng trinh TAC
ip # (1657^1682)
MicU-hiiu : Hoang-to
Triob Tac danh con chau
nhfi Mac lay lai clat Cao-
bfiag. B^t ra 1^ v^o chaii vua
kfaAng lay, air t£u khOog vi^l
tdo, va d^( giirtrng nyui cr
b^D la ogai vua ngir.
l£ HUYifiN-TdNG * ^ ^ (16e3-i«7i»
Nien-hieu : Canh-tq ^ :"*
HujSn-t6ng hi^y la Duy-YQ ^ :^ cod thir hai vua ThSn-
'lAng. TioDg dfri ngai l^m vua mm kh6:i dau th6iig su v6i
nhh. Thanh, vA cSm dao Gia-l6. Ngai l^m vua diroc 9 n5ra
th(^ IS lu&i.
TR|KH NGUYEN
Trinh T^c Nguy^n-phtic T9a
(Cbija Hien)
www.songhuong.vn
Lfe GIA.T6KG 4t 4 ^ (1B7S-167S)
Niin-kiiu: Dtf<™^dic /» A < 1672-1673) ^ eicnw*a 4 *.
(1 67*. 1675)
Gia-IOng hiiy 14 Duy-HOi i$. ^, con ihw ba vua Tbin-
tdng. L^c Qgii Jdn bai lu^i thi Th5n-t6ng mat. Triqb T*c
detn v^ Qudi trong phu. Klii vua Huygn-tting mSt. khAag cd
con» Triah T*c l^p ngAi i^n rim vua, dirm: 4 nSm. tko du^c
15 iu&i.
TR|NH
Ti-inh Tac
NGUY&N
Nguyeo-phijc T^n
(ChiiaHi^Q)
Lft H|-T6NG4t « ^ <ie7«-J70S>
Niin-hiea. Vifik-tfi *. :■* (I67a-l6BO>-C^.{^,},.h4^• .t +'<I680.|?05)
Hi-ltVng hiiy la Ouy-Hap 4 ffr» coq thii lir vua ThSn-
tong. Khi Than-tong rnit. ba Trluh-lhi mfri c6 thai duuc
b6n thang. Triuh Tac dem ve nu6i or brn phu. Gia-tdng mSt
kh6ng c6 COQ, Trinh Tac l^p I6a \km vua dwac 29 nfim ffti
truy^Q ngdi cho Thai-tu* ma I^m Thai-thircmg-hoijig.
TR1KH
Trmh Tac mSt aim tih^m-
tuSi (1682),
BJNH-VirCfNG TmNH CAN
(1682-1709)
Miia-hieu id : Chieu-ro Khing-
Trinh Cln l^m chila dircrc
28 aim thi niSLt, Iruy^D ng6i
chua cho chau buy^a-tda ik
Trinh Ciroroii,
NGUYEN
Nj^uycn-phiic Tan m&t oXm
diuh-inao ( 1687 ), tho 68 t\ihu
HOiXG-QUdC-CdNG
nguy£n-phuc trAn
«. Ti ;^ (1687-1691)
Truy-fdn la Ank^tong H^u-
nghla Hodiig-(te. dircrng Ihiri
got 1^ cbiia Nghia.
Mp phu & PhU-xu&n Ik chA
kitili-d6 hAy gi£r. MJt o&m
t&n-mui (1691), Ihg 43 tuM.
Ihjong.vn
pr— vi$T -
TO - Qu6c - cOng nguyen-
phCc chu rv ts«
(1691-1725)
Truy-lon la Hieii-tong Hieu-
minh Hodng-de. du-<mg thdri
goi \k Qaoc-cftua.
Ong Nguyen-phiic Cliu liiy
hSt titrcrc Chiepi-ihaoh ( nay
la d^t Binh-thu^n ) va lai Ifty
dfit Gia-dinli, Ha- tien cua
Lt DV-TdWG * 1*. ^ ( 1708-1920 i
Nien-hicu: Vtnh^ihinh -^ iR,(l706-l7l9}-Bao-thai fl^ 4(l?20.t729)
Du-t6ng hi^y 1^ Duy-Bird-afi *^ fit lam vua dLrgrc24 nam,
bi Trinh Cirrmg bat phui (ruyen ng6i cho Thai-tu- la Duy-
Phirofng. MSl nam tan-bo-i ( 1731 ), thr> 52 Uthl
NGUYEN
Nguyen-phdc Chu mSt nam
nt-tj (1725) Iho 51 tiioi, cA
146 n^u-M COQ.
eiNH-QUCSC-C6NG
NGUYfiN-PHUC TBU ft # ^
( 1725-1738 )
Trtiy-f6n la Tuc-tong Hi^u-
ninh Hoang~d'€ mor-maiig diit
GLa - dinh. vk bao - ho niroc
Ch^-lap.
Lfe Bt DUY-PHirO'NG i$. ** (1729-1733)
Niin-hieu : Vmh-thanh ^ t
Duy-phircrng Una vua dirwc 3 nam, bi Trinli Giang vu
cho lir fhAng vori vtr Triiih Cirong, phai bo, gfang xu^ng
lam H6n-dirc-cong, roi den nam aliain-ti ( 1732 ) ttii bi gi^t.
TRINH
Trioh C5ii mSt nam ky-au-ii
(1709).
AN-BO-VU'aNG TRINH
CUaNGif mi 1709-1729)
Mitu-hUti ia: Hi-io Nha^i-
TVOOlg.
Mil nam ky-daiu (1729)
I { - t,[Cn TWifeu lAmc nt ,
TR)NK
Trtnh Cirang mat
UY - NAM - VirOfNCJ TIUNH
GiANfr 4|t ix, (1729- 1710)
Mi^ii-hiht Itj; Dy.iS Uu#n.
Trinh Gtang lam chtia xa-
XI va himg-ac qui do, gtic-
giu nui It^n nit nhicti.
nguyIn
Nguygn-phi'ic Tru
Nien-kittf. LonHi'c It. **
Thuan-tOng hiiy la I>uy-Timng j!jt -tf - N**ai la cou vua Du-
Iflng. tru-firc (!n dirac Jap lam Thoi-tu-, snu bi Trinh Luang ho
de l.ip Duj-Phtro'nji. Trinli Giaag [ai bo Duy 1'hirung Idp ng^i
Jen lam vuh, mat nam ilt-inuo (1735) Ihp 37 tu6f.
TRJNH
Trinh G^apg
nguy£n
N^uyen-phuc Tru
Lfi t-T6NG * ^ ^ (1735 - 17*0 >
Niin-hieii : Vtnh-hihi jJl ^fi
V-I6ng biiy la Duy-Thin 4 ^ con viia Du-t6ng, Trmh
Giang bo con vua Tliuan-tdng mk J^p ng&i.
Nam canh-than (1740) Trinh Doanh but ngai pliii nhir^ng
TigOi cho con vua Thuan-tAog. roi lim Thai-thLrcmg-hoAng,
mSt nam ky-mao (1759), tho 41 tii6i.
TR|NH
Trinh Giang bi bo nSm
cauh-tli^n (1740), I6m Thai-
Ihircrng-viTOTig. Em \ik Trinh
Doanh \&n thay.
NGUYiN
Nguyln-phufTni mat n Am
m^u-ngp (1738). thp 13 tufiL
^^^^^^^^WBRu - LUVC
ta ^^^JHI^^^^^H
^TMlNH-Bft-VlfONG TRINH
v6-VL^QrNG NGUy£n-PHOC M
B DOANH ip ft (1740-1767)
EiHOAT ft, ii il?i (1738-1765) ■
^K Miiu-hiiu In : Nghj-tS An-
Triiy - I6n Id /"At ~ /dng ^^H
^H VUtTOg.
Whi~vd Hoang-d^. ^^H
^H Trinh Doanh d&nh -dep
Ong Nguyen-phi'ic Khoat ■
^B gl$c-gi3 Erong nir6'c.
drinfi Chfln-lap vait th^m diit H
B
or Gia'dinh. ^^^H
B Lt hi£n-t6ng $.
A ^ (1740-1786 > ^B
^fc^^ Nien^hieu : O
inli-hirng -j^ J^ ^^^H
^^^B HilD^t6ng hi^y U Duy-Di^i
■ ^ ft, COD vua Thiii^n-1dn£:f. 9
^^^EL&m vua duo-c 46 nSni» tUo 70 tuoi. ^^S
^^V TR|NH
NGUYEN .^B
^^^K Trinh Doanh mal tium
VG-viyo-ny Nguyin - phiic ^^H
^^Kdinh-hgi (1767).
Khoot ximR vtrfwig-hi^ii nam fl
^^K tTnh-bO-vu-ung trinh
Jft-ddu (17H5). ^a
^B SAM Jf 4
DlNH-VrONG NGUYEN- ^B
^^B (1757-17S2)
PHUC THUXn PL fi6 ^ 1
^^H Miiu-hiiu Id: ThJnh-i^
(1765-1777) ^J
^^^^V TninK-Tircmg
^^^1
^^^B
Truy-t6n t& Dtfu-Mnff^^
^^^^^ Triuh Sim dep y^n giSt
f{^e^'dinh FfaAng-d^. ^^H
^B aziT BSc. I^y dat Thiilin-hoa
^^B
^H V& dSEt QuaDg-nam cua chua
B^i ng^i l&m chii» bi 9
^B Nguyen. Nhu-ng vl aay-dJm
Tru-ang phi^c Loan chuyfin ■
^B D^ng B$Dg thi Hu^t m6i bo
quySn. Quku TAy-sona n^i Hn fl
^B COD triroTtg l$p coa thu-, l^im
dunh pKia nam, qu&n ho ■
^B thi&Qh ra cai m5i bi^n-loac-
Triah daoh phia bac, ^^fl
B I^^^ ^^^ nhikm-dSo (1782).
^^1
^B
Sau qiiftn chiia Trinh vfio ^^H
B T0N-B6-Vl?0rNG TRIMI
iSy mSt Phti - xuftn, Dinh- ^
B CAN Jp ^. Lan> chim Jircrt^ 2
vircrng chay v&o Gia-dinb ^L^^]
^ ^
■^ ' . ._- -,. ... " . .■■\ij;^.. ■ j^^Ssz^B
■■■^^^^^^^^^1
^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^■[Jj^j^*gti|^j|^m|g^^|i^^^^^^^^l
1 5 ^ LlCli THlfiu Llfgt K* -
thting bj quAn Tnitj-phn bo di, Urixng TAy - sfra \h Nguyln
l^p anh \ii Trinh Khai \iu vfin Hu^ giet mAt. NgAi Iho
lAm chiha. 24 tuhi.
TRINH KYlkl * J^ NCinfA-PHUC ANH K, M «
{1783-t786) ,^^; \^ v^,n Thf-to Cao hoAng-
Bi TAy-Son bSldironc^phai d$ nh4 Nguyen khA^i binh it
lir-tu' oSm bfnh-ngo (1786]. Gia-dinh.
Lfi mAN-d£ ^ ft f (t787-t78S»
M§ii-ilfi la chiu dich-tOn vua Hi^n-li>n;^. Nj^ii Lu qnfln
Tfty-scn danh Ijiiin diay sangTAu cuu-ciru, :\:iu danli thua lai
lr6^ sang Tau^ bi ijtian Tau lam nliuf, liii niSl c Y^n-kiah.
NCUYfew
TRINH
Tn-BO - VtroMG TRINH
BCKXG *F ». Khi qu^n TSy-
scni v^ Nam roi, dany ho
Trinli lai i^p Trinh D&ng liJn
lam chiia. Vua goi Nguyen
huu Chinh ra daoh ho
Trinh. Trinh BBng bo di lu.
Nguyen - viromg Nguyen--
phuc Anh kh6i - phuc diSt
Gia-diiih-
l-'ii.-XfiK.Z.^-
inghLong.vn
NAM-TRf^U bAC-TRi£U
(1527-1592)
?, Vi^c nha .l/nr giao-th\rp ixW aha \tiith
3. Ha Xffmjefi K-hm ri/jhia j/iiip ithi't Li
1, Qifyen vi ha Trirth
■>. Truth Tiifif, Ihony iTith i>iiih->itiijcit
G, KhOipimc ttiauJi i'ttiuiiji&jii/
7. A'Ao iVac tntif ngiii
■t. Vi^c ii/i(l J!tti}-J.c yiiio-lhit'p riii njiii ,Vr'j/i
.''- CoH-cAair n/rd ,liri;'c (/ Catt-liiiiif/
1. CHlNIM'ni NHA MAC . Nfuii .linh hm ( (ViT) Mticdiinj;
fDuny cu-op n^oi nha Le len Vam vtia, ititt niC-n-hu-u Ut Minh-dirc.
Nhi Myc twy t!u liiin vitii, nlmn^^ con srr hxj^ nytmi nhcr
nha Le, cho ni-n conu-viec ^[1 tunjj thet> phrp nh;i l.u cji. mi
lai UnK phong cho nhirny njjiruri vi nhii Li: ma tuunlief . va Uic
ttwng nhfrng cou-chAu cac qiian ftrii tlian, plioii^ cho qiiati-
liroc <1e du ve vM iniiili. N'lurnti mu kc Iht Irrin-triinli vwo v
cho som-Jain, kc tlii di lii ngoni^|uoc. kc Ihl d&i ho li ii, khaii^
ma}' ngiroi chin phuf. I^i cu kc ttrc-fiian vi hi.j Mac lam dieu
gian-^c, to hop nhirng ngirtVi n^hTa-khi nui len iliinh pha, nhir
Lt! coQg Cyen 4JL V ^lo|, N'siiyen Nga ft ^. Nyiiyeii IhoTrirung
f^ .$- Ai khoi n^hia 6 Jiil Thaiih-hoa, uhinig vi Uii-^Ufc khong
dii, t'hf> ncn phai" thiio- Sau Uii tn Ii' Y -g: ;% iioi lew ilAnb ho
Mar Cf dal Ma-fjiang, may phen da durrL' thaiiy Irfin, uhimji
cQng vi khinh ttich cho nOn d^n n6i phai hiii.
— 15 —
w songhuong.vn
- VlfiT - NAM sir - LUp-C ^ 1 ^
M^c dSng DUDg bfit cbir6'c 16i nhi TrSn. Ykm vua diroc
ba n&m Ihl ahirdrng ng6i cho con Id Mac dSag Doa^h Jt g ;§^
r6i vS 6 Ccp-trai, Uid Tbai-thtrg-ng-boang.
Kfim canh-dan ( 1530) Mac dSng Doanh l^n !nm vua. <J5t
m£o-hi^u la Bai-chinb, Bang Doanh luy lim vua nbirng c6ng-
viAc trong nircKC Ihu-crng do Bang Dung quySl doitn cu.
Mac d&ng Doanh Um vua dircrc 10 nkm, d^n nam canh-
,ti (1540) thi mSl, iruyen ngoi lai cbo con 1& Mac phuc Hai.
Mac phuc Hai Jt ^ i3^, 16n nfii ngoi. doi nifen-hi^u Id
:Quang-hda ^ ■$(•.
2. V1£G NHA M4.C GUO-THI$l^ YOfI NH.^ MINH . Tir
kbi nba Mac cudrp Dg6i nh& LS rbi, quao nba I^ da c6 ngtrM
sang k^u cau b^n Tail d^ :^in vi^n binh. Vua nha Minh da sai
quan di dSn Vao-nam ciing vMquan Tu^n-pbu sD--lai tra-x^t
bt^n Aa-nam tbuc bu Ib^ niiD.
Quan nha Le sang Van-nam ke t G vt^c ho Mac lim dieii th i
nghjch, Quan nb6 Miah lau v^'i vua xin cu- binb-oia sang danh.
Vi^c djnh sang danh ho Mac khflng pbai !a viia nhi Minh
cA vi g! ho L^. nhuTig ch^ng qua cung muon ohAo lut: nurfrc
Nam CO bien, lay ca ma sang lam &ir chiem giir nhir k3ii tryorc
saog danh bo Hi3 v^y. Ta pbai bi€t rSug pliani nhirng vi^c
[ikir^c no giao-lhiep vcri ntrorc kia tht tbu-cing la ngir6i ta
mircrn tii^Dg « ifi nghta » nia lam nhirng vi^c a ui l&i u ma th6i.
Nim dinh^lAu ( 1537 ) vua nha Minb ben sai Ciru Loan
♦ft. 4 lAm D6-dac, Mao bfi 6n 4j -f^ 3. Urn Tin-l>?-quau-vy»
dem qu^D sang d6ng gfin cira Nam-quan r5i truy^D hich di
mpi ntri, he ai bat dirac cba con Mac dang Dung thi Ihirong
cho quan-lir^c v^ hai van bac. Lai sai ngirtri dira thir sang
cho Mac dSng Dung bao pbai dira so ru6ng-dat ohan-dSn sang
n^p vk cbfu toi, thi diro-c Iha cho khoi chSt.
Mac d^Dg Dung sai bon Nguyen vaa ThSi
sang sir nha Miah d§ xin h^ng.
r* A. 4^
www.songhjong.vn
I....I-1 ! L«-.i_i^__ JJ
^ .*
iT- NAM-TRjfeu BAC-Tnifeo— ^
D£n (bAng II nSm canh-tf ( 1540). Mac ding Dang Ihiy
qiifiD nhk Miah stra-soaa sang danh, scr-hni qua chsrnjj, b*n
d^ Mac phiic Hai cr lai giir nir*>c, r6i cing v6i bon Vu ohu-
Qu£ ^ ^ ;ii eg thay birn 40 ngirAri, lir lr6) minh ra hAnfi;,
sang chid t<>i 6* cm Nam-qusn, lay phyr luSng ilSt di? D<>p
so di&n-Lho vA s5 dAn-Jinh, lilt xin dAiig dfit 5 d^ng . U fJ<)pg
Te-phii, dbng Kim-hc drtng t.o-x«ng, d^ng Li^u-cdi, d(>ng
La-phxi \h dfiJ, Kh^m-cbau, L^ dera vfing b^c ding riiog cho
ofafi Miuh.
Qnan nhit Miah luy lim b^ bSng-hAch a6i deio binh saag
d4nh, nhirng cung su* phrii c^ va nhu mify nSm binh-dinh
ngky trirdc, vA lai dvgnc tien boc ciia Bang Dung rcii, cai
I6iig nht^t thanh vi qii6c cung DguOi dj, ihu n^Q mM tdu
voi vua nha Minh sin phong cho Mac diSiiij Dnog lam chuc
BO-thtSog-siJ Jp St f-t h^iTi qitan iihi-ph&m nlm Atinh.
Mac d3ng Dung da lam t6i mhri Ltt mii lai ^ti vua d^
cu"(>p 'ffy Ujioi, ay ^a mot n^ii-cn nghich Ihiin ; d» lym chu
Bn>t nirfi-c raii khOii^ gi& ISy bfr-coi, lai dem cat dal iti6 d;^ng
cho n^irai, Sy lit ra^t ■nguiyi phan qu<Sc, Lam dug vua ma
kbiing jiiLT dtrori cfi,i daoh-pi cho trpn-veri, den tic^i phat cm
triin 1 1 troi minh lai, di den qui by a iru-crc cira mt>! ngirOri
tu't'iiy cu;i quj'to nghich A^ cau I3y cai phii-qui riiu m*)! Ihin
jntnh \k mot nha minh, ay la mOI iigiriri khong bi5l Jiftm-si.
B^ii voi vua la sghich thSn, d3i vdri nirtrc 14 phan qiiSc,
d6i v6i each Sn-6f cua loai ngu-ai, la khOng l'.6 nban-phttm ;
mpt ngur(>i nhtr thS ai ma kirih phuc ? Cho n^o d^u c6 ISy
dirp-c giang-scrn nha L^, d^u c6 miran diro^ Iht nha Minh
benh-vijc mac l6Dg, m(>t cai cor-nghiep dirng len hoi sir giao-
Ac b^u-ha nhu^ Lh^, thi khOng bao gicr bSn-chat "Jirac, Cuog
vi cir ay cho d^d con chau ho Le Igi truog-hirog Ifin dirgrc,
3. HO NGCVfeN KHOI NGHI/V GIUP NHA LC:. Khi Mac
ding Dung lam str Ihoan-doat thi cac quan cirii than trOn-
traoh di cung nhieu. Thua ty C6 ngLrtri con Oog NguycD
hoSng Du ?i- S^ tS-. t^u la Nguyea Kim fc iir ( hay la Nguyln
^^
■^
^^^^^
— vi$T-NAM sir-nrgrc - Jft
hoSng Kim) (1) lam quaa Hiru-v4 Bifin-ti^n Tiifrng-quAn
An-thanh-hau :& ilf ^ 1^ i*^ ^ 4r if f^, Irfin snng Ai-lao.
Vua nir^c Sy lii Xa B5ii -p 4 cho dSn a xir Sam-cli^u jg. +n
( thuOc Trfin-nian phu» dal Thanh-h6a ). Ong Nguyen Kim dSn
a SSm-chftu r6i cho ngirtri di (im con-chau nha Le de d<^ sir
khoi-phuc. B^n nflm quj-1i(1532) lim dircrc ni6l ngu-fri con
rfil vua Cbi^u-tflng ten ]& Duy Ninh i$. ^ l3p len Um vua, tiic
\k Trang-t6ng (k ^^
Khi ay lai c6 mOt ngircri (ufrag gioi t^o Ik Trinh Ki^na
J^ ^, a lAng S6c-sorn, huy^n VTiili-|i)c, phu Quaiig-h<ia. Ong
Nguyen Kim Ih^y ngirfri c6 lai, ga con gai la Ngoc Bao qho,
dS ciiog ra sijc giiip nh4 L6, diJl nliS Mac.
Vua t6i nhk Le nu-cng-nnu 6 SSm-chSu dS chi^u-tap
qufln-sT, mai dl^n nam canh~ti (1540). Ong Nguyen Kim m6ri
dem quan v^ danh Ngh^-an. NSm nham'^d^n < 1542 ) Trang-
tdng miri cnl quiln ve d4nli Thanh-hoa va Ngh^-an, qua nftm
8au (1543) (hi thu phuc dtrorc dSl Tay-dO, quaa T£ng-trau
nh^ Mac li DLro-ng chSp Nhat rjl; ^ — ra h6ng.
4. QUvi^X \k HQ TRINH. Nfim ffl-fi (1545) 6ng
Nguyen Ktm dem quftn tiSn l^n danh Scrn-nam. di dSn huy^n
Yen-in6, bi Dirorng chSp TMhSt lii hang lu-frng nhh Mac danh
thuf^c d$c c!»^t, Nhirng binh-quyen giao ca l^\ cho con ri5 14
Trinh Kieni
Trinh KiSm nil q\itn veThanh-h6a, hlip hinh-di^n crdon
Vain-lai (thu^c huven Thiiy-nguy^n, Thiinh-h6a) d? cho vua
ff, rSi chieu-m6 nhirng ke h^o-kiel^ luyin-tap quAn-sl» tich
trir Iirorag-thao d^ lo vi^c danh ho Mac
Bfiygiof c6 nhung ngirtri danli-sT nhir 14 cAc 6ng Pbiing
khSc Khoan ^ jL C (ttrc Ik trang Biing), 6ag Lutcrng hiju
Khanh ^ ^ Ift. <3^" ^'^^ giiip nhA Ij&. Giang-so'd bay gifir chia
14m hai; tur Thanh-h6a irar vao thupc uha L^, lam Nam-
Trifeu; tu* Saa-Dam iter ra thuOc v£ ho M^, lam Bac-trieu.
(1) Xem sach V'/^i-nqm kbai-quJSc-cM tnry^n, thi 6ng Nguyin Rim
tire ih 6ng Nguyen boiing Kim, 1^ con Ang tf^tuyla hoiling Dvi. chiu 6ng
iJSi'guyen Tan Lung, din lam i)uan nh^ L6 ca.
NAM - Tnn>u like - TRlftO -
cho con la Mao jihuc Njjuy^n 4 -^i ^. nii'n-liit^u VTnh-rfirjh,
Nftm rnihi-lliAn (tS4S)vua Trrjn>--liln^ iii^lt. Truili Kii
m
nflm ilii niSt. Jin- lij IVtiiig-li^ni;.
ho I-.' cung klionii vti ai, vi^c btnh-<]uyen Ihl tj tionjj lay
nil
h Ki
^■m CO.
Tuc truyfen rSng Trinh Ki^i« flfi litonfi-lur mufiu lir Kirng
liim Vila, nhimj^ c6n chira dam tlinh hAn m nic>, crtc quati
cung khOns ui bicf lam tli^ hjW rho ptiai. ^au IVjali Kii^m
chu ri<|irai di leii la Hai-diromg hut bug N|Ljuyen binh hJudJii
f^ f. "id (2), liiii: li"! Iraiji^i Triuh, xcm miu liiin Ih^ n.^u.
^\^g N^^iiycn binli l\hit-ni khOnii iu*i y.'i ca. l-Ii? iit>uii!i lai
biio (liiy-UV *-.^ng ■ iVcinj nay mat niiia . Ihoc tiiojiy klu'tn-i !nt,
chiiiuj muij nin tlm ijioiH; cii lin'i ijuo itnio ■ Nui riSi l;ii sai
iiriy-l6f ra bao lieii qutH-ilyn tfiiia vh t]6t htrirnjj, ile I'jinj^ ra
chcri '.-liita, vbi bao Lif^u r^n;; : Giii cluin ihit Ph(if f/il An mifi a.
Str-gia v£ k^ cliuy^n lai rho Trinh Kicm n^he. Trtnh
Kicm liieu )\ ini/i cho iigir(>i d\ Uiti i:on dii^ii ho lA Sau lim
'dtrffc ngurwi cliou hiiy^n-ton 6n(; Lfi Trir ^ .gr, la anii vtia
Tltfti-tb, tenia DnyUan^ *$. 4^, 6 laiij; H6-v<-, titiy^n B6ng-
SCD, rirtrc re l^p l^ji lam viia.
Ray giiV nhA Le ihk lo ditnU ho M»c dt kh^i phuc l^t
tifit B6ng-(16, nha Mar thl mu6n Irir hn L** df nlijt-lhung
tlii^n-ha. Nhirng lir kbi C»ng Nguydn Kim miit mi, vt\ Irotig
may nKm vS dai vua Tnmg-tOog, Trjnb Kieiii ^-ir gifr lh£
Ihu vf (l£!t Tlianh-b6a, d5 aiH-sang vi^u binh - Iiromjj, d^
Dgay ra danh bo Mac.
( 2 ) Ong Nguy^Q binb Khi^in lam quan nh^ Mhc. dirorc phong Is
Trinh-qu^c^c^ng cbo nen luiri go) Ih tr;}ay Trinb, sia ve (ri si a* Unf
Truug-aD, buyeo VToh-I^i, ttnh Hai-dufOfog.
.huong.v,
"*VI$T-NAM sfr-LUgC -2'
Nh& M?c sai Mac kJnh Bign 4 j^ .fr, Id chil Mac phiic
Nguyen cSm quiln di dnnh ho L^.
Mac kinh DiSn dem binh vria dauh Thanh-hoa ca thay k^
hffn mirdi phen, phen nao cunfj phm Ihiia Irof ve. Trinh Kiftn
eung ra danh Sorn-nam kl vira 6 Ian, rhirng khong c6 Un nio
du-ffc to&n tb^ng. Chi c6 nam ky-miii { 1559 ) Trinh Kiem dem
6 van quiiin ra dinh m$l Jiac, da iSy du-crcnhu-ng linh So-n-tAy,
Hu-ng-h6a, Thoi-nguy^n, KiTib~b^c, LsDg'san v^ cac buy^n of
mgi Hai-dtrcrng, lirang da SKf> th^nh-cAng, nbirng lai bi Mac
kinh Di^n dem mnt dao quasi di dircmg bO v6o dinh ThaDh-
b6a ngiiy-cap lam, Trinli Kic^m lui i)h;li bo mien Bac vS giir 6^i
T&y-dO. ThAnb ra hai b^n cii giii iihaii mni : nhji Le luy da
Irung-bu-ng^ nhirng giang-smi van chira thu lai dircrc nbir cu, mh
nhA Mac c6 \km vua, Ihl cung chl ]Am vua a miSn H^c ma tbOi.
Xam Tan-d^u (Infil ) vua nh4 Mac b"! Phijc Xguydn mat,
con la Mac m$u Ho-p ,^ ^ ;*- l^n nGi ngoi b'tni vua,
Vi6c Iraah cbi^n vnn cii nhtr Irufrc : kbi thi Trinh Kilm ra
dftnh Sorn-nam, kbi Ibl Mac klnh Bi^n vao d6nh Thanh-hoa,
hat ben kh5ng b£n nao du-CFC han.
5. TRI^m TL'NG Th6\G- LINH BINH- QUySn. NSm
canh-ngp (1570) Trinh Kiem mSt, trao quyen lai clio con
irircffig la Trinh C6i J(p ^ d^ lo vidic dAnh dep. Nhirng Trinh
G6i hay say-dam tiVu sSc^ iircrng-sl kbdng may ngiriri phyc ; lai
c6 em li Trinh Tiing ip :^i; y muSn cu-crp quyfea cua anh, b^a
ciing v6i bon Lfi cAp B6 ^ ;s^ Iji , Trioh B6ch j^ ^ rirfrc vua
Ve d5n V^ti-iai, roi chia. quan ra chSng v6i Trinb Cfii.
Btrtrag khi hai aoJi em ho Trinh danh nhau, thI Mac kinh
6l<^n lai dem htrn Ifl van quan vio Aknh Thanh-h6a, Trinh C3i
li^u th5 dicb kbOng nhi, bfen dem quan v^ h^ng hp Maic, duo-'^
giu" quan-tu'6rc nbir cu. Quin nha Mac thira th^ li^ti t^n d^n
s6ng Ma-giang, Ir^ti sang donjg cr d3l H&-trung, rSf d€n v4y
d&nb An - Inrdrng < thiiOt huyen Thuy - nguyen ) la ch6 vua
nhA lA d6ng.
www songhunng-
NAM TRl£ll EtAc Thlfoj - 11
Boy ^iif vuEt Anh-ldng v? a Dflng-scm. phnn^ choTriiih
Tung Ikm ta-UiLra-ltr(>ne, tiS* chg chir qiuin, de chunj» giQ- v&i
qn&a nhA Mat*. Tiinh Tilng sni cav lifvng gii moi ntri rfit U
chyf-chao. M^c kinh Bi?n «lnnh mni khong duffc. (An naAv
h^l lirtrnfi phai nit qii^Q vfe Bar.
Quan iiha Mac riil ve roi, vua pfionf; cho Trinh Tiing lam
Thdi-iiy Tru-ani*-qii(5c-cOnft ^ t-f -^ ^ 'j; , vii ihanp thiroTig
cho cac tudiig-si. Lai sai 6ny Phimg khiie Khoan di rhidu-tdp
nhrrnu ho;iiiij di\n tr Thaiih-h6a ve ydn-ughidp lum Tin, vA chinh-
d6n vi^c chinb-lri lai.
BSy gi£^ vi^c gi cung do w Trinh Tfing quyet-doAn ca. iiy-
quy^n hong-hach, vua cung l^y lim lo. lA dp Be #. x ?
thiy v^y, miru vi.Vi vua Je trir ho Trinh, nhirng Trinh Tiing
bjet y dt'ing muu gift C:)p B^, vuo AnVlOn^ biftl sy kli6ng
th^nh, lo scrlaiTi, li^n cung v6-i bon hoing-lirchay vSo Xgti^-an.
TrinJi Tiing Ihay vira xtirtt ngo^i tBi, hi^n cho ngucVi di
ru-fifc hoang-lij thir nam la Dtiy Barn .*ft ^ i> lang Qyaofi-lhi,
huy^n Thuy-nguyfin v& Up I^n lam vua» rSi sai Nguyen htrii
iMu ft ^ f I- dem binh di dual Iheo vua Anh-k^ng,
Anh-tflng vao dSn dat Ngh<-an, IhSyquiVn dufii d^n, v<)i-
V6ng an vao trong virfi'D mJa. nhirng hi Hi>u Liiu lirn thSy
du-a vg, dfn huy^n LAi-dirorng Ihi Trjnh Tiing sal ngufiri dgn
gi?t di, rot noi rSng vua lu tbflt c6 ch6t. ^
Trinh Ttinggi^t vua Anh-ldng f&i, thing thUffDgcho nhirng
ngucri dbng dang vcri nimh, v& chia qu^n ra p^fig gi& cac nai
_d| ch^ng vofi quiin ntru Mac.
Tit nam qui-dO;u (1573) cho dSn nim qui-niOi ( 15S3)
viVfi 10 nam, Trinh Tiing tir giw virng diil Thanh-hua, Ngh6-
an, di^ cho qudn nh^ Mac vko ddnh phai hao binh tun tirang*
Trong hSy nbieu nSm^ lirilrng nha I\fac la Mac fanh Diea jjt ft,
.ft. , Nguyen Quy^n f^t fi va Muc ngpc Lien .jit i. Ejj , thi thl
vAo dflnh Thanh-h6a, khi thl vao danh cii miit Thanh va mfit
Kgb^, ohirng ma khdng bao gia tbatih o^dng, phen iiao cung
dir^c mOt vai trjjn r6i lai thua* phdi rut quAn vs!.
■ ■■ L
23 — vigT - NAM sir - Lug-c
Tit Dfim at-raao (1579) ircf di. Mac klnh Bi^n mgl rSi,
Mac ddn Nhirorng il ^ :* dera binh vAo d4nh ho L^, nhirng
cung khdng diro-c tr^n n^o,
6. KHOI-PHUC THANH THANG-LQNG. BSnnaraqiii-
mfli ( 1583 ) Trinh Tiine xem the mlnh da manh, m^i ci> binh-
mS ra dAnh San-oam iSy dirivc thoc gao dem ve. Tix d6 vS sau
tiAm n&o cungradAnh, b§l quan nhi Mac phai dSi ihfi c6ng
ra thS Ihu, VA nhi Mac thSy thf nhA Ld mOt ngSy mot manh,
bfin bil qu&n-dan dap ba tfrng luy. dfto ba Ian h^o 6^ ngoiii
JhAnh Bai-la d6 lAm k^ Ihu-hi.
Qufin nhd IjJ ra danh Ir^i nit) Jlto-c lidn iiy, Trinh Tflng
hfen quygt y tur dai binh la daoh ThSng-long.
NSm tfto-mao (1591) Trinh Tiing sai Di&n -quilin -c^it^
Trioh van Hai ^ i» *j: Sf X :k> Thdi-qunn-cOng Nguyen thSl
I'S ii 'j: R. -h X dem binh trSn-thu c&c cira b6 v^ cAc ncri
hi^m-ySu, Sai Tho qu^n-cong Le H6a 4?- *F 'a" 4ji ^ or lai giir
ngij-dinli vAca d|a-halThanh-h6a. Ph6ug-bj dAu d6 iSi, bfin
dem hern 5 van quSn chia ra lam 5 dpi, sai quan Th^i-ph6
N^ln hiru Liftu i. Hf r^ ^ fj., quan Th^i-iiy Hoftng dliih Ai
Th^uan-c6dg Ng6 canh Hiju i* *!» V 4^ -S!- i*. mSi nguyi
ITnh iji0t d<^i, cdD Trijih Tiing lir HnJi 2 van qudn ra cira
Tbi£aH]uan ( Ninh-blnh ), qua nui Y^n ma ( <r huy^n An-san )
dU Tia-^hOug ( tire U TidH-phong) rui k^o ve dbng a T6t-
Vua nh& M^I^ NUc m^u Hap cung dieu-dpng t^t ca qu3n
b6o V* vA quAn nSm pliu dirrrc han 10 van^ sai M^c ngoc Li^n
vh Nguyen Quyen Itnh hai daodi lam ta huu dye ; Mau Hofp
tu dSn (rung-qu6n d^n d6ng ddi Irfln voi quftn Trinh Tiing.
Trinh Tung Lhfiy quan Mac dft den, btn tur minh dSc
tirdag-sT the danh cho Hurrc gi^c dij LAo Ihu. Quan ho Trinh
ddah rft hang, qu{ia nh& Mac chong khOng n^i, Ihua to, chS(
tl^ii hang van ngircri. Ma.c mdu Htrp hii chpy, Quan ho Trinh
thira thS duoi IrAn gan d^n th&nh ThAng-loitg. Miirnfj vi'ra den
tSt Nguycn^dan, cho neti Trinh Tung dinh-chicn lai t-ho quAu-
sT aghi-ugcrJ an |i?l, Qua sang liiang gi^ug nSm nhani-lhin
NAM TRli^U IlAr.-THlfeu
23
rcii
( 1592) Trinli Titng lAp dan tg trtri diJt vA cac vna iihi I.$
dCit ba diSu iforc de tarn quan-sT.
1. KhiJng ductc vao nha dun ma hfy d(3 Sn vi cui-iluSc.
2. Khong dirg-c cirap I5y cua-cju va chal \5v cay-c6i.
3. KhOngtIiro'c dam hi5p tlan-bi cim-g^i. vi khong Jiror.
vi tu tliii m;i giSt ngirai,
Ai phnm La ciieu ay thi cij- theo qLiAn-pha|> niS Iri. Boaii
roi. ti^n quun Hn ddnh TJiSniJ-luiig Chiinh.
Mac mill Hap thSy quan nlia L^ hi U^d Un, U>n sai Miic
nggc Lien ,^ i ?£, liiii van Khue if^ X ■*-. N-juycn Quydn ft (*.
v^ Trail bach Nien f^ "? -^ Of lai giu^ Ih^nh Thiing-imig. ri3i
dem qutin sqng song Xhi ha ve dong rV ]ang Tho-khCi X it^.
Tiinli Titng aai Itr^tig chi:i qnaa vay danh cac ciJa Ihkah.
Quan nlia Mac giu khOng nSi, liri liirig luy den pliiJi phj ca,
boil Mac ngoc Liuii, lliii van Khwe phai lio thnnh itiii ftiay,
Nguyen Quytn llii pliai bat.
Trinh Tung ISy dmrt: thanh Th3ng-long roi, KUquin pba
nhtrng liao luy di. saci phiing ra lam binh dia. rBi ve Tlianli-
Ii6a dem tin th^ng triiii cho vua bi^L
Sir kh&ng noi ro tai \Am aao Trinh Tiing da iSy dirwc
TUang-Iong itili kliong danh ran di, lai bu vi} Thunli-U6j*. Co \c
]a [at quan ho Trinh luy thSng trAn, ahirnglixcfng-sT de« moi-
mdt ca, va lai thS ho Mac hay con manh, cr lai 3a giir kh6ag
noi. cho nfin phai bo m^ vS.
Trinh Tiing da bo Thfing-long vS Thiinb-h6a. nhirng M^u
Hcrp kh6og biet nhiin lay dip ny ma si>a-sang viCc vo-bi.
chinh-d3n vi^c chiuh-En, lai cir say-dam liiu sar, bac-d3i cac
tucfng-sT, dSn noi coiig-vi^c hong nal. Ihiln mioh bj hai.
BSy giff Bui van Khu^ cu ngtrtri vcr len l:i Nguyeii-thi f>L j^,
iihan-sac horn ngircri, Mac niAii llgp raudn gi3l Van Khui- di dS
I5y Nguyen Ibi lam vor.
Van Khuii bilil y dena vof vao & huyCn Gia-vicn ( Ihuoc
NiDh-binh). Mau Htrpcho quan vko bat Vau Kiiu* phai xin
ve hSng xiri Trinh Tiiag.
nghuong.v
31 „ tfrfr-NAMsfr-nri^c
7. NHA M4C MAT NG6i . Trinb Tiing dircrc Van Khii*
ve h&ng, mirng luru, lieri sai Hoang dJah Ai ra d6ii VAa
Kliu£ rui deoi di lam tien dOi, tyr minh !^i dem dai binh
trcr ra Trang-an, gyp qui\n nha Mac <t s6ng Thien-phai (^
vE cu6i huyen Y-yen vS huyen Phong-doanli. (Inh Kam-
djnh ), dknh nhau m^t frsin. Jay du-crc 70 chi^c thuySo.
Tirorng oha Mgc la Tran bach Ni^n vB liiing.
QuAn Trinh Tving k^o ra Rinh-!i.ic, aang Thanh-oqi d6ng
ff bai Tinh-lhiiD (bSy giif la xa Thanh-thau o- huy^n Tlianh-
oai) roi liSn len dfin sdng H&l-gigng, cira sflng Dty ra si>ng
HSng-ha, gap lirfrng nhii Mac 1^ Mac ngpc Lien, danh duBi
mot tr^n lay dtrcrc chiSn-lhuyen ke hang nghiu chiSc.
M^c m^n Hgp diriTc tin qndn mlnh Ihua (o» ba thSnh
Thang-long chay sang Hai-diro-og ve d6ng or Kim-lh^nh -^
^ thinjc Hal-duang,
Trinh Tiing ra dSn Thang-long, r5i sai Nguyen that
Ly, Bui van Khue va Tran bach Nien song Jaiih Mita Hap
ff Kim-Lhanh, Ifty diroc vi^ng-bac cua-cai nhi^u lain, va bal
diroc me Miu Hcrp dem ve.
Mac man Hcrp Ihay qti&n minh tliua lucin, btn glao
quy^n chinh-lri cho con la Mac Toan Jl 4> roi Itr minh l^m
tu-frng dem quan di danh
Bay gicr quan nha Mac la hon Bo Uong ^ a, Ng6 Tao
-IJ- Jg, ca Ihay 17 ngirai ve bang nh^ Lft.
Trinh Tiing sang dong quan 6" huyen V7nh-Iai, roi sai
Pham van Ktioai ^t x. ih dem quHn di du5i danh Miu Ho-g
frhuy^n Yen-dung vu huyen Vii-niDh ( nay la Vu-giang). Mac
mau Hcrp phai bo thuyfen chay Ifin bO, vao Sn trong cai
chua cr huytn Fhiro'ng-nhorii, Van Khoai duoi d^n dSy, c6
ngirtfi chi-dan bat dircrc dem vS ThSng-long^ iSm I6i sorg
ba ngayt r6i clsein dau dem vao hen 6" trong Thanh-hoa.
BSy ^ir c6 coo Mac kioli Dien 1& Mac kinb Chi jJL Jjt jt.
o dtfl B6ng-lrieu biel tin Mac mau Ho-p da bi bal, bt-n tir
l^p lam vua, d6ng cif huyen Thanh-lam. Con-chau }io Mac htm
loo ngirdi va cac quan vSn vo dfeu ve day ca, rSi treo bang
vvww.snnghL
chifiu mO qufln-sT, chftng bao Um dirrrr snu bay van njttnn.
Mac Toan lii con Mac ni^u Hep cQrig theu ve vcri Nine kinli
Chi.
Trinh Tung thSy Kinh Chi lai noi h'n. Ihanh-lhf to lam.
quan quAn d.^nh mai khdng dircrc, hfin dem qwftn sang danh
it huytn C5ni-giang va huy^n TJianh-Bm, hut du^c Kinh
Chi vi con-ch6u ho Nfac c{ing vhc quan ca Ihuy htm BO ngir^rL
Trinh Tting danh du-^c trAn Sy, rfii ve TJiSng-long. sai
quan vSo rir^ vuh ThS"t6ng ra &6ng-d0, me tri^u v4
th&ng thirmig cbo cAc tu'6^ng-sT*
NSm sau. ttrfrng nhi Mac \h Mac nf^oc Lipn llm dircrc
mAt ngirtri con Mac kinh Bi^n U Mac kinh Cung 4 ^ ^
l^p I*^n lum VUH, chi^m-giiJ- chSu Y6n-bac u dSt Lang-si/n
d5 liim c5n-ban. Nhirng ch^ng bao U\u quan Thai-uy \k
HoSny dlnh Ai dem Linh Un dinh. ^fac kinh Cung v4 Mac
ngoc Litn phai chay sang Loag-chSii. jl Ian Ngoc Lieu ch6t
c6 d? thu lai djn lOnh Cung rang r k Nay ho U tcti day len
iTuffc. iuj la s6 irifi dd itinh ; cd/i tliin la Ihi ro tdi gt. ma lii
nir de kho-sir mat ue uiVc chicixtranh ? I'iJi/ la nei\ ddnh
phAn [anh m^nh & ntr&c ngoAi. chi'r dirng c6 dem tdntj r<fnh-
trauk md /fli m&i ngtrM Tdatttng tarn /i^i r/dn nmyc mtnh, »
Tiung-h*u lhay» mtj lai d^n lai cua Mac nync Uen I
Chi ti^c vi ho Mac khdng ai chiu iheof
'fir do nhft Mac mSt Jig6i lAm vua, ngiy sou (tiv Mac
kinh Cnng ahtr c6 nba Mirh binh-vwc dirac v£ a dat Cao-
b5ng, nhung cung Ijt or mOt chd nho-moa g^n ch6 bi^a^Lhiiy
rak thAi,
NhA Mac lAm vua lir Mac dang Dung cho d?n Mac
m^u Hgp )a tir nam dinh-hiri ( 1527) d^a nSm iih&m-liiin
( i592) kg vtra dirorc 65 nfim.
Triah Tt'ing tiiy da lap durtrc cdng to : diH dtrorc nhft Maic,
lay lai diro'C d^t D6rg-d»i, nhuTig nha Minh vin c6 y h^nh
atift Mac khoqg chiu nh^n nha lA. Va con-chau ho Mac hay
cdn nhi^u ; nay xtrng vuong chd nay, mai khoi lo^a cli6
khflc, cho nfin Trinh Tiing phai mO* im^l diinjj tri in6 giil'
choTili^ Miab khoi quSy-nhiiu^ v4 m^t mSt dting Itrc mill dAi
d^p dtr-dang bo Mac
S-YllgC NHA HAU-L!£G£A0-THI$P VOti NHA. MINH.
Khi Trioh T^ng da thu-phyc dirgrc th^oh Thang-long rBi, ngircri
nbft Mac sang kSu vW vua nha Minh rfing ho Trjoh nBi rSii
traoh ngfii, chij khdng phai la con-chaa nh^ L&.
Vua nha Minh sai quan dSn Nam-quen kh^ra-x^t vide fiy.
Thftng 3 nfim bInh-Uifin ( 1596 ) vua Thg-tong sai quan K*-
bO Thiromg-lhir \k B6 U6ng ^ ^ vfi quan Dd-ngu-sir ik
Nguyen v5b Giai ft X ffi J^^ Nam-quan tiSp quan T^u. Sau
Ifi sai hai bog hoSng-than \& L& G^nh ^ «. , L6 Luru ^ ^
' ciing vMquaQ Cdng-bg ta-Uu-lang Ih Philng khac Kboan ^ X C,
dem 10 ngu6i ky-mi.ic» 100 cdn vang, 1.000 cAn bac, c^ an Au-
nam D6-th6ng«su" cua, xihk Mac v^cM Sn An-natii-quSc-virCTng
cua vua nh^ L^ i^fi^y lrir6c, sang cho quan oh& Minh khjim.
Nhirng quan cha Minh lai bSl vua T!i€-tAiig pbai Lbftn banh
sang Ii0i V c\ra Nam-quan.
Trinh Tting sai Ho^ng dlnb Ai -g^; ;i^ $ , Nguyen hiru Liiu
f^ ^ iir d^Tn. mOt van quftn di hO gi£i, dira vua sang ph6 b0i.
Sang A&a uoi, quan ah& Minhl^ddi pbai nOp iigu:5-i v^ug vli
2n vJing nhir licb cij,r?)i kbt^ng chiu dfn bOi- Vua cbo* ]4u,
kh6ng xong viec loi phai Iro' v^ .
B£tt thAng Iv nam i&a^ sti nh^ Miiih lai sang uicd vua Th€-
lOng l6n fa^j o-Nara-quan. Tri^u-dloh sai qwon ThAi-Hy Hoing
diob Ai dem 5 van qug^ di h6 gia aaag h<hl & Nam^quan,
Bin khi xa giA v^, Trinh Tting dem cAc quan di d6o mirttg
rd] sai C6Dg~b$ (a-lbi-Uog Phting khac Kboan ^ H. S. ^^^
ChAnh-slr, quan Th^i'Thircmg ttr-kbanb Nguyen oh&n Tbi^m
U* t^ 1$ iSm pb6 sict 'dem do le sang Y^n-kinb cJSng nha Minh'
v& xin phpng.
Vua ahk Minh chi phong cho vua Tb^-t6ng lAm An-nam
B6-th$Dg-4i^. 6ngPhung khac Khoan dang 3i£rtau rSng: « BO"
th^ng-sir lit cbu-c cu cua ho Mac, chu* vua nur^c Nam la dOng^
<l6i jh9 LA, TDk pbong cho chirc iiy Ihi kbdng xirng-dang ■ *
NAM-TRIl
Vua nhii Minh gio lui rSng vSn biSt ho L* kh6nR vi nhir ho
Mac, nhirrig luc (luu m6ri phong, hTiy tamchochu-c fiy, rdi vS
SQU se phong vircmg.
Ong Phiing khac Khoan phai diju ma v5. Tir il<^ nhi Minh
vin nhi Le lot thdn^ sir nhir trir&c.
9. CON - CHAU NHA MAC d CAO - bXnG . Tir khi Meic
mSu Hcvp va Mac: kinh Chi phfu hnt r'di, con-rhftn ho ^[a^■ 3n ij
chcncr't de iiiony dirurij^ kh6i-p]iuc. BAv yii' cu Mac lanh CJiirtrng
JS. ^ ^ xung Urn TrAng-virorng it i » chiSm-giu- ttr hiiy(:n
BOtifj-trieu cho dSn dSt Yfin-qiiaug.
NSm binh-lhan ( 15U6 ) Trinh Tiing sai qiiflri TrSn-th\i Hili-
du-o-ng lu Phan Ngan ;"4 ^ danh bal du-crc Kiuh Chirmig,
Ijii c6 iigircri ^[ac kinh Diing :^ jjt Jfl 16 con Mac kinh Chi
chifim-ytQ- dSt Ven-blc f Lang-so-n ) xun*,' lain Uy-vircng ^ i,
nhimg cung clUng bno lAu bi quiin ho Trinh bat dirac.
Con Mac kinh Cimj? if. ^jt A. Irir6^c da chay sftnp (5f Long-
chfiu, s.-Hn ]ai ve cvm^ viy'i dany istinh ilanh phA iV d^St Cao-bunt;
va diSt Lang-scm. Trinh Tiing sai quan li^n duoi danh. nhimg
Mac kiuh Cuiif4 satig k^u viri nhi >finh, vua nlia Minh cho dira
Ihir sang bat nh4 L6 phai de dat.Cao-b3ni; cbo con-chau hp
Mac.
NhA tA bit-dac-di phai d6 dat Cao-bSng cho ho Mac &.
nghuong.vn
■_>.-
H^P
^^^^^
00
1
d
s2 1
^
». "^
J«_
3
i4
^^^^^^^^^^^^^H
c
^^^^^^^^^^P
-ai
■
i
^^^^^^^^^^^^^ftk
-
a
- 5 !*
^
^^^^K
a
i^^^^^^^l
^^^B'
c
^1
^^^^^
*
H*
t^^^^^^^H
^^^^
*
k.#k
-^ii
^^^H
c ^«-
.^^^^H
^L
»
S
C
b
i3
5
^^^^^K
X
3
^^
- G*-
^^H
^H,
0.
1
*-*
^^H
^^P
e3^
^^H
S^ ~^B
^^^^K-
jg
^
C
'c^
^^K
•
?5
is ^
4 —
^B
^^^^^^^K
U
3
x;
^^^^1
^H
1
<
o
fl
^^B:
*=
K
^j
^B
<
(J
■
^B
I—"
CJ *»
-e2^ 1
^^^^m
«N
S»*'
ua*-
^.^ B
^B
.^^^^^^^1
^^^^^K
_ ^
^ « _
w
^
^IIH
^^^H
^^B
^Bl
^^^^^H
^^H
■illiiHI^H
CHU^ONG III
TRff^H NGUYtH PHAN - TRANH
}. Ho Trfntt xirng chua mien Bac
9. ffo Xguyia xirng f ft«d mien Nam
1 HO TJUNH XL-NG CHUA M!^\ bAc . T.r iJii Trinh
Tiing jjKp fj^ dtrl dirorc ho Mac, Ihii giang-sc/n !ai cho nha L^
r6i. mfii Hgay m^t kieu-hanh. chiSni giir \Ay qiiyen -Jiiiinlj-tri,
vh In'i Jia-hii^p nhS vua. Ho Nguyen (V Irong Thuou-hoa ifl (t
thay ho Trinh chuy^n quyen, cung lu- Mrng di'jc-l^p cr mien
Nani» lam llianli ra Nam Hue dOi ncri vk yay niin sir chi€n-
tranh rat \h tad-hai cho nuijc nhu.
Nam ky-hpi (1599) din vua Th^-tdny nhii L^v Trjoh-
Tung thu-xfp xong viec thdng six vcri nhii Alinh, v;i da chiu
nhirtrng dSl Cao-b^ng ctio con-chau nlia MacrSi, Irong tiirtrc
da yen d^n, ben lu xirng t^m 9d-n4fuy6n-siiy T&ng-qufic-
fchinh TIsu-o-ng-phu Rlnh-aQ-vtromg ^ ^ i^ il^ '^] it ij K
■f- ^t X. r3i diiih i€ cSp bSog cho viia diroc thu (hue 1,000
xa, goi la I^i^ lliurong-iitjn Jl i|. i#, cap cho vua 50*30 llnh d^
lam quan luc-v^. COn nhCrng viec dat quan. thu Ihu^. bat
linh, tri ddn, d^u thuOc ve quy^n ho Trinh ca. Chi c6 kbi
ntto UiiSt triSii hay la tifip sir Ihi mcri can dSn vua mi thfii.
Tirdo v^ sau, ho Trinh cu* th^ tap [km vu-oriig. luc goi !ft
chua Trinh.
Uy-quy&n ho Trinh b% gitr h3ng-hach nhur (h£ v4 cac
quan lai theo ve ho THuh ca. Gia-sur Trinh Tiing c6 mudn
— 2& —
-Twyw.songhuong.vn
\itr - NAM sir . Lirgrc %
Yu-l nh^ L6 di m^ Ihm vua. Ihicungkhftng kh6 gi. Tuy v^y
mi Trinh Tilog kh6ng d^m l^m, Jb tai sao? Tai 18 r&ng or
phia BSc sgr cd nhft Miah sinh sir Idi UiAi, lai c6 ho Mac c6n
gtu dSt Cao-b&n^, aho' c6 I5m dieu gi phau-trlc, Uii e qufiu
Dgbicb D&i Un |gy phu L^ thao Trinh lam ca.
Va chSing m|t Nam c6d cd ho Nguyen, thS-Iirc cung chAag
k^m-hfen gi, ma l^i c6 y d6c-l4p d£ Iranh quy^n viri ho Trinh.
Chi bing khdng iSy ntr^c cuDg nhir lay nur&c, kh^og litm vua
ni6 lai htm vua. Va bao gid' c6 pbai di d^nh-dep nort nio. via
iSy l?nh thifin-tir mk sai-VhUn mpi Dgir£i>i, kh(^ng ai be-bilt gl
duffc, B5d thS cho n^T) ho Trinh danh chiu ng6i thir Dhl troog
av6c mi giurquy^n ca D«r6x:,
% HO NGUY£n Xl?NG CHUA M!£n NAM. Nguyen khi
lira 6ng Nguyen Kim (^ fir khoi-nghTa giup nha Le danh nh4
MaiC d& \ty du-crc d£t Thanh, Ngh^ rj^i, sau dem qu&n ra d^nh
Scxa-tiam ji ^ bj hing tir^rngnhi Mac la Dircmg chup Nhat
^f ^— danh \hu6c dOc chet, binh quy^Q giao ca lai cho r£ 16
Trioh Ki^m ^i ^ d^ danb giac.
6Dg Nguyen Kim c6 hai ngireri con 14 Nguyen U6ug f#L a
va Nguyin Hoiing ft ^ cung lam tu&Qg lap dirorc nhiSu cdng.
Ngu-di anh l& Nguyen UGng diroc ph&ng \A Lang-qu^o-cbng ?f
# X . Dgudri em li Nguyen Hoang durorc phong ik Thai-dy
Boaa-qu|iti-c6ng lA if V-
Nhu-ag vi Trinh KiSmscf ho Nguyen traahmStquy^n mloh.
bin ki^m chuy^n mk gi£t Nguyen Udog di. C6d Nguyen Ho^ng
cfing sa Trinh Kilm c6 y ^m hai, chwa bi^l Um th€ nio niAri
cho ngu-d^i ra Hai-durcrng h6i 6ng Nguyen binh KbiSm. C>0g Sy
bao ring : « Hodnhstrn tih&t ddi, van d(ii dung ihdn a nghTa li
roOl day Hoinh-scn ( 1 ) kia c6 Ih^ ySn thiln du-crc mu6n dtri.
Nguyen Hoang mdi n6i vM cbi lii hk Ngoc Bao ^ f xin
Trinh KiSni cho vao trSn phia Nam-
N&m mftu-ngp ( 1558 ) dai vua Anh-l^ng, Trinh Ki^Hi moi
tAu vua cho Nguyen Hoang vao Iran dSt ThiiAn-hda ;ft <b- BSy
(1) Nui Ho^nb-sorn i'a nui Dio-ngang a tioh Quang binh.
■.songhuor
■34 TRIMH NGlJVfiN PHAN TfiANH -
gifer nhu-n^ ngiro-i ho hkag o huy^n TSng-sffj. :?: j, ciing nlmntf
quan-Iinh a- dial Thanh, Ngh$ nhi&u ngiru-i dira La vcr coq iheo
dL Nguyen Ho^ny vio diing or \a Ai-tu- t -5- ( sau goi U kho
Cfiy-kli^ ) , Ihuyc huy^u DSnfi-xirorng. llrtU (JuJug-Ui.
Ng»iyen Hoang I* m6t ngiro-i kh6n-nt,'oan mk !fti c6 lonfi
nhan-du-c. (hu-diing hao-ki^(, y^^Q-m nbrin-diln. cho nen liio^
ngirtri ai cuiip m^n-phyc.
B£n nSm ky-ty ( 1569 ) flng ra ch5u vua or An-traag -^ jj.
Qua nam sati Trinh Kihn goi quan l&nfr-hinh or Quaag-nam lik
T^guyeti ba Qu^nh PL <^ (fl ve yiir dSt Ngh^^-an, v:\ laj iho 6ag
rio trjiq ca d^t Thuaa-hOa va d.tl Quiing-nain. I.^ moi nim
phai n^p Ihu^ h\ AW cAn baL, 500 tiim Uia
NSm nham-lh!l;ii ( 1572) nhan liic Tijnh Kitru nnji niaL,
con la TFJnh CGi iji # va Trinh Ttiiig *: -^>;rfl^nl[h nhau. nha
Mac dem cjuAn vao daiih Thanh-h6a vh sai tu-Lrag La Uip-I^ao
A s^ dem mOt loan qimn di 60 chitc thuy^n. bcri dimnp hai-
dao k^^> vao dong urlang Ho-xa ^ -g-vuffl^ng Laug-uy^n
nq (t, ( thuOchuyfin iMlnh-IiahJi d5 daah Nguyen Ho^Qg,
Ong m6ri sal m^l ngu-cfi con gai dep lii ^»g6-thi ^^ gia
Ii^TTi each dira vang bnc sang not vui L^p Bao xin cSu hoi. L4p
Bao mirng rd^ kh6ug ph6Dg giu- gi ta. Li quAn ho Nguyen danh
lcn> bat dtroc gi^l di, vk danh ian quan nhii Mac.
Nam qnl-ti ( 1593 ) Trinh Tiing da Uy dncrc thaoh Than^-
long, biit dtrcTC Mac mau Hop, nhiTiig nia dang nhi Mac ciia
ahicu> phai dinh dep nhifu noi, Nguyen Hoang dtra quan-
biuh va siing-5ng ra F)6ng-d6, a hSngS nam, giiip Trinh Tung
de danh ho Mac, lap dtrtrc nhieu cOn^ to. Nhu"ng ma Trinh
Tiing vitn c6 V ghen-gh6t kh6ng muon cha ngai vc Thui!in-liua,
ma ngai cung chira c6 dip gi ma vt duro-c.
Nam. canh-ty ( I6O0 ) nhan vi ho Trinh kicu-hanh qua, cac
quan c6 nhieu ngirtVi khong phiic; bun Fhan Ngan .jfr ^ , Ngo
dinh Ham -^ jl «, . Bui v5n Khu^ jJL X ^ kht/i binh ch6og
lai vfifi ho Trinh cr cixa Bai-an ( tbunc Nain-dmh ) , Nguyen
CIIirCTNG iV
Sg^ CHl^N'TRANH
I. Ho Trirth danh ftp Hgc j> Cao-b^ng
?. ATld Thniilt dai} nghi^p
3. Tinh-Jfte Ao Nguyin if ivitn Na/Ji
4. &inh nhau ii}n tfia iihat
J- i3iinh nhau liiii thu liai
6. -Danb nhau lUn Ihu ba
7. Ounft pfiau tttn Ifitr hr
if, -Bdnh nhau ttin Itii'f nam
9. Jhmh nhau liin ;Ai> sau
10. Diinh nhau Irirt ihir i>6{/
i. HO TRIXH BANH HO MAC (> CAO-HANa N*«ni ky-
hoi ( 159&), viia Thc-t6ng miit, Trinb I'iinj^ cting von cac quan
trioQ'thSn l^p hoang-lur Ju Duy Tiin .*$ *r I''" Inm viia. luc
1^ vua Kinh-tOng ft. ^. Qtia nfim sauHHOO) bpi> Phan
Kgan, Nfio dinh Horn va Riii van Khiip noi Joan Of i-ira Bai-
aii. Trinh Tunj* u Thang-lon^ so bon luyl thu-djch, ben
iircrc vu3 vao Thanh~hda.
Bang ho Mac thay thanh Thanj;-lonR bo khang, b6n
nrA'C ])U thi>-mau cita M^iu Hirp la Hiii-thi ^^ i^ ve Idn len
lam qu(5c-nia»i, loi cho rigiro-i tendon Mac k(nh Cung ty
dat Cao-bSng.
Phan Ntjan va Biii vlin Khue lai ngl»i-ng(,V nhau r6i
gig( Idn nhau, c6n \g6 dinh Hum thi ve giup nha Mac.
Trinh Timg ilem Kinh-tong v&o Thntih-h6a roi thu-x6p
ra liiy tai Th5ng-!ong> uhifQg c6n sor m^t Thiun-hoa c6 hi£n
—33 —
tI$r-NAM Sfr- Lucre.
"IhSng, bSfi sai quan v^o iiy-du N^juycn Hoang; doan roi
dem thiiy-b^ d?i (jiidn la BSc, Janh bal Jifcrc jiiii-lhi giel di,
ctin Mac kinli Cuny ^ ^ft ^ l^" c\my sang Kjni-(!i;inli p lliii-^
dirang. sau tliSy daag cfia minh iJiun c:^ Ifli bo lum-lhanh
chay }hn Cao-bing.
Trinh Tiing lii}' lai Thang-long lui sni quan vkn rnifc viui
ra, va aai cac Itrcmg di Ueu-tru- U;mg ho Mac o- mat Thai-
nguy^n^ Lang-sffQ vd Y^ii-qnang.
TrjnhTiins cang ngiy cang ki^u-tianh qu^, vua cuDg kh^iiig
cliiu dircrc, lai nhan ho Trinh c6 con la Trinh Xuan if ^ niimn
ganh qiiy^n vwi ngitod con Iru-ffny la Trinh Tianj^ Jfi *^ . vua
KJnh-i6ng men inu-ii viyi Trinh Xuan d£ giSl Trinh Tuny.
uhirng chSng inay sir khdng th^nh. Trinh T(mg bin: vu;i ^vhiii
thai c5 ch^t, v^ b^l Trinh Xuan gi.nm mSy Ihang rdi Lha.
TritibTiing gifi'l vua Kinh-[6ng roi, lap Hoing-lir \n l»uy
Kf len \hm yua, ti>r la vqa Tiuin-long.
N&m qui-hcri ( 1C23) Ti'inb Titng d^u, hpi cue ciuan lai
giao biTih-quyen cho con la Trinh Trauy Sf ffi, va cho TrinU
Xu^n Jfp ^ lam pho.
Trinh Xuan klidng biwg long, «.1eni binh lam loan, dot pba
kjnh-th^nh, Trinh Ti^ng tbSy brfen, chay v^ xa Ho^ng-oiai. vko
nha Trinh fio jjp 41 , roi cho goi Trjnh XuAn d£n hal iji^ldi.
Biroti mSiy htm Triah Tung niiit & chiui Thanh-xu&n. thunc
huy^n Thanh-lrJ.
Trinh Trang Ifiri nOi nghiep lam chiia. Nhirng vk dang
Trinh Xufln con lam loan, chti n^n mtri dira vua ve Thanb-h6a.
Vua phong cho Trinh Trang lam Thfii-iiy TJianh-qmlc-cung
Jl Jit fl" ^ i.' , liSl chS Ihuy-bo chir quan.
• BSy gicr c6 Mac kinh Khuan ^ ^ ^ la chau Matklnii
Cung xirng lam Khanh-virorng -!g. i 6- drit Thii-nguvfin. Triroc
da bi quan ho Trinh danh pha mSy Iran, phai l^n Sn-Diip or
d^i Cao^b&ng, nay IhSy nf'u-cri nhA ho Trinh lam loan, lai dem
quAn vao dong or I6ng Tho^kbei i Jt , huyfin Gia-iam.
Nhu-og ch^ng bao lau Trinh Trang 6' Thanh - h6a ra danh.
Kinh Khoan lai pbni chay v£ Cao-bang,
wwiw.-sanghLT
M.r vMii.ts TRANH - :n
Tiinh 'l';-uii4; dej] yi-ii J5t U6Tl(;-illi, lui v:io nr^c vu.i r.'i.
VH lir Mni^ h'lrn N{;iiytMi-£uy, 'I'lioiiji-quuu-chiiih 'Ilutith-tlo
vircng JL t^ , ^ "31 ilL , fjf- Jp i . roi sut t-im l:t Irinh Kunt
_^ j> ticni qiinn len djmli tlao-bann ( ril-sirti l('h^."»l Jjjil (lir.ir
Mac kiiih Cnni^ detn ve pi^l (It. Mac klfili Kliann thi fha%' anng
Tri^u-ilinh phoug cho Klnh Klinan 1-^m 'I'Ij:m ny 'riii>nti-
qiific-o6ng i'^ ",] i^ '^\ j: v£i chu giii ilUl Cau-biing Hu'o 1;?
2. NH.\ THANH L>A\' NGHfl^lP . Klii I rinli TiiinRiV Aii-
nani (a niui !^ii nC>i nj^lii^p l^ni cliua vi'i »!:iii;;; pliiii itutih ilt'p
ho M^c a rliit c:au-bLi!i4j, Iht (r li^u fiiM nita MInli niH* !i:rCr«.-.
Ngtiyi'ii Of xii- il6nt;-Uftf mrtVf 'IVtu cu diOt xlt j*!,)! b M;mi-
chAii i^i ;tH . en ^iy^ni^ ngircri Xfr-fliaii -«- i5^. <•■■. Ve ilijfi nlu't Ti.ii^
riflinrj Nfr-cliAn <^^ Up n^n iruSi iiireA- l«>ii p,oi In luni i^- . sirn^
de duqc 120 iitim, riji Isi nha N^iiyt-n l.^v Tn^^. Mia Xrjuycu lUt
Vnn-hO-phrt d^^ L-ai-tri J3l Man-fhAit.
San nhii Minh di>l duvc nhh Nmiivlh. Uiy rr Mitti-cluui rthii
Minh CO ilyt vp-diM, nhtrn^ it>a ii^irc'ji xlV ay van Ur cai-lri l;iiy,
Difl Man-chiiH imy giir cilia iarii hun ))i> :
1 . Mftn-cliaii bfj i!^ ;tH -^ (thiii^c ve Kii'n-tJi;^!! v^-dia)
2. I'rtrcrng'bach-bO -Jt 4j ^' (<lui(ic it Kit-n'chiu ve-iiju)
3. B6nfi-hai-hrt ijt i* -ff (tfciuiji; vp 0:!-'i^^!iii v^-diti)
4. Hn-Uiiiii-ht") A ■;& ^ (thuOc v?^ Hai-lttV v^-dtii)
Veciitiidcri nliy Minh. iy TrirtrnL!-bacli-hi> ci> xnM n^viri
len la N6 Xhi Cap Xich -i^ S[ »fe- ij(: , lire lii viia Thni-to nha
Tlianh, danJi ISiy tJit CQ diat b6u 1)6, doni» kinli-dd adnl Tliam-
dircni; i$. J^ » lit Thinli-kiah My gi*t.
^u Xhi Cap Xich mal, con len niii uyhiep tin: lu Thanh
Thdi-t6ng. Sail nhi'm dirac cai Tiiiyen-qudc-ll ciia nirac Tan ,
Thai-lOn^ niu-i cui qufic-liieu Ih Bai-lhanh Jt frl^ -
Coji Thai-t6n*^ len la Phi'ic Lim ^ A 16" l-'im vtia, lire li
Thanh The-lo^ dauh J^v dime ca di(i Licii-liv cti,\ nha Minh.
' sangnuong.vn
as — VI$T-NAM Sfr-^LU<)'C
Kill lirftng nha Minh Ik Ng6 taTn QuS ^ .= H dang
ch6ng \(n quan nhii Thanh 6* So-n - hiii - quoo th] Ly
ttr Thiinh ^ t A. n^i I6n vAy danh Ytn-kinh. Vua Trang-li*Jt
nhi Minh goi Ng6 Inm Qu^ v& ci/u, nliirng ve dJn cirfi du-ilrng,
Taiti QuS dirac lia Yt-n-kinh da thai Ihu, Trang-li^l-dS vi
Hoang-han da bi gi(5t. Tarn Qui: lai Ira ve Scrn-hai-quati
Ly tu-Thinh cho ngirfifi ^oi Tarn QiiS ve hSn^« Tani Qu5'
khdnfj ve. Tir Thanh Uem qu:\n dgn JanJi San-bai-quan. Tarn
QuS sin liaug nhii Thanh d^ liiy binh ve danh Tu Thiinh.
Ly tu Tlijiah clinh Uiua, phai Lo Yen-kinh mii thay, quan
nh& Tbanh vao giQ- Yen-kinh rtji dcri kinh-sir ve d6.
Cac quan cwu thSn nhii Minh !^p PEii'ic-virorng ig jL l^n
lim vua 6- Nam-kinh^ nhu-ng sau vi cac lu<ifn|i khdng hja viri
nhau, PhLic-virtmg phai ra hang.
Phuc-vifous bimsi Thanh ri3J, Birang^virLnig jj i xirng
dS cf Phiic-chau, chAng btio liiu {:uug, bi bal, phai nhin au
mi ditil.
D6ng-d5i nha Minh la Qiie-vircrn^ il. i fn^fi d^ or dal
Trieu-khrinh ( Ihunc t!iih Qitnng-tay ) iluijc infiy nrim, bi quan
nh^ Thanh den danh^ phai chay san^ Di£n-di^u. Vua Dieq-dt6n
hat Qu3-vu*ofnfj nop cho Ngo tarn Qu^. Tarn Qu@ deni giet di.
Tir day nh& Thanh nhSt-tliong niitrc 'Yhu.
Khi Que-vttffng xurng dtS & tlSt Quang-lay, co y muon
nfacr Ad-aam cu-u viOn, cho nfin mcri phung cho vua Thao-lOrg
itha lA lam An-nam quflc-vu'U'ng va phoag cho Trinli Trang
lim phd vircrng.
Khi Sy a phiai biic nirfrc Tin dang loan, ho M^c thi da >■£
hang, Trinh TrAng mai nhiin dip quyfel y di danh ho Nguyen
o phia nam.
3. TINH-TH^ ho NGUYEN MI^N NAM. Tir khi
Nguyen Hoang ft. -^ v€ Thuan-hoa roi, b£ ngoai tuy van chua
ra in$tch5ng v6i ho Trinh, nhtrng bu trongithlhet 3i>c lo sii
uvww songhh/
ph6ng hi. Xem nliir nSni qul-sikj { 1013 >, khi Nguvf-n Itoiinfl
3&P mril, goi ngirtri con thu- 6 la Ngiiyen-phuc Nyuyen W. ^ Jl
v4o dan rSn^: a D^t Thufin. Quany nay bi>n brie Ihi co nut
Ploanh-sorn i$i J^. s6iife£ Liuh-fjianf-, b6u nnm tlil en nut Hai-
v4n yh nut Bi-strn thdt U tnOt ncfi triri il5 cho ngiriVi anh-
hiiogduny vo. V^y la phiu Ihtrnmg-y^ii nbAn-dan, luy^n-iAp
quAn-sT d& md giiy-dung ccT-n^iLii^p ve mtifin dtVj ». \vm \it\
Sy (III hi£l h9 Nguyeii da u6 y niu6ii dijc-l^p U5 ch6a^i viri
ho Triah,
Khi angofli B5c, Tiinh Tuny jff ^i. mat, chiiu Siii lA dDg
Nguyen-phiic Nguyen hao cAc quan rSny: «Ta muoii nhftn dip
o.^y mft ra danh ho Tnnh, nhirng hit'^in vi cbng-vi6c chira
lOng, vAy lEil hay s;ii ngirai ru phi'inti-ili^n. Irimr la chf> pfiai
cii ngliTa hun-cihin vai nhaii, haii la nlian Uit- xt-m tlnli-y n^oai
B^c ra th£ nao ».
Bay gi(> it mi^n Nam t^ti c6 nhirn(> Dgirirj loi giul giiip Mp
nhir c6c dng Nguyen hirti Dyl fr. ^ iji- "^I'S '^i'** ^^'W TCr K] |^
fe vik 6ng Nguyen huu Ti^n H. ^ !^ den lA uMircVi c6 t^i tri ca.
Nguyen h&u D$t ft ^ ii ta ngirtri l^ng Gia-niii^n, huy^n
TOng-sorn, linh Thanh-h6a, boc riinjj. tfti cao^ vA lai c6 tM
hfiDg-bi^n, danh giacgiui, Ih^t la mdl bAc v^u vu ktdim {oiin.
Bio duy Tit ffl ij .'^ '^ ngiroi lino Hoa-trai, tiuy^q N*MOc-
scrn, phu TTnh-^ia, tinh Thaiih-hoa. VI ftoji la con ntia xiri(jiit»
hAt cho nen khdnj; dircrc »li thi. 6njj phan tri mai di vflo mifin
Nam tim dtr^fng J^p tilng, nhirng chira gi>p Jirtjc o^irod tifii-
ciJ- cho, btn v^o Cr cban lr4u cho nnn( aha phii-^Ja v lang
Ting-chAu ^ n\ phii Hojii-nhjin (nay li'i Binh-dirih). 6ng l^m
b^i (t }igoa-loinj-circfng pf- -{1. ^ » dc In vi inlnh vu\ liug Gia^
cat Lircrag. Suu c6 quau Kbjmi-ly Ja Trun du-c Uda Ht. t4 +> biel
Duy Ttr 1^ ngirtri c6 (ai, deni ve nu6i, va gii cun-ijai cho,
rBi dtra d^ng chua Sai. Chua d&ng liini N(>t-tan i*) 1}-, phocig
Um LOc-kbe-hau ^^ ::« f it ( i ),
( 1) B&a duy Ttr giup cliiia Sai (tirgc jt nAm thi mSt, Ihct 63 tuSi-
jngmjong.Vr
T— vrfiT - NAM s6 - Lirp-c
Nguyen hiru TiSn ft ^ il cuag li^ ngirwrTtianh-hfia,
Jang VAn-lrai, huy^u Xgoc-scrn^ v6 ngh6 linli-lh6nj^, dung
binli rSt cd kj'-lual:, th^t 16 mpt ngtrtyi lam lirangco tai va.y.
Nhu-ng ngwM &y giup ch6a Nguyin, b^y mini dinli k€.
luv$n-L^p qu&n Hnh, nky don dap Ifiy de chSng v6^i quan lio
Trin]» (2).
Khi nhirng dfin IDy da ki^n-co, binh lu-ffng da dil roi,
chuB Sai mcri ra mat kh6n|; thSn-phcjc hp Trinh niia. va sai
ttrcrng ra chiem giu- lay dil Nam-bi^-chinh ^ if it Ik d^t a
phia nam sOng Linh-giang ig jt d^ Jiim cho ohang g«i>. Tir d6
hpTrinh va ho Ngiiyeo danh nliau lai-hai trong khoung 45
nSm ff dSt Quang-bioh, Ha-llnh bAy gitr.
4. BANH NHAU LAN THl> NHAT. Nam dinh-mao
( 1627) nhan khi nhi Minh ben Tail c6n dang chfing nhnii vcri
nhi Tlianli, vii ho Mac ff Cao-bSng Ihi v& h^iig, Trink
Trang JJf jg mcri sai quao vao Thuain-hoa gia ti^ng nhu viia
sai vao d6i tien thuD lir ba nam ve trirtfc.
Ti" sac Urn bSng chir nOra nhu sau n£iy :
<i Hoang-thiro-ng siic du cho Thai-biio Thiiy-qufin-cdng Id
« Nguyeo-phi^c Nguyen dircrc biet r&ng :
« Meab lenh triJFu-dinhj
« Bao lam tAi phi^i nt^n tuan-lhu ;
« Thu^-ma pbu huj^n,
<( Tirtrng ngodi coi kb6ng dirge i\r chuyfin.
« Tririrc day tram c6 sai C6ng-by Tlnigrng-tbir la Nguyen
»diiyThi, Ba-khe-hSu Ja Phan van Tri vio ThuaD-h6a. dao
« d^t tlah-y, chi-bao du-drng boa-phuc, dh cho linh bi£t ma
(t phac-lung quyen-chinh trieu-dinh. Khdng ngtr nha ngirffi
« maag Idng ddng-ddog, t6i dircj^ng Icri lui, noi thoai-Lli6c
tr cbo Idi-thoi ngay thaag, d# d^n noi thuS-ma tliieu-thon,
t( khdug du vice cbi-llitt. dau lam toi nhir the da pbai ehiraV
(2) Bko day Tir l^p d5o Tru-v^iK - iluc -fe "I" tf huyen Pliong-loc
(OidimHt-binh)- Va \ayeai luj Jiij Cf cuit NIi5Hp Q 3t ( cira BtJng-hffi)
tiTC la cat TrifcJng-tbanli iV im^m-f-btutL bay ^16. Nguoa la thtrorig gui
lOy ay la liiy Thay, nghta la tuy cuu. Baa (iuy Tir d^p rs.
H/ww sanghun
WCIlltN-TRANH -«
rtNhJ ngtroi nay iifin doi lovlrirac. ^\\j-g\n phfp-tic. IMmm
« npch (hue liong hai xur Tlm«n, QuiiiiK, lir n4m qui-hai
« v6 trir^fc, CO phai da mSt miia Ihi xA ci iho; c6n [fr nfira
« giap-tl den uay phai tinh cho du su theo 1^ trirwc, idi thiiy^n
ttdem ra npp cho du ; va phui chinh-te bmh-ma. ho?ic thdn
« dSn kinh-d6 Iritu-hH. ho^c phai aai con lii thay, de coi xem
« nghi-v^ tronti nirtrc. va d^ lo giai tSm I6ng lAm 16L Nfu th«
M llii Tritu-dinh se phong thiim cho chi>c-ttrijc vinh-bu*n. d£
« rang to den t^-lcmj*, Nhirm: bing thoai-lhic khOwg dSn. thi
« lire la phaci 16\ vin tri^u-dinh.
u Kham lai du s^c ! »
Ghiia Sai Uep sir nhinig khdng chiu nOp thuS. Trinh
TrAng lai sai siir iiiang sSc vua Lfi vao du cliiia Sai cho cod
ra cbau, va lay 30 con voi cdng 30 chi&c Ihnyen de Jua di
CiJjig nha Minb. Chiia Sai khoiig chiu,
Trinh Trang IhSy v^y, bin quySt >^ danh hn Nguyi-n.
sai N'giiyen Kliai ft, jt vii Nguyen danh 'I hi6 ft & li dem 5.000
qiian di lum lien-pbonii vAo doDg u^ xa Hi-trung T + ( tiic
goi la Cau-doanh ), t6i Uem dai binh rxtirc vua L^ dr daoh
mSt Nam.
Chiia Sai sa- chau la Nguyen-pbuc ^'e ft. iS ff liirn (i^t-
ch^' ciiDg \ixi Nguyen hu-u D^t dem binh-ma ra giu- c^c nori
liiem ySu. Quan ho Trinh den d:mh. chfit hai rdl nhieu. Bon
Nguyen hu-u D^l lai d§t ra myl k^ khien cho qufiu Tiinh phai
nit vS. sai ngirdri di noi phao ra r3ngor nfjoai BSt to Trinh
Gia In jt vii Trinh Nhac Ip ^ sup Iain loi^n.
Trinh Tr^ng nghe tin iiy Lrong bung sinh nghi» lihdng
biet (hu-c bif ibS oao^ b^n ru-ofc vua vjk nil quifkn ve Bac.
5 . BANH NIIAU l!\X THU HAI . Nam eanh-ngo ( 1630)
cbua Sai nghe \iii Bao duy Tlt, sai ngtrori dem sac du, ra tra
vua L^, r5i sai tirong danh 15y phia nam-ttgan s6nQ Liah-
giaag dt: chdpg v^i quan ho Trinb. Den nam qui-d^iu ( 1633 )
Dban kbi chiia Sal c6 ngv^i con thii- ba Un la Anb ^, Iriia
tbii Of dat Quaag-naait c6 ^ mu6n traob quySn^ bea sai ngirM
43 — VlfT - NAM Sfr - LUaC
dtia thir ra TbSng-long :^tQ chiia Trjnh dem qu&n v&o'odnl
b^D sOag l^m hi^u, Ihl se lam nOi tjny. Anh ]ai \in chua
Sai cho ra IrSn-tliu dSl Quang-binh d^ cbo li^n Ikm man
glan, Qhimg chiia Sai c6 l6Dg Dgd'^ kh^ng cbo.
Khi Trinh Trang dirac cAi thir cua ngirai Anh giri ra.
li^n dem dai binh vao d6ng ^ cura Nhsit-}^ e} |t (cira.
BSng-hfri).
Chiia Nguyen sai Nguyen v&b Thang PL t 0- ^^ Nguyen
h&u IHt K, ^ a dem qudn ra choug-giii.
Quan ho Trinh d^n doi hem 10 ngjiy, khdng thSy (in-tirc
gi cua ngiroi Anh, bfen lui quAn ra d£ chir^
Qii£LD-linh dpi \kn (hSnh ra lirt>i-bi^ng, quan ho Nguyen
mm xail k;^' bUt y, d^ ra d^iih duoi.
Trinh Trfing IhSy sir khdng th^nti, nit quAn v^,
6. BANH NHAU LAN THr> RA . Niinj at-hoi (1635) dnia
Sai ^k Nguyen-phuc Nguyrn in3(, con 1^ Nguycn-phuc Lan
ft, il Jfl t*^" noi nghiup lam chiia, goi la chiia Thutm^,
UXc Sy ngirod Anh (r Quang-nam nghe tin cbim Sai vntt
roi» anh Ifin n6i nghi^p, b^n phot binh lAm phan. — BSy ^cr
c6 Nguyen-phiic Khi^ ghip chiia Thirgrng, sai quan vac daiih
bal diroc ngircri Anh, J5y nghia aAnh em id tinh ricng^ phep
nir&c fa nghia t&nu dem gii^t di.
Trinh Trang thSy anh em ho Nguylnlranh nhaii, sai tirang
v^o d^nh diit Nam-bS-chinh, gi£l dirgrc tirfrng ho Nguyen la
Bai cftng Thang JJt V ji- roi liSn len ddng d cira Nhal-M.
B6n nSm qul-v; (16t3) Trinh Ti'ang t1em dai bioh vk rirfifc
vua La vio d^l nac-b£j-chinh. Xhirng buy gi6^ dang (iSl [hang
tir, khi trvi nong lam, quan-sT uhet-h^i r^l nhi^u, Trinh
Tring phai rut ve Bftc.
7. BANH NHAU LXN THCf TU. Nam mgu-tf (164S)
Trinh Trang sai d6 d&c TiSn-qu^n-cong i$__ -if '^ IS Le van
Hi^u ift. X a4. (3) dem qudn thuy-bd vao d^nh mifen Nam;
{3) Co noi chep la Trinh Bao ip O^f Iiay la Iliin Tien.
SV CtUfiN TRANH - 4S
bO binh tifn I^n Uiinf! it dilt Nam-b6-chlnh ; ciih thuy-quAn
thl vao danh ciJa Nhot-l^S
BSy gidf c6 hai cha coo Trmyng phiic PhSn ^ lA f cA
sTJc giii luy Tru-erog-dyc ^ f. rju^n ho Trinh .Unh mai
khcVng li£n Un dirac.
Chiia Nfiuy^n aai con Id Nguy5n-phiic Tan pt, ii M Jem
ra ch6ng-gi& viri ho Trinh, khi ra d^n Quang-binh,
Nguy^n-phk'ic Tan h<\i c^c (ii6ng lai hAn rSng iQ\ihn kia
luy nhilii, nhiriig mS ngtrd-i rianh gini Ihl it. N^u dfn dim
ta cho voi x(!ni{j v^o r&i dem dai quftn d£n danh lA chfit pbi
diTffc. D Bo?in r(3i, mOt mat cho thuy-quiln di phuc aao n
s6ng CSm-la J£ chSo du-emg quAn Trinh chay v6 ; mijt m^t
sai Nguyen hiJQ Ti^n dem 100 coii voi J^d canb aSm xOng
vio trai qudn Trinh. quftn b(> liep sau vAo dnnh phi. Qua
nhi^n q»inn Trinh thua lo chay vS B;it, lai g^p quAn thiiy
cija ht> Nguyen ddn dirt^nu du&i danh mai dSn ^ung Latn-
^rnng m&j lh6i.
Tr^n ay qnftn ho Nguyen bSi du-ijc mdy ngird-i (u^g
vi 3.000 quAn cOa ho Trinh-
Trinh TrAng (hSy qu^n mluh (hua, sai Lt> vfin Hitlu ^^
3t 3^ f«ng voi Tran ngpc M^u f|t i 4 *''nl> 'ii*>l van i]uj*u
d6ng a Hi^-trung, LA h&u Btrc !j|i f (4 ciiug viri Vu Lirimg
^ l^^ dong o' HoAnh-scTQ, Phani i&t ToAu ft .£• ^ J6ng o
dSt Buc-b6-cbinh dS ph6Qg giir quAn ho Nguyen.
Liic bSy gifir o- Iroug Nam [hi chiia Thu-pmg mSt, truyen
nghif-p^chua laii cho con \ii Nguyen-phiic TSd, gpi U chiia
HiSn, ff ngoAi Bac thl viia ChAii-tfin^ miil, kh6ag c6 COQ.
Trinh Trang !ai nrfrc Thao-lOng, Thai-tbu-iJng-bodQg, v$ lam
vua IsD i^u-a.
Ho Trinh vSo dAnh ho Nguyen da mSv plien^ danb pheo
nAo thi liao binU !&n tu6ng phen Sy» lh# ma v^n khOi»g
chiu th6i vi^c chi^n-tranh. Bfn nSni St-vi (1655) qodn nhA
Trmh lai vko danb d^t Nam-bfi-clunh. Bi^y giiV chQa HiSn
mfiri quyf I y dem quan ra dAnh ho Trinh.
jnghuong.Vr
U — VlfT - NAM sO - LU'O'C
8. BAnH NHAU LAN THf'- NAM. Thong "(ir nSm ift-
vi (1655) ch»ia Hieii sni Tliulin-nglHa-liiUi Is Nfiiiyln hu-u TiSii
fti W ^. Chi4u-vu-hati Ih NiJiiycn hiru D^» ft ?f ji dciii qiian
qua E6ng Linliniang ra tirtnh cTnl Uilc-bfi-chJnli, Uriynjj ho
Trioh lA Pham tiit Toaa ve. hniig,
QmAn nha, Mgii5'en lii^ii len d^n Hoarh-strn. gap qn5n oua
I^^ h&u Biic^ dhnh ihihi inOt trAn, roi thura tiTimg ddnli
d^n dSn Hil-trunR. Ld v5ii Hieu eliding khftny n?>i, pfiai cdng
v6i Le hiru Birc rut qiu\n ve ym An-tririVng 4i: ^Utiic h thanh
Nghd-an ba^' gi<r).
Nguyen hirii Ti^n dem liinh d^n d6ng 6- huy^n Thach-h^,
lA v5n HiSu vi Le hij-ii BiVc lai sang douy ff^a Bannai ^ ^.
Trioh Tr^ng IhSy bpn Lii vfin Hi^u bJiih b^i & HS-tiung,
bfen clio sir vat> Ivi^u ve kiiili, va sat Tijah Trircrn^ Jf^ 41, vSo
lam Th6niT-JTnh, Idnli-Iirgn.- diil Nj^he-an.
Lfi v5ri Hreu bj dan ff fhAn, v& d^n iiija dirtrnq thi cti^t;
cOn boa Le luiii BiVc, Vu- Ltrorng deu pliji jriiing chu-c ca.
Trinb Trirffuy lien binh l^n dfin htiy^o K^-hoo, cho tliuy-
binh \ko d6ng o* cira Ky-la.
Nguyen huu Ti5n thay quan ho Trinh da ti^n, b^n rut
qudn ve sOnji Linh-gtaiig dS nhir qiu\n ngbich. Nhirny mk
Trinii Trirorng Ihay tir-nhiiin qui\n Nguyen bo v6 nhir v^\y, sff
c6 mtrti-kS q\, kh6ng dam du&i, b^n d6ng qu^n o lai Lac-
xuy^n ^ fi|, rSi chu 500 ngtrvi viio dong or dSn Hd-lrung.
Nguyen hu-u Ti^n th&'y quan ho Trinh khAng duoi, b^n
dem quAn dSh ddnh quftn Ttjnh o" Lac-xuydn ; cGn Nguyea
h&u D$t llii dem thuy-binh ra dftnh cu-a Kj'-la, diioi chi^fn-
tliuy^a cua ho Trinh vfecira Chau-nhai.
Nguyen h&u Ti^n vS Ngwyen hiru D$[ lUira Uiang ti^sbinh
16n danh quSii lio Trinh. icii chiStii-giir Iriy don Lac-suyiln.
Binh-tir^Dg ho Trinh phai chay v^ An-fraug.
BSy giir nhirng huyen cr phia nam st^ng Lam-giang (tire
\A &dng Ca biiy giff) la huyen KiJ-hoa, tiuySn Thmch-hd. huyt
/w. song hunt
ThUn-lde, htiyvn NghUvudn. iiuyvn La-styn, hiiyru HinymytTu.
/(i/[/rn Tbanh-ffurang. ca thay Ih hsy huyc^n dt?ii tliurtc v? hn
Nguyen ca. - .
Tin qiidn Tnnh Shun a Uc-xuyan ra JEn TIifiuji-Lrtng.
Trinh TrAng giang Triah Trir./ng xu5ng Urn di>-d6c. nii aai
L-on hi Tnnh Tac i,i ^\hQ NJJh^iln liim TIinng-Hiili it? chfmg-
giu- vdfi quill ho N|;uycn.
Bon Nguyen h&ii TiCn IbSy quaii Trinh Tuc laf lii^n.
lifen ]iri qufid vE (long cr Hii-liun^ .Je gifr tmn tht. NJumg
bfiy giiy 6- ngoAi IMc J§m viic, Trinh TtiiuA phai ^Hi Trinh Tiic
v6, Je {Lffrtifi lu Bjio quflng Xbi^u * st, (i t' lai trSn (hu akt
Ngh^-an, d6ng6f An-ttiing, sai Thdn vfln Qunnp f X ^(_, Miin
vSn Lien !i\ x ^ U6rg tV U»y Tiep-vii ji ^ ((luirtc hiwi-a
ThiOn-K>c) thny-quan doog ij sO^ig Khu-Ji>u tf J^ ihui>c luiyen
Xghi^xu^n).
Qua nam blnh-lhnit (IG5r>) (|uaa hn N^juyen J^n Janh don
Ti^p-vu, hpn Ihscii van Quang hothay. Ni^iiyrn hTni Ti6n itrm
qii^ij den *l6ng o- song Tam-eh^. Con Nj^uyen hfru Uyt li&n
binh den niji H&ng-litih I'-J^ ^, [^iiip quiin ht} Irinh diiuh dii*^i
d^u diSt Man-tu-ffng. rui lai gyp Ihuy-bijih iiiu VQ van i'litijni
K :i:f. *lS"h pha mgl IrAii, Vfln Thiem Ihua ihuy. Qnan ho
Nguyen thira (h5ng li6n k^n den hing Minh-lirvng va iaiig litnh-
lauy gap qii^n ciia B6o quang Nhii-u. hai b^n JAnh nimii iiinl
Ir^n ri^l dfr. Bao qiiang Nbi^ii thua rhay ve An-trany, dnng
bilu tu tQi va xin vi^n hinh,
Trioh TrAng sai ngirtri cyn ut lii Ninh-quAn-cOng Tnnb
Toan ? *F 'a" ip Jifc (tuc hay goi \a ilng Midi) vau ium Ihflng-
ITnh IrSn-thu d&i Nghe-an.
Trinh Toan vao d^n Ngh6-an. d6c chu qiian ii6a lea a6n
Thach-ba £ :H. sai BAo quang Nhi^H KO ^ H. vi Dirtmg Ho
dem binh d^n dong <V tiing Hirofng-bAc va a ling Bai nai» sai
Li sT Heiu ^ i^ /^, Bill s7 Lucrng j^ -J^ ^ dem Ihuy-quanU^n
dong o Nam-gi6i (?), va sai Vu van Thieni ^ il, ff. dem Ihuy-
quan d^n doiig & Oiau-nhai.
nghuong.vn
« — vifiT-NAM sir-Lirpc
Ngiij'ln hftu TiSn (hay qiiim ho Tiinli cir donij nhir vyy,
b^n sai bpn Dirffng Tri ^ *f , Torig phi'ic Khang ■?! ts ^ ciinj^
viri Nguyen hHv, D^t ?t ^ Ji Jem thuy-bo qiiun den *1anli
qunn Trinli * Nflrn-gi6i, Ijiy dime hi>n H(t chifc Ihuy'^n, r5i
IrAn xu6ng s^ng Ijtm-giang danh Vu vfin Thi^m o ChAu nhm\
Vu van Thiiim phai Im"* tltiiy^n ma cUm'.
Trinh Toau Uiay cac dao Ihuy-binh rua niinh da Ibua,
bin r(i< ve d6ng alien Hoal ,*, bong ngbc lin loan qiuin cua
Bio quBDg Nhi^u bi v&y a lIircrnE-bOc ^ ;^^, lup ttrc ilem
quAn d^n cifu, hai htn danh nhan o li'mg Bni-nai ^ ^,
quAn bo Xgiiyfn chay ve Ha - Irung, Trinh Toun vn Bad
qunng Nhieu dem quan JuBi den Tam-lt>ng. bj qiian eua
Nfiuyin hirit Ti^n va N<*nyen hirn D^l <16n diro-ng danh phii.
Trinh To^n lai thiia^ phai chay vc An-tr^ng.
Trinh Toan tir khi v^o trKn-Uifi dUl Ngh<^-an, ]ii>t>-<*i>i
tu-orng-37, y^ii mSn quiin dan, l<>ng ngmM deu phut; iihtrng
ehSng diiac b:»o lau, Trinh Trang mat, Trinh Tac Jif^ i'f l^n
Ihay, lliSy em conhiSu ngiri/i men-phuc, liiy lam nghi-ky. Leu
cbo con la Trinh Crin <p ^B. vao dmg Iran dal Ngbe-an, c6 J
giir d? cbo khoi bien-loan. Boan loi ebo ngirtri vao dii Trjnh
Toan ve kinli. trach sao khong v6 thin tang, bat bo iiguc
giam ch^t.
Btnh-quytii a Nghrf'-an giao lai cho 'iVjiib Ca«. B^n Ibang
sfiu nam dinh-siru (16a7) Trjnh Can chia qu^in I^m 3< dao,
Kai L^ Hi^n it if lam lu-ojig Uung-qiiau, sat Haang ngbia
Giao ^ ^ J!f bun tu-ong Id-quiVn, sai TrinJi lh€ COng J^ -^ itj?
lam tirorng buu-qudn, sang s6ng Lam-giang loi ti^a l^n danJi
Itr^og nhA Nguyen lii T6ng hfrii Bai ^ 1)" ^^ ff lang Nam-hoa
{ (Ifllt&c huyen Thanh-chirong )-
Nhung vi c6 ngirrri bao tijro-c, bpn Ngiiytn httu Tien dS
phOog-bi ca, dSn kht quau IrinJi d^n, thi mac ke phai tbuu, may
flb^ c6 qudn Trinh Can ti^p ung, f^ho ntii niijri n'lt ve dLroc.
Ti> d6 quan hai ben cu- giir nhan a s6ng Lam - giang,
Ihiiib-tboang danh nhati m(>t tr4n, nhir Lhaug cbap nam mdu-
www sanghL
si; CHIEN-TRANIi ^ 17
fuK( ( 1658)»ddnh 6- lAng Tis?in-lo (# tf ( huy^n Hir.Tog-stni )
qufin ho Nguyen phui lui; JSn Ihang torn niim cnnh-U (lliGO)
d6oh w N^hi-xutbi, qiirtn ho Trinii thitfl ho thuy^n mu clirty ;
qua th^ng 9 njlin &y dang khi qnftn ho Nguyen con Jong kt
Ung Hofl-vi<^n { lire Ik l^ng XuAii-^iin bfty gicr ). Trinh Cftn
dinhi sang l^y ciii [^n-scrh ;#. j, ik^ jiifr ir^in (h^, ben %&i
Hokng nghia Giao -y^- A # vji Phan kiim ToAn :lfr t ^ ileni
biah sang sOng l-ani-ffinng ct Inng Ani-cOng, va mu l^ Hi^n
* ^ (4) <!i xn6ng phln Hfti-lh6ng rhi sanp sdcij?. chi^ *I^n
niVa d6m IIU hai diio cdng lidn ca.
Bao quAn cua Bio nghTa Gieo ili Jen I4n-scrn hi quun
cua Nguyen h5ii D^l d6nh vA riiy ng^l lam. IJiiy gitbr fntih
CSn dijng thi chi^u trfn nui Qiiy^t-dunjj ( wgan liSn-lhuy biy
iiuV). trong thSy qulin nilnh bi vAy nj^ity-cnp Mm. Hen sal
qud,n sang cu-u» vA truyeu cho Ihi'iy-quHn d^n bi> adng iiiil bun
I^ii, quBn ho Nguyen phdi lui.
COm dao qu;\ii cCia L^ Ili^n va M'in van Lic^n s:in;i ilen
Jung Ta-tio g$p quiHn h9 Nguyen, h;ti ben ddnh ntiau, Mdn
v&n Li^n tii Lr^ii, uhu-ng [(uiin ho Nguyfrt phai bo Hoa-vifiii
lui ve d6ng cr Nghi-xuAn.
him riy dai q^^Il cua Nfjuyen hLru Ti£n doug or Nghi-xuan,
c6n Nguyen hiru D4l tht d6ng 6* Khii-d3c. Chua Hifen cung
dem binti d^n tiSp irng, d6ng a Inng Phu-lt> ( nay lii lang Phu-
an thuOc buv^n Biiih-chinb, Qiutng-binh ). Nguyen iiuu D^t
leo ve ra mAl chua Hi^ii, k^ day dutii naoi viijt dfluh liy Ihf
nao, cbiia Uieu mirng ISm. cbo bu^u Uyl mOl thaoh ban-ki^m
bS.ng vang vA lai aai [r& lai danh gi^c-
Nguyen hiru Ti^n bi^t vi^c ay, Irong bung ISy Itim kh6u(
bSug long, v^ bliy gi^ lai uhun c6 nbirng sT-L6t iiicri hung a
idat Ngh^-an, thu-Orng hay bu tron, Hfru Tien b^n Ji(>i chir
(ir6ng hii de ban xem n^n dnnh hay ]a nen lui vg. Mui n^ux^ri
ctfeii tn(i6n lui ve, diiy chJ c6 Nguyen hiri.i DAt kh6ng cbju-
{4) Cu 5acli chep In Le Ihfri hHun ^ t^ T .
« — VI$T-NAM S&-ttr(7C
Khi cfic tuffrng lio Ngiiyen dnng ban-bac, Ihi c6 tin r3ng
Trjnh Cfin sai bon Le Hi^n di men hO hS dSn lang Cu-orng-
gifin, bon Ho^ng nghTa Giao dSn liing Lung-lrfiu va lang
Man-lrir&ngt I'oi It^n Ifin Janh O' lAng An-di^n vu a liinfi
Pbti-Jinir quan ho Nguyen tliiiBr Bircrc tin Sy Nguyen hu-u
Ti^n quySt -^ dem quJin ve, n|)^g be njjo^i j^ia lanj^ Iruyen
l^nU cho cAc lu-ffng rfing d^n loi 28 Uii cAc dao deu phai li^n
sang danh An-trang. Nguyen hurii D^t dena biiih di hAu U^p.
Bosin rbi, d$n ri^ag cdc tircrng d^n nija dim nit qui\n v£
Nam-b6"Chlnh, kliong cho Nguyen biJii D^t bi£l. Nguyen
hirii D^t sHin sua d;iii vao dJiy, chtr mai kliong fd lin iirc gi,
d€ii khi cho ngucri di Ibim ve nwi niai bifl quan minh da
ni! vS Nam roi. Luc ^y qufin ho TFJnh dii sang sdng dfn d/tnh
di&n Khu-dOc. Hirii DiM moi d\iTig "kfi nghi hinh d^ cho quwn
Trinh khOng dam lifn l^n, rl5i dem hinh ohav v^, d6n Hoanh^
stm min gSp quan ciia Nguyen hCru Ti6n- BSy giiir quan Trinh
CSn vira duoi dtn, hai b£n danh nhaii Tnpl tr^n chSt bai
r^t nhieu.
Trinh Cfin lui vfe d6ng v KJ-hoa. Ciin b6u kia Nguyfen bu-u
TiSa d6ng a Nhit-]^, Nguyen hSu DAt dong a D6ng cao, giir
cac ch6 bifem-ySu. Tir bay gicr 7 huyen o \iiDg itijng Lam-giang
lai thu^c v£ dat BSc.
Trinh C3n thay quan ho Nguyen giir-gm moi ncri chac-
chlin iSm, U^u the danh kh6ng diro^c, ben sai B&o quang Nhieu
a J^ IrSn-lhu dat >.'gh?-an \& kifim Hnh ca dUl B&c-bS-thiuii
dS phdDg giw moi noi, rSi vS Thflng-long.
9. BANH NHAU lXn THl> SAu . B^n (hAng 10 nSm iSn-
|ffu (1661) Trinh Tac cv dai binh vt dem vua L6 vSo danh
%bua Nguyen: sai Trinh C5n lam thSng-nnb, B4o quang Nhieu
lAm Tong-guit^ L* HiSu va Hoang nghca Giao \hm B^c-auat,
L*5i! Triei va Trinh Tt \kvn B6c-lhi, dem binh aang s6ngLiah-^
giang r&i dSn d6ng or iang Phiic-tir-
Quan IrSn-lhii Nam-bC-chinh cna ho Nguyen 1^ Nguyen
h&u D4t d6ng 6'langPhuC'IOiG chia qiiAn ra d^p lay, giij virng
0191 aoi, quan Trinh danh mai m3y tbang klidug durtfc.
vuww.songhLong.vrf'
B£ii tliany 3 nlim nlii'km-diin (Ifpfili), f[tiaii iiirt. Pirfmij lift.
Trinh Tac pliai thn quiiti vj mm- viia v+^ Ijai-. Nguyen turn
D^t dem binh du^j *l.nnh i?i-n sunj^ Linh-^iiin<; mu-i ihin.
Nani ay 'rh]"ni-i6nt; v« loi den lluniji tlu miil. Tiinh Tui.-
lip Th^i-liV ]-d Diiy Vi") ;t^ ^ lOn latn vii;i IrVc J:i vun Xiivt-n-
U^nji, Ihiyt-n-tdiij^ tani \ nn iltrm- H nam Uii ma^ Tiinh T:n lai
];i|> lloimg-de I^'i l>iiy Hm *S i*- U-n liuii viia, Urc la vua Ciia-lonS-
to. BAXH NH.Vl' T.AX THV RAY . Tii niim lan-^Cm ( f !.*U)
qiji'in ho Tiinh lhn:i or Jal )l;'ic-L6-cliinh riii, Tiinlt Tar vi=
phfti In viec nirtrc vfi phai *lanl] tit;-]) h(> Mac tr (Kit I ao-liAnii^,
cho iiiti l;li6nj; Jlhh - ni[6 dcu pfiia N'am ; inai ilt^n nrtiu
nhj'ini-li (1072) Trinh Tie ]iii itoin may van qii;iii vii ririr*" vtia
Gia-I6ny vao diii E^ac-ho-ihiiih ttr t!uiih ho N^^uvt-ti, s;ii Triiili
Can lam Ihiiy-qiifm Ki^uycn-Miv, 1a- llien [nin !h* quin
'J rn.Jnj;-siiat.
(Ihua }hi;ii ^;^lll^ xni Lin iluV lut;>Hit[i Sain X'^uv=.-n say
ilOiia binh *;l tHii.; N^iiytn ht'rii I KU Til N;^il\Ln ni\ Dire ^iit
cac ii'-fi liifiii-ytlu )lu i]<'.u' 4li*:li. chnallliMi dem drij binti iti
tifip i>nj^.
Quail ho Trinh den dinih liiy 'Vriiu-nii-ih fjj *^' ml hiln!^,
d5 hai ha phtEi sap pha dirt^f h1y, nliirnji Xpnycn ln\\\ Uat hiijl
sire chOnjr {^iu-, quan Trinh dirnh n^ai kh6n^ du\n-. [>Iiai Hu
V? rij1c-bo-t.!iLiih. Pen ili*^in^ thap, (ru-i niuTA rtl vii lat uyhe
thi ranrj Ti'iiih r..'trj Ui d<in IJiih-yian;^ phai honh naui;, Trinh
Tac hi-n r^ai Ia- Hieii ^l i i? t;*i Itaii-lhii N^hi^-aii, Le si Tiit'l
^ -fi; ;St. Iain f^u-doc ilonj^ (> Ila-tniiiy ili? pfr l'lk- iifri yen I<i,
ISy sonjf Linh-iiiiiny >^ ;3. . tiVi la sua;^ Guuih hay giir rna ph«n
gitri-han Nam Hac, i oi ri'iL (\\iin\ \t 'i'hantj-louy;,
Tir do Xani Rac thui vi»;c chien-traiih, mTii ^iCin khi Tay-
s<rn khoi hinh^ Ihi iio Tijiih moi iihan dip vao danh lay dui
Thuivn-hoii,
Kc 111' Hiim ditdi-iiuio (1027) dai vua Thiin-liJog Ian Ihu
nhat, d^ri uinn nlidm-ti (1672) diri vua Gia-tung, vira 15iirmi,
^^lliO*.
inghuong.Vt
M-'Vi^-NAM si>-lu<;fc
hp Trinh, ho Nguyen d^ah nhau ca thay 7 ian. Trong bKy
nhifiii I^D, hp Nguyen chi ra dSnh hp Trinh co m^t l^^n, da
ISy dttffc 7 hU3'^n ^ phia nam s6ng Lam-giaog, nhirng vl cac
ti^mg ho Nguyea kh6ng A'6ng )dng vin nbau» cho u6ii lai
phfll bo ve giir dat cu.
Cdn nhir th^-lirc biEih-lircmg Ihl hp Trinh manh hori bp
Nguyen, nhung ngirW Bac phai di danh xa-xfii, v^n^tai khfi-^
khfin, ma ngircri Nam thi danh Of dtal nha minh, c6 don-liiy
cfaac-chSn^ t)r6'ng~sl h^.t l^ng^ cho n^n thanh ra hai b^n doi
dicb chu khdng lam gl dirprc nhau, chi kho cho Dhuug dan
sir, phai su-u-dich v£t-va, vk bt tan^ pha tbiet hai rSt nbi^u.
www. song hu
CIlTrONG V
cOncvi^c hq trinh Lkn if dXt bAc
1. Vi4c gioo'thi^p v&t nM Thanh
3- Viic iiiy tJal Cao-bang cua h^ iVatc
S- Qaaii'Che
■♦. Vi/c binh.ck^
5. Hlnh-Umt
S, That dinh, !hut di^ti vo jicrr rficft
7. tiic fhir (hu^
it. Si> iihi thii
9. Vi^c fihai mo
10. Vi^c ifr'ic niti
12. Vi^c in sdcft
13 Viic hi}z-haith thi.cir
Ik. Ttttang hgc vo
13. Lam quSc'SU
16. Sir danh dep gi^c-gia Irong nui'fc : Gi^c Sgdn giii;
Giac t^'jiih - xd : iVflfiycn fiuii Ciiu ; Kfjuycn darih
Phufrng : itoang c6ng Chat : I>i day ifqt.
1 . V1$C GIA0-THII!:P Vai NHATHANH. Nam qui mao
■ ( 1663 ), lilc ay nha Minh d?i mal roi, vua nha Thanh c6 ciio sir
sang du vua An-nam ve lri&u-c6ng. BSy gitr Trinh Tac J0 -^
min cho sir dem dB c&ng U san^ Ven-kinh Jjt, % { Urc la Bic-
kinb) de c^u phung cho vuh L^. B^ii ni^m dinh-moi ( l(j07 )
vua Khang-hi aha Thanh soi sij sany pUonycho v»ia Lt lim Ati-
tta.ni qucSc-viTCrog -^c ifo fl A •
— 5t —
w.songhLiong.vn
Ti> d6 hai ntrirc Ihdng si> v6i nhau nhw Ihirftug. "VS aau
dSu c6 Idi-thOi v5 nhirng vific giyc-cir^p vft vi^c giW-han ir
phia tbiroag^du, nhmig bao gi& vua nh& Thanb cung chu ISy
SIT hda-bknb, cho n£D vi>6c gl cuDg traog-trai ^ang-xuAi.
2. Vl^C LAY BAT CAO-BAnG CUA HO MAC. NSui liu
sixu ( 162&) Mac kjnh KhoaQ da xin ve hdag, diri/c phong 1dm
Thfii-»iy Th6ng*qu6c-c6Dg, cho giir d?ft Cao-bflng. Song dSn
Dim m^u-dan (1638) Kinh Khofin mi^t, con IS Mac kJob Yu
4 ft -f (c6 chd ggi U Mac kiuh Hoia Jl ft ^ ) khtiDg nh^n
chiic vd khdng chiu v£ c6Dg, lai lii xirng \&m vua hi^u 1&
Thuliu-dirc M * •
Tit d6 ho Mac cir IhiDh-thoaag dem quSn ve cu-^p ph6 or
m^D Th^-nguyeD, quan quaa danb <1ubi nhi^u Ian, nhirng
khOog trtr hin di dtror.
Nfim dinfc-vi (1667) Trinh Tac J|i ^ dcm dai hinh ciiag
cAc tir6tig la fiinh van Ta T St. i , U ChAu ^^ j|^ , h^ Hi^n
#. J l^n dauh 13y dSt Cao-bano. Mgc Idnh Vu phai bo cbgiy
9apg T^u, Trinh Tac miri (reo bang, cbi^u-t^p d^n-sir vi ]km
an, va dait quan cai-lri, lai sai Via Vinh ^ -$- iSm d^c trSn
dSt CacHbang, Binh vfin Ta lam Iran-lbii dSt TbSt-tuyeo {tike
\k That-kh€ bfty gitr).
M^c kJnh Vu a beo Triu^ IlSy vang bac diiit I6t cho quan
nhfi Thanh d^ tau xin vcri Thaoh-d? bSt ho Trinh tra lai 6&t
Cao-hAng cho ho Mac. Thanh-df cho Kinh Vu vE 6- Nam-nioh
^ f , r&i sal sir sang thu-crng-nghi viri N&m-tri6u v^ viec Sy.
Tri^u-dloh An-nam v^ sir nh^ Th;mh b&n di b^o lai mai, a^u
Tdah Tac phai chiu Ua lai cho ho Mac da! i chAu 6- Cai>-
bSng la chau Thacb-tam, Quanguy^n, Thirffng-lang, Ha-lang
v4 lji£u quan d5c-Er3[n Vu Vinh vei.
Ve sau N'g6 lara Qu£ ^ -. j^ phan nha Thanh cr d£t VSn-
nam xk dat Quang-t4y, Mac kinh Vu cung vg daog v6i Tain
QuS mi ch5ng lai nh& Thftnh. B^u khi Tarn Qu£ ch^t rSi, nh^
Thanh da I5y lai dSl Quang-tay, ho Trinh mu5n nhin dip Sy
■ tnA trir ho Mac cho xong, ben mOl i"<'it sai Binh van Ta T
X i va Xguyen hiru BAng r. ^ ^ k^o danh Mac kinhVu.
CONG - vifc HO TniN'H I Am b e;tT dAc - &a
BSn tiling Ifim nam ditih-li ( Ififl7 ). Binh vSn Tu iSy dir^c
thfioh Cao-hSng. Mac Idnh Vu nimg ha-hiing chay sang I^ng-
ch&w, bi quan nhi Thanh bitl giai sanfi tra rho An-natn.
Txr khi Mac mliu Hop p hit i bat. ho M^c tbSt Ihu Thfing-^
long r(5i, COD chfiu chay Mn man x\gxr(yK\ tih(> IhS nir<yc T4u
dircrc giir Mi Caa-bAng. tuwiig Iruyen diror 3 dat, ti Mac kjnh
Cung. Mac kinh Khoan yh Mac Kinh Vu ; <Jen nay md-i mSt hJn,
DOng-doi bg Mac ho$c bi but. hojic ve hing, cd iihiSa iigireri
dirgrc tha. cho Iflm qwen v6ri ho Trinh.
3 QUAN-CHh. Trir&c khi ho Mac cirfrp n^Oi nhd Li Ihi
quan-ch^ v5n Uieo nhur itiVi HSng-di'rc X ^, frhirofi lu- khi nhd
L^lrimg-birng vesaii, chlnh quycn v6 ho Trinh. i-ho ni-n quan*
chS c6 khic il nhE^u, Trinyc [hi tri-n L-{ingc6 4nian rJiam-ltinii
^ Si^\k cjuaD B6i-lune r* ^ 'fi^ coi v»*ic fhinh trt, tire la giir
chu-c T^-tu-trng iJerj xira. rfli d^n cdc quau Thirarig-th u- w Luc-bO.
Luc-bo 1& . Lfl/-fcd coi vi^c Ihuy^n chuyen cm; qtian
vi^D. vi*c Ihiin^ harr. tbirmt^ lirfirc, vi^c cich chuc «idng-ti';&U
h>c lA ctii niui viec ritng ve qnan lai Irong nir^c. y/fi-i;(i coi
vi?c dien-lhovi nhAn-dan, thu^'-khoa. lu-cmg-lien Ihu viin phat
ra. Lf-/jo coi vi^c nghi-le (i:-tir, vt^c JiOL-hihih llii-cir. vi^c 4o-
mu pham-phuc v& phi'i-Sn, viec lam chirang iSm bieu, vi^c di
su- nir6rc no Dir6c kia. vi^c coi thifin-van, lim lich, [Lim thufic,
bdito^D. viec quan-h^ tSng-nf, dao-sT. vitc I'lm nhac c;i-xij-6nfi.
Binh-h6 coi c6c vo-quan. qiian-lJnh va vice phting-bi bit^n-^iiAri
v.v. Hlnh-bu coi vi^c hinh-phnp. ki^n-tgng. Cong-Z'^J coi vi^c
xfly-dip Ih&nb-lri, cung-dJen, cau-c6iig. dirofng-xa, s6i3g-ng6i,
rirQg-ni!u.
B^n Qam ina,u-lu^t ( 1718 ),dM vua Du-ldug. Trinh Cirmig
Ap $^ lai d$E ra Luc-phi^n ^ ^ o b^n phij chi^a^cCmg nhtr
L^c-b( o b&u utiA vua, dc coi moi vi<-c chinb-tri.
VS vific vo-hi Ihi Irixfirc c6 NgG phu la : Tnmg-qudn-phu.
DOng-quAn-phii.Tiy-qufiji-phu, Nam-quAu-pliu, tUc-qiifiivpbu^
M6i mOt phu d^t TiO' B6-d6t-phu c6 quan ta hCru fid-d6c coi
vi^cca qu&D. Trong diri vua Thiinh-t6ii.g, thi Thanh-hoa, Nfih^-
an thu^c v£ Trung-quan; Hai-dirtrng, Ao-bang Ihu^c vE B4ag
nnghuong vn
i.'..A-J. I „ I^ Jl
H — VI^ - NAM Str - LU<)rC
qufin; Sori-nam, Tliu^n-h6a, Quang-nam thiiOc v§ Nam-qufin ;
Tam-giang, Hu-ng-b6a thuOc ve Tay-qu&n; Kinh-bac, Lang-so-n
thuOc v& B^c-quan. DSn n&m gi^p-thln ( 1664 ) dm vua HuySn
lOng, Trinh Tac ^ ^Wi dat them chirc Chu'fi'ng-pliu-&iJ ^ ^
"ft v& Thir-pbu-3ir ^ ^ "f d? coi hSt lliay tat quAn.
C4c quan-Ghm: thiri hSy giff, cbia ra I&m bft ban : van ban,
v6 ban va giam ban. Tbeo Ihircrng 1^, thi chi c6 van ban vn vo
ban m& thfli. Nhirngtur khi ho Trinh giir quyen-b!nh va lai yeu
diiDg cac nOi-giarri, lbur<yng cho ra bm quan coi viec chinh Iri,
cho nfiu mtri dijl ra giim ban. Bao iiiy dSn cu6i doi Canh-
hirog ( 1740- 1786 ) mcri bo.
Tir kbi hp Trinb tarn quyen, thl htn nliSi vua goi la Trieu-
•^ii^h ;jl^ ^ . ben pliH chiia y,qi Phu-Ji&u jfl- ^i-. Ph'im tiliirng vitc
chinh-ln v^ quan-Jan den do lica pliu cltiia dinh-doiU hfct ca,
cho nSn ngu-tTi tn Ihircxfig dunft chii Phu-lit-u, t-hu- khuii-^ may
kUi diUng cb[j Trieu-diiih, vi Trieu-diuh chi cO cai bu--vi, cliur.
khOag c6 qu^'f n gi nira.
Su k^n-dion cac quan-lai UiUe cu may aSm lai khjo iiacia
m<it Ian, ai khfing xiing chu-c thi phai gihag xufing.
Kbi n4o quan vi^n vc hiru-1ri tbi difiYC :m dan-l(3C, nhir Ih
qiian nhal-phSm ;hi mSi nam diro-c 100 quan iiei> dan-l<>c cua
b6n nam Tta : quan nhi-pliam diro'C 3(H) hoiic 250 quan cua hai
baxa ; quan-tam ph^m dtrcrc 2oO hoSc 150 quan CUa mpt hai
%a ; quan tur-ph&^m du-crc 15U quan cua mOI xa ; quan ngu-pham
dirwc 100 quan cua mfit xa.
B6i biSygifif lai dgt ra mot ph^p riSt hay, nhir la c^ra khong
cho cac quan vien lap Irang-trai a cho minU lam q'uan^ bcri vi
thtrfifng c6 nhieu pgu-ui y quyen-flie ma hfi-hiSp I£y mong dal
cua dfin, r&i nu6i nh&ng do gian-ai; lam t6i-l6r, d^ quffy-nbieu
moi ngircri, JSn n5i c6 nbi£u nan dan phai xieu-tAn di. Ay cung
1^ m^t vi^c dfl- haii cho dan, va lai c6 Ui& giir lidm cho quan vay.
Nbung ve sau, tir Airi Trinh Gii\n^ J^ ^ Irof di, tihk chiia
chffi-bcri xa-xi, lai c6 nhieu gi3c-f;ii, phai tim each ISy tifen,
djl ra Yi cu tir-phfiro tra xudng ai n^p 600 quan thi dtr<yc
thSng chu-c mOt hdc. Cda nh&ng Dgurfri chitn Irang mk ai
nOp 2.800 quan Ibi du-^c hh (ri - phii, 1.800 quan (lil bS
(ri-huy^n ( 1 ).
Nhir Iti^, he a\ c6 tien lA ilircrc quy^n [rv dan. chtir kluing
caa c6 t^i-iiJing gi ca, IhAnh ra cai phciin - gin ciia nliirng
ngirol Ifem quan dm bSy giiV cung ktm dnn riiln di.
4. VI$C aiNHCHE. Khi dhn 1^ irnug-hfrng ra (f«nh ho
Mac» s6 quon ctii c6 han 56.000 npirdri mjii thOi (2). Vc .saii, lit
Irtc danh dir^xi ho Mac r'6\, ho Trinh chia ra lim liai thu- i>ioh ;
m<yi thij gpi lA iTuhinh f4 ^ thi iSy linh a ba pliu diit Tlianh-
hoa vj\ Cf bSii phii dnt N^h^-an. JA ctr b^ suSt dinh liiy mpi Ida
linh ; mi>l Ihir %vi lu nh^t-binh — ^ thi Uy Unh 6f UV tran or
diii't Rac U Scrn-nnm, Kiuh-bic, Hai-dircrng, Scna-lAy, le cir J
.luat diph li£y nl()l l^n Ijnl).
lAnh mi-hinh Ihl dong a Kinh-th^nh. k^n vho lim qudii
Tiic-ve dJ caah gii> nhiiiig nod den vua phu chua, Nhirng liob
fiy da dtroc clip c!io cftng-di^n, Ini dtrox th^m clitrc siic.
Linh nh^t-hinh Ihl rhi de du ^iTr cac tr^n, v^ h^u-iia cAc
quan, cbn thi ulm ve lam ruOng, co khi nao c5n diiii^ d^n th^l
miri gel, nhir \ii ve dai 'l'iin]> Doanh Jjp ft c6 lam jfilc-gia.
phai dfihh-uep nhieu nod. Ihl mcri [jpi d^n Jii>h lu Er.tn, ca
thay ducrc dO fhirny 11.50U ngu6n, chia ra lim *iO v^. San let
Ahi ra l^m ca, liin d^i. moi cof e6 200 rtgirffi, de 100 njJiriVi 5-
tai ngu, COn 100 njjircri cho ve Ikm ruOog. rOi cir l-3ii lu-irl thay
d&i nhau ma v^.
5. HINH-LU^T- Hinh-lLidt vg dM 5y ihl dai-khAi c5ny
Dhir d<yi Tieo L^. Hlnh-phap thi chia ra \&tn 5 thir gni ti^ ngu
hinh; xuy, trirang. d^, lira vk tir. Nhirng li-ircrc thi ti>i ^i ciiflg
(l)Vi£c h&ii ph^m-K^m Qa cA ttr S&i <ma Dg-lunt; nhk Tr^a vi
Siti VU4 Tbatih-tOitg nh^ Le. Nhu-fi^ mil bay giflr ch'i cbu Jay hint mit
thov, chir kbdng thirc cbuc-
(2)Kbi 'Tua LI Thai-tu ra danU nhii Minh thi so ^inli bay i{i(>
quln, (u-iJU^[i, htiu-qu9n-
B&i\ khi danh-d^p xoajj r&r, cbo la v^n ve liini ru^ug, ciia <.tc l^i
10 van cilia lam b dao K^i i'^ &6ag-&if.Q, lay-daa, nitm-^ao, b^v-dao vii
bnghuong.Vi
,56 — V!$T-NAM Sif - LVQC
Avrtrc cho chu6c ca (3), d^n dtri viia Huyfen-lfing, Trinh Tac
4F 4^ dinh Igi : trir nh&ng ngveir'i dirac dif vAo baf-nghi ( 4 ) ra,
c6ii ai phamtpi gj cir chiSu theo t^i o^ng nb? mi Uigin hiah,
chii kh6ng cho chu^c nira.
Trirfrc thi ai da phai tOi lu"iJ, laj phai tAi chfit (ay niHi.
B^n dcri vua Dii-E6ngi Trinh Ciro-ng S^ ^ mifi bo c6i luat chal
tay vi dSi lai nhu la si pUai ch^t hai b^n tay vft phai luu di
viea ch&u thl cai Um t^t db chiing thAa ; ai phui ch3t mOt bSa
lay v^ phai lua ngoai ch4u thl dhi lam tiVi db 12 nani ; ai pliui
chlit hai ng6D lay tro vi phut Iutli CEta ch^u„ thl d^i 1km t4>i d&
^6 Ei£ini. Con nhir ai pham t(>i Ir^m-cirtrp thi kh6D<j ke v4o
Trinh Tac lai dinh ra hai ph^p xij ki^a. Chia nhfirny vice
ki^n-tung ra lam hai thit. Nhirag vk)c miru-sdt, rfpo. kiep, thi
goila dai *init*; nhO-ng vi^c Viri^ /ifVi^ fin <f«, thi gpi tik ti?u tung,
Quan xa ki^D ma khdag ho'p ]e» (hi phai phat Liea, c6q nburng
vi^c da KIT ph;u le rBi, ogiroi kien ctin di ki^n nira tbi ogLr^i
&y cung pfaai pbat ti^n.
Nhuag vific dn-mangj trOm-cir6-p vk ahirng vi^c h(>, hOn,
diSn-th& (hi phai theo Ibir-tir ma xet xvr~ Nhir vific 4Q-inang
(.hi quan phu huv^D x^t, r5i de idn de Thira-ti f, ^ vi Hi^n-
ti ]5 £J bdl doDg xet lai. Vi^c IrOra-cir^p, ff Kioh-dd thi do
quBD Bfe-liub 4t <i 3^61 l^i» Of cac triSln Ihi do quan TrSn-thii
«A <? x6t lai.
Ph^m nbixag vi$c dai-tyag li^a-tung tni ff huy^n phu. hay
I4 ff Thira-ti, Tran-ti, xij kbong xoag, Ihl dgn Hi^ti-ti x^l
(3) T^j irir^g thl cu m3i ra^t Irving ti quan tam-phQni phai
ct^ui^C 5 tiSo, quad tiz-phlm phAt chuqc 4 ti^n, quaa ggQ-phtlm 3 ll^n,
yuan IhSt b^ I- pham 2 lien, lij cmi-pham chaxuon^d^D tlili- nhin (hi
1 ti^n.
T^i dd lam llnh coi chuSlng voi (hi phai chu^c 60 qoHD. lim lieih
d^D-diea thi 100 quan.
T4> lull c^n chau Ihi phai chu^c 130 quan, vi§n ch^u thj 290 quan.
TqI tQ* thi ph^l chuOc 330 guan.
< 4 ) Bu nOi a do-i Vua Ln Thai-lu.
www.3DnghLang vrf
COnG VlgC no TftlNH LAM iV bXt bAC - 'at
lal. Of Hign-li khfing jcong. Ihi dSn Ginm-sflt ft %: xi>l ];ii, (j
Girtm-sat va B^-Imh kJiany song, ilil il6n Ngir-su"-Jai iJy t. .^
Nhirnj' vi^i; nhiin-inang thi liao clio 1 thiinji. vice trrtm-
cirirp (lien-lh& thi 3 lhang. vii^c h6n~n!v4ii Su-iiu Ihi U (hang»
chir I^ khdn^ cho d^ lAu, Itini ma? crtng vi^c cnn diin.
6. THU!^ BINH. THUlS BiP.N VA StTtJ-DlCH . Tnrac t^
cir s6u nam lam s6 h<i-tu-h iii<>t Ian. roi cii tily sii dsm din!)
nhjeu il rih dflnh IhuS. ■•oi Iji « i^ih :^ » di^ni,' ni^n mui liin
dmh ctj Liiy hang, hf>Sc dung mnt qu4in hav la ni4|il qitHn l;im
tiBii, Iltc IA lliu? Uii^n. DSn niiiii k\-d^ii (18691 d(Vi vim Hiivfa-
I6ng. quan Thnm-tnng \& 6iig Pham cAnj; TriV ;t i' .if xin
dfil ra phiijj ^i/i/i ly -f fp], nghTa la him su dinh nhal dhih
mnt liin, roi hing ntio phal doii^ bao nliit-u snaJ dinh. ci'r iheu
nh(r UiC mil ding mni, chir c6 dti lh6m th ciing kiioiig kt, mil
cd cli^tdi cunj^ khOng Irir.
i-4p ph(*p ny la d^ clio ddn kliui phni lam so, niA quan
cuiiy Itiioi phai Ira x6l, nliuufi phai nn>l dieu hiit ticn lii ve
sail Sii ifinh hoi' k^m bao nhi(>ii, qtiaii khoiifi; Liift din»c nua.
B6n nam qtii-li (1713) d*^)'! vuu Uu-ldng. sir rla-p rSnfi si^ di\n
nOi-Udi phai dong thu^ cho nlu'i vua cu Ihsiy chi 206-315
suHt ma tb6i.
C6n nhir Ihu^ difn Ihi nam ky-hcrJ (I71l>) dwi vua Dii-
tflnfj, Trinh Cir<ni{i Jp ^ sai cic qnan phi hity^ii v;i quna
Thira-^chinh, HI$n>SBt lam vitc dac di^n dema chin lien thue
cho cac dan-xa chO d^u. Lt bay gi6 cii- do k6\v^ dicii cdvxg
IbB tna donh thu?, goi la ftihu'e ^a, chia ra Iftm ba hang.
Hang nbit mSi mSu dong iiiftn doiig I quan, hung nhi S ti^n,
hfiDg ba 6 tien.
Nhirng su-u-dich nhir Vd vi^c ifi-tir ti-ong den vua phi'i chda,
viec sira-sang lru<>Dg thi, \iec liini cau-cotig, dup dir<>ng,-5i,
gm de-dieu v. v.. Ihi cu- tiiy nghi ma bS cho c6c suit dinh
d^ llEy lien mik cung-u-ng cho du.
Ay» cic thii thu^ Irircrc danh !a vdy. Ben nam qui-aiilo
(1723) quan Tham-Uing \t 6ng Ng\iyen cOng Hung pt V :]L
theo ph6f> tQ ff. ph6p dung ^ vh ph^p di^u in ciia nha Birfrng
mk cUam-chu-^c, sirg-sang lai, nhir sau n^y :
/*A^/> /di tu-c lA pli^p d^nh thud cJien-lh^. cir mfii mau
cAng-dien ik phai nsp 8 tiSn (h»e. ma ru<>ng nao eay hai iniia
thi chfa ba, qjan I5y niQl phan th6r. Nliwne diit bai cua qiian,
cv m&i mlu nap thu5 1 qnan 2 lien; chO n^o trong dan (hi
nop itidl nira bSng Iff, ch6 iiio kli6ng Uong dau IhJ nOp ca
bSng tien.
Cac ruong iir-dien ngay trirofc khbng diah thuS. dSu hSy
giof miri danh : riiOing bai mua mSi mau 3 lieiit ruing mOt
mils moi mau 2 (i^n.
PAe/) dung, iuc \& ph^p d&oh thu€ itlian, cir m6J suSt
dinh la dSng uien d6iifi 1 quan 2 li&n, Nhu-og ngirofi sinli-dci,
lao-hang vS hodng^diiih (5) Ihi donj^ m<H nira.
Pkip dieii, tire U phtp biji di^n d<!ing tifen sirti-dkh, fit
mAi tndt sual dinl^, n)<>1 nrim 2 m'tia, iiiiia ha pliai d^ng
tifen, mua d<^ng phai d6ng tj ti^n, Qnan l5y li^ii Sy mk Iain
cAc vi^c, killing phieii d€n ddn nu-a.
7. CACTHU'IHU^. Bai h&y giff danh [Iiii6 cfic Qiir IhS
Ban. IhuS mo, IhuE? d<>, lhu£ chu-, v- v.. idiirny mfi nhQ-ng lliju^
tj^ khi d&nh khi Ih6i. khOn^ c6 nh^l dinh.
1. Thue luan-ti. Cac Utuyea-b^ cha liAn<j-li6a di bu6n
b&n ^ Irong sOng cong phai chiu thu^". Trong nirofc l^p ra ca
thay 23 so Eufiii-ti d@ thu Ihu^ : nhu ire g6 thi cir 10 phSn
dAnh Lhu^ m^l ph^n; nhu-iig dtj lap-h6a Ihi 40 phan danh
thu€ niO( phaD.
2. r/iue mu<Jf. NSm tan-su-u (1721) Trinh Cuomgd§t quan
Giam-durqriig ^ ^ d^ danh Ihu^ muoi, cu" 10 phaii, quae
]&y 2 ph^D. NhuDg Dguin buun muoi phai tmh the cfia quaa
GiAm-dirorng, tbl m&i dirffc mua mu5i. m^ tririrc phai mua
cua quan dS, rRi sau m6i du-trc mua cua nliirng ngirfri lAm
mu&i. Vi d&nit tfiii£ ohir th£, cho nta gia mu5i cao d^n mOt
(ir) Lao-hEing ]& nhirng ngiroi lir 50 tuoi Hn 60 luSi. Hoang-dinh la
ogfxtri mtri c6 17 dgn 19 luBl.
CONG VI$C MP TRINH LAM <V dXt bXC-»
liSn mOt dSu murti, dan-air an-iiflng khft-sc. Hoi v^v <l5n
DAm nhAm-ll (1732) Triiih Gianj; ho lhu£ mn^i khrSng dinh nira.
Bgn nfim blnh-thln ( 17-16) Trinh Doanh Ifij lAp lai ph*p
dAnh thu£ mii6i, ci'r chia ra 50 mSu niOng mu6i Iftm mOt
bgp, nifti b?p phfti tiAp 40 hrtq mniSi Ihuii, mAi m^t h^c
dnnh gi4 U lao dong Mhy, tire U bn lien.
3. Thu^. fhh-son. N'Sm ginp - tbin (M'M), Trinb Ciroug
dinh lit iIAnh lliu^ cac Iho-san, nlur h\ vaiiK, Ijot. diSiitg, kcm,
son, du^iii li^u, IhHu go. tliDn dA^ tre, jjA, tu- lua, qu^, cA,
mSni, ciic d(5 dimg-vfit nhir to rirau, ni^t, dSu, vi cac d3
tti$|>-Viit tihir U fti?(y, chigii, viii v. v...
8. s6 CHI THU. Te th^ Trinh Giang lam chtia. c6 lam
gijc-gia pJiai chi-tU^u nhieu viiU-, cho ntlii niiin ky-mili ( 1731 )
enc quEvn xin dSt qiian d^ cCisij; vM }14 pbien nu^ b^m so bi^^ii
ro dBry niea tliu vao diror Iii«o nhieii va phai ra tnill bao
nhi^u, de li^Li sir chi-d^ng chu vira.
* 9, VII-.C KHAI MO. Nu-irc to tir d(Vi bny giir rr Tuy^n-
quanj; thi c6 mo d5n>j ff Tu-Ioiig, m« bat' » Nam-xiranjj vii
ir L(ing-siiih. Htrnj^-boa tbl c6 mo d5n^ a Trinlk-lan vA
Nfioc-iiytn. (j Tbiii-ntJiiy^^n llsl c6 mo di'mjj o- S^nj|-mOt.
Tf^n-h^n, Li^m-tuyen. T5ng-ainb, Vfi-nflny . mo vunj* i
Kim-ma, Tani-IOng ; mo kein ir C<5n-]ninh. (J Ijing-acn Ihl
c6 n»o dong gt Ho^i-vien.
Nhunj; mo ay dBu la ngir^ri Tiu sang khai ca. buo nhlin
qiiyen-lgFi ve lay ngirtri Tau hfil, cua 10 phan nhii nir6c
khdng dtrcrc mOi- Mjj nhirng phu Thu sang lam mo tbLrtrng
hay quSy-nhleu dAu-suf. Tuy rSng nflni dinh -d$u ( I7l7 )
Trinh Cirorng da diuh U rSng Qhurng ngmri T^u sang kbai
mo: chfi dflng lara chi dirp'c d^n 300 ngiroi, ch6 ddngyira.
200 ngU'iVi, cho It 10(1 ngu-6i mi th6i. Th^ mi vg sau c6 ncri
phu-kEiach ddng dSn h^ng van ngiriFi, rAi sinh str dAnh nhau,
Ibirurng phai diing d^n bliih-Iinh di d&nh-d^p mat mfr> xoDg.
10. VJ$C BUC TIKN. Nha H^a-U trung-hurng l^fl roi.
vId Ij^u lien Hi3ng-duc, vk ir Cr^o QAocuQg e6 s& diic ti^n ;
inghuong.Vri
60"Vl$t^VAM si>-Ltr<?fc
nhung vl c6 iSm sir nliGng-lam cho n6n den uSm qui-da,u
( 1753) Trioh Doanh in6i bo sa diic lien h cac IrSn, ma chi
d£ hai sff gaD dSl Kinh-aw m& lh6i. Dfin nSm hinh-tUan
(1776) dori Canh-liirtig vua Hi§n-t6ng» khi ho Trinh da liSy
diTffc dSl Th[i^n-h6a rbi, l?i ma l6 due liSn o Plui-xuSn,
dfic ra 3 van quan li^n Canh-himg nu-a.
Biti bSy gi<r cung c6 diJc ra bac lang de ti&u di"iTig. M6i
mpt lang IS 10 dSiig, mSi dSng gia hai liSn. Bac ay chAt ra
mfi lifiu cuTigdicac.
11. Sy DONG-LU'&NG. Su- dong-li?6rng thl Irtrfifc vin
Iheo 16i cu, cir 6 hap ^ !a rtiOt Ihang 4f, nhirng lit nam
giap-thin (1664) 6ng Pbam c6ng Trir djnh lai, I3y mAl tAi
6ng ggi Ifi boimg-cbung-quan -J^ ^ "^ I^m chirnn Cai &ng
^Y dtrng dircrc 1.200 bOl tb6c den^ goi la mrtl thuorc ^, rbi
ciir 10 Ihircrc li^m mOt bap, 10 hap lam mfil IhJtngj 10 thdug
lam mOl diiu, 10 dau lam m^l hgc
I
12. VlftC iN SACH. KgiTffi nirac la lipc clii> Nho da lau
vnk nhirng s^ch hoc nhir la Tir-lhir^ Ngu-kinb iokn Ihj diing
sach ID cua Tan ca. Nam giap-dau (1734) du-i v«a Thuan-
Idng, Trinb Giang miri but khac ban in» in c4c sach phAt ra
moi noi vk cam khdng cho mua sach in ben Tau ni>a. Ay
cung \h mOt sir lai cho su* tai-chanh cua nirftrc ta.
13. V1$C HOC-HAMH THl-Cir. Su hoc-hanh vB doi
H^u-Le. Ihi dai-khAi cung gifing nhir dM Ti6n-Lfr, trong
nu-drc a dda cung lJ(y Nho-hoc Jam Irong. Of Qu6c-lir-giam
thl d^t quan TS-tiJu va quan Tu'-nghi^p d5 I&dq giang-quan^
mBi thing mOt Ian li^u '^p, ba thaog mOl iSn dai ((ip.
C6n viec thi-cir lA vi^c nhd nu-dt: chpn ISy ahSn-(Ai d^
dting liim vi^c ntr6c, Ihl d6'i uao cung c6. TCr khi nh§ Mac
vii nh& Lfi tranh nhau ng6i vua, BSc-trifeu ho Mac vSn m6
kh.aa Ihi 6 Thfing-long ; Naro-tri£u ho L^ vi b^n vi$c binh,
cho nfin d^n mai nSm canb-lhin ( 1580 ) m^i mor khoa thi
H^i or Tfty-dd ; tir d<!i ve sau cir ba nam mOl kj ttii H^ii
nbimg mS cfich-lhiic tbi-cir cCin ta-lircrc, dSu nSm giftp-thin
C6NG \ [Eg ho TRINH LAM Cf bXt bXc — 01
(1664) di>i vufl Hny^n-lOng, Trinh Tac m^i dinh lai qui
C6n nhtr Ihi Hiicng^ thi dSn nfini miiti-ngp ( 1678 ) miri
dinh cAc di^u-le ro-rang. Tir d6 ci> ba nfim ro^t ks- (hi
Hu-crng: ■rhanh-h6a» Ng1i6-ati, Scrn-iiam, Som-lAy. Kinh-b^c,
Hai-dtro-ng, Thai-ntiuyfin. Hirng-h<i&-, Tuy^iv-quang, Lani{-3cni,
Ven-quarg deu c6 Irirang thi cL Nhimg ma str llu Hucrng
bSy giif h&-dS \6.m. khOn^ nghi^m nUir dui HSufi-du-c. Nhu-
lA ve dori vua 0u-t6nj;, Qit!n-hi^u Bao-Lh^i tJii ddt 1^ ai dj (hi
phai nOp li^n minh-kinh ef\ ij^ d^ I3y U^n l£im nh6 irw^ng vA
khoan-d6n quan-trir^ng.
BSn nam tanh-ngo (1750) dori Cnnli-birng, nhi nitfrc
Ihl^u lieu, 3ai dyl ra 1^ thu lien Ihong-kiith ,^ j^, he ai nop
ba qiian Ihl dirrrc di, mA kh6ng phai khao-hafh Thanh ra
lilc bSy gitrnhirng ngirdi di lAni ru(>ng, di b\i6n, di ban lbi(,
ai cunfi dcrp-c ndp quyen vdo thi, d^n nui liit v^i> thi. ni^inVi
tranh iihau vao Irirtrng x^o-dap J,^n nhau, c6 nsirCci vh^t. \Ao
& trong Inrang ngirai tbi diing s6ctu ku "1i IhiiO njifinVi Uim
bai, hpc-lr6 viri quan-tnrang thi thAng vixi nhau, thilnh ra
Cki char tbi. Phep thi ciJ bffy giilr that \ii biiy,
14. Tmj'{rNG HOC VO. Btri vua Dii-tonf;. Trinh Cuaag
lai mof^ ra trirvng hoc v6, d,^t quan giA'ti-thii dc day cho con-
cliAu cdc quan vao hoc vo-kinh clii6n-Itrgfc, cit moi thiipn mOt
13d ti^u E^p. ba Ih4ng mOt liin d^i t^p. Mua xui'in miia thu llit
14p va-Qgh^» miia d6H|J miia ha Uu t&p vo-kinh.
L^i A&i ra 1^ 3 nam mpt Ian Ibi \o. Thi Ihi dal-khai I^ phai
b^n cung, mua giao, mua gircroi, pbi ngira niA b&D cung
VA chay bd ma bao cung, r^i aau ciing hoi nghla sach d^
x€l hoc-IyCj hoi phiroug-iirgfc d5 X(!l tdi-uang.
NSm canh-thSn (1740) Trinh Doanh l^p v6-mi3u, chfnb
vi thi thif Vfi'ViTCrng, KhiroTig-Uiai-f6ng, T6n Vo-lU', Quan-
tiV v.v... U d^ng sau thi Ihd Hirng-dao dai-vu-orng TrSn qu5c
Tuan, va lai J^p mi^u rieug \bif Qtian-cAn^>. Cu xudn thu haj
k;j' l^Al
15. LAM QU6cS(>. Tu khi dng VG Qu_S?nh ^ *Jt Um
sAch jB(u" Fie/ thdng-gidni ^ a, i^ 4^, mai deii dcfi vua Lfi
www songnuong vn
«2— VI^-KAM SU-LIfffC
Hu7^n-t6ng nhk Hlm-L^, Trinh Tac rndi sai quan Tham-lung
14 Pham cflng Trir ;J, i.' ^ aoan aach Viii-:iir to6n-th\z i*^ jt
■Jr- "l;^, ke iir vua Trang-tdng nhn H4w-I-^ cho den vua Tliiin-
Wng, chia iSm 23 qiiy^u ; nhirng m^ bQ sir Sy klidng in. D&n
nSm binh-fhin ( 1676) doi vua Hi-t5ng sai H& sT Dirornrt ^
■k Mf x^t 1^1 bo quBc-sir. nhirng chiing bao lAu flng oy miiU
lai sai Lid Hi -^ ^ vA Nguyen qni Bi'rc ft- ^t i4 chep noi li'r
vua HuySn-tdng cho d^'n vua Gia-I6ng, tlnJm vAo 13 qtiyen^
gpi lA 0«^c-j(J /iftirc-/yc j^ *. ^^ #■
N5m Sl-vi ( 1775 ) doi Canh-hu-ng^ Trioh Sim sai Nguyen
Ho&n f*. ^, Le qui B6a ^ ■?■ f?. Ngi^ IhOri ST ^ »J- {i, Ngwyen
Dq fit. (iJC soan qutSc-siJ, ch^p lh6m lilr Hi-tOag cho dSti Am
■$-(6ag^ goi 1& Quoc-sif tuc-bien. ca thay I6 6qayeiii.
16. SU bANH-D^P GIAC^GIA TROXG MWC - Ve thoi
Trinh Tac, Trinh Can, Trjnh Ciro-ng him chua, thi 6ng niio
cung hSt l£)ng lo vi&c Iri dan^ va lai nhtr c6 nhirng ngiii>i tdi
gioi Tihir Ph^m coug Ti u- ^■4, v -^, Nguyen c6ng Hang ?t -i."
:'S. v.v... den h?( sire gii'ip-da, cho nen sira-sang dir<rc nhicii
vide, nir6c du*o-c yen trl. Nhirng m^ Itr khi Trinh Giang Ida
n6i nghiep chua, j^el vna L^, hai ta cac quan dai-lhan nhir
Nguyen c6ng Hang, L^ anh Tu3^d i^ ^ f^ vA lam lam ilieu
tan-iic. Tinh Ong Sy da tan-ngifo'C lai hay ti^u-duug xa-xi,
thu.€-ni4 m0l ngav nnjl nhieu. suij-dicli inOt ngay mM nang,
d6n-tlnh khb-sor, gric-gia noi len khip ca moi nod. *liri>ng-
sA tram-dich di kh6ng dircrc, pha] lain dSn hoa hieu o- Irfin
dinb oui de phOng khi e6 viec gi thi d6t lua b^o tin.
BSy gio trong triSu thi c6 mSy ngu^fi t6n-that nhti- fA
U duy Mat 4Jt 4 44. L^ duy Qui Ijl fi ^. L^ duy Chuc ^ ^
?it (6) cung vcri may ngirtri triSu-than U Pham cdagThS ;£.
'j: i^, V5 ThLrirc. ^ # dtnh dfit kinh-il^anh dS tfir ho Trinh,
nhirng ching may %iec 1^ ra phai bo chay. U ngo^i cac IrSii
thi ch6 nilo cung c6 giac, & Hai-diro-ng Ihi c6 Nguyen
Tuyfio K. ig, N^uyeo Ciir K- ^ n^i 1^«* ^ lang NMnh-xa |r ^
(6) IJuj Mat vii Duy Qui la Con vijs Ou-long, Quy Chuc lii con
Vita Hi-lOog
www sanghiJ
c6Nr. viftc H(.> TRINH i.AM a &Xt hAc - m
(thiiOc huyen Chi-linh). Vti Irnt- Oniih X. jf t n&i |An iV
l^nfi Mo-{r;ich JL ;J ( thiwH- liuy^n BirunR-an ). (V ,1A\ S,xii-
nam thi cq Ho^og cdii^ Clufl ^^ V ".t^ deu lAy li^ng pini I.^
die! Trinh likiu cit, btVi vi^y dm luhi dfln fh^i ilrmi^-nnni
mnng bira vac: gyy di lliro giyf. Tu«n nau dbng ||ii kt c6
hang vnn ngwi/i, lonn niio it [[li cunji c6 tKu hiiii^^ ttam Ik'hi^
nghin ngirM, roi di cu-txp-pl.A (V cj'u- himnjf^liiOn vy v:iv cAc
th^nh Sp, q«Qn quAn il6nti dep kJ\dii^ dirtrc.
Dang lijc giTio cirfl'p nhu (h?, Trinli CtanR fi> di^ni-ddl v6
do, lai djio ham him nha ir dirtVi dfll ile fiu> kitdi so- sam sel.
t6n vi^c chliih-lri thi df cho nhuTig Ijoan-lhan \k hoii Ho.nig
c6n^ Phil -Ji; V jK chnyen qtiyen lam b^y. CAc qimn u phfi-
Ufiii 1h Kyiiyen qui Crinh ft ^S- &.. Nu"yt'i' i-OiifJ Thai f-L v ■£,
Vo ctWg Tf dC. 'a ? Ij^i^ li "Si I'i iiih tujtmp mii lap em fii Trinh
Duaiih It'll lAm tlnia. tie In virf dunh-(lc|> 'ho jen yi^ic-gia,
Otri hSy girr |»iac i irtrp ihj itJiitMi, iihiD^ri ">a n'lu-n^ jiiyc tu
phai itanh Uii. thi cA Xyuyi'ti Tuyt'ii :x^:^, Xkuvcii t.i'r ?i^ i^
\i V6 (rac Oanh A. 4 ^ iV diil Jliit-diririiH : H(.<aiiji cdnii CliJit
■^ X ^» Vo dinh Dung ^ ft X ^ Scyti-nitni ; Nguyen tiaub
Phircrng ft. St ^- Nguyen Dieii f't j^, T& ;fl., Rong ;J a Strn-
tAy : Nguyen htru Cau f^^;%Cf mM ddng-naai ; Lc dny Mat
#■ M ^ & ni@t Th.-inh-hda va Nght--an. M^y liic 3y laj c6
nhirng quan diub gH*c gioi nhir Hoang nghTa iJ-i ^ ^ iH.
HoSnfi rvgu Phiic ^ x, ii«, Phani dinhTroJig ^l fi_ i, N'iiuyen
Phan fKj ;t, Bui thS Bal iJL # it v. v. cho nen IViuh Doanh
vk Trinh Sftm ni6i dSn dan dep y^n dtrcrc ckc utri.
Gipc Ngtin-gid. Nam canh-thdn (1740) Erong kiti dSr
Hoi-dtrcTDg, or ling Ninh-xfi, c6 Nguven Tuy^n^ Nt«uycn Cir
lam loan, Ihi dSl Strn-nam, o Ung Ngtln-giS, c6 Vq dinh D^ing,
BoAn danh Ch^n, Tu Cao, cirdp-phA fc'Sl dir. gilt C" quan Bfic-
IToh \h Ho^ng kim Qua i^ ^ ii\, Th5 gi;ic manh Uin, Triuh
Doanh phai lir \hm Iwira^ dem binh di dAjiIi, ht.[ duac V5 diuh
DuDg detn chtm, vA d5i l£ii xa NgAu-gijt lam Lai-c^ch ( Qay
ItL Gia-h6a).
W— VI$T'NAM Sfr-LIT^C
Gi{Sc Ninb-xd. Tru-drc bet Nguyen Tuy^n, Nguyen Cir,
Vo trftc Oanh va Ngtiyen Di^n day binh Xir nam ky-ni&i
(1739) lam Joan o Hai-diro-ng, roi vSy-vting or dit Tir-strn,
Thuan-lhanh. Nam-sacli va Hong-chau. Nguyen CCr thi giu:
•dal Bo-lAm 6* Gia pin'ic, Nguyen Tiiyen thi firfr mii Phan-san
ff Clil-linht lam don, xay luy lien-^lac vcri nhau. qiiAu liiili ke
cd hang m:iy vau nyircfi, quaii quan di danb c6 nhieu ngiriri
iphai bat.
NIm Un-su-ii (1745) quan ThSug-lTmh Hii-dirpng la
'Hoang nghia Ba -^ f, id pha dircrc c&c dijn ciia giyc cr Phao-
scD, 6 Ninh-xa va ff Gia-philc ^ Nf;nyen Tuy^n liiua chay rbi
ch£l» V6 Irac Gaoh khAng biei di din mit. Con Nguyen Cir
thl chuy iSn Lang-scrn dircrc may thiing lal ve B6ng-liieii,
nhirng vi h£t hro-iig phai vao nap 6- niii Ngpa-vAn-son. h!
quan Hitp-dong hi 6ng Pbj^m dinb Trung ■[. ^ i ba( diTffC
d6og cui deni v£ kinh lim t<)i. Tir do gi^m Cir v6 gutc TuySn
iii6i tan.
Nguyen !nru Cati . Nyu^'On hu-u Caw f^ ^ j^ tiic goi 14
quSn He, ngsroi HJii-dLrcrng, trircTL- di an cirfrp, sau fheo
Nguyen Cii l^in f*iiif. Biin khi Nguyen Cir bi bat roi, Nguyen
liu-u Cnu dcm d<5-dang ve giCr nlii Bo scrn va dnl Yi^n-dSn.
Nam qui-hfri (1743). Hm\ Can gig( tlitirv qnan Thuy-dao
d6c-binh la Trinh Bong J^ ^, roi lir xirng lim Sd/ij-tfao
Th6ng-qu6c BGo-dAft B(ii-tir&ng-qtmn, Ihanh-th^ lirng-lSy &
mao 3y. Sau bi Hoaiig ngQ Phiic dtm btnh d^n vAy a nrii
D5-scrn, Hu^u CSu pha vfty ra, ve dAnli lay thi&iib Kinh-bSc,
quon Tr3n-phu lit Trln dinh C^ni f:^ M. ^ vh qufln BtSc-diSng
I^ Vo phirang Be danli Ihua cr Thi-cau phai bo §n-lin mSx
chay ; O" Kinh-air, dtroc Lin ay rat lay tdm nao-dOng.
Ho^ng ngu Phuc dcm binh ve, cting v6i Truro-ng KhuC»ng
^ X ISy lai thaiih Kinh-bac> ohurny thS Nguyen hira CSu
vfin manb, phi quAn Cua Tru-ang Kiimdng or lang NgOc-14in
( IhuOc huyen Y^n-duiig), duBi qu&Q ciia quan Th6Dg-linh
Binh van Giai T A ^ cr Xirffug-giang (thuOc huyfin Rao-lqc)
r&i lai ve vhy dlnh Thi-cau.
c6nc-vi$chotriniilAm<V bXi bAc^rj
Trinh Doanh sm Hoing ngu Phdc vi Pham dinh Trong,
tiem biah d^n dfttih Hifu Cau of Xir&ng-giaaf", gigi difffc tir^rng
cua giSc ]& ten Thfing 4. My dircrc quAn-nhu chij^n-ma th^t
lit nhi^u.
Ngiiydn huu C&u t& m^t ngwAi fci^t-hi^t nhSl trong bou
Iftm giftC Onyi l>5y gic>. mji i^i qui-<juyet. rn vSo bSl trfic Uni :
cG khi bi vAy h&ng m^y v6ng, mA chi m^l minh inOt ngu-a
ph6 vAy ra, r&i chi trong mUy ngay Jai cu h^ng vyn ngirtri
di thro. Vi rSog ngay thu^ug ciro-p difi.rc Ihoc-^Eio fua thuycn
biHin, dem cbo dio ngh^o, cho n^n di d£n diu cung C('> ngircri
iheo, rnii6n ISy bfio nhittu quan-lirrrng ciin|j co.
GAc tiriifDg'M ai cuny acr, duy chi c6 6n|5 Phtti» dinh
Trong la danh dirac Huu Can ma thfli, cho n6n Huu Cau
d6o ma m^ 6iig Sy d6 xuSng sflng. Tir d6 Pliam dlnh Trung
thS khdog ciiag s6ng a dcri vori Nguyen liLiru Cau- Cuixg vi le
Sy cho n^n nam blnh-dSn ( 17 10 ) HG-ii Ciiu cho ngimi dein
vang ve diit lot i.-ho B6 lh2 (iiai ^i, ^ ft ^'ii u^Jirfri nni-gjaiii
1& Nguyen phiroiig B"nh R, ¥ M d# sin him;i. Trinh Doauh
thu^n cho va lai phoog chu laia Hurdrng-nghTii-haxi *j Jt f#,
lai sai qiian Thiem-tri $■ *» lA Nguyen phi Sang f-t « *.
dem lor du ra bao Pham dinh Trong dCrnti daiih Nguyen hirw
Cau nua. Pham dlnb Trong khfing khilng mot myc khdng
chill, bao Nguyen phi Sang rSng : « Nh&njf ngu-tVi l^nt lir<rng
o ngoAJ dSu c6 menh vuu cungcd diBu ktiung ndn chin. Ci-ng
v&ug Ri^nh vua di goi gj^c v^ hdng thi 6n|> cu- di, 161
vdng m$nh vuadi danh gi^c, Ihi t6i eir ddoh t. Nut xong^ clit
quSn di ngay.
Liic fiy Pham dinh Trong c6 nn) ngix&i ff htiy^n Thanh-
h6a, huy^n TiS-k*. huy^n VTnh-l^i vk huy^n Thirgag-hSng,
d|Lf ISm 4 cor, giao cho hai agu-<yi Ihu'ha cal-qudn. U* phu-li4!>u
iboD D& th€ Giai nh^n l^y dieu Sy rak n6i gi^m vifriTriuh
Doanh. Nhtfag Triuh Doanh v6n biSt Pham dinh Trong la
ngirdi truog- th^nh, khdug q61 gl d&n viec Sy, 1^ \^m m^t
bill thcr dira ra cho dng 3y d$ dng py y^n ]i!>ng.
Ngiiyla hfm C5a luy daxin ve hSng, nhtrng \Aq ci> ctr^p-
ph^ C&c nofj, sau ]a,i v£ pha Ofdfit Sau-nam. Myt iKim Phani
dinh Trpng dinh du&i Hfrii Can tr Cam-giing, HCru Cau
n6i vM thu-ha T&jig: wTa vira moi Lhua, ci> tin ve Kioh, tftt
nhi^n khAng ai ph^ng l>i, nay ta len vc danh cti le dutrc. »
Nof doan, ngay dem hCm Sy k^o quan v§ ben Bo-d^. Bin
noi thi troi vira sang; colin bao^ Trinh Doanh tu dem qu&n
ra gift a b£n Nam-lAn. Pham dinh Trong biEt [in 3y Up liJc
dem qufln v£ dinh mSt sau. Htru Can lai lhua bo chay.
Tir khi thua tr^n B3-de rSi. H&u C^u ve cuoe ^'^
Ha^Dg cdng Ch3l ctrfrp o- hiiy^n ThSn-kh6 vh Thunh-qiian.
Pham dinh Trong v4 Hoang agu Phiic lai dem binh xuOng
d^nh duoi,
Ho^nfi cOng ChSt chay v&o Thnnh-h6a, Hfrii CSii chay
vin Ngh^-aii hcrp dang viri l^n Di^n ^ 6 Hiro-ng-lam ( Miiiijc
huyfin Nain-diru'iig). Pham dinh Trpng dem quSu via danh
phn liai gi^c, r&i dii£i H&u C§u ra d^n lana Hoang-mai bal
diTCTC, d6Dg ciii dem ve nop chiia Tijnh. Ba\' gicr la nflm
t^Q-vi (1751 ) lijc la aS.m Canh-hu"ng thii J2,
Nguyindanh Phucfitg Nam canh-th;'in (1740) l^n Te v^
Mn liSng lim Iohh o d^t Scrn-t£iy. qtian (^hinh-Uy dai-tu-frng^
quftn 1^ V6 IS. Lj' ^ ^ a danh bat duffc ca hai tSn ^y a
huydn An-Iac ( tbiioc phu VTnh-tircrng). Bay gifif thu-ha t^n
T£ lA Nguyen danh Phirorng* luc gpi \& qui^n Heo, dem dip-
dang v& giir ntJi Teni-dao. MAL inat Ihl Tn6 quda trir lu-o-ng vA
m^t Tn&.l thi tho ngirod ve a6i d^i xid hang-
Liic hty giir tta Cau t^a Ch3t dang lim loan a phla d(>Qg-
nam, cho n€n Trinh Doaah ciing tarn cho h&ag.
Nam giap-ti (1744) t^nPhLxcrng dem hao m^t van quAn
vS giir d^l Viet-trl, sacg drfirp-pha or b&n huy^a Hach-hac.
Bfiy gifr qiuu B5^:-su5t Sffn-tay \h Vfin dinh tfc i_ A *l '3era
biah dSn Viiy dAnh. Danh Phircing chay sang giu ling Thanh-
linh ( huy^n Blnh-xuy^n, dal Thai -nguyen ). Tir d6 Danh
Phiro-ng l^p dai d5n ff a»ii Ngpc-b^i (giAp huy^Q BlnU-xuy^n
va huy^n Tam-dirCTDg ), truag d5n 6* d£t Hurcrag-caab, ngoai
COng Viec HO TRJHH lAM fr bXt bAc - 67
dSfl CT dfft Uc-k*. roT UrxtrnglA ThitAn-fhi^n khr\i-vAn if/ii-
nArin. l^m cung-ili^n, rffil quan thuAi , Ihu rftc thir thug (V dJii
Tuy<*n-quBng, lhflnh-(hg lirng-lay tronRnon 10 nSm triyi,th4nh
ra m^t nirac rieng trong avtirc Nam vi^y,
Nfim canh-ngo (1750) Trtnh Doanh lij di^m ildi quAn di
dirong ThAi-ngiiy6u d^n tUnh ph6 dime don l"c^kV. Klii quAn
ti^n Jfln d^u dfin Hironig-canh, eiOf ^hn sting, clj?n la ohir
mu-a, quan qiiAn khrtng ti^n I^n dircrc. Trinli Doanh m6i Ity
girorm tran dm 6ng Nguyen Phan ft. :4 ma hao ring «e3n
n^y phA khOng du-ttc llii Iny qu«n-|ih.'ip m;'t frj ! ■► Nguyen Phan
dem qiiAn san vio riSi cod do chi^n-b^o ra. vu^in^ nj^ijr;* di ht\,
vA bao nhirng ngmh thu-]ia ring . oQuAn-sT cu Un a Iroag s5-
adch» vi^c gi da c6 quan-pJ*ip. Chung bay \k nRircri ri6ng cua
la mA liGm nay 1^ bufit ta phiii ho minh Hi- jjiiip niroc, va lai
chfnh ]k Rfjav chiinfi bny den era cho ta. Viiy iit l"6 cHr giii con
dfli, tin cho lui ra, crtn llii nen liing vtri In ma Ucu moi ti'Un
sfin;^ chgl d$ blio den crn nu-O^c. cho khl^i pliyi cai liSiig i:Ui-
may ! «. Thd-ha khong ai chiu lui. dSu xin ciing xdnjj vao. phA
dijiQrc tlon Hirornjj-canh. Doanb Phircrng rut quin ve giir don
N^nc-liyi, quiio Trinh Doanh lifin I^duoi ilanh. Nguyen Phan
sai thrj-ha cam d5 daan binh cho tir liOn di traac ma vAo, dai
quan theo sau. Gia.c giu- kh6ng iioi bA chay (an ca. Nguyen
danh Phu-ang chay v&o niii B0c-t6n, quan qufln duSi d^&n lang
"Hnh-luy^n ct huy^n I-ap-tbach thi bSl dycrc. Trmh Doanh
dem quAn v^ Kinh-d6, di dSn Iftog Xuftn-hi, huy^n Kim-anh,
gSp ngiiji ciia Phani dinh Trong giai Nguyt'in hiru Cuu dSu.
Trinh Doanh hen niw tific khao quAn, bfit lOn Phirtrng ding
riTffu, ten Ciiu tliBi fcfrn, ba qu&n h6m ay Ui^t lA vui ve.
V6 d?n Ivinh-sLT, len Cau vA Iftn Phiromg deu phili ch^mca.
Hoang cong Chat, Ho&ng coog Chut ciing vM Nguyen
Tuveii, Nguyen CiJ noi Un mcjl Juc. Tru-cru pba 6- dal Scra-
iiam ve h^l KhoSi-chau va Xuftn - (rirong. F>fri nSni St-siru
{1745) lai bSt dirorc vS gi£t quan Irdn-thu S<rn-nam li Hoang
cdtig Kj' -j^ -i: Hi", sau vi quan quAn duoi d&nh, CAng Chlit
rin^ www BDnghijong vn
£8 — VI$T - NAM Sl>- LU<JfC
cha^ vfto Thanh-hon riji la Hirng-li6a ciinji \m t^n Thunh ^
l&m loan or liing ay. K^\n li\.n-ty (1761) lOnThiinli Li i|uan fpian
bfil dirorc, len Chgl ciiay IC^n gur dung Manli-lhieii ft ;i^ ifj
(phia l)ic Hirng-hna) roi clii^m i^Tr ca may cltun gan dtiy,
d^-dang Co hang van iigifi/i. Tir Jo tfin Chal ci> curcrp plia vt
dalHirng-h6a va dai Thanb-hoa. Miii den nam Kv-su-u (l/fiO)
Trinh SAm mcd sai quan Tlidng-tTjih lu Boiin ngnrcn Tby\c lt
ft, (M. deni quan Som-tay lil-n ttanh dong Manh-lhien. Khi quan
qutm l^n dSn nai Ih* Hoang cung Chat dii ehtt rxii. con la
Homing cOngToan -^ x *(^ diotig giTt khong nSi, 1>6 chiiy sang
Vfln-nam. Pi3-dang Ian ca.
L6 dtty Mat . Xani m^ti-ngo (1738) dtri vufl Y-t6ng, lion
Jioiing'th^in ]u Le diiy Mat, Lu diiy Qui va LO duy Cljuv dinli
mtru gi£l ho Trioh, nliirny chung may sir khong Ihanli plii'ii lio
chay vao Thanh-hoa. Sau Diiy Qui va Duy Cliut: phii heoh
mat, cuii Diu' Mai ^u- dal Ihtrrrn^-du phJa tay~iiam. Niifniji
ngircri d&ng mini \m Day Mai den bj ho Tiinh biit dirtrc gicl
ci'i- Bfiy gicr Diiy MiU cu bftl ditffc Phani i-unj^ Th6 ,^£, i,' ^
dem ta hui rang: «Ong h'l ngiroi klioa-giap sao hn theo
ngluch?& — Cong Th« cirofi ma nui rang: <(Ba lau nay danh-
ph^n kh6ng r», lity gi lYia phdn ttiu^u iagliiich?»> Nui rul,
giirorngc^ ra chju hinb.
Le duy MAt tir k])i chay vS Thanli-hon. chii'ii-tip binh-sT,.
roi tir nam caidi-thi^n (1740) la Cunh-hung nuin dau, ve danli
or dSl Hirng-hua va Sen-lay, sau hn ciing vori gi^c lii ten
Tircng giS" don Ngpc-lau (IhuOc huyen Thgch-lh^nhJ. Bt-ii
khi (irang ho Trinb phii dwqc don Xggc-Iau. t^n Tirrmg tur
ti-^n, L6 duy M^t Igi chay v^o Ngh^-an, rui saog Tran-ninh
gifr nui Triah-quang ^ ^ lam caii-bau.
Nam giap-ti (I7C>4) i^ duy M^t saE ngirtri dena thir vao can
citu vtri chiia Nguyen 1& VQ-viTffDg, Nhirug chiia kliong onuon
gfty sur v6i ho Trjah, cbo uC-a khOng gi^p.
NSin dinh-hoi (1767) dirorc tin Trinh Doa»b vtra, inal,
con Ih Trinh Sam l^n lam chiia, L6 duy M^t dern qiiAa vfe
d6nh fir aSt Hircrng-50rn va 6^1 Thanh-cKirang rSi ki nit ve TrSo-
ninh. Trjnii Sam cho ugirOrJ tJira Ihu sang v6-v& kliOog Jsim:.
mi)\ quyit y dung binh d§ dirt mfii Joan.
Mm k^-siiu ( 1769) Trinh Sflm aai Bdi ihi Bat ^L # ;i
lim thSng-linh drtt NghO-nn, Ngiivln Phan |^ :* ISm chach-
d5c-ITnhdal Thanli-h^fl, HoSng dlr>h Th^ * Ji tt lam ctfit-
biuh dal Hirng-hfia, ca b,i dao deii lign sang danh TriSn-mnh.
Khi quan cim Biii thg Bal vi Nguyt^n Phan dgti vAy TrInh-
quang. L^ duy M^( rtinh cir gii> hi^m khoni; ra danh. Kh6ng
ng* ngiroi con r^ la Lai Iht Chifiu M * ^4 l^im phan, m^
ci>a iQv cho qiiSn ho Trinh vao. Diiy M^[ bi^t cu n^i bi^n, btn
cdng v6i va con lir d5* nia ch£L
TAm laj mg j^t, thi nhirng cting-vi^c cim hp Trinh sija dfei
Of mien BSo cungnliieu, vA c6 Ihl chia ra lam ba tli6i ky:
Thcri kt IhiV nh3t vio klioang Trinh KiJm, Trinh Tiing v4
Trinh Trong. L6c bay giir cf>n phiii daoh ho Mac cf phia HSc,
rBi liii chiSng viM ho Nguyeti ff phia Nam, cho n^n Ivoa^ Ihiri-k^
ay chi c6 viec chign-tranh tr nguAi ma thoi, c6n nhitng c6ng-
viec trong nirdrc kiiOag sija-sang dtrtrc may.
Thffi-k5' Ihu- hai I^ vao khoaog Trinh Tac. Trinh Can vA
Tridh Cirong Liic bSy gicr viec chiSc-ljanh da yfin, Ironft
mrfrc binh-tri, cho n^n trong thoi-kV 3y cac chila rncri sira-
sang v^ chinh-dfin lai nhirng ph^p-lac, lu^l-Jit, vi^c thuS-khba,
SIT hoc-haDh, thi-cif, v. v,
ThM-kJ thijr ba 1& vAo khoang Trinh Giang, Tritih Doanh
vk Trjnh SAim. Vi Trinh Giaoglh^t chich cho n^n trong thM-
k^ nky c6 lam gi^c-gia, qaan quka phui danh dOng dep bAc
trong ba b5n ngm Ird-i. thiiah ra kh6ng lam duac vl^c gt lufa
lo-i, df n nSi dftn ngh^o nir6c ySu^ chinh-tri di^ii-lin, b&i v$y
cho n^n ch^g hao 14u mS nhA Trinh do, nhi L^ cung mAt
w Bonghuong.vn
-. .- i.-'T'IL"
Thanh thatxin loi ban doc, trang nay bi that lac
Nha sach Song Hifong
m
— ■^ — www aonghjong.vn
CHrONG VI
C6NG-VI^G HQ NGUriN LAn (f MlfeN NAN
1. Quan-cht
2. TbU^
3. Viie oS-bi
5, 5? fien chitfiu trong niroc
6' LSy aSt CMim.thanh
7. Ma dSt Nam Vi^l i^d su giac-thi^p a&i Cftdn-lap
d. Vi^c giao-ltiiip o&i nir&c Tiim-la
9. Vifc lap dinh dirth phu
Ho Nguyen da giir ri^ng inAt coi & phia nam^ Up ra ngbi^p
chi^a^ liru-truyen dbi do qug ^i/i kia, boi vgy cho n^n cbJnb-
tri, tbuS-Je, binh^lnb, vitc gl cung tu sua -sang yk x£p-d$t
l^y obtr Ih mgt dltctc tir-cbu v^y.
I . QUAN-CHlS . Lilkc bo Nguyen chira ra m$t cbtfog ohau
viri ho Trinh thi quan-Iai viln a agoki BSc b6 vAo nhirng tnA
lit khi chiia Sai la Nguylo phiic Ngu>*n ft, t* ;j kh6ng chiu
nOp tbu£ aho nfa^ L^, va dem quan cbOng giir v6i qu^ ho
Trinh cr bac B6-cblnb ^ JL thl cac quan-vi^n d£u do chAa
Nguyla d$t lay ca.
£r chinb dinh U chd chua ddng thi dfit tani'ti ^ ^ di
gitip chiia coi vi^c chinb-lri. Tam-ti }k : Xd sai-ti -fr 31 fl
Tu&ng-th&ti-lQi-H 4^ 6 *. ^ , Unhsu-ti 4- *. ^ .
1 . Xd-sai-ti giir viec iir lyng vfio an. C6 quan B6-tri # V^
— 75—
www.songnuong vn
78 - VlfT - NAM sir - IMQrC
2. Ttr&ng-than-l^i-ti giu- vi^c Ihu li^n Ihu tliiiS. chi-phAt
Iirorng-fhu-c cho quan cac dao. C6 quan cai-ba A i^ ISm dfiu>
3. Linh-sir-ti giir vi^c tS tw, t^t DhSt va vjec chi-cSplirofng
cho quan 6^ thinU-djnh, C6 quan Nlia-iiy Sr fft Idm dau.
M6i ti lai CO quan Cai-hcrp it ^. Thu-ho^p g" ^ va cac
lai-li Ah Um mpi vi^c.
U Tigo^i cac dinh, thi c6 ncri chi d&t c6 mpl Linh-su-li
ki^m ca vi^c A'c-sai-// va Tirij'ng-lhan-l(ti-ti, c6 ntri thi d&t
Xd-sai-li vk Linh-s^-ti d5 coi \ j^c qu4n dan, tir lyng, diah
dien, sd sacli, lhu5 khba, v. v. nghia lii liiy ncri quan-lrpiig
hay Ik kh6ng> ma th^m hirt quan-vieti.
Of phu huyen, thi d3t tri-huy^n, Iri-phu^ d^ coi vi^c tir
tijing, Ihu^c ha ih'\ cd d^-lai, Ihdng-lai, chuy^n vi^c kham
x^t. Lai CO huoii-dao, le-sinh, chu3'£;n vi^c t^-lir & ch6 so'
L^i. Ci>n vice ihu ihu& Ihi dCtl quan khiic d^ coi ve vi^c ay.
B^n d(!ri chiia Thtrffng Nguyen ph6c Lai» ft,iS .Kl (1635-
1648) 1^ d^t Ihem chirc ngi-ta i*j i, ngoaMa fj- i^n^i-h&u
(^ :^, Dgoai-hifu f]- :&» ggi U li> ti'u d5 giup chiia Iri dAa.
V^ ddng quau vo thi d$t chi>c : chu-O'ng-dinli, chiroag-
cff, cai-cff, cai-d^i dj coi vi^c binh.
2. THI-CI>. Nam dinh-hcd ( 1674 ) chua Nguyip mcr kboa
(hi gpi }& ihi chinh-d& jl i^ vfi !hi hoa-v&n Jf X-
Tbi chinh-do chia ra l^iii ba ky : kj-^ d^nbat thi lur-luc,
kjr d^-ahi thi thor-pM, ky di-tam thi vfin-sAch, Qtiaa trr-
phii tri-huy^Q J&m aa-khao, quau cai-ba, k;?-lvc, v^-iiy lam
giam-khao- Nbirag quy^n d^u, thi chia ra Ikm ba hang r
hang thu nbat go* Ik giam-smh, dir»c hh lim (ri-phu, tn-
huyen ; hang thv nhl goi \k sjnh-dti dirov hh lam hu^n-d^o;
hang Ihu- ba cujig goi la sinh-dd ^irqrc bo l^m le-siab, ho^c
Ikm nhleu-hoc.
Thi hoa-(fdn Ihl cung phai ba nghy, mdi ngdy chi phai
lam cA mOt hai tbtr mi IhOi. Ai d4u thi dirgnt b£ vAo l^m
vi$c a Tam-li.
www. song hjong^'
CdNG VlftC HO NCVVeN l.kM If M1£n NAM - 1.
Nam at-lKj? ( Ifi9^) QuSc-chaa Xjiiiycn-phur Chii K, f4 ^
(1691-1725) nio- kh<>a llii o- liang phu chun. fioi Ja Ihi Viln-
chijc jt. Jt v^ Ihi Tam-li .-- 5J, Thi Tam-li k* thi Xsi sai (i,
thi Tir6ns-than lai-ti va thi L^nh-sir-tL Thi Van-chuc llii
Ihi tii-hic, tha-phu, vfln-sach ; thi Xa-saiHi thi hoi ve vice
biEih-!inh. tien iimn^. (ir i\\n^\ (hi TircVtig - D^iin - laj-ti vu
L^nh'sir Li iUi chi lam mot b^i ihi/ mi lh6i.
NSm cauh'lhan (1710), Vu-vircrng Nguyen-phuc Khodt
Kj ti :R (17M-1765) dinh tai pheji thi: nhfi-ni; n^tf^ri diu
ky d^-nhflt goi la nhieii-ht>c. dir<TC mien sai 5 nam ; dau kv
dd-nhi vi ky de-tam Iht dinrc niirn sai chung Ihun ; ddu ky
d^-UV goi li lurang-cung. dirnc bS di lam Iri-phij, U-i-hyyen.
Xetu nhir vay thi sit Ihi-cir 5- mici; N'am di/i hriy «»!> cuh
sff-lirorc l&m.
3. VltC VO-B[ . Ho Nguyen bay yii> phai rhoiig nhnu
vuri ho Triah clio nfin phai lo vit'c vfi-lij hwii. Qiitin Ihi chia
ra Uim nam cir goi \h . trung irir, (ii uff, hfrii t-a, (iOii ca^ hgii)
ctr. Sd qiian dp cfairng non bn van ngu-url.
Nam tjkn-mtit (1B31 ) chua Sai l^p rn sordiic simg daii-bac
Vii ma Irwtrng ban, irircrng lap voi, i^p ngtra, ctt b^ng nam
luy^a-t4p d^ phong-bi chl^n-tranFi,
4. Vl£;C THU^'KHOA. Bi^u-tha chia ra lam 3 hang d£
danh Ihuif. t^i c6 hang gm la Ihu dicn. khO th&, iighTa 14
niOng Cilll xSu thi Ihue danh lai nhe h^n ruOng d^t IhuO'ng.
Nhirng c6ng-di6n thi cifp fho dAn uay-cay de iu>p Ihnd ;
con ai khai-khan dircrc dat hoang la likni ru<Hig, Lfai eho ta
iLT-dien.
Thni mo. u dat Quang-nam, Thuau^h6a c6 mu vang ; a
dSt Qtiaug-nghTa c6 mo bac ; a d2l Ti6-*:hioh c6 mo sat.
Cac mo ^y dfeu danh thuS ca.
TAdf xudi'Cang Jihqp-cang. Le cir nhfrng lau 6f Thirong-
hai vA & Quaug-d6ag lui^ thi phdi n0p 3.000 quan, d^n luc
di phai ntip 300 qunn. T&u b Ma^cao, ^ Nh^l-ban lai, Ihi
nghuong.v
.« — VI$T-NAM S(f'hV-(^
phai nAp 4000 quan, d£n Iiic di phai nftp 400 quan. Tftu a
Ti£m-Ia, & Ls-i6ng lai, thl phai nOp 2.000 quan, dSn luc di
phai nftp 200 quan. Tau or cAc nirirc phircrng Tay lai, Ihl
ph&i nOp 8,000 quan. d£n liic v§ phat nOp 800 quan.
ThuS fiy cbia ra Urn 10 thhah : 6 thiali tlil dem v6o
kho, c6n 4 th&oh d^ nOp cho quan-t^i, binh-Ilnh da coi ve
vi^c thu thuS.
5. S6 Ti£n CHI-THU TRONG Nlf(5fG, mm qut-d^u
(1753) Vu-viromg sai quan Chirorng-thii-giam Tift'* Mai
v4n Hoaa 4t A. #t tinh s6 vfing, bEtc vA tien thu vlio phM n.
m&i oftm U bao obid u.
BSy gifr s6 li^u th) c6 nfim tbu v&o dirm: hern 33S.100
quan, uift phftt ra mSt hem 364.400 quan; c6 nam duCTC htm
423.300 quan. mk phAl ra mSt ban 369.400 quan. Ving thl c6
nftm thu dirgx 830 Iirang, c6 nSm dirge 890 Itrcrng. Bac Ihr
thitgifkp-nglkn t ML (V) c6 nam Ihu duvc 240 Iirgmg* c6 nam
dirort 390 Iirirag; thti dung-ngan j{; fl. (?) cO nfim dirufc 2.41)0
lirprrtg. c6 nfim dtroc 1.800 lu-gng; tbir k^-ngan ij^ «. (?) cd
nftm dirot:: 10.100 d5ng, cu n&m du-Dt: 400 d&ng. c&ng c6
ofim kbdog c6 dSng u&o.
Tinh d& d&ng lai tix aim bfnh-d^n (1746) d£o u&m nbim-
th&n (1752) ngbia Ik Irong 7 n&ni, s6 v^ng diroc 5.768 lirgrng.
b6 giap ngAn diroc 9.D78 lu-cmg, s5 dung-ngiln dirox: 14.276
lu^pg, s6 kS-ng^Q dtrvc 21.150 d&og.
Tix dd tro di mdi n£m phai lam s& ke ro ra trong n&m
vkng ba,c vk IISd thu vao va ph&l ra mS!t bao nhidu, \i cv d^Q
aghy m&ng ba thSng gifing nfim aau dAng l^n d^ chi^a \em.
Nh&og tiln tidu trong nwirc, ibl c6 tiSn d(3ng v& li£n
kSm, khftc hai chu thii-Mnh i^ ^.
6. lly bUt CHlfiM-THANH. Trirtxc Tnnh KiSm chT
cbo Nguyen Hoftng vko IrSn-thu dSt Thti4n-h6a mk thOi ;
sau din n&m canh-ngo (1570) ho Trinh d6i quan tr^Q-thu
Quang-nam Ik Nguyen b& Qu^nh vg (r£n dSt Ngb^-an, d^ diit
Quang-^nam cho Nguyen Ho&ng ki^m ITnb.
www songnuong vn
CdtiG . M£C ho NGUy£n lAM cV WlfeN NAM — 7t
NSm (An -hoi (IGII) Nguyin Htiftng vho Janh ihHtc.
Chtem-lhanh Jfiy <ISl Up ra phi'i Phii-y^n; chia ra Ihm hai
huyftn Ilk BSng-TuAn v^ Twyen-h<^a. B?n nSm quj tj (lfi53)
vua nuirc Chi^m-lhinh lA hi ThSm ^ <; saoR quSy- nhi^u
a dat Phu-yfin, chufl Hi6n lA Ngtrren phiir T§n fK. i$ M
mai sai quart rai - ca In Himg Lflc It t* sang rlfinb. BA
Thfim phai dan^ thir sin hiriH. ChiJa Nguyen tlk tir <uyng
Phan-lang ij. p^ jl tra \k<i cho viia Chi^m, con tir idng
Phan-langtr& ra Iffy lAm Th^i-ninh-pliu, sau <1&i Um pliu l>i^n-
kh^nh (tuc la Khanh-htia My giiV) , dOt dinh Th6i-kliang dj
Himu LAc Urn thai-lhii-
Nam quJ-di>i» ( 1693 ) viia nutvc Chigm-m^Qh li Qh Tranh
-$. ? Iio khOny tiSn cdng. chiia Nguyen la Nguyeii - ph6c
Chu sai {jiian l5ng-binh \h Nguyen h&u Kiiili ft Tj it. ( coo
Nguyen hu-u D^l ) Jem binh (ii daoh l>Sl itucrc Bi Tracli vS boa
than-hV 15 Ta trf'i Viiin, K? bfi Tu- cuiig [hAn-lhut>c Ij Hi An Jem
ve Pliu-Xuflu. Chiia N^nyon d&i ihll CJiteiTi-lhanli luiii Thuaa-
ph{^ eho Ta ivix Vit-n, Kf ha TiV lam i-tuVc Kham-ly ^ Jt vji ba
ngiiMcon cuaBi Ad liim de-d5c giir Thnflu-phii, lai hat phSi
doi y phuc Iheo lHu ngiriri Viet-nam dc pliii-du din Chii^m-
Ihfinh. Qua nam sau l^i dbi Tliuiln-phii ra Ihm ThuOn-Eh^nh-
<ian»cho Ki bi Tir liim la dd-dfic. ^Am dinli-siVu ( t(j97) chUa
Nb'uyetidalphMBiDh-thuan ISy d^t Phao-ly ( Phan-ri ) Phan-
kng ( Phanrang ) lam huy^n Y^n-phuc vk huy4:n Hua-da.
Tu-d6 nvifc Chi(}m-tbanh mat hAa.
NiT&c Chj^m-thaah chlnh lA nir^c L^m-Spng^y tru6c da
lirng qua mSy trim nam, cdng viri ho Ly, ho Tran d6i dich,
chiScg v6i qtj^c MO'Dg-cb^ kh6ng cho x&m phaoi viiQ vui, |$p
o^n in<>lnu'6-c c6 vua^ c6 I5i. c6 chlQh-lri> c6 lui^t^phip. Nhirng
chi hi6m vi iigtr£a tiirtirc Sy cii hay sang cuo-p pha cr diSt Vi^l-
pam.thfiDh rahai nu'6'ckh6ngmSy khih6y liiSu ducrc viri viha.u.
Ba Id d6i djch fhl kbdng sao trdnh khoi dime cai lu^t chuag
cua tno-h(^a ik : khoecdn, y^u chit. Vi viiy cho n^Q Itr khi vua
Thanh-tCug nhA LS ^ .^ ^ da lay d3l Quang nam vh da chia
Qir£rc Chi^Di ra lam 3 nir<crc roi, Lhi tu d6 ve sau tb£-liic nirdrc
£y m^JDg^y m^t k£m, dttn tlah mSi ng^y mO^ suy. Ch^ngnfairn^
www songnuong.vn
XSO - V|$T - NAM Sir - Lu<rc
U dSn mil mat nut/c vfri cliiia Nguyen mii chung-Ioai Cliiein-
th^nh bfty gitrcung ctiSng c6n dtxac may Dghin ngtrtyintra. Mot
nxr<>c tvirac nhir th^, ma nay nKir th^, dan rfiny iiirac ay tliiii;^
h6a v^i Dird'c ta mac lung, song nghi cting Huron ij- tarn tliay
cho nliirDg nird'C y^u-b^n khcm'j Iriinh khui tlirc/c cat Una : ca
nho bi ca lorn nuiSt.
7. MO BAT NAM-V11>T VA SU" GUO-THlfiP VO'I
CHAN-I^P, NgU3''^n nxrdrt Chfin-Iap 6- viio quang dir6-i sbii^j
M^-kdng, c6 lam sdng nhi^u ngt>i, rudng d^i thi nliieu nut
nir&c Nam la tbtrfrng hay mSt mua, d^n-t'inh phiii <16i kh&
ludn, v& lai vao Itic chua Xguycn^ chiia Trinh clanh nhdn, cho
nSn nhi^ii ngirtri bo v6o khan dSl. lam i u<>ts^ tV Mo-xoai
( B&-ria ) vi o B(3ng-nai (nay thuOc Bi^n-hun ).
Nam inau-Eui(t ( 1658 ) vita lUiOc Chfin-lap nnJlt roi, cIiM
chau Iranh nhan, sang c^ii ciru ben chua Ngiiyt-n. Chiia
Nguyen bSy gicr lii chVia Hien sai quaii deisi 3.000 quan saug
dnnh a Moi-xuy ■% Kjt. (nay IhnOi^ Imy^n PliiriKC-t-haiih. tinh
Bi£n-h6a) bat dircvc vua nuffc ay Is Nat; Ong Clian g i> J^
lem ve giam ff Quang-binh ingl do, loi Iha cho vc nu-oc-
i§( phai triSu-c6ng va phai benh-virc ngu-i>i Vi^t-oam sang
lAm iin a b^n ?(y.
Nam g;ap-dan (lfi74), nircrr Chan -lap co ngirofi Nac
6ng Bai 8^1? di caii-vlen nucrc 'fiem-la d^ danh Nac
6ng NOn a 3S *-
N$c 6ng Nnn bo chay san^ cau eiru cr dioh Thai-khang
(nay la Khanh-hoa J. Chita Hicn ben sai Cai-ccr dao Nha-
trang la Nguyrn dircrn^f LAni pt ^ ^1^ cftag viri Nguyen dinh
Ph&i fit Jl 'K lam Iham-muu deni bioh chia rn bai d^o
sang dAnh Nac dnr; Bai, pha dirrrc don S4i-g6n ^ i^, ro'
li^n cjuan icn vay Ihanh Nam-vaiig. Xiic 6ng Bai phai bo
th^uli chiiv vao ch€t a trong rirng. Xac 6ng Thu Bi 2f ^
ra hang^ Ngc 6ng Thn )a cliinh flong con (I'lrong cho nfirn
lai [dp lam charih quoc-vtrnrng dl6ng cr Loog-uc, tie Nac
Oog Nyn lam de-nhi qu6c-vuroHg, d6ng cr Sai-gon, bat h&ng
bSm phui fri^u Cfjng,
CONG vrfiC HO KGU^T^M LAM l> MJKN NAM
81
il
Xam ky-vi ( 1679) c6 quan nh» Minh Id l&ng-binh li Sn-
Ihi'i d^( (j>ng-mOn ( Qiian^i^lAy ) Umrng n^an Bitb # ^ i*.
ph6-liri5mg Hoang Tii5n ^ t$_. iRnR-binh chaii Crto. chSu I.iii,
vA chau LiSm (thu(>c Qunng-d6ng) 1& Tran Tiiirorng Xuyfin
* .J^ III, pli6-tiHrng Tran nii Blnh f|L * ^, khtin^t chiu ]jim
t6i nlm Tlianli. tlcm 3.LX)0 tuidii cimj; 50 chi^c tbuyen aflny
xin o- liim dan VitH-nam. Chua Hit'ii nhAn niuuu khai-khSa
itSt ChHn-lap, ben clio vio cV da't D6ng-pli6 Jt :t ( tire lu JiSl
Gia-dinh ). Hon Ngan Bjch chia nliau o dift Loc-da ( lire \k
dal Bung-nai tJiiinc Ri^n-hcm ). « My-tho ( tliucit Binh-Urong ),
Of Uan-lan ( thu^i' Hii-n-hoa ) roi cfty ruruig him nha l^p ra
pliu-£rng-pli6. CO iigirtFi phirong (ay, ngmVi Xh^t-han, ngircri
Cha-va den bniin bnn dOng lam.
Xam m^ii-lhin (1688) nhCrntt nyiriVi khac if iSIy-llio 16ni
loan. Hoftng Ti^n giSt Dmrng ngan Bicli di, ri3i dnn ctii'irg
dbng diin rr \an-klu\ bin tan diic snui^ de rlinng ivliau vM
ngurri Chrtn-laip. Vua Ctiitn-lap Id Xac rtiij? Thtv cung duo
liao dap luy it& liim kg cfi lln"i va hu khung cliiti Lhun-pliuc
chhn Xgiiyen nira.
My gitV chua Nguyen la Ngiiycn-piiuc TiSn &t (A ;*- sai
i[uan dcni m\An di diiiih-dep, diitig muu gi£i dirge HiiAiig
Titn vii bat vua Chan-lap phai Iheo k^ Irieu-cSog
Nftiii niilii-diin ( U>98 ) chi'ia Xgiiyen la \Ruyen - phiic
Cbu sai Otig X|T\iyen IiQ-u Kinh R, ^ ft lAm kinh-lmyc dSl
ChAn-lap, ohia dal Bting-phS ra ]itm dinh, I.^tm luiy^n, Uy
BSng-nai lani huyen Phuc-long vi SSi-gon EiiTii huyOn 'I'iin-
binh. Bat Tian-bit-n-dinb Ji s^ -^ < tuc la iJuJn-hOa ) v^
Pban-(ran-dinh % iA- ^- (tire la (iia-dinh) sai quan vao
cai'ti'i. Lai chif^u-mii)' nhirnf; ke lira dan li'r Quang-biuh Inr
vao dc l^p ra thon-xa va klmt-khan mang dat. C<to nliirag
nguro-i Tau cr dSt Tran-biSn (Bien-Eioa) thi Mp lam xii Thanlri-
ha ^ -^ ^ nhirng ngirCri cr d3[ Phnii'lr?[n [(lia-dinh) Ihi l^p
lam xa Miiih-huffng ufl ^. Xhirng ngircri iy deu lEiuo;; ve
so bi> n\rirc la.
nghjong.vrr
83 — vj$T-NAM sfr-Lurrc
liSy gift lai c6 ngircri khScli Qiiiang~d6ng tin Ik Mac Tiju
i^C. trong IchJ nh^ Thanh cirfrp ng6i nh6 Minh Mn TiiU'
bo SDng a Chan-tap, thfly cf phu SfLJ-mot ^ :^ c6 nhieu n^jird-j
cAc nifd'C d^n budn-bAo, bfrn mff 36ng daah bac, rBi Ii(y lidn
chi^u-mO nhu-ng lirii don lAp ra 7 xa, goi ]& Ha-tifin. Nfim
m^u-li (1708) Mac Ctrii xin thupc ve chiin Nguyen; chiia
phoDg cho lam cbtrc long-hinK, giTr dSl H^-U^n*
Ben khi Mac. Cijli mfit, chi'ia NgiiycQ lai phong cho con
Mac CiTU la Mac thi^n Tir Ip JJ^ 6ft l^m chxrc *l6-tliic, trSn &
Hfii-ti^n. Mac Ihi^n Tir d§p Ih^uh, xfty luy, mof ohcr, ISm
dtfdrng va nr6c thSy ve day Nho-hoc d5 khai-h6a dJtt Ha-ti6n.
Thfifi b^y giif A&i Chdn-lap cij loan lac liiOn. NSm ky-mao
( 1699 ) vua nirirc Sy la Nac (iDg Thu g Jy ^l, dem quan chcing
vfiri quSn cluia Nguyen, cbiifi: sai qiian t&Qg-suiil. N^uyeu hQ-ii
Kinh sang danh. Quaii ta sang dSn Ihanh Nam-vang ,^ ^, N^c
Ong Thu bo chay, con Nye flng N()u 1^ Npc Ong Y^m g S ft
mor cira Ibanh ra hang. Sau N'Ctc dng Thucuugv^ liatig, xiii
Iheo 1^ trifeu-eong nhir cu. Qu^n Ea rut ve.
Birofc il l^u vua ihir hai 1& N&c dng NOo mSt, vuo thix
nbi^l la flng Na.c 6ng Thu pliong cho con N^c 6og N^n 1^ N^c
6ng Y<^ni lam quan vii lai ga con gai cho. Sail Nfic &ng Thu gid
ySu, truyen ngA?cho con 1& NSc 6ng TliAm g g ;^.
Nfim St^^u ( 1705 ) Nac Ong Tham n«hl cho Nfic 6ng Y^m
cd y Jam phao^ ben khoi binhdanh nban. N?c Ang Thtkm l^i
dem qu&n Tiem-la ve ghip minh. N^c 6ng Yfim phai chay sang
cau ciju a Gia-diah.
ChiJB Nguyen sai quan cfti-ccrU Nguyen ciru V^n fi, K t:
sang daub Nac dng Thflm. Nguyen cCru VAn sang phA du*grc
quHQ TiCnj-la ; dem N^c Ong Y^m ve ihknh La-bich J( 5.
Tir d6 Nftc 6ng ThSm ct TiSm-Ia cir Ihioh-thoang Jem, qu&n \h
d&nh N$c 6ag Ygm.
Nam giap-ngu (1714) qu^n cua N&c 6ng Th4m v6 13y
1 h&ph La~bich va vny danh Nfic 6ng Y^ni nguy-cSp Ilm- Nfic
dng V6m sai ngir6i sang Gia-dinh cau- ctrij. Quan d6-d6c
Phi^n-tr^n ( Gia-dinb ) la Trau thirgng Xuy^n h)L -t 'J| vA
www songhuong.vn
C<iNG VlfiC HO AGUVfi-N LAM <> MlftN NAM - M
quan ph6-tu-ang TrSu-bifen ( Br*n-h6a ) lA Nguyea ctVu Phii
t^ ^ t phat binh sang danh. v^y t^fic Ang Thu vi Nfic Ong
Thaiii ff trong thfioh U-bich. Nac 6ugThii vS Nac Ong Thim
scr-hSi. bo thauh chay sang Ti^m-Ia. iiqn 6n^ Tr^n thurmg
Xuy^n I^p Nile Oog Y6iij It^n Um vua Ch^n-lap.
Nam taD-Uqri (1729) qu4n Chin-lat) san" qu3y ^ nhieii .r
h^t Gia-dmli. Chiia N^ruy^n b£:n dAt acr Di5u-khi?n «? 4 ile
Ihdng-nhigp vii-c binh <> man iiy.
Nfim blnb-tbin (1736) N^r 6hr Y^m inSl. con I3 Mac
ftog Tha a $ fc Ifin Um vua. BSn nam mau^tliiii (1717)
N§c 6ng Than) lai o- b^n Tj^m-la v^, cij binh dnnh iluoi N5c
dng Tba di, rijf chifim lay ngdi lim vua. N^c dng Tha |>hai
bochay saag Gia-dioli,
Bircrc il lAu N;lc 6ng ThAm mJfl, nm 1^^ Xilc D<ln t» It.
Nfic Hien Hf 4^ v^ Nfio Y^ra ^ ^ tranh nltaii. Cliua Nguyen
b^Ti sai quae Bieu-khi^ii li Nguyen hOii Duaii ft, ^ ^ deru
quan san|» danli bon N§c B6n vi dem Nfic 6nK l hn ve iiit6c.
Nac im^i '] ha ve dirirc Jiiiiy Liiaiiy [ai bi ngirfri l-ou lliij
hai cua Na:- oug Thnni lu .\uc NguyOiJ 3 ^. dein quiin
Tii-^m-hi sang diinh dnbi dL Ni;ic Ong Tliu ch^y snnt; chH o
GiA-dinli.
Niif \j*iiy6ii v§ Ifin vua Chan-lap Ihiri>nj| hay lia-biep
y<y C6n-mnn ^ ^ { I ) va lai Ihun;^ si> vcri chua Trinh or nguaj
IJac dc lap rau-u danh chiia Nguyen, Chitii Nguyen biet llnh-
5 ay, d6ii nam qui-d^u ( I75:i ), sai Nguycu cur Trinh R. 4t ^
sacfi danh N|ic Nguyen. Nam al-hcri (1755) NSc Nguyen
thus bo ibaoh Nani-vang ch^y sang H4-Uen uho Maic
thi*n Tii.
N3ni sau Mac tfii^n Tij daog ttiir vB n6i rSng N$c Nguy^u
xJQ dang hai phu Tam-bOn J^ ^ \b. Lui-lap '$: lil, d$ chu(>c
tOi, va lin cho v& nu'ac. ChiJa Nguyen kh6ng muon cho. Hfiy
gicp 6ng Nguyen cir Trinh dang sir bSy-to each khai-th4q
D^n dfing kg ft E^m thuo* nghia 1j^ n^u lay dun dan ahu con
( 1 ) Con-man 1^ chS nhiiWig ngiriVi Chieni-lhaah sang Eiji hop or t^i
xu Chan-l^p.
tftm £n \ky thi miri ch^c chSn dircrc. i^naa Nguyen ngtie
&y b^Q nh^n hai phu va cho N^c Nguyen v& Ch^ki-lap.
Nfim dinh-swu ( 1759 ) Nac Nguyfin niiSt, chti ho I& Nile
Nhu^n H jq I&m giAtn-qu6c. N§<c Nhu^n c6n dang lo d^ xin
chiia Nguyen pbong cho lam vua, Ihl bi ngirAri con rl 1« Mac
Hinh S 4^ gi£l di. r6i cv&p IJfy ngdi lam viia.
Quan l6ng-suSt lii Trircrng philc Du % ^ i(t thira th??
sang d^h, Nac Hiah ihua ch»y bj thu<>c-ha giet ch^U bay
gi£r COD NSc Nhu^D 14 TS^Sc T6n S -Jf- chaiy saog nhcr Mac thidn
Tir cr H4-ti6n. M?c thMn Tu- d^ng thir vS xin l^p Nac T6a
l^m vua Ch^n-^tap. ChOa Nguyen Ihii^n cho, fiai Thien Tiir
dem NSc TAd vfe nirfrc.
Nac T6n diftng d^l TSm -phong -long de ta cm chtia
Nguyen. Chua ben sai 6ng Tru-ang pJn'ic Du \k Xguyen cir
Triflh dem dinh Long-hS ve sir Taiii-hio, titc ]a cbu tinh-ly
tinb Vinh-long bjiy gior, va lai dai ra ba dao la B6ng-kh£iii-
dao 0- Sa-d6c. Tan-chAii-dao Of Tien-giang vii Chau-dut-dao
O' H^u-giang.
Ngc Ton lai dAng 5 phu Ih Hu-o-ng-uc, C&Q-bOt, Trvc-sftm,
Sai-mat v& Linh-quyah df ta aa Mac thi^n Tir. Mac tbifiu Tir
dfim nhirfig dfit Sy dftng chlia Nguyen^ chda cho thuQC vfe trSo
Ha-^tidn cai-quan.
V^y dtfl 6 tinh Nam-Viet b&y giiV la dSl lay cua nyorcChan-
lap mil nguoi Vi^t-Dam khai-thac ra.
&. VII&C GIAO^THIF^P \'<y\ NUCfC T1£M-LA . Ti^ra-la la
m^t DiT^c ff vfe phla t&y-uam s6ng Me-kdng d6ng-d5i ngu-M
Th&i sang ir dSy.
Cii tbco sv ta va sir T^u thl thoat dau tiin goi la nixifc
Phtii-xtum iK ih- ^^^ quang nba Tdy va nb& Birdrng b^u T^u
It vao quang th^-ky thi> sau, Ihu- bay tbi d!Et Phi^-nam chla
ra lam hai : ra^t nu-a v^ phia dOog c6 m^t ddn-tgc khkc d^a
l$p ra nuac ChSn-lap J^ J|,. ctm mOt ntra v@ phia tAy thl
ngu-fri Pbil-nain O' gpi la nutrc Xfch-tho ^ i-
Vio quang nha TSng, nba Kim (th^-ky IhVr XI. thu* XII)
thi nirO'c Xkh-tbd lai thia ra lim hai : m^l nir&c goi li La-
ww.songhLio
CONG VlftC IIP NGUYEN LKm Cf Ml^N NAK - 85
h<)c 9 ^. mOl nu-frc gpi \h Tifim 4. Lie nhti Nguyen Um vua
b^Q Tiu (IhS-ky thii X!I1, ihtr XIV) thl sir c6 ch^ip hai mrin
Sy seng c6ng.
Vfe Sftu ninirc La-hyc t«5in dime ca uirfirc Tii^m, m(^ goi
U nirfifc Ti^m-la-h(>c il * /l^. B^n dSu nhA Minh ^cu»5i th^-
ky thtr XIV) vua uir^c fiy san^ cau phong b<>nTi'iu. vua ThAi-
lo nh& Minh men photj^i \k nir^c Tifini-la ^ ^ (2).
Nif(>cTit'ni-Jfi liic Jnu c6n nho^y^u, (hinVngbi cgtr^i ChiQ-
Up *ip-che. Snu circrng^lbJTih dan dfin len, roi vao khoang n5m
Vftn-lich (1573-1620) nUi, Minh. nir^rc Ti^m-la iai daoti Chdc-
lap ma huiiy-ba c& phircmj^ S.y.
Trong tb6fi ny vua Tifim-la la Phra Naroi diiD^i-doi nha
AytMithio dfing m^l ngircri Hi-Iap ten lu Coustanlin PhaulcoB
lam ttrirng. Ngirofi ay xio vua jjiao-thiep vtri nir6c PhAp. Ren
v|y n^jn Ifi20 mtri c6 boil sir-lhSn Tii^m-la sang bAi-yftPhftp-
hof^ug Luui& XIV a Iai Versailles.
Thua bSy gior chi^a Nguyen c^n tlang khai sang a (IjI PhO-
yfin, Khanh-hOa, nhirnt; ve sau chula Nguyen iSy het dSl
Chi^m-thilnh, Iai 13n sang dift Chiin-Iap. Nguiri Tiem-ia c6 J
mudn ngau-lrcr d^ giir lay CliilD-lap l^m cua miuli, Nhirog vt'
th^ chila Kjjuycn manh hou, cho n^n phai chin dS cbrta Nguy^Q
sttiig bao-ho Ch4a-!^p>
Tuy vay nirdrc Tifim-Ia thirfimg hay diing nhCrn^ ngirM
phau-dfii vijri vua ChAn-Iap, roi giup binh-li/c cho ve lam lo^n
troog nir6c. Nbieu kbi quan ta phai ^atig dAnh du&i qudn
Tifim-ta d^ ^up qutic-virofng ChAn-lap- Cung c6 khi quftn
Tifim-la sang dAnh cf dSt HA-li^n, nhir nam St-vi (1715) agtrui
Cbiia-lap 1^ N^c Tham dem quSn Ti^m-la sang cutrp phk,
quan toQg-bmb Ha-ti£n li^ M^c Cuu phai bo thAoh ma chay.
Qu^D ta va qu^n Ti£m-la da giao chi^a nhieu laa, ehanen
hai ben kli6ng thdag str vcri aihau. Mai diSn aSm canh-ngo
(1750) diri chiSa Ngwyen la Vo-vu-cmg Nguyen-phtic KJhi>ttt, thl
<;2)Nufrc That-laa ngsy nay.
m
SDnghuong.vn
86— VlgT-NAM sfr'Lir<?G
mfri IhSy sir chifcp rSog chua sai qufln dem thir sang tr&ch
rnrdr Tiem-In dung-tung ke nghich-thSn d6 l^m loan mr6c
Chftn-l^p,
NSro Sl-hcn (1735) iiirdc Ti^m-la sai si> sang xin dirns
d&nh thu£ nhCrng tbuj'en cua nirdrc tiy sang buon-ban or J5t
chua Nguyfin. Chua dap Ihir las r^ng iljue % la qu6c-I^ da
d$l ra kh6ng Ihfe bo di dii-crc.
Nim dinh-hgi (1767)qiiflii nixirc DiSn-di?n jife fl sanf;^
danb Tifim-la batdirgrc vim mrorc »y ik Phong-vtrtrng ^ x
( 3) va con Ik Chifiu B6c i$ -^ ciing mfiy van ngu^ri din Jem
v6 Di$n-die!n. f'6n nhirng ngiriri con, ciia Phong-virorng Jd
ChJSu XI Khang flS ^> Jit Un chay sang Ch^n-ttip va Qiieu
Thi^y flS J|[ thi chay sang Ha-Ticn.
")i*t ^^y i^"' nurt^c Ti6m-la khong c6 vua. chiic Phi-nha (Phya)
d^l Mann-tAl la Trinh qiiSc Anh Jp v^l ^4- ben khm binh Itr
l^p lam vua. Trinh qu6c Aah 16 ngirori Trieu-chan. linh Quanj;
ddng, cha U^n J& V^n fS sang 6- diSt TiOm-la lam Irixant! •j'
M&ng-Ut, Y^n chgt, Trinh qaoc Anh len niii Bghi^p xirng la
|Phi-nha, la mOl chiic xa-lriro-ng \£ly.
Trinh qii6t Anh iSn lam vua ri3j sai sir sang \At vua
Cban-Iap la NIc TOn phai sang c6ng. Xyt T6n iSy le ring
TrinU qu6c Anh khdng phai 1^ dong-doi nguorj Tiem-la, khdng
fihiu cong,
Vua Tiem-Ja I^y diSu ^y l^m hiem, sal lir6ag U KiSn Ma
dem ngirtrj Chan-lap t^n la Nfic Xon ve danb Nic T6n. N3lc
T6n giu- viingcac ncri, quau Tifim-la khGog lira gl ditgrc lai
phai rut v^.
Trinh qu6c Anh bi£t con vua cu la Chi^u Tbuy c6n or
Ha-lii&n, so ngav sau siuh ra bi^n loan, b^n d^a th&ng 10 n am
Un-mao fl77l)dem binh-lhuyen sang vay daoh H^-tiSn. Quaa
tfing-binh la Mac Ihien Ti> gitr kh6ng noi phai bo thdnh ch.Tiy.
(3) Vua nircrc Tiem-la bay giir cu \i^t]h hiii. cho men si!r goi Va
rhoog-vircrng.
www songnu
CONG VlfiC Hp NGUTf^N L\m O Mlh'N NA¥ - H7
Vua Tj(>m-la dfc tirtmg 1^ TrSn I.i^n Hl « i> lai giir HA-
iitvi v6\ li$n quSn aang it^Db Chftn-lap. Qu6c-virrrn^ 1& N5c TAn
phai bo chay. Vua Ti^ni-!a don^ quAn (V IhAnh Nam-vang va
l^p N$c Non I^n lim vua ChAn-!ap.
Tliaag 6 nflin sau ( 1772 ) chrta Nguyen sai quan t^ng-^ulfl
la NgMyen cu-u Bam ft X ilf Hnh chu-c Bi^ii-3«hicn Jem binh-
tbuyen di dfinli quftn TiAm-Ia. QuAn cufl Ngnytn ciiu BAm
ti^ii sdDg d£n Nam-vonR. qu4n Ti&m-la bo chay ve Ha-ln'n,
N^c Non cufig chriy ve Cau-b^l.
Nuc Ton Igi v^ Um vua ChAn-Iap.
Vuii Ti^m-Ia ve d^n H£>-li&n sai ngirua dim thir sang goj
Mac Miit^n Tii vc itS giScj^-hia. Mac lhi<!in Tir khiSng chiu. Vwn
Tit^m-Iu b^n dl Tran Li^n *!■ lai (^'ir Ha-ticn. rSi bat con jjiii
Mac tlii^n Ttr va Cliifiu Thijy detn vp nirirc.
Nftm :>au Mac Ihifin TiJr tbSy vi<?i' k1toii<^ J^ony, beo sai
ngu-cri sang Ti6m-I.'i xin hbo. Vua Ti^.m-la ^oi Iran Lien ve v:'i
tho ngu-iVi cttn f^'iii cna Mac Ihien Ttj v6 Ha-ti^ii. Cmi r.lii^u
Thiiy thi dein yi^tdi.
Tir do Mac thifia Ti> lai vS giu dSl Hii-lit'n.
9. r.AP DINH BTNH \mV . I.iio dau. Nguyen HoJtif| mai
va(J triSn dl(l Thu^Q-h6a thl d6ng dinli 6 lan'^ Ai-tir >t -^
(thuoc btiy^nBang-Kirffng, gan linb-ly linli (Juang-lri). Bircrc
13 nam sau (1570) Nguytn Hoartg lai dm v^o lang 'I'ra-bAl o-
huy^n ;iy. tLTC- 16 Cit-dmli % ^. B^n nam binli-diin ( Wl^)
cbuj Siii til Nguyen pliiii' is'^uy^n sap sir:!. cbonf;aJi!m \ii\ chi'tu
Trioh, mtri dui dinb vae lan^; PhuL'-au w ^ (. Lhin>c huy^n
Quang-djen, Imb Thira-ilhiei^ bfi}* gia ) va dot cho tirs<V lu phij.
Nam hinb-lJ (163r») chila Thu-o-ng la Mguycn phiW Lan
lai 6in phij vao Una Kim-long 1^ H ( IhuAc huyfin Hirwng-
itk, tinh Tbiia-lhi^n).
Nam dinh-mao ( 1687 ) cbiia Nguyen la Nyuyt u pbuc Truu
dem phu vg lang Phu-xuda % 4-- *"■*: ta dal Kinh-thanh bdy
gia, goi 1^ cbinh dinb. Cho pbu cu de lam Thai-ldog-mieu.
thof chua Hi&n.
«B — vl$T - NAM sir - HTflrc
Nfim giAp-ll ( !744) Vu-viro-Dg m^i xirng vircrng-hifeu Ahi
phu ra l^m di^n. amt-sang ph^p-thc, v^ dinh Irieu-phgc. I^i
chia nu-frc ra l^m 12 dinh.
1. Chinh dinh Jt -g- ( Phii-xiiSfl )
2. Ciru diflh ^ 4f- (Ai-lu-)
3. QuBDg-binhdioh Jit -^ ^
4. Vfl-xa diah *. -4- ^
5u Bf^cbinhdiDh f A. -^
6. QuBDg-nam dinh ^ i^ ^
7. Phii-y^n dinh t ^ ^
8. Biob-khang dinh ^ J* ^ Mai Chiem^thanh
9. Biiih-lhii^n dinh -f « ^
10. TriJn^bi^a dinh U it -Sf-
11. Phi^n-lrSn dinh i- m. ^ J dat Chan-lap
12. LoQg-hS dinb ^ M ^
Dtnh nao cung d$t quan Tr^n-thu. quan Cai-ba. quan
KJ-luc d^ coi vi^c cai-lri. Cda phu Quany-nghta vA phu Qui-
nhira thi thuoc v^ lioh Quang-nam, cho nta m6i phu d$t ri^ng
quan Tuan-phu va quan Kham-iy dS coi mni vi^c. Bat Hh-
tidn thi d^t \k TrAQ, c6 quan dO^dJic cai-lrL
T6m lai mil x^t, ho Nguyen l^m chila mi^o naia, nhimg
triT^c Ihl vIq giii chuc vua L£ pbong cho^ mai diu dau thS-
ky thir XVni nam nhAm-ngo (1702) Nguyen phiic Chu m6i
sbI Dgircyi sang c6ag vua nb& Thanh d^ xin phoQg lam vua,
nhimg Thftnh-lriSu n6i rSng nu-^c Nam c6n cA ho I^ khdog
phong dirorc cho ho Nguyen. Viec Sy lai im di- Ngu^'tn-phiic
Chu hkn ximg \ix qu6c-chua vh dQc c^ &□ BQt-viit qu6c
Nguyen chila vTnh irSn chi buo ^ ^ ^ tJt. X -^ H^ ^ '^ d^
lAm c6i truySn qu6c-bao, dSn dod vua ThS-lfi miri Ihtti. BSn
D&m gi&p-tl (1744) Nguyen-pbi^c Kboat m^i xtrng vuvng-
hi^u v^ d^i laj ch^-d^, d^uh ra trieu-nghi.
Biy gid" d^t phia nam luy dOc-lgp. nhirng bo Nguyen chi
xung cht^, cbi> kh6ng xu-ng vua -vk vim, khong d§l quoc-hieu.
www.songhuong
C6SC, ■ Vir^C HO NGUYEN lAM O M1£n NAM - *9
Nhirns nrftriri nRoai qmk Ihirunf^ goi diit chiia Xt;iiyi>n la
Quanj^-nfini qnCii. ^ ,fj i*]. Djiv Ij \i <jf QuAn^-ii.im c*"* pho
HOi-im jj^aifo) Iji ciiu "jiiri.ri Tan \a ii^srtri ci\c niruc I'n vau
biiou hfni, elm nvn niti ISy l"'"n Oiian-^^-nani niii goi.
Con iilifrng conj^-viet- iio Nj;uycii li'im a iihi:i tiiim quan-
Irong dio nir6-c Nam Ih hern va, l;i viec mfy-iu^niij liiT-coi,
kJiiSn clio liiitrc. kVn I6n, nyo-^i ntiicii ra, vii nliit't Ji chicu-mo
nhrnig nyircrj npticu-kho iron^ iiirtVc dira tli kliiii-h6a nhiriij'
da( plii-nhit'ii Lii> lioniiji^, Inm ll>;^nli in ^iani-Vi^l bdy ^^(t
ph&n-pliu htrn c;\ moi nrri, iSy la cat cdng Im Nguyen viji
iwrttc Nam tliAf IS lo lum vav.
GHUONG Vll
NGir6ri Au-chAu sang fi\r&c vi^-nan
I. SV BI TIM &AT -^ v^,j.^^- 4„.p;,ju ,^^y ^f^f UiVf-num
H. SI/BI TRUYEN OlAO
Nguyen ngurtn Au-la-ba di du-Iicli thi^n ha hi \i c6 \\M
cir m(>* 1^ di lim dft d^ budn-ban, Imi 1^ de Uiiy&n-l»a liing-
tjiao Thien-cliLia ct cac nirac.
I. Sir DI Thf E5AT, >igir&i .Wdniu s/tmj :i-(MM,j — Tir
dii-i La-ma, 'fa l'« sach cht-^i njicryi Au-c!i:m s>in}f 4!*'ii iiircrL-
Ti'iu, nliHiig khOng rG each i^iao-thiep r.T lum aau: deii lhd|»-
lani Ih6-ky m<Ji c6 (inj^ .\rarca Polo, nginji xwiin.: l-ta-li sang
cr Irieu nli.^ Nguyen yL v§ dai vua The-lo M61 la( i-iel hflng 17
nam. roi sau di qua An-dr)-dirtriig vt uinjc, lum ra quyeii
siich: n Thi-gi&i kij-quann { Les itierveilles dii luoade )^ k5
iihTrrg chny^n <in^ fiy da biSt.
Ye sail vAo thap-ngu thS-ky, 6ug Kha \\\tin Ho ( Chnslophe
Colutnli ) diing dJa-ban chi nam ( houssolt ) dinh di i[ua Bai-
lEky-dirong sang An-d<i, roi lim thay chAa .\-iny-?i-gia ( Anie-
rique);(ti^n nam U79, ngitM Hu-iiao-nha ( Poiltij^al ) Wn 14
Vasco de (taitia di^ voiig qua H&o-vpng-j'jac [ Cap de Bonne
Esp^rance ) sang An-do-dLrcrny vilo diit Au-tto. NiSm 15'il lai
c6 ngudri Bo-dao-nha ten ]a ^lai»ellan di qua Aii-do-durang
sang Tbhi-btnh-diro-ng vao d.it Plii-lug;t-lAn ( Philippines )-
Tu- do ve sail ngur^i RB-dao-nha ( Poi-Eiigal ) mii iuiug Tdy-
ban-nlui ( Kspague ) v:i ngtr^i Hda-laa ( Hollifode ) mdi song
— OS —
w songhuong \'v\
96— viCrr-NAM SU.IAIOC
A-dAng tSy dal thu6c-dia va mo- cira hi^ng bu6n-bAn nhir
sail nay :
Nfim qoi-hpi ( 1563 ) vc diy'i Gia-l7nh nhd Minh. ngtrai BS-
dao-nha d^n o dfli Ao-mtin (Macflo) nir&c Thu.
Nflm man - Uiin <l5fi8) ngirtri Tfiy-ban-nlia SiiQ}.; liiy dSl
Phi-lySt-Wn lain lhu(>c-dia.
Nfim blnh-lhAn ( 1596 ) ngirai H6a-Ian sang iSy d^'t Ti-^-va
(Java) Urn ibuoc-dia. Ve saii dan dan njiirC-i Il5-d^o-nlia,
ngiriri Phap-lan-tiiy (Frjince) vj^ ngircVi Anh-cal-Wi (Anglelerre)
d^n Of dat An-do.
Ngtt&i Aa-chdit stang d&t Viei-nam . Ngirai Au-chuii sang
butm-ban 6* mrcrc la, llii cj iif»ir<Vi B'o-dao-nba den i? xi> Niun
iriraz hl-i ca, raff ciVa hauy ff pbrt H6i-an (tuc \i\ Fi\i\o) Iliu<ic
dill Quang-nam. dSy Ini c6 n«xt<n Tiui, ngiro-i Nh^i-ban va
ngu-6i H6a-Ian dfin bndn-ban tibicu lam. SiU-h cua 6ng XJaybon
vA Riissier c6 ch^p r^ng nam giap-d^n ( 1(U4) dtri cbiia Sai
da c6 ngirori liS-d^o-nha Ilmi la .lean dc l-i Croix di5u l^p lO
diic: Sling & dal Thuan-Uoa. ma biiy giu- cr Hue njjirtri ta c6n
gol eho ay la Phuang-duc.
(7 iigo^i HjI^c fhl Irirfrf da c6 lau cua n{^ir<yi B5-dao-nha m
vao biion-ban, nhirng mai dCn nflm dinh-sirn ( 1(337 ) dcri vna
Thau-long nha L^, Thonb-d6-vurajig Triiih Tiaiig mm cho
ngu-M H6a~lan d?n mo cira h^ng or Ph?)-hj&n (gan ch5 tinh-ly
Himg-y6n bSy gicr). Ve sau a day c6 ngu-oi Nh^Ubatv, ngiTfri
Tkxi, ngirai Ti6ni-la den bu6n-b;ra ke co 2.000 noc nhk, \iim
(banh ra ch6 vui-ve lam, cho n^n luc-ngu bay gia c6 cau rang:
Thiz nb&t Kmb'ki/, ihu nhi PbS-hi^n.
Ldc bSiy gi(V ngu&i Rb-dio-nha aamfi bii5n-bAn cr trong
Nam nbi^u horn^ ma c ngoai BCic llu cb njjuo'i H6a-lan nhieu
boti, nhirng thiia ay ngirtri hai niric &\ hay Iranfa-canh vtri
nhau, boi lh£ chii:) Trinh va cluia Nguyen deii cu y mu^Jn nb^n.
cA Sy ma nhor bo j^ti'ip minh. Son^* vi Ipi bu6ii-ban cho ntn bo
khdng chiit ra milt gii'ip hSn, th^nh ra I&u nguy cac chiia cung
chdn ^'a lai D^i-thoi v'& vi^c lOrtg-yiao, cho n^n d£n nam canh-
NGl/tVl AU.CHAU SANG Nt/tVC VII^T - NAM - 97
thin (1700) J^ri vua !^ Hi-lung. ngir6i H6a-]an Ihdi Tchrtnjj
vao bur>n-hfln a ngofli Bac tiu'Q.
Btri b^y guV n^uJi Anh-cAI-Jtri va ngir<Vi Ph-ip- /nn-tdy
cung vtio bubn-biin 6 nirwc to, N^lm nht\m-ti ( JtiT2) ddri viia
L& Hi-IOag, ngircri Anh-cAt-loi «Iem chifc t^n iTn/i* vAo xia
met cmi h-Xng hi)6n-b6n, L-hua Trinb cbo m6ug 6- Hht'i-hifii,
nhtrng vi sail sir buOn-ban kh<lnj^ dLrorc Ihinh-lm, nain/i Anh-
cal-loi clu (> diJn nam dinlwsiVii { ltiU7 ) riji ihdi.
Cnn ngif^i Pbip-lan-tAy thi t ir nSm cjinh-lht'iii (KiSfl) rf«
c6 lau v6o xin m& cira hant; a I'bS-liiSii: i!^n ndm aJi^m-
tuSt ( 1682) !ai c6 nhi^c laii Saint Joseph a Ti^m-la sang ircra
pham-v^t &\n^ cUuii Trjnh.
tl' lronj» Nam Ihi nJ^m binh-djii ( l*»8fi) en nj^u^-i Pliap li^n
Is Verret ttu^fc ph^ii miV t-ira b;"inj* 6- cu-lao Cfln-Iun. l)?n niSni
ky-li ( 1740 ) lai c6 ^^►l nfjuuri PhLip lea \h Poivre Ui chi^c Ijui
Machault vho cira Hrii-an, xin vhO yet-kj^n chija Nguyen \ik
dding trr qiiGc-lbir cimiJ phSm-v^t tit' 16 tinh ^nao hi€u ciu bat
mrcrc. Cliila N(^*ivfii <.un[j tlap tbir lai, tbu^iii i-bo njjirct Ptiap
vao thOntl-thirani;, N'hxrn^ ch^n^i dirg^c ban Inii llii cba^-ly cua
Phap Or An-ilci bai di, chn iifin, sir IbiSiig, Ihirirny vt'ii n^in''!
PtiAp cuDg bai.
2. SV fil riU'Vi£N-{jlAO. B(io r/irVH-L-A(j.r. X^juyt^ii khi
xira !o^n xir Au^U-ba Idiong c6 nhitf-dinh in<it U>tiM-|S[iao
nao ca. Mai lian-ti'it. thiy mAt vi tban riOnn cua miuh, ThirOn^
hay I^y uai lire hcttil-dc>nt; cua tao-hua ma tiriinj^-tircmg ra cac
vi [h^n, mi lani il^D, Uim dai. d6 [hi> cuni", Nhur dAn-bw Hi-tap
(Grec) vad^n-tocLu-ma (Romaics) rhir IhanUiu-bt-le ^lupiter),
Ih&n A-l>u-ltJii'» (A|ioUoTi) va cic vi (ban klifi.t: v^y, Duy c6 dAn-
tOc DiJ-thGi (Juifs) Cy dJitTiuti A-lf-;i, tiay la dSt Palesline da
dircyiKlQc-Igp, chi Ibo niol vi IbDii yoi la Jehovah iV lliiiiib tiia-lo-
!nn-nnh (Jerusalem). \)M\ l\y lin ran^ lliiin .l^liovab sinh^h^H
van vat va o^trwi; cMo ncp ngircriclii pluU thv unit vi than ity ma
th6i. Dt.'n ucri diin La-ma da kieni-iinli dirm: ca d^\ Ti6u A-t£-A,
dkil liac A-pbi-Ji-^ia vji dat lay ■ L5;«ni Au-la-ba, ctiia l)a-thai
cung [hiipii: ve La- ma, niu dan Du-(hai bay gior cung da suy
UuTi roi. Luc t1v diirc tria-io aa iJt'i, n]ian-dao Do-Ehai tnii lAp ra
^TTirr" WWW songnunng.vn
M — vier-tflAM sO--Lirp'c
,dao mfri ( 1 ) day ngu-M lay sir y&u-m?D v& Wn-kinh Thlfin-
chiia Ifira g6c, 1% bvog lu--bi nhfin thir, coi ngirfri nbir anfa
em ruOt thit l^m c6t. Tir tI6 ve sau cac m6n-d5 dcm dao ^y
di truyen-ba ckc n&\. Ong Saint Pierre ttii sang I^p giko-
dirfrng a l^ Kiah-lL^Dh La-m3, 6ag Saint Paul thl di Iruy^n
dao or khap trong nvtirc,
Liic dan dao Thi^n-chua bi nhieu pbcn vua La-ma ngbi^m-
cSm^dungciTC hinli nik gi£t hai c6c giiio-sT vS nhirng ngu^i
theo dao m6n, nhirng dau nguy-np.n IhS nio m^c ]6Dg. car
mdn-dfi cir mO* niem di tiiiyfn dao hhSp b6a phircmg. Mat
deo dau d>6-tv Ib^-ky (313) vua La-nia 1^ Constanliq mdi
cho giang dao Thi^ti-chua cr mpi noi Irong nirdc. Tir hSy gidr
Irtrdi dao Thi^n-chiia mol ag^y tnnt tliinh. Up Giiio-ho&ng
d^ tbdng-nhat viic giao, djl GiAm-nmc d^ coi vitc giSo
a coc tiffi, lai sai gj&o-ai di ti uySn dao khap trong thi^n-
ha : be 6 dau c6 ngurdri 1^ co giio-sH d^n day dao. iJorJ vAy
cho n^n chAn^ bao lau ma to^n Ah deu theo dao Tliii-n-cJiUa ca.
^ bta A~d6ng ta thi t£r ddri nhk Bu-cVag if (6I8-tKI7) su-
chCp c6 Canh-giAo -5 :^ (2) tuc lA mM phai Gia-tO-giAo da
sang Tau, nhirng vi bay gio dao Ph^l daug thJEih, cho mfin
dao Canh-gi^o miiLl dau di. Mai den do^i nha Nj^uyen, nhd
Minh miri thai c6 giaa-s7 sang giang dao Gia-16 cr nirirc Tim.
Sflo Tbitn-chua sang rnzm- Nam . U nirac Nam la tir
khi da c6 ngu-ai Au-Ja-ba sang buon bdc, Ihi (St la c6 giao-
81 sang day dao. Cir iheo sach KhAm-diuh Vlei'Si}, tlu tir
nSm Nguj^fin-hOa ngnyen-ni^n ^ -dfo ?t -^ d&i vua Traog^Ong
nhfi U: ( 1533) c6 nguoi Tiy E^n Ji I-n^-khu di dirong b? viio
glaug dao Thifin-ctiuu ir lang Niali-ciryng, lang Quan-anh,
( i ) B^o cua (^ng Gia-lo lip ra cho ncn ta thiro-njj goi la dao Gia-
lo; l^i Ti 6ao ^y chl tli^ Thten-cliuB ma thoj, cho neii lai ^oi 1^ d^D
ThiilwibLiii Ci> phai goi la dao Ctr-doc bori chir Chriiit la t>4c ciru-thS.
(2) CanbgiQu Id m^t pbai d^o Gia-ta cua ngu-if^i cliu-^nao tE-n la
Neetorjus \kl' ra tir de-ogG th^-lty cr Bong La-ma. roi Iniycu saog iiirfrc
Ba.ltf f Per**!) vi nirfrc TAu.
NGlfifl kV - ChAU sang NirO'C VI^ . NAM — 99
IhuOchuy^n Nam-diiin (tiro !a Nam-lrirc) vA & liing Tri-lu.
ibuOc huy^n Giao-thuy.
S&ch A'am-si> cua Trircng vmh Ky ch^p rSn^ n5m
binh-lhiin { (5%) tliri ong Xguyeti HoAng c6 niLjurai giao-sT
TAy-ban-nha Een 1^ Diego Adverte v^o giang iIho (> irong
Nam (rude h£t ca. Nhirng luc bSy gicr lai c6 may chiec tau
T^y-ban-nha I'iing d&n, chiia Nguyen so c6 J quily-nhicu
gl chaiig, bee <lu6i di.
B£'n nfim at-mao ( 1615 ) itoi chiJB Sai, giao-sT lii K Bu-
somi lai dSn giang (too, rSi d^ii nam giap-li ( 1(>24) c.o ^ao-
31 ten hi Jean Fthodcs. n^ircri Phap-lau-t;\y, d^n giaafi dao
Of Pliii-xuAti va lap ra cac giao-durb-ng. N&m binh-dlin < lf>2(V)
dd-i viia I^ ThJin-tdng, giao-sT 1^ naULiiioli v&u niuntl dao
tf ngoai Bac, bi ch»la TrLnh kboogcbn. phai bo di. Birrrc it
I^u 6n<j Jean Rbcides a inmy "Sum ra ftin' viio vfs-kiun cinia
Trinh va dem d;mti cai d(^n<i-bu quii lac, chua Trmh cho
6ng Jean Hbodes dtrac giang-dau t^i Kiab-do.
Til- do vfe sLiii cac giao-s7 cii diln dan vito niriVc day dao,
m& ngirijri minb (^ung "^iJy cait^ tbi-i] dao cung nhicu.
Nhtrog vi uird'c ta lir xua den nay van (heti Nbo-ijrau- l;1y
su- thtr-t-ung Ong cha lam Irpng, lay sir (e-lir tl»;ui-lhanb
l^tn phai, ma le mrtrt: thi lay sir ciing-t^ liim mot vice rat quan-
Irpng. D6t-nhieQ thay nhi^u ngiriri iidiih Iheo dan Ihien-
chun, ho ca cat ih6i cu, chi chuyen ve ni(>t n^Sl thea dau
men. bcri vay cbo nen trcinji Nam nguiii Bac, vua L'hua den
cho dat) ay la mot la dau^ Jam hdy-haai ca cai phurig-hoa
cua nirffr nha 'Mira. nay. ben xu6ng cbi cSm khiJng cho
ngiTori trojQg ntrirc theo dao moi nira, vA d&t ra phep ughidm
d@ bat lOi nhtrng ke kh6ng tuan theo chi-diJi ay.
Cu theo trong sir thi nam tan-vi ( 1B31 ) or Irong Nam.
chi^ Thirofng la Nguyeu-phuo Lan cam khong cho Dgiriri
T4y viio giang dao ce trong nuroc
Nam qui-mao ( 16ti3 ) a ngoai Bac. chua Triuh la Triah
Tac bat duoi cac giao-sT va cftm khdDg cho ugirg-i miah tbeu
dao Gia-tO.
100 — VI$r-NAM SLr.LU<?C
NAm giAp-lhin <1644) chua Hien 6 railn Nam b^l gift
Dhijag Dgir6i di giang dao A- BS-nang.
Nam blnh-ll (1696) dcri vua U Hi-trtng. Trmh CSn bSt
dflt phfi hft ca nhif-Qg soch dau va nlia dflio a cfic neri vii dufii
nfau-Dg ngirdi giang dao ra ngoai nirAi;.
Nfim Qham-Uiln (1712) dori vua Le Dt.i-l<lng. Trinh Circrng
bSt nh&Dg ngirdi Iheo dao Gia-W phai cao tran vi khac vao
m^t h6n ch& n hoc Hoa-lan rfqoju (3),
Nfim gj4p-lufft (1754) dcri Canh-hirng, Trinh Doanh lai
nghi^m-cSm m^t c^ch rat ng^t. klidng cho nguiri In tU Iheo
dao, v^ 1^ git^t ca c^c dao-tritcrug vu dao-dB.
Til do vfe sau vj^c cam dao mAt ngay mol nghu^m, mil
DgirM di giang dao ciing khdug I3y lu:>l iur6-r lim .icr. cu- cd
sii-c du cho dirac nhi^u nsucri Iheo dao. rSi dan d^n n|itr6-j
Irong nir6fc phfla ra b^n Urang hen gido. ghen-gbt^t nhnu ban
ngiT&i cure dJch, Vua quan (Iii IhSiy ddng phcp thirirng kliiing
cam duffc, men dtmg den cijc hinh d& ma liirng-trj. g}H hai
bao nhi^u ngirdi v6 i^i,
T6m lai mi x6(, Ihi gia su- ngirori ngoai qu6c vao ntrac ta
ma chl c6 viec buoo ban mi lli6i, Uii chai: rtug nir6c ta xija
nay v6n la in<il Dircrc v5n hiiSu, vua qiian la cung khongco le
gl mi ngaQ-cam ; nhirag bm vl khi du qiian^bt; d£n viec siing-
Uq, thl dii hay do" Ih^ nao m^t- loug, ngtrOi la ai rung cho sir
ajing-tm cua iiilub lA phai hori, Ihaiih rn. kh6ng ai khoan^uiig
cho ai, rbi cir phai dung th?-li,rc d^ mu de-n^Q nhau. Cung v[
th? cho nfin ve sau nirtrc ta khoiig chiu suy-x^t le phai-trai
cbo kj-cing, lam lam sir lan-ic dc d^n n6i niSt ca sir hi)a-
hi^u vdri cac nitifc a Tfiy-dirang va gay ofin cai roSi bieti-lo^n
cbo ntrd'c nha v^y.
(3) HoS'lan luc la H6a-lan (Hnllandie). Nyuri-i Hua-lNn sang bu5n
ban b ngoai Bat (rUffC h^t ca <.'ho i»en rairi (joi la dao H6a-!aii. Vu luc.
bi!y giiCr ngirfri Viel-nara ta ktinng phan-biel. tfUffC nh&ng nirorc iiao, hS
Ih^y ogircri Tay Ihi Ihiri^ng cu goi 1^ Hda-lan,
www songhija
CHimNG VIII
V^NTRUNG-SUY COa CHOa NGUYEN
i. Triwng /fftiie Loan chuy^n ijmjen
? Tdif-strn day hin/i
3. Qaatt lio Trinh vdo lay Pkti-xndrt
*- Chaa Ngugin uio f,!o dinh
5. Ntjuyeii-inftTiig khui binh Jitnh rUy-jcrn
fi. i\'gay?ii-i>irQng ilinh r<Ju i>Uri niri/e Phap-Uin-i^tj
7- Kguy^n IIu^ phd quait Tifm-ia
I. TRUCTNG PHOC L0\N THUY^N QUY^N. Ttr On-i
Nguyen HoiiTi^ li<r di, ho Ntiuvcii lam cht'ia Irjng Nam phiu
bac chflnu nliaii voi ho Trjnli, phia nam daiili tjSy dil Ctii^m-
th^nh va dit ChiVn-lap, ti uycn d^n tlOi Vu-vircng li"! Nguyifin-
phuc Khoat mcri xirng vircrng hicii. Vu-vircrnfj ttinli Irieu-nghi,
I^p cung'di^n a dfil Phii-xuSn, va pJitinR cho njjirW con thir
9 1^ Nguyen-phuc Hi^u fft H %. li'ini Ih^-tir.
NiBm St-d^u (1765) Vu-vinrag mat. Biiy gi(> IliS-t^ da raiSt
rSi, qOn the-lu- 16 N^uyen-^phuc Ducruy ft w flf hiiy c6n nho,
in& ngtrcri con trirffng ciia VQ^vtriyng cung mSt roi. Ttr di-
chieu de \%i dinh lAp ngurcri cun Lim hisi l^n n6i [it;lu^p cliiia
(1). Nhimg khi Sy ngirai quy^n-Mian I^ Trirang phuL- Loan
St 1* ^, y niuoD chuyi^n qnyen !am b^y, bead&i lor di-chieu
di mft I^p nguxri coo Ihvr 16 cua Vu-viranf', mfri c6 12 lu&i,
16n ikm chua, goi la Binh-viro-ny ^ j£..
{1) Ti>c la boang-klnLio vua Thl-u"!, sau Iruy Ion Ifl Hirag-lo HicU-
kbang HoaoK^fl^ i*- tfl. ^ ^ ^ I".
101-
snnghuong.vn
J02 — Vf^.NAM sO-LirgrC
Trircrng phiic Loan \k ngircri thnm-lam, Iflrn nhicu dieii
tan-4c» trong nirtfc ai ai ciing oan-giqn. boi Ihf cho nen, o-
phla nam Ihi c6 TAy-som ^ j, dS'y hinh danh ph.^ lai dot
Qui-nho-n ; c mat b^c Ihi c6 quan hp Trinh vho lay dSl Phu-
xudn, ISm cho ccr-TighHp ho Nguyen xi^u-dft vgy.
2. TAY-SON DAY BINH . Luc bay gid ty huyen Phu-!j
■^ ^ (n^y *^oi 1^ Phii-cal ) dat Qni-nhtrn, c6 ngtrOri Wn lit
Nguyen Nh^c ft -^ khcri bicih phan-doi vm chua Nguyen.
Nguyen 6ng to bon diri cvia Nj;uyen NUac la ho Ho cunp
mOt t6 v^ H'6 quj Ly ngay Iru-irc^ nguai u huyen Hung-
nguyfin, dat Np;he-an, gap h'lc. cbua Tiitih. chiia Nguyen
diknb nhau, bj bat dem vao a Sp TAy-scrn sg di i., (2) ihuoc
dSl Qiii-nhcm. BSn, do-i ong Ih^n-sinh !a Ilo phi Phi'ic 5!^ % -fj
dcri nha sang o Sp Kifin-thanh ^ i*. L. nay la li^ng Phn-lac
% jj)"-, huy^n Tuy-vien. sinh dtrtrc 3 ngircri con : Iru-oriy la
Nhac ^, thu la Lfr fS, thir ba Ifl Hu^ 4.
Anh em 6n^ Nhac mu3n khai loan, m6i lily ho me 3a
Nguyen de khoi sir cho de Ihu-phuc niian lAm, vi rAug dSt
trong Nam vSn la dSt rua chua Nguyen.
Nguyen Nhac lrir6-c kam bi^n-Iai 6^ Van-dOn. cho nin
aau ngirori ta IhiriVng pgi Id bien Nhac, NEiung vi tlnh hay
danh bac, ti6u mSt ca litu lluif, scr phai Lot, hit di vao rirng
16m giyc. Ben nam tan-mHO (1771) m6i J^p don-lr^i o- d3t
Tfty-sffn, chieu-nap quAn-sT, ngu-^i theo ve cang ngay cSng
d6ng. Thircrng hay iSy cua nha giau cho nha ngheo, fho
n€a nhitng ke ngh^o-kho Iheo phuc rKl nhi^u.
ThS Nguyen Khac moi ngay m^l nianh, quan nli^ clnW
d&nh khdng diroc Va lai Xhac la mot nguai c6 can^dam v&
t£m cor-trl ; mpt h6m dinh vau l&y Ltianh Quj-nhqrn, ben Mp
mu^, ngbi vao Irong cai cui, chr» ngirtri khieng vao npp
quan Tu^n-phu o dSy Ih Nguyen khac Tuy^n. Nguyla khac
[2) Ap Tay-swn nay la dal thou An-kli3 -^^^ vi IhOa Cuit-an K^,
Ihupc: phu Hoai-nhan, Vi anh em Nguyen Nhac khtfi nghiSp or cli5 ay,
nen mai goi ia nha Tay-sirn.
www songhu
•ST"
VAN TRUNO SUV ClIlA CHOa HGUwts - m
Tuy^n tirofng 1^ thai, cho diifl vAo Irong Ih&nh. Bfo nira
(Mm, Nhac phii cui ra, mcr ciia thdnh cho qiiAn minh vAo
dAnh dnoi quan qutm di. giir lay IhAnh Qui nhan Iktn ch.^
can-ban BSy giir lai c6 m% ngircri khich bu6n tSn I&
T5p Blnh Jf, f v<i Ly Tai |: ^ cung mO quan nfii Mn theo
giiip TAs'-so-n- Mguyen N'hac chia quAn ra lAm .*) <lBn Id .
(rung, tiSn. hiii, la, hirii, roi lit?n l^n danh t^y (Ii(t Quang-
nam. Chdng bao lAu tir d3[ Quaug-n^hTa h&y giir vao cha
dSn Binh-ltiu^n den (huOc v^ Tfl,y-stm ca.
3. QUAN ho TRINH VkO LAY PHO-XUAN . Bang kJii
Irong Nam c6 quyen-than chLiyfin-chlnh a (rong. Tiy-snTi
danh pha Cr ngodi, ff ngoui Hac thua Trjnh lA Trinh Siin jSp 4^
biSl linh-trang nhirviy, bi^n sai dai-lirdmg la Hoknp ngu Plu'tc
■i^ .i. tE dem thuy bo ho-n 3 van qunn uijng vM H<;flng phiing
Cor ^;i^ ^, HoSugdinh The *^fl. Hoaog diali Gao j/^ O. i
\ko dat B6-chtnh d6 d;iah hp Nguyea, gia n6i \i vao Jdah
TririTng phi^c Loan.
Bin Ihing iO n5m gLn|j-ngp ( 177-k ) quan Hoaci^ nj;{i Phrtc
sanf* st>ng IJnh-iiiang. sai Ho&ngdinh ThS dem binh den danh
l&y luy TrSniiinh ^ Jf , nhtf c6 n6i irng^ cho nftn tdiOi ; ifanh
iTi^ JSy dirox: liiy. Trioh Sam daqc tin Ho^ng ngu Phiic dapha
diJ7C thanli Tran-ninh rdi, ben quy^I k6 dem dai bmh di viku
liep u-ng. BGn thiing chap thl (juan ciia Ngfi Phiic tier: '11 Junf{
& liiiig Hn-xa ( thuyc huyen Minb-linh, Quang-Irl) y 'A truy^n
bjcli dt nt)i rSng quan Bac cin vsin danh TriroTig phi>-: Loan vak
!h6i, chu- khOng c6 y gi khiic ca. Cdc qtian o* P*. xufin b6n
miru bit Vitiic Loan dem n^p.
Hn;^ng ngu Phi\c b^l dLrcrcTrtro-ng ph6c Loan roi. laj li?n
bin!) den hiiyen Datig-xiJ'Cmg. sai iigirtri dura tbir &^n i'hii-xuan
noi rSngtuy Phuc Loan da Irir. nhirng m^ Tfiy-ao-o hfiy cim.
v^y xin deni binh d?n hot tai Pht'i-xnan d^ cung di danli yiac,
Chua Nguyen bi^t mu-u Hoang ngu Phuc chu-c danh lira
d^ lay Kiuh-tlianli, beti ^ai Tdn thiSt Tiep i|, ciing vdi quan
Churo-ng-cor la Nguyen i-an Chinh fi. X lii. dem *htiy-b6 quan
fa an n^'ij (r sOng Bai-^!ap-giang ( nay goi lA Phu-lt- Cf huyen
IM — V1$T - NAM Sir - IMQC
Quang-dien). Ho^ng ngu Philc aai Hoing illnh Th& dem
binh di I^q dirang niii r5i tiSn binh hai m&l daati dp lai,
qufta ho Nguyen vo- Ian b6 chay ca. quln Bac tiSn Ifln 13y
Ihftnh Phii-xuan. chiia Nguyen vi c&c quan chay v^o
Quang-DBm-
BSy gicr Trinh Sftm d6ng ct H4-trimg, dirorc tin Ho&nf«ng&
PhOc da Uy dirac Phu-xuAn rBi, mirng lAm, sai quon dira cho
Ngu Philc 100 lang vSng. va cho cac tirime-aT 5.000 lang bac,
lai phong cho Ngu PhiSc lam Dai-lrSn-phu j^ fl- j^ dSt Tbufta-
li6a dS lovi^ iSy dSt Quang-nam. Boan rbi Trinh Sftm rill
,quAn vS Bile.
4. CHtiA NGUYEN VAO GIA-BJNH. Chiia Nguyen v6o
Ma Quang-nam d6ng cr BSn-van, I^p ch^u la Nguyen -pliuc
Dvang fiL i£ 8| l^D I*"!" Bfing-cung, d5 lo vi^c d^nh e'MC-
Bwgrc mSy th^og quf^o Tay-som or Qui-nhcrn k^o ra danh ISy
Quang-nam, qufln chtia Nguyen dinh khdng nSi, thua cliay
v6 ddng if Tra-icrn $. J,.
Chda Nguyen li^u chirng kliOng chting giu- duffc, b&n
cGng ngu-cri cbfiu lb dng Nguyen-phi^c Anh ft fi i* xufing
(huyen chay vao Gia-dinh, de BOng-cung a lai Quang-nani
chSng gtir wiri giSc, Ddng-cnng d6ng dOn 6- lang C4u-d& ft. R
(thuOc huy^n H^a^vinh).
Nguyen Nhac bi^t DOng-cung Ih^ y£u, vi lai mufln iSy
liSng d£ mi gai chiing. b6a sai nguofi di riiArc Ddng-cung v6
d6ng o- ph3 HOi-an f- ^ ( Faifo, thuOQ Quang-nam ).
Ngay luc liy quan cuaHoang ngu Phtic da qua Hai-vAn-scm
vAo J3y d6n TriiQg-swn va d&n Cftu-d6 6 huy^D Hda-vinh,
Nguyen Nhac sai ngaa'i khach la T^p Binh 14m ti£n-p>hong,
L^Tai lam Irung-quan, lir mlnh lam h^u L^p ra danh nhau vari
quftn ho Trinh 6- lang C^iU'SS ^ ;> ( UiuOc HOa-vinh )- Qudn
Cua T^pBlnhdiu la ngu^Vi kb^ch Quang-ddngvfi nhirng ngircri
mpi to \^n. a1 nay coi U-^n i-a d<ii kb^n do cam phang^ deo
bhi^n, dAnh Ih^t la hting manh. Qu&n lien dOi c«a Ngu Phiic
diTorogkhOng n5i, NguPhiie miy\ sai Ho4ng dlnb The vii Ho^ng
phdng Co' dem ky binh vko x6ag lr4n» rbi b^ binb danh
vAN TRUNG-SOV C&A CHOa NGUy5>J - JW.
Wha vko- T4p Blnh Ihu3 cbay. Nguyen Nh^c vfi L^ Tii pbai
\iii v£ gifr b6n Ban 4%. :^ rfii dira BAng-cun^ vfe Qui-nhnrn.
Tdp Dinh v6n U njijirtri bao-ngircrc. Nguyen Nhac mu6n nh&n
dip thua trlin Mt gi^t Ji Tdp Blnh bi^l y bo chay v% Quing-
ddng bi quan ahft Thanh bSt durprc dem ch^qn.
Liic bay giir cr phJa nam c6 qaan Lirii-thu dAl LoDg-h5 1^
T5ng phuc Horp "^ i* iS- dem qufin dfinh lay lai ctiroc ba phu ):&
Bbnh^thiidn^ Di£n-khanh vu Rlnh-Jth^nh. rtii tai lii^a btnh ra
dinh diSt PhU-y^iQ ; 6^ phia bSc thi c6 qnan ho Trinh dbng w
Quang"iiam« Nguyen Nh^c ti^u th€ cli6Dg khi^n^ nSi, b^n sai
Phan vfin TuS ;i- X S. dem tbir v4 v6ng li^a ra noi vd'i Kodng
ngu Phtic sin nOp dfll Quang-nghTa. Qui-aho-n, Phii-y^o vit xia
lAm tien khu di dinh ho Nguyen,
Hofing ngu PhiiQ cung niu6n dung Ngiiyj^n Nhac d5 Jinh
dSt Gia-dinh, ben lam bit'u xin chua Trinh ehu Nguyen Nhac
lAm Ti^n- phong- tiffriig- quiln» Tky-actn Hii^u-triraiig tS Jjl
:ft ^, sai Xguy*^n biru Chioh f*. ^ ft ^J^n^ c^ va aa kifm
vao cho Nguyen Nliac.
Nguyen Nhackhdng lo mat bac nira, b^n \kp mifu de daab-
JJiy d^t Nam. dem coq gai ininh la Tbo Hu-any jt «^ dang;
cho Bong-curtg va khoun-dai m^t each, rat I6a-kinh. M3i sai
ngiro-i d^a gia u6i v6i Tung phiic Horp xia vg hihig Je lo ayr
khOi-phnc la,i dat Phu-x.Li4n, T6og phuc Hg^p cha su- J^n xem
hu Ihuc, Nguyen Nhac dira BOng-cuagra liC-p, r6i vi^t thir
cho ai> dtra vfe noi lay nghTa phii Jjp B6iig-cung. dicu au xu-
tSc, Toug phuc Hopp tia ta Ihtrc Unh, khuog phOng bi gl nira.
Nguyen Nhac biSt ru tinh-hinh, sai em la Nguyiin Hu(^
dem quan d^n daali Tong phiic Hcrp. Quiln ho Nguyin Ihua
to bo chay ve giir V^n-phoag. Nguyen Nhac cho ngirtri duai
lin th^ng tran ra cho Hofing ngu Phiic bi^t. NgQ Phiic xin
chua Tiinii plioiig cho Nguyen Hu^ lam Tfiy-aon-hifiu Ufia-
pho ng-liro-ng-quan.
Qu^n Hoing ngu Phiic doiig Qf Chi\u-5 i^ %. giap dSl
Quiing-nghia, den thaug chap nSm iy la n^ra at-vi (177a)
bi dich chfit mSt nhieu. N^u Phiic viSt Ihu- ra xin chua Trinhi
lOG - VI$T - NAM SIT - Lirg'C
cho r^t v§ giur Tbu^a-hoa. Trmh S§,m thu^n cho. Houng ngii
Phiic v£ d^o Phi4-XLi^n thi mat. cbiin Trinh sai Bui thg Dat
J(L # ii vao thay, v& sni I^ qui B6n ^ -f il vao l^m Thara-
(hi ciiQg giv A&i Thu(ln-b6a.
B3t Thu^n-hoa bfiy gia kJ li> dal Nam-bfi-chinh (ro- vao
14 2 phu : Trieu-phoDg vS Quaug-biuh (3). 2 huycii^ S uhau.
SG nhan-dinb dirtrc I2C.S57, siJ rugng tiai rOng dirjc 205.507
mau, nhiTDg ma Iflt dal rirtig vu cac IhiV di» thi con dir<?c
153.181 miu phai dong tbu6.
Tir khi quSn ho Trinh luf ve Thu^n-hda roi, dal Quaqg-
nam iai tbu^c vS Tay-scn. NSni bioh-iban (1776) N^^uyen
Nbac sai em la Nguyen Lu dem Ihuy-quan vtffft be vio danh
Gia-dinh, J^y dugrc Ihunb Sai-c6n ^ jfit.- Chua Nguyen phai
cbay v6 Tr5n-bi*n (tire 1^ Bi^ii-boa).
BSy giof a Bdng-som c6 Bd thanh Nht\n ^i f^ f:^ kliu-i binli
ch5Dg \'in Tdy-sffn I3y Iai Ibiinb Sai-con. Xguyen Lu lay tlnjc
gao TOi rtit quAn vk Qui-nhtni.
Xguyen Nhac th3y Ihg rainli nn>t ugay mOt mtinb, ben
sai sira Iai thanh Ba-ban ( lu kiiih-thunh cut.ua Cbidni-Uianh
ngfiy IriTffC ) roi d5n Ihaug ba nam binh-lban ( 1770) Lu xvng
Mm T&y-scrii-vircrn^ va phyng cbu"*; Urt>c cliu fiioi Dyiriri. Bay
gifr TAy-sorn dem B6ag-eung la or chiiu Thap-lhap. Bong-cung
bfen ti'6ri su6ng (Iiuyen chay ve Gia-tlinli.
Ngirrri khacb Ly Tiii Uirwc da hii iXyuytii Nliac tbeo giiip
chiia Nguyen, roi sau bi phAii Iai, danh chvia Nguyen, nay
nghc B6ng~cimg (r^n ve, Itii deiii biuh iirac vc Sai-con ]a[) Itn
I&ra TAn-chinb-virorng #r aL i, lOn Biiih-vurtrng lam Ihai-
Ihu-ffng-virang Jl ^ J- d« ciing io str kJiOi-phuf.
^5m dinh-dau ( 1777) Kguyin Nhac sai ii|ir<>i ra xin vM
chiia Trmh cho triSn-lhu dat Quang-uam, Trjifli Sam hay Qiir
cung cban iir dung binb, b^n nhan-<lip phong cho Nguyen
Nhac lam Qiiang-nam tran-lhu, Tivyen-uv-dai-str, Ciing-qnan-
ct^ng ^ ,?, a t> S S ^ ft- 4. i^ i:. '
(.l)Trieu-jilion«-phiic6 5htjyeii;Qurins-binh-phucd 3 hiivn.. . 'au.
wwwaongnuong vn
T Nr.UYKK - in?
N'ffuypn Nhac ilum- phong rou khonjj phiii phunj'-;;irr
miiil hiic nTra, htn sai Nguyen Lu- vii Nguyen Hue ilcm tliny-
hii quftn vaf> ihinh Gia-flinli. l-v Tisi choiii^ klmn^ iini f)luii Im'i
chfty. riin-ctiiiih-vu-uiig tiiai' vt- h^n Tr;i ( lhiM>i." l>iiih-tui/a|i )
rSi lai chay ve Hu-vat ( lhm>c VTnh-loni,' ), mn ThiJi-lhirmi<»-
virornj; Ihi chay ve l.oiiji-xuyCn. Nhung chiinij lino liUi Nj^uyt'h
Hii6 item ifUi'm (.liioi bnt (firirc ca Tliai-tJnTfmy-\ir(Tng vii 'rjn-
clnnh-viru-iig, (icm ^lut ilr.
Xyuyen Lu- vh Nguyen (hid liiy xanj; cl^l (Jia-diuli, ilc
t?ing-cl«5c Chii i. u* lai tran-thii. rui ilini quan ve ijui-nlian.
Qua nan» sail \ix nam m^tLt-tunl ( 1778) Nfjiiycn N'liac Eir \irng
lie hi^u, ((fit nicii-hieu la Th^ti-itirc J^ -tfe. gpi ihaitli Bij-bau
lu Hc)jJuj|-tl^ th;tnh, pJiiirip I'ho N'miyen [.w- him I'iel - cbc,
Nguyen Hub lam Long-iilnro-iiy trnVriij-qiian.
:>. NdUY^N'-VlPaXG KHm BINS! tJANJl T.\V sa\ Klii
Th!ii-UiLrQrn(i-vu'n'njl va ■riin-chinh-\ iromg bj. hiit, Itn mji/ori
ch.iu Tliai-ttiirrrn^-virqrny lii N^nyi'n pliiic Anh, chay lliozit
dtfrf. Ben khi X{jiiyt*n Ltr vii Xjjuyt'n Hu0 ve (Jui-nhuni r&i,
Ngiiyt'ii-phuc Aiih lai la lap nhirnji loi lu ou, khm |>inU ti> diil
Lon£-vuy6ii. litfi l^n iIl-u Sa-ilec, vi\ niiag \<xi quan iluf/Tny-
dlnh la Bd Ihnnti XhuD ^ :j- ^, quun cai-Uni Ll- w'ui Cud
ife. X ^ ( J ) vii cac lu-drn^; la Nguyt-n van Uoun^; f^ X S^. 'Gag
phiriru Khuong "^ 16 ^, T6ng phucrc Lirirng % H j^ \^
*lanh (hiui loui^-Jiic Chu. lay lai IliaiUi Srti'i:6n. U&y ^iCf
X^uyrii-phiic Anil iiu'ri Co 17 liioi. cat- lirtrny dei.i lun leu him
Birg-c it !An rua Tay-scrn lai shi long-tloc Chu ^, Lir-khifu
l^'y J*, va quau luV-yia Pham Ngan '£. j| ileiu tjuan lliuy viio
danh Tri(n-bifin va Phan-lra'c ciing cae mien iV m^t he. Bfi
tbanh Xhan ^ fj| -f^ dcm qujin B6iijis-sorn itaoli ■ehem ilytrt;
lu'-khriu L'y, duoi thiac qisan Tuy-sofu ilt, 6nj; N'^uycu-pUuc
An h hen ;!>ai Le %'an Quan deui biah ra danb iu\ ttiunh HinU^
thu^n va thanh Dien-khanh.
( 4 ) Li- viiD Cau 9^ n^uui cr Vjnh-liru'nfi ilbl Cia-'diiiti, iruac (I160
Chau Viifi Tii\t bau lum Chunc tircraij Bo (hdnli NItan.
108 — VI6T ' NAM SI? ■ LUCfG
Tir khi khOi-phuc dircre tMt Gia-djnb rSi, Nguyen-phiic
Anh sai silt sang tbdng vM niro-c Ti€m-la, va lai aai Do thnnh
Nhftn ii ?#• *^. Ho van Lan iPi X f3i dem binh di danli CliAn-
lap^ ]^p con N5c T6n Ift NSc In Itn lam vua d^ Ho van
LAn V l^i bao-h^, O dlt( Gin - dinh thl ngai Bvca sang nipi
vi^c : dfit quan cai-tri cac dinh, dinh le tbu thui^ de nu6i
biDh-linh» \km chi^n-lhuySn, t^p biiiti-ma d^ ph6ng-bi vi^c
chi^n-tranh.
Nfim canh-ii (1780) Ngiiyen-phiic Anh xirng virffng-hiea
E^i phoDg cho B6 thanh Nhan lim chijc .Vgofu Aith, Phti-
chinh, Thirong-ttr&rtg cong fY :^, H ^, _t if i.*. ^-^ thang
Ihir6'ng cho cftc lu-Ajig-sT. Nhirng sau vi Bo thanh Nhan c^y
cdng lOng quyeu, cho n^n Nguyen -vircng miri gifil di*
Cung vi vi^c ay cho nftn Bong-s(?n tru-tVc da h6i long giup
Nguyln-virffng, sau d^u bo ca, va lai phan lai, thanh ra
16i-th61 phai danh-dep inai.
Thang 10 nam tdn-siru (1781) vua nirdc Tiftm-la la
Trjnh qu6c Anh sai lu-crng lii ChSt Tri H *» (Chakkri)va
Sa Si H A, hai anh em sang danh Ch&n-lap. Nguy?n^virang
aai quan Chiforng-ccr la Nguyen h&u Thoai R, ^ i^ va Ho
v&n L«n ifl jL 4 dem 3.000 quan sang cini. Trong khi quan
Nam va quiin Ti^in-hi ton dang chong giii uhau a ChAn-
lap, thi 6- Vong-cac vua iiir6c Ti^rn-la bSt giam ca vcr con
cua hai anh tm GhSl Tri, boi v^y hai tirfifng jJy mb'i giao-kSl
vfn Nguyen hiiii Thoai IhS phili citn nhau Irong luc hoan-
nsn. Boan roi Chfit Tri dam quAn ve Ti^m-la. Xgay hic ay or
ben nirirc Ti^m c6 giac noi l&n, vua nirfifc Sy bi Dguoi Phan
Nha Vfin San du6i di cu-trp mSt ng6l. CUal Tri ve din Vnng-
cAc, sai ngirofi di Um quSc-viro-ng la Trinh qu6c Anh dem
giSt di, vA bill gi£t ca Phan Nha Van SiHn, Thi tir l^p liim vua,
xirng \k Ph/^t-vu-iTng, phong cho em Ih SO Si lam d^-ahi
virorag, chau la Ma Lac l^m de-lani virorng* Hq GhakkrI lam
vua dSn nay hay c6n, vA cic vua den xtrng la Kama.
TbAng ba nSm nh&m-din ( 1782 ) vua Tfty-sorn la Nguyen
Xhgc \h Nguyen Ih*^ dem han 100 chiSc thuy^n v&o cira
www.songhjong vn
1 m ^ vitv - NAM sir - lu(?c
Ph&p \hm gifim-muc daoGia-t6, (^n In Bi-da-lOc ^B" ^ it
(Pierre Pigneau de Behaine, cvSque d'Adian) kbi 3y daiig gr
dSl Chantaboun (Ihudc nircrc Ti6m-la), tigai bfeii sai ngufri dSn
bAti vi^c. Ong lJa-da-!Oc n6i ueti sang cSu-ciru niforc Phap,
nliung phai cho Ho^ng-tu- dj lam tin thi moi dtcp-c.
Nguvcn-viroTig Iheo lori uy, btn giao Hoang-lu* Canh -j^ va
c6i qu^c-an cho 6ng liA-da-lric, lai lam ta qu6c-thir cho ong
ay diro-c quyenty ti$n sanglluiong-nghi vM chinh^phu Phap
dfi xin vi^n binti.
Tir qudt-thir Sy cu 14 khoau, dai-lirnc nbinliorong BA-
da-lgc sang SLID nu-6'c Phap yii'ip cho 1.500 quan vii lau bt,
Sling 6ng, thu6c dan, tlu ca moi thir, Nguyen - vutrng sin
nhiraog cho nircrt Phap uiia Hiji-an (Faifo), dao Cdn-nOii va
d6 li^ng cho ngud"! niro'C Phap dircrc d|ic quyen vao bui6n-
ban cr nu-g-c Nam (5).
Nguyeo-virang l^i lam mot cai thir lifing d& dang cho vua
nirdrcPhai), vasai qiian pho-ve-viy la Pham van Nhan ft XP-,
quan cai-cc la Nguyen van Liem pL X lH l^ifo hit) vt Hudng-
tij Cdnh ba}' gio* iu6i cu 4 tiioi.
Moi SIT da xep-rlat ca roi, nhtrng vi con Ir.ii miia gift cho
nen ong Ba-da-lOc chu-a khai-hanli dirtrc. Nguyen- vir<ynii
tuy da nghe lori 6ng Ba-da-lijc dinh sang cau-ciVu nir<yc Phap,
nhurng Irong bnng chua quy£t hin. con c6 y mu6n nhcr
nvritc Tifim-la.
Nguyen lie ddnh thua aSii-cdn, Chiku vSn Ti^p chay
sang Tifim-la cau-ciju- B^n 1hang2 nam gifip-thin (17S4) vua
Tiem-Ja sai ta6fng la ChJit si Ba dem tbuy-quan sang Ha-
lifin, tim Nguyen-vucrngd^ mori sangb&n vice. Nguyln-virong
lai tiSp dirorc nial hi^u cua Ctiau van TiSp, cho n^n m6i
dSn hOi v6i tufrng ntrtrc Ti6m^ rSi ciing sang Vong-cAc xin
binh ciru vien.
(5^ To- i]iidc-lhu- n^y va cai thu ciia Nguy£n-vir>Qrng vi^t cho vua
nu0c Phip nay hay con a Ngoni-^iao-b^ lai Paris..
www songhuo
VAN TRUNO-SUY CVA CMVA NT.llYfcj - in
Ti^in-viro-ng tifp dai Nguycn-\ urtriig r?it hi^ti. vji Hiii li;ii
tuOng Vd Chi^u TSiig 43 ^, Chii^u Siranji ^3 ^ ilem hni van
qiuin ciing 300 chiC'c Ihuyfen sang giup Xguyen-vir<r]ig. Qiiviii
Ti^in-ia sang iSy dtrcrc Rach-yia, ftu-lh^c, Tra-6n, Mmi-rhlt,
Sa-d<fc- Khi ddnh ff M^n-lhll, Ctiftu van Tiep In Itur-iynj^ "O'l^
nift mS<. Tir do qiinn Tit-m y th? di d^n diiu (jiiSy-nliitM dan
sir, lain nhieii dien iiin-flc, cbo u^n Imijj nijuoi ijiin-hdn luin.
7. NGUYEN HUe PHA QUAK Tll^M-.l.A. TutrnfiTAy-sini
giu dal Gia-diiih 1^ Tiircrng van Bn J^ X S- . tli-^v quin Tiem-
la sang danh pbHi, th£~]irc nifinii \kni, b6u sai tiirirai vi^ Qui-
nhirn phi-bun. Vua Tiiy-scirn sni Nguyen Hu^ ft .'S dcni biiih
Nguyen Hue vto d^'n Ciia-dinh nhir <|uAn Tit-in-la df n
gall Rach-ySm va Xoai-iiu'il cr phiii liOn My-tJiu» I'OJ dnnb pha
niOl Ir^n, ^i&t qnim Tiem chl uou dirp-c vai nyhin n;^irOi^ fliay
Uieo du-frng iftiranff-dao hSn ve nir&c. Ni^iiyen Hii^ pha'du-fxc
qu;"in Tiem -la rif»i, deni binh dii&i daidi Nguyen - vin.vn;{.
Nguyen- vuo-n^ bliy ^u>' hSt cii lurt/ng-thuc, ciing vol may
ngircri chay vc TrKn-giiinf;, va dao Tho-chau. d;i(i C^-ctS^ riji
sang Ti^m-la.
BAnh dcp xor.^, Nguyen Hne deni qut^ii vt Qni-nhcni dS
dQ-(!5c la B^ing vfia Chdn ^ X A- o" Itii triSn dat Gia-dinh.
Xguyen- VLTffng bii?t thS kh(>ng mong-c^y dirac n^utxi
TJfim-la, btn glue 6ny Ba-da-Igc dem HoaHg-tu" di sang nii-6c
Phap cSii-vi^n. ftng. Ba-da-lOc di loi, Nguyen- viru-pg rir^c
virffng-m^Li vii ciing-quvSn sAng Iru 6 Vong-cac de cho" c6 ccr-
hpi lai vS kli6i-phuc.
w.songhuong.vn
■t ■. •^-■->-. ^.^
CHU-aNG IX
KQ TRENH HXT NGHI|P CHOA
t Chtia Trink bo tnrong tap fliir
3. Sifn-binh
3. Tay-son liff Thuan-hoti
♦. Tdg-ssn dal Ap Trfnti
1. CHT5A TRINH bo TRU-ONG lap THt>. Tir khi
quSfl chin Trinh 13y diiwc dSt Thanh-h6a r&i, Trioh Sim dac
chi, cdng th^m ki^u-hanh, tai c6 j* mu6n cufrp ogdi aha ht,
b6n aai quaa Tbi-lang U Vu triSo ThJeu A, J^ i? sang nh^
Thanh dang bii^u n6i r&ng con ii'hau ho L^ kh6ng c6 &i d^ng
lim vua nu-a, va lai sai quan nOi-giam Ui viri Vu trao Thi?u
dem ti^n-cua sang dtif-l61 mk xin phong Ikm vua. Nbimg
sang dSn BOog-dinh-hB, thi Vu trSn Thi^u dem i& bi^u dot
di» rl3i u6ng Ihufic dOc nia cb^t. boi viy vi^c cau phong lai
bo. kh6ng Q6i d^n.
Sau Trinh Sfim sBy-dam nanj; Bang thi Hu^ 9^ ^ .4. bo
con Irirorog la Trinh Khai :Sp fe*^ m^ l^p ngircri con cua Baug-
Jhi U Trinh Can Jis ^ lam tb^-lu-- Tir do ngircri thi theo
Bang-tbi, Dgird^i Ihi ph6 Trinh Khai, Irong pbu chiia chia ra
bfe-dang.
Thangchin nam nham-daa (17S2) Triph Sflm mSitd^di-
chieu l^p Trinh CAn lamchiia va Huy-qu4n-c6ng HoAng clinh
Bio M^ tf X -^ M. "t' lam phu-thjoh. Trioh Can c6n il tufei
m& lai lam b^oh, khdng m% ngiroi chiu pbuc, boi v^y cho
a&n Lh^ab ra su^ bl^a-tosm.
— 113 —
■"WWW. song hiJong.;'n
in— V1$T-NAM SV-'LU(/C
2. Kl£U-B!NH . Nguyen tir khi ho Trinh giiip nhk L6
trung-himg v5 sau, d3i Kinh-kJ chi diing linh Thanh, linh
Ngh^ gol la ttu-bink d.^ liim quan tiic-v^.
NhuTig Unh fiy Ihiro-ng hay eiy cOng I4m nhiSii di&u IrAi
ph^p. N3m gifip-^ian ( 1674 ) dfri Trinh Tac, linh tam-phu lire
Ijiljnh Thanh, linh NghedagiSl quan Tham-tung Nguyen qiiSc
Trinh PL ^ ilj v& phk nha Pham c6ng Trir ?t V ^- Nam lan-
dau (1741) quan iru-binh Ipi pha nha v^ chtrc giSt qudn
Tham-SuDg Nguyen qui Canh f^ -fr g- Nhixog He quAn iru^binb
Ikm loan nhir v«y, tuy nhfi chi'ia c6 hSt nhvrng du-a thu xirfifng
lam tpi nbirag cUiing da quen thoi, ve sau he hcri en dJeu gi
bSt blnh, thl lai not l^n lam loan.
B^n nam nham-dijn (1782) Trinh Sam mSi, B^ng-thi v4
Hoang ^llnh Bao Up Trinh Can len \hm chua. Con trirong
Trinh Sam la Trinh Khai miru vffi qu&n tam-phu d^ tranh
ng6i chija. Bay gifr c6 tin hi^o-lai th«gc di^i Tiep-baa l^n la
Nguyen BSng K* W. ngirm Nghe-an, dirng len lam dau, vfio
phu chiia daiih ha hoi trong lam hi^u, quan u-n-binh k6o dfiti
viy phu, vio gj^t Hoang dinh Bao, bo Trinh Can vi\ Bang
thf Hue, l^p Trinh Khai lia lam chi'ia.
Trinh Kliai phoiig quan-lir6-c ilio Nguyen BSng vii trong
fhirorng cho quan tam-phu. Tir do qiian ay m^l ^a^Y niOl
kieu, cir di ctrcrp pha cac nha» khong ni kiem-ch6 dirrrc. Nam
giap-thin ( 1784) quiin tam-phu lai pha nhii quan tham-Umg
Nguyen Ly ^ ■((_, nha Duo-ng Khuong # & vu gi^t Nguyen
Tri^m ft* $ 6- tnTfrt; cira phii cliUa. Khi bay gicr Nguyen Ly
chay tho^t dercrc l^n Styn-lay ciing voi em la Nguyen Bi^u
ji, i^ ban dinb rtrofc Trinh Klini ra ngoai. roi goi binh cac
tr^n vfe Irir ki^D'hinh. Xhung sir lo ra, qnAn kieu-binh vao
canh giCr phu chua, Trinh Khai kliflng ra du-^rc, Quan ay lai
chia nhau ra giu cac cuu 6. Quan cac tran cung sty chiia bi
had deu phai nit ve, Tir d(> quan kiclu-binh k^o nhau hang
trfini hsiog nghin di cuap pha cat- liing. He c6 diia nao di 3e-loi
thi dan likng ]ai bat gift di, tlianh ra quan v6d dan xem nhau
nhir ciru-dich. ma cac van than vo tir6'ng cung h6 lay ma chiu
HO T«[XH mAt NrrHl^P CMV.K — 115
kh6ng \hm sao tlircrc. Snii i;6 quan Iham-tunii Ift Riii luiy
Hlch ¥- ^ 5 flo-d;1nli mni niiyi diin tljin hiri yt'n.
Luc bSy yid ir troxiji ilan^ *;6 ki^u-bmli \hm toan. <j
ngoai Tuy-san nlii\n dip ilem (|uan vfio (fanh phi\, Ijo-i tht^
cho n^n ctr-nghiep ho Tijnh do nfit vt;iy.
3. T\Y-SaN LAY THU.JiN-HOA. N>yL\i khi trtrcrc
Hoing ilinh 15ao ti[-5n-lhii dal Ngh^-iin, c6 iihteti thii-ha gini,
wk trong hpn a>' Co inol n^imi 6" huy^n CInin-loc, Ihiit^c
Nglie-au, (dri la Xguyen \nn\ Chtiih ft, W ifr '^""^ hiro-tig-
c6jig, tir lite 16 tii5i, hic goi l:i ciinjj tliinh, Unh hdo-hoa.
llim cff-hi, nhicii t-an-dam, niS lai c6 tai bien-bac, Trirfifc
Iheo Ilaanii ngu Phuc, [buo-pL; ili dinli giac h^, jriyc s«/ lim.
^oi \a cliim dir ; saii khi Htjiin},' n-jii Phuc iniit roi, Urni
CUinh v<? theo Ho:iiii« ttinh Hao.
B@n khi kidu-htnh da ^icl lloang dinh Hiio W^l. c6 itgir6ri
dem tin cho Hfrii ChJnh biiil, lliru 4:liiuh vao bun vcri quEin
tri^n-thu Ngh^-an bt Vo la Giiio ^^ ii y^ de tii'lap rV xur
Nfih^, nburtvj' init Vo ta (iiao sir khfiii)^ dnm lam. HiTi,] Cbinh
b6n bo Viio v&i vua lYiy-sirn la Nj^iu'eii Xbiic.
Nguyen khi trircrc N'giiven biru Chinb tlico lioanH """
Phiic v&o daiih Qunnj^-nam tliinVitg viTn di lai {|uen Nftuyt'ii
Nhac, cho nen Kgityen Nhac (in diinii. lUli Imiti thimtiiJ b^n.
Ttr do Nguyen hOru Chinh bay mtni ilinb kfi xin viin, Tf\y-
scrn ra diinh Thuan-h6.i v4 dSt Rac-hj-
Va, tir khi Holing njj J Phuc mal rni, l rinh Sam sai Biii thS
Dal vao trlin-lhii d.^t Thuan-h6a, sau lai sai Phiim rigti CSn
iL ^ -ife ^'ao Ihay Hui Ih^ Bal. Pham ngo Ciiu U\ ngwtyi nhu*
nhircrc vfi miru, ma lai c6 tinb thixm-lam, chi lo viec lam
gfau. chir khOng ngliT jjl di5n vice bjnh. Qisan pb6 d6c-thi IS
Nguyen Lenh T4n ^ 4^ ^ da viSt Ihu' ve bay-l6 moi le vi
xin Trjnh Sam cho ludfag khac v6o Ibay Phara ngo Cau.
Trjnh Sam khang nghe. lai d6i Nguyen lenh Tan ve.
Vua TAy-stm bi^l diil Thuan-hoa klibiig phyn^ hi, ben
sai em 16 Nguyen Ho^ lam li^l ch5. r? la Vu van Nh^ni ^ jL ^
l^m ta qiiin d6-d6c» Nguyen liiJu Cliiiih fit "? i^ lam biru
qaka d6-dOc. dem quAn thuy-bo ra daoh Thu^-b6a.
■ighuong.vn
116 — vi£t-nam sfr-LtrgfC
Mot ham PhaiM ngd CSu tbay m^t ngirai khach buOn
n6ilhugit s6» d^Q bao Ngd Cuu rang: n H^ii v^n lu-6ng-c0ng
phiic 16c nliifeu l&m. nhirng nam nay t:6 han nho c6 le phai 6m-
dau, nfin !$p dan !am cliay ni&i dirwc y^n-l&nh a. Phgm ng6
Cau nghe Icri i.y Up d^n cau-khan bay dem ngay, bit qu^n-sT
phai phiic dich khonji duo-c rfjhi-nfioi chut nao. Chfrt nghe
tia quftn T^y-sffn da lay dirg-c dSn Hai-van, tird^ng giu" doala
HoAog nghTa Ho ^ A i'^ "1^ ^"' *r^"> ^^^ ^^^y ^^^ ^^°S thuj'-
quan cua Tay-sffn-da v^o ctra b^. Ehuy b^ hai m^t d&u k^o
dtn ddinh. Ngo Cau hai-hoaiig, lir d dSn chay v^ dinli, ggi
bmh-tifd'ng dS chfing giu-, nhirng qiiAn linb deu moi-met ca,
khOng ai c6 I6ng niu6n. danh.
Ph§in Ng6 Clu lai c6 linh da nghi. Nguyeti h5u Chinh
b^Q lam mOI cai thir de ngoai giri cbo ph6 [ir<>ng la H<)^ng
dlnh ThI ^t A "tt- "■ti v^ b^ng Tay-sqm, rSi gia laug sai ngirtri
dua nham sang cho Ngfi Cau. NgO Can bSt difffc Ibir Sj' nghi
cho HoS;ng d'mh TUh nhi tim. B§n khi quan T§.y-scrn dSn
danb, Ho^ng dlnh ThI dem quan ban-b^ ra tr^n d5i-i1ich bSn
h@l tbu6c dan^ Ngd CSu dfing cira thanh lai khdng ra ti£p-
urng . Ho^Qg dinh Th^ ci'ing hai coa v& tl-lucrngl^ Vu ta Kitin
^ ii S- d§u fir ir^n ca.
KM quan Tay-atrc keo Mn danh Ihiiiih^ Pham Ng6 Cau
k^o cij trSag mo* cu-a Ihanh la h^ng. Quan ho Trinh giir 6*
cac dbn deu fan-vo- bo chay. Trong may ngay ma <IJtt Thu^n-
h6a ra d&a Linh-giang diJu thu6c ve Tay-son ca. Bay gi6 I^
Ihang nim n^m blnh-ngo ( 1786) dtri Canh-hu-ng u&m Lhir 47.
4. TAY-SaW DOT ho TR(NH. Nguyln Hn? lay du-&c
d3t Thuan-h6a roi, sai ngu-oi giai Pham ng6 C^u v& Qui-nhori
dinh tOi phai ch^nij do^n rSi Nguyen Huf hgi cac ttr^rng lai
ban sai agirciri ra sua-sang dSn BGng-hfiri, vk dinh giii dia-
gidri cu op s6ng La-ha $ ;'T. Nguyen hiru Chmh noi rSiig ;
flOng phung m^nh radaah iii()l Ir^n mh binh du-ffc dat Thu^n-
hoa, uy kinh ca chfin Biic-h^. Pham cai phep diing binh,
m(>t la th&i hai ik the ba 1^ cc, c6 ba dica d6 ddnh dau
cung diTOT. Bay gidr a dat B^c-h4 luirng thi IirM, quan Ihi
www songnuong vn
Hf] TRINIl ^t.^"l Nt.Hlh-l' r:Hlt> — 117
ki<^ii, trieu-iiiiih khoiig to ky-ciro^ug {'i c:i, n^ii i)ng niifii> h'ir
L'ELi uy Elifinli niiy, Jen] bifili ra dauh l!iJ liiiii f.:* iu:i kii6ng
dirryc. OnQ klidii^; Mn hu mSt coL cc cai th'ti va cai //h' uy*.
Nguyen }Iii^ iiai tiiafj : ^({r Ii5c-ha CO iihit-u iili^n-tiii, Ithdng
nen coilim lhua]^n .^^ lliru Chinhdap Ini rSng" tiXhAntui llati-
ha chl c6 ni<il niinli Chmli^ nay Chinh da Ijo cli. Ihl nirtrc
kh6n{j cu ai nfca, xin 6ng dirnj^ co iigai gi .ij Nj'tiy^n >lu^ cir6ri
]Tiii noi rSng: «Ay ! ngwyi kb^"' thi kli6ny ngat, chi ngai co Ong
do Iliuifjt IIuLi Cliiiib Ih^ilsacdJrfii iioir.^Dg: «T6i lirbi^l liki bfin,
iiUu'Qg mii I6i noi Ih^ U t6 _<■ to rhoOiig bifet nyoai Bac kJiOng
CO nh^D-l^i d6 IliOi u. Niguyt-n lim \dy h'A noi nf^ol de ytn I6ng
Hun Cliinh vk bao rSng : n Nliu L(i Intn vun ftii miSy train nSm
nay, biy fiify cirfrp Ji^y, chua chac 16iig ngirtri dfi theo minhi*.
Hfru Cliinh m'li ; ft Nay Hac-hji c'6 vim lai co cliiia, dy l;i m<it sir
cS-kiin dai bii^n. Ha Trinh titng r^^nff |>lii: L^, Ihi/c la tiitp cliS,
cii iii.r<>c kljfiinj iii phuc. Va xira nay khOng ai Ihvn gl de jjiup
nhi'j L^, hi chi ^cr cai Ihif manh do ma Ihoi, nay An^ mu phil
[.C- ili^lTriidi Ihl thicn-ha ai chDii-; theoongii. Nguyen Hue noi :
nCni^ iioi [>liiii hHm, nhu'ng In ciii phiitii^-iTienh lEi diinh dat
ThiK^.n-hca mi (b6i. cIio" kliOiit; phi.ino-mEnh di daiih Bac-ha,
SCT roi can tOi kitu-'ii^uh thi lam Etl^ nao? » Hu-u Cbinh nfti :
ftKii;u-menh Ki toi nho, viec diigJJin b'l cOng to, Va 16m {irOTig
& Ti^oai CO dieu khong can pliai tlieo ni^nli vuh, ong Ui klicing
biel liav ^sv*? »
Ngiiyin Hii^ b^n sai Nguyen hiru Cbinb Jkiti (huy-binh di
ti^n-plnjny vao cirii Bai-an dioh lr!y kho liran^ a bfin song Vi-
hoan{j. Nffiiyen Hue- lu dem binh di theo sau, xroc \ixi Hvm
Ctiinh d£n sOng \'i-hoang dOt lira len lam hicu.
Nguyen hu-u Chmh deni quan di qua Nghe-aa, Thanh-
boa, qiian trau-thn \k Btii (h^ Toai ^^ -i rt vii Ta danh Thdy
kh6ng ai dam ra cir dich ; khi ra d^n Vi-hoang ;1S ^, quao col
dRn ff dSy bo ohay. HiOn Cbmh ISy dircrc horn trSm van h^
lirmig. rtVi dot lu^a lam hidi^Ji quan Nguyon Hue k6o dfin d6ag
giir Cf day. •
Trircrc kia Ihaah Phu-xuan da vo rBi, tio bao dfio Th&ng-
loogf cac quan biin r^ng : xw ay van khOiig phiai !a dSl ciia
frigu-dlnh, bay gicf mSt cunfi kh6ng hai gl. Vi Lh£, chi sai
.Trinh tu* Quyetx Jlp ^ fli <1em 27 cw vAo giii (tat Nfib^-an,
Trinh tu Quyen lliu-x£p htrn 10 ngay clura X'ttng, tt^n khi Ji
dirorc d^ 30 d|im Ihi da c6 I'm bio Tay-swn dSn dOng o song
Vj-ho&nj» r&i. Tir Quyfen hfen dem qufin xudng giw tr mni Kim-
dong $- ;p1, Quaa tr^n-thu So-n-nam 1^ B<ii thS Dau i^ ^ itL
dem bp binh xu6ng dong cr xa Phii^aa, Ihugc liuy^n Bong-an-
Biati tich Nhiro-ng T f ^ ^ dein lliuy-quan ra gi& ciJfl Liinc.
Bay giff gi6 dong-nam th&i to, den dem Nguyen Hue sai iSy
|tu-g-ng go dll^n tr£n may chif c Uuiyen r(}i danh !r6ng kco ccr
ftha Ihuy^n cho trdi di. Binh tich Nhird-iig trdng Ihay UrtVng
Ik quan Tfty-sDm diSn danh^ gian Ihuy^n ra Uinnh tiiin cbCr h/ih/t
rbi IruySn FSy sung nia l)an. Han mSi. sau itiai biSt ngitai trfen
thuySn la ttrcrng go, Luc tjuan Tay-so"n1iSn len daiih. thi Hiuli
tlch Nhirong h^t ca thuiic dan, phaibo thtiyeti ma chay. Quan
cualtfii lli£D^a vi Trinh lir Quy^n cfingtanca. Nguyen Jiue ba
du-orc th^nh Scrn-nain, rBi mOtimlt Iraycn hich di caclO ""> ^^y
nghTa phii Le di^t Trinh, m^t mat k6o qu^in l^n lay Tlifing-long.
nity gi£r or kiiih rhunh thi qukn ki6u-binJi kh6iig sai khien
du-ffc, m& quan TAy-Sffn thl da d^n noi loi, Trinli Kliai niori
chogoi Iloangphiing Ctr ^ y^ ^ or Strn-tfty ve, dem (tuan
ddng 6 hS Vaa-suiin (xa Van-phiK Thanh-tH ) ti~>n thuy-
liinh Ibi dong or ben Tfiy-long (Tlio-Mrnrnjj ) de phi'mg g\a.
Qufin Tay-san liSn l^n dauh Ian (liuy-quuti ciia uJia Trinh*
Hoang phimgCtr phili bo chay. Trinh Khai mac An iiluing-y
cam cdf l^n voi Ihiic quan vno danh^ nbu'ng the Tay-stfn manh
lam, d^nh khting du-crc, Trjnli Khai bo cliay lla Sorn-tay. Bi
<1Sn liing Ha-l6i, hiiypu Y6n-Iang, gap t^n Nguyen Trang K. ^
d^nh lira bat dem iinpcho Tay-so-n. Trinh Khai vh dtn lang
Nh5l-chi^ii l3y girwrn cat co lir f^n. Hay giif la nam Binh-nga
{ 1786). Nguyen, Hut- cho lity vu-ang Ic ma t3ng-lang cho chiia
Trinh* roi v^o th^nh Thang-iong y^t-kiSn vua lA.
Ho Triflh guip nha T^ Irimg-hirng l^n, roi giu" lay quyen-
cbinb, I^p Ta nghi$p chi'ia, liru truyen tir Tiinh Tiinj; den
Trinh Kiiai dircrc 21finiim ( 1570-1786 ) dgn dity li h^t.
www songhiji
CHtraNG X
NHA HAU-Li M%T NGOi VUA
/. Tdy-iffn n\t qttdn wjf Nam
S. Nguyin htm Chlnh ctiugin quy^ii a dat Buc
3. Jdy-sait lay dai Hiif-ha
. TAY-SaN RUT QUAN VE NAM . Xguyln Hue tla dirt
du-creho Trinh r3i, vao Ihanli Thaog-Joa-i, xufing lenh cam
quAn-linh khdng dircrc cirop pha dun-gian, va cJinli ngay xin
y^t-kiSn van Le 6- den \'an-thp.
Uay giof vt.a Hi5o-ldng dany dau, klvOn^^ njioi day U4p
dtpcrc, tigai mai Nguyen Hue vio ngQi yun sap iigir, liy l^ri 6n-
ton raa phu-du. Nguyen Hue liiu b^y caI I€ dein bimJi ra phu
lA diet Trioh, chir khong dam c6 y dom ngo gK Vua oiifog
lur nia ta Nyuren Hu^.
!vhi quan TAy-Sffn ra dSii TMtig-long, cac quan trieu-
tlian, chay lion ci, chi con c6 may ngirffi iioi-giam cr lai h^ii-
ha vua. N^^uj'tin huit Chinh ihay vaiy vao tiu vm vua xin
xii6ng cbieu tnyen trleu cac qunn ve tri^u ; dif ore muy lidcn c6
do mu-oi ngu-cri luc-Ujc k6o nhau Irff v^. Vua ben dinh dgti
ngay mong 7 tlinng 7 Ifip dai-triio & dien Kinh^Uiien, Nguyen.
Hufi dcm Cac tird'ng \'ao lav va dang so quin-sT, dan dinli, d^
(6 ro cai nghTa I6n-phti nhSi Lhong, nghTa la l^r du ve sau nha
L6 c6 quy^n lir-chu.
Vua phong cho Nguyen Hu^ lam Nyuyen-aoai Uy-qimc-
cong JL Hi lii, ^ 'a** va lai ga cho ha Xgoc-Haii cung-chua
J. St W jL la con-gai cua ngai, Chaiifj bao Ian vita Hien
— I2t -
w songhuong.vn
122— vii^-HAM sir-Lrg^c
Idng mSt» Hoang-16n la Duy Ki' Ita n6i ngfii^ d^t hien-hi^u la
Chieii-th6ng.
Nguyeo Uic tririri^ vua Tay-sprn la Nguyen Nhac v6n
kli.6Qg c6 S' fa danli Bac-lii, dEiti klii iiep ducrc ihit cua
Nguyen Hu^ n6i s§p ra (JnnJi ngoai Bac^ Nguyen Xhac voi-
vatig sai ngu-o"! ra Thu^n-hoa nf^ati lai. Nhirng khi siV-than ra
d^n nori, thi Nguyen Hue da ci> bmh Ji roi. San lai tiSp dirac
thir noi rSngquan Tay-'SOTi dd lay dirwc Thang-long lui, \-k
ciiQ phni Of lai de giiip nh5 L^, Ngnyfi]! Nha,c scr etn (i* liu ngoui
Bdc-ha CO six bi€ii chaag, b^n dem 500 quan ra Thu^n-hua, roi
13y th^ni 2.000 qufin nira, dj kH6ng ky ngav d^im ra 'I'liang-
long,
Vua Chi^u-tb6ng durtrc tin vna Tiiy-smii ra Bac, ben deni
bach quan ra d6ii & agt>ai Nani-giao. \liirng NgLiycn Nliac cir
di IhSng^ roi cho ngu-cri d^n noi rSng: xin d^ ngay khac ti£p
ki^n. Birpc mSy b^m Nguyeu Nhac mcri vua Cbi^u-lhdng
sang phu-du-crng lam le tu-tftig kieu. Ngwyen Nhac ng'oi giira,
vua Ghieu-thong ngSi bfin tu, Nguyen Hue ngi5i bfin hvta, cac
quao vttn-vo diiog h^u hoi bi^n.
Khi vao Um U xong rui» vua Chidu-ihong xm nhuang
mSy qu^n d& khao quan. Nguyen Nhac noi r^ng : « Vi ho Trinh
hiep chS, cho nen chtrng toi ra giijp iiha vua; neu hhag dtt
niiifc hf) Triuh Ihi mot lat" cung khOng d^ laii, nhirng ma cua
nha Le thi mOl tac cung khong dim l^y. Xin mong nha vua
giiDg sire lam vjec. gifl- yen coi dSl, d5 diW dort giao hi^u vai
nhau, ny la cai phuc cua hei titrcrc dity^ .
Boan I'Oi vua Chi^u-lhi^ng ve di6n. h6m sau anU em Tay-
.sorn bSn ri'it quAn ve Nam, vii Ihny Nguyen huu Chinh la nfjircri
giaQ-qu3'ei» djnh hi> lai tr Hac-ha, bfen mat Iruy^n cho cac
lir^'ng thu-s^p quin thuy-bO, kho-t^ng c6 gi lay het. roi dGn
nua dfira ngity 17 thiing S, keo quan ve Nam. Sang horn aau
Nguyen btrn Chinh bi^t Tay-scm vS roi, sff^hai lam, h.oang-h6t
bo ca d^-dac, chay Jtuong cbiec thuyen bu6n vao Nghe-au,
Ihco vua TAy-sffu. Nguyen Khac thay Hiiu Chiuh )ai Iheo v5,
khdng n& b(>, cho Or lai ciing x i Nguyen Du$ fit # ^ii d^it
Nghe-an.
www. song hU!
NHA HAU Lf MAT NGOl VU \ - m
Hay giof qiiySn-binh o- djtt Rac-ha ve ca vua nha L^, thfit
la m6l cAi CCT-h6ii U c6 dS lap lai c^^ii nen lu-chu cya nhft Lt,
nhirng li^c vi vua Chi^u-thong khdng c6 iki quySl Joan, ma
dinh-than liic hay gicr khong ci> ai 1^ ngur^'i btft kJnh-lLian ■
h^ (hay c6 giac Chi bo chay, giac Ai riSi Ehl k(5^o nhau ra ban
ngircrc ban xudi. ngufri (hi dinh Idp loi nffhi^p chCo, kt* (hi
inu5D t6n-ph<i nh^ vua. I^i c6 dt)ng dui ho Trinh la Trinh
M ^ ;tJt vk Trinh B5ng Sf ^ chia dang ra daoh nhau dJ
tranh quyen. Vua Ghi^ii-lhflng b5t-dac-d"i phai phong cho
Trjoh Bong lam An-dO-vircng i J[r ^. lAp lai phii chVia.
Bang ho Trinh lai loan dirimj^ hiep-che nhk vua, vua Chi^u-
th6ng phai xufing mSl chi^ii vci Nguyen hu-u Ghinh ra giup.
2. NGUv£n hD-U CHiNHCHUYeNQUVi^NCfDATBAG.
Nguyen hijti Chlnh tir klii tra v^ Ngh^-an. chifiu-nii) dung-
sT, ng^y d^m hiyi^n-t^p, nhftn c6 chlfu nhu vua vko goi. btn
Ihu-xep (lu-ac hern hiqI van qiu'in I'^a giiip vua L^ Trinh Bong
dem quan ra chiing giir, (l:^nh tliiia pliai bo ch^y. H&u ChirUi
v&o y^t-kiSu vua Chieu-thfiug vi chuyen gin- btnh-quyea.
Trinh BSng cb kh6i binh may Ian de toan sir khOi-phuc,
nhirng '-h^ng thanh c6ag, cho ti&n cung chan sir den ben bo
di til, vg sau khdng bi^t ch€l a dk\h Ho Trinh mfit tit dSy.
Nguyen hiju Chinh dfinh duoi bo Trinh di roi, vua phong
cho chirc Bai-lir-d5 Bing- Irung- c6ng < 5] ^ ift ^ 'a\ TCt
d6 HtJii Chlnh c&y cong khinh ogu-ilri, lam hlnti diSu trai ph^p,
vua cung ISy lain lo. Nhirng khong biSt trdng-c^y vfio ai»
cho nen danh phai chiu vay.
3. TAY-SCTN lay bat bAC-HA. Cf Irong Nam Ihi lit
khi vua Tiy=scrn Id Nguyen Nhac ve Qui-nhofn r&i, tij xung
Jam Trung-iroTig Hoang-de + * i n^-. phong qho Nguyen
Lii lam Bong- dinh -vuro-ng ;^ X S-, » dlil Gia-dinh, cho
Nguyen Hu^ lam BAc-bioh-virong jb -f" J..^ dSl Thu^n-hoa,
lay Hai-v4n aoni Lam gioi-han.
Birgc if lau Nguyen Nhac va Nguyen Hu* c6 chuyen
hi^m-kbicli voi nbau^ Nguyen Hu6 dem binh vjo vay danh
12J - vi$T - NAM su Lirac
IhSnh Qut-nlittn, ngSt d€n n5i Nguyen Nhfiic phai than l^n
thAnh ma keu khoc, goi Nguyen Hue ma bao r§ng: « No-
long nao lai noi da nJiu thit nhir Iht h ( 1 ). — Nguyen Hue dOng
1 ' ng moi giai vay rilt quAn vfe Thu^n-h6a.
Trong klii anh em Tay-scrn d6nh nhau, thi Nguyen hixv
Chinh ra Bac-hii, d^n khi anh em Tfty-som da giang-hCa ibi.
Nguyen-Hu^ cr Phii-ximn thSy Hmi Chinh limg-lly cr dJfl B^c,
btn &ai Vu vSn Nh^m ra bat.
Thfing It nam dinh-vi ( 1787 ) Vu v&n NhAm pha quftn
Nguyen hii-ii Chinh a Thanh-quySt-giang ( Ifiiig Thaiih-quySt.
huyen Gia-iien ) , va 6 Ch&u-c^u ( phu Ly-nhan ) rSi daoh dufii
ra d^n Thang-Iong. ""
VuflChi£u-thacgth3ty quttn cua Nguyenlmu Chinh dathua
rui. b^n be Kinh-d6, chay sang Kinli-bac, v6 sai Lfi Qu;f'ah
^ ^ ciing v6i hem 30 ngircri tin-thSl dem hk Ho£ing-thai-b^u
ba Hoatig-phi va Ho«ng-lu' ]6n Cao-bfing. Cfin vua thicv.ngv6i
Hiru Chinh v^ dingorniii Muc-su-a it Jj o daf Yen-thg.
Tir6ng Tiy~5(Tn \h Nguyen vSin H6a dem binh l^ndanh bat
diTCTc Hu-u Chinh dem v| liui tgi ff ThSng-!ong.
Vu van Nhatn giSt Nguyen hiru Ciunh you i-lio di Um vua
ChiSiMheng khfln<^ du *prc, btn ton Si.mg-iiiiircmg-c6ng tfin 1& Lfi
duy C^n ^ w. 'a' f- r^ ^ leu lam gidm-quSc de thu-phiic l6tig.
ngiryu
Ra}' giu- c6c quan kh6ng ai tlieo, Siing-nhwo'ug-cdng & lioitg
dien clii c6 vai ngiri/i hofing thsin vjt mSy vien vo tuortag. sam
l6i haii-ha^ c6n thi kh6ng ai tSu hoi vi^.c gi ca. Ng^y ngay ctr
di bp sang chSin-chirc bfin dinh Vu van KhAm- Van nham cung
kbAngbiStxir raJ&m aao. Ngurcri kinh-thunh thSy viiy goi Siing-
nhtforng-cOag J& thay <J^-/0i gidm-qu^c. Khi B^c-hlah-virffrtg
Nguyen Hue sai Vu vSn Nham ra dauh Nguj'cu hirti Chinh thl
da CO i6ng nghi Van Nham. cho n^n lai sai NgO van Scr ^ X 4
( 1 > Tyc npuO-i trong BInli-dinh he ili sSn flirwc hvo-u nai gi Ihi i^\.
da ra l:»m nui ina nSHu llijl. : a day Vguy^ii Nti^c cu y n6i rua^ ciiiig (ia
cung tlijt nS- niio b^i Ian i>hau v^y.
www songhLQi
\HA ll.fyU U\ MAT NOOl VUA - iM"
VH, Phan vail Liin ;'ft j(L ifij lam tham-tan qHin-vii ile thia Ik/1
binh-cjuveii. BSn khi\'rin Kliflm irivdirffC Th?inj£-Iniiy. h^it dircrc
HiJu Climh roi, c6 y cdy Uu vi va bo ki^ii-ngao. \^t'i v;in So-
dem 5' ay vi^t (hirve noi Van Xli^in mii^n lam phan. Il:'lc-I>mh.
virirngUplu-c truyeiv letih kto (|iion kv. ilem ng^y di jiifip iltrtrnj;
ra Thfing-luiig, niro deiii tl^n mn hAt Vu vita Nhijni gi^t ili,roi
Iriiy&ii goi cfic quan van vo nha L^ cho vi'io ypl-ktenidiii i^iinn
liic-li<i va L-oc qiiJin Iriin-lhii. ilc Le diiy Ciin lam (fiiVm-quCc.
ch{i-{i'UCKnj» viec 15 le, diin^ XgO Ehtri Nh^iii -»!■ j,^ f* liinl^i-
hO ta-lhi-l&ns. Cun r^cqwnn nha L^ Uii c6 ngii6i ir lai nhdn
chirc, congircri Lr6n di, cuiig c6 ngirM tiian li^i,
IJac-binli-vircyng da dSi dai qiian tjju(\n, chinh-d6n inoi
vi^c xong ca roi, clipn nf*^y vS Num. de bon Ng6 vi^ii Sw iy laf
giv d£t B&c-b^.
Vim Chi6u-tb6ng n> khi ihua ti'^n Muc-aon ebay ve nui
Bao-l<)c, rfii nay tr Hai-diro-ng, inai p Sun-nam, cung vcri mSy
ngircri tning-nghTa lo sir kh6i-phuc, uhirng vi Ihe-lirc nioi ng&y
mOt krm, be toi nliir bnii Btnli UlIi NhiiroHg Uii jjitV unit lam
phi'm, c6n tlii ai uffy tifin-trftiih di mSt id, bfft lli& cho n6n ccr-
nghi^p nha L& dci-nal v^y.
Nha l.^ kl lij- vuaThcii-l& kti&i iighTfi, danh dui^i qii^it nhd
Minh ve Tau, l^p lai cni nen ty-clui eho ntrdc nhii, truyeq dSn
ma Chieu-t6Dg Uil bt ho Mac cirifrp mat ng6i. Sau nhir c6 ho
Nguyen vA ho Trinh giiip d5p nha Hfiu-Lfi l^i trung-hiTng It^n^
li-uySn d^Q vua Chi^ii~lh6ng ttrc la Man-d? At •$■ thl hS'L
Nha I.^ lam vua, k^ ca Tien-Ld va H^u-Le,dLrrrc 360 u&m
(1428-1788) .Irirorc sail sira-sang dirp-cnhi^u vific: sir hoc-haah,
vific lu$.t-phap, \iec canh-iibng dSu dircrc mof-mang ra htm triri^:.
NhiTDg tiLT khi Irung-himg \&n trw vS sau nha vua bi ho Trinh
hi^p-chS Ihanh ra c6 vua lai eo chua. Vua ngoi lam vl. chiia giCr
ca quyBn chluh-tn. B^n khi nghi^p cbiia suy ihl ng6i vua cung
dB v4y.
CHL^CNG XI
nhA ncuyIn tAy-sotn
(1788-1802)
i. Sha ygujfin Tat/scrn day ftffhi^p
?. Vua Qttang-lrsjnff
3. T^n si Nghi dem qudn sang Vi^i-nam
4. V'lffl Quang-frunij dni phii qudn nhd Thanh
5. Vua Quarig-intnt.' eau-phoiig
6- Vus Chieu-thang nha Le M titiuc bin Tdu
7. G&c-do mm Qanng-lrnng
S. Chinh-lri cua I'ira Qiwiig-trung
9. Qiian-ihfi
W. Vi^c ^inh-dihi
It. I'iet ftGQ-hanh
IS. Vi^c Iwu dtim'Cfii^n
/J. Vi4c ffinh tU'ink Tin
]i. Vua Qaang-trting mSl
15. Voa Canh-thiith
1. NHA NGirvtN TAY-SaN DAV XGHlfiP. Nhtrog
ngmVi lam qu6t-su' rnr^ Tan v^ ntrfrc *a thirdTig chia nhitng
nhk \hm. vua la chinh~th6ng vu ngay-tri^u. NhA nao> mOt la
danh gi&c mo' nirdrc, saDg-ta:o ra ccr-ughiep, hai 14 dircrc kS
iruyen phfkn-minh» IhSn ddn deii phiic, M la dep loan yen dsn,
dirng ngbi^p d dSt trung-nguy^n, thi cho la cltinh^ih6ug. Nh&
nao, m^t la Ifim t6i euirpngOi vua, lam sir IhoatuJoal khOng
(h&nh, hai la xung de, x\mg vucrng or ch6 rirng niii, hay la &
diil bi^u-dia, ba la nhirng tigirdi ngo^i chung vao ctii^m uutrc
lam vua, thl cholu nguy-lrieu.
- 127 —
songhuong.vn
126— V1$T-NAM sCr-LlTQ-C
VAy nay iSy nh&og le Sy ma ncl xem nen cho nhit Nguyen
Tay-sarnla,mcliinli-lli6ng hayla nguy-lFi&»,d§ cho hrrp !e c^ng-
bSng va cho ^vtn^ cAi danh-hi^u nhti-ng ngiriri atih hung da qua.
Nguyen nmrc ta la nircrc quan-chu, lay cai nghta vua Idi
lam Irong htra ca, th^ ma Or khi nha Lii Irung-hirng l^ti ti of vS
sau, ho Nguyen hung cu phiroTig NaiUj ho Trinh xirnj^ chua
mieii BSc ; tren iuy con I6n vun, uhirng niaqiiyeu ve ca rhii
chQQ. Trong nircrc ta da c6 vua lai c6 chiia, lam thunh ra vua
khong phai 1^ vua, i6i kh6ng phai la l6i» fly la inol thi>i Innn,
D^n sau cr trong Nam thi e6 Truo-ng ptiuc Loan chuyen quySn
lam; b^y, o' ngoai Bac Ihi c6 ki^u-binh lam loan, giSl hai quan
dai-thSn, vua chua phai nhim minh mi.chieu-dai, dinh-than
phai khoanh tay ma cliiu mat h^, ay lai li m61 liic dai loan vay.
Luc ay anh em Nguyen Nhac Ih ngirai dan mSc ^o vai, day
binh Cf SpTay-sffn, chdng nhau viri clu'ia Nguyen de lapiighi^p
a dat Qui-nhon. Tuy rfiiig doi voi ha Nguyen lii ciru-ctich,
nhtmg ma d(5i v6Ti niro-c Nam, Ihi ch^ng qua cfing Ih mM
ngvtiri anh hung lap (hi\n hong liic bi^n-loan di ma th6i.
Con ohir Nguj'ln Hue la vua Thai-to nha Nguy6n Tay-scfn,
thi trird^c gi^p aoh b6n Ian vao danh dat Gia-dinh d6u dirwc
to^n thang, pha hai van quan hum lieo ciia Ti+^m-la, chi dm
dirtrc mSy tram ngucfi lui-thui cliay ■ve nu<>e ; sau lai ra Hac-
hS, dcrl ho TrinU, t6a vua Le, dent bii mfti ("irfrng-thtrtrng cho
ro-r^ng. Ay la da c6 suc-manh ma tai bii^t lam vi^c DghTa vay.
Nhu-ng vl vua nba Le nhu-nhu^ofc, trien-than Kic bay gidf
khdng ai c6 tai kinh-Iuan, lai de cho Trinh Bong vii Nguyen
h&u Chmb n&i nhau mh chuyen quyen, d^n nai Ih^nh ra lan-
loELa. Diu thS mic long, khi Nguyen Hue gi^l Vu vEin Nh^m rbi,
k.h6ng no- dtrt nba LS» d^t Giam-quSc d? giTr toag-miEu ti£n
triSu; nhu th£ Ihi each cr viri nha I^ khOng iSy gi lam Lac.
Sau vua Chi6u-th6ng va ba Hoang-thai-hyu di Jiang ken cau
bSo Tfiu. vua nh& Thanh nhan lay dip Sy mirrm tifing ciiu
nba L6, Ah Uy nuitc Nam, ben sai binh-lircmg sang giu- (hanh
ThSng-long, Biygio cu theonhtr lof mal-dti cua vua nhiTbanh,
nhA nCiUVen tav scrx _ laj
thi nu-CTC Nam ta. b? ngnai tuy rhsra niti! hiii, nlitrng ky Ih^t
di vao lay ugirti Tau r6i.
V4y iiiro'C ila miit, tlii phAi lay imffc lai, 6fi|{ N(<uyLn Hue
tnfiri Idn 11^61 Hoiing-dt^ truyen hich Ji coi- ncri. dirdrng Juang,
chinh chioh, tlcm qunn ra cliinli inAt Irda pha 20 vqh qitAn
T^u, turfifnf* nh^ Thanh I^ T6n sT Nghi phaa ho c.'i an-tin ma
chay, lam cho vua t6i nirtrc Tan khi6p-3», lircmg-sT nha
Thanh IhSit dam. Ttrang Eirxira tUw nay nircrc ta chira cA vo-
c6ng nSo l&in-li^t nhxr vay.
Va danh dudi ngiriri Tiiu di lify nir*>c lai ind lim vua thl
c6 diSu {^i ma Irai Jao ? Hii lai chilng hirn nUa Ly. nhA Triln
Dhan lilf aii-quan» nir cliCia, ma lam sir thoaa-doal hay sao?
V^y Oil l^y \v gj ma ggi la ngiiy ? Htinnn chi sau vuu nh;i
Thanh cujig c6ng-nhfin cho 6n^ Nguyen Hut- lam vim nircrc
Nam, v^ lai sal sir aarng phont; cho oug lira An-iiom quoc-
viroirg theo nhir le uac Iricu [rirm\ nhur lliS thi nlia Nguyen
Tdy-SQ-n mor au-trc I'o khac ^i iihit Dinh vu nhfi l.i> khOny?
Ttiy rang <:h^ng Jitcrc bao Ian nhii Nguyen Tay-:s(rn sinh
ra Q.(>i loan, vua Th£-t& Cau-huang nh^ Nj^uyeii lai thu-pliuc
dirtn; fi/-nghi^p cu ma nlili't-thCtng ea nam bfir lai lam inrtl,
nhung viec thi^nh-brij hLrnt{-vo[ig la menh trt/i. vi'i lai khi hai
ngiriVi anii-hung dii5i nint cun hu-inif iaf la ngirtri no gpi
ngu(Vi kia la c»ni-tlich. Vay Jay le ton ban-trieu mii xtl llil
ahk Nguyen Tay-atni la nguy, ma iKy c6ng-ly nia suy Lhi
vua Qiiang-trLHi" Nguyen Hut- \h mot 6ng vua cjiig dirng
ngaiig vai vtri vua Binh rifin-houng. vua L^ Thai-to, ma
nha Xgiiyea Tuy-i^ffa cung la m^l nlia chinh-EhtiLig nliir nha
Binh va nha I.^ v^iy.
2, VUA QCANTr-TRCNt; ( 17SJ4- 1792) . Ong N^^ye"
Hu^ f^ ,i (sail doi t*n la Xj;t)yeii nnan^^ Binh ?^ t -f ) lii iiK>l
ngu-M c6 sire khoe tuyel tran, lai c6 mu-u-lri cpiy^u-bien,
meo-mucnhirthan.khoribinh o- dfit Tay--s(yn (tlninc huyen Aii-
kh^, Binli-diiih) giup anh la Xguyen Nhac lap nt'n a^hi^p l£rn,
du-pc phong liim Bac-biiili-'L-minji, Jung do o dat Phu-vuan.
www songnuong vn
130— ^i$T-NAM sCr-LUfyc
Nam m^u-thao tl7S8) qiiSn nhi Thanh mirffo ti^Pg sang
ciiu nh& L^, chifm giir th^nh Thfifig-long, c6 j muSn iKy diSt
An-nam, B&c-blnh-virffag l^n ngfii HoaDg-d^ d^l ni6n-hieu It
Quang-trung ^t I'. ""^J ^em binh di *lAoh gi§c.
3. T6N ST NGHl BEM QUAn SANG AN-NAM. Nguyen
vufl Chifiu-ih6ng ^s *t ^a mSy l^n loan sy kli6i-phiic, nhirng
khOngdircrc, phai nirffng-nau irclSl Lang-giang; cttn bit Hoang-
Ihai-h^u thl dem hodog-lir sang Long-chau keu van vori qiian
TAu, xin binh cifu-vipn. Bay giid" quan tong-d6c Lirong (Juang
Ik T6n ST Nghi ^ i R dang bi^u tan vcri vtia Cnn-long nha
Thaohf dai-ltrcrc n6i rllng : a Ho L^ \k coug thfin nir6r Tim,
nay bi giac ISy mSt TJir6"o, me va vo-Tir-ttiian sang cnu-cirii,
linh cung n&n thircng. Va nirwc Nam v6n 16 ilatcuciia nu-tVc
TAu, n£u sau khi ciru dirac nha Le, v^i lai Knly tturo^c dat An-
nam, th\rc la ItFi cd d6i diroragi*.
^'lla Can-long ngbc Ion tfiu fiy sai TOn sT Xghi khofi qufui
b6n tinh Quang-don^, Quaiig-lay, Qvii-chaii, Van-uam, dem
sang danh Tay-scrn. Ton s7 Nghi cliia quan ra lam 3 dao, ,sai
quan t&ng*binh tiijh V;\rt-nani vu Qui-chau dem mot ttao sang
man Tm-en-quang ( \ )^ sai Sam nghi Bong ^ Jl ^t^ hi tri-phii
Bi^n-chau dem mpl dao sang man Cao-l>;ing. ST ISglu cung
vai de-dSc ]a Hira the Hanli *^- ^ T item m<>l ilau san^ man
Lang-i^crn, hen ngay tieu binh sang dunli An-nani.
Tu-ffng Tdy-sofn la NgO van So' Cf Thang-long dirrrc liii
.quAn T^u da sang, s<r th£ yeu d^nh kb6ng n&i, ben rut qu^n
Ihuy-b6 ve don^ giir tir nui Tain-di^p ( 2 ) ra dSn hit b^. 1(51
sai ngtrori ve Phii-xuan cao cap.
T6n st Nghi kOo quan d^n Kinh-hac ( BAc-ninh \ vua
Chifiu-Lh6ng ra chao miing tiji tlieo quan Tau ve Thang-long.
ST Nghi dong dbn cr giiia bai» ve in6 nam song Nhi-hS, bac
(IJKlii Kira dat Ka-giang, Lao-kAy, V^n-bAy thui/c dia-hal diilt
Tuyen-quang.
<2) Nui Tam-diep li-u-orc gul U flfco Ba-d^i v cho (Jhaii dJ3-gio-i tinh
\inli-bli]h vii tinli Tlianh-hua.
■■w.songhudf
.\MA NI'il^^-^N T.\V- StrN — 13L
can ph.TO 6- j^ii-r.-! sOng t1^ Uen rli Igi, v-i chin qunn i;i dvuin
giir cac nifit.
Nguy (i6m sail, ST Xijlii tiim Ic Euy^n-ilftc Ur s;n: i-6n vua
nhii Thanh phonj; cho vua Chitii - ilnlnfl lAm Aii-naui quoc-
virnrn".
V ufi Qn^ii-lhting luy cITi lliii jihon^, nhiriiH cac 1(V viit\
third^ii phai de iiien-hieLi Ciin-kjiig. Moi khi huoi ihrtu xong
r^i. lai di-n dinh ST Nyhi dt- cliSu-f hire vice cr/-mat qiutn^quSc?
Vna cimj n»Lra di vai d(> inuui uninVi liidi lulu ma thOi- ST
Nghi tin nf^ao-nijhe lir diic, y-lu xir vcri vua r5l hi khinh-hac ;
c6 khi Vila Clii&ii-liiuo^ lai hiiti, kh^nrt cho v^o v^I-kitn. chi
sai niAl ^air^i (l^i-ni^ dircri "ac chit-nfr truy^n m rSng : kh(>n{i
c6 vi^c qtmn-qiiof gi. xin ngai hay vt? ciin^ nghi.
Nyu-6-i biiy giuf ban rieng vai nhau rang; » Nirtrc Nam Lt
tir khi cod^-vircvng dSii {>i6f, khon^ thiiy vua niic) htn-ha dfin
lliP. TiEjig la ]aiii vua ma ph;U ihea nii^n-lneu vua Tau. viecf-i
t'iiii^ phiu l,;'iin dGn qiian Ti%ng-dfic, Mii? tlii cu khai- ^i dil Ici
nOi-thuc>c riji kli6ny? ».
Vuava (rie-i-lhan bay {{icr vjer gi cung trony-cay vao T6ii
sT Nghi ; nyay deni chi lo vjec bao an bAo oau. t*i2l hai nhirng
ngiro-i Ivirirc da di Iheo Tay-sun. Tbn sT Nghi tlU cAng nyjy
cang kien-ngao thfim, coi viec binh lam Uuromg, lai Iha quan-
linh ra cif6p-pha dan-gian, lam him su nhiing-nhieu. Vi Ui6
cho n^n l^ng ngirofi mSt ca trong Cily.
4 . VUA QUANG TRUNG B^l PHA QUAX NHA THANH .
Bac-binh-viTorng dirorc tin qiifln nha Thanh da sang dong a
Thiing-Iong, l^p lure h<>i cac lurcfng-sT dS ban vi^c dem binh ra
danh, cac tirorng dSu xin hiiy chinb ngdi Ion. de y^n liing
nguoi rJ5i se khai binh.
Rue- blnh-vu-crng b^n sai dap d^n & niii Ban-Sfrn, ngay
25 th^ng mpt nam maii^tbaici ( 1788). vucrng lam li l^n ng6i
Hoang-d^, rSi tir miah Ih^ng-lTnh thuy-bO dai-biuh ra daub
giac Thanh. Ra d&D Nghe-an nghi lai 10 n^ay de k6n I3y
th^in binh, ca Ihay diroc 10 vsin quun va horn 100 con voi.
132 — VI^T-NAM SU-LirCrC
Vua Qua,ng-trung di^m diiyet qiian-sT. truy^n c3u nhu-bao
mot ngiT&i phai c<S-gang <1n.Dh giac giiip nucrc Boan r6i k^o
quftn ra Bac, Jen ngay 20 ihSng chap thi dSn nt'ii Tam-di^p.
Bon Ngd vSq Sir. NgO (hi Ntii^m dlii ra ta li^i, k? chuyen
quitn Tbu th@ manb, scr danli khang n&i, cliu rtcn phai lui v&
giO* ch5 hi6m-y€o.
Vua Qiiaog-lrung cirtri mh n6i rSitg : « Chung no saag
phen nay la mus cii chtJl do llioi. Ta rachiiySn nay than coi
viec quart diinh gm, da dinh meo roi. duhi qiifm Tau ve ch^ng
qua 10 ngay la xong viec. Nhitng i:hr nghT chiiiig lis nucrc Icm
gSp 10 nur^c ta. &a.\.i khi chung Ihiia mOl tr^a r&i< t^t chiing
lay iSm xau-ho. lai miru bao-thu, nhir IhS Ihi danh nhau niai
kh6ng lh6i, dan ta hai nhieu, ta sao no" tbS. Vay danh xong
tr&n n&y, ta pliai nha Thi-Nhiera dung Itri noi cho kheo d^
dinh chiviec chil^n-lranh. Bcri mirtri nam nua, nuac tadirang
diTorc sii-c phu-cu-crngroi. thi ta khftng cSti phai scr cliiing nira».
Vua Quang-lrung iruy^n cho tu-crng-sT Sn l&'t Nguyen-dan
tnrac. de dSii h6ni^trir-lieh thi cat quiin di, dinh njjay mSng
7 thang gi^Dg Ihi vao th^nh Thang-long ma ti^c Sn niirng-
&oan riSi, truyeo Uoli cho ba quan d€n nghe tenh dtcu-lchien.
©ai-lw-ma Sor j^, N^i-hSu lAn f1^ dem tien qu&n di Ikm
tien-phoDg. H6-h6-hau ^ <;t. f^ dem hyu-qucin di d6c chiSn.
Bai-dd-d6c L6c ^*< B0-d(5c Tuyet ^ dem hiru-quan
cftng Ihuy-quftn, vurcrl qua b& v^o afing Luc-duu. Roi Tuy^f
thi kinh-lu-crc msil Hai-^^urcrng, Iit?p-i>ng du-^rng m^ d6ng ; L^c
thi k6o ve vimg Lang-giang, Phu-crng-nhS-n, Y^n-lh^ d5 cMn
ducrag quan Tku chay ve.
fiai-d6-dSc Bao ^, Dd-d&c Miru i| dem ta-qufia ciing
quiln ttrcTDg-ma di dirtrng niM ra d^nh phfa tdy, Mwu thi
xuy£n ra huy*n Chuffng- due (nay la ChUffng-my ). li^n
duorng k6o th^g d€a lang NhSn-muc, huy$a Thanh-trl, danh
qu&n Blen-chSu: Bao thi th6ng-3uS[ qu§a tirarng>ma theo
duMig huy^n Scrn-lang ra lang Bai-artg thu^c huy^n Thanh-
tri ti^p-umg cho uaSt ta.
Nfim quia durffc ^nh deu lUu-xep dau d3y, dSn bom 30
v/ww.&onghuong vn
khun Ironf^ h^o ra Bac. Khi tpiAn snnfi simfl ta^n-lhuv ( :i J,
canh nghTn-t[iian tun nh^i Ll^ tan-vo- clipy ca- Vnn Quans-tninj;
thftn diSc cic qii.\n dtiRi Iheo dSn huyen Pliu-suy^n bnl sung
h^'t ilirfff tnin qii;in Tan tlong <V ilfty, khting mi>| ugmn nio
chav Ihnot du-n-c : vi thechon^n k|i(>np c6 tin buo vL^ nliirng
qiiSn Tiui dong fMiinp h[a-lioi ^ ^j vii lang Mj;oc-IuJt ;i. m
kh6n{i biSt j^l fii. Ntradtm miny inon^ '6 thnng ^i^'ng iiain ky-
d(ui ( 1789) qufln viia Qu;inii-U-t!nii<teii hinf; lla-hoi vj'iy kitidiln
gi^p, roi bac I<j:i Un goi^ vkc qunn dfi iHin ca Itn, co luingmuiSn
ngircfi. Qiu\n canh di.>n bfiy yicV nitri ItUSt. sor-hai thai llifi, dtu
xin h^np. bo-i th?, lay dmrc h&t ca (|uHn-lircrnR vA dB khl-fti^lyi.
Sang niCT miV n^iiy nujiiy nam, f|ii;'in IViy-su-n tifn lOn diJn King
Ngoc-hoi^ qudn Tiiu ban simj^ ra nhir nura. Vtia Qnanf^-imng
sai ngimi lay nhfi-ng manh van, j:;ht'|i ba manli lai lam ninl, iSy
rtrm co i;i;tp nu-6fc qiuin o nf^oni, roi s[\i (jiiAn kiOu-dun^ c-ir 20
Dgircri kliiiiTig mfti manh, niui li^uai d51 nuM con d;io nhpn, lai
c6 20 n^U(i"i cam klii-gicri llieo 3:^u. Viia Qiiang b'ung cinri voi
di sati cJrtc ihifn, quan An-nam von den ^i^n cijn don, bo van
xut'iij; Jat, nil dfjo rn, xtnj^; vjio rlit'-in, qaau di sau cun^kt-i) iia
CO I'au danh. Qu&n TAu dicli khtln;:; ii^i, xori-xan t^n-!oaii, xeo
iSn nhau ma uhay. Quikn Nam lliira the danh Iran Ji, lay dirtrc
cAc don, £!§! quAn nhfi Thanh thiy nSm ing&n-nganfr kh5p
d&ng, miku chfiy nhir Ihno nurcrc, QuAn cac dao khiic cung d^u
du-irc loan lh«ng. Quan nha Thanh la d^-d5c Hira (h^ Hanh
'Jt !<*: f . lifin-phong Trtrcrng sT I^ng Jjt -Jr ft. . ta-duc ThiTffng
duy Tharg t^ *% ^ d§u tir tr^n ca ; qnan phu Dien-chAu Ih
Sam nghi DSng :f- % -^ dong 6- B6ng-da (-1) bi qudn An-nam
vay dkixh cuog Ihat to ma cli^t ( 5 ).
(3) Gian'thuy chac ta ben do Qiati i> giap g'tiri llnb Ninb-binh va
HS-DAin bay gi6^.
(4)0" canh Thai-hS-up, gan Ha-nyu
{5) Ve S&U bon khach Irii o- Thang-]f>ng lam cai den Wiij Sam n^hi
Bt>ng Cf ngS Sam-c<ing, aau h^ng Budm, nir-sT H5 suan Hucng c6 vinh
b&i tuydt cij raii^:
(She mot trAng nganp {hag bang treo,
Kia d^n Thai-thu dtmg cheo-ieo-
Vi dag ftbi phan Idm Srai dlrpc,
Thi su anh hang ha bay nhita ?
www.songhuong.w
IM-VlfeT-NAM sCr-LlKJ-C
Tdn si Nghi nira dem difo-c iif\ bao, ihii'mg hSl kli^ng kip
Ehaog y£n ngira V£t mac ao gidp, tfeni m^y tt-n linh ky chsy
qua s6ng sang Bdc. Qu^n cac iraii nghe tin nhir th^, xun-xao
tan rii chay Ir6n. Iranli nhau sang cau, mot lat ciiu do, sa ca
?cu&ngsongch^l <1u3i\ sdngNlii-ha day nhirng Ihay ngirfri chiSl.
Vua Chi^u-lhdng cung UieoTun sT Nghi sang sGng cCmg
v6i ba Ho^ng-thai-Mti vA mSy ngirfri cijin-th^n chay sang T6».
Bao quan V^n-Tiam \k Qui-chaii dong a mien Scrn-lay (l>)
Dghe tin qu^n Ton s7 Nghi da tlnia, cung rut quan chay ve.
Kg^y hdm Sy vua Quaug-trung due qut\n danh giac, Ao
agu-bao bi thii6c sung bun vao den nJitr nmc. Ben trira thi vao
fhiinh Thing-long, sai ttrcrng dem hinh diifii danh quan nhji
Thanii dS'n cwa Nain-quan. NhiJrng d^n Tan pi gun Lang-strn
so khiep, dCtn-ung^ dSn-ba dul-diu nhau niii chay, lix cvcd. ai
v£ m6 bac hca may tiSm dam, tjnh khang nghe Ihay liSng
mf)l ngiruri nau ?
Vua Qiian^-trung v^o thanh Thang-long, ha l^nh cUi6u-an,
ph^m nhSng nguol Tiu li5n-htinh o- diiu la thii [ni, di:ii dircrfc
cSip cho ao mac, UrffngSn. l^i bat du-trc ca an-tin ciia Too sT
Nghi bo laij Irongnbirnggiay nia bS:t du-e/c c6 tcr mat-dy ciia
vua C&n-Iong noi rSng : wVii^c quan n^n tix du, kh6ng nen hSp-
«lSp. Hay n^n dtra hich (ruySn llianh-tli£ di trit^c, va cho cac
«quan nha Le ve nur^c cu-hrrp nghTa binh, tjm Itr quAn nha Ld
trdeni ra diVng dau d^ddi dicb v6i Nguyen Hue, ihuxem su* th^
«th£ nao. N^u l6ng ngircri nir6c Nam c6n nh^nha Lc, c6 quan
«ta k*^o dien, ai la chAng gang su-c. Nguyen Hu6 tiSt phai thao liii ;
«ta uh;^n iSy dip ay init sai Tir-qiian dnoi Ibeo, roi dai biiih cua ta
(fthco sau, nhir th^ kh6ng kh6 nhpc may nSi mk nfinjlirofCcOng
«to» du la meohay hffnca- Vi bSog sudt ngir^'i Irong nirurc, nura
«theo dSng no, nu-a Iheo dSng kia, thl Nguyen Hufi tat khong
Kchiu lui V^y ta hay dira Ihu* sang to bao du-crnghoa-philc.
{6)Trirofc JH Phu-tho, VTnh-yen (huge ve dia-bat (inb Som-lay.
-W.songhiJf
NHA NCUIl-^N TAY.SOTN— 135
a xeoB ri6 dfJi-d^p ]&m sao. Brri khi nio (huy-qufln cr VUn,
« Quang di diriirng b# song dSnh ni^il Tlui^n-hfta vi Qn^ing-
fl nam rCi, bO binh se U^n 16n sru. Nguyen Hai Iruirc sou bi
« dich, Ui5 tifl phai chiu thua. BSy gitr ta se nhin mu I6ni on cho
« ca hai bSn ; tu- dSt Thu^n-hfia Quang-npni trfi^ v^o Norn, thl
• cho Nguyen Hu^; lu- chflu Hoan, cbSu Ai trw ra Bac iM
« pboDg cho Ttr-quin nhd LS. Ta d6ng dai binh lai tl^ ki§m-
« chS ca hai b6n» rSi se c6 xu" tri v^ sail v..
Vua Quang-lrung dem la m^t-du 3y brio v6i Ng6 thi Nhi^m
ring; «Ta xein tflf chiSu cua vua nhi'j Thanh ch^ng qua cung
muSn mircfrt ligng dS iSy nir^c la d6 [h6i. Nay da bi la dAnh
thua m^t Ir^n, t^t la lay Ifira xau-ho, chac khOng chiu iV y^n.
Hai nir&c mA daub nhau Lhi chi kho din. Vfty n^n diing l^i
ntii kh6o, d£ khi^n cho khoi sir binh-dao; vi^c Sy nhit nhft
ngircfi chu-trircmg cho tniri dirac ».
Ng6 thi Nhi^m vfltig Unh lim Ibir dai-khai n6i rSng:
fl Nu-dfc Nam v6n khdng dam ch6iig-cir vcri dai-qucJc. nhirng
t'hi vl Ton sT Nghi liini nho yi^c cho iien pliui thua. Viy nay
xin ia tOi v^ itin giang^hC>a ».
Vua Quang-tf-ung sai sir dem (tiU- sau^ TAu, vi lai sai dem
nhirng quan nha Thanh da b^t dirfrc, d5 fV mtil nori, cfip cho
lirffng-thuc, dwi ng&y cho ve ntT^fc. X€p-dal moi vi^c xorig
roi, dem quAu ,e Nam, Iiru NgO vSn Sa 4 X 1ft ^^ Phan
vAn T.fln ;"|^ :3l M O" lai I^ng-lh6ng cAc vi^c quftn-qufic; cf i
nhiing vi^c t^ lenh giao-lM^p vcri nutirc TAu Iht iiy-thfic cj t
Ng6 thi Nhi^m ^ j^ ^i va Phan huy tch ;> ^ i ^ho dii j
lir ti6n ma khu xir» he khong c6 vi^c quan-iie thi b5( t£l:
phai di t^u bAo ma Um gi.
5. VUA QUANG-TRUNG CAU PHONG. Vuq nhft Thaah
nghe tin T6a sT Nghi bai bich. noi gian diing dung^ l^p Itic
giing chi aai quan n^i-cac Ik Phiic khan'g An ti ^ ■€ (7) r«
thay ST Nghi lam tong-dSc Liru-ng Quaog. dem binh -ma chin
tioh, sang kiuh-Iy vi^c An-nam.
(3) Phiic khaag An la agviri Man-chau. Lhuijc ve dinh Hoing-kJ-,
v5n ]3 ngu*! tin-diiBg cua vua nha Thanh.
136 — VI$T - NAM S& - LUQ-C
Phiic khang Ad ra d^n Quang-tAy nghe liSng qu^n An-
nam th^ manh tron£ bung da scr, c6 J mu6n hoa, h&n sai
Dgir^i dira tbir sang n6i vi^c loi-hai v^ bao pliai l^m bi^j U
ti^t d£ cbo y^D viec biah-dao.
Vua Quang-trung b£n cho ngird'i du-a vAng bac sang dut
I6t cho Khang An, roi sai ngirMchau la NgU3'en qnang Hien
R. ^ fi va quan la Vu huy Tan i^ Jl^ f^ dem dS c6ng-phiim
sang Y^n-kirdi v^o chau vua nhh Thanh v& dfing bi&u xin
phoDg.
B£y gi>& quan ngodi thi c6 Phi'ic Ichang An de dal giup
dor, quan Irong Ihl c6 cac-th^n la Hoa Th^n 4^ f^ (S) l^rn
chu^lriro'ng, cha d^d vua nbd Thanh men thufio cho giaog-
h6a. H6a Than du-oc tien-bac cua vua Quang-trung dut I6t.
rfii dung l^i noi kh^o, dieu gi cung h&p ^^ vua iih^ Thanh.
Vua nb^ Thfinb b:&n sai six san^ phong cho vua Quqng-trung
Urn An-nam qu6c-vu'0fng, va lai giang chi viri quiSc-viJcrng vao
chau.
Vua Quang-lriing bfen chpn mol ngirofi hinh-dung ^ong
minh, Wn la Pham c6Dg Tri ^i 'a" ;'6 it& \km quoc-vtrorng,
r5i sai Ng6 van Sor. B$ng van Ch^n, Phan huy Ich. Vo buy
TSn dira sang V^n-kinh. v^o chSii vua Can long. Ngoainhiing
phSm-vAt phsi dem c6ng, vua Quang-trung lai dem c6n^
tb^m d6i turffng due, Ikm cho cac cung-^tram or doc du-6'ng b^n
Tku phai phMc-dich dira d6n that \i v^t^va. Quan T^ng-d6c
Liro-ng Quang Ik Phuc khnng \ii il ^ -S v^ quan TuSn-phu
Quang-tay 1^ T6n. vinh Thanh ^ ^ '.^ phai du-a Qu6c-vu-orng
An^uam v^o Kinh.
Sang d^n Y^n-kinh, viia Can-long nha Thanh tiraag la
Nguyen Quang-trung thdt, \(fi d^n chau & Nhiel-ha, cho vao
Ikm le 6m g6j, nhir Ik tinh cha con m^l nha, va cho an y^n
vAi cac Ihao-vu-o-ng. BSn luc vfe nurtrc, vua lai sai tbo- ve I^m
mOt hue anh truyeo-lhan d& ban cho an le that la hau.
(S) HAa Thun ciitig la, n^iuiyj M^n-cbau ve diah Ho^ng-kj', ciing vcri
Phuc khang Aa coi viec phien-viln.
www scnghui
NHA NGDV-^N TAV-SfTN - IH
tj. VUA CHI£U-TH6nG NHA L^ BT NHrC l\iL\ lAU.
Viia Chi^iv-lhoug Ihec* Tdn sT Nghi vno thaiili Nain-iunh it
Quang-Uy, itircrc it lAu ihi vurt nhi Thanh !iai cac-thiin lA
Phiic kjianij An la thay TOq sT Nff^liL iChan^ An mufin gian^-
hoa v^ Tfty-sor. Utn nioi \iia Chii-ii-Ujunj; ve Qu£-I:(n». liSy
gurniumg qusn ciru-lJiun nliu U lii ; Ho/ing-lhi'ic Le duy An
^ M ^^. Binh nho Haiih T it ft-, Binli linh Han T -f- j|L.
TrSo buy L4m ft 4f ^, U Ooan :^ jt. L^ Dmh #. jj|, Phau
khai Birc :'* rt *!^, B^ ngiiyen Cung, KS nRuyen Doan pfl fuL *>
d^u lyr tuc sang thea vua Chieu-thtiHy. van ra maL Khajig Ad.
KhanfiAn dtinj^ IDiiihnha HaniilBfn cljiic tln'i-l>iToaii chiu,
Phan khai Biic Ihva c\\irc dfi-tir Lieu-chau. c6n Ihi liiy tien
an tri mfii agurix\ m^l ntn. Duy cln c6 h& dtiy An, Trasi h«y
Lam. Lfi Doan, L6 Dlnh vc Qvj?-ijlni (heo vua nh& U.
B^n thtiug !ir nSm ky-d^y (17R9). vua lor tiKa Le vao
thtiDh Qu^'I^tti, Rhang An tius thac ra bao viia Chi£u-th5ng
rSng: Ti^-i dang mua he naiigii6iag, sangdaoh phircrng nam
kh6ng ti^n, nen dt' d&n iiiua thii mAl-inc st? khai liinb. Vfty
nhfi vua nto. fjidng-gia dan bun tirfrng-thuOu di trird-c. \hirng
jibk vua hay n^ngotdSu t hay no, I&m nhi* danjj ngir6i T&u.
""d£ khi v5 nu-^fCj gi^c kh6ng nhdin dwar m^t. ^'i^c hanh binh
phai n6n hien tWi, dp-i khi Uianhcdng r6i lai theoluc nxiac mA
an-m^c. Vua Chi5(i-lhong khdng ngiy la Khang An daa^h Iwa
mlnhj^ bCu tiing vAi tac quan cao dau p6c (dc va dqi y-phuc.
Phuc Khang Ao bin lam myt Itr bifu laii vdi vua nhA
Thanh raog: « Vua nirtrc Nam la L* duy Ky khOng co y xin
vidn binh nua, vua toi hien da gioc tdL\ Ihay ao, sin yen
Um o lai nixiic T^ii, V^y xin bai binh daoh Aa-Qam^>, O
troug lai c6 H6a ThAn tan-th&nh, bffi vay vua nha Thanh
mtri sufJng chi bEi binh.
Vua iiha Thanh da nghe 16-1 ban Pbiic Khang An vii H6a
Thau, va da phong viroTig cho vua Quaiig-trung roi, l?i gi^ng
chi tri^u vua tOi nha Ll; v£ Y^n-kiah ( 9 ) .
(9 ) Bi>n Ls' Quyoh ^ -J^, 'fr'inh Hn-Ji Jl^ ? ci lf:ay den 10 aUrtri
sau Cling bi Pliiic kbang An ggi v£yujDU-lay, rfii bittfoi ao gi6c I6t nhu
( Xem tifp iiri giii trang t'JS J
nghuong.^Ti
MOa xuan aSm canh-iuli! (1790), vna Chi&u-th6ng ciing
virL cac quaotbng vong vao Kinh. Voa C4n-loDg de vua Chiiu-
thdng, b& Thiu-heu vi Hoing-tij or ngo HB-dBng, T6a Qu5c-
tir-giam, GO'S T^y-dinb 6 Y6n-kinh, ngoSi ctra de chu « Tdd/
An-nam dinh »- C6ii cac qua,n Au-nam di theo, Ihi cho a ngo
HS~d&ngt Dirong-pho. cira BOng-trirc, ngoai ciVa de cliu' :
Vua Cliifin^lhongdSn "Yfin-kinh dirorc roSy bdm, thi thSy
qa&n B6-thfiagNhirurng-hoSng-ky la Kim Giaa f i iSt ^ *? ^
^ jlj» phung chi vua nh^ Tbanb ra pbong cho chiic Ta-lmh
ii -jg, vi ban tho ao muo quaa lani-phSm, Con ciic quan di
theo till cap cho moi ngtrrri ba lang bac va mpt thach gao.
Vua Chi6u-th5ng gi^n \i ngu-cri T£iu dinh lira, bcQ ciing
vfri bS t6i la hon Phara nhir Tiiiig ?t-^^*=» Hofing Jch IJieii
:3t il ftiU Le H^n ^ nff. Nguyen quSc B6ng M. g| ^<, Nguyen
viet Trifeu f>L tr ^, Le qui Thich ^ -f A, Nguyen dinh Mi&n
R. ^ i*, L^ vfin Triro-ng ^ dC ^, Lfi Tiing ^ ^*. L^ Time ^
iC, udpg m^u an lli^, dinh sSng chgl ih^ nio tht cuiig dang
bie^u xin binh ciru W^in. N^u khdng cho Ihi xin daJ hai tloh
Tuyfia-quang, ThSi-ngny^n de phiing thcr I6ng-ftr; mti khdng
nita, thlxin cho vS nuric vao dat Gia-dinh vcri chua Nguyen,
d€ dS vide khdi-phuc.
Via bieu l^m xoDg^ den n6i lot lru-6f v6a Kim GJau '!^-
iij, Kim Criaa kh6iag nghe, vua tOi nUa L^ pbuc xu5Dg d^t
m^ kfiu kh6c. Kim Gian b^t-d;*c-d7 mai v^o an-iii, r"6i nbt
TD01 nguci'i, Lit Quynb nAi rang: cOng cho got chung Idi dc^n'chSng ban
Oiifjrc tlihx gi, lat dd cbung tAi c3&i ao, gioc t<^c-, ay Ik uj(bra gl? Bati
Chung tdi g6 the cbAt du^c, chu lAt: khoog gi6cj, da c6 tbS l^t Amoc,
cbiJ ao khoDg d&i I ».
PbucKtiBRg An lire gi^n cbo gidi v^ ca Yen^kinb, di d^n Sarn-dcng
g^p Tua Can-loQg ^ii chin, vua doi vao bdi sao vua An.aara dS chiu
d^i io gioc tic theo nh& Tbanli mi bon Siy l^i cdn khong thju? L6
Qu^Dh lau r^ng^: « Chung idi muon dSLUi t^ag vong, xtD cir theo Wc
baa qu<Sc v^o ra mat quAc-vuaag, rdi sau se vang cbl i. Vua nhA Thanh
khea la iruQg. Nbirng v^ sau Le QUj^nh khdng ch}u ^6c loc, chi^u tvi
VT-mi^nb phai giam raai.
www songhuor
N'HA NGUVh-N tAy . SON - 139
ring : hiiy xin vg quiic nghi-ngoi. dm J5 thirang-taanR (h«
Kim Gian Mn muu v<yi H(:ia ThAo phftn (rt vita tdi An-nam
di or ra&i ngir&i m<it ncri, d-? cho k!vi»i L^ii en kli6 chiu.
Bgn thAng tir nⅈ tio^hgi < 1791 ) Hoftng ieh llif u phai day
sang I-l^ (ihuoc Hfei-bt'i aTiy-virc. phia TAy iiir^c T^u) : U Hdn
d^y di PhuTig-thien(ftTEin-chAii J ; Pham nhirTuniitJ^yl^" Hue-
loTig-giant; < Man-chfiu ) ; Nyuycn-qurtL'-Duiig tltiy di Ciit-lArn
(Mati-cUAti); Nguyen vi^t Tri^u. L*> qui Tfiich, Nguyrn dlnli
Mifiu, BAm than XiroTig. Le vfinTrirffng iliy m bSn Trirurnj*-
^fl & Nlii^t-hji (thuOi-'ImhTru-c-ie). Chi df PhgmdinliThi^n.
Binh nhafl^nh tV l&i huu ha vua L^.
Vua Chi&M-th5ng ngbe chiiy^n iiy In-Joiif^ chua-xot, ruflt
n6ng nhir lura dot. sAng hrtm sru cu-tn n^i.rfi dtn nlui Kim (ii^n.
d^ kSu oan cho mSy rgiriri jihiii di diiy, ^yj' Kim Clinn vhu rhuu
vua uhA Thanh or virim Vi5n~minh, vua Chieu-lhung di vko cija
virdn, !(i ]jnh gifr viran nprin-cam kJidng eho ili. B5y giiir c6
Nguyen van Quyi5nf.t :^ in di ihi-o Uiiii vua. lh:iy lii bnh v6 le,
mo"! noi girtii li>n ink clujri man^ rim^: « LG cho NjiO kia sao
chunghay dtro-c laui nhijf d€»i vviri. tao ! » - Hi"ii 1^'y gflch nC-m
vio Chung Ti6. Chung no xiiiraiihau laid Jinh Van Quyfin vu Ihftnh
b^uh ma ch£t.
Tir d6 vua Chi^u-tht5ng trong hiuig huon-ba rau-rl, kh6ng
dAm n6i diSn viec t^id Jnnh nfra. Qua sang Ihann^niim nflmnh&m-
ti ( 1792 ) htittng-LiV len d^u mal. Vua niian di|j do phiiii bf'-nh
mi^l ngiy mot nyng. d^ii Ihfinj^ rnu'£»i nSm qiil-s.u'ti (1793 ) Uti
mSt. thg diTWL- 28 tuoi.
Vua nlia Tliauh sai (heo le ttrcyc cong ina Ijiqjj o* ngoSi cira
B6i.ig-tru<:,
ThAng U nam ky-mui (1799) dcri vua Gia-khanh Ihi ha
Ho^ng-thai-hdu m^L
B£n nSmnhfim-lual ( ISO'2 ) nhan khi hC-n Viet-nam ta vuo
ThS-t6 nha Nguyen da thdwg-nhal ca nam biic. va c6 si> ta
sang cau pbong, cac qnan nhi^ Lc mdi tihan dip dnng bi^u
X!n dem m:i. Th^i-hAu va C.6-i\\iiin \e nittrcYiiu Gia-khiknh
140 - VlfiT - NAM Str - UJ(?C
Tih& Thanh cho tfit ck nhung ngir6i ViM-nam theo vua Lfi
sang T6u v6 nir6*c.
Sit chep ring khi dAo d.1t Ifin d6 cai tang ma C6-quan, thi
thSy da (hit da lifiu ca, chi cOn cd qua lim khflrng nkU vSn do
nhuthiri^ng. Ai trdng Ihfiy cung d^nglOng thircug Ti6t. D3u
cfauy^D do thitc hir th^ nao m^c 16ng, nhu-ng iu-ooi^ dSn Unh-
caoh vua Chieu-thiSng IVic bSy gi^. thi ai cung ai-ngai thay cho
Ang vua mOt mrtfc, phai dSy-doa dSn n6i iihir th^, c6 thf lam
duac m6l l>ai bi kich thani-x6t mu6n dwi. Tuy rfing tai vua toi
Dhi Lfi vung tiah cho nfin bi ngirfri ta danh lu-a, nhirng cQng nfin
rich vuaquan nha Thanh xir te, bac-dai niO* t*"e ^"^ vong
qudc^ deiu than d^n nif o-ng-nhof nirofc mlnh. AycunglimOt
Ihtri da-man vfe 6ifi ^p-ch^^ khi^n cfio cai oan-kho cua ngtriri
ta mu6n ddfi v^ sau khong ti^u Ehoat di dirffc.
Khi dem ma ba Thai-h&u va vua Chieu-lli6ng vS d^a Viftl-
nam thl bi Hoang-phi tnr&c phai 5n n^p or dSl Kinh-bac, Day
\in d^n Ai-quan d6nrir6rc. r5i v^ d€nThaog-long ciingnhinaa
m^ tir lijf.
-I
Ngay 24 thiing 11, riro'C ma CS-quan, Thai-h4iu, HoAng-phi
vk Ho^ag-ltj ve tang cr lang Ban-thacb or Thanh-hda-
7. BOC-BO vua QUANG-TRUNG. Vua QuaDg-ining nha
Nguyen Tay-scrn la 6ng vua anh-dung, liy vo-lirac m& dirng
nghiep^ nhirng ngiii c6 dtVIiroiiig, r^lam-hiSu vi?C tri nu-Ofc,
bift trong nhirng ngu-d-i hi^n-tai van-hoc. Khi ngai ra 13y H3c-
hA, nhirng ngircri nhir Ng6 thi Nbiem ^ i^ ^ Phan buy tch ^
X^ jt d€u dircrc tmng duing vi nh^t la d6i vofi m^t nguM xu--ai
nhir Nguyin Thifip thi th§t Ik khAc thiicrng. ~
Ong Nguyen Thi^p r, ^ , tu lA Khai-choyfin H ^ , hieul4
Nguyfet-dc A * , bi^t hi^u li HanLh-am + ^ . On^ lim nhi &
Luc-nien th&ah -rt -% tf. , IhuOc huy^n La-sco, tioh tld-tlnh bfty
gi^^ cho R^n ngud^i la goi U Li^c-nign ti6n -sfnh hay li La-
som phu-tiV. Vua Qnang-truog Or khi dem quan ra dAnh
Bac-h&. biSl tiSng Nguyen Thi^p, da mSy tSncho ngu^i dem
www.songnuong vn- -z
NHA XGUVeN TAY - SOTN
111
\e-Ht mori fing^gSpf^ngkh^lng nliin le vtt cuny li> ch6i
khdn^jra. Dgn khi ngai da dang circ. lai mSy l^a cho ngir.^i
dgii mo-i 6ng. ong t6 d^n bai-yei va khiiy^n viia n^ri Ifiy nhAn-
nghTa mh tii diln hi uvlic, roi lai xin ve. Vua Quanjf-lrurij* luv
khdnfi dung dircrc ting, nhirnf; bao giu- cung ton kinh 6ng nhir
b^c Ehay, vii vice chinh-ln trong nirtfc (liirffug Iheo V-nghTa
cua ftng da lilnh-baV'
8.j;HiNH-TRl CUA VUA QUANG-TRLING . Vuji Quango
(rung tuy da Ihu-phong nhA TJianh, nhu ng v5n lir xi> iheo
each Hoang-dS, I$p bA NgOC-lIilo con vua Hi£n-t6ng nhi Lfi
lam Hue cung Hoang-hau, I^p con \h Qiiang Toan ^L ^ I&m
ThAi-iir. Lgi lay ihanh Ngh^-an la dal giG-a nir^c v^ lai \A
d^[ l6 khi xira o' d6, m6i sai tlior-thuy^xi tai-vAn dh, g6. guch,
ng^i, su-a-sang den~d&i cung-di^n, vi sai qiuin cic dao ddo
liiy da ong d^ sdy n<)i thanh, goi 16 Phuprng-lioling trung-d6
lg„ «. + ^, Cai thanh Thfmg-long 1^ liac-lhanli ii rit, cliia dSt
Sun-nam ra lim hai trKn, goi Iji Son-naiii Uiu-ofng, Sffo-nam
ha (10).
Moi IrSn dat (juan TrSn-thu ||. ^ v^ quan lli^p-trSn it
^. Moi huy^n. vQn thl d^t chu-c ph^n-lri ^ 4^ de x6t vi^c ki^n
cao, vd thi d^t chijc phikn-sual ^ J^ di^ coi vi^c bmh-lircrng.
9. yUAN-CH^. Qaan-chf^ thM bay gitr Ihi kh6ng thSy sir
ch^p ro, Dhu^g xem ciic da-sir thl ihSiy c6 tam cOng ^ i,', tarn
thigu .^ ^, CO Bai-chung-t£ J^ S $■. Bai-tir-dS < S] ft, Bai-
tir-khau Jt. SJ C. Bai-tir-ma -k. ^ Mj, Dai-tir-kh6iig K ^ X.
Bai-tiT-c:6i :*l 5] -f^, BaMir-1^ ^ 5] 4J. Thai-iiyt «t.Bai-tfing-
quan ^ .^ f, Bai-d&ng-lJ ^ * IS. Bai-d6-dfiL-. ^ <( ^,
Bai-d<j-h9 *. ^ -itt, v. v. Lai c6 Trung-thir-sanh + :| Jft,
Trung-thir-l&nh + 5" ^, Dai-hoc-sl ^ ^ -t, Hii^p-bi^n dai-
hoc-9l i9f H -K ^ -i^^ Thi-trung ngir-3ur f|- + ^if *., Lyc-b^
Ihirorng-lhur ^ -*? ,*, ^, Ta-hiru dong-nghi A i" f^ flt. Ta-hiru
phung-nghi i. -^ 4- U.. Thwiang ff p^, Tir-vq S\ ^J., Han-lam
^ ^ V. V. '
< 10 ) Tr^n-Jj Sorn-narn-thtr^iDg a Ch^u-catl, trScL-lj Sora-flam-ba ff
Vj-hokcig.
jnghjong.vn
H2 — Vl^ - NAM Sir - IMi^C
V^ duc^ngquAn-binh Ihl dqt ralien qu^n, h&u qu^n, trung-
qu&a, ta-qu&n, hu-u-K]uAn v. v.
10. VlgCBmH-Bl£N. Dinh thi chia ralSm bahong: tir
2 tuoi d^n 17 tubi \km h&ng ft vi cdp cdc/i »; lit 18 dt?n 5S luSi
lam trang han«; tu-56ii^n GO tii&i Ism lao hang ; fir 61 Ira leti
1dm lao nhidu.
FtuOng cungchia ra l^m ba liang: nhSt-d^ng dicn mSi
mlu phai nOp 150 h&t ili6c, nhiding di§n m6i mlu 80 bat,
tam-ding diln mSi man 50 b6t Lai thu ticu thAp-if^t ^ jftr
mBi mHutiKlittien va lien khodn-khb ^ ^ mSi mlu 50 dBng.
Rufitig tir-di&a cung danh thuiS : nh^l-dtng dien m6i mlu
nOp 40 bSl lh6c, nhi-dSng difen moi mau 30 bat, tam-dang dieo
m^i m^u 20 bit. TiSn thdp-uat cungtlico nliir ruOu£ c6ng diSn,
c6ii tiSn kbodn-kho Ihl ro5i mfiu phai n^P 30 dSng.
11. VlfX HQG-HAnH. Dtri Tay-ao-D vi^c cai-tri 1hLr<>ng
hay dCing cltLT noni. Nba viia mu5n rAng ngLr6i Vietnam Iht
pbai dilng liSng Viet-nam, d^ gay thAnh cai Unh-lliian cua
nir&c nha^ vii cai vait-chircrngdac-bifit, khdng phai di mixo-n
ti£ng TUirom chir t«a nirfrc T^u. V^y nfin khi thi-cu* Ihircrng bat
qnan ra bSi chir n6m vj"! hat sT-tir I^m b^i bAng chir noun. Thori
bSy giff nhi^u ngu-fifi khoiig hiSu ro cai y-nghia sau-xa ay. cho
Ik vuB T4y-90-n dung ha-chinh nia lic-hiSp nh&a dan.
12. \1I^C LAM CHOA-CH!t!N. Vua Quatig-trung Ui^y
ling nao cGng c6 cbila-chi^n, ma nbu-ag ngirfri di tu-h/inh Ihi
ngu-ddl, khOng mSy ngiriVi dal ducrc cai dao cao 3i\u cua Phi)t,
chi mifcm li^ag than^Lhaoh m^ <Ianh lua ke ngu dAn, ngt>\
zuong chiSu b§t bo rihu-Dg chiia nho or cac lapg, dem g5 gach
l^in o- moi phu mfii huyen m^t cai chiia thai to, rSt dep, i'5i
chpn ISy iihirog taag-nliAn c6 hoc-thirc, c6 dao-dtrc, tr coi
cbiia th^ PhAt. COn nhirng ngircri khOng xirng-dang thl bSl v^
Mm an. V vua Quang-trung mudn rSog ch6 thif Phdt phai cho
tbn-ughiSiTi^ ma nhrrng ngircri dt lu-hiiTih Ihi phai 1^ ngu-flri
chko tu m6 dao mfri duoc.
www songhu
NHA NCUVi^N tAV SOTN - U3
Nhu-Dg viec tai-c4ch ay rat c6 nsMa-ly, nh.rnH vi Ihi.i'
&y CO nhieu sir chi^n-tranh, va nhA TAy-stm cung klidng lim
vua dirwc hao \Au, cho nen th^nh ra khfltig c6 c6ng-hi^.u ^i cji.
13. V1$C BINH tiANH TAU , Tm6c vua Quun^i strung
cSu h6a v6fi nu:6c Tau vA chiu phong lik c6t d^ dm ng^y e6
du siTC m^ danh bao Lhii, cho n^n tir khi trong ti'-^c dH .l§p
y^Q r5i, ngi^y d(?m In^ [tnh vi^c dunh Tau. Rinh Ir n ai cung
bin n^ti x6l s6 d4n dinh cliO dkli-llmt: d^ kt^n Igy ih. Vua
hfen xudng !^nh cho cac LSn bat dAn xa Iftm lai so dmli, ai ai
cuiiig phai bi6n >&o so, roi cfip cho moi neu<yi m<>l cAi (he
b^i, kbac bfln chfr Thieti-tn^ d(ii tin ^ T ^ fj^chun^ quanli
ghi ten bp qui) quan, va pbai diem clii l^m lin. N^Jtrrri nao L-fing
phni iteo the tay goi l^ titt hth' it ;^. Ai Uhoiig cu (ht lii dan
lau, bal sung v^o qiuln phOng, va bii lOi iSnfj-lru-o-ng. xa-
Irirong. NliSn c6 viec ^y, tihu-nif ke lai-djcb bi^p vtVi xii-liirfjng
di lai lam b^y : Uur(>ng viio Uing vAy ba! hui Ihi', Ifim cho
dan-gian iihicn-JtVng, nJii^u nijiro-i pbai tittn van rirng ni;^ ur.
Sfi dinh lam xong roi cu: b^ tSn dinli k^n lay miit
Qguai linh.
QnAn tiii chia ra lam ddo, ca, d<ii- Sao Ibi tlii3ng cac
CO, cc Ibi thung eric d6i. Cor dOi nao iheo vfe ctr d^i ay, bM
pbui dj>en tap lu6n IuOd.
liay gicF Q" ben Tau c6 nhfrng giac TAu-ti, quay-nhieu 6-
mi^n be hi quan nha Thunh d^nh diioi, chav sang xin phy
thuAc TitTO'C la, vua Quaiig - triing cho ngurOri tirong Tii-i-^
l^m cbitc loiig-binh, sni nan^^ quSy-nhieu cr m^sl b^ iiu-drc
T&u, Lai CO nguffi thui^c ve dang Thi^n-dia-bOi A ^t- ♦" liim
gi3c 6" Tir-xuy^D, vua cuog thu-dung L'ho \kai lixixag.
COog-vi^c x^p-d^t dAu vao d% roi, d^a n3,ra nbflm-ll
( 1792 ) vua Quang-truQ|> sai sur sang Tau, xin c^u hdn va xid
Ira lai cho Vi6l-nam dSt Liro-ng Quang. Vi^c ay tuy khfing
pbai la ban-J, nhirng niufin mirorn chuycn dS Ihir y vua nhA
Thanh. Kh6ng iigcr vua Quang-trung phai benh m^t, cac
quan dim viec cSu h6n vA vific xia tra dSt di, khOng cho
Thanli-trieu bi^t.
m — vi^-NAMsfr-Lugc
U. VUA QUANG-TRUNG MAT* Vua Quang-lrung mat
nftm nh&m-l] ( 1792), lim vua du-crc -inam^ Iho dime 40tuDi,
mi?u-hi^u la Thdi-ih Vo-bodng-dl -k^ i?- ^ X -f-
Trifeu-lhSn bay gifr lA Bfti ilSc T^iy^n jjl ^ g, Trao
quang EH^u f^ it W ( H ), Vu van Dung^ji; x jj lAp (liai-
tir U Nguyen quang Toan len n6i ng6j lam vua, roi sai six sang
T^u d^ng bilu cao Ung v^ cqu phong. Trong bi^it noi dSi
rSDg khi vua Quang -truDg mat c6 d^n lai r^ng phai dcni
ch^D a Tiy-h'& gtin B^c-thanh, dl to cai buag quyL-n-luySn
tr6ng viE Tbifta-tri^u. Vua jdIi^ Thanh xem bieu tir6ng U that,
kbeo la truDgt dsit t6n thuy cho 1^ Trung-ihu^n ^ ^. lai
ngir ch^ .ra^l bit tbor sang vi^ng, sai qnan Aa-sat Quang-
tay ifi Thinh Mm sang l6, va phong tho t>uang Toan Jam
An-nam qu6c-vtrcng. Trong bAi van-t§^ c6 cau rfing :
Chau ngoi Nam cite,
L6ng trung'tighta het rflfio lh& trim.
Ckdn dal Tdyh^,
yigbia th^n-t& vSn cdn m^n chua,
15. VUA CANH-THINH (1782-1802). Klii vua Quaog-
truRg mat thi Thfti-tu- Ih Nguyen quang ToaD ni6i Un 10
(ubi, (ri^ii-dJiih Idn len lam vua, dat nl£rn-hi^u la Caiih-thmb
■ft *., sau ih^nh Phii-xuaQ that Ibu, vua 161 nb;i T^ij'-sffii
chay ra B^c-ha lai doi niSn-hii^u U Baivhirng %' J*.
Vua Cauh-thinh luy da ifin ngdi nhung m^ viec gi cung
do Of Thai-sif la IJOi dac Tuyt^n quy^t doan ca. liiii dac
Tuyftn la anh ruOt ba Thai-hliu, cho nen uy-quy&n lai caag
hSng-hach ]km. C^c quaQv9n-v5 cd uhi^u ngu:orj kh6ng
pbyc, hiri v^y cbo n*n v^ sau trong Trifeu pMn ra be-dang:
ckc dai IhSn gi^t-hai lln nhau. Va lai liic bSy giir c6 vua
Th2-to Cao-hoang nh6 Nguyen la mot b^c cq tiil-trl, quySt
cbl phiJic Ihii, cho n^n co-^nghi^p nh^ T^y-soTi khdng dircrc
bao IS.U ma do T)at vav.
iii ) Cii Kicli chep la N^y^n quan^ ni^u.
www. song hu
CHtrCTNG XI 1
MGurtN-vu'<yNG nhIlt-th5ng
HIT&C NAM
3. Hffuijin-vafjfig Anh 6 Tiitn-ia
?. Sgugin-vaong v^ Wy Giu'dinh
3. !^guyen-vuong su-n-janjr nn>i ui^c ir Gia-Uinji
4. Viii: ktiaikhJin di^n-iho
5. Vi^t buQit-tfijii
S. Ongi Bu-da-lne ua llparig-(ir Cinh a Phap ve
7. Nffuijin-oirang dtinti Qui-rihfrn liln i/icr nhat
S. Tttc-luc Tdy-itf.n
9. l^guifen-vtrong ilanJ> Qni-nbcrn Ian fhir ttai
iO- Ngiiyin-virffng diinh Qvi-nhon Jfln thir ba
IJ. Qudn Tay-iCfn udtj {hdnh BSnh-dinh
12. Sgugin-vaang {hu.phtxc phu-xada
13. Va Tilth iCr list
lA. Tran Tran-ninh '"
J5. Ngaiffn-viTtrng ien ngoi Ion
i€. Qudn Nam ra lay Bachoi
1. NGLiYfiN-VtraNG ANH 6 Tl^M-LA . Th^og tir nSm ilu
li (1785), 6ng Nguyen Hu^ pha quen Tiim-la d My - Iho.
Nguycn-virang tli^ c6, lai pliai sang niro'ag-nhii' Difdrc Tidm.
BiSn khi c^c tir6ng-sT da M£t ngai cf Ti6m-la. dfeu Itic luc k^o
aang b6i-yi£t, b3v gitr c6 quan cu la Lfi van Cau #. i fF ( cOa
goi Quan hay Du4n ) dem 600 ngirori ^ang Iheo giup. Vua
nuifc Ti^m dS cho ngirai Viet-nam cV rl&D^ mOl ch6 gq'i la
LO"g-ky. 0' ngoai th^nh Vong-cac ( Bangkok ) ( 1 ).
(1 ) >fay D' Bangkok ci m^t cbo ^oi Ik lamg Gia-Iong tijc la ChS
NguySn-viro-niK a ugay Irifcrc. •
— 145 —
*^
Shghuong.vn
H6 — VlfiT-NAM sCr-LU-g-C
Nguyeti-^vtrorng bfen phan iri mpi ngirMmrnmcacvSc:
ngirdi Ihi di 14ni rupng d^ iSy lh6c gao Tiuiii quan, ngtrffi thi di
racac dao Um s^n chiSn-thujen, ngtriri Ihi di len ve Gia-^dinh,
chi^u-t^p nhtrng ke nghTa-dung d& dcri ng^y khfii-phuc.
Liic b3y giA- nhan c6 quan DiSn-dien sang danh Ti^m-la,
Ngiiyen-viroTig cftng vfri bon L^ vSn Cau ^ X ^» Nguyen van
Th^nb ;^ X IM. dem quAu ban-b(> di danh giiip nu-trc Ti^m.
Nguyen ' viromg lai c^^ cAng trCi- dirtrc nhirng giac Ma-Iai,
tbir^Dg van hay den quay-nhieu 6- mat b^. Boi vdty cho n^u
mxifc Ti^m lai cliQg trong-dai vua Idi nh^ Nguyen lam.
2. NGUYEN -VCONG Vfe LAV GIA-BINIL Trong khi
Nguyen - vuffng c£»n phai iiiro-jig-D^u o- dift Ti^m - la, 6ng
Nguyen HiV'l ti£n binh ra B^c-h^ gi5[ Trinh Kliai, ion vua L*,
roi v6 dupD'C'phoiig Ja Bac-binh-vLrong, dong 6 Phu-xu6n. Ong
Nguy&n J^hac xirng la Trung-uang Hoaug~d^» phong cho
Nguyen Lir !am B^ng-dinb-virofng vao giCr dat Gia-dioh.
Nhtrng cbting dirac bao laii, Nguyen Nhac va Nguyen Hue
khdng hoa v6i nhau. Nguyen Hue dem quan Ph\i-xuAn vao vay
thanh Qui-nhiyn nguy-c^p lam. Nguyen Nhac phai vui dfi-d6c
Bling van Chan ^ X -ft- deni quan a Gia-dinh ra ciru.
Til 66 qnan th^ cua TAj^-sotj 6- Gia-dinh da k^rn. cr cac
'not lai CO nhi<?u dang theo vfe chua Nguyen. rSi nBi len danh
pha, lam cho qiiAn Tay-styni cang ngay cang kh6 giir. Va irong
may anh em Tay-san chi c6 Nguyen Hue la anh-hung kiet-hi^t
hci'n ca, ma da ra chuyen gitr m^I bac, thl c6ng vieu mitt nam
ph6 mac Nguyen Lii la ngu-cri fam-tbiroiig, cho nftn Ih^ Tay-
aon cr mat ay Ihanh ra suv-nl<agc.
Liic bay gicr Nguyen-vu-trag'o' Ti^m-la van c6 ngurri di vS
tin tuc. hie* CO cff-hpi lay dircyc dSl Gia-dinh, ma cung biSt
r5ng ngiroi Tiem-Ia van kh6ng giup dircfc cho minh lai cOq
c6bung ghen-gh^t: nhii nSm dinh-vi (1787) c6 ngu-o-i B6-
dao-nlia dij-a qufk-lhu- cho Kguyln-vurufng Kin dem binh va
thuycn & thanh Goa ( 2 ) lai giup. Vua Tiem-la hi£t vi^c Sy lay
'2} But l])uO)C-ilJa cua Bu-daa-nba a AuhSq.
ivwwAQnah
NGOvgK-VLrO-NT. NHAT-TH^Nfr NUfrC NAM - r47
IkmkhOngbSng Ifjiig. Nguyeo^viro-ng phM lir chfli vii Ig wn
ngirtVi Bo-dao-nha.
Den khi diroc Un rSng dift Uia-ilinh ci'i tt»^ liiy dtr.rc.
ViTffnfj b&n d^ Ihir lai tir ta viia Tk^ni-(a. roi nirn j'tWn dcm
vu-omg-ma« v;"i cTing-qiiyeii xudng thuyBn vS mr6-i_'. RSy gidr hi
thangbay nom dinb-vi ( 1787).
Nguyeii-viroiie di qua diuv CB-cd» c6 iigirM rh.-^ Thfinii t^n
lii Ha h> Vfin K .9- ^ [hupc v6 Ihien-dia-hi)! j^ it f- dem
in3y nguofid^nxmlhcogiui). Vircrng ve d?n Hii-litu dio ngiri>i
dira viro-Hg-mlii va cung-quySn ra a Phii quijc, loi cunjp moi
Pgu6i v6 dbng or Lony-xuy^ii.
Li'ic bSy gifif Nguyen-virffng di d^n dau, nhfrng ngiriVi b^o-
ki^t ra Iheo r3l nhi§u lai c6 lir&ng Tay-s^n la Nguy<^«i vfin
TpuroDg ft X JJt dem 30lfqu.\n, 15 chiijc Ihuyen ra bftng. Qua
thAng 6, viro-ng vao cija Ciin-giff, quan-the to liim, B^ing-dioh-
vifonfi Nguyen LQ- khiSp so dc quan lliai-pho Pham van Lhani
iL X ^ 6- lai fjiu- thaiih S^i-gon iGi Itii ve dbng u- Lung-pby,
IhuOc Hidn-h6a.
Nguyeii-vtrcrng sai ngtrd'i U& lain m61 cki thu- cua Nguyea
Nhac gm cha Nguyen Lir, trong thir bao phai gi^t Pham vaa
Tham di, roi vucmg sai ngw^ri gia tang dira lam cho Pbam van
Tham, Phara van Tham bSt diroc cM tha Sy str-hai, Jdp tu-c
vt? Lang-phu d^ phan-giai Unh oan v6i Nguyen Lit, Tihirug
Nguyen Lu Ihtiy tir-tiLjin Pham vfin Tham kt'-o quio dSii» lai
cd c6r traog di trtrfrc, tir&ng t;^ V&n Tham da faing nhA NguySn
[vhi, vOi-ving bo Ih^nh chgy vS Qui-nhun, duffc 11 lAu thl rait.
Pham vSn Tham tror vg gjfr thAnh Gia - djnh d&nh pha
ducrc quao Qh& Nguyen. Nguy^n-vtrong phai nU qu^n v^ miSa
My-tho, chi c6o durgc 3O0quSu va v^i mirm chile thuyfen, Ih^-
luc da n^ng lam. NhuTig nhcf c6 mO theim ducrc ni3y nghin
quftn Gao-mi6n v^ lai c6 mfiy loan qu^a Tay-scrn vS hikng, cho
n6D quin^th^ m^ hai virpg.
HS — VI$T-NAM SU-LUQ'C
B^y gicr lai nhcr c6 V6 Tinh ^, ^i la twirng gioi ro gmp;
cho n^n Ngtiyen-virornu lai lifn len danh NiK>c-soi\y, Phara
vanTliam liii vS ilong cr I5a-thac.
V5 Tinh la ngii-oi o" Bi^n-liAa, c6 ngircfi atih t^n \h V6
Nhikn lam llnn>c ttrcmg DO tlianh Nfifm -y. f-jt ^ • Sau Thanb
Nhan hi giel, Vo Nh^n iu qvian Bdiig-so-n l^m phan, daiih lai
chiia N'giiven, nhirng chaiig bao h'lu cung bi bat, ph'u giel. Vo
Tinh mcfi dein dir-dang Bonfr-so-n cua anU ve (|ii> Vii<Vii-lraii
(thuOc Gia-dinh), riSi siiu lai ve doiig ff Go-cdni,', simn JaTong-
nhung, Ihfi-ha c(> vntiy van ngirtri, qiiAn Trty-scfn dTi bi danh
plia nhieu Ian, Ihu-Lnig noi rang: ifTrong hqn laiti-hiing dSt
Gia-Lljnh. Vci 1 inli l:i nnh-hiitig bac nh^l, khong nfin pham
[d£nj>, Khi Nguycn-virtrnj^ q Titm-la ve ciy sai Ngtiyen diic
'Xuvfin ?io ^ ir| dfn tU.i Vft Tinli v^ giiip. R&n khi N^uyen-
[ViroTig ve d6og a Nif6rc-xi)av, Yo TinI] dcm bp-ha di diioi ct^nh
Pham vfin Tham, roi den thang Ur nam mati-than {1788)
tntn dem V5 v^n Lirrrng ^ t^ ii , Njjuyln van Hiini ?iu 'SC ^<
Mac v5n T6 jt X *f- . Tran van Tin p^ 3t ^ dSn h4nh lid bai-
fciSn N^fbylo-virang- Nguyen- vucrng mirng r&, phong cho lam
Tign-phong-dinh Chirang-ca \k lai ga cho ba Ngoc-dvi cOng-
chiia !& em gai, Bon VC vnu Lirffng deu duo-c phon^ l£un cai-co".
Qua Ihan^ 7 nSm ny (HSS) Nguycn-viroTig dem qiian vS
dong Of Ba-gioiig, r^i sai Ton thai Hoi ^ :? t" va Vo Tinh
dem binh vio danh qiian d6r.-chien TAy-acn la Le v§ni Minh
#. X s'fl o' di3n Ngu-kieii ii ^ . dot pha ca dSn trai» bSt dircru
tir6ng-sj rat nhieu. Lai c6 tucrng la Nguyen van Nghia (^ :^ ^
pha dircrc quan Ta5'-scrn a L^c-da (tiic 16 Bong-nai). Thang
tarn thi Ngayen-vircrng vao th^nh Gift-dinh^ chi^u-yiin trSni
ho, sira-'sang phep-lac va phong thirang cho ckc lird-ng-si.
BKy giof quan Ihai-bao TAy-so-n lis Pham v5n Tbi^ni v^n
d6ng or Ba-thac e, <; viro-ng sai giir t;ac cifa b& kh6ng cho
quftn Tfiy-scfn chay (hDat, rSi sai Nguyen vfin Nhan Hi* X Pfl
sang Ti6m-la bao tiep; sai Nguyen van NhSn f^ X i^ "^^
TrircTDg phuc GiAo ?Jt T£ ^ ra Phii-quoc don vtroTig-m^u vk
cung-quySn v§ Gia-dinh.
www.songhL
Snnji nitin liv-dCui ( ITS!) ) Phiim viiu Phum a HiJ-ihaL: ^Ilmu
binh xiiuEi.. [htivt'ii Uinli la bu vn Qni-nluvn, nliiniu X^iiy^\„
virans (la s.-ii I.C- van Can (cmi ^oi Dhun), Ton lh;il"liiM. Vf,
Tinh, Nynyni v.-ni Trirrvn,q hnp WmU lai dAnh rV H(^) - ii,;ui.
qiinn Pliam vJin Tl\im\ kin^ng ph.i dirrrc vAy. hi plini lui ve
Ba-lh-^ir. Van Tham cli-V khon^ Htny '.ien-hinJi. ti^ii thf fiiii-
khoiii^ noi, lu'n dcni liiiili ra ];aii^, dirnrt' k tAu bi UM ph:it rtifii.
Tu ilo tOLin list Cij-dinli lliihK vu clina Xnnvcit cu.
3. N(]UVliN-V[^y\G Sr.\-SANG MO; ViKCa GIA-
BINH . Nyiiycu-viro'i>s Ihu-plim- (lir<rc ti^'if Ciu-dinh roi. Up ra
luat-pbjp, kh^iijicbo <l;Vn-yiaii Jiinli cir htic, lai nghiiMii cam
plni-lhuy va di5ng- b6nn dt- gifr pbon^ - liu- clio khui .sir
me-tiuac.
Tiwcfc liSt virofng Jo cliinU - ilriii iiliCrii^ vi^c lhui:-kli6a,
viec catLh-nfiLiy, ilD lay tiroriy licii iiiioi lirtfnji-aT vit lu-bo viec
vij-])i. Lai tial m cac so- f6iiLi-i|oii|^ tU^ cat: i[iihii viiii vu boi-
nglii inf>i virc ijmu',-i|il:\ii, ^u In su tiC-u binb <tatili Tay-acn.
4. VIKC KHAUKMAN DiiA'-TllO . Dill Gia-Jiuh Iiic bay
gio- cilia i;i lain 1 d imh la : rUiLn-trun % |ft. 'rrSn-bien ^ ^,
Traii-viiib $^ 4^ \ii TraLi-diiili j^ Si. [ihiin^; vi phai loan l|ic
mai, daci sir tl6i khu, ruong (t.lt ho hoaiv^, ]it<ti\g-thirc khOng
clu. X^uyeii - vircrng b^n sai v^n-tli^n 1^ Trjnh hoai Birc
Jfp it t^., Le quang Binh * ?t X, N«o liing Cbu ^ f^. ^,
Hoitng minh Khanh ^ Bfl ^ ca thay ia 12 n«Lrtri iLini dien-
tuSn-qijan be^ ii*. %' de kbuycn-uhu quan dan co su-c ISm
ruOng. Tir linh phu binh cbo dSn n^irtri cuug-cfi d^u bSt
phai lam ruong ca. H6 ai kbung ciuu lam thi bdc pbai l^m
linh de thay cbO phii binh.
fiSn miia lua chin, !lii cur m«i ngirfri cay rmjng dong-
bSng phai ndp 100 Cff (3 ). ma ai cay ruong nui Ihi phai n^p
60 CO Ucr l&n. Ai nop dCt le ay. nUu phi'i binh thi du-crc niieti
cho m6l nJim khdng phui di danh yiai:, ma d4n dinb [hi diro-c
(3) Mdi niOt CV I^ 42 b^t.
inghuang.
130 — VltT-NAM sfr-Lir^rC
mien cho mo( yisim giao-djch. Ai khdng ngp du thl kh6ng
diroc dir vao le mii:n Sy.
Lai mg nbirng dsn or cac nci dSn lam nii'mg, goi lit dieii-
l6t eu Jf. Quan dien-tuan \&y mong dal bo lioang cSp cho
di^ cay cify. Ai kli6ng c6 du frau bO ma cay-bira, thi quan
cung cap cho, roi d^n miia phai tr^i binglh6c.
Nguyen-vu'O'Qglai pha! Irau-b6 vji dien-klil cho quan dAn,,
bat di khai-khSo nhirng nod rirngnui d& liim lUi^ny yoi lii tlotn-
di^n, roi d^n mua lay lh6c d^ viio klio. goi la dJ3n-*llen kliid
e « ^-
Cac quanivan-v6 deii phai mg ngirai I^p thanh di)i, goi la
don-dien d6i t tO fjf^ nioi nam m6i ugirc/i phai nop £i tu)"-*
thoc, Con dao ma ai mo ilircrc 10 ngirod IrOf lea. llii cho lani
cai-lrai va dirac Irir sirii-dich..
Cach Nguyen-vtTffng khai-kbSn d^l Gia-djnh that la khOn*
kheo^ kUi€n cho dat Nam Viet trircrc 1^ mrtt ch5 diil bo lioang,
khong c6 ngu-ori &, ma sau Ihiinh ra m<it noi rat d6ng ngirtri vu
rat ti-ii-phii trong nirti-c Nam to. Ay cungia jngt caicongltxu
cua 6ng Nguyeo-phuc Anh v^y.
5, V1$C BUON-BAN. Nguyeu-vir&ng l^p U : [ihkm
nhO-ng thuyen cua kliach ma c6 chcf nliiriig do gang* sat, kem
va lira-hoang, dii quan mua d^ lam binh-khi, va cbo cir theo
s6 hang nbicu it, dtrorc cha Ihoc gau vi! tmac. Boi Vixy nhurng
khAch budn-ban cung vui I6ng dcm do hang d^ii bin. VuO'ng
lai sai quan or doanh Tran-bicSn cij theo gia chcr ma mua Ifiy
dircrng cit d^ doi cho nhirng ngirtri T^-du-tfng ma lay
d^ binh-khL
, 6. ONC BA-BA-LOC VA HOANG-TO CANH O PHAP
Vfi . Til raCia ddng nSm giap-thin { 1781 ), 6ng Ba-da-lQC dem
Hoang-liT Canh ciing viri Pham van Nhiin, Ngiiytn vSii Khiem
xuong tau sangTay; di qua An-dg-diromg vao Ibanh Phoiig-
li th^-ri (Pondich^ry) dat Ad - do^ a lai gan 20 LhaDg,
'"rBi den miia xuan nam dinh miii (1787), thi chi^c tau
cho- 6ng Bit-da-lgc mcri v&O ciia Lorient or phia tAy niifrc
Phap-lan-tay,
NGUl^iN VL-O-NG \hXt - TH6ng HlTm: NAM - 1 JI
6ng Ba-da-IOc ilirn lloang-lu- Canh vho yfl-kiftt l*hup
hoAng Louis XV], Pbap-liuinii Ihv nrmi^-Ie liap-ital Hoiin^-
Iw, va giao cho thirirni;-ihir Ngoai-^ii»» bo lii He Montmorin
ba-tirorc. Ihiicng - nylij vtri 6n^ Ba-*Ia-]Ai^ vier s«nj; uiu,,
Nyuyen-viro-ng.
B5ii ngay 2S llijinj^ U nSm 1787 ihi 6ng na-ifo-lrti: vh I)q
Monlnioiio ha-tirfirc kj Iw ^nao-iric, drii-lu-flc noi rAng:
1. Vila nircyt PtiAp thu.^n gui]) cho Ntiuvcn-virryng 4 cliiSc
tau chifen va mut ilgo biiih . 1,!>0() lac quan. 2m) phio binlt,
230 hie biiih w Phi-cliiu ( CalVes ) vA JiV cau ihir ai\pg-6ns
Ihiific-rfan.
2. Vi vua lurirc PLnp c6 King yi»i|> i,hu !li^. Nguyeii-viri/ng
pbii nhuo-ng Jul lIio uirtrc Pliup cira Hoi-an ( laifu ) va dao
CoQ-t6n ( PoiiJo-Cori4l<*rt ).
3. Nguyeii-viroftig phili J^ cbc n^triri mrtrr Pli.1p ra v&o
bu6n-ban hr-do cr troiig nirac. ii^oai yia khimy chi> iigu-ai nij6'c
n4o ct Au-chau snn^ buon-bun 6- nirirc Nam iiiia.
4. Khi nAnairCrc Pliap cocandgn linb tbuy, iiiib bO.liro-ng-
Ihirc, tiii-b(> 6- phirunn d(>n;«. thi Nguy^n-virang phai i>ng
bien cho du giiip uirue Phap.
5. Khi Nguycn-virang d3 kh6i-phnc diroc nirfrt; roi. Mil
pliai cii iii6i,nam tam mnl chit-c lau, y ahirljiii ci'ia rnru-c Phap
da cho sang giiJp, d^ dem sang tra cho Pb^p-boung( 4 ),
Tflf giao-ifofc ky xongrbi. Pbap-hoingxu6ngchit;u giauclio
quan tong-tiSn Ihanh Ptmdich^ry (i dilt An-dO, l^J* la Uc
Conway ba-tiffrc, kJnh-ly siec sang giiip Ngiiyen-virorng.
Ngay mong S ibang chap tay, nhn 17H7, Ong lia-da-ltjc vfto
bai ta Phap hoiuig Luuis XVI, roi dem hoang-lir Canli xudng
tau v£ nucrc Nam. Nliiiug dSn kbi .sang tO-i ihiinti PoDdictiery.
vi De Conway ba-tir6c c6 chnyen bi£l hou vcri 6ng lJa-da-l<)c.
cho n^n ba-tiriVc moi tmi each ngan-iro" viec giup Nguyen-
virorog, i'oi lam. so ve tau Phdp-htvitig xin bal viec 5y di, \S.y ctt
(4) Tff Riao.irdrc nay hien cqh ir Ngoai-giao-b^ ff Paris, VS da Uka
www songnuong vn
153— VI$T-NAM SU'-LUg'C
rfing sTi dem binh sang ctiu-vi^n Nguyln-vircng ]k vi^c rSt kho
m& khdng c6 lo'i gi.
Phap-dinh th^y sb cfia Oe Conway bA-lirac n6i nhw vdy
cfing liiy lam nau ; va laJ li5ic bSy gi^ chlnh-phu cAn dang b<5i
rfii ve vi6c troog nirtrc d^n cach-m^nh da ryc-ricii ci moi nwi,
cho n6n bo vice ay khdng n6i den nu-a.
Ay cung vi c6 De Conway b^-ttrb-c, cho nfin vi^c sang ciru-
vifin Nguyen-vircrng khdCLgth^nh, bii vay aaii Ang Faure ch^p
truy&o 6ng Ba-da-lOc> c6 li^c ring : « Vi bAng liic b§y gi^
chlnh-phii nii-^c Phap ma sSn lOng giiip 6ng Ba-da-ldc, tbl c6
le dng Sy da I4p n6n cho nirfirc Phap th^nh cu^c bao-hO o- An-
^Tiam ngay tir cu^i dtri th^pf-b4t IhS-kj^, khiSn cho vS aau khoi
phai dimg A&n su chi^n-tranh m6i xong c6ng-vj^c » ,
Ong BA-4a-I0c thiSy De Conway hk-tvcixc kh6ng chiu xuSt
binh-ihuyeD, btadirnglfindi m^ ngirfri, miia liu vA siing-Gag
kbl-gi6d <;1e deifi sang giiip Nguyen-vtro'ng.
BSn tb&ag 6 nSra ky-diu ( 17S9), OQg Bi-^da-lOc vft hoing-
tir Canh di chi£e l&u chiSn Mfiduse vd d^n Gia-dinh. CAc Uu
buda chff siing-fing IhuSc-dan cung Iwc-tuc saug sau.
BSy gia nhttng ngurfiri Ph4p Wn 1& Chaigtieau ( Nguyln vam
Thfing ) t tire li cbiia t4u Loag, Vaonier, ( Nguylo vSn Chta ) ,
tiic J& chiitt lAuPhung, De Fori^aot (L* vaji Lang), Victor OUivier
( 6ng Tin ) , Dayot v.v, ca Ihay dSn noa 20 uQnin theo 6Qg B^-
da-l^c sang giiip Nguycn-viro'ng ; virorng phong quaa-tu-frc cho
ca moi ngtrdi de luy^Q-t^p quttn-si. 1km tkii, due siing, vi
^ chmh-ddn mpl vi^c vu-bi.
Tii^ d6, thS-Jtrc cua Nguyea^viro'Dg ni6i ng&y mOt mianh,
tirfrng-ta ni6i ngay mOt dong, lircrng-thirc nhi^u, quin-sT gioi,
vi^c d&Dh phi T^y-san da ch4c Mm roi.
Thang tir nam tan-hcri ( 1791 ) ^ ii thu'-phi sinh ra ho^ng-
ttr thu- (If l£n U Bam jK . lire Ik vua Thanh-to, o Ung Tga-IOc,
g^n S^i-g(6a b^y gid. Bga Ihaog ba n&m qui-siia ( 1793 ). thl
vu-ffng l^p hofing'tw Canh lam Bfing-cung, phong chircnguy^a-
siiy, linb ta-qu^n-doaiih.
www songhuo
7. NGUY£>f-Vlra.VG BANH QUI-NHaN LAN THT"
NHAT. Nguyen - virfvng da khdi-phiic Hin/c d5l Gm-itinli
rSi, nghi^ngffi bon ini>l niim dr chinh-«lfin moi vL^e. Dfin
thanfi In nam iflnh-lnaf (\l':Ki) niM sai «fuan cJiircni^-tign
quirt la Lft van CSu ^ X ^ <Jei» r».00O qm\n [hily vk qiian
b(* ra danh hly niiih-lhuiin, sai Vo Tiiih ^ ^t va Nguyen vfln
Thanh f^ X i< dem qutkn di lAm Li^ii-phnng. ChSng bao liiu
nh^ Nguyen lay dirac dat Mian-rt vii ha dirtrc Uiuuh liliih-
thuiD. Nhu-Qfi vl Le vSn CAu vA Vo Tlnh hai nguwi kbdng
cUiu nhait, Nguy^Q-vtrorng Wn luu L^ vbn Cftu a lai giO- Phan-
rj» tri^u Vo Tinh vA Nguyen vSa Thinh ve rria-<Jiiih. Le vfta
C^u deiiv quail ra d6ng or Phau-rang hi qu«n T^y-sorn d6n
vAy d^nh, phai cho ngirtri di gpi Vo TJrth Vij Nguylo vSoThAnh
tra lai ciru, nhirng Vo Tinh khdng chju tror lai, chl c6 >J<;uyen
vSn TJi&nh dit-a Linh d^n dAnh giai v6y roi ciiog J.^ vHn CAu
vfe gi& Phan-ri. ■
L£ van Ckw i^y di^u b^i binh ^y l^m then, xtrnij b^nh
khfing ra coi vi-Jt- binh uira. Pi^n khi ve GU-dinli nghi lAi
phai r^ch hSt diuc-ttrtfc, Lft viin Ciiu U(5ng thubcdoc [ir-tu-(5K
Qu^n nhi'i Nguyen ra dsnli Tay-sc«n Ian ay kh^ng lofi ; va
bSy gi^ 1ft niua Ihaag 7, gio bac IhBi rti&nh, cho nfin Nguyln-
virffng truyfen riit qiian ve Gia~dinti de dori miia gi6 ihu^a Iht
md-j deni quftu di danh nhau, cho nen ttgu'6^i dcri bSy giff goi
la gi^c mua.
Nam nham-ti (1792) ihaag ba, nhiln khi miia gi6 nam thfei
manh, Isguycn-virtyng sai tirfrng li Nguyen van Triiang cfvng
vifi NguyeQ vSb Thanh, Dayot va Vannier ( Nguyen vSn ChiJn )
deni chi^n-thuyen tir ciia CEn-gio- ra dd! phS Ihiiy-trai ciia
TAy-som ffcua Thi-cai (cita Qui-nhoo) riii lai ve.
i Thang ba nam qui-siru (1793) Nguy^n-viramg de Bdog-
cung 6 lai giir dSl Gia-dinh, sai T^n-thiit H6i cCmi* Nguyen
hu^nh Diic vA Nguyen van Thanh dem bO binh ra danh
Phan~rl. Nguyen-vworng ciing voi Nguyen van Trtrang vu Vo
(5) Lb van CJu \k m^t Qgudi coag-lhan ila Itso phi Nguyen-cti."
Irong luc gian-nan. nay cuing bal d^c ky lur.
164 — VifiT-NAM sir LUO'C
Tlnh dem thuy sir di d6nh mat b5. B£n thing nam thj chi^n-
fhuy^n cua Nguyen-vu-ong v^o cija hh Nha-trang ri5i Un danh
llEy pbu DiSn'kh&iib v^ phu Blnh-khaug, s&u lai ra danli iSy
phvi Phd-yfin.
Mat thuy, Nguyen- vu-crng durcrc (o4n thSog, c6n mSt b6»
Ihi Tdn-th5t HOi chi ISy dircrc phu Binh-thu^n ma,th6i. Virong
fa^n sai ngiTori dira thir give T6n~thSt JiAi phai kip Ci^n biah
I6n h^i vfri Ihuy-su", d^ hai mfil ciinfj ra d&nh Qiii-nhan.
Khi qu^ cua Nguyln virtrng vfso cua Thi-nai, viia Tiiy-scrn
la Nguyen Nhac sai thii-tu'U Nguyen Bao ht ^' dem binh ra
ch^ng giu. Ngtiyen-viriyng b&n m^f sai Vo Tlnh dem binh len di
h^i vM to&n quan T0n-th3t H<^i vi Nguyea v^nThfitih dS dAnU
($p hflu. QuAn cua Nguyla Bao bi hai mat danh !ai. chfing
kh6ngn&l, phai bu chay v^ Qui-nJian. Tir d6 quan thuy va
quAn hfy cua Nguydn-vtrcng ttrcug Ih^ng dircrc v6i nhau.
Vu-cnjg b^n sai T^n-thSt HOi, V6 Tinh, Nguyen hu;^nh Bi>c,
Nguyin vau Th&nh dem binh lign I^n <Janh (himh Qtii-nhtrn.
Mguyen Nhac phai sai ngird-i ra cau cU-u a Pbii-xuan.
. BSy gicT vua Quang-trungda mat ri5i, vuaCanh-thinh, tvc
Id Nguyen quang Toan, &ai quaa Ih&i-uy 16 Ph?im c6ng HuQg
fL 'J^ -ft, quan ho-gia hi Nguyen vSn HiiSn K. X in], quan dai-
lir-H Ifl 'i^ Trung 4^ ;fe va quan dai-tu--ma I& Ngd van Sof
■ft X Jt dem iT.CKH) bo binh vi 60 con voi di dirtVng bC>, vA sai
qunn dai-lh6ng-Iinh lA BSng vSq Ch^n 5)s ^. ft. dem hern 30
chi^c thuySn di dirfirng be, ca hai dao cting ti^n vao ciiu Qui-
nhorn.
Nguyen-vu-ffng thSy vi^n binh dad^n, li^uth^chSog kh6ng
nh\, rut qufkQ ve Dien-khaDh (tijc 13 i(.hanh-hda h^y gid) roi
v& Gia-dinh. B^ Nguyen vfin ThAnh ft, sC. "fJL O' '^ gii^ Di6n-
kh&Dh, Nguyen ha^nh Dure f>L -^ ^o lai gi& Blnh-thu^n.
fifn th&ng 11, Nguyeo-vircrng lai sai fifing cuQg Cauh vA
Ong H&-da-lOc,Phani v£n Nhlo, Tdng philc Kht t& giir th^nh
Di£D-khanh.
8. THf-LirC rVi-SON . Bon Phani c6ng Hirng giai dir^c
\&y riSi, k^o qu&n v4o th&nh Qui-iihon, ch IS to pit lay tbanh-
trl vfi tich bien ca cac kho tang,
wiww.songhu
NCUYEN-V^rCTNG NJiXt TH<>N{; NUbfC NAM
155
Nguyen Nhac th% v4iy, liic giAn dgn nfii IhB huy^l ra mk
ch^l. Ong }hm vun dirwc Ifi n^m.
Vua Canh-thinh aPhu-xiian tliay Nguyen Nhac mat rfii.
'phong cho Nguyen Bao lam Hit:n-c6n«» cho Sn \6c m*)! liuyt^n,
goi Id tihi tri^ti .}. j^ rSi i\^ L& Trung vA Nguyen vio Huffn o-
lai giu: Ihanh Qui-nhoTi.
Tir d6 cac tii-Arng TAy-somi m^ hoat-dOng hon triiorc.
Thang ba nam giftp-dan (179t) Nt^Hven vfln Hung dem b^
rinh vao danh Phu-yen, va Triln qunng Difiu vAo vAy ihinb
^tJifin-khinh.
B6ng-cung Canh cho ngu-M ye Gia-dmh cSu vi^n, Nguyin-
vu-Grng bfea dem dai binh d^n dfinh yiai vStv. Triin (|uang bi^u
riil qudn v^.
Nguyen-viTo-ng (hSy th^ Tdy-scrn c6n manh va Jai dSn
mtia gi6 bSc, cho n&n vu-cmg tiem Biiug-cung vc Gia-dinh; d^
Vo Tinh a lai giu- th^nh Dien-khanh.
ThAng gicng nam al-mao (1795) TrSti quang Dieu lai dem
quSn v^o danh Di^n-khunh, Vo Tinh hel strc chfing giir, Quang
Dieu danh mai kh6ng du-crc. B£q Ihatig hai, Nyuy^n-virong de
Dong-cung c lai giirGia-dinh> deHilbuy-sirracuruDien-khaDh,
Trong k\ii hai b^n ctbn dang ch6ng giu- nhau a dit Di6n-
kfai&jih, thi Of Phu-xuaa cac quan dai-than nhi TAy-acm gi£t
hai Ian nhau» gay th^nh m6i loan.
Nguyen ti> khi vua Quang-trung mat rJ5i, vua Canh-lhinh
l^n ngflij nhu-ng quyeo vS ca Tbai-air Btii d^c Tuyiftn, cac quan
CO nhi^u ngircri o^p-gi^, Nam St-m5o (1795) Biii dacTuy^n
sai Kg& van Sff vit BSc-ha thay cho Vu vfin DQng. Van Dung
ve Phu-xijfln, di d£a tram Hoing-giang (*5) gCip quaa Ifung-
thirl^ah 14 TrSn v3n Ky f^ X*t. phai toi diy ra or day, Van
Ky nhfln dang c5ni-tiic Biii diic Tuy^n, bftn xui VQ vSn Dung
rSng: «TbAi-sir ngfli Irtim ca nhan-than, cho ai s6ng du-trc
(6) Co i\<r\ Chep Jl iT^tn Hin-iuyen,
lighunng.
156 — Vlfir-NAM SLr-LU"0*G
s6ng, b^t ai di^l phai chSt; nSu ma kh6ng s^m trir di, ih\
roi CO chuyen b3l !gri cho nha nirorc. Ong niin lieu sdri di».
Vii vSn Diing icira nay v^n lin trang VSn Ky» nay Ihuy
ii6i nhtt %ay, beii nghe Itri ny, vfe miru v6i Pham cong Hang
vk Nguyen van Hu^n, lira il^n ddm dera quan viiy nha But dac
Tuyfin bat bo nguc, rSi sai Nguyen van HuSn vao Qiii-nhon
bat con Dac Tuy&n 1^ Bx"ii dac Tru ^ ^ i^, va cho ngircri
dira, tbir r^ BSc-ha truyen cho quan TiSl-chfi U Nguyen quang
Thfty f^ jt -^ (em Nguyen quang Toan) b^t giai Ngo van So
ve Phii-xuan.
npn Vu van Dung bfen dSl chuyen ra vu cho nhirng
ngti-d*] Sy !Am phan, dem dim xu6ng song gi^l di. Vua Canb-
fhinb khfing sao ngan giu diroc, chi gat ntrcrc mSt khoc thani
ni^ th5i.
Luc bay gi£r Tran quang Di^u dang v^y thaiih Di^n-
kJianh, nghe tin 5y, that kinh» noi v6i cAc tu-6ng rSng : wChua-
thu-ong kbong phai la ngircn cVrng-coi, dj cho doi Ihiln gitit
Mn nhau, Nfu Irong ma khong yd*n, thi ngo&i danh ngirbn la
th£ nao du-crcVw.
Quang Di^H b6n giai vay rut quan \-'4. Khi v^ dt^n Qui-
nho-n^ Nguyen van Hu^n dSn ta t(ii tru-ffc. Trau quang Dicii
khong hoi dSn, ibi din quao ve d^n liing An-CLtu dong ben
bcr sdng me nam-
Vu vSn Dung cimg v6i n6i Uau Tij K cung dem qu^n
ban-bO ra dong or m£ b^c hir s6ng, y m^nh vua la cir obau
v^i Tran quang Di^U-
Vua Canh-lhmh sgr-hai sai quan ra khuy^n-giai ca hai
b^n, TrSn quang Di^ii mcri dem c&c tu-^ag vAo chSu, rSicimg
vW boia Vu v5n Dung giang hda.
Tir d6 Tran quang Di^u f^L st ^<l lam lhi€u-ph6, Nguyen
van Huan lam (hi£u-bao, Vu van Dung ^ :X. ^ lam dai-
tu'-dS. Ngjyen v&n Danh ft, 5L & (hay Ik Nguyen van Tu-
N^ X 4J) l^m dai-lu-ma, ggi Ji ta tnj dai-than. NhungchSng
dircrc bao ISu c6 ngirtfi giem-pha, Tran quang Di^u bi thu
h£t ca binh-quy^n, chi dime gifr chtrc tai tri^u m^ lh6i Th^-
WW. song hi
NCUVI^N-VU-OfMG NHJ(T-TH6N(i Ni;<5rC NAM — 157
i
luc Tfiy-9cm \ix dSy v€ sftu mSi ng&y m(>t kirn : lr*n viia
Ihl c6ii nho-dai, khOng c6 du uy-quySn d& sai-khi^n c4c quan,
duifi lu-6fng-la thl vl 16ng ghen-ghet r<5i cii- inn each mi gift
hai lin nhau, Boi v^y clio uSn <1Sn khi quAn Ngu3'^a-v(rofng
or Nam t& (lanh^ cbUng phai m£t l>ao ahiAti c6ag - phu mk
Up n^n c6ng Ifrn vfty.
9. NGUV£N-VUaNG BANH QUJ-NHON LAN THU HAJ.
Tfr khi qu&n cua Tran quaog Dieu giai v4y Oien - kh^fa
v6 Phti-iufin rSi, Nguyen-vuorag cuDg rtil quAn vig Gia-diah
strA-SQan vi^c qufin - lu-cmg, vi sai ngir6-i di do - Iham moi
nai d£ chidu-m^ Dgir^ri v^ dknh Tliy-si7a.
B?n n5ni dinh- ti ( 1797 ) Nguyen- vu-trng d^ TOn-that
Hfli or lai giir Gia-diQh» rfii ci'ing B6ag'Cung Canh Jem bioh-
Ibuy^n ra daub Qui-nhcm. Lai aai Nguyeo van Tb&nh vA
Vo Tioh ra <3Anli Phu-y4n.
Qu4n Ihuy cua Nguyen- vucng ra d^n Qui-nhrra, Ihfiy
^Tfty-scrn da ph6ng bi, li^u dooh khAng do durorc, Ngnytn-
vircrng b^n ra danh QuuDg-nam. Biroc vai Lbuny qutkn-Qbu
!khAug du, lai ph«:dem quSii. v6 Gia-dinh, sai Nguyen vfln
Thfinh ft. X ^ v4 B$ng tran Thuomg *f fifc ^ t' lai gifr
thiioh Dien-kbaoh.
10. NGUyfiN'VUCfNG BANH QUl-NHDN LAN THLF BA.
Nguyen - vircrng v& Gia-dinh rdi, m<>t mat sai Nguyen vSo
Tbuy PL X 3^ sangTifim-la xio viri qu5c - vucrag nu^ iy
dem qu&u di diro-og Van - lircmg, ho|c sang danh Thu^^i-
h6a, bo3c sang ddnb Ngb^^an, d@ ch^^n durfrDg qu&n & B&c-
hk v&o. M(>t m^i sai quan binh-bO tbam-tri U Ngd ah&ni
Ttnh ^ ^ -^ sang sir uhh Thanh, d@ do-th&m moi vi^c.
NSm m^u-ngo ( 1798)Ti6u-Eri^H l^ Nguyen Bao cSm-
tijc vua Canb-tbinh \k Nguyen quang Toan chimin giir miSt
dJil Qui-nhcm, bfen didb. bo v6 bSng Nguyen - Irieu. Vua
Canb-thinh bi^t muru Sy, sai tirirog vao b&t Nguyen Bao
dua ve dim xuSnfi s^ag giSt di.
ghuong U
lis— vier-NAM SiLT-LL'-CrC
Liii CO ngirM noi giem raug vice Tieu-trieu lani plian Ig
tai quan trSn thu Lc Trung, Vua Cang-thinh Iri^u Ui Trung
vS Phu-xu&n» sai v6-sT but cliem dt. Dircrc it \iiu quan tliiSu-
ph6 Nguyen v^n Huan cung bi gieL Tir do tiroQg-sT Tiiy-3(rn
ai cuag uaa l6ng, c6 nhieu n^ircri bo theo vS Nguyen-virorng.
BSy gicr CO ngircri con rS I^ Ti'uny la Lfi Cliai ^ "jj von
la Qgircri danh triin gioi co tiSng, quan lam tlen chu-c dai-
dfi-d^c ; d^n khi thay viia Tiiy-sorn hay nghi-ky ma gi^l hai
CQc cong-than nhir v^y, bt-n bo trun sang bang nlia Nguyen.
Nguyen-virong trpng dung cho I^in chirc tud-ng-quan,
Nguyen -viTfrng IhSy thS Tay - atrn da suy-nhu-ac, dSn
thang ba nam ky-vi (1799) ben cir dai binh ra i!anh Quj-
nhrrn. 9€n tliang tif Ihuy-quan cua Nguyen- vu-ffng vao cu-a
Thj-nai, roi Nguven-virofng sai quan hau-qu:"m V6 Tinh. hCtu-
quan Nguyen haynh Birc dem qu:'iQ len bp ddng w Truc-khe
tt -JE- Xgay luc bSy giv quan Khiint-sai tien-quao chu-orisg-cu"
Nguyen v&a Thanh dem bC» biuh ra danh lliy Phu-ycn, rot
lien quan Icn litp irng cho loan quan Y6-Tinh.
DSn thang nam, Ihi quan cua Nguyen-vu-orng den vay
th^rth Qui-nhffn. O Phu-xuan sai Iran quang Dieu va Vu
van Dung dem binh vao ci'ru. Nhu-og raa vfto den Quang-
nghTa gap quan cua Xguyen van Thanh gii> o Thacb-tim ^
^, cho nen khong cii-u duo-c Qus-nhfffl.
Su" chep rang khi dao quan cua Vu vSn Dung vao den
Chung-xa i^ ■'g-, doiig lai o' dSy, den dtm c6 con nai b tiong
rirng chay ra, c6 ngtrtri tr6ng thay kdu lo kn rSng ; Coi\ nai /
Qufkn Tiiy-ao'n nghe lam la quan Bbn(j~nai ! Mai nguoi lu6ng
cu6ng ho chay. Cac (juin dOi Ta>-scm liromg la qimn nhii
Ngi^yen da d£n vuy dnnh^ deu vo* tan ca. Quiin nh^ Nguyen
Ihira lh€ danh duoi, thanh ra qufin Tity-san thua to.
Qiian frao-thu Qui-nhan la Lfi vfin Thanh 4^ 3(L ffr kliong
lh3\' vi^n hinh den, ma Itrong-thirc cr Irong thanh Ihi bet
ca, ben qiing cikc lu-^^ng mO' ctra ra bang. Nguj'en-vito'ug dem
qiinn vio thanh roi dhi ten Qui-nhon goi la Binh-dinh.
' E^'tr — ^
www.Bt]rgHi
NCUvlN.VraNG NIIAT-THt^Nf. NLr*>C NAM - lifl
Vua Trty-Sffn diro-c tin Qiii-nhun tliiil (hu, liSn cu- dai
binh vSo d6no cr Tri-khuc ^ a ( ihurtc QuanR-nglua ) Jr iJiV
chc lir^ng tien binh danh quAn nhil Neuyen. Nhiriifi vi pluii
dO trai miia gi6, thiiy-chi^n khring tiAn^ cho n()n c4c quan il6u
can xin nit qucin vfe. Vua Canh-thinh b6n sai Nguyen vSn Gi&p
ft, it f 6 lai giij Tri-khiic, sai Tran quang Di?» v4 VS
vfin Diing gitf Quaing-nam.
Nguyen-^iicrny cung dem quin ve Gia-djnit, dS Vo Ttnh
^ ^i vi NgdT6ngChu * /¥. ^ ^ )ai fiiir (hAnh I»nh-dinh.
Nam Sy ( 1799) dug TtA-da-I6c -5" > i* di ICing chiab. mat ct
cCra Thj-nai. Nguyen - vircrng dem ve Uku l&ni^ (V Gift-dinh,
lang phoog lam Thai-tir t[i61-ph6 Hl-nhit qi4n-cdng -k^ i- i^
i* iS ^ «P V.
11. QUANTAV-SaN VAV THANH BlNH-BrNll . Khi
qu^n nhi Nguyin ra vAy d6nh thanh Qui-nhan, vua Ti\y-strn
sai Traa quang Di^u vS Vii vfln DQng dem biuh viio ciru,
Tihirng vi quiin cua Van Dunn kli6ng danh m;i Ian, d^n nAi
bai binh. Viec iiy la lyi Van Dung, nlitriig iiliu-co (Juaa^ Dieu
giSu di, cho nSn kh<lng ai biSt. Van Diln;^ cum orn ay, cho
n6n nrdi k^^t nglua sinh tij viri Quang Di$u,
Bay gicr 6" Phii-xuAn c6 nhi^u ngtrfti glicl Quang Di^u,
nhao-dip Sly ma d& Lpi 'Cbo Quang Di$u, bC'ii tau vim xin sai
ngiFcri difa m^t thu ra cbo Vu vSn Dungd^ gidl Quang Di^u.
Vii vaD DiJng tiSp duroc Ihir Sy dua cho Triin quang Di^u
lem, TrSn quaog Dieu sw-hai^ lap tire dem qufln v^ Phu-
xu&D, dAcig a in^ nam aOng Hircrng-giang, nbi. r^ng ve bal
nhirng ngu-iri loan than. Vua Tfiy-sorn sai ngu't'i ra giaag UOa.
Khdng al dam di, sau phai bat m^y ngu-ai agp cbo Quang Di^u.
Quang Dkeu mol vko chSu. Vua Canh-tliinh cung [\jn Ifiri
giang-dui khuyen phai h^t stic giiitp-do- nh^ nu^rc.
Quang Dieu khoc layrbi xin ciing Vfin DQng dem Ihiiy-
bO quftu vao lay lai thaah Qut-ahan.
B^n Ih^ng gi^ng nam canh-than (1800), quftn cua Tran
quang Dieu va Vu van Dung tiSn dSn gan thanh Qui-nhtrn
Vo Tinh giir viingj ktidng ra d^nh. Quang Dieu saj dap liiy
chung quanh Ihunh va chia quan ra vdy h6a mlLL V&a DQng
1W— VJ^-NAM S&.LIPQ'C
thi dem hai chi^c tiiu lorn v^ horn 100 chifn-thuyln ra d6iiy
giur cira Thi-nai^ xay don va il^t sung dai-h6c ct hat bdn cira
b6, dS plidng ngu thuy quan cua nh^ Nguyen.
Ngiiyen-vu-ffng dirorc hn quftnTSy-son ra vay IhAnh Blnh-
dinh, li^n cfr dat binh ra cijii vi^n, sai Nguyfin van Thinh
dem L* ChSt, Nguyen dinh Bac, TrirongliSn Bao, chia ra Jam
ba d^o ra danh \^y d&n HOi-an o- Phii-yfin, roi k^o ra danh or
Tbi-da :** Tf (IhuOc Binh-dinh). Nguyen-vu-wng dem Ihiiy-
binh ra dgn Qui-nhtrn dong (huy^n ff Qgoai ciJraThi-nai. B3y
gift- quSn bO cua Ngyycn van Th^nh vi quAn thuy cua Nguyen-
vu-trngkhflng Ihdngdircrc \in iihau, cho nin sir ciru-vibn kbOng
c6 c6ng-hi^u gi ca.
Bgn lh6ng gifing nam tSn-d^u ( 1801 ), Nguycti-vtromg sai
Nguyen vin TmcrDg f^ it ?lt. T6rtg phiic Lucrng ^ ^^ M ^'ern
qu^n li€n-daa dSn danli don thiiy cua Tiiy-saii, vk sai J.i van
Duyfit #. iL ^!l, Vu di Nguy ^ ^ ^ dem thuy qii^Q vi*o dinh
cira Thi-nai. Vu di Xgviy trung dan ch^t, c6n L^ \5n Duyet ra
siicxdng d^l, d6l dirg-cca t&u va thuySn cua Tay-scrn.
Tiifirng TiV-strn ]h Vu van Dung phai bo ciia Thi-nai dem
bu»h v^ hg-p vtti Tranquang Di6a d^ ph6ng giir moi tioi.
Ngtiyen-vu-ffng lay dirgrcciVa Thi-nai roi, elm ngurfiri dua
fin v6 Gia-dinli bao cho tirib'ng-sT c^c no-i dSii biSt.
N^m ay B6ng-cung Canli I6n Jaii, mSt 6^ Gia-dinh, tho
Auac 22tu5i, Duo-c m*t thatig hoang-tij thu hai t^n la Hi t^,
ciing mSl w Dien-khfinh. demve tang cr Gia-dinh.
12. NGUYfiN-VU-aNG THU-PHUG PHC-XUAN . Nguyen-
viro-ng danh durcrc trao thuy o Thi-nai rSi. bfen sai Nguyen
vSa Tru-ffug dem Thuy-^qu^n ra danh Quang-nain, Quango
nghia, va !ai th^y qu^n Tay-scru vay th&nh Qui-nhofn nn>t
each CELu-m^t lam» dinh pha kh6ng dirac. Vu-orny cho ngirai
len v4o Uianh bao V6 Tlnh v& NgO t6ng Chu bo th&nh m^
ra. Nhirng V6 Tinh phuc thu- lai rang : qu^n tinh binh ciia
T&y-scm a ca Qui-ahom^ v^y xin dirng lo vi^c giai viky vOi,
hay nftn kip ra danh ISy Phu-xuiln thl hori.
NGUYEN -VUOTNG NIIAT-TKONr. NVOC NAAf - ifii
Nguyen-vircrng b&n d^ Nguvcn van Th^nh a [ui rhuiig
giir vai TiJic quang Di^u ^'A Vu van iJiinii, iSi deni tlai quau
ra danti Phu-xuAn.
BSy gi6 nh6 Tay-suii tfliig bfli-rSi I4m : Qf Ngh^-an ihl i;6
ttrdng nha Nguyen la Nguyen van Thyy R, X Ji^ ^ti Luu pliiic
Tirfi^ng ifl tt tf dem quan Van - (wcmg sanK dinli pha ; a
Thanh-hoBi thl c6 phi^n-thiin Ih JIA c<inji Thii ff J5 jf. kficri
binhgiup nha Nj.niyen; & Hirng-hoa llii co th^-ti 1^ Phan ha
Phung :4 itj j^ nSi l^n quiSy-nhieiu Cfiin ctic trjfn Of Bac-ltu
thl rfii vi nh&ng viec lOng-giao; cac dcio-tru-omg v& dao <IC
dao Thifin-chiia cung iioi I6ii, c6 y giiip nha N^juyen ; diln-tlnh
Lhi bi quan qu^D nhung-ljim h^-bi'Spv ai ai cung c6 lon^ oan
gi^n U Phu-xuan, vua thi h^o, cac quan tlai-llian thl cij- {^heii-
gh6t nhau r^i tini k& gi^t-liai Ian nhaU;, viec chinh-h'i khdng
sira-saug gi ca. Dai v&y nliftn-dftn dSu mong moi chua Nguyen,
cho ndti c6 Cilu hat rSngr «Lay Ircri cJio chong gio nuni, d@
cho chiia Nguyen giong bu^m thSng rao.
Nguyea-viruflg Ihay 16ng ngu6a <la kh6n^ theo Tay-aofn
oS-ai b^n dem binh ra danh Ph^-xu4n, d6'n tbang nam ( 1801 ),
thuy-su- vao cura Tif-dLing. Tu^ong T4y-scrn Ja ph6~ina Nguyen
vSn Tri fl. X. fS dem quan ra lip don giir ir uiii Qui -aim.
Ti^n-qudn nhk Nguyen danh kh6ng dirae. Nguyen- vir<yng sai
Ld vkn. Duyel v^ lA Chat dem thuy binh ra dAob Up Ii$u.
Nguyen vfin Tri bo don mi chay. Qu6n Nguyen-vircrng vao
cura Nguycn-bai (cira Thu^n-an) roi k^o Itn danh llianh Phii-
xutLn. Vua T^y-so-n phai ngir gia dem qu4n ra chSng giir, hai
bfin dfinh nhau dSn giira Iru-a^ thi quan Tay-aan vtr tan. QuAn
Ngiiyen-virorng liSn l^n duoi danh> Ihu-phuc dirgrc dd-Uiknh.
BSy gi6 la ng&y m6ng 3 thang 5 nam t^n-d^u ( 1801 ).
Nguyen-vu-frng vSo thitnh Phvi-7:uATi treo biSu y^n dAn, rSi
sai L^ Chfft dem bO binh duoi dimh qudn Tiiy-scrn, sal Nguyin
y&u Tnrffng dem thiiy binh ra chgn cr Linh-giang» d§ danh
qudn Tfiy-scTQ chay ra Bat^. Lai sai Phani v&n Nh^ ra gikr
cu-a Nguyen-hai, sai Luu phuc Tu-crng dem qu&n di dtiArng
wa— vi^NAM s£r-n?pfc
Cam-l^ sang Vftn-tirofog fruySn bao c&c Mu^ng giir dirtrng
ygu-l^kh6ng otioquanTfiy-sorn chay Ufin sang.
13. VO^TfNH Ttr Tlf?T. TrJin quang Di^ii vS Vu vSn
Dung<3angv4yd&nh thinh Qui-nhorn, dtrcrc lin Phu-xu&n th5l
Ihu, lien aai. lu-trag dem qu&n ra ciju, nhirng ra deu Quang-
nam, gip qu4n cua Lfi vfin Duyfit kAo vbo d4nh chflin dir^ng,
Qufto TSy-sOTi phai Itii tr& lai. Tir d6 TrSn quang Di^u ugky
dim hSl sire dflc quin dfioh thinh. QuAn Nguyen-virmig o
trong thSnh hSi ca lircnig-lhvrc, khOag lh6 chSng gi& dircrc
n5a, quan trSm-thu \& Vo Tinh jk, 0l b^n vi^l thir a&i ngirM
dua ra cho Tran quang Di^u u6i rSng: nPhAn-sir tfl lim chu
tafrng, thi dAaH lifeu ch^t Sf dir6i c&. COn cat! tirirng-sl khOng
t6 I6i gi, khdng n£n gi^t hai».
Boan r^ sai ngiriri ISy rcrm co chal or dir^i lau R^t-giac.
d& Uiu6c Sling vSo tir d6l mi ch^L Quan lii6p-lrSn lA Ngo
tOng Chu ^ PL fSl cung u6ng lhu6c Upc tir-tir.
Tran quang Di6u vao llianh Qui-nhom tha cho ca bpn
tirirng-sT va sai \km It Ii*m tang Vo Tinh v^ Ngfi i6ng C.Im,
rBi sai da.i-dd-d<Sc Trtrffng phiic Phircrng ?Jt t^ fl, vA tir-kh^u
Dinh, dem binh di dutlrng thircmg dao ra d^nh Phii-sufiii. Bi
dirp-c nira dntrng thi qu^n hSi lirtrng. Truong phVic Phircmg v6
h^Dg nhk NguycD, cf>n (ir-khltu Binh Lhl d&nh thua chay v4o
chSt cr trong Mir6rng. Tran quang Di^u lai aai L6 vSn Diem
vko danh Phil-y^n, cQng khOng diro'C.
Bay ^6- TrSn quang Di^u iuy da iSy dirfrc th^nh Qui-nhom,
nhirng mpt ni$E lhl c6qj4n ciia ht vSn Duy^t vk LC ChSt &
Quang-uani, Quang - ngh7a danh vS.o, m^t noqit th\ quan cua
KguySn vfin Thflnh o cu-a Thi-n?i danh Ua> c6n o plija nam
lai'cA quflti cua T6ng viSt Phuc va Nguyen v5n Tinh cr Phil-
yfin danh ra. Ba mgt thu dich, quSn Tfly-scrn phai h&t aire
Cbdng gi&, d5 chd' quan i' Bac-h^ vSo ciju-vi^n.
n, TRAN TRAN- NJNH. Tir khi thSt-fhu Phu-xuiin,
Tua Cnnh-lhinh ngiy dem kip ra Bac-ha, d&i nifin - hieu Id
Bao-hirng ^ ^ vA (ruyfen hith di cdc trfin d^ lay vi^n binh,
www.songhu
NGUYEN . VUaXG NHAT THc5xr. NCAc NAM - 163
roi sai em \h Nguyen quanjj Thuy R. ^ ^ dem binh- mii
vio giir Ngh^-an. B^n fhany lU vua Ttiy-so-n ili-in quiln 4
trSn b \xr Bhc vft f|ui\n Thanh-hua, Ngh^-an, ca Ihav (tirrrc
non 3 van ngixii, aang s6ng Linb-j'iang. Lai sai iirfirrif* dem
ho-n 100 chiic chiSn-thuy^n vflo giir ci>a Nh^t-I^. BSy gi& c6
vcr TrSn quang Di6u ]£i Bui thi Xu4n l^t rt. J. cOng clem 5.000
thu-fa^ <]i t6ng chinh.
Quan ChiroTBg- trung-qu4n Blnh-tfly dai - tirArng-qu^n
Nguyen vfin TriiOfng pt ^ ^, ciing v6rt TSng phtic Lirffag
^ ^ ^, Biing IrSn Thirfirng 1^ ^t "I" gi& «■ Linh-giaog, lh£y
qu4n Tay-sffii IhS msiah phai lui vS giir 6(3ng-h6i, Nguy^n-
virang dirac (in ay, U3n thSn chinh dem d^i binh ra ti^p u'ng,
sai Pham v3n Nhfin vk B|^ng (ran Thlrfirng dem qu&o ra giw
mM b<>, sai Nguyin vSa Truing ra gtu mELt b&.
Th4ng gi^ng nam nhflm-luSt ( 1802), vua TSy-sorn sai
Nguyen quang Thdy ti£n quan Ifin dAnh luy TrSn-niiih ; danh
mSi klidng dB. Vua Tfty-acn. da loan nil qui\n ve, nhirng BCii
thi \iiAn khdiig chiu, xin cho ra d6c quAti d^ah Ir^n. Banh
tir si^ng s6in d^tt chiSu tSi. chira b£a nlto dtrcrc thua. B6ng c6
tin ring tliuy-qu^n cua TAy-sorn or cira Nh^t-l^ (cira BSng-
hin) da bi Nguyin vfin Trirong phd tan ca* Qu3n Tay-scn
khi€p-sor bo chay, tir6ag Ih. Nguyin van Ki&a % X (ifr- vg
hding nhA Nguyen.
VuaT£ly-san dem t&n qxiitn ch^y ve Bac, dll Nguyin vfia
Th^n pt it dt o lai giu" Ngh6-0E.
Nguyen- virtrng phfi durtrc qudn Tay-aca ff thinb TrSn
ninh roi dem qudn vS Phiii-xui^Ln. d^ trung-qu^n l^fguyen vfin
TruroTDg giu- Bong-h6i. d6 T3ng phiic Ltrorng vji Bfing trSn
Thii^ng giir Lmh-gtang.
TrSn quang Di^u vii Vfl vfin Dtlng a Qui-nho-a dtrgc tin
qufln Tay-sorn thua cr TrSa^ninb^ li^u ch6ng khdng nSi, hfen
d^n tiidag3 nam nh4m-tuSt (1802) bu thhab. Qui-nhcrn, dem
binh tirorng di dirdrag thwcrng dao qua Ai-Iao ra Ngh^-an, dS
hOi vM vua Tiy-scfn ma lo aur chdng giir.
164 — vi£t-nam sfr-LU-o-c ■
15. NGUVfiN-VUCyNG L^N NGOI TON. Nftuyen^vu-tyng
lir khi khwi binh 6- Gia-dinh tuy da xirng vircmg, ahiriig vin
Iheo cac chiia dorj tru-d^c khdag d$t ni^n-hi^u. Bfn nay khdi-
phuc dtrgc Phii-xiiftTi. thanli-th^ Itmg-lay, b^c phi dai quan
CUB T£ty-san, nam lay lai th^nh Qui-nho-n; dfit An-nam bay
gifr tis sdng Linh-giang v^o d^a Gia-dinh lai thuOc vfe oha
Nguyen nhir trirac. Cac quan th3o-thii0c ddu xin Nguyen-
Vircrng dai riidD-hi^u v4 16n ag6i t6n,
Th&ng 5 nam rh3m-luSt (1802) ngii Up d4n tg cAo trflri
&&U r5i thi^t triSu dS c^c qiiati ch^u niuog, v^ d$t ni^Q-hi^u
Ih Gia-long nguyfin ni^n ^ ft jL ^'
16. QUAN NAM RA LAY B^C-HA. Nguy^a- Yirorog da
"Ifin og6i lam vua roi, sai Trinh ho^i Bi>c Jp flL j^ vA Ng6
lihkn TTnh JL f^ -g^ dem cac d& phSm-v^t va nhLTD!* lEn-afich
cua aha Tbaoh phoDg cho T4y-sora sang n^p Thach-lri^u va
xia pHoQg. Ng&i lai djah Dgy gia di danh B^c^ha,' bha sai
Nguyen van Trirorng Itnh tbuy-blnh, lA vfin Duy6t vS lA
ChSt Hnh bO biDh, hai ni$t thuy-bO ciing liSn.
Thaag6, thi qu^nbOsaag sdng Linh-giang li^n I^n d6ng6-
H^-trung, quSn tbuy vko cira H(>i-thdng rSi l^n danb ph4 cetc
dSn luyciia Tfiy-swn^ Quan trfCn-thu Ngh^-an 14 Nguyen v&n
Than bo tb^nh chay ra giir d(5n Tien-l^' o Dien-chSu.
BSy gicr Tran quang Di$u di dirorng Ai-lao ra dSn ch4u Qui-
hop^ sudng huyea HircrDg-acm thSy qudn nha Nguyen da l£y
dir^ Nghe-an rui, ben ciing vcri Biii thi XuAn v^ huy^n
Thanh-chiromg, hao nhi^u qu&ii-s7 deu boca, dirac mSy h6m
hai vvr ch&ng ciing' hi bSt. C6n VQ van Diing chay ra dSn
NAng-cdng cung bi djiia bat dxiac dem ni^p.
Qu^Q Nguyen -Irieu k^o Ir&n ra iSy Thanh-h6a, di d^n
dau quanTay-scrnchira diah dltaa, chi trong m$t thang da
radSn Tbang-long.
Vua Tay-sCTQ thSy Ih6 mitih kh6ng chfiug giir dtrcrc n&a,
bfen cung vfri era la Nguyen quang Tbuy fit t ^. Nguyen
quang Thi^u ft. *L .iS, va may ngurM bS tdi la boa d6^d6c Tu
^ v^ Nguyen van Tir f;t X ^ sang s6ng Nhi-ha chay vfe
NGUV^N- VOCrNG HiIAT-TK(5NG tiltdC NAM — IM
phia bac, obtrng I^d d^n dia-hat Phu-o^g-nhtfa. bi dAn o tlJty
batdirgrc. Nguyen quang Thiiy ttr IiV, dO-dflc Tii vft vtr cuag
lu vin. C6n vua I6i ahk Tfly-son mSy ngirtri d&u bi dong cui
dem vfe nOp ff ThSng-long.
Nhi Tfiy-aon khoi dSu tit nSm in4u-tuSt ( 177S). Nguyfin
Nhac xufng d£ cr Qui-nhon. dfo nfim nhAm-tufit (1802), tii
Ihay du-crc 24 nSm. Nhirng Nguyen. Nhac chi lam vua lir dal
QuaDg-oam^ Quang-nghia trff v^o ma th6i, cdn tir Pbii-xu4n
tf& ra, till thuOc v§ nh& L&. B^n nfim noAu-th^n ( 1788). vua
Qnang-lrung xirng d^-bieu. roi ra danb giic Thanh. SSy lai <iit
Blc-h^, au-a-d&i vi^c chJnh-tri. Tii d6 nu-6rc Nam mfiri IhtiOc
ve nhii Nguyen T4v-san.
Vay k^ tir nSm m^u-Lhan ( 17SS) den Tii5m nh^m-tuAt
( 1602 ) Ihl nhk T&y-scra cbt !&m vua dircrc c6 14 n^m ma tli6i.
Trong bSy nhifiu uSm phai dioh nam dpp bSc lufln,
khdDg raSy Idc aghi vi^c chi^D -trajnh, cho n^n iih^ Tay-scra
khOng sija-3ang durorc vific gl. Va aau khi vua Quang-Erung
mat rbi. vua Ihi hen, quao Ibi nhung, chinb-lri bo nal, long
ngirfri oan-gi^n. ai cCag mong-moi du-grc Ihcri Ihmh-tri dS ydo
nghi^p m^lam ao. Bori v^ty cho n^n khi vua ThS-tfi Cao-hoiag
nhft Nguyen cat quftn ra B^c, long ngircni theo phuc» chi mOt
thang trfti mk blnh dircrc dl(t Bac-hA, dem giang-san v^ ni<>t
in5i, nam bic mOt nb^. lam cho nu;<!rc ta th&nb m^t auoc Id^n
a phiTong nam Vay.
NHK NGUYEN
(1802 — 1945)
CHU-ONG I
^icn-hUu : Gia-loJig Jt fi-
3. Vi^c trfeu.chinh
3. Binh.shi'
4. Viic idi.chotnk
5. Cong.va
G. Phdp'lu'st
7. Vi^c hQc^hdnh
S. Vi^c giuQ'lbi^p ooti nuac Tau
9. VV#c giao-ihifp uai nirac Chdn-iqp wd na^ TUtJi'la
to. Vi$c giaa-thiip vai rta&c Hbng-mao
if. Vi^t: giao-fhi^p wri nir^&c Phdp-ian-Idg
13. ScT giil-hai cdng-lh&n
}3. Xet c6ng-ui4c cuo vaa T'Ag'-fS
TH1S-T6 XlfNG BE-m$U, Th?-t6 khwi binh ch6ng
ohau v6i T^y-aoTQ a datGia-dinh lit nam ru^u - lu3l ( 1778 ) ,
k§ vira 34 n^m, miri dirt dvcoG nha Tiy-SiTii, ihu-ph^c dugc
giang-scra cii cua chi^a Nguyen khi xma vk hop ca nam b^c l^i
Ijioi mfyt mQi. Khi vi$c daah-dep xong roi, ag4i liimg d^-hi^u,
d§t qu6c-hi^u ta Vl^t-nam it ^, dong Kinh-dA & Phii-xuftD
If ^. tuc U thinh HuS bAy gidr.
— 169"
w songhuong.vn
170 — VlfiT - NAM St>- hVQC
Khi vua Th€-t6lSy dirordat BSc-ha rBi, ngiiixutSng chi Iha
cho din mfit VII thug, va Ihiing-lhirong cho cAc tu-tlrng-si. Ngai
lai pbong tirdcchocou clmu nha lA, nU^ Trjnh, cSp choruOng
tlat va trvr giao-dicb cho dong-doi liai ho Ay dh giCr vi^c thd--
pliUDg tb-ti^D.
Boan r"di, tigkl doi fiac-hi la BSc-llifinh, d|it qua,n long-
tr^n ift ^, liieii Nguyen v&ii Thftoh f4, ^ iJl, 5* Qui-nhofn r;t
sung chirc ay. de coi moi viec. Lai djl ra tani-tao ^ If la \ho
H6, tao llinh, lao Hinh, sai Nstiyea van Rliidm f!L iLii., Ban^
trSn Thircrno 5^ f|. -i^ va Pliam van Dang 't X fr ra coi cac
tko ify. d& fiiiJp Nguyen von Tlunh.
Ben thang bay nam nhim-turil ( 1802 ), ThS-tS ve Kinh.
dem vua Wi nh& T^y-scm ve lam le liii^n-phu a den Thai-
miSu ji^ JS^ rSi dem ra ti^n pliap trirorig xij tri. Lai sni qiuil
ma vua Thai-di>c Nguyen Nhac v^ vja Thai-to Nguyen Hu^
Un, demvirt tMy di^ cdn Hau llikdem bo giam a Ironguguc l6u
Nhung bpn van-thiin nha Tdy-scrn nliir Njjo thi Nhiem
^ 1^ -f^r^ Phan huy fch fj- A? i ra hang, dem noc ra danh a
trirfirc VSji-mieu, roi llia cho ve, Lnic bi\y giir c6 Ngd thi Nhicni
vl Inroc CO Inem vai Bang Iran Thircrng, cho n^n dSn khi
d^inli ff Vfio-inifiu, Bfing tran Thu-ffng sai ngur^yi danh ch^(.
Vua Th^-todinh loi, Ihirang cong song r<3i, lo siia-sang
iDOi vi^c; lam den Can-chinh fe ;Jl ffi, dt Up tliirang trieu,
dSnThai-h6a -k. 4^^ de lap dai trieu ; lai sai quae dttn xay
th^nh Kinh-dO va ho^ng-lhSnh ciing cac thfinh-trl a ngoM
ckc doanh tr^n.
Tuy r^ng ngai da dgt ni&n-hieu, Itn ng6i tdn tir nam nh^m-
tugl ( 1S02 ), nhu-ng mh dSn nSm giap-tl ( IS04 ), tiJc IS Gia-long
tam-ni^n, vua nhdt Thanh mfri sal stj sang phong vircrng, v4
d5n aSm bfnb-dSn ( 1806 ), ng^i mfrt lim le xu-ng dg hi^u a den
Thai-h6a. Binh trifea-nghi, cir ngiy rUm \'h ngay mSng mC^t thiCt
dai-IriSu ; ng4y raBng 5. mbng 10, 20 va 25 Ihi thi^t li^u triSu.
Liic ng^i d^nh xong TAy-son^ thi chlnh-tri Irong nircrc dS
n&t, phang^luc huy-hoai, vi$c gi ciing caa sija-sang lai. Hoi
v^y or trong thi ngiii chinh-ddn phap-lu^t, v^ moi viec cai-tri
www. song hiJ[
NGUVhN . IH! 'IHi: 10 .- 171
ciiny ];i sira-snn^^ photig-liic, cffm <J:in-i;i.'m klt6i»;i rhu [I'iv
vit-c Ihan phAt n»!i bay la rirfni-clie fiii-iion^. iifThit'm Jij
quon-^oi khi'ing (tirofc sinh sir nliit'u dfin. tY nj^oai (hi nRii
lo sir gino^liit^ii vori mroc Tim, mrirc Tiijin. iiirLn* Cliiiii-lap,
khiPin cho niroc Vi^l-nniii Ii'u h.iv je^jlt Irnn^ nniKii ileii thrnr
y^n-tii.
2. Vl^C TRlT^.U^CHiMt . 6 lioiig rutifv. nlm vuq kh^ng
dht ugdi Iioiinf;-luUi, chi c6 nfjAi nnBi-i;;-|i!ii \h cac cung-t^n.
Snu khi vua m^t, Ihi tir-qiiau Un i\g6\, niui [6ii nic liiu liim
Hoang-lhiji-}iaiii.
Quan-lai Iroiig Tri^u Jai-kh&i [hcrv olii^-clo nh& L*.
nhttng lio chiic Tijam-timf^ \fl R5i lung lu-i- [.-t rhiVi' [f^lu-cxng
dixi Mia. Moi vi^c cJeu dn Lnc-biS cliii-lnrtrng Jtel cy. ^(6i brt
CO quan Tlmcrng-tltir fJj -J him dttu. qiian ta-IiLrn Iham-lri ^
ia, l^ jiiru tlu-lang f^ rp, cung cic (lni(ie vi^^n nhir la lany-
trung, \'ien-ii^oai-]anft, cliu-sirva jiut-cirii-iiliiini tlio-!ai v.v...
B'} Lpj i^ -fifi L':>i vice ihnyen ho qiinii viiii, ban liiui/iig
p]i?im ciip, khan-xfit coi^j-trant^, pliony Eiing tuac-am. thiio
nhfi-ny tcf cMeu Kile cio menh va iHin nhCriig so ca*- liAn^ qiian-
lai v.\...
Bo Hq /> 4^ coi vice dinh-diSn thjtf-in;i» tieii-liAC cbuyc]!
thOng, kho-lang chijra cli^f, h6a-v£it dut ru v.v...
B6 IJ it -^ coi vi^c Irieu-hgi, k!i6nh-ha, (S-lir, i<in phong^
ciing lii ciicli-lhu-c hon-hanh tUi-cu", linh bieii cho ngircri s6ng
iau, iiguiji CO Uel-nfiliia, phony thuy cho cac than iiliun v.v...
Bo Binh St ^^ coi vi^c Ihuy^n liSvuchi'rc, giang duyel
qu&n-Iinh^ sai-khiiSn quan rii tliij hoyc di danh dep» kt^n chon
binh dtnh, xe( ngircri c6 cong Tigiroi c6 tui v& viec biiih.
B6 Hinli If] 4f' coi viec hinh-danh phdp-Iuat, ira ngh"! ding
t&'u, dityet lai nhtrng toi nang an nga, xet ky hhifng td giam
ijgvc ciiin.
Pp Cong jL. -jji coi \iec lam cung-di^iv, dinh-thir, xfly
Ih^nh, dao hao, tu tao t^u-b^^ dat l^m ki^u-m^u, thitfi ihgr-
thuy^n^ mua vH-ll^u v.v...
www songnuong vn
172— vier-NAM s^-Lirp-c
Ngoailuc-bO laico B6-sat-vi$n ^ §L ftt ^5 gifr vice can-
giAn vua, v^ d^n-hach cac quaa. Cap su trung I*- "f •t' cac
khoa v& giam-sfil-nfiir-aU' Jt ^ ^*P A- cdc d^o. d^u th<>ng-lhuftc
ve vi6n gy. Trong vi6n c6 ta huru dO-ngy-sii va ta Imu ph6
dd-ngu-Air dklrng d&u.
Bay gicr vuaTIi^-io lai d$t ra Tao-chinli f it d6 coi vi^c
v^n-lai ciing U thug-mA Uu-bfi. Cd quan Tao-chinh-aic f i.
^ vA Taoph6-5ir It Aj ft 1^™ <^^"-
Cac dia-phirang Itii liic b^y gia tir Datn cbi b&c chia ra
lfim23tran vaddoanli. Tir Thanh-h6a ngoai ( tijrc li Ninh-
binh bSy gifi^ ) trw ra, |roi ]h Rac-lhinh jt l*..th6nfic^n Iran,
ctia ra iim 5 n6i tr3n ; Scrn-naiii-thirofng J^ ^j X, Scrn-nacri'h^
Ji ifc "f* Strn-tay Oj v5, Kinh-bac ■? jt, v& Hai-diro'og :^ ft ;
6 ngO£(i IrSn: Tuy^n-quang ^ ^, Hirng~h6a ^ ^U Cao-b^ng
A -f-, Lang-sffn 1? 0^, ThAi-rtguyfin j^ ^.^ Quang-ydn Jf 4c-
T^ Blnh-thu0n tro" vao goi 1^ Gia-dinh thfinh J^ ^ ±*., thSng
ca 5 Iran: Phi6n-an ^ j& (dia-hal Gia-dinh). Bi^n-h6a jj <f»,
Vlnb-thanh ^ ffr ( ttrc lik VTith-loog v& An-^ang ), VTnh-tuorng
v& HS-tJfin >r it-
C6in a quang giira n-urfrc Ihl dalt Tlianh-h6a IrSn r#^ ^t tt-
(gi3in ca Thanh-hua n6i, Thanh-h6a ngOai )^ Ngli^-ati trSn
X * *> Quang-nghTa trSn # il ft, Rluh-dinh IrSn f- ;t ft,
Phii-y^D trant * ft, Binh-h6a IrSn ^ ^ «.( lire ]& KhAah-
h6a) vA Blnh-thu^n Irgn -f- j^ ^. BiSt Kinh-kJ- thSng h6a
doanh 1^ : Trirc-l^ Quang-dixc doanh 4 ill 'f^ ^ -^ ( ^^'^ ^^
Thira-thi^n bay gii^)* Qwang-(ri doanh^ Quaag-bhih doaab
-t ■T' •i^. Quang-nam doanh jf ifc ■^■.
u BSc-thftixh va Gia-dmh thdnh dSu d3( chuc toog-lrSn
Afc A> v^ ph6 tbng-trlin. d^ coi niot vific- 6" cAc trio Ihi d§t
quao Imi-tran Ifi ft hay l^quan tritn-thu f| "?, quan caUbavA
quan k^-luc d^coi vi$c cai-trl trong Ittu.
TrSn lai chia ra phu. huy^DvCh^u, d^l chirc tri-phu, tri-
huy^D, tri-chiii d^ coi vigc cai-tri.
Nh&ng trSn d Ngh$-an, Thanh-hoa vA 5 nOi trSn o Bic-
fhAnb, Ihl dimg nhirng quaa cttu-than nhi Le j^m quan cai-
w.songrnjon^.Vtt-
trL COn 6 ngoai-trim ce Bac-thanh, thi giao quyeti cai-tri cho
nhirng thfi-h^u so^-tai.
3. BINH-CHE. Khi vi:a Th^-tfi danh dirffc Tflv-s«n riii,
ngai ban Ihu-ang c3k) cac lirtn,g-sl. [^ng phunj! vfi Ihiii dtfri
Ihfr nh&ng ngircri (u- ir^a. COd iibfrng qu:>n-]inh j>i^-nua llii
cho v5 qut-quan. BSt ra ph^p i»iHn biah : 1^ diuh cai: (ran, Iit
Quang-binh v4o d^n Blnh-thu^n flil cii ba l^u (Jinh ken ISy
mpl l^n llnh: 1u Bii^n-hi>a tro- voothl ct'r 5 l^n dinh kCn ISy
m6* t6n linh ; tir HA-ljnh Jror ra dSii 5 aOi-tran cr Rac-thknk
Ihl cir 7 l^n dinh kfiu liJy m^l li^n bnh. Con 6 ngoai-lriln Ih
Tiiydn-quiing. Hirng-h6a, Cao-bJing, Lang-acrn, Thai-nyuy^n.
Quaftg-y^n^ lh\ cir 10 l^n dinh k6a Itfy m(>* tea linb.
O cho Kinh-lhflnh Ibi d^f ra Ihao-binh it jt » cfim binh
3^ ^. linh-binli # ji^ . Unti thun-binh m6i vt c6 500 ngu-iri
v6 c6 50 ngirdri tap qui^n nhac. O cac trao Ihl d^i ra llnh cc.
linh mi>. Imi d(tl bien-binh baQ-le, nghia la cic binh llnh chia
ra Jam 3 phi^n. 2 phi^n v& qiian, c6n niAi phiiin a tni Uau luan- ,
Iiru thay dSi cbo nhau.
Nh&ng biiih-khi thi dinxg gircm giao> ma-tftu. va tai c6
suDj; l^n bSng dbng gpi ia siing dai-Lac. siing nho goi la siing
thach^ccr dicu-thirorng^ nghia ih b^n Uii niB bilttg m.'iy d^ liiu. Cf
ch6 Kinh-tbanh l^p ra ba.sff xa tmo-ng d^ qu§n linh t^p bSn.
u ckc COR b£ dSu lam dBn d^t siing d? ph6ng gii vfl d£
xem-s^t nhirng tiiu-bg ngoaiH:iu6c di lai.
Niifrc Vjet-nam tfl c6 nhieu bS can pbai giir-gln, hoi v^y
vua Tbe-tri liru tdm v^ vi^c chlnh^d^n binh-thuy^o : liy Qgirfri
or glu hh v^ doanh Quang-diic v6 doanh QuHng-nam lam 6 v^
tbuy-qufla d6ng tai lunh-th&Dh, Ci^n a ckc hai-khaii, rn6i noi
c6 mbt ccr linh thuy coi giir. Nb& vua lai lam mdl thi> thuyln
lira ngo&i boc dong, d^ di lai tuan ph&ng or mien b^.
4. Vl^C TAJ-CHINH. Thue dinh, ihuS diSo d^u dinh lai
cfl. ThuS dien thi chia ra lam 3 hang: nh^t-dJiiig diln moi
m5u doDg ni^n n$p Uioc 20 thaag; Dhi-d^ng dien 15 th&ng;
tarn ding di^n 10 thing, COd Ibir ru<ing irniia dong oi^a phid
DQp 10 thdng.
174 — VIST - NAM St7 - hlKTC
Thu^dinh Ihi I^djnhrlu Nghe-an ra d^n npi nyoaiThanh-
hda, m5i sual dong ni^n pli:Vi chiu :
ThuS thnn. ........ 1 quan 2 litn
Mfin lien . , . . . 1 (icn
Cirac me 2 bal
5 ni^i Iran Blc-thanh va pliii Phiing- thi^n (X J. mSi sunt
dinh dong ni^o phai chiu :
ThuS than , , , I quan 2 tiea
MSn lien 1 li&n
Bi^u tifen (tap dich) • . . 6 lien
Ciffrc me 2 but
6 ngoai-trflnBSc^thSnh, in5f suSldinh dijngnifin phai chin :
ThuS IhAn 6tiCQ
MSn li^n 1 tien
Bieii tien 3 tit^n
Cii6c me 1 bat
Le giani thu^ . Thuf-le tuy dinh nhir vgy, nhirng nSm nao
6 d&u mSt mua, rthtr ta bl hoati'; triing, dai tiau hay Ea ntrac lut,
V. V. tbi nha nircrc chiSu llieo iir Ihi^t-hai nbieM it ma giam lliue
cho d3.li. Lua 10 phan itiiet-hai tori 4 phan thi khoan giain clio
hai phin lhu&'; Ihi^l-haii 5 phun [hi giam cho 3; Uiii^t-hai 6
phSn thi giam cho 4; Ihiet-hai 7 pliiin tbi giiim cho 5; thiet-
bai & ph^n thi giam cho 6; tbiel-hai 9 pliian thi giam tho 7;
thiet-hai hel ca thi giam ca. Ho^c nhk mrifc c6 lay d^n. dinh di
lim du-omg, dao s6ng, xay Ibanh v. v. tbi cung du-tfC giam UiuS.
Vu thu^. Nh& vua lai tixy iitng dia - phwo-ng mi dinh
vy thu*!, Tir Quang-bioh dSn Binh-thii^n cur moi nam nitit
vy thu IhuS, khm dau tir fhang 4 dfn thang 7 thi h^(. Tir
Kgh^-an ra den Thanb-hoa ngoai. ciing cac Iran 6- Bac-lhanli.
{1 ) Tire |3 pUu Hoai-dirc bay gicr.
www, Band huanQ,
Ni.l "il.A .'J III Mil' V
1. J
mfii nhnx Mm (hue U mi: nu'wi liu tlii Ivhui hr Ih/ni;; I it,'ii
lti;'iii[i Uii liC'l; iiiu:l cluiiij llii kluVi lir tli;ilU'. 10 iTl" n IIijul*
I I (hi ht-l.
I>inli I'O- \.^ liiiili ."> lumi inol \iin Uini su iliiili. iifiii-i l.m^*
lir chiVc-priv cho tU-n <iuini-tl;iii, ileu pJijii vnu sfi. K.'- lu IS lnAi
Ir^V lull, rv.t (iiTn hii mioh-:;, (.li-ii pli;ii kJiai vao nu.
BiV'n f><j. (lau tiing, liiHK' iiifiii^ iiiiKi. Im?ic' nn>iif; *lui^in,
horic iiii'ni^ liai nuia, lto;n; lu tial ]i:>iu; n;iij, liao iiIul'h man,
BUO. lluriin.-. laf. h>a-lar iai <hUl. ilOiii; lay ttV olli i>hai finia clui
ru raiij^. Moi lanj^ ^tliai li'ttii '5 qvivi^n sti, ci'r r< nhiii lan» nuSt liin
Ue v;iu bn duiifi liaii Uitiii, liti iiigl lian Iini Iai ho, t\C phontj
kh] xct iK'n ; I'ftii hai hrin {;ijin vp linli, liuli i!r mnl ln'm lirn
clii^ii, cnn nin[ hLin j^ino tra clan \a lini (liCi.
CrtVn Zj^m rwiny cOng-dten. Tir klii nhii l-<^ iiii5l ngoi, ihm
xS c() n(r\ ilil <li"i»i fonj^-ifitn (ioi ra tLr-Jii?ii, cti nui Ihi il^m lo
lian iJi, ]>m v:iv nan] Gia-lony tln'r lini (1S11!1) iiha \iia lap !r
t.am ikiij xii khijujr tlirm' niim hau coiLt'-Jiui (.intj^-llin, clii
Irir K'n; nSo xa-lhOn o6 cnnn-iUinj* (tieti ^\, Ihi moi cUriyi-
[ilicp I'ho ilien l'6. lian htt '6 niiiiii Iai pliai (I'a Iai, Ai ^u- una
h^n ay Mki phail6i.
TAh^' cdc si'irt if(U . .v'Sm Gia-lon^ tlii> hai (1803). dlnh li'
cac qu^-[iO cr Nghe-an^ dong nit^n pliai nrtp cac hang qnP 120
CHn. Of Tlinnh-hoa phiil iii>p 70 i:aii, vii deii ilinrc inii-n trir
tliuo thfin fsV NliHTiy nj^irOfi tiin (Jircrc cay mi?, phai irinh qiian
d5 cap cho vfln-bSnfi mtVi ilirgc diiu. Ban xong roi m<ii; niVa
Dop qiian, iin)! nxvR clio nj^Lroi liin du'Crc.
Nam Gia-lonpi lliiV lir (1.SU5), ijinh Ic nhu-nfi ngir<Vi di iSy
y^n-siio a cac itao ve hai Qiiang-iiain, ni6i ngirui diiiv^ iiit'm
phai nOp-thiiti ySn S lang, va diarc thji viee biiih-linh.
C6ti nliu-ng thuS hu-u-ng. thu^' sam, Ihii^ chteiu tlni^ »o,
d6u CO I^ iL^ng, (tilth cho app hSnglien hay Vd Ling 3aii-v;)t.
Vua ThS-f6 Iai dinh led^nhlhue nhfrng Ihiiyen cac nirac
vao budn-ban, ci'r do thuyiiu iOn nho ma dinh s6 Ihu^ phai ii(>p.
jnghuong.VT
176— VI$T-NAM SLT-LLTOC
Nhfrng mo d^ng, mo tlii^c, mokem, cfingdio ngirofi Tftu
khai d^ d^ah Ihue.
Due fi^n , NSm Gia-]on{i Ihii liai (1S03), ma scV due (icn
ff B§c-tharh, Ae due litn dSng vA lien kem ; Jat iliic ra n<^n
vflnfj, ndn bac, lirong I'^ng^ Urgng bac, d^ cho tien sir giao-
Ihang biitin-ban Srontj nucrc.
Moi dfiny tien kem nyng 7 ph^n, mOt m^t in chir ffGia-
hng thoftg-bGOv, m<>( nu^lini chu- trlh&l pbdn», m5i quan li£n
n^ng 2 c^nlO lang.
Gifi vang 6" Bac^th^Dli thi Amh cir mgt lirofng vAng doi 13y
10 lirtfog bac.
V§ saii m&th^ij] la ducticn. 6* Gia-dinh thaoh v^ uc^ctrSn.
Tlnc&c do. Vua Th^-to cbS-tao ra ktcu lluro-c dong do
ruOng. mOlmfit khac 7 chu* oiTja-Zonjcu-unieni/ui £««/ n({uyt-ti),
mOt m^l khSc 10 chir nban fianh ttcic <fi^/i xich. cong br) (ttr&ng
ktph tQa»- Chunn dinli lai c^c third'c vu6ng do ru^ng khi
Virdc, chfi-tao ra Ihircrc d'ljnjj, mpt m^t khSc 7 chQ- <rG(a-/ong
ciru ii/cn ifru fcd/ uguyetu, mM mot khiic 12 chu- aban h^nhdw
dien cira fdfih xic/i, rang bg 3'it&ng khihn (flo >j.
Phep can . Nam Gia-long thir 12 (1813), ch? tao ra cAn
thi€^D-binh, cap chu cAc doanh ti4c Iran, d^ cin dSng, sSt,
chl, thi^c v^ c^c san-v41. Cun vang vk bac tbl diiDg c^n
trung-binb.
5. c6nG-VU . Vua Th?-t6 lai stra-sang nh&ng dircrng-
sd, Tiaidao cac s6Dgng6i, dap cdtc dc-dieu, d^ cho vi^c l^m^D
cua d&n-giaD dircrc ticD-lcri.
BvF&ng quan-lo . Dirfrng-sa Irong miArc }k sir khSn-y?u
cho vice chtuh-trj, v^y n^D vua Thg tfe mod dinh le sai qiian
Of cac doanh, chc lr3n phai sija-sang diro-ng quan-lO " b^t dfln
sCT-tai phai dSp diri-ng 16m cau, le cu 15.000 trircmg dirfrng
thi phai cho dkn 10.000 phwffnggao.
Lai tif ctra Nam-quan (thudc Lang-s<m) vao d^n Binh-
£hu^n, cix do 4.000 trirong phai lAm mfyi c4i nha Iram 6-
www songhuD
-.1
NGUYEN TMI rill^^T^ — 177
canh airCT'n:^ qu^in-lO, J£ cho quan-kliiicti ill Irii tigllii - n^cri,
Ca tha}' y® Irum.
Con tfr ninh-Ilmrtn Ird- vao plila nam dSn Hu-liin thl
di dUCTng Ihuy.
Sdtig-ugoi va ite-dicu. NhCrnt" sdng-nf'di v;> ilO-iljeu. den
la su- khati-j'iii cho vice canh-nflnii, hoi vijy vua Tht-l& liuySn
cho quan 6* fhv tt tfn phai xi>i dio s6ng ngt'ii va cac Jira b?, v4
nhSl la o Bric-lhinh |>hdi gifr-giii (TC-dit'u cho can-than : chA
nAo l;hOng c6 thl di<p Ih^m, ch6 nijti hir-hung Ihi pluii sua lai,
<J cfic liSn Itii dfil ra kho chira thoc pao, d^ pin'ny ttlii niii* mua
dni-Mm Ihi iSy ma phal cho dAn.
6. PliAp-LUAT. Nguyen khi lrir6c v5n theo Imt nhA
lA, iihirng nny nha Kgiiyen da iihat-*h5ni; ca nam bac, vua
Tbi^-to bia iruyen cho dlnhthan Uip ra pha|)-luat ni-iaog,
d& cho lii-n SIT cai-tri. Nam ItVn-mfii (IHU) sai Nguyen vSii
Tiianli fi, X iJi. l^m t6ng-tai, coi vi^c snan ra sacii lu^t;
I5y hiM cu cfia dori Hoiig-dirc ^ jt. uhii Li.^ ma Iham-chLrirc
v6fi lit;;iit nha Thanh Iktn thanh rap! b^, ca ihay 22 quyfen,
CO 39S diSu.
Den nam aUhgd (1815), thi in sach Uigt ay phitt ra moi
ncri. no l"^i( ny tuy nOi Iheii lu^t Hung-duc nhiriig ky thirc
U chep luol cua nha Thanh v^ cbi Ihay-d^i {( Dhi^u mA thdl.
7. Vil>C HOC-HANH. Thai bay fii6r ohij c6 vo-c<in}i tn^
dirng n&n ccr-nghfcp, cho nSn li'ic ay cAc quae dan trieu 1^
quati ngu^quan dd-th6ng, \'h quan t5ng-(ri(n Nam Bac hai
Ih^nb deu la quan vo ca. Nhirjig vua TbS-fo cung bi5l rSog
sir fn nir^rc can phai c6 vo c6 \fin, boi v^y dtm ngay ngai liru
j v6 vi^c hpc-h^nh thi-ci> trong nirfifc.
NgJii l^p nha Van-mi^u ff cfic doanb c&c trSn, thcr dire
Khong-tU", de to long Irong Nho-hoc. D§t Qnoc-liT-e^^"^ ^
Kinh-dO, de day con cAc quan va cac sT-tir. Wor khna thi
Hircrng d^ k^n ISy nhiiiiig ngirOri c6 hgc-hanh ra I^m qiian.
Dal them chiic d6c-boc cr cac Iran, va diing nhftng ngirof]
c6 khoa-muc a din nhk Lfi, d& coi viec day-d6.
jnghuong.w
178 — VT$r-NAM SU'LUgc
Vua Thg-i& lo cu dfin dja-dir v& qu6c-su-, biri vcly ngai
sai quan Binh-bo thirp-nji-ilur la Lt- qwang Binh #. st ^ kO-
ciiu or tron;i cac tr^n cac fluanb, ty Lang-som den H6-tiin,
xeni so-n xmy&n hflim Iror, dutrng-sa x« yan, song bt', cSu
qu^n* chff-bufi, phong-tuc, tho-aan, c6 nhu-ng gi larn Ihiinli
sacii tfNhal-tiwng dia-dir rhi — ftit. M .^ « <lS dang l&n.
DSn nam binh-dan (IS06)» bd sich fiy ]am xong cii Ihay
dircrc 10 quy^n.
Nam tan-mili (Ifill). ngoi sai quan Um nhirng s&ch da-sir
noi chuyen nlii Lt va nlii NfJuyeii T^y-suri dc siVa lai qudc-sir.
Thai bay giiV van qii6c-am cung thinh lara. Mut d6i khi
nha vua cung dung <oUu: nom ma liim v3n-ld. B^i v3u-lS
tUffng-sT khi quan Tien-quan Nguyen van Thanh, long-trSn
Bac-lhanh ra chu l& kh6ng rd ai i^m, nhu-ng that la mAt bai
vaa-chtrcrng dai bid. I-at c6 nhirng hiiyen nUir ftHua Tiuti^^
cua 6nfl Xgiiycn buy Tir, <' Truytn Thuy Kieutfcua quan >iU'U
Tham-lri bo I-e la 6ng Nguyen Uii k. (t (2), cuiiy pls^t-hjen
ra Ihofi bSy pa,
ff Triiyi'ii Thiitj Kfeujt la mOl lap vSn-chiro-ng ral hay,
dien ducrc dii ca nhfin-linh thf-c^, la dirffc ca mpi canh
tTong dcfi, ma cho nuo van-cbircrng cung lao-nba, loi le
cung ly-lhVi. Kii'i theo ticng d<>i nay fhi ft Truym Thuy
Ki^ui> thai la mOl t\Lp vaa-chu-cng dai tiirifc-tac ciia ti\r(yc
ta v^y,
S. VI$C GTA0-TH1I;P V6l NCOC TAU . Khi viia Tbf-
to diH dironc nha Nguyen T^y-scrn v^ lay dtr^c dSl Bac-hf\
roi, aai quan !hircrng-thir Binh-hO In Le quang Binh ^ ^ :^
iSm chanh-sii' sang T&u cau phong vk xin doi qudc-hieu Ik
Nam-viet ^ ^, l^y le rang Xam la An-nam vi A'iel III Vi^t-
thirang. Nhirng vi dal Nam-viet doi nliu Trieu ngay IrirffC
gom Cd daf Liro'nfi Qiiung. cho n^n Thanh - Iri^u mm do*
(2) Ong Xguy^n Uu ngiroi lang Tjen-flifen, Imyen Nghi-xuan, tinji
Ha-tTnli.
www.songhLQ,
NGtJVi^N.Tin rug m m
clur Viet Un trfin, goi lu Viet-iiani >« ^^ <]$ cho khoi lam vai
Bdn DJSm ginp-ti (IS(M) Thanh-tiien sai quan an-ant-sw
tinh Qiiang-liiy lit Te briSam S- ^ ,^ snng luydn phutig Bonn
roi. vua sai L^ bh PhSm :*. f^ ^ iSm chiinh sfr dcm ilo c6ng
sany l^ va lir da cir chigu le bft nfim moE Ian fiaog c5ng.
Bo c6ng-phara U ;
V^Dg . , 200 ilrirng
Bac IWKl —
Liia v^ cSp mSJ ttiir . . . 100 cdy
Sirng M gific . 2 b{>
Nga voi va, qu£ rnoi thtr . . 100 can
9, YiVX GIAO-THI^P WCfl KMCJC CHAN-LAP VA
l^VOC TlIiM-LA. Nguyen liSc ciin U-tri^u Ihl chiia Nguyen
v^n giir quy^n bao-h^ ntrfrc Chan-lop. Sau vua nurdfc uy la
N0C dng Tdn (3) bi anh em hiEf>-cb5v phai chia qiiy@n ra tdm
bfl, J? cho Mac 6Dg Vinh lim vua dau, minh lim vua Ihii haj,
em i.-i Nac 6ng ThAm Inm vua thii ba, Bu-n-c it iau N«c 6ng
Vinh giet ua Nac <^nf\ T6a vi Nac dag Tham giir lay quyen
lam vua mOt mlnh.
Li\c bSy giff NgiiyeQ-vucrag c6n o* Gia-dinh m6ri sai B&
thanh NhAn -It :i^ *i saog diinh N^c (ing Vinh vd l^pcon Naic
6Dg TdD Ik N£ic dng Aa S |j f^p )6d lam vud. Nac ong Aq b£y
gi£r mtfi c6 8 tuSi. Ngu^a-virtrn^ sai H5 vfio Lda ^ jC fl(
Of lai bao-hO- Nbimg d^u hhi diSt Gia-dinh thfit tbu quyea
bao-h(5 airifc ChAn-Iap thu^c ve iiircFC Ti^m-la.
NSm blnh-thin (1796), N&c 6ng An miit, truyen ngdi l^i
cho eon la Nac 6ng Chan iS jfj ^- Vua Ti^m-la sai &!> sang
phong, nhiT th£ \k vua Chan-lap phai than-pbuc vua Ti^m-Ia.
B€d nam dinh-mao (1807) NSc diog Chan lai bo Ti^nn-la
ma xin vS th^n-phuc vua Vietnam ta, iheo l^ cdag ti£n, cir
ba n&m in$t Ian.
(3) Xem 0* chuo-ng Vt.
jnghuong.yr
tSD — VI$T NAM SL" * LlfQ-C
Bb cSng-val ]i5 :
Voi du-c cao 5 thirtrc ..... .2 con
Sirng tc giat * .2 chiec
Ne^ voi , , 2 cai
H^l sa-nhjln ......... 50 cAn
Sau-khSn 50 —
Hoang-Ji.ip 50 —
Canh kiSn ......,,.. 50 —
Sffn den . . . 20 lo
Nae 6ag Ch^n c6 ba nyirofi Pm ten la Nac 6ng Nguy*a,
'N|.c dny Lem* N3c ony Bdn, miifin Irnnh quySn cua anh, raofi
s«Tig c5u-cirii nu-b-c Tiem-Ja. Tiem-la bat Nac Ong Chin phai
chia dSt cbo cAc em. Niic ong Cha.n kliting chiu, qiiAn Tiim-
la b^n sang danh Ihtinh La-blch. Nye <ing Clhin ch^y sanji
.T&D-chftu, r&i dang bi£u caii-ciju. Quan long-tran Gia-dinh
thjknh b^y ^if 1^ Nguyen vin Nh&n ft X "f=- mW rfem viec ay
t4u v£ tri^u-dinh.
NSm tan-muL (1811), vua Th^-tb cho sir dtra thxr sang
Ir^ch nir6c Tifim-la sinh sii. NSm sail, vua Tii^m-la sai atr
sang phuc Ihir lai ring ; viec ay Ih muCn giang-h6a cho anh
em NSc Ong Chan, chij kbAng cd ^ gi ci. Vay xin d^ Viet^nam
xiT Iri UiS nao, Tiem-la (I) cung xin thu^n.
Qua n3m quj-dau (1813) vua ThS-to sai quan tSng-tran
Gia-dioh lhku.h la Le van Uuyet ^ X HL demo ban 10.000 qu^,
hOi-dong v6i sij nLr^c Ti^m-la, dira Nac 6og Chan vS aird'c.
Niporc Ti^m-la luy kh6ng d^m khnng-cir» nhung van lu-u
quan 6 Lai giu tinb Bac-lam-bon (Battambaag). nbi r^ng d^
dKl liy phong cho cac em NSc 6ng Ch^n. Le van Duy^t raai
vi^l Ihir sang trach ntrcrc Tiem-la ve dieu %. quan Tiem m&i
nil ve.
Le van Duyet ding scr xin xay thdnh Nam-vang (Pbnom-
Penh) va Ihanh La-Iem. Khi nhirng thanh Sy xay xong, thi
vua Th€-l& aai Nguyin v^n Thuy pt X *^ dem 1.000 quan
(■i) Tiic la Tltarlau ngay nay.
www. song hi;
XflL'VKN Till TIIE-T5 - Wl
cr la! bao-h$ nirprc Cliain-lsip. Tir iln qiiyen Uai>-b() Chau-lap
lai v^ nu-txc la.
<|ui-hcri (1803), nu-firc Hontj-niiio (UVc 1^ Anh-cat-iiil) sai siV 14
6ng Robert dem di3 phuan^^-vi)! sang dfing va \incho vio mtr
cvra hAng bu6n~biin 6" Trji-scrii ^ J< , Ibutic Quang-nam- Vua
Th£"-t& khong nhan do, vi> cting kh^ng cbo niiV cu"a huny, Sau
ngu-fifj Hong-mao con dira thu- saofj hai ba Ian nura. nhirng ni;ai
van inAt ni^m tir ch6i kliAng chiu.
11. Vl£C GIA0-THII>P V(>I \Lft>C PHAP-LAN-TAv .
B6i v<yi QLTcrc Phap ihi vua The-tfi c6 biet nhutn hcii, la vi khi
ngAi con gian^lruEkn, Dgai c6 iihir i>iigJM-Ja-l()C Uem Huung-lir
Canh sang cuu cuu (V Nti nwo-c Pha|K Tiiy sir kliong llianli
nhirag Ong Bd-da-lOc codem may ngiro-isan^giupngai. Btii kbi
xoflg viijc d^nh dep ioi,c6n Co Gliaigoeau, Vanqiur \n iX'spiau
1^113 qiiaa Lai triCu, mil vua ThS-lo cutig c6 I6nj» (rung-dfil. cho
mai ngLi-o-i 50 Vn\U bau, va den bu^i cbiiu Ibl ktiucig b:i1 lay.
Va trung khi vua Th6-t5 l^m vua cr iiirdrc Vi^t-nam. thi Na-
pha-lugn d^-nbftt ( Napoli^on I ) lam vua bin xxirirt Phap. daog
cOn phui dAnh nhau vcri cac nirfi'c, cho ntn tiiu Phap cung
kbdng hay di lai a phia Vien-J6ng n^y. B^n khi Na-pJia-lutkn
th^t-th€, d6ng-doi nha vua cii lai Irang-hxmg l^n, bSy giir sir
chi^n-traiih da y&n, thi inb^i c6 tiiu sang buon-ban 6* pbircmg
A-d6ag, Nam dinh-su-u (1817) ,c6 ctiifc tiiu <i laPaix ucua hi$u
Balguerie, Sarget et Cie char d(5 banj^ sang ban, nhirng ma ntiOng
dB b6ng ay, ngircri Vi^l-nam ta kh6ngdiing dircrc, lai phai cha
vg. Vua Th^-tch tUa kh6ng danh thu^. Qua (hang aim nilm ay.
chifc lau binh ten la Cybule cua nircrc Ph4p vao cu-a Bk-
ndng. Quan thuy^n-trurong 1^ De Kergarion ba-lu"*c n6i riag
Ph6p-hoang Louis XVIll sai sang xin thi-hanh nhirng dl^u-
1"^" ' ' --da-lOc ky nam 1787 ve viec nhu-irngciia Ba-
naiiy, va u^.j 6n-16n, Vua Th£-l6 aai quao la Ira liri rSng
nhirag dieu-u-A'c Sy nuirc Phap Irirfifc da khfing thi-hj:inh
111! nay bo, kbont* n6i dSn niia.
182— viftT.NA>f str-LU-crc
Nfimky-niao (1819),c6chigcl4ubiiftn Ua c<il l^n la wRoseii
v6 « U Henri a vao cua Ba-nang. LSn nay tiing Ii6a dein sang
bAn tlirgc. lai ch^ cW va Ii.tft ve. Num ay Cliaigneau xin nglii
ba nnin, dem vo- con xu6ng thn a le Heni'i t> v6 Ph6p.
12. SU Gi:^T-H^l C6NG-THAN . Nbirng ngu-dri cOny-
than nhir Nguyen van TJiitnh fit X *^ va B5ng tran (hirftng $f
l=jL -f dSu bi gi^t bai Irony khi vua ThtAh cCm dang tri-vl.
Nguyen van Thinh. nguyen 1& ngirM o Thira-thifin, nhtmg
vko Of Gia-dinh d^ hai ba d&i. Theo vna ThS-tfi lur khi ngai in6i
khoi biiih (!Anh Tfiy-scrn, chiu hSl moi dirdrng khb-sor. Saii ra
dAnh Tiiy-scrn & Qui-nhcn, l4p diroc cftnfi lixa. dirng dan hjing
CAng-th&n.
Khi viiaThS-l6 ra ISy Buc-h^, tii6u 6ng in liin t&ng-trSn,
y^ntri. Sau vi& Kinh l&m chu-c tnmg-qui^n,
Ong c6 hoc-thiTC, cho n^n tri^it-dlnh cij 1dm tbng-ti^L viec
\kai sach luit va qiidc-stj.
Xgnycn vanThanh cdngirMcon ten la Nguyen vanThuySn
fc :a:, ■ii:' l^i d?iu cif-nhdn, thmVng hay lain tlio" dh j^ian-du viri
uhuTLg ke vSd-sT. Bfiy gifir ngbe ngircri «■ Thanh-h^Q Ift Ngiiyen-
vfin^Khtid ft it, -i- v& Nguyen dike Nhiida PL ^ ifli cii ti^ng
hay chir* Vfin Thuy6n Iflmbaiihcr sni l^n Nguyen trucngHifiu
ft, jyt A cam di meri vAo chcri.
Bdi the I'Sng :
van ddo Ai'ckAu da tuSn-ki6tt
Hit hoAi trAc tick due c^u ty,
V6 tam cu-a bao Kinh-styn phAc,
Thiin tfT&ng phutrng tri Ky-bdc k^.
U-c6c ftfi-a hfxcmg thiin l^ uien,
Cao ctrang mink pbirt^ng cau thiin tri.
Thir h&i iihiigrc dSc strn trung tj,
Ta ngit kinh-luAn chiiy^n hon ky.
www. sang hy
Djch ndin la :
Ai-chiiu rtghe nw t&m ngtrdi hay,
Ac-iriirc i-^ii hitt\ da biiy nay.
}igQC phdc Kinh-sini lAi sun dtt,
iV^gira kij A'y-f'dc biil tilu thatj.
Mm htrung hang t6i xa nghin dCim,
Tiirng phirffng gu caa suut chin mdy.
Stm (5 plieti hfty dii fiiip-^jo".
Gh'ip nhnu xoay-doi ti^i ctr n;iy.
Tirofng b^i thcr n^y c-hilng qua I;i liri-lt cun npuiVj ihiSii-
iiifin n6i ngdng mk tU6i, kh^n|; n{j6^ I^ii Hi^ii du-a cho Ngnyen
hirii Nghi ft^ ti fft^ xem, H&u N(»hi xiii Wn Hi^ii ili can vbi Li^
van Duyt'l. I^ vfin Huy^t I'fin rIh-I Njjuyfii vSn Tlijiiih. nay
Ihhy b^i Ihtr uuy, nSni iSy ilem v6« tAu v iia , vua sai li^l
Nguyen y^n ThnySn dcmi ho iigiic. USy (^iw Iri^u - than c6
nhieii nt;irm he 161 oiin 'I'hiiHli. Mfii hrtin Uiii trini roi, (in-f
Thanli ehay llitv] u&m iKy lio vita uiiii ki-ii khoc i5ng .rfhan
Iheo Be-ha ti!r tliiia nliu i\6ii biy gia, nav Ii[i6"g c6 t;>i gi luii
hi nf^irtfi (a cSu xl\ li^-Im no luny nao njioi nliin <l^ njiimi
ta giifl than mi khOng ciru ? 1. . Yua Thf-lo giflt Ao ra (ti vSo
fung, rBi tir do c3m kh6ng cho 6ng TliAnb viio cfiau n&s,
va sai Lt- van Duyel dem con Ngnvcii v3n Thrinh ra Ira hoi.
h^t pliai nhOn l^i. Nguyen xan Ttuinli scr toi, ujing tliu6c
d<)C mil chSt, c6n Nguyen vfin Thuy^n thi phot chem.
B$ng Iriln TlitiCriig Jfp f-^ '^ ngirai a Chirony-dirc ( liic
]£i huyen Chirimj^-uiy, linh Ha-Jbiig liay yicr ) en iix'i van-hoc,
trtSii Tdy-sirn vao (na-dinh (lit>u i^iiip \tia 'I'hv-to loiin di>n
Hinh-bO tbircm^-lhLr . Sail vi lam gian sUc phin^g-lhan chu
Hoang ngu PJuic In (iror[iy nha Ttimh vao hi\c phi'ic - Uiilt*.
trieu-dinh Jam an phai toi cheni. Nliirng rui hii diro'c (Lia.
Dijng ti'an Thirany I'tin c6 hiein voi Tj; ChSt, cho nt'n Lc
Chal mt^; bori nhirng vi^c n,hir ta khi ra coi lao hinh a Huc-
lh^nh> CO chi^m ^ir dam ao va an-l^u dJnh-dien, v. v. Lai
hi biit l>u iigU'C va xw pliai 10' ftsjio-
.□nghuong.v.
184 — Vl^.T-NAM SLT-Lirg'C
Tu-crng-lruyen rfing Bjng trSn Thirfirng & trong' nguc c6
Ikm bai « Han-virong-tdn phii » bing qufic^am A^ vi minh
nhir H4n-tin ddri Han.
13. XET CONG-VlgC CV\ VUA TH^-Xft. Vuh TbMB
lA dng vua CO tAi-tri, r3t kh6n-ngoan^ trong 25 nSni Irai,
chSng nhau viri Tay-soTa, Iraii bao nhieu iSr ho^n-nan, th%
ma khoug bao gifV nga long, cur rani ni^m Its sir kbdi-phuc.
Ny6i lai CO t-ai ddc-Ilnh rjll l6l cua nh&ng ke lap nghifip
lorn, la cm dijc-llnh biSt chpn ngu-M mb. diing, khi^n chq
nhirng ke hfio-kiet aj cung ni>c l6ng ma theo giiip- Boi v$y
cho n^n khong nhu'Dg la ng^i khoi-phuc dercrc Qghiep cu,
inA' lai (bling-nhol diro-c scp-ha, va sa-a-sangdiTcrc moi vi^c,
tarn cho Ditd'c ta Liic bify gi& Ib^nJi mot nir&c circrag-dsii,
lit xira dSn oay, cbira bao g}^ Ivrag IhSy.
C&ng-nghi^p cua ng^ithl to IhAt, lai^Ji cim Dgai th) cao
tti^t, Qbirog chi bi^m cu pi^l di^u 1^ kbi cong-vlec xnag roi,
ng&i kliAng bao lo^n cho nhuog cbog-than, niti lai 13y nliu-ng
cbuy^a ubo-nhSt dem gi£t-kai nhtrng ngirM c6 cdng v6i
ngM, kbi^n cho b$u th€ ai xem d€n nbtrng chuy^n ay, cung
nhtf d^n vua H&n Cao^ vii lai tho dk\ ma tbLrcng-liSc cbo
nh&ng iigu^i ham-me hai chir cOng-danh ve d6i ap-ch€
Vua Tbf-l6 mSt nam ky-mao ( 1819), Iri-vi dirofc 18 nam,
tho 59 iuh\, niigu'hieu H ThS-t& Cao-hoang-d^ *t tfi. ft ^ ^.
www songhua
CHirCfNG u
THANH-Td 4l8tO-1840>
Niin-hieu: Mlah-tticnh "fl ♦■
1. Suc-d^ uaa Thaith-fo
J. Vi^c «Ain/i-/rj (rong nif&c
3. Wdr'-cde
5. Tdn-nMn-phu
6- Qi!an-€h?
1. SSt ((ing-dSc, tuhn-ph» a ctic fr'nh
^. /^iro-jirj-boij^ cria ait f}itan
9. TjJ/t (fif5ni?-/i^Yiii
16. Sir jhpc-A^nft (Ai-err ''
ii. Sdch.ud
IS. Vi^c airu-tang phont/-Ufc
13~ Nk4 dtrSrng.ie
H. Viic (l{nti'(ti^n vd Ihui-md
15. Vi^c v5~bf
I. Bt>C-BOVUA THANH -t6- Thang gi^ng uam canh-
thin (1820). Ho^ng tbBUltrhuy 1^ Dam j( l^n Dg6],<Ii;tt nidn-
lu^u Ml Minh-m^Qh aft ^,
Vua Th^oli-tfi 1^ m^l dng vua c6 tir-ch^l mmli-mAn, c6
linh hiiix hoc v^ Inr hay lum ; ph^ni cu vi^c gi, ngiii cung xem-
Xi^t dSn^ v^ CO chAu ph^ rbi mM dircrc thi-h^nba
Xgui tinh thAm Nho-huc, sfing da,Q Kh&ng M^nh. cbo n^n
klidng ira dao vain, cho Iti m^t ta d^io iSy trM th&ah ra mk
Ifim m^^bofc lOng d4i>, Dori v|y, ngai mM ughi^m dm vh
trirng-tri nhung ogircri theo dao Gia-tA.
-1«5 —
□nghuong.vn
V? sau CO Qhi^u nhi lim su:, vi ^ rieng mu ctio ngai lA bao
qufin. Ihi thiet-lu-ffng diSu jfy kh6iig horp viri le c6iig bring.
Phii bi^l rSng nuifc to tir xira dSn nay, difeu gi cQng theo
Nho-giao, ISy lam-c«omg ngu-thu^ng lam tiln-ban cho sir an-
^, Yua toi, cba con, vcr chSog, Sy la cai kh6a luan-ly cua xa-
hOi minh. Ai ihao cai kh6a Syra Ihl cho la kli6ng phai Inai
Dgircd n&a. V^ycon phai theo cho, tOi phai iheo vua, ai trai
v6fi c&i dao Sy ra phai I6i nfiug, dAng chem giiet.
Li][ctrong nxr^c minh tir vua qiian cho chl dAn-sur, ni ai
cunglfiy cdi 'y-tirffug &'y lim phai, lam hay ban ca. ma lai
IhSy c6 ngiTf bo di theo d^o khAc. n6i nh&ny cbuy^n ma luc
hSy gitr lai k'lEing mSy nguai bieu ro ra thS nao Ihi tal cho
la theo ta dao lam bir-hong cai phong-tue hay ciia minh. Bot
viiy cho nfin nha vua m6i c!im. khOny cho ngirtfi trong nir^c
di theo dno nidi.
Mot 6ng vua nehi^m-kbac nbirThanh-l5 ma cam khtitig
dirwc, thi t3t *a phiU giSf. Trong khi cSoa va giet nhir v^y, la
van tircmg mini- lim vi6c bbn-phan JAm vua ciia. nilnb. ch{r
c6 bi^t d4u la minh tarn air thict-hai cho dtin cho nir^c.
Va, bao gitif ciing vi\y, he ngtr6'i ta da sung-lin mot t6ng-
giao nao, thi tiit cho c4i t6ng-giao cua minh la hay hLm, vii
cho Dgirfifi thcD tdug-giao khac iu thii-ngbich viji minh, rSi bt
CO quyfen-tbS la liim the nao ciing dung each ma lia-hi^p
ugif6i khac dao vcri minh. Cung vl le ay, cbo nfen ngay trir^c
vua Philippe II nir^c 1-pha-nho, vua l^uis XIV nir&c Phap-
lan-tdy gi£t hat bao nhi^u ngtrai trong nir6c. Ma chac rSng
luc bSy gicr cac 6ng ay cung lirtVng la minh lam diBu phai, chcr
c6 biet dau la minh lum di^u trdi le.
Vin bilft rSng sir gi£l dcio la suklibng l^nh. nhung phai
hii^u cai tri'^ao ngu-6i Vi^t-nam ta luc h^y gjo*, khOog tu cai
I6ng-chi dao Thi^n-cht'ia ra th€ nao, cho ndu dSu khong phai
Ja vua Th^nh-to nua, thi dng vua khdc cung kh6ng cb^c da
traab kboi c&i Idi giSt d^o £y.
www. sang hu
THANH. T& — m
Nha liim sir lai dfe cho vua TbanlvtJi gi?t Ngnvt^n viin
Thiinh, song x6l Ironn cac Iruy^n nhir sfich Thtrc htc-chinh
hit/} vk sach D<i/-nam ciiinh hicn lUt'truy^n, thi clii lli3y
clit^p rfing Nguyen vSn Th^nh bi t<ii phai uing thuiSc d^^c
ni6 tir-lij nSm Gift-long Jhu S5 u\^ thdi. C6n nhir vii on |,ft
van Dtiy^l vii \A Ch3* thi <'6 hfp-hiii Ih^l. nhu-ny khi Ciic Ang
Ky da mnt r5i, va lai vk cd tt>n Khi>i khoi loan cho n^n nidi
tniy t6i hai 6ng A'y mA lim an, chir liic hai bng iSy cun
sdng, Ihl vun Tlmnh-l&, tuy t6 buaj^ nglii-iigfr, nhimg vin
khdrtg bac-dai.
Vi?c ngii gi^t chi ddu 1^ b& vgr Ho^Hnu-tU' ^anli vfi cAc
ch&u, thi kliAng IhSy s&cli d;\o chtp ca, chl .V3y mijl dfli
Tifjucri Iruyfen ne<5n nhir th£ ma th6i. V^y vi^' '■Vy ihirc hir
th€ n^o khAng ro.
COq viidc khOny biSt giao- thiep v6i cSc nir^c nf^oai
dircrng, thi khong phai ik cai Vb'\ ri^ng mgl miah iigii. Liic
bSy gicr ngu-^fi minh ai eung chi bii^t ctb nu-6c TAu la van-
minh hcyn, c6n thi cho 1& man-di ca. Phong aur c6 ai \k
ngvfri biSt ma, noi or thiSn-ha c6n c6 nhiei3 rnr^c vlin-mlnh
horn nua cung kbOng ai fin. Ho-i IhS, he (hay ngircri ngoai
qa5c vilD mrd'C mlnh, thi kh6ng nhirng 1^ aa c6 su phtin-
tr&c v^ sgr dem dao tn^ri vio ditctc mfi thtii, Ui cOn sfr \ky
phai cai phong-luc da-maa nua, cho n^n kh<)iig muoD ^ao-
thdng vM ngoai quBc \km gh Nhir Ih6 Ihi c6 n^Q rieng trfich
mot mlnh ai khOng 7
Cai nghla-vu ngULri lara sir, turorng d6u k^-ciiu t^ljo ttrb'ng-
tAn^ r6\ cii sii thiic rail n61, chir kh6ng nen, iSy lOng ytiu-
gh^t cua miah nia x^t doan. Dau. ngucri mlnh ghi^f ma c6
l^m di£u pbai, minb cuDg phai khen ; nguoi minh y^u ma
c6 ^^m dilu trai, mlnh cung phai ch^. Vua Thanh-tb Ik rni^t
6ng vua cbuygn-ch€^ tSt Lhg oao cung c6 nhieu dieu sai-lam
va c6 nhi^u di^u taa-iic, ohirng xet cho ky, thii th^l tigai cung
CD ]6ng vi TiMiiC lam. Trong, lo aira-sang moi vi^c, lai« Ihanh
ra n^n-n^p chmh-te, ngoai, danh Tiem dep L^o, \kn\ cho
nvcitc khdng d^n ndi k^m hen.
18S — VI&T-NAM Sl>-Ll?<rc
Vsiy cu- binh tinh m*i x^l^ thi dSu ngAi khdng dtrofc la
flng anh-quan nira, [hi cung kh6ng phai \k 6ng vua iSm-
thiT^Dg ; cir xera c6ng-vi^c cua nghi l^m Ihi hi^u ro.
2. VI^C CHlNH-TRI TRONG NU&C. Vua Th&nh-t5
da 30 tuoi min len ngOi vua» cho a^n vi^c trifeu-chinh ngai
da am-hi^ti lam. Vi^c gl ngM cung irtu6n bilt- C<^ Wii xong
buoi ch^u roi, ngai d6i mOt vii quan dai^thSn I6n ban mpi
vi^c kinh-N va hoi nh&ng air-tlch 6iri xu-a, nhu-ng nhao-v^t
v& phong-tuc Of cfic nircrc xa la. Ngfii chfim xem-x^l mpi vi^c,
c6 khi dem thdp den xem chutrng, sfr, d^n trfing hai, tr6ug
ba mfri thOi. Thir&Dg thirang ngAi nfti v6i cfic quae rSng :
LOng ngir^fi ai cung mu^D or y6n, ma khOng mu6n sinh sir
ra dS Ihay-^aSi Ju6n, nhirag liic Ire manh mk kh6ng sixa-sang
mpi vi^c, tti r5i din luc gi^-ySu, moi-m^t c(m lam gi durorc.
B61 v|^y cho nin irSm khong dam lir^i-bieng luc nyo (1).
O trong Irifeu, thi ngiii d$t Jhem ra c6.c txr -^ vi cac vi^n
quan-trong hfrp ca-
3. NOI-CAG. Bi^i vua ThS-t& da d5t Thi-thir-vien f^^ft
}&m chdn car-y€u a trong di^D, d^ c6 diSu gt thi vua hui-han
vd l^na c4c vi£c nhir bilu, sach, ch£^ c&o. chmrng, tSu^ sic^
m^nh v.v. Dai-khAi cung ttr ho phc^ing bi-thir cua vua viky.
NSm canh-thin (1820) \h aiSm Minh-menh nguy^n nidn,
vua Thanh-io cai lam Yln-thir-phOng ; d€n nSm Miab-ni^nh
thir miT^i (1S29), dfii iam N^i-cic ^ f^, iSy quan tam-tir
pb£lm or cac bO, v^en, vao quln-linb mpi viec.
4. Ca-MAT-VI^N . Nfim gi4p-ngp ( 1834 ) lit nSm Minh-
m^nh thir 15, nhan vi vi^c quan-qudc co-ySu l£i vific r^t
quan-trpng. vua Thanh-t^ mi/i Ebeo nhir Khti-m^t-vi^n nhd
T6Dg \k Quan-ccr-xiT nUk Tbanb aik cham-chir6c dfit ra Cor-
mSI-vifln +L S Btt cbo c6 trach-nhiem ri^ng. Cac quan dai-
tlian song chixc trong vien Sy thi diing 4 vifin, vin v6 tir tarn-' ■■
(1) Minli-tneDh chlab-y£Ui quy^n Chn-chiah.
www.Bargti'i
tHANH • T(^ - 189
phum hit It-n, phuug chi k^n diin^, Thuoc-viL^n tlii c6 vi*?n
ngoai-Ian=«, diu-sit. tir-vii, biOfi-^u. dcu ki^n (V rruri^ f-Ac brt
vi^n TR aung-bfi. Cnc n^iwin (tiii-lhati «> Cor^mil-vi^n c6 rf^i"t-!ii
cho deo kiiu-b.4i d^ ph^a-bict v6i cac quan kli&c. Kim-biii
khori dSu CO tCr A&y.
5.T0N-NHAN PHU- Niim binh-thin ( IS5i; ) la unm
Mioh-m^uh (hi'r 17, v«« Tbunh-lCf dflt laTrtn-nhi^n-phu i|. jl. jft
VH dar <piau chu-c de coi moi vi^c <>lrong lio nhfi vua.
NhA vua tho lidn-t^ c6 7 tiuSu: nbijng mjeu ptJulu ^oi
lu cbiiiu 13, nhirng mi^u phiu bfrii jjpi lii tunc ^ Coit^cliiu
c^c dtliig chicu hay U muc phai phan-bi^t chi n^u rachifiy.
B5t-(6n-nh&n-l^nh mAl nj^irM, la hiru tAnchinh htii ngiriri,
tfl hiiu Wn-nhAn hai iigirfiri, d? coi vi^c htn\ng-lt>L' vJi \i^c
phAn-bi^t lir haog cliiiii hhag muc, ghi-chf^p hhny^ lircrt ngiriVi
thdn ngirtVi scr, vi^c nu^i-nSn^ vu cap Itrirc-l^c cho moi iigir6ii
trong hat\ng-tOc ; lai d^l ra bifu tdn-khanh hai Tigirdi, l^ hu-u
ta ly hai nghT*''i, df cm thir-trvit moi ugu-ai t6n-that vk vi^c
cSp-dirO'iig cho ke c6-a,u» giiip-dCT nhCrng vi^c lung-hAn v.v.
6. QUAN-CH^. VHaTh6Dh-l& l^j dfit chc ph3m-cip
quan-chS, tir nh£t ph&m d^D cmi-ph^m, mui ph^ni chia ra
l^m chanh v& t6ng hai b^c.
^ ChANH NHXt - PhXm :
V&n: CSn-chliih-di^n dai-hoc-sT & it H *. ^ i, Vdn-
minb-di$n dai-bOc-sT X «fl H k. # '*. Vo-hiEn-di^n dax-hoc-
si ^ H iEt Jl ^ ^. B6De-CQC dai-b(X-sT jjl « < * 4r.
to; Ngii-quAa B&-lh6ag phii da-th6ag chirffog-phii-sy:
TONO NHAT' PhIm:
Kdn : Hi^p-hi^n dai-hoc-si {* l<f :< f- i-
VS : Ngfi-quln B6-lh6Dg phu d6-th6ng ^ if ■* *t j# * *t-
CHANH NHI-PhXM:
K^ : Thirffng-thir, t&ng-dfic, ta hiru dd-ngir-sij.
Vo : Th6ng-ch5, d^-d6c.
190 — VI^T - NAM Sfr - Lr-p-C
t6NG NHl-PHAM :
V&tti Tham-tri, tuan-phii, t4 hfru phd-dO-nfiu-sir.
Va: Chirffng-v^j khinh-sa dd-tiy^ dA-cIii-Iuiy-sir, phfi
CHAnh TAM.PHAM ;
Vrini Chirofng- vien Iipc-sT, Ihi-laag, d^i-Iy tu'-khanh,
thdi-thir^ngtir-kbanh, btf-chlnli-sir, trirc-hoc-str, fhdngdiinh-
siT, thi6ipi-3ir, phu-doan.
Vo : Nhlit-dfing thi-v^, chl-huy-si>, th&n-clEin-liiDh vft-uy.
lanh^binb.
TdNO TAM-PHAM : '
VSn: Quang-I^c lu--khflnh, thdi-bOc lur~kha>nb> thang-
chiah ph6-sij:
Vo: Binh-mi-su-, tiiih-blnh v<^-^y, than-cKm-binU pli6 v^-
uy, ph6 lanh-binhp ki^u-ky d6-uy, p|i6-ma d6-riy.
ChANH TLP-PhXm:
V&\: HQng-'ld tu-khanh, dgti-ly-tir thiSu- khanh, thai-
Ihir6'ng-lir thi^u-khanb,^ iS-lwu, lang-trung, ihi-dOc hoc-3t,
thii^u-llvi^m-STj, thai-y vi^n-3i>t (io-chinh-sir, phu-lhira, Au-
skt~sir.
Vo: Quan-ccr, nhi-dAng thi-v|, binh-ma ph6-sii, llnh-
bioh pb6 v^-iJ3\ Ihinh-thii-iiy.
TOXG TCt-PHAM -
Kdn : Quang-l^c-iir ihiSu-khanh, thai-bijc-tii thi^u-^khanh
chircrng-Sn, cSp^su-truug, thi-giang-hoc-si, kinh-kj'-dEio ngii-
su", lu--nghi^p, tfr-lfi-sir, quan-dao.
Vo : P\i6 quan-cff, tuy^n-Kiy-su', ki-d6-i\y.
CHANH NCtJ-PHAM :
Vdn : H5ng-l(i-tu- Ihi^u-klianh, giairt-s6t ngiJ-su', h^n-l^m-
vii&D thi-d^c, viAn-ngoai-lang, Irirang-Bij, tur-lS pht-siTr Dgir-
y, gi6m-chanh, tio-chfinh pho-sir, diSt-hoc, ph6 quan-dao.
To : Tain-dftng Ihi-v^^ lb a n- cam -bin h chio.h-dOi^l'-'iro'ng,
phOng-lUu-ily.
vuww.sanghiJi
THANH-TO- Iflt
*iiii: HAii-Jnm-\ien (hl-yinng. hftn-lAtn-vi^n Ihira^clii,
miSu-long, giam - ph6, phOt trirffiit;- su, ph6 ngir y, Iri-phu.
Vo : Tinh-Mnh chhnh-d^i, lir-dSiig llii-v^, Ihiin-cSm-binh
ch^h dOM)i/cmg su{$t-i1i>i, Inyin-phft-sij. phi-ki-iiy.
Vtin : Hftn-lAm-viCn trtr(>c-tAc, cJiu-sir, ilSnfi Iri-phn, kinh-
huy*n, lE-i-huyen, y-ta vi^n-phon, ngu-quan-cliftiib.
rj : N'gu-d&ng Ihi-v^, oSm-y hi^u-iiy. tinh-binh ch4nli-
d6i~iriroug sual-tlrti, Ui5-l)mh chiinh-dni. lr<T-qurtc-laiig.
T6Nr. H,:C PHAM :
V&n : Han-lAm vi^n lii-suan, tri-hiiy^n, Iri-chAu, iniiju-
thiia, hoc-cJianh. thOng-phan. Ih& Iri-plm, y-hirii vicn-pliAn.
V3 ; Th&ii-cSm binh dii'inli ilOi-triro-ng, iln-ki-iiy. thu-biiih
chAuh-dOi-lru-mig ^unt-iloi.
ciiAnu t[Ut riiAM ;
VCit : Ukn lani-vi^n bi#n-Ui, lu-vi.i, luc-air, ginm-thira,
gi&m-linh ditl-bng, giito-lhi.i, kinh-lji-ti.
Vo : Th&Ti-cSm-lniih clkunti-dOi-triro^ng, n<>i-lao Itr-chdiih-
lirpTig, linh-binh chAnh-doi-Uiro'n'j-
t6ng TriXT-pHAsr :
v&n : Hka~\Am-y\^f\ kiem-thiio, y-chAnh> linh-liiih dii-
lang, Ibo tri-buy$n, tri-ch&u.
Vo . Tinh-binh dgi-lriiofug^ phunfi-Sn-t^y. dich-thira, t<!>ng-
tbiil-ph^m thi6n-hO. nAi-tao ph6 tir-tu-crng-
ChANH BAT-PhXm :
Fdn : Han-lfiiin-viSn diea-tich, hu^n-dao, chAnh bit-
phStm thor-lai.
K5 : Ch&nh bAl-phSm d^i-trtroTig. chanh bAt-pham hk~
hOi dich-mvc^ chAnh ba(-ph3m chanh [ir-linTng.
Ti^NC BAT . THAM :
V6n : Han-!am-vi6i2 diln-ba, y-pho, tfinghat-phfini tbof-lai.
Vo : T6ng b^t-pham d6i-triioiig, t6ng bat-phSm ba-hO.
thira &a-uy, t<!3ng bat-phsEirv ph6 tir-ltrorng.
^^^
192 — VlfiT-l^AM Sl>-Lir<)rC
chAnh cifu - phXm :
VSn : Hin-iam-vi^n tung-phung, ch&nh ciru-phlim Ihcr-
lai, thii-y y-ctiAjiht tir-thira, pbu lai-muc
Yd: Chixnh cu-u-phain di>i - trtrang, phu 1^-muc, chSnli
ciru-ph^in ba-bO^ chanh ciru-phSm tirorng-muc.
TONG C&U - PhXm :
van : Haa-I4m-vi^n dai-chiSu. tdng cuu-phSm thor-Iaf,
tmh y-sinh, huy§n lai-muc, chftoh-t£ng.
Vo : T6ng ctru-ph^na dOi-trirffng, tdofi cuu-phSni bilk-ho,
huy^n 1^-muc^ t6ng cjru-phSm firorng-iuuc.
7. B^T t6nG-B5c, TuXn-PHI) 6r CAC TINH . Nguy«n
tririrc nirdrc Nam ta chia ra l&m tirng triin, cA quan Trfin-
thu, hay \k qtiao Liru-lrfin de coi vi^c trong trSn. Ti dirt
Gia-long tror di, or BSc-th6Dh va Gia-dinh- thftnh d&l quan
T&ng-lr£Q v^ quan Hi^p-lrSn, dl coi vi6c quAn va vi^G d&a
trong ca to&n xir.
B^n nam lan-mao (183J) I^ nSm Mioh-m^nh Ihii* 12, vua
Th&nh-t5 ni6i theo 161 tkhk Thanhs dcki tr&'n }am tinh v6 d^t
chirc tdng-d5c fift ^, tuSn-phu ^ ^, bfi-chlnh-su- ^ A, fit,
An-sM-siT va linh-binh 4i, ^
T6ng-ddc tbi coi \'i^c quan, vi^cdSn, khao-hach quan lai,
sira-sang btr-coi cr trong hstt; tu§n-phu ihl coi vi6t chfnh-tri,
gi&o-doc vS giu-gln phong-Uic; b6-chinh-sij Ihi coi vice IhuS-
mA, dinb-di^n, Unh-trAng vA tri^u-dlTda c6 An Irach hay
U cSm l^ah di£u gl, thi phai luygn cho moi ncn bi^t, An^sAt-
sir Ihi coi vj^c hlnh-lu^t \k kifim ca vi^c Iram-djch buu-
chloh ; lmh~binh thl chuySn coi binb-lloh.
TCr lu^D-pbii tro^ :(.u5ng d^ii phai theo l^nh qiiaat^ng-
dfic. Tbtrcrag Ihi tmb nko I6n, c6 Ifinj vii^c quao-trong miri
d$l T^ng-d€c d^ qu£n-tri ca hai ba tfnh. Cdn nh&ng tinb nho
thi ebi d^t tu&n-phu \k quan d&u tinh (2).
(2) BiVi vua Th^tS nird-c Nam ta c6 27 IrSn. etfio dtVi vua Thfinh-lS
6^1 tblm 4 tinb aika. la Himeygn^ Ninh binh, Ua4Iah va Ao-giang, ca
tbay th^ah ra 31 llnh.
www song hub
^^^^
TIIANH t6 - 193 fl
W^ 8. LUONG-BftNG
CLIt\ CAC gUAN VI^N. mm ky-^H
H hai( IS:19) Ifk nnm Min
ih-mfinh IhiT '20. vna ThAnh-tfc 'tinh ^^H
^^^^ ltr<Fng-bfiUjj d&ng ni^n '
vh lien xtrAn-phuc cuu ci^c quan-vtt.^ii. fl
^^^K Chdnk nhSt ph^m ■
tign 400 quan, gaa 300 phuirog, 9
^^B
lien xu»n-phue 70 quiin. fl
^^^^^^ T{>pg nhat phhm
lieu 300 quan, f;no 230 phiriTDg, H
^^H^
ti^it xuan-phuc60 quan, fl
^ Chanh nhf phhm .
ticn 250 quQCL, |<ao 200 phirmi^. fl
^^K
li^n xuan-phuc 50 quan. 9
^^H 7'<>ng ri/ij phhfi .
lien IHO quao, g^Q 150 phircrng, fl
^^K
tiun Miaix-pliiic 30 quan. fl
^^^L__^ Chdnh lani phiint .
liSn ]~>0 quan, gou TJO phirtrrig, ^|
^^^^K
tiSn Ttiiiin-phMC '20 quan. fl
^^^^^^^ T6ng tam pbilm
lien 120 quflt), gao 90 phinraj'^ fl
^^K
tiun xuSn-phuc IHquan. H
^^^K Chdnh tir phhin :
titin 80 quan, gao liO phir(Tn<j, Li^ii fl
^^V
xuan-pluic 1-1 quan. ^^|
^^^B Tung liT phUm
ticnOOquan, ^ao jO phuromg, lien^^H
^^V
xuan-phuc 10 quan- ^^^|
^^^B Chdnh rgFt phflni :
li^n 4U quau, gao -O phucng. lifn^^H
^^B
xuiLn-phuc 9 quan. ^^H
^^^^^^ Tong ngQ phhm
lien 35 quan, gau 30 phircrn^, tieti^^H
^^^^B
xuaa-phuc S quun. ^^H
^ Chdjih luc phhm :
liSn 30 quan, g^.o 25 phir(rnt{, Ci^n ^|
^^K
xuftn-phuc 7 quati. 9
^^^B Tdng tuc phdm
tien 2[^ quan, gao 22 phircrng. ti&a.^^H
^^K
xLidn-phuc G quan. ^^H
^^^^^^ Chanh tb&t ph^m :
lien 25 quan, gao 2(1 phu-orTig, liS^^^^|
^^^^^
xuan-phi.ic 5 quan. ^^^H
^^^^^ T6nQ fhal phhm :
tien 22 quan^ gao 20 phticrag, ti^R^^^^
^^H
xu^n-phucr 5 quan. ^^H
^^^f Chanh bai phhm :
tien 20 quan, gao IS phircrag, Li^Q^^H
^^B
xu^n-phuc 5 quan. ^^H
^^^^ Tdng bat phhn :
ti^n 20 quan, gao 1^ phirorng, ti^a^^H
1
xuaii phuc 4 quao. ^^^|
■ — >■- — TftHwRsD'hghuong.vn ^^
^^^^^^^
104— vier-NAM sfr-Li^c
Ch&nh cira ph(im
Tdng cirii ph'hm
Uln IS quan, gao 16 phiio-ng, lii^n
xuun-pliuc 4 quan,
tien IBquiin, yao H> phircrnj^, tiSri
xuun-phuc 4 quan.
m&i tiling liSn mot quon, gad m At
LQi-dich binh tirfrng
phtraDg,
//du fcS.* mflj Ihang lien 2 quan, gao 2 phirorng.
Ttr nh3t pbam d^n 1am phSm. mo! iiiini hfti ky trinh giay
nnh bfing : Itr tur phltm Mn that phSm, mSi nlim 4 I^n, dSn
thang cu5i mfta xuan, ha, (hii, d6ng, trinh giSy ITnh hong;
tir b^t ciru phSm Ira :i.u6ng, tlii cir mui than^ d€u ITiih ni6t ky^
TiSn liTcrrig-bong cua cic quan-vi^o Itic baj- gitr mi so
flfcab vd*! bSy gia, Iht lh^( lit il-6) qua. Nhirng ma chac la str
aa-tidu Ibua trir6c re-ning khOng h£t bao nhieis. Nhu vua lai
sg nhufig phii buyen tbi^u th6n in^ nhung-lam i-ua dar, chit
ncn mfli nam lai phat Ihcm UEn ilirijnt} lii'm.
9. TlfeN DITONG L1£m . Tri-pbu: Uii vGii-khuySl cho 50
quan, y^a-khuyEt 10 quan, kbuySt 'Mi quan, j;iau-khuy?l S.'i
quan.
B3ng tri-phii; t6i y^u-khuyet cho 5tl quan, yeu-khuy^t
40 quan, kbuy^t 30 quan. giiin-khiiy^t 23 quan.
Tri-huyen, tri-chau: t£)i y^u-khuyet cho 40 qtian, yeu-
khuy^t 30 quan, lrung-khuy€l 25 quao, gian-khuyet 20 quan.
10. Si; HOC-HANH THI-CC* . Vi^c tri nirfrc can phai c6
tv3n-boc, cbo nfin tir diri vua Tfa^-tB cung da liru y ve viec
m^-maag slt hoc-bdnh. Bfn AM vua Thanb-t& thi ngai lai
trpng su van-hoc iSm, ngSi thu-orng n6i voi cic quan rfing;
Bao Iri nu6'c thi trirfrc bSlcaii phai gay lay nban-Lai. Hm vdy
Dgai Co I6ng y^u-dung nhung ngircri c6 van-bpc, cbo cac
hu-crng-K^Sng vfko lam hanh-tilu a trong ]i.ic bo, d^ bo£-l4p
vi*c cbinh~(rj. M^ Qufic-liV-giam S -t < cho cic gi&m-siuh
dixtrc Itrang-bhng a an hoc.
www song hud
ri vun Thf-lb Iblcin c6 thi Hunrng mfi (hui. ^\h^ nritn
uhi'km-ngo ( 1822) \k n|m Minh-m^nh thu- 'S, mcri mn klion thi
HOi.lhi Blnh Jelliy tign-sl.dgnnSm Minli-mdnli lliir 111 ( iSi^)
nh6 vua ]ai cho nhtrn^; ngirc>i tri^ng c^ch, nhui^g kh6ng c4p
ph4n» diTtrc d5 ph^-biitig. rhi-bAng khcfi dau c6 tir dfiy.
Nguyen trir^c cut 6 nam mot Ichoa ttii, nay doi hii l^m ^
nfim m^t khoa, cir n&m ^i. ngn, mdo, iffdu, Ihi Htron^* : nam
thin, iitSt,stru. fnui. thi Hi)i, ihi Bmh^
Phdp tM thi vua tbeo nhir d6ri Gia-tuit|*, nghTa la ky d^-
nh&i ; kiiib nghla ; ky d^-nlij : Eli lo*^ ; ky tl^ft-larn : Ihi pliii ; ky
d5-lij: vSn sich. Trtr^rc ai <1o tam-lrwiiFug, goi la 3inh-d5,
at du hV trirO'Qg Roi 1^ hirorng-cdng, nay d&i siob-do la tu-tai
jS^ t , birtTng-c6ng U ciV-nhttn ff^ >^ .
Vua Thatih-t& la bn^ vua thong-minJt, ngki van bi^L air
hoc cuanu-ffc ta sni-liim, nhurrati sl-phu tronj^nir^i'chi boc tbeo
I6i cir-nghi^p, nghTfl It cot boc iSy thi do, chur kbOng mSy
ngirtri c6 thuc hoc. Thu6fn*^ ngit nbi chuy<>ij vtri cac quan ring :
«Lau nay khon-cir lam cho ogirtri ia sai-lum, Triim ugbT vfin-
chircrng von kbdog c6 quUcu nhSt-djnh, mi nay nhiing \ku cu-
nghi^p chi cAu-d^ c6i hit-sdo, kboe-khnang t^n v6i cbau. bUt-
lap moi nh;^ mot 16j, rhBD-phnm cao bay 1h£p do ty d6. kboa
trang lay bay bo cung do Itr d6. Hoc ahir th£ tbi tracb uko ma
aban-t^i chting m5J ngay m^t k^^m di. Song l^p-tuc da quen
roi. kh6 d^i ngay dircrc^ vS .sau ndn dan dSn dhi ]&{■», Vua
Thanh-lo Ihat la biSi ro ctd \kt cua nhirng ngircri di hoc cf trong
ntrdfc ta, nbtrng cbi vi thoi quen liu ng&y kh6 hii. Va lai ddu
CO muon doJ» thlde thircrng cung khOng biet d&i ra th$ nao
cho bay horn diro'c, cho n£:n sir hocciiamlab vunnguyen nhuc.
11. SACH-V6. VuaThanb-to mcri len ng6i. da lo vice
lam sdch vcr; QgdL dSl ra Qu^il'-su* quan ^1 ^ If df gup nh^t
nhirng cbuyeo lam qucic-sir- Ngai lai Iiru-S^ ve v\^e tirang-l^
cho nbirng ngw^i llim ra s^ch va. Hm vay, ngiii xuong cbiSu:
ht ai tim diroc aach cu, bay l^m la sach m6i> thi du-crc bon
thu'^ng. Tu- d6 6ng Trinb huai BiVc JIp J8. ^ dAng sach : Gin-
.□nghuong.y.
1»— VlfeT'NAM Sir^hVQC
dinh ihdng chi ^ "X. -A :^ va sach Miiih-bi'it di-ftoan^v^'n-thao
^ ^ 4 ■* X ^ ; <^f^'A Hoang c6iig Tai ^ v ^ dang miM ban
Ban-iri^ii ngoc-pha ^ ^ i ^, 2 bin £j/-sjr *t. ^ i dn^* C.unji
van Hi # :t li. ngirtri a Quang-duc (lAng 7 quySii KhaiquSc
c6ng.pghivpdih\-chi iWl ^ j^ ^ :':i^ ^ ; ling Nguyen dinh Chlnh
F^t sk. .>t ngirtri Thanii-hc)a dung 34 quyen Minh-ltrffng-khiti
ciio-luc flfl iL it ■^ ii '. <^nfi VS vSii Ticu ^ X. ii^ , iifjirai Quang-
ngliTa, ding in<Jt c|uy?n C6 .fir /j/cji Itlc it ^ M Jj ■
VunThAnh-[r>]ai sai qimii soan xong liy LitU tkdnh Ihtrc
Uic ti^n bi'cn jF-r IP ^ S^ i^ .44 , b«> Khdn^-dittfi lifu b'uih iirirny
k^ phi kbfia phir^ng lucre it:£Jj-f- ,3j tfr at C:5-«5-, cou
soch cua ngai ^ioan ra tti hai by la Ngir-che iieu binh Nam-
k(i fdc khaa (k(-Mp +4- K fe ^ ^^ ifr ir^ iS, # 4 va Xgirch^
thi f6p f*!- it # J9l .
12. VII>G SUA PHONG-TLT. . MSy tmin ve ciitii dcri vnn
Thanh"to Irong nirtre lAm gific-gii, pliong-tnic lliatilt rji kitliu-
bac^ liiln-KU' liim n{*ircVi cir-bac nrau-clir V;i liay infi-hfjiic nhiriig
fa gian. NhiS vua lay ki; ay linn bi^ 1h?(i soan i:\ 10 tfieu huan
dv, hcTiii ra moi no-i, dA day huo ngu dim.
I. lidii nlidn-ludn ^ a. j^; ti'ong lam-ciT(yng ngu-llitrtfug.
.3. Chtnh tdm iha^t t i-:2 #r ■ ^i*"i "^^ gi cungcot pbai giu-
biiiig da cho chiuh-diiib trorjg-sach.
.?, Kii hiin lighivp ^^ ^ -^ : giTr bon-plian cham ngbc-
ngliitjp cua minh.
■'i. Thirirng tict-kidux ,f; ^ fft- : cJiiiOiij^ tlir^nig UCl-kicni.
0. Uau phong-Siic 4 -^ fS- * f,iir phou^-tuc chu Ihuaji-hdiu.
(J. ^Hnn /rr dt' iR\ -^ afr : pliiii day-bao con em.
7. .S'ii/Tf/ c/fin/i hoc Jf- jt ^ : cbtidng hoc dao chfiih,
H. Gi&i ddiJi ihdc fS. f^ g : ran ijiir iihiTng dieu i^iiin-
lii dSm-duc.
9, TMnphdptint ^ ^ ^: tan-thau ina giir pljip-IuAt.
Jf£*. (^ufl/?ff (/i(^/! /i<i;(/i ^ -^ ft : r<)ng -sir lum Ikati.
NSm binh-than (I83G) la nam Minli-m^nb thi> 17, c»
qnan gium-sat ngur-su- Id Biis m^u Titin il ?{. i, ddng sfr tiu
1 Aa^V^^^^ ' A^\
wwiw songhui
thAnh . rb -^ 197
ling: kCSc l&ng a ngoM Ric-thinh nhilu ke hao-cir^'ng Irii
phSp, m^ dfin thl bi?ng-nliAc chi ccr-bac nigfu-cht ; vi^c t^-1^
qui-tlian thi hay dung cdch xa-xu vi^c lang-tg thl chu^ng dir^ng
xa-hoa, tham chi c6 ke ban sach cura-nhA coc-nghi^p dS dJn
normi^ng, thirc Ih trai vM nghTa twcrng baa tiraag ld,n »,
Vnft Th4nh-t& htn xufing chi6u Irach-cii c&c quan dia-._
phirorng phai dem nhirng di§u (juSn-dw da ban ra lrir6c mA
khuy^Ti-bao dan-su, vfl phni chuy^n sire «-ho l^ng-l^' : hS Ihlty
ai bi6ng-nh6c rong chori co'-hac ruffu-chfe, thi phai cKm chi di.
Nhirng ke hio-cy(!rag trong ling m^ y tb^ h<Sag-hach dsfiii-
toa kicn-tiing, ch6ng cirong v6fi quan trSn, d^m dna; ke binh-
dan. thi pbai tbeo phi^p ma liirng-tr|. C6n nh&ng 16 tho- than
vk le lang-tS thl Ei-bO da djnh ra ph^p-tac, he ni khong tuan
tbeo Ihi pbai t^i-
13. NHA DU-CTNG Tf5. KhOng nhu-ng ik vua Thinh-t5 chi
lo viec day dan mk th6i, ngai lai thirong dgn nhirng k£ ngheo-
khS, v^y n6n ngai Iruvt^n cho cac quan cr c&z trSn ngoai llac-
th&nh dirge quyfen I3y titn kho mS lap mot so dirSng te : he
nhfrng ke qnan-qua, cO-dAc, vg ke t^n-lat khdngcA ncyinirofng-
nho-, phai dSn odo. Ibi m6i ngay cap cho Jn6i tfen 20 dong
ti^n va naSi bat quan d&ng g^o.
n. VlgC BINH-Dli^N VATHUi?-MA. Thug dtnh v-a (hug
diSn thi dai kh&i cQngtheo nhu- difi vua Th6-lo dadinh. Chi
c6 nam hinh-than (1836) li nam Minh-m^nh lhiVl7, datNam-
kj dac difen xong, tinh ra dirtrc ban 630.075 mhu va djnh lai
cAc thi> thuS dien-th^ ifmieaty. C6nnhirs5 dfin dinh vadi^n-
thh trong ntr^c^ Ihl cu" theo sS b(» tdng cfing lai duqrc 970.516
su5t dinh vk 4.063.892 mSu ra^ng \k dat.
Nbtrng dAn Tku sang thanh l&p hircmg-Sp o- nirffc Narata
gpila Minh-hircmgag #p , th5 c6 Hnh m6i Tigircri dongnien phai
npp hai lang bac vi^ duractrirf^ao-dich, NhCrng ngirM laoh^ng
vk t&n-tit thi phfli chiu m^i nira.
C6n iihiing ngu-ori nh& Thanh sang burtn-biiri or ntrdc
Nam, ph&ra ngr-M nao mh c6 vdt-Iirc ihl d5ng nifin phai
righuong.VT
IM — VlfiT-NAM s(j-'lAr(yC
d6ng 6 quan nSm Ued; ai khOng g6 v^t-lyc tbl phai nAp mOt
nva, ban cha 3 nam, thl chiSu ]$ thu ca thu€.
Nhfi vuaJai d^t 1^ danh thuS mudi. Cir moi ruAng mu6i
diSng nien phai ngp bSng mu5i txr 6 phircmg cho d<5n 10 phiromg-
Moi phiraRg nyp bAng li§n (hi phai tir 3 tien cho &&n 4 ti^n
30 dSng.
C6n cac Ihiir tliufi mo, thuS san-v^t v. v. thl dai-khfii cutig
theo 1^ dfifi vua Thf-I& dadjnh, chir khing thay d&i mSy IK
15. VI^CVO-BI. Khi vtia ThAnh-l& iSn nSi nghiip l^m
vaa, thl trong nirdfc da durgc jOn-Jrji nhirngng^i v3iq biSt viec
Iri nirfirc cSn phai c6 v6-bj, cho nen thirorDti (huo-ng ngSi v^n
c6 dui truySo bao cfid quan phai luy^n-tlip binh-raa d5 phong
khi -hiru sir.
Of nhirng arri hiSm-ySu thl |^pdon-ni, or cSc cira be va cac
dho thl l^p ph5o d6i. Va lai lam tau dun^, lap thuy-^uan d£
phfjn;; irifr m^t bl.
Bich-chg thi c6 bi^-biHh, thuy-binh, liromg-binh* ky-biuh
vk ph&u-thu binh.
I)6-binh till CO kinh-binh -^r jk. va cff-binh ^ ^ . Kiiih-
binh chia ra lam doanh, v^, dOi, ho^c d^ dong gii> v Kinh-
th&nh, ho^c sai di d6ng giO cac iinh. M6i doanh c6 5 ve, indi
vfi c6 10 d^i, moi dpi c6 50 ngucri, c6 sufil-dOi v^ d^i-lrirffog
cai-qiian.
Nhu-ng binh-khi ciia m6i v^, thl c6 bai kh^u simg tb^n-
cOng, 200 khhu di^ii-thirong va 21 ng^n ca.
Ccr-binh lA linh rieng ctia lirng tinh. cung chia ra Ikm ctr,
l&m dOi- Co thl c6 quan-e<rt tnfi d^i thi c6 suSt-d^i cai-qiian.
Tiro-ng-quan chia ra EhAnh d^l, m6i d6i Ik 40 con voi. S6
vol Of Kinh-!h»nh 150 con, ff lUc-thanh llO con, a Gia-dinh-
thAnb 75 con. or Quang-nam 35 coii< Cf Blali-dinh 30 con. a
Ngh^-an 21 con, cf Quang-bhih, Quang-nghT;i» Thanh-h6a moi
nm 15 con, Quang-tri, Phu-yfin, Blah-thu^a, Niiib'blnh moi
nofi 7 con.
www.songhLGi.
THANINT& - 199
Thuy-quAn c6 15 v£, cblT"ra'Um 3 donnh, m5i doanh
c6 quan clmang-v^ quan ITnh, vA c6 quan d6-thi5ny coi ca
3 doanh.
Vua Thftnh-tS v5n bi^t rllng nu-dc t.i A doc bur b6, Ihuy-
binh ]^ viec rSt ygn-lrnng cho sir phfjng-hi Thucrng iigai
bal quan dem binh-thuyen la dl luy£n-l^p,
Bcii-khfii vii^c binh-cfr, ngAi kh6ng bo tre cliiit nfto. Ngai
!§p lOHn gi6o-du&ng binli, dcf cho con cac qnan vo, tCr auSl-
d<>i Ira Un ai mu6n tinh nguyen \ka hoc, Ihl cho liromjr-
b&ng^ v4 cur quan dai~than ra day v6-ngh^.
COn nhir khi dAo c6 quihi linh di di\u, Ihi uhii vua d§t
H sai mSy ngtmi y-sinh di theo d6 dicu-hy.
Tuy nh& vua muSa Jiru ^ v^ viec hinh-lhih, nhu-ng iij^irM
mlnh (ijc bay gi& ui cung Iroiig vAn khinh vo, binh nhdt
kh6ng ai lo gJ dgn vi^c qunn-Unh khi-gieri. He c6 l:im sir
Ihi incri f6i l^n. Duw ri^ng iihb vua nay c6 chi du ra tap binh,
iiiai c6 chi dy ra Uip tr^n mfic iQiig, cac qunii chi hirn cho
song vi?c. roi lai bti inac lion qnfiii dyi lini Ih^ mio thi Um.
Thanh ra quan sii o Iroug sa-sach Ihi nhi^u, ma Ihettrc thl
vin khotig du : 3y Ifi ve din viia Thanh - ih mA efta thS,
hu6ng chi d^n nbirng dvti aau, lai c6a suy-nhurorc hcrr> nira*
-www.songhiJong.vn
cHiraNG lu
THANH-t5 (1820-1840)
(tiepiheo)
3. Sif giHc-gia
S. CiSc a- Biic-ky
S. Ptian ba Vanh
i. Li day Lircrng
S. Nong vHr Van
6t GiSc a Nam-k^
7. An Li van Dat/f.t ud U Cftat
8. Ciac Tiim^ta *
9. Vi4c AiAao
10. VifC ChAn-iqp
il, Viic giao-tbit^p v&i nhaag nu&c ngaqi dirang
12. Str Cam dao
is. Fua Th'.nh4a mSt
1. SU GlAC-GlA. Vua TbAnh-t6 thflf la hgt 16Dg lo vi^c
cbiqb-trl, dieu gi ng^ cimg xem-'X^t d^o, viec gi ngai cung
sua - sang lai, e6 y mu6n cho ditoc thinh din gi^u, nhu-ng
phat mJiy nana ve sau, trong nitqc c6 laiti giSc-gia, quan
quAD phai chiuh oarn pliat bac, phai daoh Tit!m» dep Lio,
tMnh ra d4n-sijr Ithong diror y^n Pghi^p md lam ao.
X^l sir giflc-gia ve dcri vua Th&uh-to la do o ba le c6t-ySu :
Mot la khi nha Nguyen that Ib^ & Nam, quan ho Trinh
thua Of Bac, nhk Nguyen T&y-3cm cbQ phai lo vific trong
rriifirc, luc bay gi£r niroc Ti6m-la nhao lay dip 3y ma gi\k
quyen bao-hO Dtrdrc ChSn - lap va hiSp-ch'S cac ntrorc Of dSt
— 2*1 —
□nghuong.vn
202 — VI$T-NAM S^-LtTC'C
lAo. B^n khi vua ThS-lh nhat-thong nam biic, llianh thS
limg-lay, avettc Chan-lap lai xin vg thsin-phuc nirtrc Nam,
va ckc uvirQ Ai - lao, Vgn-tirang, dfeu san" Irieu Cong nhri
Nguyen. Tir do nucrc Ti6m-la doi ytn Turcrc Nam, bS ngoai
tuy khOng ra mat ciru dicli, nhirng b^ trong chi lim each ina
sinh SIX J^ ciTorp lai cai quy^n bao-hg a Ct»titi-Iap va or cac
nirfrc LaO- Hd"! vay cho ni^n ve phia lay va phia nam bao gitr
cung CO gigc Ti^m va giac Lao quay-nhi§u mai.
HaiSi cf Bac-ky tuy da la Ihong thuoc ve nha Nguyen rSi,
nhimg c6n co nQ\iui niong nbcr nJKi I,.^. lliinh-tbaan^ lai c6
nori ndi leo, boftc rauon kb6i-pbiic cho Txhk Le, hoac de c]i5ng
cu-vM quan Dlia Kguyeii, bci tb^ cho nen n dat fiac cu phai
loan-lac luAn.
Ba ]a quan-l&i cu- hay nhung-nbieu, lam cho li'm^ si^iriri
khoDg du-crt- llioa-thii4n. va irong dam quan-trirvng thu-iVng
hay CO llioi bofi-moc nbau Jl- tan;* c6ng lanj^ can. Xba vua lai eo
Unh hep-hAi, khong baa-d'Hig cho nltuiig ke cang-than,
hay lim ^huyen lam unt-irc mpi dgirtri, ma a vai Uian-dan
tbi nglijigyB-khai: qua, cho nen mfri tliiinh ra nbieu stf r6i-
Joan.
Bo'i nh&nf^ J5 ay^ cho nen (^ ngoiii (hi CO fii^c Ti^ni dSnh
ph^, 0/ Jrong thl c6 ngvy Khdi day loan cr phia nam. Le duy
Luang y a N6ng van VAn day blnb a phia bac Luc bay gitr
ciing nbcrco loi hi^n tirirtggioi nhu Tru-cxng minh Giang ?Jti^
■iU-, Ta quang Cii -ftt ^ &, Le van fiiirc ^ j*: i*;, Nguyen c6ng
Truf pt 'a" ^ V. V. deu ra cong danh-dep, obu nfin kb6ng nhung
]h gigc trong DLroc dep y^ndu-oc, mS lai them diroc bo'-coi
roQg-rai hwn ca nhii-ng dori-lf trdc.
2. G!Ac6f BAC-KY. Sir giyc-gia a dal Bac thi ttr nam
Minh-m^nb thu- hai ( 1822) tnr di, thinh-fhoang a cac IrSn van
c6 nhu-ng giac c6 quSy-nbieu v cac cliau huy^n. Con nhurng
giSc CO Ihanh-lb^ lo ma qiian-qudn phai danli-dep kb6 nboc,
thicdPhnu ba Vanh >{■ {^ Sg kbo-i a Nam-dinb, Le duy Lircjug
it- 1$. K khcri or Ninh-bJnh va Nong van VSn Jt X "f khffi or
Tuy^n-quang.
vuww.songhu
TilANH , r^t — 2M
3. PHAN DAvAnH. NimMmh^m^nh Ihir 7 (!fl2fi>. 6
Xam-dinh c6 Vo A&c CH ^ ^ ft ciing ToiPhan hk Vanh ;(. ffl
^ v& Nguyen Hanh kboi bhih daoh pliu Tra-ly vn IJin-hm, gi^t
qiian tliu-ngir Ui D&ag dinh ^(ien Si? H * vk Nguyen ^rung
Dien ft .-fe jj. Quan tr^Ia-thu q- Nam-dinh U Lt m;Ju CtIl:
!SJL ;< J^ Jem quan xiumgdanh, cung bi giyc gifit mat. Quan
([uan & c^ctrSnphai v^ ti^u trir. b^jl tiircrc t^n Vo d(rc Cat.
C6n I^n VAnh v& du- dang thi rhay Ian ca. Nhimgdfn th6rvg
Chap n»m iiy, l^han ba V^uh vii Nguyln Hanh lai thdiig v(>i
dang giac KUadi di cir^p p nj^oii bf , rdi lai dera quin ve
danh phii v huyea TiSn-miiih vi huy^n Nghi-dttJng a Hai-
dircrng.
Nha vua th^y thS gi3c to I&m, b6n sal quan Tliam-bi^Q
ThaDh-h6a IS Nguyen cOug Trii- fc -W ^. quan Tham - bi^n
Nghe-an la Nguyen diic Nhunn ^ ft :fl dcm bxah-thuyen &
Thanh, Ngh^ ra cdng vcri quan Hii^p-tiSn BSc-ihanb Ih Nguyen
hiiu TbaD K. ^ {4 di danh gi5c.
Thang gicng nam dinh-hoi ( tS27 ) li nam Minh-m^nh thiJ'
8^ Vanh lai ve danh Ift'y phu Thi^i>-trucfog va phu KiSD-x.iro-ng,
san lai v^ vay quan qu^n q cha Qu6n. Pha:m van Ey vfl Xguyen
cdag Tru- demquan d^Q daub giai vAy, Vinh ibua chay v^ gii>
Trii-Iu. Quau quaq vfty -lAub. bal dircrc Vanh va ca dang hern
765 ngyoi.
4. Lt DUY LirCNG. Khi dep xong gi5c VAnh thl trong
Iff y^ii titrpfc mrti d^, ohimg con c6 di!>ng-doi nha L^ mu6n
kbAi-phuc nghiep cu, b6i v^y dSn thaag ba nam qul-ti ( 1833)
IS nSin Minh-m^nh thtr U, (> NiDh-binh co Le duy Lirtrng -^
^ .^, 1^ con chdu nha Le noi 1i*q, ximg la Bai-L^ Hoang-tOa
< ^ X ^* cdng v6i bon lh£-ti la Qiiach t?it Cftng ?p .i j;;^.
Quach tSt T6 ^s .i- :^. 0inh Ib^ Bltc T * ife. Bioli congTrinh
T x9 Jfp» dem binh di danh pha cac phu hiiyen v^ chi£m giir
dirtrc 3 chSu huyen la Lac-Lho, Phung-htia va Yfin-hoa. L^ duy
Lircrng lai sai quan d^n vay daoh tfaaQh Hirng-li6a nguy-cap
Urn,
inghuong.vn
204 — vi^- NAM sir Luac
VuaThnnh-to shi quan t^ng-Joc Nghe-TTiili h'l Tg quant;
*^M'"ifr jt, & dem quflii ra Ninli-hinh citny vd"! tong-tlocThanU-
h6a la Nguyen van Tioog (Jt. X ft Ui dhiili LO duj' I.ironf;.
Le duy I-ircng cr Ninh-hhili tUe cd Idm. clifing kli5ii(:<
noi may dao qiian (juAii, chi dirun^ itirnv v:ij ha than;^ Uu \t\
bttt, dong cm giai ve Kinli tii I(>i. Con bpu QiiacU iKl Con^,
Quach tSt T£ tlii cliSng dircrc bao Ittu ina tan.
Vi CO chiiy^n Lc duy I-ircny day liinli, cho nt-n iiha vtia
truy^n bal doiig-doi nluV Lc dem day van o* Quan^-nam, QiiaiiB-
ngbia, Binh-dinh, circhia cho ITi nfjwtfi 6- niAt huy^n v:i phut
cho lOquan tien vh 2 mAu nirtng Je liim an.
5 . XONG van VAN . O nit- ton dan^ de|i loan JA dny
Lirorng chira xong, (hi (> Nam Lc vfln Khii ifi^ jL f:^ lam phaii,
chimin ^^iir thsDh Gia-dinh, Nguyen l<i\n KhAi 111 u^iri'ri Hm,
CO ho-hung ba-c<m man Tuyen-quang, Cao-bang, hm vuy nhii
vua &ui qurtn liin hal anh em cua l(>n Kh6i deiii v^ Kinh h'lm
Ini. iJay yicr or Tuytn-quang c6 ngirori anh vir ten Kli*i lii
N6nL^ vSn Van it :^ "^ bi quan bat-bfir, hen iioi len danh pba
(ronii bat Tuycn-quaDg. Tb^i-iiguyfi[i, Cao-hjinj; va Lnui,'-^s(rii.
Gi?lc NOng khfff ti> thing? nam qui-li ( 183/5) ctio dt-'ii ihang 3
nam nt-mui ( 1835) dai-dang liong nan hai nam tnVt, liun cbo
quan qii&n Ibdl la Viji-vii.
Nong vSn Van lim Ti"i-chuu cliaii Biiij-Iuc. Xhfln thay
quan qunn tim bat bg bing L6 van Khoi^ bca nSi leu Ilp xirnij
laTi^t-chfe Ihinrnj^-tu^ng (jjAn ^ ^H J- ^^^ ^* ■*'" batvicn Imii-
phAi thich chir vao m$t rllng ; « Quan tInU bay an Lifin cua
dan », roi duoi ve.
N6ng vfin VAn cbia quan ra danb pba cac t?nb. qMan sff-
tai chSng kbong noi, pbjii xin quan curii vi^n- Vua Tbunb-to
du-orc tin Sy, ben sai Scn-Htrng-TLiiyfiii T6ng-d6c la LO van Dire
#. X A Ifim Tam-tuy&D l5n^^d6c qi.ian-vi,i,va sai Hai-Aii thiJ
iBng-dSc la Nguyen cung Tri'r fc x 4f lam Ibam-tao, dem
qufln hoi v6fi Ninb-Thai T&ng-doc la Nguyeo dinh P!i& f>l ^ f
di lieu tru- gi^c N^Ong.
vuww.sanghu
THANH Tn --iVi
QiiSn e^wf. VAX ilanh l"at>-hiii»ri va Ijiuj^-strn jv^^i f|Ufl. nlia
vim \a\ sai An-TTuh ifiiii^-tlSc l;"i To .lUHn^i Cir /^ ^. R l^im
long Ihfiiig iliii-Eliiin, It^n danh a nii.Hi Cflo-liJn^ va T.;inii-s)rn.
Noiig van ^':■ln nhi'tn (lirfrc I'h'^ minVi^n-n^aii l;'im rui nliifii
rtrnj^, bi^n chia qu^n iM Ian ra inni ntn, tim ilin liiOm-y^u ma
iiii-niip, lu' c6 quati (iium di-n, tUnti ).lir<jc Ihi tirii, kh^Hy tUiili
ditac ttii kii, cij ra yh.o bi'il Intc. luiltri khou;^ nhAt tlinh. Quaii
(jutln (Ji (lanh tli^t In klio-nlinc va ki hao binli t5ji lirang
int nliieu.
Thani,' chap nam qui-ti (1833) d.ui t[ii:in cua Ta quang
Cir giai du-trc vay linh I^ii[^-si)n va Ijv lai iIltcvc tfianh Cn<j-
bang. Dao qmin cua L^ van Diic va N^ayuu C(!nigTr»r viici den
Yan-lrung X + ( l^c la Itao-luc ) lii clitj ^iio-liuyet euu jrj^c.
N't)[i(^ van Van phai chay lr6n sang Tju.
Nhirrig ma khi qufln quan nil v?. Chi Nong vtin V;\n lai vg
ru danj^dAnhpha nhir cu. NhA vna hiii sai cac dao quan li^n
i^n pli6it^ gia cac Imh man njjirac.
D£n thang !► nam giap-ngp ( 1834 ) lA vfln Birc v4 Pham
viin Bi^n di Eir Scrn-tity l»'n Tuy^n-quang; Ta qu;u>y Cu.
Nfiuyen lien Lam. va Ho Hira di lir Cao-bAng; Nguyen dinh
Plio va N^uy^n c6no Trir ditit ThAi-nj;uyt>n. ha mi* I qui n
ciia^ li^n len hpi lieu. Quan quia di tl*r£Tng- sfi khb-khiSn,
lircrng-lhuc vAn-ta( kh6ng li6n, iihirri^ ina quan-sT diiu c6 h*Sl
sirf, di d5n duu quan giac Un d^n dS)', Tti£in|; ihap niSm Sy, ca
Iba (lau ciing dSn hOi o Van-trung, roi sai ngirtri dua thir sang
n6i vO'i qiian nha Thanh phdng giic, <liM]^ cho qiian gi^c <'hay
sang Ji^n ay- Qua uhi^n NOng vAn V3n lai chay sang TAu, bi
quSn Tau diiui bal, lai phai Xr& vcTuy^u-qiiaog.
Thftng 3 nam ^t-niivi ( 1S35 ), Pham vfin Di^u diriTC lin biSt
cho len Van Van a, lifen dem quSn di diiBi. Van Vfln chay an
v6o trang rirog. Pham vnn Bivn ben vay 4 mat, roi piiung h6a
d6t rirng. VSn VSn bi chSl ch^y. Quan qufln ch6m iSj' dSu
demvB Kinhbaoti^p,
e. GIAC aNAM-KV. Bal Nam-k_v lidStcuanha Ngnven
khai sang I'a, va cung boa day ma vua Th$-t& Up nfin cor-
nghuong.v
206 — V1$T-NAM Slf-LtfCC
nghi^p ban-lrifeu b^y ^i?^ Ih^nia lai c6 sir phan-nghich \atai
Ikm sao? Co plian li tai vua Thnnh-t& kTi6ng dong lliu- chn
nlifrne ke cyu-lhan, co phan ]k tai nhfrng ngu-ffi gian-ninh,
mu^Q chiEu f Vila i\k lay cOng. lAm irc-ht^p ngiriri ta, ctio neii
in6i tbanh ra sy loan l&n jiy.
Nguyfin miiy nam Irurofc, L6 vSq Dwy^t ISm TSng-tran
rt^t or Gia-dinh Ihanh, c6 uy-quyen lam, ma l6ng nguwi
ai cSing kinh-phuc. Chi vl 6ng ay L^ quan v6, ttuh-klii ii6tig-
nay, lam khi & cli5 tri&a-dirfifng tSu dSi kh6ng diiac hap
tb&, Vila Th6nh-t6 iSy l&m kb6ng b^ng I6ng, nhirng Ong tiy
III b^ic khai-qu6c cOrng tUSn, cbo ndo ngni cfing Ikm ngcr (Ji_
BSn kbi 6ng Sy miSt, tbi vua Thanh-t& bai ch^c Tong-triin
tb^nh Gia-dmh, v& dSl chtrc tSng-dtSc, tuSn-pbu. bS-cbinb,
art-saU llnb-binh, nhir cac linh (r ogoai Bac.
Tinh Phi*n-an ( tire Id tinli Gia-dinh) c6 Nguyen van Que
K, Xit I^tn lBng-d3c, Roch xuAn Nguyen ^ ^ a. 16m b6-
cblnh, Nguyen chir(yng Bat Pt ^ it lim an-aat. Nbung Bach
xudn NguySn v6n I^ nguai Iham-lam fan-Ac ; khi d3n Iiim
b6-cbf(ih or Phi4n-aD, noi rUng pbung m^l-chi Iruyx^* viec
rifing cua L* van Diiy^f, rbi dOi-hoi chiHig cfr, tri tyi bon
tdi-t6r cua 6ng Duy?t ngAy trii6'c.
Trong boD ty c6 lA van Khoi ^X^- Nguyftn Irir&c
lAn Sy goi la Nguyen hiru KhOi r^ i$ f^, neu-tVi a Cao-l»ling,
nhftn cif kbm bich l&m loan, bi quan quin dnoi dunh, m6i
cbfty vao Thaoh-hia, g^p ht v§u Duy^t lam kinh-liroc n dffy,
n6 xin ra thii. dag Duyet tin-dimg cho lam con 111161, doi
I6n ho IS r^^ van Khdi. roi dem vS Gia-dinh cSl uhAc cho
l^m d^n chu-c ph6-v4-rty.
liay gicr T^ vHn KhAi bi b^t giam, phan thi titc gii^n,
pbtin thi Sff ti)ii, ben nrtirii xixi m3y nguA^i ttang cua no dS
dSy loan ; a Cia-djnh lai c6 nhtrng ngurcri c6 tOi fJ llac-kj'
dem dAy vao, ho^c cho lam-iin v6i dun-six, hoSc bal lam
liah goi \k hai-Iirorng nj ^ ; nhwrng linh Sy dSu theo ten
Kb6i ca.
Ben (It-m ugSyTfi lliimj; n3ni. naMi qnt-ti ( 1K3:I ) In niim
Miah-m^n!i (liiV U. KhOi cnug v6i 27 nt^irtVi \u\U Ikh-Iitouk
vjo dinh iiimn ltd, [tit-i c« nhik Itarh xui^n Nt-uyi-n, rili ra
^^p qiian (5ng-d(Sc lA N-iuycn v^ii Qu6 iJein i>yir<>i iKmi
cirit, cliung cuiig giel iiSt. Ciya quan An vfi qitnii LSiil, (hi
chay thoal d»r<yc.
liSy gi(V nhu-ng quuu kiiili <t6iig ir Phii-n-an ]ihaii riJiidu
theo vfe I^ vSn KhdL I.e van KhOi ben Ht sirng !iiin h)ai-
nguycn 3U3' J;^ Jt H>. phony tho dj'mR uiioU Ju bon Thai long
TriSit ^ 'j.- ifl va Lt! (Ihc Lire quan trutig-qiiAn, N^iiyon vftn
Ha VH NfjLiyen van Ttlng qimn li(:n-qi]an. Dircrng vait NliS,
Hoiiny nghTn Thir quan ta-quSUi Vn vTnh Ti^n va Vr» vTnh
Tai qufin bu-u-qu»n, Vn vmh L()C vit N'i!iiypi> vfin Hot qnaii
hOu-qiiAn, LiruTin va Triiii vSti Tha qu'm (hViy-qiu'in, L\;>iiycn
van Tani Vin Njjuycn van ChAn quaii l(r(niy-qit:\n v. v. Lai il^l
cac quan cliiVc nhir iiu>t IriEn-dinh rieng v<iy. bonn riii Ta'
vlin KhOi sni hon Thai conjjTvicu ilom ([ii:in di \£y f:ic linli-
lhanh,chitrong mol Ihung mii fi tinKfjiu-dinh Liuino vt giilc en.
Trii^ii-diiih dirrrc tin iSy» lien sai Tang phiic Lircny ^ t'g ^
lam Thao-nghich t;*i-Iir6*ig-qiiftn i^ i^ £. ^ :f va N^'iiyrii Xiidn
ft. ^ l^tn tham-(an, sai I*han Van rhi'iy ■;tr i^. ^ lu'" I'liao-
iij^hich hirii-tirtrng-quan, Trirorng minh Ciang )uni Iham-tAn,
oiing voi TtjTtli-khaii Ur^ng-quAn lA Tian vSti Naog ^ ;£,*■? T
ft jt lit (lem lhuy-b<j binh lu-ang vao ilanh Li: vfln Kh6i.
Rhi quan quan vaa d^n Gia-dinh khOng bi^t tai ccr i^i,
m4 IrHng-quftn cua iiguy la Thai cdug Tritu s.in v& tliii lOi
lyp cdDg. Mguy&n Thai c6ng TriSu lu ngurfri cr Thira-tlii^n,
trir(>c Ihm quaa ve-uy, coi ve bien-binh dung w CMa-dinh,
sau Ujet) It-n Khoi lam phan. Nay lai Ira ve vO-j iriew-dinh,
dera quan di danh Le van Iih6i lay l^i cac tinli.
L6 van Kh6i hi^t thS khong chflng noi, vio Ihanh Phien-an
st ^ dring cira lai, rSi chia qui'iii la cliotig-giu'. va lai a^ii nj^ir-ji
di sang Tiem-la can ciju, Quan Tiem nhAn dip a'y, chia liHm
m% dao sang danh nircrc i^Tani. Viec ay ye nii; (V muc sa".
Jnghuong.
20e - VlfiT - NAM SIT - LU^C
Quan qu^n mrtt mat thi dAnh duoi quftn Ti^m. mOt nafit
Ihi viy daub thanh Phien-an, L^ van Kh6i hSl aire ciiunf>
giu:, nhirng d^n Ih^Dg chap nam Sy thi phai b^uli chSt, Tuy
vfty. qudn nguy cr trong thinb cir chfing-giir mai, non ba nam
trfri quan qnAn in6i ha dirffc thaob.
Th^ahPhi^n-an la Ihanh cua Ong L& vSn Duy^t Kily xong
nSm Minb-m^nh thiJ 11 ( 1830). X^y lo^n bSing dA ong. Ihanh
cao va rdng» hao s5u, cV trong thinh lai c6 du ca lirorog-iliirc
kkii-gicri, cbo nea quan quan diiinh thanb lati nao cung bi chSl
hai nfaiiSu ngircri, mh kh6ng iSy dirge. Mai d^n thang 7 nfiin St-
ti ( 1835 )» quan ngLiy cr trong (hanh da moi-m^l Inra rSi. lu-^ng
quan la Ngnyen XuSn ft iS- v6 Nguyen vSn Troog pt X tf mfri
ha dirorc tliaiah vavho bH gi?t quan giuc ca thiiy dSn l.S3i
DgiT^^i, dem cbfin vao mOt cbo, nay goi la frma nguy v, C6n
nbiirng ngtrtri tbu-pham thi d6ng cDi dem vfe Kmb tri t^i.
Ong J, Silveslre chfip Iruy^n Le van Kh6i khm loan o Gia-
dinh ( 1 ) D6i rSng trong 6 ngu-ai tbu-pham phai dbog cui giai
ve Huf , c6 BaOt 6ng Unh'muc ngircri nir6'C Phiptdn la Marchand
( b^y giif goi la c6 Du ), mOt Pgirbrj kb^cb t^n 1^ Mach tan Gild
Va mpl dwa con cua Kh6L m6i Un 7 luoi.
Vi^Cf^ng cd Marchand Ihl da nhi^u ngtroi bki\ di hdn tai:
ngircri tbj bao ong ly c6 y niu6n litrn nhir oog RA-da-!<>c. d£
gifip Lft vfta Khdii Up n^a m^t nirirc theo dao Thien-chua cr
Gia-dinb, ngircri fbi bao 6ng ^y bl L3 vin ECboi bill vao trong
thanb. Vi^e ^y v^n phikn-viu khAng to hhx ra th€ n«tO*
B^u kiu v^ dfn Hug thi 6ng Marchand v^ 5 ngu-M kia d^u
phai ttji 13ng-tri, Thi^t-tuorng dau tbSnao roSc I6ng, dem mOt
dira COD vd tui va 2 QgU'cri ngoai qu5D ra lam c&i tC>i tham
binh ay, tbl that gom-gbf qua. Tuc A-d6ng ta trircrc hay ddng
nhirng nhtic binh nhu- lA fAi lang-tri, l^i ngu-a x6, t^i vol
day V. V. thi thil la da-nn^n vd ciing, ng^y nay ai ngbi dfia
Ciing phli ghtl niinb.
Cl)Xenj !4p l^p-chi tr Revue Indochinoise » i6 7-& nam 1Dt5vuquyeu
Ao-nam sir lir^c *■ Attreg? dc i'lo'stotre d'Antiam » cua bag A. Si hreiner-
THAXK-TO -20B
1. ANLfi YAN DUYfiT VA Ul CHAT, i^ i^^n Duytt.
Qiian qufui binh xang jiiijc U vfiii Kh6« roi vua Tliaoli if. 3jii
pIiA Ihinh Phi^n-ar di, sity lai chn kliac vii ngai xuSng ctiigu
iljnh tniy i(>i L^ van Tun'ti ^ X -VL v;i tAi L6 Chit ^ ^.
Clt binh tinh ma xtSt, Ihi vhang qim 1^ vim Thanh-to von
c6 ^ kh6ng uahai 6iig ay, lui dioh-than lai nhan du ma bcri
viecra d& chifeu y ngiii, clio nfin thanh ra hai cdi an tbat lii
kh6iig dang.
Nay cir Iheo Irong sach tv Dui-nam chinh-biui UH-truy^n
■K \if jL ^4 fj fij- '^ m^ chi^p ra, d^ moi ngiro'i Ulu dircrc iSy le
cdng-biinjj ma phiTi-doan.
Tlt Uhi leu Kh6t khtJi loan, vua Thanli-to ihirtirn)* ban
trach Le vin Duy^t che-clio- (iuAn phl-dang. de i^ay iithi hoan
loan.
Nam St-vi ( 183:>), 6" &6-sat-vten ro Phan ba fi..!i -^ fft it
ditnf* s6r noi rtm^: L^ van Duyei truoc tr Gin-dinh, kly boa
ngliich Khdi . a^hich Nha ^, liim Irao-nha, lay biiih Bac-
thu-lkn. HiSi-IiroTQg (2) lam lam-phuc. Bon Sy von lii qiiaii
huiig-ac, kli6ng pbai la ng{r6ri lirfra^-lhien. clio n^n Ouy^t
mat chira baolAu ma bon nghich KhOi, nghich Nha, da dem
qiian Hoi-Iirfmg, 3Sc-lhu^nciing vol bpn IhiVhagiir thitnh \&m
phin; \ai lam ptii^u-hoac nh4n tAm, d^ va I^y d£n c4c lioh
Nam-ky, mS kh6-nhgc d§n dai dgi quan quan phai li^a
lieu. Nam tinh nay dau (hu-phacr&i, song Ihanh Phien-an
tac dang van c6n thigt cu-^ quan qu^o ti^n lien, lam ngirai
thirorng vong, cat va 3y n6i sao tho xiSf. Nay Duyel mal r6\
sir-trang dSu khdng c6 the turcTOg ci/u dirorc, nhirng cff x,em
con nu6i la Le van Han #. ;<j^, trLr(!TC day vio ra tiong thcinb,
phAp dang v6i nghich Kh6i. vu dem Bach xuan Nguytin
^ jt. lam dude d^ tS tir - dutrng. tlil tara-tich cua Duyel
tiro-ng kb6ng phai ^ei caag dS ru. Xfiu kh6ng b^t tni e kh6ng
lain girimg dircrc cho dtri sail. Vay xin Iruy doat quan-chirc
(X) Bac-thuao ii. 1^, Hhi-]uang ^ ^. la nhung ogitm it H^c-LJ
b| l^i pbai day v^o lam Uiiih ^ Nam-ky.
210 — VlfiT . NAM Sfp - LlTiyC ^
ciia Dnyel, con vp- con thi ^ao vt Hlnh-bi) trn-minh nghi^in-
nghi, de to ph^p nmrc, u
Vua dy NOi-cA<^ rAng: «, TjC van Dmyel >:iiiVuili}4ii! li> kc
yem hoan, v6n la mOt dirn rfiiv-tcr trong nhti. Xay gap h&i
Inmg-hitng, rung mAy Hup-go-, (16n!i tiep Tay-gcn. cuts" tlir
c6 phan cong-lao. Birc Hoan^-kltfio ta ngbi (6i no Hiua nlio
sai-khiSn ct Irong cung. ni&i deiii I6ng lin-cey. nliieii Ian clio
no cam quySn dai-lirfrny. Kh6ng ngor boii .'iy phan uhieu lit
qu^D bat lirtrng, inoi ngSy sinh ra kieu-crtng, manh-l:nn
phan-nglticli, sinh chi lam can, ari-n6i lian-xu-ofc. Vi 116 cOn
e Hoang-khao ta thanh minh, cho ncn d^ii c6 long giaii ma
chira dam 16. M^ Uoang-khilo ta d£u van nii-n cung da bift
ro. Nhirng lai nghl haii dau c6 long gmn. j^Ong tlij6n-ha dii
y£n r&i, tli^n-dan ai cun theti kti thi-liosm do. lEii cliac hitii
cung clii^nij lain gl dLrcrc. B^n klii tram I^a n(^6i, CLrii-thnii
kliOng con mSy» va lai nght no tnoi da gia^ cho nem cung
tarn khoan-dung. ItoCic 1^ hiln Inel ngUl nn^ chira di, ilc I'hu
loan ven c6n^-daiih. thi cung la viec ha}'. KhOug ugif kc kja
lung nhir ran-r^t, tinh tua saWang, rang ngay caoy sinh
kieu-nguu, dam uoi xnu Tricu dinh trucrc tital chnnig nhun,
ma khne cai ihl riE^og cita ininii. Niini tririfc ctic t|iian tu
pham xii- Thanh, Nghe ciitig la nburng ki* hung-QC, han den
chigii-dii ra thi't, Uin xin ghep viio Lrirc/ng-ha d^ iam nanh-
vuut. Le vSn Kh6i lii tjuan v6-I^i, Ihi lien-cir itEn chuc ve-
i^y^ theo dircri Co* han, dt^ lam pht^c iiim. TJici-hao uliir boa
Dirorng van Nha ik X ?f . Batiig vitih Ung 5f ?};. ^ thi hitn
Qgam ngam voi diing; nhan tlikh nhir bon Vo v7nh TiEii
K 4^ i\' V'J v7nh LOc ^ 4- -tl: "hi hiin am-thtim l^p dang.
Nhirng ke lii pham IJac-ky phat phdi v^o do, hJin cho tV
trong thijnh, roi tha cho lam linh; lai ken liJy nhrrn<5 voi
khoe dem ra nffi dcin Ihu; vet lay nUirng thiiyen be khi-
gidi trong 6 tioh Nam-ky chiia vao Ih^nU Phicn-an; roi
lai nghe t^n Trun nh^t \Tnh /^ a ^ rnii hCit h^l cao liuyet
ciia dan Nam-ky, Bap thanh Phi^n-an, li^in l)Sng Kitih-
th^nh. hao thi dao sOu htrn. >f£u biio tbanh cao li^o sau d^
phOng gx^c Tidm, thi dLrtrng 1j5 phai phong & HMi^n, diri/ag
THANH. TM — an
h(f phai phcing <> ChAn-lap, cd le nao Uu b6ti tinli An, H^,
Long. Tirerng khrtng tiifr, mi Itii giw tr Phien-Qn hay sao?
The la ro rSng phong Tri^u-dinh, chiV khdnt* phai phniij;
iitjoai hoan. CiVsuy tli^u do, tbt viii>t-giiii hiin. diixi n-iirai di
dutrng cung bjgl, oi khcing f fitn - tire, clii yu^u vi ai khong
chiu n6i r& cho Triuu-illiih hi6t sorni mh Ihdi. Ben nui nguy
nay nhir nii6i ciii uliol boc d§ nfin dau. m6i ngAy tiiSm vh mOl
]6f[i, duo n^u kb quy^n-ycm d*ui chiu lyi ininh-tut, mu boti
nho-iihai c6q dfioi giu- Ihiiiih lam phuri. \i i\ii ituan cai-hi
khing btn-d6n iihuf Nguyen vSn Qii£ (^ X ^i, lliom-ran nKir
Bach xu^n Nguyfin ^ i jL. Ihl chimg n6 16 n^hy lAm phan
chi'r khOng sao ktioi 6vrac. Vl bon li^ii-ha hnn Uian t^ quAn
hiing^dS, qiien \hm iihrrng vi^c bSl-lhien. Chuny 116 da queii
lh3y hSn dfii chua, IRn trfin, dSu hftt-chircrc h«n. Thittn chl
liSn ndi vb^i ngtrM U r&Dg hdn vdo Iran GJa-diali, v6\\ \a
phong virorng dc gift liJy dSt. chu- khoQg ph:U nhir cflc Iohk-
trin tain-thyang kh6c* Ma cua cha h:in. em hnn. cTinfl li^ni
fjpi 1» lang; hoSc dam d6i \bi ngiro-i Ia, lir xirng b't Ci^ di?
cho b^-ha t^p quea thanb thoi^ chi l}i&:t cu LC: van Duyet niii
kh6ng btSt d^n rri^u-dlnh- ThSyHiru-(iJ f -f nbi r;in;i :
« Kht^ng ira pb^m ngLrorl trfiii mil ira liim loan, chira eo it? Sy
baO' giO" ». Vdy Ihl ira phara Q^trwi li'^^n vii kliilnjj irsi l;"im
losin, cung cbtra c6 le thS baa gicr. Mt^i va ^Ay n^n da h\ii,
le niio mk \nu6n cho bon ti^ii ~ ha khAng Idm ph^in diTcrc?
V^y n^n hSu chSl chtra bao lAiu ma boii Lti vAn Khoi da
khai lOHOt chAii h5n cuag diSng tiiih lao phAn, de cho ca bnii
bO-kifiJc ciia hitn dfeu thco giilic c;i, khOn;^ miOt i^n nfio trSn
dt. I'di n6 k^t liJ-daDg, c^y cO Ihanh cao, liau ^lAti, lircrng-
Ihirc nhtr niu, khi-gi6ri tinLh-ohue, do-ddng lai iihi&u. khang-
cu led virong-sir, chSy d^n 3 nam trori, nhitu litn nia djrinig
s6ng cho n6, ma ch^ng n6 kh6ng bifl h6i tyi dait (hunh.
dfin n3i binh dan gan - 6c lay datyng. noi ra dau-xol d^n
gCic-ngu&D thl lOi buD k^ tirng cai toe cung khdng xii^. Nay
hay dem nhirng c6rtg-vi^e cvia hfm 14m, PO-rSng a tai luat
nguiri ta, dl gAy n^a hofliu-lofn» hien-thi cho <ii nSy dSu biet.
C6n uhir L6 v3ti Duy^t va cun-chau hSa nfin xij t^i ihS nio.
Ihl giao cho dinb-thaa nghi xiV. >»
212 — VlfiT-NAM ST>-LU<7C
\ki hdm sau, nOi-cAc la Ha Quyeo -H" ^SiNyuyen iri
PhuamgfL Jh r^t Hoany Quynh ^ is tilu rSng : Duyet cbe-
char chD qu£tn phi loan, gSy neii su bien, cai tai va UcJi Ini da
l^u. Nay x^[ nhirng ^jiSy-ma cua y ngay Irirofc, lo la hiuh-
lich b^i-nghich, c6 6 di£u :
1. Nam Minh-m§nh Ibu 4, y Ur U^n sai ngiFcri nUng la
bon Phan Bat ;|- it gia danh di tham, di tliuyen sflnjj mrfifc
Die'n-di^n- Traag thir chac c6 giao-lhong. Cii liiy nghia nlam
I6ikh6ngc6 phdp dircfc giao-lhdng vdri mtO'criyoat!', Ihi lam-
sv c5n y da ro, Sy la myl l<>i.
2. DeQ khi st>-ttiiia nirac Dien-dien d&'ti (h^ith, md^i tan
v4o Trieu-dinh- Ba c6 chi-dii noi vi^c do quan-h^ d@n diii n^li'ia
khOug n^n khiali-ihu-triig, nghe lofi ngoai ma bo tinh hda-iiieu,
gfty vi^c ciru-thii, V^y ma y e6 xin dung-nap. May ma THSu-
dlnh Ira do ctSng-vait cJio sii Dieu-di^n v6 nirtrc, [hi dauh-
nghTa nirirc lirn la niorl to gial ra thieii-ha. Th^ la y cUSufj
nhirn{* mun viec nircrc khony I'a >>i, ma ki 1-6 yiir Itiy y riiiiig
de che difeu loi, iy la hai loi.
3. Xam Minh-menh thir 7, law bal phon^ nirtrc Anh-cat-
Igi d^ii \a<i cura ninh-Chiian, da c6 chi sai sv-tii]' hu t6n£_<:, ma
y c6 xin dua vao Gia-dinh, vh noi rAng; irQuati tran Itiem-
Ibuc, khdny hSngthSn c6 qiiyen, khien chp ke kta Sff lirtrng-
l^nh v;l bi^t biuh of^i >\ Hai chir «c6 qiiyen o tir xira van liSy
ISni ran, ihei y dam ngat- ngiro-nij lir rihin, kicu-tiV du-ang
nao, fiy 1ft ba Uti,
4. N^tn Minh-raenh thir 4, thi-v^ la Tran vaaTmh f^ X -Hi"
nhan viec c6ng-sai tV (iia-djnh ve, colaii vi&c TrSn nh^t Vinh
lam n^ag ph(S ogoi, luua tiom cac ni6n. Y nghe chuyen lain
v^y. nam saw vao chaii, c6 xiu bat'Fian van Tinli gJao cho y
d^ y chdni, n§u kli6ng giau tbi y xin Ira diirc long-Iran ; rdi
y xtn tu" chirc thirc. C6 y y^ii quan nliu- v^y, tc)i gi con lo bang
(0i av. Vy v xin gi6t m^t Trau vSn Tinh, th£ li bal nyirori ta
phai khoa lirtri, khdng ai dam noi nu-a, rat \k dvug lam nhani-
hi^m, 3y la b6n lOJ-
www. song huo
TilANllTO - 213
5. Ti-iTi nhOt VTtih tia cu chi bh thi.i ky-Un' VTnli-lhanli.
mi y Lx"i xin liru 6- Jgi tning (hiinh. L(> dai Cirfvnfl *: < ^ cif
chi Uiyen-tiieii, mil v cS xii* lini lai Uum vitf phu Lac-hi*»a.
(1^11 la c6 y vi chiflu, Tron^i lAp tiUi cua y tui noi iTrnji : «f;iiii-^n
ciio llnau L-Iiii xiii viec ny, (In hiiu co ich clio vit^c Hfiivut lii^u-
rircrnjf )*; lai ff liang (ftp Ifni Kin chi-liijiig cbo bpn llia-lai, ca,
dOi, cac v^, fo fan i-fuij* : .*[i^n-lhiin xa a h^ohi hi^in-khtin,
chi e Tricii-dlnli tin dung khotiji (tircrc vu-ng-lipn u. Tron^f \iru
le fiy iJeti i« khon^ kinh^ iTy ]ii ."»loi.
B. Xfini Minh-uienh Ihii 11, y l^ii xin liing Ihp cho I^
Chat, to noi ifinf^; « Ay la vi thanh-dtrcfc khoi lij hiSi sinh,
titc <ii ini) khdnn him ■■■ V t» chm- Ku''n-JilioTi dam k^i dim^i,
ttr tiiih nhir the. rdt trai vori dfo lAm Itli, iiy \h fi l(>i. Vu lai
nghe y biuh nh^l ttiuiVnjj kl)oe chuyOn v6i nj^iriri la n'ln^: y
xin dirn-c que Iha c6 4 ciu Micr:
Tt'i Han franh (icn chir Ift'm-tjF&ntj,
Phil Chit ninh hqu IhAp Chu-thoti
Tkn nicn tdi mjn Triin-kieti xtr.
Nhat dan itaanij-hito biic Um than.
DICH NOM
(riiip Htm ha Ibun ct'ing ttramj Hdn,
Phti Ckii nm) kt-in hmi tai Chu.
T/an-Jiihf neu g&p ton hitili hicn,
Mdtiit {'rn hnuiig-hdo de ^p nhau !
Giu y klion}! pliai la n^irin siin c6 buny bid dung, Ihl
kh6n« klii nan daim khoe bui tho ay xin ngitCn la. Hoi vay boi*
|i^u-bu t^p quein ihanli thoi. cho nen thiiy y clura ianh in^ dii
c6 vi?c nay. Vaiy xin giao ca 161 tau ni\y cho dinh-lhau k^l An
til chiah tgi. Viui irng cho.
Ben khi nghi an xong^ tiich ra cac Wi noi. viec lam. bni
nghich, c6 7 toi nen tram :
1. Sai ngiroi di ri^ng sang DiSn-dien, flm kSt Dgo^i-jjiao.
2. Xin giao 4au Anh-cat-lgri d5n Ihiinh^ d£ lo cu quySn.
3. XingiStthi-veiaTran vftnTinh, d5 khoemi^ngngticri la.
^hghuo^g.w
4. EJi&ng s* xia liru quan-vidin b& di cb6 TthAc.
5. I4p dang mh xin tSng thp cho L£ Chat-
6. GiSu chii^ giSy nfiir bao.
7. M^ chQ» (iSmgpiMJfinfi.dSi v^ingiwri la, lirxirng la cd,
C6 hai 191 n^n giao : 1- cfi xin duoR-nap DiSn-dl^u d5 chc-
chff cAi 13i cua miDh ; 2- n6i chuy^Q vfri ngirfri ta xin dittrc que
tb^ c6 o&ii thff hoang-h^o.
M^t t^i n6n phAl quAn : tir tl^n sai bi^n biah tu-laa
t^u - thiiyln.
Sir biSn Phi^n-an, y Ihirc la dSu va nen chifiu theo lu^t
iniTu.pban, kh^p vko (Ai laQg-tri; song y da chiu minh-lru.
v|ly ]tin Iruy-doat cAo siic, bo quati-qufLCh gifit IhAy, de! to
girOTDg rfin cho ngircri kb4c. C6n nliir t^ng-io. tS-phy cfm y
dtrcrc phong t^ng ci&o aac, thi xin Iriiy-doat ca ; tiSii pblln c6
tiSm dung Irai phep nao thi tu^frc-liuy di ; con^ ch^u, vn* ca, vcy
le, dcLi ph^n-bi^t nghi tgi ; lai-san thi fich-bi^n h^t.
An ^y tie l^n. Nhu-Dg l<>) Dguy^n ngbt tram quy^'t dbi lam
giain-h^ii.concliau lie 15 tuoi ti'ffxiiSng, tarn hay nghit'm cnm ;
Ire (hor-j(u dura biSt gi Ihl Iha khung bai ; Ua hn phai phAt no
Cling dSu tiin ; ttguy^D nghi Iitc Ihi cung Ihdi.
Lai sai Hinh-b^ s&n ban van ^n phiU cho Long-dde, Lu^n-
phu cAc lloh, cho cu- y-kien li^ng mu tuu ve. H6-phu Liing-
blob l& Trjin buy Phac S^ *F # xin dieu pbep loi tram quyet.
M<t-phu QuaQg-yifin la Le dvit: Bu-c j^ "f -^ xin ngircri nao Ox
16 luBi tror Ifto deu eh6m, c6n thi deu y iihir dlnh nghi. Tong-
d6c Biah-phii la Vo xuan CSn #4.^. ThnR-d6c Ninh thai
\i Hofing van Tram i^ iL ii cung <teii xin y dinh nghi. T^i noi
kfem m6(c£ku rSng : hoftc dcq IjSy c6ng bii loi chftin-chsrorc it
nhi^u thi tir Thi^B-^n.
Dv rSng : tXem v^y Ihl du bii-t )e li tri khOng sai, mk c6ng
dao & l6Dg ngirai kh6ng ai giSn dirrrc Ke quy&Q-gian ki« gay
va, thi^n-h^ aj aj cung cSm-tiJc, mu6ni mi^ng cung l<ri» du to
Til A KM Tn-at3
cai an sSt iighin sira. Ttn l^ van l>in-^t a\ui tirnyrm ten- inii
ke cGiiy kliDTifi h?l, n6i la dan !(>rij;. dii o» 1k) qnfin-quiicli mis
gi&l -IhAy, cuniJ h'l Uaiig Uii. Sonj^ nj^'liT h:lri rlift ilfi l:ui, v;'i ilii
truy-doal quan lurcrc, xirmifi kli6 Inmy iiiA. kliiin;! tjo yia liinli.
Viiy tho toiig-[16c {na-dinh <l^n clio irni hiin. ami lam dal pliAnjj
VLi kbuc da dirii^ biii 6f trt-n vit-t lo nhirnf^ ctiLr <ff:hii ndij lit
ncri qityen-ycw Le wd/i Dinjit pluic phtipn. dc fhjnli tAi danh
cho kc du cht(. iiiii In plirp iiuffc ve dofi san. Iiiui uirony i:ho
kc qiiy^n^^ian muOn dui.
KhAiijj nhfrn^ le vbti Duvet la hoa t!iu U'n khfii, i\ih lin
chan y U Lt- van Han criu(^ pau \li<>ng vvi t^i^c, thi thi'itk-lhunc
phui t[>i. Irony huU da 1:6 dif n noi ru rtii. Sour nghl no i-han^j
qua cuoii^-dai mot Idc. qua lai viri ffac inii tliAi, sbnh v(>i kt-
tiircrc sail theo ^iCif khan«-cir qiian qiitin, h^ri ci^ khac nliuu.
Va da xir circ hinh, cung du In |ilu'p wuirc nVi. Nhfl-nj; kr Miun-
UiLLtiC kliac, kht-|) Ini Irani (»iuru h4i'. cun^ du cln> iii> pbiu-
lOi. l-iJi du nay tluuui h,u'-toni( pljat cl!«> nioi tinJi imiil diin, ili-
clio ai iviiy tieii biSl TriL-n-diiili xir rlil ctnij;, lO-run^ t'ai laii
bn IhiriVc mil njjlu^m nhu- riu hua nglhn lhu.'>
An L6 Chni. Ar LO van Duyel i^hal ra nSiii trircrc thi nJiin
Sflu c6 ijuun Lai-bO Cu tlii-Liii(j la Im biiTu ^ i^ ij- Liny tham
nhu-ng tOi h'sH lli^n ctm Le Chat ^t^ ^ , cu ti [i>i ntin i^h^l :
i. riiSl ciing Dny^l loan inu-ii l&m vi^c Y, Hoac (phc f^s^l*)^
bi hai tUt-n (V noi hw I'a nj^o&i, ben fjiSl chung no de bui>c
micng, la mnl 10i.
2. May l^n q& xiii Ihirong cbo liuang-tu- 6i ]am eon niidi,
muSn b^l Chirac 16i cu cua Utrorng Ki^o, \A hai Irti.
3. Miidn cho coTi gai chinh vi irong cun^J. khunp: (tu"(TC
thoa chj. noi la nhiiDg Ivri o^n ^oll^, la ba t^i-
4. Thu-orng noi chuytn vcri Le van Diiyel riing ; sK^udi la
thiTotng ii6i trori. vua va cita ine, Dgir^ lam ctm, lain I6i dii c(y
dieii b^l bjnh, cuag kh6ng dam gi^D, ma mOt minh t6i dim
gi^n » la bon t(>i.
5. Lai n6i ring : « Vua c4y c6 Triah hodi Btrc, Nguyen
hu-u Thu^ti phiic tSm, chi dem dA v^i tram ngiro-i v^o vhuu,
qu&l to mOl tiSng, hon fiy cung phoi phuc xuong dat, rOi
ta mu6n Ikm gl ta Iftm » Ik nSm toi.
6. Lai Ti6i rSng qii^c-tluh doi lam t6fi-thSt, <Ieu ]& Uon
Hoai Birc a-dua xui-gmc, n^n dem ch^m o Uuifc cira mi^u
d^ chinh t^i. la sau 10K
Lai c6 10 t6\ U6m lam : 1, Khi y or B^c-than!v, dnu
nfim di&m biiili, dam len I5u NgC-mon ngSi chiuh gifra.
2. B^ ni^n thuySo lai ngoAi b£, y lay" ciin ri^ay mi
tai v^o thuyen cAng.
3. Cviog vflfi Lfi vSn Duyel dang bi^u Ur dure de hat
bl uhh vua.
4. Vi#c siah sat dir doat, hay tir tieQ«
5. Trai phep, ^n le, giau d€n nghlii van,
6. Tau sa khOng Urrp ph<!;p, c6 chi khang cho, mil ciV
nhat dinh ngp lai, c6 Le van Diiy^l ngijik di iTi6i IhAi.
7. Nuoi nhirng cung-nfr lifin Irieii, kh6iig biet ki6n«i-
ah gl.
8. Nffi cOng-saoh ti^m lam gac thuAnig, giic trtSng.
9. Toi an L^ duy Thanh da thanh, lai cOn lumg vcri
hi van Dur^t c6 xin nghl lai.
10. Bieu b& ca binh, phii hmb, xin lay cbiiL- quaci vSn
tna tM-baQh.
V^y xJn giao cho dinh nghi, d? cbinh t^i danh lam
gircmg cho ke gian (ram dtri.
Vua dii ring : « ChSt, tiah v6n sai-lang, ti&i nhir ma-tioi.
lam I6i thi bSt trung, b3t chiah, xit vi^c thi dai nc dai gtan,
vific nao cung ckn-ra, ai la ching tire giao, chSng nhirng la
16 t<>i nia (h^i d^ii. Tnrac kia tram iighT h^n ciing vofj Le
THANH. t6— 217
van DuY^l, diu manj" long b?it Ihan. nhva^ ii^mn In khrtng
Lhiu theo, (hi chdc khdag dam giy sir. Va hin l;'i nh^l pfiam
dni-rhap; dO c6 nitru gjan ma thSn-dan chirn cao-liS. thi
kh6ng Dur ba( ((ii. K^ dSn hfin lai chiu l<>i nuoh-tru roi thi \\xiri
tr^ri lirorng cung khflng (hotU, cho ni^n cunfj cluiufr k& lam ^i
nira. Nayda co ngifcri tham-hach. vfiy tlii phiU trai -.-ho cong.
da CO trieu-dinh phap-luSl. Chxiha cho (Ilnh-thSn dem in dieu
t<?i ctia liiin ma dinh ro (oi danh, va con cung an-luqt m& nj^hi-
xu-» duy con gm n^o da xu.'it fjia. cuny 1& chau (rai c6n nho (hi
tha. ]>
Binh-lhnii ughi rSlTig : ChSl, biil phap b5i Crim|!:. dai gian dai
Ac, CO 6 l(>i nen lang-tii. 8 l<ii n6n lram> 2 K'i n^n gi/io. NhOng
tOi pham ph^n, &m-mirii iliSti bal qui. thi khi^p viu ti>i !>an-
nghich ma xir lan^-tii. Song 3' dii chiu ipi minh-tni. v^y xiu
tniy-doal cao sue. ho au quan, li.ic thAy, khi^u thu de (hi ^iri.
Ci>n cao sac phon^ cho cha nie y^ cung xin tniy dual ; vtria I.C'
thi Sai #. !i^ IE. liirng d^ng mtru ban vai chong. ugliT trjin lap
quyyt. Lai phfit cho cac tong-dfic, luln-phu. moi dot mM dao
vSu-du, dechm demyrii'Dij bay-l5 !a« vS, cho c6ngl6ni{.chuij^.
Cac dja phirang lib ve, dSn xiu y dinh nghi.
Ngai du i'5og : « Nhir vay dii ro Ic Ircriof (ai l>>ng ngtKifi. c^JnR-
Iiian kh^n;^ bau yiir mat- Ke gian-lhan chirn va. inu6ii mi^ng
Cling m^t Itri^dft lim An s3t Ihi^n co. Vu Le ChS! cunj-vtri Li>
vSn Dny^t, dua nhau Jam gian, t<>i kc dSy chi'ra, nho tirng cai
t6c ma linh cuag khdnfjfaSt, giA thirbfi Ao quan ifift IhAy.cutig
khdog la qud. Song lai ngbl ChSt tni cOntf iihti: Dwyei, Irurfirc kia
Djyet da khonjj bo :io qiian {;iSl Ibiv, thi nam xiromg khd ciia
Chat nay cung cbing mang bul tpi- V^y cho TSng-d6i: Binh-
phu Vo suELn C?in ^ %, ii sao phSn^ niO cua han, khut bin
du-ng il6j! tr^n de to mSy chu' « C/iJ n^y In n(/i Lt: Chiit phitc-
phdpv d^ lajngu-oiag cbo ke giau-tSo mufia-dfyi. Con vcr hiin la
L§ thi Sai ciing o mol nha,dir hiSt muru han-nghich, xir viio
circ hiDh, cfing la phai, song ke dan ba ch&ng cao v^i vitng
chinh ph4p. V§y Lfi thi Sai ciing con la Le Ci^n ^ ;1 . La
Trirong ^ ^, L^ Thirurng ^ f.Le Ky ^ *^, deu cai lAm iram
2IS -^ Vlfn" NAM SlP-LUfTC
gium hail. I^i tjch-hien gia-si'tii, tlifcrc horn n.OOO quati tiSn,
giao tinii chura ca vim kho (3).
K. GIAC T1I':M-LA . Nirtrc Ti^ni-In il 51 lu- klii iniil
(|uy§n buo-h(> (V Cbin-iap, van c6 y muon sinli sir vcri nutrc
Nam, iiliung cun sij Ih^-iirc Nf^tiycii-trieti clunt d;iiii liim ^i,
chi thinh-thoang sang.'iinli sir vcri nturny iur6c tV I.iio. lie khi
n^o TiCin vA Lao danli nliau. tlii nhu vua sni qiian quaii
phrtng yiB" nbijnj; cho bii^ii- Un'ij', va san<* ciVu - vit-n nlifi'iig
Dirdrc bi ngucri Tifint hiil nsit. NJiir nam clirih-lK/i (lS27)la
nfim Minh-meiJi Ihij S, wixifc Tiem tlaiili lay iiirfifc Van-lumig
(Vienliane). Q1161: - Irtro-ny iiiTtfc ay lu A Ni"> fl" '^'- cliay sanj;
cSu-cuu^ viia Thanli-lo sai quan llionfi'Ch^ lii Phflti van 'J'lii'iy
;^ X3S? '^iTi kinh-Iu-iTc bidn-vil dai-lhandcm binli tirrrn^'
sang ciiii A N5 .
Thang chin lulm ay, him Lv ilirc I-Oc ^ ii \^., Xyiiycn
cdny TiSii fc 'a" il tleiii hinh o- N'^I"? -an chiu lam hai dao <1i
dirfrnj; Qui-hfyp va dirtriij; Lac-pliam qua "IV.in-nhih sauy curti
A No. Dillon (Sail ve nluriij^ sflng ntti Iilith-tU^ liitm-trff rol
giri ve Kinh.
A Nn niilll mrtVc khOtig lay lai itircrc, jiIihi (lieti quaii An-
nam ve Ngh^-an^ dqi ttiu->:£p quan-sT tie ve danh Itao Lhu.
B^n n^m in^ii-li (1K2S), A Nn noi rSnft qtian I-ao Lu-lifjrp
diTcrc di'i r(>i, xin cho qiian fjunn (lira ve iiir^c. Vtia Tliarih-
ih sai Phan van Tliiiy ,J- ^ ^ffJ loim kinh-lirac dai-lh^n,
(3) Ben n.Tin lir-Oirc nguyiiii-iiittii ( 1847 ) [[nail Bflng-cac B;n-lioi:-
sT lii Vo xupit Can ^ 4- ft liim so" taU "iia gts ;"!n cho luh thuu
Nguytn viii] Tliaiilu Trong b'4i si/ cu Jilin edit tiium Xhi6t. Co cho iioi
runfi : « Nguylii vfm Tljiinh, Le van Uuyet vii Le Glial tleii ci> IfmH Ihco
m^y (lai ^tu, Kfmgliit^i cLii^ mfir tf;n hiin ^an, Ihiin liiin dai-tircrnij, ttro'C
d£^n Oii^TcoiiR, sau hnac vl con (t?il, hoijc vl coy cflng mi Iain (tiiinli
liji . . . . !»u bnn Nguyen van Th;ml| c6 (Ai, thi tot ila Irj nli, iiiii C(>h|/{
Ihi khoMf; hui ^in, chun^ hua ra Qcni c:ii cDn^-Jno bach-ctuen dk'i dv
it4a noi cai I311 hdn iih.'ii bcr-vtr nbu ma-trtri n^o»i a&ntj, khau nao r^ui
Mac Ng^a ktiunij ai IhUt cung khang?» \'iia Dirc-ldng xein bdi so* ify
lay 1km t:um-a()ng hen truy-phona cho t>an Ngiiyin viin Th^nh, vii cap
t)hain-hfiii! cKo cac con chiui.
www songhL
rilAKM-TO - ai<j
NfiLiyen van XuAn rt X ^ Him i>h6. Njsjiiyen klnm Hlki jk.
i^ ^ Ikm limm-lan, ilein 3.(KX> qvn\u vii 21 ion vol. ihra A
No ve TraD-tiinli.
D^n Trrin-ninh, A No xin tlcm qiifln Lio ve Vflu~CLr(rn|>
(Vientiane). Plian vSn Thiiy cbo Imi di;>i quAn ThSn-sSch Ji
hi) t&n^. Vc (!5n Van - hmn«, A NA dem qiifln iU cl6nli qmiii
Ti^m, quHn-sT ch^t hai rat nfii^n, roi Ini sat ngirbfi Siinii Ngh^-
an xin vi^n binli-
Vua Th&iili - lb EiiSy A N& hny airih sir dunh rHhii ma
kh^ltig ilu-fw: vi&c gi, b6n khfing cho quilo sang ciru. chi xii6ng
Ifinh truyfen cho ckc hal (V Lio phai phflni; gii> nhijng did
bi^n-llniy. A N(^ kli6ng cl> qitftn ciru vicn. bi quin Tit^m J5n
d^nh, lai phai bo thanh mk chay sang Ti iin-ninh. Pircrc It
ISii, Chilli NAi as [«j la Ihii- 17nh TrSiv -niiih bal A No Jem
n^p cho Ti6ni-la.
QnSn Tiflm-la phiiiuac Vim-tirtyng rSi, lai x^in vaoUSn
cnc diAu phu-tbunc vii niroc Nam. (V oian gan Qiiang-tru Vua
Tbanh^lu sai Ebon(;:-che Pham van Bitn ,1 3^ J*- kinh-K niqi
vi^.c cr Cam - Ki, sai L6 danR Doanh ^ Jt iA 1^«" tbam-tan
quan-vi.i. ciing v6ri quan cue d^o ct Lao di ttcii-trir.
Phain vap Bi^n, mOt m§t Ihi cho ngiroi dein Ihir sang
Irich nuifc Tifini-la sinh sir^ mOt niSl thi chia qufin liim ha
dao ti^n lOn c!6nh. ..y
Tir^fng Tiein-Ia viet thir tra }ir\ ni6tc6ch khi^m-nhirfi'ng
iSin, rni nU qitiin ve. Tit d6 iiutri; Titim. be nguai viin th6ng
SIT di lai ds giir su h6a-hi&u, pbirnj^ ngSm-ag?im c.xr Um ciich
quSy-nhilu nu-<!ifc Nam. O" phla lAy-nam, ngxroi Ti^m v^d
dung-tting nhu-iig ngtr^i phan-nghich nir6e Chan-lap, mh a
phja I3y-bac thi vin cir ha-hi2p Van-tiring va cSc ntf^c: nh6
khac. Du tiiS iritic I6ng, Vua Thanb-tfi khCing mu6n g^y vi^c
binh da.0. trii d'iing \(n noi ngpt mji trang-trai itigi vi^c.
B^n cit6i n^m qiiMi (1833) ahan c6 nguy Kh6i khoa
lo^n o- d^t Gia-dinh va ten Kh6i lai cbo ngtrcci sangcSu cii-u,
vua Ti£rn-la b£;n saiquan tbuy-b^ chia ra lam 5 dao sang danh
Vi^t-nam,
ingnuong.vn
220- Vl^T - NAM sCt - Ll/grC
Bao Ihif nhSl thuy-qudii d&in Iiwn 100 clilt-o Ihtiy^n \im
tHnh l&y Ha-tien ^ <Jao Ihit iihL bi> quOn sang Jaiili Num-
vang (Phnom-peah), iBi tiifn Ifin dauh liiy Cham-due va An-
gfang; dao tliu* bn (tunli liiy myt Cam-1(>; ttao thii- !tr danh
Cam-cAt, Cain-mOn . (Tao thu nam diinh Triiri-iiinh.
Tuy ring qiiAn nghich nam daa tuny li^'n, nhtnig t-ht'i-
dlch cuo Ti(im-la IS cQt d&nli Chan^lap va Nam-ky, con Ci'ic thio
khac Id d& phRti qu^n-Iurc ct'm niro'c Nnm ma th6i.
Vui Thfinli-l6 ditffc tin boo cSp, Hen xiiang clii^u sai qunn
qujlin phuDg ngir cac iicri. PliJa lAy-naiTii tht s,ii qiuin thu vr (lia-
dinh, chia quan cho Tru-mig miiih Giaug JJt ^ Hr vii Nguyen
Xu^D P4. -ft. di liSn lieu o' mat An-giang. Pliia Uiy-bac thi sai
L6 van Tliuy ^ X.^ givr myl Cam-iO, Ihituc Quflji,i{-tri. PUiini
v3a BiSn it X J^ giij mat Ngh^-an. Lai sai NjjuytMi viin Xiiaij
W. X ft. (^) '^rn kinh-liroc dai su- di tieu Iru' quan Ikih va
quAn Lao o" Tran-nmh.
Tru-crng minli Gi^ng va Ngnyen Xiiiin dai pha quan Tit'TH-
la orsdng Co-nlng. QurmTk'iii-Ia ff Chan-lap cungbi nginVi ban
xur danh phu. Clio nka quan nghicli cuug Ibuu to diet Uai rfil
nhieu; chi trong mOl thang iiij'i ijuan quim lay iai Ha-iiciii yi\
Chku-d6ct duoi quan Tiem la ngoai bit ctil. rfii lieu Icn danli
ISy thSnh N'am-vang vd dua vua Chan^lap U NAc 6ng Chau
v6 nirfirc.
Tmo-nt^^rainb Gianj; vh Nguven^Xuan tir Nom-vang tiln
l^n danh qu&n Tiern, U^n pba iniiy tran, cb^m tvdmg bat binb
ISy dirorc siing-Sng khi-gioi kbung bi6l ngSn nao ma k&. Tuorng
Ti*m-la \u Phi Nha ChSt Tri ^ ^ ^4- ^ dem Lai binh cliay ve
n^irc, quan quftn duoi danh lay Iai Ihdnh PhCi-ltic (Plirsat) ri3i
cho ngu6ri Ch&n-lap 6- Iai gifr c6c ntri , ch3 aho hi5m-y€u tlil
Um d5n dap luy, d^ phOng ngur qufln fiiCic-
(4) Nguyen Xiiiin fJL 1^ thl titni lluiiu ■ tim dai - than theo Truo-itg
minh Oi^n^, NguySa van Xuan fifj X ^ tW lam hO-u-fj^uan ITnh An-ttnU
vjww.songhLi
TMANII Tt^ - 221
Nhirn^ doo (jiiAn, Ti^m vA (juAn lAo lEinn ilrtnli (V myt
Qiumg-iri, NgN-anvA TiJin-ninh, <ih\ h\ iiritn^ ipn'hit \h
N'yuyen v3n XuAn K. X t, Pham vfln Di?n % X^ v^i U^ \rtu
Thuy 4^ X J^ dAnh dufii, chii nfio quan quiin cuny *lir<n- Jluiin
tliiuig, gifr dufTir Uir coi nguyt?n nhir cfi cu-
t QiiAn Tihn sang *lanlj lir Ih&ng gi^nff nflin giap-n^o {5H3t),
d£n Ihang n?im nfim Sy, Uil qnfin qm\n <fn blnh ximg ca mpi
nffi. Vua Thatih-tft iniVtif'-ro'. bim Ihtrtrng cho cic liraiis-sT va
b6 l'^lo ni i'Ilo moi niri d^u bi^t.
a YI$C AT LAC^ Nuac Nam la vS .l.Vi viui Tlumbaii Ihi
lo rung htrn Ci'i, h'l vlqiiAn Ti<}m-]n cir hny Hiiiif^ i|uiiy-nbicu
cho men cAc xtr cr Lao *1eu xiu v^ ni>i (hu('u' nirtrc hi.
Nam dinh- hod (1827), nyirfri Nam -cliinVnj^ (Liiang-Pra-
banjr) tbOn{i vcri Ti^m-la. roi ctr tlcm qiiflii xuoh^ qufiy-nbicii
ital Ti Sn - iiinh. Td-lriron^ lA^Chl^it N<ti SS ii^ \in ileiu'dat
Tran-umb v5 u^i tbui>c Vi^l^Viarn. Vu:i Tbanh-lii phunj; cho
Chieu Nyi l^iu Ti im-ninh phone-ngi.r-siV f^ ^ d cai-qtuin en
7 huy^n. ]ai phnn^ ch<i iihun*; Iho-inuc lam Ihh iti-biiy^n va
tho huy^n-tbira. Chieu NAi d:\njj so diin ttinh vii i(ien Ihu, ca
thay du-ffc 3.000 sunt dinh vu 28 s& ru^nif.
Lai c6 dS( Tam-dOnfi ^i"! Lric^y^rftrir<>e Ibu4)c ve Vun-
tirfrn^') cung xio n^i Ihu^c. Tri.eu-flHwa nhfrnj; di^l mv ra
lam Kmi pbu I^ TrSn-tTnh-phu ft ^ Tp^^^ac-hi^ii-phu $fc \^
^, NfinnSy lai i:-6 xir Xa-hfi (?), Sjjiii L(> (Sum-leu). Adrerny-
soan (?)]feiang-lan (MuOmg-Iam), Trinh-c5 (XiL^ng-kbii). Siim-
ntra (SmFfneua), Mircrnrt-duy (?) xt a Ngoc*ma c6 Cam-cal
(Khani-keiil), Cam-mun vA Cam-linU (?) dcu xia vc n0i thuxirf:.
Vua Thanh-tb chia nhCing (tSl oy ra lam \m pJiii lii Ti Ati-bieu
«| :,t, TiiSn-dinh ^ ^\k Tran-mnn H ^.
Phu TrSii-bien c6 bon huy^n }h Xfl-h6, SSra-l<). Mac^-
soan, Mang-Ian; phu Trtln-dinb (5) c6 3 huyen la Cam-cal,
Cam-mdn.va Cam^Iinh. Hai phu ay d^u IhvrOc vE Nfih^-an.
(5J 6 e^n dja-hat Hii-Ctnh bny gifr.
DhghLong.Jf
732 — Vl^T - NAM SO - LUCTC
C6n phu TrSc-nara c6 3 huy^n la TriTih-c6, SSm-nura,
duy thi thu^c v^ Thanh-hda.
Cf mi^n Carn-l6 tbu$c Quango Iri lai c6 ahfrng miriifng
Klaog-vang ('?), Na-bi (?). Thtromg-ke (?), Ta-bang (?). Xircrnjt-
thinh (?), Tam-bSn (?), Ba-lan (?), Mang-boDg (?), Lang-th^t (?).
xin ve nOi thuQC, chia ra \am 9 chuu^ cho chj^u 1^ Irieu-cung.
Bai-khaj la dat SStn-ni>a, da'l Tran-oioli, dSl Cam-m6n va
dnt Savaaaakhet bay gicr, thua fiy thuoc v6 Vi^t-nam la ca.
10, VlECCHAN-LAP. dnirac Chan-lap thi ifr khi quan
qu&n pha durp"C giac Tiem roi, lu-ffag quan la Truorng niinli
GiaDg ?Jt tW ^ va tham-tan la r^ dai Cirtrng -^ ^ M Up d^n
An-nam tr gan Nam-i'ang d§ bao-ho Ch^o-lap,
Cu6i nim giap-ngo (1834) , vua nirorc C!ian™lap l:'i Xac 6ng
Chan mat. kJidngc6 con trai, quyen cai tri Irong mrofc ve ca
may ngam pbi^n lifiu la bon Tra Long ^ ^ vn La Kien ^ tt-
Nhirng ngLro'l nay deu 1;^ iigirui Ch^m-lap irt^ l£ii nh^ii qaan
■Chirc Viel-nam, BSn nam 3l-vi(lR35) , Trirofiigminh Giang xin
Iftp ngirvi con gui cua N^c dug Chan ti^a ta ADgmcy len iani
qu^D-ctma^goila NgpcV4iic6ng-chiJa ^ i' 'j: i , roi doinirfrc
Chan-lap ra lam TrSa-Lay-th^nli jj, ?.$ i^ , chia ra liiin 52 phu
v^ 2 huy?iL, Bat m^l tir6Dg-qu^n ^ 3^ , mnt tham-ian dai-
IhSn ^ ^t- ^ ^ ' m^t d^rtSc ^|. if^ , mdt hiep-tin iS, f- , va 4
cbanh pho ITnh-binh ^ ^ , de coi moi vice quan diin. Q cic
ch6 ySu-haj, lai d§t chirc tuyen-phu g; j* , an phii -^ 4i^ de
ph6ng-Dgu. Sk
Nam canb-tj (1840) , nha vua sal Ld van Bi>c ^ JL i^ 1^^
kh£Lna-sai dai-lhila, Doan U^q ^ ^ ]am ph6 va c^ing vtri
Trticmg minh Giaag d§ kinh-ly moi viec <V TrSn-tSy-lhanh,
khdm-x^t viec buOn-ban, do rugtig dat, dioh thu£ dinh, IhaS
thuyea-bt buon-ban dir6i s6ng.
Nhirng vi quan-lai Vi^t-nam la sang lim nhi^u dipu trai !e,
nhung-ahieu dan-sir, lai bat Xgoi: Van (|U^n-Dhua dem ve di c-
Gia-dinh, but bpD Tra Long va La Kien day la B^c-k;\ dan
Cb^a-lap ai cuag oau ^i^n, ch6 wiio cingco giac-giu nM l6a
THANH - t6 ^ 223
ilAnh pba. Ui c6 em N§c6ngChdnU N$cdH({B<iii kh6i nghia.
c6 ngiKri Tidm-la giiip-da, [hauh ra quan qudn ilaiih maj kln\nrt
dirge. Vg sau d^n khi vua ThAnh-to mat ii>i, quan quiSn pha]
bo Ihauh TrSn-tay ma rul vp An-yjang,
Ay cuTijj]avi ngiro-i miiih khiing bi^l b*nh-vuc ke hiii-
ygu, chi dem I6ug thain-tiin mg u-c-hi^p nguffi (a, cho n6n
thatih rti hau-t&a binh-iu-^ng^ nhf>c-met liriSrag-sT. ma Ui pbai
sir bai-hoai, th^l lit thi^t hai cho airiic miuh-
n. Vi£C GIAO-THII^P vol NHll-NG NL^CfC NGO;M-
DU'ONG . Vi^c giao-lhiep cvin nir6c \am ta vfri chc nu-ac
ngOQi-diro-ng mSngfin-litf IS bo-i ccS hai le: mc>( la vi sir cslm
ginng dao Tht^n-chuazhai la \\ n^jUfVi nucrc minli hic bay gitr
kh^ing hieu thii-i Ih?, ci'r ly-dilc mliih lu van-minh ho-n ngir^i,
khdng chiu hoc-t^p nhir ngtrcri la m:i llretj Jirwng Ue!n-b(>.
Nirdrc la t(x dfri thiip-thAt lli&-ky. ve nh6 H|iu-L6 da c6
nyirtri Au-la-ba ra vao bmin-ban, hoC»<-" aPho-hifn (Hirng-yeo),
JioSc if cia H6i-iin ( Pjiifo ) , deu kh6ng c6 viec gl ngan-lro"t:^.
ChT c6 sir giong dao Tliien-whua 6 tiong nir&c lA hay bj su
ngan-c^m. Ngay trimc thua Tnoh va cbita Nguyen da c6 dp
nghieni-cfim. Den dcri Xgiiyea TAy-strn thi Irong ntr£rc r5i luaii,
cAn phi'ii Id vi^c chif n-tranh . cho n^n kb6ng n6i d^Q vi^c cSm
dao. VS sau, khi vua ThS-t& nhiil-thfiDg ca nam h;§c, Ihi ngai
nhir era b^Jn dao c6 c6ng giiip r^p trong Itlc gian-lnian, \^n
d^ cac giao-sT diror. plitp di gifliig dao mm noi. Mai dea dtri
vua ThuDh-t& (hi vi^c nirirc daycu, ivha vua lirii y ve sir j^iao-
h6a, lay Nho-dtio lam chinh dao va cho cac t6o-giao khac lam
ta dao, bfit ddn-gian phdi bu U theo cblnh. Sir c&m dac. lai
khm d^u ph&t ro ntra.
Ma cung vi str cii[m dao^ cho nen str hxiOn-bau cija nhirag
ngifW iigoai-duoDg ir niroc (a, thonh va ngan-lro. Bai vi Tvieii-
dinfa thSy tbiah-thoang c6 chigc tan butfin lai, Llii co innt vAi
Qgirfri giao-ai vao giang-d^o, ngin-cam th^ nuc cung khOng
diroT, tiTG^g la cit y do-tham gi chSng, cho n8n I^i cang nghi-
ngof lim.
nghLong.vn
221— VlfeT-NAM Sir-LUQfC
Va Ifi vfe doi nhi Nguyen liic bSy gia, of troiig nircfc
ciing khdag c6 ngurM ngoai qu6c ra vao bii6n-bfi.n, cli» c6
nguiei Phftp^!an-t4y Irirfrc da Iheo giup vua Th^-l&, r6i
fr tai Ifim quan tai fri^u 16 Chaignenu vA Vannier. Khi viia
Th€-l6 hay con, Ihl Choigneau c6 Kin ve nu6c Phap nj*hi
ha nam. den nSm Ifln-vi (1821), dng fly ircf 3iini< thi lai
nh^n chu-c JheiIi-su' v6 chirc kh&m-SBi cua viia I-ouis XVIII,
dem dB phStn-v^j va t^ qufic-lhir sang dilu-dinh vific ihdny
Ihirontg vcri nirirc Nam. Chaigneau sang dSn ntri, tlit vua ThS-
tb inSl roi, vna Thanh-tfi tiSp <lai Chaigneau cung itf l€, va
ngai sai quan tra 16i cho PhAp-IioangrSng uircrc Nam va nveCrc
Phfip IcbAng vi6c gl mk phai Urn dieu-irdrc vfe vi^c thiro-ng-
mai. Vi^c vio buin bin or nu-irc Nam, Ihl ciif then lual iiirdc
Nam, khdng dieu gi ng&n-lro' ca.
N5m nbSm-ngo ( 1822 ) c6 chific (du chiSn cua Phap Itn In
,-Cl£opatrc vao cira Ba-nang, ngirCri quan Uu t^n U Courson
de ta Ville Hellio nhfr Chaigneau xin phep cho vao ySt-kifen
vua ThAnh-l&; ngSi khOng cho. Thang7 nam fiy. c6 tau Anh-
cnt'Iffi vao Ba-nSng xin Ihong ihirtrng, nha vua ciing
kh&ng cho.
Chaigneaii thay nha vua cang ngay cang nhat-nhco vini
initih, va cun^ kh6ng Iain du-ac c6ng-vi6c gi c6 icii. ben ciing
v6i VaiiDier xin tir chuc, rOi d^n cuui iiSm giap-lhan ( 1824 ),
liai ngircri xudng t^u di qua Gia-dinhve Phap.
Thing gi^ng TiSm Sl^lO^u (IS25). lai c6 thiiy-qiu^n dai-ta
Twifc Phap la 6ng I^ougainville deni hai chi^c tau chiSn la
Thetis va Ksperaiife vio cira B^-iiring, dem do phSm-vat vh
qufSc Ihur, xin v&o y£t-ki^n vua Thaiih-lo. Ngai noi rang nwo'c
Phap va Tiircrc Anh 111 hai nirdc ciru dich, m^ aucrc ta tru-ac <!a
kh(!iDg tigp &U- Anh-cal-lgri, le n^o nay lai ti^p sir nvcac Phap.
Va lijc bSy gior Cbaigneau va Vannier da vs ca riji, ngiii btn
sal quan dem do v|t ra ban thi.Torngcho sur ntr6c Pbap v;in6i
rSng Cf trong Trl^u khc^iig c6 ai bi^t tidng Phap. cho n^n
khOng Ihh ti^p dtrorc
THANH - Tl» " 227
Qua nam sou ( 182ii ) cliinEi-plu'i PJiap lai sai clirtii nii^r
Chnifineaii sanj^ liim ITuti-sir Ihoy clio cliu, nlMnifi sanj; iK'n
ncri. Tricii-dinli nivin- li\ kli6n« iilidii. lUiii n;ini kv-Mirti ( 1^2^^ )
lai pliili tri7 v^.
TCr t36 din Jtin U> niim ve mm mrac. I'hai» liiyet j^ioo vtVi
nwofc Nam ta. M« Iric hiiy jjiijr chi liu- injty ngircri {^iau-si iH
giang dao orcho Uion^dil ra, ttii lrDn<* mro'i. cung kliunj^co
ngiriri ugoai-diro-n^^ niio Cv iifra.
12. SVCAm BAO. Tir klii vua Thanli-tli Uu [ifit^i. nM;^i
dji c6 f kfadng clir* nijcrvi ngoai-quoc vko Kiang dno (v trimR
niTfrc. aftn nfim 3l-dau ( IH^^r*). khi cliiec liiii llu-lis vuociVa
B^-nflng. CO mO* nguffi ^ino-sT Itn lib lilogerol o Isti di gi;iny
daoc^c iiffi, vuu Tliaiih-t5 nhAndjp fty iniri c6 dy tiim diio^
va tniyeii cho cac quan phai kham-xyl cac 1;ui-1k ctia n^nai
qu<1c ra vao cwa bJ. 'Irong dii n6i rtlii'i;: ■< Ba« plurtrni; Tuy
la (a d^Or liim nic-lioHc lunj^ ngirtri vi'i liiiy-lioai phunii-luc.
cho ut-n phni iijjhiiim cam dt kbirn rigiriri la pluu Iheo
cliini) diio ».
N^ai lai ssii tim bao nhit u iiliirn}< yiuo-sT if Iriniji mrtrt"
dem ca ve Hue de dach nliilrn^' sftdi T:iy ra clifr Viel-nam. cliii-
y lii khOng phfli \ t vi0c dicli sach, nhirug Ki df rlio khoi di
giang dao 6 cli*^ hirtrnjj-lhO]!.
Liic bay gitr khonj; pltai k'l hkX luhih viia Thanh -Iti {^liii*
d§o m;i fhOi. pliiin nliieu nhfriiii quan-lai I'Tinj* deii mM y i-a,
cho nen su cam dau lai ciuignyliiet ihtm. Xliirngniin duu cam
the nao mAc King, Jrong niinrc vhn. cu ngiru^i di giang dau. nlia
vua My diSu do lam Irai phop. Igi c6 di^ rn Ian nira Iruy^n
cho dsin ben giao pliai ho dwo. vii n\ hiit diroc giiio-sl dem
n(Vp Ihii diTffc Ibimiig. Nam i(y o Hue cb mM ngucri j«iiiO-sl
phai xu- giao, vk Cf cac iiori cung rdi loan vi slt kal dao va
gi£l dao.
Tir du tro di, Li'ong Nam ngoai I^hc, chu nao cung c6
gi^c-gia nSi len, nha vua iiga cho dan ben dao iHeo giOp quflii
gidc. lai cang citm nghi^t: tir nam giap-ngp ( 1334 ) cho d€n
nghuong.vn
2M"VjeT-NAM S&'LUVC
nSm m$u-lulSl (1S3S), c6 nhi^u giao-si V9 dao^do hi gi^t,
itU^l la tir kbi b4t dirorc c6 Du (P. Mnrchand) cr Gia-dinh i5i,
su gi£t d&o laj dir hon irvrirc jxira,
Nha Vila mpt rngt Ihi cSni doo. m^t inat tlii ban nliQ-ng
hu^n^i^ii ra d& khuy^n dan giix l£y dao chlnli. Nhung nlid
viia ma dung uy-quyfen dS giiSt-bai bao nUieu, tUi dAn-sir lai
kh& sff b% nhieu, chti l6ng tin-lirmig cua ngirai ta khOng
sao ng&n-cffm dirirc. Vs lai dao TliiSn-chuR cung lit mOt daa
tdn-nghifitii, day ngiraj la Iffy long nlian-ai, vi6c gi inii Ifem
khS d&n-su- nhir IhS? Cac giao-s7 bay gi6 cu- m^t ni^m
U^Li 96ng ch£ft di truy^n gido cho dircrc, c6 ngtrcri phat d^o
hSm m^ & diT6i d^t hang ma}' thing d§ day dao. Nhu-ii^ ngiriVi
c6 rhi bSn chSl nhu" vdy^ tUi hlnh-phat cung v6 Ich ma thOi.
Nfim m^u-UiSt (1838), vua Thrinh-to [hf(y oSm the nfio cung
khOng dircrc ohijiig ngiroi di giilng dao Irong ntrirc^ ngai ben
sai sij sang nvrirc Ph6p dS di^u-dinh voi chlnh-phu Phap ve
vi^c 3]'. Song khi su-'thaii ViOl-nam la sang d^n nori, Ihi hoi
Ngoai-quSc truyi?n-duo xin Phiip-hoang la vua Louis Philippe
dirag liep (ti). Sir-lhan (a phai Iro vfi kbong : khi ve den
HiiS thi vua Thanh-to da ni5t lOi.
Vfe aau vitc cjini dan ci'r dai-dSng niii d^n khi nird'c l^hap
sang bao-hA nioi Ihoi.
13. VUATHANH-T6maT. VuaThanh-tSmatnamcanh-
U (1840), thp ,'iiffc 50 tuoi, va iri vi diroc. 21 nam, mi^u-hi^u
la Thanh-to Nhnn-hoftDg-de ^ it P- f, t ■
Trung doi vua ThAnh-t& lain vua. phap-tu^l, eh6-dA, dieii
gl cung su-a-5<ing lai ca, lam thinh mOl nirirc c6 cirang-ky,
Nhinigchi \-i ngai nghi^m-kh^c qui, cii- nirtt mirc Iheo co^ chir
khOcg liiy tUiri ma bi£n-h6a phung-luc; lai kliong bi^t khoan-
dung cho sir simg-lin^ dem giet hai nh&ng nguvi theo doo, va
lai tuy^t giao vdi ngei^i qii3c liitn thanh ra nuorc Nfim la o le-
loi mgl minh.
(6) Sach 11 is loire de tu Cochiuchine Frtiufitiae cua ong Cullru
WlWw-.fiqnq'hU
THANM-TO — SM
Ba haj'T&ngnliiTngdiilu l^m-16iKy U iL-ach-nln>^mctuinti ca
trieu-dlnh vh ca bon s"-phii nirac la lilc hS,y gi6', chu kh6ng ri^iig
chi mdt mlnh ngiii, nliirng nghi lu iVti<{ vtiii chuyi'n-ch$ mOt
Qirac, vi#c IroTip iiiro'c hay d^thS ninu nj^iii cung to mfti |»hijn
IrAch-nhi^m rSl lo. khong sao chiii-lit dirm'. V^y cu hinli-tlnh
ma M^t, Ihi cliJnh-Eri cuii ngiii tii}' c6 iiEii&u dien Eiiiy, niiung
cung CD iihieii di^u dij: ngai biSt riran^ ma kti6ng l>itit nhii,
nyni c6 uy-(|uy?n mii it d»)-lirivii*i. ngAi biet c6 flAn c6 nu-Ac
niH kh6ng hiSi thofi-lhS ti^n-h6a. Mm \^\ cho nfin n6i vtioQ
ngai l^ ini^t Ong arih-quaa thl klij qiia^ mu nbj LunfT ngiii la Dng
bfLO-qu^n till khAnj^ c^ng-b^ng. DAii th^ n(ju mai.- luag, iig^i lu
mgt flag vua thdn^-minli, c6 qiia-cim, he( K'tHH In viec niT6rc,
riTong ye ban IriSii nhii Nguyen chira c6 6ng vua nao lam
du-orc nliieu c6ng-vi^c hen nghi v^y.
uiw BonghLong.vn
CHUONG IV
Nien-hiiu: TKii^u-tri is ;"6
t. -Biit-d^ vua J/ieT/i iS
3. Vi^c Chan-lap
5. W^e Tietn-la
4, Yiic giao-ihiip v6i mtcte Phap
1 . DI>C-B0 VUA HlfiN-T6 . Thing gi^Dg nam Ifln-sihi
(1841 ) Ho^ng"thai-tiJ hiiy 1^ Mi6n-t6ng <$ ^ 16n ngdi a difin
Thai-h6a d^t Di^n-tii^u U Thi^u-trL
Tioh vua HiSn-t5 tbulin-hda, khi^ng hay bay fa nhieu vi^c
v4 cung kh6ag dirocqua cam tiliu-Thauh-to. Trong ddi Ng&i
lira vua, hpc-hi^u, che-d^, ihuS-md^ diSu e> cung Iheo nhir
triSu MjaTbAah"*& ca. Hay lOi liic b% gitr c6 Trirang ding
Qu^ ^ ^ ^,1^ van Birc #- A. ■(* , Doan Uao /^ a . Vo vfia
Giai ^ X 1^ . Nguyen iri Phiromg pt JEc» :j- , Lam duy Tigp
^ 41 ;)l^lroDg ngoai ra sire gltip r^p, Nhirng m^ d^t Nam-ky
c6 gigc-gia, dan Chdn-tap u^\ loan, qu^n Tiem-la sang dAnh
phA, nha vua phai di!ing binh daoh-dep mai m6i xoag.
2. VlfX CHAN-LAP. Nguyen lir cu6i db\ diicThinb-
tcV, dat Nam-ky va dSl Ch&D-lap da c6 gi|c-gia, cac 6ag
Trirong minh Giaog, Nguyen lign tJim, L^ van Bu-c, Nguyen
c6ng Trir ciV phai dem qu^ di lieu-lrir mai, danh diroc
ch5 nky thi ch6 kia noi I6n. Sau of Nam-k\^ !^i c6 LAm
Sam 4). 4. cflng v6i bon IhSy chi'ia tarn loan h TrA-vinh;
Of Ch^n-lap thi nhung ngirai ban xii* ciing vfid ngirbi Ti^m-
U dAuh phi. Quan quan ch5ng kh6Dg nSi. TriSu-dlnh iSy
-231 —
w.songhuong.vn
232 — Vlfr * NAM Sil • LCQfC
vi^c &y lam io phi^c. Nfim Thifiu-lrl nguyen-ni^n ( 1S41 ), or
Irong Trieu, 6ng Ta quang Cu- tau xin bo diSl Ch4n-1ap, rut
^qufiov^giu- Afi-giang. Vim nghe liyi liy, Ku6ng chi^ii IruySn
cho lird'ng-qufln ]a Trircrng minh Giang rul quftn v^. Trirorng
minh Giang vS d^n An-giang thi mSt. Boi vi vi^c kinh-iy dSl
Chdn-lap la a lay t>ag ca, nay vi c6 bi^n loan, quaa quin pJiai
bo thiinh Tran-Idy m^ ve. 6ng nghT XLLU-Ito vu bu5n-buc den
□6i tlianh beoh mh ch^t.
3. Vl^C nfiM-LA. Khi qxika cuq Nguyen tiSn Lam v^
Nguyin ct^ng Trir dep Tcong gt£<c LdmSi^in or Nam-k^, thi qiiiin
■Ti^ni-Iffl lai dem binh-thuySn sang ciing vcvi quan giac d^ diiib
ph6. Vuab^n sai L£ vSoBircl^m t&ng-thSngdem binh-lird'ngdl
ti^u-tri>. Sai Nguyen IriPhu-orng vA Nguyen liSn IJim giir mglt
TiSn-giaog, Nguyen cOng Trii va Nguyen cflng Khun giir mSl
V7nh-tfi, Pham van BiSn v& Nguyin vfin Nhdii giir mSl H^u-
giang. Ha m£l cilngti^D binli lendAnh, quan Tie m vaqu^la ginc
thus to^ phai rul vS giir Trifn-t^v. Quan qu^n duoi dtfrrc qudn
Ti£m-Ia ra ngoai bcr-coi i-()i, dSt quikn giir cnc nod hi^m-y€u
dS dg^ ngay tiSn tieu,
Nguyen IS NSc Ang B6n ( 1) dem quan Ti^m-lavS ciru
vt4n dc dauh lS!y lai nird^c. Nhirag dSn khi Vi^t-nani rtil ve r&j,
quAu Ti6in-Ia ian-bao, ugu-vi Chau-Iap Ibi khdog phuc, c6
ngu^j sang cau ci>u a Wam-k}', vua b6n sai Yo vSn Giai sang
kiuh-ly viec Chan-lap.
Thang sim nfim at-ti ( 1845), \k nam Thi^u-tri thu- nJira,
V6 vSn Giai vao dSn Gia-dinh, ciiD« vtri Nguyen tii Phwo-ng,
E>oan USn, T6a thSt Nghi. tiSn binh sang «!;mh Ch&n-l^p, phi
diTOT d5n Day-sal, 1% lai th^nh Nam-vang, ngu'^rl Chua-lap
vfe hang k^ horrj 23.000 ogirai.
Boan roi, Nguyco tri Phu-crng v^ Doan U&n dem binh du6i
daahqu^n Tiem-la vi qu&n Chin-lap, vay NSc 6ng Bt>n v^
lirtmg Tifim-la la Chat-Tri & 0-ddng ( Oudan ).
( I ) Na.c 6ng Bufi la em N|c ijng Chan, chli nang Ang-rocy lii Ngoc
VSd qu^D^-hiia.
iwww song hud
Thangchin nBcii iy, ChSl Tri aai ngirM sang nm htia. Qua
thang mirtyi Iht Nguvin tri Phirornfi, noan URn vA ChiSl Tri ky
t£r hon-trorc (> nhA hOi-quAn, hai nirfrc d^ugiui liinh, Xguy^n Iri
Phiranf* rul iiiian vf d<Sng «> Tri^u-tiy. dori quAn Tifim Ibi-hinh
nhiJn^ dicu w^c da dinh.
Thaag chap nam binh-ngo (1846). NV'ic dn^i B6o dAog
bieu ta l^i va sai su- dcm d5 j>hilin-v^t sang iriSu-tdng.
Tlianj; hai nam dinh-vi ( 1817 ) \li nSm Thu^u-lri th(i bay.
Trieu-dlnli pbong cho N^c ting B6n l&m Cao-mien qu6c -
vircrng vk pliong cho My-lani qu^n-ti^huo lam Cao-mi^n quAn-
ctma. I^i xuGng chiSu truy^n cho qu4n tlitV ff Tran-tay riit v6
An-giaiig.
Tu- da nufrc ChAn-lap lai c6 vua, va \i^c ff phia nam rad-i
dirg-c y6n ^'^y.
4. VI^C: GlAO-THIl^P V(:n NlK'rC FHA?. Tir khi vua
Hifn-lSlfiii tri-vl. thi sir cSm dao hcri u^uoi di du-crc mol i|.
Nhirnj; m;^ (rieu-dinli vun ^lict din), ma nbirnj^ K'4''>-3" iigoSLi
qu5c van c6h giam ca o- Huy. Co nfltrai Jura tin 5y cho trutiji-
t& nu-irc Phip t6n la Favin l^veque coi li\u Heroine. Ong
Favin L^veque dem fau v^o Ba-oungxin cho tifim Dgirdrj giao-
sTdu-ordha.
Qua nSm at-H ( 1345) 1^ nfim Tliii^u-lri Ihit Dflm c6 mOt
giam-muc t6n Leffibvre phai an xir tir. H3y gitr c6 ngtrvi quaa
t6u My-lod-kiea a B^-nang xiii inai kli6n|i diroc, nuM hno lin
cho hai qu4n Ihi^u-tudrng nuifc Ph6p la C^cile biSL Tlii^u-
tird'ng sai qu^n dem chi£c t^u Alcmiae vao Ba-nan^ ITnh
giiin-muc ra.
Nitm dinh-vi ( 1847 ) quaii nu-dc Phap Auqtc Lin r&ug 6*
Ku^ khong c6n giao-sT pliai giam oija, m6i sai dai-t^ De
Lapierre vh truny~ta Higault de GeaouiUy dem hai chiSccM^u
thuy^n vao B^-nang, xin bo nhirng chi du cam dao va d^ chi>
ngircri trong nur6-c dtrgrc iir do iheo dao m^i.
Luc hai b6n con dang thu-ofng-nghi vS vi^c Sy, Uii quan,
nuirc Phip Ihay thuj'Sn cua ta ra dong gan t?u cua Phap.
nghuong.
2)4 — VlftT - NAM Sfr - LUCfC
v£i o tr#n htf lai thSy c6 quiin ta sup-sVB d5ii luy, miri nghj
c6 air phan-truc gl ch£Dg, ben phat sung b^D dum ea nhtrag
thuyen dy, tdi niib nei> ki^o bu3in ra be.
Vua Hi^n-ia IbSy sir-^traQe ^"^ '•^^> tu^-gi^J^ v6 cfing,
Ifi c6 du ra ctim ngir^' iigoai-gu6c vao giang dao, va fri 1(^1
nh&Ag ngu-<yi trong u\t&c di tbeo dao.
Vi^c tau niroc Phap vaobun or Ba-n^ng xong dirorc niSfy
thang. Ihi vua Hi£n-t6 phai bj^nh mSt. BSy gicr lu th^Dg chin
nam dinh-vi ( 1847 ), nSm Thiigu-tri thi'r bay. Ngai lam vua
dtrgc bay niim, tho 37 lu6it inigu-hi^u la HiSn-to Chirorng-
hoang-de ? iS- :)t J: f^-
Www.sQnQhLi
Nien-hUu : Tijr-du-c M ^
7. ^UT-rfo i»u4 Oirc-Mng
a. ■Binh-lhlbt
5. ViVr nt}oqi-giao
4- I'r'fc 4:(7ni ijqg
J, V«c thuc-md
6. Yiti: viiit-hac
7. I7^c binti.ctif
1. BI>C-B0 VUA DirC-TONG. Vun Hien^lii mat. triiy&n'
ngfli lai cho hoang^tir thiV hai huy U Hhti^ Mi^m * f±. Hiy
gi£r ho&ng-tu' iirti c6 19 lu6i. nhunji hoc-hanh Ua lli6ng-tlim.
B£n tlidug 10 nam Jinh-vi ( 1S47 ), tht agai \ii\ ngbi liniing-
d^ cr di^n TUai-hoa, dut nien-hi^u la Tir-dtVc M ^> liiy nain^
sau la bfim m^it-thun ( 1848 ) lum Tir-ttiirc nguy^n-nii^ii.
Vila Duc-tOng Jl ^ tloi voi vAn-l»>i ntrorc Xam tn Ihit
la quan-fa^, vi la il^n d4>i ngdi (Ui »u6c PhAp sang tmo-liOt^
dfit xa-hOi miiili ra m^i cimh-tirong kli6c* Bai v^y cho ndii'^
fa cSn phsi bi£l ru iigai lit ngu^i lh€ nao, dd x^t do6i
phiTDg cAng-vi^c thai b^y (■io* cho khui sai-Iiint. Quan tong-
d6c TfaiD iFong HuS da dtrac trong llij^y dung-nhan cuaj
ngai va da id ro chan-tirprng cua ngai ra iiliir sau nay
9 Ngdi hioh duQg nhir in^t n'^uo-i nlio-at, khdog cao, khdngi
fl tbSp, trac ngiTu-i bAc trung, kbdng gay khong bi>o, c6 m<m
9 phan hcri gfiy in(>1 ti- Da khOng frang khiing den. Milt hoi]
238 — VI^-NAM S&.LU-gfC
« dAi ; eSm hcri nho, Iran rfing mti thJlng, inui cao na ti^n,
,« bai con miit tinh iTia loiih.
fl Ngai hay chit ciii klu^n vang mii nho, va mac ao vang.
kbi ngdi c6 luoi thi hay mnc quan vang i|i gioy hang vanji
f« cua n(>i-VM dcing. Ngai kh^ng tra tronfj-sirc iiui cunfi kliong
« cho cac b^ n^i-ciing deo do nu-lrang, chi col lay str an-
t« mfic aach se \hm dep.
« Tinh ngai Ih^f la hi^n-lanh. Nlmiig nyirai dirorc hau gun
I* nghi noi chuyen r?iiij«: itiqI Ii6ni ngai ngtr triSa tai dieu
U Vfin-minh, ngtii c5m cai hoa-mai (I)siip hi'il thuoc, Itrii thai-
« ginm dt'rng qual hSu^ v6 y qugt manh qua, lu-a hoa-mai
« bay viotay ngai. Ten (Jiai-giam sor xanh miil lai, mii ngiii
« ch? xoa lay, chti kh6ng n6i gl cik.
« Ngai thtf dijc Tir-dLi tj #. ral c6 hi^ii. 1-e thtrang cir
« nguy chan Ihl chau ciing, ngay Ic till ngir Ei'icu : liOJig iv\i}t
f« thang chuu cung 15 Jan, n^ii liieii 15 Ian, Irir kbi Ji vang
[« vukhise y^u (2). Tromg SCnfim, (hmVng vSii nlnr Uiu, kiumg
'i* sal chiif nuov
*f Khi ngai chliu cung thi ngai tiiu chuyen nay t'liuy^n
U kia, vi?c nha viec nirtrc, vjpcxira viec nay. Birc Tir-du thuoc
.« su--3ach da nhieu ma biet Tiec ddri cung n>ng. Ktii diri: TiV-
tc du baa ciiu chi bay, thi ngai bi^n nguy vao mi>t quyen giay
« goi 1^ Tii-hndn-lnc.
1 MAt hOm ranh vi^c iiirffc, ng6J ngir ban lai iLrnif Thufin-
p« tnjc (3) gap phai khi nu-ofc liit- Can bai ngay nu-a Iht c6 ki
i.« dure Hi^Q-t&, vab, ngai cbira ngtr vk. Hire Tir-dn n6ng ru<>t,
'« sai quan dai-lhan la Nguyen Iri i^bircrng di lUtfC. Nguyen
ff (ri Phirffng di du-px ntja dirtrng, vira gup tbuyen ngu dir<mg
« chuo Jen, ma nir*!rc thi chsiy niEtnh, thuyfin kh(>ng di man
(1) Hoa-rnai lii niplsar d;;y linn blinS clJ il? Ih'ip lira uia Etui lliuoc
(2) Se-y^u la ilau y^u. Ti^tig s« er Hue n6i cacli lim kinh, nhif vua
lau thi nu; vaa sc minh.
(3) Cacli Kinh thiinh du'rng <1^ 15 cay sS, it ben bo- .suiig Lo^i-tfi^^tf.
Ee6 m«>( cai rirng cam goi l:'i Thu?n-tnrc. Cli3 3y nhieu ehim, du* rJirc.
[t(^ag Ihirdrng ngi.r fl^n han a Aay.
w sanghUD
fl dircrc. Gyn Ifii thuy^ii ngtr m6i r6i b^n. (thi ay U&i dang
« mira. mk ngSi vAi v6ng len ki£u trSn tti Ihlnj; saii^l cung. lay
« xin chiu tOi. BiVc Ttr-du ngoi xoay mijit vao ini'in. chdng n^i
« cb&ng rSitg clii ca, Nfifii Ifiy ni0t cAy rut miiyt diin<; l^n de
fl tr^n ghS trat-ky rfii njiai nftm nufing xin chin ilon. Cach
fl ni6t hui lAii, dure Tir-du xoay m^t rn I5y lay bSt cni rui mh
a ban ranii :
a — Tb6i. tha cho! Di cboi il5 cho quan-qmin cuc-kh& Ihi
« phai baD-lhiK^n^ cho ngiriVi la, roi s(ym m«i di hijii ki.
« Ngui lay la !ui v$, i\i>i d^ni do xigAi phe tliuoTig fho riic
rt quan-qudn di bSu ngir. Quan tlu moi iiti""^ duiic m'>( dOng
« tien bfic^ I6rn nho luy theo philm, c6n linJuhi mcM leti dirc/c
« mot qiinii lifen kern. B5a sang ngiii ngir ru di^n Longiin lay
H( ki. Xem tach ngai Ihiy m? nhir tli?, Uii i\t xua dSa nfty it c6.
K Tioh ng^i si6ng-nung, s.nn^ thimg nam g ;i:n da
<' ngu- taiih, nghTa lA ttiirc div, chtrng sau gifir, ngAi ti ; i '!: jSu.
« Clio ntjn cac quaa 6^ Kiiib buui ii\ cun*^ phiii :!av s6ir d^ ^nix
fl di chaii. Thir^ng thoy cAc ([nan IhSp den ^n ch.i'i J^ vi^o
M Trifeu cho sftm.
a ThircKiig ngM ngir trieii taii dieii Vrtn-niinb. i>^ ben ta
« di^n Can-chinh. Cac quan dSa som, quan vfin Ihi :igui rlu/c
fl tai ta-vii, quan vo tai hiru-vi], Khi [Jgiii da ngir ra, (hi iiidi-
K ^am tu^'^n tri^u cAc quan vao chiiu. Cue quaii deu 'n .c ao
« r^og Mfinh. deo the bSi di vao, quan van ben hu-ii ii v5
(( b€n ta (4).
(I Kb i cac quan theo thii-lu dvrn^ y^n rui, quau ht) L^
ft bay 16 quan bn Binh tAu xin cho nit^v t^n^j qttnn incri cJirot;
« Ibfiog Ihuyfrn bAi mang. Cac quan bai roang thl phiii chm; o-
« nguai, dfri bi> Lai hay lu b*) Binh tau 7,oog mfri duac viio.
(4} Kill naki ngir dt^ii Tba)-h6a hay til dl^a C»n-chinh. hay lu di
Unh 3e tli^n Phi^n£-Eii;n, Itii qiian van Ini iliVng ben lu, quan vo bSn
hihi, duy <r dien Van-mmh Ihi quan v6 ben ta. qUan van ben hun.
www BDngnijang un
Sas — Vl^ - NAM sif ' LU-<rc
« Quail vHn ihu^c b^ Lai^ quan vS thuOc bA Biiih, B4i TTnang
« thl pliai mi^c ^a dai-trao.
« C&c ongbai niang xcmg ri$i« bO niko c6 vi^c gl t§u Ihi tl$n
« chd iSu SIT qui Idii. Nhir hn ni^o c6 tau vigc gl thi cnc
« qufln Sn-quQn Irong 1)0 J^y deii qui cho tSu-sir, r3i i>ng nao
A tftii, thl doc baj dien-tnu. Mot htn cac quan tffu-su Igii c6
A m6f dng quan nOi-cac va ntpt Ong ngir-sir ileu qui. Quan
« oAi-cAc d2 biSn l61 ngiti ban ; quan ngir-sir de clan-bach cic
« quan phatti phep.
ff Btrc Dyc-lfing de thu<>c vi^c m:'i lai ch^m cho nhn nhi^u
« b(ra ngM ban viec d^nctiin inuori giur mori ogur v^o ni)i.
« Ngiii Ihu-dng Urn vi$c Of Chini d6ng di^n Can-Cb^nh.
fl Troiig chai ay 161 v&n diJnb bdiig. Gan cira kinh c6 mSy
« chi€c cbiSu. tv^n Lrai mot chi^u cap h^lng hang vniig, de
« m^t cai yen vai iighicn btlt, m^t Ifai dua ( cai g6i dua ),
« chii khOng b^y ban gUS gl ci. Cach m6l khoaug c6 df= mol
« c.'ii di^u-hu vtri Ihe. Ngiii lain vice moi thi dung daiy diinb
« daii-h&, hay la di bach bi). Ngfii ng»i t^m vi^c ni^t mlidi.
« vai ten thi-iiij dirng hlu dl mai son, Ihap Ihutic hay Ik di
ft triiySn viec.
B 1,^ iiuorc la xura nay c^cquan l(hdi>g dircrc \<bo c!i6 ngir^
« loa; Um ^lip vific tho vua, cho nen viec I^n vi^c nho, ngai
* phai xem ca.
« Phign-sj!r c^cnai deu gM v& noi-cac. N^i-cAc d£ Irong
*f trap t^u-sir. dua cho gi&m, giftm dirfl cho nG"-quan dang len
c ngai. NgM xem rSi giao ndl*c6c. NOi-cAc gur ben chinh c6
« cbAu di^m, chau phfi. luc ban pb6 ra cho c&c bO nha.
« Nay xem cac nguyign ban tfong Cac^ Uil Ih3y c6 nhiEu
« ttf pbi^n ngki ph^ diii hem cua cac quan tftg. Chir da t6t
« niji viltD lai hay, ni cGng kinh cM t4'ii ciia ngai.
« Ngit v<Sn Ift ngwori hi^u hpc. D^in nAo ngai cung xem
« sich d^n kfauya. C6 ba t^p Ngij:-che thi-u&n ciia ngui d3 iu
< Ib^Oh bin. NgAl Uti l&m 3Acb cbiir ndm d^ day dAn cho de
« hi^u, nhup ik s6ch Th^p-dieu, Ttt-hoc diht-eti, Lwin-nQCr
Xem cai chiin-lirorag cua vua Dirc-t6ng nhir Iht^, ihl u^ki
khdng phai li ngirorj to bfio vam vo- (5). mA cuoy kliOnft
phai Id dug vufl tin-6c bao-tigiriTC nhir ni^irm ta Ihucm^ n(n.
Chi vi ngHi lim viis ve mOt thiri-dai kh6 khi^n, trony nirm lam
vi^c, mil nhO-ng nguroii phu-la thi Uiy c6 ugirui thanh^Li^tn
nhir6ng Trirmig dang Qii6, 6ng Vu Irpnjj riinh, trany-lidt uha
6ag Plian thaiih Uiikii, On;; Kfiuy^n tri Phirorng, 6n^ lloang
Di*'u V.V.. nhirng mi cic dog Siy deu lik nguuri cii, khaisji am-
hu^ii th^i-lhS nififi. Va lai cfii tli^-lirc lilc hiSy gitf kiim-htn
quiij dSu cb mutin ciii-cfich duy-UD, cung khOug kip nii-a, cho
D^n mpi vHc d^u hong ca.
2. DiNH-THAN. Binli-lhSti I& c^c qiian o trung Trioii
giiip vim d^ lo viec Qir^c. Nhimg lixc biy gitr tinh-lhif dii ngiiy-
ngftp Ifim, vi tir dijii lh4p-ciju th^-ky trtV di, slt siDli-ho^l vi
hnc-tlm^l ciia thi^Q-ha da l!6n-b<> nhiSu niQ sir canh-tranh c-ua
cac niro'c cuDg kith-liet hcrii Irirac. Thi^ ma uhiing ngirui giir
c&i traoh-nbi^m cliinh-trj nu6e minh, chi chSm viOt vSn-
cliiromg. kh6ci nghe nglii^n-bul, b&n ilSn qu3c-sir Ihl phi
Nghitiit, Thuiu ]£ii Ha, Thurong, Chii, vi^t mSy nghin nam
trirdrc f u dem Ikm gLrnrug cho Ihtri hi^a-tai, rbi cii ngheu-
ngh^n tir xirag minh hffn ngirftrt, cho thi6n-ha U da-man. Ay,
cat" dlnh-lh^n li'ic bfiy g;icr phan nhieu 1^ nh&ng ngirdi nhir lh€
ca. Tuy c6 mOt vai ngufid da di ra ngoai. IrOng thSy cunh-
tcTorng thieo-h%, ve 061 l$i, Ibi cac ci.ia nhu chela Tkui b^y,
l^m hity-'hoai mat ky-curong t Thdah ra nguai khOng biel Ihl
CLT m^t ni^m ftr-^dact ngirori bi^t (bl pbai J^m c^m Um di£c,
kboDg tha ra v6i ai du-orc, phui ng&i khoanli tay mk chjj.
( .1 ) Ta tliircrng (rong IhtSy c6 cai tranh Tr mOt ogirvi to Ion vain
V&i n3$t nn1i dir ton mfi ni$C aO d>i)i nsQ kh6ng ra l6i-]ting g\ ca, if tlirori
cai tranb to chCF <Je la vua T^jr-dm:,
Cai trnnh Siy chAc I^ cuu mQt nijuiri nko lyiong-txrang ni;i vi ra chu
kbOin^ phai la chan-dung irua n,^ai. Yl Ik [hfta (ru-6-C i-hi tnir nhirng quan
dtii-than va nhtrng ngui!ri dirtrc vau liuu c^n, vua (a kb'^ng cho ai ti^n^
thiiy ni^l, ruk cutig khang bao gi^ co hiiih-iinli gl ca.
240 — VI^* NAM Sfr-Ll
Xemohir mgy nfini vS aau. nha vua thwfrng c6 hoi den
vi^c phi^ qu6c ciKmg binb, cac quan ban hfl U no le kia,
nAochi^n, Qflo fhu, mA chSngtbSy limdirorc vi^c gi ra tr6,
Va (b6i bay gier, ciing da c6 ngu-M hi£a rC thiri Uig, chiu di
du-hoc vk mu6n thay-dfii chinh-tri. Nbir nam binh-dan
(ISee) 1^ nSm Tu*-diTc Ihir 19, c6 mSy ngirfri ff Ngh^-aa la
Nguyen dixcmu fi ^* .*. Nguylnlririrng TO ft -^ ^.Nguyea
fiiSu tt. It di du-hoe phmnig-lfty. San Nguyen ititatig T^
vS I^m mSy b4i diSu-lrSu, k^ hSi caitioh-thg nu-ac mlnh,
v4 cii canh-tirgrog c4c nirirc, rSi xio nhS vua phai maa mau
cai-cAcJi moi vi^c, khbng thl mSt aairc. Vua giao nbirng l^
ditu-trln Sy cbo cac qaan duy^t-nghL Blnh-(hSn d§u I3iy Iftm
su n6i da, kh6ng ai chiu nghe^
Nam m^u-thin (1868) Ik nSm Tii-dirc Ihu 21 , t6 ngircri a
Ninh-binh t^n la Binh vfin Bi^D T iC « dAng tty di^u-tran n6[
nfind^t doatih di^D, khai mo vang, Ikm iau hua, cho ngiriri c^c
nirirc pbiromg lAy vao buOa-bfin. ]uy&n-Up si-tfit de phun^ kbi
chiSn thu, th^m lircrag-lbirc cho quan quiiD* bM 3»fu-dich cbo
dAn-S)r^ Lhir&ag cho nbirng ke c6 cdag, mi6i-nang nhung ngtrfri
bi thirofng, tan tat, v.v. Bai-d^ la nh&ng diSu ich qu6c Iffi diin
ca, the ma dlnh-th^n cho li kUdng hap thcri-lbe, vol !)£> kh6ng
dftng.
CAc quan di sir cftc ncri vg fAu-biy moi sii, vua hoi di?n
dinb'lhan tbt mpi ngiid'L deu hkc di, cai gi cung cho la kh6ng
harp thori. N&m ky-mao (1879) Id nam Tu-du-e thii 32 , Nguyen-
Hi^p PL ^i^ di su- Ti^m-la ve noi ring khi ngtrori niicrc Anh-cat-
lori mifi sang xin thong Ihirorng, Ihl nLr6-c Ti^in-la Hp dicu-««c
cbo ngay, thinb ra ngu-oi Anh kUi^ng c6 c6 gi mk slab sir de
iSydat^ rSi Tiem-Ia lai cho rnrac Phap, ntrofc PhS, nLrtrc W
Dir6c My v.v, dat ITnh-sir d^ coi viec bu6n-ban. Nbir Ih^ moi
ngirori d€u c6 quySn-lm kh6ng ai hiSp ch.£ durac minh. Nam
tin-ti (1881) la nftm Tlt^c thtr 34, c6 L^ Dlnh i^ ^ di sir &
Hwcrog-cang ve, tSu ^fg^:c&c nirdrc Th^l-tfly ma phii cucrng
la chi cot (r viec binh vi viec bu6n-b6a. liky binh linh ma
benh-VLTC vi^c buAii-ban^ t^y vl^c badn-ban mil nu6i blLLh-linb-
www. song nuong vn
ovc ■ t6ng — 1
Gan dfty Nh^l-ban theo cat: mr^rc Th6i-tuy cho ngir^i di bii6n-
bflQ kh&p en moi ncri, Ntrifc Tku cuog bat-'Chu^ tiho ngurtVi
ogOBii-qu6c ra v^o bLi6n-ban> Nii6'C ta, ngir£rj khOn-ngoan. fai
colSm sin-v^l, n^n Iheo n^irtifi t« m& lam thl cung c6 (he ^ivt
dv&c quySn tlOc-IsJp cua nirirc tihft.
Nfim Sy l£iic6 quail bun-ldm-vi^n Eii-soan la Pliaii Li£m
■;^ g_ lam s^ ra^t l^u vi^c ma air buiin-bnn, sir cbuag v6o I<ip
b^i. v& xtn cho ngtr^ di hoe ngbS khai mo. Gbocho dtnh-
th^D x^t, cac quan deu ban rhng viec bu6D-btin kb6ng tidii,
cfla vific khAc Ihi xin d6i hoi cAc tmh xern th^ n&o, rSi se
xel J^i. Ay cung lA m^! each 1am cho lr6i chuy^n, cliir khon^
ai mudn thay-dfii (h^i cu chiil gi ca. NhAn vi^c d6 vua Dirc-
Idng khiiy^n r&ng t^c quae xH vi^c thi n^n caa-thAa v^ suy-
nghT cbo chin, nfauag cung ntn !im the n^o cho li£n-bc>, chii
khdng ti^D, Ihi lu-c lik thoai v^y.
Xem IM J(;y Ihi khdn^ phai 1:i vua kh^ng mudo tliay-d^i.
Chi vi vua thi or trong ciing dien, vi^c doi kh6ng bi^t ro. phai
l^y cac quan litm tai lam mat, mil chc quaii thi lui st^^ngtrM
bi^t thi it, acS ngir6i khdng bi^l thi nhi^U- Nhurng ngirOi co
quycQ-tirorc thi Ian. Dgu-ai Irdag khbag ro. nghe kh6ng thSy,
chi mOt niSm giir Lhoi cu cbo ticn vi^c minh, I^i'co I3m ngirarj
iTT nghi rfing mlnh da qiiyen cangdi cao, thi liSt la lai gic'ij hern
ngiroi, chir kh6ng hieu ring cai iki gioi khong cSn phai nhi^u
tuoi, s\r kh&n-ngoan kb6ng phai lam quan to hay lu quan nliiV
CaipiiEimgittconnguo'i la c5i a tir-iLro-Dg, boc-thirc,chu khOng
phai £f lien cua hay la v quycQ-lirdc.
B^n khi nniK Ph&p da sang iSy d3t Narn-kJ, da ra dtinh
BSc-kj?, tinh-th^ nguy-c3p d£n nori roi, thS ma cii khir-khif
giir ISy th6i c^, hd ai noi d^u su gl hui ra/y't m^t ti. Ihi hkc di.
Nhu Ih^ tbl l^m lh£ a^o m& kh6ngh6ng vii^c dtrorc-
Da hay r^ng vua c6 trach-nhi?m vaa^quan c6 Irach-nhiem
quan, d^u ib^ nao vua Durc-I6ng cuag kb(>ng trkah khui c4i
Ifli vainiTcrc nha. ohungmaxtl cho xAclJ. thi cellSicua dinh-
Ihan liic bay giir cung kh<>ng iiho v^y.
nghuong.
.1. 1.1 . .-LI
342 — Vl^T'NAM SLT-Hrac
3. V!^C NGOAI-GIAO. Vi^c chinh-fri dcri Duc-l6nfi la
nhSt thiSl kh6ng cho ngLral ngonti-quSc vao buOn-b&n. Nhir
nim canh-tuSt (1850) la nlm Tir-dirc thir 3, c6 t&u My-lcri-ki^n
v^o cva Ba-nSng. dem tlm sang ^in thdng-tlnrang, nhi vua
khdng ti§p Ihir.
Tir n5m 3l-mao (1855) cho d£n nStn dinli-airu (1877) t^u
Anh-cM-lcfi ra vao mSy Ian cr cija B^-nSng. cira Thi-nai
(Binh-binh) vA a Quang-yfin, d& Tiin buOn-bSn^ cung khflng
diroT. Ngrroi l-pha-nlio vi nirOfc PhAp-Ian-lAy xm th()ng
IhtroTig, cGag khdng durorc^
Ve saD datGia-dinh da miSt loi, vUc ngoai-giao mOt ng^y
iiiOt kh6. nha vua mM d^l Hinh-chultn-ti -f- Jfi g) d^ cai vi^c
budn-ban, v4 Thirarng-bac-vi^n i? 4^ |>t dS coi vi^c giao-thi^p
v&i ngTJcri ngoai dirofog. Tuy vdy nhirng cQng khflngthffy ai
la ogu^i hiSu vi^c budn-ban vh bi^l each giao-ihidp ca,
4. Vl^C CAM BAO . Vi^c cam d^o thl tir nSm m^u-than
( 1848 ) la aSm Tu-diic nguy^n-ni^n, viia Dirc-I6ng m6i len
ngAi, da c6 du c^m dao. Lan Sy trong du n6i rSng nhung
ngirdi ngoai qu6c vao giing dao. tht phai li)i cb€l, nhirag
ugir£ri dao tnroTig cr trong tivtirc m& khdng chjii bo dao, thl
phai kh^c cho- vao ma(^ tSj phai dfty di o- ch6 nir^rc dt)c. Con
nhirng Qgn-d&n thl c6c quan phai ngfin^c^m, dirng de cho di
theo dao mi bo su Ihcf-ciing cha Aug, chir dtrng c6 gitl
hai V. V. . .
B£d n&m Un-hcri ( 1851 ) 16 nAm Tur-diic thu 4. lai c6 dii
ra cSm dao. Lfin aky, cSm nghifit hofn I^o trir6c, vk c6 mfiy
ngiToi gi^o-si 'ngoai-<]|u6c phai gl^t.
Sifc da &h6ng du giir nir6c mk lai cu- Urn diSti Un-^c. Ba
khdng cho Bgutyi ngoai-qu6c vko budxi-bitD. lai dem Ikm t<ii
nhu-ng ngw^i di giang dao, bofi thS cho n^n nuirc Ph&p va
tivtirc 1-pha-aho nifri nhAn cir ay mk danh nvrtic ta v^y.
5. Vl^CTHUg-&fA. ThuS-mi trong nirfrc dM bsJy giir,
thi dsi-kh&l cung nhir dfri vua Thanh-tfe va HtSn-t6, duy chi
tu-'khi nu-crc Ph^p va uvrirc l-pha-nho vio dAnh ISy mSv tinh
Nam-ky roi. Lai phai bBi ItSn binh phi iisSt 4 tri^u ngiiyfin*
www. song hjong.vn
Tiv^c miyl Urn each ISy li&n^ b^n oho nj»(r<>l khach l&n Id^
Hau Iffi Trinh (S 4i ft trrnifi thu^ ban ihudc nha - pUi^n lir
Ouang-bioh ra fl^n Btc-ky. Six chi^p ring clftny ni^n t%hk vua
Ihu diTO-c c6 302.200 quah ti^n th"€ iJia-phiSn.
Nha vua l^idinh 1^ cho quy^p lie 1.000 quan Iror I^n m
dircrc h^ni ciru-ph^n]. li^n il^n 10.(100 quan tlii diror h^im luc-
ph&m. nghia Ik phai dfiug 16i doi Irir^c hkn quan d^ LSy lien.
6. V1$C VAN-HOC. Vua Durc-t()ng 14 m^l Gng vua ^ay
ch& nli^t d^ri nh^ Nguyen, cho ndn ngai liong sir Nlio-hnc iSni.
Ngii cham v§ vi^c kboa-gij^p, sira-sang vit^c Uji-cu- d3l ra
Nha-sT-khoa fli J^ ^ vik Cfit-al-khoa j jl fj., d^ <:hon ISy
Dgirori vSn-hoc ra I&m quan.
NgAi lai dal ra T$p-hien-vi$n 4 If Bt v^ Khoi-kinh-d-en
Ml A J^ J^ ngai ngur ra cftog v^ cac quan biin a^ch-va, Ihni
ihcr-ph'ii ho^c ttdi cUayhn chlnh-trj. Lai sai qu:^n soan b^
Khiini-tTinl. Vitt-sir it :C * *.- Ifr d^i lhirffnfi-c& cho d^n hfit
dai nha H$u Ld.
7 . Vl^G BINH-ChlS- &iri vua Dtrc-i6ng lam gi4c-gia, nhh
vua C3D d^D vi^c v5. nfin cbi nam lan-d^u { 1&&1 ) U n&ai Tu--
diJC Uiu- 14 mcri truy£n cho c^c tinh chon Itty nhu-ng ngird-i
khue-maab d^ lam Unh v6-sinh. DSn nSm St-siru { ISfiS) 1^
Tir-diic thu IS lai ma ra kboa tbi vo tiSa-sT.
Tuy r&Dg li^c bSy gicV nu6c mitih c6 Unh vo-sinh. cdquan
vo-ti^n-al, nhurag mk Uic^i-dai da kh^c di rfti, ngurdri ta dAnb
nbqu bSog sdDg n^p b^u, b^ng dan frai-pba chiJ khOng b&ag
gvcrin bAag gt&o uiiir tru^K nua. M& qudn-Unh cua mlnb mdi
d^i c6 50 Dgi^ri ibl cbi c6 5 ngir^i cam sQng diSu-Lburong cu.
phai cbim ng6] in6i b&i dugx::. ma I^i khOng luy^n-t^p, ca
aJim chi c6 m^t I§q l^p b4n, Mdi ngirfri Unh chi diioc bftn cd
6 ph6.t d^D ma tbdi. bi ai ban qua 36 Ay Ihl phai bSi-thmyng.
Qti&n-Uoh nba tbS, binh-kbl nhur tbS, m^ quan thl l^i
cho Ifah vS ph&Dg, mAi d^i chi d^ d^ chil'ng 20 tda tai Dgu m&
IbAi. V^y a£a d^o kbi c6 ao', kbdngl^y gl milk chdng giur dvqT.
CHI-BO VA TlNH-THg HV&C VI^^NAN
Btn CU&l ^1 TM'-&I>C
1. Cach io-c/tuc chinh-lri t?d xa-hiii
% B3n hang dan
3- Str stiih-hogt ciia ngircri Irong rut&e
1. CACHTt)-CHLrCCHiNH-TR| VA XA-H(>I, Nirt/c Viet-
nam tiiy noi li m6l ntrorc qui\n-chu clmyfin-cM { [ ). nhirng
theo cM tinh-lhujrv vi cAch l5-chtrc ciia xa-hrti '" ' c« nhiSu
ch5 rjtt JuTp vori ck\ linh-lhun USn-chu. NgiiyO
\k cfti hoc c&a-bun Du.t nirurc ia klii xtra. ivi
thuc-tS, thi cai hoc 5y riSl chii-trong a si.
nir^c IJQi phai lay riAn lam g6c ( yx ^ ^ ^ )
phai lo cho of^a ;]jj-o-c sung-(uc, phai day-do dan *:'.■
H vii mor-manfi Iri-Ine cTm diin. Nhirng vi^c qufti
the khdng phiii bllt cir m cua^ lam dirorc, tin
nhiJTig ngir^i cd du dih;-hanh, lilii-nfinj,' vA uy-<ni
ihS dam-dang dirrrc. Bm v^y cho n^n inbri cun c6 v
Vna : Theo cSi ly-fUuy^t cua Nho-giao. l^ii
]n-cbijng, la phai c6 quAa. QuAn \a mot dcr.i
chu-quyEn d^ chju h£t thay eac trach-ahl^m ve sij ';iLih-hoat
va Uah-mdoh cua toAn dcLn trong nir&c. Cai dcm-vi "iy goi
vi? dif^ng
ju. Trt
. •- la
t *£ CO
CO (flliUl.
Jii tin c6
■' aiir cAt
(I ) Ta tfau^ng hitu ni^y cliu qtlan-chu chuycn-cU^ I h CO Cat »Khla
cua ciic niroc Au-lay n^ky Xira, chii khong liiSl may cUu iiy tlioo cai
hoc Nbu-giaio cu nhieu cho khac nhau.
— ais —
www.songhiJong.vn
246 - vr^ - NAM sir - Lugrc
la d^ hay U uwang, dime giir ctti chu-quy^ ca nirofc Cai.
ch«-qiiyen 3y ngircri ta can (foi lu cai tft^n-khi ^ g, nghTa
lu mOl vot thieng-lieny do (lori cho, ttrc Ih dSti thu^Jn inai
du-crc giir. Ndi rfriig nhunj{ iiRuiri liin nhirng dieu ftian-ac
taao^gtrm: ma cubp IKy chu-<|uyen Ihi sao ? B6 la sir li^m-
*lont chw khbng pbai 16 chinh ngiiTa. Ngjay nliQ-ng iv^irin Ua
lam d^ l^oi virorng ma lam-dung chu-quj'-^n (l£ h"im nliung
tliSu Ifin-bao, thi cuDg cbi la ngirai taa-tat ma Uitii, chir
khOng phai 14 th^t boic di b4ic viraog nira.
Trieu-^iftk : Sof-di d^ xira qunD-chi^ng cong-nlifin mijt
6ng vua gitr cAi chu-quyen ca nwirc^ la mu6n cho c6 mfti
Ut3ng-nhSt d^ klioi sir tranb-danbM'Va cuOc bi£n-loan- Song
'vi^c tri mrfirc Ih vi^c chuD^ ca nir^t, cho nSn c6 vua 14 ph^i
c* Irt^u-dloh. Trilii-dinh kbdng phai Ih m(il nhom c^in-Uian
d^ h&u-ba vh lAm vi^c Heng cho ahk vua, chlnh la mot liOi-
nghi cbuQg M Qird'c, do syr k^o-choa nhflrng Dguofi xiing-
fdfitig l^ng c^ch tht-cu ma d^t ra. Cach thi-cur khung phun
bi^! !iAng-hf;a ^au-ngh^o gi ca, tniCD la ai c6 hoc, c6 hanh
t4 c6 du tai-n3Dg thi duor. ra ixng till. Ngird"! nao da d6 rui
v& da ra lAm quan 14 ngirori Sy ci rh^.n p^ tjong trieu-dtnh,
L^ nha vna, tndi Ibaog phai inSy lun thi€t da^-Vneu, cac
iqoan lai kjnh d^u phai dSn du xaSt vh iheo pham-trit ni4
dvDg di§ tftu-bay moi vii^c. B^ vi khi c6 vi^c gi quaa-troDg,
tbl vui. ha dLsh-n^hi^ ughla Ja giao cho dinh-than b^n x^l.
CAc quBU bSl k^ lixa be d^u dirac dem y-ki£n cua minb ma
trljLiIi-b4ky* Vi^c gli da quySt-diDb, dem dikDg len dl vua chulia
J, r5i mM Ibi^hanb.
Vua luy c6 quyen Idn Ih4l^ nhirng kh6Dg dircrc \km di£u
gl tr&i ph£p thu-omg. Ehj vua c6 I4m di^u gi lam-l5i, thi
cAc quaa Glam-sat ngy-sii t ^ ^ fc phai tdu-b4y m4 caa-
Dg^D vua. Trir nhu ng dng vua bao-ngufrc kh6ng k^» thucrng
]A vua phai nghe Jcri can-ngin cua cac quan.
He trieu-diah c6 nhfrng ngirfiri ngay-chinh v^ sang-suol,
thi vific nir6rc du-crc y^n-tri ; nSu c6 nhCrng ngirori gian-
www. song hUD,
TiNH - TH£ rf\T(XC Vl$T . NAM CUfll BOfl Ti;-Bt>C -■ 147
ninh mtr-tSi, Ihl vi^c nvfrc hir-hone. D6 Id 14 chung tCr 3t«a
d^D nay nhu- v^y.
Ouan-'"" ■ m^oh - laah cua (ricu-dinh dg phAl ra, thi
quan-tu- ct c4c qu$n huyen phai Iheo ma thihAnh. Cac quan
coi cite qu^D huy^n c6 nhi^m^vy day-dfl din. dimg d^ d4n
lam nhtrng di^u ti'ki la&a-thiriru^ dao-ly hay Dhi>n({ vi^cphun
lo^n. Ngoai ra quan pbai dS cho d&u duac y^n Dghi^p Idm
an, khdDg n^ii bay vi^c ra de ahieu din. llo-i v^y J6i xira Ong
quan n^ocai-tri mOt hal inii d4n hat fiy dircrc y4n-tri la dag
quan gloi.
Quy^n fir-tri cua ddn fdng : Qubd cua tri^ii-dlDh b& ni chi
c6 dSo phu huy^D, con ttr tfiog tra xudng thii^c v6 quySn tir-
trj cua dan. DAn lu* chon iSj ngirdri cua minh m6 cu* ra coi
moi vj^c trODg hat, T^ng I^ mc>l khii g5m c6 miSy ling hay
xfi, c6 m0t cai^t&Dg vk m0t ph6-t&ag do h(it-dt5ng ky-djcli
c^c lang cij ra coi vice lhu?;-khya, dfi-dieu va moi vi^c tri ;in
Irong lung.
LADg hay xli 14 phan-tir c6UyPu cua dan. Phonfj-luc, 14-
lu4it cua lang n^o hay l^ng ay^ Irieu-dlnh khdng caii-lliii^p d^n,
cho nilTi luc-ngi> c6 cfiu : <r phfp i>ua thuaii ftingji. L^ng c6
h^i-d&ag k}^-dicb du dkn cix ra de triing coi het ca moi vi^^c.
HOi-dong Sy c6 nginVi ti^n-chi vh Ihif-chi dung dau^ rbi cd ly-
trirffng va ph6-I^ do hOi-dong ky-dich cu- ra dv thay mat lang
mk giao-tbiep v6i quan-tir, c6 luan diuh chuy&n coi vi^c canh-
sat trong li^ng. Kiii mOt ngirM uao can pham vi^c gl Lhi quan
Irach-ciT o- lang, cho ndjaai di d4u hay lam vi^c gi cuog phin
ISy \kng \km g5c.
Ngfiy \aa ckc laog khdng c6 sfi khai sinh-tv va gii-thtl.
nhtrng luc-le cua lang, cur con trai d?n 12 lu5i thl phai vio
ling, ttrc la vao sS dinh cua lang, con ghi ihi kh(>Qg c6 \^ ay.
Lai vi str thtr-cilng l5-li6a va sir tin stS, tirdrng v»v. cho n^n nha
n^o de con ra, bat kV trai hay gai, cha m? phai ahtr cho diing
giffj ngay thftng v^ nSm sinh cua dii-a: con ay. Boi v|iy ngitdri
D^o cuDg bi£t rd ng^y thang sinh cua con mlnh.
244— VI$r-NAM Sfr- LUT^C
Vjfic £ia-thu lA vi^c quan-h^ vS gia-t^c» phai lam duog ie
Uiircrng, nhung d6f v^ i^ng, thl tuc-I^ b^l ngairi ch&ng kh[
cudri vgr^ phai trinh Ung vb nOp cho ISng m^t sd may quan
ti^D, goi \k D0P tiea cb€f>. Nfiir th^, th&nh ra Uieo tu(vl^, tuy
khdQgcd sh khaisJDh-tir gia-thd. ma moi <1i^u ciing du nhtr
lA c6 v$y.
2. B6n hang DAN . Ngirfiri IroDg nir6c chia ra lam
h6a hang \h : sT, odng, cdDg» thiroQg.
C(5ng; C6ng li hang ngirM Um thor hollc lim mffi cOng-
dgb^ gidS iSy Wi- Nhuug vi nirftc ta khi xira chi c6 nh&ng
ti^u c6ng-Dgh^^ nhir qu^y to*, d^t vai, det lua, lam chfii-
luW, Um mim mu6i v. v., chii kh6Dg c6 dai c6ng-ngh^ lam
giftii nhir c4c nurd'c kbac. B^i cOng-aghe da khdugco thl nliu-ng
ingirM lam Ihtr, ai chuyga t^p ugh^ gi thi l^p Ih&ah phircrng,
nhir thamOc^ thaoe, thcr rea, tbaddCf tho- g5m v.v... M5i
phvcrng c6 iha ca, thcr ph6 va tho", v& phirang n^o c6 luc-I^
ciia phurdnag 3y. Nhfrng ngiffiri lira nghS liicr thirflfug Ik jigaiyi
it hoc. quanh n^m ngay tbang diUm tbu€ldm mir^n cbi du-crc
du An ma thdi.
Tkirorng: Thircrng U b^g ngirori Mm ngh^ bufln - hkn.
Song v\€c bu6n-ban cua ta ngay xva k^m-coi lam. Ngu6i
fhi^D-ha di buon uuirc nay* ban niroc do, xuat-caog,
nb$p cang, kinh-doanh nbirng c6ag*cui^c to liya k^ bang u-c
h&ngtri^u, Ngirvi mtnh ca diri khdng di d^n dau, chT qoaah-
quiiacr troDg nuirc, bu6D-baD DhirDg bang-bda Ml-v^!, thanh
ra bao nbli^u mfii Igi Icrn ve tay ngirai ngo^ m£t. Thinb-
thoangc6 m^t It ngu-cri c6 mu-ori lam cbiec thuyea manb ch&
hang iCrxij- do d^a ku- kia, ahung v6q d^ aSro bay van quao
ti^n, thl da cba \k hang cir-phii.
Cdog-aghc ohtr Ih^, hu6ii-ban nhir thS* bao nworc mlnb
pbil circTDg lam sao dircvc? Hut c^c lai. chl c6 aghS udng \k.
iigh£ sT la troDg-yeu hen ea.
Nong : N6Qg 14 bang nguin chuyiSoi nghe lam ni^'ng. Dfin
Vi^t-Dflm ta IhLTurng thi ai cung c*^ it ra 1^ vai ba ako I'uOng
.d£ ciiy-c£y, ngbia La nghe Um rupng laughs gdc cua ngircri
www song huDng.vn
TtKH -lilt fiVOC Vl^-NAM CU6l B&l Tl;.Bl>C — 2«
mlnh. Nhirng Irir nhu-tig ncn m^ng nh^iu ngir^Tt it vh 4&t
]ai phl-nhi4u nhu dSt 6 Nam-Vi^t. cibn Ihi dat xSn va Eai
vl khi-h^u khOng diEu-li6a, n&n^, mua thSt Ihu^tig, vice cfty-
cSy gap nhiSu nSi khA - kli3n. L):in 6- nhA qii^. phttn nhiSu
kn nhix ve rupng-nu-crnR. he niSin nao mita h6n gio ihit^n, inKia
mAng tSt thi nftm fiy dAn dirqfc nd-Sm, nhtrng nam nao mira
lilt hay hijn hftn, mfia-m^ng in-Sl h^l, Ifai dAu doi kh&.
SF: Si Ml han^ ngirfri cliuy^n nghfe di hoc, liable d^ iM dti
ra Iflm quan, ho§c de di day hoc. I^m Ihay IhuSe, Ihay tlia-ly,
thSy bbi, thSy txrifng, IhSy siS v. v. 14 nbfing nyhfe phong-liru
nhfin-ha.
Sijf boc ciifl Tiiriyc U ngay Iru&c c6 b0 Le coi vi^c giaa-h6fl
ca loan nurac. G linh cbqiian B6c-hpc, o phii c6 quan GiAo-
thu, ffhuy^n vii tr chAu Ihi t6 quan IluSn-dao, 1^ nhirng ngir6i
c6 khoa-muc, tri^u-dinh bo ra coi vi^c giao-dxic Ofc6c hat, va
mfii ngirfri coi mAI trirofng cOag o- tronfj hat. Nhirng sT-iir hoc
Cf etc tru-ffng Itr-thuc dii klia khu *leu dirtTc den hoc-ti^p O" cSc
triroijfi cOng cua quan D6c, quan Girio hay quan Huiin, dpi
d€n khi c6 khoa ihi llu-tnig, ihi ra irng IJd. Xfim nao cO kho*
thi, Ihi cac quan Hui^D-dao, GiaQ-Uiui vk Bdc-huc mrr cu^c
khao hoC'lr6 dl lira - chpn nhirng ngimi c6 dii sire mfiri cho
ra li-iig tlii.
Li& nhft Vkia cfr ba nfim mo' khoa Ihl Hircnfi or the dia-
phu-ffng. Nhtrng ngudri do cao o^ khoa Ihi Hircmg goi lA ciK
nbAn, nhCrng ngirO-i dSthfip goi ih Tu-lM- Nam saii c5r Kinh-
d6 m& kJioa Ihi HOi tai b^ L^, nhiiDg ugutri d5 Cu--nhAn nam
Irirfrc vAo irng thi, ai Iriing cich thi diroc viio thi Dioh a
trong di^n nhk vua de I3y cac b^c Ti?n-s1, la nhirng b^c dai
kLoa» ngtrdi trong nxrcrc rS( ISy lim qui-li'ong.
Mdi kbi c6 khoa thi Hirang, cac quart a kinh ra chSm thi
c6 cai biSn de b6n thir : Pbung chl cSu hfin 4* •§■ rj^ ^ nghla
I^: vang chi vua ra titn ngu-crf gioi. Vay su thi-cij ngAy tririrc
CO ciii 5'-nghTa khAc sir ihi-cvr ngay na^',
B6 la n6i each t^hi'rc viecgiao-h6acua tri^u-diah. C6n
cho d:\n-gian, thi au- hoc-i^p riit lit-do. BSt ky ngirM uao
ighuong.vn^
250 — VI^- NAM Sl>-Hr<prc
c6 hoc-lirc kha-khA cGng co thi ma trircrng tir-lhuc dt d^y
hoc. MSi Mng c6 vM ba tfurcrng tu--tlii)jc, ho^c cr nha Ihay,
)io$c 6r nhd nhirng ngu-£ri hdo-ph^ nu(M thay cbo con hoc vk
cho con cite nhk \&n cdn d^n hoc. NgtrM Vi^t-nam la v6n
cbu^ng su tioc. cho n^n ngirfri di hoc cOng nhi^u.
Nguyen au- hoc ng^y xtrA c6 caj muc-dich chAn-chlnh lA
hoc cho hiSu dao-1}', bi^l phai Ir&i, v^ iuyen-t^p Um-tinh cho
thadh ngutn c6 ttSt-lhao vA c6 pham-cAch cao-qiii, tl£ g$p
Ihiri thl ra giup nijt^c gtiip dSn, nSu kb6iig, thi lam ugircri ngay-
chtah trong xa-hC^i. Sau dSn dSn vl sir sanh * hoait a d6i, air
hoclhanh ra c6i hoc chuyfin vE milt cu"-ngUiep, nghta- Ift hoc
chi c6t l&j dS d6 ra l^m quan. NgirM di hoc da dtV-(3^l rbi, lu
tin mlah 14 tii-gioi, chi v\i 13y c&i hoa-my be ngoai de l<ie
ngtfW. chtr kh^Dg Ihi^t gl d^n sir thyc-hoc. Tuu-lrung cung
c6 ngfrod mudn thi d^ dl ISy chVit danb ph^n roi ve cr nhu hoc
them hay day hoc. Nhirng dai da &6 chi mong du d^ di l^m
quan vi Ihm quan \k c6 dia-vl t6n-qul, ngo^i ra khOng c6
gi haa nua.
Chircmg-frinh sir hoc cir-nghidp c6 nhirng gl? Bao nhiSu
Cdng-phu Ciia ngirfiri di hocchu-lrongviosirhoccho nh6^nhirQg
s&ch Tit Thir, Ngii Kinh cung nhurng Icri Ihe-chii cua iiSn-nho
trong nhirng sach ay vk hoc them mSy bg su airitc T4u. C6n
su luyen-fip b^ng ng^y, llii cfit t^p cbo theto-thiK^c cac le-16i
CTchfi khoa-tnrang 1^: kinh-nghTa, fiV-Iuc, thi-phii, vfln a&ch.
Ay lu dung btr-vaa ma x>6t E^i Ihtrc-dMi^gt dcni sir boa-mv ^hm
inu'C-thu'6c dotal kinh-luSn. Boa v^y aihay kioh-nglua da ngbi
inlnh hern Dg(r6i, ai t^ thi-ph^ da ItroTig minh gioi ngh^ tri
nirArc. Vi^c ddri thi t6i-tim mcr-mU m& lai lir-phu v£i ki^u-cSng,
cho thi£D-ha nhir r<rm-rAc, coi mlnh nhur than-thanht
Sir hoc cua minh da hu-hong nbir th|, nhO'ng hu-tiic
lai Sn s&u vho tri-nao. th^oh ra mOt thir cA-t^t khdng sao
chira du-cre. May nhi/ c&i tinh-tbSn hoc cG, ngiroi di hoc, ki^n-
thirc tuy kh6Dg c6 cki gl ra^y» nhirng thtrcrng c6 khl~ti6t,
biSl h^m-si v^ oh^ c6 cit\ thanh-nghi cua bon sT-phu
rdog-bu^c^ ngftn-ngira sir hanh-di>ng hSt chinh. Song chi c6
TiNH . TH^ NUdC VI^T - NAM CU6l £){>i TI^&t^G - 2S1
tliS Hid th6it v&n kht!>ng du d£ ainh ton trong cai Qioi - dai
quyfen-lffi canh Iranh, quygn-inu-ii qm^quy^f, trMhu$t jjiio-
frA. Cho nfin Iroiig kbi ngii6i (i^n thl ta tha&i, nyu^ Lhinh
Ihl ta sii}'.
B£i-khai, cai trlDh-d<i cua bon sT-phu Sf nairc la li5c bSy
gid* la th^, tho n^o v^ia nu6fC suy dfn ncri mi bon ngu^i v5n
m^-niuOi O" ^^^ oiflf-ming mOuH-mi. Bou si-pbu 16 ngiriri cA
hoc, l^m tai Um m^tcho moi nguM m^cOn kiini-c5i nhir th€,
thl bao dnn-gian k>i6n-ngoan lam aao dirm:?
3. St; SINH-HO^T cCa KGuai THONG MTCfC . Tlnh-
thS (rongnirac nhir da iioi tr4n, c<NDg-nghe khongc6, bii:6u~b&n
kh(>ng rn g'l, tru vi^c cay-cSy liiTCi rii(>ng ra thl nginrl nghio-
doi kh6Dgc6 Dghe-nghiep gi ma lam &n ca, cbo aits thua ty
luy m<tt ticadu-orc faSu bkt g^o> m^ v«q c6 ng'ijiricbSt d6i, vi
;rSng giagflo Ihl re» nbimR l^i^in dirac dfJag tiSn tb$( la kh6.
Ngtrfri <][ liitn Ihuii khSn-kh^o, Ihi ni6i diroc mgl ngiy m^l
tieu, klioitg thi chJ (Jirtrc 18 bay 30 dSng ti^n ni6 thOi, Sur lam-
fin 6 ch6 tbun-qut^ dii vlit-va niiii lai tbirang bi nhi^u six hh-
lam, &i c6 d&ng ti^ntf trong nbu Ihi h> sgr du mpi dirfmg : nio
scr ke glnu-phi trOni-cup, nao sq gi<ic d&m gi|c ngiy ctrfirp-
phk, cho n^n phai cU6d phai giau cho kJu.
Nhi-Cira pban nhi^u U ab^ iranh nhk IA> It khi c6 nh&
Dg6i nh^ gach. Kieu nha IfLis cung pbai Lheo kl&u Uiit^g md
I^m, cbif kfa6ng diriJC latn nbii lau vh nhh ki^a cbu* cong JC
hay kj^u chir mon fl , Ai Um nh^ ctra mh kbdng theo d6ag
ph£p, ihli cho U lOng h&nk, phai tOi-
CAch fin-iD£c thl chl c6 dB vai d5 n3u, ngirfiri Dgh6o-kb%
cbi c6 manh ao cAnh vk tbir&ng lltt d^ng ci&i kh6, c6 dJ dAu
mM m|c c^i quaa vai d^i d£n dau g6i. Ngu-M sung-tilc mixi c6
vd! cAi 6o nftu dea \'& vftl c&i qu^u bo^c nhu^m n&u ho9c dd
ti*SDg, chu kb^ng diTox; ni$c d5 g^m d& v6c vk 6i .7'^y- Nh&
vua dm nhir thiS, lA cung c6 >' Tnu5n (:ho d^Q k- '-n^ quea
tb6i xa-boaboEtag~pbt» chi trir nhixag ngir^^ 'dm qu^' ^^ni tir
ni6n i^d c&t d$L ^o dirac Sn-m§c injo ugaOL Cuiug v* :ao cho
TLta agaifi troag aircrc ai cung moog dir?c t1i l^m quaiLi cbo
2S2— VI^-NAM Sfr-Llfl7C
hiSa-d^t cai than hlnti v;\ cho T&-rang me cha, chir khOng lo
nghi 1km viec gi kfaacnua. He ai di hue mh vi le g) thi kh6iig
dd, t^m qimn kh6ng dircrc, tbi bite clii quay ra l^in gi^c d^ Itm
cich hiSn-vinh, thfinh ra trong nirifc hay c6 giuc-gia,
Ni/irc ngb^o, dan khOplgiphfii liic c6 iihieu lai-bi^iir
ngirfrt ngofii vao xam-!trof, Ineu-dinh ngiv-ngac kh6ng biSl
xoay-^a ra the n&o, I6ng ngutri ly-lan, phiin ra )>6 no dang
kia, gi?t-hai Ian nhaii. Ay Tu cai tmh-th£ ntr&c Vi^t-nam la vao
cuoi dcri Ttr-dtrc la Ihr, chonfinsirnguy-vong 1061 xay ra v^y.
•ftWfi songhiJi
1. c
cHiroNG vn
H{T<fC PHAP L?[Y dXt NAN-Kt
1 Nit^c Pfiap danh -Bd-nSng
H. Oudn Phap ha th^Lnh Cia-dinlt
S. MSI ttrth mnh.tirirng
k. Mat tinh Siiit-koa pa iJnh VTnh-\ong
5. i/oG-if^nfim nhdm-iaat ( ISSS )
5. Sir VHt-aam (a tafig Tdg
7. Vf^ bSo-hd Cao-miin
6. Ktr&e Phdp lay ba ttnh phia tdg dat Kam-k^
a nil QUAN phap DANH bA.-n1nG . Troog th6i-dai kh6-
k>i cu nhir d^ vua Dtrc-t6Dg, xak vua quan ciir khir kbir giir ISy
uAn-^cu» kh6ag bi£l thco ihiti mk mcr nirArc cho ngircri ta v&o
t^Qg^u-ban, kfadng bi€l nhfin dip jak khai-b^a diLn tri, lai vl stt
^&^Dg-tIn m& dem gi^t-hai ngirM iroDg uir^rc. vA dem Urn tOi
ubijng Dgirdri di giaog dao. Bori nhirag »it l^m-lAi £y, cbo adn
airfirc Phap m^i dikag biah-lirc dS bao-tbd cho nbirag ngu^i
[i&^o-sT bi bai.
Nguyen tir aftm Un-bai ( 1S51 ) \k nam Tu-diic Ihir 4 vfe
saa, ngbia U ttr khi cA t£r du ctEm dsio Ian tbif bai, v Rfic-kjl'
c6 QkSy ngir^ giao-sT lA dag Boaard, Aog Charbonaier, dng
Mafheron vk bag giam-niijc l-pba-nha ten lit Diaz bl gi€t C6n
nbmig gi46^sT kbac tbi pbai Ako ham dao h6 m.k b. ho$c pbai
tr&D'tr&nh b trong rfrng trong nui dS giang d^O- Nh&ng tin Sy
v^ d^Q bea TAjk cac bdo-«bi ngay agky k^ nhtiag tham-tr^og
cua cac ngirfri gi&o-aT di truySn dao b uaitti ta, tOng ngirdi
n^o ddng ca Ifin.
— 253^
w songhuong.vn
2S4 — VI&T-NAM ST>-LtrgrC
Chinh-phu nir^c Phap b6n sai Ang Leheurde Ville-sur-Arc,
dem chl^C chiSn-thuyEii «Catinat» vao cira Ba-na.Qg roi cho
DgiHyi dem Ihir I^n (rich Trieu-dioh Vi^Unani \h vi^c giet daio.
[Sau thSiy quan ta Idi-th6i khdng lira l^-J, quait nirifc Phap ben
Id phft cac don-luy or Ba-n^ng, roi bo di, RSy Qitr la tliang S
nfim binti-thin (1856) Ik n^mTii'-diic (hir 9.
Birgrc 4 thang sau tUi sir-thSn nu'6'c Phap lu Ong Monligny
nircrc Tifim-la sang, d£ dieu-dinh moi viec. ChiSc tau cua
ODg Montigoy di vao dong & ctm Ba-nHog, rJJi cho ngu-M dira
Ihir Un n6i xiu cho ngir^j nu-drc Phap dircrc lur-do vao thdog
thircrog. d$t tmh-sir or Kue, m& ciVa haag bu6n-ban a B^-nang,
va cho gi^D-aT dirO'C Ur-do dj (^iatig dao. Trung bay nhieu diSu ,
tri&u-diah nir^c ta khong chiu diSu nao ca.
Bay gjcr b^nnirtrcPhap dalapl^i d^-hieu. cbau 6ng Na,-phu-
luAn de-Dh^t )& Na-pha-1uan de'-lam len lam vua. Tricu-chinb
iQc b^y gxir thi thu^n dao. l^i c6 b^ Hoang-h^u Iriugcnie cung
sQng-Un. Va chang khi chi€c tau ^Catinat » va(» cira Bii-nang,
c6 Anggiiim-'inuc Pelleria Irin dir*rc xu6ng lau ri3i vfe be kitsn
Ph^p-hoang, k£ Ta linh-canh cac ngirai giang dao or Viet-nam.
OogP. CuUru chftp ff Irong sach Pfam-kif sa-krj (Histoir^
|e la Cochinchine ) rSng : luc bdy gid- c6 iihii^u ngiruri quyen-
(h£ nhtrftng chu.giao thanh Rouen la Mgr de Jj^miiechose va
!6 le ca ba Hoaug-hau cung c6 noi giilp cho 6ng giain-muc
Pellejrin, Bod v^y Phap-lioani* mm quy6[ y sai quan dem hinh-
thuyeo sang d6nh niroc ta. Lui iihi^n vi nhirng giao-si nir6'C
l-pba-nbo cung bi giet, chci nen chinh-phu hai nixac mifi ciinf*
Dhau Iru-tinh viec sang danbniro'c Viel-iiam. Ay cung lai vua
quati mmh lam clicu Irai dao, gtiiUhai nl|Lrac« ngiruri theo dfio
Gia-t6 cho nea mcri cti lai-bien nhu vg.y.
Thang 7 nam miu-ngD (18^8) la nam Tu-diic thu- 11.
lal-quan Trung-lurorng nuroc Phap la Rigault de Genouilly
"^dem tau Phap va lau l-pha-nho ca thay 14 chiSc, cliff hffn
3-000 qu^n cua hai nucrc vao cuaBu-nang^ ban pha cac don
IQy, roi l^n ha thanh An-hli 4^ :l^ va tlianh Tdu-hai JJ. r^^.
www.songhuong.Vn
Xm/C PHAl- LAY NAM - KY — 255
Trieu-dlnK dvityc tin iS}' lifen sai 6ng S)&o 'IVi |itr R ra
ciing viri quaTi long-(1Cc Nam-nghta \k Tram Ho&ng ti- ^ *!«»-
ngu. Ong Bau Tri ra d€n titri Ihi hai cai hai-tliunh dil mfil
r?3i. TriSu-dinh lai sai" qnao hfru-quAn I.u dlnh U- JJ. ^ rt
Um ibng-thfing dem 2iKKl cifm binh v&o an ngir.
Ong L6 dinh LV van ilAnh v6d qufln Phap mnt Irin & xu
tani-lfi i| jS bi dan, ve dircrc niSy him thi nial.
Vua Dirc-t6ng lai sai quan Ktiih-lu-crc-sij la 6ng Nguyda
Iri PhuQfng ^ -^^ ^ vino l&m tong-thon^, 6ng Thu phuR Minh
^ ^ B>1 lain t!e-duc cung vtri 6ug Biio Tri chfiug giir vd-i
qu^u Phap va quan I-pha-nho.
dig Nguyen tri Phiromg \Ap d5n Ijcn-tri i ;tL -t- ^^ "Jup
luy dai ILT Hai-chHu cho d£n Pbuc-Dinli, rtii cliia qubin ra
phi^iig giu'. Cir nhtr sadi Nam-ky sir cua 6n[* CuUru Ihi, y
quan irung-ltrmig Rigaiilt de Genouilly dinh iJiy Da-nt^uji xong
r{Ji, I>i^n dunli Huf, nhirng ma deit lilc bay giur Lhay qu^'ui qu^n
phun^ i^iCr I'Ting ral, v^ lai c6 ngir^i dtin lin cho Irunf^-lLrirng
biSt riuLg CO Lt/n lU.WK) *[Uiin 6- Hut sap k^o xu5iig. Trung-
iicifii^ khuiig hit! rti lliih-Eh^ ra lam sno, ]iia dirang-sa laj
khOng Uiooc, cliu nen cung kh6ng dam li^n quuti I^n.
NhEln vl khi trirdfc cac giao-sT d£u noi ra»g ho qudn IMiSp
sang danh, thl d^n ben, dao Xxrc kU^c noi len dupJi guip, d^n
nay khong lhay tin-lirc gi, ma qiiiin-linh cua trung-turrag thi
tion ifen khong dircrt-. 0^ ©a-nftng Ihi cliti an chfi 6 khflng
ro, lai pbai benh dich-ta ch^t liai mat nhieii ngutri, bffi
v4y triiog-tircifnglay lam phiSii lam. Bay giuf co Ong giani-
mije Pellerin ciing di theo sang o- dtrcri tau Mt-n^sis, Irung-
turang cir trach 6ng giam-ruMC danh lOa niiiih, gium-mMC
cung tuc gl^n bu ve or nha tu day dao lai thanh Penaiig 6*
b^n Ma-lai.
Btrgrc raSy thing, Iruag-tirircig lieu th^ dflnh Hufe' chura
du'tyc, ben dinh k3 vao dinh Gia-dinb la m^t mri d6 Uy, vk
lai Ik innt nai tru-phn cua nir£rc Nam ta.
2. QUAN PHAP VAO BANH GIA-BINH . Traixc da c6
ngtrai ban v6i trung-tircrng RigauU de Geoouilly ra danh B£c-
256 — VlfiT - HAM sO - H7pfC
kj, n6i r&ngor Bic-kS' c6 horn 40 van ngircri di daio^ vA lai c6
dang theo nha Le, c6 Ih^ giup cbo quae Ph^p dirc/c th^nh
c6Dg. TraD^ttr6'iig cho di do-th&Di biSi ring dlt Nam-ky de
iSy hern, va lai 1^ dot giau-c6, nhiSu thoc-gao. B^n thfitig gi^ng
oSm ky-m^ ( 1859) Ik nam Tu-dirc thii 12, Trung-lir^fng giao
quy^n lai cho dai-ta Toyon d' lai giir c&c d5n tat Bd-nang, rdi
c6q bao nhi^ii biDh-lhuySn deoi v^o NaiQ-k5'- Qudn Phap
vao cira Can^giii', bin pha c^c phAo dai & hai bfin bo* sdng
BoDg-nai, rSi li^n Ud ddnh thfiab Gia-dinh.
& 6ia-dluh, bSy gi&f tuy c6 nhi^u binh-khi, nhirng qudn-
Unh kbdng hiy^n-t^p, viec v6-bi bo tre-nai, cho nSn khi
qu^a Pbapoccua Caa-gior li£a l^n. quan hO-dCc la Vu duy
Ninh A. 4- ? vOi-vAng tu* di cac linh I^y binh vfe ciru-vi^n;
nhirog chi trong hai ngiy thl Ihiah vo-. Vu day Ninh tir i^n.
Qujkn nirwc Phap v& nir6e 1-pha-nho vao thanh, ISy du-orc 200
kbtiu Sling dai-bac, 3 van rii-oi kilos lhu6c sung va dp chixag
18 van pblkt--]3ng (francs) ca lien l§n bac, c6n cac binh-khi
\\k th6c-gaD thi kb6Dg bi£t bao ahi^u nia ke.
Tning-tiromg RigauU de GcDOuiUy iSy diriyc thanh Gia-
dinh t^jU dSl ca th6c-g?o va san pbSng thanh-tri lam binh-dia,
chi dS mM cai don & pbia nam^ sai thuy-quan triing-t6 Jau-
r^guiberry dem mot dao qnan o- lai ch6ng giir v6i quan cua
ong T6n tha* Horp if- X i& d6ng ex d3t Bieo-hoa.
TrnDg-lu-orng lai dem quan tro- ra Ba-nSog. ri3i li^n l^n
danh mOl Ir^n of d&n Phiic-ninh t^ ^. Qudn ong Nguyen tri
PhtTffng th!Li3 phai lui vS gi& don Nai-hien *f ^ \h don
Li*a-lri ^ ifc.
Tfuog-ttrong mu£>n nhaa dip d6 ma dinh viec giang-hOa,
nhirng m^ TriSu-dtnb ctr dS I6i th6i mai, ngiroi thi ban
.hda» ke tbi bkn danb, tbanh ra khcing xong vide gl ca ( 1 ).
(I) Cho nay sjch tay c6 quytn chdp rang kbi hai ben dang ban
Vi^t hea» Ihi vua Ttr-airesat dog Nguyen tri Phicorng danh quan Ptiap
'cf Oia<4T|ji&. Va xera sir la luc bSy giiy thi orig NguySn tri Phutrng ilany
cun a Qiung-nam mai Ilia thSng 5 aSm canh-lhiin ( 1B60 )* ijti(i ay mcrt
Vatt N^am-fey. Vay viSc Skt\h 6* Gia-djnh la 6ng T6n that Hcrp, chir
kliung phai )a ong Nguyen Iri Phirffng.
www.sDnghLi
KL^irC I'HAl' LAY N'A.M ■ \i\ ~ 2-i7
Mh quan Phiip liic biSy gio ct Dji - nany kho-su- hnn. iiIiIl-ii
ngirifi CO bC'iih-tiit: Irunf^-Uptrnf; Ui-;nnl[ cir (Ipnimillv cung
dan, phiii >in ve nphi.
Clijnh-phu Pliap sni hai-qunn niiSu-lird'nfj Page ( Mn^du >
sang limy cho Imnji-tirLFn^i RjifFitill de Ct^noiiilly vii nli;ln the
4lf chii \-i^c jjijinji-hua chu xou-^. B^n fhaiifl 10 nam ky-niiii
(1859) till Ihifu-tirofiig sang ilea juri, vii clio nj^iriiifi dua iIut
ban vi6c boa, chl c6l xin dLrnj* f iiiii dao, Jr cho cue giao-sT
difo^c liT-do dt [Jiang dao, tli\i Hnh-str coi vjrc luMlii-biin o- cAc
ciVa be va di;it sir-than o Hii5, Hai-dt: Ibi crmff iihir idiCrng
di^ii cLia 6iin Montijjny dii biin ndin trir6c, Nhirnj^chilng tnay
Iiic bay ^iu fV Irong Tiieii khong ai iii^ii cliJiiii-Hadi ngoai-
fjiao ma chii-tru-o'ny viftc ay, hoa ro lain mril cai dip hay ca
cho hai ntr^fc.
Tbjeu-lirofng Ihuy cu6c Ima khdn^ \on^ hen lien l>injt Ilii
dfioh, Iran ay brn qiiaii Phyp thSt maf mOt vii>i» hic c|ul\ii
Inmg-lii la Dupro llOioiiU'de.
Khi timui Phap va quan I-jiha-nho >ian<f dunh nircrc la iV
Da-iK^ng vu (\ Gia-dmh, thi qtian nirtri>- ,\nU va qnan iiu-ufc
Phap (tan^ dan]i iiirfrc Tin 6- man Hoatiy-hui -^ .y;, Dl'h hay
gib" qu;\n Ph.ip can phai 1i&"p sang b^n Tan, chlnh-phu mtirc
Phap tnifi Uiiye- cho thfeu-Lircrng Page pliai riU qiiun <r Da-
niSnj» v^, v^ cht d^ quaa giur lay Gia-djnh, cOn bao nhiOu binh-
thitycn phai deni sang tlieo hai-qiuin lrimg-lLr6'ng Cli:uner di
d^nh Tan. Bm v^y d^n Ihang ba nam cnnb-lhnn (lM(iO) <|U»n
Phap d6t ca dinh-trai & Tra-som roi xii6ng lim- Vk ddn VAa-
dinh, thi&u-ttrdrng Pa^e de hai-qnAii daMa d'Avi^s u Uii giiir
<jta-djnh, c6n bao nhi^u bi^h-lhuycn dem l^n phiii hac h()i
vcFi binh-thuy^n ciia nirac Anh ds danh iiircrc TiUl
Trieii-dlnb o-Hue' IhSy qimn Ph6p bo Ba-nang di, bun sai
Nguyen ti-i Phircrng fit if 3^, Phani the Piien -^ -^ a vao Nam-
ky, d§ ciing v6-i ong Ton (hSt H</p j^ ^ fe sung Gia-djnh
qnan thir.
Bfn Ihaog? nam canh-thAn (1S60) dng Nguy&n In Phirang
kho-i hanh. Luc gSn di, dng 3y c6 tau-bay m5y le vS vi^c giir
hghuong.i'r
258 — Vl^T - NAM Sfr - LUaC
nirifc v^ HOT rang vi'^c dnnh nhaii v6fi nirifc Phdp bay gi^ kho
gap nSm g^ ^ay liic trirac. nliung ong «y xin co h€t sire de
dea o-n nirwc^ uGn & iiifit Qiiaug-nam ma c6 vi^c gl, Ihl 6ng
Phan Ihanli Gfan ;'# ;i|- «| vi 6ny N^juyen ba Nghi f^ fft ti. c6
Qii;in Fhiip v^ qiian I-pJia-nho or Sai-g»n li^c bay gicr chi
c6 AA 1.000 ngutVi ma qiiin ciia Vi^t-nam ta thi c6 ttSn hffn
mM van njjirfipi. Nhirng ma qiiiin (a da kbfing liiyeii-t^iv, lai
kh6]Tg CO siing-Sng nhur ■«niEkn Tav- Mmh chl c6 niSIy kliiiu si'mfj
cb, bSn b^lug; da lira, 6i xa dO 250 hay \u 300 thirorc tay lA
chn^; con silng dai-biic thi loan la sun^ nap lien nia ban
mircri phal khdng dAii m6t. LUy nhirng (juan-^linh *iy, nhirng
khi-gicri Sy ina d6i-dich vtri quan da li^p llieo IGi mui, bau
bSng suDg nap hau va bang dan trai pita, Uii dauh Inm sao
dirwc. Tioi vay cho n^n xem tr^n-dB cua Viet-iiam t£t tir diiu
cho i1£n cii6i, chi c6 each dao iiSni dao h6 d& lAm the thii,
chir khong bao gia c6 IhC' cong, ma ngmVi Tay thi to-i ca c6iig
Ian thii. Tuy vAy, 6rig Nguyen tri Phiro^ng cunjf v6i quan tham-
l^n dai than Phavn lh€ Hi^n vao xep-dat ff Tiia-dinb mr>i each
iSi CO qiii-cu, dap day diin Ky-hua (ngirot Phup gpi la day
dBn Chi- ho a ) cung htrp qui-thirc^ dc chung nhan v6i ((uan
ciia dai-ta d'Ariiis. Hai ben da tiVnj^ danh nhaii hai ha trun.
d^u bi Mii^t bai ca.
BSii, tbang 9 nSm canh-than (I860), llii nhi Thanh b^n
-Tituky iLT hoa-irffc v6"i niforc Anh va TiircKC Phnp, hai ben hui sij
chi^n-tranh. Ch|nh-phu nir6c Phap sai hai-qnan trang-ttro-ng
Charnei* dem binh-thuyen ve chn-trircrng vi^c Ifiy Nain-ky.
Thang gi^ng n3,m tan-d^u (1861), triing-iu:(!rng Chaniev
dem ca (hay 70 cbigc lau va 3.500 quan bo ve dSn Gia-dinh (2).
Birac 20 nyay thi Irung-lufifng Iruyea I6nh tien qui\n l^n
(2) Sir ta chep rang quan Phap luc bEiy gi* co hffti 1 v^n nRirfri,
uia cac sacti ch6p vice lay Nam-ltJ thi chi nui cu 3.500 ngirofi thfli vii
trong s5 riy lai co mly d^i liiih inO An-nam rtva. Thi^t lu'<J'ng so 3.500
CO le Ih^L horn.
wwm.songhLi
Nt"(M: I'HM- f.AV NAM ■ K\ - _' /»
<1an]* l;iv iliin Ky-hOn Hni liuit iliinli nlia^i lal ihi Iroiiij liat
"E^y Ql'iin Plliip chet liurn MMt nt*irtVi, iiluin^ ma sunn lay
ban JiiiiiM (jtia, quaii l;i tlicli khoui^ nSi, pli;ii lhu:i li'- iliin cliav
\e liit'n-liOa.
Tran Sv h^n "l"ay (hi cu liic-((iiun tliicu-liruii^ Va>suif^iic,
<Tfti-ln I-pha-nho Paiancu v:i ni.Vy iifiirtfi nfrn !m Ihifiniu, ma
li^ii tft till onf^ Ni^uviin (i\ l'inri*ui; ?-L t" .j" Ih Lhmrnij^ cm
ng^i la Myuyen Diiy ?^ /ji tir Iriin. quaii Ihatn-lan la Htam
tiifi Hi^n *^ iS- n ve den iiicii-hoa ilini^t iniiy lidin cuns^ imiU
con quan-sT tlii cltGt Iiai lal uliii^u
a. MATTIXH BINH-TTOM;. Pliii flirui; Uiin Ky-lma
loi, tiung-lLrorng Clianier [riiyen ciio qiiaii llu'iy-bo ticii len
duui iJanh, quan quan va Inn ca. Tau thiiy cliu I'hap ten U^y
Thu-duii-myl vii Tay-ninh. 'I'rung - (irumt; lai 3ai iif^inJi (lira
thir sang cha vua Cao-mifin la Nurotloni { Nacony-lan ). daL-
lirnr noi rang : cluVy ttia Pluip fliiili lay ilat (lia-dinli luiit
thuOo-dia, va nay hvm sH tlanli hiy My-llui ( Rinli-lini'iii; ) ilc
flv" 'it^n 'InViftu' llrii-lhOLi;* \ 6i mrot (.:ici-nuOti.
Ijiiy gio- bi^i qtum ci'ia Nnnun hi I'liir.ynj; itil ve dung tf
Ri^n-l»)i», ton ilany rdi Idan, flura iJam liim j^i, quin Pliap hen
quay vt pliia l:\y danli tiiih Binh-lirfVu;;. i'lirtfc triin^-iiitrng
(15 cho laii i1: do cac njirrn sun^ sem di (tirt/ni* nao lien, dSn
cuLii Ihanjl 2 nam lan-daii ( ISGI ), mrti mill Irunji- tirtrnj; sai
tnmg-ta Bouiilaia dein- tlui di dirirag iiOng, Cicn l^ii ilAnli c&c
dSn, mi>l myt tlii sai Ihicii-lu-tfng Page di ihriVng bt» theo cira
song Me-kong vuo. hai mal ciinjl tien l^n daiih ISy tlianh My-
th[),.Qiian lio-doc la Xguycn i"6n[; Nhiin f^L iC M pl^ii b*X
thanh chay.
Tir khi ha xon<f thanh My-llio liii. Ining-Urmni J^l dtin
lu\ 6 cac ntri liiSm-yeLi, va c6 j' ho5n vice hinh ile swa-sang
viec cai^tri Irong dia-Ual da liiy dirffc, cIk> nen tungkhi'in^
danh cac tinh khit.
Tri^ii-dinh (V Hug ilij-crt Lin quan ([uau thiit Itiii Ufiii di5n
Ky-hoa, va thanli My-lhO cang thSE Ihii roi, sai qiian thirrfng-
thir H6-bO la Nguyen lia NTghi tt fft tit 1^"™ Kbiim-sai dfiij-
260 — V ifiT . NAM si> - LUOrC
th^fi yko kmh-ly viic Nam-ky. Nguyco hk N^hi biSt tlie
lch6ng chfing noi viri qu^D Fhap, dang, sd v5 xin giiing h6a.
Khirag CT trong triSu-lilLc bSy gidr c6 bon Trucrng dang QuS
^ jE- ;(t khOog chiu, bill ph^ Urn kS ch5ng gur.
C6 nha ch^p sir trach Nguyen b4 Nghi iSiig luy 6ng ay
mafiD giaog h6a. nhirng kh6ng chin nhutrng dfit, cir ISy ly
mi cai, chii- kb6ng bi£t ring thifi bu6i catih-traah nay, he
ftdi sire da kh6ng du. thl khftng c6 cai ly g'l 1^ phai ca. Va
Chang quan oirirc Ph6p da sang danh I3y mSy tinh a Nam-ky,
la c6t d^ lam thu^c-dia, le nao liT-nhi6n lai dem tra lai. Bai v^y
su- giang hda cii loi-tbdi mai khong xong. Ma & Irong dia-hat
tiuh Gia-dinh vA tinh Binh-lvrcrng luc 3y lai c6 mSy ngufifi
nhir Iri - hayfia Toai i, ph6 quaa - co- Tnromg Blnh J(t S;.
thi^n-hO Dirong ^^ ru nhirag ngurori nghla-du-ng n6i l&n danli
pha qu§ii Phfip. Quao PhAp cit danh-dep mai diXn-tinh cung
bi lam diSu circ-khS.
B^n thaa^ 10 nam Un-dg^u ( 1861 ), chliih-phu Phap sai
E'hai-<ju§ri thiSu-tircrng Banard sang Lhay cho IruDg-lircfng
Charner vS nghi.
4. mXt tinh BlftN-H6A VA TINH VINn-I-ONG. Tlni5u-
tirfrny Bonard thSy quanquutita cij choQggiCr mai, bfcn cjuySt
y danh ISy tinh Bieiv-h6a vk linh YTnh-!ong. B@n tliang 11
nam Sy, thi quan PhAp chia ra lam. 3 dao, ciing ti^ii l^ii danh
liSy th^nh Bien-h6a, r5i lai ii^m I«Sn mai d6ng-nam danh 15y
don Bi-ria. Qua tlidng 3 nam sau lii nam nham-tufit ( 1862),
thifiu-tirdfng Bonard lai dem 11 chi^c t^u va lio-n 1.000 ijuAn
tU d^nh VTnh-Iong, Tlnh-than O' d£y ch^ng gifr dtrffc 2 ngay
Ihithanh ph6. Tong-d3c Trvcrng van UySn Jjt ^ 3 it. phfti dem
qiidn liii ve pliia tay song M^-kong,
5. HOA-LraC NAMNHAM-TUAT(lSe2). U\c bSy giir
o- ngoai IJac-kJ' c6 t^n Phung j^, tOn Tnt-trng -^, ddnli pha o-
mSl Quang-y^n va Hai-dircrng ngat iSm, lat c6 Nguyen van
Thinh ft, :^ ds-. tuc gpi la cai-t6ng V5pg, quSy-nhieucf
Bac-ninb, ma irOng Nam-ky llU lai miit Ih^ra hai Imh nura.
www songhLO
nvCrC PHAp Lj(y nam - K"V — 28J
TriSu-diDli ISy I^m laser Um, b&n aai Phan Ihanh Gistn * -^
Hi va Lam duy Tigp -^ f^ :K v^o Gia-dinh (<iang-h6a.
B^D thkag 4 Ihi sir than nir^c la theo chiSc tau Forbin ( 3 >
vao Sai-gOTi. B^n h6m9 Ihaog 5 thl thi^'u-tu^ng Uonard vk
ait-than nirfifc Nam ta la 6ng Phan thftnh Gian v6 Ong Lftm
duy Ti^p k^ tfr hba-ircrt.
Tw hOa-ir&c Sy c6 12 khoan, nhung c6t cit nhu-ng khoan
san Ti&y \k quan-lrong hon ea :
1. Nuifc Nam phal d6 cho gi&o-s" niiirc Phap vi nirorc I-
pha-nho dircrc tir-do vao giang dao, vA de ddo-gian duqrc ia-
do theo dao.
2. Nu-6c Nam phai nhirofng dut cho mri^c Phap t!ah Bifin-
h6a^ finh Gia-<diah vu tinh Bmh->tir^ag, va pUai dt cho chi^n
thuyen ciia Phap dirac ra vao ttr-do or sflng Mekong.
3. Xircrc Nam fchOng dirgrc dera binh-khl» Lhu&c dan dt
qua nh&ng linh da nhirorng cho nirfrc Phfip.
4. He nir6rc Nam c6 giao-tht^p vfri nir6c n^okhacthl phai
cho chiiih-phu Phap bi^t. vii khi nAo mu<1u nhir^ng d3( cho
mr&c n^o, Ihi phai tily ij- nu6fc Phap c6 thu^n cho mifi dircrc.
5. Ngirori nuofc Phap vk nuifrc 1-pha-oho dirac ra viio budn-
ban tir-do o cira B^-r^ng^ cu-fl Ba-la( va cura b§ or Quang-yen.
6. Nir&c Nam phai tra tiSti binh-phi 4.000.000 nguydn,
chia lim omcri nAm, mSi nStn 40 van nguy^n.
7. NiTcrc Phap tra tinh VTnh-long lai chu nir6fc Nam,
nhung qiian Phap cir d6ng or tinh-ly cho d^n khi dep y^n
gi|c-gia a tinh Gia-illnh va tinh Binh-tirtfng Ihi mifi rut v§.
Sir giang-hoa xong rfii thi trieu-diah sai &ny Phan Thaoh
Gian l^m t&Dg-d3c VTnh-Ioug, 6ng LAm duy Ti^p lam tuun-phu
Khanh-thu^o, d^giao-lhi^p voriqnan nirtrc Phap a Gia-dinh.
(3) Nguyen Iruac thiSu-tu-ong Bonard ciV sai If iiog-ta Simon Seat
chief i^u Forhin vao cira TbUan-an fl^ d&i xem tri^u,ainh a Hui c6
j.in haa thong. Nay chiec tSu ay dera Ihuy^n ciia su,lban Viet-ddOi
la Ve Gia-dinh.
w songhuong.vn
202 — V\tr - NAM sir - LUQC
Bay gio- nirorc l-pha-nho cung nhircrng qiiv^n lay dat lani
thut>c-dia cho nuirc fhiup, chi nhan tien binh-phi vi quyen
dirgrc cho gido-M di giktig dsio thOi-
Thang 2 nam ([iii-hoi ( I8GS) lii nam Tir-dtrc Ihir IG,
tliieu-ttiofng Ronard va dai-ta nirotc l-pha-nlio la Paianca vao
Ha£ trieu-y^t vua Dirc-tongd^ cong-nlian sir jjiang-huJt cuei
ba nitfrc. Boan roi thieu-tircrng Bonard ve Plifip nghi. Hai-
quan thieu-tir(!rng De la Grandidre saug Ihay.
G. SLr VI^T'NAM SANG TAY . Vua Dirc-t6nji Licy the bSU
dac-dli phai Tihirdng dSt ba tmh Nam-ky cho nircrc Fhap,
nhirag Irong byng vSii mttftn c6 het sire de chuQC lai, vi Id dat
G)4-d>nh la dSt khai nghiep ciia nha Nguyen va lai liidat que
Qgoai cua ng^i, n^u cbi hOa-ir^c da k^ roi, inu ngui vun &ni
quan thir>crng-nghi vai qiian nir6cPhap ve viec ay. Ma chii-^
ngtr^ nirdc Phap luc bSy giu thi kh6ng Dhirng la chi giir lay
ba llnh ma thoi, laicoii dinh mcr rong them ra nira. V^y 1(^
nao lai dem tr;i lai cliu miahV
Vua Uu-c-l6ii|j Ihay ^t^c hiu nay ban khdng xong, b^n sai
(|uan hiep bieu dai~hgc-sT Phan tlianh Gian -^ yjt M. quan l:\
Uiam-tri lai-bp Pham phil Thur va quan an-sal-sir linh Quang-
nam la Ngiiy khac Ban itt.jt, f[5 dem pham v^t sang sir nu-trc
Phap va nirofc I-phar-nho. Con vi?c giao Ihiep a Irong Nam-ky
Ihi giao lai cho quan ibiag-dfic tinh Vinh-long ta Trirffng v3n
Th^ng 6, ckc sir th^n xu6ng tau « Echo j> vau Gia-djnh, roi
sang t^Li « Europ^en w ciing vin quaa nirfrc Phap VA quan nu-Ac
I-pha-nho sang TSy. BSn ihing & thi (aii «Europeen» v^ liri
autre Ph^p, sir-than nip6'C la Ifin Paris, xiavao tri^u-ySl Phap-
ho^ng N'a-phA-lu&n de tam. Nhifug bay gio- Phap-hodag sap di
ngu- mat, w-th^n ta phai o lai cbv dSn han mOl Ih^ng mM
dirge y^t-kiSn. ^ugPhanthaah Gian tdu b6y moi le ve vi^c
xJD chuOc ba tinh Nam-kJ. Phap-hoiLng ban ring vifec do d6
dlnh-nghi xem th€ n&o roi sau se Ira \iri cho TriSu-dinh Hu6.
Nufrc pmAj' i,,Xv nam-ky — yej
May Ii6ui S5n, Lou OQg Phan thanh (.itan ili ^bh^ l-pli^i-
rlio, roi d6u ciiiii n5m thi via:, sij-lhan xutin^ Ihu itJajnuiN irur ve.
7. VI^CRAO-HO CAO^Mll^N. Trungkhi su iiirtrc la Siinf;
Tfty lo viec chupc lai m!iy tinli ff Xam-ky, Ihi o^ hen nuy thieu-
tir6rng De la Grandiire in<jl iiiiit eir it&nli-dep iticii ncyi, xep-Jiil
cAch cai-tri, diiih llm^-le yk iiiur Irirrm^ da}- chit Pliap vu chu
quoc-ngir (I), mpl miit sui qium di kinh-doaTits viec bao-h(>
ntrtrc CaO-mien (Chan-lap J.
Nguyen tir n^m ky-mui (1R59)^ vua ntru-c Cao-mien 1h
An-diTpng (tire la Nqc 6ng TAn) mat roi, ngu-oi con trtrony ten
1^ Norodom (Ong-lan) len nSin^^i. Ben nam taii-dai»(l**611. ll»i
ngirdL em Norodom la Si-Valtha noi ]&n Iraiih njjAr cua anli.
Norodom phai chay sang Tiem-la. Sany nSin nham-tuat ( 1S63 )
vua Ti^m-la sai qii&n dem Koftidoni vS nirorc^ rui dyt quan if
O-dong dS bao-iio Cao-miin.
Ltic bay girr ly Cao-miC'n l-6 6ng giain-inuc len la Michf
khuyen vua Nor(]diim vt vcri nirtrc Phap Ihi Tiein-!a khuii^
darn ItuL-iiat. Hfin nay Ihi^ii-liririiy De hi Grandiere cDng sai dai-
uy Dniidart de LugiJ-e sang kinh-doanh vi^c h:iu-ho Cau-mifin.
dng Doudart de Lagr6e sang Cao-mit-n tron^ moi nam trai thu-
xgp moi vi^c, d^D nam {^iap-ti [ 1SG4 ) thi nirtfc Tiem-la [itiai
rilt quan ve, iihirbTig quy^n bio-hn cIhj nirtrc Phap.
S . NLTOfC PHAP LAY BA TlNH PHJA TAV BAT NAM-KY.
Cf b£n Phap Ixic bay giir cbiah-phu cung con ph&n-van, cJiVft
quy^l hSn lay hay la Ira dSt Nam-ky, mi Fhap-lioiing tlit thay
du-ofQg-sa xa-s,6i cung ngai, ben sai hai-qu&Q trung-ta. Aubaret
(4 ) Nfjuy^n nsuo-t ntro'C ta ly \iia tuy cu Ming nui ricng ma khung
cd chv vi€t. HpC'liaab, vin-cbuaag, an-Ei'r, viec gl cun^ l^m bfing Haii'-
fa ca. Tir ttiri ahi Tr^n v^ sau Uti cu n^u^i dOa^ Kan-ly ma <trit ra
chu ndm de vi^t Uiog guoC-n^- Nbimg ma nhiriig nh^ viia-hoc khoag
bay dung d^n cbir ntiim. &^n cuoi d6i nhfi Le eft cat giio-sT Bo-AAo-
nba sang ^ang dao q duom: la, iti»y Han-tix hho hoc Vu kbong luiSy
tfgirfri hiiuj miri mu^a cbH La-tinh ma AAt ra chir quSc-Dgii', d« cbo
tjen stf ^attg-d^y^ Ngky tiay la cuag ohir c6 cbir qtioe-agir liy raft lam
thanh ra nuirc ta cu m^t l6i chu ri^ng t^L tiea.
aw— vifeT-NAM sir-huqfc
(Ha-bH-l#> aang difeu-dinh vfri Tri^u-dloh or Hu* vg vi^c cho
chu^c ba tinh Nam-kJ,
Vua Dirc-t6Dg lai sai quan Lai-b^ thtrvag-lhu lii &ng Phan
thftoh Gian ra suag chirc loan-quyfen cting vcri TrSn tiln ThAnh
ft H A vft Phan huy Vjnh * ^ -^ d£ Ihiromg^nfihi v6i sir-
thfia nii-6c Ph&p.
Ong AubareldtiA ban-lhao ta h6a"ircrc, dai-lxrgrc nbi rSng:
Nirftc Phap fra lai b^.tinh Gia-dinb, Bi^Q-h6a vA Binh-luffng
cho rnrfrc Nam, chi ^ir SAigOn, My-tho va Thu-dSu-m^t de
d6ng qufln. Nhimg nirfrc Nam phai d^ nviec Phip dirtrc quyen
bao-hO ca 6 tTnh Kam-ky. Nirdrc Nam lai phai chin m&i n&m
li 2.000.000 nguy^n tien thug.
Sur hai nu-^ cir hkn di ban lai inai khOng xong, nta c b*u
Phap Ihl c6 nhiSu ngiroi kh6ng mu6n tra lai dftl Nam-ky.
Cu5i n^m giap-ti (I8&+) quan thu-ffng-thir Hai-quan-bo Ik
h^ii-tvirc De Chnsseloiip Laubal dang' si' tau v6i Phap-hoang
nhSl dinh xln khOngcho jiir6c Nam cbu<ic ba Imh. Phap-
hochDg ngbe Icri Sy bfen ituSng chi truyen cur chi€u lit hoa-
w6rc nam nhSim-lu^t (1862) ma tbv-binli.
Nam jSt-su-u (1865), quan thurong- Ihu: De Chasseloup
Laubal mudn biti ro tinh-lhg bfin Viet-nam nay, ben ggi IhiSu-
Itrfifng De la Grandi^re ve hQi-nghj vfi sai hai-qu4ii lhigu-liT6fng
Ro^e saog thay.Thifu-lu'^ngDe la Grandi&re vePhap ca di lln
yE raSl 7 thAng, lai Iro sang kinh-l^' vi^c Nam-kV.
LGc b^y giir vi6c cai-tri v ba tinh cua Phap da th&nh a€p
rbt, tbiSu lirong De la Grgndi^re 6" PbAp sang da quySl y !1iy n6l
ba linh phia tdy. Lai nh^ lis hhi (rirfrc nirarcPbap sang ISy
Nam-kj', ngatri ban-xtr thinh tboang van n£i l£n ddnh phA,
quftn PhAp dep mai kh6ng y£n. CT Cao-mi^a lai c6 t€n svr Pu
k^m Bd xu-ng fft chau NSc &ng Chdn cung n&i \&n. daub vua
Norodom. Sviy-phuorS6i-g6n dS cho quan Vie l-^Dam la lui gj\ic
vii gibp-da Qbijng ngizai Ikia Zoan» b^n sua soau vi^c ISy tinb
VTnh-long. linh An-giang va linh Ha-li6n.
M/ww.sQnQhuf
NirfrC PHAP lay NA.M-KV~aft5
Cr Hu^ tiiy Trifeu-dinh c6n cvr inong clnn>r lai tlS.1 hn Imti,
nhirng vhn bifit y siiy-phii a S&i-gOn rSi ihl \&y cfi Ita tiiili phia
t&y, cho n^n nam binli-di^Ti (lH6{ii), lai s<ni iSiig Phan lliaiili
Gian v6o iAm kinh-lircrc-sir dJ tim k€ f h5ng (:«iir
Of b^n Phap, (hi lir nfim ilinh-mfLi (1S67), htii-quAn trnng-
Ur6rng Rigaiilt de Genouilly len \iim thircmg- thu- Hiii-gu^n-
h^ {5) ra sire glup thiiSu-tiriyag De la tlranditrc clio xoiig vific.
Bo-i v|iy si'iy-phii a Sai-gan chi drri dip d^ khcd sir,
Tbang Guam dinh-roao (1867) Ml nam Ttr-duc thu- 20,
IhiSu-Urcmg De la Grandi^re hAi han 1.000 quan ^ MJ-lKo^
roi dinh iigay ki^o sang I3y Vjiih-loiig, An-giang vk Hn-Ufin.
Ong Phan thanh (nan l>i€l lh€ kb6ng chong nui, bao cac quan
di&nh chiu nop thanb-tri cho kboi sii tai-hai^ roi 6ag U(5ag
Ihu5c d6c ma tur-t^n, dan lai coii-c^iphaic^y niAng ma dn, chi'r
khAiig diTffc nh^n qnan-chtrc gl a Nam-k5'.
RSy gitr flng da gi6, da ngoni 74 lu^i, lam quan (hAt la
llmDb-liern, nhirng ch^ng may gap phai khi nurfirc cu bi^n,
bi^t th^ minh khdng lam gl dircrc, dcm tSm longson-sfit ma
bao d^n an rnr^rc cho het bfin-ph^n ngirtbri liim toi.
Tlt do d£t Nai.L-ky loan canh (hanh i a di(t Ihu^c-dja cua
Phap, thu^-ma, Iu$l-i4. di£u gl cung do &ily-phu a S^i-g6n
qiiy^t-dinh c^.
Luc bay giif Hai-qu2Q-b$ ki@m ca Tbu^c-dia-lsO-
www.3onghiJong.Vr
CHiraxG \in
GlAC-GlA if TRONG t*V&C
1. Vi$c rfii'loqn trong ruicri;
3. GiSc Tam-^iririigf
S. GiSc chau-cMu
4. Giac ten Phnng
5. Sir phon-nghich & Kinh-thanh
6. Giilc Khach & Bdc-kij
r. VI$C Rdl-LOAN TRONG NCaC. Vua Dwc4dng von
la 6ng vua c6 long cJiam-chi ve vice lii dan, ngay lir nam
canh - luat (1851)), h\ nam Tir - dire Ihir 3. ngai da sai 6ng
Nguyen iri Phtromn f^ ic :j- Inm Kinh-ltro-c dai-sir6 llnh Nam-
k-jf' I 6ng Phan Itianh Gian jlft ?! jfl I^m Kinh-lirqrc dai-sii Binh-
dfnh, Phij-yfin. !vh4nh-h6a va Biuh-thu^n ; 6ng Nguyen <lang
Giai f^ g- f^ lamKinh-lirac da1-su:HEHtlnh, Nghc-an vaThanh-
h6a- C&c flog Sy di kliam-xet cdog-vii^c cac quaa-lai va sir
lAin-aa cua d;\n-giaii, c6 tlieu gi hay da phki six lau ve cho
vua bj^t.
Tuy vily in&c 16iig, khOng c6 dtri nao lam gialc-giS blag
doi ng^i l^m vua. CUi diro-c vai ba nam dan thi con c6 hori
yfin-lri, cfto tur nam l^n-hoi (1S5I) la a^m Tur-dCrc thtr4li-o'
di, tbi cang ng^y cang nhieu gidc. MA nhat Ik dat Bac-ky cd
nhi^u gigc horn ca^ hcri vi dSt J3ac-k}' U dat cua nh^ L6 cu,
dan-Unh cung con c6 nhieu ngu-6i turong-nhcr d^n ll^n-trieu,
Dt^n cbf nbuTtg ngiroi niii5n lam loan,, boac tu* iih;in la d5Dg
doi nh^ Le. hoac tim in6l ngu^i nao gia nh^n dOng doi nha. Le.
r&i tdn Un lam minh-chu SI ^ d^ lay c6" ma khori sir-
— 267 —
www, song huong.vn
2fi8 — vifr - WAM sir - lwc
L^i ohAnj liic bSy gib" b^n Tiu c6 giuc Thai-blnh nSi leu
dJaoh nha TUflnh, den khi gi^c Sy tan thi dirduiig chay Iran
sang n HOC te ciid-p phio- man lhiro*ng-du. Nao gi^c khadi,
uko gi^c ta, quati quan cif phai di danli dep Iu6n. trong
nvirc tfai thmh-Uioang lai c6 tai-M^D, nbu- ttLrdrc Iql, dt vo*,
T, V. 6f Ilirng-ygn, d^ V3n-giang vo" 18 nSim liSn^ ca huy^n
VSn-giang thanh ra baicatbo hosDg^ duti-gian d6i-kb6. nghfe-
nghiep kh6ng c6, cho nen ngirfri di Jam giac caiig ngay cing
nhieu v$y.
2. GlAC TAM-BirtoG. Nam Ian-hoi (ISJl) lit nfim Tu--
dirc thiJ- 4, c6 giSc khach lA bon Quang rghTa Btronrg M ^ 'S:.
Luc thSngBiidne ^ * ^, BiJc Ihang BirtVng ^ ||. -t, v. v...
vluc ggi Ja gigc Tam-dirang .^ ■jf, qufiy-nhieu o- mat Thai-
nguy^n, vua sai 6ng Nguyen dang Giai R, S^ fft ra kinh-luffc
BSc-ky. Ong ty diing each kh6n-kheo dii dirorc chiiug n6 ve
hang. Bai vAj trong hal ]ai duorc yfin mOt d^. Nhuog d^Q
cu6i nam giap-dSn (1854) l& nam Ty-dirc thir7> NguySn dang
Giai m&U dSt B§.c-ky lai c6 loan,
3. GI^C CHAU-CHAU. Nim Tu-dijc thur 7 (IBa-l). or i?nh
S(rn-t5^y c6 myt bo" ngirari dem L6 duy Cn ^ |^ f& 1^ d6ng
doi nha lA ra lltp l^n lam minh-cbtt de khod sir danh nha
Nguyen. Liic ay c6 Cao ba Qu&l $ {^ ji^, ngir^i lang Phil-
tfauy, hny^n Gta-14m, Tiph Bnc-runh, tbi d6 cii-nhan, r^ 14m
quan> dwgx b6 chiic giao-thti phu Qiidc-oai (Sorn-tAy). Cao ba
QuAt c6 ti^ng }& ngtrd*! van-hoc gioi 6^ Bac-ky, tah cir bi quaa
Ircn d^-n^n^ cho n&n hire chi, bo quan v^ di day hoc, rui theo
boQ &y ximg Ik quSc-sir d^ djy loan & vQng Scm-tfiy va Hh-
nOi. Th^ng chap nSin ^y quan ph6 LTnh-binh tiab Svn-tay la
LeTbu^n di d^nh bat dtrcrc CaobaQuatdem v^ ch^m lai l&ng.
Nbdn vi miiath^ngnam 5y a viing tinh Bac-ninh vd Son-
Uy cd nbi^u chiu-cbfiu ra pha hai vaM ca m^n-m^ng, roi dSn
cu6i nfim lai c6 gific Ry» cho n6ii ngiTfn thoi bay gicr goi \h
Cao bi QuAl ch^t riSi^ L6 duy Cij con quay-r6i d^n mSy
nfiin sau mcri dep y^n dirorc. T£r d6 irir di, khfing nam nfio \k
jw.&ongnut
GIAC-GIA TRONG NU(>C — 269
t
nSm khoQg c6 gi$c, nhtmg kidE-hi^t horn ca ]& cu (jisic:: t^n
PhuDg vA giSic KhAch vr manThuang-dn.
4. GIAC T£N PHIJNG. NSm lin-d^u (ISGI). quin nxroc
Pliap va nir&c I-pha-nbu sang lihxih Quang-nam.co mSy nQitifi
Cf Bfic-ky thfo vSo I^m linjb mO* Trong i(y c6 IfiaT^i v6n Phung
# X .^r Iruac da thco gtao-si ra ngoaLH:|u5c dl hoc liao, sau
lai theo Irung-tirofng Chainer v& di^ph Quang-nam.
D^n. thliagcbap, lt)I t^ti Phung ra B§c-k)^, tnao xu-ag \k L£
duy Minh ^ ^ ag dOng doi nha L^ *. roi tir iirngl^m minh-
chu, cfiDg v&i mot ngirtri dao-lnrffng tfin 1^ Trir&ng -S: l^m
miru-chii, va tfen Uitc ^, Ifia Bt) ii_ day hinh cr Quang-yiin.
Bang E^n Phyng J^m qudn giac Khach 6 ngoiti bJ viio danh
lay phu Hai-ninh, rBi [a.\ thOng vcri ^lac Kliikh va giac tu a-
cac finh, d^ lam loan ft Rac-ky.
Thing ba nSm nham-lual (1862)^ cr BSc-ninh c6 t^n cai-
tonfj i^guydn vha Tbinh f'L X dR* {tuc gpi la cai-ton^ Vang)
xiTiig liuTi nguyfiu-siiy, Inp ten Uan i» mao xirng la con chSii
nhh L^, i^n lam nninh-chu, roi nh^p dan^ vOi tt^n Phving, dem
binh di danh phu Laog-giang^ huy^n Y^n-dung, va \tty tbfinh
B^c-ninh-
Bay gicr quaii US-chinh tin!) lla-nOi la NTguycn khac Thu4t
fi> jL ti- quan b3-chinh tinh Scrn-tay la Li Dy ^ ig- va qiian
pho ITnh-biah tinh Hn-ng-y^o I& Vij Tdo ^ Jf- dem quaii ba
tinh ve danh giai vdy cho tinh B^c. Vu Tao danh nhau v6i
quAn gi^C hern 10 trin miri pha dtrnrc quan gi^c.
O" phia d6ng Ihl l^n Ph^ing v&y danh thanh Hai-dircrng,
tinh-thiiQ dikngs^ ccLO-c£p. Tri€u-dinh bin sai quan Thu-pT3g-
Ihir b)> Hinh la Truong qu5c Dyng St S fl ra lam tong-
th6ng Hai-an (I) quan-vw, ciing vai Phan tarn Tiuh \^ ^ ^.
Bfing Hanh ff ^, LA Xukn ^ ^, dem qu^n Kmh va qn^n
Thanh, Nghfe ra tign-tilu. Lai sai B^io Tri fi} ik, lam tham-
lAn dai-lhan, Nguyen ba Nghi K, f4 t^ l^m Swn-Hung-
{1) Hai-dirorog Vi Quang»aD,
370 — VI^- NAM sir - LU-QfC
Tuyin (2) tong-dflc, dS cimy Vod Truorng quSc Dung danh
Luc 5y, tinb Thai-nguySn Ihi c6 giSiC N6ng vii giflc Kbach
danhphA, liDh Tny^n-quang tbi c6 bon Sin Can |a, t^n Ndng
hung Thac Jt ijt jflS quay nhieu, tmh Cao-b&ng Ihi bi ten gi§c
Khach T,y hop Thang .f ^ fi- vAy danh, tioh Rac.-ninU thi
c6 cai tong Vang cvap pha, cac quan lo rfli ca len. Vua Dtrc-
t6ng lai sai Nguyen tri Phircrog ft *» "^ ra Jam tay-bHC t&ng-
th6ng quan-vu dat-thSnv ciing v^i Phan dlnh Tuyfn ;$■ ^ j^
v^Tdn thit Tu^ if. X <4 ra danh mat USc-ninh, ThAi-nguy^ti
v6 Tuyen-quang,
Thang 3 nam qul-hori ( 18C3 ) Vu Tuo ^ :f danh lay lai
Lh^nh Tuyen-quang va bat durofc tfin Uln dong cui giai vB Iri
tOi- Qua Ihang 4, Nguyen Iri Phiroug dep xong giic 6- Riic-
ninh, roi dem binh l£n iSy lai thanh Thai-nguyttn. bat dirac
t6n Tbanh j|- l^n Btc ff» ten V&n ■y va lai ph5, du-ffc aao-
huyM Guagiac v nut Ma^lii^n, thuOc chau Bach'^thting.
C6d ff mM Hai-dtrcrng vaQuang-yfin, thidiy Triro-ag quSc
DuDg v^ Bao Tri da giai dirffc vay cho Ihanh Hai - dircFng,
nhiing Lhe quaci gi^c or mat b^ con manli Earn. Vua Dirc-tung
lai sai Nguyen tri Phirorig iSro tSng-thiSng Ilai-an quan-vw,
Trq-ODgcjuoc Uung lam hi^p-thSog dem quan ra danh mytay.
Lilc bay gio- bon ti^n Phung c6 sai ngiroi vao cSu-vien
quan ihi^u-tircrng Bonard ir trong Nani-ky, vrac he ISy dtrorc
BSc-ky thi xin d£ nvcrc Phap hao-h^. Nhimg vi trong Nam^
ky c6n lam vi^c> mh sir giang-h6a v6ri TriSu-dinh & Hu^ da
sSp xOQg, cho a^n thi£u-tiT6'ng kh6ag ahaiQ. Baag itn Phung
v5n chJ^m-giir dat Quang-yftn v4 nhung dao or ngo^i be, dS
Idm sao-huyfit, roi cbo binh-thuy^n di curotp pha cac no-i.
Quan qu&a di dSah, ahiSu ngirM bi hai.
Cudinamqui-h^i ( 1863) IS nSm Tir-diic Ihu 16, quan giSc
hop hero 500 chi^c thuyen o dao Ca.l-ba va or niii Bb-strn, c6
J miiSn dem quan vao danU d3t Kinh-ky, nhirng chSog may
(2) Sc^D'tly Huo£-h63 v^ Tuyeo-quaog.
Www,songhLi
GlAc G(A Cr TRONG NUtTC — 271
y^li bSo, thiiy^n Jam mSl nhi^u, Qiian Je-ddf; la Lr ([uanR
'Ti^n ^ jt it va quan bO-ph" Htii huy Pban j^ t^ t^ tlirorc
lin tiy lien deni quaa la dAnh, bi quAn gi4c diiiih t^p Uuu.
quan (luaii bo chay. Lfi quang TiSn va ong Bin huy ?hau phai
ohay :cu>6ng b^ tir l&a.
figti IhaDg 6 uiira giip U ( 1854) la nam Tir-dtJc thu- 17.
quan bi^p-tb6ng Trircrng qu6c Dgn^ ^ l)^ ^^ quan tfin-ly Van
diic Khu^ X ^ i. quan Ian - tiro-ng Trun hiiyS^^ch ^ If m^
vi quan churomg-v^ HS Thi^n ifl 4- *^^f^ nhan vdri giac d-
dttl Quang-yea. bi gi§c giet ca, Tr^n iy qiian qaan thua to,
quiin-sT thi^t-hai r^t nht^u.
Th^ug 4 D^m ^t-suu (lSd5). quAn giSc dfim 3()0 chi^c
Uiuy^n phan ra lira 3 daovau cu-O-p a man Hai-durcrng, Nguyen
tri Phu-crng aai Mguyin van VT dem qiifkn ra don danb, bill v4
chem diTfrc rS| nbieii. Tir d6 quan de-dttc Mai Thifin ^L 4fr
quan ian-ly Bang IrSn Chuyi^o Sp f^ X6, quan d6c-binh Ong
ich Khiem Jj -i, ijjL pha dirge qu^u gi|tc hern 10 IriVn. QuAn
gj&c lui ve giir mat Hai-niah.
Tbaiig? nam Sy, Nguyen Iri Phu*rngaai Banglrau Chuy^n,
6nj* ich Khi^m dem binh ra Quang -y^o. uctc vcri quan nha
Thanh a KhAm-chiu dc danh iSy lai thanh Hai-i>inh. Qusko
giac tliua to, dem hoa 70 chi^c thuyen tliay ra b6. Quan quAn
dein binh tJuiy^n ra duSi dAnh, tfin Phyng, l*n Ucrc Ibi cbay
vao man Quang-bioh, Quang-lri, con ohirng do-dang, dira
thi phai b^t, diia thi chay tc6n du-uc. Sau t^n Fbuag va
16n U"6^c cung bi bat dem v£ tri t^i o Hii^.
Gi^c Ph\mg khori t^ cutii nSm t&n-d^u ( 1861) d^n cu<Si
nfim £t-siru <1865) mcri dep xony, kl vaa 4 Dam irfifi, nh4
nirfrc l5)i-hai rlit nhieu. Khi giac l^hung cf Quacg-y^n d?p g^D
xong, thi o main Cao-bSn^ da €6 giSc Kliach danh !£>' llnh-
tbanh. Quan Kinti-lirCTc Vo trpngBinb ^ f+ + vi quan tuan-
phij Pham chi Hurcrng ;t ^ #■ dem binh I^u Lang -awn rfli
chia qu&n di danh cac ncri, tir Ih^g 9 nam ^t-siru (iS65}
cho d^D thang 3 nam binh-dan (1866), thi tu-crag gi^c Id
273 — VI$T-NAM S&LUQ^C
Triromg c$n Bang fit ft, ^f m(yi xin ve hantj, v^ mfiri lliu-phiic
lai dwM th*nh Cao-bSng.
Nguyen tri Pliiro-ng va Vo *rong Binli ve KinU coi vice
IriSu-chinh.
5. SITPHAN-NGHICH Of KINH-THAnH. Viec ngoai
Bttc m6i hofi ngu6i-Dgu5i, thi Kiuh-do lai cu viec Vam cbo nao
dgng I6ng ngu-i-i.
Nguyfin vua Dirc-l6ng lii con lliiV ma dirqrc ndi ngfll, 1^ vi
DgiTManli ngai li Hong Bao SV ^ phung dang, khOi^g chin hoc-
hdzihcbo n^Q khongdircrcUp. 6ngay lay dieu dO l^m tirc-gidiit,
b6n d& miru vcri m^t nirfrc ngoai-qutic dc tranU ngoi vun.
Ch^g may sir I9 ra, 6ng riy phui bu nguc, rui ii6ng fhtiuc (tiic
mil chSt. C&D con dng ay thi durcrc ttia ma phui dui ten lu BJiih
Bao T ^.
BSn udm bmh-daii (1800) la nam Tir-dirc *hir 19, uha vua
dftDg Kdy Van-niSn-CCT lire la Khium-lnng bay gi^r, qiiun-»T
phai Um-lung kho-scr, c6 nhi^ii ngirffi oan-giAn. UKy gitf 6^ Kiiih
c6 Boan Trurng Jt jSt ciing v^ em la Binin iiuw Ai it ^ ^ 1
BoAntuTrirc K 3| J. , v^ bon Trtrcrug trong Hua I^ it ^f^,
Pham LiTffng ^ 4{t, kSt lam « Sofn-dflngthi-luu-iini 0* j^ ^
j'g -^ » dS miru viec lap Binh Bao T %- It'n tam vua. ISan t6n
Trirag moi chidu-du uhirng liuh liim. a Yon-nien-co- va cung
v^i quan hO-u-qufLD T5n-tbut Ctic ^ T Iff li^i^i "Vi i^>-Tig, djnh
nyAy kho^ sw-
D^n dfiin h6m m&ng 8 th^ng S, bon t^n Trirngdein qiiikn
\ko cija ta-dich, chirc xOng vao dien gifel vua Dirc-tong. May
iib6rc6 quan chirang-v6 la HoOai if\ jji^ d6ng dircrc cwra dien lai,
ho quan bSt dirofc ten Trtrng, Wn Ti'trc va ca bon dSng da,ng.
Binh Bao phal lOi giao, Ton-lhSt Ct'ic Ihi tir-van chct, c6ii
CaC quan c6 trach-Dhteni rf^ii phili chi^u toi nang nbe, hOac
phai each.
Ltic 3y ngoki thi cu gi^c cuirp danli-ph^, tvong tlii cO
GlAC- GJA Cr TflONG SVifC — 273
nghich-than Um lo^n. 6" mgt Quung-ngJua lai c6 gis^c mtii Ba-
vkch cir hay XH6ng quny^nhilu dAii-ginn, mfly nhit c6 quan
lien-phii Nguyen Tnn ft 4- ra siic tlanh-d^p niM y*n dLrwc
Viecgiao-lhi^p vOi nir&e Phap thl ciuig ng^y caog kh6, (j Bac-ky
Ihlcogi^c Khach mOt n^ay iTi<it manh, d^ti nAi qunn quAnddnh
khftng dirorc, ph«i nhtr qu^n TjVu sang d?p h<). Trien-dinh cung
b6i roi khfiug biei tlnli ra ih6 nilo cho khoi du-o-c au hif ii-lqan.
6. or AC KHACH a BAC-KY. a bOn TSu lue bSy gi^
cung loaa : ngo6i tbi diiuh nUau ^(Vi nu-dc Anb-caMtri vk nirirc
PhAp-lan-tay. Tri^u-dinhphai bo Kinh-dA ma chny : trouft Lbl
C6 gJ^cTh^Ublnh noi len dqnhpha. Li nua ng6i vua nha Thanh,
Cung do n^t.
Nguyen til nnm Dao-quang Ihir 29, Ift nam ky-d^u (1849^,
tiTC la bin ta nfiiti Tu-di'rc thiV 2 » u- Quanfl-tAy c.6 Wn Kong lu
ToAn iH- 3^- ^ ciing vcji bpn Du-trng tt'i Tbanh i% ^ --^ ^ Ti^u
Irieu Qui jk M \ ^ ^^S >" Tbiinh ^ ^ ,K . noi Ifin xiriig ]u Th6i-
binh thi^n-ciuuc -^ -^ ^ ^ , roi chif m i;iur dat Kim-liSng vii cac
linh or pbia nam song Trir^ng-giang. May nhfr c6 bpn Tfiog
qii6c Phifin If ^ * . Ta lOn Du-A-ng i ? ^J . Ly |i5og Chuang
J|^ ;>^ ^ * h£[ si'rc (Janh-dep. vS lai c6 thf ngoai-qu6c tir giup,
chodfonStn Bbn^-lri thir bai I& n^m qui-hol (18li3) (iJrcl^b^n
ta n3m Tu-diJc Ibir 16. quan nb& Thanb mtri bat diraccac
tiring Th&i-blnh^ H&sg til Toaa phai uStig tbuSe dOc tir-lir.
Lri^u-dlnh nbfi Tbanh lai thu-phuc dircrc cac tmh cr pbia Nam
ntriVc Tiu.
Lut ay CO dtr-dangcuaHBng Id ToAnl^ boa Ng6 C6ii ^ %
cbay Iran sang nir6'c ta^ trir^c cOn ii6i xin hi^Qg. r&i sau dem
quSin di cirArp pba cac tinb. quan qu&a danh mai khAdg dtrorc.
N^m m^u-lhin ( IS&S^) li u^m Tn-'diic thir 21. Ng6 Cdn
chi^m-giur tinb tb&nh Can-b&ng. TriSu-dlnh sai quan t%Dg-
dfic Pham chi Hiro^ng ^ it "^^ ^^^^ '^u- sang cbo quan nb&
Thanh d^ xin qudn Tdu sang tieu trir, Nh^ Thanh &ai ph6-
ttnyDg Ta kg Qui if^ M -|: dem qu&n ^ang C!>ag v£n quan
lilu-pbu Ong Icb Khi^m ^ j&. ■&: y& quan d^-ddc Nguyen
274— VIKT-NAM SU-Ul^OC
viSt Thanh fi. e A., danli i^lta qeuVi ct"i3 Ngo Con & That-
kh€. Nhirng den tJiang 7 nam ay, quan IQ diinh Ihua iV Lyn^-
soTV, qufln tham-lan Nguyen Lc ?;l ^A, quan plm <ti;-(l6c
Nguyen viSt Thanh fiLw ^ tvr Ir^n, c[iian lli6ny-doc Ptiam
chi Hirtrng -1 ^ # 3j| bftt
Trien-dinh sai V6 trpug liinli ^ ff -f^ ra lam Mii-Ninh
toDg-^ddc ktem chirc Tiiyea-Thai-Laii^ qnan-thir kltitiit-s:ii
dai-than, d^ hi)i voi qnan de-J5c Iinh Qiiant;-ULy ]:i Phiint^
tir Til .5^ -f- a mi danh gi;1c Kgo Con,
QuAn hai mrcrc cung dong 5u*c diinh-^dt-p, dun Uinng 5
nSin ky-ti (1869) tbi moi kh6i-ph\ie lai (ttrttc tinli-llijinli
Cao-bcLng. Ben cuoi nam canli-ngo (1870), Ngo Con dcm
qu^n vay danh tinh-lhauti HiitMiinh, (utan licn-phu Onfi ich
Khicm ?i ji I'jil danh tngl Iran ban chit N^jw Con vu pba
Ian quan giSc.
Ng6 C6n Uiy chet, song c6n c6 nliu'nj' dw-dant; la
Ho^ng Sling Anh ^ ^ .5^, hieii ciV vung, Lirii viiih Pluic ^\
if:. f& hien c6 den. Bun van Nhj :& X ^. Liro^ng van Lffi
^ X 41i 'lieu ctf Irung, vfm ci'i i^uay-nhicu iV n*an TnyOn-
quang^ Thai-nguycn, quan qiiaii pliai bCl sire duing-giCr thai
1^ vSl-v^. Trien-dinb sai qiian Iriutg-quaii Uuliei Ttio /^ ^
ra !itm long-Uiony (juan-vn ir Itiic-ky,
Boan Thn vira niiVi ra, kco (|uun len dung «V (.inh-llutnb
Lang-sorn, bon giac KhacK la TO Tir if. fs nfii Icii, nua dt'in
v^O iSy thaiih, bal ong ay girt di. tun Vo Iron^ IMnh Ihi
viTCTt thiinh chay Ihoat dut/c.
Tin Sy vao d&'n Hne, Tri^ii-diiih ^'oi-vang sai lloang ke
Vifira ^ ;* 3t (3) ralain Lang-ninh-Ninh-Thai Ihfing-doc
qnan-vu dai-tliun, ctiQg v6«i quan tan-ttro-ng T6n thSt ThuySt
4^ S! H J> dep giyc b B^c-M'. Qua Ihaug tu- nam sau ( 1871 ),
Bba vua tai sai quan Hinli-bo Ihiro-ng-lhir la lA Tuan ^ f!(.
IfiiHi cbuc Khann-sai fhi-sir dS cdng v6i 6ng Hoang ke Viein
lo vi^c danh-dep.
( 3 ) Cm &»ch cliep 1^ Ho^ng la Viem -^ (& 1
■www. song hui
lilAC. CIA UTRIINi. MTLTC — 27J
Thang 11 nam Ijln-mui ( 1871 )j cr Quang-y6n lai c6 t6n
Hoiing - Te ^ ^ noi k-n, thiing vori gific To Ttt vii gvAc Tau-
6 Of ngoii be. rBi ctcm binJi - Ihuyen di cirfirp \}hiii cJc tioL
Hoang k£ Viem giir inan Scrn-tAy, L6 Tiifiii la cimjj vin tinh-
thiln Hfti-dircmg dem qui^n di d^nh gi^c Te. Bircrc it Uu,
quibi thiV linh liai-dircrng b«n ch^t t6n Ti? Of hm-en Ttianh-
Inm, dii-dani« giflc fiy diju Ian ca.
O" man Ihircrng-dii ihl dnny cix den la boD Liru vTnh
Fhijc vti dang cor vang lii bpn Hoiinj; siiTm Anh f|uuy-iil»ieu
cr dill Tuv^o-tl Lining- Hao nliit'-u Ihufi-ma o- man ay, chung thu
ca, snii liui tlong Sly lai Ihu-khicli nhnu, tliinh phi nhaii tliAt
!a tan-hai. BAng ctr den v^ hi\i)|i v^ qunn la^ nha vua bfen
ddng Ltru v7nh Phiic cho o* dSt Laokay, dirofc lliu cu quyen-
ini cf cU6 Jiy, de qli6ng-girt vtri dang c£r vung. dong or mgn
H;i-giang.
Bal Bac-ky cir i^iiic-gia mai, qitan ([Ui'm dunh-dep Ihal
In lun-lirii inA khung yOn duffc. BSn Ihiiiig 7 nSni ntiam-thElin
( 1872 )» Trieu-dinh lai sai Nguyen Iri Pliirong W. *> ^ l^in
Ttiy&n-sat dSng-siJc dai-lhan % '^ ^ iff K ^ r-T thay mfit
vua sem-xct vific danh gi^c 6 Bac-ky. Nbirng luc bay gi^
vi^c gific vr troDg nufrc chua xong, Ihi sir giao-thi^ti \iri
nirCrc Phap da siiiii ra Ifiin n6i kh6-khfiii, khi£n vii^c ntrcrc
lai ri^i Ih^m ra oira^
-www. song huong.vn
CHU'CTNG IX
QUAN HiT&C PHAp lXy BAc^Kt
Uin Ih^ nh^kt
1. Ntjiri/i Piiup iim daiftig sang Tau
3. -Bar-uy Francis Garnitr ra lla^nui
+, Hg Ihanh Hd-niii ^jbm qui-diia {1S73}
5, Ltij /nay linh a* Triing-chdu
iff. Saii^'iiy Francis Garnitr cbet
7. Unff Philastre ra Hd-nui
S. Hoa-jrcrc neim ^iiipluiil (ISTi)
1. NGUai PHAP TIM BUtTNG SANG tAU , Tir khi
nird'c Phap lay xong da( Xam-ky roi, suy-pliu & Saigon sira-
sang mpi viec, va cho nfjum di xem x^( linh-thfi va sdng -am
cr Trung-ky va Buc-ky <te mff-raang sir giao-thonjg. Lai eu y
mu6n tim dir^ng th6n^ spng nircrc Tan, boi vi^y tbuDg 5 nam
bjnh-d^a (1866), thieu-tu-crng De la Grandi^re sai Irung-ta
Doudarl de Lagr^e ciing vcri Bai-tiy Ffaacia Gai'nier ( Ngaic-
nhi ) vk may ngirai Phap n&a theo s6ag Mekong di i\m du-ong
^Dg T^u. D^n thang 3 nam niilu-'thla ( 186S ), Dua hai n^m
trori, 6ng Doudait dc Lagree mtri sang den ddt VAn-nam,
Nhirng ch^ng may 6Dg ay piidi b^nh dan gan ma cbet. Ong
Fraocis Garnier dem xac ong Sy di qua nxttrc Tau, r5i xu6ng
tau Ihuy v& S^igbxi.
B&u nam canh-ngo ( 1870 ) la nam Tir-diic thir 23 of ben
Tay, niro^c Phap d^nhnhau vcd nuttc Pho ; quaa Phap thua,
Phap-hoaDg \k Na-pha-luan de-tam bi bat. DAn airofc Pbap
— 277 —
hghLong.vn
278 — VI^T-NAM SLT'LUOrC
bo de-qu6c ma lap Dan-t-hu con«-h6a. Tuy a b^n Phap c6
sir chi^n-tranh, ntiirng o ben Vien-dong nuy, qiign Phap vfm
g\vr vvcag dSt Xarn-ky. Va Trieu^clinli a Hue c6n bin dep ^iilc
Khach or Bac-kjv cho nen ciing kli6n5 sinh s\r ]di thdi gi ca.
Z fi5-PH6-NGHIA (JEAN DUPUIS ) . Tbua 3[y, c6 mfit
■ngircri Phap tea la Jean Dupuis, la goi la Bo-pho-Ngh7a -i^
^ H. may nam trirofc da di du-lich or cac tinh ben Tau. tlB
lim each bu6n-ban, biSl c6 song Hong-hS tir dat Vaii-nani
chay qua Bac-kv' ra be^ \h niOt dirirng (ien-lcri horn, ben nhan
\iji quan nha Thanh a V&n-nam d^ chor do bMih-khi sang b^n.
Di5-ph6-Ngh7a ve ciing v6i m6t ngircfi Phap nun l^n la
Millot buon-ban 6* Thircrng-hai, Irit-tinh viec ch^- bitih-khil
sang Vdn-naoi, doan r'di ve Phap de mua hang. Kht trD* sang
bfin cayT Bu-pho-NghTa vao Sai-gun xin Suy-phu giLiji thanh-
tbS cho d£ di qua RSc-k}'. Vifin Th6ny;-duc Nam-ky luc bay
giof la hic-quSn thi^H-lircrng d'Arhaud, ci'i hira vod Dij-pho-
NghTa cho chi^c tau Bourayoe di theo,
D3-piJ.6-NghTia sang Hu-crng-cang d^ c<mg \'6i Millot dem
ba chiec 14u con li Hong-giaog, Lao-kay va Strji-tay cho" do
binh-khi va hang-hoa vao Quang-y^n. Trong hic ay hai-quan
(nmg-ta S^nes da dem tau Botirayne ra Bac-k(\ roi len Hai-
duangi Hi-Doi, Bac-ninh di xem cac ncri.
Trung-ta or Bac-iiinb nghc lin bon Pn-ph5-NghTa da dSn
Quaug-y^n, lien tro- ra de c\in>^ ban y&i qiian Kham-sai L^
Tuan ■jj. ^ vg viee thong thircrng cf song H5ng-ba.
Ong Lfe Tuan khoog c6 leoh Trieu-dinh, kliong dam tir-
lifin, c6i %m doi vki nurod hom de c6 nienh nha vua va se hay.
Bo-ph6-NghTa vk Millot (hay dgi hiu, bfin cii dem lau I^n
ddng Of H^-D^i, roi Ihufe thuven chff do t^n Van-nani. B3y
gicr !a cufii n^in nhdm-thaQ (1872), la niim Tyr-diJc thir 25'
Thuy§n cua BB-pho-NghTa di qua nhOcig d&n cua quan ta,
cua gi$c cor vang vk gi^c tit den d^u v6 sif ca. Khi l^n
d&n Vftn-nam^ quan nha. Thanh cho chor do khoang - vat
xuSng, dSn thang lir nam qul-diu ( 1873), thk Bo-pho-Ngh7a
vk Millot lai trff v£ dSn Hi-npi, dem mOl bon linh cct vang
www.songnuDng'.vn
QUAn NmrC PIIAP lXv tike KV ^ 279
ve fheo. Mjllot tlil vao Siii-gon noi chn Suy-phu lii^l linh-
th&" or Bac-ky, va nhfin Ihe dem dG klir>^ng-vi\l sang ban »
Hirqmg-cang. Coo Bi^-pho-NgliTa Ihi & lai Ha-nni. don^ & phfi
Med biiy gicr. r&i cung vifi tiifiy n^ircri Khach ]h ninth In Ky.
Quan la Binh Hfl ii. Jt mua jjao, mua niu6i chu Ion Vin-nam.
RiSy gicrlulit ntrcrc (a c.^rn khorig tlio chtr iHUui sati^'Tau,
ma viec thdng Ihircray o ^6n^ HnBitf-In:i cung chira dinh ru IhE
n&o, nhirug B5-ph&-Ngli7a lu- xirng la en leiih quan Tiu dm,
Ihl kli6ng cln phai theo luat nu-crc Nam, vi miac Nam la m^t
nucrc phai Ih^n-phuc nu-frc Tiu.
DS-phfi-NgtiTa khdng hidii rfl sir giao-lhiep n\iuc Tau va
nu-crc (a ng^y tru'i'c. &6i vcri Tau llii bS nfloai nirirc ta tuy
xirng c6ng'thaia, nhitngkt Uiirc v^n la doc-l«pr Khi cu viec gi,
phai CO sir hai nacre sang thu-Lrng-nghj mi mtri Ihi-hiinli. Ma
c6 khi sij iiirb-c Thu sang biiu Uieu gi, mrtri la kh6ii>j Uman
cuug thoi, chix khciiig c6 phcp tiMit-n mk lam dirgrc, Chi trir
liic uiionu-bfc Tau y Ihfi manh ma baUnal, nhir iiifi nhu Nguyen,
nha Mioh v^ nhi Thanh, thi lai c6 ong Tran Hu-ug-Bao, drm
L& Thai To va 6ng Nguyen Quang- T runy l6 cho ngiKri Tau hiSt
rSng nuixc Nam v6n kh6ng phai dSt thu(>c-dia ciia Tiiu.
Tuy vaiy, quan ta phai n6 Bo-pUo-NghTa la ngLTLfi niriTc
Phap. sGf CO vific gi, thl thanh ra bSt hoa vwi Siiy-phu tr Sai-
g6o, cho Q^n cu- dung IM n6i ngol de can ong ay diriig lam
dieu trai \m lugt niri/c. Nhirng 6ng fiv fir nioi nieni tu y
nHah ma lam. Quan ta nhcr ca giam-muc Pugiaier it Kk-a&
l^n can cung khdng dir&c.
Sau quaa ta c6 bat mKy Icn kliaeh Banh Igri Ky vi Quan
t4 Dinh v£ all dem thuySn cha raQ6i va gao Ifin. Van-nam, thi
B(3-phSi-Ngh7a dem ngirdi di bat quan phbng-thaah H4-n^i vi.
quan huy^n Tho-xirofng. dem xu6ng Ihuyen giam lai, Quan la
ciiiag ngff-ngac kh6ng bi^t ra thS nao. Mol bSn thi c6 Uah
sinh sv, m6t b^n thi menh nha vua ra khdng dirac I6i th6t
digu gl.
.nghuong vn
280 — VI$T . NAM Sfr . LirQfC
Bay giff Trieu-diuh sai quan fiQ-u-tham-tri b<^ Binh 14
Phan dinh Blnh i$- Jt if lam ktifim - phai ra giao cho ong
Nguyen tri Phircrng f t *n :?■ phai thu-xfep cho ytin chuy^n 3y.
^g Nguyen Iri Phirang mori sni quan bS-chinh 1& Vu Biranfi
^ <t: dinh ng^y incifiDS-phB-NghTa d£n lir>i-quan Quang-dOng,
d6 hoi-Dghi, Khi hai bfen d^n li6i-dong. quan ta noi rSng sw
giao-thi^p niTffC Pbap v6ri nir6'c Nam da c6 1<V li6a-ir6'C nSm
nham-tultt (1862), va sy d^in mtiSi va gao ifin bin or V^n-
nam ia trai v6fi to h6a-ircrc ay, va lai tral v^i lu^t baD-qu(Sc.
BS-phS-NghTa cai rSag 6ng ay c6 l^nh quan Tiu cho U di'i,
khdng CEiu phai xin phdp gi nira, roi du-ng daiy ra ve^
Trieu-dinh A- Hu^ Ihay viec I6i Ih6i mai, sw dS lilu thanli
mnhilu su, nuM aai6ng L^Tuan H^i^, 6ng Nguyen van Tircrng
R# ^ ^ va 6ng Nguyen tang Doan vao su Sai-g6n, dS
Ihircmg^nghi ve viec ba tioh phla tSy dat Nam-ky vii nhan th£
abir Siiy-pbu ph^n sir vide Bu-pbS'-NgbTa cho x.ong.
3. BAI-OY FiUNCIS GAKNIER (NG^C^NHI) HA HA-
NOI . Vien Th5ng-d£4c Nam-k^' bSy gitr la Hai-quftn (hiSu-
lurO^iig Ditpr^ v6n dii liru y \e viec l"Sac-hy. Tnrfifc da vieE tliu"
ve cho Thiro^rifT- Ihu- Thuoc-dia-bp ir Paris nui rfing : « Bal
BSc-ky lA dSl liSp giap vfi^i nhung thih tiiy-nam ntrorc Taii^ 4a
nfen chiem giir ISy thi sir cai'lri cua ta v Vien-d6iig oay in6i
dtrgc chacchun ».
Nhirng fa£n Phdp b^iy gior mcri danh nhau vd*] aaifc Phci
v£ra xong, khdng tnu3n gay chuy^n kh^c, ben di^D sang cho
IhiSu-tirfrng rSng : a Khdag du-ffc sinh su a Bac-ky- » B€q khi
Miltot ve Siii-gOD kS cong viec ir B^c-kj', thiEfu-tirtmg lai di6n
v£ Paris n6i rSng ; « Vi^c B5-ph5-NghTa or Bat-k;j' da thanh
cdng roi. Can phai ISy xir BSc-ky va giur ISy coo dirofng
tbdng sang T^ti. Khdng cSn phai vjen binh. Th^nh cdng
ch4c lam ». Ngay hom &y, thiiSu - lud-og lai vi^t (h^nt
m^t Cai Ihu v6 n6i ro mfli 15, vh quv^t rSng xirt chlnh-phu
0M
QUAN Nir6C PHAI- LAY hX(:.k*-~3i
dh cho thieu-hrirnfi (ItTcrc ly-li$n. h^ c6 v'l^c ni Ibi (hi^xi-lirdrnt;
Kin chin loi ( 1 ).
Bangliic Sylhi Tri^u-dinh vHuSsiii bpn dn^ l.e TuSn vAo
^in thiSu-tu-tnig ra iligu-dlnh vi^c Di5-ph?i-Nf»lHa « Hi^c-k*
Cii nhu y cua Ihieu-tirirng Dupn^ didn vg cho chinli^phu
Phap, thl thifu-tir6-nu chi mting c6 ciii ccr-bOi gi d^ dcm ijuan
ra Buc-kS'. Nay thSy Irieu-illnh la vfiii nUir Siiy-pln'i ir Saigon
phAn-xir vifc B&-ph5-NghTa, thAt lu ^^p itiTorc cai dip minh
dang moiig, ihiSH-lircrng liBn goi quan hiii-quAn dai-tiy FraiiCLs
Gamier 6 Thiroag-hai vS, r5i sai ra Ha-noi, n6il i<1iig ra pbAii-
xir viec B5-phB-NgljTa (2).
Dai'-iiy Francis Uarnier dem inSy cluec lAu con va 170
ngir6-i linh ra d€n cira Thu^n, nghi lai may hdm d^ drri quan
khSin-sai ciing ra Biic-kS'. B£n1hiiing 10 nftni qui-d^u (1S73),
thl cac quan ra dSn H&-n6i.
liSy gi«y ai cun^ mwng la dat-ily Francis Gamier ra chuyen
nky ll>i mpi vi6c xong ca, cho ncn di U^n dfiu qnan ta cung
ti^p-dai rat tn>ng-hdii. Nhirng xem nbii'ng thir-lu cua dai-ity
liic hay gior, (hi c6i ra ra chu-y kliAc. Khi o- Saig6n s^p di, dai-
liy vi^l thu v^ cho ngtr6i anh or b^n Ph;ip n6ii rSng : nL^nli
cJia Siiy-phu cho, la dircrctir-ti^n. Viec gi hui-qu&a thi^u-tirang
cuDg uy-th&c cho t6i ca. VAy vi nir&c Phap ma t6i phai c6
sire. 3 B£d khi ra d£n Hai-durong, dai.uy vao cf Ke-a5l, roi
vi€t thu sai ngirtri 4lem cho Bi5-pho-Ngh7a, bio tin cho oag Sy
bi^t c6i chu-dich ciia miah, vk }a\ n6i rliag Iram sir dai-ily
lT6ng-cay vao 6ng ay chl-bao cho, bffi vi Ong ty da quen bi^t
moi viec 6* Bac-ky.
B5-phB-NghTa li^p du-m: thir, li§ri dem chiSc t^u Man-bao
di d6n dai-uy. L^ii d^a Ha-n^i, dai-iiy dem may iigir6i di
f 1 ) S^ch irL'Enrpire d''Annant» cua capitaino Cfa. Gosselia.
{2) Bo-ph^-NghTa (Jeaa DupuLs) c6 lam qny^n sach tLe Tonkin de
1873 a 1SS6» ke nhirng cdng--Viec cilia ong ay o- Bac-Vifil, va n6i r3 tinh-
■^ cija cac quan coi viec Si^y-phu v Saigdu tuc bS^ giir 1& th£ n^o. Ta
Cling nhfr cdsaoh^y mii kl-clju ra dbr^c nht^^u vi^c r^t Ifl tinyng-t^n.
ww.sQnghuang.v
282 — Vl^ - NAM str - Lu-gc
1h§ug vao Ihatih rn mSt 6ng Xgiiycn tri Phlrorng. varaomeiTT
([uan dong or trong Ihanli. Quan la noi mai, Dai-iiy m6i Ihu^n
ra dong o Trircrng-tJn. Doan v'6i itni-uy vit^l tliur nicri giam-
mgc Pugiuiei tf Ke-sff len Ha-n6i» d^ nhv Ihm thony-ngon.
Bai-iiy lai lain tcr hi^u-dn, cho dan hl^i, n6i r^Qg : (itian-cliu'C
ra Bfic-ky cot J^ dep cho yen giac-gia, va d^ ma-mang svr
4. HA THANH hA-NOI NAMQUI-DAU (1873). Quan la
IhSy dai-iiy kli6ng noi gi d(;ii viec Bo-phfe-NghTa, nriM l^i noi
nhirng. vi^c dep giac va rnqr su* bniin-han, llii deu I5y !am phan
van. Sou lai (hay lau va qui^n ff Saig6n liSn ra, quan ta lai cang
lo ISm. Bircrc niay hom, dai-uy kh6n.g ban hoi gi d^n quan la,
liT-lien Iain 16- tuy5n-b6 su ma sdng HSng-ha cho ngircri nirdc
Phap, nuifc Ipha-nho vi nirorcTau diro-c ra vao bii6n-ban.
Quao la luc bS}' gio' cung b6i-r6i qua. Vice giao-lhi^p va
rite bu6n-ban vfri n\rirc Phap Lhi da dinh ro trong lir lion-irorc
nSm nbam-fiiSl (1862), nay tbiy dai-i'iy Francis Gamier
du&Dg dpi lam nhir lh@, thi cung lt!y lani lo, cho nen cQng c6
lim c4ch ph6uy~bi. Nfa dai-ity cung da bi&E Iriro'c rfing lh£
nao quan ta cilng kb6ng chiu, cho n^n da dinh kc danh Ihanh
H^-nAi.
B€n dau thang 10> mot myt dai-iiy vIet Ihur cho ong
Nguyen Iri PhtroTig, trach quants lam ngan-tra vi^c buon-
^b^ti ciia Bo-phb-NghTa ; vay vi sir vau-iniiih vh cni quyen-lai
cua Du^c Ph6p. cho nen Suy-phCi 6- Siii-g6[i sai dai-i'iy ra mor
SIX buAo-bAn a Bac-ky. DOu quan Viel-nam c6 thu^n hay khOng
Cung mSc, d^ti-uy cir theo I^nh cua suy-phi'i my thi-hanh. Mot
m^t dai-iiy bitn-^djnh v&i Do-^ho-NghT^i dinh ngay danh Ihanh
vk bat ong Nguyen' tri Phirang giai vao Sai-g6n.
Ctr nhu- sach cua BS-ph5-NghTa, thi hie bliy gi6- co ca
nhD-Dg ngtrai mao xung la dang nha L6, cilng xin Iheo daUuy
d^ v4o (hanb lam n6i-irng.
BSn s^g h6irt rSm thang 10 aiim qui-d^u ( 1S73), thi
quAn PhAp phat sung ban vao thanh Ha-n^i. Ong Nguyen tri
'.song h JO
yUAN NUUC I'HAr LAY HAc KV ^2«3
Phu-ffH-^ ciiEig viri con \i\ phti-ma N^uyi'n !j.'iiii fit i^ hiinrtjf-hiSl
IcTi thAnh "^ur Clin iJon^ vS ciraN'aiu. Dirtrc noii nint giudJiiE^
ho thi thnnh vtr, [>li6-mri I,:ini trung dan chSL 6n^ Nguyen Ui
Phircrng tl)i lii Ittifo-uf; n^mg. Qwiin Ph/ip vno Itmnh bat duorc
onti NguyciJ Iri Phu(Jiiy va quau kham-[>hai Plum dinh Uinli
:dem xufing tau.
^"6 Ngiivcn tri ■Phirtrn^ ngliT mloh lA nn)l I'OC lati-tliun
thiV viia da Irai ba Irietij danh «am dep b^c da qiin mSy plicn.
nay chj^n<i ma)' vi vjt?r lUroro rni^ bi thirfniji, d6n noi pbii b3f»
Ongqtiy$t chi kh6ag chjii bui>c fliu6cvu nhin ao mu cUt^t.
Ong Nguyen tri Phtrofng li'i ngurtri o Thira-lhuMi. du lai-
dicT) xuftl IhAn, liim qiinn tir diri vua Tlniinh-tS, Irai qua La
Itrifeu, m(i nha vfin lhanh-i)rLi.h. chi dem tri-hr mh ]o viifC
iMtirc, chir khyntj llii^t cue-cair Nhirnj^ cJiAng may phiii khi
quoc-lwj giaiT-nan, 6ng phai dem Uiiin liiSn cho mr6c, Uiaiih ra
c:i nhy cba con» anh em den mSl vi vide uiroc Tti^l la mM
iiilia hung-Het \\xa liay it c6 vAy.
J. LAY MAY riXH 6" TRUNG - CHAU . Thanh Ha - noi
Ihfil ll)u rui, qiian ta (hi [rfin-trunU di ci\» giac cirap ]ai nhun
djp noi Un. Bai-Viy Fr.-*iic"s Carnier lai cho nhung ii^irm Ehco
vcri nnnh di lain quan cac m^i d^ ch6n(< \<ri qiian Irieii, I'oi Ifli
sni nj^ifo-i (1i dianh lay linh Ni»h-binh, Nam-dinh vh Hai-dtrtrng.
Quan la ir cac tinh deu iigD--ngac kh6n|> biSl ra tl»5 na<y,
he thJiy nRirui TAy dfn la ho chay, IJcri vay^ chi c6 n^irfiri
Phap l^n la Hautcreiiilk va 7 ngirtri linh IlU' ma ha dtrirc
thniih Ninh-binii, va chi Irong 20 n^ay ma 4 linh Cr Triiiig-
chaii mSt ca.
Ci. B4I-r\" rnAXClS GAUNHER CHET. Trieu-dinh
dime tin hi^ii ocB3c-fcy, vyi - vang aai dng Tian dinh Tuc
ft&-$. onH Nguyen Irong Hrrp f^ (f ^i <l"e Tru-crng ^i^
Hoi ?it 4r fr cung v6i giam - mi.ic Binh (Mgr Bohier) v& linh-
imic Daiifj (Dangc!zer) ra Ha-nOJ» d& dieu-dinh moi vi^c va
sai ongHotmg ke Viem -^t ^ JL o- Sorn-tiy lam liSl-ch^ quan-
nghuong.
284— TL£r-NAM Slf-LlJ-CXG
vu, d$ plHVDg giTr coc ncri. Lgi sai 6ng L6 Tuaii ^ ii_ lara
toan-quyen, On«j Neuyeu v5a Tirung f^ X ^ liint pho, viio
Ihircrrig-thuyet vori Siiy-pliu ff Saigon ve vi^c dat-uy Francis
Gamier danli Bac-ky.
L«c bay gicr ong Hoang k6 Vi^m dong a Sorrt-lay, c6 dang
CO den la bon Luu vTnh Pliuc ¥] ^ t& v^ gi"P- ^'"^ phongcUo
Lurn vjoh Phiic l^m d£-d6c, d^ ciing vtri quan qu^n di5ng
giir qu»D Pfcap. Liru vlnJi Phuc dem qu^n ve d6ng o man plin
HoSi-diTC. Khi dug Triin dinh Tuc va 6ng Nguyen trong iUyp
dang thurOTDg-thuy^t v6i dai-uy Francis Gamier^ llii quan c6
'dea v^ daah Ha-nOi. Bai-uy dent qniin di duoj danli. l^n den
Cau-giay thi bj pftiiic qtian giSl chSl.
7, Ong PHILASTHK RA HA - nOi . Nguydn khi Ihigu-
tir&ag Dupf^ sai dai ■* uy Francis Gamier ra Bac-ky lii tir y
minh chit- chinh-pbu nu-^c Ph^p v^n khong LUuIim. bai ^ily klii
dirorc tin dai-uy da khm sir daah Ha-tiAi, IhiSu-lircrng lien sa'
hui-quiin dat-iij', ki*m chirc tli6ng-30Q,i viec liinh-liial 6- Nain-
ky, la 6nfi Pliilaslre (ta gpi li Hoac-dao-sinls It i^ it ) ciing
Vffi quan pho-sir nirofc taia 6ng_Ngiiycn van Tirorng R, X #
ra diSu-dtnb inoi vice 6- Bl[c-k\'.
Ben Cira - ci'm thi 6ng i^hilastre. va oiig Nguyen van
Tirtrng nitri biSi rang dai-iiy I-'iancis Garnicr da bi qiian co-
den giet infti roi. Str chep rang khi diT(r<i tin fly> ong Philasire
'4irc gian v6 han ma bao ong Nguyen van Tirirng rung: «Vi^c
khong xong rfii, pl>ai ivof ve doi l^^nh si'iy - pliu iticri dirirc.w
Ong Nguyen vin Tirirng scr 6ng Philastre gian qua mii lain
nhff vi^, maiung-dung ma nui rang; «Viec danh lily Ha-
noi suy-pbu bdo kh6ng phiii Ih biin-y, nia quan buu-qiiik- dr
4 tinh Bic ' ky cung khoog tranh - dpinh gi cu. Yay bai bdn
kh6og CO lam diSu gi Irai nhau. Naj' dai-iij' Francis Gamier
chft, Uo^c la bj giSc gi^t, lio^c lit vl dan nui len l^ni loan,
vi6c ay ta chira ru. Huong chi tra tlianh iai d^ dinh hoa-u-crc
cha xoDg, Sty 1^ l^nb ci'ia qui suy-phu ; ma thu lay Lhanh riSi
mcri nghj-boa, ay la menh cua ban-quoc. Con nhir vi^c Ha-
www songhuoi
(^lUAN NfUC THAI' LAV HAf.-K'i — 2fi.'i
noi gi^t dai-i'iy Francis C'lurnier th i cuni; iihir ilyi-uv Piiincia
Garniur ^ifet ung Ngoyen tri Phirtrni;, vice tU* \iiMt ir y nj^oai.
cliir CO phni Ii'ii ciu'mg ta Jilu. lliy yiir clu'inj; lu rn <I:'ty, nitit
chira lr6iig lliiiy vice {ji cu. min n^he Ihiiy (in Itrio mii clii bo
ve. thS ch^ng lioa ra minh di iiong mat cnng khOiii^ hay sao?
Chi baug ta cho njiuiVi dira Ihir len Ha-rii>i bjo (Jem l:iii xu6nji
don. chimg ta se ]i5n Ecri ncrj. hoiic lit fir tlieo menh-lciili ina
Uirn, hoac 14 x6t ro duyen-tio tai him sao mil dai-uy Francis
Garnier chf t, rSi se hha tin, (hu chlng on vice Um hay sao V i'
Ong PJiilaslre ughe Itfi uy, litn !»ai ngkriiri dira Ihir ]iin cho Hii-
nOi bi^l.
Ngay Itic ay c6 lau w Deltas >• con dong ogan Bo-san.
6nu Philnstre mu6n snng tail liy d^ cho chi6c tiiii minh di 14
B D* KslK-es y tro vS bao tin cho Sai-gon biet. Myuyun van
Tirdajj ngan di ring; wTauct'ia minh Ja viio cira mi lai IrtV
ra, nhor sT-di^n bi^ft: lai bat chircrc Hii-noi ni4 liuit b^yi tlii tam ,
Ih6 nao ma ngan-CiSin dircrc ; Kty c6 vi^c lon-Iiai^ (hi \uy Ic gi
nia baiii v«>i qui sin. Yay nav xin sai chifc luu « Dccres h ra
be, duoi danh nhinig gi^cT^ii-d, cun cir dein Liu « D' Estives u
vio d^n Hai-phong, rfii ta I6n Hai-diro-ng, dem (ra tiLih-tbunh
lai cho bjTi'tnSu^ di& b5 ctki liltng tin cho si-dan bi^l, sau la
Ifin Ha-nOi, tra n6t ca mSy UiAoli kia, v^ tra-hoi vi^c dai-niy
Fiancis Garnier ch6t ra Uie nao se bam clio qui-suy hiil w.
Ong Philastre vdn la mot nguoi rlit c6ng-b5ng, lai th%
(ing Nguyen van Tirang noi hrrp le, ben Ihu^n nghe, va ien |t
Hai-dirorng Iruven tra ttianh lai cho quan la, roi I^n ilq-nOi *^'
\km tcr giao-uCrc tra lai ca 4 theab cho quaii ta coi giii-. C6n
nbtrng tait-bc va quan Jinh cua. Pliap acac link Ihi Lhu cu v^
Ha-nOi. I'oi dinh ngay nil quan ra dong o Hai-phuag dori d^n
ngay k^ Iqi hOa-irorc xong thi lut ve. B^y giij 1^ thAng gi^ng
nam giap-tumt ( 1874 ), la nSm Tu-dirc thiir 27.
Bo-phd-NghTa tbay 6ng Fhilastre pha mat ca nh&ng
viec ciia ixiiah da lam v^i dai-iiy Francis Garnier, ben vao
Sai-gOn k^u v6i suy-phii vk d6i U&n phi-ton non m(>l
Eri^u nguyen.
2B6-Vr$r-NAM S&-Ltf<]rC
8. HdA-iraC NAM GIAP-TUAT(1874). Moi vice ^ H*-
n<>i x^p-d3i(xong roi, say-phu or Sai-gon sai 6ng Rheinart
(L* Na) ra thay cho ong Philasfre ciingv^ dug Nguyen vSn
Tir6ng vfe Nam-ky, dinh sir h6a-u-6'C cho kip ngay thi^u-
tur£rng Dnpr^ vS Ph6p.
NgAy 27 lliBDg gl^ng nSm gi&p-tu^t (1874), Ik nnm Tv-
dirc thu 27, hii quftu thtSu-ttr^ng Dtipr^ va dng Le Tuaa.
Ang KguySa vfin Ttio^ng ky tir h^a^-H'O^c ca Ihi^y 22 khoan, dai-
luTffc c6 nbirng khoan nay 1^ quan-trong hern ca.
KhoanIL Quan thflng-lmh nir^c Phap iih^n quyen dOc-
14p cua vua nir^c Nam khong phai thun-phvc ntr^c nao nira^
vii khi nfto viiftDir6'c Nam c6 can d€n vi^c gl dS danh dep
gi^C'gia, thi QUdrc Pbap sin I6ng giilip ni» kbOng y^u-cSu
di£u gl.
X^Aomi ///. Vua ntrdc Naoi ph^ doan nhaa y theo chSnIi-
Itrm: ngoai-giao eua nur^c Ph^p^ vd chfnh-lEToc ngoai-giao hie a
Jiic bSy gid* th€ n;^o ph&i dl nguyda Dhtr (lilS» khOng ducrc d&l
kfa&c di.
Quan tli^Sag-ltnh ntr^c Pliap lai tang vua du^ Nam :
1. 5 chi^c tau c6 du may-moc siing-dng
2. 100 khau si^ng dai-bac, vd moi kbiiu c6 200 vihTv dan
3. l.OQO khSu sung tay va 5.D00 vi^n dan
Khoan iV, Quan thdng-l'iah niro^ Pbap bira cho quan
sang giup vun nu*^); Nam de day l$p Ijnb tbuy, link b$; cho
nhu-ng ky-siF sang day lam moi vJec, va cho nhiing ngirui gioi
vi^c tai-chiob sang L&^chirc vi^c lbu€-m£ vk vi^c thutrng--
chish V. V.
Khoan V. Vua nirac Nami phai tJ)u4n aburcrng dirl dai 6
linh Nam-k* cho nifdrc Phap.
Khoan IX. Vua nir6c Nam phai dE cho giao - si dirac
tu-do di giang dao, va d^ cho dan trong nu-dfc dirge ti_r-do
theo dao.
www songhun
._ . ,-^
OUan ^I'-Cn: PnAi' lX\ nkc ■ Ki - 2*^
Khoan XI. Vun nu-cfc Nmn ph:n met tira Thi-nai ( Qui-
nhofii ), cira Ninh-Jiaj ( H;"u-ph6Tig ), thinh Hrt-m'ii vi sting
Htmg-hi, cho ngoai qu6c viio burtn-ban.
Khoun XIII . NirCrc Phap dime: qiiy^n dAt ITnh-sir it i:ac
ttffl h^vacac thanh-thi da niff lacho ngo&i-<[iific vao bu6n-ltau.
Klwiin XV. Ngu-Ari uu^l' Phop hay i^ ngiriri neoni-qufic,
he c6 giny th6ng-hanh cua i|Liikn I7nh-air Phap vi c6 ehij quaii
Vietnam ph^ nh^n thi difffc ph^p di xom cfic no-i a
trong nu-irc.
/t/iotni AT/. NgiTfVi nir6-c Phap va ngir^i ngoai-qu6c c6
dieu ^\ ki^n-Uiny tai di^t Vi^t-nam, Uil do ITnli-su Phip
phS.n xii.
Khoan XX. Khi nao Iv houMnbrc niiy kj xQiig, thi quan
lh6ng:-llnh nuac Phap dyt siir-lhan & Uu&, dfe chifu nhirng
dieu di giao-iTUfC m& thi-hSnh. Viia nir^rc Nam cung dtrorc
quyen d5it siir-thSii o" Paris vii o" Sai-yftn.
TO h6a-Lrac Sy IcJ xong, Ilii quiirt chiinh-sir LfiTuSii mnt,
^Dg Kguyin v5n Tirorng vc Hii^, Thi^u-tirofng Daprii gi&o nipj
vi^c a Na,in-ki^ cho hai-<|u^Q Lhi^ii-tu-frMg Krantz quy^n Imh,
rbi ve Phdp.
Thang 6, TriSu-dinh o" HuS lai sai quau hLnh-b<> Thtrcmg-1
thir la Nguyen vfin Tirfrag PL X Tf vi qi.ian Lai- bo thj-'
lang U Nguyen tiing Doao Rj j# fit. vao S^i-gdn cCin^ v^
fhi^u-tir^ng Krantz dinh cac U v^ av bu6n-ban or nir6c
Nam, BSd 20 thang 7, ihi Icr lhircrng-ir6c Hp xong.
ww.5onghiJong.;'n
CHUO'NG X
TiNH-THfe HU&C NAM TCt NAM
CIAP-TUXt Vfe SAU
/. Viift-thdn not iotm u^ Sgfte IT/i/i
2. Giac o n^c-ky
3. Sie giao-thiip vai Tdu
4. Tinh-lht rnidt Tau
5. Sjr giaa-thi^p v&i nuire Phdp
1. VAN-THAN n6i LO^N 6 NGH^-AN . Xhcr co Ony
Philaslre va 6ug Nguyen ^fin TiTi^ni* R, :t #f thu-x?p viec
Bac-k^' vira xoDg. thL e man Nyhe TTnh ci> loan.
Nguyen Itic bffy ififr di\n trong nirirc ta cliia ra Idro nai
ph&i : b^D Itrong. b^ngUo; hai h&n vha khdrig ira nhnu. B^'n
kht xay ra vi^c dai-iiy Francis Gamier ISy Hi-uOi, boo sT~phu
a man Ngh^ TTnh thay giAo-<l&n c6 nhieu ngirM (heo giii^p t^ng
2yi till ISly l^m lire gi^n liim, b^n lu nbau n&l l^n ilanh phh.
Thang gi^ng nftm gidp-tuKl ( 1S74 ), la nam Tir-t!uc Ihir 27,
dSt Nghe-an c6 hai ngircri tii-lai la Ti'fin Tao fjt Jf va B^ng
Dhu* Mai if ^ T^ h^i-t^p ca c&c van-tban trong h^t. rQi lam
m^t bEti bich goi la v Btnh tdy sat ia v, dai-lirot; uoi rSng :
«Trifeu"dinh dfiu hOa vCri 7&y niftc I6ng, ai-pbu nirirc Nam v5n
khdag chiiu v^y trurd'c nb^t xin giift hSt giao-dftn» mi sau dknh
du6i ngixin Tfiy cho bit. dS givr Uy cfii viu-hua cua la da hcrq
1.000 nam nay, v. v. a Bon Van-thAn ca thay d^^ non ba
ngbui ngirai , keo nhau di A6t pha nhung ling c6 d^o.
— 289— ■
w songhuong.vn
2W— Vlfir-NAM sCr-LUQ'C
Nurd-c la mS kbdng chiu khai-hoa r» iihtr ckt ntrac khnc
la cuag boi bgn si-pli» ctr fpij th6i cu, khOng chiu theo Ihfifi
thS ma Ihay d&i. Nay su suy-nhirrrc cua minli tta sir stV m
dSy, 1h£ rn4 vin cir khdng chiu mcr mat ra ma nhiij, lai vi
aw (urc-gi^n m^t hic mft viic nbng-noi can-ro', do cho thifit-
h^i thdm, nhir Ih^ thl cai tOi-trang cua bon sl-phu d5i v6i
ntr6rc nha ching to l^m ru!
Li'ic biiy gicr qufln t&ng-d6t Ngh^-an }k 6ng Ton thai Tn^l
j^ S^ ;1t l^i c6 j'^ duDg-tt^ng bpn V5n-lhan, tho oen ho ciag
dac thi c4ng phA dfr. Trieu-dlnh (hay v$y, in6'i iiuj'cn bat
quan quikn phdi dep cho y^D. Bon Vgn-th&a th^y quan qufkii
duoi danh. bin cung vfri bon giac Tran quang Hoin fjL t
^, TrirffDg quang Thu if. 4t 1^\ Nguyin huy BiSn f*. «f ^
d^nh laythSinh Ha-lmh» mi ra v&y phii Dien^chau.
Tri^u-dinh (U&'y IhS gi^c caDg Qgay c^og lo» b^n sai 6ng
NguyiSo vfin Tiring ^ jt^ ff ra lam khdm-aai, va dng T^ hh
Th$Ti ^ f4 tit l^m T&ng-thting, dem quan la dAnh-d^p, tO
tb&ng hai dSo Ihang 6 m6i xong.
2, GIAG a bAc-KV . Thua Sy & man Thugng^lu d!l( BSc-
kjj' lilc Qao cung c6 giSc, quan qu3n d&nh mai khOng dirov, pbai
nhif qufin Tdu sang dimh git^p cuag khdag xong.
CT mau Hai-du-ffng vk Qunng-y^n Ihi van o6 nhijng ngirod
iriao xung la con-Chau nh^ Le. cir qu^Sy-rdi mai, K.hi Francis
Garuier ra My HA-u^i, nhu-Dg ngirM i(y v^ xin theo dj dAnh
qUfkn In, nbu-ng vi sau nu-orc Ph&p tra Lai cac tloh or Bi§c-ky,
ho lai (an di. Va lit klii nircrc to vk axriyc Phup da k^ h6a-
ir6'C I'&i, quan Phap c6 dem binh-thuyln di dikafa giiip, cho
n^n ni^ri ti^t dirac dung ay.
C6n or main Tuyfin-quajig, thl t6 giijle car v&ng nhung-
nhieu da ISu. Quan quan pliai danh-dep m&i khdng dirac.
Bgn thiing 8 nfim St-hai (1875), la nSm f ;r-dirc thir 28, tu-^ng
cor vkng U Hoang sCing Anh -j^ -^ Jt- dem quAn vS d6ng v l&ng
Ch&u-tbuqrag, tbuQc phu VTnh-tu-t/ng. B^y gi6-quan tan-tirong
qu&Q-vu tmh Sorn-tfly la T6n-thfit ThuySl Jj:. S It ve daah
mOt trfin, bSl dtrcrc HoJiag sCing Anb va gi^t du-crc quiln cir
vhag r£t nhiSu. Gi£c ty Ht d6 tan d^n.
wiww.songhij
i;'u::Cfl
TiNH THE NU{>C NAM - 291
Nflm sau TAn-ihSl Thuyg* ]«L gift durrc lin giilc Tr^ti ^
King CSi-loa, v^ dep ydn dime mfm San-lAy. Nhinig i\6a
nSm m&u-dSn (1878). & Lang-sorn lai c6 ten gii^ic Khui-h lA L>^
L;^ dirang Tai lrir6fc Idm quan hiep-trJtn vr Tani-chiu,
lliii6t Einh Quang-li^y. sau bi cdch incri noi len \hm gij)c vii
dem quun Ir^n siing danh lay tinh Laog-son. Quan la dera
thu: sang ctio quan Tau bi^l. Quan dS uuc Quuiig-tAy li
Ph(ing lir Toi <Ji ^ # dein qunn 2ft dnanh sang cung v61 qurtn
ta hoi liln. Bin thang 9 nam ky-mao (IS70)» quan quan m^i
bfit dircrc Ly dircrng Tai cr niii Nghi^m-li^u. Ihurtc linb Thai-
nguyfin, dem giai aflag Tftu,
Vi tiSl B^c-ky cir c6 gi^c-gia lu6n cho n^n Trieu-dluh
dfiit ra chirc Tinh-biiin-sil' if ;t it. <^^ K'"^ *^^*^ "^^^ ^^ du-trng
ngirffc. NSm canh-lKlo (IfiSO), dal rn Lang-giang-dao vk Doan-
hiing-dao sai hal vifin Tmh-bi&D phu-sir la Truofng quang Bun
}Jt Jt, ijl dong & Lang-giang va Nguyen hiru Brt fct ^ ^ ddng
ff Boao-liting, Jai phong cho HoAng k6 Vifim ^|; H i^ li "nnh-
biSn-sir. kiem ca hai dao.
3. Sir GIAO-THlftP V(>I NrcrC TAU. Nuirc ta tir xira
dSn nay tuy tk dOc-Hp. nhu-ng vAn giir 1^ trieu c6ng nu'6'C
T^u, l^y cai nghia ring nirifc nbo phai t()n-klnh nutsc Icfo.
CKo nSn fehi chi^n-tratiti, diu ta c6 d6nh dirgrc TSu di nu-n^
thl roi nh^ n^o Un \km vua cung phai thea cat 1$ fiy, ma ddri
nao cung ]!(y di^u d6 1dm tir-nhi^n vi rSng Irleu-cdog cung
kh6ng ton-hai gl miiy^ mA nu-6c vSn dOc-l^p va l^i khOng hay
c6 vi^c ]6i-thdt vai mOt uur&c lang-diSnq m^nh horn ni)nh.
H£-i v^y he vua uko l^n ngdi, cung cbt^u It sai Sh'r sang Tdu cau
phoDg, v;A ctr ba n^m sai sir sang coag m^l leln.
Cac vua dot ahh Nguyen cung theo 1^ &y, iihu-ng cac d^i
vua trirtlrc thi vua phai ra H^-n^i ma liSp &\i Tau vk thn
phong cho. BSn d^i vu^ Dirc-lbng tbi sir Tau vao t^i Hui£
pfiong virofiig cho ngai.
C6d nhiTRg c5ng-pham thi cii Iheo le, m^ thir<rng chi
dira sang giao cho quan T&ng-d5c Lirang-Quaitg d6 d^ ve
jhghuang.yi
292 — V1$T-NAM SU" - LU-CrC
Kinh. chiT kh6ng mfiy khi str la sang d^n Y^n-kinh. Trong
d&i vua Dirc-iang thi au* chep r^ng nam raiu-tlun (186K).
CO 6ng I^ Tuao i^ ft- "nfi Nguyin Ur Gian f^ .?: H vii 6ng
Hoang Tinh ^ iL saag stt Tau. Nuin qui-dati < 1873 ), lai cu
cAc ong Phan si Thiic J^ ^± (ft., bag Ha van Khai H X ffl -
v^ 6ng Nguyin Tu FjL fV sang sir Tau, d^ bay-(o viec danli
giaq Kh&ch Of Bac-ky.
Tir nSm giap-luat 1 1874 ) irff di, Trieu-dinh 5- Hhc da ky
Or hOa-irofc vM nuorc Phap, cdng-nhan iiirac Nam dye-lap,
kh&ng ihan-phuc nirtrc nao nua, nhu-ng Iiic bSy gio' vi Ihi- bnt-
dSc-di ma kj' to liOa-Lrfirc, chu- Irong bung vua Dirc-16ng vQti
khdng phuc, cho nfin ngai cii thea le cu mh trieu-cSng iiu-ac
Tau, CO y mong bJjt Iiu-u sy. nirfifc Tau sang giijp minh. Hofi
v^y n&m biah-ti (1376), vua Dirc-tong sai ong Biii aii Nieii
i(L *L ^ lu'C la ftng Biii Dy Jit -R. ong I'S'm Hoauh ^ ^ v« ong
L6 Cat ^ ^ sgng sit nha Thanh. NiSin canli-thiu ( 1880), lai
sai cac 6ng Nguyen Thti^l R, xi> Tran khanh TiSn r-Jt ^ j^,
Nguyen Hoan f<L jit sangYen-kiuh dungbii-n xiriig ILiiin viicinj
do cong-pham. Skm sau, Trieu-diiih nha Thanh sai Birang
dinh Canh Jj ^S. *, sang Hae ban viec buon-baa'va lap eugc
chifiu thirong 4s ^ £it chu-V lii d5 tlidug-tin chO chiiih-phu
T&u biSt moi viec ben nu-ac ta.
Mot bfin dii h6a vtrl nir&c Phap^ nhan Iheo chinh-Urac
ngoai-giao cua nirac Phap ma doc-Up ( 1 ), mot ben cu- tiiSu-
c6ng nircrc Titu, c6 y d5 ciiu-vi^n, b&i lh6 cho nen chJnh-phii
Phip iSy dieu do ma trach TriSu-dinh ta vaiy.
4. TiNH-THfi NUaC TAU. Xua nay ta van c6ng-nhan
jnr<rcTau ly thLrgmg-quiSc vii vfin phai 1^ triSu-cong. He khi
n&o trong nirorc cd viec biea-Ioan v^ van trong-mong iiu-crc
Tau sang ciru-vi^n. Khdng ngiy tir th£-ky fhi> XIX tro-di,
Ibg-lu-c c4c mrorc b^n Au-tay manh l&n, ngtrcri phircrng
Tay di lu-QTC-dia rSt nhiSu, ma linh-lh^ nir6c Tiu thi raUa
suy-Qhirffc. N5m Bao-quang thu: 19 (1830) turc la nam Miiih-
mi^nh thu- 20 b(Sn ta, vl vite cam tha{{c nha-phi€n or Quang-
( 1 ) Tie hoa-iE^'c nam giap-lu5L 1874.
■www songhui
TiNH - Tnfi Nirac nam — 2113
long thunh ra c6 chl^n-lranh vin. nirirc Anh-ntt-lwi. QuAn
nirorc Atili ilanh pha thSnh Ninh-ba, Thimng-hai, v.v. Vuh
Bao-qu:ing phai nhan nh&ug di^u hba - iroc r&m nhflm-dHii
(If^ri) lam tai Ih^nh Nam^kinh, nhir^njj dao Hircrnn -can-
^cho nirofc Anh va ma nhyrng thanh Qiidn{J-chAn, Hii-mon.
Phuc-chau. Ninli-ba va ThLrgrng-hai rn cho ngoai-q^siSc vio
bu6a-ban.
Cu6c hOa-irfifc cf Nam-kinh ilinh xon§, tic niribrc ngoai-
durrng vao biiOn-ban 6- nirac T^u va dy( ITnh-sir o- Qudng-
chau, Ninh-ba, ThLrcrDg-hai, v. v.
Ben nam Ham-pliong thii* 8 (1858) tire 1^ nSm 'iV-dirc
thiV 11, TUTcrc Aub va ncrac Phap ky Itr lina-irffc vilfi auifc
Tku^ dat sir-thuD cr Bac-kinh. Doan nir^c Tka c6 dieu tr&i
urcrc, gAy Uianh vi^c chi^n-iranh vCn hai nircrc Ky. Quan nin^c
Anti va nu-6'C Phip ddnh 13y liai khhii, r6i keo len danh iSy
nac-klnh, Vua HAm-phong lai phai nh^n nhurng di§u hoa-ur<yc
nfim c:<nli-thaii ( 186(1) Jam lai Thi^n-tan.
Ti> do iiu-GTc Tau cu bi cac nirtrc sach-nht^u mpi dieu
vft bii d^-n^ii nhiSii ''ach. L(!ic fiy oirirc Tiu ch^ngkhacgi c.-ii
nha }urn da ham-nat slip d^, m^ la v5n kh6ng linh-ng(>, ci>
mA-inong la piroc ay c6d <:ir{rng-thjnlir c6 the giiip ta dugc
Irong khi nguy-tii^m. Bdi v^y klii quan nirtrc Ptiap da lay Buc-
ks' roi, ngir^ri miali c6n ttdng-cay cr quftn curu-vien ciia nirorc
Tau- Pliircrng-ngda ta c6 cau r§ug : « ChSt du5i vir phai bot*
Ih^t ia diiDg 1dm. N^u ngiroi Tau c6 du Ui^^luc cu-u du-ac ta,
Ihi tririfc hfe't ho ^lay ciju lay ho da. Nhirng liic bfiy gid lirvua
quae, cho cbi bpn si-phu trong nir^c la, ai 1^ ngercri hi§u ro
cai (inh-th^ ayV Cho n^u khong ahu-ng !a ta khOng chiii cai
cAch chjtih th^ cua ta cbo hgrp thai mk lai con lam nhirng diSu
ngang-ngatih d^ cho chong hong vi^c. Ay cung la cAi vdiD nu<Jc
ch^ng may. song uhirng ngirM diroTig lo luc 5y cuog fchdng
sao tranU durgc cAi loi cua mlah vgy.
5. SI? GIAO-T(Hfi:P \<n NirOfC PHAP. Tir khi 6ng
Philastre ra dieu-diah moi viec or Buc-kJ xong r5i, dng
Rheiaarl ra thay or H^-oOi. J™ cho dSn ngAy kV h6a-ir6fc
291 — vi$T-NAM sCr-Lirg^c
Ihl chilli moi khoan mS tlii-h^nh. dng RheinarC & dircrc mSy
thang, r3i lai ve S^i-gbn, giao qayen cho Ivic-qu&n thi^u-
XL Dujardin (L^-BSog). Thi^'ti-La c6 dem binh-thuyen giup
quaD la di danli gi^ic 6^ man Hai-dircrng vA Quang-ydn.
BSn khi ftr h6a-airc vk t6 Ihircrng-irorc da kf song tht
Tri^u-dinh ani 6ng Nguyen tfiog Doan R, iS S^ ra Bic-kJ dE
ciing tbiSu-lA Dujardin clion dSl or HA-n()i v4 oNinh-hai
(Hai-ph6og) de lam dinh tarn trai cho quan qudn niro^e
Phap d<!ing, vk lai sai quan thir tliu-ang-thu- bfy HO la 6ng
Pham phu Thir ^t % M ^^ 1^™ Hai-Ao l&ng-ddc sung chirc
t&ng-ly thircrng-chtmh dai-th^n, cfing vi/i 6ng Nguyen t&ng
Doaa vk 6ag Triin hi Tliag bAn diob vi^c thirty ng-chiab &
B5c-ky.
Thdng 6 nSm at -hod (IS75) chinh-phn nir^rc Phap sat
Ang Rbelnarl sang Um kh4m-3tr cr Hu£, Ang True l&m linb-
•^au" or Hai-phGng, vi flng Kergaradec ( K^-la-dich ) Iftm ITDh-
S1T 6^ H^-nAi. Tri^u-dinh ta sai 6Dg Nguyen thanb Y F^ fJi^ ^
vAo I^m llnh-sir cr S^-gif>n.
Ong Rheinart cr Hug dSn th^Qg tO nSm binh-ti ( 1S76),
tbt cao b^nb xin ve, flng Pbilasire ra Ihay.
TriemliDh Iiic bay gio cuug da hi^u r5ng h^ khAng tbeo
t&Q-hoc (hi kh6ng ti^D-hoa durcrc, cho nio moi diah cho
Dgirori di du-hoc. Nam m^u-dsin ( 1S7S) b&n Phap co m&
hOi van qu5c d£u-xao 6* Paris, vua sai 6ng Nguyen th^nti
^ PL i^ A v^ ^Dg Nguyen t£ng Doan dem d& di d£ii-xao
vA cbo ngirai sang hoc cr Toulon-
Nhimg VI nam tiln-fi (1881 ), Trieu-dinb lai sai quan L?-
bO thi-laog I& Ph^m Binh ?E. JA sang Hirong-cang dem 12
dtia tre con di hoc 6 Inrvtig Anh-c^t-lm, rhi lai sol sii di
aang Ti6m-la vi sang Tau m^ khDng cho sw-thafl nu-drc Phap
biSt, hcri v^y chinb-phu Phap lay nburng di^u d6 m^ trach
TrtSii-dinh a HuS kh&ng theo h6a-u6c nfim gi^p-tu^t ( 1874).
Kbj diig Philastre c6d a Hu£, vi dng ^y \k m^t ngirdri
cADg-cbinb vi lai *:6 hoc chijt Nho, cho nfin Trilu-dlnh ta
TINH Tut NL'trC NAM — 29i
Irong-dai va c6 dieu Ri Irang-lnu runs ^^*'n dC-n Tt'r nrtm ky-
mao ( 1^79) V? snii^ ong ay ve I^Jiap ro], Fir giao-lliii>[i rrttijj
ngiiy canj< kluS tluMii : phan till vi ngiriri minh klnliiij^ biSl
cftch giiio-thit'p vW ngoai-qiioc, phan (hi i^ai ciiiyen-ltri nir6'C
la vA nir^fc Phfip li^e bay gi6f tirortig-phan vM nhaxi. cho
H'^D hai bt^n khdng c6 lonff lin-cii)' ntiaii. thAnli ra aut gifio-^
Ihi^p khOng dirnrc than-lhi^t Idm.
Va v^ sau. str cai-lii cV Nam-tvy JH llianh n^p, giSc-giii
tlTi yiiii ca : o- bin Phap thi thg-lirc da manh, va Jac6 nhiSu
ngitiji ban J?-n vi^c b^n Vien-itong nhy va vi^c bao-ht) o-
BSc-ky. I.ai nhftn c6 nhirnfT tiirfrc l-la-ly, l-pha-nho. Anh-
c&l-loi va Hoa-k5' inudn sa^t^ Ihdng thircmg vcri nuofc Nam,
mi CO 5' khOng muon chiu d6 qiian mrirc Phap pliAa-xir
nhang vi^c can-thi^p din ngiriri nhirng nircvc Sy. Hm v^y
nirifc Phfip mu6n l^p h4n cuoc bao-hO de cho klioi inoi
su- 161 thd), b^n bo le dal quaii hiii-qu4n ki^m ITnh chi^c
Ih6ng-d6c u* Nam-ky, ma sai quan vSn sang aiing-chiVc %
d? tru-lmh mni viec.
Tbiing &jium ky-mSo (1879), vi^n th6ng-dnc mai lit Ong
Le Myre de Vilei's sang nh^n chi'ic 6- Sii-gon vj 6ng Utsei-
nai-t lai s^ng Ifim kh^m-siV cr UuS d£ tbay chO 6ng Fhilastre.
CT Bac-kj' thk ngirdi PhAp da va. v^o budn-bdn, nhirng
v\ quan ta khdag biSt Jo sir khai-h^a^ vi^c lh6ng Ihirimg
kh6ng dtrcrc tien-loi, vu a man thu-nng-du thi qu&n co- den
tuy la 'miTO'n {iSng theo \enh quad la> nhu-n^g k^ (hire chting
nd t&m fi! cung khdng ai ugfin-ciim dirrrc. Bo\ v4y, chinh-
phu Phap mtri iSy Dbtrng di^u d6 ma trach quaa la va ^&i
quan dem qiiin ra Bfic-kJ', lay c6-n6i ra mfr-mang su buOn-
ban, ky thirc li ra kinh-doanh viec (V vung Sy.
nghLong.vn
quAn Ntr&c phAp lAy bAc-k*
Lan lliLf liai
1. Biji-tii Henri Riiuire ru Hu-noi
2. Ha tfianh Ha noi iiin (htr bai
3. Viec cau-ci'tii mrtjrC Tap
i. Quan Phtip iiii/ Kafii. dinh
5. -Bai-ifi Henri Riviere chet
7. BAl-TA HENRI RIVIERV: H.V HA^XOl ■ CuGi nam lan-
ij (1881) (1), nhan c6 Jiai ngiri/i I'hap Wii la Courlin va
Villert>i Jiroc giriy lh6tiy-hanh di l^n Van-iiain, iilurng !^n den
gin L4o-kay, bi quan Khach lam n^fin-tra^ khOng di durgx*
Vien ihonR-dfic Le Myre dc Vilers hOn ^iri thit ve Phap, noi
rSng niriro Phap nen diing binh-lue ma dep cho y^n dSt Bac-
k5'. Sang Ihftng 2 n^m nhnm-ngp (1882) m«l mat thSng-ddc
sai hfti-quan dai-ts. Henri Rivi&re sap-siJa binh-thuy^n ra
Hi-nOi ; m^t m§t viSl thii cho HuS^ dai-lirwc n6i rSng : dSt
Bac-kSf loan-lac, lu^t nha vua kh6ng ai theo, Ngtrtn Phap c6
giSy thong-hinh cua quaa An-nam cnp cho ma di den dka
cung bj quan Khach ngJ^n-lrO". 0Hu^ tbi quan Vi^t-nam th£t
]e vori quan Kham-sir Rheinart. Vsy n€n nir&c Phap phai
dung cacti dS b^nh-vuc quySn-loi cua ngirc^i mrcrc Phap.
Bircrc it laii, dai-ta Henri Riviere dem hai chiSc lau vA
mSy tram quan ra d^n H;ii-phCng, r5i di lau nho Uo Hft-n^i.
d6ng Of BSn-thuy.
( I ) Bflc-giH hieti cho rung nbiing ngay »haog chep Itong sAch niy
li theo nga; Ihiang Viot-nani ct>if khong phai la Ihco ngftjr tbaog TJiy.
-297-
wiww.songhuong.vn
MB — V1$T-NAM sij'UT(/C
2. H* THANH hA^NOi LAN ThC*' HAI. Quan ^SS^^
^H6-n0i h&y giir Id 6ng Hofing Di^u ^ 4 thfiy binh-lhuy^n
Dwfrc PhfipliT-nhifin ra Bfic-ky, iSy 16m nghi-ky l&m, tuy c6
sai quan tuSn-phu HoAng h&u Xtrug ^t ^ ^ ra tilp dai tir-tS,
nhirng trong hung vlso lo cho nfin noM sai ftfra don Ih^ah-til
d^ phuDg-bL Bai-ta Heari ftivitre vAo (h^nh thliy v^y c6 y
khAiig bfing long, bfen quySl ^ dAnh tb&nh.
Sang 5 gior Dgay mSng 8 th^ng 3 nfim Dliftm-ngo (1882)
quan t6ng-d6c liSp duroc tfr l5i-b$u Ihir cua dai-td ban cho
dSn 8 gjor phai giai binh, v^ cAc quan vo Vidt-nam phai ra
dffi lenh b Don-thuy. Biing S gi£r tbi quan Pk&]) khM sir
danb thdiib, U ^na tb) ihknh db. ODg Ho^ng Di^u tr^o Un
cky thSt c& mk to* tAn. c6n c&c quan Ihi bo ch^y ca.
L^c tiSp dirac thir cua dai-ta, Ibl dng Hoang Difiu t'6
sai An-sal-sir lA T6n thSt Ba j|. gc ^ ra thtrofog thuyel. Ong
Tdn thJit Bii or tr6n thJinh bo thang tr^o xu6ng viira xong,
th^ quan Pti5p bfm siing vao thanh, 6ng Sy bo Irfln m^l.
B^D khi ba Aniitc th^nh roi, dal-t^ sai lim Ong TAn Ih&t Ha
v^ quyen-lTnh moi vi^c ( 2 ).
Vua Dirc-iOng diroe tin th^nb Hfi-D0i (bSl thCt^ ben xiifiag
chiiSu ti'uyen cho quan Kinh-Iirprc chAnb pl)6 sij ]a 6ng Nguyen
Chfnh pt jEL v6 B{ii ^n Nifin ijt *t -^ *5*^"i binh lui ve m^t
My-diJc d5 ciiog vcri Hoang ki? Vifim -R- fli Jt lim each chOng
giu-. Xhirng quan Kham-siV RheJnart sang tliircyng- llniySt
r&ng vi€c d&nh Ih^nh H^-noi kh6ng phai Id cbu-y ciia ntroc
FhAp, va xin sai quan ra giu- lay Ihaah tri, Trieu-dinh ben
sai quan »guy£n HA Ninh tong-doc lA TrSn dinh Tdc |^ ^
# Um Rhdm-sai dai-tb3n» quan TTnh-bi^n ph6-sir 1^
Nguyen buu BO ft- ^ )1 Jiim ph6 Kh^ni-sai, ra Hi-n(>i de
cilng vfri dai-ta Henri ftiviere Ihu x^p moi vi?c. B^i-ta tra
IhSob Ha-n^i iai cho quan ta, nhirng v5a d6og qnfin &
Irong Hanh-cung. Hai b^n thircrag-nghi mai. Bai-tA d6i 4
(2) Vcaau cd b^i Chlnh-khi ca noi vS vide quan la giu Ib^nh Ha-
n^i luc biiy giOr, vii ai hay ai Aa cung cbep rQ-rang. BftL ca Tiy kbdng
www. song hur
1JUA>J Niri>t: PllAI* LAV tike ■ KY
sv
khoao : 1 — mrorc Nam phai nh^n mrac Phftp liao-bO ; a — pbii
nhircrng th^iih-thi HA-nrti cho mrttc Thnp : 3— clfil Ihu-oTie-
chanh o- BSc-kJ : 4—3110 131 viic Ihurcfog chAnh ff cic nai,
vA giao qu)'^n cho ngtrd^i Pli&p cai-quati.
Boa Ang Tran dinh Tiic dfi nh&ng khoan Sy ve Kinh.
Trieu-dinh liOi-"t!hi, cue quaii c6 nhiSu ngirai ii6i ring Ntrirc
ta trong con c6 Lu-u vinli Phuc fl ^ it, tiRO&i cOn c6 nir/rc
Tan, le niio lai bi lay ma cliiu, B6n tra Iwi khdiig chiu.
B^D than|f 10 Ihi rtngTrSn thnh Tuc vfe HuS» <>Qg Nguyen
hiru B(S Of lai lam Ha-Niiili tSng-dfic,
3. VlliC GAU CtrU Nir(!)fC tAu . TriSu-dinh la b^y gii>
Qghi nirfifc PIi6p c6 ^ cht^m-doat. vft lai [u'crng ring fixibc Tau
c6 th^ btnh-virc diztrc miah, cho nfin niiiri sai dng Pham thin
Du^l ^ ti(. ^ sang Thi^n-tan cSii-ctiu. ChSng qua I& ngtiiri
inlnh hay c6 c^i tinh y-lai, cho Q^n mb\ di kfiu-c5n ngtroi ta,
chit khOng bi5l r^ng uj^uoi Tftu giur nirac Tiu khAog xong
c6n di cii-u ai dirorc. Tuy v^y, khfing nbu-ag la Tau kh<5ng curi'
du'onc minh ml lai ctbn mudn nhitn dip d^ n:kucrn ti^ng natig
I3y nu-drc mlnh. Xetn nhir khi Uianh Hi-nOi Uiat-lhti, quan
tbng-d6c Lu-aiig yuang la Trtrang Ihu Thaoh ft ttl: ?# l^m
m^l s6 ve Uku vdri vua nh^ Thanh, dai lirac nui r^ag : '* Nirtrc
Nam va nxsitc. Tau li£p giap vcri nhau m^ thc-lirc nirtyc Nam
th^t ik suy-h$n» khdng c6 th^ t«-chii dirtrc nira^ v|iy ta nftn
muan tii^Dgsang danh giac ma dooggiftcac tlnh or Ihirortg-
du. Boi khi c6 bi&n Ihl ta chi€m lay uhCrng liiih h vS phia B^c
s6ng Hong-ha ». Bori vay TriSii-dlnh nhi Thanh mbi sai
Ta kJnh Biru -^ ft ^, Bitang canhTting f^ % -ir^ dem qu4n
sang dong a Bac-ninb va o* So-ci-lAy, »ao lai sai quan bd-
cblnh Quang-tAy la Tir di^n Hiic ft- ^ «, dein quin sang tipp-
ling.
4. QUAN PHAP lXY NAM-BINH. Chlnh-phu Phap'
tnrofc cung tuuiSn thu-xep dan dan cho xong vi^c bao-hO or
nitffc Naoi, va cho khoi sir chi^n-tranh, nhirngsan ihay Trieu-
dinh g Hog khong chiu. lai thSy c6 quan T&u sang dong b
300 - vrfer - NAM SU" - LUCC
cac tinh, b^n mdt mat sai 6ng Charles Thomson sang lam
th6ng-d6c Nam-ky. d& Ihay clio 6ng Le Myre de Vilers vc
Ph&p; mOt mat tiip quan ra cho dai-ta Henri Riviere va Irieu
quan khain-str Rheinart ^ Hue ve.
Nguyen trir6^c Bai-(a Henri Rivifeic o HcVnoi chi c6 dn
400 linb, sau 3ai li^p dupe 750 ngirai n"^- dai-la ben d5 dai-
uy Berthe de Viliere vcri 400 quan or lai giu Hi-n6i, cmi bao
nhi^u dem di danh Nam-dinh. NgSy 28 thang 2 nam qui-mui
(!8&3>, (hi quan Phap khoi danh thinh. Banh ti> saug dSti
tru-a thi qu^n Phap vao thanh; quan 'dng-dSc Vu tron^»
Blah ^ (t + 1*0 chay^ quan dS-dfic Le van Diem la tr^n,
quan an-sal-sir Ho ba On h\ IhiiOfng,
5. fii^-TA HENRI RlMfiRE CH^T . Quan la thay qntin
Pb&p tiSn binb, va lai cay co quAn TSu sang can. ben quyel J
doi tbS h6a ra thS cfing. Mpt mai tiuao tSog-dGc Bric-ninh la
_ Trirorng quan Dan JJt jL !3 cfing vcci quan pUo kinb-ltrc'C Riii
unNi^n lit *t -^ deni bioh vfe doog of Gioc-gacb, Ihuiic huy^u
Gia-l^m chuc sang danh Ha-nOi- Bai-uy Berlhe Ue Villeia
dem quftn a Ha-noi sang danh duui» quan quan phai hii ve
ph£a Bac-BftDb, MOt m5t quan tigl-che Hoing k& Vi^m -^ ifL ^
sai Luu vTnh Pbiic ^\ -^ H, lam ti^n-phong deni quan vD dun^
ff phu Hoai-dijc, il5 d^nh qu&n Phap.
Bai-l4 Henri Riviere lily xong Nam-djnh roi ve Ha-nui
IhSy quanta va quan c& den sip d^n danh. ben tt'uy^n l^nh
USn biah Un d&oh in3it phi Hoai-ditc. Sangh6m 13 thang 4 (hi
dai-ta dem 500quAn ra danh & man Cau-giay, bj quan ccr den
phuc ff chungquanh do radanh, quftn Phap cbSt va bi Ihircfng
UDD 100 Dgir61. &9i-t6 Henri Hividre tir tran. dai-iiy Herthe de
Villers bi thur<rDg n^og.
O Ski-gdn ducrctin dai-lA Henri Rivitre ch€t, vien Ibdng-
d6c ThocDsoD li^ji dien vS cho chinh-pbu Phap bi^t. Luc
bSygi^ or Paris^ hai-ughi-vi^n c6n dang do dvr vS vi^c dhnh
1% Blc-kj-. Khi tiSp dirwc dien-bao a SSi-gon ve, nghi-vi?n
gUAN NU6C t'llAM l,AV 1[,\1' - KV — iiOI
lien thu^n cho cliinh-iiJiu (rich ra "> Irieii ju-rri phi'il-lnns; il?
chi-ti^u vc vifc binh-plii, v;i !ai thuAii cho nittt vu-n n"-'i' ^ ■'"
lam loan-quyen, san^ kinh-lV' moi ^it-c cr Uaf-ky.
Cliinh-pliii Phti]'* lien Jitn sang Iriiven ctio liu'-qm'in Eliieu-
lirorng JJouet df N;im-ky r^i (hoiig-doc quan-vu u liiic-ky, sai
Hai-quan IhiCn-tircrtig Courbpl ilcni ni(>t (icii chifn-Umyeii
sang li£p-ung \i\ I:ii ttj any llurmnnd lii siV-thjii [Miap or
Ti^m-la ra I^m toan-quyeii.
Nfiiiy mSng 3 th^iig 5^ Ihi Ihi^ii-tirmij^ Honet i.ii;in '2W liniti
tay. 300 linh tap ra den Ffai-phuiit^. iJxp liVc thieu-tiruTig siVa-
sang atr chouj; giir o^ Hw-noj va u- N;im-Jinli, va l;>i chu
Geurges Vlavianos ( 6ng Ki6u ) hi ngirtri iheu lOu-pho-X^h'ia
ngay truffc^ du-crc phc'p mfi liiih ctr vaug di lam Lien qiiun.
Quan La dem quan vS dinh quftn I'hap u Ha-nni, t> lliii-
pliuiig vh 0- Nani-djuhn nhirug ch6 nuu cftng lliit( l>ai.
Quiui Us bay yidf khOu^ c6 Jhuny-nhSt, ;ii dirtiy Itni mi;
duac r.uni b:i Uam nifirffi, chci lining yirtrm UKm*= i!,uiM di
Jjinli, he ]ihni do vui bu plial dan triti pEi:i Lhi xO-dav ahau
ma chay ; con cuian ciia nli^ vua ilij khCrng c6 Iu)'^eii-Mp,
s,iinQ dai-hac Lo^ii la sung Co, simg tay thi it va xiiu. Nhir
Ui« thi thong lam stio dirtru voi quan Phap la quan da (|i«:n
daiih (ran va lai c6 dii sung-6hg linh-iihue '/
Briy giff cui)c hoa doi ra cli(>c chien, suy-[>hi'i <'t Sai-gon
duoi quan ITi^h-sLr Viet-nam la onp X^iiyen lltaiih Y f^ A i^
vS Hufi, Tiong khi vi^c nircrc dang r6i ca len idsir the, lhi vua
DiTC-t6ng niiil.
Xgai mat ngay 16 lliang 6 nam qui-miti (18S3), tri-vi
dirorc 36 nanij thp 55 Inoi, ini£u-hi^a la L>iro-£6ng Anii-
hoAng-dS A ^ ^ t -?-.
w sanghuong.vn
CHITON G XII
cuOc bAO'HO ciiA tiV&C phAp
J. Sot ph?- lap a Hue : vua Hi^p-hoa
2. Qtidn Phdp I6g cira TftuAn-Qn
3. H6a-nuc nam qai-mOi { JSSS}
4. Viic ff Sdc^ky
5. Vua Hiip-hoa bi giii
6. Vua Kien-phuc
7. Sir danh lay cdc ttnh u Biic-ky
S. Lag tinh Son.iat/
9. Lag thaith BSc-ninh
10. Lag Htrag-hoa
it. Lag Tugen-quang
I'i. Hoo'ir&c Fournier
fS- Hoa-ir&c Patenoirt Ihdng S nam giap-tMn
H. Vice Trieu-chinh <J Hue
15. Vua Hani-nghi
1. SLI- PHE-LAP Of HCfi: VUA HIF^P-HOA. IJan-tricii
nha Nguyen iruyen ngdi dSn hSt ttcri vua Dirc-tdng tlii mat
quySn tur-chu. Nir6c Nam lir do thudc vS nu-oc Phap bao-ho.
NghTa la ngOi nha vua tuy vln c6n, nhirng qnyen chinli~tri
phai Iheo chinh-phu Bao-h6 xSp-d^L
Ay cung vi Ih6ri-dai bi^n-dBi mh nj^irM minh kh'dn^ bi^t
bi^D-dbi, cho wb^a x\\t<bc minh ni6'i Ihaoh ra suy-d&i. Va luc
^y if Bgoai BSc-ky Ihi roi-toain, o trong Trifeu llii quyen tbiiD
chuy^n-ch^, boi v^y cho n^n lai siah ra lam vi^c kho-khSn (1).
(1) Nh'^ng chuy^n cr )ron>f( TrJeu luc buy gia, phiin nhieu l» iSy
b (fuyen tr Hgnh.Thue.ca -^ 1? ■#. » cua Le-ian N(tuyen Nhitcrc-lhi
^ -fK Kf -^ ^- Ba ay In mol ngum cung-phi cua vtis Dirc-long sAU
liBii lam Ihu-ky cho ba Tir-dy, cho nen nhung viec troag Trieu ba
ay bi^t dir^c ro.
— 303 —
www.songhiJong.vn
3(M — X'I$T - NAM St> ■ LVQC
Vua Duc-ldng kh6ng cy con, nufii 3 ngtro-J chau lam con
nu6i : Irir&ng la ong Duc-dirc H ii (2), phong Thyy-quoc-cong
JA ei ir, Ihu: la 6ng Chanh-mOng iL If., pliong Kien-gian^
qu^n-cAng g- ii iqc w, bo In 6ng Dur&ng-thi^a ^ 4-^ J^^' ^&^^
5§p mal, c6 d5 di -cht^u .n6i rang: diic-tinh 6ng Duc-dirc
khdng dang lam vua, ma J ngai mu<in lAp 6ng Dir&ng-lhMn,
ohutig vi dng ay ciin bi^, ma vi^c nirbrc cSn phai c6 vua lira
tu&i, clio nfiii phai ISp con iriro-ng. Ngii lai cho Tran tien
Tbfinhf^ j^ ii.. Nguyen vSnTirfrng ft X if va Tfla tliiitThuyet
J§- T iSl. ^^^ phy-chinh.
Birg^ ba ngay (hi Nguyen vSn Tu-crngvuTfln thStThiiy^t
dBi I6r di-chi?u, bo 6ng Duc-dtrc ma ]$p em vua l)irC"t6ng la
Lang-qu5c-c6ng ^ ^ V l^n lam vua. TriSu-lhun ngcr-ngac,
khdDg ai dam noi gL, chi c6 quan ngur-sur Phan clinh Phting
/I- ^ i£ diiJng d^y can rSng : ffTu-quan chira c6 tOi gi ma ld,m
BTi ph@-]^p nhir thS, tlii sao phai lei>. Nguyen vJkn Tucrng vi
Tdn that ThuySt Iruyen dem b^l giam Ong Phan dinh Phung.
rdi each chijc dik&i vS.
L&ing - qu5c - c6ng, hiiy Hong Dsit i;^^ ^ I^n l^m vua, d§t
ni^n-hi^u la Hj^p-hua iS^ 4^. Con 6ng Dwc-dtrc Ihl dem giam
a DMC^diJc giang dirang t ik Hh iC-
2. QUAN PHAP LAY C1>A THUAN-AN. Vua Hi?p-h6a
vvra l^p xoDg, Ihl \i^n To^n-quj-en miri Ik ong Harmand den
Hai-ph6ng, r5i hOthai-qu^n thi£Li-Eir6-ag Courbet va luc-qu&n
thi£u-ttrdrag Bou^t. dl b&n-dinh moi- vi^c,
Binh m^t m$t thl thi^u-tu-^g Douet dem qu^D I6a d^nh
l£y don pbu Hoai ; mOt m^t thi thiSu-tuorog Courbel dem i&u
vko 6kah ]&y cu-a Tbu^D-uo, dh bat tri£u-d)nh phai nh^n niro'c
Pb&p bao'bO-
(2) DuC'duc, Cbanli-iiiung,. Otrlrng-tbiln la \Bn nha hoc cua nbfriig
dag Hoacig cod nuoi vua Duc-l6ng goi 1^ Dijc^dtrc dircrng, Chanti-mong
du^og^ V. V. Liic cac 6ag Ifaang tiy cbua dugc phong thi agttiri ta Cli
iSy t£n Dh& boc mji joi.
www.songlnjong.vn
CUOC liAO4!0 Cix Nlr<VC PllAP -30G
Ngay 12 thing 7, thifn - lirfrng KoHet l^n «]fluh qufln c*
rfcn or man lang V6ng. Hai ben f\hnh nhou non ba Tin,'iy (rM.
San quflii cfr den phi'ti lui Un d*ing o" dftbi F'hhn(i_ Nbirnj^' vi
Itic bSy gi^ nixifc lu l^ii to, dfi vfr cho mn quttn Phap khiiig
tiSn Ifn dirwc.
Ng4y 16, luc-qo6n Iruny^tA Bnonval o" Hai-phi'ing dein
qiiftn l^n lay th^nh Hai-dircrng.
QuAn PliAptuy thiing, nhu-ngqufincft-dencOn manh, ni^nchi
thiSu-tiriyng Bou^l phai rti^n ve Paris xm them qu^n tiSp-iiag.
Trong khi luc-quftn thigu-Urfrng Bouel U^n quAn dinh tai
BSc-ky, thi haUqu&n thi^u-tirfifng Coui^bel ciing v/fi vifinToiin-
quyen Harmand dein l4u vfto danh cira ThuAn-nn. tir ngay IS
dSn cy^y 18 th6ng bay Ihi thaoh Tran - hai vtr. Quan Irao
tb^nh la L* ST #. ft. L^ ChuSn ^ i^ fij Ir^n, Lam Ho&oh i|L
S, TrSn thilc NhSn f^lt *i fe !hl nhay x\i6rig s6ng t\x tir.
3. HdA-l?6fC NAM QUi-Mtl (1883) , Tiifiu-dich thSy aij
nguy-cSp, liSn saiqiun ra xm boa. Vifin Tnan-quyiSci Harrnand
bSt quan ta phal giai binh ca raoi mrU rSi cting vW 6ng De
Champeaux l&n Hu& d^ nghi hOa. TriSu-dlnh sai quan Hii^p-
bifiu htru-trl \k TrSn dlnh Tike ^ Jt -f lAtn Khftm-sai loan
quyen, va Nguyen trong Hcrp fH, i^ ^ lam ph6. dS ciing vii
quan Ph^p h6i-nghL
Ngay 23 Ih&ng 7 thl tct h6a - vcrc l^p xong, ci^ cbir dng
Harmand, 6ng De Champeaux, 6ng Tran dlnh Tuc vi Ong
Nguyen Irong Htrp ciing kjf,
T^ liOa-ir^ Sy c6 27 khoaa r Khoan iha nhSt ndi rAng :
NiF^c Nam chiti qH^q nuifC Phkp bao-hp, c6 vi^c gl giao-thi^p
v^ ngoai-quQc, thl pbai do nird^c Ph&p chu -tru-ong . Khoan
thu hai : Tlnh Biah - tbu4n thuOc vg Nam - k^. Khoan tha
ba : QuAn PhAp doDg giir a oiii dfeo Ngang vi 6- Thu^n-an.
Khoan Ihu' sau : T£r tinh Khinh - h.6n ra dSn dfio NgaDg liii
quy^n cai-tri thu^c ve TriSu-dlnh.
Nhirng klioaQ sau aoi rSng vi^D kb&m - sir ^ Hu£ dtrcrc
qiiyen tir-do ra vko y£t-ki€o ah^ vua. C6a d^t B&c-ky k£ tit
306— VJ$T-NAM sCr-HTQ^C
dfeo Ngang tro- ra Ihl tiirdfc Phfip d$l c6ng-su- ( 3 ) o* cfic tinh d^
kiSm soit c6ng-vi^ccua quan Vi^t-nam. Nhirng ngirfri PhAp
khdngdu-v^o vi|c cai-tri atroDghat.
Tfir h6a-irtrc sy ky xong, gwi vS Paris dJ chlah-phu duy^t
y, rBi mM h6-giao, nghTa Itt mifi (uy^n-cAo cho thifin-ha biSl.
Ong De Champeaux & lai HuSf lam khim-su", viin Toftn-quyEii
Harmand ra BSc-ky db kioh-Jy vi^c d^n^li-d^p.
4. VlfiC Cf bAC-K^. Trifew-dloh & Hue nhan hda-irifc
Kong rSi, sai quan Lai-1>0 Thirtrng-thir Nguyen trong Htfp Um
Kbaifl-saidai-thau, quan Cdng-b^Thirong-lliirTran vS.ii Chiian
f^ ^ S^ vii quan L^-bO Iham-tri Hting Phi :ft K. Um ph6
kh&m-saii ra Blc-k^" d£ ciiDg viiri vi^a To^a-quySn Harmand
hi^u-di;i Tihan-dan vS bai quiin-lhir 6 cac nod.
B5y g?.ir a BSc-kj' c6 quaa nhA Thanh Ik Birong ciinh Tung
JS -^ i^ d6ng or SoTQ-tily, Tur di^u Hiic ^ Jt ^ d6ng & Bac-
ninhK lai c6 quan c^ den ciia Liru vTnh Phiic JfJ ^ il ddng
& dSo Phfing.
TriSu-dlnh tuy c6 chi ra truy^n cho quan ta phai nit quAn
v^ HuS, nhuagqufin ta cda c6 nhiSu agacfi mu6n y nuixc Tuu
mh ch&nQ giu v^i qufln Phap, cho ntn kh6ng ai phuing chi.
Bori v$iy cu^c chiSQ-lranh ff Sac-ky mai ktictng song dirg-c,
5. VOA HI^P-HOA B| GlfiT. 6 trong Hu€ Ihl vua Hi^p-
h6a cuDg mu6n ahif chlnh-s&ch bao~hg d^ cbo y^n Dg6i vua,
nhn-ngcac quau c6 nhi^u nginri khOng chiu, vi. lai th^y Nguyen
via Tirdrog v^ TAn thSt Thuy^t cIiuy^D ch^ thii qu;&, mu6n
dtiDgkS mh trir bo di, hkn d&i Nguyin v£q Tufrng sang l^m
Binh-b^ Thircrng-thir. T6n thSt Tuygt Um Lai-b^ TbifffDg-thtf,
d* bfift binh-quy€n cua Tda IhSl ThuySt
( 3 } Resident lire \i !iru tru-<]U»n, nbvnfi lik: b'ly gi6- ta chira quea
dfiiijg chfl- ay, vj oban cu chir consul clio nen m^i dung chii c6og-$u'.
cuOc bAo-hO ciih NUfrc phAp — aw
Hai Dgw^i thSy vua c6 lOng nghi, acr d^ Uu thiioh vg. bim
v4o tftu v6i bi Tir-du ThAi-h^u iS ■**■ :<^ J& ^1^ I^P "iag Dirong-
Ihi^n 4- 4t li^ con nu6i Ihur ba vua Dijc - tdng, rtji biit viia
Hi$p-h6a dem ra phu Ang Di|c-du'c cho uCng thudc <]<»c chSt
Vua Hi^p-b6s 14m vua dtrtyc hern 4 thang. sir goi \h Ph£-
di * -¥- .
Nguyen van Turing yit T6n thSt Thuygt da giSt vua Hi6p-
hrta rSi, lai thfij- quan PhM-chloh TrSn lien Thfinh ri >!: 1^
kh6ng theo y mtnh, cutig sai ugtriyi giel nflt.
6. VUA Kl^N-PHUC. Nghy mong 7 thaug 10 ii5tr. qtil-
m^i (1883). ODg Du-anfi-lhi^n. hiiy U U-iig BSng ;| fr Iftn
ugdl I&m vua» d$t niSn-bi$u lA Ki^n-pbuc jt H ■ Bfiy gicr ngM
m&i t6 15 tuoi, vide gl cung o- Nguyen vau Tirirng va Ton UaSt
Thuyfel quy^i-diob ca.
Of BSc-k* thl Ho&ng k^ Vidm -^ fg ;^ c6n d6ng lai Soti-
tfly, Trucr(ig quang Ban ?^ ^L 19 c6n d6ng tai Bac-ninh. cung
v^ qq^n TAu chE^ng gifr quAa PbAp, Vi6n Kh^m-sir 6 Hu^ Ifiy
difeu dill iFAcb TriSu-dloh. TriSu-dlnb lai cA du ra Iruy^n cho
Ho&ng k^ Viem vi rrittrng quang Ban pbai v§ Kiah.
Ckc quan b&y giv cilug c6 dng ve. ciing c6 Ang d^P ^n tra
Trifeu-dlnh, r5i bo^c di chi^u-mO nh^ng nghla-dGng, ho^c di
theo quan nha Thanh, d^chfing nhau v6i quAn Ph&p. Biy gii/
c6 quan dS-d6c Nam-dinb lA Ta Hi4n # ft lanh chirf de-d6c
cua T^u, vh quan an-s^Ustr Pbam vu M^n <;t n(|. j^ vk quan
tri-phu KiSo-xircrag Ho^Dg van H6e -jt" X «. ^"^ chu-c m&
di ; quaa tan-ltrorng quAn -v^ ir Soru - tgy 1& Nguylo thi^n
Tbu^t f^ ^ ^ bo ve Hai-dirorog, di mO qufte dj ch6ng vW
qu&n Phap.
7. Sy bAnH lay CAc TINH 6 bAC-K^ . ViSn Toftn-
quySa Harmand ra Bac-ky sua-saag su cai~tn, I4p ra ubiing
dOi linh (uSn-caah, tac goi Ik Hah kh6 xanh, Ai phdng giu
tkc ntri, vA bai Unh cor v^ng cua thi€« lirdmg Bouet da cho
m$ 6u<rc may trSm, vi nhirnfi linh ay hay circrp phS diin
gian. Nhimg vi vifin Toati-qnyen xam vao quyen quan binh,
cho afin Ihi^u-lu-orng Bouel ISy lAm bSt binh.
Ngay ni'6ng m6t th&ng 8, thiSa-tuing defti qu&n Hn
d^nh cd- den a dbn Phiing. Hai bfin danh nhau rat dir.
Quao CGT den tuy phai lui, nbirag chira thirc thua. Thieu-lir6Tig
thSy dAnb gi$c chira dirorc vk Jai c6 « bSt h6a voi viea ToAn-
quySn, b*:n xia vfe Phap, giao binh-quyfen l?i cho lucHjutka
dai-t^ Bichot,
Du-QX it Uu, c6 quSia ii£p 6- Sii-g6a ra, d^i-tk Bichot
bfia v^o ISy tinh Ninb-binb-
8. lAy SON-TaV . Ngay 25' thing 9, chlnh-phii Ph4p
dien sang cho hai-qu^n thiSu-ttrii'ng Courbel lam thong-dOc
quan-vu, kiem chirc To&n-quySn o Bac-ky. Vien nguyfen ToAn-
quySn Harmand xin i-e Phap.
Til d6 vi^c binh-nhung, vice cai-lri vi vi^c giao-thi^p, or
ca tay thieu-tircmg Courbel- Trong khi thi^u-l\r6Dg cOn
phai i^u'a-sdQg rtioi vific va den quftn tiSp ct PhAp sang tbi
quan la dem quin ve dinh Kai-dirang, d6t pb4 ca ph6-xa-
Quaa Ph^p nghi tloh-than thong vtri vSn-thfln, h^n btd day
v&o Cfln-16n.
B^D khi thifu-tir&ng tiSp du-gc quftn or b^u PhAp sang*
s6 quan Phap o- BSc-ky bSy gifif dtrtrc baa 9.000 ngird"!,
thi^u-tir^ng chia ra ium hai dao, dem ca thuy-bO (i^Q l^n
d&nh th^nh So'a-t&y. B^oh tir gang ngAy 13 d^o h^t tigay 16
mfri bei dvgc thaiih. Qu&n c6^ dea ch5ng gi{r hSag lim^
nbirng qu&a Tiu vfi quAn la IhSy aUng cua Phip bSn Idn
maah. qu4, deu bo Ihlmb nit ISd man ngirorc, qudu ca den
cung phai chay theo. Tr^n £y qaan Ph^p bi 83 ugirfyi tir
trdn v& 31{)i ngirM b! thirong.
9. lXY THANH BAC-NINH . Quia Ph6p tuy da llfy
dvgrc Scrn-t4y, nbirng quAn TAu cftng rgfty cAng sang dCng,
Ihigu-ttr^g phai chd' c6 qu{ln tiiSp thSm mtn di dAnb ch5
ClfOC BAO-IlO GUA Nr6C PHAP - 30»
khac. B^n Phup lai sai myt lu-"Joan -(Jl |#| (1) sang HSt;^ky
Vik 3ai luc-tiiidn trung-tirang Millol sang lam [h6ng-d5i;
quKD-vu Ihay cho hai-qudn thieu-tii-Omg Courbet-
NgAy 16 ttiatig gi6ng nam giAp-Ui^ii ( 18S4), thann^lirfrng
Miltot sang nh^n churc, thiSu-tu-tmg Courbel dircrc (hdng
\tt\ hai-quao trLing-Iircrng vA lai ra coi hai-quiin de giii-
m^l b^. Bay gia quAn l^hdp ca Ihay diro-c ho-n I van 6
nghin ngir^ v^ 10 dni phao-thii, chia ra lam 2 lir-do^n.
Mpl lir-doaQ 6 bfia hCru ngan sOtng H6ng-ha (hi dong &
Ha-nOi. c6 thi^ii-tir&ng Hri^re de I'lsle coi ■ mot ICr-doaii
a htn ti ngflii song H6ng-ha, (hi dong o HilUtitrtmy, c6
thiSu-lirtrng De N^grier col.
Bay gi6r con dircVng tiir Ha-noi sang H^c-ninli, cho nao
cung CO qutm Tau vA quan (a dong. ThSng-tiromg Millot beo
truyen Ifinh cho thiSu-tu^ng ISri^re de I'lale dem quan qua
sOng Hung-ha, r5i theo song BuCng ( l\ji- la sOng Thi6n-dirc )
di \& pliia doDg. Con loan quan cua lhi&u-tu-6ng D*' N*-grii:r
Or Hai-du-crng, di tau dSa Pha-lai len b6, d§ (iGp vao vai
loan quiin ciia thi^u-lu'dng Brierc de I'lsIe, roi co thuy-hg
theo s6ng Calu (s6ng Nguyet-diic) liSn len d^nh BSc-niuh.
Hai b^n khai sy danh ahau lie ngiiy U thang 2 deu
ngay 16, thl lity dtiac Bap-cSu. Quan T^u thfiy qu^a Phap
,ch|iD m£t dirorng l&n T^ng-san, b£:n bo B^c-ninh nit I6n
lan Thai-nguy^n. T6i ngliy 16, thl qnfkn Phap vao thiiah
BiSc-ainh. Tr^n Sy qu^n Phdp chi mSt c6 8 ngirdi ra 40
ngLTori hi thu-ong ma th6i.
Thi^u-twfirng Briere de I'lale dem qufin i&n danh Y4n-
Ihg, rBi dSn ngAy 23 thi Ita. iSy th&nh Thai-nguyen.
10. LAY HLrNG-H<iA. H^ diroc th^oh Blic-mnh vft
Ib^nh ThAi-nguyin rSi* qufto PhAp quay vS man sdng HBng-
(iy Mdi m^t Itr-^JaSn (brigade) c6 bai Te-quao, flp chitng biy
(am ngtilQ iif[u4i, co chirc Ihieu-tiraraf ia\. Kai Ift-doiu Ik mpt sit-
do^D ( division X c6 cbiTc: tning-tiro-ng coi.
310 — VllfT - NAM SU" - LUg-C
hd Ak danh Uy Hirtig-h6a vk Tuy^n-quang. Thi^u-(ir6fng
Bri^re de I'lsle dem lir-do^n Ihu- nhat thco con dircmg
Som-tSy l^n Hiriig-h6a, rSi dim tran cr ben nfty a6ng Ba-
giang. Hai ben khcri su daiih nhau lir sang tig^y rSm lliQiig 3
dSn 2 ^tf chiSu ng&y hOm Sy thl qofln Phap sang s6ng or cho
gSo dia-hat buy^a BJSl-bat. Chin gicr sfing ngay 16, Ihi Ihieu-
tir(mg De N^grier dem lir-doan thir nhl ti?p dSn, ca hai lir-
do&o cung hop hjc ti£n l^n danh. QuSn Tiiu v^ qu^n cir den
tbiiy th? khODg cfa6ng diroc, b&n dflt ca ph6-i6, rSi bo thanh
Htrng-b6a nit Ifin man ngwoc, G6n bon 6ng Hodng kg
Yidm Ihl k^o I&d man nii!ii, rSi di dtrcrng thirmig-dao rtit
vS Kinh. Tnra ng^y 17 thi quan Fhap v^o Ihaah Hirng-hoa,
L^p tiTC thiSu - ta CoroQDat dem mOt tonn quaa lia danh
ph& don V^ng-
11. lXy TUYtN-QUANG. Lay xong Hu-ng-h6fl rBi. chi
c6n c6 thfinh Tuy^n^uaDg Ik chd qu^D c& dea c6d d6Dg giir.
Th6ng-tiraDg Millot b^n sai quan dem tau di d6 xem s6ng
Ld-giang tau thuy l^n dirti-t den dsku. Boan roi sai tnmg-fa
Duchesne dem dao qu^D v Hu'ng-h6a va va^l doi nSm chi^c
t^u binh 16n danh Tuy^n-quang. Qu^n cia Irung-la Duchesne
dong 6* Vi^t-lri khod b^nhtirhdm mSng'S Lhang 5 d^n ngdy
m^Qg S tbi d£n Tuy^n-quang. Chi danh dp m6l gior dong-ho
thi qudn c& den bo Ihanh chay,
12. HOA-U-OtC FOURNIER . B3y gi& tuy cac tinh a man
Irung-^chHiu d£f Bac-ky d^u thu5c v^ quan Ph^p cai-quaD ca;,
nbiTQg quAQ TAu c6n dbng & Lang-strn, Cao-b§ing vk man Lao-
k^y. Boi v$y chlnh"phu Phap mu6adung each giao-thiep ma
trang-trai v6fi niro'c Tha^ d£ chlnh-phu Tku nh^n cuOc bao hq
cua autre Pbkp a nirtrc Nam cho xong. \m\ nh5a b^y giof c6
hal-qu^ trung-lfi Phap lein Ifi Foumier queo mfil Dgircri ntxirc
Due t6n lA Detring lum quan ben TAu coi vi^c thircdg-
chAnh 6 Quing-dOng. Detring vOn th^n vbi quan l6ng-d(Sc
Tnic-l^ t& Uf h&ng Chirorng 4. ;*4 i^. MOl h6m D^trmg
g@p trung-td Foumiei n6i chuy^p vi$c hiia v6i nirctfc Tau,
iHtii&g diAo ve cho Ly bSng Cbuang bi^L Hai b^n dfeu c6
^ mutia cho im chuy^n.
CUOc wao-hO cOa Ntrac piiai* — :<ii
Chlnh - Phu Phap b^n sai Irung-tn rriuinier Ilmi Thifin-
t&a d5 ciiny vcrf Ly lionj^ Clurcru^ n^l\\ Utiu. i^^n n-.;-!/ IS
thing 4, niim giap - IhAn ( 1MS4 ) Ihilap \aug 16- InHi-irtW-.
Bai-llrwC rfing inrdrc Thu Ihuflti rnl qiian iJ(jii{< Or B^C-ky ve,
va tir dSy ve sau chinh - phu Tan thu^n nhdn ttr gia{>-tr6''i:
cua turcrc Phnp lAp viri nircrc Nqhi. Nghta lu niciSrc Tin
d^ cho niroc Phap dirac tir-do x^p-dill moi viei: vr dSl
13. H^A-iraC PATENOTRI-: TRANE^ 5 NAM GIAP-
THAN (188^1). To gifto-uy-c kj j;ony thi trune-tft Foiunier
di^n cho IhGng-tirfim^i Mtllot <r Bfic-ky hi6t sir h6a-u-trc da
xong, mi qufin TiUi o" Bilc-ky phai riit ve.
Lilc b&y gitf cong-su nirfro Phap 6- B:tc-kinh lA 6ng Pa-
ten6tre drb^n Ph&p aan^, di qua dgn Sfii-^6n, chlnh-phu or
Paris di^a sang aai 6ng Sy ra Hud sira lai t6 hoB-ircrc cua
6ng Haimand da kj^ ngfty 23 thing 7 nflm qui-miii ( 1883 ).
Ong Patendtre vft dng Rheinart ra Hug cung vM Tri&u-
''dinh thirOTDg-Tighi mlEy ng^3', rSi d^ii Dgay 13 thing 5 nSm
giip-fh£tn Id Dg^y mong 6 thang sau nSm 1884, dng Pile-
ndlre ciing viri 6ug Nguyen vSn Tiraug ft. X tf » Ong Phatn
than Du4t ^ tii- i£. va dag T^D-th^t Phan Jf. f ^ k^ tdr
hda-irac mixi. Ca thay ctV 19 Icboan. d^-d£ thl cung nhti tif
hd&'niyc cua 6cg Harmand, chi d&i c6 m£y khoan a6i vS
tinh Btnh-thu^a I'i 3 tluh or ngoii d£:o Ngaag 1& Hi - ttah,
Ngh^-an, Thanh-hia vSd thu^c t& TruQg-ky.
Tir h6ei~ir{fc ky xong^ 6ng Rheinart a lai lim KhSm-su* it
Hu£, vi 6ng Pat«n6tre h^i ca cic qunn, b^t dem cAi aa cua
T&u phOQg cho vua Vi^t-natn, thut be d5u l^n mi huy di»
nghTa lit tir dd nirorc Nam fhu6c v^ nu-<rc Phip bao-hOt chu
kbOng th£n-phitc nirorc Tau aura,
H6a-iT^c kj' nim giap-lhin li s&m 1884, Iji h^a-v6'C cua
TriSu-diuh or Hu^ kj vM ntr^c Phip c6ng nh^a cuOc bao-hO
_- --^- * *
312 — Vt$T-NAM SLr-Ll7QrC
CUB. Ph&p vi chia uut/c ra I6m hai khu-v»*c 16 Trung-ky va
Bfic-ky, Tuy hai ky ciine Ihu^c vfe quyfen bao-h<i cfta nirfrc
Phap, nhiTflg m6i kj- c6 int>t each cai-tri kh^c, vl sau dSn
dan hOa-u-drc nam 1884 cung mSlca i'-ngbTa, vi th«c qLiy6rt
vfe chinh-phii bao-bO h^t ca, Trifiu-dlnh a Hu^ chi %iv cAi
hur-vi m^ th^L
Nu-frc Viftt - nam ti-ir^fc kia, lu Nam chi B&c ]& mut^ c6
cAi tioh zkch duy nhSt horjn ca cac nii^c khac. V3n - h6a, lidi-
sir, pbong-tuc ngOa-ngtr di^u 1^ mOl ca, m& nay Ih&nh ra ba
xir: Nam-kJ, Trung-ky >a Bac-k5' ; ni6i ky c6 molchlnh-sich
rifing, lu^t-1^ riiSng nhir ba mr6'c v^y. Th^m chi luc dSu ngiroi
ky n&y di sang ky kia phai xin giSy Ihflng-h&nh mdi di dirg-c.
Ky nghia 16 xir, [akhu trong mijt nir^rc, chii- kh6ngc6nghTa
1^ Tivifc.
M^t nurtrc ma tarn phan ngu liet la Dbir th€, that la ni(>t
mdi dau long cho ngircri Vi^t-nam lii dfin mAt niri/c dli C(* mi>l
licb-sir ve-vafkg ]j&ng m^y nghln nSin-
!4. VI$C TBjfeU-CHiNH Q HU£ . Trifeu-diah luc bSy gicr
vi^c gl Cling do o hai quan phvi-chtnh li Nguyen van Tiffirng
vd T6n th£t Thuy^t dinh-do^t.
Tdn-lhStTbuy^t la ngu6-i linh ndog-nay, dir~d6i\ m cfing
khi€p-si7. Nhirng tai-oSiDg llil kem, tn^ lai nh^l gan, cbo nSn
da nghi vk hay ch6iu gi^L Nguyen v&q Tircrng U ngircri ir
Quaog - ^^L^ thi dd cu- - nhlln nam Tir - dixc thu 5, th^t Id m^t
ngiWyi c6 lu-iri, gioi nghS giao-thi^p, nhirng chi c6 tinh tham-
Um vA l^i i^D-nhSn.
Hai dng ^y chuySn giir Iri^u-thlnb. Quan-lai thi or tfty
Ang Tirdmg, binh - quySn Lht a tay dng ThuySt. Nhtrng mi,
thiT^ng vi^c gi cung do ct dog Thuy^l xui-khi£n ca. Trong
TriSu lit hodng-thAn qu^jc-thkh cho A€n ckc quan, at c6 di^u
gl trhi ^ hai C^og lEy Ift hi giam-ch£p hay ch£tn-gl€t ca.
6ng ThuySl thi m^ quAn phlin ■- nghla dd gi& mlnh, vA
thir&ng hay ligru ding nghi-v^ cua vua ; *ng Tirdrng thi chiu
fiKn hdi-l^ cua nbirng nguixi Kh&ch, cho chiing n6 dem ti^n
CVi\C GAO ■ iH) CL'A >.l'iJ(: THAP
- :^lJ
senh, li rn<>t thii tieti iiit^ii-hi^u Tir-Jtrc, niuii^; vi'i xau, (tiic u-
ben T6u dem snny. bSt dAn phai tu'^u. Ai khi>n^ (iihi thi plitii
t(>i. Vii liic a}' Min hiiy t:6ii fr*j tniii Lhu-,T !>i^t gl, cho ut'n hiii
ong lai cAng chuy6n-cli() lAni nir!!.
Vun Kifii-phuc \tn iig^i vira ttircrc: ho-n H tliiinf;, ilt-ii n^iiy
mSng B thiin^ lir nfim fjiap-thfin (1884) llii phai h?nh nmt fi),
migti-hi^ii ]a Ciian-t6nt; Nglii^hoatifj-d^ ifl ^ R S. -?■-
15. VUA HAM-NGKl . Viia Ki^n-phuc mril, dangle ra con
Tiu6i ihir hai cua vua Diri'-tfiiin la rtri[i CJifliih-m6nj^ I6n nfli
ng6i till phai. Nhtriig Tirffnt^ a';i Thuyt't kli6iit; niurtn h^iingiriri
\irn tuoi, ncr ininh niSl qny^n, b^n (.-hun ngu-oi cm liiig Chanli-
mony la finy [.J'ng Licli ^ j|, mtn 11^ tuoi, lap lO^n lam vna, iJ?it
nien-hi^u \k ILhii-nghi jtlf. J,
Vitii K.hi^m-5ii Rheinnrt tnrtrc ila tir (^iiiy -Hinjj clio Trieii-
dinh lln? rSn{j : Nam-lrioii cu lAp ni Ie^h lam vwn, llii phai xin
pli^p nir{rc Phap mod dircrc. Nliiriig Tirtrny vu. Thuyfet ctr I'r-
lien lyp v lu, kliung dm vit^n Khain-.siV biet.
\'iSn Khi\m-sur niiiv v;ky, viel thu ij m-noi. 'I'libitg-ttTtrHg
MiMoll btn sai cliiVc lham-n>u-u 1^ das-tD TiucrritT dem 600
quan vit mi)l d()i phao-binh vho Hu^, hiit tvieu-diDli phai xiti
pli^p l^p Aug U'Tig Lich Ifin Ifim viia. Tu-fifng v& Thuy^t lim Iw
?:in ph^p b^ng cliir noui jjiH sung b&n Kham-sir. Vi^n Kbilii}i -
SIT khOa^ nghc, bat phai lam bSng chif NUo. B?n ngAy 27
thang 6, dat-ta va vi6n Kham-su- di cira chhih vio di^aRin
1§ phong ^■l^o'llg cbo vu(i H^m-nglir Xong roi quAn Pliap lai
Ira ra HA-noi.
(5} CA chuyen ii6i r^ng : Ktai vua Ki^n-phuc se mtnli, nStn troag
dJ$n^ aSm thily Nguyin vin Tudrng vto trong cung, Dgli Co qaa'Ol Jng.
B^A ngAy hdm sau, tlii ngai ngO lhu6c mil mSt.
CHUONG xra
chi£n-tranh v&i Hu-^c tAu
i. TrAn Bac^ti
3, ^oiih Phuc-chda p^ pdg Bii-loan
3. Tr^n don Cha vA don Kip
4. Tran Yin-boc
5. L£g thAnh Lgng^cfR
6. Tfi^h Ttisin.qaang bf uSg
7. Mat thdnh Lang-son
S. Hoa-irdc ThUn-ldit
I. TR^N bAC-LI^. (T B5c-kJ M quaa Ph6p lixong Ik
vi^c h6a-ij6rc viri nuixc Tku da xong, chi c6n dori DgAyqudn
Tdu nit v^, thl }&a thu-tih^Q l^y th^nh l4Tig-5ap, Cfta-b&ng
vk Lao-kfly. CiJ theo nbu- tir hda-irfifc cua EruDg-tA Foumier
ky 6^ Thi^Q-tAn, ihl vao cbirag rSok th&ng 5 quan Tau 6- Lajog-
aon^ ThSt-th^ V^ Cao-bSng phai rut vS, V$y dSn cudi thftngS,
thl th6og-tu6rng Millot sai trang-ta Dugenae dem 1. 000 qu&n
fep thu I^ cAc IkJiiih Sy. Ngay mung mOt lbang5 nhu^n Ihl
'qa&n Phkp Ua d£n di^a &£c-I^ jb jl ■ KJii qu^n PhAp sang qua
aAog Thuomg^tbl quftn T&u b£ii vao quln Phap, phai ba Dgu£ri
bi thirang. Bircrc mOt ch&c bio quAa Tiiu sal ngudi dira Uiii
sang n6i r£ng quAa Tjiu da hiSt cA hda-iKrc, nhirng chira dirqrc
I^nh rut quin v6, v^y- xin hoaa Ieii 6 ngAy d5 doi !inh B4c-
kinb. Trung-ta Dugenne kb&ng cbiu; dSo qua Lrtra, truDg-i& cho
ngu'6'i du-a Ihir saog bao quftn TAu ring: trODg m^l gi* n&a
•m& qu&n Tau kbdog rut vS thl quiko Pb&p ctr vi^ ti€a Ida.
Bo^n r&i trung-td truy^n l^ab tiin biob : di duorc niOt liic, thl
qufta T&u phuc bai h&n dir£mg b4n ra. Qu&n ?b&p dAo tr^n
— 315 —
www. song hiJong.;'n
316 — VI$T - NAM Sfr - LVQC
d&oh nhau d§n tfii. Sing nghy h6m aau, quAn Ph4p thSy quiw
Tflu sSp v^y ca bSn mSt, bfen rut v6 b^n niy afing Thtrffng, de
dtri quAn ciiu-vi^n a HS-nO' l^n- Trio Sy quAn Phap b| 2S
ngirW tff tr4a, 46 ngirfiri bi tbircng, c6n ahirag phu-pben ch€l
kbOng bi€t bao nhi&u m£i kS.
Thaug-tirfrug Millot tigp dirofc tin qu^n Phap Ihua a Bic-
1$, li^a aai Ihigu-tir^ng De Ndgrier dem 2 dai-d^i quan b6, 2
d^i phao-biah v& m^t (oan cdng-binh di dirang Phu-lang^
thuro-ng qua l&ng K^p, 16q liep-urng cbo tmng-la Dugenne.
Khi ti^p dircrc qu&a cufl trung-la roi, thSng-tirang MiUot triSu
tbi^u-tircmg De N6grier vS Hft-oOi. d£ ch6^ Ifiab vA quftn ct
bSn Pbap saog.
2. BANK PH15C-CHAU VA VAY DAI-LOAN Chinh-
pbu b^Q Phkp tiSp dtrcrc sir kbai-chi^a a H&c-ky, liea dJ#Q
Lruy^D cbo bai~qudn tTUiig-tirfirng Courbet dem l^u sangdong
gSn tbaab Phiic-chau lA finh-Ii Phiic-ki^n, vA lai Iruyen cbo
dng Paten6lre la cdDg-sir Phap or B^c-kinh doi niruc Tau
phai tTa250 trit;u liSn binh-phi v6 vi^c chiSn-tranb or BSc-kS".
CbJnb-pbu 2 au-6'c Ibirorng-thuyi^I mai, d£a ng^y 29 tb&ng 6,
tbi chinh-phu Phap giri ttr tdi-h^u-Unr doi nir(!rcT&u 80 tri^u
pb^t-lang tiea binb-phl^ bsiu cbo tra I^m 10 aam. B€n ngAy
mSng ba tbAng 7 dSoi gjap-ihao (1884), tbi Hai-quAn trung-
tir6ng Courbet dirgrc lenb kbvi so- dAab Pbuc-chAu,
TruDg-lu-6ng truy^n lenb cbo cac chiiEn-thuyeD ban l^n
c&c phAo-dii vA pba ckc xtrang l&m binb-khl 6 Pbuc-cb^u,
vAIai d&ab ca chiSn-lbuyen cua Tdu d6Dg or trODg sAog M&n-
giaBg. Trung-ttrirngbSn phA o-Pbiic-cbiu rdi dem biab-lhuygn
ra vfty dAofa dao BAi-loao.
Hai-quAn cua PhAp vAy BAi-loaa vA cac cira fa£ mai d^n
th^ng6D&ai2[t-d^u <18&5),nu-6rcT&u ky b6a-irdrc roi, mMlhoi.
www.songhud
3. THAN BON CHU VA BON KEP. Tmng khi h:'ii-(i«aii
cua I'ha|i danh ptia 6- ni:lt bi&. quAn Tou cr CJiirinj;-(J6nj», tjimn^-
lay keo sang !5:tc-ky cang ngay funii nlii^u, ma quiln liep-
li'iig cua Phap mui klibng thuy aan^,', d€n triiutl-tuun Ihan;^ 7.
lhong-lu-6nf{ MUlol hen cao lj|iih -T.in ve. ^Jao qiiyen Iqi cliu
Ihi^u-Urtrng Rricre de TIsl*'.
Birgfc il lau, thieu-turcnvg llriere de I'Ulc ligp tlin.Tc <i nghin
ijufin a PJifip sang, su quin bay guf ca (hay durcrc non, 2 van
ngird'i, fliiSu-tu-^ng b^n cJiJa ra liini 4 Jao He Ji ilanh (|u;'kn
T^u va quiVn ta; tbi?ti-la Servit^rc dem raO' dao qiidn leu
man Bbng-ti'ieu ; Irung-tu Doiiniei" deni mi}l doa quun Iheo
sung Luc-nnm d^n ddnh don Chu \i\ duo Dam ; EruiiiJ-lii
Defoy dem mot da o quan Icn man &6ng Thuo'ng ; thiuu-lil
Mibielle v^ tliiSu-lirang De Negripi- l|ii doiig dai d<in e I.^n;;-
thiTLrng, Ngay 20 Uidng H, quAn Phup lien Un danh dua Chu.
don Uaa-lac \k don Kep. Quan Tan ch6ng lai dirtic mot ugiiy.
mu quan hni brn danli uhau u- dtjn K^[> lii^ng hern ca. Quan
Tau diet c6 d2n 2.0O0 ngiroi ; cun ben qu^n PliAjj Ibi Ihiyii-
tirfrngDe Negrier bi ihirong tV chan, 27 niJiutri tij-trgii va U)9
iigirM b] thu^ffnjJ. Qui\n Tio chSt bai mSl nbiiSu, pbai bo don
Kil'p, d6n J!iao-]ac v^ dun Cbu cbay bti li-or vl^.
(y man d6ng bac, quilii Tku da lui, tbi€ii-tir6'ng ]}riere di;
risle bfen sai dai-ta Duchesne dem 700 quaii ]^n danh quan
,ccr den coa Lirn vToh Phiic orman Tuyfin-quang va sai Ivui^g-
ta Berger dein quan I6n giirThai-ngnyCfi.
. 4. THAN Y1>N-B4C. Quan Tau tuy da Uiua 6 don Chfi
Vit d5n K^p, nhuog van coo d6ng & dia-hat Laog-so-n vk
QuSng-yfin. Den trung tu^n thaog II, quan T4u lai v^ dong
O" gSn An-chaiu, Ehieu-ltrtrng Oe N^grier dem quAn bO va qudu
phdo-binh di theo ta ngan sdng Luc-nam I^n danh quan Tau
ce ndi Bop. QuuQ Tau ch^t dSn hcra 600 ngu-fri. quSn Phip
thi#t-hai mSt 19 agu'oi tCT-lrAn va 65 ngirfri bi thuvag,
5, LAY THANH LANG-SCTN. BSu nam 1855 Ik quang
thnng It nam giap-lhiin. thiSu-ttrfrng Bri^re de ITsk Ju-ffc
flonghuong.vn
318 — Vl^T < NAM sCr - LUgrC
Ihfing chtrc trung-Cirfirng va lai tigp du-ffc h(rn 1.000 quftn
ff bfea Phap sang. Qua ih^ng chap ta, Irung-tirfirng mi) non
7.000 phu d^ tai do va dem 7.500 quan, chia ra lam 2 dao
len d^Dh L^ng-scrn. Bao tliir nhfit Lhi thuOc quy^n thieU"
tH'6'Qg De Ncgiier, dao thir nhi thi IhuOc quy^n dai-t&
[.GlovanDinelle.
Con diraag di tu* Kep I^n Lan<j-3<yn la ducrng hem
trong nijfci, mk chfi n&o cung c6 quiin TAu dong, cho nfin
quSa PhSp m^ d£ing k€ danh ngang tir don Cliu danh lai,
d6 lay dbn Tu5n-mu6i (1). TMSTj-tirtrag De N^grier Iruorc
^a lea d^n K^p, dirorng thaoh-iiie ti^n hiah, roi leii ve
d5n Chu dem quan qua d^O VAn^ Iffy don B&ng-scrn lire
la dSn Suag, roi &ang lay Tuun-mu&i. Quun Tau daQg giir
6- man Bfic-le, thay quiin Ph6p da chan miit dirifng vg, liSn
rill quftn chay. Thieu-tir6fDg De Negrier dem quiio dAnh trijn
Ua dSn LaDg-5orn» (rtra hOm 29 thang chap ta fh'i lay dirffc
thanh. Banh tir ngay 25 d€n 29 fhaag chap, quan PhAp thi^t
^inSt40iigur6i l»r-tr4n vu 222 ngtriyi bj tbuong.
Lfiy xong thanh Lang-sO'n, qu^n l?hap nghi-ngffi may
ngay, rSi lai tiSn l£n danh Boag-dung. Quiin Tau cbay phaa
ra lam ^hai nga : niQt ngu ch^y Un That-khe, mgt nga
ch^y }tn cira Nam-quan vS Tau. DSn nghy mSng S thang
gifing n5m at-d^u (1885), thi tliiSu-tiro-ag De Negiier lea
d^Q CUB Nam-quaa, truyen pha Ai-quan, roi trof v£ ^itr
Lang-sofn.
6. THANH TUYEN-QUANG Bt VAY . Khi quin Phap
dl ddah in§t t-ang-scrn, thi quan Tau vA qu^n co- den of
man song Hong-h^ va s6ng I.6-giaug 1^ k^o v3 danh Tuyen-
qaang. BSy gio- qu^o Phap a trong Ih&nh cu thay dif hern
600 ng\xin. thu^c quy^n th)€u-U Domini. Tit dUu th&ng
mir6i nam gUp-lhAn (1SS4), quan cdr den cua Liru vTnh
( 1 ) Tljic U ai Chi-lang ngay Lrirac.
CHltN.TRANH \(r| SUltC TAU — 1|9
Phiic da k^o ve rt6ng & gan phu Y^n-binlt va phii fJoan-huiig.
B^n Ihnny 11 thl quinT^ii ^ifr c;i ci'ic clio hiim-y^ii, <If flinii
dwCrog kh6og cho quAn I'hAp ff huny-chAu l^n !J^lJ-iVng, riii *
Liru vTnh Fhuc dein quftn l^n daiih th^nh Tiiy^n-quang ; tianh
mai dSn 15 tluingcbnp inu-i v;W du-crc thaiili. Qinm ci> den diin^^^
dij kS de pha thinh, ma quAn Phg^ O' lionjj Ih&nli cuiig cTj hElj
sire d^ chSny gia,
LOc ^yquan Phnp dS liy dirorc tUAnli Lang-stfii vSi. tiun^-
(worag Hritre de I'lsle Hen de thiSii-turtifng Dc Nfigrier or Ini gi^
(hanh, d^n ngAy ni5ng 2 tSt dem quAn di dirCrng dim Chii v£
Ha-DQi, loi lop lire lt>n cii-u Tuyeo-([uaiig. Ngiiy 13 Ihangyi^ng
nSm ul-dau, tKi I^n J^d Duan-biiDg, rGi sang &dn^ Chay. QuAn
Tou v£i qu4n Phap gino-chiSn tiir di) cbo den ngay IH, mtri
giiii du-trc viiy. Traitj Sy qufln Imi b^ii Ihi^t-hai cun^ nhi^u,
ntiirng qui\a Till !iJi6ng dich diri/c qiu'm Fhii>, phui voi-vimy
giai vyy mlt riU len man ngir^c.
7. MAT THANH LA-NG-SOfN. Thanh Tuy^n-quang vira"
giai vAy XOagt Ibi o- Lang-som lai kho-i sir giao-chiSn. Qui\ji
TAu luy da Ihua phui bo thanh Latng-scrn, nhimg quan dt-dTK'
Quang-lAy la Filling tir Tii ;i^ -r if vati dbng daiodon 6-
Long-chaw, chuc sang d^nh ISy lai Lang-awn,
Mgfiy niolng6 (hang 2 rjfim Sl-d^ti (I8Ji5), qu4nT&ii sniig
dftnh Biing-diing, thi^u-tir^ng De Negrier dem quka It^n ciru.
r^i churc dinh sang Lt)ng-ch4ti. Qu&ti Phap Janh U'on g ^ngtiy,
ch^t hai mSl oon 200 ngiriri. Ben mSag 8, tMwBn^ng nil
quiiQ ve Lang-soTj, c6ii nhung ngirM bi thucmg thi 3etn ve
dSn Chu. Qudn PhAp ding 6 Lang-scrn bfiy g\if c6 35.000 ngirm.
Ngay 13 thl quS.ii Tau tran sang d&uh K^'-lir^^ thi^U"
tirdng De N^grier bi (hiring a^Dg, phai giao quyen lat cho
trung-ta Hevbiager, dfe ch6ng v^ qufln Tfiu. Nhirrsg bSy gi&
qu4n Tftu sang d6ng qua> trung-ta phai bo th^nh Laag-sfrn
riit vS Turin-muAi, roi ve dSn Chu vh dSn K^p.
nghuong.v
320 — Vl^ - NAM air -LlTp-G
Triing-lirfrQg Hriere de lisle ti€p dirffc tin hai irfin 6
^BOg^son, liSn di^n cho chinh-plui Phip d£ xin Uep quan
*9aQg CTTU-viftn, v6 14p tiVc di (au I^n don Cliu i\^ phong air
QuAn TAu lay dnac L^ng-scrn lui chia qiian gitr chc cho
liSm-ySu, chu kliOng dam du&i xa. Con n man sOny Kfin{«-
i&, (hi quan ccr den va quin. cua cac qiian cirii-thSn ta lai vS
d6nh pha 6* mgn gan Hirng-hoa vu I^m-tliao.
S. HOA-UOfC THI£N-TAN. Bftn Pliap t'Sp ^"■'^c dien-tln
cuft trung-lircrng Bnere de I'lslc danh vS noi quan Pliaji phiii
bo thanh L$Dg-so-n, thi long ngircri nao dc>ng ca leu. Thii-
ItrArng Jules Veny phai tir cliijc. Chinh-phu Fhap thay sir
chiSn-tranh kli6ng lai b&n kj* td-fiiao-irfircdlnh-chi&n vtri mwc
T&u. nSi m^ mU thi (ruySu leiih cho sir-than iiirtrc Hliap
o BSc-kinh la 6ng PaleniMre Idp ttr h6a-ir<rc viri ohlnh-phu
T4u; mOilDiat thi cho quAn sang liSp-irng Rac-kV va sai trunji-
tvAmg Roussel dc Courcy lam TliSng-dac quan-din sy-vu,
trung-tirorng Waruel lam lliam-uuru tong-lritmiii, cunj,' vori
(Jiieu-tirA'ng Jamoni va tliiSii-tLrtrng Prudhoinnie Uem hai slt-
doan sang Hac-k\'.
Chinh-phu Tim IhSv chifn-liarjh khOng c6 loi, bcii Chiian
ky tir hoa-iiifc, va lap lire saf quan sang Ha-noi Iruy^n lenh
cbo quAn Tau phni mt v^. Ngay 27 thang i nam Nt-d^u (1£85)
Ja nfim O^pg-IiJ thu* 11,, dng Palenotre va Ong Ly htinj^
Chtr<rj:jg^ ^ -jf k« ta h6a-u-"6rc, dai-Iir<rc nui rang nu^c Tau
Dti4n cSflc b&JD^hO ciia nirac Fhap cr ntrac Vi^t-nam, vA lai
hba^Lhu^D bu6n-bAn nhir cD, Nirtrc Phnp Uii Iva lai cat chG
mil hai-quftn da chitfni giir if iiml. bE, va thuan hu cai klioan
liSn binh-phl khbng dui uira. Ngay h6in quan hai nu'6'c ky
Uj h6a-irfrc Sy » Thien-tAn, thi hai-quSn Irung-lircmg Couibet
ph«i b^nh mSl o gSn dao Bai - loan. Hul-qciAn cua Phap
cGng chi^u theo diSu-ircrc ma rut qu4n vS.
www songhu
CHUaNG XIV
LOfN Strung -Kt
I. Tli&ng-tir6ng D< Caurcy udo Hug
a. Thia-dinh ch^ff ra Quang.lri
3. Ngayln o6rt Ttttrng ra thil
4. Xa-gia cac td Thdi-ti^ii I't Rhiltfi-lQng
6. Qtidn Chn-inrtrng
6. Vua '&^ng-khanh
7. ThSng-iuung De Coarcg phdi tritlf uJ
5. Vua Hdm-nghi 6 Qaing^blnh
9, dug Paat Bert
iO. Lop TSng-d&c Toan-quyhi
77 TaiSNG-TLraNG DE COURCY VAo HU^ . Vi^c d^nh
nhau vifi T&u xoag^ tbl i^c \h cuOc bacwhi> or nirdc Nam thftnii.
Nhtrng 6* c&c ovi. nhvng qu^n cu ta cOn ch^ng nh&u v6i quAn
Ph&p, mk &Hu£ Ihl Nguyen vftn Tiring vA j[6o-tha Thuy^t
chuy6n-cji^ du mol dirdag.
Thaag 9 nfim gi4p-th^n ( 1S84 >. hai dng Sy dem Ong Dgc-
diic giam v^o ofad t6j^ kh.dng cho £a-u6ag d^^ chSt ddt. dft tOi
cho Ik Ihdog miiu vcri gi^c. Hai liag Sy lai mO qufln L4tp Uah
v^ l^p dGn Tiln-stf It Slf v gSn Cam-Ip thuOc Unh Quing-tri,
dem db bAu-ngoc v&ng-b^c ra dCy, phdag khi c6 vi$c gl thl
dem qu&a ra d6 dd ch6ag abau v6i qufin Ph4p. Gfing vl
c&c dng £7 c6 ^ mudn kh^g-cv, cho nSn qu&n Ph&p d|
kctii€m gitr Mang-c& & th&nh Hug v^ ]^ b§t bo ai^g d^-b&c it
trin tbdnb di.
- Ml -
w songhLong.vn
-■ -■ '. >-*<v>
322 — VI$T-NAM Sir^^?
NgAy IS thADg 4 nSra St-d^u ( 1SS5 ), th5ng - tiroag De
Courcy saog tOi B§c-ky. Bay gid" sy hia-u-Ac v6i Tiu di
x:0Dg, boi v^y th^Qg-tir^Qg m^ djah vao HuS bSt Trilu-ctlah
ta phai chiu quyen bio'hO- Thting-tiraQg d@n H^-n^i da a6i
chuy^a vtn c&c tigu-M PhAp vd nhvag ngirori Nam ra I4m
quan v&i PhAp, da biSt tlnb-hinh & trong HuS U th? n&o.
DSaogftj 19 thang 5 Ihi thSng - twarng dem non 5O0 qufin di
t&u v^o Hu€. TrLSu-dlnb cv liai quan dai-tti^n Iheo viSn
Kh&m-sir Ph^p Ik Ong De Champeaux ra dim thfSng-tu-^^ag it
cira Thu|n-aii. S4ng hAmsaUr th6ng-tiz6'ng choddi hai quan
phu-chinh sang b^n dinh Kham-aii- dS dinh vide vao y^t-kj€n
vua H&m-nghi,
Hai flng lilc bSy gid' c6n. daag lirng-lly, vi^c TriSu-chiah
& tay minh ca, ma tbSy th5ng-ttf6ag lam sit dirb-ag-dOt nhir
thS. ciing da tirc-gi^n l^ui, lai cir nhir 16i mffy 6ng quan ciru-
th^D Titii chuyi^n, thl 6ag TbuySt Id quaa vlin Rm tiring vo,
abvog blnb-daog IIU khOag dtr^rc thanh-td: dalu Chi trgc,
uguin thi h&Q mil den, c^ch di dtrog Ihl khftng diio-c chirng-
chac. sv giao-thi^p va dSI-dap thi khdDg sanh. Xira nay cbi
Ifiy quy^n - th^ mh d^-n^n ngircrL ta, hoi m^t tl thi lay sv
ch^m. -gi£t l^m oai. Bta kbi pbai ra Uieo le bang-gtao mji
d3i vdri m^t Qgu-cri (irfrag Dgoai-qu6c nhu dag De Gourcy thi
Iroag b^ag khi^p-scr khOag biSt ra tb£ n&o.
OugToMig tbl U m$t (oy giao-thi$p gloii \ai c6 iifaieu
mvru^or va t&i-nghd iiag-bi^a, cho d^q Idc £y chi c6 m^l
mloh &Dg Tir^-ng sang ra m^t quaa th5ag-tiz6ag De Courcy
snk tbdii cdn dngThuySl thi c&o b^ah kh6ng sang. ThSng-
lirfrng Ihi^y v&y, bao daucung pbai khi^ng sang-
TAn-ib£Et Thuygt th^y quan PhAp rs oai nhirth^. phSn
tbl lire gi^D, ph^n tbl 3C^. lai nhAa Mc bSly gi£r m6i cd didni
d^Qg dit, 0i6ri nghi bung r&ng d£y 1& di^m trcri xui-khi€a
bin qyyf t j^ itra'SOaii d£ dAoh nbau.
www. sang hLb
LOAN (y rRl)N(t. KY — .ti'J
Tbtfng-ludrng De Cowrcy dinh il^n hAin vao 'litit ^'?(-kicii
v«a Him-nghi, Ihl phni fiifr ciia chinh. khiiii{; nliLrni* l:i ij? mmn
Diri-c Pliap di ma IhOi, nhirng Itti phaj idf ca ijiian linh ciing iti
vio cira Ay. Tri&u-tllnh IhSy 4lieu^y trai v&i quoc-lu, xin liS
Ihdag-lur^og di cfra gi&a, (heo nhir sir Tau r^^y iiirffc con
quAn-lInh thi 'dn it^ di ci/n hai bfin, th6ng-*ir6Ti(; nli^t-dinh
kh6ng chiu.
•i. THIEU-BtNH CH^Y lU QUANG-TIU. Trira h6ni22cac
quon 6' Co'-m$t-vi^u sang dinh Khj^in-su' xin vSo b^n-dinh cho
xong vi^c di ciVachinh, cira b^n, nhurngfJifing-liTcrng f>? Courcy
klidog U^p. Bn Tur-du T]iai-h4u sai quan dem do U-v^t anng
tfing tliGDg-tirdiig, IhCSag-tu-frng cung khirirc di k>i6ngnhdn.
Cac quan IhSy thrmg-tirang lam dir nhirv^y, d^u rigu-
ngac kl']6ng hi^u ra y-lir gi in^ khiah man Tti^u-dinli d£r(-
nhir thfe'. T6n-thStThu)'5E caag thSy th^ cang iSy l^m tirc-gi^a,
Ihdi thi adngchel cOnfj lieu niOt (r^n, hoamay Irori c6u)i'i|> ke
y^u-h^ii gJ chSng? \y la Iir^g-s7 Itic biSy giff al cflng liroiig
nhir th£, cho n^n moi djiih den nira dem khiyi sir phat sung
b&n sang dinh Kham-su v^ danh trai Unh cua Ph4p or Mang-cit.
Chi^u hdm ay thfing-tircrng l^in tiec dai cac quan Hhiip.
Tj^c vu-a tan xong, tht sung o^froug th^nh nb ra dungdiiikg,
r5i nhirng uh^ or chung quanh dinh Khilni-sit chay, lira dt*) rirc
Itiri. Qiian FhAp th^y b3t-thlnh-llDh nira d^m qudn ta danh
pha nhir vgy, chua biSt ra th^ Ddo, chT y6n-]$Qg mii chung
giir, 6£q s^ng ngay 23 m^ tiSn I^d danh, thi quia ta Ihua
chay ( 1 ). Ngnyin van Tu-crng Wi X # ^ho ngirdni vho diSo
tflu xin nr6fc vua va cAc b& ThAi-hdu tam taoh l^n Khi^m-
( 1 ) Viec Ton.thSt Tliuyit danh quan Phap cr HuS. sir ta khdng n6i
r5 sS quan ta 1& tiao nlii^u. M'd sach Tiy c6 nnri ch^p \k 2 v^n, c6 nffi
cfa^p lA 3 v^n. Nhung cir nbung ngirdri bi^t viec o* Hu^ Mc b^y £i6,
Ihl quan la ca.ltt^y d^ cbung non 2 \^n Ira l^i, chir khCag hcm^
nghjong.vrf
33<— VI$T- NAM S&- LVQfQ
Iftng (2). Khi xa-gia ra gan d€n cira hiru, Ihl gSp Nguyen
vfio Ttrorng da chiJC sSn & ttSy d§ di liO gia, nhirng l^nh
truySn cho Ngiiyeo van Ttrorng or lai d5 thu-xgp mpi vific.
Nguyin vJSn Tirdrng vfing Mnh Iror lai, Xa-gia di qua lang Kim-
long *- ft. lin d«D chOfl Thi^ii-mu, Ihi T6n-lhfil Thuy^t jjL
jt -JJL <3£m quAn chay d^n truyen rtrirc xa-gia quay tror vfe
Trirang-thi (3),
Liic bay gicr virtrng-tdQ cong-tu-^ ngircri di ngtra. ke di chan,
d^D-gian thi trc coog gia, d^n-ba dSt tre-con, ai nSy chay hSt-
hoang dm diforng tmoh cho kh6i cli6 binh-dao.
Xa-gia den Triro-ng-tbi v4o nghi dircrc mOt lat, thi Ton-
thSt ThuySl lai giuc Hn dircrog, n6i r&ng quan PhAp da sSp
duoi IW. Tai iigay 23, xa-giA vbo nghi nhA mOt ngir6i l>a-h6,
s&ng ng4y 24 ra di, d^n Idi nicrj l6ri Ih^ah Quang-tri. Quan
lu5n-ph^ Tmcng quang Ban (4) ra ruffirc xa-giA vSo Hinh-
cung vu d$t qu&n-llnh. d^ phfing giij.
, Tr^n danb nhau v Hu€, qui'm Phap chfit mSt tOngirtri v^
iaO ngitori bi thirtrDg. SAcb tfiy ch^p rSng quikn la ch^l dSn
v^i pgbiu ngTrori, c6n bao nhi^u khi-gidri lirong-ihwrc v:\ ho-n
mpt trieu llSo-ctia dSii mat ca.
3. NGUVfeN VAn Tl?toG RA THC . CT Hu^, ca buoi saog
horn 23, quftn FhAp chimin liy th^ob-tri va giir-giti cac nori.
C6n quan ta, Dguoi Lhl di theo xa-gia, ngu'6'i thi an-nSp moL
qd1» chira bi^l Ihg ukOy chur^ ai d^m ra. BSn tma bum ay,
Nguyea vfia Tirfifng ft. itL flf- vao 3n corra nha Ong giacn-iuuc
Caspard, r§i nhbf 6og Sy dvra ra thu v(ri thCDg-timag De
Courcy. Th6ag-luirn% cho Nguyen vfin Tir^-ng ra or Thuofng-
bac-vi£n, giao cho dai-dy Schmitz va mOt to^o llnh Ph^p
(2) Khi£m.]|ing la ling cua vua Di^e-tdng, cA khi goi !ft Khi^m-cung
Cling ia aiy,
(3) Tru4ii£'tht tbua bny gi^ or l&tig Baehir each Kinb-tbaab 10
Cay s5.
i^i) TnnrDg quaog Ban IrtrArc lam tcing'd'Sc BSc^Dinh, Chung nhiku
v&j quan Phkp, sau v£ Kinh phai giaag xuAng iu^n-phu ra giir thanh.
QuuDg-lrj. _
LOAN or TflUNG-KY — 3^S
phai coi giij, vi hen ctio "tronghal IhAng phai Iilm fhS nao
cho yfin mpi vi^c.
4> XA GlA CAC BA ThAI-HAU vfe KHI^M-LAnG Nguyen
vSn Tiring vi^t st rfl Qnaiig-tri sin ru-irc sa - gia Iro* vfl
Kinh d^ cho ySn Iftog ngirfri. Nhtrng iiic ay vu« lUm-nghi
vi tam cung Ik bi Ttr-du Thai-hoiang Ih&i-hAu, me dijc
DiTC-t^ng^ bk Hoiung- thAi- h^u la vtr ilirc Du-c-ldng va m?
mi6i 6ng Dijc-dirc, ba HoAng-thAi-phi la vtr Ihix dire Uure-
Idng vi me nudi vua Ki^n-phue, bi T6Q-that Thuyfit Jf. S* tL
gJn-gi&, s6 cua N(juyen vfiii Ttftyng giri ra vSn ao, 6ng 3y
dem giau di khAng cho vua bi?t. Ai cung muon sin rirdrc
xa-gia I6n Tdo-sor, dS lo-lieu su khOi-phiic. Bu-c Ty--dy vA
hal b^ Thai-h^u ab^t dioh kh6ng chiu di.
Ngay 27, TDn-thtit Tbuy^t nghe tin c6 tAu Phap sfip d£o.
bin 3dn tam cung & lai Quang-lri vA itin ririrc vua l^n Tin-
sir. Khi sfip di, vua Hani-nghi vAo laiy ba ha ThAi-h^u . Lluh
ly-bi6t, mfii sau-tham, k? sao cho xiSt ! Vua di khoi dA md*
gi£r dSng ho, Ihi bgn n^i-giam deu tra laj noi rSng TOn-thSt
ThuySt khOng eho dl. B^n ngAy 28, thi tam cung min ti^p
dirgfc tin cue Nguyen vin Tu-aag ra n6i xin ririrc xa-gia trfi'
vfi HuS, mpi vi^c da lhu-x6p xong rfii. BA Tfr-du cho ngif6i
di rtr^rc vua trof lai dS cikng ve Hue^ nhirng lim mai kh6ng
bi£t vua cr dAu, cbi li^p du-pc Ihir cua Tun-Lhfit Thuy^t gin
vS noi Nguyen vfio Tirdrog pban-trac no kia* ■xin dimg
c6 nghe. NgirM hAn di, ke bAn lai^ m niSy phAn-vAn cbira
biSt ra th6 nAo. NgAy 30 lai ti^p duorc s6- cua Nguyla vSn
Tu'6'ng ra g^uc xa-giA ii'cr v6. Birc Tir-du ni6i quySt J vfe
Kinh, dinh ngay mdng 4 ihi ]^n du(yng» aai quan tu5n-
pliu Trircrng quaog Ban dem quAn di faO-giA' BSn chiSu
t6i QgAy m^ag 5* z.a~gia cac ba Thoi-h^u v§ d^n KhiAm-
cung. Nguyen v5n Tu'6'ng dang sty Itn thinh an va k^ linh
hlnh moi vi^c.
jhghuong.
3U — vi^ ■ NAM sCr~ LUCrc
Trong khi vua cdn di vnng, tlidng-tir6i>g De CDurcy dSf
Aug Tho-xu^n jf^ t l^i^ ^^^i gi&m-qii6c, giao quy^n Binh-
h(f thurcmg-llur cho vifin Kh^m-sir De ChdmpeAux, d^ b§i
vi^c binh-]fnh cua 1b di, vk gpi qusQ Kmb-lircrc & Bilc^ky
\k Nguyla hfru BA pt ^ A v& quan Tfing^dfic Nam-diah I&
Phafl dinh Blob ilft Jl ^ vfe cCing vori Nguyen vSn Tir^ag
pt, X # coi vi^c Ccr-m^l. Vi hai ting 2y 6^ BSc-kJ da hi^u
mpi vi^c v^ da bi£l theo cblnh~a^ch cua bao-hl), cho afin
IhfSng-iir&iig dani ve d^ tbu-x€p moi vi^q cho ch6ng xong.
Nguyen vfia Tu^ng 'vh Nguyen biru BO kh6ng hg-p j nbau,
Nguyln hwu BO lai Irof ra BSc-kJ-
5. QUAN CAN-VUaNG. T6n-thSt Thuygl a Quang-biah
lAta hich cSn virofng truyfen di c4c nai , hm v4y chi Iri^
nhvng cho chung quanh Kiuh-lhfknb re, c^n lu^ Binh-thu^n
trtr ra cho d^n Nghfi-an, Thanh-h6a, chS n^o sT-ddo cuag
oJsi l^n, d& cbo d&a h&n dao giy thSnh m6i loan, r^i d^a
d6t pha nhirng l^ng c6 dao. Sach t^y ch^p ring tir d^u
IhAng 6 cho d€n cu&i th^ng S, d&a b^n dao phai S dog c6
vA han 2 van ngircri bi gi^t,
Th6Dg~tu-(!rag De Courcy thSy ch6 nao cung c6 loan ca»
^Vn li'ff ra Bac-kj-, h^i c&c tir&ng lai d^ ban sir dftnh-dep.
Thoog-tirAPDg da djnb sai dai-tft Pernot dem 1500 qufin &
Hug ra duoiTfin-lbSt Thuy€t, lai sai thigu-tirfrng De N^grier
dem mOt dao qultn di tir Th&Dh-h6a d&nb vdo. Nhung
chtnh-phu Of Parts di^n sang khOog cho thdng-tu-frng khfifi
Slur diing dai-binb. vk lai nhftn luc bSy gi^ & BSc-k^ vA
TruDg-k^^ c6 b$nh dich-ta, quAn Fbap cb^t b^i dSn ba b6n
Dghia ngiT^i, bori v|iy cho ii6n vi^c dting b!nh phai dinh
I»i. •
GT Hul thl mai khi^ng ai bi^E vua H&m-nghi & dku. TriSu-
dlafa thi mSi ng&y nfiOt r6i, vi^c l$p vua mfri tht luy rSng
da dinh r6U chu-ng c6n Idi thdi chua xong.
B^n Dg^y 27 thang 7, v^a hSt ban 2 th6ng cua thting-
tirdug De Courcy hen cho NguySn v4n Ty&iig, vi bly giO- 6
www sdnghuong vn
LOAN tf TRUNG-KY — :i2l
B&c-kJ lal c6 nhifu u^ititi ght4 Nguyen vfia Tir.^ng nin
thGng-tirfrng dem tri l<Ji, Rwi v^y sang ngfiy 2K. Ihrtngtir^ntf
bit quan nguy^n Phu-chlnh Nguyen vfln Tiring f^ x, ♦*,
quan H<)-b^ thtrorng-lbu- Phflm th^o Du^l ft ti|. it vA T6n-
(liil BiDh 4 t tr li th4n-3iDh ra Tfln-thSt Tbuyet, dem
dSy la €6n l6n. Pham th^n Du^t dnng Ai Iku thi mSt. phii
n^m xuSng be, Nguyen vSn Ttr^ng Ihl aau l^a phai ddy ra
faai-dao Haiti 6* Thdi-blnh-dircmg, du-OT it lAu cun^ mat.
cho deni x^c ve chdn a qu6 nhA.
6. VUA bSnG-KHAnH. ThSng-tir^Dg De Courcy dfty
bpn Nguyen vbb Tirdrng di rSi, dem Nguyen hSii BO tt. U A
vfe Cling vM Phan dlah Bloli it jt ^ coi vi^c tri£u-chinh,
sat Nguyin trong HcYp r, if ^ ra quySn iUoh-Iiroc t> Blc-
kj-. Th6ng- tiring lai sai ftng De Champeaux Ifin Khiftm-
cung ySt-kiSn du-c Tij-du lin l^p Ong Chaah-mOng ji ^
Ik Kieij-ijiang qu^^i-cdDg li^n l^m vua.
Ng^y mbng 6 Ihang 8, dng ChaDh-mdng phdi IhilQ-b^uh-.
aang bt^n Kh^m-siT l^m le thu-phong, rm \kva le tffn t6o,
d^t nian-bHu U &5ng-kh&ah ^ ^.
Vua Bong-kb&nh tlnti hi^a-I^nh, bay trang-3^c vk cimg
mu6D duy-t&n, & r£t dutrc Idng Dgir6-i Ph^p ; dmh-thSa Ihl
nhiSu ngtrdrt da biSt theo chinb-s&ch bao-h^ cho nAo mpi
vi^c trong TriSu dSu dircrc y^n-on. Nhimg vuc H&m-oghi
cdn o man Quang-btnh, k£o cd nghTa ch6iig nhau 76*1
qu&Q Phip, truy£n hjch cSu-viromg di cac Qcd dS mong
dirirng khAi-phuc. Liic bfly gifir, libng ngirdi c6a titmig-nhfir
chiia cu, cho n6n ti> tinh Binb-thu^n (rof ra, ch6 nio ciing
c6 Dgirfri n^i Un dkah ph& dS toan b^ kb6t-phuc.
O Quaag-nam tbl boa thin-hfto l^p ra Ngbia^hOi ^ ^
c6 quaa son-phOng-siJ \k TrSn vSn Dir fjl it * 1^"> "^h^. ^^i
Tibirag tiuh Phii-y^D, Biub-dmh, Blnh-thti^n dSu noi theo
mft nBi Iftn. 6' Quang-tri c6 cAc fing TriramgdiTiiiHOi ijLJtA''
NguySn tu Nhw Hi I *f, of Quang-binh c6 qaan nguy^o
328 — VIETNAM sfr-LUgC
iri-phii \k NguySn pham Tu4n fi, tl A, o Hfi-tTnh c6 c^a
Sm L6 Ninh 4|: ? (5) ; & Ngh^-ao c6 Ong nghfi Nguyen
xuAn On K. ^ ii vS quan scrn - ph6ng - sii lA doan Nh^
*■ Aj sS, ; or Thanh-hoa c6 Hk v5n Mao ^ X A., v. v. Nhirng
Dgtr6i Sy d§u xirimg Icn vi^c cSn vircrng. dem <jtjAn di ho§c
chitim-giQ- tmh-Ehanh, hogc d&nh l?£y cic phu huy^n, v&
dSt ph^ nhiriig lang c6 dao. ngodi R&c-k}^ thi cAc quan
cmi-than Id quan de-d^c Ta Hi^n #)]t, quau tan-tirorng
Nguyen Ihi^Q Thu^l Pt 4 it tg hop a Bai-s$y, roi di d6nh
ph& ff main Irung-chSu, c6n 6 m&n Ihircrng-du, Ihl ch5 nfto
cung c6 quAn gi|c Tftu qu^y-nhiSu. Bot vfiy qu^Q Phkp phfii
ohia binh ra chdog giu cdc ncd.
. 7. TH6nG-TU'6nG.DE COURCY PHAl TRl^T V^.
ThSag-ttrfrng De Courcy thSy a ngoai Bl;C cii l^m vi^c, bfen
dS thigu-lir^ng Prudhomme v lai HuS^ rSi ra Hi-n^i kinh-
1^ moi vific. Nhirng \\ ihiiag-ln-irng tinh kh&-kh^c va da
nghi, cho n^n cong-vi^c c£iiag ugky c^Dg khd th^m. O' b^n
Ph&p Ihi c6 nhifeu Dgirdri kh&ng mudn giur dSl BSc-kJ, c6 ^
mu6n bai binh. Rod v^y d?n cii6i nSra 1885 16 nSm St-dgu,
thu-tir6'Pg nir^c PhAp I^ dng BHssod kIq nghi-vi^n thu^a
cho iSy ra 75 Ineu ph|it-lling d£ clii-titiu v6 vi6c Bac-k^.
Nghi-vi^n d|t hOi-d&ng d6 x6t vi^c Sy. H0i-d6ng dinh nil
qu&n v^ v& chl cbo IS tricu phil-lfing md ttiAi, B^q khi dSu
phl€u Ui) dang theo chlnb-pbu dircrc 274 phi^u, vk dang
phau-d6i v^i cblnh-phu ditac 270, ugbTa Ik dang inufia giir
di(t Bac-ky chi hou c6 4 phiSu. Tbu-ttrdng BrI&son thSiy
troDg Dghi-viin c6 ohi^u ngirori khdng hgrp ^ mtah b^n xia
tir-chijc.
Ong Freycinef 16n i&m Ihu-lir^ng^ IhSy thdng-tirirng De
Courcy a b£n ntrifc Nam Ifim iSm vi^c Wi Ibdi, bfen di^a
Bang lri^( ve PhAp, giao binh-quy^n ]al cho trting-tirArng
(5) Kgvifi a La-scn, llah HMfoh, con quan nguyjl:!! b^-chinfa
LOiN (r TRUNC . KS- - 529
Warnel, vh sai Aog Paul Bert 1« quan vSn sane ^""B chirc
thdng-d6Ci dfe kinh-ly moi viftc 6" Dirirc Nam.
8. VUA hAM^NGHI 6 QUANG-BiNH , My giir tuy « Hug
da Up vua BSng-khAnh r5i, ohirag dang citu-than c6n c6
nhifen ngirfri Iheo ph6 vua Ham-nghi, quy^t chi chfing Jai v6i
qu4n Phap. Quan Phap bt^n sai r!ai-(6Chaumonl dem quAn ra
dbngo- thAoh Quang-blnh. dS ch9n dir^rng khbng cho dang
Tfln-thSt TUuy^C Ihdng viri Ric-kjl'. Nhirugo man Thanh-h6a,
Ngh^-an, bpn viQ-thAn danh phi rSt du-. Bai-U Chaumont
biix d^ Ihi^u-U Grfegoire cr lai giu lli^oh Qufiag-blnh, ri5i Irw
ve BA-nang ISy Ih6m binh va tfiu chi^o dem ra d6ng a th^nh
Ngh^-aD. chia qufin di tu£in-lilu c&c ncn.
T^^n-^halThuy6tthSy Ih^ khOngchangn'n qu^n PMp, h^n
bo vua HAm-Dghi or lai d5n V6, thu6c huy^n Tuyfin-hda ( («n
cu \k Qm-hffp-cbflu ) llah Quang-binh, r5i ciing v6i dS-dfic
Tr^n XUHG Soan fJL 4- ^ di dirfirng Ihirpmg dao, n6i rfing sang
cau-ciju b6nTau (6).
Vua H&m-nghi bSy gitf phai Sn-nSp ct v-flng huy^n Tuy^u-
hia, c6 c4c con T6n-thSt Thuygl \& Tdn-lhSt B(im vk T<5n-
th£tThi^pcticig v^n d^-d5c L* Tryc #. JL v^ Nguyen phanri
TuAn r** ^ A (7), hSt sue gi&-gin vi dem quAn di dfinh phA &
man Quaog-blDh vk HA-lmh. ^^
(&} Tdn-th£l ThUyS^t di diriynj Ihuorng d^O ra vitng Mimg-hua rdi
Iheo ihworrtH-lBTj sdng && Urt LAi-chiiu nuvng-tu-a vio ho Bi^u. S<b
luc nffhe Ming quiin Pbip len (TSnIi, It^n bo ho ^tcu mil tron ung
Tiw. Con chau ho Btftu ii6i chuyen ]«i i^ng: KbJ Ton-th^t Tbuy^l
leu din hai-chko cdo cC> inSy chyc ngat^i Hi iheo. Li&n d3y o- m^* Jt^,
cbem giSt g^n h^t. X.ein nhu th£ Iht ^ng Thuy^t lia m^t ngudri cudng
d^i ma l^i nhlt gan. M^t ngir^i nhir lta£ md liini d^t-tv4mg dS giit
nifdrc, thl t^j gl ma nuirc kh6ng nguy dir^.
Ve sau ch£t gia tr ThtSu-chau, Ibupc Iinh Quangwldpg-
{7) SAch dog Gosseliii chep Ih Ph^m Thu^n. Nhimg i6t trOQg Sit
nuifc la tht kbc^ng c6 ai 1^ Phaqi Tfaujn, chl c6 Nguyen phftA TuAn
trufrc Jiim th-ptaD, aau theo vua tthm Ughi cb6ng ctf vo-i quan Phip,
r^i bi d^n phni b^t. V^y Pb^m Thu^n tuc )^ NguySo pb^m Tuaa.
m
330 — vr&r-NAM StT'LUgfC
ThAogpfengnam blnh-luSt (1886) IfiiDg-la Mignot dem
qu&norBSc-b^ vdo Nghfi-an, r<5i cbia l^ra hai dao : mol dao
Ihi thi^u-tA Pelletier dem linh tAp Iheo s6ng Ngin-sftu vao
man Tuy6a-h6a ; mOt dgio thi trung-(a Mignot tit dem qudo di
dirfrng quan-I^ vao giiJr thanh Ha-tinh, rSi vao d6ng ot sOng
Gianh.
CTHu^tai sai truDg-t^ Metzaiger dem mOt loAn quSa ra
ti^p-frng dc dao. Qufin PhAp d6iig or chff BBn vn & Minh-c^m,
rioi truDg-li Metzoiger dem 6ag c5 Torluyaux di l^tn hir6rng-
daodfe l6nlSyd5nV6. Th6 quan Fhkp ti^n 16n roainb l&m,
qu^n vSo-than ch6Dg lal khdng n&i, phai tan ca.
NhiTDg qua sang thdag hai, a ngoai liac-ky c6 vi^c^ va
lad vi^Q Thfing-ddc Paul Hert da saitg d^n nol, chmh sach
dBi lai ca, cho o6n m6i Iri^t cac dao quan v?, ch? dong giff Of
Quang-thfi, ff Rood v& 5- cha Bod raa thdi. Qudn van-thau
(tiay qiiio Phap rut v^, lai (rar ve dong tr cic d3ii cu.
9. ONG PAUL BERT. Ng^y mong 5 thang 3 nkm blah-
tuSt ( 1SS6) viea ttidng-d3c Paul Bert sang d^u Ha-nOi- I4p
liic dfil phu Th5Dg"Su cr Bac-kj va sa ki^m-sO&{ v^ vice lki~
chlnb. B^u cu6itt>ang 3 Ihi \h&ng-d6c vftaySt-kiSn vua BBng-
||oh o Hu^, vA sin J4p nha Kinh-ltT^3^c O" Bt^t-kJ^ cho quao
i-liTffcdai-sir dircrcquyHn ciing vi/'i phu Th^og-su- ty-ti^n
]dm moi Tiec. Vi ring or ngoAi Bac v4o dSn Hu^ dirArng-a^ xa-
x6it c6 vi?c gl tau-bam vao BO tntt nhtSu ngay gifir lam, bod
v4y xia cho difgrc tu ti<:ii l^no vi^c, roi troog itiOt nam dO vdi
ky dem cAc vigc Uu vg vua bi^L
Th6Tig-d6c Paul Uert orHu^ d^o cufil trung tuan th^ng
4 lai ra HA-dOi, rJJi mOt ni|lt tbl lo danh dep, in^t m$t thl
mo- Phap-Vi^t hgc-dir6'ng, lip Thu-orng-nghiep-cyc, d^t 1^
ddn-dii^Q. Chu-^ cua tbdng-dJic 1& niu6ii kbai-h6a dS.1 Bac-
k^ ra cbo cfaAog dirqrc Ifainh-Ioi. Nhimg cung vi (hapg-dOc
pbai lo nghi nliifeu vi?c, va \&i nay di kiah-liroc ch5 nay»
tnai dj kiub-Itr^c ch5 no, thaah ra klil-iuc suy-nbirorc di,
LOAN 6 THUNG-KV — i3t
cho D^u m(n cam b^nh n$Dg, dSo nguy rflm th&ng 10 nfim
hlnfa-tuSt <n thdiLg 11-1SS6) thi tahl. Nhii-aitixi^ J^m linh-
cftu vS Phftp mai-tarjg.
Chinh-phu Phap sai ung Bihourd aang ITnh chin; lh5ag-
dtic thay dog Paul BerT
10, L^P t5nG-B6c TOAN-QU\£n PHU. Nirirc Ph&p
da ISy dSl Nam-kJ, l^p Bao-h4 o nuorc Cao-mifin, rfii 1^1 Up
Bao-hO 6^ BSc-kj' vk & Truog-ky, in& ra m^t cuc^c tbu^c-diei
lira cr VUn^ddog nby; nhirng bu&i d^u thl m6\ xa c6 m^t
chi^c thu-hi^D d£ c&k ri^og vi^c chinh-trj. Bin nam dinh-hoi
(tS87), chinh-phu nafxc Phkp m6i d^t phu Tong-d6c lo^n-
quy@n dS di£u-khi^a vi^c chinh-lri ca mSy iir u- nurfrc ta v4
rtiT^c Cflo-Tiiien. Thing 10 nSm dinh-hgi <l5lh&ng 11-1887),
thi vi6n T&ng-d6c tofin-quyfen m^fi, tire 1^ vLdn Tbng-dttc takn-
qayfin trir&c nhSt, \k Ong Constaol sang »h0n chirc lai S4i-
g6o.
Tir do tf cAc ncyi nhu- Nani-ky thi c6 vifin Thflng-d^c.
Truiig-kJ v4 Cao-mi6a thi m6i Qui c6 vi^u Khftm-sw, BSc^kJ
vk lAo tbi mdi nori c6 vi^o Tfa6ng-siT diiog dSu cDi vi^c cai-
Cri trong h^t ; nhimg vi^c gt quan-h^ d^n chiah'Sach ca lo^n
canh thl phai Iheo I^ah vi^a T&Dg-d6c to&n-quySo mk thi-
hkah.
w songhuong.vn
CHLraNG XV
VI$C BANH - D^IP b TRUNG - Kt
vA b bAc - Kt
3. Vua ^ng.khanJt ra Qadng-Binh
3. HoAng kt Viimra quAn thCt man Quan/j-binh
4. Lap dhn ^fur^^-chm
3- Vua Hdm-nghi fyi bnl
6. Vaa ThAnh^lhdi
7. Svr dunti-dfp & Buc-ktj
». Vi^c Phan dinh Phing
5. Long yiu niri6rc cua nga&i Vi^t-nam
1. VI^C BANH-D^ a CAC Nai. Trong khi Ihiing-
d6c Paul Berl x£p-d§t moi vi^c Of B^c-ky, th\ ot Trung-ky
quaa C^D-vifVQg ct c&c tiob vko danh pha. Qu^d Phdp phai
tim each mk d^oh-d^p cho y^n. (J main Blah-thu^n, Pha-y*D
thi tbi^u-lQ De Lorme vk vidn Cdng-su- Aymonier ciing \i/i
Tr&n hi hfyc f^ i^ ^ dem linh tSy va Unh cr Niim-k^' ra d^nh-
d^p. Tran b& Lqc diing cdcb dir-d^i» cb£m gi^t rSt nhigu^ bori
v^y d&t BtDh-thugn khi^ng bao lau m;^ y^o; rf^i dem qu&n ra
d?p dang vShhUibd crPhil-yfta vh Blah-diuh, bSl durgfc cii-iiiiAQ
Mai %uin Thwang ^ *. T. Biii BiSn it «« v& Nguy^a dihs
NhuliQ ft^m <lem ch^m; TCr thikng 6 n&m blnh-tu^t (18S6)
d^Q thAag 6 ii£m dioh-hori (1887), thl iihunig linh □" phia nam
dStKinh-ky dad^pyfin.
2. VUA ©5NG-KHANHRA QUANG-BtNH. Bit Trung-
ky tfr Quang-tri trd ra chu-a dirvc yAn. Vua BBng-khaiih bfen
— 333 —
www.songhiJong.vn
334 ~ Vl^ - NAM sfr - LUQTC
dinh ra tuan thii m§t bSc. d^ du vua Him-nghi vk nhirng quan
d^-thSn vS cbo y^n vi^c danh-dep. Qaan Ph6p sai dai-i4y
Henry Hillet dl h^-gia-
Ng4y IG tb&ng 5 n&ni binh-tu£( (188G) , xa-gi& a Kinh di ra,
TiiSi dSn cu6i thang 7 ni6i t6ri Quang-blnh. Xa-g:A di dSn
d&u thl dang eiru-thaa vSn khOug phuc, c(r dem quia d£n
ch^ng-cir, cbo n^n vi^c vua di tu^D'thi^ l^D £y, khdng c6 k£t^
qua gl C8, Ra d^a Quinog-blnb thl vua B5ng-khAab y£u, ordirfrc
vki mtroi ng&y riSi pbai xu^ng Uu di dirfmg hai-dao tro^ v^ Hu£.
3. HOAnG Kfi VI^M ra QUAn THl> MAN QUANG-BINH.
Vua DSug-kh&nh ve HuS duo-c vO sir. BSn th^og 9 vua khai-
phucnguyftn h^m cho Ho^og k€ Vi^m -jt 41 ^ '^^ phongcho
Hm H&u-tnrc-k;^ An-pbu kinh-ltrgrc dai-sii, dircrc quyfen ti^fl-
ughi b&db-sif, d^ ra Quaog-bloh du vua Ham-nghi va cac quan
cuu-tb^n vS. Trong Xtr du cua vua Bfing-kbAnh ban cho HoArtg
k^ Vi&m d^-Iiroc n6i rSng : N^u vua HfUn-ngbi mk Ihu^u vS,
tfai se pbong cho Ihm T6tig-tr£n bfi (Inh Thaah-h6B, Ngh^ -aq
v^H^-tTuh, vA laicS^p cho bSog-lOc theo tu^rc vu-o^ag^C&c quan
ctru-thfia nhu" c6c Ong Trircrng v4q Ban ft. it * . Nguylo Tnrc
K, J. » Nguyin Chu- K. it » L^ md Khai 1^ ^ ^ , Nguyfin
nguySn Th^oh pt, ?L A. Pban trong Mu-u i^ Vf # , Nguyen
xu&n On K. j|. iS. . L^ doau Nha #. A> il < Ngd xu&n Qu^uh ^
^ jJt. f ai v£ thu thi dirtrc phuc nguy^n cbirc, cho vho \km quao
ac&c (mh lir Quaog-trj Iror v^o. C6n nhir c6c Ong Trao xuAn
Soan (JL In* , Nguyin pham Tu^n PL ?L ;IL » Pbao dinh Phtiog
mii c6 cbiu vg (hi sS (ha nhirng di^u 161 tru-orc, v4 se pbong cho
chiirc hftm kbfic. Nh5-ng difeu Jfy da ban viri viftn Thflag-d3c
Paul Bert, hai b^n da thu^n cho nhir lhS« quy^t kb6ng eai lori.
B5y gtflr qufln cua quan B§-dClc lA True #, JL d6ug a ro^n
Tbanh-thuy» thu^c huy^n Tuy*n-chanh; quftn cua Tda-tb5t
B^m l& con Tdn-thSt ThuySt tbl ddng c' ngan Hfe-lTnb, vfe bat
K^-anhvA C6m-xuyfin. C6n Tau-thSt Thi^p.vi Nguyen pb^m
Tu&D thl ph6 vua HAra-nghi a m^o huy^n Tuydn-'h^a.
Ong Hoi^ng k^ Viem ra QuAng-blnh, sai ngiriri Ji thj un^i
L6 True ve. Nhungcac Ang ay cir nhll thiSt kb6n^ cliiu. chi
c6 bgn Ihu-hn lAc dac vSi Qgiriri ra thii ma th6i. Km vi\y. viec
Ho^ng k^ Vitm ra kinh-Iunrc ciing kbduy thanh conrr, cho iii^n
d^n thang 5 nam diah-hoi (ISa7)» lai phai lii^i vii.
4. LAP b5n MINH - CAM . Trieu-Jinh a Hue Ihlky dung
cdch phu-du khdng ducrc, b^n de quy^n cho uginVi Phap lun
kS4anh-d?p.
^fgl^6'i Phapeuny bi^l la thi^-lirc ciia dang vua Ham-iigbi
chfiDg durcrc la bao nhi^u^ pfil tlm dLrimg ma chieni i\nn dia-lJie
va mua chu(>cnhu-Qg dira iJim lay trong, ilu iSt th^ ni'io r^Jicung
Irir h^t tlxioc, boi v^y cho ntn kh6[i^dtina il^n dai bii»h.
Trircfc dai-uy MoiiteauTi. (V Quang-binh da curiy voi onjjCo
Tortuyaiixdem qu^n di danJi ISy Ji3n cua LO IVirc (V Thdah-
thuy, iihiing ijui'moufi 6iig ay ^-an khoiij; fan, cu danh |>Lia mrfi.
BSu tlianji gi^ng nam linh-hfri (Ii^7), dai-uy Mouteatix dt^ui
quail liJn lap duo, Mljih-cam "J^ jK" dung tjt nui iveci Thanh-thuy.
B^i-uy van biSt 6ng L^ True ia mOl ngiroi e6 ngbTa-khj, va
trong khi hai b^n ch5ng ctr vai nhau klidng bao giv 6ng ly luin
diSu tSn-Ac, cbo nfin dai-tly vilo c6 y Irong lam. Tru-o^c da iho
ngircri dira Ihirl^n du dng Sy vS thi\. Ong ay phuc thtr lai i-^aj;-
«Tdi vl vua^ vi nir6'C, ch^t i6ag cung inOt I6ng lam i:hu Uel viec
bbn-ph4ti» chir kh6ng d^m Iham sir song ina quen vi^c ngliTa*.
Tir khi quSn Pbap 3.6ag d<}u iy Miah-cam, cac6iig Le Tvirc
va Nguyen pham Tuaa phaj lui l€a me tr^a- Oog Ld Trirc th^
ra Di^n Ha-tinb, dag Nguyen pham Tuda tlii l^n d6ng 5* Ung
Y&n-lOc v$ pbfa nam sdng Gianh.
Qua thing 3> nhor c6 nguilri do-lhatn, bi^^t ch5 dng Nguyen
pham TuAn ^ ^ ^ t}<^Dgi dai-uy Mouteaux b^n dem quan l£n
vay ling Y^n-lOc, bon dng Nguyen pham Tudn, tfong kbi bill
f, dEu hi b&t ca. Ong Nguyen pham Tuan phai d^n h&n canh
su^Q, sbng dir^ in£y ng^y thl rn^t.
336— VI gT- NAM Sr-LUQTC
QuSn PhAp luy da trir dircrc 6ng Nguyen pham Tuan
Tihirng dngL6 Trtrc hay c6r\. va vSn chua bi^t ro vua Ham-
Dglii ff ch6 niio, sau c6 nh&ng ngu-M ra Ihii, mach rSog mu5n
bat vua Hani - nghi ihi miru v6i tia Tiuorng quang Mgoc
tt. ^ i.- T^Q fly I^ Dgircri ban-Kir a day vA lir khi vua ra
ff vung ay n6 dirac vao hau cin, v& lai la m6t diia khi-do
tL^u-nIian» tlii ch^c c6 le mua-chwgc nd dirorti. Bai-iiy dinh
Um each dS IhoQg viri Ua Ngpc, cho ngircri di do-tham,
bift Wn Ngoc hi^n dong & lAng Cha - mac, b^n dem qu§n
l£n vay Ung ^y. Nhuag khi l^n d^n nori, t^n Ngpc th%
dOng, chay thoat dvo-c. Bai-iiy sai tim Irong l^ng chi IhSy
c6 mOE ba lao, dal-iiy b^n dira cai Ihir vi^l cho tea Kgoc,
nbcr b^ lao £y diracho no, r(3i r^t quan v^ d<3n Miuh-cam.
Buac m.&y hdm kjr~dich nhung lang m6 tr^n ve thil o- don
Minh-cSm, dat-i^y dira cho chanh-tSng nhirng dan 5y inSy
iang thu6c phien va mSy hi gao trang dS gu-i cho t^n Ngpc
va nht/ baoaodo vua Ham-nghi vfe. T611 Ngpc nh^n nlitrng
d$ 5y v^ Ira 16ri xin hSt iPag giilp ngir^iri Phap, nhung cSii
phai dh thong tha, sa vi^c ti€t-lO ra thl khung thdnhv
Tir d6 viec bat vua Hkm -nghi cfai trOng^c^y viio t£ii
Ngoc. Nhiing bliy gitf c6 ngcid'i con thu- T6n-thSt Thuy^t lA
T6D-thfit Thi^p giu-gin vua Ham-nghi mi)l each nghi^m-m^t
quA. T6D-lh£t Tfaiep ihS s6ng chSt khbng dl cho qudn Phap
bat dirorc voa. liffi vdy, he ai n6i d6n sir ve thu thl bat
chftm Dgay, cho n^n bon t^n Ngoc txiy da nhj ikm, nhuag
chua dAm ha thu.
O me Dgoai, thi cic 6ng L6 Trtrc vk Tfln-thSt Bam»
nay dhnh cho nay mai pha cho kia mh khdng sap bal dircrc.
Bai-i^y Mouteaux danh duol lau ngay nhpC'in^t^ b6a xiav&
Phap nghL
5. VUA HAM-NGHI Bl BAT. Qua thang gi^ng nam
m^u-ti ( 1S8&), viia dai-LA coi dao qu4n ff Hu£ ra Quang-
falnh, r&i chia quiLn di tuflia tiSu, d$ tim vua H^m-nghi v^
du^i hU 6ng Z^ Trirc vk dag Tda- that Batn. Bgn thang
Vt$C BANH DKP - XfT
9 n3m Sy. quin-tinii moi-m^t mk khdn^J Uit^nh cdng tlirwc.
OuAn Phikp da loan riit v& giir nhrrog tl5n o gSn man b5.
b6ng dirng c6Wn suiit ^ fl(>i Nguyen Jinh Tinh huu can vua
mm-nghi ra Ihii a diia B&ng-ca. phia tr^n dijn Minh cim,
vft khai ro Unh-canh cunfi ch6 viia dong. Ngirfri Phdp btiii
aai t^n Tinh dem (hir I^n du tfin Ngoc v^. Btro-c may h6iu
l^Q Ngpc vA ten Tinli ve Unh - nguy^n xin ili biit vua
H^ni - nghi,
NgirOfi PhAp truySn cUo ban ten Ngoc phai lAm (h£ nio
mil b&l s6iig ducrc vua Him-Qghi, con iihirng ngirm kh4c h^
ai chfinig cir, t]u cit giSl di.
Ng4y 26 Ihang 9, tfin Ngoc va t6n Tinh dem hirn 20dLra
thu-ha, ngircyi v lang Thanh - tonj? vi ThniUi - cu^c lOn vAy
lang Ta-bao i\)lii ch6 vua Ham-nghi d6ng. BSn di> nu-a
dem, khi chtlng no xdng vao, (hi T(>ti-thiil Thidp c6n dang
ngu, hoang-hdt cSm giro-m nhiy ra, bi chting dam chet.
Vua M^m-nyhi lr6ng thay t^n Ngoc lam phan nhir vijv,
c.5m Ihaiih girorm dira cbo n6 v^ hao rSng : « MAy gi£t io.o di.
c6n horn ilira tan ve npp cho Tay v. Ngfii vLffl niii dirt Itlri, Ihl
bpn churtg n6 c6 mol dii-a len ra sau lirng 6cn qui^ng l^y
ngii rc^i dut Ihanh girorm ra. Tlt khi ngai bi bat riSt, ngdi
khdng ii6i-nilng ^i nira.
Sdng ngay hCm sau, bon l^n Ngoc vong ngdt ra dfn bSn
Nga-hai, roi dem xuting c4i h^, di mat hai ngiy in6i v^ d^n
d5n Thanh -laog, nop cho vien dal-uy coi don ay la 6ng
Boulangier, Bai-uy l^p (ire dem nghi ve doa Tbuan-bui d6ng
or ta-ngan s6ng Gianh, g^a chcr B&ii.
Vua Ham-nghi b5y giir da IS tuoi, quan Ph6p t% virang-
Ic ma ti^p-dai. Tuy v^y ai hoi gi, ng^i cG,ng khdng n6i. chi
ub^l-tbi€t ch6i r^ng mlnh khong phai la vua.
( I ) Nhitng cbuyen nui vi vi^ bSt vua Hiim^agbi lit phiin nhieu lay
a Irong sach aStnpire d'Awiam* cua d^i^uy Gos&elin, cho uia cihting
tj^n li^ng t£n d^t iioi v Att^a aky yi£l ktkan^ Aiiac ilunn Uiiu. Nhirriij
t^i-dS t^ Dhuag lang muOnH & vilog s6ng Giai, ttiu0c buyen Tuy«n-)iAar
(Inh Quang-biDh-
338-vrfr-NAM s£r-Luvc
NhvDg dgn Ilic v&o Irong buSng ngSi mO* miiih, thl hai
hkng nirirc mSt chiia-chao, buon vi 1161 nvijc d& nhk tan,
thftn miah phai nhi^u ndi gian-lruSn.
NgtrW PhAp dem vua H&m-nghi xuSng thu v^ Thu^n-aa,
rbi dem sang dS a bfin xijr Alg^rie, I& xir Ihu^c-dia cua nirtrc
PiiAp, ff phia b^c chAu A-phi-ly-gia, m&i oam cSp cho 2 van
rir^ ph^t-ISng ( 2 ).
T4d Trirorag quaog Ngoc du-grc thiromg h&m ITnh-biah,
t*D Nguyen dinh Tinb cQng diror thworng hSra quan vo. CGn
boQ thU'ha, diia thi dirgrc thwo'flg h&m sui(t-dOJ» dtJa tbi dirgrc
thir&og mSy dong bac.
TAD-tb^t Bam a DgAn H^-tmh, Dghe tia vua M&m-
ngfai bi h&U htn b6i ca bgn tu£mg-sT lai, iruy^n cbo ra Ihii
di v£ liim-fin, rSi viSl hai birc thir ; mn^t hire d6 diag vua
Hftm-ngbi, xiq Lha 151 cho mlnh lam t6i khdag cuu dircrc
vua« v^ m(>t birc gui cho (hiSu-tA Dab&t, dAng a d^n
Tbu^a-bal xin cho bon thu-hai ra ihii. Vi^t xong thir rSi,
Tda^th^t Bam 1161 r&Dg : a Bdy gi<y ngu^i Phap c6 mu6n
h£t la thi vAo tim tb^y ma ta o* Irong rirag ] ». Boan roi
Ihfit cB m& ly-f^n (3).
6ng Tdn-thSl Thuyfit l&m daMir^ng mil cv-xir ra mt^t
each r^t h^n-nbot kbdng dang Um ngtr6i trirang-phu chdt
hAo. Nhung hai Dgtrd>i con thl th^t Id b^c thi£u-Di£n aah-
h&ag, cA th& che daac cki xSu cho cha v^y.
Quan dS-d6c U True ^ >, cuag dem hao 100 qu&o ra
Ihii a dbn Thu^n-bdi. TriSu-dinh w HuS xeta cai tfir xin ra
thti, th^y l^i-le cu« quan d@-d6c cii nAJ khaDg^kh^i, khdng
ditiTC khi6iD't6n, c6 f mu6r\ bSt tOi, nhu-ng ngurd'i Phip
(2) Hi^D my tub Kim-nghi cdn o- AJg^rie, va dS iSy m^t ogaUri
nir*c PhAp, dirgrc mSy dija cod.
(3> Hai bfrc Ihir iy djqh r» cbft PbSp itt qp troDg sach wEmpire
iTAnnam* cua d^i-^oy Gos&elin. Ldri-lg IW tbiU^ cuora^.a^hj dang b^c
thi£u-ni^D aoh-byog. Nhirag vj thir ay da dfch ra chic Phap aCu nay
l«j Iheo chu PMp mi dfch ra ch& ta Ihl s^ khdag dlkng v*i ban c^lint*
cho ndn khdof dem v&o djiy.
.w.^onghiji
thSy }k m^t ngirM tmng-nBlua. c6 »6tig qnl-trong, tha cho
Ong T0ti-lh3tl Bam vS 6ag LC Trwc Ik hgui>i phuD-dfti
vfri mrtrc PhAp luc biSy gitr, nhircg cAc 4ing Sy vi vi^c n^frt:
mh hit I6iig l&m vi^c b&*i-ph4n cho nfin ngitai I'hap cung
bill liTQfQg liah mi thircrng-ti^c. Sou Ong L^ Trirc vfe cr Uag
Thanh-thuy, thu)>c huy^n Tuyen-h6ft, tmh Qimng-Wnh, ngu-fri
Phfip Ihtr^ng vSu di Ifii Iham-nom vA c6 y kinh-lrong lim.
Ngucri bao-qudc IhSy v^y, ai cung iSy lim ciim-pliuc.
6. VUA THXnH^THAI. Ngiy 27 thkag chap nflm m^u-
(1 J& ngay 28 Ih&ng gi^ng DSm I&S8, vua E)(iag-kbAnh phai
b6nh mfit, Iho 25 tu&i, lira vua dircrc 3 nfim, mi6u-iii*u U
CaDh-tdng Thu3n-hMDg-d£ ^ ^ »t X '^■
BSy ^6 Aog Rheinard lai snog lAm Kh&ra-su a Hii£, <b£y
con vua B&ag-khftnh cbn nho, vd lai nbfr dng Dijic-diic ngoy
irirfirc, khi vua DtTC-l6ng hay ciin, lhu'6'ng hay di liij v6i □girA'i
Phap, b&i vHy \T&n KhSm-sij ngh7 dSn Unh cu ma liuy^n
Idp Aqg Biru LfLn I& con Oag Duc-durc l€n lam vua.
6Qg Bmi LAn bSy gidr m(ri l^n 10 tu^u dang c6ng v6i tite
phai giam & trong ague. Tri^u-dlnh viiO' rir6c ra. tdn I^n Urn
vua^ d$t Di£u-hi^u I& TliSnli-th&it cur 6Dg Nguyin Irpng Hop
Ft ft ^ vA 6ng Triromg quang Ban J^ ^ ^ Wm Phy-chinh.
7. SI/ BANH-DgP a BAC-Ki' . Khi nhk Thanh b^n TAu
da ky h6a'-ir6rc v6i nir^ PhAp & Thifin-tAn ri5i, quflu Tan St
nir^fc ta riit v£. Nhtrog cAc ciru-th§n nhtr quan TAa-lirang
quAii-vu \A Nguyen thj^n Tbu^ll PL 4- it ^^ qua" dM4c T*
Hien #j5t c6n gi& o Wiog Bai-s4y thu^c Hai-dirorng ciidg vfiri
cAc lb&-hAo nbv B6c Tit a viiog BOng-trigu; Bg Kieu a vtiog
HiTQg-h6fl ; Cai Kmh, BAc Ngir or v^ng Phu-l^ng-thirorng vk
Y6n-tbf; LuQTDg lam K;^, du dang c6r den, cr vdog cha Chu'
dSu Q^i l£ii Itrcrng irag vAi nbau mA d^ah pb6. LijLC iy quaa
quy^n kinh-liroc-sir \h 6ag Nguyln Irpng Hop ^ ;t ^ cu*
quQu quy^a TcVng-ddc Hai-du-cmg Ik HoAng cao Kbai jt- j^ it
lAm ch^c TiSu-phu-si^ di dAnh-d^p or vftng Bai-s^y.
3IU — Vl^T-NAM Sir-LUO'G
HoAng cao Khai dem quan di danh ri£t may m^t. Hon
vfin-thAn ngirM Ihi Iv ir^n, agiriri Uii bi bat. Nyuyen Ihi^n
Tliulit chaysangT^ii. sau infit a Nam-ninh^ tlm<»c (jiiang-tay.
BSc Tit ra hdng, phiHi d§y ^^Dg 6- thanh Alger, b^n Alg^ri^.
D@ Ki^u va Lirorng lam Ky ra Ihu dircrc or y£n. Cai Kinh bi b^it,
B6c Ngir ra Ihii, Hoaug boa Th^m v Y^a-thS cung ra thu.
dircrc giir or vCing ay, tnai d^n n&m 1909 mfri bi ddnh duui, dSn
nfim 1912 mM bi gi£L
Hodngcao Khai di d^nh'-dep c6 c6Dg, v^ duac. chinh-pbij
bao-h$ cbo ITnh chu-c JB^c-k^ Kiali-lirgrcH-sur.
8. Vl^C PHAN BiNH PHUXG . Tir nSra ky - sira ( 1SS9 )
}k n&m ThAnh-thAi nguydit-ai^a cho din nfim qui-ti ( 1893 ) lA
ufim ThAnb-tbdi ngu-nj^n, dat Trung-k^ kb6ng c6 vi^c gi
quan-h^Iam. Ckc qiiaa curu-lhSn, Dgtr6-i Ihl v£ IhQ, ngiruri thi
fin-nap or ch5 scrn-lAm. Ri^ng Ang Pban dinh Phiing thi v§ ma
dBn difen aVii-quang ^ t vS phia bac huyfiii Hiro*og-kb^,
ihu^c Uoh H^-tTnb, rin diet ngiroi di &ang Ti&u, sang Titlm,
hoc dilc silDgdi^c dan, dl dcri ngay khcrt su*.
OngPhandioh Phiing it A ^ ngir6i [mh H^-t7nb, thi
dfl dlnh-nguy^D ve dfiri vua Dirc-tdng, quan I^m d§n chirc
ngu-sir bi bpii quycn-than li Nguyen vSn Tiicrng va Tfin-thSl
ThilySt c&cb churc du&i v£. Sau dog ay diing dau dang vSn-
thftn d^ chSag cir vM'qushn Ph^p. Oiig klidng nhirng la mOt
ngtr^i c6 Ui vSn-chiraag rutt Ibdt, inA lai la m^t nha c6 Ibao-
liroT.smi-Miig quao-llnh c6cof-ngQ, luy$a-tdp tirirag-si c6 ky-
Iu4t, cho n^n d^i-^y Gosselia l&m quy^n sAch ir Empire d'
Annani» cA khen rSng: MQuan Biuh-nguy^a Pbau dinh
Phting c6 tii kiab-doanh viec qu^D-binh, biSt luy^D-t^p s1-i6t
Iheo ph^p Th6i-tfty, ao-quan m$c m^l Ifii, va deo sung kifiti
1874, Dhirng silng jy Ifii stktig cua ngirfri quan Dlnh-nguyfin dilc
ra th^tnhieiu mk \nky~m6c cilng h^E nbir s6tig PhAp chi vl
]6Dg silag kbOag xe raab, cho D^a dan kh^ng di xa dirge ».
BSn cufli IruDg-tufin thAng 11 oim qui-ti (1893). 6Dg
sat Dgir6i d£n vdy Dh& t^n Trirang quang Ngoc a laog Thanh-
m
VlfiC BAMH tlKP — 3i(
lang, huy^ii Tuyen-hoa. biU Un Ngpc chcm Ijiy ja,L ,IA bao-thu
v^ vi^c ten iy Ifim&ir phan-iic. Tir d6 quSn ciia quan Blnh-
nguy^n v;\y-vtinn & man HiriTfig-khe. dan}; van-th4n cu lai vfe
Ui-hpp ff dSy,
BSy giiy ngittfi Phi|> kh6nf* niu6n dimg d^i binU sct nay-
d^ng 16ng agirfiri or h&n Phiip, cho n^n chi sai qunn dem linli
ISpdidanh, BAnh tir cu6i nSin qui-li (1893) cho d^n cufii
namgt-vi (1895) ngot 2 nam Ir^i ma kh6ng d^p yin dirirc.
quan-llnh chfe't liai cung nlii^u. Il4n B«o-hO cung da tim ilu
moicich, ohir bao Ho&ag cao Khai vi6t thir di.i Phao dloli
Phiing v6 hing cho xnng cung kh6ng du-crc. Saii cuag Tii^u-
dinh or Hu^ thay vi6c dai-dfing mai khOng y^n, m6i xin chlnh-
phii IJao-hO d6 aai quao l6ng-d6c lilah-dinh la Nguyen Thfla
R, ^ lim Kham-niaDg lig't-ch^ qudn-vu dem quan ra ti|u-
Irir. OngPhandlnhPhftngliic bSy gi* lu&i da gi4, ra& th<i'luc
raSi ngay mt^tkeni, lai phai nay &u cli5 nay, mai chay chd
kia. tb^t la Iao-kh5 v6 citng, bffi v^y khi Ngnyen Thj*n dem
qufin ra dfe'u Ha-Hnh, ih'i Ong da phai benh m3t r&i. Nguyen
Than sai ngircri duoi danb, tim th^y ma, dk'o ISiy xAc dem v€
xin ngtrtri Pb^p cho dem ddt l^y tro trOa v^ thu5c siing mk
bSn di. C6 ngir£ri noi ring vi^c 5y liiy Nguyen '''\i.u lrtr<rc
dinh IhS, nhirng sau lai cho dem chdn, vl mti6n d^ !Am cai
taDgTchirng cho dang phan-d6i v6<i chlnb-phu Bao-hO la
quan Dlnh-ngiiySn da mSt r&L Tit dd dang vSn-lhdn taa-
v&; Ai irfindi mSt th) IhOi, ai ra Ihu tW phai v^ KinKi ohia
Nguyin TbSn ve Kinh durcrc thfiag 1dm Pbi^-chlnb thay
cho 6ng Nguyen trong Hqrp ve biru.
9. l6nG V£U NUf^rCCUA NGUCn V1$T-NAM. Ngirflri
Vi^t-aam vl boSa-canh, vi tiah-lh4 bSt-bu^c pbai im hoi
l^ag ti^ag, nbirag I6ng &i-qudc mdi ngfiy mifl wSjxg-tika, sur
u^t-irc dau-kbb iii5i ngAy inOt t&ng tb£m. Cho a€u cti c&ch d^
nfim bay nfim lai c6 mOt cuOc phiEn-dO^ng, ahur sau vi^c Pbao
dinh Phiing rBi, c6 vi^c Ky-dBag vA vi§c Thifin-bioh v6o kboing
342 — VI$r - NAM Sir - LU<?C
1897-1898 ff vftngThti-blnih. Hfli-dirorng, HH^ninh v.v... Vao
qunngnam 1907 & HA-oOi civile Bbnfi-kinb nghia - lime.
Lac fiy c6 ah&ng ngiri^i cbl-sT uhir Pitan b^i Chan, Phnn chii
Trioh, ngir^i thl khflng sw tfi-tOJ. dirng l^n t(t-CQO su tham-
nhung ciifl bon quaa-Iflii, ngir^ Ihi ra tigODi-quSc b(iii ba khup
tio-i dh Hm chch giai-ph6ng cho nirfrc, Nfim 1*>S, o- Trund-
Vi^t, vOngNgb^-'nnh vft Nam-Nghia c6 vi^c dAn n&i Inin k^a
SITU. Cf H6-n6i tb^ t6 vl^c d§u-dO<^ Unh l»h6p. rSi fr Thai-
nguy£n. HoAng boa ThAni l^i noi It^n d&nb phii.
Khi bfia Au-chflu c6 cu0c dai-chiSti tht b^a trt lai c6 vi^c
cl^h phA or San-Ia va SSm-nu-a vk vific vua Ouy-tAn mirii-sir
d^-t^p, bi bSl d^y 3fli»gff dao Reunion. Tbeli nix^c Vi^l-nam
bSy gifir c6 ba 6ag vua bj dfty ; vua H^m-ngbi day snag m> Al-
g^rie, vua Thfenb-thAi vi vua Day-I&D day sang 6- dao R^ii^niort.
Sau cuOc Au-chign Ian thv nhil, c6 loan \ln\i khti xanU
aSi l&n daah Thfti^nguyfin do B0i Can, tiic Triiib van Can va
dngLuorng ngoc QuySn iSno d^u. ^&m 1927, ffvung Ngh^-Tuih
c6 cu^c phi^n-dOtig gSj ra bori daag Cong-san do dng Nguyen
Ai Qu^ cam dSu, B^n nftm 1930, or Bac Vi^l c6 cu^c cach-
m^nh cua Qu6c-dAa-da:Dg, c6 Nguyen thai Hoc dieu-khi^si or
Yfin-bai vft c4e noi. N^m 1940, ir Nam-Vi6t c6 cuOc pbi£ii-d*>ttg
fV vilDg Gia-djfih, H64:-m6n v.v. Tir khi c6 cuOc dat chiSn Ian
thu* hai, nu-drc Phkp bai Ir^in, bi air&c BiJc cbi^m cir, c)u&n
Nh^L-ban or b£n T&u sang d&nh Lang-son roi ky bi^p-ircrc v6i
ngmyi Pb&p cho ngirM Nh^f du-oc d6ng qnfin a BtJnj^-phAp.
BSd ngiiy TnSng9 IhAng 3 nam 1945, qu&n Nh^t danh quan
FhAp v6 ^ao quy^n n4i-trl l^i cho vua Bao-dai. Birm:: rni(y
thing thl qu&D B<3ng'niinh thSng tr$n, Nh^t-hdo dau h!>ng.
Bang Vi^t-minb (4)du'6i quyen linh-dao cua Nguyen Ai
Qu6c — dcd tdn Ik HdchI Miuh — thira co nfii tin ciiirp quyen ,
vua Bao-dai phai thoAi-vi v^ nhir6'ngquy€acho dang Vi^t-minh.
(-1 ) Viil-minh ^ A Id (So goi t^t m^t dung cach-ineali goi J^i Vj^f-
nofii d^'l^p dong-minh jk|. i^ Q ^ ^ & do duDf G^ng-sljii l^p ra
khi cAn a hkn Qxi'mg- t&y, ben TitU^, d:^ trinh haf chO C^n^'^si'm cho
ngir6i la khui ngir.
"W-sanghLH
www, song huong.vn
CHUONG XVI
CdNG-VI^C cOa NGirftri phAP TA^l VlftT-NAK
1. Ba-nSng, ifd-npj, Uai.phon^
thanh d3t nbu^ng-dia
5, Viic kinh-doanh a eae xi't bao-hu
TO.\'G.K^T
1 . BA-NANG. HA-NOI. VA flAM'HUNG THANH BAT
NHtfONG-BIA . Tir klii sir danh-dep o- cac ucri da ydn rbi. cnc
vifin Tfeng-ddc loan-quyen Ijin lirrrl sanji knih-doanh vice
Dunji-phap va lo ino'^maug ve dirtrng chinlt-tfi, kinh-lS va xa-
hoi theo chinh-sach cua nuo'C Phiip.
Thang ba nam m^Q-Ii (1888) Eurc la nam Thanli-thfti
ngiiySn-Tiii^Q, 6n^ Ricliaiid san^ 1am Tcing-dt^c loan-quyeik.
Thang lam nam av, Tri^u-dinli o" HuC ky j;iay nhirirng hai-
cang Ba nSng, tlianh-thiH^-nQi va Hai-phoLig cho nirao Phap
di§ lamd.^t nhiro-ng-dla nghTa tir do la vi^c cai-tri va phap-lii^t
& bathanh-thi 'ly thuOs vg nirorc Phap, chur kbOng thuoc vS
nirdfc Namiiira. Trir ba Lliaiih-thj ay la. Uil vtec cai-tri tf cac
tmb trang toan hat Bao-hO van d£ quan-lai lam vit-c nhu ca,
ohirng phai do ugircri Phap dieu-khi£a vi kifenniny^l,
2. VrgC KINH-DOANH Of CAC XLT BAO-HO CuOc Bau-
h^ da l^p xong, ngiroi Vi^l-nam vi th$ bat-dac-dT phai chiu,
nhiTDg phan nhieu nguwi Irong ItJng ci!>ii miong khoi-phuc
unite nhd, cho atn chioh^phii BaO'hA mOt mat thi lo vi$c
phdng giij, m6t m^l lo mo'-mang cac cOng-cuOc ki^n-thi^l
dS g4y thfim mSt kW. V6 dirorii; ph6ng-giir. th\ cbinh-
— 315-
www. song hiJong.;'n
^e - VI$T • NAM "StF^Lirp'C
phii lip ra nhirng dOi binh bao-an, ISy ngirdi brin-xu- Ism
Unh. Nhijiig linh ay difi mAl thw n6n del c6 giai Kanh vA
miii IhSl Itrngxaiih. chn nfin luc goi 1^ linh kh6 xanh- Unh
5y do ngu-iyi Phap cai-quSn <t dat/'i quy§n quan cai-trj ngirwi
Pliiip, cho di coTih giur cac duih-tlur, ciic cflny-so', vh cho di
rt6ng d&n acAc ntri trong viing lhdi»-que, de phdng-giir tr(>m
cv4rp. 6" nh&iig tioi hiSm-y^u tbi c6 linh Ph6p \'h lioh khtS
do d6ng. Unh kh6 do On mOl thij bO binli ngirM ban-xir>
c&ch fiD-mgc cungnhu' Ifnh khd :^Bnh» chi kh&c 1^ quai n6u
do mA iniji Ili^t lu-ng do. NhS'ng Unit fty c6 CO-, c6 dt>i do si-
quan Pb/ip cai-qunn or 6iriA qiiyeii nbJi binh PhAp. Rhi c6
vi^c gl qiian-h^ Iht dem Unh Phfip va linh Sy ra datih-d^p.
Vfe vi6c hAnh binh ^"4 W^c Chircmg-mai^ thl chlnh-phu
Hao-hO trtr6T b^t phai lo stra-sang vfi mv-maog th^m dirvng-
sA cho ti^n av giao-lhdng. Vi rSng c6 diTiyng Ihl klii lifro
su-j vi6c daah-dep ni6i ti^n-loi va vi^c biidn-bau cung uhkn
d6 md dirprc de-dAng. Bori vfiy Ihoat dan ti^n chtnli-phu mo-
thirffng-cuc^ \kp xirorng lAin tau ihViy chtr li^ng-hAa vk hanh-
khach di Irong cac s6ng a trong xir.
N&m tEkn-mao (1891), ong De Lanessan sang Iflm Tong-
d6c to&n-quyen, n'ff difcriifi xe ItJra lir Phii-lang-thiroTig l^n
den Laog-scrn, J£n nfim giAp-ngg ( 1894), con dtr6'ng ity m6i
icong. Chu-dich la d^ cho li^n st.r pb<!iug-giii> or ch& bi^D-thuVv
Chfnh-pbii Bao-ha lai lo mo^-mang th^m b6r-coi v§ phin
Lao. Nguyftn dSt Lao ngay triicrc van thfiQ-phuc Qiiifc Nam.
Nh&ng nori nhir Tr^tj-ninh, Cam-mdn, Cam-cAt, v.v. v^ d^i
vua Minh-m^nh da l^p thSnh pbu huy^o vh d^t quan cai-Iri
ca. Nhtrng v€ sau mrirc t& siiy-nbircrc lai c6 vi^c cbi^n-Lranh
\ir\ ntr^c Phapt cho nfin ntrfifc Ti^m-^la mtri nbfin dip mk
sang chi£m-giir ISiy. Sau c6 ngircri Phap t^n Ih Pavie saag di^i
nirdc LSo nh^n sir bao-hO cua nu-fifc Ph6p, riSi d^n dau ti&m
qui-ti ( 1893), qu&n PhAp sang iSy lai nhung d£t cu thu<5c vfe
uirfrc Nam ta tririrc. RSy gjcr quAo Tiftni-la cf mgn Cam-indQ
giSi mSt m<il ngirvi qnan binh FhAp, ngtr^ Phip bfen sal
haJHTU&n dem hai chifc tAu chi^n vAo adng M^-nam, l^ii
Www. song huong -vn
d^u ff "glrt""thLlnh H5ni^-C45c (Bangkok). Ngay 2i IhAns *
n&m Sy, nirfirc Ti^m-Ia phai ky hd^-iiirc. nliu-iyng [ihirnt; dat
LAo ctiQ nir6^c PU&p hao-hO. Iian Irong nni>l Ih^ng phai rut
qu&n ilung & beit la-ng^n .sOng Mekong ve, \a.i phai bui llurOro^
2 Iri^u ph^t-lSng, vk phai Iri t<ii nlitriig nguM dam ch&ng-
ciT vM ngiT^i PliAp.
Ngiri-i Phap Up phu Thting-sir 6- Vieuliqne d^ cai^tri cac
diq-het bfin Lao,
Nttm 3t-vi (1895), vifin TSiig-dCc toiin-quyeii Rousseau
sang (hay ong De LanesRan^ IhSy c6n nhi^ii ncri chira yen
ben vay nufre PJinp cho lUc-k;^ HO Iri^u pli^t-lflng. de clii-
lifiu ve vi^c danh-d?p va vi^c mor-nian^,
Nftin dinh-d^u ( 1897 ), ong Doumer sang tiiin Tung-d6c
loSn-qiiyIn, chinh-dtin lai viec tai-ohanh va vice chinh-liiL
l4p ra s& clii-lhu chung ca tniin canh B6ng-phfip, dinh cac
fhir thii@ : thui! diitlt, (hu€ dl^n, thii€ tli&, l\mt- xukl-can^.
nhap-cang, v.i'., vii uho ngtriVt tlirijc dOc-i|Uyen tTnli tririig
ihue ru-tvLi, tliuC inuiii, ihuf nha-phi€n. Ik^ nha KiHh-lirtifc
& Bac-ky, giao quycn luL cho vieu Thdng-si/ (thang 6 nim
diah-d^ii 1897) (1), vay nirdc Pluip 200 trieii pliaUUSn^. d^
intr dirijng Itua-xa trung si> B6n^-phdp vi\ mo-niang Ihfim
vi^c canh^ni&Dg vii vi^c c6ng-nghe.
N&m nhf^rn-d^n ( 1902 ) Ong Doumer v^ Phap, <ing Beau
Bang lant T5ng-d3c loftn-quyen. Ong Bean chu vitic khai-
hda d4n-lri, \o mcf-mang ay hpc-banb vik dyt ra Y-tS-uuc,
Ijkm oh^ b^nh-vi^n, d& cu-u-gitlp nhirrig kc y€u~dau nghc'o-
kh&. Ay 1^ nhCrng cAag-yl^c: Ihm eua chinh-pbii bao-ht) v^y.
( 1 ) Co m^t flieu rtl ky, la vien Th6n^'$tj UjckJ 1^ ngirdi flai-biSu
cua Tri^u-dlnh 6- Hu^.
"■wvyw.songhuong.v
t6ng kIt
SacITvI^T-NAM SLr-Ltr(?C oay ch6[> ilSn dSy' hSy tarn
ngfrng, d& sau c6 t^i-Ili^u day-du vk cat- vi^c bt^n~d5i o* Tiirorq
Vi^t-nam nay ducrc ru-r^t hofn, se latn ti^p Ihem (1).
Viec chcp lich-su" cuog nhir vi^c d^t vui dH Kia, d^t xong
iSm Ilia mori biEt t^m ay tfit hay xau, con t?tm dony dil, cliira
biSt th£ n^o m^ n6i duffc
Ta chi bi^l riLng cac day scri del lam Nam-sir nay c6n dai,
nj^iftri d^f tuy phai Iiic dau yen, b*') nyurng cOng-vi^c, nhu^njj
con inong c6 ngLiy khoe-manh l^i del th^ni. co le lai dH livin:
i6t dep hffji, cung chira biSt chirng.
Mtic di mrcrc ViiSl-nam hiSii nay dirrrf houn luan dpc-!yp
nhtmg sir hay dqr lUong-lni chira biel ra Ih^ niioV Songnfiiroi
ban-quoc phai biSt ranjf pb^in sir sinh-lon ti?n-h6a ciia mot
nu-o'c* la 6 c6i chi-nguy^ii, su nhdn-nai va sir cd-gwiif; ciia
ngirtri Irong nuac. Vay ta phui h£l sire mii hoc-lap, nsa HiCr
cSi tam-lri cho b?n-vi>ng tbi chac lirorng-Iai cun c6 ivbieu bi-
vpng. Nircrc Vietnam ta da c6 cai van-hoa chdny tbua-kein
gi ai, va lai c6 mot Ijch-sir ve-\'a«y, nSn (a lji6t bri-dyng cai
ti&m-liTc c8 hau va cai tinh tbdng-imnh hiSu hoc cua *a d^
Jheo thori ma lien-hoa, Ihi sao tn lai khdng c6 niiay noi dirffc
0) Trtrac toi dS ilif-bt vici ni^t quy^ii si'r nm Iheo sach ni>% Toi
da Ihu-nh^t dir^c riit nhieu- tuf-liiHi. Chiing luay den ciiuf nuiii binh-
tuul O^G^ ct> co^c cbif ii-lranh o- Ha-nui, nhii toi b| dot chay, sach-v<>
mat s^fch, thiirtik ra d^nh |>hrd bo quy^n str ay khong lii]!! dirot: (iV9-
— 353
w songhuong.vn
aw — vi£t - KAM sfr ■ urge
cki chi ciia 6iig cha ma d^t tli^ni iui)l dosn lich-sir mv-Ic
han Iru-irc?
C6 mOt (li^Li Ihi^t-tirffng nen nhSc loii Ij Iei n^ii giu- Ijiy
nliirng di^u hay cfio ia \'an c6, bn nhrrng dieii liiVhai Ji, va
fa^(-chu-6c liiy nlirriig diSii hay t Ci-t "gu-cri, di? y;\y Uiy vhi nhAn-
c6ch dac-hi^t cuadan-fOc ta va ctingli^u v6- iijjinVi rrtii kht^ng
Ifin v6i n^ir6'i. Miic^ii dirr/c uliir Ihc^ tri gihai l>if:t ph^ii-bit'l ci^j
hny c'Qi do", khong ham niu6n iihii ii^ cat hiiySn-huo be iigoiii,
roi di5ng tftm lii^p hrc \tfi nhaii niii Itini nioi vi^c cho Ih^iih
c6i hi^u-qua iny-man.
Nirac niio cun^* fo h'lc hT li'ic IhaK d6 In cai cAny-l^ luSii-
lioan ciia tao-hoa troiig th^-gian. Ty xira chira IhSy c6 nirirc
nao oir Ihinli mai hay cu suy mai. Klii h'lm vao caii1i bi ina
Dgirori liong ntrort ci> v&ng long S^^ du-frc cai ng!vi-]irc di*
sinh-t5n va liin-hoo, thi loi (he naocung c6 ngay chlin-khSri
Ifin dirffc. \Ay chilng ta dAy d^u la mOI dong-doi nha Hong-
Lar, neu ta bi^L kicn tihi» ben chi, thi ha Lai kh6ng c6 in<)l
ng4y la c6 cSi dia-vi ve-vang vin Ihi^n-ha hay aao? Sir iricc-
so mong-moi nhir UiS la cai nghTa-vii chiing ca chung-]oai
Vi^l-nmpi ta vhy.
www. song hu
NAM
TheoTay Ijch
2S79-25S
tru-^c TAy-
tich ky-
257-207
207- m
Tdy-lich —
39MiuTay-
lich
NimC NAM
Cacdtyi Vila Vri nhung
svrbi^n-cfilrangnirtrc
Ho HSng-bing
Nha Thgc
Nha Trieu
B^c-thuOc ]^n
Ihir nh£t
were tAu
Phuc^hi Ihi <-i4S0-
4365 tru-i5rc TAy-
Ik-h ky-nguyftn).
HpPhi.nvhitriiyen
la ]2ti0 num.
Than-niing ihi
(3220^:1080), Ho
Than-nrtn}f truyfen
dircrc 8 doi, c6ng
U 520 n3m.
HUn - vifin thi
Hoing-dg (2700-
2&00). Ho Hifin-
vi^n Uuy^D diri^c
5d6i, cOng la 3J1
n3m rD6'i d^n vua
B^ Nfibifiu,
Biio Dir£rng Ihi Dg
N'gh 1611(2359-2259).
Hu-u Nfiu thi B6
ThuSn(225&^2208).
Ha (2205-1766).
Thiro'nij(I77e*l]22).
Chu (1122^256).
Tan (221-206),
TAyHan<202tru-&c
Tay-lich — $ suu
Tay-lich).
TAy Han.
Tan, Virtrtig MSng
(9-23),
Ngu-di La - ma
]^ydittGaule(151
trir^cT^y'Iich)
TirangJulesCi-
sar bknfa-djab '
d^tGauU (57-51
Irirfirc Tfiy-Iich)
w
\
1
nAm
NIT&C NAM
Ciicd^i vua vanhvng
NiraC TAU
NUi>C PHAP
i
■
Theo Tay Ijch
S^bien-colrongniroT
40-43
TrirngNfr vircrng
Bong Han (25-220)
i
43^44
Hic-thuOc Ian thtr
Bong Hnn
La-ma tiS-qufic
■t
hai
Auyuale Mmg
■P 1S7-226
Si Nhi^p
je (30-14 lru-6c
]
i
248
Ra Tri^u
Tam-qu6c, B6iig
Ng6 (222-265)
T:iy-lich)
1
399-413
Giac T-Am-fip
Tiln (265-420)
QiiEkn Ba.c-dich
■
Nam Bac tri^u :
(DarbarCS)<^hi^m
1
T6ng (420-447)
giir tlat Gaule
(406 son TSv-
i
1
■i'
Tc (479-501)
lich )
H(> Mt-rovin-
^. 1
544-602
Nha Tien Ly
Lirong (502-556)
giens(4Sl-752)
Hi; 554
Ti^n h'$ Nam-d^
Tran (557-587)
■C^Iovis I xirng
^H 449
Tri^u Viet-viro'ng
vircnj' 6" nir6c
B 571
Hail Ly Xam-d?
Phap (4&l-5n)
■ e02-939
Bac-lhuoc L^n IhiV
ha
Tiiy (589-617)
■* '
H 722
Mai HSc-dS
BiriynQ (018-9D7)
Ho Carlovin-
i
^H
giens (752-987)
■
lio-cai dai-vuffn^
Bircrng Thai-Ion^:;
(627-650)
Pepin le Href
(732-768)
^H S62
GiScNom-chieu —
Birang Hu^'&n-
Charlemagne
.
Cao Bien
LOnji (713-756)
(768-814)
906-923
Ho Khiic
Kgu-qoi (907-959)
Chu--hau phiin
939-944
Nh^ Ngo
tranh tir iJifi-
945-967
968-980
Th^pnhi sCr-quan
Nha Binh
T6ng (960-1278)
Ttme. Th6i^t^
(960-975)
ky Ihir IX dSn
the-k^lhirXlV
mixi suy'
■
981-1009
Nhi Ti6fl Le
Ho Cap^tiens
1010-1225
Nha Ly
(987-1328)
^■t 1010
Ly Thai-t5 \€n
Hugiies Capet
1'
Dgdi va dcri d6
ra Thana-lony
(987-996)
Louis VI
(U08-U37)
^KI6~
^^^^_. /SiN
^B ^^^H
^^K BM
1
NAM
Theo Tiiy lich
h
»
1048
1073
1223-1400
1225
1257
i2a4
12&7
1306
1383
1396
1400-1407
1400
1402
Nir(yC NAM
Cicdm vua v^ nhunf)
sirbi^n-Culrongniro-c
Gitic N6ngTrjCao.
Vuanhar^y lliyd^t
Chiim-tbanh mo-
ra dfit Quang-
binh, Quang~tri.
Ly thirtrng Kiel
Nh& Tran.
TrSn Th^i-lftng
Qu&n MdDg-Q&
d^nh Vdn-nam
tran sang nirfrc
Nam,
TboAt Honn dAnh
nirac Nam iSn
thtj nh^t.
Thoal Huan daah
nif6'c Nam la,ii
thir hai.
Vua Cbi6tn-tbanh
d^ng dSt ThCia-
VuaChS-b6ag-Nga
dAah kinh-th^nb
Thaag-Iong.
Ho qui Ly din d6
vko Tky-d&.
Nha HS.
Ho qui Ly circrp
ng6i nha Tr^a.
Nba H5 I5y dat
Cbi^m-Lhanb mo'
radStQi]^ng-iiam
Quang-nghTa.
Nirdfc tAu
T6ng ThSn-ldng
(1068- 1085).
Nguyen
(1280-13-11).
Nguyen Th^-tB
(12S0-I294).
Minh (1368-1628).
Minli Tiiai-tb
(1368-I39S).
Minh Thanh-t&
(1403-1424).
MlfCC PHAP
Philippe Augus-
ta (1180-1^)
Saint Loui»
(1226-1270)
Philippe 1
(1285-1;
eDel
13U)
Mdqu6c-b<»i d£
giam quv€n
Chir-hau (1^2)
Ho Cap£tiea3,
cbi Valois
(1328-15^9)
Cu^c chi3n-
t ran h m $ t
trfim oam
(1338-1453)
I
w songhuong.vn
IV Am
TheoTay IJch
»
1406
1407 - 1427
1408
U1S-U27
1427-1527
1428
1470
1527-1592
1527
1532-1788
1532
1543
1592
NirOC NAM
Nha Minh daoh
nh& m.
Thu0c nh^ Miah.
NhiHituTrSnday
biah danli qu&n
Minb.
L£ Loi khoi nghla.
NhA U
L^Thai-t6lfinng6i.
L6 Th4nh-t6ng
danhChi fem-th^nh
ISy dfit BlQh-dinh.
Nh^ Mac
M^c d&ng Dung
cirfrpngfiinhhLe.
Nh^L^trung-hirng
Xguyen Kim l^p
vua L^ or Ai-Jao.
Nguyen Kim khdii-
phuc dat Nghe-an
va Thanh-boa l^p
ra Lt Nam-tri^u.
Trmit Ki^m giii-
binh-quy^D.
NguyeoHo^agvio
lr£n d£t Thuin-
h6a.
Trinh Tung dirt
piia Mac, khdi-
phuc kiali-th&nh
ThSog-long.
Nl^frC tAU
Minh NhAn-tOng
( 1425 - 1426 )
Minh Tuyfln-tdDg
(1426-1436)
Minh Thg-tOng
(1522-1566)
mr^c phAp
Charles VII
(1422-1461)
Jeanne d'Arc
ciiu chlia
( 1429 - 1431 )
Louis XI
(1461-1483)
Louis XII
(1498-1515)
Francoia 1
(1515-1517)
Ho Cap^tietis,
chi Bourbons
(1589-1792)
Henri IV
(1589-1610)
^^^^^^^^^^^^^^T*^^^ "
L
NAM
NUi>C NAM
-
■ —
J
Theo Tayljch
CacflA') vua vi nhTrng
sirbiSn-c^trongniro'^
NUfrC TAu
NU(>C phAp
1611
Nguyen HoAng
Louis \UI
daoh Chi^in-
(1610-1643)
Ih^jih lay diit
Louis \W
Phu-ydn.
(1643-1715)
1627 - 1672
Chiia Trinh va
chua Nguyen dnnh
nhau 6 Qiian>j-
Thatih(164'1-]9n).
Thanh Th?-t6
(Thu^n- tr| )
' 1692
hlnli \k H4-tTnh.
(lfrt4-166l).
Chua Ngiiyin iSy
Thanh Thdnh-lfi
hfl d£( Chi^m-
Ihiinh vfko d£n
(Khang-hi)
(1644-1722).
IJJnh-thnlln.
Thanh ThS^lOng
1698-1737
Chda Nguyen Ifty
(Ung-clilnh)
Louis XV
d^ECao-mi^n l$p
(1723-1735).
(1713-1774)
la sau tinh Nam
Thanh Cao-t6ng
Viel.
( Ciia-long )
1771
Nguyen Nhac khoi
binh d&nh chila
Nguyen b Qui-
nhOTQ.
(1736-1795),
Louis \VI
(1774-1793)
m
1775
Chua Tiinh sar
1
HoADg ngu Phuc
vao iSy th^nh
i
Phil-xuAn vi dSt
QLiong-naTn.Cht'ia
■
Nguyen chay vio
Gia-dinh,
:
1776
Anh em 6ng
NguyenNhac dAnh
,
liydSlGia-dinh.
'
1778
NguyenNhacxu-ng
d^ or Qui'Qhcm.
'
^..jflSRK ^^^^^^^^^^.^_ m ^1
■^ ^^^^^HK « ■
. "
nAm
TheoT5y]jch
m
17fiO
1782
17S3
M
17S4
17&6
1787
1788
1788-1802
1789
1792
HVClfC NAM
Cacflu-i vxia viiohGng
siJ-l)i6n-c5lrongnucrc
Nguyen-pliiic Anli
sirng YiTOffig or
Nam Vi^t.
Loan kiiii-binh
6* kinh-thanh
Thfing-long.
Kgu3'en - vircrng
jihcr 6ng Bfi-da-
Ipc dem Hoang-
lu- Canh ve Phap
cS«-ciJu.
Nguyen Hu^ pha
quan Ti^m-Ia o
dai Gia-dinh,
Nguyen Hii^ lay
thanh PIiu-xuAn
i-Bi ra Bac - ha
du-t ho Trinh.
Vfl van Nhaim
danhKuc ha.Nha
L6 iiiiit ngoi.
Nfiuyeij-vu-crag o
Tifim-la ve khdi-
phuc Gia-djnh.
Nha Nguyen TiVy-
SffD.
Nfi^en Hue I^d
n^t Hoan^-d£
iBi ra pha quftn
Thanh a Thiing-
lOUf-.
Vua Quaog-truDg
NVO-G TAU
Thanh Nhan-tOng
(Gia-kh&nh)
(1796-1820)
NUOC PHAp
I
i
4
Cu^c dtffCach-
m6nhT|789).
Din - 4i'^<:
c^ng-thva
Rn (hu- uh^l
{1792-1804).
nAm
TheoTay lich
NV(yC NAM
■ Ill
»
Cac db*] vua va nhung
sifhif n-colfongnwifC
NiT(!rc tAu
NTjCrC PHAP
17^
Nguyen- vii-ffng
khdi-phue tliunh
Qui-nhon.
1801
Nguyen - vurtrng
kh6i-phi.ic (hi^Db
Phu-suun.
1802-1945
NhA Nguyen.
1S02
N{jiiycn The-tB
(Gia-Iony) len
ngi&i rSi rft danh
ISy Bac-ha.
Ian thtj nliQt
(IS04-lKIt).
Nn-pUA-luan I
1819
Nguyen ThS-to
sirngdti(lSi)4).
m
mul.
t«20
Xgn%-en ThAnh-to
ThanhTuyfin-ldng
Ho Capfttiena,
(Minh-mt'uh )
(Bao-quaog)
chi Bourbons
Hd ngfyj.
( IS21 - 1851 )
trung-himg
1826
Ciiac Phan baVinh
6 Nam-dinh.
(1814-1848).
Louis XV III
(1814-1824).
1833
L^ duy Lircrng
Charles X
i
khai binli cr
Nlnli-binh.
(1824-1830).
Le vSn Kh6i khm
CuOc cach-
menh Ian Ihir
agvv a Gia-Jinh.
hai (1830).
NOng van Von dSfy
Lodia Philippe
loan ff Bac-Viel.
(1830-1848).
i
1834
Gi^c Tiem-la.
1835
L3y niro'c Cao-
mi^ti l^p ra Tr^n-
-
^
Ifiy^thanh.
1
361
Iwifliw songhuong.vn
m
^^
i
nXm
Nir6-C NAM
-■
1
Cacd^i vua Iri nh&ng
NLr<yc tAu
NUfrC PHAP
I
Th40 lay Jith
sybii?n-c5tronKmiirc
1
1S40
Nguyen Thanh-to
:
mjit.
■1
1
1841
Nguyen Hi?n-1&
(Thieu-fri) Un
ngdii 10 p lai nir^rc
Cao-mi^n.
V
H
I
!
1S47
Chi^n tliuyen ci'ig
Pf
don w Da-ndog.
Nguyen HiSn l&
mal.
J. _
1S48
Nguyen DiTc-16Dg
Loan Th^-b'iah
Cu^c CAch-
■
(Tur-dirc) l^nngdi.
tUi^n - qufic
menh I^d thii
m
1858
ChiiSn-lJiuySni eita
(1849-1864).
ba (1848).
m
Fh.ip vji ciia I-
Th^nh VSn-tbDg
DiL3-qu6cc0ng-
m
pha-nho- d&nli
(Ham-phong)
h(!>alaiilhiihai
1
Bji-niinjv,
(1851-1861).
(1S48-1S51).
--J
1859
Quan Phap dAnh
Bg-qu3c
l!
lay Gia-dinh.
Ian thu- hai
1861
B3n Kv-hua th^l-
(1851-1870).
Uiu.
Na-pUa-luan 111
xiriigd^(l8&l).
*
1862
H6a-u-6c nhtrcrng
Thanh Miic-iong
M tinh phla d6ng
(Boug-tri)
Nam-Vi^t.
(1862-1874).
1364
I4p cuQc Bao-hO
a inr6c Cao-raiftn.
■
1S67
LSy ba tmh phia
Uy Nam-Vi^I.
Phan thabh Gian
lir tAn.
Kfi3
- ■*
1 ■
- /9SN
^H
M
^^^^^ @lHi
^^HB
!!■■■■■■■
BBi^|^B>^ lAiWW '?nnr]hilrnigM!Hia - ]ff
m
r
1
m
1
NAM
TheO Tay lich
Nl7(yc NAM
CacdO-L vua vA nhimg
sybi^neotrongnirorc
NUG-C TAU
^V(yC PKAP
\
1872 ,DB-pho-nghTa
Ph& Phap
dem Ihuycn vAo
chiSn-tranh
H^-npi.
(1870-1871)
■
1873 Francis Gamier
Dfi.nquCic c^ng-
ha th^nh H^-n^i.
hdalan thtiba
Nguyen tri
(1870-1940)
1
Phirorng tv lift.
1874
Hfta-uAfc tri lai
Thanh B»irc-t6Dg
dSt BSc-Vi6L
(Quflng-lir )
1S82
Henri Riviere ha
thinh Hi-ni>i.
Ho^ngDi^utijtigt.
(1875-1902)
1S83-1945 'CuOc Bao-hO ciia
k
iiu^c Ph&p.
1883
VuaDu-c-tdDgmSt.
H6a-< aire nhatn
cuOc Bao-h^.
1884
H6a-ir*c Palenft-
tre diah cAc thj-
«
1£ liao-hO^
■
1885
T6n-th3t Thuygt
danh phu Khd.in-
sir or HuS.
■
1888
Vua H^m-Dghi bi
bat.
k
1893 Phan dlnh Philng
1
khffisirorH^-lTnh
1
^ ^^^
3fi3 1
z^-^TOiBWffionghiJong.vn ^^ma
SA CH-DA N
96 I Chi QuYi^n I
SS It chl QuY^n II
35 A-r*p c\%t s5 trang
A'bat-xich
t 149, 150, 152, f3^,
157, 158
A-b6-ldi>g < Apollon ) II 97
A-ddng II 95
A-ly I J 38
A-loa-i^iii I I2ti
A-m^'-li-^ia (Amcriquc) II 05
A no II 21H, 210
A-niing
A'phi-ly-gia
Ai-lao I 96.167, 170,173
Ai-luu
Ai
Ai-cbiiu
Ai-tu
Ai Nir-Qlii
Ai>i)Uan
Alcm^ne
Alg^rie
Aymoujer
Ayouthia
An- d ucFng-vatrng
An-giaog II
I 9G
II 33$
n 221
1 331
1 IJB
I 59, 68, 03
II 31, *7
I 156. i»a
It uo
II 233
II 33«, ^D
II ^33
II «5
I 16, IS. 19,
20. 21 . 29, 71
220. 223, 232, 233,
264, 2&5
An-h^ii II 254
An-Jac II 66
An-nani I o«, W. Hi, 121, 126,
127,130, 133. 134, i:». 112, 113,146.
148, 149.150,154,153. 15S, 160. IBl.
162.164, 167,175, 179. 1«&, IM, lOO,
132, 193, l<14. 197, 199, liOO, 201. 203,
2U0, 212, 213, 215, 21fl, 224. 226, 357,
230; II U'.38, 51.52,53,130, 130,
137,139,178,297
An-nam chi-lirpc 1 Ui
An-oam 1IU-K9 phu I 3. 58, 111
An-nam guoc I 3, 111
Aii-nain qu^c-Vucrng I 134, 153,
102.233; II 7.26,51.129,131.136
Angmey |I 332
An-quoc Thi^u Qui 1 33
An'Sinh-vufrng I 121
AD-truung II 20> 44
An-vi^n iiTVTig-quan I *3
Anh-cit-19-i (Art^loterre) IJ 96,97,
212, 213. 221,240. 242, 257, 293,295
Anh T^ I 35
Ao-lo-\icli 1 152„ 153, 157, iSA
Ao-mon (Macao) It ^
Aubarel {Ha-ba-iy> II 20,284
An 1 14.23,23
Xa-io U 95
— 365
w.Bonghuong.vn
36C — VlfiT-NAM SU - LUgC
Ku-ca I 12
Ac-lB-bB II 95,97.^8,223
Au-lgc r a, 16. 18, 19, 21. 29, 71
Ba-dich-lai
Ba diem
Ba-IhJc
fin-thvc
Ba-T^t <ViDh-]ong)
I i«9, 190
1 16(1
II 261
I 218, 219
194.230, 231
II 111
li, 16
II 3 07
I
Bd-da-lpc [[ 119, in, 150, 151.
152, 159, ISI, 208
fia-la-tnon 1 16
P&rja tt 260
Bk TrJeu I U
fi& ThSm fl n
Hh Trsah II 79
Uach-KtaDg-^ang 1 68,90.156,157
Bach x\ian ngiiyea II
Bach 71 £1
Bai-nQap gtaog
B3i-5$y
Baldinotj
Ba)^4Tie
Ban-Un ( Biin-hAa )
Sun Si£u
Bfcn-san
BftD-lhach (TbAnh-h6a>
BJin 'vaa Nb)
Ban-trien ngoc pha
Banh H^
BdDh-l^-k^
Bao-hung
Bao-l^c
Bao-nlah >llfi~vinrn{[
193, 19»
206,207,
2(>&. 211
Rao-qnang ( thip ) I 119
Ballambang H ISO
Bat aal Gia I 192
Oac-binh-vircyng II 12.'^, 131
B3c-l)6-cfiinh I! 42, -13, 4-1. 48, -19
Bang-c6c (Bangkok) 11 347
Biic-dao I 237
B5c-giang I 143, 149, 182, 230
B3c-hJi n 122. 123. 124. 162,
1&4, 165
Bac-ktDh II 316
Bucks' II 201,241,25^.267.269,
270. 273,274. 277, 278,279,28t, 2S2,
2»4^ 290, 293, 294, 298. 302, 302, 307,
315,317,^3(1,333
B5c-le n ;M5. 316
Bic-licu 1 102
Blc-ninh I MS; M 268,269,
274. 27g. 299, 3[JC, 30M, 309
Bic-quaQ II &i
BScthaiili 11 141,170,172,
173. 174, 176. 177, 178, 192, 197
B5c-triEu II 3, 4, 18, 60
Beau
Berger
Berthc de ViUers
Bif Nguyen Cung
Elt; Nguyen Uoun
B^ntr^ClhtiycBiah-luu-ng) 11
Bi-scrn
Bichot
Bien-h(ia 11 173.256,259,260,261
Bihourd li 331
EMa-c5p ! Gl
Blnh flioll JI 158. 15S, 160. 172,
204, 267, 327
Blnb-diDh-vircmg I 216, 21H,
219, 220, 222, 223, 224, 225, 227,
Z2&, 230, 232, 234
Blob-bAa tran
blnb-lA
fiJnIli-lvc
BlDta Ngd d^i cio
Blnh lay sil ti
310
317
317
300
137
137
107
39
30S
II
17^ ■
II
m ■
II
34 m
I
2^ *
11
2S9
M
IPIHH
^ SACir-IMN — 367 B
^^^ Binh-than 1 195, 3t)3
Ltiii VHii Khui' [| 23. 24, 31, 33 fl
H Binh-thu^Li 11 79, 1U,1, 153,
liiii \n-\g F^ji) 1 2H{ ^B
■ ISJ, 172, \n, 174. 176, 267, 305.
H
■ 31 1. 326, y>y, 332
^B Binli-thir y^ti-lir^c 1 \Z'j
m
Cui Kihli [1 3:if) B
^B Ulnh'Vun I 12
CaJlSn^ Viinii 11 ^i6fl fl
^B Binli-virtrng I ftl
Cjm-c^l M 230 9
B UonprU 11 2m>, 2()l, 2432, 270
Cam-lo II 22U ^|
B Banct II 301 , 3IU, 305, M7, SOU
Uam-inuu II 220, *>?? B
^B Bon^ainvtllo JI 224
Can Airi- I 10] ^M
^B Bi>ulan£iL-r H 327
C^n-lonK U Kkl, Ul, 136, 138 I
^B. Bournync ]I £78
Cjinh'i^iuo II Og B
B Bourdais 11 259
Cunh-lhjiili il 14 fl
^» Bo-cii 1 2li2
Cao bn-l^uut ]| 2fiR H
^B bun Ma II Sa
Cao-hjiiK II 7. 25, Lli. Hu, 35, 3(i, fl
^K BiS-Cai d^i-VirurDj( I 5!}, GO
37. 10, 4'.l. y2, 53. ]lt, 13U, SH, 9
K B^-chinh Ji 10^
ISi:., 271.272. 273, 310. 313 M
V U*$-Kia-h t 125
Cao Dii-n l U3, li-l. 63 fl
B B3-chinh I 13, HHt. ll>6, '>'>?
CaoM i 221, 2-J5 B
^K R&-Ako-nha (Porhi^iil) II 05,1-16. N7
Cao chinti [Jinh 1 til) fl
B bo a^ I 17."]. 2m, 22« ; II IW
Cno-miiii II H7, 2:13, 2i>3, 331 ^^B
^B iiLk-iIieii I 47. 191
C^L) 0.'i ^^^1
^B BiJ Ki^n I IS^i
Cuo-vonc J lUlj ^^H
^B Bd'Chinh U 7j, 77
CaQ-vu<rng [ &i ^M
B Bri^rc (le rh3c II ;)^9, 310, 317,
Caspard 11 324 fl
B 3I«. 319, ^20
«Catinali II 240 ^^|
B firianval JI 304, 305
Cat-bii 11 270^^1
^K Bill an Nicn 11 292, 29S, :I00
Cat Hbag I TS^^H
^B Uui cung Thiliig U 42
Cain-biinli 1 220 ^^M
B Bui Bi 1 322, 223
Chid (Jul I 22t fl
B Bt^i Dy II 292
Cam-la [] 43 fl
B BCii a&c Tuyen 11 141, I5j, 75e
Cam 1e II 255 fl
B Bui dSc Trv It 15€
CSin-giuilg II 25 ^fl
B BiSi Bi^n 11 333
CiSnl-giaDg 11 66 ^^H
B Bai buy Bjch II U5
Cim-khe ! 40 ^^M
B B^i buy ftaan 11 271
C^n-b^t II «4 9
^B Bai n^y^n Dv ' 1 611
C$in>cblnli II I7U, £37, 238 fl
B Bi^i m^u Tien U 196
Can-yid' II 1U9, 147, l^iS, 25G fl
^B B^i !^i LkTOFiie 11 45
Cau-gil^y U 284, 3UD fl
B BOi th^ Dfn II US
C^cile II 333 fl
B BOj thS &«t II ea, «D> 106, ti5
Cyb^c 11 IKl^^l
V Bi^i tbi£ Tofi 11 117
CleDi>iire 11 224 ^^|
_^^Bi^i tbi XuSn II 163, 161
Constant II 331 fl
388 — V)^- NAM s(r.LUl7C
^H
CoAKlantiii I] Oft
Chill Cii^u (giic)
11 268
ConslanliLi Phanlcoii ][ 83
CiiAvtMvn
I 12, 39
r^ronnnt U MO
Chali^cluC
II 220
Courbel LI 3OI,3a5,:^aS.30g,3l6,3S0
Cliau-tlyc-ilao
H 84
ConrJiDn delH vfllc Hrllio It 224
Chan Una
I 19
Coartin II 2&7
Chau Huan
I 6! i II I3o
Cff Ngoc J ir)7, 158
Ch-iii Kh^iii
I 152, 15J, 165
^_Cu Ihl (p. MarchantI ) H 228
Chau Li em
1 152. 153, 165
^^PC^ RV Itigtt Ivc II 196
Chaii-nhat
I 37 ; 11 45
^^C5-)am 1 ^4
Chau NghT:i
1 l&l
^^_C3-)au I 10»
ChJia 6
1 167
^^■Cti-Joa I 18, 20, 81
Chau 5
11 105
^^■Cc»-l^nR I 202
Chan Rj
1 167
l^^'cS'lyy 1 I7j, 191, 200
Chau Thuiifi
1 lUl
CS-phap I 93, ^
Chilli Tir
I 101
C5-56r I 224
C\iiil si Dii
H 110
C(>ii-]un 1 97 ; II 97, 110, 151,
ChSt Tri (Chakki-i) 1M08,232,233 fl
IKl, 30", ^27
Chill viin Tiuii
11 109. IIOJII
Cdn-loii qiiaii 1 KM
Chi Ilia Ma
I lOG, 107
CAn-iuaii II 8:i
Chit :i ll^tii
1 175, 200
Citiig-dinh-vi7o-iig. I 17j
Chi^ hijiitf Nija
I 17,'f, 176, 177,
CuDM-tiiili'Viro-nK I ITli >
1V8, I'D, IKIJ, 11$3
CuD|j-tuC'Viro-n£ 1 I'ti CAtv Cm
1 104^ MX
Cung Tim Hi I lOli Che Cbi
I Ib7, 108, 169
Cii-thi I :i:i Che dii a lii
I 168
Cira Tliiiuii J I 231 Clii^ Mini
I 167
Cuu-loan II FIJ Chu MO
I 175, 200
Ci'ru-chiin I :!, 12, :JT, :w, 40, Ji, ; i:iil' Nrmy
I ]t» '
ffi 47, -10. "A 51, 55, 177 ■ Clii-tlifm
I 59
Vt Ciiu-Hire. 1 12 cbi-la
I 202
W Cbii-uiac II i^li 1 Chi-liiiEi I
174, 212, 217, 219
K Chii-vu 11 81 \ Cbi-lknj; 1 flO
. 131). 193. 230, 231
m Chaigncau ( Nauicn-vaii-lhing ) t f:hi^|ii-rti;,||g
1 191, 200
1 " 1-'^^. lai. 183. 224, 227 j chi£m.U.i.nh
I 7,49,61.90,94,
ft Charboniiier II 2a:i ; inj, 97, 98, HiO,
lUI, 107, 110, 12J,
E Charles Thoiiisoij II atW ! i;H7. lafi, H5. IC^
,168.169, J75J77,
■ Charner [1 257. 2.V!, 2J0, 260, 3Gy ; 17B, I'S. 1«7, !«!'
,190,101, 192,200;
E Chanh-mojit; 11 :kii. ^ i " «. m. 7H. 7^
811,85, 101
K ChSn-uiaft (ch(in> I 120 ■ t-hicu itc
I 183
K CMn-lflP !7.49.5D,y4JIH,1|na7l; 1 l^'»^^'-'l!'j" virtrnii I 181 ^
B 11 103f>.8I,H2,H;i,K4,83.M6,H7,t0l,lT*l, 1 CliJOu i^ui-
11 86 ■
r aH,202.3!«,219.y2(J,^i2.:*33.232 . Chitu NOi
II -Jtl'J, 221 ■
B Chfiu-ai I 61 , II 135 1 Cbicu Smng
H Chuu-cau II I'il ! Chicu T:in|{
11 HI ■
II in ■
mm
www.songnuong vn — r —
'
SACH-UAN — 369 ■
ChiSu'linh Thii-hau 1 \i7 D'Estr^es |I ^^ fl
Chicu-thanh cung-ctiua J \15
Dtffoy II ;n7
.
ChJSd-Uiinh Hoans!-{II I 96
De Porfanl (LA-van-Lang) IE 152
Chi^u-thanh Itoang-h^u 1 120
f)^ Kergarion 11 IHl
Chieu Thiiy 11 86, 87
ne la Grandiirc 11 202, 263. 264^
Chiea xi Kh^rtg tl 86
26 j, 'in
■
Chgf Ctin 11 339
[>c Latifssan M 340, Sl7
Chu 1 2-1
He Lorme 11 ;i33
Chu-cong 1 22, 99, 1S3
Uc Monlmorin H 151
.
Chii c6ng Dun I 13
l>e Nrgricr 11 309,310,316.317.
Chu ch Bato I &j
318, 319, J26
Chu Ktet I 221
Uf^piuu II l^L
Chu Nung 1 lOi
Uctniig 11 310
ChM nguyen Chuaig 1 i74
Ui-luan 1 178
^
Chu phuc Mtnb l| 'f'i'i
Oiaz II 2ja
Ciiu Tln"iDh-vifffng I 133
Diego Adver(e 11 W
Ctu van An | 168. 174
li'iin i-hau It) 1 IH6
Chu ■Vii--vuo'Dg [ 22. 2.1
Di^n-bdng [ 138
■
ChuDg-xA 11 158
IJiSn-khanlt 11 8,79, IU7, 154, 157,16U
ChlJa Hien fl 7. 43. V, ■ifl,
nien-tlien li 3S.Kfi,U6/>l2,2l3,2l4
:
80. 81, 87. JUO
Diun-cliau I a!),l77,'.^l,:J2B ; tl LKlll
Chua S2i n B,39,-I1,42.S7.S6,M
lJo-tl,ai (Juifs) M 97
Chiia Trinh 11 113
DoiiQ Dan II 222.231,232.233
■
Cliiic-dyng T 225
Oomine [1 318
■
Chff Cat ©ja I BO, 61
Donnier II 3i7
Ch irvng-d u-ong l |65
Doudart ilc Lagr^e tl 203, 577
■
Chtforng-itiro-ng d^ I 1J7, US
Doumer 11 »7
Ducbcsne II 310, 31T
P D
Dugenae 11 3lj
Dat^at [J 338
Diiy-lli^i, II -Id
Dayol II 152, 153
l)uy-K>- 11 121
■
Da-na,ng 1 5o
Duy-Titt 11 3j
Da Tirong I 139
Duy-tan II 512
Da-tr^ch 1 &4
DuyA'u II 19
i
D^-tr^ch-virorng 1 54
Dujardin (la dang) H 294
1
U'Arbaud fl 278
Dupr^ II 2fi0, 28I>2&4,2^, 287
■ DAri^s 11 257, 258
Dupro DSroulede II ^7
KDe Conway || L51, 152
Dycaire n 30*
BOeCQurcy 11 321, 322. 323p32J,
D^I(r^g anh Xhj I 109
■ 326. 327
UutFDg Bpc 1 W^ 37 1
■ De Cbampeanx il 305,306,326, 327
Dito-ng B^t 1 192 ^
De Cba$$eloup Laabat 11 264
Dircrng cal Lo-i 1 92
Decr&s ^ 11 3&5
Diiaag cUap NhSt U IS, 30
B 370 — V1^-}<fAM
s^ - Lugrc
^^
^
^K DucTDg Chu
1 23
B^i-ioAng
I 62 1
^B DlTvni; diSn NghA
167,
58,81,83
fiai-nflrn
I 4, 96 m
^K Duo-Dg H$u
J 81
B^f-Qam chEah bi^n ij$l-truy^n M
^S Dovng Hd
tl 45
II 1»7. 2»
^P Duang Kien
1! 215
&gi-n3Q Ihien^sw
I ISO
^^ Dirarjig Khuojig
n 114
B^j-ngu
1 t«9
^E Dinrng KJtirornf
J 176
B^i Nguyen
I 130
^K Daorai tkgan Bicfa
II 81
B^i-tiF-Oia SSr
I 132
^K Duang ntijlt L€
I 175
B^i-thanb
H 37
^B Duaug Pbieu
I 54
99i.Vi« I 3, 67
, 99. 103, in
^K Duo-ng S&n
I 55
B^i-Viit sw
I 128
^B Duffng tarn Kha
I &l, 62
Oai-Viet sGr-ky
I 15
^P Duimg T|p
I 63
B^i-Viet thong-giam
II 61
p, Dtr TTnh
I 97
B^j-VQ
I 22
^B Dtrffng tu Tbanh
H 373
B^in-abY
1 37
^B- Dliang Tuyen
1 12
B^in th^Q Xtrang
11 139
^H UirO'flg tir HiiC
t 59
Bam Trung
1 23&
^B Ducrng ttr Tan
1 63
Ban-K5»
I 15S
^B DiTcrng (u Minh
I ua
Ban hda Chi
I 51
^B Dv^-thanti-^inrng
I 93
0^0-dirc kint)
r 74, 75
^B Diruag Thai-b4u
t S7
Bio C5-cdt
II 109, ni
^B Du-ffng Tn
II 46
^ao-ma-pha
I 231
^B Dtrarng yan Nba
n
207, 215
f>ao Th5-cbau
11 111
^B Dir&ng-thi^n
II
304, 307
Baa cam M^c
I 91
^B Ba-bang
1
Ids. 194
Biia Hoang
1 47, 48. 49
^B Ba-cang
I 220
Bi>0-lst\iR-\vang
1 55
^B Ba-liii
I 221
Baa nghia Giao
ir 47
^B B&-giang 1 170,
aw ;
II 310
Bao quaDg NbJ6v
II 45, 46, 49
^K fiifi-giang'l^
I 1S6
B4o ton Nguyen
I 105
H BS-ning U 100,181,224
H 2^2, ^3. 254. 235. 256. 257
, 227, 233.
261,345
Bao tu K^
I )60, 16 (
^B Bai Lircng
I 44
Bdo Tri TI
255, 269, 270
^B B^l-loan
11
ai6, 320
Bao Van BIcb
I 175, 200 1
^H Dai-SD
I 195
; 11 35
B3l-]5-boa-!uch
I 129, 130
^B &$i<co-viet
I 3^ 86, til
Blng-di^m
1 61
^B Bao duy Ti>
II m. 41
dSng Dnng I 202
, 203. 2W, 305
^B B^i-do-dioc Bad
II 132
fiang dinb Mien
n 203
^B 0$i-£ld-(l6c L^c
11 13'2
BJlng Hanh
II 269
^B B^i-hfinh EIodog-dE
1 89
B5,ng nhu Mai
II 289
B BaiMa i 64.
186;
II 23
BSng Nhu^g
I 38
H &^Ml
t 63
B^og T^t
I 201, 202
^B B4ii'licbM}u6c
I %
Ba,Dg t)u Hu^
II 12, 113
■ »»i-ly
I 97
B^ag trila Chc^^D
11 271 ^
^t^
^^
^
/Stlik
^^^^^^^^^L .^^^^^^^^^^^^1
^^^^^^^^^^K ^^^H
-^■&uv
^■■ipi
^PPI
W ^^^^m^'ti.&onQmonQ.\f^^^::i^
^^^
^"
1
SACH-DAN - :i7l m
^B Bhn^ Iran ThutVng
11 ij7, ig:(.
Hain 'IririiK
11 ■
H
0, 182, 183. 1»|
Hd Dirurng
1 ^. 1
H DSn^ v:m Chiin 11 ill.llie.lJB.L'hJ
Ml'l l:Ult|
1. ti. 1
^K Bant; ^"^"h '^'^"H
11 -iw
Dii-ili'it Muu
II ,S2 1
^H t)^o Nganfj
n 30j. :iinj
EJu-iliii' Tii
■
B H^ Kitu
11 3J0. :tio
llu-iluc Tuyt't
II 9
H
1 179. ]8l
F)fliiB Annaiii
iiiriii II i:m fl
H HL-Liii
1 V5
Bijng-ltc'i illiii
1 i;f7, 11^ B
H
1 11
Ditiiix-climh-virfnii; I \\o -^
K Hi:i-)y
1 lirO
l>ijng-d:.i(>
1 '226 M
^B Hji;)i Tfa^nli
] 07
l)di>M-(.ti'i 1
L!>i. 2fi2. li'iil. 222. 22li ■
^B BJeu-dK-u
I :i:>7
ff>6it|j-tLrii Ijp
■
H
1 na
iJuux Muii
1 i\. i:^ ■
^^K ir^inli litp F-T[)b.
\ Ki., ,Sj, K6
Mung-kinb iikEi
la-LliiH- II 3^2 M
^B Binh coon Tru
1 85
Qun^-khBU-<t:io
u Ki a
^B Hinh «:un^ Trinh
IT 2(tt
bunK fifi'i
9
H Bini) L>i£n
1 H7
Bung-|)hiLp
fl
^H Hiqli Van Bi^n
1! 210
HdriR-phu
M »1 S
^B HinJi van <iini
11 Ul
H64>i{-i|u:in
1 202. •2]-l. Xi:i, r!2*, fl
^B F)inb van T.T
11 5J, J3
•JlTi. 22lt, 1-27 . 22K H
H ]4in1] Le f 221.
'j'>^ -j'^t -lit
l)i)iig-qii:\it
fl
H '^'•
■i2e. i«K
HoiiK T^n
] 141 fl
^B IfinLi Lien
1 S6
Bdn^-li'it^u
1 1^12; li :27.Hi.3;;o ■
^m h\nh lAtl
I 220
hu-biiji I y
'8, 1'JJ ; H lOti, 107 fl
^B Bin]] ](nh D^n
M i:i7
Hij-plin-UHhTa
(Jean LliipuU) H
^B )4jnli: nha H^nh
II U7, OO
ir '278.370.
-J80, 28t, 282, 285, JUI ■
K Bjnh Tuo
11 272
Bd'Son
11 tH, 271J. 2h,'i ■
^B l^loh ticb Nliutfng
Jl 118, .12u
Bo Thtt
B
H Binh TiSD-]io^iig T 8&,S7; II 3.129
B4-gia
^^. Hinb, Tiet
I 230
&(i anh Vfi
I 1119, IJI V
^^ft Binh Tuc
J 87, 85, 30
&& Bl
I ■122. 223, 221 ■
^^^ Binh th^ Bfirc
11 303
OS cJDb Thi!,c
1 S2, S3, K6 B
^K Bjnh-tir&iig U
260, 261. 26J
BA (luy Trujig
1 B
^B Boaa Cbi
] 39
B& Gia
1 220 fl
^^^K Bo^ci daah Chan
11 163
&6 yen OS
1 B
^^H Bonn hiru Ai
II 37S
B£ Lg
I fl
^^B Boin nb&H^i ] 163,167,168.171
BS MiEa
I \%% 1!»0. 192 fl
^^B Boan til Tbi^n
1 63, 64
B3 Mmc
1 38 fl
^^^B Bofin tiT Blnb
1 62
B8 nh^it Tr9p
II IW fl
^^B BoAn tu TrifC
11 272
fifi tdn Tb^Dh
1 CI fl
^^^^ Baaa ngnylsk Tbuc
][ fi&
B3 tu$ B{>
1 SO fl
^B Boi^n TbD
, 11 274
B5 lix Btnb
I 173, 177, l^O. 300 fl
^B^Bo^D Tbu^ng
I 122
bS Thai-hia
1 ita fl
372 — VI ^- NAM SLT-LUgrc
Bu tlianliNhan II
106
lfV7. IIW,
m
170
t}& the GiBi
11 G5
an Tbich
1 H7.
1*5 tlii^n Thir
T 159
HA lb" TnrrR
1 62
t»(i Vi^n
1 bo
¥i& Vhna
I
i M, 26
Bo N«u
II
339, 3i0
B& Tit
n
:i3», 310
fifli Cin (Trinh van <
:iin)
II 342
»i^n CIm
U 317
J*cio BaO-lyc
11 317
Bun B^ni
li 317
»J3n Kei»
11 ^17
}4un PhDnit
11
30e, 307
ISiln-lhuj-
TI
297. 298
J^uog-ia
11 327
B5ng-c« (<1^n)
1 iW
BoDiK'^n
11 133
Hbng-hCri
11 IIG
Btieg'bhauli It 327,330,JJ:j,:WJ,'«S1
HuD^-nai (Uien-bOii]
1
1 m, Ki
BoDjf-bt'i-dau
1 iZt
fiOn^B CiS-xilniJ
11 17
B(>nH-tUi»ti'h(i I It
■ *
t 19, ii;i
B^pg Kim-lftc
II 17
B^ng L^cu-cal
U 17
Bi)ng La-phfi
H 17
Bi^ng T£ phii
11 17
Blrvn^
I r*
Birfrng cjnii Tftng
W
a9y, 30B
Bif^aj! dinh Csnh
n :}d2
BuvrngUm
1 01)
Bairag ngpl N'l^ai
I 14^
Bvc IhSo^ air^n^
II 368
E
Echo
11 253
cEnipire d'Annaina
11 340
Ksp France
)1 22J
Bugeaie
11 2&I
J-^uropicn
H !«2
Fciure U 152
l''a%'hi Levc(|uc II 2311
Forbin It 261
Fourniei- II 3KI. 3n, lllf.
I'raocis Gamier (Xngi-iihi) II 277,
280. 281, 2fl2, iH'i, 2KJ.28r*, 280. 21HI
(jeorjjcs VlavJaiios H 301
C,\st-cal l.ir^iig I 112.183; II 39
l.ia-tlinli I 10, 12, 13, 82, 83.
tOl.l'IJ, I06,](17, 108,100, 111, 12».
13H, 116. 1-17, 1-JS. 149, 150, IM, 1 J3.
ir4. I5j< ] J7JG3, Itifl, 172, 17^, ISO,
tB2, 1K3, tra, 204, 206. ^08. 209, 31 1 ,
212. 215. 219,22X, 212, 2:ij. 2JG, 257,
258, 2:i0, 2C0, 261 , 262. 26J
Giii-(1ii)h l1)un^ clii II 106
Gia-iiuii^ 1 222
(;ja>klianli II 13U
(.iii'l^m I 212
(;i.i-lorig II 161.17J, 176, 192, 19r>
CiA-l6-laii ITcth (.ItTlisnleiii} II 07
C;ia-liii1i l[ 00
Gia-iu II 07, iar>, i^i
tiia-tu-giao II 08, 100
Cirin-BinliMU- I 21>1, 202, 2t'a
(;i>o.cb5u I 3,43,44,J7,4«.40.
.v), 53, :^ . :», r»«, ."ta. ai, 61 . 63. 64.
iCi, 66, (37, 71, 72, 77, 11)3, 1 11 , J99
(•istc Cliuti-niMC I 44. 4Jt
Ciiflo-cbi I 3, .1, 12, 13, 37, 3*,
39. 41, -12, J3, 47, iO, •AOl
GiHo-vbi-b<i I 3f, 37
OJao-c^hi qu^m I HI
Giao-cbi quiln-vtroftig I 90, 94
Ciiani-n^MC Hinlv(Mgr Uohicr) II 2a5
Giip luilt (hdfl iTffc) II 2SQ, 2SD
Giaic Mitu-iig I 121
Gi^c Niiib-?fa II 64
Gi^c N'iing I 4q
Giuc Ngii|||«i^ II gs
Giovanniiielic II 3!K
www.aonghuong vn
■^^^^"
SACH'1>AN — 373 U
B GioC'^^cli II 300
Hin filnh-ll^ I 3JI fl
H Gtu-bi.te (Jupiter) It 97
llact Cao'to I L«;l, 217 B
^B G6-c6ng M 14S
lEan Ki^n-Va | 38 fl
^m GcKselin II 34b
Han Vfindj 1 30 B
^^^^Guerrier II 313
Han Uil 1 131 B
^^^^
HaQ Phi 1 25 fl
^F H
l[;m Ouan 1 193 B
^B Hk cong Thai U 161
M^ii Hit Qu6c i 33 B
H lU hi Yao 11 U7
Kdn-vuffng-ldLk pliii 11 184 fl
H Ha-hoa I 137
H^ng-chdlt 1 106 fl
H Hk-hdi ir 133
H^ng Lniig i 67 fl
^B Hfinian (dnng) I Qt
H^ng VQ 1 183 fl
■ llk-npi II 268, 37^,279, :i30, 281,
Uanh-TliUL-.CB II 303 fl
■ 282. 2tt3, 284, 285, 2S7, 290, 292. 2&i,
Uiio-voitg.giuc B
H 297, 298, 3Ui), 313. 3lti, 319, Si2, Hb
(Cap dr Uoeint Esin;r.iiict) H 95 fl
H IIJ Q-iiyen II 212
Hat-giang 1 40, ^25 ; J| 21 fl
^P Ha-lien H 10,83,83. fi-t,8&,S6, 87. &8.
H^M6 1 126 fl
■ 110, 1-17, 177, 178. 210,220, 'J64, 265
H^l-mort I 40 fl
H H&-ITnh n 267, 200, 311. 330,
Harmanil It 3(M,3Or>.3O6,3OT.30«,3It H
H 334, 335, .H.S8, 340
HautereuiUB II 283 fl
H Hk-tii%h It 173
HJcbach i 192 fl
■ ){■! ih^ l.^c 11 22
H^i^'long.giang 1 I2i3 MI 130 ■
H Ua-lruDg II 20
H^ii Clliih 1 55 fl
H Hft van Kbui 11 292
Ilau l^i Triah U 243 fl
H Ha 1 22, 23
Hau nh&n nHo I 90 fl
^B Ha-dtro-ng 1 42
tl9U-ch& E 1B3 fl
■ Ha-hung <Minh-^tan£) 1 203.222
H^u^U 11 4, 26, 125 ■
H H^-lang II 52
H4u Ly Nnm.fl^ I 55. 56 fl
^P Hs-mon II 293
Hiu Ngi-viio-ng I 82, 86 fl
B Haiti It 327
Hiu Tran 1 190, 201, 2(M. 206 ■
B Hi^i-chau It 255
Henri Rivi^rD II 297. J9S, 300 ■
B Hai-dirirng I H4, 1-15 ; 1120,24,
Ht-nry UiUci II 331 fl
B 35.62,64.125. 132.203,271,275,278,
Hcrbiiig^r 11 31^ ^|
■ 281. 283, 2^5, 290, 291,309, 30n, 309
Heroine II 233 fl
B Hai-Dinli 11 271
Hi-I$p (Grec) II 97 fl
B Hai-ph6n£ 11 2H^, 297, 3»), 304,
^^^ 305, :'14S
^^V H£i-tri^u I 163
^^B Hai-Van 11 39, 116
Hi#-hiia It 303, 3(H, 306 ■
Hoa-ky II 295 fl
Hoa-lu d^itg I 85. 86. 91 fl
^^K H^m-Dglii II 312,322,323.
Hoa TiAn (tru>^ii) II H^ H
^^B 323, 320, 327. 334, 335. 336, 3U
Hua-chau I 167, 175, 200. 203 fl
^H H^Tn-phong II 293
H6a-giang I ^^^ fl
"- Ham-lij I 116, 148, 196
Hoa.lsn (HollaDiIe) 11 95 ■
[ ^^fc^Ham-tir qiian I 145. 1%, 203
H6a Than 11 136, 139 fl
■Sffl_
^^^^^^J
■BBBBliill^^HHfl
H • 37^ — \'l^V ■ NAM sir - LUQ-C
B Ho&L-hoBQ ] 12
Ho^ng Tbftnh ] 221
H Hoan-chiu I 59, 95, ITT
HoAng Trung I 193, ^95, 200
^B Hobn-TiTDrng-qu^c I 60, 61
HoiDg van Hue 11 307
H Ho&nff cito Rhai H 339,^0,^1
Ho^ng vSti Tram 11 ^4
B HoAnf cAng Cb^t 11 63,fi6,«7,68
Ho^ng Viet van tia>>^n I 234
B Ho&D« cdDg K^ 11 67
HoJc Quang I U3
^B Haang cdng Phu 11 63
Hb 1 Ud
B Hokag cdRff Tii 11 196
Ho b^ 6n 11 300
B Ho&Dtf cdnfiToan 11 68
H& cht MLnh II ^2
B * Hoacig Di^u 11 29$
H& B3 I 195
B Hokng ThAa 1 6S
Hfl Han-Thifffng 1 190,192,194,1%
B Ho&Dg dinh Ai II 22,24.25,26
Hu hung U^t 1 176
B Hoing dinh Bao 11 103,113,114,115
H6 Hull U 205
B Hodiig ainh The 11 C9,103,I0(, 116
HD Lidm I 1T6
B Hoaiij{-KtanB I 182, 195, lOd
Hii nguyen Tfiing I 1^, 196
B Hokag hoa Thum It »0, 3f2
Hu Oai 11 272
B Ho&nff hOu XuDg 11 29S
Ho dng 1 227
B Hoang ich Ki^u 11 138, 139
Ha phi Piiuu U 102
B Ho^ag k£ Vi^tii 11 374,275.283,
V 281, 2»] , fStS, 300, 307, 3tO, 334. 335
Ho qui' Ly I 189, IflO, 193.
195, 196, 107, 199 ; II lOli
B Uo^Dg kini Qua II 63
^^ Ha&nff'mai 11 66
Kft si l>iicnig 11 6Z
H&taD I It
^m Ho^Dg roiah Khuah II T40
116 Thiln JI 271
B Hoang agLl Plifjc IF 63, m> 65.
Ho van Lan 11 108^ 179
B 6«, 103, 101, 10S, ]ti6, 115, 183
Uu-Xd II 31, 103
^M Ho^ng ngbTa Ba 11 63, 64
Hu X$ I :95
B '^ahntf nghTa Giac II 46, 47, 48
H3-luan-bc> II 37
^m Ho^ng QghTa HJ^n I 110
ll^i-an (Faifo) II 89, 96.
B Hoiag njhTa Hb Ii U6
104, 110^ 151, 160, 161, 223
^B Hoftng PhAc 1 200, 201, 209,
HSng-bang I 3. 11, 13,15, 16, 7 1
B 310, 729. 230, 231. 232, 231
Hdug Bao 11 272
B Ho^ng ph^ag Cv I] 103. 1«M, US
Hdog U4t H 304
^K Ho&ng; pbvng Th^ I 182
HJIng'giaug (tau) II 278
^B Hobng Quioli II 212
Hdng-hi) 1 127. 143, 147 ; II 24.
B Hoang sang Anh II 274, 275, 2S0
2t78, 279, 287, 399, 309, 318, 320
B Hojtng Eir Mil I ft?
Hoiig-irnh a 45
B HoAnh-sim 11 39, 43, 44
H^ng-mao II 181
B Hoiing ri JI 275
H2)ng Nhfini 11 235
B Ho&ng Tj^p JI SI
HAdb Phi II 30a
^B HoAng Tjnh II 292
HAng 111 Toan 11 273
^B Holng-lur Canli II 110, ISO,
llot-t^l-lict 1 125. 130, IGl ; 11 95
B JSl, 152, 153, 157, lai, 187
H^p^ptati I 37. 39, 42, 44, 47
B Hoang-lA Th^m I 113
Ku£ II 254.255,2^5,270,292,321
^^^^^^^
^■^^■llllillllllBBl
^■■^^^■I
^■^^^^MH
^^^^^^^^^^^^^^^^B
^K SACH- D.^N - 37.1 S
^^H Kii^ Sinb 77
J. Silveslrf u ^1^ ^|
^^HTJiiyen Traa^ 77
Jninont II :{2ik fl
^^^■Huytn-TraD Cung-chun I lAT
«.lTipoiiii (tiiii) II 2fi,1 fl
^^^■HuTig-nu 76
.biirrKiiiltirr^ II 2r>6 ^|
^^■Hilng L^c 7!>
Jt^hovah 11 ly^ fl
^^VHiing-vircrnj^ 1 12, 13, 1-1. 1^^,
Jule; Fffrry |[ 22\t ■
^^mHica lh£ Han^i II UO, rX\
K m
^r^ Hlmg-d^Ci Virofng I 1^1, ['M,
n. ^^^H
^B I.1&, 143, 14-1, 145. 146, l^H, UO, UO.
Kergari^^lcc (KO-la-ilkb) II 291 ■
^R 15^, 15a, 15J, lob, 106, t j»
K^sftl II 281 ■
^^K 1Iirng-hi>fii-viianji Uy 1 UO.ITjO.ITO
Ki-c-iji I i;t«. VS9. 156, lis ■
^^m Hirng-hoii 11 10, 59, G&, 69. 203.
K>'-h6H II 35«, 2^9 fl
^^B 3og. :)io. :i2o, 33i>
Kv-Ih r 196 fl
^^^ Hirng-vC-vinyna NgliLt-n I 149, I^
K^r-on 1 227 ■
H Hirdogcun^ Jl :JT8, 27i). 29.1, 2t)4
K\ Tin 1 217 fl
^B Hircrng-giang II 139
Ki^m-c-'buu i |70 ^|
^B Huirng-Iam II 66
Kicn-lhiinl) || |ii2 H
^B Hir<mg-uc i[ S4
Kieii BLTt I 33, 31 M
^L
KLun-pbuc Ei Ji3 H
Klcn-TtirtrnK 1 'V*'^ ; II itU ^|
^^■l-nd'Khu n&
Ktin 1 IW : 11 a7 fl
^^Hl-pha-nho II t!^2, ro, 2:)T, 2J8,
Kill) Giun II 138. i;iO ■
^^V 2tJS. 263. '29.1
Kim latiM [ 174. IW*. 192. ■
^^Kl-ia-ly II
200, :j01. Jl)3, 210, 21B ; I[ V^ B
^^H'f'-lan Th^i-plii I 100
Kun-lon^ II 87, 321 H
^^H Ven-bac 317
Knii-qu> 19, 2<l ^^H
^^f Yen-bai 11 342
Kinfa ti&C I 147; M 2U,55,]30,I4D ^^|
^^^ Vun-kiaiig 1 121
Kinh-duQrng-virtrng I U, V.\ ^M
^S Yen-bac (L^uig-scrn) 11 27
Kiiih-Ky 11 :f70 fl
H Yin-^vang I 121
Kltih-thien II 1^ fl
H Yen-kJLih U 51. V^, 137, 138, :»2
Kicu I'inh U lU S
K Yen-ma H 22
Kioii cun^ Miiii 1 43, «:* ■
■ Yin-phu I 121
Kicu eung Tiiln 1 67 fl
H Yen-tfuan£ H ^
Ki^u Thu^ii 1 Jta H
■ Y^P-quaDg II 27
KbJ-]1 1 I3«. 130 9
^^^ Y£n-siah I 121
Kba-luu J 231 fl
^^h Yeo-tli^ n 134, 330, 340
Kb:*( lulu Uu (Chri.sloplie ColoinbJ ^M
^^^ Ven-vtrang L^ 1 102
11 9.-> ■
^t^'it Kieu I 139
KbacbCgJ^t) n 269,271,373,378 fl
^^^^^^^^^^^K-
Khai-quuc cdiig-nghiup Jien-cbi ^M
^^^
1% ■
H Jean de ]a. Croix 11 06
KhaniE-hi 11 51 9
^B^Jean Rhodes H ^
KJiaDh-h6ii n Bo, 267, 30: ■
^^^»' =J!I!^K^^_
^^^B
^■■taHii^^^^HHH
■■■■MUMiH^^I
K 376 — Vl^r-NAM SU-LVQrC
^^^^^
H Kbdm-ch&u I loa. lOt, 1{X>, Z1.2 ;
r^^c-lhity I 216 ^^B
H ^^
Lai \h6 Cliieii U G9
^m Kb&ni-a|nli ti£u blah Jirvng k<'
Lam-glane I 221 ; 11 43,41,46.^7,48
^B .phi kh&u phirang lir^c 11 196
Lara-sorn i 215, 216, 217, 219
^K Khani'iI}DlL tbdng-eiiim I 2l0
Lang-giang 1 222,2^0; Jl I3U,
B Kbam-dlnh Yi^Usir 1 16, -19, 53,
132, 230
B 104 ; 11 OS, 243
Lajig-sofft 1 90, i;{7, 142, 1J3 i
■ -Khau HdH I 5S
ir 20» as. 36, 59. 64, 134. 178. 205,
H Klulm-CBn^ TI 327
271, 291, 309,310, 315,317, 318,
H Khiem-liLnx Tl 272, 323, 325
319, 320> 346
^B Kbidt-d9D 1 90
Ljng-5(rD-phu I ISO
K Khoan Trl^l 1 1-15
L^nK'bAc [ 40
B KhoJ-sAch 1 210
Lang-kliung I (>i
B KhSng CTip I 73, 74
Lao-Kflj II 27.'), 278, 207. 31-">
B Khdag M^nh II 158
Lho I 3i(t, 319
B KhSng MiDh I 1S4
L3o gi^o I 72
B KhQi^ Til i 25, 73, 74,99, 111
Lao U'r | 23, 74, IJ
^m Kh.wmg-th&\-c&ati 1 Gl
I.ani-£hp 1 7, 4ft, .'jI. 53, 37, 59
^K Kbu Liun I 49
Lam Any Ti^p 11 231, 261
^B Khutit-liOu 1 5t
Lhiiq Ho^nh Jl 292. '.iO:'
B Khiic H^D ] ni
L^ni'bliiJi-pInt J 177
^B Khdc thifra Uv I Gti, g:
Lam Sam II 2i\
B KbQc thira MS" I 67
LStTi-thao ][ 320
B_ Krnntz U 287
L^p B^o 11 31
^^^K
Lef^hvre JJ 23;*
^K
Lebeur de VllIc-siir-Ari: II 25J
A Le Henri n (tuu) Jl 182
^^^La^bicll U 83
Lu llyre dp Vilerw II 295,297,300
B i.{i-ba 11 nn
L^ AiiU-tonf U a
B La-bOc ri 8.1
Lfe anh Tuaa n 02
B La Kicn 11 ??^
1.& ha Pii5iii II 179
B Lb KhSi 1 17U, ItU, JSS
L6 bu TU II 21J
^K La-mi (Bomain) 11 ftr», 97, 98
L£ b^ Th^n II 290
^B < La Pain b (tau) II iJ)]
Lfi B6i I 323. 227
^B Lapjerrc 11 'XVi
Li Cinh II 2G
B La-SvD pliu-tii 11 ua
Le CAt 11 392
^m Lu-thaiih 1 g-i
Lt CtEn 11 217
B LS-ijSng 11 TS
Le ciip Bi 11 30, 21
^K L^c-bi^n-phu II 221
1-* uflng Uyi-n II l.'i
^B L^C'dtftrng 1 7S
Lu Cue I 228
^B Lj^C'h^u I VA
LS Cbau n 52
^B L»c-lonB-qLiuu I 11, 12
LA Chiit tl 138, 160, IGt, 162, 164.
^B LfC-tiru-n^ 1 13
lft3JW,3DB.2ia,aH,2l.'i, 217,218^
^kt
^pjk
^■■^■^^^^^^H
^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^|£L:^fari|^^U>;b»>^^^^^^^^^^^^|
■^H
^^^™
SACH^DAN"377 ■
^^^Lc Chich
! *>2ll
Lt hini Biic
44 ^^1
B Li Chi£u-Th6nf( 1
!!y, 137, 138.
Lfi V
15 ^^H
^B
139, Hit
Li' Y-ttJ<iR
ti n fl
^B Le CtkUiitl
11 3o:>
Ll k>:
II 317 fl
■ Lh mnh
11 137
r.tf Kinli-tAng
II fi fl
^B Le DoSn
U 137
Lv KliAl
'LVl fl
^H Le (lo»n iSbH
» ilM
Lc Khuycii
1 337 ■
^B L^ D^
11 269
Ll- Llii
317 ■
^K Le D^-lun({
n 10, IrtO
Lt Ly
t Xll 9
^B Le dvc Buc
It m
Le Liiili
I 2^ B
^B Li duy An
11 137
LC Lieu
1 ats ■
^B Lc cluy Can
II VM, Vi5
Li: Long bfnli
1 91, 113, 04 fl
B Li (luy r.ir
IL 36a
Lfi Long Viet
91 fl
^B Le iluy Ctiuv
If 62, GK
Le Lffi
1 'l\b, 316 fl
■ Lg duy Kj-
11 ia7
LS Lijru
11 -J6 fl
^B' Le duy Lircng II
202. -if, 'IM
Lc Miiii-(1c
13 fl
H Tc duy M4t 11
62, eaJoB, 69
l.e niMii Ciic
LI 203 fl
^B Le duy Minh
^ %1)
L£ Mjcii
H
^B Lit 9i Uuy.Phtio'iig
R 10
L£ iiiu Kliav
11 334 fl
^B L£ duy Oiii
11 fi2, 64i
L£ >IUi:
i;^ ■
^B Le duy Thanh
11 216
Le N'd
I 'WX ■
^B L^ d^i CLTiTlltJ
II 2i;i. ti22
Lt' Nga
H
^B Le @ai-hanh
1 «o, Oi>, (n
Le N'gau
1 21U, :i33 ■
^B Lh du(! LiTi:
11 -iO?
Lii Nguyuii
] 3211 H
^B L£ d^ng Ut>aiili
11 210
Le |ih\i Trail
128, 153 fl
B Le d)Dll tf
11 255
L£ phung HJeu
1 93, I2.t ■
^B Le BTnh
11 210
Lr qu^ng Camli
I 233 ■
^B Lh due lluy
I 232
Li^ queng BjnIi
M 140, I7K fl
^^^B Le dlJC Lnc
11 218
Le qiinng Tien
II 271 9
^HB Le OiA-tAti^
II g
L^ qui B6ii
■1 ti^, 106 fl
^B Le Kan
U ii9
Le quy Ly
1 I7ti, 177, I7a,l70. B
B Le K^nlk
f '-^^^
mo, ItJ] , 1»2, IS3, 184, IUj, 186, 187 B
B L£ H&n
J 138
Le qui Tliiuli
a 138, 139 B
B Li- HI
m ^^
L6 Quynli
11 124 S
^B Le Hi-ldiig
II iM, lUU
L& quui: Hirii}4
J ^7 ■
^^_ Le Hf^n 11 46,
47, l31l&, 52
L^ Sat 1
222, 227, 23IJ, 231 ■
^^^B Le Hi^n-ti>ii^
■ 12
Le ST
11 30$ ■
^B th-Hoa.
1 na
Le sT n$u
11 ■
^^H Le H6a
n 32
Le Si Triel
11 4«, 49 S
^^f Le Hoiii
Hii, XI, 8K, 89
Ll Tiiti
I 144 fl
^^; LA H&OB-di'rc
II 177
1.6 TUHIl
I 134 ■
^K Li Hunn
I 178
L£ Tuuu n
274, 27^, 27H, ttO, fl
^^^^Le Huy^ii<tdDf{
H 8
2HI, l&it 2RC. 287. 293 M
^B^B-,...
■ d*« • • ■ -
__._^.^-_., .^^^B
^^^BiMCig^^BBbkii^iijfeiiiii-' inuiiii'''iHi^^^B
^^■■■MMH
^mhh^^i
^^378 — vi^r-NAM sir*Lircrc
^^
MB
K Le Tiiag
It I3&
Lit Xufin
II 26^
H L« Ttofcli
1 2IG, 219
I>3'
I 03
B L6 Thii-blu
T tlO
l,>^ An
I 221
H L$ Thii-tfi I
Ift ; II 12D, 270
L$ Anh-tOng
I no
^m \.& Thun-tung
11 6, S, M
Li- HAn
I 213
H L« ThAii
I W3
L^ Bl
! !J3
^B Lt thao Trjnh
tt 30
Ly Bdn
I 51. 53
^B L& tti£ T4ng
11 &
Ly Cao-l(!tiii!
1 112, 113^ IW
B Lg thi Sai
II 2t7
Ly cam
1 42
^B Lc IbiJ^u Dinh
I ^ft^
Ly c6n({ Tin
I no
^B Lc. Tlii^
1 227, 230
Ly cang U3n
I 92, 93, 94
^K U Thuiin-lung
II 11
Ly Chieii-hOHJiif
I 16, 115, I2U
■ lA Tbu^n
II 2£8
Ly diry Chn
I 63. 64
B L& ThiJc
It taa
LS duan^ Tiu
11 301
^B L£ ThiTiyAg
It 217
Ly 4^i Quyei)
1 ^
^K lA Trang-iddg
II 4
Ly d^o Thikiili
1 101
^H Lis Tran
I 319
LS' Giac
I lOti
^B Lt Tning
II I5<, i(&. t5»
LJ H&ii(f
I 145, LJS»
^B Le Irujik^ Hung
II 3, A3, 54, 59
Ly H^
1 62
^B Li Trting-taii£
I 91 ; [14
Lj- hdng Chuornfj
1I273.3I0,311.32*J
B Le Tr(y
n 5, 19
Ly hcrp Tbfing
II 270
^B L£ Tnrc 11 334, ai5, 336. 338, 339
Ly Hii£-1dn|;
I IN
^B L$ TnnviiK
II 317
Ly Y
I 193, 193
^H lA van Ai)
1 223, 231
Li- KJ
1 331
^B Le vin C^d I7
107, 146, 1-J9, laa
Ly kinh Ti'i
I 113
^B l-i van [hi^^t
11 leO, 161. K2,
Li^- KliaDh
I aftO, 231
^^^ 104, 180, IH3,
}«7, 2U6, 208. 209,
Ly Khaiih Vkti
1 IM
^^K 210,211/215,
216, 217. 218
Ly KhSc-ChiiUi
1 67
^^^^ L£ van Bltm
It 300
Ly Kbdi
I 31
^B L£ vin Diem
It 162
Lj' Khu6
I «3
B Li; van Due I l^rj, 204 2<K>,?7?,33t
Ly Liirang
1 32J
^V L£ van Hin
11 309, SIS
Ly N'ain-ff^
1 47, 53. &I. 55
^H U- van Hieu
11 42, 43, -H
L>^ rthait Nghta
1 9S
^H Lu viin Hiru
1 lu, 40, 121, 128
LS- Xban-tAug
1 100, 105
B U vin KhAi
II 20), Trtfi. 207,
LS nguycn C^t
1 174
aOB, 209, 210. 211
Ly pb?t Tu-
1 55, 56
^Bi L^ Van Liuh
t 2?ft
Ly-pb?E Sinh
1 as
^B Lc vim Minhr
It 144
Ly Qufin
I 149, laO
^B Li- vin Quiiii
11 107
LV TSi II
103, 105, 106, 107
^B LO van Thanli
It LiK
L>' Tifin
1 43> tt?
B Lu viD Tlijnli
1 101, 106
L>' ll) Tlinnh
II 273
^B I^ vAn Thi^v
II 220, 221
Ly tu- C^u
I 201
^E Li vin Trircmg
II 13S. 134
L\- liT Thbnit
n sfi^^
^^"-'* — •.-- .
- -«*i^ -
^.
www aonghuDng.vn — ■■^ —
SACH IMN— 370
I.y Thai-tOng
hi' Th»i-1t^
I_.y Thiinh-tong
Lf Thin-lung
Ly Ihicii hao
J,y IhUiVng Kiei
I 9.->, 96. OS. 99.123
I 03. ai
I W, 111
I n», no
1 f»
J lUS, 101,
1(^>, 106, 107, im
Ly Trie 1 &1
Ly Tricn 1 222,223.224.225,326,2i!S
Lieni-Chav 1 IC^, 104, lOJ
IJentri (dun) II 255
Ljch-IH^u hij^n-cliuong I 124!
T-jcb-irieu hi^ii-chiwrng
J^jch'triem hi^n-chinrnK
van licU-chi I 210
LiDta-diic-virffng I 182, 184
I.inlk-Kiaiig II ^. 39. -10, 4J, -18,
40, 103, 116, 163. \Si
LinTi-uuiCh)ung(Dangctzer; II :f83
I'inb-iiuynh II 84
LTiilt-uain I l>3
JMt iir \ 7-1
FJ^t thLtnh lliuij luc lien hicti II 196
Mtu-ldy
Lieu Th»i)g
Lorieiit
Louis XIV
Louis XVI
F.ouis XVIJI
-I^Uis PJlLl[pll<^
L6-f{iaiiK
L9 itac Bite
LvC'Cliau I
II 37
[ IW, 230, 232
II IjD
II Sa, 186
II l.'il
II 181, 224
11 22^
II 310, 318
I 34, a7, 71
I3S, 139, 15R, 103
I.5i-giaii£ I
Lbng-hien
Lon{{ Can
Logg-cbshu
Long-dO dlnli-hali
.ong-birng
hoiig-nrr
n «l. US
I II
II 83
t96, 218, :S3, 225
I 47, 53, 55
1
LoB-lhanh
Lfl-vuang
l.ong-xuy*n
Lonff XiTO'ng
Lu^n-ngu (tit-o-cn
Lmc Dhii
I.kiC Gia
Luc-hai
LuL'-hop
l.i,ii'-nam
Lmc thiliig Duorng
Luiin-Kiang
Lir-:K3rn
Lit l>9l
liir BuOrng
l.u Gia
I,(r-h4ti
Lir KgJij
Liran^ liiru KhSnli
LtKriig-giniijf
Liranfi Minh,
l.tritng nhir Hot I
r.utrny ngnc (Juycn
LuarnK lant K^
Lnang T^nff
Lu<rng vSn L^
Liru An
Liru tjang
Lmi Ol
Liru Gang
Lvu Ug
Lmi (li
Lull khanh Bfkni
Lull Long
Lmi nhao Chii
T.uii ijhiii; Tufriig
Lirn Phuo-ne I
Li/u quric Klct
Luu Tin
Liru Tmng
Lmi vTnh Phuc
2R4, ^m, 3iN>, 306,
I 18. ILI, 20
1 IH2
11 11)7. H7
1 1J2
II 230
I 08
I U. 47
I 39, 30, 31
1 n
I ^2
II 317
II 268
I 235
I 217, 21«
I 44
[ A3
! 3.'i. :i4
I ^
i 200, 201
n 18
I 1»2
I 230, 231
213, 220. 227
II 342
II 330, 310
1 160
II 271
1 66, 67
I 20
I l»i
1 67
I 50
I 103
I 109
I 30
II Ifil
56. 57, 5&, eo
I 1«1
II 207
I 90
II 274. 275.
317, 318. 3l»
www song'tiLong vn
380 — Vl^- NAM Sfr-LU-CrC
M
Ma-Iinli
MageUan
Mayboii
Marchauil
Murco Polo
M»tberoQ
Alii Anh
Ma-cao
Ma-giang
M3 ftj
Ma ]ai
Afa VI ed
Mae CuT.1
lAO,
10G
II
9o
H
00
11
208
11
tjri
n
ri3
1 224. 3H
I! 77
II 15. 20
I 213, 2t7, 221, 225, 214
I 49 ; II HO, 255
1 39, 410, 41
II 97
11 62, 9o
itiac dang Dung II 4. 15, 16, 17, 23
^t^c Okng Doanh II 4, \6
Mgc trinh Chi I l28, 163, 168
Mac don Khir^ng II 22
Mgr (Ic Uonnecbosc II 254
Mac kinh Cuiig 11 25,37,35,30,37,53
Mac kinh Cbl
M^ic kiDli Chutrn^
M^c kinh U^ng
Mac kinb Di^n
Mnc kinh Khoan
M^c kinh VQ
Mac m^u Hgp
]I 24, a% 27
IE :j7
II 37
II 20,21,22,24
II 3d. 37. 5.3. 33
II o2, »3
II 3. 20, 22,
23. 24. 25, 36. 27. 31, 53
M§ic uggc LiSn II ^,22,23.24,25
Mac phuc ll^i II 4, l€, 17. 10
Mgc phuc Nguyen JI 4, 10, 30
M^c To an I]
24, 2f)
Mac thi^u Tu 11 »2, 83, 86, 87
:il9C van To
II 148
Moch t^n Giaj
II -m
Mai H^c-d^
1 59
M&i-Unh
1 1G6
Mai Thieo
li 271
Mai Ihuc Loan
I 50
Mai v^u Hoan
n 7R
>rai xuau Tliirvng
i
U 333
Maiig<cu
Man-chiui
Maii-hao
MSn-clii'iu hA
M?n-li6c (MR(inupl)
Maiili Kha
Mao ba On
M^c Bich
Man-guing
Man-tliil
Man-viel
M3n vim Lien
^I^( (>n
I
73. 74
EI 1G
MOnt'si^
Mcl^ni^Dr
iMe-Kiin({
Me liiiti
Mi-rjiau
Mn>
MI-nuGTii^
Mi?" a liny
M^-Ihul qii^n-{:3]ua
My-lg-i-kitJn
M?-l]io
M)r>rcllc
Miche
1 2r.
II 310
II 111
I 33
II 4ri. 47
I 17»
II i:»2
II 2^)5
II 330
n 8il.&I.'i60,2CI. 277,347
1 3*1. 41
1 1<I. 2ft
I on
13. 1:1, 17
I 228
It 233
II 242
11 »1.1ll.l4r.,l-l7,2A9,21>l
M 317
II 253
Mignol II 327
Miilol 11 278, 973, 280, 300.
310, 311. 313. 315, 310,317
Minli I IHDJ02, 190, 203,200.213'
221,^26.228.231; II 16,17.20
Mhlh-cam tl 335
Minli^hlTCrUjf II 81
Minh-niuiih 11 ISO, ISS, IH9,
Ifl2. !!>:>, 1%, 197. 202, 203. 2fi7.
20S. 2t2, 213, 292. 340
Mlnli-biU <li-hOaii -vrin-IhSo II lOG
Minli-ituc il^i-viro'nfE I I8t
Minh-lirorng-khai ciid-loc II 1D6
Minlv Tliai-tn I 175, ISO, 2Aa
Minik TliJnIi-lu I iVG, 193
www songnuong.vn
SACH- DAN -^ Jtl
Moi IJa-viich It 27:t
AInnteaiiv: M :s3.'i. Xlfi
MoritiRiiy r| 2r>i, i»7
Mij-xoiii ( t(:i-ria) 1[ :to
Mn-clsi (silii) I 20
M^t'-l)li:im.giailH I lOo
WcfC Tb^Hid 1 lEu, 1^5. lite,
201, 203. 2M, 209, -230, X12
MrtinH-t-,"^ I I2l,12.n, 126, 128,129
i;{0.iai.i:i7.ua,(43,ir»o,iJS; ii 79
I
3ldng-liui!
iMiing-Kha
i^lun^ llii- Lang
Mung-xii
Myc-Ro-n
N
Nii-l)lia-Iuiii» II iSl, 277
iMaiii Unc-liicu t ,ia ; II [3
;Nain-lniili-Vi«rng J DO, IW, 106
Nam-bo-cMiih II -10. -13, J8, 106
l>Iant-chifu I 59, 61, 62
[Nam cliiffirny ( Luainj-Prabang)
II 221
[Katii-tfEio I 227
tNam-dinli II 333. 29fl. -30fl, .101
rani-]t^i I 18, 19, 29, 37, 47
^Nam Hiin n 3
Nani-KJ II 205,220,231,232.241,256,
257, 25S, 260, 262, 263„2S4, 270, 277,
27S, 280. 286, 395. 300. 301. 305, 312
Nam-kJ sii-ki' (Histoire de la
Cochinchine) 11 254. 255
Nam-kin h JI ^3
tNam-ninh II 137
fKam-qiran I 134, 213 ;
II 16,17,26,54,134, 176.318
'^Kam.sir 11 99
Nam-t.in'ViTO'ng T S2, 86
(Nam-t^ric I l«6
I
\niiitiii-ii H .(. E, la
Nam vaog II NCI.«*J.»3.K7,'J2il.2^>2.iy2
N'am Vi^t I ift, -Ji. 2i\. il. .ifl
.(1,47. J9. Sl.ifi. 71 ; I] nO. M
ftO. t.">lK 17«. 2A&
NlMii-Vifit-VlrffUfl
Nile Dtin
Nile In
NTic Vim
^nt Noil
N^c Xhiijn
N^c ung Chan
II 108
II H3
il S6, X7
II KJ. H
n S4
II IT9
31 8(1. 179,
N^c unM Bii
N^W ling Fi(5n
N^c ung Yom
Nac ung Lem
Nac ung Nyn
Nat ang Nguyen
Nile ung Ton
Mjt 6(ig Tha
Njc ung Thitni
Nftc ung Thu
N^C uitg Vioh
Nac Ton
N|c Tham
Ninb-t>ii
?^inh-l:lnli
Ninh-cirang
Ninh-giang
Ninh-hai
Ntnh-kieu
Ninh-xa
ISO, 230^ 222, 22;t^ 264
II an
II 180, :^. 232, 233
II .S3, K3
LI ISO
M m. S2
II 180
II 179, 263
II SJ
II &2, 83. 179
II «0, SI, 82, 83
II 179
II 84, «6. 87, 108
II »3^
\[ 293
II 2tt3. 307
11 OB
I 223
I 12 ; II 301
I 223, 234, 225
U 62. fi3
Nopoiiom C Nae-oflg-Laa )
II 2j9, 263, 261
K5-nhi Cnp'Xich
N^i-hau LiiD
N6ng-cdng
N&ng hang Thai
11 37
IE 133
I 44, 1S2
I! 370
\www.songhiJong.vn
^^382 — VJ^ - NAM S&'LUg'C
^^^^B
H itinA vSn ^^an il
202, 204, 205
Ngu-lu-cynR-Morivtiiai 1 126. 127
H N<ing t5n Phtjc
1 96
Nsn-Bif)n>; 1 IR2
^K Ntiflg tri Cao
I 96. 97
Nguyen I 133, 147, 151, t>l.
^ft N^ng tri Thong
I 9e
lil, 159, l6Ji
P Xii--(.-han
II 37
Vguy^n l^JDli-t&n|if 1 1%
L Nga-l^c
1 216
S'guyfn Hidn-t^ng 1 12&
^B Mgac-ch^u
I lAl
NgayAn Th&i-ldng I I'^
H \'g?n Bjch
H Al
Nguydn Th^nh-long [ l<>t
^B Xgii-haL
n .137
Xguycn ai Quoc II ^42
^m Xgna-long-ctrcrng
II .19
Ngiiycn b^ Linh I l->3
^B Xgoir-lriiBu
I 92
Nguyen Ika Kghi 11 2.iA,359,2eo,2£9
^B XgQ^-V&n-scrn
II 61
XRuySii ha Quynh II 31, 7S
^V NgDC Quo
II 30
NguySn Bao 11 I.Vi '
^B Ngoc Ti^
II 32
Nguyen Uio 11 15J, 1'i7
^1 Ngoc-H3D cAng-chlia
11 nt. 111
Nguyen U^c 1 80, 87
^B XgDC'h(}J
^B NgOC-SlTD
I! 133
1 145
Nguyen B5nH H 114
Nguyen Bieu 1 2<H
^1 NgoC-Viin coUg-cb^
II 222
NgiiyGn binb Khicm 11 I'.i, 30
■ Xgd
] 81
NgiiySn canh Hi I 202. 203
B NgO ' B^
1 17-1
Nguyen c'mh Chan I 202
^K Ngo canU Hiru
11 32
NguySn cocig Hyng 11 5fi, 62
■ Ngd Cia
11 2?3. 274
Xguyfn c6ng Nh^n 11 259 '^^M
H Ngd dinB K^m
n 31, 35
Ngtiyen c6ng Nhan 11 232 "
^B NgO Chan Tfnh
II 157, IQA
Xguyin cong Ti^n 11 218
■ Ngo nh^l Kb^Dh
I 83
.yguytn c6ng Thai II 63
^B tigd Quygu I
67, 6S, 7J, 8t
Xguyt^a cung Trir II 202. 203,
H NgA SI-Li^n
1 15
2(H, 2(15, 231, 232
^B Ngo tam Qu£
11 38, J3
Nguyen cir TriiUj 11 33, 84
■ Ngd Tia
II ^
NguytQ CiT n 62. fi3, 61, 67
H 14gd TOn.Quyen
I -i^
Nguyen cvu &am JI ft?
B Ngd t^Dg Chu II 149, 159, J60, 163
Xgayln cua Pbii II a3
H NgA Iv Ad
1 91
Nguyen cuu \'ka 11 S2
H Ng6 thirl Kh^m il
125. 131, 135,
^guy(!n ch£ NghTa 1 156
1-10, 170
NguycD Chinb II 298 ^^M
B Ngd thtri ST
11 63
Nguyen Chir 11 334 ^^B
H Ngu van Lan
ir 135
Nguyen chmrng Bat 11 206 ^_^B
H Ngd van Sv II
124, 123, 130.
NguySn danh Pkitoog 11 63,66,67 ^B
■ 135, IW,
154, li^, 156
Xgoy^a danh The U 4( ^^M
H Ng6 xtTffdg Xi
1 82
NguySn Di&d 11 €3, 64 ■
H^ Ngo-vu-o-Dg Qayin
I 85 ; 11 3
Nguyen Du II 62, 178 9
H KfgA iu3ii Quynb
JI 334
NguySn Du^ II 122 fl
H KgA^XHcmg Nglp
I 81, «3
Nguy!a Day II 259 ■
H NgA XDO-ng Vjo
1 SI, a2
XguySn dny Bi%n 11 290 |
^^^"TT- ^.. ■ ■ ,», .
-.2«r-_ - ^liil ,
WWW songhuong-.vn — -' —
^^^
^
SACH-UAN- 383^^B
^K Nffuy^a (liiy Birc
I 62, 63
NgLySii lifhi B.> 11 -a I, 2^. 299. 1
^B Nguyun duy Thj
M 40
:i:^, yil m^M
^V Nguyen Dinrnfi;
1 HO
Nguyen hfhi Kink 11 7CI, i^.&i ^^M
^B Nguyc^'n (hTviitj I.iiin
11 NO
Nguy<?ii hirw Lien 11 21, 33, 36 B
^m \ga>'en <ln Ciiii
I 2IS
XRuyt^n hrcii Nyhi 1[ las H
^B N^ffuyi'i) iIa PliLTCrng
1 MH, 1H2
Xgiiv«n huu Ti«^n II 39, 40, fl
H Nguyen fl-ai Pti^ip
1 IfiO
43, 44. 45. -16, 47, 48 fl
^K Nguyin ftcin Th^nh
1 9\
>f^uv^n huu Th^n II ;tni fl
H Nju>'cii F>Bc
I 217
N^n^yi^fl hu-a Tlm^i II JC« fl
^P NffuyiTn fian^ Giai
" 267, 268
Ngiiyen hmi Thii^n 11 316 fl
^K NguyL^n Tiieu
11 U-l, 240
N^uyt'n Khai II 41 ]fl
H Nffuyt^n oral) C.hinh
11 196
Nguyen khjc Tuyen II 102 9
^K NmXt>'('ii dtnh l^3c
II 160
Nguy^-a Kj [ 183 fl
^H, NguyL-ii dml) Mit*n
II ISH, 13<>
Ngoyon Kim II 17. 13, 19, 30 fl
^K Nguyen diiili i*hai
TI 80
Nguyen kho:* llfio II 3l9 ^B
^K N^uyto dioh Phu
II 21U, 205
Ngiiy^^n KUoai I 144. 146, 153, fl
^B NKuyi'n dinh T]i]|i
11 .(37, 338
156. 1.S7. 158 fl
^■^ Niffuytin diVc HAu
II 240
Nguyt^n KItnan ] g3 fl
^^^K Nguyen dtVc Huan
[ 230
Nguyen LaiM 11 283 fl
^^H. Nguyen dire Nhn^n
II 13:?,203,333
Nguyt-n I.e IE 274 9
^^^f Nguy^'n dii-c \uy^-n
IT 14S
Nguyen lenti T^n II 115 fl
^^^ Nguyifi Hiinh
M 20:^
Ngiiyt'n Ly 11 114 fl
^m Ngaycn-liiii Ccirn ThQiiTi-an) Fl 161
Nguytii LTnh 1 144 fl
^B Nguyen hy Chu
1 1%
Xguyi^n Lu 11 106, 1D7, 109. fl
^H. Ngtiyci) Hii)i]
II 240
123. 146. t47 ■
^H Nguyen HoRH
II 392
Nguydn mS Buc \l 49 fl
^H Nguyen Hofin
11 62
Nguyi:n rnmh Kliong I t09 fl
^V Nguyen llo^ng li
G. 30. 31, 32.
Nguyla Npn 1 [22 9
■ 36, 3K, 39, 78.
^B Nguyen -bo^nj; Ui,i
^B >fgayfn Huan
B I4gayln IIu^ II
79, 87. W, lot
II 17
I 213
105,107, 108,
Nguytin Nga II 15 fl
Nguyen nguySn Th^nh II 334 fl
Ngvytin Nhac- II 102, 103, 14U, fl
105, 106, 107, 108. 109. 115, 123, 123, fl
B 109.1IJ, 115, 116,117
,118,121,122.
121.128,129, 145,147, 151,165,170 fl
^^H 133, 121, IZS, 129, 135
^^V lV«nyln huy Tij
,143,146,170
n 178
Nguyun >Jliaa 1 153 ^B
^ NgaySo hoj'oh DiJc
II 153.154.158
Nguyen ntaan Thi^tn II % fl
B Ngoygn hmi Cau J] 63,64,05,66.67
Nguyen Nhu^'c-thp 11 30a fl
B NguySn ht»a Chinh
11 13
Nguyen phi Khanh I 218 ■
^B Nguy^Q huD Cbinh
II 105,116.
Nguyen phi Sang II 65 ^B
B 116, 117,131,122
. 323, 124, 128
Ngi;yen ph^m Tu^n 11 334.335,336 fl
^B NgDyln huu DSt
11 39,41,42,
Nguyen Phaa U 63, 69, 69 9
B
45, 46, 47, 48
Nguyen Phu I 49, 144 fl
^^ iVguyeD hO-u Doaa
11 83
Nguyenphuc Anh II n,i04yH(3^ fl
Nguygn hflu BAhg
U fi2
108. 158 ^B
^^lal- .^.
^^
_^ ^_^_^^^B
^^^^^^^M^H^j^^Aj^3*IIL">lll^>i|i*^^|^^^H
^HMI
^■MHHHiHB^^I
^^^384 — VI^T-NAM S&.LUffC
^^
^^^
H Xguycn-phtic CliU II 10, 77, 7ft.
Nguytn llianh V
It 294. 3^1
■ 81, ««
Nguytn Than
II 341
^B NguySn-phuc Harrng II 101, 10-t
Nguyen that Ly
II 22, 24
^K Ngnyvn-j^huc Hicu ll 101
MgTjyen Ih^ L^Jc
I H4
^m Nguy£n-pbuc Khe 11 42
N'guyffn Ihit'Q Thuat
n307,339,:UQ
H Kgayiln-pfai^c Klioal II 77,e3,SS,t0t
NgMycn Tliir|)
II 140
■ Xffuycn-philic Lan 11 7»42,7€,87,99
Nguyen Jhp Tuurng
11 15
^B KguyL'n-phiic Xgiiyen II 6, 7, 39>
N^yln thu Tiep
I 83
■ 40, 42, 75, S7
Xguygn Thugit
11 293
H Xfjiiyi'n-plmc Tan 11 7,8,9,43,79
Xguywn Thnyen
1 131
^^^Nffiiycn-phuc Thiian II 12
Nguyen TrHi I
142, 218, 228
^Hp^guy^n-Pliuc Tran II 9, 81, 87
Nguyun Trang
11 lis
^^^ XguyL-n-phiJi; Tni H 10, 11
Nguyen Iri PhmriiR II 212.231.233. B
^B Nguyen-phuc Vn 11 41
230.235,255,256,2.57
. 258, 259. 267.
^K Ngiryon phiro-ng Blnh 11 63
270,271,272,270,280
, 282. 283, 28.^)
^1 Nguyln <iU3ag Blnh 11 129
Nguyen Tritm
II 114
^B N'guyun quan£ Hien II 136
Nguyen trong H(r|>
11 1?H3, 281.
H Ngiiv^n Quang Toan II 141, Ul,
30.i,' 306,
327, 3:iy, ;ui
■ l&J, 157
Ngiiy'-n trurig ])ii"n
11 203
^K Xguytn quaiiff Thi^n H 164
,\gnyi?n trung Ngan
I ]li5, llWt.
^P Xfuyrn <iiiang Thiiv II 1^,163,
170, 174
■ 164.165
Nguyen Trijc
11 33 i
^B Kfiiyi^n QuflTig Trung IJ 279
Nguytn trirong llieu
II 183
B Xguvvn qoi C^nli II 63, 114
Nguy?n IruArg To
11 24U
^K Ngiiy^n qui Bu-c II 02
XguyOn viin Unt
II 207
^B Nguyen QuDC 1 110
Xguytn viin Chin
II 207
^B NgDVL'n (^uuc Dung II 138
Nguyen van (Jliliih
II 103
^B Nguyen qufic Trinh U. 114
\fiii\i:n viin Hand
II 150
H Nffiyin Quy^n II 21, 22, 23
Nguyen vim »a
11 "207
^B ?4gliy?n Sao I 217
Xguyeji vaj] Giai
11 26
^M Mguyfn Sieu I S.'l
Xgtiy^'n van ("liiip
11 159
H Nguyt^n Suy I 202, 201, 2U^
Nguyc'ii van Hi6u
II 14B
H N'guvL'n taog noan 11380,^7.2^^
Nguyc-n vjini Ilia
11 124
H Nguyen Tay-strn H 128, 12E>
Nguyen van Howitg
II 107
H Nguytii Tnn 11 273
NgiLy<-n vfin lluaii
11 154, 155,
^V Xguy^n ti£n Lam 11 205,231,232
I5G, 158
^K Xguy^n Tctan I 193
Ngviytii Viin Huc
11 13
H >Jguy£n Tu II 292
XguySn van Kicn
Tl 163
B Nffuyin Tuy«n II 62, 03, 64, 67
Nguyen viin KhiOni
II 150, 170
^B N^Uyin lir Gidn 11 'jaU
Nguyen vjn Khuc
H 182
H Nguyen tu Nbu II 327
Nguyen v3n Liem
11 110
H Nguyln thai H9C II 342
Nguyen van Nghia
II 1-18
H^ Nguyen Tliatih I 182
1 Nguyen van Nhan
11 14S
^^h^ ..■-
M^
www songhuong.v^r^i:^
^PH^IH
' SACII • DAN — 38.-i S
^^^V Nguyen van Nban U tRO
N'gli^-ao 1 L4:t. U-l. 1 r.-|. MO, ^^t
^m Nguytin van Qu6 II 206.207,211
153, 1 7«, :^01, 203, 220. 221, 223. 228; ^H
^B Ngiiy^n van Ouyfin II 139
n 3,31.44, J5. 46. 47, 53. 54. 55, 03, ^^B
^B Nguytin vun Tinh IT t62
66.09,78, 114,115.117.3111.131. fl
141.157, 163, 164. 174. 321, 340, ■
^K Nguj^n van Tim ]l 207
2117, 289, 290, 31 1 , 32(>, XiO, 35* fl
^V Nguytln van Tong 11 207
Ngliv^an-Ui ] 186 ^1
^B NguycD van Tu 11 164
Neh>^-»n Irin 11 I72^^^|
^K Xguyun van Tirfrng H 28*,2$4,285,
Xgh^-tTnh 11 34^^^|
K 2Se, 2»7, 2*9. 290. 304. 306. 307, 311,
>fghr-xu^n II ^"^^^1
V 312,331, 323, 33(, 325. 336. 337, ^40
^B Ngityi^a \An TMi ]] i6
NghTa TTnh I 77 ^^B
^r Nguytn vlft Thiinb 11 146,1^,
Xha IraiiJi II 154 S
■ 154. 1 M. 158, 160, 161. 162. 170. 177,
Nhim Dten I 39 fl
■ 178,182, 163. IS7,2ia
Nhim N&ntj 1 T^"^ fl
^F Ngoyin van Th^n U 163. 161
Nh^m ^g:to I 18, |0 fl
B Nguyi^n van Thinh 11 360
XhAq-hQ^ KoAnri-df 1 ^ 9
H Nguyen \'hti TKiiili 11 269
Xh^n-mi^c 1 22:^ 314 fl
■ ^Jguy^a viin Th^y M 157.160. 180
Xh^l-baii 1 t5l ; II 77, 81, ■
■ Nguytn vSn Thiijln 11183,183
96, 2U, 342 -M
^ Nguy(!n \&n Th'mg 11 42
Nb^l-lv I 1/8,201; II 42,43, Ifi3 1
■ N'guytn van Tt-j H igi
Xh^t-Tinni I 3.37.39,43.47,4!), fl
H Ngiiycn \:.n Trnng II 2CH, 208
50. 51 , 53 H
^B N'gii>'(Tt \iin Trtrvng II ]47,
N'hi-liii 1 103, 223, 228, 234 . 9
■ 1-19. ir<t, 160, 163, 164
11 23, 134, lft4 M
H Ngnytii vSn VT H 271
Nhi^l-h."! (T5y-vifC> It 139 9
^» N^ytn irin XUiin 11 219,320.221
N'fao-gFao 1 72 : II 18« 9
^B Nguy?n viS( Thinh || 274
Nhgj-Ki^ii tairag ^ytCin 1 47 ^^
H Nguytji vi6l Trieu {] i3B. 133
^^^M
B NguySn-virornif II iw, m^
^H
H n:3. I4S, 147, 149, 150, 151, 152, |53,
^H
H I'A, 155, 157, ISS. 160, Iftl. 163, lei
O-dung (Oudan) U 233 fl
H Mkiiyi^ii Uong 11 3(r
dng icb Khiem 11 271, 373, 27^ 9
V Mauytn Xi 1 232, 2a(, 235,228.233
<^-ly 1 llu 9
K Nguy?D Xiian II 207, 20B, 22fi
6 ma Nhi I 143.144.143.148.140. 9
^^^ JJgyycn xuAji (")h jl 3^
i:i2, 153, 154, 155, 15e, 157. lifi,'JX/ ■
^H NgQ-HO 1 48
9
^^■^ Ngfl-KiSu 11 ijg
^B NgQ-ITnh 1 11
Page 11 297. 239 9
^f >Jeti-Qul I 66, 17«
Palanc? II ^59, 263 9
^^^ Xguy khSc Ban II 262
Palestine II 97 9
^^B Xg^y ThiJc 1 196
Paul Berl If 330. 3S3. 3S1 9
^^m Ngv-ch^ tlii-vdn II IVt
P. Busomi II n 9
^^^ Mgiru Hong 1 110, 170
P. Cultru 11 354 9
■^ — i
^^^^miH
H 3Sa— Vl^-NAM
SLP - LUp'C
1
^^^-^^^^^^^^
B Vmsis 11 202.280.287.301.306.326
Pli.nm
Tu
i 53, W ^H
^V Paten 61 re
n 311, 316, 320
IMiiini
UiAn l)u$l
n 259,311.326 9
^^ Pavie
It 3^«
Phgni
Ihu CiinfE
[ SOI 9
^V PelleriD
I[ 251
Ph;ini
Ihe I!i&ii
I[ 237, 2r«, SMI. 1
^K Fdleh'er
11 330
Phnm
If tin Long
1 60 m
^^^ Pining
II 255
Phalli
Viin
E 49 S
^^^hMfii
154 ; II 309
l^h^ni
vt'm J*jing
11 170 ^
^^^^p*h9n) bath Hh
. I 33
Phijin
v,=iiTi J>ten
[[ 2<^, 219, 220, W
^^^HPh^m Blah
II 2»4
221.232 ■
^^^vPh^m blah DJ
I 113
PIlRlll
van LS'
11 203 fl
^^^Vpii^ni Cong Himg
It 15J» 155, 156
Phtim
vAn Khoai
11 24 9
H Pfa^in cdng Thi
11 B3, 68
Pham
viiii Xhan
Jl 110, 150.
K' Phalli cdng Tr|
IJ 136
154. 161. 163
K Ph^m ci^flg Tnr
][ 56.60,62,114
Phalli
vAii Tham
n 147,148,149
H Pli^ni cv Liri^ag
I 8S. 01
Ph^m
vaD Xro
I 222, 2231
H Pb^m cbi Hutrng
U 271,333vS74
Phrim
Viirt
1 232
K Phfin chiT Xdng
I rio
Phioa
vif M:1n
11 307
K PImiIii l>$t
] 40
Pham
ha Bat
U Ttm
V Pfaam Ihi
[ 113
Phao
hi Phi,mg
n 161
Hr f*h|ii] diTDTDj} M^i
1 SO. 51
Phan
])A Vaoh
11 202. 263
H Phfim Aaii L&
Z 60
Phao h^i Chau
11 :n2
W l»h?im dtDh Thieft
n 135
Phan
chu Trioh
11 312
n Ph»m tfiDh Trong
1163,64.65^,67
Phart 4i"h 4Hnh
II ^0,283,336.327
Pfa^in H^c
tr 94
Phan B?t
11 212
Pham ha 9at
I 50
Phan
Qinh Phiing
11304,334.^0,341 J
Phltm HQng
1 49
Phan
Qinh Tuytn
11 370 fl
l'h«nj Ei^Q
t 50
Ph»n
hny Chii
I [21. 2UI, 226 f
Pham kha VToh
t 182
Phan
hdty lett
11 135,136,140.170
Ph^nnliohCAng
I ax
Phan
hiiy VjdU
II 264
Ph^m LtKrng
IT 25-2
Phsn
ki^m Toiin
II -17
Pbfm n£ Ta
I 63
Phan
khai Dtrc
II 137
Ph^m Ng^Q
U 107
Ph^n
Lanjf
II 79
Pbjgini ag& Cau
U n:3,. 116
Phan-laoK Rlang
II 79
Pb^ra nguyen Khdi [ 192
Phan-
11 19 J
Ph^m DfU Lao
1 131, I+T;. 143,
Phan
11 2*1 fl
157.
159. 164, 167. 168
Ph»])
Lieu
I 204. 217 fl
Ph^m nhtr Tfing
LI 138; 149
Phan M?
I 86 fl
1 Pbam su Oa
I m;.]82
Phsn N({9n
II 37, 31, 35 1
■ Pbtm pham Chi
I at 60
Phan
Nha Viln SS
n 11 108 fl
K^^hgm Ph4t
r 49; 50
Phan
qui Hthi
i 264 ^fl
ff^™l»h*m Phdng-At
] 86
Phan-ii
II 153 ^V
Ph^m phii Tbix
11 W?, 294
Phan s7 Thgc
II 292 ■
■l Vhtim lltt Todu
II 43, 44
Phan
(am TTnh
11 269 ■
i
■IHl ^JM
W J
^^^^H
ww.songriUDn^^W*- ^r:r—
^^^
^^^^^^^^^^^^^^^^^^^T^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^
^4^BF ^'^ch
- I>AN — M7 B
■ Phan Lhanh GiSn 11 239. 25«,
PbA-luc (Pui-s*0
11 '^QO fl
K~ 2fil, 262, :^3, 2(>*, 26;., 267
Phu^Xiiiin II f)
IM;o. 79,87. fl
K- Phan-tr^n-dmh (Cia-ajob) 11 S^
99, 101. 103, 101. tOG
lO-l. li.'. 124. fl
^^ Pban troLig Mini II 334
129, [HO, IIL lit:. (>i
i5:i, i5ti, i:i7, fl
^^ PhaD vsD Lan It 12S
i:iK, lj.'J, 160, 161, lti2
iGn, i6;t fl
B^ Phan van Tai 11 IDj
Pllli-Sliyi'll
132 fl
K- Pban van Tbuy U 307, :3l!i, 2l»
I'hur -an
M 87 fl
K Phan van Tri ]I EO
Clidc-cUiiu
IE J, 16. 38 ■
B PbAn Tjfp I 119, L:K). 1:^2,
PbOk- liim
IT 37 fl
B 1^, 156, i:>7, i^
rhiic-Iiji"
fl
B Phto-san II &1
I'huc-ldc chitu
.'itt fl
B Phip tli^A 1 7&
Phuc-Kiun
II 316 fl
^K PbAp'Ifmtay (France) M 06. !)7.
l^hijc kliaiiit; An 11
13:*, 136,. 137 ■
B 100,181,224,242, ^.■»,^;V3, 257, 2j«,
Phiic-ninti
]| 293, 'iri5 fl
B 360. 261, 2S2, 2e&, 277, 336
Ph^C-VUODH
11 :is fl
B Pb^t n »»
Phu-liinj-tbifo-iia
[I 339, Ji6 fl
B Pb9t giuo I 72. 73
Pliii-dung Tbien-virori
tC 14 fl
B t^h^t-Kim 1 tl5
Phil-ly (Phii.i.-al)
tffi fl
B^ Ph9l Ma I fli
Phu-nam J'
49 ; 11 tt4 fl
■BPhft-qunc-Ky t 76
Phil -son
1 }:a 9
^^^^ Ph»p buo gikp 1 t03
l^hti-iing
H>i fl
B Pti^p buo mTi 1 102
Pliu-v5n ( Cbua )
■ 131 fl
B Pti^p mi^n dicti I 103
Phung All
60 fl
B Fh«i> thanb miSa 1 102
Pbiing IliiDg
GO 1
^^^ Ph6p (hi dich I J£i3
Pbung kUt\c Kboan
n 18,21,26,27 fl
^^BPhg^tf^ 1 38 ; J[ 307
Phung hV Thi IE
374,291,318 fl
^^" Philasire || 2*1. 285, 286, 2aD,
Pbung-lhibii
11 139, 173 fl
B ^3, 294, 295
Phiiong Chiah t
220, 223, 224, fl
B Philippe n 11 IRfl
22r>, 229, 231 fl
B Pbi-lu^ttan (Philippines) 1195,06 i
Pbu^ng-duc
II 96 fl
B^ l>hi Nh^ Chat Tri II 22Q
Pliirang-nliQ-n
U 1B5 fl
B' Pbicu-an (r<tadiiih) II 'im. 207.
Pfarii Naroi
|[ «0 fl
^^^ 208, 210, 2U
Poivre
II V7 fl
BBPhicti-n^ung J 29, 47, 68
Pondichci^'
11 tjft. 151 fl
^^^Phit&n-ti-art 11 149
Puginicr
II 279, 2H2 fl
^K Phaom Penh 11 180
Pu Kani Bu
Jl 264 fl
^^ Phong-Chlu I j3,.'V(, 55,59,63,61
Pnulhommo
II ,-do fl
^K Phon^ Vimng 11 86
B PhS'hi^o ][ 96, 97, Tt,^
Q
H
B^ Phti-Linh I 194
fl
B^ Phu^lLr<rng i 111
l^u^f!h Hue
fl
B Phu-yen 11 79, «5, t05, 109,
Quieh gift Gi
38 fl
B l^< 1^7' 1^2' l^> ^^' 3^> 333
Qu^ch Qui
! 101, 105 fl
— PhiS-qnSc II HW, H7, I-IH
Quach t5t C6ng
n 2m. 201 fl
-=— s~— TflHHiKnghiJong.vn ^^^P^B^
^MH^
^^^
^^^^'S — VI^,NAM SU-LLVC
^^^^
^^^_^i:ach tSt Tfi 11 2(i3, 204
Quuc-su Ihlff-lMC II 65 ^^B
^K ' <uAch thinly Dft 1 97
Qu6c-lS'Cll*myi3g-hoiing 1 IM fl
B Quan-cdng n Gl
Qiiyi?[,iJQog 11 47 J
B Quan-gia 11 219
,^hH
^m QuAu laog I 12
^^1
^ft Qukn t& filnh 11 279
Rama 11 lOS V
B Qa^D'ta II 61
R9Ch-ei3 II 111 ■
B Qu«ag sfr Kh&ch I ri9
Rhemart H 28^, 293, 3*4, fl
B Quug'tv n ^20
39^, 397, Q9«, 300, 31 1 , 313, 339 fl
^K Quang'trung 11 129, 130, I3l,
R^iinton It 342 - fl
B ^^ 1^> 1^' ^^' ^^' ^*^' ^*^' i-*3-
Ricb»ud 11 34.1 1
B 143, U4, 154, 165
RiRauU dc Genoailly 11 233, 1
B Qirfing-blnh 11 7,43,80^81,
254, 255, 357, 265 ■
B 106, 172, 173, 174, 326, 327, 333, 334
Robert 11 Iftl fl
B Quin^chAu I 44,47; 11 293
Rogerot 11 337 fl
B Qdinii^dfig n 77,81,82,280
«Rosei ][ 183 ^^H
B Qirang-yin I 153 ; TI 2l2,
Rouen II ^34 ^^H
B 271, 27S, 2S0, 294, 317
Rousseau 11 347 fl
B QuSn^^Dam 11 12,31.32,42,
Roussel de Couri.-)' 11 320 fl
B ^> '^^' ^' 1^> ^^' i^» ll^> 1Q2>
RusRjer 11 9G ^^M
B 1«S, 175, 181, 25S, 2&9
^B Quung-ntm doanb IT 172, 201
'^^H
^m QaaQg-aAiu qn$c ll 89
^^ Qufing'Pguygn 1 96, 204, 103
Sa-dAc 11 111 ■
B QLUDS-nghtn 11 77, 78, 103,
Saint Joseph 11 97
B 105, 1€2, 165, 172, 304, 208
Saint Paul II 98
^K Quang-oat I '£n
Ssifnt Pierre U 9&
B 4a9ii«-tiy iaOe,33(^; 1I3S,52.136
Sa-tb6i I 224
B Qoiini^-trf 11 172, 219, 22:>,
Sargel el Oe H 181
B 313. 323, 315
Samimathet U 222
^V QiiSnc-i^tn M 32
Sa Dhu I 98
^H QdaQ-ltiaQ I .u
Sai-<:dn H 106.109
B ^b-anta II Jd8
Sui-fAn II 80. 8U 147. 261,
B Qng-Iau I IS ; 11 137
264, 265, 277, 279, 280, 381, 384,
2^5, 2S«, 2ft?, 294, 3S£
^B Qug-viTomg II 38
B Quf-hdji (sdng) 1 113,222,230
B <>ili-DghTH 1 61
Siii-m?! 11 82, »4
S«i Thnng I 13a. 134, 137
Sal Bit 1 143, 143
B Qui-nlnrD 11 88,102,103,
Saoi-cbau 11 17
SSm-nwa H 332
B i^ 1<^' ^^' 1^> ^^> ^^^' ^^' *^'
B l^> *^f>^ 1^^' ^*^' ^^' 1^ ^^> ^^^'
B L&d, I6e, 162, 163, 165. 170. 183
Stm nghi B6ng ll 130, 12A
B Qui-Ao I 126
SchmiU 11 334
B QuSc-oMi I 182, 18«, ^aS
Seofe " ^
^B (2«£c-sJr hjc bieD H ^3
Servi6re H 317
^^^^^^^
flfl^fl^ . flB^^^'
^^^ sAcH-i>AM — am V
K SylT-ntaa I 19^
Tay An-nam dinh II I3fl B
W !%i-VaUha It %3
TSy-baa-nhsk (Espn^F) H OS. M fl
m. ST Huy ! M
my-difO-Dg-Ki^u 1 225 fl
K ST Nbi^p I 42, ^3. 44
Tay-d^o 1 230 B
^ STT* 1 43
TAy-Ail I 13e.3l7,TiJ; tl K) fl
B Si^u-lo^i 1 100
Tay-hn 1 103 B
^K S Ac-son 1 U
Tdf-hd 11 144 fl
^K Som-hsii-quaini 11 •''8
Tay-kll 1 14« fl
H Scrn-nam || 4g, 30. 55, 1^3, t4l
T^y-ninh 11 359 fl
H Saa-tay 11 20, !u, fi3, G6. 68'
T^ty-phtl.liSt 1 SS8 fl
■f 1 1«. 134, 305, 368. 3dl . 3dd> 3W. 307
T^y-qa^n 11 ^ fl
B Sorn-iay (t^u> It 27ft
T»y-sarii 11 1% 13, 49, 103, 103, fl
B Scmtinb, Thii>-tinh J 14, 13
101, 106.167, 108, 109,115. IIA, llA, B
B Son Tha I 219, 234
121, 1^, i'iS, 124, 137, 139, 131, 137, fl
^K So Si II lOS
143, 143, 149. 1&3, IM, 15£^, 158, 150^ fl
^^^^^B Ulf kP I -Pl ■ ■IMP
B S6dX Blnh-thBD I 137
100. 161, 162. 163, 161, llW, 170, 173, fl
17R, 1S3, 1S3, i&*, 301, 3ll>, 233 ■
B SdoK Cal I 194
Tay-sim-virong' II 106 fl
B Sddg Chu II 309
Tam-dii I 'm. 330 fl
B SdDU d^y 11 34
T*m diep 11 130. 131 H
K S&ag Bsi-lhaa I 154
B Song Bu^ng I 137 ; II 300
Tam-d^ag vft l^c-pb^o fl
( v^n-tir^ng ) !1 1^1 fl
B Siipg Gtaai* TI ^0, tTi, 337
Tam-4iiAng (gific] II 368 fl
^B ^aan LttoilsM I 154
TADl-giang I 33i, 717 fl
^E Song Nam<trieu [ H5
Tam-miia U 5 fl
B Sdng Tbai-Blah i 137
Tam-qnAc I 43,49,113 fl
B Sdng Tbao i i^
Tam-tang Kinh I ^ fl
B Sdng Thfea-m^c I 14S
Ttm-bdn 11 Bl ■
K SAng Thirang Jt 315, 317
Tim-p^hong-loTig II M fl
^m SDng-hi^ii-h^ I 1(A
Tan-^ien I 15 fl
^K &6n{j Lim I n
Tln-binti I 299, XB fl
^K Sir-quihn J g2
Tan-bJnh-phu 1 136 fl
^K^
TSa-ch^u II l&Q H
^^^ft
T&n-chaud^Q H 84 fl
^^^KF£-ao 47
Tan-birng 1 13. ZU ■
^^P^a-bla II 337
TAn-pkang H 33 fl
^m Ta tdn eifiyaic II 273
T^n-s& II 321, 335 fl
B Ta trii Vila II 79
Tla-xiWDg I &t fl
B T^ danh Tbixy U U7
Tifn I 48 ^B
B T? Hi^n II 307, 339
TSn I^vc-d£ ] 49 ^H
B- T^.UQbI . II 273
TSn-mqfli II MS ^^B
B Ta kinh Bun II 299
Tan Th!-boAng I X8. 74 fl
^ T« quane Co- If 203,201,205,232
T$p Blnb 11 103. Itti fl
Tf via Pbgofl H 269
TJiB£Hl40-tJ I Al'O fl
iSii
\
390— VI £T- NAM
SU'LUp^C
^^M
mm
■
Cing quSc Phi en
U 273
Tdn thiit Hvi II
148,
140, l^,
.
Taag S&m
1 73
irrf.
157
lAu-O
Tl 2Sr)
T6d thlit Hr-p
11
2jfi, 357
T^ b^ Sam
II 179
T6n Ibal Xghj
1) '^32
■
Tich ii
i 1j7. 158
Ton thSl Ph»D
H 311
■
Tkh Qutmg I 3S
rffeni-la It 78, SO, a2, 83, 8*. 83,
Ton IliSl Ttep
Tdn-tbnt Tbiep
n
11 103
336, 337
86,87,96.97,108
.HI
,13S,1«,H7,
TiJii thSl Tbuv^t
11
274.290j
■
157,179,201,202
.258
2ia, 219. 320,
291,301,307,312,321
,322,323.324. fl
233, 231, 233, 240, 301, 346^347
3115, 336, 334, 336; 33R
340
1 86
Ton IhSt Tri^
II 390
■
Tifen Le i 89,91 9^
; 11 5j, 123
Tfln v7nh Thanh
11 i3e
•
Titn L^
I 51, as
Tdo Tfl-tfr
11 61
Tlil Tp
1 22S
T^ng Xac
1 &1
TiSa Chd
1 103
Tong
I 89. 97
Ti£u Tit
Tieu triea Qod
Tiah-thSa
1 M, 53
II 373
It 34
Tong bun B^i
Tdng phiic Ho-p
T6ng E>h<^c Khaag
n 46
11 106
][ 46
TiDh Thifeu
Mm 01
I bi
I 210
I 64
TAng phuc Kbfi
II 154
Tiob-ly dai-toin
Tinh-haj
Tong phuirc Kbuoug
Tong phwfrc Luo-ng
II
U 107
107, 160,
163,207
Toy on
II 256
TSog ThSti-tong
I 102
Toa Bd I 137,
13», 143, 144,
Ton£ Yin
I 77
■
145,
I4a. 147, 149
T6n£ vi^l Pblic
II 162
Toriuyaui
Ton Ion
11 330, 335
IJ ^Qi
T6ng-dic Chn
Tu Cao
II 107
11 63
T« 0a tn
I 104
Tu-K*
11 65
TA Bjnh
I 39
Tyy-d^ng I 223,
225
.236.230
To hf^D Thinb
I uo,ui,iia,ia4
Tuycn-quang
I 222, 230 ; :|
TA-Ijch
I 64
II 59.66.130,138
,204
,^.274, m
Td Tir
II 274, 275
275. 290, 310, 3l7, 318, 319 -^
■
T6 IniDff Tu
1 114
Tuy^n Eha
1 152 M
■
T6d Ban '
] 103. 101
Tilng-cbau
11 39 ■
T5n-hii
II ibt
Tirkhliu Bjnh
H 163 9
'
"Tdn Mien
I 97
Tif-khau Uy
II 107 a
T6n-nfoAa-ph^
11 189
Tu-miob
I 158 m
fdn si figbl
II
139, 130, 131,
Tir dien Hue
11
299, 306 4
134, 13a, 137
Tu<l\i n 236.237,307.323,325,337 ^
Tun loan Htrn^
» m
Tli (lao Hyiih
I 109 m
;
TAd rh£t B^
n 208
Til H^nh
I 230 -9
Ton ttwt Ciic
n '±71
Tft-h-jSn-ltfc
II 230 ■
Tin-lbSt flam » 331.336,338,^39
Tir- lie m
I 228 ■
j
T6n m^t einh
11 327
T* Mijc
1 91 ^
!
/a li\
K
J^^^M
- 1
^M
^ '
-j
■
— 1
^^^HHH
imPK sAcai ' dAn — »t B
K Tv-din: II 235,240.343.352,
TtaAnh Ura It 144 9
K ■ 353, 354. iW, 363. 267, 268, 210, 271.
Tbiab-lbii U 339. 340 9
K 273. 273, 277. 378, 385, 386. 2S9, 29l},
B 293.313
Thaag-cb&u 1 V ■
Than^-long I »1, Ul, 127. 143, fl
143, 145. 147. 151 . 153. 1 54, m, 17», M
■ Tily I 57
179; 1121,23,34.25.26,31,35, M
B Turgrng-IIni 1 49
38, 43, 45. a, 49, S3, ftO. 117, 118, B
B Ttfgrdg-qu^n 1 3, 1^
131, 133, 134, 125. 12», l30, 131, 134. B
B Tb^ch Dai ] 37
140,141.164,165 B
K Tb?ch>IAm 11 ^i
ThSm-fliKrr>g |] 37 B
H TbAi Am 1 76
Tham Kb&l I 103 M
K Th&J-biDh II 368, 373
Thnn Bft-HnI I K M
■ Thit-blnh <]i«ii-y£n ] ISa
Tbin Lyi I 110. Ul m
B Thai-blnhctTrvDg 11 95
Th^n IrODg Hd% U 331^ B
B Th4i-binb tbi^o-qufic 11 273
TbiiQ van QuaoB It 45 B
B Th&i cdng Tri%u II '207
ThJn-ndng I 11 9
B Tb&i-hAB n 170,2.^>
Tbfp-dllu 11 339 M
B Tbai Kinh 1 62
Th^pnbj Suqu&n 1 3 ; 11 3 B
B Tbii'Kbanff II 80
TbAtis II 224. 237 B
B ThAi-nKuySn I 111 ; II 20.
Thi OiJiQ 1 35, 74 B
B Sfi. ^2. 59, 67. 13a, 274, 304. ^17
Tbi laog I Al 9
B Thai Pbiic I 223, 328
Tbk-Sach 1 3> 9
B Thai-T^g) I 63
Tbi dii II I6D fl
^T Tbai-lir An I |fi6
Thj-Kieu I 237 B
B Th&i'tir HoaD^ 1 128
Tbi-n^i 1 17B: II 153. B
V Th6i-tir Kb^m I 130
154, 1^, 159, 160, 243. 2ST ^^H
H Thii-t& Msfuh 1 les
Thicb-ca Miu-nJ I 75^^H
H ThaM^ Sam I 113, 114
.Tbi£a-cu-c cAdg-cbuft 1 120^^^^
B Thanh U 37,51,113,130,131
Thi^n-ch^A II 95. 98, 1S6, 723, 338 ^^M
^ ThSDh-d^m I 224, 2£3
Thiin-aiib^i H 147 ^H
B Tbaivh-h^ It 81
ThiSii'duc I 54 ^^B
K ThaTib-b6a I 145,147,148,186
ThiSn-K>4n 1 180 ^H
B 196.3(3; 11 3,13,18,19.20.21.
TbicD'h^ Dirons U 360^^H
B ^, 3&. &3, &4, 55. 63, 65, 66, 68, 96,
Thi^QHit^ It SM^^^I
B U3, 117, 161, 163, 164. 172, 173, I7d,
TMSn-ciUan 11 Z3^^B
B 222,267,31^326^334
Thl^n-s^ch-virorng 1 ^. 86^^|
B Tlianh-lang 11 337
Tbi^n-tia 11 S&\ 299. 310, 317, 320^^1
B Thanb-lskm It 24. 25
Thi^n Td 110 ^H
B Tb&Db^oaJ I 224 ; U 24
Tblcn-trOc 76 ^^1
^^ Tbanh-quy^t-fflang 11 124
Thi^n-lrvdrng 1 144, 145^146, ^^1
■ Thaah tbuy U 334. 3%*^, 339
i4>, 160, 177, 232 ; ]l 3M ^^M
V Tbanh-trl 11 36
Tbia-m^c-cbaa 1 130 B
^ Th&nh Gi6Dg I Ij
Thigu-lri n 931.332,333,234 B
Th^nb-cat Tu^hiiD I 126
Tbo Huang 11 IC& B
^Hi^^B^^^^^^^L^^^^^^^^^M^^^^^^^
^^^^^^ttfl
■ 993 — VI$r-HAM Sfr'LUgfC
i_
K Tfao-^nftn [1 325
Triia-giang It in, 115
H TbQilHoaD 1 137a36.t39,142,143.
TrSn-hfti II 305
■ 144, 145, 146, 147, 14«, 149, 150^ 151 ,
TrSn-uam 11 221. 1^
B ISa, 153, 154, 155, 156, 157, 158, IBO
TrSp-ninh H 4», 103, 162, 163,
B Th& phAa I 61
220,322-
B Thftl Tq I 7^, 231> 232
TrSa-liy it 333, 233 -
B ThtitD-aD n 3M, 305, 33e
Trfio-lay-thfenh H 322, MS
B Thuts-bU 11 337, S3S
TrSa-tmh-pbu II 321 ^
^K Tbuln-chlu I 167
Ti*ii-Tlnh 11 149
^^KThu^O-hda T 200/222; 11 39,
Tr^D I 119, 163
^^■^ 30, 31, 3&, 40, U, 78, S7, 106, 113,
Traa ao Dlnh I SI
B^i 1 16, 117, 123, 133, 124
Trill Aflh-T6dg 1 163, iH. 160
B ThD4a-thSEib-ir£n II 79
TrSo bfi wc II aa^
^K Thufs-thitn cfiog-chila 1 113
Trin bi Tifin - I 54, 55
^1 Thuwlku-m^t II 239, 204
Tt&o b^cb Niln I] 23, 24
B Thgc 1 16
TrSn blnhTroDg I 137,144,145 .
^V Tbgc AD-dovng-TUtrng I 3
Tran Canh 1 116, 119
^B Tfaoc-Tuvng PhiiD 1 16
t>in Cao I 227,231,232,333,2^
B TtaAr-Kl^u (tniydii) II 178
Tt^n di Ai I 134, 137
^^^Tbuy.vAD iDyb^t I 164
TrSn Dv-t6ng I 173, 175
^^^p'huoiie-Qea 1 37, 43» 47
Trkn Du^ l^qg I 177
^^■TbiHrof Vimg 1 21
Tr^n dlnh Cam 11 64
^^^Tbvpttg du; Tbing 11 133
Triin dlab Tiic II 333, 234, ^, ^^
B ThiTTTis-hai II 77,278,281.293
299,305 ^^1
B Ttal^?D|[-bfFn« I 7(lff,; 11 65
Trao auc H6a H 39
^^^Tbu-png-laDg H 52
Trati hi TSng H 294
^^BTbuvDg-pbikc 1 147
Trln U\iti-I6ng 1 l«9
^^^ Tr^-b&l JI »7
Triin Hi^p I 220, ^4, 225, 230
B Tra-lrhiJC 11 159
Tran buy L5ia II 137
B Trk-IoAC I 220 i II ???
Tran buy Ph4c It 314
B; TH-Oa n ttl
Traa buy Sacb II 371
B TrJl-so-D II ]&4. 181
TrSn HoSng II 255
^L^Tra-v* (Ja7*> II 96
Triin Hiic I IW
^^BfTri-Tfab If 231
Tfin, Hirag-d^o-viTffDg I 164,
^^^•ring-tt I 74
165, 166, 179 ; II 279
B Traog Trff I 33
Ttau huo LuQrog I 174
B TriDg-BD 1 76^ 147 ; 11 24
Trln ich TiSc 1 128, 14S, 153,
B Triine-aa-lp 1 186
153, 160, 161
^^^Ti>Dg Trinb II 19
TrSa Kign I 144, 160
^^Brr^D-bJtn n 140, 221
Tran Khang 1 192
^^^TriIo-bi6n-dinb (Bi£n-bAa)
FiId Kh&Dh Du 1 I37,1&4,15$.16S
^P II 81, S3, 106
Tr^D kh^oh TISd II 292
B 7r<Tt-d|Dh U 149, 221
Tran kb&t Cb^B I 182, 1>13. \S7
^ •■'■'' ■- '_ '- " ■ L : Z 1
Mk
WWW songnuong V'KB^^_:£^
■
■
HHi
^^Bff sAcri
- 1>AN — 303 fl
B TrSn
khJc Chang
1 167, 169
Tran Thii- Tonj!
I no, lai, 1
H Tr^n
Khi^m
1 131
122. l?-l. \-X
, lag. 133. IS7 fl
H Tr^n
Urn
1 82. S3
TrSn Thinb tuDg
12S, 130 H
■ Trio
Ly
1 113, lU
Trin thi Hirug
ii^. 200 ^^M
B TraD
Li*Ti
11 97
Tran Tbi
I 44 ^^M
H TrSn
Lien
I 115, 120, 121
Tran thi^n Blnh 1
t93, 193. 194 ^B
H Trio
Lqni
I 22y, 231
Tran Tbi&u-Ai
1 186. 187 V
B Trla
Minli-Cung
t 8S
7rU Ihu Bfy ]
115,119,130, ■
■ THId
Minh-l6iig
I 168,169,170,171
121. 123, 127 ■
H Tran
ngoc H9U1
11 43
Tr^n Thufa-I^qg
I 181, 186 fl
B Tran
nguy^n Ban
I 180. 181, 23S
Tran thuc Nb^n
II 305 ■
B Ti^n
pguy^n tlSn
1 187,218,12?,
Tr3n Thuyfin
1 163 B
^K
225,231
Iran Thir
I 07 S
B Tr3n
nguy^t H6
I 201
Tran Thu-a
115 1
B Tran
Ngb€-tOng
1 176,177,190,301
Tl^a lhu'9ng Xu;An
n 81.82,83 S
B ^ Ttka
Nhfc
[ ie»
Tran TrI I 218
319, 220. 221, ■
B Tr^n
Nhao-tang
1 131. U7.
I3S. 145, 160, les
333.
Tran iri^u Ccr
234 ■
1 201 m
B T^n
nh^t DnH
I 145, 146, i|l7,
lU, 153
Tran Trong
Tran Irung T^
I 220 m
1 tia ■
B^ Tr^n
nhSt IEi#u
I 127
TrSn Tr(kng-quany
1 203 fl
^^^Tr^n
nb^l VTnli
II 212, 21a
Triin ^itt Cli\i!in
II 306 B
^^PTraQ
Nbu^
1 218
Tr^ii van Dy
11 327 M
^f Tran
Vbi-a&
I 178
TrSo van Ky
11 155, 1S6 ^B
^K Trftn
B TrJtn
Phoug
Phu
I 227
I 160
Tran van Long
Tr^n van Nang
Trin van Tin
160 ^^M
11 207 ^B
II 14B ^B
^B Tran
156, 157, 158.
II T41. 155,
159,160. 16t,l«3
Ti^n VBD Tlnh
11 213. 213 fl
^^B Tr^n
quang Hiiin
Qnaing-Kbai
11 2iK)
TrBiD Tin Tfaa
II 207 fl
^^PTriu
I 131, 145,
146, 147, 148, 16$
TrSn vVnh Nh$t
Tran xuao Soan
tl 310 B
3 ^^^
^^^ TrJa Qui-KhoAch
^^^KTrsn tjaic Chan
^^B^Trla qa6c Toaa
B^y Ti^n quoc Tuan
B Tr3n nn
I 302,203,a(M,305
1 168, lfi9
I 140, 147, 153
I 127, 137.
139, 150, 151, ia&
II 2»»
Tri-huyfiEi Toai
Trjph Bgich
TriDb Bang
Trinb B&ng 11
Trinh CSn II
Trinh CAa U
II 260 ;^^|
II 30 ^^B
11 64 ^M
13, 123. 13ft. ^B
12, 113, 114 ^B
10, 46« 47, 48, ■
Iff, 62. 69, too ■
^^ TrSa
ii«D Thinta
II 264,304,307
Trjinli Cii
ir 30. 31 S
^B Tran
TuSn
1 105
Trjata c&ag Cbung
I 317 m
5^ TrSn
lu Viid
I 14S
Triab Cuvng
II 10,11.53. m
■5 'f Tria
Tang
1 180. 100
5&,5B,
61,62,89^100 ■
ij^ Tl^n tvKhiDb
I tl3, 114, 115
Tr\hh Doanh
11 11,13,55, m
V' TrJln
Thai-hiu
I 116
50,01,63,65,60.
67. 68. 09, IQO, ■
^^
msM
^^^g^.
J
SW— VltT-NAM S&-LUgfC
Trlnli BS II ' 3G
TrfBh Gft II *i
Ti-inh GJaog II lO,i;,&4, 60.62.^. 69
Trjah faoM 0irc I1 149,164.195,216
Trfah E^
Trinli Kitra
U
Triah Kt^
TrfDh Kha
Trinb Kbii
TVinb Le
Trinh Nhfc
Tyfnli quite Aoh
TriDb Sim II
I 170
4, 6, W. 19, 30,
31, 69. 78
II 37
I 223. 237, 228
II 15,IIR,114,118,H6
[I 123
J[ 41
II 86, 108
12, G2, 63, 6«,
69. JM. 104, lOft, U3, 114
Triob TfC II 8, 9, 45, 46, 48, 49,
51, 5% 54, S6, 60, ^2, 69, 99, 114
Triflk Tt II *S
Trinh Toin II 45, 46
Trioh Tttag H C, 7, 20, 21, 22,
25,24, 25,%, 2?. 2&, 30, 3l, 33,
35,3e«39.69,na
Trjnb It Qoyfen 11 118
Triah %h$ C^DB IT 46
TrjDh Tring JI 7, B, 32. 36. 37,
m, 44, 41, 42, 43, 44, 45, 69, 96
TV|.Dh Trcr^'ng
II 44, .45
Tr^h viD Hii
II 32
Tr|ab Zdio
U 36
Trjuta bSng Phi I
153, 154. 1S6,
157, 158
TViin-chaa
n S6
Trifa
I 29
Trita Ai-TmniK
1 33
Tritu eii
- t 19, 26
Trifu-Kliinh
11 38
Tri^ KhuAng U4a
I m
Trifn MinluviTOng
I 33
Tri^ nic Mi
1 63
Tri^-phong
II 106
Tri^ qv*Dg Phgc
I 54, S5
Tri^ qnilc e«t
1 44, 47
Tri*n TiA
I 104
Tri^D Tilt
Tri^u TrUng
Trifu Van Tiro-ng
Tri^u V<!--viroog
Trieu Vift-viftrng
Trjev Xirang
Trong Thi
Tning-bong thijC Ivc
54
I 146
I 32, 33
I 15,29,32,128
I H, ^
I 60
I 19, 20
I 109
TniDg-KJ H 277, 312,331, 3M
TruEig-quan II I>3
Trgc'l^ QaaDg-flih: dQaofa II 172
T rye-Sam
Trirng Nhj
Trtmg Trie
TrtrCmg i*h NgOC
Trtnrag bi, Ngbi
Trmmg cyn Bang
Trtwng Chu
TriTiroe d?*) Laog
Tru-trog Hfin? Qui
Trutmg Bmh
Triio-ng ainh H?'
Traaog gia Hyp
Trtitrag Giac
Trirvag h^n Sieil
Trirofitg Hi^ag
Trvaag KbuOag
Tru-aag l^p B^o
Trirorng midh Giaog
II M
I 39, 40
1 39. 40
II 331.239.260
II 260
II :t27
n 283
I 75
I 164,168.174
I 221. 222
II 64
I 160
tl 202.
207, 330, 222, 231, 232
Truvng Ngpc I 153, 137, 13S
TriTwng Phu I IW, 195. 196, IM'
200^201, 203, 204, S05, 309, 213, 233
Tniwog phiie GiAo 11 14^
rrmrDK phiic Loan II 12, lOl,
102, 103, 1"*
Trvirng phTic Phv^ftg II 162
Truffog'phdc Tfio II 43
Trmmg quaog Bim U 291, 300,
307, 324, 335, 339
Tnnrag qQing Ng(;c II 336. 338, Ml
Trinrng quang Thu H 390
Triiffng Qoao I 156, 157
Triwng qu6c Dflog II 369.270,271
sAcu-dAn — 3»a
TF-Uorilg
Trwffng
TriTffnj
TriTtrng
Trirang
Trucrng
TruoTiR
TrLTO-n^
Tfiicrng
Truorne
Trtttriig
Truirng
TrufrDg-
Truirng
TruA-ng-
TriffrDg-
Trir6ng-
mT Lniig
^T Thhnh
Ihu Tfcgt
Ihp Thanh
Trong
irong H6a
VBQ Bad
van Da
van Ho
vin Uycn
v7nh Ky
'di;c
■Cb^D
SB'Vircrng
£0-11
thi
tht
giang
n 133
I 174
I 43
II l&O
I lOi
il 299
I 42
I
1 2aa
n 324
II 332
l\ 273
U
Ung-chau
t^ng Licli
I a?. 47
I 97, m, :0i, 105
II 313
Vannier (Xguyen \»n CbSn)
II 152,153,181,221
Vasco de Gama II 95
Vassolgae
JI
259
V«n U^Eih
1
»t
Van-Ki£p I 138,
139,
142,
149,
!&*,
156,
165
V^a-tirgng II
161
163.
203
Van-th^Dg vucriiig
I
fifi
V^n-tho
H
121
Vaq-Tuan
£
53
Van <ifr»h C>c
H
66
Vail aitc Khu£
TT
271
Vila-giaog (&&)
11
2^
V«n-Jang 1 1. ta, 13,16,17.18.71
Van-niinJi («tipii) II 237
VSn-tiV I 74
Van-tliflu II aft, 190
Van-flSo I 137. IJI. 136; 11*4,102
Vdn-nam I 127,180,223.233,230;
It 16.68,3773 278,279.297
Vdn-phong II 105
\an-tning <BMO-t»c> II 30^
Versailles It &5
Vtrret It 47
V£-son [ 60
Vi Liing 1 323
Vi trong Tt I 63, 64
Victor Ollivier (Ong Tin) II 152
Vientiane II 347
Vitl«roi II 297
VUn-miuit M 139
Vi|n-d6n|j 11 194
vrnh'l^i II £&
\7nh-Iong II S4,360,2&l,264,aft3
VTnh-lLrtyng K 2iM}
Vi^i-inmli II M2
\iil.aim ' I 3, G, 7 ; II 79.80,
Si, 84, 95, 139, NO, 141, I4J>, 169,
171, 173, 180, IS6, 2tQ, 221, 222, 227,
22S, 232, 245, 252, 2^. 25B, 262, 2fr4,
282.298,311,312,320,341,345,303
Vi^t'SiT toAn-tiiu
Vi^l^tbAc
VJet-thir^ng
Vi^l-lrl
Vo-an-ch^u
Vo cdne To
Vu dinli Dung
VQ dire Cat
VS-fliScC'VWffng
VS-nga-chati
Vo Nban
VA phirorng Be
\a ik Giao
VS U LJ
va rjnh
I IJ, 13
II
62
[
61
JI
178
11
310
1
59
11
«3
IJ
63
11
203
1
»
I
ri«
n
14«
II
04
II
115
II
6«
II 148, 149,
153, 154, 155, 157, 15S, :S9, 160, 162
9De-r.Vf$T-1fAM sir-LWC
\3 Thirfrc
V« Ir^c 06nh
V9 trqng 81nh
-^♦e Tin GiKi
V3 vinh LOc
'^ TTnh Tien
V5 suftn CSn
re D4t
TH dt Nguj
Vft'dt^ Nroh
Vu Bai
va huy Tin
Vti -tratrng
rfr Qa^nlt
KVa Tia
VlPti^aa TbJ^u
'^VtL'icvDfl Bltih-
*.^ 188,159,
U ft2
n ^, 64
II 371, 272, 21i
M 2ai, 333
11 14S
n 307, 210
11 207
II 207»310
11 214. 317
ir 110, III, 145
J IW
■ il . 160
]] 256
1 110
] 12
II 2S0
II 136
II 43, i4
I n
ir 17
II 61
ir loe
( tn
II n%
II 7S&, 300
n 141, lj>5, 156,.
160,161,162, l&'l.iai
\a v5n Nhim II
va vSn Tien"*"
VD vjin Thiem
YQ Vinli
VQ-viKKng'
Vinrng an Th^ch
Vmrng &o Quj&Q
>'n-o-ng Dqc
Virtyng Him
Vvcmg KbOfiTt
Viro-nfi Khfli
Virong M3ng
Vwong Tilling
225, 226, 227, 228,
Vinrng Thiic
VmVn li'au
115. 124, 128
IT 196
IT 45, 46
II 52
II 61
I 102, 103
I
I 3«, 42
223,224.
230, 232. 234
1 62
II 14a
Xich-quy
Xlch-lhS
Xnftn-tbu
Xirorng-^anl
Zaat
II IB
I 11, 12
JI 84
I 23
I 227, 231 ; II Gf
II 97
II 310
WwW-SDnghLD
DANH-f ACH »AI-LY bAN SACH
qO TRUNG-TAM HQC-UtU XUAT-BAN
Ten tf»l-lt
Bta-ehl
Ttbh
1. TRU6rNG-SaN
3. Al-HOA
3. viEt-long
4. BONG^HA
5. KHAI-TR!
«. vi£t-b^ng
7. S0NG-KA
8. -mfi-GKyi
9:hAng-NGA
la PHUg^NG-LINH
ii/vAn-nhi6u
12. UINHrTRl
IS. GK),AN 23
i4.THANH-TAM
t5, tOng-son
ib. kam-ngai
11 sanh-hung
18. quAng-thuAn
173, e^l4p
67, TrSn-Himg-B^o, Hu£
293. Gia-Long
7, Piiirdc-Hai, Nlia-traiig
62, Lft-Lgi
78, Le-Loi
372. PhaD-Binh-Phimg
117, Tri*u-Qu»og-Phuc
6. Nguyia-Bloh-Chi^u
44, HAm-Ngbi
34, Ng6-Quyin
32, Phan-ThaDb-Gi^n
7-B, Hilog-virorng
65, NguySn-vSn-Thiah
16, TrSn-HiTDg-B^o
150A, QuaDg-Truog
250. Phan-Chfta-THnh
101-103, Thfiog-nhSt
Thira-thien*
Qui>nb(TD
Kb&Db'h6a *
SAi-g6n
S^-gOd
SAJ-g6n
Long-on
Kidn-giang
Phong- dioli
Vtnb-IcHig
B^h-tirdpg
Vinh-blnh
Quaug^tri
Quang-ngli
Qitang-tin
Rken-rtmg
_^^_
^^^^^H
^ 19. VAN-KIM
278. Tran-Hirog-Bao
Tuy-b6a ^^H
( Phii-y*a > ^
^^ 20. NAM-PHl?OfNG
162, Qafic-I6 I (TO-iS)
Camera nh 1
H 2U ykn-H6\
33B, PhaD-B4i-Cbau '
Darlac 1
m ^.khAi-minh
19, H^in-Nghi
Bk-ht j^H
■ 23. TUYfiN'BtrC
1, Hda-Binb
^B
H 24. KTNH-B6
79. trSn-Hung-Bf o
Phu-b&n I^B
H 25. XU/^N'THU
37, C&ch'iniing
Lftm-ddng V
B 2e. NGUdN-S6NG
40/1, Tinh-lO s6 10
H|Lu-ngMa 1
B 27. MtNH-PHAx
25/3, Quaa-Am-cAc
TAy-Dinh ^^1
B 28. EHAI-TKi
1* Bdi-Ngucra-Kgli
Biinh-dvomg ^^H
B 29. VAN-HOC
95, Nguyln-Du
Long-fchfint ^ V
W sq. an-lOc
3/7, TrSn-Hung-Bao
Blnb-]ong fl
B 31. B0NG'H<!>A
B 3^ THl£N-Tdr
208, Ng6-QujSn
Bloh-tny j^^f
18, Nguylo-Thi-Giang
Bl&n-hda ^^H
B 33. MIKH-QUANG
103. Trung-Nhi
VuDg-tdU ^^W
B 34. THAI-NGQC
54/3. L^-Lot
G6-c5ag ^^M
B 35. MTNH-DT>G
16, Trumg-TrSc
An-Kuy£ii ^^H
B 3«-. THANH-QUANG
10, Tni<mg-VTnh-Ky
Bac-lidu ^B
B 37. KIM-VAN
40, 96-C6ng-Tri^g
KiSn-phong ^^M
B 38. HOA-QUANG
99, Hal-RA-Trirag
(Kh^h-hvDg) ■
^^B
Ba-Kuyfn ■
B 39. yfiN-PHiraNG
15. Pham-HSng-Th&i
Ao-giaug H
B 4o..vAn-canh
93P, Hiiog-ViroTDg, Tbi-nghfi, Gia-dinh j^|
B 41. Lt^A-HdNG
40, Nguyln-Thai-Hoc
HOi-fln ^^H
B 42. I^PHAN
41-43, Pham-Ng5-T.So
S&i-gda * B
^L^43. HOU^CHI
lOB. Pham-Huu-Chi Pbij-6c-tuy ^M
n qul'pi mua li lUn /<ic u&i cdc Sqi^I^ irin. H
^^ CUOC^CHO: Xi
J
^^^*