This is a digital copy of a book that was preserved for generations on library shelves before it was carefully scanned by Google as part of a project
to make the world's books discoverable online.
It has survived long enough for the copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject
to copyright or whose legal copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books
are our gateways to the past, representing a wealth of history, culture and knowledge that's often difficult to discover.
Marks, notations and other marginalia present in the original volume will appear in this file - a reminder of this book's long journey from the
publisher to a library and finally to you.
Usage guidelines
Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the
public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we have taken steps to
prevent abuse by commercial parties, including placing technical restrictions on automated querying.
We also ask that you:
+ Make non-commercial use of the files We designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use these files for
personal, non-commercial purposes.
+ Refrain from automated querying Do not send automated queries of any sort to Google's system: If you are conducting research on machine
translation, optical character recognition or other areas where access to a large amount of text is helpful, please contact us. We encourage the
use of public domain materials for these purposes and may be able to help.
+ Maintain attribution The Google "watermark" you see on each file is essential for informing people about this project and helping them find
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it.
+ Keep it legal Whatever your use, remember that you are responsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just
because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other
countries. Whether a book is still in copyright varies from country to country, and we can't offer guidance on whether any specific use of
any specific book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search means it can be used in any manner
anywhere in the world. Copyright infringement liability can be quite severe.
About Google Book Search
Google's mission is to organize the world's information and to make it universally accessible and useful. Google Book Search helps readers
discover the world's books while helping authors and publishers reach new audiences. You can search through the full text of this book on the web
at http : //books . google . com/|
&er <•"*./< /?(*,?)
HARVARD
COLLEGE
LIBRARY
,
Digitized by VjOOQ IC
-sr
Digitized by VjOOQ IC
Digitized by VjOOQ IC
Digitized by VjOOQ IC
Digitized by VjOOQ IC
3tttfdirtft ■*"%' //
fair bic
<&ef<t>i(hU *<*<? Jebcrrbcinct
ft
tyerauggegeben
©on bent
(Srofljerjoglidjen (Seneral-fianksart^itie ju ftarlsmlje.
Gitbtuuubztoauzi&fttt &*ttb«
Jtarlsntbe*
2>rn<! nnb Stelae* bet @* 93raunM$«t ©ofbndjfyanblimfl.
1875.
Digitized by VjOOQ IC
^Pvvyy., &svs 7jr, ' ■ "JrfriUr
\D U^yvV^OCt
T-
\
edby( \/
3 n t) it It.
©cite
3ur ©efd&tdjte bet ©tabt 3Reer8ourg. (3tot$ oon ©d^retfenftein.) ... 1
Ueber bfe £etmfieuer bet 3Rargareti)a oon (Mbern, (Semaljftn oe3 $falj=
grafen griebridj won ©tmmern. (2oerfc§.) 36
Urfunbenardjto beS fllofterS grauenalb. ©djlufj. (®melm.) 56
3Kac$trfigUdje3 ilber ?eter £uber. (2B. 2Battenoadj.) 95
SKegeften unb Urfunben ber 2Jtorfgraffdjaft »aben=33aben. gortf. (o. 2Bee$.) 99
2)er r^einifd^e Sauernaufftanb oom 3a$r 1431. (Dr. gr. o. Sejolb.) . 129
Qxoex Urfunben &ur ©efatdjte ber Sftitteracabenue ju ©eft. ((SmeUn.) . . 149
@tne SBaftd&enfieiner Utfunbe won 1303. (Dr. grtebric§ ©brarb.) ... 155
2>ie 3$erfammlung gu £agenau 1540 u. SWarfgraf ©rnft oon 93aben. (©meftn.) 166
3>ie Unrwjen &u Mm im 3a§r 1513* (gr. $reffel.) 211
3)ie Surg SRIjemegg, al3 Santatfel &totfc§en ben geiftttdjen gttrften oon
©onftona unb ©t. ®aOen. (9tot$ o. ©djretfenftein.) . . ... 218
3)aS SBormfer ©gnobale oon 1496. (o. SBeedfj.) 227
2>te Fleftgnation beS 2Ubrec§i Slarer, Sif^ofS oon ©onftanj, 1411.
(3dot§ o. @$re<Ienftein.) 326
griebridj oon ^onbur^, ein friegSluftiger unb totberfpenftiger 2>eutfc$=
orbenSfomtyur au$ ber erften £<tlfte be§ 16. 3<u)r$unbert8. (©mettn.) 344
@m (Srlafj beS ^apfteS 3nnocen& IV., gegen bie, jum Seljufe l>er @rs
faleidjung oon £)tgnit(iten unb ^friinben, im ©onftanjer ©prenget
meljrfadj oorgefommene galfaung oon papftlidjen Urfunben. 1263.
(9iot$ o. ©c&recfenftein) 383
2>a8 SBormfer ©mtobale oon 1496. ©d&lufj. (o. 2Bee$.) 385
SOBetfjenburg gegen $falggraf $$Utpp. (Dr. Subro- ®eiger.) 455
Urfunben oon ©tiftein unb ©tftbien am Sobenfee. (Dr. £ubn>. Saumann) . 458
Digitized by VjOOQ IC
Digitized by VjOOQ IC
3ttr @ef$i$t* *e» ©*a^i ftteertfttr*
L
gur bic ©efdjidjte bcr am ri5rbli$en ttfer be« SBobcnfec 1 *,
gttrifdjen ttebertingen unb $riebrid)3§afen, jo :prad)toott gelegenen
©tabt 3tteer8burg, bcr etycmattgen Stefibeng bcr gurftbifc^Sfc x>on
(Sonftang, ift bU^er auffattenb loenig gefdjetyen. £er in jfolb'S
fictftonll, 274 ff. (1814), fte^enbc Slrtifei, emSluffafe ©aber'*,
in bcffcn ga^rtcn unb 2Banberungen I, 213 ff. (1853), bcr
betreffenbe 2lbfd)nitt infiuciaitSleidj'S ^nfel SRainau ©. 143 ff.,
bagu nodj einige, in belannten dftereu unb ncucrcn 9leife^anbb&c^ern,
xmtcr bcncn ©ufta& ©djtoab'S SBobenfee (1827) immer nodj mit
SluSgetdjnung genannt gu roerbcn toerbient, Iciest gu finbenbe, abcr
aud) furge unb oberflfidjlid)e $Kad)rtd)ten unb voir tyaben fo giem*
lidj Med aufgeg&fyft, toaS jidj un8 in Drudwcrfcn gum ©etyufe
etner toorlaujtgen ©rientirung barbfetct. 1
SDa« SWatettal, gu ciner ben beredjtigten Slnforberungen bcr
I)iftorifd;cn SBiffenfdjaft eiuigermafcen gemigenben ©efcfyidjte, bicfer
atten, aber mentals gu politifdjer ©elbftanbigfeit gelangten Sftieber*
laffung, mu&te guerft in trielen, gum Sprite entfegenen $lrd)toen
unb SBibttot^efen gufainmengefud)t loerben. Dljne cine forgf<ige
SBenfifeung ber in 9Jleer$burg felbft, in Gonftang, Ueberlingen
unb anberen 9ladjbarftabten , jefet nod) beftubltdjen 9lrd)toalien,
lann man aber nidjt eiumal, gu eiuem aud) nur im ©rofecn unb
©angen befriebigenben 3lbf$tuffe gelangem <S$romfalifd)e Sluf*
* 2)er im ttnioerfaUejicon t>om ©rojtyerjofltSume SBaben, itarl«ru$e
1843, 6. 767 fte$enbe 8lrtifcl, fommt faum in 8etrad)t 2Ba8 er me$r giebt,
aid jener »on itolb, ift meiftenS unrid&tifl. @inige proton mb$m biefc 8e*
$au»tuna erljftrten. 2>a3 (afte) @{§loj$ foil, im3a$re 13081, burdj ben SMfdJof
§ugo ©on $o$enianbenberg erbaut fern; ein Srrt^um, meW&er audj in 6c$mib3
<§tef$. ber ®rafen ©on §o!jenbera. & 177 iibergegangen ift. itatfer grtebridj n.
foil 1213 $ter bie <£$arn>o$e gefeiert $aben. 3)a8 ift erne a&erroedjfetung mit
SRerfeburg. it. griebrto) II. roar roa^renb ber (&)arood)e 1213 in (Sonftanj —
curiam in passione Domini apud Constantiam celebravit
Hermannus Altah. turn Qa^re 1213, bei Bohmer Fontes II, 496. @3
folgt nun aHerbingS, bei biefem (SJjroniften : tertiam (sc. curiam) Mers-
purg celebravit, aHein bag bejte$t ftdj, rote burdj SEBinfelmann (Sfcfo).
it. 2friebrid)S ©. 44, nad)gennefen nrirb, auf Sfterfeburg unb auf ben fcerbfk
bed genamtien 3a$reS. 2)ie SBefogeruug bur$ it* Submig ben ©apern wirb in9
3a$r 1883 gefe|i.
ft**** xxra. 1
Digitized by VjOOQ lC '
gei<$nungen toon etnigem SBetange etfftteren nicfyt 1 @3 Wcibt mit*
fyn mdjt$ anbereS ubrig, al$ auf cine gefdjtd)tU<§e S)arfteffung
jefet no<$ gu t>er 3 id)tcn, tooburdj jebodj ba$ SBeftreben, bic gur
§anb ttegenben, ober bod) Iciest gugangtidjen urtunblidjen 93rudj=
ftucfe grunbtt<$er gu unterfudjen, al$ btetyer gefd)a$, feine$tt>eg$
auSgefdjtoffen ift. @inc Iritifd^c 9lct>tflon bcr # auf fetyr mangelljafter
©runblage toerfudjten, bi*$erigeu£)arftettungen, burftc geigett, n>ie
t>tcC nod) gefd)el)en mufe.
SBaS T^tcr folgt, griinbet fid) auf S)rurf»cr!e unb im ©eneral*
Ianbe*ardjtoe befinbttdjen Hrfunben unb SKten, unter au$brficttid)er
$3ergid)tleiftung auf Jenen ©rab toon aSoflft&nbigtcit, welder fid)
bet etner, fur ben SScrfaffer biefer Keinen Slbtyanblung umnSgtidjen,
Mtematifdjen S)urd)forfdjung ber auSroartigen ©anunlungen tyer*
auSfteflen tt>firbe. ©ottte aber biefer SBeitrag gu weiteren 9$er*
Sffentttdjungen anregen, fo !)&tte er feinen $m& erfuttt. SSfadjSJe*
ridjtigungen mftren loittlommen.
S)ie jefet ublid^e ©<$reibung be« £>rte« ift 5fteer3burg. 3m
fcorigen Sa^unberte fdjrieb man in ber Sftegel 3Jl5r8:purg (burg).
9ludj im 17. unb 16. $al)rljunberte ift biefe ©djretbung beina^e
bie tyerrfdjenbe getocfen. 2 SluSnafynStoetfe finbet fie fidj fdjou in ber
am 18. 2W&rg 1380 gu $rag gegebenen Urfunbe bed & 2Bengtan>,
(9Ror*|>urg), 3 to&^renb im 15., 14. unb 13. ^afjrljunberte We
fjormen 9tter$burc (pure, :|>urdj) 2Jier*burdj, SReriSburdj, 4
SKerSburg Ijerrfdjenb flnb.
£a§ etne ©eutung auf ben 33obenfee, al$ ba$ fdjtodbifdje
1 SDie im I. ©anbe von 2Rone'd CUteHenfammfong fte|enbe ©onftattyer
<S§roni! geroityrt roemg unb bie im in. Sanbe ©. 435 ff. ju fmbenbe 3Weerd=
burger 3teimc$roniI bed ©tabtfd&reiberd £ucad §elb, oon 1566—1573, ift gftnj=
ttc$ wertyfod. SDer ipetaudgeber felbft fagt turn berfelben, baf* fie nid^t oiel
Dertftyed &erid>te, fonbem jene audroftrtigen Segebenijjetten anfftljre, roelc$e auf
bie Seitgenoffen grojjen ©inbrucf marten.
2 JBei Neagart Cod. Alem. II, 535: SWoerdpurg, sum ga^re 1548;
bagegen ebenbaf. 525: SRerdpurg, turn 3a§re 1629. S)iefe beiben Urhmben
fhtb, betKiuftg er»fi$nt, bie einjigen ©ttide, in n>ek$en ber Name, im ganjen
Codex diplomaticus iiber^aupt oorfommt. SBieungletdj retd^altiger nriirbe
fk^ bad trefflid^e SBerf 9leugartd geftaltet ^oben, toenn ber berufene ^iftorto-
grap$ bed SHdtyumd, Sugang in bad fiirftBif^oflic^e Sfatyo ge^abt ^citte!
»ergl. beffen Brief t>om 28. H|>r« 1792 an 3. 8. 2RttHer in $onauefc$ingen,
in SWone'd Dtteffenfamml. I, (51).
• tperg. Crig. mit ©ieget ©. S. ft. ©ect. Gonftonj unter 3»eerd^urg ©on». 4.
♦ Sum §a^e 1265 8«Wvift HI, 78.
Digitized by VjOOQ lC
Sfteer, fora<$lid> ntc^t gang nnjut&fflg ftf, 1 n>irb man totty feft*
fallen f fatten, untfometyr ate biefelbe burdj bad aitefte ©iegcl bet
©tabt nnterfiufet toirb. SDaffelbe ftettt namlid), toa* aber nur bet
genauerer S3etrad)tung erfidjtti<$ n>irb , eine unmittclbar au8 ben
SBetten entporfteigenbe ffiurg, alfo eine 3Beer*burg (SRerSburg)
bar, eine ffinftlerif<$e $)arfiettuttg f toeldje fretltdj bie 9lic$tigtett
bet (Stymotogie ntdjt toerburgen fann, fcoljl aber na<$tt>et$t, n>a«
ftdi bie, ein rebenbeS S5?appen toafylenben, alten SReerSburger,
fdpn im 14. 3>a$rl}unberte,* nnter bem Xiamen Hjrer ©tabt
ba$ten. S)ie in ber SRenaiffancejett $lafe greifenbe Satinifierung
Marisburgum, cntfprtc^t ebenfattS biefer Sluffaffung.
33aber s ift nun freiUd) ber Stnficbt, ber 9tame $abe urfyrung*
lidj SJtergeSburg (3Jlerce«burg) gefcei&en, n>a3 bann in SUlerfiburg
fcerfiirgt toorben fei. ©r beruft fid) fyiefur auf eine Uttunbe
tf. £onrab$ IIL fur ©atem, t>om Sa^re 1142.* Wlerbiug* ift
bafelbft ein Liupoldus de Mercesburg al« 3euge genannt,
attein toir lennen ebcnbiefelbe ^erfonlufcfeit audj al$ Liupoldus
de Mersburc. 5 Within mu§ Jene angebltdj aitefte gorm beS
1 @K$meHer (gfrommann) I, 1640 demerit, unter a&erroeifung auf ®rimm
2Jtytf)oI. n, 336 unb gflrftemann II, 995 ^todre audj aRflrSburg am Sobenfee
unb SRerfeburg barauS (nSmlirf) au3 met aunSd&ft palus, stagnum) ju
beuten* ?
2 2>ad ftliefte mtr bidder unter bie £anb getommene ©tegel $ftngt an
titter ttri Don 1846 San. 19. , ift abet fdjaWjaft. (9. S. X. Sect. (Sonftanj,
unter SReerSburg Genu. 8. ©effer er^alten ift bet ilbbrwcf an ttrf. 1386
$ec. 21. ebenbaf. 3>ie Umfarift $e$t f. S. CIVIVM ET VNIVERSI
TATIS OPIDI IN MERSPVRC. UebrigenS treten auf btefem ftlteften
6iegel bie SBeUen ni$t fo beutlic^ $eroor, aid auf bem im 15. 3a$r!junberte
gefertigten. ©in wo^ler^altener SCbbrutf biefeS bem fttteren, Heineren ©iegel
offenbar nad&gebttbeten, fpfiteren unb grbjjeren, $ttngt an UrI. 1498 SRontag
nadj ©t. Ulrk|8tag, <£om>. 9. 3)ie ttmfd&rtft ift bie gleidje. §ier ftab bie
SBeHen ganj um>erfennbar. &oVb, n>eld&er auf ©. 279 biefeS ©iegel befd&retbt,
$at fie gletdjrooljl tiberfe§en. 2luc$ feljten biefetben in ber bei ©tumpf @c$n>eisers
d&ronif II , 52 gegebenen 3lbbiU>ung beS 6tabtn>appen3 , foroie audj in ben erft
im 17. 3a§r§unberte gefkoc^enen Heinen ©iegeln.
8 gotten unb SBanberungen I, 216 unb 3eitfc|rift I, 345.
♦ @ie fte^t im ©alemer ©opialBud^e I, 24. (Sin f$le$ter SCbbrutf bei
Herrgott Cod. Probat. Geneal. Habsb. I, 168.
* ©olemer ©opialb. I p. XLnn unb banad^ in SWone Duettenf. 1, 179.
2)a^ ©aber a. a. D. auc§ no$ ben Albertus Seijie^t, (Liupoldus de
Mercesburc et Albertus filius eius), ift ein 3rrt^um, benn im
3eugenIataIoge ber betreffenben Urfunbe ty\%t eg: testibus Hermanno de
Marcdorf (Marchdorff) Linpoldo de Mercesburc, Alberto eius-
^ue filio, Burchardo de Pricckingen (Frichinen) Landolfo de
Digitized by VjOOQ 1C
Stamen* ba§in geftefft Meifcen, 6(9 fie un« in beffer Derbfirgtet
SBeife, ui<$t ettoa nuv gang Dereingelt, nadjgeioiefen toerben fann.
Sn ber JRegcI Dinbtciert man bcm altcn ©djloffe gu 9Weer$*
Burg, ba$ Ijei&t cinem £$eile beffelben, cincm getoaltigen, ^ter-
ecfigen £$urme, ben man tooljl audj ben ©agobertstyurm nennt,
ein fcoIjeS 9llter. gur bie SSerufung auf ben guten alten j?5nig
©agobert, — ber toie t>icle biefe$ SftamenS gemeint fein T6nne,
entgieljt fid) Jeber crnftljaft gemeinten aSermut^ung, — totrb man
fdjtoerlidj ein dltereS 3 eu 8 n *6 auffiriben fSnnert, al« |ene$ be$
Sotyanue* ©tumfcf, in ber ©<$tt>eigerd)roni! C3uri<$ 1548) H,
fot 52 verso. 1
®a§ ber fcljurm bem frufyen 9Jitttelalter angeljSrt, &efentti$
filter ift, att bie erfte urfunbtidje Sftennung be$ ©djloffeS ober
ber ©tabt, bad fdjeint atterbtng$ au$ beffen SBauart tyeroorguge&en ;
atteiu ebenfotoenig at* Ijier eine in bie 3*tt ber Stteronunger I)in=
aufreid)enbe ©riinbung Ijtftorifdj betoiefen, ober audj nur, nut
gug unb JRedjt, Dermutfyet toerben fann, ebenfotoenig la§t fidj bie
©age Don einem ©rafen ©berljarb Don Sftorborf , ber urn baS $a$r
930 auf bem ©djloffe gu StteerSburg getooljnt unb bie 9*$einbrMe
gn (Sonftang gebaut Ijaben foil, 8 gefdjidjtlidj Derioert^en.
@3 ift enbltdj einmat an ber 3eit, intt foldjen Ueberlieferimgen
Dottftanbig gu bredjen, toenn man uberljaupt ba« SBcbilrfnig Ijat,
localgefdjidjtlidje Uuterfudjuugen auf einen feften 93oben gu futyren.
S5a& fidj unfere beutfdjen ©rafengefd&ledjter im 10, 34 r] !) utt bette
nod) gar nid)t nadj beftimmten SBoljnorten, (93urgen) nannten,
ift eine $inrei<$enb belannte S^atfadje. £o<$ft»a$rfdjemltd) Ijdngt
aber biefe ©age mit einem Die! fy&teren, nnrllicijfen Ghreigniffe gu*
fammen, namltdj mit ienem S3rutfenbaue, begteljuug$n>eife jener
ga§re, fiber toeldjen fid) 2Mfd)of $)ietljelm Don Gonftang unb ©raf
SJiangolb Don 9torborf urfunblici) Derftanbigt tyaben, bei to el dj em
2lnlaffe bie SBurg gu 3Weer$burg erftmats genannt toirb.
©ie leiber nic^t batierte unb, in ber un$ Dorliegenbcn gorm, audj
Seolvingen (Scolvingen) Heinrico et Hartmanno {Hermanno)
de Mimmenhusen, Gerungo, Odalrico, aliique multis. 3$ Ija&e
bie £efungen §errgott3 in Slammer gefefct.
1 gar ein alter $(a$ , etroan ©on Jiinig $ago&erten geaufnet unb ju mm
gar ober @c§ifflenbe gegen ©oftanj georbnet.
2 ©tumpf a. a. D. unter SSerroeifung auf bie ©onftanjer (SJronif (worunter
oietteid^t bie ^anbfd^riftUd^e ©Jronif be3 ®regor SWangoIt (1544) gemeint fein
!ann f oergl. SWarmor $opogr. @. 20) Bucelin Const. Rhen. ©. 172.
9lad^ SRarmot fefct u^rigen$ 3»angott ©. 22 f / 2 ben ^riWen^au in bag §a|r 923
Digitized by VjOOQ lC
ntd&t toolffenbetc Urfuube ift toon tf. W^W attfgcftettt 1 unb f&Ht
gtoifdjen 1198 unb 1205, lj5#en$ 1206 , ba im tefetgenanntcn
Sa^rc Sifdjof SDietfjdm toon Sonftang flcftortcn ift. 2 3$r Snljalt
ift folgenber:
tfonig WW beftdtigt cin gttifdjen bcm SBifdjofe SfcietyeTm
unb bcm ©rafen Sftangotb (Mengoldus) toon Dtorborf gu ©tanbe
gebradjte* Slbfommen, in SBctrcff bcr bet Sonftang toon eincr gatyre
gu entridjtenben Sttbgabe, begtel)ung3ttocife audj be* 3ottc3 auf bcr
Sftljeinbrucle bafdbft. ©8 bcftanbcn atfo glcidjgeitig, toaS toir gum
SScrftanbntffc bcr Urfunbe feftyalten muffcn, fottootyl cine g&^rc
(pontonium obcr pontomium, n>ic bie Urfunbc Jjat) al$ audj
etnc SBriidc ©ie gctyrc tt>irb auSbrucflidj ats bem SBifdjofc gu-
ftanbig begett&net, benn bcr ©raf giebt bem 93if<$ofe, bofflr bag
bicfer auf bic bei bcr befagten gatyre gu entri^tenben ©cfdHe toer*
gi<$tet, ein ®ut gu grafteng unb etne un« nod) nd§er befdjdftigenbe
3ufage, §injl<§tlidj bcr 33urg gu SfteerSburg. ©agegen toerforid)t
bcr Sifdjof bcm ©rafen , bag cr erftlidj bic nun freigctaffene gMjre,
tticmals nneber belaften toerbe, unb bag audj, gtoeitenS, iene
^erfonen, toeWje fi<$ bcr SBrurfc bebienen, ni$t burd) <Sr$5Ijuug
be$ 3°tfe$, obcr anbere (Sljtlanen betdftigt toerben fotten. (quod
neque pontomium revocaret in servltutem, nequeper
pontem ultra Renum apud Constanciam edificatum
transeuntes, aut theloneorum superindictionibus,
aut aliquibus preciorum vexationibus, ullo umquam
tempore inquietaret.) SDie gatyre n>irb nun in bcr SRcget al«
einc bifdjoflidje 3^ an 9 l8 f&§ ve wfgefafct, 8 neben toeldjer atterbingS
cine SSrutfe nidjt tt>oI)l beftc^en fonntc. 2Ba8 iljrc Sage betrifft, fo
ttrirb man am nSrbltdjen (Snbc bcr ©<$reibergaffe, in bcr ©cgcnb
be8 frfiljern grauenflofterS ©t speter, toeldjeS e^ebem ba$ jfWfter*
(cin an ber §a§r Jjiefc, toon $Peter$$aufen au$, in (Sonftang ge*
ianbet Ijaben, 4 alfo gang in ber 9t&1)e ber jefetgen 8l$einbrficle.
©oHte nun abcr au$ bie in ber Urfunbc genannte Srurfc, toeldjc
bod) tooljl ber ©raf toon SRorborf baucn Heft, obglei<$ biefeS
nirgenb* auSbrutflidj gefagt tt>irb, ebenbafelbft ju fudjen fein?
3$ mug gefteljen, bag mir biefc 9tnnal)me nic§t teatyrfdjeintidj
1 f. unten ben SlBbrutf.
1 Neugart (Mone) Episc. Const. II, 163 unb Wont CMtUm*
fammhmg III, 137.
8 t>on gutter unb IDtamtor.
4 JWwrnot $opoQrai>$ie @. 21,
Digitized by VjOOQlC
ift unb bag id) Tetnen Stnpanb nefyne, fene, toic SRarmor
toerfidjert, 1 bet nieberigem SBaffcrftanbc nod) roatyrucljmbaren
UebcrbleibfeC etner ftcincrnen SBrftdfe, in bcr SK&tye bed £oner$ofed,
fur bic Sftefte bcr in unferer Urfunbe genannten gu fatten, toomit
idj inbeffen bcr Socalforfdjung leinedtoegd toorgugreifen gebenfe. 2ln
bic fagenljafte <5rrid)tung bcr SBriitfe im 10. Satjrljunberte latm
id) nid)t gtauben.
SBenu ber ©raf 9Jlangolb toon SRorborf bci Sonftang cine
©rilrfc Aber ben SftJjein bauen lie& # fo roirb man n>o$t anneljmcn
mfiffen, bag berfelbe auf beiben, burd) biefc 93riitfe gu tocrbinbenben
fianbftretfen, fei ed nun redjtlidj ober factifdj, gu gebieten fyatte.
2B&re abcr bic betreffenbe SBrudfe an bcr ©telle bcr Jefcigen er*
ric^tct ttorben, fo toflrbe man j|a bad bifdj5ftid)e ©ebiet, be*
gie^ungdtoeife bad SBeidjbilb ber ©tabt, unmittelbar berfifjrt §aben,
audj tourbe bic g&ljre fofort uberfHiffig getoorben fein, toenn an
Jenem ghinftc einc fefte SSrucfc entftanb. @d ift aber in unferer
Urfunbc audbrutflid) auf ben gortbeftanb bcr gafyre 9ftutffld)t ge*
nommen, benn ber SMfdjof »ill fie \a nid)t tmeber belaften, fonbem
freigeben; bad Ijeigt benn bod) too$ bem ©rafen ftberfaffen, ber
bad ®ut grafteng Ijiejur abgctretcn l)atte. SWmmt man bagegen
an, bag bic 93rurfc bed ©rafen am fioner^ofe n>ar, unterljalb bcr
iefcigen, fo gcroinnen audj jene urfunblidjen Seftimmungen, bie
idj fonft nic^t gu beutcn ttntfete, fefterc ©eftalt ©en ©djliiffet
fudje tdj befonberd in bcr in unferer Urtunbe entljaltenen @r*
K&rung St. $l)iIiM>d, toctc^c baljin fautet, bie 93ejtatigung bed
SBertraged, burdj bad SReidjdoberJjaufct, fei befcljatb notfjtoenbig,
tt>eit bie SBifdjSfe toon (Sonftang mit bcr $a$re, bcr 9Jluuge unb
bem 3offe toom 9teidje beleljnt feicn. Sifdjof ©ietljelm I5nne baljer
auf bie ©innaljme toon ber gafyre unb bem 3oCe B ar n *fy * cr *
gidjten, oljne bed £5nigd ©rlaubnifc. (£r, bcr Jt5nig aber, ge*
waljre biefelbe, roett burdj bad etblidje 3 cu fl n ^6 ber ©omljerren
unb SRinifterialen erljdrtet toorben fei, bag ©raf 9)tongolb ber
(Sonftanger Jttrdje reidjlidjen (Srfafc geboten $abe. 2te:pfli<$tet fidj
nun SSifd^of ©ietljelm bagu, }ene sperfonen, toeldjc fid) ber Srfttfc
bebienen, nidjt burdj feinc^ttner bel&fiigen gu laffen, fo ift bad
atterbingd cine im ^ntereffe ber grequeng gegebene, aber bo(%
nitbt mit ber 33enufcbarteit ber S3tude to5Hig gufammcnfaOenbc
3ufage. (Sin fflrucfengelb toirb too^t ber ©raf erijoben ^aben unb
xotifjH au^ bad ga^rgelb, benn cine lebigii$ nut im Sntereffe ber
1 a. a. D. 6. 21.
Digitized by VjOOQ lC
#ebung bc« flttarftoerfeljrfi fciuct bei Sftorborf, SRejjfird) u. f. to.
ttotjnenben Untevtfjanen erfolgte, patriardjaltfcbe gfirforge, n>ic fie
gidler ttermutyet, 1 liegt bod) nidjt re$t int ©eifte iencr 3^*- O*
bcr S3if<$of gang auf ben &qU toergidjtete, obcr eb berfelbe nur
fcerfpradj, fcinc ungebiiljrlictye ©tcigcruttfl bcffclben etntreten gu
taffen, ift in bcr ttrlunbe nidjt mit tyinreidjenber ©cnauigteit au$*
gebrficft, beriiljrt un$ after ntdjt n&Ijer, ba robe e$ ^icr Ja eigent*
Hdj nur mit 5flecrfiburg gu tljun Ijaben. SQBir tterben inbeffen
nidjt gang au$ bem $luge \>erliereu biirfen, bag fid) bie S9urger«
fcfyaft gu (Sonftang, gu ?IuSgang be* 12. ^aljrljmtbert*, bereit*
einer ftctt>iffcn ©elbftanbigfeit gu erfreuen Ijatte, n>ie au$ bem be*
fannten ©:prud)e St. §einridj$ VI. , toom ^a^rc 1192, Ijertoorgcbt,
burdj toelc^en bem Sifdjofe SMetljelm ba3 9te<§t bie Sftrgerfdjaft
ju befteuem, gangUdj abgeforodjen toirb.* (56 latm feiu, bag fidj
ber ©raf son SRorborf bef[en ©tellung gur ©tabt fidj leiber nidjt
na§er nadjtoeifen l>, fcietteidjt in ber (Sigenfdjaft ate Advocatus,
mit ter 25urgerf<$aft gu (Sonftang in ber 93rfttfenfrage beffer *>er*
ftanben Ijat, ate im Sntereffe ber farfibif$5flidjen §oljeit$redjte lag.
SBir feljven uadj biefer fleinen Slbfdjfceifung gu SDleerdburg
gurutf. S)te befonbere 3ufage bed ©rafen, toon welder oben bie
SRebe tear, beftanb barm, bag gur SBerwflft&nbigung be$ gu
leiftenben (SrfafceS (ad perfectionem recompensacionis),
fewerljin toerfprodjen nmrbe, bag bie ©tabt 3Reer$burg, mit ben
gu bcrfclbcn geljijrenben, nidjt leljenbaren ©tiiden, niemate gu
Seljen gemadjt toerben folle, bamit fie, faU« SWangolb oljne legitime
©Sljne fterbe, an ba« Jpodjftift gurutffaOe, Don toeldjem fte, n>a$
too$l beadjtet gu toerben fcerbient, formate abgetommen fei.
(quod comes urbem Mersburc, cum prediis sibi
appendentibus non infeodatis, nullo umquam infeo-
daret tempore, ita quod post mortem eius, si sine
filio legitimo decederet, rediret ad ecclesiam Con-
stantiensem, a qua fuerat alienata.)
, ©o einfadj biefe aSeftimmung audj auSfeljen mag, fo enttyalt
fte bo<$ einige ©djnrierigfeiten. ©8 tterben namlidj in ber ttrhmbe,
fotooljt an biefer ©telle ate audj nodjmate am (Snbe, ber, fo
mSdjte man glauben, leljenbaren urbs Mersburc, getoiffe nidjt
leljenbare ©turfe entgegengeljalten. SMefe lefcteren, aber freitidj audj
unb gu>ar gang befonbers bie urbs, foil 3Kangolb nidjt gu Seljett
1 OaeUen unb gor(c§ungen 6. 71.
8 DOmge Ee^f. Bad. 150.
Digitized by VjOOQ lC
8
ma<$etu tWatt mag bie SOBorte bretyen unb toenben, tote matt toiff,
immer blribt einige ©unfetyeit , bentt ba8 $ier mt{ einmat ge*
brau^te SEBort infeodare getoiffermafeen gu flatten unb in
bo^cttcm ©inne gu netjmett, fdjeint mir bentt bod) cine gu Kinft*
li#e (S^egefe gu fein. jtann man fid) gu benfelben bequemen, fo
tyiefce infeodare, in Sftucffidjt auf bie ate ein Seben betradjtete
urbs, — toa$ id) lieber mit aSurg aW mit ©tabt iiberfefcen
tt)ftrbe — , jo toiel ate gu 9Ifterle$en geben, fubinfeubieren, in
Stucffictyt auf bie nid)t ietyenbaren ©tfid e aber, fotoiel ate gufietyeu
auftragen. $)er Sifdjof ^atte afferbingS ein Sntereffc baran, baft
SKangotb, in 9ftfitffid)t auf foW&e ©ttufe, bie bo<$ einmal gur
urbs ge$5rten, nictyt ber SBafaff eincS anberen §erren toerbe.
Slur bfeibt immet^in nodj bie ©(fctoierigteit, eingufetyen, tote
attobiale ©runbfiude ate StyVMbtn} be$ SctyenS aufgefafet tterben
tonnten unb tt>ie, im toorauSgefetyenen gafle eine« SlbfterbenS
otyne m&nnli^e) legitime Sftadjtommenfdjaft (fietyenSerben), biefe
SWobien bem Jpod^ftift gufallen, ober, toie bie Urfunbe angiefct,
an baffelbe gurfidleljren fottten? 2Rag nun au^ bie gaffung ber
Urfunbe, in £infi<$t auf ©tringeng, etttaS gu tofinfetyen fibrig
laffen, fo ift bodj ba$ gang untoertennbar, bag 33ifdjof ©iettyefat
in ben toollftdnbigen S3ejife toon 3Weer3burg gu lommen tounfdjte,
trogu iljm bann audj ber toom $5nigc beftatigte a3ettrag feben*
falls baS erforberlidje 9lnred)t gab. 2Benn inbeffen, toie gitfter
©. 71 anguneljmen fdjeint, bie urbs Mersburc, gur £eit ber
Slbfaffung biefeS a3ertrage8, l&ngft ein bifdjoflidj (SonftaugifdjeS
SRanntefyen tear, fo toar ja audj bie betreffenbe aSeftimmung tyin*
fidjtlid) beS SftfidfaKeS uberfluffig unb eine fur ben SeljeuStyerren
mifctidje ©ubinfeubation, ofynetyin nur wit beffen 3 u foffung benlbar.
©oflte e6 nun audj nidjt gefingen, bie redjtlictye Qualitat beS
Jftorborjtf<|en 23efifeftanbe8 in SWeerSburg beftimmt ermitteln gu
ISnnen, fo ift bod) bie urfunblidje aSemerlung , bag bie urbs
Mersburc toom #o<$ftifte abgetommen fei, toidjtig genug. SGBir
finb alfo bagu befugt, gu fagen, bag jener 3eit, in toeldjer
SWeerSburg, fei e$ nun ate @igen ober ate Scfyen, ben ©rafen.
toon SKorborf guftanbig toar (@nbe bed 12, Sttnfang be« 13. Satyr*
^unberte), eine anbere 3cit tooraudgieng, in ber ba$ §0(Jtyftift
Eonftang bafelbft $err getoefen ift. SBann aber biefe erfte 6on*
ftanger gJeriobe anfteng unb auftySrte, begietyung«u>eife ttamt unb
unter tt>eXc^en Umftanben bie SRorborfer in 9Weer$burg ityre §erren*
re^te erwarben, ba« rutyt tooHft&nbig im S)unW ber SJorgeit
Digitized by VjOOQ lC
9
Saber* Sfogafce, 1 ba§ bic Surg SReerdfcurg fdjon im 10. 3a$r*
fytnberte bom #odjftifte loieber at unb an bad gr&flid&e ^au«
Don Sftorborf gcbietyen fet, ift ganglid) unbegrunbet, ba ed nictyt
geftugen toirb, fur ben fagenfyaften Srfidenbau bed angefclidjen
©rafen ©6er$arb Don SRorborf (c. 930) ein gitftiged 3eugnife gu
finben. 8
SRatMid) ift aud) bic SJermutyung, bag bad £o<§ftift Gonftang
bie ©tabt SReerdburg entoeber Don & $onrab IV. ober Don
J?, tfonrabin ertoorben l)aben ftnne, 8 DoHftinbig l)inf&Oig.
SDad $aud bcr ©rafen Don Sftorborf, fiber toetdjed voir fiber*
fyutpt fe$r toenig totffen, ftarfc balb nad) ber 9l6fd^liegitng bed
©ertraged tnit ©ifd>of ©ietfyehn aud, bo$ ift bad Sobedja^r bed
lefcten gftorborferd nk&t genau ermtttctt. 4 ©ic$er ift tnbeffen, ba&
fi$ bie g#rftbif$5fe Don (Sonftang Don nun an , bid gur ©Scutari*
fatten iljred @ebieted, im atteinigen ©efifce Don 9Jleerdburg be*
fanben. S3ifd)0f Jfonrab IL (Don fcegerfetb) faufte, gang gu Sin-
fang f enter JRegierung, Don £erren ffiBaftljer Don SJafc unb beffen
©ruber , fur 80 2Warl ©ttberd, ben j&tijtdtn im gangen ©djlofc
gebiete. 5
1 ga^rten unb ©anberungen I, 216.
3 $ie 8rt unb SOBeife in wettjer fU$ biefe 6ad&e, gang o$ne Seitanga&e,
in ber 3immerifc$en tyxonil I, 206 abftriegett, oerffcftrft meine Sermutyung,
baft bie &u 3fodgang bed 12. 3a$r§unbertd urfunbuidj conftatierte Sriicfe, bie
JBeranfoffung jur Sage oon einem in bie erfte $ftlfte bed 10. 3a§r$unbertd
»erlegten, tfnfity apotxwfyn Crfltfenbaue gegeben f)aht. JDie 3immerif<$e
©^roni! )ie$t nftmlidj ben Ue&ergang t)on SWeerd&urg an bad $odpft bei.
w 3Rner bed gefdjled&td, grot* <&ber$ari, $et ben armen leuten ju guotem, au$
im ju ainer enrigen gebed&tnud, bie R^einbrugfen ju Goftan* ban>en laffen unb
bie mit f einem atgnen guot begabt, alfo bad lain 3oU oon memanbd folt
barauf get>orbert nod& genomen toerben. 3u folder unber^altung ber bruden
$ai er bent ftift Goftanj bie fiat SWerdpurg am Sobenfee gef d&en!i" 3m toeiteren
SSerfoufe roirb nun ®raf SRangoIt turn ftorborf, ber eine 3a$rd&ett *u HReftfirc^
gefUftet $abe, ein ©ruber bed ©rafen ©berfjart genanni. $eren 9torfal)ren
(t)orbern) ober, fatten bad JHofter gwifalten unb bad Jtlofter Salem rei^lid^
begabt. 9lu8 biefem 8eifa|e ift erfidjttid^,^ ftdj ber <Sj)romft geroij nid^t
Dorpettte, bafs ©raf ©ber^art im 10. 3af)rfjunbert gelebt §abe. @r fefet i^n
Dielme^r toenigftend in bad ftnrflfte, ba beffen tOJnett, rote gefagt, Salem begabt
tytfwti foUen.
* UnfoerfaKegicon S. 768.
4 9&a<$ IBaber ga^rten I, 216 ftor& ®raf SRangoIb 1210.
5 decimas de omni genere usufructuum in eircuitu castri
mei quod rocatnr Mersburch. SDie Urlunbe ift gegeben gu ^onftang
1211, mit 3nb. 14, o^ne %a$. (Jonftanjec ^ialbuc^ 8 (9lr. 319 ber &amm-
lung) fol. 42 verso.
Digitized by VjOOQ lC
10
90Bic unb toattn biefer iJetjnten, gu (Sigentfyum (jure pro-
prietario) an bad genannte rfy&ttfdje, aber aud) im fituggau be-*
guterte ^erreugefctyfedjt getangte, ift nic$t ctmittelt. 1
SBad nun aber bic uodj ind 12. Saljrljunbert fattenben, nad)
SReerdburg genannten $erf6nlid)teiten betrifft, alfo indbefonbete
Jenen Liupoldus de Mersburc, uut 1142, unb Conradus
de Mersburc, toetdjet lefetere 8e§en Don ben §erren Don SSafc
Ijatte unb in einer, leiber nidjt batierten, ben Ort SBangenreuti
betreffenben Urfunbe bed Sifefyofd ©ietljelm Don ©onftanj genannt
tttrb,* jo toiffen nrir fiber biefelben Diel gu ttenig, urn und Ijin*
fufctftdj ttjrer ganjen ©teffung ein ttrttyeit erfauben gu fSnnen.
Slud) im 13. 3a$rljunberte nennen ftdj eingetne, n>ie ed fdjeint
ritterburtige ^erfonen nadj Sffleerdburg. 8 3$ toiirbe tnir abev
nidjt getrauen, biefelben aid 33urgtn&nner bafelbft gu begeidjnen,
ober gar Don etnem Stteerdburger Ortdabel gu foremen. 4 9ttd)t
einmat bad l&fctfWj mit ©idjerfyeit be$au:pten, bafe bie betreffenben
$erf5ntt<$teiten nrirMid) in 3fteerdburg fafeen.
2)a& fidj aud grSfeeren 93urgen nadj unb nadj ©tabte ent«
toicfetten, gumal xotxm bie Sage bed betreffenben Orted eine
giinftige toar, ift eine Dietfadj ttjieberfeljrenbe (Srfdjeimmg. Ob bie
oljrfe grntftl fc^r alte Ueberfatjrt Don Weerdburg nadj ©taab mit
bagu beitrug, ben erftgenannten Ort toefentlidj gu Ijeben, totrb
fretlidj baljingefteflt bleiben muffeu, ba bad benadjbarte tttjlbingen
fdjon im 12. ^aljrljunberte ate ©ta^efyfofc genannt ttirb. 5
* 8ergl. JBaber in 3eitfc^rlft n, 66 ff., wofelbjt auf bie wa^rfd&emUaj
oor^anoen gewefene !8ern>attbtfa}aft (S3erfa)tt>8gerung?) bet $erren t>on Stofc
unb ber ©rafen t>on Sforborf Ijingenriefen nrirb.
1 ©alemer (Sopialbua) I, 92.
3 Arnoldus de Mersburcli 1283. 1288 3eitfajrtft in, 229 unb 286.
Manegoldas filias Sifridi de Mersbarg 1288, ibid. 235.
♦ Saber in ber Sdtfd^rift 1, 845 fagt liber 3Reer8burg: ber borttge 8bel
erjdjeint suerfi im SBejtStigungSbriefe St. flonrabd ttber ©alem, 1242, mehtt
aber 1142, ba er wetter fortftt&rt, „im 3a$re 1190 lautet ber Ban? fa)on
2Rer8burc" (Sine Urfunbe »om 3a§re 1190 ift mir nta)t betannt.
• Ur!. fl. griebrid&d I. 11*59. o. %. Slbgebr. bei Dtimge Regg. Bad.
146. mit ber, trie fa)on gidtter OueHen unb 5orfo)unaen ©. 71 bemerSt §at,
irrt§iimUtt)en, aber in mU 2)ru(fn)erfe iibergegangene Sefung Ueberlingen,
ftatt vldingen. S)a« Orig. ber betreffenben Ur!. fl. griebric^S ift nidfjt me^r
er^alten. 2)flmgeS Slbbrutf triinbet fia), n>ie eS fa)eint, auf baS ©onft. ©opb.
11 («Rr. 322) bad fog. rotlje Sua), fol. LVIL, toofelbft in ber Ueberfa)rift
rk|tig Vldingen, im %tfa aber Vberlingen fte^t. JDaS jittere, 1346 be;
gonnene ©opialbua) 8 (9lr. 319) fol. 51 verso, $at ria)tig Vldingen.
Digitized by VjOOQ lC
11
©etoifc ift abet, bag bie jur ©tabt antoactyfenbe 93otbutg i$te
ftfiljgeitig etnitetenbe ©lutbe ben 2Mf<$6fen *on Sonftonj ju banten
fyitte. Bra 23. 2H>rll 1233, auf bcm ©c^loffc ©tfegelbetg (int
Stfoirflau, bet £obei) flab tf6nig $ehtri$ (VII.) x bem JBif^cfc
§einticb toon (Sonftanj cine metltofttbtge tttfunbe.* 3bten 3n^att
bilbet bie©tlaubtnifc, in bet SBotbutg gu 2Weet$butg (suburbio
castri sui Merspurg) cincn SBodjenmatft abbalten gu butfen.
SBefantttltd) beginnt itn gtfiljtinge 1232 ein 2Benbq>untt in bet
®efd)t<bte £etattdj$ (VII.) , obet, trie fldj SSBInMmann au*
briidt, 8 „bet bunlelfte Bbfdjnitt in bem Sebett be* toetittten
Jt5nig«". g$ ift batyet ni$t gang uninteteffant, ba| fid) §ett
^einticb toon lanne (au$ bem ©efc^te^te bet Jtudfteffeu toon
SBatbbutg), unmittelbat nadj feinet 2Ba!)l gum ©ifdjofe toon
Sonftang 4 unb httg toot bem offenfunbigen Bbfaffe be* Jungcn
JWnig*, toon biefem mit einem attetbing* nid)t fonbertid^ erbeb*
Hdjen tpttoilegium, bebenfen Beg. £?intid) toon Stonne ftanb fett
getaumet &tit in naben SSejiebungen gu tfaifet gtiebticb , af* beffen
^Jtotijonotatiu* et fdjon im 3a$te 1217 utfunbet* @t toitb biefe*
9fott bt* gu feinet SBobt al« SSifdjof beibebalten baben. SBenigften*
etfebeint et, urn ba* 3<$t 1230 / mit M*fc* SBfabe unb ben beiben
©ontytotfteien gu (Sonftang unb BugSbutg gat ftattfl<$ au«getftftet 6
Obgteidjun* nun, toom Saljte 1233 bi« 1299, toeitete Sftacfc
ttdjten feljten, fo mug fid) bocb, in bet fut bie @nta>itfetung bet
fcfoo&bifdjen ©t&bte fo ftbetau* toidjtigeh 3eit be* fogenannten
gtofcen Sntettegnum*, bie bifd)5flidje SBotbutg gu einet nidjt nut
Ieben*f&big*n, fonbetn audj atte tfeime bet bfttgetftcben ©elbji&n*
bigfeit in fid) ttagenben, ft&btifd)en ©emeinbe au*gebilbet Ijaben.
1 9Hc$i Jtotfer grtebrWJ II., tote in ben gotten unb SBanbetungen 1,
217, ittitylmlty fte$i. 8ertf. BOhmer Begg. Henr. (YIT.) nr. 297.
2 ©. unten ben Bbbtutf biefer tttfunbe.
s @ef<$i$te bed ft. griebridfr IL (1212-1285) 6. 428.
♦ 9todJ Neagart (Mone) Episc. Const II , 429 unb Potthast
Bibl. Hist 303 umrbe $einrt$ 1238 urn ^fingften emfylt. $ad ^ftngftfeft
flel im 3a$re 1283 auf ben 22. 3Wai.
» D. ©iftltn SBittb. ®efc$. n, 616 nac$ penned ttrtunbenbudj bed $eutf$:
orbenS @. 82.
' $erttag gnrifd^en bem fttojlet: SBeiffenatt unb ©urfijarb $einri^ unb
tUti$ oon Keinegg, apud Constantiam, presente Henrico protho-
notario imperialis aule, qui tunc temporis habebat utramque
preposituram Augustensis et Constantienaia eccleaie, Pere-
grino fratre suo canonico. Cod. Trad. Weisseaaug. 264, ncu^
©twin 1. c. 6. 6 19.
Digitized by VjOOQ lC
12
8m 29. ©etfember 1299 toerfief) St. Sllbred&t, 1 *on SEBottnS aud,
ben ©urgent gu SReerdburg (universitati civium in Mers-
purg) affc 9fced)te bcr ©tabt IHm, indbefonbere aber bic SSefug*
ni§, fcor lenient audtuartigen ©erldjte, fonbern nur Dor iljrem
©tabtamman (ministro oppidi) gu SRcc^t ftc^en gu muffen.
35er J?5nig gab inbeff en # tt>ad to>o$l gu bemerlen ift, ben ©urgent
biefed 5prtt)ileQium auf ©itten bed ©ifctyofd £einridj toon ©onftang
(to. JHingenberg), bed ^erren ber ©tabt, tottyt audbrfidlicty aid
ein oppidum Constanciensis ecclesie begetdjnet toirb.
(Sinen ©tabtamman (minister in Mersburch) fennen tt)ir,
in ber SJJcrfon bed ©urftjarb toon tt'renborf, gum 3a§re 1300. 2
9Ud tf. fceinridj VII. , ber fiujremburger, am 30. Stpril 1310,
gu 3uri$, £. 2U6re$td spritoilegium beft&tigte, 1 tt>ar ©ifdjof
©erljavb toon Gonfiang, toelc^ev balb barauf aid bed jfSnigd
2Ra<$tbote .na<§ ^talien abge$en foHte, 4 $erf6nli<$ anwefenb 5 unb
ed founte baljer bie befagte ©eftatigung nur mit beffen SEBiffen
unb SOBiOen erfolgen, n>ie au$ audbritdtid) in ber Urhtnbe gefagt
ift. Wuti) bie toon & Subwig bem ©atyern , am 6. September 1333,
gu (Sfeltngen, gegebene ©erleUjung eined mit ben Sftedjten ber
©labt ttlm audgerufteten, jctoeild am 5Kittn>odje abgufyaltenben
SBocfyenmarfted, 6 erfolgte auf ©itten bed bamattgen fflif^ofd toon
(Sonftaug, 9iubolf, 7 bcr an feinem fiebendeube fel)r gut mit bem
$aifer ftanb.
1 »&br.: geitfd&r. XI, 438 nac§ ber im atrd&toe ber €>tabt SReerS&urg be=
ftobltdfjen »eftftticung St. SubroigS bed Sagern oom 6. Sept. 1333. $ie ttrf.
it. SHBrecfcid fte$t audj in me$reren Gopial&fid&ern.
2 Seitfd^rift in, 251.
1 d. d. Thuregi H. kal. Maii 1310 erwffl&nt in Seitfd^rift XI, 438. SHe
Utfunbe fte§t aud) in unferm aReerS&urger dopUdbuty 2 (9fr. 423) p. 8; bo$
ift ber £Kf$of bafel&ft irrtyitotRdfr Gothardus genanni
♦ Bdhmer Regg. Henr. VII. nr. 233.
5 ©er§arb erfd&etnt ate 3eu(je in Ur!. #. ©einridjd d. d. 3urid& 1310
SDtai 1. Bohmer Regg. Henr. VH nr. 226.
6 »&br.: 3eitfc$riftxn, 325 nadj bem in 2Reer8&ura beftnWi^en Crifiinat.
i Potthast BibL Hist, giebt ben 27. 2RSra 1333 aid ben SobeStag
biefed JBif^ofS an. 93ergl. 6ei Statin SBirtB. ®efc$. m, 200 bie aerfdjiebenen
Sfogo&en, nttmltdfj circa festum b. Mar gar e the, olfo im 3uli, &ei
Vitoduran. 78; 15. vel 17. Aprilis bet ^iid^emeifter fcefoet. mi V, 101
unb HI. kal. Marcy, &ei (8Je&$. SDad^er God. Sangallens. 646. jteine
biefer Slnga&en fann jidj auf ba8 3a$r 1333 bejie^en, ba 8. Subwig n>ie oben
bemerft nmrbe, am 6. ©ept. 1833, auf Sitten feineS IieBen gttrpen ©ifc^of
Stobolf »on ©onftanj, ben 2»eer8buraem bie befreffenbe ®nabe t§at. SBa^r?
Digitized by VjOOQ 1C
13
SBit nd^eren un« nun bem etngtgen, toitttf<§ bebcutenben <5t*
etgniffe, roetdjeS fl<$ toaljtenb be* gangcn SWittetaftet* gu 9Wcct$*
butg gugetragen tyat, n&mlid) bcr btfannten ©elagetung, 1 bei bet
ft. Sutooig bcr Setter cine ni$t cben tfifymlidje 9fcoOe ubetnetymen
foHte. 3US 23ifd)of ftubolf, au« bem $aufe bet ©tafen t>on
SWontfott, n>a^rf^em(i(^ im Srftltfatyre 1334, geftotben toot, fam
e« in Sonftang gu einer gtotefoaltigen 8Bal)l
$)et ©tiftsbecan SRicolauS toon Jfeiigingcn, aud> Dongrauem
felb genannt, @oI)n be$ 8fiettei$ifd>cn SBogteS bafelfeft, bet cine
bet betben 33en>etbet, unb t>om ^ft Sotyann XXII. auetfannt,
bcm&djtigte fldj tafdj bet bifd)5ftt<$en SBefien, untet bencn 2ReetS*
burg befonbetS bebcutcnb toat. ©taf Shtbolf »on £oI)enbetg, bet
SBatet be$ anbeten SSetoerberS, 9H6red)t fcou Jpotyenberg, belagerte
bicmit einet flatten JBefafcung tetfe^ene SSutg unb tief, aW er
feinen @tfolg etgielen lonnte, ben £aifet gut £ilfe ^etbei. Obgletd)
triele ©tafen unb£etten, au$ bie unujiHig fotgenben benadjbatten
9tetdj$ftabte, betgegogen ttmtbcn unb ftatte 2Butfgef<§offe gur Sin*
toenbung fameit, mugte bod> bie Setagerung nadj 14 2Bod)en auf*
gegeben toerben* 33efannttid) be§au:ptete fi$ §ett SfticotauS \>on
jfengtngen auf bem bifd)5f(id)en ©tityle.*
2Wittlcrtt>citc $atte fldj abet ba* «blj&ngigtrit$*etl}&ftni&, in
toeldjem bie ©tabt gum ©ifdjofe ftanb, feine$n>eg$ toet&ubett.
SBenigftenS fud)en tt>it umfonft nad) utfunbti^en 3 eu 8 n ^ff cn e i« er
in bet 5Rid)tung auf gt8fcete ©etbftanbigleit ber SBiitgetfdjaft er*
folgten Umgeftaltung. 5EHc ©tabt n>ar unb blieb eine bifdjSfttdje,
toenn fie fi$ au<§ , in unmittelbaren 93et!eljr gum 3flei(^«ober^au^te
tretenb, fcon biefem bie ifteren grei^eittbtiefe confitmieten lief*.
2lud) St. i?atUV. gab cine foldje (Sonfttmation, gun&dtft bet $ti=
fc$emli<$ ift ber 27. SR&rg 1334 aid $obe*tag gu bejetd&nen, moju audj
it. SubwigS im 3Rai 1334 an ben ©r&btfaof ©alberoin mm %xxn geric$tete3
6$reiben bei Schannat Vind. II, 126. am bejtot pafjt.
1 Slufser ben bei Bdhmer Regg. Ludov. Bay. oerseid^neten UrW., tft
be!annt(i$ Vitoduranus, ©. 99 ber 2fo3g. von ©. t). SBpfe, §auptqueUe.
3^ beab^tige bureaus nid^t auf <Sm$el$eUen einguge^en, fonbern Derroeije
auf bie bei 6t&Un SKrtb. @ef$. Ill, 200 ff. amb ©d&mib ®efc§. ber ©rafen
oon 3oflertt=§o(jenberg I, 174 qe^ebme ^arfteHnng.
2 2BaS bie perjfinlid^e Slnroefen^eit be§ ^. Subwigd beirifft, fo t>ergleidje
man beffen gtinerar, 6. 434 be§ »on gitfer ^erauSg. Addit. tertium ad
Regg. Imp. 1314—1347. St. Submig ift am 19. SJtoi 1334 in Ueberlingen
unb bte ium 26. Slug, am ©obenfee, t^eUS in Ueberlingen unb ©onftanj, t^eifd
t)or 9Reer«burg.
Digitized by VjOOQ lC
u
fcitegien St. Kbxtty* unb & £eintid>d VI., unb jtoar ju (Son*
ftati} am 1. October 1353. 4
(Srft in bcr 3cit bed JtJnifld 95knjlat» flnbcn toir bcutlidje
(Sputen bed bid gum SSibcrftanbc gegen ben 33ifd)of fid) fteigemben
Unabty&nfliajfeitdbranged ber SReerdbuvger SBurgerfdjaft, bod) ttirb
man au$ bie, am 18. 3K&rj 1380, gu $rag gegebene Urfunbe
be* genannten fttnig^, 1 ntd)t ft6erf^&^cn fotten.
S)ed Sifd)ofd, ate bed £erren ber ©tabt, toirb afferbtngd in
bicfer Urfunbe mit letnem SBorte gebadjt ©ie ift gegeben „ben
totyfen teuten, bem amman unb ben burgarn gemeinlid) ber fiatt
gn SJi&rd^urg, ftnfern unb bed ret)d)« tyeben getretoen". @o
tonnten aber bic SBurger *on 3tteerdburg immerfym genannt
toerben, toenn fie au$ unter bifctySflidjer §o$eit ftanben. %u$
St. Subtoifl ber Satyer nennt in jener, audbriWKidj auf SSitten bed
©ifdjofd SRubolf flegebenen ^rtotleaium toegen bed 2Boc$enmar!ted,
toom 6. (September 1333, ben fftafy unb bie ©ftrfler gemeinttdj
ju 9Jieerdburg, feine lieben ©etreuen. 8
1 6o nu*b wenigfiend in 3^tfd^rift XI, 438 angegebeh. 3n ber mir im
3Reerd&urger <SoptaIb. 2 (9>fr. 423) p. 9 uorliegenben SGbfdjrift, aud be*m
16. 3$bte., Ijeifjt bad Saturn Gonstantie anno domini millesimo
irecentesimo et quinquagesimo tertio, indictione sexto Cal.
Octobris. regn. nostr. anno 8. Sieft man nun au# sexta, fo forbert
bad 3a$r 1353, am 1. October, etgentftdj ind. VII. 3m tlebrigen pafjt bie
Ur!. in JtarlS Stinerar." 93ergt. Boomer Regesta Imperii Vm, 128
(SRegeften $. ftarld IV. $erau8g£geben t>on 3L $uber).
2 $erg. Drig. mit bem S^ronftegel bed ftimigd unb bem befanuten, ben
Stoppefabler unb bitymifd&en Sitoen &etgenben (Sontrafigtt. ®eben ju ©rage an
bem patottag 1380 (mit SBorten) 88$m. 17. 9Wm. 5. ®. & 8. unter 3Reerd;
burg <£om>. 4.
3 Seitfd^rift XII, 325. 3n ber am gleic^en $age gegebenen (Sonfirmatton
ber Ur!. St. 3W&rec§td ^etftt e8 fogar „accedentes igitur fideles nostri,
s,acri Romani imperii cives sen oppidani in Merspnrg. 60 fte$t
meni#end im aWeerdburger ©opialfc. 2 (Sfcr. 423) p. 1 , bo$ m8djte id) t>er=
mut^en, bafc ed in bem mir leiber m$t oorliegenben Originate alfo laute: fideles
nostri et sacri Romani imperii, cives sea oppidani in Merspnrg.
8ead>ten3n>ertlj ift jebodjj ber @$(ufs biefer (Sonfirmationdttrfunbe, in weW&em ber
©tirgerfdjaft gu aWeerdburg aUetbingd ein bem 9teic$dober§aupte gegeniiber er-
toorbened, befonbered SSerbtenjt &uerfatmt tmtb „pensantes quod iidem
oppidani in Merspurg per fidei et devotionis constantiam
erga sacrum Romanum imperium, pro suo posse inconensse,
promptiflgimi inveniantur et parati. $o$ Ifijjt ftc| auc^ <xu^ biefer
©tette nic^t (onberUd^ t)iel folgem, ba ft. Subwig am gleic^en Xage bad Watt*
pripUegium, audbriltfU^ auf bitten bed »ijc^$fd verRe^en $at.
Digitized by VjOOQ lC
16
$)ic ben 3tteer«burgern Don it. SBenglato Derlie$enen greifyciten,
befianben in ber 3 u f a fl e # ba 6 f c * n ®urger unb leine Surgerin,
Dor ein attfto&rtigeS ©eridjt, c« m5ge ^eigeit tt>ic c« told, gelaben
obcr in btc 2Id)t getyan toerben Wnne. Slur Dor i$rem ©tabtam*
man foflen fte gu SRedjt ftefcen muffen. Sttationen x>or au*toartige
@erid)te ftnb nur bann ftatl^aft # toenn bcr tfl&gcr in SDieerSburg
tti<$t guSRedjt getangen lonnte; fcrnertyin in ber Seft&tigung alter
Don Aaifern unb jWnigen ertyattenen greiljeiten, gteic^fam ate
to&ren biefelben tDSrtlidj in ben iefct ertyaltcnen SBrief eingerelljt
unb enbltdj in ber 23efugni§ &d)tern Slufentljalt gu getofl&ren. 1
SlDCed baS bei einer gJ5n Don 50 $Pfunb tStyigen ©oibe$, gafctbar
I)alb an be8 iRei<$e« hammer, $alb an bie Surger gu 3JieerSburg.
Sag nun aud) in btefen grei^eiten teine$toeg« ba« 3 u 9 e ft& ttim t&
ber 9teic$$ftanbfd)aft, fo toiffen n>ir bod§ au8 einer gtoeiten in jene
jgeit fattenben, bidder unbelannten ttrfunbe, ba& fid) bie 3Ka$t
.ber ©tabt atterbingS uber ba8 ftreng genommen erlaubte SRafc ge*
ljoben ljaben mufe , ba SBifdjof £einridj Don Sonftang (Don ©ranbi*)
gtoifdjen berfelben unb bent SDontyrotfte, §erren SBurfJjarb Don
£ett>en, fSrmlidj Dermittelt $at, toaS er bodj offenbar nidjt getfcan
$aben ttmrbf, roenn er bie 3Rad)t befeffen ^atte , feinen Unter*
tljanen einfacty gu befel)ten. (S3 tourbe biefer (Sntfcfceib am 18, 3uni
1381 gegeben.* $)er S)ontyro:pft §atte ftd) n&mlid) uber bieSurger
belfogt, ba& il)m in SJieerSburg, Don ben gur Dontyrotftei gety&rigen
©genleuten, bie gebiityrenben ft&fle (beim Stbteben Don #6rigen)
nidjt entridjtet tourben, bag fldj ba* ©tabtgerittyt IjcrauSnefyme,
uber fold^c ©uter, vdcXc^c Don ber J)om^ro^ftei gu Seljen giengen,
<Sntfd)etbuugen gu geben, roa$ bod) nur ifyn, bent $)om$rotfte,
unb jeinen Stmtteuten guftelje unb inSbefonbere aud) baruber, bag
man, gegen jeinen ©itten, Diele feiner Seute gu Surgern unb in
ben ©dfcufc ber ©tabt aufgenommen $abe.
1 bj wir nw$t roeffint, bj gemant feg (b. $. fie, btefetben) ober it Burger
n>a bge gefejjen femt, e3 fegn man ober framoen, gergent Jaben ftiDent ober
ftetfaaen, ober in bpe ftdjte tutt, unb b) \ty ^ergent $u recite ftan fuln um&
bfeinfac^e, ed fep oor unferm fihtigli^en ^ofgertyte, ober an b^einem anbem
$offlertd)te, lantgeric^te ober anbem gerid^ten, n^e bpe genant fet^n, ben oor
^rem amman in ber oorgenanten ftati ge 3R5r0purg. SBurbe a&er b^ein \)x
burger baruber ^ergent gelaben ober beRagt, ober &e ad^te $ttan, e§ toern
fraroen ober man , bj fol mien (emten f a)aben bringen. 2Ben fep aber reti^tlod
He^en unb fttfj bj funtlk^ imb offenlid^ befunbe, ber mag b) re$t fUrbaj mol
fuc|en.
• ®. untcn ben Rbbwtf.
Digitized by VjOOQ lC
id
SQBdrc §err £einrid> aon ©rcmbf* in aReertburg aoffjiinblg
£err unb 3Retjter getoefen, fo tourbe er fid§ fictyerfidj nid)t bamit
begniigt Jjaben, einen nur auf bie £age be* gegento&rtigen $)om*
$rotfte$ unb nid)t linger lautenben 93erg(eidj tyerbetgufufyren. $)aj|
bie 2Reer*burger SBilrgcrfd^aft n5tljtgen gaffe* auf ben SBeiftanb
ber SReid^6ft&bte g&tylen fonnte, lann mit ©eftimmtljeit toermutljet
werben, ba ja biefen, in Jener ber grofcen Sftieberlage ju ©Sffingen
(1388) *orau*ge!jenbett fdjnmlen unb ftreitfud)tigen 3ett, ein
jebet 3)unbe*genoffe ertoimfdjt fcln mufete. £u offenen geinbfetig*
leiten jtoifdjen SBifcJ^of §einrtc$ (t 1383) amb ber ©tabt SReer**
burg fctyetnt e* ntdjt gefommen ju jein. 2Bie ftd) unter beffen \m*
mittelbaren SRacfcfolgern ba« 93er^&ttni§ geftaftetc, toiffen toir nic^t
beftimmt, bod) n>irb bie bamal* beinafye jur SJtegel getoorbene
gtoiefo<ige 93efefeung be* bif<$5ffi<$en ©tufyle*, gettifc ntdjt gur
£ebung ber £oI>e{t*redjte beffelben beigetragen $aben. 2116 inbeffen
£. 2Benjtan>, am 21. Sluguft 1390, bie (Srneuerung be* ©ee*
bunbe* unb beffen ©rftrecfung auf 10 3a!jre beft&tigte, 1 bejtnbet
fldj 3Keer*burg nid)t unter biefen ©t&bten.
Unter bent Sfflarfgrafen Otto toon $adjberg, ber *on 1411— 1434
Sifdjof ju (Sonftanj tt>ar, traten inbeffen georbnete 93erty&ttntffe
ein. $)te 9Reer*burger fyilbigteu iijm, al* bem §erren ber ©tabt.
(Sr aber toerfprad) ben SSurgern bafelbft, armen unb rei<$en, aOen
gemetnli^, ba& cr fie bei alien tyren greiljeiten, SJtedjten unb
SJriefen, gefc^riebenen unb ungefd&riebenen ©ctoofynljeiten taffen,
ia biefelben beffern unb bie ©tabt, n&tyigen gaffe*, traftig
f Airmen ttoffe,*
SDafe ftdj bie 2Reer*burger, burd) eine befonberc 93otfd)aft, \m
3a§re 1413, birect an& ©igmunb toenbeten, urn fid) tyre $rtoi*
Iegien beft&tigen ju laffen, toa* aud) in ber 2#at gefc^al), 3 tyat
feine befonbere SBebeutung unb bie iljnen tyierbet getoafyrte ffiegetd)*
nung „unfere unb be* SReicfye* liebe ©etreue", fonnte ben HRec^ten
be* 33ifd)of* leinen 3tbbrud) t$un. Snbeffen W boc § beadjten**
toerfy, bag in biefer Urhtnbe 93urgermrifter unb 9tatl) genannt
ftnb. 3" ber gotge tourbe t>ie( baruber ge^abert, ob bie ©tabt
3Jleer*burg einen fflurgetmeiftcr Ijaben burfe.
1 3eitf$rift XII, 341. @g ftnb: <5onftan$, Ueberlingen, Sinbau, 9tawx&
buti, @i ©atten, SBangen unb Suborn (gnebrid^^afen).
2 Ur!. 1411. SWontag na$ ©t. SBalpurgen tag im SRayen (3Rai 4.).
@. unten ben SftbrudE.
8 Ur!. j?. ©ipnmbS d. d. ©^ur 1413 greitag vox St. Sampredjtdtag
(Sept. 15.). ttnflav. »7. Jlom, 3. 8Rm$&urger 6op&. IT(9tv. 4^3) p. 17,
Digitized by VjOOQlC
17
Obglei<$ fid) nun anfanglidj bad 93erfya(tnig gu 93ifd)of Otto
gang fveunblid) gu gefialteu fdjien, fo lam eS bod) gu l)eftigen unb
n>ic e$ fdjeint, f#gar tnit ben SBaffen au$gefod)tenen ©treittgfeiten.
2Bann biefelben i^rcn Sinfang naljmen, toiffen nrir nidjt. ©e*
fdjlidjtet tourben fie 1419 , gu (Sonfiang, an ©t. SWatljiS abenb
($ebr. 23.). *
$)er toef entitle Snfyaft bcr Urlunbe ift fotgenber: Surges
meifier, 5Ratt) unb 33urgerfdjaft gu SKeevSburg fcerfianbigen ji<§
tnit Stfdjof Otto son (Souftang, iljrem gnabtgeu £erren, toegen
bcr bisfyer getjabten ©p&ne, tt>eW)e „brtyger ftuct toegen" ent«
ftanben fcicn. 3U8 SSermittlcr fatten getoirlt, £err 2Hbredjt ©later
tocilanb 33ifdjof *on Sonftang * unb ber 9Ftat^ gu Uebcrlingcn. 35er
crftc spunft betraf ben „freien offenen SDBeg", tuetdjen ber SMfdjof
in feine SScftc gu SJteerSburg beanft>ru<$te. 3flan fcerft&nbigte fi$
baljin, bag bte$8uvgevfc§aft, bei ben (Siben toetdje fte bem 33ifd)ofc
gefdjtooren Ijat unb gtoar fo lange §err Otto lebt unb 3Mfd)of gu
(Sonftang ift, fd)affen foil, bag bieienigen, toetdjen bie ©dfclfiffet
gu ben Sljoren ber ©tabt anfcertraut finb, ober in 3ufunft an*
fceriraut toerbm, jebe« 3al)r, ober fo oft ein 2Bed)fet in ben
sperfoneu eintvitt, 8 gu ben $ei(igen fdjtooren foflen, bag fie ifyn
unb ben ©eiuigen bie Sljore ber ©tabt (unfre tor) auffd)Uegen
unb i$n unb feine Seute, fei e8 nun gu Sag ober gu Sftadjt, fo
oft fie ba$ notljtoenbig fyaben, oljne SStbevrebe ein unb auStaffen
rooKen. 5)od) foil ber 93ifc§of bieieuigen ^erfouen, toetdje er in
biefer SQSeife in bie ©tabt legen nrirb, baju antyatten, bag fte ber
SBiirgetfdjaft an Seib unb ©ut unfd)abttc§ feien. 4
SDer gtoeite $unft betraf bie SSugen toegen Ungudjt unb ftre&et,
alfo bie ©efatte ber <Sitten:poIigei. (5$ nmrbe beftimmt, bag toon
alien in 3Jieer$burg faQenben 25ugen unb SJeffetungen, 5 e8 fei
1 SSenn ntd&t Sept. 20. $$ will offen gefte$en, bag ic$, bei bet Htiga&e:
„fant 2RatI)t3 a&ent beg jrooipoten", auf eme ftd&ere ttnterfdjeibunfl jtmfdjen
2Rat#aeu3 unb 3Ratti)ia3 t>ergid&te.
2 Stejtflnieri im ge&ruar 1411, f 1441, nadj ^ott^aft 303.
3 atte jar ober al3 bid Die aerfert toerbent.
♦ bod) ba§ er mit benfel&en, bie er unn§ alfo fd^idfett ober legen nmrb,
faaffen »nb fcefteflen fed, ba? \t) unn§, unnferm l$> unb gutt unfdJabUcJ
fiflent.
8 e§ raarbe uertabingt ober fceredjiobt, »or bem ratt ober oor bem flab
ober anberpwa, eS figen clever ba ober nit.
fi«itfd^r. XXVII. 2
Digitized by VjOOQ lC
lfc
mm *on 83utgern ober ©ftften, bem S&fctyofe *on Sonftanj em
SJrittef ^crafifotgt toerben fbflc. 1
$)er brittc spunft bejog fid) auf blc ©tefluitg be8 8lmmai!«.
S)er SBtfd^of foil benfctben fcfecn unb ju>ar emeu „gefeffeneu
SSurger ju 9tteer$burg unb untterfyrodjenen 9)?ann\ toel<§er, tote
©itte unb ©etoo§nt)eit ift, bem 9tatfye fd)to5ren unb aud) im Static
fifecn fott. 2
3fn btcfc ©ul)ne, burdj toeldje bic bisljerigen ©ipane unb ©t5{$e
ganjlidj beigetegt fetn f offen # toerben affc £etfer unb ©iener, bic
babei bettjcittAt toaren, eingefdjloffen. 23ebiirfe bie ©tabt einer
£tmbf$aft fiber ben crfotgtcn 33ergteid), fo fotte iljr ber ©ifdjof
etne foldjc gebeu, aber auf Ujre Soften. 8 ©8 fiegetten bie ©tabt
2tteer8burg, nut bem grofcen ©iegel, §err 5Ubred)t SBlarer, toeilanb
SBifca^cf ju Sonftaitj, unb bie ©tabt tteberttngen, mit tyrem fteinen
©iegel. 3
2lu$ einer fcon ft. ©igmunb am 11. October 1419 4 gegebenen
ttrfunbe toiffen toir, bafe SReerSburg bei biefem 9tnlaff e , auf Stage
be$ SBifdjofS in bie #£eid)$ad)t gefommen toar. 3*$/ nadjbem bie
a3erf5^nung mit biefem erfotgt toar unb audj ba$ §ofgeric§t feine
toegeu ber SHdjterfldrung gu bejiefyenben ©ebutyren erljalten tyatte,
tourbe aber bie ©tabt, auf be$ 83ifd)of$ Stntrag, roieber ait* ber
5tdjt gefdjrteben.
Site Si. ©igmuub bie ^aifertourbe ertangt Ijatte, liefc fidj
flfteerSburg nodjmats feine ^riotfegien oon itym beftdtigen. 5 9ludj
ft. $riebridj III. ualjm feinen 2lnftonb biefeS ju tljun. 6
2Bar nun, tote toir gefeljen §aben, ba$ gute (SintoemetymeK
fdjon unter bem 23tfdjofe Otto in entyfinbttdjer SEBcife geftort
1 2Hfo nidjt „ben gcgenfeitigen 9nt$ett ber faflenben iBujjen", rate in
Sa^rten unb SBanberungm I, 218 fteE>t. £>ajj ber SBtfd^of etroaS an bie ©tabt
gefonflen tteji, ift mrgenbS gefagt.
2 unb fo( bg unnS in unnferm ratt fifcen, ufj unb ingan.
8 <Zon% <5opb. 10 ». fjol. 107 verso.
* ®. 1419. nSdtfien Hfflttmod) nac$ 6i. $ion#t £ag, ttngar. 38. 8dm. 10,
3tteer§burger (Sopb. II Sir. 423 p. 20.
» d. d. SBafel 1434. btenftag nadj Setare (9Rfirj 9.). $ung. 47. flatf. 1.
2JleerS6urfier GopialBu(| II. p. 39. 2Cud> in biefen beiben UrI. H. SigmunbS
finb 33iicficrmcifter unb 3tat^ genannt.
• Utf. 5ran!fnrt 1442 Slug. 1. (Petri Vincula.) ^Berg. Drig. mit
8ieger. @. 2. 2{. @ect. ©onftana, unter 3Weer§6ucg (Sono. 3; fe$ft bei e§mel.
Slud^ in btefer auf bitten beS SBifdjofS §einric§ t)on ©onftanj, SttbminiftratorS
uon ©|ur, gegeBenen Ur!unbe ip wm SCwann, ©tirgermeifter, 3lat§ unb
$urgern bie 9iebe.
Digitized by VjOOQ lC
19
tiwrbeu, fo f^Htc ed bod), gut 3eit bed 93ij^of« £einrtd) Don
Sfctmn, 1436—1462, lodger bamald gugfeid) audj 2Ibminiftrator
ton 6§ur getoefen ift, gu no<$ \>iel fycfttgcren 9iuftritten lommett,
ja fogar gu eitter f ormUd&en $eljbe , unter welder bic gauge 9tadj-
barfdjaft gu leiben tyatte.
@d fteljen und, gur aSeurtfcetfung biefer ©reigniffe meljrere
Utlunben gu ©ebot
SDie crfte ift ein tm Scfyxt 1452 an ©t. Sttartiudabenb
(9byo. 10.) audgefiettter atoerd bet ©tabt SReerdburg, in ber
elite am gleid&cn Stage gegebene Urlunbe bed SMjcfyofd inferiert .ift,
toeldje beffen SDarftettung toom bidtyerigen SScrlaufc bcr $anbel,
fotote aucfy icne ncucn ©afcungeti entfydlt, burd) ioeld)e bev ftolge
gtoafot bie ©tabt gctoiffcrmafcen tm £aumt fatten gu fomteu tofl&nte. 4
SDic nadjftliegenbe SSeranlaffung gum $lufftanbe bcr 23urger*
f^aft tear cm Stobfdjlag, toeldjeu bic ©ruber spauli unb S3enfc
gtur an §and 93raitenbad) begangen fatten; n>ie ed fc$eint fd>on
»or ehuger 3eit, ba einer. ber Skater, in ber und ttorliegenben
Xlrlunbc, bereitd ate fctig begeiefcnet tt>irb, 8 SDie SBurgerfdjaft Ijatte
fur 93raitenbadj $artet genommen unb cin Stljeit bed Stated bo
t^dligtc fid) fogar, in jaljer Bufwittung 8 babci, ate man mit
gettaffueter #anb in bad S^lofe lief urn bort ben Scnfc glut gu
fudjen unb beigufangen.
<5d toar nun fiber biefen SSorfaH unb anberc 33efdjn>erben bed
ffiifdjofd fctn unb l>er gerebet toorben unb ed Ijatte fid) ber ©tabt*
rail) fogar ju ciner oor bem 2)omca:pitel unb ettic^en bifdj5fti<$ett
9tat$en gefuljrteu 33er^anblung beilaffen muffen. SOBeit fi$ nun bic
©emeinbe gang b\ feinc ©nafce crgeben l)abe, meiute ber 93tfd)of
nidjt bie Derbiente £arte, fonbem bic 9ftitbe oor!eljren gu fotteit
Sfflein bad, toad er etne gnabige fiinberuug bcr ©trcngc bed ©e*
rioted nanutc, n>ar fcodj cine bid gum 2teu|erften getricbenc Slud*
bcutung ber 9ftadjtlofigfeit fciner Wntcrt^anen. S)ic ©tabt mufrte
ttamlid) fcerforedjen, bid auf ©t. 3°fe ann i ur ©onmoenbe (1452
Sum 24.) bic ©ummc bon 4000 ®ulben rtjeinifdj 4 in ©onftanj
1 Sonft. <5op&. JO. 95. gol. 64-66 verso.
2 $auii giur feltg uvto 33en$ fin &ruber. 2fad) fotberten bie mit bem
9tot$e gepffogenen Unterfymblungeit unb bie 2lbfafftmg bet in ber Urfunbe
entyattenen ©a$ungen einige geit.
3 barumb ett(ic§ ber ratt unb uon ber gemetnb &u 3Ker8purg, in einer
gft^e, in unfer floj bafelbft mit geroaffneten ^enben getoffen finb.
* »ei »aber ga^rten 1 , 219 fie$t irrtpmli(§ 1000 ©utben, eg ^eift aber
au^bru^lic^ ^x»ier tufenb gulben SReinifd^''.
2*
Digitized by VjOOQlC
SO
gu ertegen, toetdje bann ber 93ifdjof gur 2tu«t5fung be8 bon feinett
SBorfaljren oeripfanbeten ©dtfoffeS (Saftett gu oertoenbm gcbadjte.
©affir tootte cr ttneber i$r gnabiger $err fetu.
$)urd) bic ntit SBeiratty beS ©omcavitete abgefagten ncuen
©afeungen tourbe nun aber fotgenbeS beftimmt:
1) SDic aSurgcrf^aft fdjto&rt bcm ©tfdjofe unb bem ©tifte
£reue unb ©etyorfam. Severer erftredt fid) aud) auf bic 955gte
unb 9lmtteute, toetdje bev 33ifd)of fefeen ttntb. 9tud) biefen fott
bic SBurgcrfdjaft geljorfam unb getoartig fein, in alien giemlidjctt
©ad)en. 9lad) bcm £obe bed SifdjofS Ijat biefelbe, bis gur SBaljt
eineS ueuen §erren, bcm S5omca:pitet obcr bet 3Wajorit&t in bcm*
frfben gu geljorfamcn.
2) $mman unb SRat$ gu 2Keer6burg foffen n>ic bi$$er gu ge«
bteten Ijaben, toenn e8 fid) nidjt cmf bic $evrtt$teit unb bic
Ijotyeu ©eridjte begie^t; bamt fotten 93ogt unb Sfatman gemein*
fam unb jcber inSbefonbere gebieten.
3) 3cbcr 2tmmcut , toitytn ber SBifc^of ober beffen Sfcadjlommen
in ijulunft fefeen toerben, Ijat fiber atte greoet, bic cr ficljt obcr
$8rt obcr bic iljm fonft oorfotnmen, gu ridjten.
4) 2Bem Ungudjt, ©djmadj obcr ©djaben gefdjieljt, ber fott
c« ben bifdjSflidjcn SKmtleuten oortrageu, toeldje bann, mit bcm
9?atl)e, bic 95u§c erfennen.
5) (5$ foil fid) in 3ufunft !ein SBurgermeifier in 3Reer«Burg
me$r ©etoalt beUegen, als irgenb cin anberev be$ 9iatlje$ unb in
lehtem ©rtefc fott* anberS gefefyrteben toerben a!$ 5tmman unb
3talV
6) SJlan fott fcincn 9tatf) fatten, e« fete bwm ber Sfatman
babei amoefenb. Sift berftfbe gufattig w$ ber ©tabt abtoefenb,
fo fann man gvoar cine ©tfeuug fatten, bod) £ai er aWbann,
vocgen ber Sufcen unb greoel, 3>emanben J u beauftragen, ober
aber e6 fott Ijteruber gar nidjt erlannt toerben.
7) Ueber bic Sttufcungen unb ©efatte ber ©tabt, fott jcbeS
Satyr bem Stmman unb Sftatlje etnc oottftanbtge 9ta$nung bor*
getegt voerben.
8) SDcr 5lmman l)at attc ^aufbriefe ju befiegeln-
9 ) 3 U i ebe w ©tabtt^ore fotten gtoei ©t^luffcl ba fein. ©en
einen beplt ber atatfy, ber anbere aber ttrirb, i^om9lmman r eincm
1 6ic^ fol ouc§ ain Butgermaifter ju 3Wer3pttrg ^infut nit mer fieroal^
amtemmen alS ain anber be^ taut§ imb in b^aincn £>ricf anberS gef^tibm
wetben benn amman unb rautt.
Digitized by VjOOQ lC
iBiebermanne antoertraut O^nc 2Biffen unb SBtUen be* Slmmand
loirb Sttemanb ein* unb audgefoffen.
10) 3Hfe SErinfftuben, fie feten ftrember ober <£mfaimifc$er,
foHm flSiisH^ abgefaafft feht £mx fann man, toenn man totff,
cin £aud mietljett, auf ein fyrfbed ober ganged ^atjr, aber nidjt
langer, ©a fann man bann gufammenfommen unb fd)ted)tljm
feinen pfennig toerjeljren, aber ofric ©afcungen, ©ebot unb @inung
gu madden. 8foA foil bte ©efefffaaft feinen gebingten tfnedjt Ijaben.
11) ©ic ®firgerf(J&aft gu 3Kecrdburg foil, notijtgen gaffed, mit
bem Sifdjofe reifen (md gelb gteljen). Slmman unb 3tatlj toerben
bann bie entfored&enbe 2tnga$i aud^eben. ©ie SSetyflegung ift Jene
ber ©djto&teute (ber in ber SBurg Hegenben «ne<$te?).
12) Biff ber 8if$of in SReerdburg bauen foffen, fo fann cr
bad inner^alb unb aufcevljatb ber ©tabt, bo^ oljne beren Soften.
Bebarf er aber baju ©runb unb Soben ober £aufer, fo foil er bte
©gentpmer, nadj ©djafcung burd) fvembe Seute, bafur entfdjabigen.
13) ©ed 83tfd)ofd Slmtleute unb ©iener foffen fieuerfrei in
30lecrdburg fifeeti. 2tu<§ l)at er bad SKed&t anberu spevfonen, beiberki
@efd)te<$td, ben greifife bafetbft gu geftatten. SBenn biefelben
inbeffen ©iiter faufen, ober toenn i§nen fold)e Stegenf^afteu gu=
fatten fofften, fo Ijaben fie tyefur gu fteuern, nadj 9icc§t unb
©ctt>ol)n§eit ber ©tabt SBoffen foldje ^erfonen cin ^antooett
treiben unb fid) batoon ernaljren, fo foffen ftc SBurger toerben,
toie anbere SBiirger.
14) ©er ift 9Jleerdburg Sfirger toerbeu nnff , §at ben SBtirgereib
gu f<$to>5ren.
15) ©ad JBurgerbud) foff ber 9tmman Ijaben unb fufyren,
bod) fann ber Siatlj, toenn er ttnff, etu gwetted anlegen. 2lmman
unb SRatI; gemeinfam forgen bafur, baft affe ^erfonen, n>etdje gu
tyren Salfyren gefommen finb, ljulben unb fdjtooren.
16) ©em 23tfc§ofe unb bem ©omfctyitel gebuljrt ber SBein*
getynten unb gtoar n>ci§ev SGBctn toon toetfteu, rotter toon rotten
Srauben. ©ie mit (Stngug bed ^efytten S3eauftragten ftyooren
einen leiblutyen @ib, bafj fie affe ©aumtgen unb SBiberf^nftigen
bem SBogte unb ben 2lmtleuten melben toolkit.
17) SDBiff bie ©tabt 9Keerdburg, gu ifyrem Wufreu unb grommen,
ettt>ad bauen taffeu, fo mag fie bad tfyun, jebod; uur mit SEBiffen
unb SBitten bed 23ifd;of« unb feiner SRa^fommen.
18) ©er 23ifd)of l)at bad 9led;t ungefiumt unb ungetvrt toon
aReerdburg, bafelbft ©tod unb ©afgen aufrid;ten ju laffen, cine
Digitized by VjOOQ IC
22
©eftlttwtung, tootle au<$ tit bctt ©a&ungeu \>on 1461 uttb 1480
nricbcrljolt nrirb.
3u atfctt biefen 23eftimmttngen gab nun bcr 9iat$ gu SSfittxt*
burg fehte (SintoiUigung , mit ber in biefem gaffe beiua^e itt<$ft
tnefyr bebeutenbeu gormel „unbefdjabet unferer ^retyeiten uttb
guten ©etoofyuljetten"*
SBie lange man fidj nttt biefer, befonbet* fcurd) bie ^ht^etfung
auf ©tod unb ©atgen ba8 93etbot bcr Strinfftuben unb Wc 8tb*
fdjaffung bed aSurgermeiftertfyumS, feine&oegS gur SBerubignng ber
©emnttjer btenenben ©u^nc behalf, ift ntd)t naljer ermittelt, bodj
eutneljmen toir auS ber folgenben Urtunbe, Dont 18. SSlcA 1457,
bafe eS abermate gu tumultuarifdjen Sluftritten gefemmen nxtr,
bei toeldjeu ftdj bie S3urgerf$aft be* ©<$loffeS bemadjtigte, tterauf
bann etne fiJrmtidje gefybe folgte.
3$ Ijabc in metner ©efctyidjte ber ^ufct SWainau, ©. 389,
cine Urtunbe fcom 7. 9Kat 1457 abbrutfen taffen, auS toeldjer er*
ftdjtltd) ift, ba& aSurgermeifter, 8iatlj unb ©emeutbe gu ^RcerS-
burg, ben Untertljanen beS §aufe$ Hainan, toafyrenb ber geljbe
mit bem a3ifdjef e / ©id)erl)eit gufagten. ' 2tu$ 2Biber3 Ucberthtger
Sfatjrbucfyern , gu 1457, toiffen loir, baft beibe £!jei(e, fottjo^t ber
SBtfdjof al$ bie ©tabt, ©djtoeijer getoorben fatten , fotoic aud),
)>afj bie Sftitterfdjaft im £egau gum SSifdjofe ^ieXt.
3 ur wbltdjcn Seitegung biefer gel)be traten ©raf Utridj Don
SRontfort £err gu S&ttnang, §an« £rud)fef$ gu SBatbburg £of*
meifter beS ©rgljergogS ©igmunb ton Oefierreidj uftb fianb&ogt in
©djtoaben, tntt ben ©tdbten (Sonftang unb 3iirid) a(§ a3ermittfer
gufantmen. 1 gur (Sonfiang erf$ten ber bovtige SSftrgermeifter 9titter
SKarquarb 23rifad)er. 3uridj war fcertreten burdj ben SBurger-
meifter SRubolf Don Stljfm unb ben 9tatf)$l)eTren ftelij: £)r. 2
SDa e$ ju offener unb renter geinbfdjaft Ointfdjafft) gefommen
jet, in ber ftdj beibe SL^eile einigermafeen befdjabigt fatten, fo
foff nun, gur SBiebertjerfteffuug bed fur 3ebermaim erttmnfdjten
griebenS, affeS toad fid), feit jener ©uljne, bie man an x ©t. Sftar*
tinSabenb 1452 gefditoffen, tntt SBorten unb SBerfen, dtat^ unb
1 ©onftanaer ©opiaI6ud& 10 23. f. 67—70. ®ie VLvl ift flegeben 9)aUwo^
nadf; ©antate (SWat 18.) 1457.
2 6o wevbeit btefelbett im 6opiaI6uc§e genannt. 3tf) fcnne itibeffen au§
Driginaturfunben be§ S«^eg 1463 ben Sflubotf t)on (Sfjam atg ^iirgermeiftet
»on 3iiric§ unb 8*lt£ Devu arg 9?at^ertcn bafetbft. ®cfrf;. ber Snfer 2»aina«.
@. 390.
Digitized by VjOOQ lC
23
£$at, £obf<$lag, Staub (Worn), 8ranb unb anberem gttgetragen
$abe imb gtoar uwter @iuf^btg aHct babel aW £elfer betyettigten
fperfonen, gang unb gar, tobt unb ab fcin. gener SKidjtungdbrief
aba nntb attdbriitftid), feinem gangen Umfange na<$, aufrec^t er*
^altcn. 1
©ie SBftrger von SReerdburg vetyflid)ten fidj bagu , bem 93tf<$ofe
ober beffen 83evoffmftd)ttgten , von ©tunbe an bad ©djlofj unb bie
©tabt eingutyanbigen, audj Ijaben btefetben atte, vom 14. Sebend*
ialjre an, bem SMfdjofe ben Sfirgereib ju fdjtvSren unb jtoat fo,
ttie er tat Sfticfytbriefe vom 10. Sftovember 1452 enti&atten ift. 1
2Bad ben ©djaben betrtfft, fo foKen bic vou SWeerdburg bent
SMfcfccfe unb bem (Sapttet (Srfafo tciftcn unb gwar vor bem (Jarbinat*
bifdjofe \>on ?lugdburg 8 unb beffen SRatljen, obcr fattd berfetbe
mit Sob abgienge, tvad ®ott nod) fange toenben toofle, vor bem
<£rgbifd)ofe von 3Waing, obev bem 5Bifd)ofe von SBafel unb beren
9Mt$en. 4
©a nun aber aud) bie Don SWeerdburg eine @egenforberung
anfteffen gu fSniten glauben, Md tfyten aber von ©etten bed
SMfdjofd befiritten tverbe, fo fyabe man fidj bafyin verftanbigt, bafc
guerft bie Mage bed SMfcfyofd, vom SarbtnalMfdjofe gu Stugdburg,
im 9ied)te entfefyieben tverben foffe, jebod) ofyue fofovtigen 93oflgug
,bed ©vnt^ed, bamit bamt, iiber bie geuanute ©egenforberung ber
5Reerdburger, fattd fte namlid), nad) bem ©prudje, nod) barauf
betyaran, eine fotdje vorgubringen , ebenfattd vor bem genannten
©arbinatbifdjofe entfdjieben tverbe unb eined mit bem anbern gefyc.
<Sd tvurbe nodj befonberd audgemadjt, bag ben SKeerdburgern
tyr gefefctoorener (Sib bei ber SBer^anblung nidjt fdjabtidj feiu fotTe,
fo jtt>ar bcvB fl* *>***$ benfet&en, in iljrer JRebe unb 9lutn»ort nid)t
gefynbert tofirben, fonbern, toad fte jm iljrer 9lotl)burft braudjen,
vortoeuben unb rebeu fonnen. Me SBitrger foflen ctbltc^ vcrfyretfjen,
baft fie bid gum Studtrage bed gangen §anbe(d, alfo aud) ber
©egenforberung, toenu eine foldje gefteflt nrirb, Seib unb ©ut
ntdjt veranbern (tyntoeggiefyen), jebodj unbefdjabet bed ifynen fonft
gttpe^enben freien ^8^. ffieibe ^Jarteien mad)eu fid) bagu ver-
btabli(^ ben Sarbinal von Slugdburg in 9){onatdfnft barum gu
Bitten, baft er fid) mit biefer ©acfye betaben nvofle. ?(Ue ©efaugenett
1 ber bt) alten finen puncten unb artic!e(n unuerbcoc^en by tceffen bliben foU.
* Saflt. often untet Slbfat 1.
* $eter t>on @(|aumber0 1424—1469.
* roebern bie felben t>on SWerSpuvfl roenb.
Digitized by VjOOQlC
24
toetben uneutgettlid) freigegeben, au$ \>ergidjtet man auf afle uit-
begafylte aSranbfdjafeungSgelber, untcr Sftiitfgabe ber be&ljalb $e*
ftettten ©uvgfd^aftcn. (Sottten ftc§, toegen ber StuSfuljrung bcr
etngelneu $untte, Slnftanbe ergeben, fo ttritt wan btefelben nodj*
mate Dor bic ©djiebSvidjter bringen unb nidjts UnfreunblitfyeS
gegeneinanber toorneljmen. Sic betreffenbe Urftinbe tourbe bejtegett
torn SBifdjofe £einrid), »otn SDomcajritel, ber ©tabt 2Reer$burg
unb ben fitnf genannten ©d)ieb8leuten.
2Jlan fann nun genufe ntd)t fagen, ba& biefer SBertrag gu
©unpen bcr ©tabt (ante. SDiefelbe ^attc toenig 5ftuken ba*ou,
bafe fid) Sonftang unb &Mty i()rer annaljmen. 1
©djon im folgenben Sajjre, 1458, befc^tofe SBifc^of £emrid)
bie griictyte feined ©iegeS toottftanbtg einguavnbten. Seiber befifcen
loir Ijieruber feat en gteidjgeitigen Stertdjt, fonbevn nur eineit @in*
trag in SBiberS gegeit (Snbe be$ 18. 3> a Munbert$ gufammen*
geftetften Ueberiinger 3al)rbu<$ern (SKfot. 9tr. 484 be$ ©. & «.)♦
SDa inbeffen ber.genannte, toatferc ©tabtfdjreiber, uebft Urfunben
unb 9Wten, aud) mittteweite oerforen gegangene djroniMifdje 9tuf-
geidjungen benfifct l)at, fo faun man fid) fdjon auf tljn berufen.
(St ergaljlt nxa toie fotgt: 3n btefem ^aljre (1458) rcar SStjdjof
§einrid) bo8 fiber bie Don 5Jieer8burg, toegen bed Dorigen $rieg«.
(Sr lief* fief) alfo DerinerJen, al$ toenu er ton (Sonftang uber
2Reer«burg nadj Sttarfbovf 2 tootte, Ijatte aber bargu atfe fetnc
8tatlje unb erne Slngatyl 95oH auf einen Sag gufamtnenberufen.
(gin ©djiff tanbete nad) bem anbern an. 3Mc 9Keer$burger giengeti
gum Slljeit an bie Saube (fianbungSfclafc), urn Ujren, itjrer 5Kei*
nung nad), auf 2Jtar*borf buvdjpaffierenben $erren gu entyfangen.
Slttetn feine fieute bemadjtigten fid) untcrbeffen ber ©tabt. SDer
SBurgermeifter SJeinjflrn unb nod; ein anberer, geuannt 3JfcgctIitt #
tourben nadj SKartborf gefiiljrt, unb, toeit man fie befdjutbigte,
baft fie bie ©tabt etnem anbern §erreu in bie §anb fpielen
tootften , lange geit gefangen getjatten unb fo fdjarf mit ber £ein*
ltdjen grage angefefct, ate oorljer nodj nidjt geljort toorben, oB-
tool)! Sftiemanb fie beffen, toa8 man ifjnen aufburben woffte, fur
fd)utbig geljaltcn. (Snbti^ !am 2Regerlin toteber lo« ; ber SSBeinjurn
aber !)at ba« 5Eage8li^t nt^t mel^r gu feljen befommen. ©o SGBiber,
mit bem 33etfugen: ex chron.
1 Saber gafjrten unb SBattbenrnflcn I. 320 faat jroar: man fte^t roie bie
6tabte ftc§ tmterftiifcten-.
2 ©ier befaj er ein ©d&fojj.
Digitized by VjOOQ lC
25
©obalb fU$ nun ber ©tfcH, in bicfer SBeife, gu 9Reer*burg
toicbct gang fcftgcfefct Ijatte, gab er ncuc ©afeungen, bet toetdjen
j»ar icne bon 1452 gu ©runbe 8*8* » ato wcfentfld) berfcfc&rft
tmtrbot. S)ic Urlunbc ift flcgcbcn 1461 ©amftag bor ©t 2$oma«*
tag ($ec. 19.). 1
3u ©ingang berfetben ift gefagt, baft bic fidufc in biefen
fianben bidder b58 unb n?tlb gewefen feien * unb bafe c$ fid) baljet
gcbufcre, bic gum £od)ftiftc gcl)5rigeu ©djlSffer, 8anb unb Scute,
in befonbere Stuffiest gu neljmen, toett \cl bcr SBifdjof ©ott bem
Slffm&djtigcn bafur tterantroortlid) fei- SRun Ijabe abcr berfelbe
„cigentlid) unb toa^r toernommen", ba& ©imon SEcinjurn, in
fciuer Siegierung ate cin SBurgetmetfter, mtt etttidjeu JBeiftanbern,
©d)to6 unb ©tabt SWeerfburg ben ftembeu be$ 33ifd)of$ unb beS
©tifte meljr ate einntal angetragen Ijabe, urn btefelben in frcmbc
£ante gu bringen. ©a$ 9ltfe6 jet gefd)el)en, obgtetd) 2Beingurn
bem 23i]djofe burd) fcinen Gib *>erpfiid)tet gewefen. Urn nun ba*
©ttjt unb aud) bic ton 3Reer$burg Dor grofcem Summer unb
©djaben gu betoatyrcn, fyabe man, mit Dlatfy, ©unft unb SGBiffen
be* ©omcavitete eiue Orbnung gemad)t.
(8$ fotgt nun bie neue Orbnung, u>el<Jje fid) ton iener t>on
1452 , in mermen $unftcn toefentlid) unterfdjeibet.
©d)on im crften ©afce geigt fid) elroas, n>a8 benn bod) meljt
fctn bftrfte, ate einc rebactionettc ©iffereng. <£« ftnb natnlid), I)in-
ftd)tUd) beS aud) ben btfd)5flid)en Slmtteuten gu leiftenben ©efyor*
fam$, bic SEBorte „in aUen gtemlicfyen fatten" auSgetaffen. §tefc e«
in ben ©afeungen \>on 1452 nuv, bag fid) !ein SBurgermeifter
mcl)t ©etoalt beitegen buvfe ate cin Slnbever beS 9tatl)e$, fo toitb
nun ba« betreffenbe Stmt, auf ettuge <3eiten, gaugltd) abgefd)afft
unb gtoar befftalb , toett fid) SSBeingftrn , in feincr ($igenfd)aft ate
©flrgcrmcificr, fo fdjtoet toergangen l)abe. 3
SSBa* nun bie 2Bal)l be$ ©tabtratfjeS betrifft fo naljm ber
1 ©onftanjer Gopialb. 10 93. fol. 108 verso - 111.
2 $ie 3em>iirfntffe ber (Sibgenoffen tnit ©r^erfcog ©iginunb son DefterreidJ
u. |. w.
3 item ro'dnn toix oud^ aigentlid^ unbeviicf;t ftnb, baS ber t>on 3KerSpurg
fn^aitten luten unb fagen »on etnetn amman unb rati bafel&S, unb [9 ftd^
aber gefd^riben ^alen burgermeifter unb ratt, unb nu Simon SB&tnjttrn, in
finer regterung aid ain burgerma^fter, joHid^ oorgemelt antrag get^on ijatt,
barum fo orben, feften unb rootten toir, baS bie von 9Rer£purg, pefet nod^
^infiir ju erotgen s^tten, fainen burgerma^fter mer ertoelen nodj §a^en unb fic^
in alien brieffen nit anberS bann amman unb ratt fc^rtben foUen.
Digitized by
Google
26
2Mf$of biefetbe gang in feine £onb, benn ev beftimmte: loir uub
unfere Sttadjfotninen, ober unfer Sogt obcr Slmmatt, We ttrtt gu
3eiten in 3Reer«burg Ijabeu, migen in £ufunft \tyxWfy etottt
9fartl) bafettft erttKtyten, unb from un8 barunter ber eine tmb
anbcrc nidjt flcfdffig tmirbe, fo I8nncn voir ben ober bie fiubem,
fo oft unb Diet (bid) toir wotten, 2)a* l&fct an SDeutfidjfeit uidjt*
gu toilnfdjen ubrig. Stud) f&mmttidje ©djluffet gu alien S#oren
ber ©tabt fteljen nur bem SMfdjofe unb beffeu 83ogte ober ftmmaa
gu. ©egen SBBiberf^&nftige fott fofort eingefdjrttten roerben unb e«
Ijaben fid) bie 9Reer«burger, ljinfid)tfic§ ber toorgefaffenen ©inge,
jeber kvitit gu entljalten, benu fie fotfen biefctt>cn nidjt tne^r
„anben, if em nodj redden, toebcr mtt toorten nod) tnit foerten,
ttotf) ba« fd^affcn grtau tocrben. 1 ' 93ou ten Sufegetbern nimmt ber
SMfdjof, ber bidder cin $)rtttet begogen tyatte, nunmeljr gtoci
©rittet. SSoneinem gtoeiten, burd) ben Sftatlj ju fft^renbeu SSurger-
budje, ift uidjt meljr bie 8iebe. (Snblidj aber fott baS ^etbt"
toetdjeS ber SMfdjof unb ba8 2)ontfa:pitet etnerfeits, mit beuen toon
SWeerSburg, toor bem (Sarbinalbifd)ofe toon 2fag$burg, nad) 3n$att
ber baruber ^evfafeten SSriefe, cingegangen Ijaben, gang unb gar
ab fcin. $cin £l)eil f&nue fidj barauf berufen, „fcnbern toetten
voir Jjmfuro \v gnebiger Ijerr, be>ydjeu f5ffen ft) umtfer getrftto
unbertljon f^n."
©tefe ©afeungen foflen ialjrlidj bel ber SftatljStoaljt, rtdjtiger
<5infefcung eineS SRatfyeS burdj ben SMfdjof , \>erlcfen unb befdjtoorcn
toerbeu. Urn aber ba$ 9Ra§ toott gu madjen, befenneu 9fcat§ unb
Sflrger gemeinlidj, gu (Snbe ber audj Don ifjnen beftegelten Ur*
funbe, „bafc atteS ba« mit iljrem guten, freien SBttten gugegaugen
unb gef<$el)en fei."
5tttd)t tange Ijierauf , im £erbfte 1462, ' ftarb »tfdjof £emrid),
Sftadj f eleven SBorgangeu n>ar e« n>oljl, fur geraume jjcit, um
iebe gebei^ti^e (Sutttncfelung ber ©tabt getljan. 211* biefe unter
ba8 SRegiment be8 23ifdjof$ Otto, au8 bem §aufe ber ©rafen
Don ©onnenberg, gctangte, fa^ fid) berfelbe bagu toeranla&t, bie
§arte ber Don 23ifdjof Jpeinrid) auferlegten ©afeungen einigermafeen
i J5Be*fll. mow Oueacnfammlmtg I, 824. unb etaftn Iir, 518. %m erft-
ficnanntm Dcte wii?b, auS c'mer 9leidjenauer §«ttbfc§tift ; an%t$bm: Anno
dni. 1462 Kal. NoTcmbris in die Caeciliae Virginia et martyr is
obiit Henricus de Hewen episcopus Constantiensis. ®ine auf bftt
l.'ftovemfter faUenbc ^ficilie ift mtr titbeffert nid^t Mannt. SDer %a$ fftfft auf
ben 22. Wouemafr. SRadj ^ott^aft ftarb ber 83if($of am 1. October 1462.
Digitized by
Google
Yt
gu mttbent. 8efountttd) toar Otto Don ©onuenberg erft im 3a|re
1479 gang in ben Seftfc bed (Sonftanger ©tutyfc* getangt, inbem
Ujm, Don 1474 an, fiubtoig Don gteiberg ate @egenWf<$of gu
fdjaffen mad)te. ©er ©trett biefer beiben Jperren tyatte bad f$on
Don $einrt# Don §en>en fd)(e$t Demaltete ©idtljum fc^r mit
©djulbin belaftet unb e$ ift baljer n>o$l mSgtidj, barbie jetjt Don
©tfdjof Otto benriefene SftadjgiebigJett, mit unter beui (Jtofluffe
be* UnDermSgenS gu fr&ftigen SJJafiregetn ftanb. 3jm 3 a ^ c 4 *8ty
aWontag dot ©t. 9Rartin*t«g (SKod. 2.) gab er ber ©firgetfd>aft
ein€ neue Orbnung 1 in welder groat jene *on 1452 unb 1461 im
SBefentttdjen aufredjt erfyaften tourbe, aber bo<$ au$ einige, gur
©tarhmg bed erforberltdjen ©elbftgeffijjled bet fo tief fyerab*
getbutbigten ©ftrgerfctyaft , toefcntltd) notijtoenbige 3Wttberongen
attetbingd Dorlommeu.
SDer 23ifd)of gicbt felbft gu, baft }ene Orbnungen unb 95er-
Jdjretbungen gu toclcfyen bie Don SKeerdburg Don einem fetner 33or*
fafpen, bent 23ifd)ofe £einrid), ^DerDangen'' ftorten feten, feined*
wegd gu ^efferunjj, Sfteuerung unb SUifgaitg" ber ©tabt gebient,
ftbevtyaupt feine gute §vud)t gebradjt, fonbern gu „uterWid)cr 3^ s
trennung ber SSurger unb 3(ntoo$ner" gefuljrt fjaben, idodou bad
Sanb toiffentltdje itunbfdjaft an ben Sag tege;
SBeit fid) nun bie ^Keerfiburger bi^cr gut uub getreulidj gegeu
tyu ge^alten fatten, fo fyabe er, mit 23etgieljung feineS 2)omca}>ite(d,
bie betreffenben ©afcungen ennafeigt unb gemilbert. ©iefe 9ftilberung
beftaub in folgenben ^unlten. 1. SDte ja^rlid) erfolgenbe 2Bafyt
bed ©tabtratljed geljt nrieber Don ber SJurgerfdjaft aud , bodj ftanb
bem 93ifdjofe uub jeinen 9lmtteuten bad Sftedjt gu, bie tine unb
anbere iljnen nidjt gefattige SJJerfon audgufdjltefeen unb burd) eine
tyneu ^affenbe gu erfe&en. 2. SBon ben £ljorfd)tuffelit foil uneber
ber eine in bie £anb bed Siatfjd gelangcu. 3. £)ie 23u&gelber
iverben fyalbiert, fo baft bie eine §affte ber 33i?djof erljatt, bie
anbere aber bie ©tabt 4 35ie bifdjoflidjen $mt(eute gu SHeerS^
burg fotten nid^t bad 9led)t tjaben Seroanben sefanflltdj an-
guncfynen, ed fei benn, bafc gu Dermut^en ftefye, berfelbe tuotte
fidj einer ttcgen eined grebetd Derioirtten ©trafe burc^ bie gtuc^t
entglefy<n. SBBenn nun ein folder cin 23urger Don 9)teer0bttrg fei
unb bad 9tcd)t gu DertrSften Derm5ge (burd& Surgfdjaft ober
©antion), fo fotte er ber ©efangenfc^aft lebig Weiben, cd bctreffe
1 Honft/Soyb. 10 SI. fol. 111—114. veno.
Digitized by VjOOQ lC
28
rinc 9Ra(efljfa<J)e Oeintte$e« ©diet). 5. SDic £iinf[tuben finb
toneber erlauft, bo$ Wnnen btefelben (nfttyfgen gfatteS) bur# ben
©tfdjof mit bem Slattje, obcr burd> ben ftatlj mit bem a3ifd»of c /
toieber abgeftefft n>crben.
SBet fotdjen ©afcungen fomttc man nun atterbtngS befte^en,
ttenn t>on briben ©etten SBernunft unb guter SBittc obfcafteten.
@S trat au<$ in bet Stfjat erne getoiffe $ebung be$ 3BoI)tftanbe*
torieber em, bodj mufcte fid> bie 93urgerfd)aft bet SWeinung, au$
eigener 3Jto$t etwtf bebeuten ju tooflen, g&njlidj entfdjlagen#
feit bie ftfirftbifdjof e , bencn e* in Sonftanj unbeljaglid) gen>orben
toar, tyre SRefibenj Ijauftg unb gulefet in bauernber SBeife in
3Reer$burg auffdjtngem
©if($of $ugo toon Jpoljentanbenberg, f 1532, tyatte nctmlid) ba*
®d)to& grfinblid) re^arteren unb mit ben nod) fcorfymbenen runben
(Srftyftrmcn fcerfeljen laffen. 1 SMe bteibenbe Ueberftebetung fyangt
befattntlid) mit ben burdj bie Reformation toerantafcten ©treitig*
leiten mit ber 23itrgerfd)aft ju (Sonftang gufammen.
£>a& fid) bie ©tabt nod) fort unb fori toon ben ftaifent tyre atten
sprtottegten conprmieren lief}, brad)te feme SSeranberung in ben
SBerljaltniffen $ctt>or. S)ie tanbe8ljerrtid)en ©eredjtfame ber SBifdjofe
lonnten Ijieburd) nid)t Sfcotlj leiben, ba fie, in Jenen foateren ben
9Weer8burgern ertyeitten ^atfenpriotfegten, enttoeber auSbrfidltdj Ijer*
toorgeljoben, ober bod) ftetS fttflfdjweigcnb berueffitytigt toorben jtnb.
©oldje ^rtottegien gabeu : Jfc SRatfmttian I. , d. d. ©nfi$!;eim
1503 ^uni 10. 2 inSbefonbere ben auf ben 3Kitttoodj fatfenben SBodjen*
marft betreffenb; tf. itarf V., d. d. SE$otebo 1528. SDecembcr 15. s ;
#. fterbtnanb I., d. d. 2tug*burg 1559. 9M 31. 4 ; St. 9Ha?i*
miKanll., d. d. 9lug«burg 1566. Sttarg 29. 6 fiber bie !onig(idjen
unb faifcrttdjen $rit)ilegien , unb d. d. StegenSburg 1576. Sutt 3.,
gugteidj audj fiber bie bifdjoflidjen 6 ; St. SRuboIf II. , d. d. ^re&burg
1578. 2tyr. 2. 7 ; #. TOattytaS, d. d. SSBien 1613. Sunt 3.» unb
#. gerbinanb II., d. d. SBien 1620. Oct. 27. 9
2Ba$ ba$ jum 3 an ^ a Vfcl getoorbene Wmt eineS 93firgermeifter«
betrifft, fo blieb baffetbe abgefdjafft, bis enbtid) ber (Sarbmal*
bifdjof SDtorf Sittidj, am 1. Wat 1575, bie erlaubm^ gab, an
1 SRone Ouettenfammlung I, 306 — reparavit castra et potius a
novo extruxit, scilicet Mersburg, Marchdorf et Arbon.
2 EReerS&urger ©opialbuc^ II, 46. 3 @Benbaf. p. 50. ♦ (Sbenbaf. p. 70.
8 (S&enbaf. p. 74. « @&enbaf. p. 78. » (S^enbaf. p. 83.' ■ @6enbaf. p. 88.
9 @benbaf. p. 161.
Digitized by VjOOQ lC
29
bcv <Stette erne* f. 9. ©tctbtoerfeljerS njicbcr einen ©utgcrmcifter
311 fytfcen. @S gefdjal) biefeS iebodj unter ben bem ©tfdjofe nStfjifj
fdjeinfnben ©nfdjranfungen. 1
©8 mogctt mm nod) cinigc ber int Obtgen betrityten Uttunbett
in getreuent SlbbTUtfe fotgen.
fl. ^ilipp gene^migt einen, jtmfd&en bem SMfdjofe SDietyelm oott (Sonftonj unb
bem ®rafen HRangoIb »on Storborf, toegen ber gft§re imb Sriitfe bei
(Eonjtonj, beS ©uteS ju ftraflenj unb bet ^tabt HReetSburg , abgefalaffenen
8ertrag. (1198-1205.)
Philippus dei gratia Romanoram rex et semper augustus.
Regalis constat interesse benivolencie,* suum illis favorem
prebere 3 negociis , que in se videntur pietatis opera continere.
Veniens ad presenciam nostram dilectus noster fidelis, Diet-
helmus 4 Constanciensis episcopus, sua nobis patefecit relatione,
quod vir hobilis sue diocesis, comes 'Mengoldus de Rordorf,
tractatum secum habens, 6 de libertate navigii apud Constantiam,
quod pontomium vulgus appellat, 6 submisit se arbitrio canoni-
corum et ministerialium Constanciensis ecclesie, quos idem
episcopus sibi denominavit, 7 quatenus ipsi deliberarent, quorum
intererat indempnitati ecclesie providere, quomodo in recom-
pensacione, quam comes promisit se facturum, 8 indempnitati
ecclesie consuleret. 9 Qui tactis sacrosanctis reliquiis, sicut
fieri consuevit in alienacione ecclesie, iurati dixerunt, quod
in predio sito in villa que Frastis vocatur, quam idem comes
dedit in recompensacionem pontomii construct! 10 ecclesie
eorum, accepit ecclesia melioracionem , presertim ctim et hoc
ad perfectionem recompensacionis adiunctum sit, quod comes
1 HeoerS ber 6iobt 1575 2Rai 1. $erg. Drig. mit ©tegel <8. & X. Sect.
(Sonftonj, unter 3Weer8&urg <£oni>. 3.
1 9tot$e8 93uc£ beniTolentie. F. benevolencie. gdj fttge gutter*
Seftmgen unter F. an.
3 F. praebere.
♦ Diethelmus fe§tt bet F.
5 $eutli$ fo in beiben <£opialbik$ertt. F. fjai: concordattt solempni
prehabito et premisso. $a'tte er nidjt bad Folium 18 unferes (Sopiafc
bud&eS 819 angege&en, fo wiirbe idj glauben, er $abe eine ganj anbere, fd&limme
«bf«rift bentifct
6 93eibe (Soptalbiidjer. F. vulgo appellatur.
7 Beibe ©opialbitd&er. F. episcopus d. denominaverit.
8 F. facturam.
9 $etbe <5omalbudf;er. F. consulereut.
10 F. Constantiensi.
Digitized by VjOOQ 1C
30
urbem Mersburc, cum prediis srbi appendentibus non infeo-
datis, nuUo umquam infeodaret tempore, ita quod post mortem
eius, si sine filio legit i mo decederet, rediret ad ecclesiam
Constanciensem , a qua fuerat alienata, 1 quod denique idem
comes promisit, fide data in manus episcopi, raultis coram
positis, se observaturum. Premissis sane rationabiliter per
ordinem gestis 2 et ordinatis, episcopus relaxavit in publico 3
servitutem pontamio et fide data in manus comitis promisit,
quod nee 4 pontomium revocaret in servitutem, neque per
pontem ultra Eenum apud Constanciam edificatum transeuntes,
aut theloneorum 5 superindictionibus aut aliquibus preciorum
vexationibus, ullo umquam tempore inquietaret. Verum quum
in hiis tribus, 6 scilicet pontomio, moneta et theloneo, ab
imperiali infeodatus 7 maiestate, qui in episcopos eligentur 8 -
in Constanciensi ecclesia, non poterat episcopus libertatem
dare pontomio in preiudicium imperatorie dignitatis, nisi,
specialem nostre sanctionis super facto peteret suo 9 auctori-
tatem , nos sane per dilectionem dilecft fidelis nostri Diethelmi
Constanciensis episcopi, attendentes quoque quam magnam in
se continet factum eius pietatem , auctoritate regia approbamus
atque confirmamus libertatem datam pontomio, presertim cum
in recompensacione facta ecclesie melioracio inveniatur. Preci-
pimus 10 quoque u sub comminacione gratie nostre interdicimus,
ne aliquis episcoporum Constanciensis ecclesie libertatem hanc
captione aliqua audeat infringere neque superinducere thelo-
neorum detestandas exactiones 12 , sed 18 liber et absque precio
omnibus pateat transitus ultra pontem apud Constanciam edi-
ficatum, nisi militibus raisam ducentibus, quibusullo 14 modo
1 SBeibe ©opiaM^cr. F. abalienata.
2 geijit Bet F.
3 i. p. fe^Ien Bet F.
4 F. neque.
5 2>a£ (SoptalBud) 319 §at theoloneorum, welder offenBare ©d&retBs
fe^Iet aud) im j. q. Stolen SBudje reprobuctert tmrb.
6 SBeibe (SoptalBudjer. F. §at rebus.
7 93eibe (SopialBudjjer. F. $at infeodantur.
8 F. eligunter. SJeibe (SoptalBudjer fjaBen eligentur.
9 SBei F. super facto suo peteret.
10 F. §at precipue.
11 £ier fd&ehtt et &u fe^lett.
12 F. $at vexationes.
is F. §at sic ut.
*♦ 23eibe (£opi<aBadjet F. $at nullo.
Digitized by VjOOQ 1C
31
eoncedatur transitus si propter pro^inciarum l transire volne-
rint vastacionem. Ad hec si aliquis episcoporum urbem
Merspurch cum suis attinenciis, prediis 2 non infeodatis a
comite, aut prediam datum in recompensacionem , infeodare
aut super predium advocatum attemptaverit ordinare, sit
contra eiun maims domini. Canonici quoque cum ministeriali-
bus sue ecdesie, sicut iuramento se astrinxerunt, fidem ab electis
suis exigere debent, quatenus ea que dicta sunt de non alienandis
urbe Tel predio observare velint perpetuo inconcussa. Quod si
exacti fidem prestare voluerint 3 electi neque obedientiam clerici
promittaut eis neque layci fidelitatis faciant sacramentum.
Obgfcid> bie toorftetyenbe Urfunbe, in gicHerd Ouetten unb
$»rf$n&geii @. 70, rwri) unferem (Sonftan'jer <5o#albud)e 8
(Sir. 319 ber ganjeu Sammlung) bereitd abgebrudt ift, fo tyteft
ii$ bo$ eiuen noctymaligen Slbbrutf fetnedttegd fur uberfJuffig. £)a
bad Original ntd&t metyr fcorljanben ift, fo legte au$ idj bad
<&j>iatbud> 319 ju ©runbe. SDaffeibe get)5rt ber 2Ritte bed
14. 3aty$ustott on unb mtrbe, an 3|a$re 1346 ; burd> ben
(Sanomaid Otto ton 9imegg begonnen.
S>ie jn>eite 2lbfc$rtft ber Urfunbe fte^t auf fol. XXI unfered
(Sonjtanjer gotfatbuc^ed 11. , (9fcr. 322 ber ganjen eammhmg).
SMcfed, im 15. ^aljrljttnberte, fanfcer auf SJJergament ge^tiebene
@optafbu$ ^ri^t aud) bad rotye SBud), toad ficfa auf etiwu frutyeren
Ginbanb bejteljen nrafr 3$ tyalte biefed rotfce 2$ud>, beffen genanere
$rftfsmg t$ inbeffen nod) nidjt jum 9ibf piaffe gcf&^rt Ijafee, ffcr
eme 3(bfdjrift bed auf ^a\)ier gefd^riebenen, aber gfeic^toc^l fejjr
too$ferl)attetten eojnaibudjed bed Otto t>on 8Henegg. Sfanteniftd)
fei ben in beutfdjer ©pradje abgefafcten, ben beiben <£o»iaJbud>trn
gemeinfanen Utfunbcn, jcigt ft$, in Sftr. 11 (322), gang unw
fennbar eine gemifje 3Robermfterong. 3fod) in 3fcutffidjt auf bie
fcorfteljenbe, lateinifae Urfunbe, ift biefed ber gatt, town audj in
geringerem ©rabe. ©o Ijftfet > 23. ©raf Mengoldus de Ror-
dorf Ijier Mangoldus de Eordorff. ©agegen ift bie SBer*
fdjiebentyeit ber ©djretbung ber ©tabt 9Heerdburg, n>etc§e ju 3ln*
fang ber Urfunbe aid Mersburc, gegen bad (Snbe aber aid
Merspurch erf^eint, beiben (Soptalbfi^erit gemehtfam,
1 S3etbe <£opial&iid)er. F. privatorum.
a F. licft attinentibus prediis ftott attinenciis urtb Ifijst #erauf
tteun SStorte au3.
8 <3o beibe eopialbiidje*. Qntweba ift &u fefen noluerint, ober e3 If*
non eirtjuf^aUen.
Digitized by VjOOQ IC
32
St. gturcty (VII.) geftattet bem ©iftfjofe $emrt<$ t>on Sonfhut) in bet Sorburg
femer 8utg ju SWeerS&urg einen SBodjenmarft ju fatten, ©piegel&erfl
1238. *pr. 23.
H. dei gratia Romanorum rex et semper augustus. Uni-
versis imperii fidelibus, quibus hee litere ostense fuerint,
gratiam suam et oinne bonum. Si devote nobis et fideliter
famulantibus de providentia consilii nostri gratiam impendi-
mus specialem, non ambigimus per hoc alienos ad promtiora
obsequia invitare. Hinc est quod nos attendentes preclaram
fidem et obsequiosam devotionem dilecti principis nostri H. 1
venerabilis Constantiensis episcopi, gratiam ei talem fccimug
et dedimus libertatem construendi et habendi forum septi-
manale in suburbio castri sui Merspurg, in ea die skat de
consilio sao duxerit statuendum, id ipsum forum ei suisque
successoribus auctoritate regia confirmantes. Qua de re man-
damus sub interminatione gratie nostre districtius precipientes,
ut nullus sit qui iam dictum principem nostrum suosque sue-
cessores in gratia a nostra celsitudine sibi data audeat impe-
dire vel dampnum ei suisque successoribus aut gravamen ali-
quid irrogare. Quod qui ausu ductus temerario facere presum-
pserit, iram nostram gravem sentiat et offensam. Ad cuius
facti nostri robur inposterum valiturum presens privilegium
conscribi et sigillo nostro dvamus insigniri. Acta sunt hec in
castro Spiegelberg 2 multis presentibus, quorum nomina sub-
no tan tur, anno ab incarnatione domini millesimo ducentesimo
tricesimo tertio, viiii kalendas Maij, indictione sexta. Wern-
herus decanus, Ulricus thesaurarius , Lutoldus de Rotteiein
archidiaconus , Burckardus de Castello canonicus ecclesie Con-
stantiensis, Eberhardus dapifer de Walpurg, Hainricus de
Ravenspurg, Rudolphus Faneberg, 3 Hainricus de Giselingen,
Hermannns de Arbona et alii quam plures.
(Sonftcmjer Gopiathtd) 10 95. nr. 315 p. 106.
SJieerSfcurgev (Sityialbudj l b - nr. 422 p. 109.
©ie torfte^enbe Utfttnbc ift M Bdhmer Regg. Henr. (VII)
1 $etnri# ©on fcanne 8ifc$of von <£onftan§ 1233—1248.
2 ©picgelBerg im $§urgau.
* Mx un&efannt. SBergt. Bdhmer Acta Imperii Selecta 286, too
in etner Urf. ft. §etnnc$8 (VII.) 1233 Sunt L cin Rudolfus de Foenen-
bro erfd&efot, roo&u ber@bftor, unter atenoeifung auf Huillard-Breholles
IV, 601, 611, 612, Foenenberc tmt ftragjeid&en feftt.
Digitized by VjOOQ IC
33
nr. 297 angefityrt unb jtoar na$ bcm §ier, beim Slbbrudte, ju
©runbe gelegten Sonftanjer (Sopialbudje 10 93. SDer betreffeiibe
©ntrag ge^ftrt bem 16. ,3aljr§unbcrte an - ©^* 3Keer8burgcr
(Soptalbud) geljort ebenfalte beut 16. SaWMberte an unb giebt
feme irgenb n>efentti<^e Slbwetd&ung.
©ifc$of $emri<$ oon ©onftanj entfd&eibet bie §iwfc$en bem fcomptotfle $*ron
8urf$arb wn #ewen unb bet ©tab* aRtttd&urg, wegen be* ©tyenfcutc
ber Stompropftei, o&waltenben 3roiftifl!eiten. (Sonfitanj 1381. gun. 18.
SBir §aitmd) toon gotte* gnaben btfdjoff je (Sofienfc tfinb funt
wit bifem brief, alien ben bie in an fentyent ober potent fefen,
al$ ber erf am || $er Surf art toon Jpeioen 1 tfinprobft ju Softenfc
toon finer timprobftye toegen je ainem tail, . . ber amman, ber
rat unb bie gemainb je || StterSpurg je bem aubern tail, toon toad,
le$en unb anbrer fatten unb artif el toegen , mij$eUig unb in
ftofeen ba tyer ftnt gefin, baj nrir fo umb || biefelben mifctyeffung
unb ftojj friintlicfc baben toerriljt, in ber toife al$ tye nad) ge-
fdjriben ift / unb od) alfo, baj bifu rljitung beft&n unb toeren fol,
atte bie toil ber fetb fyer Surfart toon §etoen je (Softenfc tnnprobft
ift unb nit fftro nod) lenger. Unb ift bie felb ri$tung alfo be*
fctyetyen, je bem erften, baj nu Ijinnatym, toon bem tag al* birr
brief geben ift, bem toorgenanten l)er JBurfarten toon £etoen tfln-
probft, toon alien ben luten fo an bie felben fin tunprobftye Ijoren,
unb ge SDierSpurg toonenb unb ba abg&nt, getoallet fol toetben unb
todlle tootgen fonb, in atter ber nrife, maffe unb forme, ate fin*
toon I'mjerd gofcljufe luten oa tyer je 2Wer3purg ift getoattet.
@8 fonb odj bie egenanten, ber amman, ber rat uub bie gemainb
je 3Ker8purg, nu fyinnatym nit toerrebten nod) beredjten in befain
toife bie guter, fo toon ber tunprobfitye je Softenfo lej)en fint, toon
ber felb fyer Surf art tfinprobft, ate ain leijenljer, unb fin ampt*
liit, ben er ej emp^ilt, baj tfin fonb. Unb fonb odj bie felben ber
amman, ber rat unb bie gemainb bieirn, bie umb femlidjii lefyen
alb toon f emitter leljen toegen re^ten toenb, toon im gertyten ju
bem felben Ijer fflurfarten tfinprobji Ijierumb toifen unb fenbeu.
S)er felb Ijer Surfart tfinprobft fol odj unb mag umb ungenoffami
ftner tuuprobftye tfit je 2flev$purg, inne bie toil fi in lib fint, an
fin genab frilicfy beffran unb ftraffen, ate od) ba Ijer fitt unb ge*
toonlid) ift gefin. <£$ fonb od) bie felben amman, r&t unb gemainb
ben egeuanten Ijer Sutfarten tfmprobft an finen geri^ten unb
1 Slad^maU »if#of »ojt 6onftan|JL387— 1398.
3fttf^r. xivn.
Digitized by VjOOQ lC
34
anbren reljten nit fumen, irren obcr belrenfen, mer fi fonb in
ber gfi fatten unb furberren, mit g&ten triitoen, Jin affe gefcdrb.
©argfi toon od& fidfj bcr fctb Ijcr 83ur!art tun^robji funbertid^ ge*
ttegt $&t, bag im ge SKerSputg in ba l)cr tril finer tfiupropfitj*
lut ge burgern enfcfyaugeu unb in bcr ftatt ge 9Her$:purg fd&trm
od& toibcr in unb &ne ftnen toitten genomen unb en^angen figint,
fo font) bic felben amman, rat unb getnainb fid) bar unber nu
fftrbad atS fr&nttic^ tyalten, unb beg felben Ijern 93urfarfo tfin*
^robfteS at« fltggcltd) baran fefconen, al$ er in tool getriitoet. ©on
toare baj fi bag iiberfurtn unb nit erberflidj Ijielttn, fo fot ietwe*
ber tail genfctid) unb fcotteflidj bty alien finen erven refyten beftan,
unb fol bifu rtytung betoebern tail nit mer binben. (§g fyanb o<$
baib tail bt) guten triitoen getopt, bt) bifer ril)tung ge betibenb
unb fi fiat ge fyaltenb, in alter ber toife al$ ft Dorgefctyriben iff,
bie Qd) nit furo binbet ttod& binben fol, benn at bie toil ber felb
&er Siurfart toon §eroen gu Softenfo tunprobft ift. Unb bi$ atteS
gc offenem urlunb Ijabenb toir tettoebern tail birr riljtung geben
ainen brief fcerftgelt tnit ftnferm ljangenben btyfcfyofflidjen injigel,
unb bifer ber od& ber felben brief ain,er ift, ift geben ge Softenfc
in bent fare bo man gait *>on gotted gcbiirt britfocljen fyunbert
tar, bar nad(> in bem ain unb abfcigefteu tare, an betn nebften
gtnftag nadO finfer« tyerren fronlid&namS tag.
?erg. Drig., tnit bem anJjftngenben, leibKdJ gut erfjaftenen ©iegel beS JBtfdJof *•
®. & SL ©ect. Gonftanj, unter SReerSburg (Son©, 3.
Dbgteidj bie Silrgerfdjaft gu <D?eer$burg mentals leibeigen war,
mufjte bodj beim SEobe eineS Jeben 83urgerS ber f. g. ©etoanbfaff
entridjtet toerben. $)icfe$ bauerte bi$ gum ^aljre 1787, in toeldbent,
bur<$ eine SSerfugung be« 93ifcl)ofS Sftatfmitiau Gljtiftoip^, toom
18. Sannar, ein faljrticfyeS 2toerfum toon 50 ft. eingefftljrt tourbe,
„tocil bie bister begogene SIbgabe ben toiberigen SBegriff ber Seib*
eigenfefcaft tjerffibren fiSnne, toomit boclj bie Silrgerf^aft gu
9Reer«burg mentals toerfangen getoefen fei unb toeit frembe, toofyt*
Ijabenbe SJJerfonen 2tnftanb . neljmen fonnten, in StteerSburg jid§
bfirgerlidfj niebergulaffen." ©. 8. «. 1. c. Son*. 3.
Sifcgof Otto von (Sonftanj »erfu$ert bie SBiirgerfd&aft &u 2Reer8&urg toegen
i^ver $rioi(egien. 1411 SKai 4.
SQBir Otto t>on gotten unb bed Ijalttgen ftutcd gnaben ge Ototn,
ertoolter unb beftater bifd&off ge ©oftenn^ tun funt mit btfem
gegenwirtigen Crieff, atten ben bie in anfe^enb pber ^renb Ipfen,
Digitized by VjOOQ lC
35
aid bie erberen, torifen unfer unb bed felben unnferd gofeljufc ge
(Softennfc Iteben unb getretoen, bcr amman unb btc burger gemain*
ltc§ ber jiatt ge 2Jierd:purg unud entpfangen unb gefyttbet tyanb,
aid fty ainem §erren nub bifdjoff ge (Softennfc tuu fonb, bad tonr
ba toerljaiffen unnb gelobt Ijabenb unb tobenb unb toerl)aiffenb mit
bifem gegentourttgen brteff, bi) unnfern fftrftlt^eit eren, bad toir
bie toorgenanten burger ton Werdipurg, arm unb rid), alle ge*
maintidj unb jr ieglttdjcn befunber, bi) alien tren frtyfyaitten,
redjten, brteffen unb guten gen>on$aiten, ft ftgent gefdjriben ober
ungefdjriben, f client taffen beliben untoertoanbett unb ungetoartidj,
ate ft tie btft I)er brad)t l)anb bty ainem, gttKtyn, brtyen, toteren,
funffen alber fed)fen $erren unb bifdjoffen gu (Softenfc, unb bad
loir inen bad in b^einen toeg toeiferen foHint on all getoerbe* 9Re
nnr follent unb tooHent inen bie toorgenan'en irfi red)t unb brieff,
f^ait unb gut gettonfcaU befferen ungetoarltd) , unb fofient od>
bie felben unnfer burger ge 5tterd:purg fd)tifcm unb fdjtrmen in
alien j[ren fadjen unb ft alle unb ir Jegftidjen befunber, umb
n>elerla\)e fadj ft an unnd ge toerbenb Ijanb gndbeclidj toer$6ren
unb getrfttidj beljotffen fin, one alle getodrbe. Unb ge toarem unb
off en utfunb aller ber toorgefdjrtbenen binge, geben toir toor*
benentyter bifdjoff Otto benfelben burgern unb ber ftatt ge 3Kerd*
:purg baruber bifen brteff mit unnferm btfd)offlid)en infigel offeultd)
befigelt. SDifc befd)adj unb ift ber brief geben unb gefdjrtben, bo
man gait toon Sriftt geburb *ievfcel)enl)unbert iar unb barnadj in
bem ainliffen tar, an bem ndfyften montag nadj fannt SSatburg
tag in bem SUtatygen.
Gonft. <£op&. 10. 93. (nr. 315) fol. 62 verso.
fltotl) toon ©djrecfenftetn.
ft*
Digitized by VjOOQ IC
36
Utbtv bie Qtimfttun ber SDtotgaretl)* ftott ©elbetrtt,
©ema^Utt bed ^faljgrafest gdebrid)
turn ^immettt.
S)a* bic Saljre 1452—1464 umfaffenbe qjrotocottbud) bed
Sngetyeimer DberljofeS, ciu ftarfer Quartbanb toon ettoa brei*
fyunbert gJaipierblattern im ©emeinbeardjito gu ObersSngetyetm,
gegemsartig in meinen Jpanben gum 3wetfe ber £erau$gabe bcr
barlu aufbemafyrten (Sntjdjeibungen, cntljalt auf SBlatt 249—256
cine Sftetfye toon 2lufjeidjnungen, toeldje toon feinem fonftigen 3n*
fcalte erbeblid) abroeicfyen. SS&^renb fid) namlid) im gangen 93anbe
fonft nur Sproceferelatione* unb Urtfyeile in fcrtoatred)tlid)en ©treitig*
!citcn ftnben, entfyalten blc gebacfytcn SBl&ttcr toter untcr cinanber
in inncrm jgufammenbange ftefyenbe , toor ©d)ultl)ei§ unb ©djSffen
am 19. October 1458 ^epflogene SBerljantlungen, weldje ber Strand
fumirung toon Urfunben unb ber 93ernet)tnung toon 3 eu 8 cn 8 C '
wibmet unb im JRegtftcr bed S3anbe$ nrie auf bem 3tanbe toon
SBlatt 250 furg al8 „ljergog griebertcfyS funtfetyaf" begeidjnet finb.
£)iefe SBerljanblungen finb unten toortgetreu ml£getl)etft, nur ift
bie Sntatyunction fyingugefugt, bie fibttdje SBudjftabcnljaufung be-
f cittgt # uberall to unb u, i unb \ nacfy Ijeutiger ©djreibn>eife ge-
fefct, ty burdj i toiebergegeben toorben. SDif nieberbeutfd)en £ej:te
toon gtoeien ber tranSfumirten Urfunben, finb burd) ben Sngel*
fyeimer ©djreiber nid)t unevljeb(id) toeranbert ; Ijier blieb abet felbft*
toerftanbttd) jeber SCBieber^erftellun^dtoerfu^ au$gefd)loffen. SMe
eingelnen SSerfyanbtungen finb mit SftSmifdjen, bie in ibnen trans-
fumirten Urfunben mit burd)laufenben 9trabifd)en &ifttxn be-
geidjnet, n>et$e id) im golgenben gum Sttiren benufee.
SDie l)ier meineS SBiffenS gum erfien 3Me toerSffentlidjten
©tyriftftfitfe ergeben furg folgenbe 9lefu(tate.
3m Saljre 1454 nmrbe ftriebridj, ber dttefte ©o§n ©tepljanS
bed ^Pfatggrafen gu ©immern unb 3 We ^ r fi* en u ^ SlnnaS ber
(Srbtodjter beS lefeten ©rafen toon 93etbeng, gu Sobitb toermdfyft
mit SWargaret^a ber iungften fcodjter £ergog$ Slrnotb toon
Digitized by VjOOQ IC
37
©eibern. 1 $>urd& Urfunbe torn 5. ^anuar 1455 8 traf #ergog
Slrnotb bic nSttyigen 93erfugungen in SBetreff ber ben SBrautfeuten
gu getoaljrenben $eimfteuer. 8 £)iefe ttmrbe auf 22000 9ftyemtfd)e
©utben feftgefefet, xooton 10000 bem Srautyaare unb beffen Seibe*-
erben in befonbereu, bi* jefct anfdjeinenb nic^t betannt getoorbenen,
23riefen &erfd)rieben ttmrben; bie iibrigen 12C90 ©utben follten
in einet ©umme au$ ben erften toon ben ©tdnben be* Sanbe*
gu benrifligenben ©etbern auf Soften unb ©efa^r be* £ergog*
feinem (Sibam gu £5ln au*begaljtt toerben. 4 3Ran nafyn an, bafc
bie ©tanbe foateften* big gum 2. ftebruar 1457 bie n5tl)igen
2Kittet bereit ftetten ttmrben; §ergog Slrnotb t>cr^flic^tctc fldj aber
fur ben gall, bag bt* gu btefem Sage bie 3 a I) lutt 8 nto)t erfolgen
!5nne, gur @ntrid)tung einer iafyrlidjen SRente toon 1000 ©utben
an bie (Sljefeute ober beven 8eibe*erben. $)iefe JRente fotttc jebod) nid^t
etttja ton ben 12000 ©utben abgegogen [onbern am 2, ftebruar
Jebe* $#*$ ober i/t ben nadjftfotgenben adjt Stagen fo Tange au**
begaljtt toerben bi* jeue „§auvtfumme" unb audj ettoaige JRucf*
ftanbe ber 9tente felbfi auf einmal getitgt ttmrben. SDie ton bem
$ergoge ton ©eibern ubernommene SSerpflidjtung ttmrbe in um-
ftanblic^ftcr unb toorfidjttgfter SBeife mit ©arantien umgeben/ 3)er
©ruber be* §ergog* felbft unb gtt>5tf ber tyertoorragenbften (Sblen
unb SBeamteu feiner Sanbe toerpfltdjteten fid) al* ©urgen unb toer*
fpradjen notljigenfafl* in genau feftgefteflter 2Beife gu JMtti ober
^reugnad) ©inlager gu fatten. $)tefe SBiirgen toaren: SGBit^elm
£err gu (Sgmont, Sfelftein unb Sftedjelen, §ergog 9trnolb* ©ruber;
Otto §err $u SBrontyorft unb SSorfelo; §einri^ §err gu SBifdj;
@i*bert toon 93ronf!)orft , §err gu SSattenburg unb 9lnl)ott ; SReiner
ton Jpomoet, Jperr gu ©orentoeerb ; 3^ ann * on SSuren, Stmtmann
1 Sal. SoigteUSo^n, ©iammtafeln, £af. 50, 51 unb 216. ^faljgraf
©tepljan war ber jtingfte ©oljn JWnig Stopred&tS, fein oben genanntev ©o$n
3?riebrtd& nmrbe ©ttfter ber ©immernfdOen, fein jtingfler ©o$n Submig ©ttfter ber
S5eIben^3TOeibriltfettfdJen £ime. — ©ie§e audj Sfctj^off, ©ebenfwaarbig^eben
uit be gefd&iebeni* van ©elberlanb, IV, ©eite LXXXI.
* $gl. unten Sfcro. 1. S5aS SDatum w of ben ^eiiigen britten at)ent M torch
tt)0§t rote oben gef$e$en aufjulofen fein; baju ftintmt aud), ba^ 9^ro. 5 „op ben
^eiligen bert^ien tage" auSgeflettt ip.
8 S)iefe roirb bejeid^net aI3 w rec§t(idje efhjre, §mli(§= unb mebega»e";
t)gl. iiber ba8 gnftitwt felbfi ©d&roeber, Oef^id^te bed e^eUd^en ©iiterred^tS
in 2)eutfdjranb, H, 2, ©eite 234 ff.
♦ Ueber bie au% ber Ueberweifung ber ©eimfteuer an ^fat^graf griebridj
fiir btefen §er»orgeIjenben SRed&tc unb ^flid^ten ent^filt bie Urlunbe nic^tdj'uns
iweifel^aft finb ^terflber befot^ere Urlunben audgefteKt worben*
Digitized by VjOOQIC
38
im SBwnmeler* unb Sieterroaarb; 2BHI)efm toon 93foborp, ©rfoogt
gu SRoeremunbc, 3Jtorf$att unb £rud(jfe& be$ 8anbe$ Sftonfort;
Soljaun toon Slrenbale, £err gu SBefle unb 3tet)be, £tudj[fe& in
©elberlanb; ,3 aco ^ *° n $atffort, Shntmann gu pattern; SJotyann
©djenf toon Sftibeggcn, £eu gu SQBotbed, Slmtmann gu SRibbclcr ;
©anber toon bem ©get, S3ogt in ©elberlanb; Slinolb Don ©oer,
oberfter SRenimeiftcr; jpelmtd) toon ©<§etoenig, Strudjfefc bed SanbeS
&on SBftrcn. 1
©en ©laubigern, ^falggraf griebricfy unb feiner ©emapn unb
tyren £eibc$erben, nmrben galj(reid(je (Stfeicfyterungen unb &mn$fr
mittel eingeraumt; nid)t nur follten fie iljren ettoaigen ©ttyaben
„mit fintyeln Morten", atfo burdj btofee (Srftaruug ttnirbern, ben
§ergog unb bie SSurgen bei SRidjterfuffung ityrer SBeripflicijtungeu
el)rlo$ fd&eften fonnen, e$ twrbe iljnen audfj bie SBefugnife geric§t*
lid&er unb augergeridjtlidjer SBefdijtagnafyme getoaljrt, toobei gufciet
genotnmeneS nid)t gurud erftattet roerben foffte. #ergog Slrnotb
t>erf!prad(j aufeerbem, bie ©ctyafeungen, benen bie 3 a ^ un 8 eu
gu entneljmen toaren, fur feme etgnen Seburfuiffe in feiucr SBeife
angutaften. 6$ fetylte enblidj nid&t an ben ubtfdjen SSergi^ten auf
afle entgegenftetyenben sprimlegien unb SRecfyte unb bie 83urgen fiber*
naljmen alle unb Jebe eingetne in ber Utfunbe ent^altene $Ber*
^pfltc^tung perfonttdj unb gu Safteu i^rer (?rben. Unteim 6. 3ianuar
1455 ttmrben bie fycutytfadjttdjften ber ertoaljnten 93erf:pred)ungen
in einer fcom $ergoge gemeinfam tnit feiner ©emapn ^at^arina
(Softer §ergog« Slbolf toon (Slew) auSgeftetften Urfunbe nodj em*
mal toieber$ott. a
SErofe after $8erf!pre<J)ungen unb 93erfd)reibungen toermodjte ber
in ben Srgften ©elbtoerlegenljeiten ftecfenbe 3 §ergog toon ©etbern
am 2. gebruar 1457 bie 12000 ©ulben nid)t gu galjten, unb aud)
bie nunmetjr faflige Sftente blieb au$. 3 n S°^8 C batoon ertiefj
$Pfalggraf griebrid) fd&on am 28. 3 a nuar 1*58 ein ©djreiben 4
an bie 33urgen, in tt>eld(jem er ben @ad(jtoert)a(t auSemanberfefete,
iljnen mittfyeifte, ba& er feinen ©d&roiegertoater brief ttdj erfudjt
1 3$ f^e mid) »eranfofjt bie Seamen unb Slemter Ijier jufammenaufteKen,
rocil ber Sngenjetmer ©dumber, bem offenbar bie meberbeutfd&en gomteit in
ben tym ubergebenen Drigmalen ©djunerigfeiten marten, fie melfad) enlftefft
§at. 3)a3 3lic§tige ergibt eine S3ergrei^ung ber ja^Ireid^en bei SRtj^off a. a. D.
miifletljetttett Urfunben.
2 Sal. unten 3too. 5.
« »ftL Stii$off a. a. D.
4 89I. unten 9lro. 2.
Digitized by VjOOQ lC
$o&e, bie f&fligen ©iraimen fo&tepen* am n&$pen 93alentin*toge
(14. gebruar) in Siiln gu ga^(ett, unb flc aufforberte, p$ fftt
bicfc iJafytung J u bcmutyen, toemt biefe abcr untcrbtetbe, fofort
i^re „8eipung" bcim SCBtrtye SRicolau* ®enber in tfreugnadj gu
beginncn. <£$ erfolgte loeber 3atyfang no $ Seipung; $falggraf
griebrid) fcerfantie baljer cin neueS Sftunbjdjreiben *>om 3. 9Katg
1458/ tooburcty cr abermalS bic Surgcn an ityre SBcrfcflidtfungen
maljnte, tor atteui ben fofovtigcn 3lutri.t beS ©nlagerS fccrlangte,
unb fur ben gall, bag auc§ bicfc fcinc Stuff otberung frudjtlo*
Mcibe, bamit bre$te, bag cr fammtlic&e SBurgcn fur £reu*, ®jx*
unb ©tegeltoS erftdreu toerbe. SDie ©elbcrnfdjen Sbelen fatten
abet gu jener 3 C ^ wtt & en taueren, pd) immcr &erttn<Jelter ge*
ftaltcnben Slngelegen^etten i^rc« fianbe* jo toiel gu fdjaffen, 8 ba&
fie biefem toerftarlten 2Ra§nrufe bed ©d)tt>iegerfo$ne$ tyrcS fiaube**
ijertn unmSglidj 93ead)tung fdjenfen tountcn ; er touvbc anfdjeinenb
cinfac^ ignortrt. ^falggraf griebrid) entfd)lo& pd) nun bennodj
ni<$t gur 9lbfaffung eigentlicfyer ©djmi!)b_riefe, fonbern aerfudjte
e$ am 17. Stytit 1458 mit eincr abermaligen Wafynung, 8 in bet
er barauf IjinttrieS, bag er bereits ben ©tabten be$ ^ergogt^umS
ba8 toottbritdjige SJerfaljren ber 93urgen angegeigt tyabe, unb nun*
meljr mit bem (Srlaffe ttnrfttd)er ©djm&ljbriefe brobte, term gorm
unb SBenbungen Abrigend baS Sdjreiben felbft p<§ berett* in be-
benflidjer SOBeife nafyert. Ungtwtfetyaft $at aud) biefe euergifdj ge-
fyaltene Slufforbewng uidjt ben geringften (Srfofg ge§abt; ptyon im
£erbft 1458 tljat spfatggraf grtebridj gur Serfolgung feiner 3tn-
forud&e toeiterc ©djrttte, benen ttnr benn and) bie (Srtyattung ber
eben beforodjenen Urfunben toerbanten unb bie bic ©runblage
abgeben fottten fur bie ppatere , &orau8pd)tlid) gerid)tlid)e, 93er*
folgung feine$ 3Red)te$. (5r entfanbte ndmticb ben ate fianbfefcreiber
gu Jtreujnad) fungireuben $Wicolau$ 9htfe toon Otociler nadj 3 n 8*
tyetm mit tocitgetyenber SSoHmac^t 4 unb bem Sluftrage, bei bem bor*
tigen gefcoffenputyt ben auf bie 93erfyredjung unb bie fcergeblidje
SBerfolgung ber §eimfteuer begugli^en S£l)atbepanb feftfteflen gu
lafien. 2tuf erfuc^en be« SRu^ nabm ba« ©ertd^t am 19. October
1458 trier aSer^anblungen auf. 3n ber erften 5 n>urbe bie §aupt*
1 »gl. unten 9lro. 8.
* »gl. 9li]5off, a. a. D. @. LXXXVHI.
8 SBfll. unten 9hro. 4.
4 2)ie »om 18. DctoBer 1458 batirte ^offmad^t ip aid 3lnlage bem ^roto*
cotte fiber bie britte Ser^anblung beigefiigt; v$l utUen 9hro. 7.
* »gl. unten Sfco. I.
Digitized by VjOOQlC
40
urlunbc *>om 5. 3anuar 1455 aW tt>cfentticJ^fte« document trans*
ftnmrt; fa$ti<$ reiljt fid) ljieran bie btittc SSerfymblung, 1 in toeltfcer
bic *ott £ergog $rnolb in ®emetnf<$aft mit fcinct ©ema^lin au$*
geftellte Urfunbc torn 6. ^anuar 1455 ebenfatts tranSfumirt
nmrbe. ©ic gioeite a3er$anbtung * ift ber gfeftfteflung bcr tm 8aufc
be* ftrftl)ial)rS 1458 ttorgenommenen SRatynungen gewibmet. £u
bicfcm gitot&t erbat bcr 2anbf<$reiber bic SBernefymung eined 93e*
amtcn unb eine* ©ienerS be$ $Pfal$grafen, toeft&e bicfer mit Stftcf*
flttyt auf baS bet>orfte1)enbe 3eugnif} unb jur Sefeittgung JebeS
3»clfctt an iljre ©laubtofirbigteit burd) Urfunbc toom 18. October
1458 tyrer tljm gfetciftctcn Streueibc entbunben Ijatte. 8 SBcibe 3eugen
fcerforad&en guerft bur<$ £anbfd)tag, banu burd) f5tmlid)ett (Sib,
bic t>oHe 2BaIjr§eit ju fagen. 9ticolau$ t>on Sfitdjenbad), bcr
(Sanjter be* spfalggrafen, uberretdjtc bie oben beforodjenen brci
SKaijnbriefe t>om 28. Sanuar, 3. 3Rarj unb 17. Styril 1458 jur
5Eran*fumirung unb erflarte, fie auf SBefetyl feined #errn tocrfagt
unb jebeSmat fair gtoSlf, toon ii)m genau angefiiljrte 93urgcn au«*
gefertigt ju Ijaben. 3" f c to e * Sfafj&fyfang fc^It ber in ber ^auipt*
urfunbc bom 5. 3>anuar fiW$ na( $ SBttyrtm bon (Sgmont ge*
nannte Otto ©err ju SSronfl&orft unb SBorfelo ; ob burd) ein 9Scr=
fe^cn obcr abfid)tlidj, ift ni<$t feftjuftetfen. Sftad) it)m bejeugte baun
bcr reitenbe 33ote $an« tton (Snjtotyingen, gcuannt jammer, bafe
er jeben eingelncn SBrief an j|eben ber genannten §crren enttoeber
ju eignen §5nben ober bod) in fcincr SBotymmg fibergeben §abe.
3Me lefete SBer^anblung 4 enty&tt bann normal* bie feterlidje ftrage
bed !|>fatjgrafUd)en SBe&oflmadjtigten an bie beiben jgeugen, °& ^ rc
9lu$fagen n>irttic^ ber Sffia^ett entfpro^en fatten, unb bie au«*
bru<fUd)e ©rfl&rung, bafc biefetben bon Jenem aW ©erid&MjcugniB
^erboten" toorben feien,
SBeitere 9luffl&rung geto&ljrett bie im ^nflcfydmer ^totocott*
budj enttyaltenen SBerljanbtungen nid^t; ob unb tote ber 5pfaljgraf
feine 3lnf!prudje auf bie Jpeimfteucr bann nod) toeiter gcgeu feinen
ungtudlidjen ©d)ti)iegeroater fcerfolgt Ijat, toerben oietteid)t anbere
cbenfaflS burd) glucflidjen 3 u faH er^alteue Urfunben letjreu. £ier
bleibt nur no^ aufjuTtdren, roc^alb ber ©(aubiger grabe ba$ ^ngcl*
^eimer ©eri^t gur Slufnatyme ber a3er^anbtungen geto&^It ^at*
1 Sfor. unten 9lro. in..
2 38gl. unten 9hro. II.
3 $te Urfunbe fte^t am ©d&foffe ber brittm ©er^anbtuna; t>al. unten Vivo. 6.
* SStf. unten 9>h;o. IV.
Digitized by VjOOQ lC
41
©tttfdjeibenb ^ietfur tyar nk&t fotoo$t bie 3uge$5rtgteit be* gSfdtg*
grafen gum grofcen ?Pfalgbaicrtf<$en £aufe, in beffcn ^fanbbcflfr
3ngefl)eim fcit £arl IV. fl<$ befanb , fonbern fcielmeljr eta anbcrcr
terrttorialer ^ufatranentyaug. £)ie sprotocolle be* 3ngcfl>cimer ©ber*
tyof* getgen , bag tfreugnadj unb cine Stride anbcrcr Ortc bcr ©raf *
fdjaft ©pon^ctm $ier tyr ffie^t fudjten unb c* tfl atfo fur bic
9lnrufung be* 3«8^rfwcr ©eridjt* in ber toorltegenbcn ©adje
ber Umpanb entfdjetbenb getoefen, bag ^Pfctlggraf fyriebrid) burdj
ben ©rbtoertrag toon 1444 cincn St^eU bcr ©raff^aft ©pon^eitn
befafc, an toeldjem iebod) SWartgraf tfarl I. t>on SBaben tfyeilwcife
u>ieberum SRitbeftfc ^attc. 1 9fo« lefcterm ©runbe toirb au<$ bcr
Sefcoffm&tyigte gricbrldj* guglei$ aid fianbfdjreiber be* SJtorf*
grafen tfarl begeifytet
(Soram (249 1>.) $erre £einri$ SDBolf ritter, £arle ©ufer, mu
l>elm toon 3ngelen$eim, $einrid) toon ©tege, SSifyelm SBinterbedjer,
^itty* gtadje, £an* granf , £enne £etye, ©nbri* S3art unb 6lcfc
Stau*. 2
I.
2Bir (250.) fdjultyetffen unb fc^effen be* gerhtyt* gu Sngelenljeim
tt)un funt alien luben, befenneu unb Jbegugen offenbare in biefem
brief e, bad *or un* in ein offenbare getyeget gericfyt, ba nrir ftebe
unb pule mit ortel unb tnit redjt befeffen Ijan, ge!ommen ift ber
tootftdjttge unb erfame SRicolac Sftuffe toon Onnter, ber tyodjgebow
(uvften unb I)ern ljergog ftrteberid)* tfafggratoe bi 9tine Ijergogen
in SBciern, !)ern itarl* marggrafen gu SBaben, bebe graven gu
©panljeitn, unfer gnebigen lieben Ijern, lanbfdjriber gu Grugennadj,
unb J)ait un* alba geridjtlid) t>orbrad)t unb gegeuget eiuen offencn
^evgantent ungefangelert brief, fonber leinerlei bro<§ ober fcerbedjt*
lidjeit, an f<$rtften, pergamenf unb fiegelen gauge mroerferet,
1 5BgI. $teriiber §duffer, ©efd>id&te ber 9tyeinifc$en $fala 1, 259 ff.
unb 326 ff.
2 $te nadtfolgenben $rotocotte begtnnen eigentfidj fdjon auf SBfott 249
otyne Stagabe ber ©c^bffennamen mit ben Shorten „3Bir fd&ult$eiflen . . .", bad
Slatt ift bid auf bad leftte SDrtttel feiner Biltffeite befd&rteben, too ber Scjt
a&bridjt tnxk ben SBorten „fo ooet toe bar af geport", bann folgen nat^ einem
Ileinen 3rotfd)enraume bie Seamen ber ©d^offen unb bad protocol! beginnt t)on
neuetn auf IBIatt 250. Dffenbar ^at ber ©c^reiber auf ber ftiieffette »on 33Iatt
249 bad protocol! unterbrod^en roeil er bemerlte, baft bie Seamen ber an*
wefenben ©d^dffen nidjt angegeben roaren, unb nad&bem er biefed IBerfe^en gut
gema^t feine Arbeit wieber won corn angefangen.
Digitized by VjOOQlC
42
bejlegctt tnit an$angenbot ingeftegelen be* $ed)geborn furften unferS
gnebtgen Ijem Ijern 9lrnolt« Ijergogcn toon ©elre unb toon ©ulcfcc
graven gu '&ut$tn, unb be$ toolgeborn uufer$ tyern $ern s iBilljefat$
$eren gu ©cfemont unb gu Sfelftein unb beS lanbS toon SKectyeten,
bcr ebeflen Otten Ijern gu Oroitfyorft unb gu ©orcfoe, Ijere £ein*
riefcs $ern gu SEBifc3^e # tyern ©if efferent toon S3ronf$orft Ijem gu
©attenborg unb ty'Xnfcott; 1 {Reiner toon §oimut, tyern 3o^an8
toon SBuren, 2 $ern SBUfyelm toon SBIoborp, tyem SofyrnS * au
2lrenbate Ijern gu SEBeHc unb gu SReibe, $em Saco^S toon §attf*
fort, 3>oljanne3 ©djenc toon SRibegen, ©anber toon bem (Jgljer,
SlrnolbuS toan ©oer, unb §etmtd) toon ©d^ct>cmg-* 2U3 n>ir fdjolt*
fyeiff, fdjeffen unb gertdjt bieffe toorgenanten afle unb igtidjS fiegel
untoerbredjtfid) unb unoerfert an bem felben briefe offenbare §angen
gefeljen Ijan, ba Ijait alba bcr toorgenant SRicolae lantf briber ton
funberlidjem tootmedjtigen beocttentS toegen unfer$ gnebigen lieben
fyern $ergog ftrieberidjS obgenant geridjtetid) begert, fo tool red)t
unb bitttdje ift, ba$ tt>tr ber tx>air^ctt gu geguge toon gerid)tltc§er
mad)t be$ toorgerorten briefs ein n>ar!jaf;ige tranfumpt unb toibtmu$
geben unb baruber gu ortel unb redjt erf ennen, ba$ bem toibimu$
gu gteuben fi glid) beme JprincipaTc Ijeuiptbriefe, ber Ijer na$ toolget
toon toort gu toorte alfu$ lubenbe:
(l.)9Btr SIrnolt toon ber gnaben ©ot$ ^ertoge toon ©elre unb toon
©utdje unb gretoe toon jguty^en fl> un * unt a ^ cn tuben, bte
biefen brief ummer fottcu pen of l)oren lefen, bat enbe a(fo
aid ttoi ben tyodjgeborn furften tyern (250 to.) grieberictye fcfatg*
gratoe bi 9itne ^ertoge in 93ciem enbe gratoe toe Spantyetm
3Rargreten unfe lietoe gemtnbe bodjter toe einer gefetftnne unb
toitlidjer .Ijusfvautoen gefefert to ber Ijeiltgen ee gegetoen enbe
l)on bar toe in redjtlidjer efture, Ijinlidjer unb mebegatoen ge*
loeft unb toegefagt Ijeben te.gctoen unb toe betaten tod unb'
gtoentidj bufent otoerlenfdjer JRmfc^er gulben, munten ber tore-
furften bi SRine, gut enbe geredbt toon genridjt, toelfer fommeit
tot ben toorgenenten fyertog grieberidj unfer fone enbe eiben,
onfer lietoer boater finer gefettinne enbe ^orer beiber toittic^er
ttfft erben t^ien bufent SRinfc^e gulben toerfc^retoen ^eben, gettl
bie brietoe bar aif bat utttoifen, fo befennen ton ^ertoge toorf.
1 £ier unb im golgcnben §at bte SSorlagc tmmev ^^an^olt",
2 3n ber SSorlage fte^t ^Styouen" ; ber tran^fumirenbe 6c|reiber $<rt offen*
bar ben IRanten nid^t ri$tig roiebergegeben.
8 3n ber Sorfage trrtljumUdfr ^i&emrtdj" unb w @djettig."
"Digitized by VjOOQ lC
43
toot un«, unfe ert>ctt unb nad)fometinge tyrtogen toon ©elte,
bat tot ben fcft>en §ertogen grieberidje, onfer lietocr geminber
boater of tyorer briber lif«crt>cu al$ fcotf. i(t bie anber twclf-
tufent Dtinf^c gutben toan ben aire irftc gefbe, bat onfe titter
fdja'p, ftebe enbe tanbe un$ of onfen er&en enbe nadjfometingen
jjertogen toon ©etre getoenbe toerben, bat fi pantf#atiunge,
fdjatLmge, beben, o^ominge of anber gelt, tooe mir bat fyetten,
mad) tat foe toete toe bragen an einer fommen, uitgefdjeiben
bie fcauunge, bie otoer feff jare atoergegetoen i$, bie nod) teitS
te boren ftcit enbe beefs iange geboret is, 1 fyertoge grieberidje,
onfer lietoer bootee enbe Ijorer beiber Itc^eSenjcn toorf. bie
tweffbufent toorgef. in einer alingcr fommen, foe bafoe tot foe
tooet tat bar af opgebort toerc, fonber einge inbradjt of toer*-
treden foiDen boin toerniegen, betafen enbe lenten JomerloiS
enbe [toon] o!p unfen foft, t^crtoift unb anyt in fyorer ir fifrc
betyatt toe Sotne in ein ljufdje of frifjeit, bair fte toillen, tot
Ijoren genuegen unb un« geteifent fat toerben. (£nbe oft faf
roerc bat biefe fdjattunge, bebe of 8 opfominge of gelt toorgerort
btnnen bit enbe unfer litun frautoett tage puriftcationiS neft
fomenbe, al$ man fc^rietoen futte bufent toierljunbert fetoen enbe
toiftig jare na ®ofc gebert, met gegeoen, betaift of o^geboret
en 3 tt>ivbet of binnen adjtagen bar nae junber tanger toertodj,
bat tori ben toorgenanten fyertog ftiieberid), SUtargretcn finer
gefeDinnen onfer lietoer boater enbe §orer beiber UfSertoen ierlij:
bufent gutben gcIW getoen enbe Ijoin bie iglidjS }ar$ alSban
toortan tietoern, ^antreifen enbe betafen foUen unb touflen o^
unfer loft , anj:t unb toertoift toe (Soften in ein ljuiS of friljett
nrilif fie bitten, toe Ijoren of Ijoreu fenbebobben toon Ijorer
ttegen geftnnen, fonbern afffaid) be$ Ijoeftgcltd, enbe fo tooirt
atte Jare ov ben jelben (251.) unfer lietoen frauroen tage ipuri-
ficationis, bod) aUe jit ad; tage neft bar nae tootgenbe un-
befangen, ter tit toe enbe fo lauge bat bie toorgen. ttoetftufent
SHinfc^c gutben Ijtnltp 4 getts mit entfamen in einer fommen
mit attem toetfett enbe uitftain ber bufent gutben getts f)erjogc
grieberid), finer gefetfinnen onfer lietoen boater enbe I)orer
beiber tfetoSerben gcgetoen, betalt enbe gelietoer fin af$ toorgef,
1 SBor M" au3(jeftrid)en: „§ette".
2 3n ber Storlage: f/ offt".
* Mortage: „enbe".
4 3n ber Stotfage iji „$eupt3" au§gefttid&en.
Digitized by VjOOQ lC
a
is; cnbc ateban cube niet en futfen bic bufent gulben iaregelt*
aud) affc unb mebe quit toefen. (Snbc up bat beuic Ijertoge
griebertdje, flnrc gefettinneu onfe lieoe boater cnbc Jjorer
briber Uf$erDen bie tioelfbufent 9Wnf<$e gutben fyotftgelts mitten
bufcut gulben Jareflettd toail ftcfer moigen ftn, bat Ijoen bic
bufent gulben gelte Jar« ate Dorgef. ftet loerben, enbe oil bat
Don ben irftcn getbe, bat un$, onfen erDen unb nadjtomelingen
I)ertoge Don ©etre Dan unfer utterfdjap, [tcben unb tanbe ge*
geDen toirb toe tioelftufenb gutben toe tragen, bat fie Don
^antfdjaftingen, fdjattunge, bebe of optomtnge of anberen
getbe, tooe man bat tyeten mag, Ijoen bie tioetftufent 8ttn$
gutben mit cntfamen ux etner fommen betatt unb gelieDert
fuflen toerben in maeten Dorf., fo Ijaben tt>i 9lrnolt Dor un$,
onfer erDen unb nadjfomelinge Ijertoge Don ©etrc Dorgef. Ijoen
be$ toe rcdjten uuDerfdjetbcn burgen, mitfdjutbener cnbc fal-
toalben gefat enbe fefcen in Iraft bie8 brieve*, fcfecXtlcn Dor
alle, unfen tieDen geminbeu bruber, neDen, reben enbe Drien*
ben (jfcr uae befdjreDen ate mit uamen: onfen tieDen geminben
bruber Ijern SBilljetm Ijerre toe ©glemout toe 3felfietn unb
beS lanbeS Don SDtedjeten, bie etcttcn Otten Ijern tot S3ron?*
tyorft cube SBorltoe, Ijern #etnridj Ijerre toe SBifdje onfer trofte
on$ tan$ Don jgufy^en, Ijern ©tebert Don 93ronf§orft Ijerre
toe Sattenberg enbe tlj'StuljoIt, 1 SKeiner Don §oimut, Ijerren
Soljan Don S3uren * onfen antytman in aSofmere* enbe St^icXrc=
loerben, onfen UeDen neDen Ijern SBityelm Don 9Slobor!p erf*
Daut tee atoremunbe onfen marfdjatt enbe broffeS on$ IanbcS
Don 9Kontfort, $ew jfrfyon Don 9trenbal Ijere toe SBBette enbe
toe SRicbe onfer broffe* in onfer ©etretanbe, fyeren Sacop Don
#a<ffort onfen amptman toe fatten , rittern, So^an ©djenJe
Don Sftibfgen onfen antytman toe 9Ktebbetre, ©anber Don ben
(Sger unfen Dagt in ©etretanbe, 9trnotbuS Dan ©oer 8 onfen
oDerften rentmeifiljer, enbe §elmidj Don ©djeDemf 4 onfen
troftljen on$ tanfe Don 93uren. 9tlfo tocrt fafe, bat toi, onfc
crDen unb nacfyfomelinge $ertoge dou ©etrc bic fctyattunge, bebc
of oplominge Durf. o^> beben ofc licten boeren in eingcr tote,
enbe bie ttoetf bufent Stinfdje gulben bar af niet betatt en
* 3lud) $ter in bcr Mortage „%^an^olt u
2 2)ie Storfoge Ijat nrieber ^youm", »gl. o&en 8. 42, 9tote 2.
3 2)te SJorlage §at „®txfy u .
4 SHc Sorlage ^at ^tynnd".
Digitized by VjOOQ lC
45
toorben, of bat toi cm$ (251 t>.) eluded Jar$ of weir bie tufent
JRtnfdje gulben in t>orgef<$r, maeten tc ge&en unb tc le&ern 1
toerfumelig toorben cnbc nict en teben alS &orgef<$r. fiet, uxume
bann bie fcorgenanten nnfe burgen, mitfd&ulbencr enbe facfc
loalben *>an bem toorgen. $crtoge grieberidje onfem [one enbe
eiben, finer gefellinnen onfer lie&er boater of Ijorer beiber
liefSettoen bar umb fementU^en of befunbu- gemant toorben,
bat* toere mit bobben, moube of brief en of toie bie manunge
gefdjee, fo futten toon ftunt an er irftcn manunge nnfe burgen,
mitjdjulbener nub fafwalben unfer iglil mit eime tne<$t enbe
toe refigen ptyerben intomen toe Solne of Grufenaf, in ber
ftebe eine of mer, in ein of mere eirfamc open fcerberge bie in
ber manungen ntebe beneempt toorben, of illen mad) ein guben
fd)iltburbtgen man mit eim fnedjt unb troet reifigen tfjerben
tooir bem infeinben barin unuerbugter bingen redjt mattttbeu,
leiftunge enbe gefelfd^ap te boin enbe te ljalben unb bar &an
nict tc laten nod) baruit te !ommen, ben fcorgenanten Ijerjoge
grieberid), finer gefellinnen onfer totter enbe Ijorer beiber
liefSerben en fi ban te toorn ein gut gnugen gefd)iet toon alien
nitftan ber tufent gulben gettd unb au! ber ttoelftufent SRinfdjer
gulben l)oiftgelt$, foe wire bie erfdjenen toeren in maten
toorf., enbe bed glidjen toon alien beundliten fd)abe unb foftc
in toelten of toote (sic) bie ergangen toere, bed Ijoren ftmpten
toorben aud) te gtefcen fonber eibe of anber betoercnid. (Snbe
of enidje pl)erbe Derloiften of afgangen 8 in ber teiften, foiten
anbern in bie ftebe angemaent toon ftunben in acfytagen bar
nad) fonber langer toerjof of toeigerunge toeber ingefd)idt
werben, unb bat fal gejdjen foe bide beg noit gebort enbe
tyorer egecn en fal au<§ ber leiftunge op ben anbern niet ont*
leggen of 4 ftd) mitten anbern befdjuebcu. SBere au! fal, bat
bie fcorf. onfe borgen, Ijoiftfdjutbener, fafroatben, fementlidje
of ein beel, fo tocrgeteu toorben unb nit en pben no<$ bie
leiftunge toolforben, aid toor ban fyoin begrtyen ftet, fo mogen
Ijerjoge 5rieberi<$e, ftne gefellinne onfe tie&e boater unb. $orer
beiber lifderben enbe toie ine Ijelpen toil an oud, onfe burgen,
1 SHe Shortage $at: „tmb te betafen te fe»ern", „&etalen" gelflfd&t.
2 3n ber Sorfoge ift vox „bat": „unb niet en beben ate t>orgefc$re&en
pet* gelofc$t.
* 3n bet Sorlage ift nad& „afgangen" „roeren" getffd&t.
4 Sn ber^orfoge ,0p"'tmb bann „ben anbern" geJ5fc$t.
Digitized by VjOOQ IC
46
Ijoiftfdjulbener cnbc fadjwatben becfagen, fd)rtoen unb openbare
boin, fdjrfoen unb o^enbaten laten, bat wi unb fie $oen ertoiS,
truwelois, meineibid), brietoelois unb ftegeteis worben wren,
of wie ftc argetfrt erbenfen fonneu, enbc bar toe fatten fyerjog
grieberidj, onfe Iict>c boater enbe Ijorer beiber lifSemn bie
twefftufent gutben l)oiftge(b8 mitten bufeut 1 9Mn* gutben (252.)
jaregetts, of beS fyoin toe etnge tit ad)terftebid) unb unbetalt
were, mit attent foft unb fdjaben in maten t>orf. an onfen of
ber onfer birgen , mitfdjulbencr enbe fadjwatben aber of itnfer
enig$ erwn lauben, tuben, tjatoen unb gueben # Wat tunne bat
oif were, gereit of auegerett, binnen of buten onfetn tanbe, ljatben,
uerfyaten, bat antetaften mitten red)ten of junber redjt, mit gewalt
of anberS, of mit anbern an boin taften, woe tyoen be$ ge-
nugen fat toe tjorer Ijoiftgetbe, Jairrenteu, foft unb fdjaben toe
toorgen., enbe we$ fif in folfen aerial en unb bectagen mafen
wovbe, bar futten fie ganje madjt, moge unb redjt toe fyaben,
bar op wi toert^ien in traft bie6 briefs. 6nbe wi, onfe er&en
of nad)?omelingen bertogen toon -©etre of beS onfe nod) bie
Dorgen. onfe burgen, mitfdjulbener unb fadjwalbcncr enbe
Ijoerer ertoen, nocfy niemant anber« toon onfer of tjorer Wegen,
en foitten audj fie of Ijorer $ufyer, bie bar teben of gelan
tjebben beffetren nummer bebingen, anfpredjtidj mafen, leren
of boin feren, tyemlidj nod) o^enbare; enbe en futten auc§ bie
f^attingen, bebe of o^omingen toorgen. met antaften of an
boin taften, bie erigent anber$ gebradjt of geferet te Werben
in einger Wis, ter tit toe enbe foe lange fte genstidj enbe atte
opgeboirt enbe entyfangen tjebben bie Jjoiftfomme toon ben twe!f-
tufent SRinfc gutben* nutter Jarevenien unb tooirt atte toift
unb fdjabe toorgefdjr. (Snbe of ft audj atfu$ jet tooirber of mere
boirben ban tourf. i$, bat fie be$ nit wibber en futten teren
of wibbergetoen nodj oidj an ben iwelftufent gutben tjotftgettS
enbe an ben tufent gulben jaregetts nodj an i oftc an f djaben
nit affegeretfent nodj affcge|tagen werben, ban foitten baraf
genSlidj unbetebingt enbe ungemaent fin enbe btitoen ten ewigen
tagen toe. (Snbe enfal oudj on«, onfe ertoen unb nadjfomelinge
tjertoge toan ©elre, ben onfen, onfen tourgen. tjoiftfdjulbener
enbe fa^walben nod) tjoeren ertoen niet toe tjutyen of ftaben
lommen nodj to tjutyen toorgnommen werben eingerlei fri^eit,
1 3n bet? ©orfofle vox „3ttnfd)e*" „flttfoen" aeldf^t.
1 $te utferlingtic^e SBortjWlunj gulben rinfe" ift mxitfxt,
Digitized by VjOOQ IC
gnabe, geleibe, twiftuntje # red)t«, gefefee, bat fi toan poeften of
retfern, loningen, carbenalen, biGatycnof anbern,tooebatgegetoen,
ertoortoen of gefat, of bie nod) gegetoen, erwortoen unb gefat of toor*
gnommen molten loerben, uod) inbie f cincrtci ember f aten grift*
lid) nodj toerntlidje, bic men crbcn!en mad) of crbacfyt toeren, bic
Webber bat, bat bief e brief inljelt, toeren of ben toorgenanten Ijertogen
grieberid), onfer lietoer boater finer gefeQinnen, enbe Soever briber
UfSertoen Ijinberlit of fcebcltf gefln fo intern @nbe of xx>i, onfe
ertoen enbe nactyfomelinge tyerroge toon ©elre, of bie onfe of
onfe burgen, Ijoiftfcfculbencr enbe fafu>atben uub ljoerer ertoen
unb Jemant toon onfern of toon fycerer toegen jet toornemen,
bat Ijertoge grieberet, finer gefettinen onfer boater of $oerer
briber Itfdertoen Ijtnberltd) of fcetoelic§ gefln lonben in cintgen
puncten bteS brietoeS, foffm nri enbe bie onfe afletit unrest
unb fi red)t beben, atte argelift tjierinne uttgefdjeiben. S)t8 te
urhmbe Ijeben toi ^ertoc^ 3lrnoft toorgef. (252 to.) onfer fiegel
toor un$, unfe eroeit enbe nadjfomelinge Ijertogen toon ©elre
an biefen brief bun unb tyeiten §en!en, enbe SBiJ^etm §erre
to ©monbe toe J3fctftettt enbe bes lanjd toon 2Red)eten brueber
tot ©elre, £>tte Ijerre tot Srontfyorft enbe toe 23ortloe, x
£einri<J fyerre to SBifc^e, ©isbert ljerve toon 93ronfl)orft fyerre
ju 93auttenburgf enbe i^Slnljott,* Reiner toon §oetnub tyere
ten SDorrentoert, enbe toi 3°^ an * an 93uren, 3 SOBtlfcelm toon
93lobotp erftooigt tot 9turemonbe, Soljan toon 9lrenbale $erre
toe SBette unb toe SReibe unb Sacofc toon £aitffort, rittern,
3o$an ©djenfe toon 9li l oecgen fyeve toe SSalbod, ©anber toon
ben (Sger, SlrnolbuS toon ©oer unb $elmi$ toon ©djetoenit 4
toorf. belennen in biefen feloen briefe, bat toi toor un8 unb
unfe ertoen be$ toorgen. un& lietoen Ijerreu unb fn>ager$ unb
gnebigen Ijern Ijertoge Qfrieberid)$, unfer lietoen nic^tigen unb
gnebiger jiunfrautoen flHargreteu toon ©elre unb $oerer briber
lifSertoen burgen, fyeuftfcfyulbener unb fadjtoalben getoorben fin
enbe un3 toor unS, unfe ertoen, als toorf. i8, an tyoeren §anben
toetylidjt enbe toorfdjretoeu Ijeben, toerplidjten unb toerfdjritoen
mit bief em bri toor unfen toorgencnten lieoen fyeren bruber,
gnebigen tyern, finen ertoen unb nad)!omelingcn tyertogen toon
©elre, ate tooir gefdjretoen ftrit; unb attet enbe iglid&t, ba«
1 $ie SSotlafle Ijat „£or!loe."
1 Bu$ $ier „$§an$oli" in be* Serfage.
» $it Soriaje $0(t on , fytm." ffit
♦ !Wf Botfaj* (at ^©djimW*,
Digitized by VjOOQ lC
48
Don on* of ember* in biefem brieoe gefefcreoen it, befennen
toi, bat toi bat Dot unS enbe atfe unfer ciitcn fementftdjen enbe
etten Don unS dot al befunber bi unfer even, trutocn unb
gefioorn etben, bic ti>i ban getan, liflid) tocn Ijeittigen gefworn
unb geloift fceben, ftoeren wnb gtooen mit biefem brieve ftebe,
Defte unb unDerbred)lid) te tyalben unb geljatben te toerbeu,
bait toeber nummer te fin, te boin, te fueten nad) fc^affen
getan toerben Dor un$ feloe of jemant anberS mit gbeinertei
fatten, bic man erbenten ma<$ of erba$t toeren, Ijeimelidj of
openbare, in g^einerlet urife, enbe mebe oft fat loere, bat
onfer einid) oor biefer betalunge afKoidj toorbe, bat afeban
onfe croen in onfer atter ftebe ootplidjt unb oerbunben fuffen
fm in alien puncten bieS briefs, gUt of tot bat fetoer toeren,
(253.) funber atte xirgeltft. (Snbe bes te orfunbe ber toarljeit
enbe ganger Defter ftebefeit Ijeben toi onfe fiegel Dor onS unb
unfe erDen bi un$ gnebigen tyern fieget Ijertoge Don Oelre an
biefen brief ge^angen. ©egeocn in ben jare unS l)eren bufent
Die^er^unbert Dif enbe oiftidj, of ben Ijeittigen britten aoent.
2Ban ban bicfc oorgen. gegetoeretige coJpie, oibimuS unb tran*
fumfct Don unS fd)u(tl)eiffen, fdjeffeu unb geridjt obgemelt gefunben
ift glid) intyabenbe unb uStotfenbe toie ber oorgenant Ijeu^tbrief,
ber, toie oorgerurt, mit an^angenben ingeflegeten ber obgen. furften,
bent unb iperfonen beftegelt, ungefangelert, ungerabert, an ^erga*
ment, fdjrift unb ftegelen gauge unDerferet ift, unb barumb baS
biflidjen toir aud) mit ortel unb rc$t ir!ant $aben baS biefem
geiutocrtigm felben iranfumpt unb oibimuS glidj bem iprinctyale
l;eu!ptbriefe fat fin gu gleuben, gu orfunbe fo $aben toir fdjultbeiff
unb ffyffm beS Dorgen. geridjtS unfer geridjtS ingejieget toiffent*
lidj an biefen brief geljangen. ©eben uf bonrftag nad) fanct fiucaS
brS §eittigen ttoangcliften tag, anno domini bufent oierljunbert
funfgig unb a$t fare.
IL
,.2Bir fdjuttljeiffen unb f^effen beS geridjtS gu 3ngetenbeim bun
limt alien luben, betennen unb begugen offenbare mit biefen brief e,
baS Dor unS in ein offenbare geridjt, ba toir erbe uub ftute mit
ortet unb mit red)t befeffen \)aa, uf Ijube bata bieS brieoeS ge-
tomen ift ber erfame Sfticolae SRuffe Don ©toiler, ber Ijodjgeborn
furften unb $ern bern ftrieberidjs ^atggraoen bi 9ftine, fcergogen
in SSeient/ tycrn tfarlf marggraDen gu SBaben, bebe graben gu
Digitized by VjOOQ IC
49
©jKin^eim, unfer gnebigen lichen tyerrt, fanbfctyriber gu Cftugen*
nad), unb Don bed obgenanten unferd gnebigen §ern tjergog griebe*
rtdjd toegen gerid^ttid^ an und begcrt, gebeten unb geforbert Ijatt,
bicffc nattygefdfjreben ^erfonen gu toer$oren unb fdjriftlicbe funtfdjaf
batoon gu geben, unb am anfange einen toerftegelten brief taffen
lefen, barinne ber obgenant unfer gnebiger tyerre Ijergog grieberid)
bie jelbcn ^erfonen, nemmelidjen ben evfamen SRtcolae 9tid)enbad>,
finer gnaben cangelter, unb $and toon <5ngtt>i$mgen genant jammer,
(253 to.) finer gnaben riben boben bie git, in ben fa$en wair^eit
gu fagen iter globbe unb etbe unb load fie ftnen gnaben toerbunben
lebig gefagt unb geqtoiteget S)ttnte ed nu gotlid), mogeli<$ unb
biflidjen tft, ber ttairljett trlenteniffe, ber gered)tefeit biftant gu
bun unb baton hintf^af gu geben, $aben n>ir bie ^erfonen \>cr^
Ijort unb ift of ljube bata toor und fommen ber erfame Sticolae
Sttdjenbad), cangelter unferd gnebigen $ern Ijergog grieberid&d ob*
genanten, unb tyait gum trften $antglobbe getan unb barna<$ mit
ofgeretften fingern Itylicfc gu ©obe unb ben $eilligen geftoorn, We
toairljeit gu fagen, gu offenbaren unb gu erlennen, unb baruf ge*
fagt unb irfant, bad er toon befele unb bef$eit bed egenanten
unferd gnebigen Ijem l)ergog ftrieberidjd biefe nadjgefdjreben mane*
briefe be griff en, gefdjreben unb abgefdjreben taffen, nemlM&e ber
irjte alfo lubenbe unb anfafyen:
(2.)2Bir gfricberid) tfalggratoe bi Stint, fyergog in SBeiern unb gratoe gu
©panljeim, unfern fruutlid)en gruff, ©better, lieber befunberl 3r
ttoiffent toot, toie ir bed l)o<$geborn furftcn $ern 9trnoltd tyergog
toon ©elre, toon ©utdje unb gratoe gu iJutyljen, unferd tiebcn
Ijern unb fioeljerd, toor gtoelftufent oberlentfdjer SRtnfdjer gulben
fceuptgeltd unb ierlidjed of puriftcationid Sttarie batoan bufent
gulben gu gutte unfer lieben gema^el unb unfer erben untoer*
. fd&eiben burge unb mitfdjulbener unb fadjn>alben, iglid)er toor
atte, ftnb nadj lube ber toerfdjribunge. 2l(fo ift und in bem
irflen giele, in bem {are anno domini 1457, na<$ folittyer toer*
fctyribunge unfer gulte unb au<$ ifet unfer lieben frautuen tag
:puripcationid Sflaric anno domini 1458 audj unfer gutte. toon
ben toorgenanten gtoelftufent gutben §euptgeltd nod) nit ttorben.
9iu fcaben voir unferm ftoeljer unb tyern erndlidjen t§un f^riben,
m\& folidje unfere gutte tljun tietoern unb antwerten gein (Men
uf ben binftag fanct ©effentindtag neft tontyt, uf bad toit
toorter unfern fc^aben bamit toortommen. Sfta^bem ir nu atfo
unfer burge, trie toorftet, fint, fo begem u>ir an u$ unb Mtoet
ftcitfyr, xxyxi, 4
Digitized by VjOOQ IC
50
fglM&en befunber unfet burgen, baran gu fin unb gu $elfen,
bad und unfer gulte funber fcergot of ben obgenauten tag unb
an bad enbe, toie fcor ftet, toerbe; ban gefdjee foiled nit unb
toorbe fcergogeu (254.), aid unt fyer gefdjiet ift, fo totffent it
toot, ttrie ir udj toetplidjt unb unfet burge ftnb, audj ud) beff«
Jjaiben t>erfd)teben §aben. ©o manen toir ud) in biefem brieve,
unoergogelidje unb fuubet fcetgog after bem obgenauten tage in
letftouge gu lomen unb gu fyalten grin Stugennad) in Sfttcofae
SBenberd bed offin totrtd tyufd&e, nadj lube ber serfefyrfbunge,
unb Ijerinne bun unb ud) Ijalten aid it tool toiffent, toie ir
ud) bed toerfdjreben unb f<$ulbeg ftnb gu bun. Datum ©iemern,
of ©amftag nad) conoerftonid spault, anno domini 1468.
S5cr gtoeite manungdbrlef alfo in^albenbe:
(8.)5neberi^ toon ©otd gnaben pfatggtaoe bi 9Wne, $etgog in ©eiern
unb gtaoe gu ©panfyeim. (Sbeler, Heber unb befunbetl Sfldtotr
ud) tyaben bun fefcriben, baran gu fin, bad und onfet gutte wn
bem l)od)geborn furften unferme Itebcn Ijetn unb ftoetyet Don
©eltc, gu oetgangeti ^urijkattomd Sftatie anno domini 1468
gefaOen toaten oou ben gtoelftufent gulben fyeuiptgetbd, unb ond
gefyen gotten uf binftag fanct Seltind tag oetgangen geanttoett
toerben folben fin, unb ob bad nit gef<$ee, bad ir ban barafter
getyen (£rugenna<$ in Slicolae Senberd bed offen totrtd ljufdj
inleiftunge fatten nadj tube ber t>erfd>ribunge toir t>on ucty
baruber fagenbe infyaben, batuf ift und unfer gutte nodj nit
toorben, ir fyabent aud? of foiidje unfer manunge nit tuleiftuuge
geljalten, aid totr oerften, bad und befrcmbt unb getyen ud) nit
oertrutoet Ijetten. 9tu mie bem fo manen toir udj mit biefem
Unferme offen briefe Jjelftttdje mit ernfte unb fo b&* »fr **$
ber t>etfd)tibunge fyalben gu ermanen tyaben, ba6 ir funber
tanger oergog inlciftunge getyen Stugennad) in Sftcolae SBenberd
bed offen toirtd tyujd) fatten, barin te<$t gifetfdjaft unb leiftunge
gu tljun unb gu dcv iben unt fo iange, bad und unfer gulte
mit toften unb fd)aben, toir ber fumenid fyaben geiiten unb
nodj tegeltdjd neimnen, gauge unb gu male begalt unb *etnugt
toerben, aid ir udj bed nad) lube ber oerfdjribunge b^ unb
bure t>etfd)reben fyaben. Stan tba ir biefe unfer manunge nit
ed)tm unb inleiftunge nit tylttn ober baran toeren, bad ond
unfet gulte mit toften unb fdjaben funber fcergog toorbe, fo
Digitized by VjOOQ IC
51
Mitten toir foli^d tocn u$ tfcun fd&riben Hnb fttrtfeingen
taffen, toie ir bed ^albeit an und na$ lube ber toerfd&rftunge
trutoelotd, etelcid unb flegcttoi« rocrben, audj nit befteminnet
gebenfen tyaben, bad und nta^t gefc^eit bed, fo ir u$ Ijoe
toerfdjreben Ijaben, »tc n>ote bad nrir bag nitgerne teben. fyx*
na$ nriffent u$ gu ridden, ban voir ben anberu burden in
glider forme audj olfo j>aben bjun fdjriben. @eben ju @rugen<
nadj wit unferme gu rude (254 to*) ofgebrutfen ingefieget, uf
fritag nod) bem fontage Steminidcere, anno domini 1458.
$)er britte manungdbrief atfo toifenbe unb foredjenbe:
(4.)grieberidj toon ®otd gnaben tfalggratoe bi SHine, tyergog in ©eiern
unb gratoe gu ©panfyeim. SBie toot wlr, ebeler SBityelm toon
©cfemonbe, gu SfcXftcin unb bed (anbed gu <Dledjelenl ud) toor
gu gioein malen ermanei, und ingifelf$aft unb inleiftunge gu
fcalben aber baran gu fin, bad und furberli^en begalunge unb
udradjtunge bordj unfer ftoeljer toon ©elre bef$ee na$ lube
unfer toerfc^rtbunge, bie toir unber woeni fiegel $oe unb bure
fcerfidjert tune Ijaben, nit fdjulbig toeren ud) furter ju manen,
fouber toon u$ gu fdjriben fo argli$ft n>ir louben unb wit
bem unb alien furuemen toir ban mad) ten, fo manen totr ud)
nodj unb aber gum brttten male inleiftunge geljen <£rugenna$
untoergogentlidje in Sfticolae SBenberd bed often toirtd Ijufcfc in
atter inaifdjen, toie wir udj toor ermant Ijaben, gu fatten, aid
ir nadj lube ber toerf^rtbunge Jplidjttd) fin. S)an toorbe bad
aber, aid unt $er bej^en ift, toergogen unb nit gea^tet, toie
tt>ole Mr ban folidjen toergog toon u<$ unt Ijer bef^een ben
gemeiueu ftetten in ©ellerdljeim (sic) lanbe toerlunt, bar an
gu fin unb udj gu unberwifen, brief e, fiegel unb $oe toer*
fc^ribunge gu fatten, fo toolten roir bad audj furter fo erg*
lidjfte toon udj fdjrfoen, clagen unb fagen tljuu aid n>ir utodj*
ten, unb bamit gebenfen Ijan, utoer Ijoe toerfdjribuuge nadjgu*
lommen, alfo bad und uad) ber int>alt gejdjee toad fidj gebort.
$)a$ toerlunben loir udj nadj beme id ud), eve, gut, tant unb
lube antrifft, bartoor gu ljuten, nit alfo erelotd, trmoeloid,
meineibig, ftegetoid unb ubeltebig bofetoidjt an und gu toetben.
©atum (Etugennadj, secunda post dominicam Misericordia
Domini, anno etc.. 58.
©erfelbe SWcolaud, cangeffer unfetd gnebigen Ijern $ergog
§riebertdjd, Ijat audj furter baruf gefagt unb erfant, wic >ie bri
i*
Digitized by VjOOQlC
62
manung*briefc of bctt ebeflen $ertt ffiityetm ljere gu ©gmottb, gu
Sfeiftein unb be* tanbe* gu Sttedjelen ftene, in glider maiffe
§abe cr an bic cbcttcn: item fyere §einrid) Ijere gu 2Bifdje broffeffe
be* tanb* gu 3uty1jen, item $ ere ©i$bert Don SBrontfborft I)ere gu
SBattenborgl unb tfy'On^ott, 1 item SRcincr Don #oimoit, item $ere
Sotyan Don S3uren 2 gu SSomelre* unb Sticlretoerbcn, 8 item fyere
SSMHjetm Don Sftoebotp, rttter, ertfaugt gu SRuremunbe marfcfcalt
unb troff eff Don SKonfert, item $ere Soljan Don 3trenbate fyere gu
SSBcffc unb gu 9ttbe, titter, trodjfeff in ©elrelaube, item §ere 3acop
Don Jpadff urt , rttter, amptman gu fatten, item ^oljan ©djenfe
Don SRtbetfe amptman gu (255.) SKtbbeler, item ©anber Don (Sger
Daugt in ©etrelanbe, item 2irnolbu* Don ©orre reintemeifter,
item §elmid) Don ©djeDenidj 4 broffe* be* lanbc* gu ffluren, an
iren tglityen funberlicfcen , mit ftnem namen unb tittel, Don be*
genanten unfer* gnebtgen §ern Ijergog griebcrtc^S befdjeit unb finer
gnaben toegen audj aDe bri manung*briefe begriffen, gefd&reben
unb abefdjriben taffen, unb folidje atte unb iglid)e Dergerort
manung*brtef Derfiegelt bem Dorgenanten $an* Don (Sngtotljingen,
genant Jpammer, bem ribenbe botten, geben, geljeiffen unb be*
fdjeiben, ben Dorgenanten Ijern unb :perfonen iglidjetn fhien gu
furen unb gu anttoorten.
SDaruf ber Dorgenante §an* Don @ngtoil)tngen, unfer* gnebigen
Ijem fyergog grtebertd)* ribenbe bobbe, Dor on* in geridjt fommenb,
unb Ijatt mit tyantgebenben trutoen unb barnad) mit ofgerecften
fingew ttyiidjen gu ©obe uub ben briOigen geftoorn, bie toairljeit
in ben fadjen ju fagen unb gu etfennen, unb baruf gefagt unb
irfant, ba* er folidje Dorgerbrte manung*briefe, fo ime ber Dor*
genant Sfticolae caugeHer geben, iglidjen ber Dorgefdjreben fyern unb
perfouen gu brien malen, atte male Jebem ben finen, ba fte gen>eft
ober in ire fytfunge, gefurt unb geanttoert fyabe.
Unb ba* folidj* Don un* fdjoltfyeiff unb fdjeffen obgenaut in
geridjt* ttrife, nadj unfer* gericfyt* fyerlommen unb redjten gefdjen
tft, toie Dorgefdjreben ftet, fo Ijaben n>tr be* gu orlunbe unfer ge*
ridjte ingefiegel an biefen brief geljangen. ©eben uf bonrftag nadj
fanct Suca* tage be* fyeiHtgen enjangctiften, anno domini bufent
Dierfcunbert funfgig unb acfyt Jare,
1 3n ber Storfoge „$$on§oIt\
* 3n ber Storlage ^pouen".
* 3« ber S&otlage „£rebemoerben\
* 3n ber Stortage # @c>enic^\
Digitized by VjOOQlC
63
in.
SEBir fcfcoltfyeiffen ur * fdjcffw bc« gerid)t$ gu Sngelenljeim tt)un
lunt alien luben, befenneu unb begugen offenbare in biefem brief e,
ba$ bor un* in ein offenbare geljeget fieriest, 1 ba toir ftebe unb
ftule mit ortel unb re<$t befeffen ban, gefommen ift bet t>orfic^ttfte
imb erfame S^icolac Siuffe Don Oroiler, ber Ijodjgeborn furften unb
Ijern bern griebertd) tfalggraDen bi SRine, ^ergogen in SSeiern,
fyern £ar(S marggraDen gu SSaben, bebe graven gu ©panbeim,
unfer gnebigen lieben $ew, lantfdjriber gu (Srugennadj, unb Ijait
un* alba geritbtlidj furbradjt unb gegeiget einen offen pergament,
ungefanjelerten brief funber Derbecbtlidjeit, an fdmeften unb ftegelen
unDerfert, beftegeft mit anljangenben ingefiegelen bed Ijoc^geboru
furften unfer* gnebigen lieben $ern beren Jlwott* tyergogen Don
©elre unb Don ©uldje, graven gu <3uty$en*, ll "fc ber $od)geborn>
furftinnen frautee ^attjriuen Don SleDe unb Don ber 3Karf, $er*
joginne Don ©elre unb Don ©ulidj, grafinne gu Butyljen, unb mit
etteli^er ofgegeidjeuter namen tier rete unbeit of fpacia biff brief*.
211$ tt)ir fctyoltljeff , (255 D.) fdjeffen unb geridjt biefen Dorgenanten
brief mit finen fiegelen unmbecfyttid) unb unDerfert 8 gefeljen
tyaben, ba l)ait ber Dorgenant Sfticotae tanbfdjriber Don funberlidjem
Dolmedjtigen befettc* toegen unfer* gnebigen lieben Ijern bergog
grieberid)* obgenant gertd)tttd) begert, fo toole red)t unb billid) ift,
ba* ttrir ber toairfyeit gu gejuge Don geridjtlid)er macbt be* Dor*
gerorten brief* ein toairijafticb tranfumpt unb Dibimu* geben unb
baruber gu urtet unb red)t erfennen, ba* bem bibiam* gu qleuben
fi gtid^ bem principle fyeuptbriefe, ber tyernadj Dolget Don toort
gu nwrt, alfu* lubenbe:
(5.)8Bit 9lrnott bon ber gnaben ©ofc tyertodj bon ©elre unb bon
©uldje unb graDe toon Bufyfyen cn ^ e ^i ^atljrine Don
(SleDe unb Don ber SKarf, bon ber feloen gnaben fyergoginne
»on ©elre unb Don ©ulid) unb greDinne bon 3utpten, 'edjt
elube, tljun lunt, bat enbe alfo toi bat bem l)od)geborn furften
bern ^rieberidjen pfaljgraDen bi 9line, bergog in &eiern unb
graDe gu ©panljeim, SJiargaretben unfe UeDe geminbe boater
tot einer toitlidjer gefeBinnen enbe bebegenoit toe ber Ijetlligen
ee gefefett unbe barmebe toe recite mebegaDen gegeDen enbe
1 $ie urfpriinglic$e SGBortpeHung „gerid>t geljeget" ijl corrigirt.
1 3n ber Sorlage eigentlidj „!RutyIjen".
3 3n ber Sorlaae ,t>erferi"
Digitized by VjOOQlC
54
\>erf<$reben t)fl>en tfceiunbtoentig tufcrtt otoerlenf<$e forefurften
8Mn« gulben, na lube ber brief barof, enbe fo ban ein brief
batoan geroalt inne §elt ttoetftufent 9Wnf$e gulben, of bie nit
Betatt toorben ofc unfer lie&er frautoen tage ^utifcationte in
bem iare al$ man f^rtoen fat na<$ ®ofe gebort tufent tier*
$unbert fefcen enbe triftig fare of in ad)t tagen barnae, bat
man attban tooirtaen ierlij: tufent SRinS gulben gelt$ barton
getoen unb fcetaten fulbe, looe bie briefer barof bat uittoifen
bod) in Ijoerer marten enbe toerben toe bltoen. Gnbc bartoe
glotoen toi $ertogen uhb tjertoginne son ©elre t>orf. aud) Vi
unfern furfili<§en eren, totrben, eiben, trutoen enbe globen
*oir un«, onfe er&en unb nadjfomelinge, of Ijertogen ftrieberi<$
onfen liefcen fone enbe eiben enbe SKargreten finre gefettinnen
onfe lietoe boater of Ijoerer ttysertoen bie fcorgen. toelftufent
x 9ttnf$e gulben o^> ben *>orf. unfer lietoen frautoen tag fcuri*
ficationi* ate man f^rtoen fal na ©ofe gebort tufent tier*
i)unbert fct>cn enbe toiftid) fare of in a$t tagen bama nit be*
talt en toorben, baS ban bie tufenb 9iin3 gulben geltt bair-
tain angan, tote (oin bie auc§ mitgetoen unb betaten foQen
enbe toitten ofc ben fcorgef. unfer liefer frautoen tag \>uri*
ficationlS al$ man fd&rtoen toirt na (SriftuS gebort tufent tier*
fyunbert fc^cn enbe (256.) fciftig Jare af binnen biefen nefien ad)*
tagen bama, ane langern toertod), intrant of wibberrebbe enbe
ain aHe getoerbe. @nbe $ain bie toe (Solne te lewrn in ein ljuiS
of frtyeit toell fie toillen, eube be$ nit to Ijinbern gljeeinlei
(sic) fafen, bie man erbenfen mad) of erbadjt toeren, atte ge*
fcerbe enbe argelift $ie inne uitgefdjeiben, @nbe bis te orfunbe
tyeben tori Ijertoge enbe tyertoginne unfe fiegel ain biefen briefe
boiu enbe Ijetten $en!en. ©ege&en in bem jare un* Ijern tufent
tolerljunbert t>lf enbe toiftid) o\> ben ^eiHigen berttyen tage. Per
dominum ducem. Presentibus de consilio domino Wilbelmo
deVlodorp advocate hereditario Ruremundensi milite mar-
schalco, Theoderico de Oist 4 magistro coquine, Theoderico
de Horst camerario armigero.
2Ban ban biefe fcorgenant gegentoertige cofcie, toibimu$ unb
tranfuntyt toon un« fdjoltljeiff, fd)effen unb geric^t obgemelt ge*
funben ift glid) infyaltenbe unb ufltoifeube tone ber Dorgenant
Ijeitytbrief, ber, wie toorgerort, mit antyangenben ingejiegeln be*
« 2>ie JBotfage $at „Qx$\
Digitized by VjOOQ IC
o&genanten futfkn unb futfUnnen beflegett unb ungefongelert, un*
gerabert, an lament, fctyrift unb flegelen gang um>erfert ifl # unb
barumb bad bittidjen toir au$ mit ortet unb red)t trlant $aben,
bad biefem felben geintoertigen tranfumpt unb toibimud gli<§ bem
J>rhtdpate ijeu^tbriefe fat ftn gu gleuben, fo $aben ttrir fd^ott^eiff
unb fdjcffen bed obgenanten gcrid^W gu orfunbe unfer geridjtd in*
gejteget an biefen brief geljangen. ©eben of bonrftag na<$ fauct
Cuca* bed ^elfligen etoangeliften tag, anno domini 1458.
(6.)2Bir ftriebertd) toon ®otd gnaben tfatggratoe bt 9Wne, fcergog in
SBeicrn unb gratoe gu ©j>anl)eim, erfennen in biefem briefe, bad
tolr unfern treuern (sic) Sfticolaud ton 9ti<$enbad) unb §and
toon ©ngroifyingen, ben man nennet jammer, fie bebe unb
iglidjen in funber, irer globbe, eibe unb toerbuntcniffe lebig
unb toid gefagt $aben unb fagen in craft bied briefd, toed fie
und ber betoant fin aber toeren, fo lange nnt bad fie elne
toairtyeit einer fa<$e gefagen, aid fie ban gefragt unb an fie
gefonnen toirbet bord) Sfticolae Stuffeu unfern lanbf^riber unb
procurator of biefe git toor bem gerid)t unb gertd)tdluben gu
3>ngetent)cim, aid fid) bad nad) geridjfc redjt gepurt; unb ab
toir Ijerinnc me tljun fuHen aber gcpurlid)en were He gu
qtoitigen, bad'tljun wir aud) $erinne mit fraft unb orfunbe
bid briefd. ©eben unb toerfiegeft gu rud, of fanct 8ucad bed
tyeifligen ettoangeliften tag, anno etc, 58.
(7)2JMr gfrieberid) toon ©otd gnaben pfatggratoe bi Sftine, Ijergog in
SSeiern unb gratoe gu ©panljeim, erfennen in biefem brtetoe
bad ttoir unfern licben getrmoen unb tantfdjriber gu Srugen-
na$ 9ticolae SRujfen toon ©toiler biefen geinroertigen befefceit
unb betoetye geben ^aben # unb geben in craft bied briefd imc
befdjeit, betoellje, moge unb tnadjt, und in unfern ttegen au<$
an ftatt unb getoalt unfer bem erfamen geridjt gu Sngetenfyeim
eine fadje toorgubringen unb gu ergeten, bed audj funtfd)aft
unb n>od fidj in ben faefcen unb na<$ bed geridjfe re#t unb
$evf ommen gu erlaugen geborltdj unb geljeift gu toerljanbeln, in
afler matffen unb geftatt aid ob itoir bedfya ber perfonti^en ba
gefin molten ober toeren; unb ob ftd) tyxin bor<$ ge^urniffe
ober gefdjicf bed obgmanten gerid)td begebe aber fin folt, bad
er unfer getoatt aber ma$t Ijett gu unb in ben obgenanten
Digitized by VjOOQ IC
56
fatten, erbem gerktyt wrgeben toirt, me ban barfli# abcr bord)
reefct abcr fuft l)an muftc abcr fulte, xoit ba$ toere abcr fin
fofte, bic geben loir ime au<$ in mad)t bie$ brief*. 3 U ortunbe
fo §abcn toir unfer ingefteget gu rude tyun brutfen, bcr gcben
ift of fdnct 8uca* tag bed tyeiffigm ewangetiften, anno etc. 58.
IV.
SSir obgenanten f$utt!)eiffctt unb fd)effen gu Sugetentyeim er*
femtcn un$ aud), ba* bor un* tomraen ift Sfticolae SRuff obgenant
unb Ijait gefragt Sfticotae, cangetfer unferS gnebigen bern Ijergog
grieberidjd tfatggrawn bi SRinc Ijergog in 93etern unb graoe gu
©panljetm, fcor un$ lommen ift, unb $ait inc gefragt, ab cr ben
fadjen atfo nadj fi gangen al« Dor gcmelt ift? $)a $at cr 3a ge*
antioert. S5a8 Ijait Sfticotae Stuff oerbot ©arnadj fo Ijalt ber ob*
genante SWcotae cangetfer mit ufgeredjteft fingern Ityttdjen gu ©obe
unb ben Ijeittigcn geftoorn, ba« e$ alfo ergangen fi ttie bor ge*
fc&reben ftet. ©o $ait £an$ genant jammer globt unb barnadj
Itylidjen gu ©obe unb ben tyeittigen geftoorn, bad cr ben Dor*
genantcu burgen na<$ lube bed $eufctbriefs igti$em finen manungS*
brief in fine fymt obcr fine toonunge gegeben l)abc. S)aS $att
SRicolae SRuffe lanbfdjrtber atfc* unb igltd)S befunber oor una \>er*
bot a!* re$t ift, uf bonrftag nad) 8uce etoangelifta, anno etc. 58.
SJonn. fiocrfd).
Urfttttbettard)it> M fttvfttt* fttautualb.
©^ectalto.
(@$lu&.)
VMtaftQ
(Vfaffennrdbe, ^faffenrob)
»cj.-3C. @ttlingen.
1262. 9tyr. 17. ©raf Sonrab toon Saitjingen gibt fcine &\x*
ftimmung gu bent 93er?auf getoiffer iljm tel)enpflid)tigen ©iter gu
$faffenrot$ an baS Softer grauenatb. 307.
Cunradus comes de Veyhingen tenore presentium uni-
versis declaramus , quod Hainricus dictus Hoteli et Berchtoldus
filius suus, servi nostri, bona quedam in Pfaffenrode, dicta
bona ©afteHcfegut, que a nobis in feodo tenuerunt, venerabili-
bus abbatissae et conventui in Alba, ordinis sancti Benedicti,
Digitized by VjOOQ 1C
67
pro quadam summa pecunie vendiderunt, et cum eadem bona
sine nostro consensu vendere non possent, dicta bona in
manus nostras resignaverunt ea conditione, ut eandem vendi-
tionem et emptionem nos ratam habentes dictis abbatisse et
conventui traderemus imposterum libere possidenda. Nos vero
dictorum abbatisse et conventus devotionem attendentes et
nostrorum servorum petitionem admittentes sepedicta bona,
quocunque nomine censeantur, abbatisse et conventui dedimus
et damus in perpetuum ab omni exactione libere possidenda.
In cuius rei testimonium presentem cedulam nostro sigillo
duximus communire. Datum anno domini millesimo ducen-
tcsimo sexagesimo secundo, prima secunda feria post domini-
cam qua cantatur Quasimodogeniti.
©oafltadfr 51. 2)a3 ©aal&udfr fd^reibt %t$inienn, $faffennrobe.
1521. Sunt 24. grauenalb. SDcr taiferttdje Sftotar Vntyonfat*
93cffcl ton ©Imenbingen nitnmt cin SftotartatStnftrument auf fiber
bie 3uftimmung, bgto. SWdjtgufttmmung bed ^lofterS grauenalb
imb ber ©emeinben $faffenrobe, SBurdfyadj 1 unb ©djutyelberg,*
ju beu eingelnen Slrtifeln eine$ @ntfdjeibe$ ber marlgrdflid) babi*
fcfyen SR&t^e gn>ifc^en iljnen, in ©adjen ber ©djSferet unb bes
SBatbredjte* uff fanct 3°l) an $ &** IjeiUgen teufferS tag, ber
bo was ber gtoenfeigft unb fcierb tag be$ tyeumonabfc (!). $erg. ©rig.
©aalbuc§ 49. 308.
1532. — 3inSbud> gu ^faffenrob. 3m 8agerbu$ t>on 1532
got. 431—499. 309.
1535. San. 29. SBabeit. SDie marfgrSfli^ babiffyn Matye
entfdjeiben gttHfd)en bem Softer grauenatb unb ben ©emetnben
$faff enrobe unb ©djuelberg, 2 toegen beS ©rferic^* uub SDefynen*
rented. Untergeidjnet *on Dr. 3$erouimu$ SBeufe, (Sangter. ©aal*
bu$ 50—51. 310.
1559. — ^inSbud) gu spfaffennrobe. 3m Sagerbud) Don 1553
Sot 573-624. mt ftatyrag *on 1570 auf got 625—26. 311.
1762. ©tyt 30. — 9ta>. 4. ©egtaubigte Stbfdjrift cine* 3eugem
roteW fiber bie gtoifdjen 33abem£)urtadj . unb bem Softer grauen*
alb ftritttge Heine 3 a fl b 9 ere ^ ti fl ]tcit ™ ^ ©emarlungen wn
spfaffenrotl) unb ©djtttberg. S)te SJernetymung ber 3eugen f an *>
ftatt bur$ bie Wotare gtyit. ©antet $offelt unb 3of. tobrofiufi
©otar gu 5pforgljeim am 30. ©efctember, ©urlad) am 7. unb
1 2 8ut&ac§ unb ©d^iUbera Bej-fc. ©ttlingen.
Digitized by VjOOQlC
58
9» ©ttober unb gu tfarWvutye am 4. 9lotoember. 93eriwmmcrt
tourben ber &aben*burlac$ifd)e gforftmeiftcr gr. Salob tfi&ling ju
spforg^cim; bcr ©berj[&gcr ©abriel ©eibet gu ©rabcn; gorjttnedjt
$einric§ 9W& auf bent ©obet; S^fi 1 "^ 4 GorncliuS 93ed gu
Storlad); 3eufllncd^t Safob liefer gu J?arl$ruf)c; 3&ger granj
SOBaffer ju 2B5fftngen; fjorfttne^t $aul ftriebri^ ©djmib, 2Rat=
fy&u* £erb unb ©eorg Slbam Ulrid? gu fiangenalb. $)ie S5e-
glaubigung bcr go^ie batirt toom 13. Sfyril 1763. 88 SBff. $0*.
312.
(8foflW*, ftieiptt?, Hfcipute, Rtyroer)
S3es^9t. rtatl3ru|e.
flol* m, 126.
1415. Slug. 10. S5urla<$. flflartgraf SBcrn^arb I. Don SJaben
entf^cibct gn>if(^cn bcr $btifftn (Srfynb gu grauenalb unb ©tyfrib
SJJfautoe toon SRvje^ur, ufcftenber lorngult toegen, bic tyne (bem
Softer grauenatb) ettoie toile fare uf ben guten gu Styepure toer*
feffen unb uffgefianben finb, unb bamt audj toon gtoeijger fubcr
W)neS toegen, bic bcr toorgenant ©V)frib ben toorgenanten frautoen
ju ben (Stynfibeln * genomen unb gu inc gegriffen $at SDatum
SDurla<$ sabbato post diem beati Udalrici episcopi. $erg. Orig.
aSomSiegel be$3Kar!grafen finb nur gtoei SBrudtftucf e er^alten. 313.
1430. gebr. 6. spre&burg. 2 SDcr r5mifd)e jt5ntg ©igmunb
bcaufttagt ben 9Rarfgrafen Serntyarb I. toon Saben, in ber £lage=
fa$e ber Sbtiffm (Srfynt toon ffiBingattten gu ftraucnatb gegen
©tyfrib spfaiitoe ben $tteren toon SRietyur unb SRencg, #an« unb
3orig toon Kietyur, ©ebrftber, loegen ettidjer ©ulten, bic ba£
Softer an biefe \u forbcrn $at, beibe Stljette toorgutaben unb in
ber ©adje gu entfdjetben. ®tUn gu ^re&buvg . . an fant ©orotljeen
tag. Snferirt in ber Urlunbe Steg. 315. 314.
1430. 2lug. 9. Warfgraf SBcrn^arb I. toon ©aben, toon £5nig
©igmunb gum JRic^ter beftcttt (Sfteg. 314), entfdjeibet gtoififcen bem
jilofter grauenatb unb benen toon SRietyur. ©iitbenmale beg toor*
genanten Styfrit spfautoen toorbern, mit namen $er 4?einrt<$en, etm
rittcr toon SRictyure, unb audj Slrnolten, elm ebelnfne^t, genant
spfautoe toon Sftietyur, beg toorgenanten Ijer §einrtdjS fun, toon
1 @infiebet$of ? %qM. Silty, Scitfd^r. 25, 325 ff.
* gttr ba§ gtinerar St. ©tgmunbS ntd&t o§ne~3ntroffe; &ei fCfc^bad^ if*
§wifc$en bem 20. ganuar unb 16. aw&jj eine Stttfe.
Digitized by VjOOQ lC
59
efater tytiffin unb cogent git grautoenatbc ir tyoff in bey borff gu
JRtctpur, ir tifttyttaffer, ire tyofffietbe unb aKe ir gutere, bic fie
tyant in ber burge gu SRietyur, unb aucty getyebt tyant in telben,
in toetben, in n>iefen unb in ber egenanten marde, gu einem crbe
afle fare Jertictyen umb actytgetyen matter rotfen unb funff fttyitttng
fetter unb bann aucty gtoety matter rotfen uff brtyen man&mat
totefen, bie ba brty ftt>5ftcrn # ©er$ufj, Stttyuf* unb 9Wefee, iren
le^tagen inn tyettent, bag alfo gufamen tut gtoencgig matter lorn
gelts, gefotyen tyaben fur fltty unb ir nactytomen ben obgenanten
ten Wietyur unb iren erben ungerteititty, ate bag bie brieffc bar*
uber gegefcen inn Ijaltent, beffelben ftamme* unb berfetben tyntyen,
unb autty ein erbe ift ber torgenanten ©tyfrit spfafitt*; unb bie
»)i(e bie torgenant eptifjln unb cogent uff ein, unb ber torgenant
©tyfrit spfautoe uff bie anber fote, normal* au<ty barumb foennig
gewefeu ftab, unb toir ftn aucty uff ben fantyftag nadj fant UlridjS
tag in bem {are, ba man galte tiergetyenljunbcrt unb funffgetyen
jare, 1 mit ire beiber ttiffen unb toitfen ubertragen unb entfd&eiben
tyaben, ber felb briefe nemlicty toifet, bag ber torgenant ©tyfrit
^famte unb fine erben ben torgenanten frautten unb iren natty*
Jomen bie obgefctyriben torngutte unb fetter gulte furbaffer gu
enjigen giften, ate til in becg antrifft, natty lute irrer brieffc
rid)ten unb begaln foHen on intrag: Unb tyerumb fo tyaben ttrir
beg atteS fur un* genomen unb funber aucty bag ntyemanb bem
anbern fin intyabenb gut mit getoalt, one gerictyt unb one rectyte
entoeren, tortyaften unb nemen fol; unb fprectyen wir unb unfere
retbe, ate torgefctyriben ftet # gum rectyten nacty inntyatt beg tor*
gtnanten unfer* tyerren be$ WnlgS empfeltyunge, bag ber torgenant
©tyfrit $fautoe unb fine erben ben torgefdjriben framoen ton Hlbe
unb iren na^fomen bie obgefctyrieben torn gult| unb tyetter gufte
tiu furbaffer gu etoigen gij[tben rictyteu unb begalen fottcn in ber
maffe, ate n>ir fie aucty barumb in ber torgerurten entfetyibung
mit irem toiffen ubertragen, unb ben felben brkffe aucty betybe par*
ttyijen mit unS terfigeft tyabent .... ©eben uff fant fiaurencien
afcent. $erg. Orig. 3Rit bem betannten Iteineren SRunbfiegel
Serntyarb I., C3ell 33ab. SEBa^^cn gig. 18.) in rottyem ffiSactye.
315.
1431. 3fyr. 17. Sftfirnberg. ®er rSmifctye £5nig ©tgmunb
eillart ben ton ber jfttifftn ton grauenalb tevKagten unb ton
bem 3fcei<ty«tyofgerictyt terurttyeilten ©tyfrib spfafoe ton 9Wepuer in
* etd§e Regejt 813. * *
Digitized by VjOOQ IC
60
blc 9Wd)$<u$t. ©rim fcft fltfircmbcrg bc$ ttc^ftcit btnflagi toot
fant Sorgcn tag* gJcrg. Ortg. $)a$ groj?c laifcrtidjc ©icgct
i&ngt an. 316.
1431. 2fyr. 17. SKftrnbctg. ©crfctbc gcbictct bcm tfurfftrften
unb $Pfaljgrafen Subtoig (III.)/ tnit bcm in bie 9icid)Sacl)t crMSrtcn
©tyfrib $fatt>c ton SRityuct nad) bcm 2ld)tbricf ju wrfa^rcn unb
attc fctnc ^Jtonncn, ©tenet unb Untctfeffett baju anju^att^n.
$crg. Orig. 5Da$ auf bem 8tfttfen aufgcbtutfte 9fcet<fy8l)ofgetid)t«s
©icgcl ift abgefatten. 317.
1431. 3tyt. 17. Sftiitn&etg. ©etfclbe Slufttag ergeljt an
Stmmciftcr, JRat^ unb Sutget bcr ©tabt ©ttafcbutg. *perg. Ottg.
©iegcl abgefatteu. 318.
1431. Styt. 17. Slfitnberg. ©e&gl. an SBtfc^of SBJtyclm *on
©trafeburg. gJcrg. Ortg. ©icgcl abgefatteu. 319.
Ritftmtttta4,
J. wiirttemfc. D.=3L JWeuen&iirfl.
1262. 2tyt. 15. Otto (I.) *on <56etftein fcertauft fcinc Setb*
cigcncn ju JRubutetSbadj unb itifetotoe an ba« Softer gtauenatb.
320.
Nos Otto de Eberstein tenore presentium notum fieri volu-
mus universis dilucide profitentes, quod nos tarn pro remedio
anime nostre quam progenitorum nostrorum, quam etiam pro
sexaginta libris haliensium contulimus claustro monialium de
Alba Grannem de Rutmerspach et suos consortes necnon et
homines de Kiselowe l cum omni jure et utilitate imposterum
possidendos; super cujus donalionis robore imposterum dura-
turo presentem literam nomine nostro ac heredum nostrorum
dedimus dicto cenobio nostro sigillo munitam. Acta sunt hec
anno domini millesimo ducentesimo sexagesimo secundo decimo
Beptimo Kai. May.
3m @aattu$ 122. 8flf. au$ Seitfdfr*. 25, 872.
€*e«erit mtb Kit
6ei ©ern3&ac§, a3e|.=2C. Haftatt.
1533. — 3m$budj ju bcr ©d>urn unb ju bcr 9lun>. 3m
Sagetbuc§ *on,1532 got 650—52. 321.
1560. — 3tu8bud) Don ©djciirn unb Ouwc. 3m Sagetbud)
Don 1553 got. 421 f. 322.
* Jliftlau Bet SRirtflolflJeim ®ea.=9C. »ru#tl ?
Digitized by VjOOQ IC
61
(©c$uefoerg, ®$it$el&erg, ©ctyUpfcerij)
$e$.;9C. (Sttlingen.
1532. — 3indbud> gu ©ctyuetberg. 3m Sagerbudj Don 1532
8-ot. 400—428. 323.
1559. — 3m8bud) Don ©djityelberg. 3m Sagerbudj Don
1553 $ol 551-572* 324.
CWttteiitft
»fS.5«. (gtttinaen.
1532. — ^indbucl) ju ©dtfuttenbad). 3m fiagerbud) Don 1532
got. 352—360. 325.
1558. — ©e&gl. im fiagerbud) Don 1553 got. 356—365.
326.
eiftttft
»<3.=*. $urfoc$.
1341. ©eg. 24. Signed Don SRorbfceim, §anfen Don Sftemdjingeit
2Bittn>e, unb ifyre ©6$ne ©ietridj unb SBertljolb Don 8iemd)mgen,
Derfaufen an bad Softer gfrauenalb i§ren Don ben §erreu Don
(Sberftetn gu Se^en getragenen, nunmeljr benfelben aufgegebenen
£of fammt ®ut in bem $>orf ©ingen, urn 102 $fb. §ltr., nnb
erfyalten benfetben Don bem Softer n>ieber, gegen i&^rlic^e
34 SJtltr. Stoggcn, gu eincm Seibgebtng; bfe ©rafen ©ttman,
£rinric$ (II.), »ertyolb (V.) unb SBityelm (I.) Don eberfteln
leiften SBergidjt auf bie 8e$enfdjaft bed £ofed. 327.
3$ Signed Don Stortljetn . . #anfen feligen fifidjie ttlrtin Don
9temid)tagen . . unb toir . . ©ietridj . . unb SBertytolt gebrfibcr . . Don
9temi$ingen . . ire fune . . Deriefyen unb tun lunt offentltdj mit
bifem || briefc . . alien ben bie in fel)ent, tefent ober Ijorent lefen
bag voxx Ijan Derfauft unb gu foufe gegfeben reljt..unb tebe*
li$ etned retyten toufed unfern $of unb gut gfl ©ingen in bem
borfe unb in ber marfe gelegen . . ben erfamen geiftfidjen frozen
. . unferve frotoen ©fyfabettyen Don (Sberftein, eptifffinc . . unb
ben frozen gemeinlid) bed ffofterd . . unb bed conDented gu
ftrott>en Stlbe mit ecfern, mit tmfen, mit toetbe, || mit toalbe, mit
ginfen, mit gelte, mit alter frtljeit, mit alter gu gefcorbe . . unb
mit alien ben refyten , bie unfer Dorbem . . unb totr bar gu big
Ijfcr $an gefcabet . . unb fcernadj molten getoinnen, nrfggenbe ober,
untoiggenbe, gefuljt ober ungefttyt, umbe jtt>ci 4 tfunbe fyelter,.
* ttofjntftaglty $fefr td fe^d j bted wurbe torofaeffricjen unb |toti barflfe*
jefeftfcfrn.
Digitized by VjOOQ IC
62
unb (unbert pffinbe Relict gftter . . unb genfemer . . bcr Wr ge*
U)6rt fm . . unb fle entfangen (Sn ♦ . unb fie in unfern beggertt
nufe geroant (an . . unb (an bag getdn mit gft tern gunjt, toitten
unb Dcr^entniffc unferre gndbigen (erren ton (Sberfteht, ton ben
bhrre torbefc(riben (of . , unb gut gft le(en fint . . unb tcrie(en
tm« ddj, bag toir bifen torfcef<(ribenen (of . . unb gut (aben fif
geg&en unfern tovgenanten le(en (erren mtt alien ben bingen,
an alien ben ft&en . . unb tor alien ben luten, alfe man ein
folid) terte(ent gut biffidj. .unb gitlic( fol ilf geben, bag eg craft
• .unb ma(t muge4jane.. SKir tergt(en unS 6$ atter ber re(te
. . unb anfyra<(e mtt bifem gcgemtJrtigen briefe . . fur un$ ♦ .
unb atte unfer firbeu . . uub nac( fomen, bie voir gu bem (obe,
gu ben gftten . . unb gft alien ben gft ge(orben, bie bar gu ge*
(orent . ♦ big (6r ge(abet (an . . unb (er nac( bar gft molten
geminnen . . ober ieman ton unfern tocgen (an .. ober ge*
urinnen . . SSBir tergi(en unS oudj fur unS unb aHe unfer erben
. . unb nad) lomen . . bag nrir bie fegenantcu gelftttc&en frown
neinter foUen geirrcn nad) fc&affen geirret . . an bem torgefc(ribenen
(ofe . , unb gftten . . mtt getoatt . . mit rdten • . ober mtt ge*
tdten . . ober mit feinre (anbe fadje, bag in enige gefdjaben an
bem torgenanten (of . . unb guten . . mit geri(te . . ober ane
geri(te . . geiftlic(eS . . ober toeltlic(eS . . mtt (ant , feften . .
ober mit anbern brtefen , . (etatUd) ober offenti<( . . ; unb toie
man tergi(en foil ♦ • ober tergi(en mag . . atfo tergi(en toir
un* . • JDie Srfamen torbefc(ribenne geifHid&en frotoen ♦ . frotoe
<£tyfabet( ton (Sberftein • . bie c^ttfflnne . . unb bie f rotten ge*
meinltdj be« torgenanten KofterS . . unb be$ contented gft ^rotten
9t(be, bie (ant uni bie gnabe getdn x . . unb bie befdjeibeu(eit . .
bag fie unS ben torbef<(ribenne (of . . unb gilt (ant Wber je*
lidjen . . mit alien ben re(ten , bie bar gft ge(orent . . gft einem
re(teu lip gebinge . . umbe tier . . unb briggtg matter re(te*
rolfen gette*,. ©pirer mqg^ f bie \tir in ba ton foffen geben
aHe Jdr . . fif fant 9Wi(%a(ele« tal . . ober ba nac( ,, itanne fie . .
ober ire gettiffen botten eg an unfi torbembe fint ♦. ober eg un«
terfunbent gft (ufe . . ober gft (ote , ane aHe geterbe . . SBAr
<iber . . bag ttir be* nit entfiten , fo fol in ber torgenante (of ♦ •
un^ gftt tevtaHen fin ane aHe ttibcr rebe . . unb ane atte clage . .
1 ttrfprttttflU($ lautete ber %*#: . . HIfo Die gnabe ^ant getan; „f)<mr
Ift na^tttts^ au^geftru^m 4Mb bafttr mx *r 3*He m$ W^e eingfefttQt:
bie $ant mi.
Digitized by VjOOQ lC
6$
unb foflent tjaben getoait . . craft unb ma$t , ba mit gfi tunne,
toag ire* toillen ift, fu* ober fo, ime fie mugent.. ©ir bic tor*
genanten . . id) 9lgne* ton SRortljein . . unb xoix . . ©ietridj . . unb
33erljtolt gebrfiber, ire fttnc, geloben in oud) .. trftr bag bet toot*
genante $of . . unb gfit anfprettyil wttrben ton iemannc, bie fotten
nrir terforedjen, an alien ben ftfeten, two eg fin notburftil ift . .
uub toere, bag bie torgenanten frotten be* in.feinen fdjaben fomen,
ben fotten tt>ir Ij&n unb fie nit . . unb fotteu fie 6$ toern be*
torbefdjribenen fpte* . . unb gute . . mit alien ben re&ten , alfe
fite . • unb gefcontyeit ift ber gcgen . . uub be* tanbe* . . <Sg
ift 6c§ gerfity . . unb gebinget, bag toir ben torgenanten $&f . .
unb gfit foffen fym in folidjem bfiroe . . unb feren, alfe fie un*
gefuben tt'rten . ♦ SBBere bag mir be* nit entfcten ane geterbe ♦ .
fo fotten bie egenanten frotoen rctyt l)an gfi ben torgenanten gfiten
fif gfi giljenne, alfe ba torgefdjriben ftfit . . eg ift 6$ me geretl)
. . unb gebinget . . toere bag unfer brier ein* . • ober gtoei abe
giengen . . fo fotten loir, bie gtoet ober bag eine, ben torgenanten
t)of • . unb gut tyaben in atte ben rel)ten, alfo ba tor gefd)riben
fi6t . . alfo 6b »)ir lebten mit ein anber . . 2Banne toir aber affu
brit abe gegSn unb mime fin ♦ . fo fol ber torgenant Ijof . . unb
gut g&r . . unb ganfeecltd) Tebtf . . unb (o* ftn . . unb fallen ben
fcgenanten . . frotoen ane aHe tt>iber rfibe atter unferre ferben . ,
unb na$ (omen . . unb fatten 6$ leine irrfinge Ijaben an (einen
bingen ffi* . . ober fo . . unb fotten ba mit tun, n>ag ire* toitten
ift . . ©ag atte biefe torbefd>ribenne bing . . toar . . unb ftfite
beliben . ♦ fo geben toir bie Ggenanten . . idj Slgne* ton SRort*
Ijeiu . . unb roir SMetrid) • ♦ unb 93erl>tolt, ire ffine . . ben tor*
genanten . . frotoen ton Sltbe gfi elner retyten toaren gegufniffe
bifen brief befigelt mit unferm etygenn infigel.. SGBir graten..
Dttman . . §einrid) . . ©erljtolt • . unb SDBiffe^ctm gebruber . , unb
^erren gfi bem 9lfien eberftein terie^en dd) offenlic^, bag aHe
bife fcorbefd^ribenne bing flnt bef^e^en mit unferm gfiten gunft,
toittcn unb ter^enlniffe . . unb bag un* fro& Slgne* ton 9lort-
l)ein . . S)ietri^ . . unb 93erljtolt gebrfiber ton JRemidjlngen, ire
ffine # ^ant fif gegfeben ben torgeuanten . . $of . . unb gfite mit
alien ben retyten • . unb gfi ge^orben, alfe ba torgef^riben ftfit
. . n>an er ton un* gfi teljen tta* . . ; unb ^an voir bie le^enf^aft,
e^geufc^aft .. unb atte bie xtyt, bie n>ir bar gfi Ijetteu .. luter»
lichen burc3& got . . unb bur^ unferre fete ^eite* tttflen gegfiben
ben firfamen torgenanten . . geiftlic^en frowen be* llofter* . • unb
Digitized by VjOOQ lC
be* contents gtt ftrotoen 3ttbe . . &ag attc bifc borbefaribenne
bing . . toar . . unb ftcte beliben . . unb 6d) gu einer merrcn
gegudniffe . . unb fidjerljeit . ♦ fo geben t^ir bic Dorgenauten , .
berren . . (jerren gu bem Soften ©berftein bifen brief . . oudj be*
figett mit unfero etygenne inflget.. £>er g66en wart, bo man
gatte Don Grifte* geburte . . bruge^en $ftnbert Jar . . Diergif Jar
. . unb bar nacfy in bem erften Jare . . an bem fyeitigen toi§ena(t
abenb
JJerg. Drtg. S)a3 erfle Siegel, ba* be3 ©rafen Dttman (Otto HI.) pon
(S&erjiein, ift aftgefatten. $ie ilbrigen (ftttgen an, in$uc& tmgenft$t. 3m@aafc
budfr got. 114.
1346. ©e\>t. 19. SDer gbeltnd&t Sertoli Don Sftemidjtngen ber*
fauft, unter 3ufttmmung feine* SBruber* Qtyettyvicty, an bie $btiffin
eivygabet^ Don (Sberftein gu grauena!b, urn 18 *pfb. £ttr. fein @rb*
t§eil unb Seibgebing auf bem §ofe ju ©ingem ©egeben an bem
binftage bor fant SKatfjeu* beg gtoetfbotcn iag. $erg. Orig. 9Son
ben betben ©iegetn be* 23ertolt unb SDtyetfyridj Don 9iem$ingen
fyangt nur nod) ba* erfte, fd)led?t erljalten, an. — 3m ©aat
buc$ 115. 328.
1346. Oft. 23. SDaffclbc tyut ber ©bettnety Styetyri^ Don
9ftetmd)ingen mit feinem 3lut§eil (gegen 25 spfb. Jpttr.) ©egeben
an bem mentag Dor ber gtoeien gttetfboten tag bie ba fyeigfent
fahctu* ©tymon unb fanctu* 3uba«. $erg. Orig. Stilit bem toofyt
ertyattenen ©ieget be* 2tu*fteHer«. — ©albud) 115 b - 329.
1532. — * 3m*bud) gu ©ingen unb JUetynenfteiubad). 1 3m
fiagerbu$ Don 1532 got. 214—240. 330.
1535. SDeg. 13. ©d)u(tyeife £an* 9ftyfe gu ©ingen reDerftrt
fid) gegen bie Sbtiffin ©colaftica ©5lerin Don ffiabenfoerg gu
grauenatb, bie tyut gegen jaljrlidje 6 ©ulben 3 Sftorgen SBiefen
auf ©ingener 9Katf, an ber £eutyfbadj getegen, ber grauen Don
3Ub SBiefe genannt, gu einem (Srblebcn oerlieljen $at ©eben
mSuntag* nadj U. 2. gr. tag ber empf&ngnu*. $erg. Orig. $)a*
©icget be* SHmtmann* ©ebalt Don ©igtingen gu ©tein $angt an.
©aatbud) 116. ' 331.
1558. — Sartidje gefet gu ©ingen unb £teineufteinba$. 3m
2agerbu$ Don 1553 gol. 282—312. 332.
* *leinftein&ac$ %%.&. £>utlac$.
Digitized by VjOOQ IC
to'
(6petf#art, ©pete8$att, ©pefeart, ©pejftatt, ©peffatty, ©peflarb)
»e$.=2l. ®ttUnflen.
1294. 3att. 25. Jpemridj toon SRu^urt v>erfauft fcincn fatten
2$eil an bent SDorfc ©peffart mit bcv a3ogtci unb alien ©utevn
imb 8ted)ten, mit 2tu*naljine feiner eigenen 8eufe bafetbft, an ba*
Softer grauenatb, nm 63 $fb. £ttr. 333.
Ego Heinricus de Riebure ad universorum noticiam cupio
pervenire|| , quod provida deliberacione habita medietatem ville
Spetezhart, advocaciam || ibidem , bona et jura alia, quocunque
nomine censeantur, praeter homines meos proprios||, quos
habeo ibidem , Johanni preposito dominarum in Alba , cenobio
et conventui dictarum dominarum in Alba pro sexaginta libris
hallensium et tribus libris hallensium vendidi proprietatis
titulo possidenda, pmni juri sive juribus mihi conpetentibus,
exceptis hominibus meis ibidem propriis, pro me et pro meis
heredibus renuncians presencium testimonio litterarum. Cuius
rei testes sunt H(einricus) miles dictus Trosseler, socer meus,
Sifridus notarius, Cunradus.de Seldingen, 1 Eberhardus de
Otthinowe, 2 E(berhardus) de Molendino et alii fide digni. In
cuius rei testimonium sigillis nobilium dominorum meorum
Heinrici 3 domini de Eberstein, Budolfi 4 domini marchionis
senioris de Baden et meo presentes littere sunt munite.
Datum anno domini M°. CC°. nonagesimo quarto in conver-
sion^ sancti Pauli. •
$etfl. Drifl. 9tux bad etfte Siegel #to(jt, fd&led&t etfjaUen, an. @aal-
bud& 42. ed^Ied^ter 2l&bru<!: ». ©erini 9lei<p D§nm. »e«. Lit. I ©. 7 f.
unb: $a£ fftefyt bed margg. §au[e8 Saben 83eil. <3. 304.
1294. Styr. 22. ©etfyarb toon Ubftatt toerfauft jetnen fatten
S^etl an bem £>orfe ©peffart, bic ajogtet bafel6ft unb atfe feine
©Met unb ftedjte, urn 150 5pfb. §Hr. an.bas Softer fttauenatb.
334.
Ego Gerardus de Hw bestat 5 ad universorum noticiam
cupio pervenire, quod provida deliberacione habita medie-
tatem || ville Spetezhart, advocatiam ibidem, bona et jura alia,
quocumque nomine censeantur, Johanni preposito dominarum
1 2 edUingen unb Dttenau »ej.^. Sfaftott.
* §einric§ I. von ©berftem.
4 SRarfgraf SRubotf II. t>on SBaben.
* ttbftabt 83ea.=5C. ©rud^far.
fi«itf«^. xxvn. 5
Digitized by VjOOQ 1C
66
in || Alba , cenobio et conventui dictarum dominarum in Alba
pro centum et quinquaginta libris hallensium vendidi || proprie-
tatis titulo possidenda, omni juri sive juribus michi compe-
tentibus pro me et pro meis heredibus renuncians presentium
testimonio literarum. Cuius rei testes sunt Henricus plebanus
de Volkersbach, 4 Henricus miles de Frigensteyn, 2 Cw°no de
Howenshein, 8 Cunradus dictus Swdneger, Ludwicus scultetus
in Etening, 4 Henricus dictus Mesiner, Conradus institor,
Rw°degerus de Spetezhart et alii quam plures fide digni. In
cuius rei testimonium sigillis nobilium dominorum meorum
Henrici 5 domini de Ebersteyn, domini Henrici comitis de
Geminiponte et meo presentes litere sunt munite. Datum anno
domini M°. CC° nonagesimo quarto XI. Kal. Maii.
$etfi. Otig. 9hir ba8 1. ©ieget pngt an. ©aal&ud& 42*>. 8&brucf:
o. 6erini 8. D. »ett. Lit. H. 6. 7. Ste d)t b. §. »aben 93eil. 6. 304.
' 1294. 9fyr. 22. JRubotf »on Sfcofetoaag fc^cnft bcm Softer
grauenalb bie *on ©erljarb Don Ubftabt bidder mit ber SJogtci gu
Se$en gctragcnc §&tftc an bem 2)orf ©^cffart. 335.
Ego Rudolfus de Rossewag tenore presentium profiteor et
protestor, quod ob honorem gloriosissime || virginis Marie et
ob salutem anime mee medietatem ville Speteshart et bonorum
ibidem || , quocumque nomine censeantur, quam villain et que
bona una cum advocatia Gerardus de Hw°bstat || a me in feodo
tenuit et se habere recognovit, quia Idem G(erardus) alia
bona propria ratione medietatis dicte ville et bonorum dicto-
rum, que a me in feodo tenuit, propter homagium debi-
tum posuit in restaurum , do , dono et confero cenobio
dominarum in Alba et conventui dominarum ibidem sim-
pliciter et intotum, omni juri sive iuribus predicte ville
ad medietatem advocatie , bonis ibidem et pertinenciis
michi competentibus renuncians universis, immo prehabita
singula et universa, ut dictum est, prefato cenobio et con-
ventui dominarum in Alba conferens et resignans presentium
testimonio literarum, super quibus meo sigillo presens litera
* milexttaq %q&. ^UUngetf.
* ©. Seitfd^r. n, 122 u. a. O.
8 $ein3$etm 8eft.sK. SRo8&ac$.
♦ (Bttlingen.
• $einric$ I. pon e&erjfcto.
Digitized by VjOOQ 1C
est munita. Datum anno domini M°. CC°. nonagesimo quart*
XI. Kal. Maij.
$erg. Drig. SRU bfm befannten Siegct bet t>. Stofjroaao ; Umfarift jetfWJtt.
3m ®aa!foi$ 42. 81&brutf: t). @ertnf & D. 8eil. Lit. K. 8. 8. utrt
©. Sctiiti SeroeiS S3ei(. Lit. L. @. 46.
14&5. 2lpr. 23. 2lbt 2Bolf gu §trfoto terfauft bc« Jtlofter*
©iitcr ju ©^cj^art bei ©tttingen, mit 3infen, ©uften, ©eridjten,
§au£tredjten, @ef alien, gretoetn uub £ugel}5rbcn, um 50 ©ulben
au ba* Softer ftrauenalb. ©eben uff fant 36rgeu tag. $erg. Drig.
$)ie fd)5u erljaltenett ©iegel be* Slbte* unb be* (Sontoente* toon
£irdjau fy&ugen an, in Seintoanb eingen&ljt. $ m ©aatbud) 43.
336.
1493. 2tyr. 22. ©d&utttyeig , ©eridjt unb ©emeinbe gu ©peffart
te&erjtren ficb gegen $)edjant unb Gapitet be* ©tifte* gu ©tttingen
toegen be* 93aue* eine* eigeuen tfirdjtein* gu ©peffart. 337.
SBBir fdjuttfce*)**, 1 geridjtc unb bie ganfc gemembe beg borff*
^pefjljart, in bie :pfarr gen (Sttlingen gefyorenbe, tfyuen ffinbt
menigfttdjem, ba* ttrir gitoor bem attmed)tigen gott gu lobe, finer
roirbigen mutter, ber ifingffromen 2Raria, unb || attem fyimlifdjew
§6rc gu eern, fur fin* unb fur affe unfer ettern, forfarn unb
naifyfomen unb gfitteter, ber lebenbig*n unb ber toteu, unb nem*
lidjen oudj alien getbbigen feelen in bem lerler beg fegfetor* be*
griffen gfi troft unb || gfi $i(ff, unb baruad) burdj til alter unb
ffift etttidjer Iranden ober fdjtoadjen ^erfonen bitten , fo unber
fin* tyejjo finb, oudj fiirter toerben mugen, bie bamt bie !ir$en
gu (Stttingen nit atttoegen gu fu^en \>ermugen, burdj || befdjtoerung
ber $ou$en berg unb ferve beg toeg*, oudj ungetmtter, unb djriften*
lidjer getydjen ber glogfen, a\>e SRaria unb auber*, fo n>tr ganfr
nidjt fyntb, mugen $orn tyten; fig foflic^en fcergetten urfadjen em
etygeu* ttrdjtin ft) fin* gfi ©pegljart Ijaben gebutten, beg tottfen*
unb mit ber gfifagung, etn enrige mefg in fotti^cm lirdjliu gu
ftifften, aUe twdjen ein mefg barinn in unftren coften lauffen gu
tyaben; toettidjen Tudjen bun> unb ftifftung foflidjer tnefg uu* bie
tyirbigen unb erfamen Ijerren tenant unb cartel ber ftiffte gfi
ettlingen ber gtjtt at* toewatter fotli^er :pfarr gfi ©ttlingcn gfi
getauffen ^onb, mit bem fcewadjgefdjribnen unbetf^bt unb »o^
be^altung ber ^erna^gemelten artidfet: 3w bem erften # ba* jwr
1 SBte &e§olten bie ©djreifcroeife ber Urfunbe bet, mit «u*n«5me bet rtty
eonfequent btir^gefi^rten ^erboppe(ttng bed n in unnb, unnfer tt* V ^ '
5*
Digitized by VjOOQlC
»on ©fcefftart bic utcffe jerlidjen unb otoigfltdjen attc tt>od>en em
mat gulefen in unfcrm etygen coftcn kftctten fotlcn unb loollen,
one tedjant* unb ca^:pittct« / oudj einS £farrer8 gu (Stttingen coftcn
unb fdjaben, oudj ben pticftcr, fo ttrir jerlidjen befteffen gu ber
loosen bie tneffe gu tefen, bent tenant unb caw>itte( ober bem
tfarrer git @tttingen angttgogen, unb fetnen angunefymen ober git
iefteHen, banu tnit irem nriffen unb toillen, on geoerbe; oudj leinen ^rie*
fter in ber genenten ca^effen tneffe lauffen tefen, er fye ftafeanierer ober
toer er foe, one $ertou:pnu$$ be& fyoudjtmrbigen furften unferS gnebigen
$erren, beg bifefyoff* gu ©^r, ober ber oorbemetten ftifft$erren
ober $farrer$ ungeoerlidjen. 3 tcm ^ foil oftdj follidje tneffe in ber
genanten caippeflen ober firdjen bt) fiuS atte toodjen an einetn
toerdjtag unb an leinem gebannten fyrtag, toeber fonntag, gtoSlff*
Gotten tag, nnfer lieben frotoeu tag, nod) an alien ahbern ge*
fcannten ftrtagen gelefen toerben, on geoerbe, bamtt ftdj ganfe
ntemanW entfd)utbigen moge, uff folltdj gebannten fortag oon finer
Vfarr gu (Sttlingen gu fin. 3tetn ba« tyefco unb tynfuro gfi otoigen
gotten bur$ ben genanten buroe foilidjer unfer firdjen ober caD*
^eUen ber ^farr gu (Sttlingen fein abbrudj an iren pfarrtidjett
red)ten tterben nod) fin fotte, alfo baS in ber genannteu unfer
cappetten lein tfarrlidj redjt geprudjt unb ootfebrad&t toerben one
$erloupnu$8 ems pfarrere gfi (Sttlingen, e$ tyen ftnbtbettjertn in*
gfifurn, ober aUe anber tfdrrltcfye redjt, bie banu einen pfavrer gu
enliven ber ftaule ^alben beriirn , ober ime at$ finem Ijelffer ge*
£urt gfi tl)fin, barburd) bann einem pfarrer fd)aben ober abprud)
iefebe^en ober gufteen modjt. ^ cm m & bent ftocf, ber in follicfyer
firemen uffaeridjt unb getnadjt nrirt, fo unfer gnebiger fyerr oon
©pt)r u.it fompt bem ganfcen buw unb ber ottigen ttiejft gugelauffen
fyat, mit foUidjem ftocf unb bem gelt bavinnen foil e$ gefyalten
toerben nad) tyerfomen beg cappi telS Sftafteiten, 1 toie e* tnit ben
ftocfen in anbern ca^petten gefyatten toirt. SQBir oon ©pefjljart
fotten oud) t)efco unb fyinfuro gu oroigen gotten nod) ganfc nie*
want* toon unfernt toegen ber nufcung ^alben, fo bte genanten
ftifftt>erren ierli^en btj un« git ©peg^art jft gulten gu fatten
ftaben, an fie bie fttfftfyerren no^ pfarrer fein anfpradj no(^ an-
fec^tuttg fyaben, noc^ fd&affen get^on toerben, barumb toir t>ermeinten
ober ^ermeinen m&djten , ba* ber genant ftifft ober bie ^erren umb
fottid) gefelle Wulbig ober ^pic^tig toern ober merben fJttten, bie ge*
nanten mefg gu ©^e^art one unf em coften ober f$aben gu ^aben,
1 Kaftalt
Digitized by VjOOQIC
69
fonber bic meffc [off, al* obfleet, in unferm coflen, one itett cofteit
oberfcfcaben, gfi otoigen gotten bcjicHt unb gelefen toerben , inbem
atfem getoerbe unb arglifte toermitten unb ufegefdjldffen. $ierumb
fottidjer obgefdjribner berebung unb toertofttigung unb fatten gfi
urfunb, tyaben loir obgemelten fdjult!jety«S, geri($t unb gemeinbe
gfi ©$ej$art tnit ernfili<$em ffi)«* blc emirbige unb geiftft$e
frozen, froto SKargaretlja toon SButgarten, Abbtiffln be* gofcljufe*
grotoenatb, unfer gnebigc frozen unb redjten tyerrin befi genanten
borff* ©vejftart, unb oud) ivcr gnaben genein cctytfttri frofcen
beg genanten gofetyuS grotoenalb, ba* fte ir abbtye unb cawtttett
iuflgete fur unS unb aUe unfer nattytomen offenlld) an ben brieffe
Ijonb tyfin Ijentfen, toettidjer toerjlgtung ttrir t>efcgenanten TOar*
garetlja toon SBtngarten/ Abbtiffln, unb bie genanten ccfypittet
frotoen gfi grotoenalb un* befemten fur m\& unb atte unfer nadj*
fomen alfo umb bttt toitten ber toon ©pejftart getbon tyaben, bod)
unS unb bem gofetyuS grotoenalb fuft in atte anbewe^e unfefceb*
Iidjen. Unb ift bifer briffe ben obgenanten bezant unb cajtyittel
bcr ftiffte gu (Stttmgen geben uff mentag nadj bem fonntag SRifert-
corbia bomint fant 3&rgen beft $eiligeit ritterS aubent, bo man
gait toon (Srifti unfert Ueben Ijerren gepfirt tufent toter$urtbert
nettmfcig unb breto {are. .
$er&. Orig. SDie fcetben ©iegel f)&nwti an.
1493. 3tyr. 28. S)er ©eneraltoicat be« SHfcfcof* Sutooig ju
©peier, SBifc^of $etnri$ toon SCbermo^ld, betennt, baf? er am
28. 2tyril bte ©apette gu ©peffart gu e^ren ber % Sungfrau unb
be* I). Slntontu* unb einen *ttar barin gu <5$ren ber b- 3ung^
fratt, be« fy 3fatoniu$, SBolfgang unb eraSmu* getoetyt tyit, unb
ftd&ert benen, roeldje an beftimmten Sagen in ber CSa^tte tyre
2lnbac$t toerridjten ober fie befdjenfen, gewiffe Snbulgengen gu.
$erg. Ortg. ©ieget abgefatten. 338.
(1521. 0!t 4. SSertrag gtoifdjen ben ©emeinben ©djSttbronn
unb ©veffart beS £agen3 unb SagenS ^atber. Slbbrutf: &tit\$t.
XVI, 151) 339.
1532. — 3in*buc§ gu ©pefftart. 3m Sagerbud) toon 1532
got. 248-262. 340.
1558. — jginSbud) toon ©pefoart 3m Sagerbud) toon 1553
got 423— 436. 341.
1683. — Spessart pagus 24 familiarum, iurisdictionte
temporalis Frauenalbensis, sacellum babet ad Ytam in angusto
Digitized by VjOOQ lC
70
eoemeterio situm hob invenustum et pulchre hoc anno reno-
vatum. Patronus s. Antonias. Dedicatio dominica Jubilate.
Altare unum non conaecratum nee dotatum, ornatus altaris,
fied non ad sacrificiura requisitus. Coeineterium auctum a
nobis benedictum* Ex censu annuo habet 38 fL, rationes red-
dant satrapae dominae abbatissae. — 2lu« bent 93erid)t ber
bifd&5fttd) foetrtf^en SBijltatoren OSburfl imb 3Rcfc r fiber (Stttingen,
ttrtter beffen gtlialien ©peffatt geljorte. (Liber visitat. episcop.
Spin 1683, II, 122.) 342.
1701. — 3ln$ bem 93ifttation$bertd>t ber ^efutten ©eorg
Mim unb Urban Robert mi 1701 got. 99. Spessarth. Est
ecclesia filialis, spectans ad parochialem Etlinganam; sub
jurisdictione temporali serenissimi Badensis; familias numerat
21 , omnes catholicas. Collator est serenissimus Badensis. Deci-
marura duas partes colligit abbatissa dominarum Albensium,
tertiam ecclesia parochialis Etlingana. Ecclesia servari et
reparari debet a domina abbatissa. 343.
j 1715, Sum 12. SSertdjt ber bifdjSflid) foeirifefjen 93ifttatiou«-'
cflwmfpon toon 1715 got. 201 — 204. Spessard . . . Invenimus
ibidem ecclesiaxn, et turrira pro ! nimis ruinosas , ita vix secure
pluvioso et ventoso tempore in eadem celebrari possit. Tene-
tur ad earundem reparationem abbatissa in Frawenalb pro
duabus tertiis, pro altera collegiata Etlingana. Coemeterium . . .
per 8epulturara diversorum haereticorum in eodem tempore
belli seputtorum violatum et profanatum, pro eo reconciliando
benediximns aquam et ejus reconciliationem rev. P. rectori
Etlingano commisimus. Sanctus est sat dives, ut apparet ex
eequentibus extractibus .... Sed bos reditus colligit abbatissa
in Frawenalb, et si subditi necessaria pro ecclesia petant,
eadem aegerrime obtinent. 344.
1752. ©ept. 12. SRaftatt. SDer Stotar ^oljann Watyer nimmt,
anf martgvafttd) baben*babifd>e Siequifition tyn, ein Sftotariatfc
inftrnment auf fiber ein 3wjem>erl)6r, toeflen ber bom tftofter
grauenatb beanfyrud)ten Heinen 3aflbbarfett auf ben ©peffarter
tmb ©uljbacfyer gelbern. $ap. Orifl. 345.
Oletterg
1332. 3Rat 25. SDer @belfnec§t £atnric§ toon Sttiebern ! *er*
ttnft, mit <$in{pifliftun9 beS ©rafen Sunrat Don SBatymgen, fein
Digitized by VjOOQ 1C
7*
JDritttyeil 4m grofcen unb Written ,8e$nten ju ©t>itber4 , an tot
Jttoftet gtouenalb uttt 34 <pfb. £ttr., na&bem cr bcm ©rafeti
(Sunrat Don SBaibingen, Don bem er ben &W*n J« &$*n trttp,
bad gefan tnit feiner ftifdjen* ju SRieDem bei ber Surg unb tnit
2 9Worgen SPeingarten an bent ©n^eberge aen ttttngen * geTegen,
totberlegt fatte. ©eben an fant Urban* bag. ^Serg. Orig. 3Wit ben
befannten ©iegeln bed £cinrid) Don Wefern unb bed ©rafeit
€onrab D. 93ai#ngen. 3m ©aalbucfc 155. 346.
1332. 3ut 4. $er @belfnecfct $einri<fi Don SRtyefern, fein^
gfrau ©fit Don Sijingen 2 wnb tfyr ©ofa SRdnfatt befemten, ba§
fie ityren Sntfaif am Saienje^nten ^u ©filberg, im Duttbeit bed
grofeen unb ftetnen Qthnttn audmadjenb, an bad Jftofter ftrauenatb
urn 34 $fb. £Hr. Derfauft faben; unb n>an ber fof fraft nad)
ma$t nit motyt toot fan gefabet, toan ej jugelt ms ©fitben, bef
Dorgenantben Jpetnridje ettdjen frozen, bar urn fo Dergtye id), biu
Dorgefc^riben ©fit mit tmOen mined Dorgefriten elidjen ttirted, baj
mir ber Dorgenant jefanbe Doffedidj ift nriber feit uf bejern gfltben
gu Jtyetenffain, 8 uff aftem bem, baj min Dorgefd>ribenr tDtrt ba
fat ober bittid) fan fot. ©egeben an [ant tttritfad tag. $erg. ©rig.
©8 fiegetn bie trei «udftetter unb aid 83flrgen bie (Sbetfnetye
£einrid) SEBoTgemfitb Don Stoffetoag unb Jpeinridj Don ©ertrittgen.
SDte 4 erften ©iegel Ijangen an, fefa fd}6n erfalten, in8ctan>anb
eingena$t. ©aalbudj 155 b -f. 347.
1332. ^ut 4. ©ute Don Sticjtngen, §einrl<fyd Don WieDern
(Sfafran, tfat bem ©c^utt^ei^en # ben SRi^tern unb ber ©emeiwbe
Don ©pilberf funb, ba§ fie, tyr ©atte unb ifa @o$n Sfceinfatt,
bem Softer grauenalb ifa Drtttfait am grofcen unb ftetnen
3e|nten ju ©pilberf urn 34 *pfb. §ttr. Detfauft faben, unb bafc
fie auf t^rc SRedjte baran SSerji^t teifte. ©eben an fant Utricfaf
tage. $erg. ©rig. S)ad nrie an ber Dorigen Urfunbc feljr f$to
erfaltene ©iegel ber ©ute Don SDijingcn fat in breietftgem ©djilb
eiuen jctyreitenben, gefrSuten 85wen. Umfdjrift: S. GUTE. DE.
DITZINGEN. ©aatbucfc 156. 348.
1404. 3Jtoi 18. ©berfarb Don ©ertrtngen, tueitanb SWtter
Weittfartd Don ©ertringen ©o$n, befeunt, bafc er fein DrittfaU
1 (Sutinaen $q.3& ^forj|eim.
2 ^ijittflgn D.~% Sconberg. ^ambac^et'S ©itat (3«itfc^r. I, &26)
fkanunt au8 bem ©aattud^, too atterbingS im Xejtc unric^tig <$$\n$tn, In
ber Ue&erfd&rift rid^tig 2;i|tngen fteijt.
8 2)ieten^aufen ? ®ej.^. $for$eim.
Digitized by VjOOQlC
&otn 3efynten J u ©pttberg feinet S3afc @ngel toon ©ertrtngeii,
JMofterfrau gu grauenalb, gu lebenSlangtidjem ©enu& fiberlaffen
$abe; nad) beren SCobc foil ber 3 c ^ ntc an fttae* fdiflcn SScttcrS
$8d)ter, <Wed)tl)itt unb (Snnetin, ebenfatts jttofterfrauen gu ftrauenalb,
nad) bereti Slblcbcn aber umber an <£berl)arb obcr fcine (Srben
fatten, ©eben uff ben ^ciligen ^fingftag. $erg. ©rig. (SS fiegett
ber 2tu«ftetter nnb auf (Srfudjen fein better SRertflin ©Tafc toon
Samerjfteim unb §an$ Styem toon ^unfpad). $)ie ©iegcl berer
toon ©ertringen unb toon $8uig$bad) flnb in ben crften SSSnben
ber £&tftyift toteberfyolt befdbrieben ; ba$ bed 9RerHin ©fafe toon
fiomer^eim $at bie f &titf$r. XI, 366 befdjriebene gorm. 349.
$<v3C. ftaftatt.
1432. 9Iug. 4. SBfirgcnneifter unb ©eriefct gu ©crn$badj toer*
tragen gtoifdjen ben ©emeinben Ottenoiue x nnb ©ufgbad) in
©a#en ber 30Baibgered)tigfett. ©eben uff tnontag uad) fauct
©tepljanS tag al$ er funben ttxirb. 3 m ©aalbudj 56. 35Q.
1512. Sunt 18. iBogt 2Ratt)t)« tfe&ter gu ©ern3ba<ij unb
©djaffner Ifyentg #artmann gu grauenalb toertragen gtt>ifd)en ben
©emeinben ©ttenotoe 1 unb ©ulgbad) toegen be§ 2Me§trieb$ unb
8Baibgang8. ©eben uff frtytag uadj 2Hti unb SRobefti. 3>m 6aa(-
bu$ 55 f. 351.
1515. SWarg 29. SMefelben toertragen gttnfdjen bem ©cfyult*
^eifcen gJeter ©ctyne^f gu ©utgbadj, ate SSertreter beS Softer*
grauenatb, unb SEBaltljer Suntmel gu Ottenotto 4 toegen SBiefen-
betoafferung. ®tUxt uff bomftag nadj annunciation^ SRarie. $w
©aalbu* 56 b - f. 352.
1532. — 3in**uc$ gu ©ulfebadj, 3m Sagerbud) toon 1532
got 698. 353.
1558. — SDcfefll. tm 2*gerbu<$ toon 1553 got. 755-769. 354.
1571. ©tyt. 11. 5Dtc marfgraflid)e babifefceu 93ormunbfd)aft$r&tl)e
Sofyann $)e:p:per unb $aut SBonetftyer, 33urgtoogt Soljann ©djnabet
gu (gberftein, SBogt 9ttatljeu$ toon §ad)t gu ©ernsbadj, 2tottmann
(S&riftof 9totfne8 gu grauenalb nnb ber ©djutttjeife gu ©ulgbadj
toertragen groifdjen 33aben unb ©berftein einerfeitS unb ber ©e*
meinbe ©utgbadj anberfeitS, ftegen ber Stnfyrud&e, bic ©ulgbad)
auf baS (Stfertdjredjt in bem ©djttargcngern SBatbe erljoben ^atte.
$a£. Gop. 355.
1 Dtienau JBej.^. Haftytt.
Digitized by VjOOQ IC
73
ttlfUkt
1532. — BittSfouS gu ttbftatt. 3m Sagerbucfc Don 1532
Sol 632—649. . 356.
1559. — SDefejI. im 2agerbu$ Don 1553 got 773—787.
357.
UttttMitUim*
!. nriirtt. D.-21. Heuenfcttrg.
8efc$rei&ung beS D.-31. Steuen&ttrg 229 ff.
1447. SftoD. 30. fitter ©djtoidfer ton ©idingen, SBogt gu
SBretten, entfctyeibet gtoifdjen 5tenger Don ©ertringen bgto. beffen
3Wu$men 2ttefee, Stnna unb Ottitic Don ©crtringcn # Softer*
fraucn gu grauenatb, einerfeits, unb §an$, (SuftoS gu Obentyeim
unb beffen ©ctytoefter Ottitic Don ©idingen anberfeits, toegen ber
beiberf eitigen 5tnforu<$e auf gennffe ©liter unb SBertaffenfdjafi. 358.
&u toiffen, bag id) ©ctyioitfer Don ©idingen ratter, vogt jft
93retl)etym, uff Ijftt fant GrnbrtS tag batum big ferieff« , etyn gut*
lichen tag gefefct $an bed erbs unb foenn $alb guften Senger Don
©ertrtngen, al$ || Don fener mumen tt>egen, frato 2J?cfecn # 9lnnen
unb Utfyn Don ©ertringen, clauftct frautocn mit tjtm gewalt uff
etyn fyten, unb l>er$anu8, cuftorgu Oben^etjm, 1 unb frau % Otifge
Don ©tydtyngen, ftn fdjtoefter uff btc anber || fyten, Don fSttidjS
erb« unb guts toegen, fo bic alt Don ©ertringen, ir atter muter,
Derlafen Ijat nadj tyrm tob. 2Ufo l)at 5tenger Don ©ertringen unb
fyu mumen gu mir ©djtoider Dorgenant gefefct §c^nrtc^ Don ®cr-
tringen unb |[ $aut$ fiutram Don (Srtingen, unb ber obgenant
cuftor unb fon fdjtoefter 3flerM)n Don ©idtyngen unb Soft
^notff Don SBret&etym. 9Ufo Ijaben ft Don betyben ftten ic for-
berung, antroort, rcb unb toibcreb mit toorten unb mit brieDen
fur midj unb bic gufefc bractyt; unb at* loir ft nun DerljSrt Ijaben
gu betjben fyten unb etlid) brieff fur un$ bradjten, bic bo alt,
unmerdlidj unb unDerftenttidj toaren, bie toil efe bann in frunfc
$anben getoant ijt, fo fyaben VDir fye etyntyetglid) in W gutlitetyt
entfdjeiben, al$ ft ben bag in ber guttifetyt gu un$ geftatt Ijaben
in mafen unb fyernadj gefdjrtben ftat. 3um erften fo foil betyben
bem Dorgenantcn $er §anfcn unb Otitigen fouer fdjtoefier bag gut
gfi 9lngetod) 2 unb ber fyof gu ©d)abtyufen 3 unb Sftu&bom 4 " mit
1 Dben$eim 8q.s& »*ud&faL
> SBalbangeUod) 8cg.s& 6in3Ijetm.
1 edjatt^aufen »ej.=3l. 2Biegloc§.
4 9lttSbaum »es.-.». S3retten.
Digitized by VjOOQ lC
74
(Men tyten gfige$8rungen, unb bie btt) morgen totyngartft gft ©rfin*
bad) 1 getegen, unb fytt fyer $an$ tytt nufcung uff ge^aben gft
SCngetad^ , ©d)abl)ufen obet toon ben toingarten gft ©rfinbad), Dag
fol tym befyben fur fcd)feig unb bru ^funt fetter bic cr.uff Sfttybelfyad) ge*
$abt !)at, unb bic brteff tyerufi fd)affen, unb bie armcn lube bafelb* lebig
fagen. 3)efe gelid) finer fwefter Otiligen bie nufcung gft Sftupom, bargu
f5Cidje fame Ijab, bie ir mftter toerfafen Ijat nadj tyrm tob, fott audj ber
sorgenanten Otilgen belibcn, unb fotftd)e fame fyab, bie uodj gft jtim*
fpadj* lit unb toorfyanben ober in fdjulben ift, bie fol fyu ber toorgenantett
frau Otilgen l)alb , unb ba$ anber tyalb tei)t fol fyu ber sorgenanten
bttyen fdjtoeftern bon ©ertringen, 3 tcm f° fol^imfyadj, Sfybelfoad)
unb ber ge$ent gft Jtunfoadj, ben ba bie 2Jladjt6lffin &9J3 Ijer tytt
gcljabt unb genoffen fyat, ben brtyen f^meftren son ©ertringen gft
ge$5ren unb uerliben tnit affcr ir gugetyomug. Stem ba *> on foHcn
bie btf) fdjtt>eftcm toon ©ertringen irm bruber, bem cuftor, unb
Otilgen finer fdjwefter guet)l)unbert jjulbtn Ijerufc geben uff fant
SSrgen tag necfyft lumipt adjtag &or ober nadj ongetterfidj. Unb
roer e8 06 bie alt toon ©ertringen, t)r muter felig, t)tt luntlidjcr
fdjutb fdjulbig tt>er beliben, ba$ fuHen bie uergeuanten funff ge*
fdjtt>ifterig gemetyn berfaljen unb ufcridjten. 2lud) at« bie tyfcgenant
toon ©ertringen felig gfl etynem jargtyt gefafct fyat etyn waiter !om*
unb etyn matter l)abem, bag fSHen bie wrgenanten funff ge*
f^tfterig in ctyner gemetyn belegen unb Ijerfefeen, ba$ e$ at Jar
gcsalt unb u&geridjt toerb. Sludj al$ $unfoa<§, Stybelfpadj unb
ber geljent gft ^ftnfoadj, ben ba bie 3Kacfyt5lffin ty% Ijer tjnn ge*
Ijabt Ijat, fur gti>8lfftljatb Ijunbert gulbin angefdjtagen unb geadjtet
ift, bebudjt bann ben fuftor unb fyn fdjtoefter Otilgen, bag fStti<$
gut gft nadj geadjtet unb angefdjtagen n>er, unb toelt ban ber luftor
unb ft)n fdjtoefter Otitg ba$ gut ISfen fur gtoolffttjalb Ijunbert
gulbin, fo j&llen f^e ba6 Sengerrt bon ©ertringen uff iefet ne^jl
fant SJorgen tag toerfunben mit ^ren berfigelten brtet)en unb bo(^
bie lofuug iun uff fant 3Jfarti6 tag nedjft fom^t natf) batum bip
briffs, ac^tag \>or ober nadj ongei^erlid), unb f^ f5lten fSHid) gett
n>eren gft Sret^e^m ober ^unfoadj. Unb gef^e^ fStti^c lofung,
fo fot bo(^ bie nufeung ba wn bad felb Jar ben fcorgenanten
br^en f($njeftem berlibeu. ©ef^e^ aber f6tti(^e lofung nit, at*
^orgef^riben ftet, fo fSHen f^ ^n fur f5lti^er tofung nit &er*
bonben ober tpfti^tig ft)n. 2Ber e« au(^ ob Ictyn ^att^c brieff ober
regifter l)et ober touft, bie bem anbern te^t gft ftnnb, bie f5tten
1 ®rombac§ %q.M. »rud)fal.
t Wnia^ba* »e»,^. »urla*.
Digitized by VjOOQIC
75
fo Betjbev ftt etyn ember ubergefcen. ?fad) toon be$ jtetyn!)U& toegen
gfi jyinfoa<$ ba jot tyeber man ftn red)t an beljatten ft>n. SJ)c« gfi
toorem urfunbe, jo $on idj ©djtoifer toon ©tycfyngen ratter, ^etyn*
rid) toon ©ertrijugen unb 2Rertt)tyt toon ©tjefyngen unfer eijgen
tyngeftgel toiffenlidj getyangen an btfen brieff, bic obgenanten $ar*
tyen affer obgefdjribnen bijng, ^undten unb artifel ba mtt gu
uber fagen. 2)er geben ift ttff fant (SnbriS tag in bem jar, aW
man gait nad) ©rifti geburt tufent toirljunbert toirfcig unb fiibeu
iar, Unb font btyfer Brieff given glid) gefdjrtybeu unb $at tyttidje
^>art^ ev>n.
$eva- &*t& $** S Skflft ^dttflen an, in Seinroanb eingenffl&i ©aofc
hu$ 58.
1461. Oft. 4. ©iblife. Hnna toon ©ertringen, attc SReifterin
be* 33enebtftinerinnenftofier« gu SBtblife 1 im ©trafeburger 93tetl>um,
befennt auf ©rfudjen bcr $btiffln 9lgne$ gu grauenalb unb be*
bottigen tfefler$ SBernljart J?noK, bag fie vor 8 ober 9 3 a ^ rc «
bem JUofter grauenalb, in bcr bottigen SRebftube unb am SReb*
fenfter, aQc i^rc ©eredjtigfeit unb SRedjte in beat $)5rf(ein Stibet*
fyad) ubergeben tyabe, tote fie biefelben toon iljrer abutter Ottilie
Don ©ertringen unb iljrer ©djtpefter Ottelin toon ©erttingen ge*
etbt fyibe; unb bag fie biefe ©cfyenfung aufs ntwc beftattgt —
SftDtariateinftrument , aufgenommen burdj SRotar 9licolau* JRofe,
lateimfa unb beutfa. 3m ©aalbuc^ 60 b — 62. ©djlec&ter «b*
brutf : to, ©erini JR. O. »etf. Lit. L. ©. 8 f. 359.
1461. Oft. 7. grauenalb. ©ie tflofterfrau 9Refra toon
©ertringen gu ftrauenalb befennt baffelbe in SBejug auf bie ibr
getydrigen ©ere^tigfeiten unb SRedjte gu iftibelfpadj. — SRotariatS*
inftrament aufgenommen bur$ ben SRotar Soljanne* ®efcd. 3w
©aatbucfc 62. 360.
1462. 3an. 18. ©er marfgraflidj babifc^ #ofmeifter SBenbel
ton 9temd)ingen entfdjeibet gnrifdjen ber &bttffiu Signed gu
grauenalb unb gran Slnna toon ©ertringen, ba§ baS toon Sanger
toon ©ertringen unb nad) feincm £obc toon feiner ©djtoefter Slnna
toon ©ertringen v innegeljabte S)orf SRt6etfi>ad) bem Softer grauen*
alb guftetye. ®titn uff montag nadj fanct Jpilarien tag. 3»m © aa t 5
bu$ 59 f> 361.
1467. ©tyt. 29. SRargretlj toon ©icfingen, 2ir6red)t« toon
grijberg SBBittoe, ubergibt bev Itotiffut 9lgne« toon ©fttvingen ^u
1 »i6(t«^eimim Unteretfa^, 8t. SOSet^enburg.
Digitized by VjOOQlC
76
ftrauenalb i$r Jpafbtyeit an betn ©orf StyBetfoad) wit aflen
Sftufcungen unb Jftedjten, n>ic ffe biefe toon iljrem SSater, (£rafft
toon ©itfingen, ererbt Ijat, fott>ie einc jtornguft toon 10 SRltr.
Sftoggen unb 10 SJlttr. #aber gu ^ungfpad); 1 au<$ alien §aud*
rati), ben fie in bad Softer mitbrtngt, unb ber nac$ iljrem Stobe
an bad Softer fatten foil; Jebodj mit bem SBebing, bafc bad
itlofter ber ©d)enterin erne ©icd^cn^frftnbc reidje, unb bag iljrem
©o$ne, SKidjet toon ftrtyberg, Uttb f cincn ® r & ett k* c SBieberlSfung
ber ^orngult mit 100®ulben, toorbe^alten bleibe. ©eben uff fant
SWidjelfe tag bed Ijetftgen erfc engelfe. gJerg. Orig. ©iegler: S)ie
^udftetterin , SRidjael toon greiberg unb (Sonrat toon (Sngberg.
$)ie ©tegel ty&ngen an, bad lefcte befdjabigt. 3m ©aatbu<$ 63.
»bbru<!: to. ©erini R. ©. Sell Lit. M. ©. 10. 362.
1467. ©?$t 29. §einri(^ toon Settoangen unb feme gfrau,
SRargretl) toon Qfrtyberg, befennen, bafe fie, nadjbem ityre 9Kutter
unb ©djtoieger, SRargretl) toon ©icftngen, 9Ubredjtd toon grtyberg
S5Bitttt>e, bem Softer ftrauenalb tyren SE^cit am SDorf SJtybelfyadj
unb 10 2Rttr. Sftoggen unb 10 SDJItr. §aber aud einer §ub ju
tfungfoadj, unb ailed n>ad fie mit fld) in bad jttofter bringt, ge*
fdjenft fyat, auf tljre Slnf^ruc^c baran toergidjten, mit fludnalyme
ber ©flit, beren £6fung mit 100 ©ulben 2Wid)el toon ftnjberg toor*
beljatten tfK ©eben uff fant SKidjelfe tag bed ljetttgen erfc engett.
$erg. Orig. S)ad ©iegel §eiuri(^ 1 d toon SBerroangen $augt an.
©aalbu$ 63 b - 363.
1532. — 3indbud) gu Unber 9tybelfoadj. ^m fiagerbudj toon
1532 5*1. 264-278. " 364.
1558. — SDefcgl. im Sagerbudj toon 1553 got 332—352. 365.
1562. Sunt 5. ©ruefcftud eined ©rtdtoeidtyumd toon Unter*
SRiebeldbad). $a>>. 6once)>t 366.
Silterttftft
(Stold&erSbalje, JBotterS&ad), 938Wfer3pac$, S8oldferfp<w$)
»e&.--2J. @tttingen.
1254. gRerg — . SDic SBrflber (Sberljarb (IV.) unb Otto (I.)
toon (Sberftein befennen tyre (Sintoittigung gu bem, toon iljren
SWinifteriaten , bem fitter (Suno toon Oetoidljeim unb beffen
aSrubern, gefdjeljenen ©erlauf bed SDorfed SBotferdbadj an bad
Softer ftrauenalb. 367.
Nos E(berhardus) et Ot(to) fratres de Eberstein omnibus,
1 Jtflnig8&a<9 Ste^X $urfod&.
Digitized by VjOOQ 1C
77
ad quos presens scriptum pervenerit, constare volumus per
presentes, Cunonem || et fratres suos milites de Owensheira 1
vendidisse villam Volchersbahe cum universitate juris et pro-
prietate, que ad ipsos et || ad successores heredes eorundem
spectare videbatur, domine abbatisse et conventui dominarum
de Alba titulo proprietatis perpetuo || possidendam , prout dicti
fratres possiderunt, accedente ad huiusmodi vendicionem nostro
consensu et favore; itaque vendicionem dictam faetam per
manum nostram gratam et ratam habuimus et habemus, cum
dictus contractus non valeret sine nostro assensu, dictis fratri-
bus nostris ministerialibus existentibus. Ceterum resignacio
dicte ville a predictis facta fait in manus meas Ot(tonis) de
Eberstein. Interfuerunt autera hiis et viderunt Arnoldus pin-
cerna et C(onradus) fratres milites de Genresbahe, 2 Otto miles
de Buhil 8 et alii quam plures. Testes sunt Bertoldus frater
noster, prepositus Spirensis, H(einricus) notarius, Billungus
advocatus , H(einricus) et B(ertoldus) fratres advocati de
Genresbahe. 2 Acta sunt hec anno domini M°. CC°. L1III .
mense Marcio.
$etfl. Drig. SRit 3 ©icgeln; auf bem erften ift bte ©&erjteinifc§e SRofe nod)
erfenn&ar; ba§ jroette Ijat erne fifcenbe 3?tgur, in berStnfen ein aufgefd&taflmeS
8ud&; Umfdjrift aerftfrt; ba3 3. ©iegel ift bad bed $rotfte8 »ert$olb
(8eitf$t. I, 128.). <Saattud& 34.
1255. ©tyt.22. £)»i6§etm. SDic ©ruber <£uno, SBolftvipto,
SBcrtotb imb Srafto &on £)tmel)etm Derlaufen ba$ $)orf 936l!er«»
bad) mit alien SRedjten , 9tu$ungen unb 3«3rf)Btben an bad Softer
graucnatb. 368.
In nomine domini, amen. Cum brevis sit hominum vita
et habilis memoria, expedit ea, que || firma volumus perma-
nere presertim scriptis ac litterarum testimoniis roborari.
Innotescat igitur tam presen || tibus quam futuris, quod Cuno,
Wolftrigulo , Bertoldus et Crafto fratres de Owenshein l vendi-
derunt villam || Volkersbach cum omni iure et utilitate ac aliis
pertinenciis , videlicet iure advocacie, curiis, hominibus, iure-
patronatus ecclesie ibidem, judiciis, iusticiis, silvis, pratis,
pascuis, cultis et incultis ac aliis pertinenciis universis, secun-
dum quod ad eos tam de iure quam de consuetudine pertine-
* ®ent3*ac$ toq.M. Waftatt.
* »ti$l. »tf. * ». 8*itf4*. I, 98 |f.
Digitized by VjOOQ 1C
78
bat; que quidem bona dicti fratres de Owenshein libera et
spontanea voluntate dicto claustro in Alba titulo proprietatis
libere contulerunt perpetuis temporibus possidenda. Cuius rei
testes sunt Arnoldus pincerna, Conradus pincerna fratres de
Genresbach, 1 Crafto de Sahsbach, 2 Henricus scultetus de
Brusella, 8 Dlricus plebanus dicte ecclesie in Volkersbach, et
alii quam plures ad hec vocati specialiter et rogati. In cuius
venditioiiis et rogationis robur perpetuo valiturum presens
littera ex rogatu dictarum partium et consensu sigillis domi-
norum Eberhardi 4 et Ottonis 6 fratrum de Eberstein fideliter
est munita. Acta sunt autem hec aput novum castrum Owens-
hein in presencia nostri Ottonis de Eberstein anno domini
M°, CC°. L°. V°. X. Kal. Octobris.
$erfl. Orig. $ie J&eiben ©ieget Jtfingen an, voaxen a&er abflef alien; bag
fine §at bie gorm beg bet ftrieg x>. §o$feIben abgebttbeten ©iegers $einrt$ I.;
ba3 jweite ift e&enfattS Dbmbfiegel, ntit ber @&etfteimfd)en 9tofe im ©<$ilb,
a&er urn bie $ftlfte fletner. — 9tbbrucf : &. (Sertni. ftur&er ©eroete. SBeil.
Lit. K. ©. 44. unb H. D. Lit. G. 6. 6 f. — 3m Saal&ud) 34 b. unb 230.
1406. gebr. 14. 9lbt (Sunrat ju £errenafl> befennt, bafc cr
mit bcm ©rafen Sernfjart (I.) toon (Sberfieiu etoen Saufd) ge*
troffen $at ftber bed Softer* £errenalb Seibeigene SBernbrut,
Hermann $tfler6 Jodjter toon SBotferfoadj, bie ben Sufdjcr $at,
gegen be* ©rafen Seibetgene ©ertyuje, be« tfimen fcodjter toon
ber ©t^ure, ©eben an fanct SBatentinS tag. $erg. Orig. ©a*
©leget be* «bte« lj5ngt an. 369.
1532. — 3tn«buc$ gu »5Werfoad&. 3m Sagerbudj ton 1532
§ol. 500—554. 370.
1536. 9tyr. 7. (Srneurung ber Wufeungen unb ©efdtte ber
garret ju SBottferj^ac^. 3m 6aatbu$ gol 230 b — 232. 371.
1559. — 3in$bud) toon SWderfoadj. 3m Sagerbud) toon 1553
got. 629-688. 372.
1567. — spfarrcontyetenj ju 935ttferfoa<$, aufgeftettt burdj
fieonfyarbu* Solar toon ^futteuborff am ©obeufee, aur fetbigen
3ett Spfarrer ju SBSltfer^a^. $a:p. UutooHftaubig unb abgcgrtffen.
373.
1 @ern3&ad& 8ej.=2C. Staftatt.
1 Sa8bac$ ®ej.=3l. $$ern.
• 8ruc$fal.
♦ * OKafa* IV. unb Dtto I. wm tteffein,
Digitized by VjOOQ 1C
. 79
1570. — fanned U°ff, ^farrer. 9tad) einet Wotij auf ban
fcorlgen S3crgei^nt& (372.). 374.
1683. 3«I. 8. gSifttatioitfberidjt ber btf<$6ffldj foetrifd&ttt SRif*
flonare Sffiilljelm D$fcurg unb SWartin 3Wefc, Soc. Jesu, fiber
a36ffer*ba<$. 375.
Pagus hie in montanis situs 30 familiarum catholicarum
cum villa Mossbrunn J propriam conficit parochiam. Totus est
in temporalibus subiectus dominae abbatissae ex Frauenalb,
sub protectione serenissimi marchionis Badensis; decanatus
Ettlingani. Patronus sanctus Georgius martyr. Dedicatio domi-
nica subsequente festum sancti Dionysii. Decimatrix maiorum
decimarum sola domina abbatissa ex Frauenalb, quae vix
excedunt 30 maldra omnis generis frumentorum; minores
decimas solus habet parochus.
Animalia seminalia curat communitas, alit certus rusticus
et designate hunc in finem agro et pratis. Liberum tamen est
pastori, assumptis- illis bonis ipsemet hoc onus in se susci-
pere, honestius et decentius tamen putat praesens pastor id
civi relinquere, maxime cum etiam absque eo parum eraplu-
menti inde resultet.
Ecclesia in bono statu recenter omnino reparata. Turris,
navis, chorus cum omnibus appertinentiis curantur et conser-
yantur ex fabrica ecclesiae. Sedes, ornatum, vinum, hostias,
libros eadem curat ecclesia. Coemeterium clausum depascitur
ab aedituo; campanae duae bonae. Altaria duo, unum conse-
cratum, neutrum fundatum. Sacellum in Mosbrun a villico
proprio aere decenter exstructum, a nobis honore beatae Vir-
ginia Passaviensis benedictum. Reliquiae nullae.
Sacrarium in pariete decenti et mundo loco, lampas ante
hoc solummodo accenditur sub divinis. Monstrantia ex cupro.
Ciborium argenteum deauratum; pixides pro sacris oleis ex
stenno. Calix cupreus deauratus, in sacello stanneus, quo
tamen argenteus curabitur ex legatione fratris villici. Casulae
4 in ecclesia, una rubra in sacello, alba una, reliquus ornatus
necessarius. Missale unum in ecclesia et unum in sacello Ro-
manum. Agenda Moguntinensis. Baptisterium, confessionale,
cathedra bona et decenti loco. Liber baptizatorum ab anno
1647^accuratus. Confirmatio ab immemoriali tempore nulla,
* Kooifrtun to groott^eitn 9q.&. Hafiaii
Digitized by VjOOQlC
80
nisi quando ra. m. episcopus Lotharius Fridericus paucis
horis paucos admisit in consecratione sacelli aulici.
Lites circa sedes , sepulturas aut bona ecclesiae nullae.
Processiones binae cum venerabili , prima in festo corporis
Christian Frawenalb nova quae antehac non fuit, secunda
dominica infra octavam circa pagum. Festo sancti Marci in
Zell. ^ Lunae rogationum excipiunt Zellenses. Martis item in
Zell 1 et Bourbach. 2 Festo ascensionis in Frawenalb nova,
quia hac die antiquitus habebant processionem circa fruges.
Festo sancti Benedicti in Frawenalb nova. Dominica sequente
festum visitatae virginis propter translationem reliquiarum
sancti Basilidis in Frawenalb item nova. Anniversarium nullum.
Reditus et census ecclesiae colliguntur a duobus cura-
toribus juratis ; rationes reddunt amptmanno monasterii,
absente semper et inscio pastore. Census huius ecclesiae certi
et stabiles annue excurrunt ad 40 ft.
Pastor rev. dominus Matthias Fering Suevus ex Trochtel-
fingen, aetatis suae 72, parochiara hanc in 24 annum deser-
vit. Senior decanatus Itlingensis, paret capitulo et solvit ei
iura. Parochiam possidet ex commenda, quam annue redemit.
Tres administrat parochias Yolckersbacensem , Zellensem,
Bourbacensem , quae ultima Zellensi incorporate, a qua non
usque adeo remote. Ceterum aliae bona hora per devia et
avia mediis in montibus sitae via admodum difficili, et tamen
bonus senex hactenus nullum neglexit, catecheses et condones
suas habuit, sponsalibus et moribundis astitit; nullum copu-
lavit vagabundum aut alterius parochiae.
Domum parochialem, quae utcunque commoda, curat ab-
batissa ex Frawenalb. Pro competentia huius et aliarum paro-
chiarum simul accipit a domina abbatissa annue in pecunia
60 fl., siligine 16 maltra, spelta 15 maltra, avena 15 maltra,
vino 1 fuber; ex decimis hordei quae incertae, plerumque
tamen 10 maltra, ex decimis minoribus nihil fixi; agrorum
12 tnorgen, pratorum ex quibus foeni 2 fuber. Jura stolae ex
sponsalibus et proclamationibus 3 bafcen , copulatione strophiolum
et 1 fl. , dimissoriis 1 ft., baptismo V 4 p., introductione 0,
provisione agrorum 0, administratione aliorum sacramentorum,
conductu funeris maioris et tribus sacris 2 fl. # funeris minoris 0,
1 2 Waxtitll unb ^urbac^ 33^.^. (Bttlxmen.
Digitized by VjOOQ lC
condone funebri quae rara 1 SRttt, sacro per annum votivo
aut anniversario y* fL
Ludimagister , aedituus et director borologii Philippus Finck
ex Rodenfeltz * satisfacit officio constitutus a domina abbatisaa
et communitate ; pro coinpetentia habet annue a singulis in-
colis huius loci 2 fetjbbrobt, item a singulis bie Hocfen garb,
item ex certo districtu decimas , quae se extendunt ad
3 maltra, item ex baptismo infantis crucigerum, item ex co-
pulatione offam, frustum carnis, panem et mensuram vini,
item ex funere maiori 2 latyb brobt, minori 1 latyb brobt, item
ex instructione pueri per quadrantem anni J /* ft, item immu-
nitatem a personalibus. Pueri pauci mittuntur ad scholas.
Abusus aut superstitio notabilis nulla. Confraternitas nulla.
Licentiam pro saltu facit satrapa monasterii et pastor simul.
Diebus festis non laboratur. Concioni et catechesi negligenter
intersunt. Scandalum publicum nullum. Comitatus ad aegros
nullus. Obstetrix iurata. Fundatio pauperum nulla. Inventarium
ecclesiae multis annis antiquatum. Visitatio ecclesiae ab annis
28 nulla. Communio paschalis exacta schedis nullo desiderate.
Proles baptizatas sepeliunt plerumque parentes absque cruce,
absque luce. Sub divinis excessus nullus.
Gravamina. 1. Queritur rev. dominus pastor, quod valde
sero et aegre possit a monasterio obtinere suam competentiam.
2. Quod a patre confessario monasterii nullam habeat etiam
in necessitate assistentiam. 3. Quod idcirco tarn pro longam
distantiam locorum et difficillimas vias tam hyeme quam
aestate, quam propter senium sibi propemodum impossibile
sit amplius omnes tres parocbias simul administrare, et nisi
fidelem haberet assistentiam a patribus Itlinganis, saepe non
pauci negligerentur, qui absque sacramentis obirent; petere
proinde divisionem parochiarum , maxime cum in singulis locis
sint bona parochialia, domus parochialis et reliquam compe-
tentiam teneatur supplere monasterium, quod iam parochiali-
bua bonis fruitur/ Exposui haec reverendissimae dominae ab-
batissae, quae statim ei vacantem quietam parochiam suae
praesentationis conferre volebat, melioratis etiam istius paro-
chiae reditibus, modo bonum quietum ac robustum iterum
habere posset, qui hisce tribus iteriim coniunctim praeesset.
Quod cum etiam bono seni expositum, cum gratiarum actione
1 9flot^enfeid KqM. ftaftatt.
BcUf^r. XXT1I. 6
Digitized by VjOOQ 1C
82
acceptaverat, sed facti mox poenitens resiliit, vitam in ea,
in qua tot annis, finire expetens, quam in alteram viciniam
explantari. Manet interim quaestio, an cum senex et verbo
et scripto fassus sese satisfacere amplius non posse 9 an non
incumbat pro securitate et bono animarum superiori parochias
dividere aut alium omnino substituere.
Monita. Proles suas in hac montosa et silvestri patria
diligenter faciant in scholia et in catechesi una secum excoli,
ut locus quantumvis sylvestris homines tamen inveniantur
humani ac bene instructs Pueros baptizatos non parentes,
sed pastores more et ritu catholico sepeliant. Fiat inventarium
ecclesiae in forma duplici, atque unum sit in armario vel
cista ecclesiae , alterum in manibus aeditui , ut saepius lustrare
possit, an quid deperditum aut accesserit. Ex condone noq.
excurratur. Venerabile quando ad aegros defertur, decens om-
nino est, ut qui possunt et quibus per labores vacat, illud
comitentur et deducant ad aedes aegri ac reducant ad eccle-
siam, benedictionem sibi inde reportantes. Serio etiam hoc
loci monita iuventus, ne sibi invicem tarn facile promittat,
et promissione facta aut sponsalibus celebratis nefas esse
absque gravi causa resilire.
Excepti ab hac parochia pulchra processione media a pago
hora ac in ecclesiam introducti substitimus diem et noctem,
quando ad populum diximus 3, catecheses habitae 2, commu-
nicantes fuere 110, aegri provisi 2, benedictum sacellum in
Mussbrun, ducta eo pia processione.
8fo8 : Liber tisitatioiiis episcopalia Spirensis, 1683, pars n. 3m ftlteren
Gsemplat ©. 70-74, in ber H&fc§rift 6. 95-102.
1686. eq>t 10. gtauenijtb. SMe Sbttffm 2Jtorta SKargaretfrt
Don ©reity ju grauenalb tommt mit bem spfarrcr M. 9Jtott$a*
SJeringcr ju SJoltferfyadj uberein, bafc i$m auf fetne SBttte tntt
Mcffidjt auf fein j)o$e« SUter nadj 28i&l)riger aSertoattung bie
jjleidjjeitifle SScrfc^ung ber spfarrcicn SRaryjctt unb JBurbad} abs
flenotmnen unb etgenen 5prieftertt ubertragen toerbeu foffe; fflr iljn
jelbft toirb augleity bie ©otnpetenj feftgefefct g^ap. Orig. Unter*
geidjnet unb befiefjelt ton beiben Sljeilen. 376.
1701. — ©cri$t bcr btf$5fH$ foeirifcben 2Hjttatoreu ©eorg
£Wn unb Urban Robert, Soc. Jesu, fiber 85l!cr*ba^. Liber
visitationis de anno 1701, §ol. 101 b - 377.
Digitized by VjOOQ 1C
Parochia haec numerat familias 41 catbolicas; parochias
modo adiunctas habet Purbach et Zell, item loca annexa
Pfaffenroth , Schillberg et Musbrun .... Administratur a rev.
domino Francisco Trosbach Badensi, cui quot annis a domina
abbatissa solvuntur 60 floreni, 10 maltra speltae, 10 maltra
siliginis , 10 maltra avenae , 1 plaustrum vini .... Patroni
ecclesiae sunt s. Georgios , Sebastianus et Jacobus ....
Gravamina: 1. Parochus aegre administrat tot parochias
simul; atque ideo, maxime de hyeme, facile negliguntur in-
firmi propter viarum difficultatem et locorum distantiam.
2. Parochus ob impeditam linguam aegre intelligitur.
1715. gebr. 5. a351terSba<$. $>er Sfcotar Soljannea SDurba<$
nimmt cin SfcotartatSinftrument auf fiber ben gJroteft bet Sbtiffm
9Raria ©erttub toon 3<$terSl)eim , cjegen bte toon einem marlgrafti^
babtj<$en (Sommipr gu aSSFCerdbac^ toorgenommene #ulbtgung.
3n: ©erini 9i. O. Celt. Lit. L 13 ©. 322-324. 378.
1715. .guni -24. 2tuS bent Serid&t ber bifc^&fti^ foetrifdjen
Sommtffion fiber bte 95ijitatton ju 935tteT3badj. Relatio visita-
tionis etc. de anno 1715 S>. 213—235. Joannes Philippus Lipp
Rotenburgensis ad Nicarum, annorum 55, administrat paro-
chiam ab octo annis. Familias habet 44 omnes catholicas,
praeter unam judaicam . . . Conqueritur communitas , quod
parochus saepe nimis evocetur ad celebrandam secundam
missam in moriasterio Frawenalb , unde communitas cum
maximo incommodo tenetur eundem sequi vel prorsus negli-
gere divina, cui incommodo sibi supplicant ab ordinario per
media opportuna provided. 379.
1747. Oft. 23.-24. SUftatt. $er Sftotat Sofymn 3Kaier
ntmtnt tin ^nftrument auf uber ein ^eugentoer^Sr gu Staftatt,
tcegen ber toom jttojter $tauenalb beanfprudjten Written 3agb*
gered^tigteit gu a35tferSba$. $a:p. <So*>. 380.
9*Umrttot#tt
in bet $fat$, 9&9L. <8ermetf$eim.
1269. 9Jlerg— . Sifdjof §etnrt<$ (II.) gu ©peier toergi^tet auf
affe 9%et^te an bie @uter, toefdje ©ufanna toon ©runenberj gu
•SoHmerdttoeiler toerfauft ^at. 381.
H(einricus) dei gratia Spirensis episcopus universis christi-
fidelibus presentem literam intuentibus salutem in domino
sempiternam. Tenore presentium recognoscimus, quod nos omne
6*
Digitized by VjOOQ IC
u
jus et dominium, quod in bonis, que domina Susanna de
Grttnenberg apud Wolmarsswilre vendidit, habuimus, et de
quibus annualis census videlicet quadraginta et duo denarii
consueverunt dari, absolute resignavimus de nostra libera
voluntate. In cuius rei testimonium presentem cedulam nostri
sigilli munimine fecimus roborari. Datum et actum anno
domini millesimo ducentesimo sexagesimo nono, mense Martio.
3tw eaalbudj 193.
1532. ©ej. 5. SHtdjet 6d)tanc! toon SBolmarfetttyter retoetfirt
ft$ ftegcn bafi Softer ftrauenalb ttegen bcr tljm in erbbeftanbS*
n>etje toertteljenett ©utcr ju 2Bolmar§n)tyler. ©eben uff burnftag
na$ Slnbree a^oftoit. ,3m ©aalbudj 192 f. 382.
1532. — 3in«buc^ gu aSottmetStotyter. ^m Sagetbudj toon 1532
got. 820 b -822. 383.
1553. - SDcBflL im fiagcrbu^ toon 1553 got. 842-844.
384.
ffieUflarte*
Se§.*8. $urtoc$.
Jtol* HI, 862 f.
1296. — £einti<$ toon atofctoaafj toerfauft an bas ftfojta?
grauenatb fcin SDritttljetf am t tetnen jjetynten ju SBctngartcn , urn
42 $fb. 10 ©c^tts. £Ur. 385.
Ego Henricus de Rossewage ad universorum noticiam cupio
pervenire , quod provida deliberatione habita || terciam partem
minoris decime in Wingarten cenobio et conventui dominarum
in Alba pro quadraginta || duabus libris et X solidis hallensium
vendidi proprietatis titulo possidendam , omni iure sive juribus •
michi || competentibus pro me et pro meis heredibus renun-
cians presentium testimonio literarum. Item notum cupio fieri
universis, quod de dictis redditibus due libre hallensium con-
ventui dominarum debent cedere pro earum necessariis in
coquina ministrandis , iteft i libra et v solidi ad lumen lam-
padis coram altari beate perpetuo ministrandum. Item una
libra dominabus de TiefenhJwe l etRigol,* monialibus eiusdem
monasterii, pro earum necessitatibus quam diu vixerint, assig-
netur, post mortem vero earum dicta libra hallensium con-
ventui dominarum, sicut dictum est, cum aliis duabus libris
1 fciefenau Get 6m$ehn 8*3=91. 8aben.
• Siegel M Jtoppelwinba* 8qs*. 8U$l.
Digitized by VjOOQ IC
85
pro earum necessitatibus in coquina ministretur; mortua autem
altera earum solidi, sicut dictum est, in coquina ministra-
buntur. Cuius rei testes sunt . . domina de Smalinsteyn * et
Johannes filius eius, dominus Reimboldo de Wigental,* Pipinus
et socer suus, Anscelmus de Wingartin, Bertholdus dictus
Stolle et alii quam plures. In cuius rei testimonium sigillis
domini Henrici comitis Gemini pontis et meo presentes litere
sunt munite. Datum anno domini M°. CC° nonagesimo sexto*
$erg. Drig. $ie bciben Siegel ftnb oBgefaHen. 3m ©aalbuc$ 79.
1296. — ©raf £einri$ (II.) Don 3n>etbrutf en ' unb Otto
toon ©mnbacl) toerjidjten auf ba$ Don ifercm 93afatten Jpeinrid)
Don SJto&roaag an baS Softer grauenalb wrtmfte S5ritttt)ctl am
Keincn 3el)nten ju 2Beingarten , ba$ er Don tyneti gu Sc^cn trug.
386.
Nos Henricus dei gratia comes Gemini pontis et Otto de
Grw°nbach 3 presentium inspectoribus volumus esse notum || ,
quod Henricus miles de Roswage, fidelis noster, coram nobis
constitutus tertiam partem minoris decime in Win || gartin,
quam a nobis infeodo tenuit et se habere recognovit, cenobio
et conventui dominarum in Alba yen || didit simpHciter et in
toto nostro consensu et beneblacito accedente, nos inquam
predictam decimam ad nostram proprietatem pertinentem
prefato conventui dominarum in Alba donamus, damus et
conferimus, eidem decime renunciantes , immo penitus eidem
cenobio resignantes pure et simpHciter propter deum. Super
• quibus sigillo nostro et sigillo Henrici memorati militis de
Roswage presentes litere sunt munite. Datum anno domini
M°. CC°. nonagesimo sexto.
$erg. Drig. $a8 erfte (befannte beS ©rafen $einricfj »on 3wei&rilden)
utib bad britie ©tegel §ftngen an; baS btitte f)at in breietfigem ©c^ilb einen
von ber IMm oberen ©de nac$ bet SWitte re^ts laufenben ©c^figbatten; Um=
fd^rift jerfttfrt.
1632. — ^inSbudj fiber ben #of ju SOBitifjarten. ^vx Sager
&u$ Don 1532 got 792—795. 387.
1559. — fcefcal im Safletfouty Don 1553 got 803—806.
388.
1 Xie Burg @c$malenftein lag bei SBeingarten.
* Wrgental f$reibt bag ©aalbuc$ unb baxnad) Qeitfc^r. V, 861.
» @romba$ JBej.s3C. 8*u$fal.
Digitized by VjOOQ 1C
86
ttt*Hri«
(WtyMtftm, SBimptten, SBtmrt#atn, $Hmpf$em, SKtymyfen, BHm&f^eim)
I. totttttemB. D.=K. Seon&erg.
SSefd^etbtma be* O&evamtd Seontea 271—276.
1392. 3^)r. 15. ©tuttgart. ©raf ©berfarb (III.) toon S&ir<
tenberg toerleiljt an £an* £ugel toon £)n>ef$en * gu cincm 2R$nn*
le^en bic Jpofraite gu 2RarItingen,* bic ©5fcen *>on 2R5rHingen
n>ar, unb cincn baran fto&enben Sltfcr, unb ben .geljnten V*
SCBtymefctyen, ailed mit alter feiner 3uge!)5rung. ©efcen gu ©tut*
garten mentag nadj bem Dfiertag. spcrg. Drift. 2ttit bent belannten
ffiunbftegel be* ©rafen ©berljarb (©attler ©rafen IV- fcafel 3.
9lr. 6). 3m ©aal&ucfc 157. 389.
1420. Sunt 14. Stuttgart, ©raf SRubolf toon ©utg, £e§en*
tr&ger ber ©raffefyaft gu SSBirtembcrg, toerleiljt im Stamen ber
minberjaljrtgen ©rafen fiubtoig (I.) unb Ulridj (V.) gu SBirtcm*
berg, an £an* toon ©ertringen, genaut ©artman, ben ^efynten
gu SBim^en unb 3 SRorgen SBiefen gu SBtyter 5 an ber Surg,
©e&en gu ©tutgarten am frttag toor fant SBit« tag. sperg. Orig
9Rit bem belannten ©tegel ber ©rafen toon ©ulg. 390.
1423. SWat 6. ©tuttgart. Urfunbe bcffelben Snfytlt* n>ie
9teg. 390; nur fep ber ©einame „@artman", bei §einrid) toon
©ertringen. ©eben gu ©tutgarten an bonrftag toor bem fonntag
»ocem iuambibati*. q5etg. Orig. S)a« ©iegrf be* 3fo«fteHer* ift
gertrWelt. 3m ©aalbudj 157. 391.
1447. 9tyr. 13. Urafy ©raf Subetoig (I.) gu SBtrttemberg^
unb gu SRumwelgartte gifet feine ©intoittigung gu bem SBerfauf
be* toon bem ©rafen gu Sc^en getragenen ^eljnten gu ©totyfctyatn
an ba* Eloper grauenalb, unb ertlart benfeiben at* freie* (Sigen*
t^um be* Softer*, ©eben gu Uradj an bem borjtag nad) bem
tyeligen Oftertag. $erg. Orig. SDa* ©iegel be* ©rafen Submig,
afyrfid) bem feci ©attier a. a. O. SEafel 3 SRr. 12, tyhtflt an.
©aatbu$ 157 b - 392.
1447. 2tyr. 18. S)er ©belfned&t $einrtdj toon ©ertringen toer*
fauft, untcr .Suftimmung feiner grau SJlargret toon 9tem$ingen
unb feiner ©51jne SSatt^olomeu* unb Gfcer^art toon ©ertringen,
feinen toortyer toon SB&irtem&erg gu Se^en getragenen, gegen anbere
fieljenguter gu (Sigentljum erfcattenen ^etynteu gu 2Binn>f#ein, an
1 &wt8$ehn »ej.s3l. ©rudjfal.
* S»er!lin&en D.-31. Seontefl.
1 SOeUer 8e|.=». $for$eim ?
Digitized by VjOOQ IC
87
Me ftfotfftn Signed ton ©ertringcn, urn eilft^alB^itnbert ©ulbett.
©eben uff binfiag tor fant ©eorgen tag. $erg. ©rig. ©tegfer:
$eutridj ton ©crtringcn, SBertljolb ^arbcr unb Sfafyeniger ton
©ertringen. $te 3 ©iegel fyangen an. 3m ©aalbudj 158. 393.
1533- — 3indbu$ gu SStymtfen. 3m Sagerbucfc ton 1532
got 728—735. 394.
1560. — 3in*bu<$ gu SBimbfteim. 3m fiagerfeud) ton 1553
got 368-384. 395.
ffilnbct
in ber $fal§, 8ej.=Sl. ©etmerdljeim.
1532. — 3in* ju SEfynnbeu. 3m Sagerbud) ton 1532
#ot. 824 b - f. 396.
1553. — fce&gl {m fiagerbuc$ ton 1553 got 845. 397.
ttlfffrflti
(SBeftngen, SBefiingen)
©e^B. Stetten.
Jtol* in, 896.
1456. gebr. 2. §einrid) ton ©ertringen fdjenlt bcm Softer
gfrauenaft ben Jtirdjenfafc gu ©bern SBefingen mlt alien bagu ge«
IjSrigen 3el)nten, Wrt&ten unb greiljeiten. ©eben uff unfer ttefcen
frautten tag fie^tmeffe. 5pevg. ©rig. SDie 3 ©iegel bed SfoSftetterS,
bed #and ton SRiefem unb bed $auld Sutran ton (Srttngen
tyangeu an. 3m ©aalbuc§ 81 unb 215. 398.
1461. ftebr. 6. Ubenljeim. Sifd^of 3o§anne« (II.) gu ©peier be*
fttttgt, unter ^ufttnmung bt$ SHrdjibtaconud loci, bed sprofcfte*
SBtyert Stube gu ©t ©erman, biefc ©#enlung (9feg. 398) unb
incotyorirt bie itirdje gu ©ber*2Beflngen mit bem JUofter grauen*
aft, unter ber SSebingung ber §attung eined fidnbigen SBicard.
Datum in castro Udenheim feria sexta post festum purifi-
cationis gloriose Virginia Marie. $erg. Orig. SMe beiben ©iegel
bed SBifd^ofd unb bed sprouted Ij&ngen an, in fieinttanb em*
gentyt ©aalbu$ 215 b - 899.
1461. ©It. 3. S)er ©eneraltiear bed ©tfaof* 3oi>attued (IL) gu
©$eier, ©onrab ton ®ergen, fefct, auf ©runb ber obigen
©i&entrotg unb 3ncotyoration (Keg. 398 unb 399), bie <Som*
$eteng be* jetoeiligen SBicard gu ©ber*2Beftngen feft, in ©egen*
fcort bed 23artljolomeud ton ©ertringen, $einridjd ©ofyt, bed
bermaligen $Pfarr*5Re!tord 3ofymne* ©djtyf gu Ober-SBcflngen,
be« gJfarrerd 3o$ann SBefeei gu (Sfaieltingeu x unb bed $einri<$
1 Cltaitnbinatn 8Q.41. $fot|fctm.
Digitized by VjOOQ IC
88
9fto|et toon ©M>ingen, ben er mtt ©nftimmung be* genannten
Sftettor* gum 58icar ber Sftxty gu Dbev*2Beftngen in^eftirt. Datum
die sabbati post festum sancti Michaelis arctaangeli. $erg.
Ortg. !Da* ©iegel be* Slu«ftcttcr« ift abgefatten. ©aalbud)
216. 400.
1465. Suni 17. $rotft Serntyart, ©ecan unb (Satftel ber
©tift*fir<$e gu ffiaben ftetten em SMbimu* au« ubcr ben
©$enfung*brief 9teg. 398. ©eben uff mentag nad) fant S3it*
tag. $erg. Drig. S)a* befannte ©iegel be* <£a!pitel* §&ngt an.
(3ettf<$r. 25, 382.) 401.
1465. 3uni 25. SDiefelben ftUen etn 93ibimu* au* toon ber Urftmbe
9teg. 399. Datum feria secunda post festum sancti Johannis
baptiste. $erg. Orig. ©a* @a\>itel*fiegel Ij&ngt an. 402.
1501. Slug. 11. SKarlgraf Gljriftoplj I. toon SBaben entf^etbet
gtt>if($en bem Softer grauenalb unb ber ©ebun>erfd)aft be* 2)orfe*
Ober*aBeftngen , baft bie lefetere bem Softer ben 2Betnge$nten ge*
leltevt unb nidjt in Srauben gu entridjten Ijabe. ®tbtn uff mitloodj
nadj fant Saurencien tag. $per,j. Orig. ©iegel abgefatten. ©aal*
budj 81 b — 85. burger 3tu«gug abgebrutft; ftedjt 23aben*
8dL SRr. 296 ©. 245 unb Untertij. ©u^i. Sett. 9tr. 73
©. 175. 2lud) fimge anbere Urfunben*5{u*giige toertoanbten 3n*
fcalt* (toon 1498) finb in beiben ©tyiften abgebrutft. 403.
1512. Slug. 2ff. S)ie toom ©omftift gu ©peter unb tootn Softer
grauenalb aufgeftettten ©d)ieb*leute entfd)eiben gttnfdjen bem SDom*
ftift unb bem Softer, toegen ber 3e$ntgere<$tigfeit gu Ober* unb
ttntertoefcingen, unb fteUen bie ©rengen feft, in tone loeit jeber
SEljeil ben .Beljnten bafefbft etngie^en burfe. ©eben in ber loodjen
nad) toincula $etri. gJerg. Orig, SDie 3 ©iegel be* SDomfafcitel*
gu ©peier, ber &bttffin unb be* (Sontoente* gu grauenalb tyan*
gen an. 404.
1532. Sunt 29. (Sin ©<$ieb«geric$t 0>gl Jfteg. 404) fefct auf*
neue bie nidfjt toottfommen toetfteinten unb abgetbeitten SBegtrle feft,
worm ba* ©omftift gu ©peier unb ba* Softer grauenalb ben
3e^nten gu ©ber= unb Unter*aBefingen etngteljen barf, ©eben uff
spetri unb spaufi. 5JJerg. Orig. ©ie beiben ©ieget be* SDomcatftel*
gu ©peier unb be* Softer* grauenatb Jj&ngen an. 3m ©aat*
*uc$85— 88. 405.
1532. — 3u SSBeftngen be* gofclju* gered&tfami). 3m Sager*
bu$ ton 1532 got. 139. 40$.
Digitized by VjOOQI.C
89
1536. Styr. 4. eweurung bet ©ef&He unb Stufeungen ber
spfartci gu ©ber*2Befciugen. 3m ©aalbud& 219—221 407.
1546. ©eg. 18. ©djulfljeife SBenbel ©$udfjma<$er gu Dber*
SBefeingen unb ©$ult§ei& SBenbel $elmftetter gu ttnter*2Be&ingen
uitb ©enoffen reberfiren fidj, bag jle son ben SBibbumgfitern ber
spfarrei, bic jle urn 520 ©ulben gefauft fyaben, bem jefceittgen
Starrer, bgfc. bem Softer ftrauenalb, ben jjetynten ridjttg ab*
liefern nwffen. ©eben uff fampftag nad) fanct fiucien tag. $erg.
Orig, $)ie beiben ©iegel be* Oberamtmann* §an* ffialtljer gu
©tetn unb bed SBernljart toom ©tein fy&ngen an. 406.
1553. — ,3in$budj gu ©ber*2Befingen. 3m £agerbu<% *on 1553.
got. 315—327. 409.
1635. 3uni 27. ©peter. SBifd&of ©eorg Sfoton gu ©peter
crtljeilt aW $ropft Mn ©t. ©erman gu ©peter ber &btiffin
Soljanna SWaria toon 2ttanbadj gu grauenalb bic Seftatigung ber
3ncorporation ber gjfarrfirc^c gu ©ber=2Befingen mit bem tflofter
ftrauenalb. ^erg. Drig. SDaS fd)5n er^altenc ©iegel ber spropftei
$angt an: SBrufibilb, mit Umfdjrift: S. PREPOSITURAE
GERMANI ET MAURITII ECCLESEE SPHtENSIS. 410.
1532, — 93ergeid)nife ber fammtlidjen i%lid)en ©ef&lle be*
Eloper* ftrauenalb. 411.
£ter in finbt man atte JerH^e gefette rn^ner fratoen toon 9Kb
ufe ben legem bftdjern gegogen burd) ein tyattt ernutoert anno
xv° unb xxxii.
3u Ubflett 1 gefelt jar«: gelt 2 4, lorn 4 mttr., binfet
4 mttr*, tyabern 4 mltr.
BuaWefelinSScfctoann* gefelt ierlt<$« : gin& unb betfl) 2 %
3 12 4, Ijabern, t)e 10 font, fur 1 mttr. — 3 mltr. 1 fom.,
ginfc $uner 46, fafcuad&t fcfiner 5.
3u ©cfclutenbac^ 8 gefelt ierlidj*: gelt gmfe 2 fi 4, fytbem
6 mltr,, fummer $uner 6.
3u ttterfpa$ 4 gefelt j&rttc^* : gutten unb ginfe 6 gulben
*V« fi 3 4, binrfel 5 mltr. 2 font., l)abern, tye 9 fom. fur 1 mltr.
— 4 mltr. 6 font,; bie gtoo gefgen ertragen 2 mltr.
1 ttfeftabt ©es.*. 8ro#tl.
s SWetlinfawanber $of *ei 8urbac$ toy*, Gttlittyeit.
» 6c$lutten*ac$ »*$.=». Gttlfoflen.
♦ 3tter»*ac* fl*4t. ffor^eim.
Digitized by VjOOQ IC
90
jju ber ©d&ftrn* gefdt ierlfd&a tiff ^eorti unb uff 9JH<$aelt*
gu fcetti): item 6 gulben 6 ^.
3u ber «uto * gefett jerlicfc* uff Seorti unb SRidjaetiS ju better
item 30 fi £
3u ©ttlingen gefclt Jerli^d uff 9»artitti : gelt 3 ft 9 /J 10 4,
giuf} ^fitter 5.
3u spfaffentob 8 gefelt jertid)* uff SRartini: fetter ginfj
4 fL 2 /J 2 #, aMofeifl gin| 1 ft. 11 /J ^, Ijabern bon fr&uen
12 tnltr., gin& Ijfiner 102.
3u 93olc!erfaad& 4 gefelt iertt^* uff SWartini: feller ginfr
3 ft. 13 /J 5 # 2 flfc, ablofcig gutten 4 fl 4 #, $abern
29 mitt. 7 ftttu, ginfe §ftner 118, fa&na<$t ljuner 59, ttann
fetn« an ben ungebun>en fronen abget.
£u S3urba$ 6 gefett ierli<$« uff Martini: fetter jing 5 ft
6 4, mul gtnS 3 ft, fytbern, tjt 10 ftm. fur 1 mttr, — 20 mttr.
1 few., jtofc tyfiner 132, on bie fafenadjt tyenna.
£u 9Ralfd) 6 flefclt iertu$S uff 2ftartini: fetter jinfe 2 ft
2 fi 4 8 4, gelt gfilten 9 fi 4, font gfilten 22 mttr.
4 font., SUlartinS Ijunet 6 ; lannbad&t 2 fym., bie jefyenb ufc
genomen.
3u SBatyerSto^er 7 gefett ierlidjs uff 33?artfni: gelt gfltten
8 p 4 J /t 4 t on ben fetben geljenben.
3u ©utfcbad) 8 gefett ierlt<$«: item em tttyn jeljenb toon
reben in 3Mf<$er mattft.
3u SRurfenfturm 9 gefett icrlidj* uff SWartini : ablofjig
gutten 15 fi 4.
3u ©tidljetn 10 gefett jcrlt^« uff SKarttni: forn gutten on
ben jefyenben 24 mttr-
3u ettlingentt)^er ll gefett ierlidfjs uff Martini: gelt
19 fL, lorn 6 mltr.
3u (SaweP* unb ben (Sinfijbeln 18 gefett Jerti^S on ber
tejl: gelt 3 fi 4, totyn 2 om.
1 * ©d&euern unb 8u bet ©enti&adj SBe$.=«. SRaftatt.
3416 $faffenroi$, 83ller3bac$, tturbtc*, 9Ralf$ Be*.;*
' SBalbpred&iSweier 8e&.*B. Staftott.
8 6ut&&ac$ »ej.sSl. ©ttlmgen.
I *° SRuflgeiifhttm, Dettifl^eim &*.&. ftaftatt.
II ©ttlingenweier ©es.*8t. ©ttltngen.
13 » flawelwutbetf unb <&tnfiebel$of »«m*. »tyt.
Digitized by VjOOQ IC
91
3tt JHtyngatten * gefelt }ertt$* *>om faf on ben gefanben:
lorn 2>mltr. 2 font., florltd) frudjt bom jotter arfcr 1 mttr.
^n S)armfya<$ * gefelt ferlt^S itff Martini: gelt 1 p 4'/i #,
lorn 2 mltr. 8 fom. 1 bierling , fabern 3 mltr. 2 font 1 btyttng.
3u ©\>e^art? gefett Jerlidj* uff 3Rartini: neben betttj unb
fetter ginS 4 ft. 23 /J 3 ^, gutten 2 fL # fruc^t gutten ge*
utflftt 2 mttr, gult fabern 2 mttr, ginff fabern 10 mltr, butl)
10 fom. 1 mltr; glnfe fcuner 105, lefe 43, ftac$* 16 ttoben, ufr
genomen fafma^t fcfiner, ierlt<$ bet unb nrijfcen giufc.
3u ©ingen 4 gefelt ierltdjS on bte toij&en gin*: falter gin*
1 ft 5 fi 11 4, lorn 4 mltr, btndet 12 mltr, fabern 13 mltr.
5 fom., laty>en 16, ^filter 16, ntyn 6 fbr.
£\t ©tngen lanba(fa: Sretyttofar gelg 4 mltr 5 fom., £it*
^ronner gelg 1 mltr. 3 font. , §agenautoer gelg 2 mltr. 3 fom.
1 *>vlg; baran get ab fcon ben toacterten atfern 4 font 1 *rlg. Int
gtnfe bnd)8, bis uriber fccvlufan toerben; tyunb 8 fomere lorn
1 mltr, tftmb 10 fomere bincfel lmltr, tyunt 10 fomere faberu
1 mltr.
£u tfleinen ©te^nbacty 5 gefett ierli<$« uff SRartini: lorn
2 mltr, fabern 4 mltr.
3u ©rfingen 6 gefelt jerlic&S uff SKarttni: bettl) gu (Sr*
fingen unb Silfingeu 30 ft 4, mul giu& 4 ft. 2 fi 3 4, ab*
lo&ig gfilten 2 ft. 4 /} 6 4, feller ginfe 4 ft. 11 fi 2 *, ginfc
lorn 6 mltr 3 flm., ginf* Pner 26, on blefa&uacfa tyuner.
M gutten: gelt 4'/t ft. 2 #, lorn 35 mltr 4 1 /* fom,
bimlel 33 mltr, fabem 33 mltr, ^finer 29.
Son ber tttybam: lorn 6 mltr, biwfet 6 mttr, fabern 6 mltr,
tttyn gutten 2 om 3 fbr. 2 ma& trftbe 9$, 13 fbr. fur 1 om
geredjnet.
fianbadjt: (Smefcen gelg 3 fomere, SMrtftdj gelg 11 font, ©men
gelg 2 fom.; t$unt 8 fom. lorn 1 mltr, tfyunbt 9 fom. bindet
ein mttr, fyunbt 9 fom. fabern ein mltr.
£u 33itftngeu 7 gefelt iertidjs uff 3Rarttni: fatter gin&
6 ft. 11 fi 10 4, mftt gin« 13 fi 4, abto&ig gin« 1 ft. 3 4,
' SBeingarien 8«3.=3l. Xwclafy
» $arm3&ac$ 8e8.=3L $for#etm.
» Ctyeff art )0e).^. (Sttfmgen.
♦ * Singen, Uleinffcein&ad^ 8e8' s & $utla<$.
9 * Cffinaen, ©Ufingen SBefrrH. $for#etm.
Digitized by VjOOQlC
92
gelt gin« 2 ft. 3 /J 3 4 toon $6fen, ol gin* 12 tf, lorn gin*
brty mltr 2 font., gin* Ijabetn 1 font., cappen 1, gins tyftuer 40,
on bie faftuadjt ljuncr, xoyn ginfc 4 V* om 3 for. 7 ma§, tye
12 fbr. fur cin om gered>net.
Son §offen gfilten: lorn 39 mltr. 6 font., bincfet 33 mltr.
4 font., fyabern 37 mltr. 4 font., gutter 5.
Son be* gott*$u& aigen §off bufetbft: geHt 12 fL, font
6 mltr, binrfcU 53 mltr, Ijabern 40 mttr.
Sanbacfct fru<$t: gelg ©ettcn 9 font., gelg S3erg 11 fom., gelg
tfirdjen grunt 2 font.; tJjunt 8 fom. torn! mltr, tljunb 9 fom.
bintfel 1 mltr, tjjunbt.9 fom. fyabern 1 mltr. £ter inn ift fein
geljenbt nod) nnjfcen gin§ gerecfcnet.
3u SBeflba^ 1 gefelt ierli<$« uff Martini: forn 3 mltr.
3u Sftufcbom 2 gefelt ierltcfy* bcr Ijalb tet)f toom grofccn
getyenben.
^u Dbern SBefingen 3 Ijot mtyn frato toon 311b ben obern
geljeuben ganfc, tote bcr unber ftocft u. unber fteint ift, bod) ettlicfe
getyenben toon fd)tuffel ufc genomen, lut jiufe bud)*.
3u ©retrain 4 Ijot mtyn framo toon 3Ub ben geljenben, toie
toon alter Ijer lumen.
^u SBeltr^nnidj 6 unb Sfcutmerfpad) 6 gefelt ierlidj* uff
3Rartini: teller ginfc 12 fi 3 £, gelt gulten 2 ft., torn 4 fom.,
$abern 8 mltr 4 fom.; tye 9 fomere tljunb 1 mftr. Ijabern; fummer
^fitter 33, fafenad&t Ijiiner 13, gent etlidj ab.
&u Outentyufen 7 : ablofeig ginfc 1 fL
&u SRutofafc 8 gefelt ierlidj* uff 2Kartint: gelt 3 /J 8 #;
unb ftonb baruber nodj 18 % gu redjttoerttgen ; §abern 4 mltr,
4 fom.; tljunbt 10 fom. 1 matter; Ijiiner 11, toadj* 1 ft.
3u©utfcbadj 9 9 e f c tt i*ftt<$* uff 3Jtorttni on bie bettlj unb
bee^emen: fetter ginfe 2 fL 7 7 4, ablofeig flatten 2 ft., fom
7 mltr, Ijabern 9 mltr 8 fom.; tljunb 8 fom. forn 1 mltr, tljunbt
10 fom. Ijabern 1 mltr.
3u ©ttenato 10 gefelt ierluty*: gelt 15 fi £, unb ber ladj*
ge^enb, ber geljent la$*.
1 SfoSfleflangmer Drt?
1 * Bufibaum, Dberwbffingen Stog.^. ^retten.
♦ Sreiten.
5 « i 8 gelbrennadj, 5Rubmer3&ac$, Dtten^aufen unb 9tettfa|
D.-8C. Steuen&itefl.
9 w @ul**a$ unb Ditenau 8^*. Staftott.
Digitized by VjOOQlC
93
3u ttnbern SJty&elfaa^ 1 nub ©Imanbittgen* gefelt: fyeHer
ginfe 5 ft. 11 /J 11 #, abto&tg gulten 5 ;0 #, lorn 12 font.,
babern 2 mltr 3 font*; t&unb 9 fontere $aber 1 matter; fafena<$t
$uner 14, fuuter ^uncr 29 , fe& 9 obcr fur cin ijeben brty pfenning.
3u fiangenalb 8 gefelt ierltd)S uff 2Jtartim: tyeUer gtnfe 8 /J
2 4, unb bann ftrut ginfj 16 4, ^abcrn 7 mttr 4 font.,
ljuner 27.
3u ©<$uetberg 4 gefelt ierltc^d uff SRarttni: fetter gtafc
2 fl. 3 5 4, ablofeig gelt gin* 1 ft. 5 fi 5 4, fcabem 29
mttr 7 font. ; buntl) 10 fomere fyabern 1 waiter; gin* tyunct 97,
on btc fafenacfyt fyuner,
3u 2Ri)nfett 5 gefelt ierlitfjs uff SWartint: fcctte ginfe 2 *
1 fi 4 unb 3 albu« tfafygretoer^ fom 3 adjtet, mag ol 4 fciernfeen,
gan$ 1; an forn gulten on SBelten OfcnerS gut: gelt 7 ft 6 4,
tfatfegrefer, lorn 49*/ 2 acfytel, foelfe 10 adjtel, Ijaberu 10 adjtel.
3u ben £offcn 6 jljenftt 3tyn$, on bg t>om Ijofman gu tett
tourt: gelt 18 p 4 tfftlfeWer, lorn 34 adjtel.
3in| gu Sanbel 7 : gelt 18 /J 2 4 tfalfcgrefer, forn 2 adjtel
8 toiernfeen, 51 2 fciernfeen.
3u »arbelrob 8 : forn 36 a#tet.
3u 3Botmer8tt>t)ler 9 : forn 20 ac^tet, foelfe 20 a$tet.
3u gridenfett 10 : gelt 3 fi 3 4, forn 10 atyet, ftt
4 toiernfcen, co^en 2.
3mS gu SBinben 11 : forn brt) adjtel, gen§ 14.
3u Untern unb ©bcrn ©runbad) 12 gefelt jerli<$* on bie
torilfjen ginfe unb geljenben: fetter ginfc 3 p. 5 fi 4 tfalfegretoer,
ablofeig gtnfc 4 ft. 5 fi 3 4 Ijetjbelberger, ginfe frudj torn 1 mltr,
bhufel gtnfe 2 mltr, florlidj fiudjt 2 mltr, ttrt)n gtnfe 49 V» fbr.,
genfe 2, $iiner 43.
93ou ttfffen: torn 29 mltr, btntfet 25 mttr, Ijaberu 25 mltr^
tljunbt 8 foot, forn 1 mltr, tljunbt 9 forn. b^ntfet 1 mltr, tljunbt
9 fom. Ijaberu 1 mltr*
j^u 35lingen 13 gefelt ierttc^S: gelt 1 fl. 8 fi 4*
1 nnternicftel3&a$ D.=9l. S&euenbtttg.
2 • (glltnenbingen unb Sangenalb 33ej.=3(. $for$eim.
• ©d&Wberfl 93cg.=3C. (SttUngen.
• • ' 3RinfeIb, §6fen, Ganbel »eg.=9C. <3mncr8§etm, $fal§.
• 8arbeIrot$ »ej *%. »ergjabern.
• * « SJoHmerCweUer, gretfenfelb, SBinben »ej.--». ©ermer^hn.
13 ©rombac$ 8e§.s9. Smc^fal.
w Sb^ingen 8^.^. »urladj.
Digitized by VjOOQ-IC
u
Su SanbrudM: gelt 10 /J 4 $et)betberger.
3u 33ru$fet *: gelt 15 p 3 # 1)tf)belberger.
3u ^finfyad)* gefelt jerlid)* torn §of gfittett, and) gel>enben
on M)n unb frfidjten, bic man nit fumteren lann; aber etltt&er
Jertidjer ttfyn unb gelg fru<$ten fcotgen $erna($: Jfteutd)inger gctg
1 fern., SBefftoger getg 24 font., ©termer grig 3 fpm, tttyu ton
7 morgen 2 tiertet toingarts 7 fbr. 2 ntafc 1 fdjowen.
3u SOBijmpfen* gefett iertid)* on ben gefcnben: abWfetg
flftWen 1 ft. 14 jl 2 A *
$u ©tutgarten: gutten 300 gulben uff bent furftentljumb
2Birtemberg, lut einer terf<$r))bung.
3u 83aben: gftttett 7 gulben, bie 5 ft. ton mtyuen gnebtgen
berren margrafen , bie 2 ft. ton Saftlin 3Refcter8 erben gu Sabcn,
mer brty g&tben au$ ton mtynen gnebigen Ijerren margrafen.
3u 8ftem^ingen § : gfitten 15 ft., bie 5 ft. uff Seroti fer*
IW)«, bie anbern 5 ft. uff Sflartint, toon 3Rartin ton SRem^ingen.
3u Sftutoenburg 6 : item bie tjeitgen gur 9iuu>enburg gebett
ierlid)* uff ben fctyfjeit funtag (ut eiuer oerfefcrgbung 1 gulben.
SBilb^ab 7 : item 3>5rg £onoer git jertic^e uff 5Jitojaelt« tut
einer terfdjrtybung 5 ft.
3u ©ernfaadj: item Sacob fllufter git iertufc* uff SWartini
tut einer terfctyrtybung 11 fi 8 #. •
£terinn ift nidjtgit, bg nit ierti<$ gefelt, geretfcnet, alfe bie
Jerti^en bett, fo uff unb ntyber ftygen, geljent, fafmadfjt $uner
unb aUed, bg nit ierli<$ gcfctt # tregt fur ftd» felbfc fan redjnung.
2Jtyn frato toon Sttb fcot audj nodj ge$enb gu ©j>itberg, 8 gu
gfr^lfcfyun 9 k., unb etjn ladj$ geljenben gu (Sberftein, fo ^ierintt
nit begriffen, toie ton after,
3tem |u SSertf^eim 10 unb SEBitterfftein 11 gefett Jerti^* ba
fetbfc ton !>of gfltern: lorn 29 ft.
3 tt $w»W 12 ton minen Ijerren ton ©ttf<$ gett ftrafcburgcr 3 IE £
1 »a$nfctiitfen 9q.;9. Bretten.
1 ©rwd&fal.
• *3nig8&ac$ »e|.s«. $utlad|>.
♦ ffiim3§eim D.-9. Seonfcerg.
5 fRem<$inger$of 8ej.s9l. £>urfod>.
6 fteuen&iirg, wilrttb. D&eramiSftobt.
» ©tlb&ab D.^SC. SReuen&ttrg.
8 Spitl&erg 8ej.s». $tirfac$.
I 8reiol3$nm 83.3*. 9taftatt.
*° " ®erf*$eim unb 8Bitter»$eim tot 8^ «r. ^agwau.
II JBfumat^ tm CffaJ.
Digitized by VjOOQlC
4»
&n (ftpngen gefelt \ttli%* etlfft$aft frilling pfennig *om
SScltin ©toilet t>on ©rflngen uff attcr fyetylgen tag Dott funffj^en
gfilben fyaubtgufc.
3m Sagerbucfc wm 1532 gol. 828—841. % 2>ie a&weid&unoen in ben Bn*
fSfcen be§ 2ager&u$8 oon 1553 gol. 849 ff., too toriflenS bie (gintr&a* t^etl-
mejfe fe$fen, ftab ni$t bebeutenb.
©meUtt
ftagtrftfilti*** fibet $etet 8tt*er.
S)a* Diet6en>egte 8ekn speter Suber* $at im SBerlaufe ber
gforfd&ung fiber iljn fdjon ju manc^er Ueberrafdjung gefuljrt 9ta$
fetner nidjt red)t erfolflreid&en 2BirIfamleit art alabemifdjer Secret
erfaemt er fcfSfettd) art ©fcplotnat, unb toon feiner SEtydtigfeit auf
biefem ©ebtete tourben ftdj totettei<$t nod) meljr ©puren aufftnben
laffen. ©arnt Dcrfafet er 1474 djriftfidj fromme SBerfe auf ben
©ntritt ber Slnna toon SRanberf in baS Softer ©nabent&at, unb
btefe Bet l^m ungeiootynte grSmmtglett f^etnt mtr auf baS naljenbe
SefcenSenbe Ijinguwifen; weitere &unbe ton H)m tt>ar md)t *>orl)anben.
%Mn baS toar ein ^rrtljum. JDurd) ©. ©ummler* ©fite iffc
mix no$ ein foaterer Srief son Ujm in ber <3. ©allcr SBtMiot^ef
fcelannt getoorben, tt>et<$cr fl<$ in ber SBriefjammtung 5Hbert8 *>ott
Sonftetten beftnbet unb ben idj burdj £errn SBartmannS ©e*
fSmglcit in 9lbf<$rift er^aUen Ijabe. <Sr tautet:
Petrus Luder artium et medicine doctor, preclaro viro
domino Alberto de Bonstetten etc. amico suo honorando S. P. D.
Oratum me superioribus diebus litteris tuis tissimis l
fecisti, ut tibi ea carmina, que quondam Basilee (ac tu etiam
affuisti) pro sorore Anna de Randek , dum crucifixi effigiem et
flammas virgineas manibus tenens , ridenti vultu claustra
subeundo sese holocaustum sponso suo Cbristo conferebat,
conpilaverim, tibi mitterem. Cepi hoc facturum (?); tibi enim
iis longe maiora denegare habeo nihil. Accipe igitur carmina,
que huiuscemodi sunt :
Grata domus, genitor, fratresque sororque, sodales,
Et quondam pretiosa mihi terrena, 2 valete!
Sat me letifera mundus dulcedine lusit,
Sat me falsus amor tenuit: discedo soluta.
Hiis laqueis secura iuvat iam claustra subire,
Nudaque ab hoc pelago fugiens ad litus amenum,
Te bone Christe sequor: solus mihi sufficis unus.
1 (89 fdjetnt ba gu fte$en: exultissimis. SKeKetyt excultissimis.
2 $n be? 6. ©^Cer $@. ftefjt fe$ta$aft; graciosa mihi pretiosa ralete.
Digitized by VjOOQ 1C
96
Tuque vale, et presentium latorem fac commendatum
habeas, qui se ex Wienna nostra Papiara nunc studii gratia
transtulit , ibidem insignia accepturus. Data Wienne.
©nc 3 e tt an B a fr e entft&tt bcr 33rief nidjt, toofyt aber flier bie
(Sintletbung bet tttnna toon 3tanbetf bie 23afeler §anbfdjrift, au«
toeli&er t$ bie SBerfc in biefer 3citf$rtft XXII, 126 tnitgefljeitt
Ijabe. $)er ©afc, wetter in biefer t>orangefd)i<Jt ift, fdjeint auS
bent SBriefc entnomtnen gu fetr. Sludj ba jinben n>ir bie flammae,
toeltfce Suber tooljl in mi|t>crftanbener @rtnnetung an flammeum
fur ©djleier tytett. <§r nennt fidj in btcfetn fflriefe Magister artium
— benn 3Kagifter toirb bod) tooljl gu ergangen ober fytngugubenfen
fein — n>aS er toermutljttd) me getoorben toar; t>g!. 3 eit f<§ r - XXIII,
37. $)atiert aber ift ber ©rief au$ 2B'en, unb gn>ar nennt er e$
Wienna nostra, ©anadj fdjetnt eS, alS ob er nod? einmat gum
alabemifdjen ©erttf gurutfgeteljrt toare, unb wenn ba« ber gaff
ift, muffeu bie 3)iatrileln unb 2lcten ber SBBiener ttntoerpt&t 9tu$*
!unft fiber Ujn geben. $>iefe abcr finb gegenn>arttg md)t gugang--
lidj, unb btefe ftorfdjung mu& beSfyalb einer foateren 3ett t>or*
beljatten bleiben,
gfir ben burd) ?Pctcr Suber angeregten SBeginn tyumaniftifdjer
©tubien in §eibelberg §abe tdj ingnrifdjen nodj einigc ©aten in
^nntfdjerS S3efd)rei6ung ber (Sttanger £anbfd)rtften gefunben. ©a
§eifet eS ©. 222 in einem ^apiercobej: au$ £eilbronn: M. Tulii
Ciceronis rhetorica nova explicit per fratrem Johannem Seyler
conscripta Heydelbergae a. d. 1457 tunc temporis ibidem stu-
dentem. Unb ©. 220 in einer $anbf$rtft, toeldje toerfdjiebene
©cfyriften toon (Sicero entljatt : Comparatus est hie praesens liber
per fratrem Conradum Haunolt in studio Heidelbergensi pro VI
quasi florenis vel ultra, anno etc. LXVI. Derfelbe faufte aud)
einen Jereng, in toeldjem eingefdjrieben ift (©. 223): Conradus
Fabri de Luterburg, Pfleger de Scheyd, scripsit hunc librum
in Heydelberga d. Spirensis. Hunc librum frater Conradus
Haunolt comparavit pro tribus florenis in studio Heydelbergensi
a. 1467. elaboratusque a Magistro Steffano Hosch de Laden-
burga anno eodem.
@in Cicero de officiis, toeldjer am 30. ^\x\\ 1467 in Jpeibel*
berg abgefefyricben ift, ttirb in ben SBeitragen Don SfccobS unb
Ufert I, 221 erotynt
Cljne 3 a ^i a ^, bodj berfelben 3eit, aber no# bent fdjotafti*
f$en ©tubienlreife ange^Srtg,. finb bie <3$rtften im Cod. lat.
Digitized by VjOOQ IC
• . 97
Monac. 6695 au$ ftreifing, na<$ GataL codicum latinorum I,
3, 119: Interpretatio priorum Analyticorum. Scr. Heydelberge
in bursa doctoris Wenck per Mathiam Horn de Ettingen. —
Interpretatio Elenchorum. Scr. Heydelberge in bursa Parisien-
sium sive Doctoris Wenck. ©en SDoctor SBBentf tjaben tinr al$
cincn bet toorjilglidjften ©Snner gjeter SuberS fennen gelernt
SDie Britfd&r. XXII, 76 u. 85 (©. U u. 53 be* ©q>.*9ttbru<W)
crwd^ntc SR^ctori! toirb im Cod. lat. Monac. 4393, bcr cm*
©. Utrid^ unb Slfra ftammt, aufcbrucfltd) $eter Suber beigelegt,
unb beginnt: Hie sequitur ars persuadendi ex Tulii principiis
artificiosissime composita per magistrum Petrum l&derer poetam
laureatum. Per quam artem quevis persuadere poterit, quod
nullus persuasioni sue valet contradicere. Hoc patebit in exem-
plari ostensione: ex quo non est genus excellentius docendi,
quam positio exemplaris. Eandem artem multis in universi-
tatibus ostendit seu elucidavit tarn magistris quam baccalariis
recnon studentibus aliis , qui de infonnatione sua pia et fideli
omnes contenti fuerunt, cum gratiarumque actione assump-
serunt etc.
Si quid rethorice dicere volumus
SDicfcr 2tnfang ift atfo berfelbe, tote an ben oben angeffiljrtett
©teHen, aber bic SSetfotete ftnb uberatt t>erfc^ieben ; fyicr ift c»
bie ©efdjidjte be* SB&tymenfitotgS ©eorg *on $obiebrab, bic jum
Sterna btent, tnbem bic SBreStauer ermaljnt toerben, tym, ber
interemptor Ladislai genannt toirb, nid)t anjufyattgen.
gur ben erftett Ijumanifttfdjen Secret in SDeutfdjtanb gttt ge*
to6Ijntt<$ Subtotg ©ungeuberg. 3$ $abe frityet CSettfdjr. XXII,
35) bagegeuaSebenlenerfyoben, unb namentltd) etnige SBerfe, tottyt
cr auf ben Sob £arf« be« jtitynen *erfa|t !}at, fur Ijimmeifdjretenb
ettl&rt $)amtt aber Ijabe idj il)m bod), tt>a$ idj feljr bebaucrc #
Unrest getl)an. $)te SSerfe ftnb namltd) Jcfet butdj £errn SJJrofeffor
©erolb 2Ketyer *on j?nonau im Slnjcigcr fur ©djtoctgerifdje ©e*
f$u$te 1873 N. 3 ©. 319 abgebtucft, unb fie Wnnen fi$ nut
SJJctcr SuberS spoefie redjt tooljt meffen. Staturlidj ift audj SDringen*
berg, tt>ie feine^ettgenoffen, uberjeugt, bafe bie 2ltfi3 ber Spentljc*
jnimeriS Jebe ©itbe tang madjt; bawn aber abgefeljen, flub bic
SSetfe gar nidjt fo ubel, unb ber ©djtteijer (©erner) 23ar ift mlt
lebentoofler £ecf$ett ftanbelub eingefuljrt SBorjilgti^ merfnmrbig
fteifytyr. XXTU. 7
Digitized by VjOOQlC
aiber ift bie SHuffaffung be* gangen £riege3: au$ $ajjj unb Sfceifc
gegen ba$ aufftrebenbe 93urgertl)um l)at bcr £atfer fidj mit bem
burgunbifdjeu #ergog auSgefofynt, bictct tym (Srfafe fur atte$ tt>a«
er toor Sfteufe toerloren, unb forbert Ujtt auf, bic SBurgcr bem 2lbd
toieber gu untertoerfen, bem fie ftdj toeigern gu btenen, obgtetd)
fttedtfijdj geboren. ©inb nuv erft bie ©djtneiger untertoorfen , fo
foil eS fiber bie 9iei$ftabte Ijergeljett. SMefen ©tngang fefee idj
tyicrfcer:
Caesaris invidia, qupiens explere furorem
; In populum Christi, Karoli renovavit amorem.
n Nescio quern tibi Marte parem vel sorte priorem,
: , Caesar alt, nam magna vales donritare: feroces
Armipotente manu generosis subde rebelles!
Arridet fortuna tibi, cui nemo resistet.
Vota, rogo, mea carpe: modo conamine toto
Agmina prosteraens Switencia , post haec
Imperii civile genus subdes generosis ,
Qui renuunt subici, quamquam seryiliter orti.
Restituam cuncta tibi, quae Nuss abstulit anna, t
Et dominabimur hiis, quorum mens altior arm is. ^
2)ie ©pradje ift fteilidj nodj toeit toon clafftfdjer SReiufyeit ent*
femt; fte geigt aud) ni$t bie bet ben $umaniften fonft gemoljn*
Iftfye Stffectation in ^trttoenbung attert^umlidjer Stebetoeife. W>tx
o^ne einen fyumantftifdjen Seljrer tyatte SDringenberg fotd^e jBerfe
nkfrt madjen Wunen; aufeertyatb biefeS $reife$ tnar bamate atte
#enntnt| ber SRetril ertofdjen. SBir foaben nun burd) ben SBricf
©igi&mmb* ©offembrot an $)ringenberg toom 11. Sluguft 1466
(3eitfc^r. XXV, 58) erfafceu, baft lefetcrer atterbtng* mit ben
fpoften fid) befefcafttgi fyttte, bamals aber toon ©crupefn gepeintgt,
fl<$ toon biefen tugenljaffen £eiben gdngtid) abguteenben entfd)toffen
mi:'' SBSer war benn nun fein Seljrer getoefen? SB'ei ben SBrubem
toom gfcmeinen fieben in SDetoenter tjatte er itju nidjt finben fonnen.
SJer $farrer SRSljrid) in f einen 2Kittl)ei(uugen au8 ber ©ef<$id;te
bet etoangelif^en tfirdje be$ ©IfaffeS (1855) I, 54 tt>iebert)ott unb
btfridjtigt gugleidj bie 3lngaben §ametmanu$ in fcinen Opera
genealogica ©. 322. Sftad? §amrtmann war e$ Stomas toon
J?enH>$, welder feiue ©filler ermaljnte, uadj $fa\\t\x gu gejjen,
urtb fid) tnit ber bort aufgetommenen neuen 9iidjtung ber ©tnbien
befannt gu madjen. Subnrig JJringenberg aber geljSrte gu ben*
jenigen, toefdjen Ijiergu bie flJHttet fefytten; bagegen begei$net tyn
fein ©filter ©imp^eling in fetner Expurgatio 1514 ai8 magister
Beidelbergensis. $)a§ er toon bort nad) ©c^tettftatt berufen fei #
Digitized by VjOOQ lC
99
fagt au<$ ^amefmann, toertegte eS after in cine gu foate jgeit
JDiefe SSerufung mu|tc nad) 9t5l)rid) toertnutbttd) gegen ba8 3^ r
1460 gef<$eljen fcin. £ter alfo fd)ien fid) cine 91u$fidjt gu ertfffnen.
SOBie gern ^Sttc id) mcincm $eter fiubcr btefen 9tul)m toerfdjafft,
benn nut cr fonnte bann $)ringenberg$ Scorer gctx>cfcn fcln. '3ff
biefer in Jpetbelberg 3Jtagifter geworben, fo mufe cr in ben nodj
ertyalteneu 3Jtetrifeln imb gacultdt$*2lcten gu finben fein. $uf
mcinc SBtttc Ijabeu tneinc §eibelberger greunbe, §err SBtbliotljetar
Dr. Senber unb £err $rof. 23artf d) , ftd) bicfer mfi^fanten SRadj*
fudging freunbiidjft uutergogen, unb toon 1440 bid 1466 afleS
burdtforfdjt, aber leiber gang erfolglo*; toon Sutovig ©ringenberg
fanb fidj feine ©pur,
£ier bletbt alfo no$ ein 9tat^fcl gu ttfen, unb e* laftt fl<$;
toolji frtoarten, bag in ben gafylreidjen £anbf<$riften an* inter
3eit no<§ 9iadjrid)teu toerborgen finb.
SB. SBattenbadj.
•Ugcftctt wttb Uttfttttbett bet 9R*rlgt*ff$*f t
©abe«»©aben*
(ftortfefeung. 1 )
(©<$&#.)
1788 3Rat23. 9laftatt. 3Kagbatena £etf, geb. SBetfer, Sofef
§ed unb SWarta (Stoa §cd unb ber lefeteren @I)egatte, SftifotauS
§afner ton 2>urmer$ljetm quittircn uber bie fur ben SSerfauf ber
toon iljnen innegeljabten ^rble^nmfi^te gu 2Mde8l)eim an fcen
Sttarfgrafen tfarr griebrid) toon Saben «r^aftcnc ©uutme toon ■
1950 ft $ap. ©r. mit ©iegel 139.
1791 ©eipt. 5. £ar(6rube. SRarfgraf jfarl $ricbri<b toon
93aben ertljeift ben $patrGnat**(Sonfen$ gu ber toon 39ifd)of fluguft •
toon ©:pcier beabftdjtigten Sncotporitung ber ©t. j?atljartnen!|>friinbc :
gu 23t<fe$(jeim in bie ©tabtyfarrei (Stttingcn. (Sntbaitett in ber
SncorporirungSurfunbe d. d. ©ru^fat 26. ©ept. 1791. ^ap. f&t.
S)te Urtunbe entfyift ein iBergetdjuifc ber ©ilter unb girftn ge*-
nannter $Pfritnbe. 140.
179$ SDec. 31. ©imon SEBarty, SBurger gu £aueneberftetn,
refoerfirt uber naljer befdjriebene , bent £ir<§enfonb« gu ©Mfetf&tim
if. 3Wt 24/424 ff.
Digitized by VjOOQ IC
100
ge$5rtge ©liter , toeWje ifym unb feincn ©enoffen burd) mfcrirte
Urfanbe bed flttartgrafen £arl ftrtebrtdj, d. d. 24. SftoD. 1798,
gegen eine Sntaufdfumme Don 1301 fl. unb einen i&ljrlidjen
§rudjtcanon Don 1 3Mter 4 ©tmmri $orn aid (Srbletyen Derlietyen
toorben fmb. ?Pa£. Or. tnit ©ieget. 141.
Siettgttta
(JBotfttfapt, Sutufeim, 83ilttcf ettn r SHitktot, £Hietigl$ehn)
aSej.^. Stofiatt.
Pol* 1, U2.
1381 JDec. 17. ^ilnjcl Don ©uruneng, cin (Sbelfnedjt, Der*
fauft an Jfcraft Don 9Rid)elbad) f einen SE^cil bed .geljnten 3 U ®toig*
$etm urn 13 spfunb ©trafeburger $fennige. ©eb. 1381 an btnftog
nad) ©t. 8ucitn tag. $perg. d\ mit 3 ©iegeln: bed ?ludftefferd,
bed £and ©yet unb bed §erman Don £etlingen. 142.
1431 5Karg 1. Hermann ©ettlinger Dertauft feinen SEljeit
* am jgctynten ju SMetigtjeun an §einrid) Don 2Rid)et6ad). Dat. feria
quinta post Reminiscere 1431. $erg. Or., tljeihoeife jerftfrt,
tnit 2 ©iegeln: bed 2Rartgrafen ffiri Don 33aben unb bed
£ermau ©ettftager. 143.
1472 S)ec. 15. &afyar unb 9Kett^tor Don ©djauenburg,
JBriiber, Dertoufen an $)e$ant, hammerer unb bad <£a*itel ber
SDec^anel &u:ppenl)etm ben britten Sljeit ber §alfte bed grofcen
^e^nten gu ©ietig$eim urn 120 ©ulben. SKttfiegler: Utridj Don
©<$auenburg, ber gvoei 2$eile bed tyalben grojjen 3 el & ttte « bafelbft
inne fytt. ©eb. uff jinftag nadj ©t. Otilien unb fiucien tag 1472.
$a$. 6oy. co&D. 144.
1497 Slug. 7. gjiarfgraf Gfcriftof Don SBaben tyut ftmb, bafc
fein Sanbtyofmetfter einen ©treit gnnfdjen £errn jtonrat gatfenbct),
$farrer ju SMettgtyeim, einer* unb ben Sntyabern bed tnarfgr&f*
Hd^en Oberl)ofed bafelbft anberfeitd ba^in entfd)ieben fyabc, bag
bie fiefcteren bem spfarrer ju 23ietig$eim gefyntbar feien, baft, to
gegen bie ©dj&feret bed unteren #ofed bafelbft ni#t Derpflidjtet
fei, bem Starrer igcfytt gu geben, unbefd>abet bed {Rented bed
starrer* auf ben £e^nt Don ben ©djafen ber Jfttedjte auf biefer
©dj&ferei. ©eb. mentag nadj Petri ad vincul. 1497. Sperg. Or.
mit bem ©iegel bed SRarfgrafen S^riftof unb gragmenten bed
©iegett bed $farret*. 145.
1502 9»drj7, SSolmar unbSBatt Don ©<$auenburg, SBrfiber;
DerTaufen ben Ijalben S^etl bed grofcen JJeljnten gu 93ietig^eim an
Digitized by VjOOQ IC
101
©edjant unb ©apitet gu JRaftatt urn 300 ©ulben, inbcm ftc ftdj
ben ^irdjenfafe toorbcljalteu unb toeitertyn bebingen, ba& bie Jtaufer
bic $irdjenbau!|>ftt$t uberneljmen unb bem jietoeiligen gjfarrer ben
genannten 3e§nten urn 12 ©utben iityrlid) leil&en. ©eb. an montag
nadj fictarc 1502. «Pap. @o*>. co&to. 146.
1525 Sftoto. 22. SBergeidjnijji bcr Gompetengen be* gjfarrer*
gu Sietigljeim. 147.
N *Pfarre gu SBuetiglaim.
JBermertfung bcr flef cUe f nufeungen unb inlommen* bet pfarrc
ju S3uetig!aim, (Suppentyaimer ampt*, tote bie uf? betoell) be*
burdjludjtigen, Ijodjgeborncn furften unb tyerren, $ern $$illtpfen,
marggratoen gu 83aben k. toerorbnete tete gu competent , narung
unb uffentyaftung ein* pfarrer* gu SBuettgfaim toon nutoem tajlrt,
t)crorbnct unb gebeffert toorben flnb, aid Ijernad) toolgt:
Stem 14 /J. d. ierlidje uff SRartini, gin* toon etttidjen atfern
unb totyfen bet pfarre guftenbig, na<$ lut ein* brieff*.
Stem 6 gulbin toerbriefft gin*, abtoflg mit ljunbert unb 40
gulbin §auptgut*, lut ettlidjer brieve.
3tem 2 gulbin 12 d. in ginfen toon begentfniffen, nad) lut
be* felbud)*, fo lang bie giltig unb beftenbig fin n>erben.
Stem 10 /J. d. bie Ijailigen pflegere Jar* geben fur bett*
tyedjter, bi* uf anberung.
3tem 2 gulbin gu getneinen jaren angef$lagen fiir bie ab*
nufeung ber gnxty ftutf nj^fen # gur pfar getyorig.
^tem 7 matter torn* Jerlid)* toon be* capittet* groffen ge^enben
gu SSuetiglaim,
Stem 9 matter font*, item 3 matter tyabern* gu gemeinen
iaren toon ber mjben.
Stem 4 fomren torn* ungetoerlid) gu gemeinen iarn an*
gestagen fur ben $atben tljait jefyenben be* f$afffjotoe*.
Stem 8 matter gerften, item 7 matter ertot* unb tynfen gu
gemeinen jaren toom Ijalben t$ai(e (lain geljenben.
Stem 3 /J. d. fur to^fen unb fyauff getyenben angefdjlagen.
Stn gelt: 12 gulbin.
jforn: 18 matter 4 femren, tjebe* matter fur % 18 /J. <L ge*
atytet, t$ut 10 gulbin 8 /J. d.
©erften : 8 matter, tyebe* fur 6 /J. d. angefdjlagen, ttyul 3 gulbin 6 /J. <L
§abern: 3 matter, angefdjlagen fur ein gulbin.
@rto>9&, itynfen: 7 matter, tjebe* fur 7 /J. d. geredjnet, tt)nt 6 gulbin.
3Rad)et alte* gufamen 33 gulbin.
Digitized by VjOOQ IC
£u bem allcm fotfen obgemelter $>farre gu erftattung beS
mangels abgegangner gcfctfc unb befferung bcr ipfarrer coimpetenfc
unb ufc tomenS tyinfur Jcrtid^a ungetoetlidj uff ober umb fanct
Martins tag gegeben unb gera^djett tocrben nodj 15 gulbin in
gett ober frucfctten na<$ obgef<$rtbnem anfdjlag, nut erfter begalung
t)efct alfbalb angufatyen.
Unb bfttyt toon ber caplant) fanct UrbanS altars in unfer tieben
fraun>ett firttyen gu ©ernfoadj, fo ben tyalben groffen ge^enben gu
SBuetiglaim Ijatt, furfctoergangner jarcn, nadj aufenrifung einS guet*
tic^en toertragS fedjs gulbin ierltdjs gelts gu befferung gemelter
pfarrer contyetenfc gegeben toorben flub, fo jottcn an berurtten
15 gulbin ein caplan gemetter ca^lant) toon Ijter IjalberttyaileS
getyenben n>egen nit met, ban ein brittait, nemlufc funff gulbin,
unb baS SRaftcttcr rural catpittett ab iren Ijalben tljail geljenbeS gu
SBuetigfaim bie ubrigen 10 gulbin einem tyeben ^farrer jerlt<$S
gu toertoutgen unb gubegalen ipflicfyttg fein. 2WeS bis uff toerrer
anberung unb befdjatyb meiner gnebigen Ijerfd)afft, furften gu SBaben.
3u urfunb unb gebe<$tnuS obgefdjribner bing finb bt)fcr uffgaidj*
nuS toier gfydjlutenb gemad)t: eine in obgenantS meinS gnebigen
Ijem canfefy be^alten unb bem ipfarrer gu Suetigtaim, beSgltdjen
bem rural captttel unb bem caftan fant UrbanS altars, aKe ob*
gemelt, tyebem aud) eine unber benants meinS gnebigen Ijern fur*
getrutften fecret gugefteHt.
Actum et datum SSaben, uff ben 12. tag Novembris anno
domini xv c unb im funffunbgtoetnfeigfteu.
%ap. ©o|t. cofo.
1589 Sftoto. 11. SSaben. SDic martgr&flid) babifdje SSormunb*
f$aft gibt bem ttntertljan gu £)tigljetm, SlauS jtien nadjfte^enbe
©etoaffer, namlid) „baS SQBaffer gu 33ietigtljeim neben bem netoen
toag, baS anber im <2eetoag in SMettgfljeimer mardfl), baS brit im
nibertoag, bie Jtirdjtoag genant, getyt oben an Gberfteiner graben
bi& an atydjbaum unb unben uff baSSBtettgfl&eimerborff toaffer", in<Srb*
beftanb gegen einen S^reSjinS toon 6 ©ulben 7 ©d)tll. unb unter
SSorbetyalt beS 33orfaufSredjteS anf bie gefangenen §ifc§c fur ben
^udjenmeifier gu ©aben. @eb. uff SRartini anno 89. ^Jcrg. Or.
mit ©iegel. 148.
1594 2l!pr. 30. ©teinmauern. dangler unb SFJdt^c beS
SRarfgrafen (Sbuarb ftortunatuS toereinbaren einen SBertrag
groifdjen ber ©emetnbe Sietigljehn einer- unb ben ©emeinben
©teinmauern unb ©IdjeSljetm anbererfeits uber BufaljrtS*, 2B*ib*
Digitized by VjOOQ IC
103
gangs* unb iBe$otgung$gcved)tig!eit auf bem gemeinen $>amm # no$
bem ^au^tfa^Iic^ bej$alb Stvungen eutftanben ftnb, tvcit cih
grower 3$eil ber ©emartung bur<$ ben 9ll)em tytttoeggeriffen
tt)urbc unb ba ber am 17. $an. (uff Antonii abbatis) 1469 toou
©djulttyeife unb ©eridjt gu ©urmer$Ijeim beftegelte JBertrag „etwa$
obfeur unb unfouter" n>ar. ©at. $afc. (Sop. coat). 149.
1773 $ec 30. tfatUruIje. STCarfgraf flarl ftriebri<$ toer*
teityt bem JpanS Slbam 33olj gu SBiettgljeim bic ©djilbgeredjtigfeit
*gur ©onne". spcrg. Or. mit ©tegel 150.
1787 3an. 23. ettlingen. £a* fianbeatftel ©ttHngen toer*
gi$tet gu ©unften be$ furftlictyen #aufe« ffiaben auf ba$ tym, ab-
toedjfelnb mit bem fianbca^ttel ©ern$ba$, gufte^enbe $patronat$red)t
bet garret SBietigljetm. $erg. Or. mit ©tegel. $)ie Geffton be-
fiatigt am 9. 2)ec. 1788 SMfdjof Sluguft toon ©peier, na^bem ber
SRarfgraf ^arl griebrtdj F l $ toetpfUdjtet Ijatte, bie mit bem
spatronat toerbunbeneu Saften gu tragen, unb am 3. Sttuguft 1803
cebirt aud? bad Sanbca^itet ©emSbad) feinen SKntfjetf an biefem
$PatronatSred)te. 151.
8lf«*eier
(©ifdJofSwilr, 39ifd&of§n>$er, Bifiweget)
Se^B. Staftatt.
Aolb 1, 119.
1399 2tyr. 23. 9tein$art toon ftemdjingen, ein ©betfnecfct,
toerfauft feinen freien #of gu S3if^tt>cicr # ben man nennt be«
3Renbelbadje$ £of, urn 300 ©ulben an bie £eUigeityfleger
It. 2. ftrauen ©alette gu ©ernSbadj. Sftarfgraf 23ernljatb I.
toou 33aben, alS £eben«Jjerr, gibt tyiergu fcinc 3uftimmung unb
toergtdjtet auf bie Seljenfcfyaft unb aHe fonftigen 9iedjte auf biefen
§of. ©eb. an ft. ©eorigen tag 1399. $erg. Or. 23on 4 ©iegetn:
be« 9Karfgtafen SSernljarb, be$ 9tetnljarb toon 9ftemd)ingen, be«
©eorg toon 33adj unb beS £an$ toon ©elbad) ^dngen nod) 3 aw.
152.
1471 5ft oto. 17. £err SfticotauS (Sveumer, (Saltan ber
©t. (Sr^arbfyfrunbe in U. 2. grauen (Sapette gu ©ernSbadj unb
bie Jpeiligen^fleger bafelbft geben ben fogenannten U. 2. grauen-
§of gu SBifdjitoeier bem #an8 §offej$ , feinem ©oljne SlauS §offe§,
bem <Slau« Senginger unb bem 33erc$tolb ©entner auf 3r Satyre
in (Srbbeftanb. ©eb. fontag nadj Martini 1471. $crg. Or: mit
bem ©iegel ber ©tabt ©ern$bad}. 153. \
1521 SeH'9. @rble$enretoer« bed Stefan ©ofcmann gu
Digitized by VjOOQ IC
104
SBifdjtoeier gegen §errn Sacob 93oW, (Saltan ber ©t ©rtyarbd*
Vfrfinbe gu ©erndbad) fiber bctt $Pfrfinbel)of gu 33ifd)toeier. ®eb.
montag nadj SRariS geburt 1521, Sperg. Or. mit bem ©ieget be*
©eridjted gu ftotljenfeft. 154.
1534 3ttarg 3. SDic 3ttarfgrafen Sernfjarb II. unb (Srnft
toon 93aben genetymlgen bic bereitd toon SRarlgraf 5p§ittpp L ge*
ftattete (5rbbete$nung bed Stefan ©ofemann mit bcm spfriinbeljof
gu ©tfdjttjeier, ba fiber bic ©eneljmtgung burd) ben SWartgrafen
spijtltw feine Urfunbe audgefcrtigt loorben toar. ©eb. ginftag nadj
Steminidcere 1534. $erg. Or. mit 2 ©ecreten. Srandfij: ber
toorigen Urlunbe. 155.
1562 3tyr. 82. fticotaud ©ugler, Official bc« ©ontprotfted
SBolfgang toon ©alberg gu ©peter # erlttirt, bafe ber $farrer
3o^ann ©tabelin gu 9fcotl>enfeld mit feiner ©eneljmigung' ge*
nanntcn ©urgent bon 23ifd)tt>eter 24 3 uc $ ert %$tx an c * ncm
SBerg, ber SSogelfang genannt, in Stfdjtoeirer ©emarlung gu bem
SEBittumgut ber gjfarrei SRatljenfetd get)5rtg, aft <Srble$en Derlte^en
tyabe. $>at. $erg. Or. mit 3 ©iegeln: bed Officiate gu ©ipeier,
bed $farrerS gu SRotyenfeft unb bed ©erid)td gu SBifdjioeier. 156.
1581 SRai 8. £>ie ©emeinj&e 33if djtoeier fteUt einen 9tetoerd
aud fiber bie, burd) inferirte Urlunbe bed $)omca$iteft gu ©peier
toom glei<$en Sag erfotgte ©erleiljung bed biefem gufte^enben &fynU
antljeift gu SMfctyweler auf 20 3a$re, gegen eine i&fyrlidje ©filt
toon 50 ©ulben. ©at. gJerg. Or. £)ad ©ieget bed Slmtmannd toon
tfuwentyeim ift abgefatten. ^m 3a$re 1600 (3»ai 2.) erfotgt bie
gmeuerung biefer aSertei^ung gegen eine Satyredgfilt toon 80 ©utben.
157.
1628 SuL 6. SBenbel 23aumftarl toon a3if<$n>eier entfetyt toon
bem ?Umofcn gu 23aben 25 ©ulben. gJerg. Or. mit bcm ©emeinbe-
ficget toon 93tf<$tt>eier. 158.
1689 3tyr. 20. Otaftatt. ©djutbtoerfdjreibung ber ©emcinbe
SBifctytoeier gegen ben Slmtmann ber $mter ^uwenljeim unb
ftaftatt, £errn 30$. £l)eobalb Oberfin, fiber 46 ©utben 52 itreuger,
toeldje fie toon biefem gur SUgung bcr frangSfif^cn (Sontributiou
unb bed 3Binterquartiergelbed aufgenommen T^atte. 5(5ap. Or. mit
bem ©iegel bed SUntdtoerfoeferd 30$. 2lb. ©ebolt^otoer. 159.
1755 Oct. 25. 9taftatt. 2Karlgraf Subtoig ©eorg toerfetyt
fein §ofgut ; bie gaiftenljub genannt, auf 23t[c§toeirer ©emarlung,
bem Sacob SDBeftermann aft ©rbleljen. sperg. Or. mit ©icgcl.
160.
Digitized by VjOOQ IC
105
8ttte»tit
gta.;& Dffen&urg.
Stolb 1, 146.
1489 3»ai 27. £an* *on Canba^crg, 9Htter, SBogt gu
©rtenberg, t>crmittclt ctttcn ©trett gtotfcfyen $af:par ©toff gu
©tauffenberg unb 5Keiftet Sacob Seutotbt, ©tabtfdjreiber gu Often*
Burg fiber ©fitten gu ©ottenan, gur 33irtf, gu Sty^entoeier unb
an anberen Orten. ®eb. mitttood) nadj ft. Urban* tag 1489.
*PaJ>. 6o:p. co5t>. 161.
1559 3un. 22. ©eorg 3orn ton Sufcuty, Sanbwgt in ber
Ortenau, Ott SDietridj toon tfuflpenljeim, Stmttnann gu Oberflrdj
unb SReWjtor SEBiebergrien t>on ©tauffenberg toermttteln eteen
©treit gtoifdjen ber-®emeinbe auf bem (Sgyenbityl unb ber ©e*
nteinbe gu SBottenau fiber bie 93&$eP3Umenb. $)at. $Pa\>. <&>$.
*ib. sec. 18. 162.
1565 Oct 4. ©ertrag gtoifdjen SRelctyior SCBiebergrien toon
©tauffenberg unb ben @rben be$ £an« if erttlin unb ;gacob Stytfd)
gu SRendjen, ben Sobfaff toon bem 9tebl)of gu Sottenau, in ber
fflfirg gelegen, bctreffenb. ©at. $erg. Or. mit 2 ©iegeln: be*
Ottmar SMetridj *on JlMltyenljeun , SImtmann gu Oberfird) unb
bed 9tubotf toon SReuenftein bafetbft. 163.
«w.
flott 1, 180. — (». 8euft) bie Witter »on SBBittbetf Hafiatt 1857.
1317 3Rai 19. SDaS geiftttdje (Script gu ©trafeburg be*
urfunbet, bafc 6uno SSonltn, ein ©trafcburger Sfirger bem £ein*
gclin gWfce ben §of ©djlud;enau at$ <£rble§en toerlietyen §abe.
164.
Coram nobis judice curie domini H. de Lupfen, archi-
diaconi ecclesie Argentinensis, constitute Cfino dictus Bonlin,
civis argentinensis pro se et heredibus || suis locavit et con-
cessit in emphiteusi perpetuo, quod vulgariter dicitur su eime
rehten erbe, Heintzelino dicto Flosse presenti et conducen || ti
pro se et suis heredibus curiam dictam Sluchenowe cum
omnibus bonis, agris et areis pertinentibus ad eandem,
excepta una area || in curia predicta sita , locata per dictum
Cfinonem Burckardo dicto Durler de Buhele, ac una area
similiter in dicta curia sita, Jobanni dicto Witze per eundem
Cfinonem locata dumtaxat excepta, pro censu annuo sedecim
solidorum denariorum argentinensium et unius capponis absque
quavis augmentatione census, quod ane hoher steygen dicitur,
Digitized by VjOOQ IC
106
et jure mortuarii, quod aneval appellator in volgari, singulis
annis festo beati Martini byemali de dicta curia ab eodem
conductore suisque heredibus predicto locatori ac ejus here-
dibus persolvendo, sic tamen, quod quQCienscumque dtctam
curiam in manum alienam devolvi contigit , extra manus con-
ductoris vel heredura suorum, quod tociens ipsi locatori de
eadem curia jus laudimii, quod erschatz in volgari dicitur,
debeatur, hoc adicto, quod anno quocumque post lapsum dicti
termini dictus conductor vel sui heredes in solucione dicti
census post lapsum termini supradicti per quartern partem
anni negligentes forent aut remissi, quod extunc cadant et
cadere ipso facto debeant ab omni jure ipsis in dicta curia
competenti occasione locationis prenotate se locasse et conces-
sisse in modum predictum publice est confessus, promittens,
se dictam locationem ratam et gratam habiturum nee contra
earn venire vel veniri procurare per se vel per alios quoquo
modo in iudicio vel extra imposterum vel ad presens. In cuius
rei testimonium sigillum curie predicte presentibus est appen-
sum. Actum xiiii Kalendas Junii anno millesimo trecentesimo
decimo septimo.
$etfi. Or. Siegel abgefaUen.
1412 3H>r. 27. (SrbleljettrctoerS beS Oberfm Otte, §anS
Otten fcL ©oljn, t>on 93ft^l gcgen JjjanS Oln, cremate ©djultljeijj
gu SSubt, nunmeljr gu Offenbutg gefeffen, fiber 8 Sagtoan fatten
toor bem §egened?e, be$ Srunnen SWatteu genannt, urn cine 3aJjre$*
fliitt toon 1 gjfunb unb 2 Ungcn ©trafcburget $fennige. ©eft. uff
tmtta>odj na<J) ft. ©eorten tag 1412. $erg. Or. mtt bem ©tegel
beS ©eri#t« toon aSityl unter SBinbctf. 165.
1419 %)x. 5. £ug @}>adjbad), ctn ebettuedjt, toerlauft an
bic ©ruber 9teimbolt mtb JBurfart toon 2Btnbe<J, §ernt 3freht?
fyarbs toon SBtnbed fel. ©6ljne, ben toietten Xtycil be$ &tty\tm iw
bem 23anne gu JBftty, ben er toon i^nen gu Scljen tragt , toor*
6$altti$ be« 9ftu<ffaufe«, urn 50 ©utben. ®eb. uff mttood) ne^ft
toor bem fcatate tag 1419. $erg. Or. ©ieget abgefaffen, 166.
-1423 Sunt 24. 5Ke& Subenbraterin, §ug ©ufeen fel. Sffiitoe,
93urgerin gu ©trafcburg, toerfauft an ^unfer $eter toon SBinbetf
10a3iertet9ftoggenfotngelbe«, 2 flaxen unb einen ftaff mit fetnen
ftedjtcn, aHe« gelegen gu 33uljl, urn 40 *pfunb ©traflburger
^fennige. ©eb. an ft. 3o^an« tag be* tofferS 1423. $erg. Or.,
Digitized by VjOOQ IC
iffl
*on ben 2 ©iegeln (bed ©eridjted gu 33itl)l unb be* ©afoar ©ufe)
ift bad gtoeite abgefattcn. 167.
1430 Sunt 17. §ug ©*>a#badj toertfanbet feinen SDfjetl bed
3eJ)nten gu 23ul)l unb 8 ©efter JJorngelbd, bie ialjrlidj toon
eintgen $tfern ^umb Ctappeter tynben getegen" fatten, unb anbere
©efafle ben SBrubern SReitnboft unb gJctcr toon SGBinbctf urn
70 ©ulben. ©eb. uff fatnftag nodj unf* $eren frontidjnamd toft
1430. Sfer g. Or. tnit bem ©iegel bed £ug ©pad&badj (einem gtt>ei*
tttfigen Slbler). 168.
1474 3Hai 30. ©djultfceiB unb ®eri#t gu 33^1 beurtunben
eine toor itynen be^onirte 3 eu 8 cnauS T a fl c **ber bie 93anngrengen.
169.
SBir ber fdjuttl)eif$ unb bad gertc&t gu SBuljel befennen etyn*
Ijefliglidj mit bifeat brieff, bad uf fyut bato fur und fotnen ift ber
erfam Sfticlaud Slmlung || nut bed l)oc$gebornen furften unb Ijerren,
Ijerrn Marled, marggrafen gu Saben k. unb grafen gu ©panl)eim,
unferd gnebigen lieben Ijerren, gcioaltd brieff, begert||unb forbert
baruff an und, im ftmtfcfyafft gu toerljSren toon bifen na^genanten
fcerfonen, bed, fo er uf fte tourbe gteljen unb im irer fage glaup-
lid) urfttnb || unber unfer geridjtd infiget gugeben. $)ann ber ob*
genant unfer gnebtger §erre toer foKidjer funtfdjafft notturfftig
gugebrudjen gegen bent burdjtudjtigen Ijodjgebornen furften unb
$erren, Ijern gribridjen, ipfalfcgrafen bt) 9fyne, l)erfcogeu in Severn,
bed ^eittgen romtfetyen rtjdjd erfetrud)feffen unb curfurften, aud)
unfertn gnebigen Ijerren, in ettlidjen ipuncten, ber ir beibergnaben
gu N ufctragl toeranla&et loeren. ©o n>ir nu §aben bebadjt bie
billidjeit, aud) gefefyen unb §oren tefen beiber obgenanten unferer
gnebigen $erren funberlidj befellje unb geljeifjbriefe, $aben toir big
nadjgenanten iperfonen, tnit namen ©udjerd §anfen unb £eUnrigd
Sacoben, beibe toon SBogtembadj, SRuflerd $anfen toon 3tdjern,
9lberlin unb ©tetynljannf en , beibe toon ttnfeenljurft, ©arigud (?),
(Sngelljannfett unb £otten!jeinrid)en , atte brty toon (Srofdjttoiler, bie
atte langfctyt tnartffnedjte getoeft unb nod) finb, fur und befanbt
unb ine befotyen, gu fagen, ntyemanb gu Ueb nodj gu leib, toed ir
tycbem bed, fo uff fte gegogen ift, f unb unb toiffenb ft), bie ntartf
antreffenb, ben audj alien ird re^ten gu glauben unb gu getrutoen
ifl SDie tyaben uf bad alfo glo^t unb typltdje etybe gu gott unb
ben Ijeiltgen gefnwrn unbgefagt, ttoie M)t bie tnartf gange; nemlidj
fte $aben ntye anberd geljort, bann bad bie mardf gange bi& geitt
©nfoad) an bie brutf, toonbannen unber fidj ^inab unfe an bie
Digitized by VjOOQ lC
10&
SWirrentad) unb gem 9JU<$elbac6 unb furba&er bie ©d)eibtad)> uff,
toonbannen furtcr I)inab un^ an ben ©ipetfftege gem SRofe, bar-
nadj bem SBad) nad) unfc an ben ©rennel unb bem ffafc nad)
gein Obertoaffer naf)e an ben $ofe, barnadj Ijgnber bem Ijofe Ijin
gfi bem ftetytt unb furter an ben Sauff6ad). ©ie fagen aud), bad
bie nactygenanten firfyel btc martft mjefeeut : nemUd? ©nfpad) unb
93ogtembad) ate ctyu ttrfoet, Sftiberadjern unb ©afpad) ate etyn
lirfyet, (Srofdj toiler unb ©amjfturft, i)egtid)$ fur fidj felbs atfetyn
etyn Ijrfoel unb ttnfeenfytrft unb ijeffe dte etyn firfpet, unb fuft
toil Ijofe unb totytere, bie aud) mit ntye&ent. 2)ar gu §anb (Sngel*
$an$ unb 3;ottenI)einrid) toorgenant fo^tt mee gefagt: bte marcl
gauge toon bem egenanten Sauffbad) an fur SEBtnbed Ijinufc unfc
gein §orn6erg, ba fie audj atte jare bie martftyunre getyolet patent,
fie unb btc anbern obgenant, ate audj biefelben anbern fagent,
ba$ ine baffelb audj funb unb toiffenb fy. Unb ba« fotttdje fagen,
tote toorgefefyrieben fteet, toor un$ obgenanten ©<$ultijeifi unb ge*
ridjt gu S3ttl)et atfo ergangen unb, tote recfyt ift # gefdjeen flen,
$aben toir be$ gu toarem urfunb unferS geridjte infiget geljencft
an bifen brieff, ber geben ift in ber fyeitigen ^fingfttooctyen anno
domini millesimo quadringentesimo septuagesimo quarto,
^erg. Dr. tnit fragment bed JOityfer <$tti$t3ftegeI3.
14:87 geb. 9. 8e§enretoer« be$ aSartljotome ©notolitt gegen
SRetntyarb toon SEBinbetf ben alteren uber ein ©rittljeil bed tleinen
unb ein 93iertljeU be« grofeen ^eljnten gu 93u$. ©eb. uff frtytag
na<§ ft. SDorotyeen tag 1487. $erg. Or. mtt ©iegel. 170.
1488 o. Z. SEBtfljefot toon Sftetpverg, Saubljofmeifter, auf S3e*
feljl bed SRarlgrafen @ljriftof toon SBaben, unb SHeln^arb unb
SaloB toon 2Binbetf geben, ate gemeine ©ogtijerren gu SBitljt, fflr
ben 2)orf* unb ben ©ertctyteftab bafelbft eine ^oliceiorbnung.
$Pa*>. Sop, coato. (Sin StuSgug ftetyt 3fdjr. 7, 267. 171.
1507 ©efct. 1. £an« SOBelfinger toon SBirgburg, ©^ultyeife
gu SBaben, Slnt^oni ^irfener, 33ogt gu 33utyt unb Sern^arb toon
SOBigerSljeim , ©djultljeifj gu 8taftatt, madjen einen (Sntfdjeib
gtoifc^en ben ©emetnben ber ^trdjfoiete ©tetnfca^, iBu^t, SBim-
l\x$ unb ©tngtyeim etnerfettd unb ber ©tabt ©toO^ofen fammt
©c^toarga^, ©eOingen, ^ugeteljetm, 3ffcj^cim f ©anbtoeter unb
ben 2)5rfern im Siteb anberfette in Setreff ber Sfrrungen, bie ft(^
bei §anb^abung bed ©raben« ergeben $aben # ber au« bem Sru^
toon ©djtftung uber bte §art bis in bad JRennfetb unb bort in
bie ©ac^ ge^t. ®eb. uff Egidii 1507. ^ap. So}, sec. 17. 172.
Digitized by VjOOQ lC
109
1607 ®ec. 10. Sanbtoogt unb 9ftSt§e ju S&aben, im Stamen
be« SRarfgrafen (Hjriftof, unb 93afttan toon 3Binbetf, ate 95or*
munb S^obS toon SEBtnberf fcL ©oljneS, SEBoIf toon SBinbetf, er*
neuern, ate gemeine SBogtljerren ju23u$l, bic $Policeiorbmmg biefeS
$)orfe$. ©eb. frc^tag nadj Concepcionis Marie 1507. 93gl 9ieg. 171.
$)ieJBer&nbetungen bcr neucn Siebactton finb in bic 6o^ie bcr
alten Orbnung toon 1488 eingetragen, Slnfang unb ©djlufj im
Goncefct beigefugt.* 173.
1508 $eb. 29. ©<$ntber ©fou* unb ©ertrub feine (Sljefrau
ju SBu^t tetyen toon U. S. grauen ©djaffneret ju jta^^cl
50 ©ulben untcr SBetyf&nbung toon 3ttatten unb gelb am ©te<fc
Ijed), am ©utleutyauS, am (Srtad), im SBtybadj, im ©ram^n*
fidfelctn unb an bet Sttmenb. ©eb. jinftag nad) f. 2Ratfy)S bed
§t jn>5lfootten tag. gJetg. Or. ®a$ SSfi^ter @erid)t$fieget ift ab*
gefaHen. 174.
1522 SRat 6. $$iliw to. Stttbotf, genannt 2Botfd)lager, unb
feine (Styefrau, Satyartna (Srtenljauptin toon ©atem (©auHjeim),
toerfaufen an SGBolf toon SEBuibed , Ujrcn Setter , ben §of auf ber
aStynung' 1 , ben man ben afteu SBinbeder £of nennt, fammt
etft^en^udjertgeib, gfieben unSSRatten auf ber IjotyenSlu, unter
bem£uuger$berg, im ©teinadjer getb, Bci bem fyeiltgen Srumten,
in ber ^trdjgaffe, im ©ternenberg , in ber tfrautenbadj, unter
bem tfmebifeberge, im SEBerbt an ber §effeubad) unb SDWtylbad),
bci bem tfemtfen ©teg, am tfuttenjtyfel, aufjerbem iljren 9tnti)eit
an bem tfolben 3el)nt toon SQBetn unb g-riidjten, atCc« ju SBufyl
gelegen, urn 300 ©ulben. £)aju geben in einer jwetteu Urlunbe
tyte 3uftimmung: Sttcl §an$ 3ted)burger/ Dr., toon ©trafcburg,
j&mjter, unb feine §au8frau ©arbara, geb. toon SUtborf. ©eb.
auf jinftag nad) b* \)l creujerftnbungStag 1522. $ap. (Sop.
sec. 17. 175.
1527 San. 17. ©rbnung, bie SBafferung ber SWatten am
fianbvtoeg ober S3fi$l betr. Uff bonrftag Antonii 1527, spap. Sop.
co&to. 176.
1528,3an. 14. £ug ©$ad)badj, etn @beltne#t, toerfauft an
bie SBrftber Steinbotb unb Surityarb toon SBtnbed ein SBiertljeit beS
3e^nten ju SBu^l urn 50 ©utben. ©eb. auf jinftag nad) ft. £Harien
tag 1528. $ai>. 6op. sec. 17. 177.
1528 3uL 30. 3Karfgraf qfyilfyy *w ®«*«i wnb SBolf toon
SBHnbetf, ate ©eridjtSfcerren ju S3iUtf, eriaffen eine SBerorbnung,
ttrie e$ mit ©erbleten ober gronung urn $luSftSnbe unb ©djulben
Digitized by VjOOQ IC
no
tor ©eru$tsftab ®u# getjaften toerben foil. ©eb. uff bonrftag tta#
Sacobi 1528. %tip. Gone 178.
1532 2tyr. 10. ©aben. SDie furftlidjen JRat^c gu ©aben
geben eincn (Sntfdjeib in SBetreff bcr Srrungen gtoifdjen 3tbt 3^nn
Don ©d)tt>argad) unb ben ^ettegern" 1 gu 2Mtf)t, tine tt>cit bcr
2lbt fetnen etgenleuten, bic fiber ben 23ad), bie ©ped genannt
gte§en unb ttne toett bie ^SBctlcgcr" gu 33uj)l bie marfgr&flidjen
Untertljanen, bie fljnen in i$r „23et" gegeben finb, mit ber „93et"
unb anberen ©ieuftbarteiten fotgen biirfen. Act. et dat. gu ©aben
uff mitttoodj uadj bem fonntag Quasimodo a. d. 1532. spcty. Sop.
coato. , . 179.
1532 £ec 19. 3Jtarfgraf P)Hty:p ton ©aben orbnet an/
baft bie „©etteger" itn 9tmt ©ufyt, gegen (Sntrtdjtung toon
15 $funb spfennigen ialjrltdj an bie Sanbfdjreiberei gu ©aben
ober an ben ©ogt gu ©uljt, ba$ SRcd^t ertyalien, toon bfn gegen
anbere fieibeigene in ber Ortenau cingctauf^ten fieibetgenen be*
SDtorfgrafen Winter bem $errfd)aftUd)en ©erid)t$ftab git ©filjl, aitd^
in ben $errfc§aftU$en £)5rfern unb gixittn unb in ben Obrig*
feiten gu ilngjjurft, ©reit§urft, §afeemoeier, SSalbfteg 1 , Uteufafc,
©ermertberg unb Ijinter bem Softer ©djn>arga<$ , unter ©t. peters
6tab gu ©<§n>arga<& unb ©imbud), mit %en Bugeftmmgen,
3in!en unb £5fen, befcgletdjen audj town biefe Seibeigenen in ber
§errjdjaft Sidjtenberg, tm ©ttft ©trafcburg ober Winter ben Gbeln
in ber Ortenau (auSgenommen bie gemeinen ©tabe, be$ 9teidj$
(Sigentljum) iljre SBoIjnung ftttten, ober lunftig nefynen tofirberi,
auf ettrige 3etten bie 2eibeigenfdjaftSs©et etngugieljen. ©ebl uff
bornftagS nad) ft. Sucten tag 1532. (Snfyalten in einer Urfunbe
d. d. 1534 ©ec. 2 V burd) toeldje bie 3ftartgrafen ©ernljarb unb
<£rnft biefe ©ejttmmung beftatigen. ©at. $erg. Or. mit 2 ©ie*
geln. 180. "
1534 2)ec. 15. IRetoerS ber gemeinen ©etfeger gu ©uljt gegen
bte 9Rarfgrafen ©ernljarb unb (Srnft, bie <5rt)ebung ber obigen
Set betreffenb. SDat. $erg. Or. mit b. ©eridjtsfteget toon ©u$I. 181.
1540 gut. 31. ©ertrag gtoifdjen ben £atif:pflangern gu ©uljl
unb ber ©emeinbe ©teinbadj, ben SBafferguflufe betreffenb. 182.
Orbnung bie JjanfrSfcin betr.
£u Mtffen, att fidj ettttdje fyenn unb trtljuirib gtmfdjen ben
tyanfyflanfcern gu ©uljett fampt irem anljangl, alSObertotyr,
1 Sfctfeger finb roo$l biejenigen, benen bie (Strung -ber Beten ii&ertragen
ober vietteic^t awc§ verpffinbet war.
Digitized by VjOOQlC
Hi
Stynbtbud) unb ©berbrud), fufclicierer, an extern unb ben ge*
tne^nen toon ©tet>nbad) ate margtyerren init item betyftanbt unb
totyljiegud^ter anbertljetyte fid) erfyoben unb enftanben, betreffen baS
toaffcr # tpeld^ed in bcr 33u^ettat runfe abfluffet, toon toeldjem bic
fuplicierer iar« ire rofeinen fulten, ircn $anf gu rofeen n f fo
^efeunbt burdj bic anttoortter burdj anbringen in furftlictye canfefy
ntyterS gu futtcn abgeftricft ic., alfo baS bic fupticierer furtragen
lieffen, toann inen ire rofeinen ufe gerurtem badjtoaffer gu fatten
abgefdjlagen unb bie felbigen nit gu futten toertoittiget, loefe grofeen
toeiberblldjen fdjaben ber ganfcen gemetynb barufc entftonbe, ba ftdj
ubcr 200 menfdjen tnit tagtidjer arbetyt ir toetyb, ftjnbt unb frwfc
ftatt barufc erljalten. unb ernoren inuften, gefdjtttygen be$ Ijoljen
gelt$, fo tdgtidj baburd) in ba« lanbt gebra<§t, batnit unferen,
gnabigen Ijerren gDnS, rentt unb guttt befter ftattlic^er begatt unb
toerniegtt wmrben, unb Der^offtcn bic fupticierer; bic toetyl fie ben-
ba# fantpt bem toierunbgwepfeigen attc geitt one beren toon ©tetyn*
ba# $t)lff unb ratt in $am unb runfe mit graben erljalten folten
beffelbigen wafferS (mengllidjS ongebtynbert) genieffen.
&agegen bie toon ©te^nbad) ate margfljerren famipt ircm bety*
ftanbt toerantoorter reben lieffen, fie toeren unfer gnabigen Ijerren.
ber marggratoen gu SSaben aud) angeljortg unb geljorfame unber*
faff en # bie iren gnaben idrti<§$ gin$, renbt unb gulten Ijanbt*
reidjen unb ufcri^ten muften. ©o Ijdtte ojner etyn fihtolin ober
gtoety, bamit er ftc§, fctn xoxjb, fynb unb ganfeen ^augftabt er*
fatten unb ufcbringen, ben Ijerren batoon toerntegen, unb folt ircm
to$e bur<§ bie Ijanffrofetnen (fonberlidj in bifcr Ijetyffen, burren
gitt) baS retyn, unbeftetft waffer abgeftricft unb ufe bem re^ten
run§ gertdjtt) nit guftteffen Iaffen # mufte ir totylje atte* toer*
f$ma<$ten unb toerberben, baS bann cin groffe gal unb toiel bejfer
Were, bann ber Ijanff, unb toerljofften, ba$ inen fottidj* toaffer in
le^nerle)} n>et)& ab gefpro^cn werben mocfctt, unb btoetyl biefyanb*
lung bur<§ fufclicierung unb baruff gegebenen antoorten in furft-
lidje canfety gen Saben getangt, ijaben unferer gnabigen furften.
unb $erren bcr marggrdtoifdjen tourmuubtfdjaft ftattljatter unb retbe
(bamit fr^b unb etynigfetyt gtoifc^en ben unbert^anen unb nadjpurn
crl^alten) bie crcnt^aft unb tttyfen §ann« 3^4^ ^M4 ertt #
fc§ultl)9ffen gfl Saben # fiux §0(^§e^nfecn, fdjaffher gu SB&ren/.
§(tnn« S3edfcn f fyoffettern unb §annfen §arttntan # alien )*>afbk
me^fter # burgcrn gft SSaben, abgefertiget, toon betyben part^cn .
gwen toertrag^menner gu fid) gu nemen unb orbnen, obgebadjte'
Digitized by VjOOQ lC
112
fpemt unb jto)trad)t $tyngutegett unb in ber flute (xoa mogti<$) gu
toertragen. Sttfo fjaben obgefdjribenc toerorbnete toon SBaben Don
bcrett toon 93u§ett obcr fu^Uctcrer yartytyen flcnoinmcn bic erbare
unb befc^etyben ®eorg §dring, ben autytslnedjt, itn alten fflffer
§annfen, al$ groen, bie letyn ^anff geboutto nodj gewerb trtyben,
unb toon beren toon ©tetynbad) fitijjen £ann«, bronnenmetfter unb
UlridjS $annfen, unb §aben gemelte fdjtyb unb toertragSteut, uff
betyber tlje^t anruffen unb bitten, ben ^anbel ber maffen toertragen;
bod) atte^n bty§ tyefcigen burren unb fctyffen iarS. ©o aber ji<$
tttytterS gfttriege futte unb uberflufc be$ toafferS ober mtynber unb
toentger ober toiettd)t ffljn ttoaffer, foil e$ gfi ben felben gotten,
nadj geftatt be8 n>cttcr« unb JargangS geljatten toerben, unb biff er
toettrag nit titytterS btynben, bann n>ic bie getegenljetyt biffeS tt>affer$
tyefet erfc^nbt
3um bem erften ift toerorbnet, ba$ bie toon SBu^ett ire betybe
fdjtootte, bie fie im fterfen Ijietoor geljabt, abtoffen unb uffbrec^en
foflen, bamit ba$ ttoaffer, bie ©utyettat, feinen redden ftufc ge*
Ijaben moge, bagegen gi\gctaff en # ba$ fie funf ro&inen, bie ni^jlen
unben am fterfen 93uljett, mit ttoaffer futten, unb mogen t>e uber
ben anbercn tag frtyf<§ toaffer uber bem ingelegten §anff ri^ten
unb ftieffen laffen, bodj baS bie gtoet) tl)et)t toaffers gum toenigften
im redjten run§ Mben unb ben flufc (mengfltd) ontoer^nbert)
Ijaben moge.
3ft bem anbem ift bereft , ba$ bie toon Oberto^r brt)
r&felnen aud) au§ ber 33ul>ettat futten mogen unb tye uber ben
anberen tag ber gtidjen frifd)ttoaffer ufc ber ©ufyettat bar inn gu*
rid)ten, fo toiel ben felben 3 r&fcinen notturfft unb nit *toi)tter*,
ttoie bann bie toerorbneten ufffc^er eractyten unb erfennen mogen.
3u bem britten ift ben toon SBtynbtbfid) gugelajfen, ba$ jie toter
r&feinen u§ ber Su^eHatt aud) futten m&gen unb tje uber ben
anbern tag (atteht nadj notturfft) mit frtyfdjem ttoaffer erflofcen,
ailed nadj eradjtung ber ufffetyer.
@8 ift au<$ fonberlidj beforodjen, baS cin toogt gft Suljel gfi
gitt ber nottburfft ftetten unb toerorbnen foil gttoen erbare unpartfyj*
lt<§e btybermdnner, bie uber biffe ttoafferftufc, rofeinen unb runjjen
ernftli<§$ unb fttfftgS ufffeljenS Ijaben, bamit bie rSfeinen nit
nfytterS gefuttet, aud) nit mcr toajfer* ingerW&tt, bann ttoie ob*
gemeltt ift.
Unb ob e« fidj gutruge, ba* etynidjer, er ttoere, toet^er et
woft, (ntyemanbt u^gefc^loffen) gu notturff tiger gitt bieffe ^unclen
Digitized by VjOOQ lC
11$
ober orbnnng uberfure ober ubertrete, kerfelbig foH, fo offt unb
Dtelen malcn [er] ba* ubertrDt, tyebc* mal eiu tfunbt pfennig
firafeburger unfern gndbigen $erren, ben furften Don S3aben fur
cin abtragf beffern unb ufcridjten. £>e* erften* tyalb tft bef<§toffen,
aHe*, tsa* Ijeut biff en tag uffgetl), benn foflen bie Don JButyett,
©berw$r, 8tynbtbudj, ©berbrud) unb toer tr betyftoubt ift, ab*
legen one gfityun be* gegentyeil* unb alfo biffcr tyefciger Ije^ffer
burrer geit be* foennigen toaffer* rofeinen unb Dt^ebrentfen, Der*
etyniget, gefdjlicfytt unb Derrttyt fein, affe* getrutottd) unb un*
gefarlid). Unb gft toarem urfunbt feinb biffcr Dertrag* brieff gu>en
glidjlutenbe mtt ber Dieren Don S3aben Derorbueten Dertrag* unb
W)t)bleut fur uffgebrutften ire* tyegflidjen injigett, uff betjber far*
tffttn fltfjtg unb ernfilid)* bitten, bod) inen Dertrag*leuten on*
fd)dbli$, beftgelt unb geben uff fambftag nadj fant $acob* be*
$etyligen gto&lffbotten tag, al* man jatt nadj ber geburtt Griftt
3feefu unfer* lieben Ijerren funfjeljefyunbert unb Dterfcig fare.
$ap. ©op. coito.
1541 Sunt 2. 33aben. SBergletd) gtoifdjen 2BoIf Don SEBtnbedf
unb ben S3etlegern gu S3u^l fiber Derf^iebene ©treitigf eiten , bie
jtd) au* ?lnla& ber (Srtyebung Don 2eibeigenfc$aft*gef&tten u. bgt.
ergeben Ijaben. 2lct 23aben uff bornftag nac§ bem fontag <5*aubi,
ben 2. tag Junii anno etc. x]j . $Pa\>. Concept. 183.
1542 3an. 11. 23aben. Slbf^ieb in ©adjen ber aSergteidjung
ber letbeigenen Seute gtoifc^en ben tnarlgrifli^en unb 3Binbecf fdjen
Setfegern gu Butyl ©at $a\>. 6o\>. co&D. 184.
1542 3am 26. Setter (Sntfctyelb unb 3tu«taufc$ („$Ber*
fcfyfetdjung'') ber ©igenteute gtotfetyen benen Don SGBinbedf unb ben
marlgrafttd&en SSetlcgern gu Sfityl ©at $Pa\>. Or. mit ben Unter*
f<$riften be* 2Botf Don SBinbed, ^mtmann* in ber spftege Drtem
berg, be* SKattljeu* poller, $fatt*fd)retber* guSaben, be* SWatlji*
tftrffer, SJogt* gu Sfiljl unb be* <So*ma* $letn, tfanglet*
fdjreiber*. 185.
1663—1585. Sutler ©emeiutag**2lbfdjiebe d. d. 1563
Dec. 14., 1565 SDec. 13., 1568 SDec. 14., 1570 SDec. 15., 1574
2Kat 10. u. 11., u. 1585 gebr. 26. it. 27. SDicfc 9tbf$iebe ent*
fatten bie SBertyanbtungen fiber aUe Sfagefegenljeiten , loelcfce ben
SKarfgrafen Don SBaben unb ben £erren Don Sffiinbedf gemeinfam
gu entfdjeiben voaren unb erftrerf en fid) baljer auf afle SBerty&ttniffe
be* gletfen* mty unb feiner ttmgebung. ©ie fmb Don 2Bi<$tigIett
3eitf^r. XXYIL 8
Digitized by VjOOQ lC
114
fur toe 5Eofcogro$ie toon ©utyl unb fur bie <Sutturgef<$i<§te bet
©egenb. 186.
1564 SKoto. 7. gacoB Ott, al* a3ormunb ber tftober be*
©djmibe* SacoB SSljlin gu 33uljl, unb SJJctcr Ott unb ©r$arb
SrumBofd), ate gjfleger unb ©eift&nber be* 3Wartin SBrumBofdj,
toerfaufen an 3>acoB * on SSHnbed ba* alte §au* ber ©djmtbe
fatnmt 3uBe$5r neBen bem „$fauen" unb 1 Jag n>odjentli<§ 93e*
nufcung ber ©djleifinfifyle gu Stltfdjtteier urn 225 ©ulben. ©eB.
uff ginftag nad> atterfyeittgen tag 1564. $erg. Or. mit ©iegel. 187.
1568 Sftoto. 5. SJlarfgraf $fylttevt *w 83aben toerlauft an
felticn ©eridjt** unb 2lmt*fd)retBer gu a3ul)l, $l)eoBalb §of<$ bie
^frfinbe* ober (£a:planeiBetyaufung, bafetBft am SBaberfteg getegen, mft
alter iJuBeljSr, urn 40 ©ulben. ©at. $erg. Or. mit ©iegel. 188.
1569 Styrit 12. SletoerS be* ©ierg ©^Ifiobc, $farrer* gu
©uljl unb ©<$affner« be* 3>acoB toon SSBinbecI, gegen $acoB toon
©etbenecf, be* ijl. r5m. SReidj* (Srblftdjenmeifter, woburd) er jtd)
toetyfKdjtet, biefem bie mit 50 ©ulben toon ber Sa^lanei^frftnbe
gu.ber Sinben aBgel5*ten brei UntertfanbSBriefe ausliefern gu
tootfen, fobalb ber genannte punter toon SBinbed, ber fie ate
(SoUator btcfcr spfrunbc „tyinber feiner toeft" $at, angcfommen fein
toirb. ©eBen montag na$ bem gtotmtag 1569. gJap. Or. mit
©iegcU 189,
1569 2ttai 10. 9Ki($el, 2lBt bed Softer* ©djtoarga$, toer*
fauft an $an* SWullcr am ©renig*Berg, ©filter Slmt*, tt>o$nenb,
6 ©tetfljaufen JReBen im 8tieBe*grunb urn 40 ©ulben. ©at.
gfcty. Or. 190.
1571 SRoto. 13. 3Rar!graf $$iliW II. toon SBaben unb ©raf
*PWM> S u ©Berftetn toerletyen bem Sunfer ©eorg toon SBinbetf
ben feit$er Unf. fiieBen grau gru§inefc(Sa})lanei in ber oberen
£frd)e gu ©em«Badj gugelj&rigen toierten S^eil be* toinbecf f<$en
grofcen ^eljnten im ©etid)t*ftaB SBftljl, ienfett* ber BfiffotBadj
IjinaBto&rt* gegen ben Smenfteln, gu Beiben ©eften ber Sanbftrafce,
beffen anbere brei 2$eile f<§on Bi«§er benen toon SBinbetf gu*
flanben, auf 20 3a$re gegen eine i&ljrtt<§e SIBgaBe toon 28 ©ulben,
galjlBar an ben SBogt gu ®ern*Badj. ©eB. ginftag* nad) ft. SRartin*
tag 1571. $erg. Or. ©a* ©iegel be* SDtarfgrafeu ift aBgefatten,
ba* be* ©rafen gu ©Berftein Ij&ngt an ber Urtunbe. 191.
1572 2tyr. 15. SRilolau* ©djniber toon ®aben, <£a\>lan ber
©t Sftilolaufyfr&nbe gu £aw>el, bie toon bem 9Kar!grafen toon
Saben gu Cefyen rutyrt, toerleifyt, mft ©enefymtgung be* marlgr&f*
Digitized by VjOOQ IC
fidjen 9Imtmanne« Sotyann ©cfyoeijger gu SBfityl, bem speter $ugen*
bad) tmSeudjgelbe*, gefyeifeen „bie tofiften Reefer" alS ©rbleljen.
Uff binftag nad) Quasfimodogeniti 1572. $<cp. (Sop. cofo. 192.
1572 Slot). 17. 3ofym £trfdjmann, marfgr&fl. babifdjcr
SRaty gu £arl*burg, feine ©ticff&ljne unb Sodjtermanner, 3a?o&
unb attar* ©djmibttaw, SBurger gu ©d)ornborf unb Stubingen,
ffir ftd) unb tyre ©djroefier 9Wagbalena ©djmibtlawtn, unb $eter
©Sfclin, SBurger gu $forgl)eim, toerfaufen an SMdjior t>on
©d>auenburg gu 23a# bic beiben 9tebl)6fe Ober* unb Unter*
Jfrautenbad) bei 83uljl urn 4100 ©ulben. ©eb. montag nad)
STOartini 1572, $erg. Or. mit 3 ©iegeln: be* 3o§. Jpirfdjmamt,
be* gJeter ©Sfclin unb bed Sett SBrcitf d^n>crt # 9Utburgermrifter« gu
$forg$etm. 193.
1574 geb. 9. ©eorg Sinl, ©d)imb gu 8fi$, *er!auft an
punter ©eorg ton 2Btnbetf eine SBefyaufung uub ©tallung bafelbft
nebcn bem „©ternen" urn 310 ©utben. ©eb. ginftag* nad) 2id)t*
mefj 1574. <Pa\>. Or. 194
1576 » p r. 1. Sunler ©eorg *on SBinbed Dertaufcfct an
©eorg 2Bolf im SKtybicfc, 33flrger gu 5Bul)l, 3 SBtertel 2ftatten im
©tetfig „auf ben ©anbmatten 11 genannt, gegen V* Sagtoanu
5Watten in ber Jtir<$gaffe. Uff montag Setare 1576. $a:p. Or. 195.
1576 SDec. 27. 9Ue*anber §edf in 23u# ^crfauft an ©eorg
toon SBtnbect eine SBe^aufung unb $offtatt bafelbft neben ber 23riide
urn 197 ©ulben. $a*. Or. 196.
1577 2H>r. 30. War? SDr&fe, SBurger gu ©u$l, 3lnbre*
8Kttere^fen # ©djmib, SBurger gu ©teinbad), al8 gewfener (Slje*
Dogt ber tfatyavtua ©rafcin, 3J?atl)i$ 8anfc gu ^a^et unb £ann«
#unbt, SBurger gu S3u$l, al* SBormfinber unb $Pfleger ber £tnber
be* fcerftorbenen SMlIer* unb Sader* 9ttartin ©r&fc gu 23u$l
unb feiner <5$efrau ^Barbara Sanfein, ttertaufen bic 2Ka$lmuIjle
in »ul)l nebft ^ube^r urn 1000 ©ulben an SRarfgraf $P$iltw U.
von SBaben. 3inftag« nad) Georgii 1577. Sgerg. Or. tnit bem
afi^ler ©erictjtsfteget 197.
1577 Oct 1. S^eobalb £ofd>, ©eri$t** unb 3lmt*fd)reiber
gu ®ul)t, bcrfauft an Sunfer ©eorg toon SBinbecf £au*, £ofraite
unb 3ube^5r gu SBuljl ienfeit* be* SBaberfteg* urn 600 ©ulben.
©eb. ginftag* nadj SRi^aeli* 1577. $erg. Or. mit ©iegeL 198.
1577 $>ec. 13. S3fl^t. Slbftyeb tfoiften SRarfgraf $Pw II.
toon JBaben unb punier ©eorg bon SBinbed, bie ©efatte ber ge*
meinfamen jperrf^aftSBfi^l betreffenb. 5)at. ^a\>. (5op. coi\), 199.
Digitized by VjOOQlC
116
1577 o. £. SBergeidjnifc berjenigen, toeWje an bent geKjntcn
in 95u^l unb im 93uljtert!}al Stjeil Jjaben. 200.
<£rftttc§ meineS gnebigen furjlen unb Ijerren toein geljenben,
batoon ba$ dofter Sied^tentljat 2 ttjett, unb ben 9toberen bic
uberigen 4 tljeil gugetyorig. SDcr $farr SBuT&el frud)t unb toeiu
getyenb; be$ mounters frudjt unb toein ge$enb; bcr SSBinbctftfc^cn frttdjt
unb win getyenb; ba$ doftcr ©djttarfcad) T^at gtoar nur *on
2 tagen mattcn ben geljenb; bes lir^ern gu Ottcrfd)tt)et)er ge^enben.
©it gemeiner frudjt unb l$tt> geijenb tm SSiUjeler tljal; toon
fotdjem geljenb gel)6rt Ijodjermeltem meinem gnebigen furften uub
j>ern gu etui toorauS ber 12. tljetf, bic ubrigen tyeit toerben in
2 tfcett getyeitt, battoon gel)5rt abermal ljodjetmelter Ijerrfdjaft toer
ein Ijalb ttyett, junTcr 2M$ior toon ©<$auenburg erben [ber anbet
Ijatb tljeit] unb toon mcljr Ijocfcermelter &erf<$aft tyalber tfjeil gelj6rt
bartoon bent gotS^auS 9fteidjenba<§ bet 4. ttyeil gu.
SEBcitt ge^enb. $)eS Ijetyttgen fanct 2Benbel$ unb fanct 3Wid)ael*
tm 93filjeUert!)at unb fanct speter unb fanct gJaitl gu SBuljel ge*
§5rig. SBeittgefyehben, fo bem $1 creufctfrunb gu 6a^et gel)8rig.
SluSftUQ au3 bet ©rneuetung von 1577. $ap.
1582 fteb. 5. £an« @tod$, £afner, SBurger gu 93tU)t, toer*
fauft an punter ©eorg toon SCBinbetf einen SBaumgarten au&erljalb
99fti)l an eirtem 3Itmenbentt>eg, genamtt ba8 @rabeng&f$teitt, neben
be$ gtecfenS ©raben, urn 100 Skater & 18 83afeen unb 2 SBiertet
grfictyte, nebft 2 Sljalern „a3ere$ruug". @eb. uff ginftag nad) unf.
frauttoen Uedjtmefctag 1582. gJerg. Or. nut ©iegel 201.
<£$ folgen uo<§ ga^Itet^e Urfmtben, burd) toetdje begeugt
torirb, ba& ©eorg toon SCBinbetf betradjttidje ©ftterl&ufe better!*
fteHtgte. ©ie in benfelben toorlommenben OrtSbegeidjnungen unb
glurnamen finb folgenbe: auf bem fiengenberg, im ©trietel,
gtoifdjen bem ©tcfentoalb unb ber SBfifyettotbad), bie fflidjmatte,
bie 2Btf)benba$ (1582), bie ©t5tfen$atbc uub bie ©t5cfenbaclj,
am @$ife unb am #eutt>eg (1583), im ©tertid) (1584), ber aftc
JBerg (unter SReu'SJBinbetf, am SGBege, ber gegen Romberg geljt),
ba$ obere Sttyor (1585), im SGBeibengarten (1586), im niebem
gelbe (1587), auf ber §ottenbadj (1588).
1596 3J?ai 28. ©eorg Seo gret^err gu ©tauffen, laif. #of*
geri^W gu Slottoeil ©tatt^atteramts^erttoefer, gebietet SSogt, ©e-
ri^t unb ©emeiube gu SBu^l, ben toeften £ann$ S^riftof toon
^ar!|)ffen, ber in gotge einer J^tage ber ©ernljarb ©erberi^S fel.
Digitized by VjOOQ lC
117
Grben gu ©trajfturg linger ate Sofyx unb £ag in 2ld)t getoefen
unb ungefyorfam barm tterWeifct, in tljrem ©cBtct ben Slufentfjalt
ni<$t ju gcftatten unb fidj jcbcr ©emeiufamfeit mit bemfelkn gu
enttyatten. ©eb. ginftagS nadj Exaudi anno lxxxxvj. $erg. Ov.
mit ©ieget. 202.
1601 SDec. 21. 3lbam ©untner gu Stttf^tueiev tjerlauft an
#an$ £einritij £uffett unb grtebrid) to. ftletfenftein, 1 alS 3Kit*
obrtglelt beS gletfenS unb SlmteS fflu^l, 3 S3icrtet fatten im
©tScfid) unb 4 /i Stau 3Mten efcenba urn 70 ©ulben. ®eb. uff
Thomae 1601. $erg. Or. mit ©iegel 203.
1612 $eb. 5. JtarUfcurg. SRarlgraf ©eorg griebridj toon
Saben bclc^nt ben 2t6t ©corg son ©djtoargad) mit ber gjfarrei
Otter&oeier unb ben berfelben incor^orirtcn gjfrunben, toorunter
ber ^ungfrau Waria gu fiinben grii^meffc unb bic spfrunbe
©1. 2Jlargaret§em unb be8 fyf. £reugeS*3lltar8 gu 23ul)L SDat.
gJap. Goi>. fcib. 204.
1613 3Jtai 15. SBaben. SDerfetbe kftatigt ben @ntf<$eib
eineS §ofgerid)t$ gu tfartsburg in eincm ©treite gtoifd&en §an8
©corg ©djtoargerb unb ben aSormunbcrn ber @&a Cramer, bic
SSerlaffenfc^aft ber (Sljefrau be8 ©d)toarjerb, 93eromta Cramer $e*
treffenb, toonadj erfterer atte Kegenben ©utcr mit ber barauf
rufyenben ©$ulben be^&tt , auf ben 2Inf!prudj an 1000 ft. toer*
fiprodjeneS §etratlj$gut unb auf bie $odjgeit$loften toergidjtet unb
an bie @ba Cramer ba$ ©artenljauS in 33ul)l mit 3ubel)5r,
tfawelfeUer genaunt, mit 4 Pffern unb 800 ft. fibert&fet. SDat
$erg. Or. mit ©ieget 205.
1615 San. 11. SubaS 3ubt ber alt gu SWufeig im @lfa&
toerfauft an ©eorg SBurtlj, 2Kefcger gu 93ul)t, eine SBeljaufung ba-
felbft faun SftatljljauS unb bei ber 3Jiefctg urn 515 p. SDat.
i$a*>. Or. 206.
1623 geb. 24. 3tnna, SBernljarb SSraunen ffiittoe gu aSuljt
toerlauft ben sptafc, auf bem tyx abgebrannteS #au« geftanben,
urn 250 ft. an ^djmtn ©djmalfatber, $ammergeric§t$affeffor unb
beffen ©fjefrau SRegina ©ctytoargerb. SDat. $erg. Or. mit bem
©ieget be$ ©djuttljeifcen $0$. Sang. 207.
^o^ann ©d)matfalber unb fctn gleidjnamiger ©otyn ertoerben
1 -Had) bem $obe be3 letfien §etxcn t>on SBinbecf (1592) fliwjen bie
aBinbetf' fdjen SBeft^ungen an beffen 6$n>ejiern Urfula vmb (Sltfafcety ii&er,
beren erfte mit griebrid& t)on gletfenfletn, bie anbere mit §an8 Seinridj $ttffett
»etmft$tt war.
Digitized by VjOOQ IC
118
einen betratylicfcen ©runbbefife in JBityl, fo j. 58. 1623 ben $lafc
eincr toerbrannten §offiatt unb 3 3ucty $elbe«, f enter Sletfer im
SamperSberg in ber ©lamfen, anf ber ©anbbadj bei S8imba<$er
?Pfort unb im tfa^ter ftetb, einen (SdfjauSplafe bei ber ittrdje in
SBfi$l; 1624 ^etfer am SBafferbett, ein JteUerftittf , in ber §o!)enatt
unb auf ber Jfreugmatte, ferner ben pafc einer abgebraunten
§ofraite bei bem 9tatl)ljau3 (toon SJanicl ©djmattalber, tfftlg.
Stmtmann ber ©raffefcaft SBetbenj unb beffen §au«frau 3Rargaretl)a,
geb. ©<§fabarttn toon^nfytoeil); 1629 Sletfer in ber Stotmelbofd);
1648 eine S3el)aufung mitfcrotte, ©taUuug, £ofvaite, Pbftgarteh,
einem 3R&ttlein, einem (5i$»alb unb einem 2Beil)ertein. 3n ber
tefeten tlrfunbe toirb ate 3Bo$nort be* Sol), ©djmallalber bte
jfrauttenbadj begeidmet.
1630 2Warg 2. §an« ©after gu SBityl toerlauft an ben $err*
fc^aftlicfyen Stebljof SEBcigenftcin gu SUtfdjroeier 1% Sagtoan TOatten
Winter bem ©tStficf). SJkrg. Or. mit ©ieget. 208.
1650 ©eipt 1. SBft^l. #an« SDietrid) 33abemer, Stottmann
gu SBii^l r fiberfafct ben toon ber ©djSnftetttfcfcen a3ormunbfd)aft
i. $. 1614 an iljn gefommenen getoSlbten better, fammt ©djeuer
unb ©arten, mit ber 33runnengered)tigteit, affeS Winter (Sljriftof
tfnayen SSetyaufung, too toorbem bie §erberge „gur ©onne" ge-
toefen, ben ©ebrubern toon #uffeU. $aj>. Dr. mit ©iegel. 209.
1652 geb. 10. SBerglei^ gtoifdjen SWarfgraf SBitljetm toon
©aben unb bem greitjerrn toon ©Stern , bte ©djafeung ber beiber-
feitigen ttntertljanen im 2lmte 33u^l # befonberS §infidjtlidj ber
JlriegSumlagen, tfudjen*, JReifc unb ©arnifonSgelber betreffenb.
$<Xp. Or. mit ©iegel. 210.
1654 San. 20. S3aben. SWartgraf SBilljetm erla&t eine SBer*
orbnung, toie eS gtoifdjen ben Orten unb tfitcfyfoielen ©teinbad),
©ingfyeim, 83ul)t unb 93imbuc§ in bem iljnen gemeirifdjafttiefcen
9Ba(b wegen ber 3Balbre<§nungen unb ber SBeljolgung getyalten
toerben foil. $a\>. Gop. co&to. 211
1657 ©ec. 7. S3 a ben. $eorg griebrid) ©d)tnalfatber, graflid)
SSalbetfifcfcer fianbreceptor unb §ofgeri<§t*-©ecretartu8 unb 9Inna
Jtattjarina, geb. Gljriftopfyerin , 3 $ atm 3 ato & ©djtnaltalberS
SBittroe, toertaufen an 3Warfgraf SCBilljelm toon Saben ifyr oberfyafb
bem gterfen SBityt unb in ber Jfrautenbadj getegeneS §au$ unb
na$fie$enbe ©ftter: eine SBebaufung, in JBitljl auf bem SJlarfte
gelegen, gegenflber ber &ir$e unb ber SRcfcig mit $autyla$ unb
tf client, ein $au£ in bev ttnterfrautenbadj an ber ©trajjc gegen
Digitized by VjOOQlC
119
aitfdjtoeier gu mit 3 SBetyern unb n&$er bei<$riebenen fiiegen*
Wjaften, ben Oberljof ber Jtrautenbad) mtt aHer 3ube!j5r, enblidj
cine 2Raty(muIjle untcr bem £aun>ert$berg *iit 2 ©angen fiber bcr
$aj>iermfil)le, cine ©lauet, gSffcr, 93ici>, 3Bagengcfd)irr u. f. f.,
aHe* urn 6500 ©ulben. $at. $a^ Or. mit 2 ©iegcln. 212.
1658 San. 28. »n$ba$. $fyHty) Safob ^ftffctt fibcrl&fct
fcinem 33ruber 3dfob bic #alfte f cine* ijalben Sntljeite am £eu* unb
#anfgel)tttett gu 83ut)t im 2Berti) wn 100 ©ulben, wogegen biefer
i^m, *orbe$altli<$ bcr @rftathmg ber £alfte be* 250 ©ulbcn be*
tragenben $auff<$illing$, ben Ijaiben Stotljetl an ber toinbecffd&en
©agemfi$te gugeftefct. $ap. Or. mit 2 ©iegetn. 213.
1660 Slug. 17. greiftett. 5p$itiM> Salob £uffett, gr&f(i($
$anauifd)er @e$. 9tatlj gu 93ifdjof$$etm unb Jlmtmann gu fitdjtenau,
ubcrla&t feinem ©ruber, 3aIob §ftffeH, martgr&fl. ©ei SRatb unb
Obemgt gu 2tn$bad> , al* @rfafe fur bie i$m bei 2lb$Sr tyrer ge*
meinf<$aftlic$en Sutler SRedjnung fdjutbig getoorbenen 360 fL 4 fi
ein toinbedijdje* 2ttfergut tm Jfawelfelb bei Sityt uub 3 SBiertet
^orngulten gu Urtoffen. $Pa£. Or. mit 2 ©iegeln. 214.
1691 SWarg 3. 2)a*>ib SGBurt^, Surger unb SOBetfegerber gu
93ul)l, toerfauft an ba8 3efutten*9tectorat gu Otterfltoeier 3 Sttetfer
tm (Sntenneft urn 12 ©\>ecie$bufaten. $erg. Or. ©iegel ab*
gefaUen. 215.
1711 SWarg 24. 2Karia SKagbaleua @Ufabetlj SBabemerin fcer*
fauft an ^p^Ui^Sager, Gutter gu $l)iliM>«burg, eitte SBeljaufung
mit atter j&uUfyv, aufeerfyalb bem gleden 83ul)l am 9llmenbto>eg
gelegen, femer ein Srottljau* mit getoSlbtem teller unb Obft*
„93unbV ein §autylafelein mit SBaumg&rtlcin, 18 §aufen 9leben
unb 1 3u$ 9ltfer«, 3 Stauen fatten bei ber 2BSrtljmfiijle ober*
fyttb be$ gtec!en», bie 2B8rtI)matten genannt, 5 SStertet SWatten
im JBeibengarten, 1 Sau SRatten auf ber Sanbmatte, 11 guber*
unb 16 Ofymg&ffer, 15 Smmen u.f. f. urn 3800 ©ulbcn. $erg.
Or. mit ©iegel. 216.
1711 5Dec. 22. Sofann SDlittner, SRuCer in Sfibl aerfauft
an Subtotg 3&ger, SRuller toon gJ§ili^«burg , eine Sttatylmityle
fammt SBaum* unb ^rautgarten bafelbji oben im gtedfen beim
£irtenty&u«lein um 1650 ©ulben. $crg. Or. ©iegel abge*
fatten. 217.
1715 Styr. 21. 2>er Hmtmann 3. §. d. Warrant erttart,
i gtinb = mnt, pnt, $eunt, ein flefdjtofiener $(a« v%l e^mib,
&>m. mvUxbud) 6. 5$.
Digitized by VjOOQ lC
120
ba§ We Don Subtoig 3&ger erfauften §&ufer unb ©uter gu 93ufyl
gtoar, fo tange foldje feci ber 23abeiner'fdjen gamilie toaren, Der*
m8ge bcr bieferljatb b«m ,3 ^ ann ©fetridfr- SBabemer, marfgr&fl.
9tatl) unb Stmtmann gu S3u^I # Dom §aufe ©aben ertfcilten
©nabe ein freieS abcligeS ®ut genjefen, nacfy&er aber, ats flc
auS ben 93abemer'fd)en $&nben getommen, fur biirgerlictye unb
fdjafebare ©uter geljalten toorben feien. $ap. Or. mit 2 ©iegetn.
£>abei liegt cine ©rltarung, baft ber SBertlj ber ©uter ber 9Karia
©alome 3&ger in Mty, ettoa 7000 ©ulben betrage. 218.
1727 Oct. 23. ftaftatt. <Sberl)arb §einri$ greiljerr Don
©ottnifc Dertauft an ben 3Jtartgrafen CubtDtg ©eorg Don SBaben
feinen am §ungerberg im ©filter SBann fattigen, mit bem 9ttefcner
gu 93ufy[ Ijalbtbeitigen fleinen SBeingeljnt urn 800 ©ulben. 9pa\>.
Or. mit 2 ©tegetn. 219.
1796 Slug. 6. tfartflrube. SKarfgraf £arf gricbrtc^ Don
SBaben beft&tigt bie Don ben 9Jieier 1 fdjen (Stjeteuten in 33ii!)t mit
einem @a#tal Don 4000 ©ulben botirte ©tiftung gu einer be*
ftanbigen gruljmeffe unb fonftiger 9lu8ljilfc in ber pfarramtlidjen
©eelforge beS jftrdjfyiets, bie jebodj erft nad) bem Slbleben ber
©tifter gum 93oHgug lommen foOte. SDie fteftfefcung war i. 3f. 1758
mit bem bamals bie $fartDem>efung ju SBuljl fu^renbeu ©uperiorat-
ber Sefutten gu OtterStoeier getroffen toorben. Sftad) 9htf§ebung
beS OrbenS trafen bie ©tifter entfpredjenbe Sttnorbnung im (Sin*
Derneljmen mit ber ©emeinbe SBfiljt (17. u. 18. 3Rai 1774). 5fta<$
bem 1 792 erfolgten Sobe be8 ©ttfterS mtrbeu neue SBeftimmungen
Dereinbart unb biefe enblidj burd) Dorliegenbe Urlunbe lanbeSljerrs
Hd» beft&tigt. $pap. Or. mit ©iegel. 220.
©fiilcrtbol
&$.=*. JBiUjI.
&olf> 1, 181.
1 50 2tyr. 23. grau Slbefijetb, gBittoe 93urfarb'8 ©tunger,
Don ben 3Jtette$uferu im Sutylertljal ubergtbt bem ©ruber Sotyann
genannt beSMcfe, (SuftoS be$ jnojierS ©djtoargadj, gu einem ©eel*
geret eiu Saudjert SReben in ber ©djartenbacfc , baS alte ©tiicfle
genannt unb eine „93ierbegegar mit ffiaumen unb ©elanben „gine*
$alb bem ©cc^clin/' Act. Villi Kal. Maii a. d. 1350. 221.
1409 3an. 30. Sln^eto ©totb, £an« @tfenb, fein ©oljn
unb SDlargaretfya ©tfenb, feine ©defter, Derfaufen, mit 3 Us \
ftimmung ber ©ertrut SKarleriu Don Offeufcurg, Song (Sffeub,
Digitized by VjOOQlC
m
ifcreS SBaterS, Sffiitttoe, an ben Gbettitety Ranter ©tetter 8iober
toon Sieffenau x>crfd^icbcne ©iiften, bic im 33ul}tert$at fatten, urn
148 V» $funb $fennige. Datum feria quarta ante festum puri-
ficacionis b. Maria virg.-a. d. 1409. $erg. Or. mlt 3 ©iegeln:
be8 9fo*ftetter«, bed <£onrab ©lafe to. fiamersfyeim nnb be« ©eridjtS
gu Sfiljl 222.
1431 3Kai 18. Sunt toon fiamerStyeim, SBitttoe beS SReinbolt
Jfoft toon ©tauffenberg, ftiftet eine Sa^rgeit, bie atte $al)re \>ier
mat in ber J?ird)e gu Otter*toeier , atte ©ienftage in ben gron*
faften, begangen toerben fott nnb botirt biefelbe mit 1 $funb
©trafl&urger $fennig*®elbe3 toon ifjrem St$eil an bent SBeingeljnten
im 33tU)ler $ljal, ferner mit 10 ©d)ittingen ©trafeburger ^Pfennig*
©elbeS unb mit einem 3in* : ein Satyr 2 Jta^en unb 3 §i\ljner
unb ba* anbere 3a!)r 3 itawen unb 2 £iiljner. ©iefe 3al}tgelt
toirb gejiiftet gum ©ebacfytnig ber 2luSftetterin unb iljre* toer*
ftorbenen ©attcn, fotoie ber ©tern beffetben, $r5ttt$ fel toon
©tauffenberg unb Styfe fcL toon ©djauenburg. SDicfelbc ift abgu*
fatten toon bem Seutpriefter gu Otter&oeier , bem grfl^meffer gu
Unfer grauen 9Utar unb bem (Saltan gu ©t. Sftilolau* 9Htar ba*
felbft, bem Saltan gu 9ttt*2Binbecf unb bem Gatfan gu Sfteu-
SBinbedf. S5er Seutyriefter fott au<§ atte ©onntage toon ber Mangel
ber 9fo$jietterin unb ityrer genannten greunbe gcbenfen unb atte
SRontage fiber ityr ©rab gefyen „mit bem roudj". 3 U kM e *
©tifturtg gibt ber 2(u*ftetterin ©djtoefter, fiucia toon fiamerStycim,
ityte jguftfmmung. @eb. uff fritag nad) bem fontag (Syaubi 1431.
$erg. Or. mit 2 ©iegeln : ber 9fo$ftetterin unb be$ qpfaffen
3otyan« 3ttor1)art, Seutpriefter* gu OtterSmeier. 223.
1488 Oct 1. 9lntIjont) Jobber toertaufdjt an SRarfgraf
Styriftof toon SBaben nadtftetyenbe ttrmeleute: gegen SWmclauS im
93ul)tert$al gefeffen, §unb$$amifen bon (Sinfibefa, gegen 6lau«-
IjannS toon SBinben, £an$ Sefiltyeimer bon ©<$euern, gegen
©iebolt spftffer bon Sftettoeier, £ann« ?)badj toon ba, gegen
§unb«t$oman'$ $rau toon ©infibeln, 9Hid>el grifeler'S $rau toon
©teinbadj, enblid) gegen 3Rargolf Sftuubinger'8 $rau toon aSeuern,
§immefljen$lin'$ grau toon ©teinbad). ©eb. uff mithoodj nadj
ft. 3Ri$el* tag 1488. $erg. Or. mit ©iegetfragment. 224.
1493 %th. 26. 5t$oman SBBern^er, im 33u^ert^at fefftaft,
fefljt toon ber ©t. 3afob$*$farrfir$e gu ©teinbadj 10 $funb
pfennig and einer toon jtonrdb toon Sftieblingen unb beffen @lje*
frau, fiucia toon fiamerStyeim, auf eiueit 9tnt$eil am SSBeiugetynten
Digitized by VjOOQ 1C
122
gu fla^el gemadjten Safyrgeitftiftung tat 33etrage ton 20 ©uibeu,
ton benen ber cine @rbe berfelbcn, ^alob ton Sfatyringen
10 $funb begaljft, ber anbere, Sntljonty Jobber feine 10 spfunb
ton bem erto&$nten 3e$nt au f cinbere ©fiter getegt Ijat, — unter
83etyfanbung ton 5 ©tectyaufen SReben mit SBorgetanbe im £ung*
lingSgraben unb 3 SHertel fatten anf bev £oljmatte nnb ©tettung
ton ©firgen. ®eb. uff ginftag na<§ ft. 3JJatt^« tag 1493. $erg.
Or. ©ieget abgefaflen. 225.
1528 2Rai 16. SSaben. 3Rarfgraf $l)Uiw I. wn 93<ton
gibt in ber 2t|tyettation$inftang ein Urtfyett in ©treitfa<§en bet
gJfleger ton ©t. 9Rid)e(« nnb ©t SBenbete tfapette im Sfiljlertfjal
gegen SRidjel gufd) gu ben §reient}5fen , bie ftorberung beS tyatben
30?eingel)nten au$ 8 ©tecfjjaufen IReben in ber oberen Sumfcen
©djartenbadj gelegen. ©eb. gu 23aben uff fantyftag nac§ bem fontag
(Santate 1528. $Mp. Or. (mit 2 SJJergamentblattern) in Sibettform
mit bem ©ecret be$ SRarfgrafen $$ilift>, untergeiefcnet ton 3$ m *
nimuS SJeufc, dangler. 226.
(58 folgt eine tangere SReiJje ton ©filtbriefen, au$ benen
folgenbe ©ettannbegei^nnngen enta^nt fein mogen; auf bem
fiengenberg (1569), in ber ©ctytargenbadj (1573), in ber@ngelS*
ba<§, im (Sidjljart, im (Sicken, im SRfibiggrunb; im SRunbtfj, auf
ber $)firrli*matte (1577), im ©rieningSberg, in ber £id)enbad)
(1586), in ber ©unbfcatbe (1605), im SBaunel (1663), fan
£ungcrberg (1682), auf ber 23rettmatte im Obertljal, im langcn
So^t, im fiangenbu^t (1683), anf ber @bentanb (f686), in
ber S&afatatte (1687), im SBicger (1705), im ©eir (1506),
auf ber £Srbin (1709), bei ber Saube (1712).
1768 3Rai 10. $rotoM fiber bie iBelofymg be« $errf$aft*
lid&cn SBalbeS, ber SRtfigraben genannt, im SBfifytertyaler gorfie.
gtop. Or. 227.
1771 2Rai 27. ^rotoiott fiber bie 33elodjung be* bem ffirjtf.
£aufe SBaben gu */• unb bem $rei&erren ton ftnibil gu ^afcen*
ettenbogen gu 2 /s gugel)5rigen „©icfemtalb" im SSu^lcr Sfotte.
$a}>. Or. mit 7 ©iegeln. 228.
1781 9Rai21. Sgnag 3Ra^er gu SBuljlertyat terfauft an bae
Ijerrf<§aftf. ©fentterl bafelbft ciu neben ber ftactorei tiegenbe*
§au« nebft £ofraite urn 275 ©utben. $a!p. Or. mit ©ieget 229.
1792 *K*>r. 11. Oftftt. qjeter 3Rfi«er gu »fi$fert$at terlauft
an bie fianbe*i>errf<$aft l 1 /* 9Rorgen SEannemtalb auf bem fiodjtotf
na^ft bem tyerrf <§aftlidjen fcannerotalb. $a$ . Or. mit ©icgel 230.
Digitized by VjOOQ IC
123
$**.&. &axl$xvte.
Stolf> 1, 182.
1371 2t!pr. 29. £rigel, be* fd»tt>argen ©rigel* jcL ©ol>n
toon £)tt>i*ljeim (Outoe*$ein), cin ©bellncd)t, toerlauft, mit £u*
ftimmung be* 9ttartgrafen 9tubotf toon ®aben, an ben toeffcn
SRitter, #errn (Sberljart toon ©ertringen, feiner 33afe ©o$n, feinen
tjatben §of gu ©utadj mit aOcr 3ufie$&* urn 200 ©ulben. ©e*
geben 1371 an bem nccfcften bicnftbag nad) ft. ©eorgien tag beg
fyeitigen merteter*. 93on 4 ©iegetn; be* Sttartgrafen SRubotf, be*
2fo*fieffer*, bed langen £ann* toon £5nig*bad) nnb be* §ann*
toon $5nig*bad), S)iemen fel. ©ol)n, ift ba« gtoeite abgef alien. 231.
1466 geb. 6. 33arrf)olomeu* toon ©ertringen, @betlne<$t,
toerfauft an Decant unb Ga\>itet be* ©ttft* gu ©ttlingen feine
gtoei SBautyJfe, gn SBuladj im £>orf getegen, mit alter ^ugeljSr urn
525 ©ulben. • ©egeben uff bornftag nad) unfer lieben frotoen tag
!ied)t mefe 1466. *Perg. Or. mit 2 ©iegeln: be* 2lu*ftelter* unb
be* £an* toon (Snjberg. »232.
1509 2Rai 1. ftetoer* be* gtongratiu* giet toon Sietigljeim,
bag er auf bic i$m toon SRatfgraf <£()riftof toon SBabcn nbettragene
Safclanei Unfer lieben grauen attar* in ber spfartfivc^c gu SButadj
einen $($riefter fefcen tootle, bi* er fetbft Sitter* tyatber ben ^riefter*
lichen ©tanb ergreifen lonne. @eb. uff $p$iliwi unb Sacobi a).
1509. gJerg. Or. mit ©iegel. 233.
1527 3an. 12. 33aben. SKarlgraf gtyiliw I. toon SBaben
tocrfflgt, nadjbem „burd) abgang ber otfer unb anber in gottti^en
redjten ungegrunten gefette unb fd)inbert)en nit atlein bie fcfarre,
fonber audj bie fr&emeffe yfrunb gu Sulad), Sttitnberger ampt* in
ircn nufeungen unb ^nfomen geffyneleret toorben ftnb, bermaffen
ba* toon bem uberigen, fo nodi toorljanben getoefen, ir tyetroeber,
tfarrer unb fruemeffer, ftd) toerer nit betragen, nod) fein teib*
narung $an mogen", unb f/ bamit bie toon JButad) unb SButoert^an,
in gemeltte tfarre gefyorig, l)infur gu tyeber mit gefefcicften, tuglicfcen
tfarrern befterba* furfetyen werben, unb biefelben tfarrer inen
befite toletyfftger getoarten unb toorfein unb bagegen aud) gimltcfc
tyb«narung unb enttyaltung $aben mogen", bie Sncorporirung & cr
gritymeffe in bie bortige $Pfarrei. 3 tt ber Urlunbe fotgt tjierauf
erne geuaue SBefcfcreibung ber spfarrcoutpeteng. ©eb. -gu 3?aben uff
jampftag na$ ft (grtyart* tag 1527 > ^erg« Or. ©ieget abgefaflen.
234.
Digitized by VjOOQ IC
124
1668 3tili 23. @tttingen. @$ut$eift, 93ftrgermctftcr, ©e*
rid^t unb Sftatl) audj bic gauge ©emeinbe be8 gtecfcnS 23utad) toer*
laufen, mit ^uftimmung ^c8 5Karfgrafen 2Btl$elm, an ben SRarf*
grafen ^vtcbrt(^ toon SSabcn 13 SJtorgen 3 SSiertcl 26 1 f* 3%«^)cn
3Hmenb*2Balb, SCBaibe unb ©arten toom ©trangenntfrtlj , toon bet
33eierfl)eimer ©emarlung unb bem l)errfdjaftfidjeu $if$u>afTer, ber
2tfb, bis an ben ©djetyeltgraben , an bie 2ftutytburger ©trafee unb
beibe 93rittfen urn 320 ©ulben. $erg. Or. , mit bem ©iegel be$
marf graft, baben*babifdjen gorft^agermeifterS, aud) ObertoogtS gu
©ttlingen, 3°^™ Soadjim 3ttegenfcer toon 2)offborf. 235.
BttfenJatJ
33ea.=3l. (Sttlittflen.
flolb 1, 185.
1395 Oct. 2. £an$ (Sunfcman toon ©taffurt betoottmad)tigt
ben @unfe #eubt toon 33ufenbad), ben §of unb bie ©liter gu
93ufenbadj, bie biefer felbft unb feine ©enoffen : SSermann, Lenten
©otyn , .$einric§ $pfter unb §einrid) $une toon tljm gefcmft Ijaben,
an feiner ©tatt toor ©eridjt /,uff gu geben unb ge tteren unb gc
toertigen". $)ie SBottmadjt ift an ©djulttyeife unb ©eridjt gu 93ufen*
ba<§ gerid)tet. ©eb. uff famftag nadj ft WtityA* tag 1395. $£erg.
Or. ©iegel abgefatten. 236.
1485 Styr. 6. ©igmonb toon Sftemdjingen, 33ogt gu ©ttlingen be*
urfunbet, baft $antl)lin Soter, ©djultfyeife gu 23ufenbad) unb ^aulunb
SlnbriS jfune, beibe SRi^ter bafetbft, toor iljm £lage gefuljtt fatten,
baft ber 9$ogt toon Sfteuenbfirg (toon ber SKutoemburg) , £an« toon
9letf<$adj bem 5)orfe SSufenbadj bie SBete toon bem 2Birtembergifdjen
#ofe bafelbft toorentljalte, ber toon 2llter$ Ijer betbar gettefen fei
unb begeugt toeiter, baft er unter 3ugug be8 jtonrab Sitter unb be«
Subtoig ©engenbadj, beibe Sftidjter gu (Sltlingen , toon §an$3Rann,
2Utfdjultyeift guSBufenbadj, ber felbft fritter biefen^of inne Ijatte
unb toon S3erd)tolb ®o& $unbfd)aft erfyobeu babe, tteldje bie
9Wd)tigfeit obiger 9tngabe beftatigte. ©eb. uff mtttttoodj nad) bem
Ijeil. Oftertag 1485. <Pcty. Or. mit ©iegel 237.
1485 guni 23. S)rei SftotartatSinftrumente, burdj tteldje
3eugenau8fagen in berfelben Stngetegenfyeit beurfunbet toerben
bur<§ ben ^taiferlidjen Sftotar $an8 93remgarter toon spforg^eim,
(Slerifer beS ©peirer 23i$t§um$ unb groar in ber britten ©tunbe
beS SftadjmtttagS gu aBetter$%$ in §an$ §efncr$, be$ SEBirtljeS,
£an« bie 9(u$fagen beS SBertfdj £5ffter, in ber toierten ©tunbe
Digitized by VjOOQ 1C
125
Sfau&mittog* gu 33ufen&a$ im ©arten be* ©er^tolb ©5fe bic %u^
fagen be« 23erd)tolb @5fe unb be« Slltfdjuttljeifeen §an« 3Kann
unb in bcr funften ©tunbe 9lad)mittag8 im 3Mmer$bac§er 2Balb
bet ^terSburg unter einem ©djbaum bic 9lu8fagen beS 9Kartiu
StutDtc gu 3tter8bad), ©at 3 $erg. Or. mit SKotariatSgeidjen. 238.
1656 o. £ „8litSfuJ)rfic$e befctyreibung ber tt>eitrai<§ung be«
SBufenba^er forfteS." %*$. Or. 239.
1795 SfuU 30- tfari«rul)e. SBlarfgraf £arl ftriebridj funbirt
unb botirt mit Seiftungen auS bem ©tift gu (Stttingen unb toon
bcr ©emeinbe fur bie Orte JBufenbadj, 8teid)enbad) unb (Sfcenrotb,
tteldje, bur<§ bic Reformation toon bcr 2Rutterfird>e gu ©rfin*
to>etter$bad} abgeriffen, feityer im gitiattoerbanb mit ©ttlingen
ftanben unb toon Ijier auS burcfy ejxutrirenbe Gatf&ne bed
SefuitencotfegtumS unb foater ber spfarrei tjcrfc^cn tmirben, audj
interimiftifdj einen eigenen <Pfarrer fatten , eine eigene gjfarrci gu
iBufenbadj. (Sntljalten in ber fotgenben Urfunbe. 240.
1798 Oct 23. 8ru$fa(. ©ifdjof 2BUbertc& toon ©}eier be*
ftatigt obige ©tiftung, unter SBorbetyatt ber itirdjenbaupflidjt ber
3eljtt%rren : sgaben, SBirtemberg, ©eutfefcorben unb ffir bic 3eit
jo tange bie (Sinfunfte bcr §eiligen in Sufenbadj unb SReidjenbadj
fur ben ©otteSbienft genugen ttmrben. $Pap. Or. mit ©iegel.
241.
Sailanlcit
($afila$, SDaftfan, SaSfodJ, SDactySfonben)
8ea.=8. Jtarl*nt$e.
Stolb 1, 225.
1463 3>uni 14 Petrus Episcopus Murensis, SBeiljbtfctyof
be« SMfdjofS Soljann Don ©\>eter, ertljeift, auS 9lufafc ber ©in*
weiljung eine$ ncuen #ird)bofe$ gu 5Datfanben, fitr bic bortige
£ir$e einen SIMafebrtef. ©at. gjerg. Or. mit ©iegetfragment 242. .
1472 3tyr. 8. Petrus de Lapide, ©enerattoicar be$ SBlf^ofd
3Kattl)ia$ toon ©!peier, beft&tigt bie ©tatuten bcr 23ruberfd)aft **?
$t Barbara ju ©atfanben, ti>etd)e ber lattinif^en Urfunbe in
beutfetyer ©practye inferirt finb. Datum feria quarta post domini-
cam Quasimodogeniti 1472. $erg. Or. mit ©icgelfragmcnt. 243.
1472 SDec, 7. SKotariatStnftrument fiber eine tfunbfdjaft, in
(Srljart Seder* be* 2Birtf)*, £au* abgegeben, ba* gtfdjen am
redjten 8tyeinufer „ben totyel uff bi* an ba* faut*lodj" unb bie
babei in ©etractyt fommenben SKectyte ber SSetooljner toon ©ayianbeu
Digitized by VjOOQ IC
126
unb $agenbad) betreffenb. ©at. sperg. Or. mit bcm Slotartat**
3et<$en be* JfaiferlW&en SRotarS ©igfrib ©rim. 244.
1500 Oct. 30. 9lom. Oliverius, Stfdjof toon ©abina unb
Georgius, SBifd&of *>on 2llba, Guillemus, tit. st. Pudentiane unb
Petrus tit. st. Ciriaci, $riefter, Federicus st. Theodori unb Julianus
st. Sergii et Bachi, ©iacone, afle (Sarbin&te bcr !jl. r5m. Jtird&e,
ertljetten cincn 9lblaf$brief gu ©unften beS Sauce unb beS ©eritljeS
bcr burdj ben Saicn qjeter batmen befonberS gef5rberten §pfarrfir<^e
gu ©atfanben. ©at. $erg. Or. 9lHc ©iegel ftnb abgefatten. 245.
1506 3uni 25. Jpeinrid) Srafe toon ©djarpfenftein , ©eneral*
toicar beS SMfdjofS W^P *on ©peter beftdtigt obtgen 3lbtafebrief.
2)at. sperg* Or. mit ©iegel. StranSftj: ber toorigen Urlunbc. 246.
1510 3 u ^il2. ©peier. Stomas S£rud)fej$, ©enerafoicar
be$ Sttfd&ofS gJ^itip!p toon ©peter, toerlegt baS £ird)tt>eiljfcft gu
©atfanben toon ©onntag nadj Soljanni auf ben ©onntag nadj
$reugerl)6ljung unb crneucrt fur biefen lag ben Siblafe. ©at
sperg. Or. mit ©iegel. 247.
1541 San. 25. ^falggraf SBityetm, al* SSormiinber bcr
SRarlgrafen $$iliM> unb (Sljriftof Don 33aben, toermittelt cincn
ffiertrag gn>ifd)en ben ©emeinben Suladj unb ©atfanben, bie ge*
mcine SKie&ung be$ SBalbed, 3ingerling flcnamrt, betreffenb. 33ei
bcm biefem SSertrage tooraudgegangenen 3fte<$t$ftreite war u. a.
aud) bie £\\&d)bvi$tit toon ^retyemtoinfel unb bcr Sippenmuljle,
fonue bie toon bicfer 9ttfiljte an beibe ©emeinben gu entridjtenben
©iilten gur <Sr5rterung gefommen. ©cb. auf binftag na<$ ft. ©e*
baftian* tag 1541. $ap. Gop. toib. to. 3. 1700. 248.
1565 Sftoto. 19. 3Ml)lburg. SDtc SRarfgrafen £arl unb
SJMjilibert toon ffiaben fdjttefcen einen SBertrag in SSetreff „beren
Don $)ad)$lanbett unb 33uta<$ angemaften toif<$erety in ber 2Reffen*
reut, an baiben fotyerretyen oben unb unben, gleid&er geftalt aud)
bie toifdjereien , fo ermelte bie Don SDadjStanben unb 33uladj uf ber
eiberauto in ben langen funf fdjteigen unb ben gefefeten fteiner
auf £)ad)$lanber marcfen gu ljaben toermttftten." 3 uer f* ffofltett
bie §if(^er bee 2Wttt>affcr« gu Jlniettngen: „ba$ bie gu ©adjSlanben
unb ©utadj inen, ben Ijerren toifdjern gu ^nfilingeit, in ber TOeffcm
reut baibe bie unber unb ober Io<$ereien in ber milte mit reiffen
ober toarfcolffen, bem toifd) fcin toiberfaal unb gang nnber alt*
Jjerfomen unb getoonljciten toerfefcten unb toerl)egen, benen Don
$a$*lauben ttnb 93uta$ nit gebfirt, au<§ men niemaW geftattet
Digitized by VjOOQ IC
127
ober gugefoffcn toorbett.' 1 6ic begeljrten, flc „bet) her tangtotriger unb
toot&ergebradjter }offcffi*n $anbtjuljaben , bie t>ott SDac^dtanben in
angeftettct gute batyn gu toermSgen unb anguljalten, bad fie gu
tyeber grit im jar bic gu $5ac$dlanben unb SBuladj in ber SMeffen*
reut, ftaibc focfyereien, unbcn unb oben, in bcr micttc cin follicle
toeitte taffen folten, barburd) ungeferlid) cin toaibt fctyiff obcr nad)
geen m5d)te, fottidje toeittin fottcn fie nit toerfefcen obcr toerljegen,
toad fie aber mit toerfefeen an batben neben ortten unb Sdjroeberid)
an toifd>en getyaben molten, baffelbig tyetten fie incn gufaljen ober
gu fted^en nit toeljren." garner betlagten fi<$ bie fttfaer gu £nie*
lingen: „toietool ed bety tnenfdjengebencfcn nie breudjlid) getoefen
nodj gugelaffen toorben, ftann ber Styein Ijod) unb barburcfc bad
ihtiitinger alttoaffer auf beren toon $)adjdlanben unb SBuIadj toatbt
unb attmenben audtauffen tfctte, bad fie alba, einige toifdjereien
gugebrau$en, bie abfette unb fdjleud) gutoerfefcen unb gutoerfyegen
ober fonfi in anberc toege, ben toifdj gu fa^cn ober feinen fall gu
toerfyinbernbeffiegttoeren, iebo<$ unb beffen unangefeljen, fo tyetten
bie toon ©adjdfanben unb 93ula<$ gu fottictyen toaffer geiten auf
iren attmenben unb toeiben nit attein mit garn getoif<$t, fouber
audj biefelbige an toiclen ortten toerfefet unb toerfyegt, alfo toann
ber 9t$ein toiberumb gef alien, bad ber toifd), bur<$ fotttdj toerfefeen
unb toer§agen uffge^alten unb fein totberfaal nit metyr in bie alt*
n>affer gefytben m5gen, unb aber mentglidjen betofift, bad ber toifd)
in auffteigenbem SR^cin au| betn atttoaffer ber blSffenen begert
unb alfo butdj bie fctyleudj uff beren toon $)adjdlanben uub 93ula$
almenben gieng, ba toer burd) ir tocrljagen ein fotticfyer fdjab gu-
gemarten, bad fie i&rttdj and bem $errntoaffer nit gem ein ljunbert
gulbin ginfe geben toolten, ba ed fonft bifftero gtoety fcunbert fedjfetg
gulbin ertragen." 3 n bem bon ben beiben flftarlgrafen ab*
gefctyloffenen SBertrage nmrben bie SBef^toerben ber tfnielinger
gifdjer aid beredjttgt anerlannt unb bie toon £)a$dlanben unb
SBulad) angetoiefen, biefe Uebergriffe in 3 u * ull f* S u toermeibetu
©ei betn 33ertragdf<$luffe toaren amoefenb : toon SRarfgraf ftarl'*
toegen: bie §ofr&t^e ©gibiud ^aftner toon 9ieutt>et)er, SBenbct
3iegler, 9tubolf #ennenberg, Slmtmann gu 5Durla^,-8lein^arb
toon SRoffentyeim, ?lmtmann gu 3Kuljlburg unb SBernljarb 2Kefc,
©djulttyeife gu Jfnielingen; toon SWarfgraf ^ilibert'd wegen: §aud
Satob S3arnbfiler, dangler, §and Safob 3fa$ bon ©ulgba^, SSogt,
Subtoig SBeiglerd^eitn, ©cfyultljetfc unb ?lbatn ©unt, Sanbia^em
meifter gu ettlingen. SDat gJcrg. Or, mit 2 ©iegefa. 249,
Digitized by VjOOQ lC
128
1792 fteb. 16. 93ergei(§m& betTOfiter gu ©atfanben, loeld^e
an bie Sanbe$$errfdjaft gu (Scbauung einer SBinbmfiljle auf ©ay*
lanbcr ©emarlung fauftid) ubertaffen tourben. $Pap. Or. Sprotofott*
auSgug tntt ©teget. 260.
Smtdjanfcn.
(3Cu8geganaener Drt Bet SBinterSborf, 56^3*. Stoftatt)
159S 3ul. 10. tfarlsburg. SKartgraf (Srnft griebridj ton
SBaben fcerorbnet, na<$bem ttdijrenb bcr SRegierung be« SKarlgrafen
spijittW II. bcr fttetfen SDuntyaufen burdj einbrc^cn be$ 9tljetne$
Ijintoeggenommen toorben toar, ^alfo bag bic inttofyiev gcnottrctigt
nrtrben, ifyren unterfctyletf gu toerlafcen unb famtfid) bc^ bem flecfen
2Binter«borf , mit bem fie ettli<$e gemeine Netben gu niefcen geljabt,
gu fudjen", toa$ mit bc8 SWarfgrafen (Sinttntttgung gefdjel^en, iebodj
oljne bafe bic crbctcne Gonfirmatton gu papier gebra<$t tourbe, —
auf SBittcu bcr 2fagel)&rigen bes abgegangenen gfedenS SDunljaufen,
bafe gwif^en biefen unb bencn gu 2Binter$borf cine gemcinc 2ttar*
lung fci unb Metbe, ba| bic £)un$auftfdjen $)orfgebr&u#e unb
©ctt)o^nl)cttcn attcvbmgfi fatten unb bercn gu 2Binter*bovf gledenS*
recite unb ®ett)o$nljeiten angenommen toerben fotten, $Pap. ®op.
sec. 18 mit ber SKotig, bafe bic @inn>oljner be8 torn dtydn ein*
gcriffencn $)orfe$ ©unfyaufen fi<$ im 3al)re 1583 mil ben ©inter**
borfcm ju einer ©emeinbe toereinigt tyaben. 251.
(Srortfetung folgt.)
t>. 2Beedj.
Digitized by VjOOQ IC
129
$e« tfylulfat gtoitevitattfftattfc ftmn 3f*$* 14»1.
S)er ©ebanfe bcr geiftlicfcen unb roettlic^en {Reform be§errf<$t
redjt etgenttidj bic beutf^e ©efdjidjte im ffinfgel)nten Satjrljunbert;
bcm3ritciltcr bcr Reformation gel)t eine speriobe ber SReformationen
tooraud. 3 nt)Ctn Wc f e Setoegung atte ©t&nbe bur<$bringt unb bie
t>erf<$iebenften sperf&nlidjfeiten ergreift, nimmt fte bie matting*
fadtften (Srfdjeinungdformen an, t>on ber beljutfamen Sludbefferung
eingetner ©c$5ben bid gur r&dffic^tdlofen legation bed ®efte§enbcn
unb £ergebra<$ten. ©o tritt namentlidj bei ben niebern Slaffen
ber SBunfd) nac§ einer getoaltfamen 93er&nberung t^red 3uflanbd
leb^aft $ett>or, bem entfyrectyenb bci geiftltdjen unb tt>eltltc§en
§erren eine ftarfe SBeforgnifc *>or ben unrutyig getoorbenen SWaffen.
3um erften 2M ftnben tt>ir au<$ bie beutfd>en SBauern toon
einer ©JUjrung berityrt, toie fie ben ft&bttfdjen 93et>8tterungen
ntd)td SReued meljr loar. 2RU toottem SRettyt $at man bie @r$cbung
bed 8anbt>oltd ; toetc^e am Sludgang ber JpufUenlriege bie ©tabt
SBormd bebrotye, ate bad frftljefte SSorfotet bed grofcen 33auern*
triegd aufgefafct. 1 33ei bem Ifltfen^aften 3 u ftonfc ber JQuetten unb
ber nur fluefcttgen SBeactyung, toeldje biefed <5reigni| bidder ge*
funben $at, fdjeint ed mir ttic^t unbantbar gu fein, einiged toettere
SRaterial gu ge&en unb tyieran anfnityfenb toeniger ben SSerlauf
ber ©a$e felbft, aid tyre unmittelbare SBirlung in ein ncued fiidjt
gu fefcen.
!E>er §ergang ifl toiebertyolt in tfurge bargejleUt toorben; i<$
nenne *or 2UIem X. 8. ©d>aab (©efctyidjte bed gro&en rljeinifdjcn
©tabtebunbed I, 459), bann St. «rnolb (S3erfaffungdgeWi(^te
ber beutfdjen greift&bte 446 f.) unb im 9tnf^Iu| an Sefcteren
St 3&0ner. 8 ©ie fd>5!pften aud ben §irfdjauer Slnnalen bed
Stritljemiud, einer fo&tern SGBormfer Sfyronif 8 unb einem gegen bie
Sauern geriefcteten 93ef$tu& bed Stagd gu Singen (6. gebr. 1432). 4
1 BgL & 35Bfoer, gut $orgtfc$i$te bed »auern!rieg3 (2>re3ben 1872)
p. 75. $oc$ war eS nid&t ber erfte SCngriff »on Sauern auf ftftbtifd&e Suben,
wie 3. meint; »g*. §. 8. bie Semen §u ®ot$a im 3a$r 1891, »on »elc$en
3o$ann 3tot$e ergd^Ct ($$iirtna. ®ef<$. Quetten m, 640 f.)
* Sal. au^etbem Kf^fad}, *f* *• ©iflmuttbS IV, 196 X. 29; %tty\m,
®eW. ber preu(. $o(itiI I, 486; 546.
9 Son griebridj gorn (urn 1600) , ^erau8g. von Xrnolb in ber Wbl bed (it
SBereinS pi etuttgari »b. 43.
* Xbgebr., unb jroar tfemlty fe^er^aft, bei ©djaab n, 405 f.
S<iWr. xxm 9
• c
130
Slrnotb, toeldjer aufeerbem Urlunben be* $)armftabter 3lrd)bd be*
niifcte unb am SSottftanbigften ift, berictytet nun golgenbed. $)ie
Stufftdnbtfdjcn forbcrtcn bori bcr ©tabt SBormd Studlieferung ityqc
Suben, toeldjen bie 23anern ftar! Derfd&ulbet roaren, ridjteten abcr
nidjtd aud,lief$en ftd) trietmefyr burd) bad 3ureben *>& 83if$ofd
gum Slbgug betoegen, toorauf bic ©adje sottenbd unterbrudt unb
icnc SBefdjluffe gu SBingen gefafet nntrben. „;3m ©runb nmfcten flc
fetbft nid)t, toad ftc tooHten, ba H)re (Srljebung aud einer aHge*
meinen Ungufriebenijeit uber tyre gebruclte Sage gorging."
Saraud, bag furipfalgifctye 9late bcv ©tabt gur 3luf§ebung bcr
SJubenfdjulben gcraten unb bic SBormfer bicfcn 93orf<$tag offen bcm
^urfurftcn gugefdjrieben fatten , cntftanbcn 3n?iftigfetten m ^
§eibelberg; fie enbigtcn bamit, bafe bcr spfatggraf bie State
bedatoouirte, aber jener SSorfc^lag toirttidj tettoetfe gur ?tud*
fufyrung !am.
(Sine 9Jeil)e toon ft&btifdjen ©djreiben, toetdje fid) im 2lrd)tb
gu SftSrblingen befinben, fotten gur (Srgangung unb 93ert<$tiguug
biefer 9lngaben benufct toerben, toenn gletdj aud iljnen nodj fein
*)5lliger (Sinblttf gu geiotnnen ift. S)odj er^atten ttrir toenigftend
bad 5tatfa<$lid)e and erfter#anb, aud SSriefen ber ©tabte SBormd
unb ©ipeier. 1
S5ei einem Slufentljaft bed ^urfftrftcn Subnng gu SBormd yoax
bie ftrage angeregt toorben, ob nid)t ben „armen fieuten" bed
futyf&lgifctyert ©ebietd, toetdje toielfa<$ ben SBormfer ;3uben t>er-
fdjutbet toaren, ©rtetti&terung gu wtfdjaffen fei. 3n bem namtidjen
©inn unb gttwr auf 93eranfaffung bed ^urfurften fdjrieb nadjljer
ber SSurggraf gu Sttgei, Hermann Don 9totenftain, an ben 9tat,
Neither beibe 2Me, toie ed fctyetnt, entgegentommenbe 9fotn>ort
gab unb nun aud) ein offigiefled (£rfu<$en ton $f&Igif<$er ©eite
emartete. $)a ty5rte man ftatt beffen :plofeli<$ am 17. ©egember
1431 toon einer < 3 u f awmenTottutt ft ^ l ^ tx m # tfSftiWw ©cfyult*
tyeijjen unb SBauetn, toetdje bie Sludlieferung ber SBBormfer Suben
gu ergtoiugen gebad)ten. (Sine ©efanbtfdjaft bed geangfttgten Statd 2
erfyielt toom ihirfurften gu §eibelberg tr5ftli(^en ffiefc^eib; er
erttarte ntdjtd Don ber ©a(^e gu roiffen, Hjerf^ra^ 3lb^ulfe unb
forberte bie SBormfer auf, %e ,3«ben Ja ni(%t ^eraudgugeben.
1 Sgl. unten nr. I. unb n.
8 9la$ bem SBormfer SBvief „uf bonrftag ned^ft baxnaty", toad ber
19. S)e&ember wftre. 34 ^alte abet tinen ©d^reiBfe^ler fiir roaljrjdjeinttdj unb
^btnfiad" fiir ba% Slidjtige. @5enfo wirb eS weite^tn ftatt „fritag t)or
f. X^omad tag" |ei$m fottw w fr, an f. »J. tag."
Digitized by VjOOQIC
131
Srafc bicfer SBerfictyetung erfdjten am 20. ©egember 1 fttrj nad)
SRtttag cine ftarfe SBauetnfdjaar *>or ber©tabt, mtt ©^ic§, Slrm*
bruft unb Jparnifdj auSgerfiftet unb mit aufgetoorfnem Ranter,
alfo na$ bamaligen SBegriffen toofffommen milit&rifd) organifirt.
Sic erBffneten fofort iljr SBegefyren unb gnrar burd) jtoei tfaljifdje
3lmtleute, ben fitter 2Bern$er SBundjer unb Jtonrat *>on SRoten*
ftatn, roetdje ben JRat „t>on beS toerfammetten Soils wegen 1 ' auf*
forberten, er fotte bie ^uben tyerauSgeben unb bie Seute mtt tynen
gewa^ren laffen; fonft Nerbe bad 95otl anberS bajutun. SDer
§aufe jelbft trefcte, fie fatten SBrtcf unb ©iegel beS jturffirften.
©ie betben Unterfyanbter bagegen Itcgen burdjbliden, fie foielten
tljre 9totte mtt 2lbfi<$t unb nur gum SBeften ber ©tabt, unb liefcn
iljren Seiftanb jur Dortaufigen 93efdjn>td)tigung ber enty&rten STOaffe. 2
SMe ©auern gogen ctoaS gurutf, f^tugen aber ij)r Eager bod)
natye genug. 8
S)a nun toon border SBavnungen tor einem emeuten 3fagriff
in bte ©tabt gelangten, toanbten fid) bie SOBormfer augenblitflid)
an bie befreunbete ©tabt ©ipeier unb Hefcen mit i$r gemeinfam
eine neue ©efanbtfdjaft nad) #eibelberg abgeljen. 9luf ben
SBertdjt unb bie ernfilidjen SSorfteHungen ber 8iat3boten beteuerte
ber tfurfiirft nodjmalS fetne Unf^ulb mit einem ©d)tt>ure unb
gab tynen bie f<$rtftli<$e (SrKarung, er Ijabe bereits 9Wa§regetn
getroffen unb tootte offenlunbig betoetfen, bafc e$ tym teib fei; bie
SBormfer fottten, obtoofjl fie ju feinem JBebauern bie Slufru^rer
ni<$t gejfidjtigt Ij&tten, tljre Suben gegen 3febermann toertetbigeft
unb ienen beiben ipfaljifctyen 9lmtleuten fott>ie bem Jperrn ©tgfrib
toon ©tain bt$ auf aBeitereS iljr ©eleite entjieljen. 2tuf bie tefctere
gorberung gingen bie SBormfer nur mit gro&em SBiberftreben em,
inbem fie toiebertyott, aber erfotgtoS ba$ gute 33erl)atten jener
ebetn l^ertoorljoben. SlnberS ate in biefer Sffcntfic^cn ^unbgebung
ftwufc fid) Sutomg in einer toertraultdjen Unterrebung mit ben
1 SBormfer SBrief : „uf bonrftag barnadj." SDieS fttmmt gan$ herein mit
ber Mugabe bed $rit$emiu3, 3fon. §irfaug. n, 382. @r Qtbt bie 3a$t ber
Sauern auf 8000, at« ga^nenjeic^en bag ©ilb bed ©efreuaifiten an. 2tte
SSormfer (S§rom! (a. a. D. 183) Iftjjt ben ^ufftanb am 19. SDejember %)u
©eppen^eim (wo§l $eppen§eim a. b. SBiefe ober ^. im £oc§) audbrec^en.
2 S)ie SBormfer 6^roni( fd^reibt bieS bem Sifd^of griebrid^ ^vu
3 $er DrtSname ^feffettorn" im SBormfer Srief Diirfte oiettei^t auf
$ftffttg$eim 3U beuten fein. ^amtt fttmmt bie ©rja^luna ber SB. Sijrontf fibers
ein, fie feien von SBormd oor ^eu^aufen geriidft. <8ht ^rieper ©on ^eu^aufen
war gleidJieitig mit ben SBarmfer Wgefanbten Mm ttutfttrften (SB. »rief).
Digitized by VjOOQ lC
132
©clanbten better ©tabte aud: badSSott fci arm ttnb in Slot, mem
fotte bic Subcn baljtn beftimmen, bafc fie unter 93ergi<$tleiftung
auf bic 3itifcn fidj mit bcr Jpeimgaljlung bcr (Sa^itaUen begmtgten.
Darattf erfl&rten bic ©ormfer, fie ftoHten, fatt« Jemanb im Slamen
bed jfttrfftrften urn 9faffd)ub unb ©rleidjterung nadjfud)en wiirbe,
ft<$ toiflfal>rig ergeigen.
Unterbeffen toar ber^paufe, unb groar auf SBerantaffung bed
©urggrafen toon 2Ugei, NirKid) fyeimgegogen. 9l6er bad ertoartete
fvcunblic^c Stufudjen btteb bo<$ nrieber aud. $)afur erfc^tenen am
3. Sauuar 1432 fiirtf tf&tgtf$e 9late, §aud *>on ©itfmgen,
2Btyred)t S3ogt gu §eibelberg, Scrn^art £rat)d, SEBi^rcc^t 3lmt-
mann gu ©wentyeim unb bcr SSurggraf §etmann toon Stotenftain, 1
toor bem SBormfer 9fcat unb erSffneten bcmfelben, fie Ij&tten auf
furffirfttictyed ©e^etfe in Sttgei uber bic SBormfer S3org&nge unb
bic S3efd)tt>erben bcr armen Scute Unterfudjung gefcflogen; baran
ftritpftcn fie, unb gtoar, xoit bad ©djreiben ber SBormfer fid) gu
erinncin gtaubt, Don bed ihtrfurften unb ber armen fieute toegen,
bie fe$r &eftimm f e g-orberung, bic ©tabt fofle bie ^bcnfc^ulbeu
bcr SSaucrn gang auiijeben, #/ gef^c^c bad nidjt, fo beforgten fie,
ba| barnad) folgen m&cfyte, n>ad nid)t gut marc 1 *. SCer 9tat, welder
uber biefe unetioartete SCBcnbung naiurlidj erfctyral , fagte fid) bo<$
fogteicty unb ertoiberte mit cinem £imoeid auf j[encn t\x- unb
redjtdttribrigen Ueberfatt mitten im ftrieben; er erilarte fcinem
fra^ern Slnerbicten trofcbem nadjfommen ju tootten, aber gucrjt
m8ge ber ^urfftrft iljrer ©tabt bei ben armen Seuten ©ictyerljett
unb ©enugtuung toerfdjaffen. S)ie ^falger blieben lurg bei tyrer '
gorberung, aber ber SRat gab gletdjfafld ttic^t nad); fie Ij&tten
i$re Swbcn t>om 9leidj unb tourben ftdj atfo nur eincr S3erfugung
bed 9lei<$d Ijieruber untcwerfen.
$aum toarcn bie ©efanbten unoerri^tcter ©inge abgercidt, aid
neuc SBarnungen in ber ©tabt eintrafen. SBBieber fatten bic 33auern
in einem 2)orf iljr Ranter aufgertctytet unb tuben mit SEroutyeten*
fdjafl gum ©intritt in tyre ©efeHfdjaft. ©ic toottten, fo tourbe
nadj SBormd gemelbet, iljren SBiffen an bcr ©tabt begeljen ober
Slot unb SEob barum teiben. 5)ie SBormfer ridjteten nun (6. Sanuar)
ein langed unb ernfttyafted 9Ral)nf<$reiben an ben ^urfftrften, in
toeW&em ftc ben bid^erigen SSertauf bcr ©a<$e reca^itulirtcn unb
i^n aufforbertcn, feineSBauern gu ftrafen, an ferncrn ©etoalttatcn
gu Ijinbern unb gur orfccntli^en entri^tung i^rcr £jin\tn unb
* »fll. Rmolb, »erf. @ff^ n, 446 f. (nadj cinw fcatmft. Ur!.)»
Digitized by VjOOQ lC
133
fonftigen ©ebityren angutyaften; bagu tyabe t^m ®ott fehten 9(bel
unb fein 9(mt gegeben, bag er bad 9ted)t fd)fifee unb bad Unrest
gud)tige. ©8 fdjeint, bafe bie SBaueu nic^t uur ben Svtotn, fonbern
auc§ ben djriftlidjen ©intooljnern ber ©tabt gegenfiber tyre 93er*
binblidjfeiten nictyt roe!)r erfflHten. 1 2ubti>tgd Stnl*t)ort (toom8.3anuar)
tocrfid)cric # n>ie teib tljm bad £reiben ber SBanern toon $nfang an
getoefenfei, bieSEBormfer modjteu elnige 2lbgefanbte fdjtden, benen
tooCe er feine SJteinung unb fein SJorljaben erfiffnen. 2
©djon Ijatte fidj bad ©crud)t etner ©acfce bemadjtigt, toeldje
namentttc§ in ben 9iei$Sftabten ftarte 2lufregung *>eturfa<$en
mufcte, ©pcicr n>ar c$nebied beteiCigt unb fdjidte ber SBunbed*
genoffin indgefyeim $fl(fdtruw>en. 93etbe gufammen Nanbten fid)
bamt gunactyft an bie $ftad)barftabte. 9luf eineu nad) SEBormd an*
gefefcten Sag (22. Sanuar) fd)idten atterbingd nur ©tra&burg
unb ©ipeier tljre SRatdfreuube , ro&fyrenb 9flaing unb granffurt
fid) burd) „8aufboten" 93eridjt erljotten. 3 2)ie ©trafeburger be*
foradjen ft$ Ijterauf mit SBafcl unb ben elf&ffifdjen ©tabten unb
fdjrieben, auf ben 93orfd)tag ber@:peirer, einen attgemeinen ©tabte*
tag aud, roeldjer fid) mit bem SBormfer $anbet w unb anbern
toilben fiaufen, ber (Sljriftenfyett unb und ©tSbten anliegenb", fotoie
mit bem fonigtt<$en Slufgebot gum 9Wmergug befctyaftigen foflte ;
fie tuben baljer bie rljeinifdjen ©tabtc (3Waing, SBafel, SBormd,
©:peier unb granffurt), femer Sfturnberg, Slugdburg, bie ©tabte
am SBobenfee unb im ©fafc ein, tjjre ©e&offtnadjtigten auf ben
25, gebruav nacty ©tra&burg gu fdjtden. 4 ©d)on Dormer fatten
bie fcfyroabifdjen ©tabte, aud) bie Sfturnberger fidj uber bie felt*
fameu ©rg&ljlungen *>on einem rljeinifctyen 2lufrul)r bei SBormd
unb ©ipeier n&ljer unterri<$ten Gotten. $)ie 2lnttt>orten beftatigten
bad SSorljanbenfein einer fd)tt>eren @efa$r, otyne ieboc^ toottftSnbige
3lufflarung gu bieten. Sftamentlidj in ©$toaben fufylte man fid)
bebrotyt; ed ttmrben ©timmen laut, nwldje eine 95erfammlung ber
1 $te SBormfer forbern, er fotte bie 93auern baju nflttgen, baji „tmd unb
ben unfern (infer gAlte oon unfern aigen — mit &e3afong getan n>erbe\ S3gl. au$
eine ©telle bed Ulmtr SriefS oom 1. $efc.
% 6opte bed »r. im $3rbL Hrdjb.
8 Sgl. ben SBormfer ©r. »om 30. Sanuar unten nr. in.
* $a§ ©d^r. ber ©tra^urger an Ulm unb beffen ©inung, oom 30. ganuar,
im 9lbrbl. Slrd^io ((Sopte). S)ie Bamberger fd^reiBen be^alb groeimat an
©tr^urg (8. u. 19. %tht. f bad jmeite 3RaI entfd&utbtgenb, SWirnb. 3Crd^b,
»riefbil(3Jer IX, 210 »>.; 213 b.).
Digitized by VjOOQ 1C
134
3lei($$ftabte unb bcr (Stbgenoffen forbertcn; anbcrc fdjtugen cin
©cfcufebimbnifc mit 2B&rtemberg unb bet: 9leic§Sritterf($aft Dor. 1
©otoeit bad mir fcorliegenbe SWatertal, n>elcije$ leiber fiber bie
toeitern SBertyanbluugen ber Sftadtftbeteiligten unb ber ftbrigen
©t&bte, uber ben SluSgang ber SBetoegung felbft nidjt$ mitteilt,
einefifitfe, n>etc^e au<$ bie fonftigen Oueffen feine$ti>eg« ausffitten.
SBir erfatyren nur nod), bag bie Slufftaubifdjen balb burdj einige
£erren toom Sttbel „gertrennt" nmrben * unb bag Ijierauf eine SBer*
fammlung *>on gflrften unb (£beln gu SMngen Seftrafung ber
$au!ptteute unb 9lnftiftcr fon>ie ftrenge 93orjidjtSma®etn fur bie
^utunft befctylofe. 3 n a ^en S)5rfern ber Umgegenb foHten bie
m&nnlicfcen ©ntooljner, welctye bad 14. Satyr uberfdjritten fatten,
gufammengerufen unb toer$fft<$tet n>erben, jldjmemefyr in aljnlictye
SJerbinbungen eingulaffen, fonbern atfc Steitneljmer angujetgen;
unb gn>ar foHten aufreigenbe Sfteben ebenfo toie bie ^ufammen*
rottung fctbft tntt CeibeSftrafen gebft&t Nerben. 3 9lber bie ©tabt
SCBormS gog in Ujrem ©treit mit bem $fatger bod) ben Jfurgern.
Sim 29. 2luguft 1433 gab fte eine offne fdjriftlidje grfl&rung ab,
Jene* 2lnfinnen ber tfalgtfdjen JR&te (t>om 3. Sanuar 1432) fei
nur Don biefen felbft, ni<$t *>om Jlurfflrfien auSgegangen. 9Un
namlidjen Sage betoiHigte fie ben 23auern eine l&ngeve grift gur
3WidfgaIjlung ber aufgenommenen (Sa^ttalien unb ben toSOigen
9tac$la& ber aufgelaufnen 2Bu<$ergtnfen. 4
Sag ber Slufftanb »on oben !jer, *>on §eibel^erg begunftigt
nmrbe, erljeflt au8 biefem SluSgang ebenfofeljr, n>ic au$ bem 33e-
nefynen beS iturfurften unb feiner State toaljrenb ber Wtifctyen
3eit. Unb biefe 9Wttffld)t fyatte iebenfatts bie SBonnfer unb ©^eirer
am Sfteiften abgetyalten, gegenuber ben 2lnfragen Ujrer ft&btifdjen
greunbe gletc$ mit ber ©£rac§e tyerauSgugefyen. ©o fdjreiben bie
©ipeirer anbeutenb an tttm: „(£udjf wire aud) fyie&on faft meljr
gu fagen, bad nidjt gu f<$reiben ift attertet ©orgen $alb. SDarum
1 $gl. km Utoter 8r. w>m 1. ge&ruar unten nr. IV. $ie IWilnt&erger
trhuibigten fi<$ bet 2Borm§ am 12., bet gfranlfurt unb SWainj am 22. ganuar
(»riefb. IX, 199 »• ; 203 b.).
* SBormfer Gljront! p. 183.
8 $gl. bie often cittrte Ur!. bet @$aab. (Sine (Sojrie berfetoen in ben
2Jtomjer 3ngroffaturbiic$ern ((Son*, n. Sib. V, 20. f. 35/6, SBttrjb. 2lrdJU).
Ue&erfdjrift: # U6er!omunge etlid^er furften aid oon ber fnarlen unb ber gebure
jpegen uf bem gauwe*) madjt eS roa^rfdjetnli^, ba( ber @rj&. von SRainj an
ben ©ej^luffen oon Singen teilna^m.
♦ Xmolb a. a. D. 447.
Digitized by VjOOQ lC
135
meiben tint ba$, unb tootften bodj tooljl, bajj iljr unb affc uhfern
guten gfreunbe toiifctet, tt^tc e3 bamit fcef<$affen ift." (Srft foatcr
teUcn bie SBormfer iljven langen SRafynbrtef unb baburd) bte jjunbe
Don ben fcfalgif<$en 3weibeutiglteiten offcu mit 93iclc6 fdjeint aber
and) ben 9tadjftbetroffenen bunfel geblieben gu fein. 2Ba$ n>oQtett
benn im ©ruube bie SSauern unb toot Mem ber fturffirft unb feme
Sfiite, tteldje fie fo eifrtfl befurtoorteten? ©ollte man in $eibel*
berg baran gebadjt ljabeu, ben Sumutt gu anbern 3tt>eden <*u**
gufceuten, bie ©tabt *>5Hig toefyrtoS gu madden ober gar gu occu*
Vtren? gftagen, toeW&e ttrir ntd)t gu beanttoorten toermSgejt.
(SineS aber ergibt ft<$ mit ©id&erljeit, bag bie Sewegung fofort
mit ber aHgemeinen re&oluttonaren ©trSmung, vor SHttem mit bem
$ufttentum in jgufammenljang gebra<$t unb feineSroegS local auf*
gefafet tohirbe. Die ©tSbte wrtratcn burdjgangig biefe Slnftdjt; fie
fatten in i^ren innern ^antyfen bie wa^fenbe Sebeutung ber
niebcrn ©tSnbe, bie furctytbaren SOBirhingen focialer ©egenfafce Ijin*
langlid) fennen gelernt Unb in ben 33organgen bei SBormS fanben
ftd) getoiffe 2tnljalt$!t>unfte fur eine berartige Sluffaffung, obtooljl
n>ir leiber baruber uidjtS 5ftal)ere$ erfaljren. S)ie SBormfer fagen
mit aHer iBeftimmttyeit, baS 93olf Ijabe nic^t uur bie ^uben im
2luge geljabt; nadj einem anbern SBeridjt fatten bie .Subenfdjulben
nur als S3owanb gebient, ttaljrenb baneben anbere Steben laut
getoorbeufeien, ,,bie fd)n>ere8 Slergerniff Ijeifctyen unb barauS toentg
gu fcfyreiben tft". Die Slbgefanbten ber bebroljten ©tabt toeifen in
§etbelberg barauf l)in, bafe biefeS Untocfen, tpenn man ifjm uidjt
bei 3eiten fteure, „ber (Sijrtftenljeit, ber ©etfttidjfeit, bem
Slbcl unb manniglidj" grofcen ©d)aben bringen toerbe. ®ang
ebenfo bvfttft fid) ein unbeteitigter SSeridjterftatter, ber -Jlotar be8
iBaSler Soncite ffiruneti, auS. 1 SQBieberfyott ftoften nnr in ben
ftabtifdjen ©ctyreiben auf bie Sleu&erung, ber Sauernaufftanb tonne
ber Sljriften^eit unb bem Sfteid) gefaljrlidjer toerben, at8 bie Ijufi-
iifdje SRebolution. 2 2Bieberl)ott nrirb „ber §eilige ©taube" at$
fc^n>cr bebroljt tymgefteflt ©eftitfet auf biefe 3 eu S n *ff c Wiwwn toix
1 $afodty, tttfunbl. Beittftge $ur @ef^te DcS ©uffitenfeiegS II, 269
($r. com 9. gebr. 1432). @c fagt, bie »auem fatten fidj er^oben „nedum
contra ecclesiasticos, ymo eciam contra nobiles".
2 2le§nlicJ erflarte ber (Sarbinal oon ©nglanb im 3. 1427 bte StypenaeHer,
mtye ber 33eraubung unb SBerfolguna be§ ^leru^ angeffagt rourben, fiit
^boefer wan bie t)er^ertten lecger" (SCuSfd^r. beS ©arbinalS t>om 24. Kop. 1427,
©op, im Slorbl. Mrdjio).
Digitized by VjOOQ 1C
136
annefynen, bag bie SBauern fidj totrfli<$, toie bie SGBormjcr (Sfytonif
metbet, geinbfetigfeiten gegen ben stents ertaubten unb bag bie
nadj ;3tatten getragene Jhmbe, fie fatten bie spriefter unb gaben
umbringen Pollen, 1 }ebenfatt$ nidjt &5ffig an* ber Suft ge*
griffen toar.
W>tx bie w weifen unb ffirfW&tigen'' SftatSfreunbe fasten nid)t
attein Slngft far bie ©eifttidtfeit, fonbern in n>eit tyoljerem ©rabe
far fl<$ fetbft. 21m ^farften foremen ftdj fyterfiber bie Ulmer aud.
9lCerbing$, meinen fie, feien bie SBurgeln biefeS „Unlauf«", bie
ttirflid&en 2fbfi<$ten ber <Sm:p5rer nic^t gu erlennen. „SDo<$ bebfinlt
un$, bag bie ©or^en auS einem gang bSfen ©runbe geben, barin
fie b8fe, liftige, aufffifeige SSorf&fee unb 9Jietnung geljabt fytben,
bie eine Jcbc ©tabt biflig gu Jpergen nimmt, mit SBetoafyrung
baretn gu fetyen unb iljnen ba8 cinen ©^ieget unb (Sbenbilb fetn
gu faffem" 3n 9351)men unb an anbern Orten fyabe ba$ namtidje
tlfflgefen, toelctyeS „toiber atte (Sljrbarleit, geiftlid) unb toettlicty"
gerictytet fei, bodj am tyarteften bie ©eiftUdjfeit unb bie „(51)rbarleit
atter ©ommunen unb ©t&bte" getroffen, xodt meljr at$ ben 2lbet
unb bie SBauern. SGBenn bort „bie SSuberet" (fo nannte man bie
Sabortten) „nadj Suft unb SBitten regiert 7 ' Ijabe, fo mfiffe man
fidj in £)eutfdjtanb ber gleidjen ©efatyr fcerfeljen. j)enn e8 fei boc^
Sugerft auff&tttg unb bebenftid), bag bie Sauern eineS offneu
gfad)tanb$, Untertanen madjtiger gftrften unb £erven, e8 toagen
Wnnten, tyre ^raft gteid) anfangS an einer fo ma^tigen 9teidj3*
ftabt gu toerfud^en; toaS fatten bann Heinere ©tabte gu getoarten?
6$ fei gerabegu eine Seben$frage fiir atte SReicfySftdbte, ubertyauipt
fir atten efyrbaren ©taat unb SBefen, aufSWittel gur^btoetyr unb
©Sntyfung folder Unruljen gu finnen.
SBir fe$en, toie bie Jpufttenftftrme, n>clc^c $ier fo gutreffenb
d>aralterifirt toerben, bod) ni<$t toergebenS unb ungety&rt *>er$attt
toaren, tt>ie ba« beutfd)e Surgertum bem Untergang beS b5fynifdjen
nic§t otyne SRufeantoenbung gugefefyen unb ben ©ebanlen einer
intemationalen gefeHfdjaftti<$en drifts, etneS affgemeinen „Unlauf8"
re$t tooijl erfagt Ijatte. SRaturli^ Jonnte auc^ blc SBaSlcr ^ir^en-
toerfammtung fot^e SSorgange in iljrer 9lad^barf^aft ni(%t uu*
bea^tet taffen. w 2Benn bad Soncit nic^t SSorforge trifft, fc^reibt
ein Seilne^mer beffelben, fo ift gu befurd&ten, bag atte biefe beutfe^en
iBauern bie gtortei ber §ufiten ergreifen roerben." 8 35enn bie
1 8te wirb in einem Snef & ©igmunbS an ben $apft etroa^nt.
* ?(rta*9 a. a. D. •
Digitized by VjOOQ lC
137
aufgeregte ©timmung ber beutfd&cn Saien toar bereitd sorter ein
Miebted Slrgument, toelctyed bcr $a:pft ju ©unften, bie 93ater in
SSafcl ju Ungunften cincr (Soncitd&erfegung tnd getb ffflfjrten.
SWanner n>ie (Sarbinal 3ufian be^aityteten atten (Srnfted, nad)
2luft8fuug bcr ©tynobe toerbe gang # S)cutf^lanb ben $ufitcn gu*
fatten unb gegen ben JHerud Icdbrcdjcn. 1 Sine Seljauiptung,
toett&e tfctteidjt in foldjer 2ludbe§nung ftbertrieben, aber bef$alb
leinedwegd unter bie leeren $pi)rafen gu toertwifen ift.
gaffen toir atte biefc 2lcufcerungeu gufammen, fo mftffen nut
ber Slujicfyt 35ttner$, ^ frf to SBormfer S3auernaufftanb rein
focater Sftatur unb son affgemeinen fecialen ©runbf&feen gang fret
geroefen, mit @ntfd)iebenl)eit entgegentreten. (Sine 33eti)egung,
roeldje toirflid) nur bie 9lufl)ebung ber SCBormfer 3 u ^ ett f^tbeu
begtoetfte, Ijatte bo<$ leine berartige 2lufregung ergeugt. $)iefe
f^eiut mir nadjgultingen in ben ^tlagen bed 3Jiergentl)eimer 21^
fcfyiebd toom SUtguft 1432 , in xottytm fidj eine SUtgafyt fcon gftrfteu,
$erren unb ©t&bten gur (Srljaltung bed ftriebend toerbanben. 9teben
ben 2?ef<$toerben fiber bad ritterticfye SRaubertum rtd&tete fidj iXjr
Slugentnerl auf „tt)itbe unorbenttidje £&ufe, unorbeutlictye 3 U '
fammenrottuugen unb Uugeljorfam", tDeld^c gegen ©taat unb
Orbmmg eined eljrbaren SBefend unb alten §erfommend geljen.
Die •Jtadjftgefeffenen, in fdjtoeren fatten atte Xeiluefyner bed 83er*
tragd fottten getyatten f cin , folc^e Unruljen aud atten ^raften „gu
fcertilgen unb gu brucfen".*
SDic erljobene galjne ber rljeinifdjen 33auernfc$aft n>ar cin
3eidjett ber iJeit unb gtoar einer ncueu 3ett. Sunbniffe ber
fturftcn unb §errcn, bed niebern 9lbeld, ber ©tabte, ber §anb*
n>erf er tyatte bad 8tei<$ nur gu lj&ufi& gejeljen. ^efet folgtc ber
unterfte ©tanb, „bie armen Seute", bent attgemeinen 33eiftriet uub
gugleic§ bem totfenben SBorbilb ber fyufitifdjen „a3ruber." 3n
$)eutf(§lanb tote in ftranlreidj regte fid^ biefer ©eift, in ben
©t&bten unb auf bem Sanbe fatten fte bie $faffen gu SBort,
1 $gl. Raynaldi, Ann. eccl. ad 1431 nr. 21. 22; Mansi, concil. nova
collectio XXXI, 172. 2luc$ ber ©ra&tfd&of von 3Waina forid&t {U$ am 22. ©ept.
1431 ft$nK$ au3 (Guden. Cod. dipl. Mogunt. IV, 185 f.).
a S)ic aSerfammtung war au3gef$rieften burdj bie ^urfiirften oon 2Jtotn$
unb SBranben^urg auf ben 10. Sluguft, ogt. ben S3rief ber ©t&bte&oten ju Ulm
an SWJrblingen gl. S)atum3 (S«orbl. 8lrc§.). &gl. ^5al. a. a. D. nr. 816. $ie
nmtynU Urfunbe a&f$riftU<$ im 2Burjb. Slrc^iy, unbatirt (a. a. 0. f. 107 »>. ff ;
w ©emeiner fribbe ju 3J?ergent§eim gemad^et").
Digitized by VjOOQ lC
138
imb tote iebermann mit bem aubern teiten foflte jein ®ut." * Unb
bei SBomtS trat, faft Ijunbert 3>al)re toor bem gro&en SBauerntrieg,
ber JBunbfaulj gum erfteu 9Rat ben erftaunten gflrften, gJfaffcn
unb ©t&btern leibljaftig toor bie Slugen.
I.
SBifcgetmetfter unb fflat §u S&ormS an Jtutfilrft Subrotg UI. con bet $fat)
(1432, 6. 3anuat.)
— „2US utter furftlidj gnabe am Ictften in unfer ftatt n>a$
unb rcbt mit ben unfern gar gutli<$ bur<$ bette unb toermanunge
©tangen u. gn. bicner toon u. gn. armen luten unb unfer ^ubett
toegen, ba$ man in gnabe emmrbe unb gutlic§ tun n>6ttc : toir
Ijoffen, u. gn. toerftunbe uf bie gitte ain antamrt toon ben unfern,
bie bi u. gn. toaren, ba$ u. gn. n>ol gu ban! toere, in btwefen
etlt^er u. gn. rate. £)arna<$ fo fdjraib un$ Jperman toon Sftoten*
ftain, burggrafe gu 9Wcgei), uf btefelben u. gn. gutltdj bette toon
u. gn. unb berfclben annen luten ttegen gar frontlidj unber
anbevm, ba$ bo$ benfelben armen (fit (I) ain« taife an ber gufte
unb f<$utbe gnabe befdjdd), unb begert ainer antamrt; bie n>arb
im oudj fruntUd) in maffen al$ u. gn. geantnmrt toarb unb unfer
brief e nod) inne^elt. 2Bir xoaxvx toartent, ba8 femli<§en toon u. gn.
antyttfttt'tt, rdten, bem burggrafen unb ber cgenanten armen lute
ttegen nad)gegangen folt toorfren ftn unb nad&gegangen tterben;
baS uf bie gitt bister unb oud) nodj nid)t frunilidj nodj erforbert
worben tft, bargu toir unb unfer ^uben bi$ uf bifen tag genaigt
ftn gftoeft. U'ber ba8, gndbiger furfte unb Ijerre, fo fyanb voir toon
ainer famnung toernommen uf montag toor S^onu apoftoli, unb
$an voir unfer frtonbe gn>en uf bonrftag nedjft barnadj gu u. gn.
gen §atybelberg gefanbt, udj baS tun ftirlegeu unb tt>ie fofli<$
famnung bad mertait u. gn. fdjultljaiffen unb arme lute finb , bie
tyaben ain fa<$e ffirgenommen unfer Suben ge forbem unb fi mit
ben taffen getoerben, unb bamit u. furfrtu$ gn. bitten unS getoer*
ftan geben, n>ie t»ir unS barin unb mit unfern Subeu fatten
fuOen. SEBir toerftan toon ben unfern ain gndbig frunttidj antamrt
uf bie gitt toon u. gn. inen toorben fi, wie u. gn. batoon nit
entoiffe unb ft ud} odj getrto'lid) laibe unb bem laibe wottent be*
ftetten glidj getau toerben, unb ba$ n>ir befe^en, baS toir unb
unfer gemainbe aiu$ fien unb uufer 3>uben fd)ufeen, f Airmen unb
1 $ic Wingen&wger tyxonit, famiSg. oon $mw, Gfotya 161, p. 1968.
Digitized by VjOOQ IC
139
bie ntemanbd geben; t>on ber anttourt wit gar groffen trope
emtftengen, aid bad bittidj toad, ©nabiger lieber ffirft unb Ijerre,
oiffictyt u. fin. fcfyrifte, t>erbieten unb Stiffen ijat nit angefeJjen bad
oerfamipte oolfe u. gn. f<$ult$aiffen unb armc lute, finb uf bonrftag
barnacfc umb am ftunbe nacty mittem.tag mit groffer angal lute
t>on (1) ainem ufgerecf ten banir fur und unb unfer ftatt frdfenlid)
mit getoatt unbetoart toiber bad ^at(ig ridje, unfer frHjaiten, unfer
gutige gufagunge unb fdjrifte, ainung unb frtontf^aft, u. gn.,
oudj lanbe unb lute mit tmd unb toir mit u. gn., ou<$ lanbe unb
lute $aben unb Ijalten, gegegen mit armbroftcn, tyieffen, toaffen
unb ijarnafd) unb bafetbd bnrd) fyern SBemljer SBumtdjer ritter
unb (Sonr(aben) t>om 9totenftatn, u. gn. amfctlttten unb biener,
an atte gnab, milttfait unb fenftmuttfait geforbern (!) oon bed
oerfantyten ootfd toegen, bad totr inen onfer Suben Ijinudg gdben it,
fi mit in lieffen getoerben; ban befdjdety bed nidjt, beforgoten ft,
bad bad ooK anberd bargu tun totirbe. SKber, gndbiger tieber fyerre,
toir faljcn nic^t fottid) groffe geburftifatt, frdfel, getoalt unb fiber*
fdlnudg, fo an bem 8iomif<$em rictye unb an un^ t unfer frityait,
oudj toiber fruntfdjaft unb oerfc^riben ainung oon bem oerfamipten
oolt begangen toart, funber got unb u. gn. attain, toir toolten fi
toot unbertoifet $an, bad fi tmd foiled ubergteljend nit me getan
gotten. Unb alfo tourben fi onbettoifet, boti^ gutlid) oor (!) ben
obgenanten u. gn. antytluten unb bienern, bad fi ^inber pd^ gogen
unb legerten 1 fi(§ toiber bi uud gen Spfeffelborn unb barumb,
unb udg irem teger tourben toir ernftlicty getoarnet, toie fi ie
mainten ond gu ergitrnen unb irem furnemen gnug ge tun. 9ht,
gndbiger furfte unb Ijerre, bidg lag und tief unb ftodr inne unb
f^itften furberlid) bie onfern in ber fetbea nadjt gtt tmfern frunben-
unb aibgenoffen gen ©^re unb taten fi bitten umb ir frunbe mit
ben onfern itingen gu it. gn. gen Jpaibelberg ge ritten. Unb alfo
fommen ber oon ©£t)re unb unfer frunbe uf fritag oor fant
Stljomad tag oor mittag fur u. gn. unb u. gn. rate, oudj in
bitoefen aind ^riefterd oon Sftutoljufen, fagten unb clagten u. ffirft-
lidjen gn. fottidjen ubergog, getoalt unb frdfel unb oudj bamit,
tote $er SEBern^er SShmdjer unb Gunrat Don SRotenftain obgenant
ftdj in ber facty geljalten ijetten, aid oorftatt, unb tote toir nit
anberd oon in oerftanben , toad ft in onfer ftatt unb bafetbd getan
fyetten, bad toere oon in umb onfern unb bed beften toitten be-
fc^e^en; bann ©ifrib oom ©tain toad nit ba, bed toir toiffen;
1 ^te ^anbfdjrtft; „fcgerten".
Digitized by VjOOQ lC
140
unb bamtt u» furftiid^ gn. erm&nen aid ainen obroften trudjfdffen
unb ainen fttrtvefer bcrlanbc k. unb unferd gndbigeu ^ctren, an-
gefeljeu bad fyailtg SRontifd) ridje, bic crtftenbait, vnfern ^ailigcn
gtouben, aiming unb frtvntfdjaft nnb irvung gu vermiben, bad
barudg cntftan tnodjte, fottidjd ge furfommen, bad nibergefcit, \xn&
gtfert unb geftraffi tverbc, aid bad grodg not tvere; ban bad ver*
fantyte votfe gebe udg, fi betten brief, figel unb getvatt von u, gn.,
bad fi molten mit ben ^ubcn getverben; unb toutbe fottidjd nit
gefttafft unb fytngeteit, beforgen tvir, bad ber criftenljait, bcr
gaiftUdjatt, bent abet unb ntenglidjem bavou groffer fefcabe cntftan
mo.djte ic, aid tvir bad benn ben vnfern etntfotben tyaben gu
fagen unb ctagen nad) unfer notburft. ^wim ift baa volfe baint
gegogen von gebaidg §ermand von SRotenftain; baruf, gndbiger
lieber furfte unb berre, fyaben tvtr von ben unfern verftanben,
tvie gar grodglidj fid) u. gn. tviffenljait fyalb ber fa<$ entfdjulbiget
init aiben unb verfigelten briefen, bie tvir unfer gemainbe unb
anbern luten off en Ijaben tun lefen; bantit, tvie gar gndbiflidj
u. gn. und troftct, u. gn. Ijette befd)aiben bargu ge tint unb tvolte
fttro beftetten unb ^aiffen bargu getan tverben, bad attermengli^
folt feljen, bad fidj foCidjd laib were, unb oudj bad tvir unb unfer
ftatt unb vnfer gemainbe tndd)tig~tveren unb tvttrben unb vnfer
^nben Ijant^abeu unb vnd tverten gen altermengli<bem, niemanbd
anjefe^en (!), unb oud) tvie gar laib ed u. gn. were, bad tvir
fottid) verfamipte vol! nit geftrafft Ijetten, unb bad tvir von uroerm
gebotte unb geljaidg unb nad) bent bad u. furfttidj gn. bad jecjunb
ge timb bette, von bed b^8 c n ricfyd unb u. gn. ge^pietenbd tvegett,
bi tyulben unb ju vermiben ungnabe, fyern 9©ernl)em, ©tyfrib
unb (Sonrat obgenant fain gelait tner bi und ge geben, bid bad
u. gn. crffire, tvie fi fid? in ben fadjen ge^alten fyetten, $)argu
u. gn. von ben vnfern geanttvurt tvarb, fi betten verfdjriben getait
von xiM unb tvir von in aind taild febrifte tviberumbc, unb gefiet
und tvot, bad tvir in bad ^ictten ; fo fyetten tvir oud) anberd nit
verftanben, bau bad fl fid) erberftidj in bent getaite gen un^ geljalten
fyetten; tva ft fidj aber anberd gegen und tjetten ge^alten, ge*
trutven von in nidjt (!) unb tver und laib fur fi. ^riwd) tvere
u. gn. vor von anbern unb aber gefagt unb tvolt u. gn. ie, bad
tvir in ir getaite fotten abfageu, bad tvir atfo vou geborfamlait
bed b^itigen 9tomif(^en ridjd unb u. gn. gebietend wegen unb in
maffen vorftat getan baben; fiber bad, gnabiger §crvc, fo f^ribent
fi m^ unb u. gn. tut und oud) fd^riben, tvie fi u. gn. ou<$
Digitized by VjOOQ lC
141
batoon fcfcribent; baruf toil! tons bebunten, fib toir u. gn. toon be«
Ijattigen ridjs unb toon anqrtS toegen geljorjam getoeft fin, ba8 ft
unS unfrttmtttd) tun; iebodj fo Ijan toir tyew SGBernljern unb
©ifrtben gefdjrtben, tnmaffe bt8 abf<$rift innc tyett, unb Sonraben
bcfunber. SSittcn toir u. gn. bienftlid) unb toon toegen beS Ijaittgen
ridj$, fi unberttnfen tons fottidjer fdjrifte ge erlajfen; toa toir bad
umb u. gn. toerbienen hmnen, fmb nnr tolttig, unb ift e$ u. gn.
toiKe, in ir getaite toiber gc geben, u. gn. ge bienftc toolten toir
ba$ tun in bie maSge at« toor. 2Rodjten tt>ir u. gn. unbertoifung
nicfyt genieffen, toolten toir gu tagcn fur u. gn. fdjitfen, at8 fur
ainen obroften trud)fdffen unb ainen fitrtoefer beS Ijaitigen ri<$$,
ate ftdj u* gn. tut fdjriben, unb utoern (1) rate, unb banadj fur*
toenbung gcben; toa$ barumb gu redjt ertant toirbt, biSg fol u.
furftli<$ git tonfer alfo mddjtig fin in mugttdjer jittc udggeridjtet
toerbe. SBort, gndbtger furft unb Ijerre, $anb unS bic unfern oud)
gefagt, n>ic u. furftltdj gn. mit ben toon ©^rc unb unfern
frtonben ingetyaimbe rettent, ba« tool? toere arm unb notig, ba8
man toer{ud)te an bie Suben, ob ft toolten toergiljen uf ben gefudj
unb ba$ man in ir Ijo^tgut totbergebe rxmh fribeS toitten *c; toir
§an oudj toon in toerftanben, u. gn. tourbe uf bie gitt toon ben
tonfern geanttourt, toereS, ba$ iemanbs ettoaS fudjte unb toon u. gn.
toegen bdtte umb gnabe unb gtte fruntltdj, toir folten tone barin
betoifen, ba» foflidjs u. gn. unb toer bed begert $ette, gu toitten
unb gu ban! getoeft toere; ba$ toir oudj getan tootten Ijan. 2Ufo
unb ftb ift niemanbs lommen, ber fotti<$3 geforbert unb begert
Ijabe; ban an bonrftag ne^fttoergangen finb in unferm rate ge*
toefen bie ftrengen unb toeften Ijer §annS toon ©ufmgen, Ijer
SBwredjt toogt ge §aubtberg (!), Ijer SBernljart £raty8, Ijer
SB^^re^t antptman ge O^enljain ritter unb §erman toon Sftoten*
ftain burggratoe gu Slffcgt), alle utoer rate, unb taiten un$ fur,
n>ie baS fi toon u. gn. gel)ai«g gen 9ltcjei) fommen toeren unb
ba toer^orten ber armen lute toernemmen unb tpad fi bargu bettoegt
tjette; ale fi bad ge^orten, folten fi toon bannen gu un« ritten;
bad Ijanb fi getan unb begerten unber anbern toil Morten, at3
toir be^atten ^an, toon u. gn. unb ber armen lute toegen, ba«
toir baran fin tootten, ba« ir f^utbe gdnglidj unb gii grunb an
ben Suben abgetan n>urbe, ban befdjddje be« nid^t, beforgen fi,
ba$ bamac^ tootgen moc^te, bad ni^t gut toere zc. ©ndbiger furfte
unb Ijerre, f officer toorberung unb begerung unb fo turg tourben
»fe fere erf^retfet, ban roir n?aren in mainung, fi wolten mit
Digitized by VjOOQ lC
142
un$ rcbcn tif bie toot bitfgenanten voegc; ba aber foffldjfe ttic^t be*
fdjdd), ttrir antnmrten ba gu unfer notburft, unb unbcr anbern
rebcn, n>ir rotten unberftanben loorben toon aim oerfantyten tootfe
in fcorgerurter toifc unbeforgt, uubewart eren unb red)t«, nriber
baS Ijatltg 3*6mifd& ridje, tttfer fri^ait unb oucfy ainung, unb
tdtcn inen bic lefeu k. Unb forbctten an fte, u. gn. ge bitten,
btc anncn lute bargu fatten , ba« wis lerung unb toanbel gefdjde^e
nad) notburft; toeun ba$ befdjdlje, fame benn iemcmS toon u. gn.
wegen unb bdte uxtft git unb gnabe, toir molten un$ gum atter*
beften batinnc erbieten nadj tmferm Dcrmugcn k. unb begcrtcn
bamit ge miff en , ob toir fottldjs ubergiel)en8 furba* toon in fidjer
roeren. -3Bir enfunben Jain fidjerfyait toerftan, baS unS nod) er*
fdjrotfenttdj was. Slnbertoerb betiben u. gn. rate lurg uf ir be*
gctung, gc fdjaffen, ba$ folltdj fdjulbe ganglidj abgctan nmrbe *c
mit mc toorten. 2Bir anttourten am Ictftcn unbcr notburftigen
toorten, toir Ijetten tonfer Subcn toom ridje; toer nu, baS aiu rtdj
mitfam^t ben ffirften aincr gemainen fadj uberfdme ge tun mit
ben Suben, toaS toir ban cren unb gelimipfs fatten tun m6d)ten
unb folten, toolten toir oudj tun, bic totte toir ft oudj gefrtet, gnabc
unb getaite gcben Ijetten *c. ©otttdj ir unb tonfer rebc tootten ft
an u. gn. bringen. Sftu, gndbiger furfte unb Ijerre, nad) u. gn.
rate abfdjaibung unb fibber lommet tons toarnung uber toarnunge,
tote baS toerfantyte tootfe fid) groffcr unb fterfer ^uffc unb tootCent
unS ubergiejjen, ir furnemmen tootbringen unb f<$aben an tonfer
ftatt ttben unb guten gu ge fugen; fotttdjs unb iren rottten in (I)
bofen furfafc toenbe got ber almedjtig burdj fin ftreft unb gutc.
Jpicrumb, gndbiger licber furfte unb Ijerre, bitten toir u. gn.
unbertdniflid), biSg tonfer gangs fdjrifte gerudjent gndbiflidj in
faincm toerbrieffen, funber burdj unfer groSg notburft merttidj ge
toerljorn; ba burdj rttffen toir u. fttrfWd) fln. fttt ainen obroftcn
brudjf&ffen unb futtoefer beS Ijattigen Sftomifdjen ridjs unb ermanen
bamit biefetb u. abeli<$ furftlid) gn* bargu funberli^er fruntf^aft
unb ainung, wan bo$ it. gn. bargu oon got gef^itfet unb t>on
ge^urt geabclt ift, atte rec^t ge fdjirmen unb ungere^titait ge
ftraffen, unb affe« f be« toir u. furftlid) gn. erbitten unb ermanen
funnen unb ffiffen, femti<% frdfet unb getoalte, fo an on« unb ben
onfern Don u. gn. fdjultfjatffen unb armen luten unberjianbett
toorben ift gu began ttriber baS ^ailig ri^, onfer fti^ait unerforbert
unb unbetoart, bem tyailigen rtc^e in \)crfud^ungc unb vat^ g&
jc^anben, toanbel unb Jenmg fc^affent nac^ t^anbet unb not, biefelbig
Digitized by VjOOQlC
143
famnung unb ir furnenmnge mit iren *erfenftcn unb fcetyunben
* aiben abgetan, unbcrtoifet, geftrauft, bargu geljatten toerben, und
unb ben unfern unfet gutte toon unfem atgen in fuft (1) f<$ulb
unb pfenning gult mit bejalung getan toerbe unb fidj u. furftlid)
crc unb gn. bcr Ijailigen criftentyait jc troftc f unferm glouben jc
fterftmge,. bem ridje ju eren, u. gn. jc lobe unb und jfi rettung
fo gndbtf Hdj unb treffenlid) tntt geioalte ane fptomnudg er jugen
to&Ke, bad unfer tyaUiger gloub, bad 3tomtfd> ridj, toir unb bie
menglidj wrnemmen, totberftanb unb ftraffung getan toerbe, bie
toite bad merer taile u. gn. fdjuttfcaiffen unb artne lute ftnb. ©ad
attc« unb toad gutd unb gnabe Ijierju tut, ftnb loir in bejunber*
l>ait grodj notburftig, toan toir tdglictyd uberjteljend unb muttotffend
oon in toartenbe ftn unoerfd)ult toiber glouben unb redjt; bad
toollen totr in after oerm&gli<§ait ttfrbienen. ©er almedjtig got ge*
frifie u. gn. tool mugenb gefunbe. SBitten toir §eruf ain gndbig
anttourt unb bamit troft unb Jjilf in toiberftanb alien ben, bie
w& getoattigen unb taibigen toollen toiber got, bad ^ailig rid)
unb unfer frttyatt, toir unb bie unfern und ntugen barnad) ridden.
Datum ipsa die epiphania domini anno etc. XXX II .
(5H5rM. Sta*., tffeidfoeitige Gopie.)
II.
»ih*aertneifkr unb 9tot &u ©peier an (tUm unb beffen (Rnunfl). (143»,
7. 3<muar.)
— „3lld ir ond gefdjriben fyinb, toie ftdj furtomen fte oon einer
famunge, bie umb SCBormdje entftenben fie k. unb begernbe oon und
ju toiffen, toie ed barumb geftalt ober toer bed Ijou^tmann fie x,
alfo, tieben frtonbe, fftgen toir 6dj ju toiffen, bad ftd> bi turg,
aid itd) gefagt ift, omb SBormdge ufgetoorfen §at ain mertlid^e
geburfc^aft unb ift bid gen SCBormd fyinju fume uf ainen armbruft*
f# u fc gegogen unb in bcr maiming getyabt, aid ba gelut $at, bad
in bie oon SCBormd ir iuttfdjait ftbergeben fott (!) ; unb toad ban
bajtoifdjen anberd geffidjt unb getyanbelt ift unb burd) toen, ift nit
beqtoeutlidj fiber felt gfi fdjriben. ©an alj bad foil cttidj jit im
oelbe getoejt ift, fo ift mit inen gerebt toorben, burd) toen, bed
toiffen toir lein aigenfdjaft, ie bad fi ufgebrodjen unb abgejogen
ftnb. 2tlfo lurj tarnad) fyanb und bie oorgenanten unfer eitgenoffen
unb guten frtonbe oon SSBorind aber gefdjriben, bad ftdj bie gebur*
fd>aft anbertoaibe betoerben unb ain baner ufgetoorfen l)aben in
aim borf, bad eltoiemdnigcn tage bageftatibcn fie; ouc$ bad eiitcr
Digitized by VjOOQlC
144
babt ftec unb ftdttttdjen Mafe unb ruffe, toer in ir gefettfdjaft
toofle, ben toollen ft guttidj entyfaljen unb ufnemen; unb ba« o<$
oaft \>it b&rfer unb ain groSge menge toot?3 atgereibe gu in ge=
tretten ft, ane bie, btc taglidjs #t in tomnten. Unb fdjriben un8
btefelben onfer frtonbe toon SBormSge oon tage gu tage, ba* in
one unberlauSge wmtunge fomen, bag ft anbertoerbe mit groSger
famnunge fur fl ^teljen unb ic iren bitten unberfteen toollen an
inen gu begeenb obcr barumb not unb ben tob liben, unb tuff en
unS alfo oaft ernftttd) an umb rat unb tyilfe in irn noten; barinne
toir inen odj ettid)er maSge mit gegtoge unb ben onfern tngeljaime
Pf gugefdjitft §aBcn. SCDcr aber fottd^er famnunge nemttdjer §ou:pt*
man obcr furer fie, odj tote fotid) fadje erljaben ober toaS im grunbe
Ut maiming bat>on fie, lonnen toir udj nit gefdjriben; ban nadj
affem bem, ate n>ir bie fadje gemerten mogen, fo bebunlt e$ tm*
ain fortlidjer anljab alien beS ridjs frien unb ric$$ftetten unb
forgen, toa baS nit unberlomen toerbe, ba$ e$ ainen foltdjen be*
griff e n?me, bran nicman nod) ftn eube tool befinnen tonne, tldj
toere odj Ijietoon t>aft tne gu fagen, ba8 nit gu fdjriben ift
atteriei forgen Ijalb. ©arumb toir ba$ miben, tmb toolten bodj
toot, baS ir unb atte t>nfer guten frtonbe ber oeraiuung in ©toaben,
am SBobemfee unb fu«g anber, bie bem ridje trutoen pflidjtig finb,
toiften, toie eS barumb ain geftaft Ijdt.
Datum crastino trium magum anno domini etc. M° CGGG°
XXXII ."
(SWrM. 8ftc$., flteidfo. (Sop.)
III.
JBifrgermetfter unb Slat &u SBormS an bie SRatS&oten ber Sereimmg in ©djwa&en,
„bie jec&o se Ultne biahtanber groefen finb." (1432, 23. Sanuar.)
— „S2Bir Ijanb uf ljto e t utoem brief en^fangen unb mit finer
inneljaltung frtontlidj oerftanben, fotttdj* unb atfeS, ba« un« in
untoiffen gugefugt ift unb nodj twrben modjte, be$ toir tdglidjs
toartenb ftn, baran toir ungtDifenltdj fien, bad utoer lieb ba$ ge*
trnrttdj laib ift al« tmfem iieben frtonben. ©eSggltdj toa ftdj unb
alien ben utoern gu laib unb ungute toiberfure ober anfomen
modjte, toer un8 toon Ijergen laibe unb toa$ toir u$ trofts unb
biftanbd in unfer t^ermugenb in (!) tDiberjtanbe bargfi gefurbern
unb getun funben, toeren toir toittig, al« biHi^ ift, baffelb toir
unft ou^ gangtid) gu ii^ oerfe^en. 9lu bitten voir utoer toidg^ait,
e* nit gu tmbant oon tm« ge fyaben, ba« tvir ixfy tyanbet ber
Digitized by VjOOQ lC
146
getatt nit $itttt<$ toerf&nbet Ijabcn; bed $at benommen, bad toit
aid ftbt ben tyanbel burd) munttidj reben erfudjt fin toorben unb
torir ou<$ I)intt>iberumb baffelb getan Ijan unb jfi letfte bad wir
nidjt reblidjd toernemmen molten, unferm gndbigen Ijerren Ijerjog
Subtoigen ainen brief tun fdjriben unb ain fdjriftlidj antrourt
baruf geforbert, beffelben uuferd brtefd unb ftn antnwrt baruf ab*
f thrift nrir htf) tyterinne wrfdjtoffcn fenben. ©arinne fo ftnbent it
ftanbel unb getdt, »ie mit und umbgegangen toorben ift unb toad
»ir nodj tdglidjd toartenb fin, toom anfang mit uf bifen tag k.
Unb tt>ir getrfooen, bad un>er toidjtyait be^ain toerbrieffen in fol*
tidier langer fcfyrifte tyabenb bie Ijorn je lefen. SBan it toerbent
barintte merlen, aid toir Ijoffen, grodj getdt, fo an und unb an
unfer ftatt roiber bad IjaUig ridje unb an unfer frillait begangen
toorben ift, aldfatrtpt unerforbert unb unerfudjt atter fadjen, bed
bingd muglidj atte fri= unb ridjdftette unb road ju bem ridje ge*
tyoret, grodjtidj erfdjritft Unb teboc§ fo Ijaben toir nit getaffen,
toir l)an bad unfern guten frronben etnd taild uf unfer fiten am
am (!) 9h)ne toerfunbet unb incn amen tag gefecjt gefyept, bi und
je fommen, udj ben unb anberu fadjen gruntlidj je reben bem
§a%en SRomifdjen ridje unb und ftetten antigenbe. SUfo ftnb uf
geftern ber toon ©tradjburg unb ©p^re erbern ratdbotten frtonbe
bi und geweft unb barudj gerebt nad) uotburftigeu bingen, unb
ift befdjloffen toorben toon inen unb und, bad bie toon @traud#urg
aineri tag fecjen fuflen ben toon 33afel, ben ridjdftetten im ©Ijddj
unb bie toon ©ptyre bad toiff en laff en ; ju bem tage bie toon SRencj,
grandfurt unb mix oudj fommen fuHen, aldban baffelb jii ratt*
jdjlagen umb amen anbern tag, udj unb anbern unfern guten
frttonben gfi fecjeu. 9lber uf bijem tag fottent bie toon STOencje unb
graneffurt oudj geweft fin, bie entunben oudj forgen unb oudj
toeberd Ijatb Jecjunb nit getun; tebodj fo Ijanb fl it loufent botten
bi und geljeipt, bie fyan nrir uf Ijnrt mit abfdjaibung bed tagd Ijaiin
gefertigt. Oudj fo futtent it roiffen, bad mir baibe ufftunb unjern
aibgenoffen ben toon <5:pi)re uroerd briefd abfdjrift fdjitfen unb
inen ben witfdjribern (!) ctttd^er madj, nrie n>ir utoer frnmtfdjaft
geantourt unb oudj batinne gerurt ^aben abfdjaibung ber toon
©tradjburg, bad ft foHi^d ben toon ©tradj^urg furberlidj nac^^
fd;riben ftc^ miigen ridden. 3Bir ^an ou(^ gelic^er toife utoern
unb unfern guten frnmben mit ingejc^Ioffen abfe^rift tun fcfyriben
unb bitten utoer widj^ait, mit piffe fiber bie fa^e in utoern rdten
ficjent, bie betradjten nat^ grower notburft unferm tyaitigen glouben,
flritwr. xxvn. 10
Digitized by VjOOQlC
146
bem SJtomifdjen ridje unb mt« alien ge troftc ge f&rtommen, ba*
barin fatten modjte flroffer^ unb froarerS, babur<$ bie $aittg criften*
Ijait, ba8 8iomifdj rid} unb totr affe merer betrubt unb betumbert
Wjerbcn molten ban burdj bie ^uffett; ba (I) got mit finer groffen
barmljergilait toenben unb leren tootte nadj finen gnaben unb
unfer atter notburft. SCBan ba$ toerfautyte toott ljat nit attain ge*
mauit in irem furnemmen bie guben, ate toir bad gtou$iid) toon
fftrften ttnffen; funber baS ubrig ge^urt fid) md)t offen fiber toelbe
je fdjriben. SDarumb fo toottent oudj felb3 pterin gebenlen unb
oudj raten, ba$ fottufc famnungen am erften gettlgt, geftrafft,
ntbergeleit, bem Ijaittgen rtc^e unb un$ lerung getan ttoerfee nadj
fymbel unb not, uf ba$ u«g ber bSfen nmrgetn nit ergerS fledjte
nadj irem bofen furfacg, ben ba$ toerfantyt tool! toor in Ijat. Unb^
too* ir guts barinne iprufent, ba$ fdjribent ben toon ©tra«g:|>urg
nadj utoerm tmffen; unb bitten ttdj, biSg getdt, bie gro«g unb
fd^todr ift, utoern unb unfern guten frttmben ben ftetten (Sojienq
an bem 93obemfett> unb anbern tunb fdjriben, fidj mfigen barnadj
ridjten*
Datum ferit quarta post Anthonii confessor is/ —
(SWfcM. 8ta$., flktcfo. 6op.)
IV.
SMUgetmeifter unb SRat ju ttfot an ©ftrgetmeiper unb Stat ju BftfcUngen
(1432, 1. ge&ntar).
— „2Bte gu bem neljftoergangen toerfamnungtag, ber in unfer
ftatt in ber toodjen nadj ftifjenntyten neljftoerrucfet geroefen, ate
udj toot nriffentlidj ift, ffir ber ftette erbem botten, bie in unfer
ftatt toaren, !amm foiidj$, ate un$ benne unfer erber bottfefyaft,
bie uf ainem tage ge 83rettljain tt>a$, fdjraib ate oon ben loffen,
"bie fidj toon ber ge^urfdjaft umbe 28orm$ ertyuben, unb odj toon
bem ftbergog , ate biefelben iutoer unb unfer guten frtonbe bie toon
2BormS toon ber geburfdjaft fibergogen ftnb *c, odj toa$ fu$g mint*
lidj toon bemfelben unto u fe ba fftr ber ftette erbern botten fam,
roarumbe, tote unb in metier ma$je ba$ gefdjeljen fin fotte, toie
bie fadje ain geftalt Ijett, toer fyofctlute fin folten, tt>er ben fadjen
anbangote, toad banier ft ufgetoorfen Jjetten unb toad uurate man
barinne unb baruSg toavtent unb forgent n>ere ic, ift nicbt not*
burft ge fc^ribent nodj gepftret fidj ge fc^riben oon merHit^er forgen
roegeri unb ift ba^ unb grunttidjer ge bebenfen, benne ge f^riben.
©argft ift toerfe^enlitb, ba« ainer ieben ftatt buttf^aft ftnem rate
ba$ gar toottifli^ ffirbra^t unb ergett ^abe; funber n>ie ber ftette erbern
Digitized by VjOOQ lC
ill
botteti uf bie site Me fa<$e $ert, ft*dre unb erfcfcrotenlkfr fir*
nammen unb fdjuffen one Dergietyen gen SSormd ge fdjriben unb
ainen grunbe ber fadje je crfaren; unb toenne bad gefdjdlje, bad
toir benne ain beruffung ber ftette, bie gu iiitoer unb unfer
gnten (!) ber ftatt SKtyudperg fadjen befcaft {inb, barumbe §aben
unb tun folten, gar aigcnlid) ge gebenten, wad ben ftetten in
foltcbem notburft nnb nufee toere; barinne gar treffenlidj gemelbet
toarb, bad bie geturftitatt bed unloufed, bad ain fotidje gepurfd>aft
ain folid) md$tig flat folte getfirren fiber gie$en, untoiffent udg
toad grunbd ober toie bad jugienge, gar erfdjrolenlidjen unb fort*
litter, benne ber loufe ge SBebeim ge aljtent toerc, bie xdlt nietnan
bie tourgeln fd$e obet ertante; tote od> barinne Don etlidjen ge*
melbet toarb, loan foltd) umloffe gar balb luff en ailed fiber bie
erberfait, bad benne ge tttnb fin modjte, bad umbe foiled ain ge*
maine beruffung atter frien unb ridjd ftette, 6d) ber atbgenSdgen
getan tourbe, »on etttdjen, bad ficb mit gemainer rttterfdjaft unb
ooran mit ber tyfidjgcbornen unfer gndbigen l>erfd)aft Don SGBirtem*
bevg fftr folid)d je fecgent toere it fyanb ir 5d) treffentidjer Don
iiitoer erbern bottfdjaft gemerfet unb oerftanben, benne toir ge*
fdjriben mugem ©enne, licbcn fwnbe, old Don ber ftette erbern
bottcn, bie benne ge SBrettljain udg (1) bem tage getoefen finb,
iutoem unb unfevn guten frtonben ben Don ©ptyre unb 5dj, aid
Dorgelutet $at, udj unfer ftatt ben Dorgenanten Don SBormd ge*
fdjrtben ift, ift und Don baiben ftetten anttourt baruf lommen
ber abfetyriften toir fid) Derfd&lodgen fenben in bifem brief, baran
ir tool Dernemmen toerbeut, load fi fdjribent; udj ben fdjrifteu
baiben toir ie ntdjgtt gutd oerftanben. ©ennc toir merlen niefct,
udg tt>ad grunbd bie fa$e ruret; toir oerftanben odj nidjt, bad bie
egenanten Don SEBormd bi gelo^ter geftoorner ainung befyain fic^erait
fyaben ober getyaben miigen; toir fftnben 5d) nidjt luter prufen,
ob fi Dor in ge^e^t l)aben ber erbern ftatt ain fdjm&$ait an libe
ober an gute ge erbieten, alb ob fi nadj ber ftatt gar geftauben,
alb toad ft in irem fftrfacge gefytyt tyaben, roan bad und bebuntet,
bad bie fadjen udg aincm gangen bofen grftnbe gangen, barinne fi
bod, liftig* uffdegig furfdege unb maiming $aben gel^pt, bie ain
iebe ftatt bittid) ge §ergen niutyt mit betoarung barin ge feljeu unb
in bad ainen fpiegel uub ebcnbilbe ladgen ge fin. $)enne toie toot,
aid bie toorte gelutet $anb, bie Dorbrung aid oon ber Suben toegen
gefefcefyen ift, ben man bodj bad ^o^tgute gu bem gefud^e gerne
name, fo ift bod) bie urfa$ barumbe ui$t attain, toon anbre
10*
Digitized by VjOOQ lC
148
toort batmtber erlfitet unb ergangen finb, btc ftoSrer ergernftSgc
fyaifdjent unb baruSg ttcgel ge fd)ribent ift. Unb ift bad babi ge
fcrufen, bag ft in ir gin« unb giiTtc ton iren guten nnb trem
aigentiim, ir fdjulben unb n>as ft in fcfltdjtig finb, Dor^altcnt.
2Ban nu ge SBeljeim unb anber$tt>& biefclbcn unloffe, tote loot ft
ftoarlidj tmber got unb ben tyailigen gtouben, toiber affc erberfatt
gaifttidj unb toetttic^ unb toiber affc erbcr flat unb toefen finb,
ate bdrlid) unb gro:plidj, ba« bag nid)t tootfc^ribcn tperben mag,
bodj affcrmaift iber bic gaiftltdjait unb o$ bic erberfatt affcr
comntun unb ftcttc gegangcn finb mit affcm unratc unb ie bcr
abel unb bic geipurf^aft in bent ba$ uSgfommen finb unb bic
bttberi nadj luft unb ttiffcn gericfySnet fyat unb folidj unloffe fort*
ltd) finb, nad)bem bie bttbert affentljalben uf trcn toortailc unb
affafang fdjneffe ift unb 5d) baS gar merflidj ge adjtent ift, bag
ba$ in ben tt>itten fladjen lanben bie gc^urfc^aft fidj folidjs unber*
ftan getar, ba cS in bod) gang tool gc roenbent toere, nadjbem fi
mit mddjtigen fitrftcn unb tyerren be^erret ftnb, alfo ba$ man
gebenfen mu$3, ba$ e$ ettoaS grunbS Ijabe, obcr fi ^etorften fid)
folic^d alfo nidjt.unberftan, unb funbcr bennc un« ftettcn bad
ftt>drm\«ge ergaiget, ba«*fi getftrrent iren ffirfacge in bem anfang
mit ainer folicfyen mddjtigen ftatt, bie gu bem Ijailigen ridje ge*
Ijoret, gc unberftan, tt>a$ tmllenS fi benne obcr anbcr ir getid>en
fyetten ober fftwamen, ob e$ ftdj madjen touvbe gen minbern
ftettcn, fo fien toir ftette, bie gu bem fyailigen rid)e geljorent,
teburd) folidjs uma'S unb abbrud)8 an bem bailigen ridje ftoarlidj
toartent, bad billtd) in f Oliver mafye, 4IS ftdj gcpfiret, ge be*
benlent ift. Unb barumbe fo lommen nrir bem nadj, ate neljft mit
unS gefdjaffet in, ain ieglidje ftatt gu oermanen ber bing mcmori
unb angebddjtnuSge gc l)aben mit foltdjer toifer betoarung unb fftr*
fidjttfait, ate fid) gepuret, unb odj ain Jcbe ftatt mertlidjer n>ai«
ge bebenfcn unb ft'trgenemmen, benne nrir ge fdjrtben, uf baS, ob
idjgit gut* ft'tr foltd) unloffe modjte erbadjt unb gemadjet toevben,
got ge lobe, ber muter ber Ijatttgen criftenljait ge ftetftntg, bem
Ijailigen 9t5mif<$en rid)e gu eren unb nuege, gu beltylidjait beg
ijailigen ridjs ftette unb gu toiberftanbe folidjer unloffe unb fuuber*
lid) gii be^altuug affed erbern ftate unb toefenS, barinne toir got
ben berren umbc ftn almdcfctig gnabe, figc unb fdlbe bargu je
t)erli^cn, t)lt«gi!(ic^ unb ernftltd) bitten, Umbe bad, licben frmnbe,
fo n>6ffent bic fac^c furnemmen mit folid)er toteg^ait unb orbnung,
ate ftc^ notburftitti^ ge^Avet, unb ifaoer bottf^aft in bem iftroer
Digitized by VjOOQ lC
149
matmmg mit fcollem getoalte unberrtdjtett, unb mit funberljatt, ob
6$ tdjt bebudjte nugtid) obcr toegttdj ftn, bafi fidj bie ftcttc in
folid^em mit bet wtgenanten unfer ^crfc^aft t>on SOBirtemberg alb
ber rttterfdjaft unberftunben ge befecjen umbe belipHdjatt toitten bcr
lanbe; beS uubertmjent iftwer bottfdjaft 5$ iutoer mainunge.
Oeben uf fcitagc Dor unfer Ucben frttocn tage ge lie^tmttje
anno domini etc. M° cccc 100 tricesimo secundo."
(9tfobl. SlrdJ., Original.)
SKfindjen. Dr. gr. fc ©cjolb.
3wci Urfttttbett gar ®efd)t$te ber 9titte?acabetttie
©ie Sftadjridjten fiber bte son Jfurffirft griebrid) in. ge*
gtftnbctc JRittcrfd^utc gu ©elg finb fefyr foavlid) unb befcfyr&nten
fid) cmf n>emge SCBorte fiber beren ©ttftung (1575), <£inrid)tung
unb balbige ©teberaufljebung (1577), burdj §riebri<$$ Sftadtfotger,
ben £urffirften Subtotglll. gflan finbet biefe SRotijen bei siting
Historia eccles. Palat. 216. 231, unb nad) biefer Quelle bei
©tru»e $f&lfrtf<$e flircben^tfiorie 262, ©djoe^fttn Alsatia
illustrate II, 182 § 323, §&uffer ©efd). b. r^etn. $fatg II,
72 u. 91 f. 1 SDen Seridjt beS tfalgifdjen £ir<$enratb« an ben
tfurffirfien fiber bte Shtfbebung ber ©djule gibt ©trufce SKagagin
ffir bie £ir$en* unb ®elel)rten*@efdjtd)te beS £urf. $fatg V, 130 f.
2Bir ttyeilen fyter gtoei Urfunben gur ©tiftung$gefdjid)te mit, na<$
ben im ®r. ®enerat*2anbeSardjto beftnbltdjen ©riginalten, unb
toeidjen babei auSnabmSroeife t>on ber in biefer .Settfdjrift fonft
$errf<benben Uebung ab, inbem tt)ir bur<$toeg SntetpuncttonS* unb
©d)reib»eife ber ©riginalien, mit §&ufung ber (Sonfouanten u. f. to.
beibe^alten.
1676. 12. gan. — Seraidjt be3 JBart§ofomeu8 von §elmftatt, <Sanonfcu$ §u
©elj f auf afle (erne biS§erigen 9te<$te, gegen i^rli^e 300 ©utben unb
2 gfttber SBeiit.
%ti) ©artljolomeuS son £>clmftat gctoefener (Sanenicf ©tieffts
gu ©etfc belenne tytemit gegen mennigli^en baS bemnad) ber
$>urd)leudjtiaift !)0(bgeborn gurft Dnb Jperr, §err ftriberid) ^falfc*
gtaff bet) 8W)eto beft b^Ugenn JRomifdjenn Jfteidjs erfetrudjfe&
tonnb (Sfyurfurft, £erfcog in JBatyern :c. meiu gnebtgfter £err, aljj
1 Sfll. au$ Rludfyofyn SMefe griebridj bed grommen n, 778 f.
Digitized by VjOOQ IC
150
*mttrfberfotcd)ltd)er ©rbSaftenuogt, spatromt, ©djufc tmnb ©djirm*
Ijerr obernante* ©tiffts, gu fonberer 23efurberung bcr eljren gotten
tonnb forfyflanfcungen ber Siebfeligenn Sugent, burdj wtyt, ba
flc wit geburenbem \>lctfe &nb * getren>er ttoffmeinung in gtitten
Jhmftenn anngefurt Dnnb gu iljren 3arn gebradjt toerbet, differ
toofffianbt aud) gu biefem geitlidjenn Sebcmt binftlid) toermeljret
bafeibftenn cin paedagogium fur ctli^c iunge abclfc sperfonen an?
ricfyten, snub neben ben nod> anntoefenben ©tiffs $erfoncn toetdje
ityr geburenbe labores, Dmb ^innc^ntenben genuffeS toiffen $iercm
ttyonn follen, aud) anbere mefyr Collaboratores Derorbneten, tmnb
bem toercf olbcrcit cin anfang gumacfyen irenn (Styurfftrftlidjenn
gnabenn Ijierju $)eputirten aufcrlegcnn laffenn, alfo idj t>or tnein
sperfonn bifcr fdjut arbett mid) gu bnnberneljmentt bebencfenS ge*
Ijabt audj tober btfe niir al§ cincr berefyelidjten, tonnb toonn bcui
JHtnecfcttgenn mit libenn jtinbernn gefegneten sperfonn, anfter*
adjtfamen bebencfen, 93onn nStten fcin rooffen, SDafftenig fo mix
eigentljumblid) guftenbig felbft in bcr ^erfonen gu begieljen, tmnb
nadj berm&gen gu beftenn ber menigen nnfcen anjuridjen. — Jpter
fiber mmb tmangefeljenn tyodjftermelter tnein gncbigfter Sljurfurft
*nnb §err # micty bet) bifcm ©ttfft gnebigft tmnb gerne lenger
leiben tnSgen, bnnb gu bieffem meinem aufetoeictyenn leine befonbere
trfadjen nit geben, Jcbo^ fo $ab id) mit geitiidjem ratty, wiffen
*nnb betmffigen ni<$t affein tnein felbft, fonber all ber tnetnigen,
toolbebedjilidjen fcnnbegumngen tmnb Mtngetrungemt, id) midj affer
an biff em ©tiefft geljabter aufcfprudj bnnb forberungen, e* fet) an
gugeborigen guttern, gtnfen, renttenn, gefeffen, inlomenS, retbten
tonnb gerecfytigfeiten, baran nidjtgig aufcgenofymen, mit nad) tootgenben
gebingenn, gu meiner cigenttyumli^en nafyrung geljn ©erolfcljeim
getbonn, Dnnb meiner an meljrgemettem ©tifft wtnb affer beffelben
gu tmnb angebBmngen forberung Sntcreffe tonnb niefung, id) big
Ijier getyabt, ober funfftig meiner getljonen SJSrofefj in &nnb an*
neljmcnS Ijalb Ijabenn, getitynnen lonbte ober mSdjte oljntmber*
ruffltdj tonnb etoigtidj bergtegen tonnb begeben, tlju aud) bag
Ijiemit tooffbebed)tfid)ett in trafft bi& briffs alfo bntib berogeftalt,
aud) auff *>orgei)enbe tyo(%ftermelte« meiner gnebigften ©tyurfurften
»nnb Jperrn gnebigft mitgettyeilter 2lffecuration Dnnb Derji^erung
briff, beg inljaltt gu »ort gu wort alfo lauttenbt SBBlr ^riberi^
bonn ©otte$ gnaben ^fal^graff be^ Wtyein beg Ijeiligen SRomtfctyen
{Reicb« erfetructyfe^ bnnb Styurfnrft §erfeog in Sa^ern k. SBrltyunben
1 tWhmbe : tmtb.
Digitized by VjOOQ lC
151
$iemtt offentlid), bemna<$ xoit aug <$riftlid)er nelgung bte geit ge*
toerter tmnferer (n)urfurftti<$er SRegierung Jebermal fo loiet muglicfc
baljin feljen taffen, bag ju meljrer Ijanbtyabung t>nnfer« (Sljur*
furftentyumb* angefcorige geifttidjer gutter, biefetben ju feiner
Anbern ban gottfettigem ©ebraudj aeroanbt toerbe, alfo totr ent*
fd^loffen toprbenn, in tonnferm ©tifft 2dfe, crafft berenbt* tyabenber
$rbcaftenuogtei) f<$ufc mtnb fdjirm* ein befonber Paedagogium oor
efiidj j)om obeli anrid>ten tonnb in* toertf fcringen gulaffenn, bargu
au$ nidjt* Keber* gefefyen ban bie nod) antoefenbe ©tifft* ^erfonn
ftdj tyrer mitljilff burdj augemiefen ^attcnn, fo feinb toir abet
tyieruff *onn bem ©rfamen bnferm bigortlj* Canonico annb lieben
getretoen SBarttyototneo fconn §elmftatt anifeo wmbertfyenigfi erfudjt
tonnb gebttten, biemell er fid> nfyunmeljr ein gutte geit im (Sty*
ftanbt toerljctlten fcnb toon bem almecbttgen mit lieben Knbern ge*
fegnet, gubem an einem ex patrimonio erlangten atgentljumb, ba
er* In ber sperfon betootynen utSdjte, toerbSfferung tocrfc^afft / ime
aug gnaben t)ow ©tifft gegen gcburenber jertiti&er tmnber^altung
tonnb guttotttiger feiner denunciation felbftfym guerlauben, toet$e*
totr ime getyabter erhtnbigung tmnb beridjter feiner gclegenljeit
nad) gnebigft jugelaffen , audj tyiergu biefe gnebigft fcerorbnung ge*
tyonn, bag er fyufuro minb t>onn Petri ad Cathedram big ifct
iner* lauffenbenn funff *>nnb ftebenfcigften Jar* anguredjnen, ier*
li$* tmnb folang ime ber almedjtig bag leben legt, &nnb nit
lenger fconn alien mctyrgerurt* tmfer* ftiefftgefeHen , tenten,
nufeungen infommen &nnb gered)tigleitten bret)i)unbert gulbenn an
geltl) tomb gtoet) fuber toein guenpfafyen tmnb gn feiner tmnber*
^altung fyaben, Je toon einem toirtcl Jar gum anbem prorato ober
nadj ntergatt gegen ge^urenber torlunbt getyn ©erotfefyeim geliffert
toerben fotte.
SDargegenn bnnb tomb folder gnabt, aud> ifc toermelbte tonnb
betoiHigte tonnberljaltung , fo $att bicfgemelter Jpetmfter tonn* toer*
forocfcen, tonnb an gefdjtoornen atobt ftatt neben tobergebnem ge*
jmrenbem reuerg gugefagt, bag er ntyumnefyr f einem fetbft gutfc
toittigenn begeren na$ ben ©tifft fcerfoffen fidb an beffen nufeungen,
gefetten, inlomen* nac^ rec^ten ober gerectytigfeitcn t>emer* nic^t
anmaffen, au$ gegen ©etftitdjen ober toeltlicfeen aUe forberung t»nnb
anf^ra^ bergei^en ^nnb fid) mit biffem ©e^utat ifeo tmnb Junfftig
fein lebtag aug fettigen Dnnb begmegen ein me^rcr* n^mme^rme^r
begeren tootte. ^nngtei^em au^ ba toir fur bn* fetbftenn ober
totfere bertoaltung gu beg ©tifft* ©eifeen bafelbft angeorbnete
Digitized by VjOOQ lC
152
particular feineS gutftons berid)t« ober beftanbts toonn nStteu, bafc
er auff jeber jcit erforbern, gel)orfam6 erfdjetnrn tonnb beffaegen
gtoety $ferb fur ftdj gu fatten fd&ulbig fein, ba imc audj fo cr
ton Ijaujj aufc in fotdjen unb bergletdjenn gefdjefftenn toer, tonfert*
toegen futtcr tonnb mefyl gleidj aitbcrn fcincSglci^ciut toerben fotte.
3ti tortunbt Ijaben voir offtgemelten toon Jpelmftet biffc assecuration
toerferttgenn audj tomb me$rer befrefftigung nriflenn, tonfer secret
baranu fyencfen, tounb gegenn tobcrgebung feineS reuerfc, tote te
Ijanben tonnb guftetten laffenn, fo bagebenn ift 2Rittn>od) ben gtoSlff fenn
SRonatStag Januarii alfc man gait nad) (S^rtfti tonferS §erm tonnb
feligmadjer* gcburt baufent funfffyunbert fiebenfeig tonnb funff 3^. —
3llfo gerebe tonnb toerfpridj l)teruff idj obcrnanter tooflt #elm*
ftatt bei) metnen eljren, toaljren tretoen tonnb glauberot, an ge*
fdjwornen atybftatt getljoner Ijannbt :pjlic§ten, metnen fretytoiHtgen
abgug, tonnb gemetter mafeen getljonnen toergug, bur# midj felbften
tnit nicfyten, ju anbern tinberfpred&enn nodj burdj jemanbts auberS
meinet n>egen gugefdjeljen mit toorten, toertfen, tycimlidj ober offent-
lid>, mtt anrid&ten toerf<%affen nod? geftatten, fonber ben ganfcen
tn$att biged reuerfc brtffs mit getretoem toleife, toeft, toatyr, tonub
tonuerbrudjlidj toolngietyen an mtr ntjmmerotetyr mangel erfd>einen
gu laffen. ban idj mid) l)iertt>iber atte$ bel)elff«, tnreben aufc aud)
getftltdjen tonnb toeltlidjen redjten$ orbnungen, fafeungen, Con-
stitution, Canonen, Capitel, Concilien, gve^citen ober gnab,
au<$ afleS anbern, fo bi&em meinem toergicg tonnb mit gutteth
bebadjt gegentoerttger tobergebner toerfefyreibung gu abtainung fur
fdjttflidj tonnb bienftlid) fcin m6d)te, beffen atfeS id) guuor tonnb
anfang$ meineS tonnbertljenigften anljatten$ tonnb begerenS gnug*
fam erinnert tonnb tonnberridjtet toorben, genfclidjen tonnb gar
in solidum toergieljenn tonnb begeben Ijabe; toergeil) mid) aud)
beffen$ aHe« tongefonbert, fyiemit toiffentlidjen in tonnb mit crafft
big briffS baran nidjfcig au&genoljmen, fonber geuerbe tonb arglifte.
beffen gu waljretn tortunbt fyab id) bifeen reuerfc tonnb Renunctiation
mit meinem angebornem infigett becreffttgt, tonnb felbfteigener tyanbt
fdjrfft begogen, gubem and) tomb meljrer fi^er^eit mit tolei| er*
^etten benn eblen tonnb eljrnueften SGBil^etm S^rtftoff toon %ffen*
ftein meinen freunbtli^en tieben SSettern , alg au^ in blgcr $anb*
lung getoeffener be^ftanbte, bag er neben mir feine aud) an=
gebornen injtgel an bigen reuerfj mit^ atter obiger S)ing befto
me^r befagenbe, ber gebenn ift auff Jar tonnb tag w>ic oben ftefyt.
$erg. Drig. SJlit Den Beiben ©ieaeln be§ Sart^olomaeud von ^elmftatt
unb bed SBttyelm ©Jriftof oon SCffenflein.
Digitized by VjOOQ lC
153
1576. 5Rat 5. — getbelfttrg. Serjic^t ber Beiben Sicarten SBttyefat flieffer
unb 3<xcoB ©tt&ernagel mif i$re Btfljerigen Sfcd&te hit Cfttft 6efy, gegen
lft$rKc$e 150 ©ulben *c.
SBir |ernad) benantte mit na$men 8GBtfl)etm tfieffer bnnb
3aIob ©ilbernagel 6cibc Vicarii bcfe ©ttfftS ©elfe befennen fyie*
wit offentlic^ alg bcv burd)Ieud)tigft b*<JJgeborne furft Dnnb Ijerr,
Jjerr griberW) ipfalggraf bet) fft^cin beg tyeitigen SRomtfdjen 3tei$$
@rfctrudjfeg Dnnb (Sfcurfurft §erfcog in SBatyern *c. Dnnfer gnebig*
fter tyerr, alg ©rbcaftenuogt, fdjufe Dnnb fcbirmljerr, nadj ab*
fctyaffung bcfe ©abftutnbS ein c§riftti<$e tooflangeftelte fdjul, in ge*
ntettem ftifft t>ffric^ten , beffelben geueffcn notttDenbige Derbefferung
Dorneljmen, Dnnb tnit DnnS, alfi nod) antuefenben ©tifftS $erfonen,
gncbigft abljanblenn foffen, DermSg begtoegen Dnn8 Dbergebener
affecnration, Don toort gu n>ort atfo lautenbc.
SBir griberidj Don OotteS gnaben spfatnfcgrcme bet) SR^cin beg
Ijeiligen SRomifdjen SReidjS (Srfctrucbfeg Dnnb (S^urfurft $erfcog in
S3at)ern k. befljennen Dnnb Drftmben ijtemit offentUdj, alg burdj
abftcrbcn toetlanb bc§ crfamcn DnferS getoeffenen $robft« gu ©etfc
Dnnb lieben gcttewenn ftranfccn Don ©alen, fotdje sprobftei) er*
lebiget, Dnnb DnnS atg bcm (Sljur Dnnb fianbeSfurftenn, aud)
GafteuDogt, @rb, ©d)ufe Dnnb ©djirmljerrn obtigen t$ut bag bicfcr
©tifft ©elfc gu erbaroung Dnnb Dortyftanfeung beg reinen worts
gotteS angerid)t, Dnnb beffen gutter geburttdj erbatten Dnnb gufamen
gebradjt toerben, tote toir ban Dor lurfeem aug getttigem rati) ein
fd)ulen in bag toercf gu ric^tcn gnebigft Derorbnen laffen, in
roeldjer bte jugenbt in ber reinen letyr Dnnb gutten funften atfo
auffergogen tDerben, bag fie funfftig ber firemen Dnnb tt>eltlid)en
jJtegimenten bieljnen Dnnb gu gebraudjen fein mSgen, Dnnb aber
ber ©tifft nod) mit etlidjen sperfonen befefect, bte genett in Diel
redjnungen gertljeilet, aHerfcanb alte getootynljeiten ber gtopiftifeben
ftatuten uo'dj in gang, baljer bag Directorium beg ©tifft* Dnnb
fd)ulen befto toeniger in gutte orbnung mfigen gebradjt toerbenn.
£aben toir gnebigft Derorbnen laffen, aUe ©tifftSgeuett in ein
corpus gu bringenn, bie spropftet) Don netoem tnit Dnferm lieben
getretoen SnbreaS Don SBeidferS^eim alfo beftellen laffen, in magen
ime begwegen gugeftelte affecuration Dnnb fein bagegen Dbergebener
reuerg augtoeifet
S)atnit ban bie beibe nac^ attoefenbe Vicarii SBil^etm ^ieffer
Dnb 3a!ob ©ilbernaget i^reS t^uenS Dnnb laffenS auti) idrlic^er
Digitized by VjOOQ lC
154
omtberfytttung toiffenS teegen, fld) bergebur barnad) gu uerfyriten,
$aben voir tynm gnebigft gennfliget fyinfuro febe* j[ar« fo ben
groen onnb gtoangigften 3Ronat*tag SKaty fdjirft funffttg angufangen,
einem ieben befonberlidj ad dies Vitae oou beg ©tifftt gemetnen
geuelen gu ben Diet quartaln reidjenn gu laffen, an ©eltt <5to
$unbert funffjtg gittben r gtoety guber u>ein, fed)3 onnb gtoangig
waiter torn, fed)8 waiter gerften, gnmngtg malter fpelgen, gwSlff
matter babern, ein fefter erbfen, fec&8 matter cteieu, tier catypen,
ein tyunbert fraut, ein toagen rubqtn, ein J)unbert ftroS, gtoangig
Jjanbteeg oom ©djafljoff, onnb altem braudj nadj gu ben feftcn
Jebem ein mag toein, bargu tynen in bet ©etgbad) alg einem
Vicario geburt tyatt, reifen gulegen, onnb ftdj aug ©tiffts to&lben
toie Don alter* gn beljolgen o^nbenoljmen fein foil
©agegen foffen fie beibe onnS onb onferm ©tifft, treto onnb
Ijotbt fein, alien nugen fnrbern, fdjaben toarnen, onnb in attem
bemjpigen, Jo gn ber fcfyulen onnb ©tifft* SSorftanbt bl)ienlid)
onb oorfdjublid) fein fan, an tremer befnrbernng fouiel an tyncn
nidjt$ etoinben laffen, gubem fie in alien btQi$en fad>en, bargu
fie oerljilfflid) fein Wnnen, init rat$ onnb t^at, off onjer onferer
oertoaltung ober oon beren tregen beg ^robfts jeber 3eit begeren
gevoertig onnb ge^orfam fein fallen, toie fie benn ein folded fteet
onnb oeft gu fatten mit tyanbtgebenber treto an at)btsftatt on$ oer*
forod&en, onnb gugefagt. ©effen in ortyunbt, fyabenn voir ifynen
biefe affecuration mit onfenn gu enb? auffaetrudtem fecrct^ gegenn
entyfafyung tijre$ reoerg gugeftelt. ©ef^eben gu £eibelbevg ben
funfften monatetag SRat), nadj Sbrifti onferS erloferS onnb fettg*
makers geburt im funfgeljen ^unbert onnb fed)« onnb jtebengi gftcn 3ar.
©o gereben onnb oerforedjen loir tyiemit mit toaljren tretoen
onnb gtauben, fold&em allem fteet, oeft onb onoerbrudjlidj befte*
oleig gu geleben onnb nadjjulljommen, beffen in urlunbt onnb gu
meljrer jidjer^ett tyaben toir bifenn reuerg, fo.toir 3$tet <£burf. ©n.
$htyegen onberttyentgft betyenbiget, mit onfenn JBittfdjier becrefftiget
onb mit eigen $anben onnberfd&riben. ©efdje^en auff geit j|ar onnb
tag toie obfte^et,
papier. Drifl. $te ©iegel unter bem Xejt aufgebrticft.
©metin.
Digitized by VjOOQ IC
155
&int 28*ft$ettftehter Uxtuubt t>ott 1303*
JBetoor toir ben SGBortlaut bcr tootliegenben tttlunbe mitt$eilen,
fci ed und toergdnnt, ben SBJettl) unb bie SSebeutung betfdben mit
toenigen SBorten audeinanberjufefcen. 3for infyaltllcfced Sntereffe
Inftpft fid) gun&djft an bie sperfou bed Urtunbenben unb feine
gamitte. ©eman toon SOBafidjenftein ift ein ©licb be* SRtttct*
gefdjtecfytd, bad fetnnt Stamen trug ton bet gelfeuburg SBafUtyen*
ftein, 1 an bet, tote jucrft toon Utyfonb* toermutljet, iefct toon
©cfcerer 8 unb ©cfceffefcjpolber 4 befinttito nad)getoiefen ift, Jener
metlrofirbige »on ©ffetyarb bem etften befungene i^lffantyf
2Baltl)erd ton 9Iquitanien ftattgefunben Ijat. S3on biefem ©efdjledjt,
bad tm-3. 1272 juetft urfunblidj bejeugt, abet tool fd)on itn
15. ^aljtl). toibcr audgeftorben tft, befifeen toir bereitd mel)rfa<$e
£enntnif$. §iet fei nut an bad ©ne ettnnert, Mtj} bie gamttie
gegen ©nbe bed 13. 3afy$., alfo fo jiemttdj fett tyrem Sluftreten
fibertyaupt, in jtoei ^xod^t gefpatten etfd>eint, bie auf ben beiben
JBurgen bed 2Bafid)enftein neben einanbet Ijauften, unb beren
£aupter gribericfy bcr 5Ute toon 2&aft$eaftetn unb ©eman toon
2Bafid)enftein toaren. SBeibe gamitien nafynen nad) ©emand Sob,
im 3a!)re 1299 eineSludeinanberfefcung 5 tyret gegenfeitigen SRedjte
am Surgterrain toot. 3n unferm, toom gletctynamtgen ©oljn Jened
©eman Ijerrubrenben ©tfldf erfafyren toir nun aud) toon etner
tocitern Stadeinanberfefcung, bie mmmeijr ©emand §intettaffene
©6§ne tytetfeitd untet einanbet toetanftatten, toobet toit jtoei
betfetben, ben jungern ©eman, ben eigentltd&en Sludfteffer,
unb 3M& nne $> jwm erften 9Jial tennen lernen. $)amit lommen
toit nun auf bie toeitere inljattUdje 83ebeutfamfeit unferer tit*
funbe. ©ie jeigt, toie bcr jungere ©eman in gotge toetfefyte*
bener 2Jerbiublid)!eiten, bei einer toon #aufe aud tool nidjt
1 Sefct Statue SBafenfiein, */a ©tonbe ndrbRdJ von bem an bet gwjjen
©trafce t>on SBeifjen&utg nadj 8itf$ gelegenen 2)orf Stfeberftein&adJ, an bet
elfttfsifdHotgringtfc^en ©rfinje.
1 Srief an SCuguft ©to&er t>otn ©cpt. 1857, tmtget$eUt im @lfa&ifc$en
©amdtagdMatt XI 9lr. 29 vom 21. Suit 1866 ©. 116.
3 ©$erer, $er SBadgenfiein in bet ©age; Stortrag, abgebrudft in ben
2Riti$eilungen aud bem SJogefenclub 9fo. 2, Befonberd ©. 7—10.
4 ©cfceffel unb $ofber, SBaltyariud lateinifd&ed ®ebic$t bed *e$nten 3a$ts
(tmbertd; in ben (Srlttuterungen IV ©. 158—168.
• tttaebnutt in Settfc^rift far bie OeWuJte bed D^err^eind 16, 428 ff.
Digitized by VjOOQ lC
156
gtangenben fmangtetfett 2age, mit etnem immerljin er|ebtid)en £Ijeil
feineS 93ermogen$ in bic §anb ber 2luguftiner in §agenau tomtnt,
bie fd)on baffir gu forgen nnifcten, bafe an cine jgurficfertoerbung
bcr toon i$m Ijingegebenen SBermogenSttyeite jo gut tone tttctyt gu
benlen to>ar. 3)abei ift bann nodj juriftifdj bemerfenSttjertlj, to>ie in
btefer eingigen Urtunbe nad) unb neben einanber bic (Srffittung
bcr toon ©eman eingegangcnen SScripfli^tungcn gefiti^ert n>trb bur<$
£auf auf SBibertauf, burd) ©urgfc^aft unb burd) $fanb, unb
gtoar lettered, tone unten gegeigt toerben toirb, ttrieberum auf jtoei*
fadje 2trt.
5Tber audj fiprac^lic^ erfd)eint unfer ©tud ats ein ni<$t un*
tot^ttged SDenlmat. 3>ebcnfatt$ ift e $ e * ne ber friHjeten, eincm
geifttidjen ©tift in beutfdjer ©pradje auSgeftettten Urlunben. $&*
Bei ift bie biatectifd)e Mancirung ftar! ausge^ragt, aber mit
grower ©idjerljeit unb ©teidjmafetgtctt beljanbelt. SBefonberS reic^
ift bie Socalifation. @S finben ftc§, urn btefe Ijter gufammenguftetten,
an einfad&en unb gufammengefefcten SBpcaten folgenbe: a au (&) ait
e I ei i ie iu o ou (6) u u ft fi. 2ludj an tootten gormen ift bie
UrTunbe reidj. 68 feien nur SSeifpiete angeffifyrt, wie atterjerge*
licked, bieleiner, eirtenf gebenne, horrent, totljtgeS, pftnfeften, feil)&
t>Arie^int u. a.
33el bent Stbbrucf nmrbe toft bem ©pradjgebraud) be8 ©tfitfs
gemaf* oljnc n>eitere« attentat mit unbe gegeben. gerner nnttben,
ba im ©tucl nirgenbS bie betreffenben tootteren gormen au$*
gefdjrieben toorfommen, ffiorte mit bem 9Ibffirgung$$afen fur er
(togt. 3. 2Beijf&cfer t. b. ©inleitung gum i. 93anb ber 9t£2l
p. LXVIII) fictS in ber tfirgeren leidjteren gform gegeben, fo
Slugufttnern (unb ni$t Sluguftineren) anbern brubern jungern.
£er badjartige £afen (togt. SBBeigfatf er ebb. p. LXXVI f. unb
p. LXXVII nt. 1) wurbe fiber a mit &, fiber e mit I unb fiber
u mit fi ttibergegeben. 93emertcn$n>ertl) ift, bafe filr u ^romiscue
u mit £a?en unb u mit beutltd) fibergef extern i toorlommt, einmat
fogar beibe Slrten nur burdj ein eingigeS SSort getrennt: uffe ber
torowen ^iifc (u mit i) toon 3JtitteUjii« (u mit badjartigem £a!en).
SBir taffen nunmeljr bie ttrfunbe felbfi fotgen.
SRttter ©eman »on SBafic^enftem Befennt, auf ©runb eineS $nrifd>en tym unb
feinen ©efdjroifiern geffiaten ©c§iebsfpruc^e§ ben 2faauftineir pt ^agenau
[aaiiu)tlic^] 20 SSterteil ©elbe§ roegen etneg »on fcinem »erftorbenen SSater
©etnan geftifteten ©eergerat^eg fd^ulbtg snfein, toeS^alb er iljnenfiit 695ierteil
®elbe « feme 9te$te an einem n(u)er frejeid&neten fftextyZUfpn Mxitt unb u)nen
Digitized by VjOOQ lC
157
elite 3afjr*3renie von 14 Sierteil ®elbe3 oetfauft unter S3orbe$alt bed ©iber*
faufd binnen 6 Soften; berfeD&e oerfauft tijnen f enter unter gleid&em 95orbel)aIt
meijrere n&ljer bejeidfjnete 3^ n f e i u * ©djjablodljalhmg roegen einer feit 73a!)ren
nic$t geletfteten flomabga&e unb fteUt filr bie ©rfiillung feiner 93er&inbIic$Jeiten
fotoie filr bie femere ©ntridfjtung ber Jtoma&gabe 4 genamtte, hex 95ermei*
bung feiner unb ujrer o§ne ooraudgefjenben. $rojefj« Dorjune^menben $fdn-
bung sum (SHnlager in #agenau oerpfttc^tete unb fur etroaigen Scfjaben auf
ein nitfjer be&etc$neted $fanb von tym ©emnefene ©iirgen. 1303 3Jtoi 26
Bi§ Suni 2 resp. Bid 2Jtoi 29 o§ne Drt.
3d} ©eman toon SBaftd&enftein ein rtttcr aergilje unbc tu lunt
alien ben bie bifen geguwerttgen brief feljent ober $orrent
tefen : bag uffe midj son miner genmfterbe wlgin gememlidje
mit renter fdjtbunge 1 ge&altten ift, bag i<$ unbe min erbin ben
Sluguftincrn ben brubern ge £agenon>e fancte 9lugufiineS orbcn
bie gtoengtft toierteil gelteS,* bie min latter felige ljcr©?man 8 ben
toorgenanten Sluguftinern gu eime refytin feSlgeret^e 4 gege^in tyat,
fd)iilbifl bin roorben gu gebenne. unbe fcergilje oudj baj idj ben
1 fd&ibimge, ©d&iebd;, Urt§eildfprud&, Sejer, ^Ijb. $anbn>5rter&uc$ 2, 722.
2 O^ne 3w^W ip §te* unter merteil gefted nid^t etroa ber oterte £§ett
eineS ^funbed ^fenntge, fonbern ber oierte Sljeil einer 2Jtor! ©il&erd ju oers
fteljen, roofiir fonft aud) ber oerroanbte Sludbrucf merbung fillers ge&rauc^t
roirb (»gL $te (Sljrontfen ber beutfd&en ©tftbte 9, 1097 f. t. oierbung unb
©d&erj=D&erlin 1, 393 unb 2, 1804 f. t). ftrbung, merbung). SBeiter unten
fte^en bie fceiben 93ejeic$nungen oierteil gelted uno marc filbert in unmittefe
borem 3ufammenijang ne ^ en cinanber. — $emnad& ffimen bann bie 20 95. ®.
einer Summe »on 5 2Rarf ©il&erd gleict) unb fatten, bie 2Jtor! $um 2Bert$
»on 14 Metier ober 52^ grancd gered&net (nact) £egef itrben ©t. (S§r. 9, 988),
jufammen einen ©il&erroertlj oon 70 Scaler ober 262 1 /. grancd geija&t. —
2>ajj biefe 20 93. ©., auct) roenn ed §ter nic$t audbructtitfj gefagt tft, nid^t
blo^ einmal, fonbern j&I)rlid& gegeben roerben fottten, ergibt fi(§ baraud, baj
toeiter unten eine'3a§re3rente t)on 14 95. ©. an bie 2luguftiner jum 3roe<f
einer t^eilroeifen 2)edung beS fd)ulbtgen ©eeljinfeg oer!auft wirb. (95gl. baruber
weitcr 9lote 1 p. 158.)
8 liefer oerft. SKtter Seman (unb nid^t fein gleic^namiger ©o$n) ift o§ne
3roeifel berjenige, ber 1291 D!t. 21 urfunbet (3tfd&r. f. b. ©. b. Dberrlj. 16
416). SQBeiter unten nrirb gejeigt tuerben, ba^ er tool urn 1296 ftarb. @r
§mterttef$ brei <Sd^ne, oon benen toir Hunbe fydbtn: gri^eman, ©eman unb
JJoljanneS, unb war felbft ein SBruber bed in ber ®inl. erroa^nten, me^rfad^ in
tlrfunben genannten fitters griberid&S bed 3llten »on SBafi^enftein (ogl.
3tfd^r. 7, 219. 16, 416 unb 423. ©d&dpfUn, Alsatia dipl. 1, 470 unb
41s. ill. 2, 218 unb 675), ber gleic^fattd brei ©dijne Ijatte: ©iet^eric^, @ngii-
§art unb grifceman. 3§r Sater toar (SngeKjarb fitter t)on §agenau (©c^bpfin,
Als. ill. 1. c).
4 f&geraete, road man jum §eiC ber ©eele (feiner ober anberer) einer
geiftl. Slnftalt fur ©eelenmeffen u. bgf. oermad^t, Sejer 2, 865. — 3ur Sad^e
t)gl. 3(rnoIb, 3ur ©efc^ic^te bed ®igentumd in ben beutfaen ©tSbten ©. 95 ff.
Digitized by VjOOQ lC
158
SKuguftinern ctfle biu vtfy, bie td) §<m unbe Ijafcen foftc an £etn*
ricked Ijftfe unbc ^ot>e bed gertoerS bcr atterneljifi ben 9luguftinern
Hit, Mixx fetfyS t>tctrtcil libige^ getteS 1 gegebin Ijan, unbe fol oudj
ben toorgenanten STugufUncrn ben ^of &or mime ljerren bemme
9tomifd>en tunge ^ertigen-* unbe ufgebin affe mine reljt, nxmne
min ijerre ber Stomifdje Wnig je £agen[on>e] fummet, n>an idj
oudj benfelben Ijof toon mime Ijerren bemme ffinge ju le^en $an.
idj toergilje oud) bag idj unbe min erbin ben sorgenanten Sluguftt*
netn atteriergelidje$ jttnfdjen ben jtoein mejfin unfer fcrotoen tage
1 9lad^ bet obtgen @r!iarung alfo IV2 SWarf @Uberd tnt SBert$ mm
21 Scaler ober 78 8 / 4 grancd. — 3)er Studbrud libiaed gelted &ietet einige
@$n>ierigfeit. gunftctft fdnnte an lotec, lotljig, ooHnric^tig, geba$t toerben,
beffen munbartltd&e gormen auo$ lebig jeigen, namentltd) im @lfaf$, ogl. ©o$erj;
Dberlin 2, 952. SMein bagegen fprtd&t, bag toeiter unten biefed SBort in bet
gomt toning oorfommt, bie ber ©c^reiber Bet feiner grogen ©enautgfett unb
©leto$mfigtgfett aud) $ier oben getoig geroftfjlt ^fitte, toenn er bad Sort bent
©itme na$ beabftdjtigte. @d fann alfo nut Ifibec, lebig, fret, unbe&mbert, ge?
meini fein, bad (nao$ SeneefcaRiUler 1, 957 unb Sejer 1, 1852) otetteto$t
$er$uleiten ift oon Itbe ge&e, alfo urfpr. lebig =■ ber frei geljen fann. £tbiged
gelt toftre bann tool ©elb, bad frei, unbe&inbert in JJa^Iung gegeben toerben
fann, auf bem leinerlei 93erpflid)tung nu)t. 3$ gefteJ&e iebooV bag mid? biefe
(Brllftrung, fo rtc&ttg fie f»rac$li<$ fein mag, fad&iid) nid&t redjt befrtebigt; <8d
mag begfcalb geftattet fein, toenigftend auf bie 3R5glic$feit einer anbern @rs
flftrung tynjutoeifen. $>er fitter ©entan befennt ftd^ ben Sfoguftinern fiir ein
©eelger&ti) 20 93. @. ju geben faulbig, unb jtoar o§ne 3«>eifel ifi&rltdj, tote
in 9tote 2 p. 157 gejeigt tourbe. 3luc$ bie 6 SSierteil iibiged gelted, fiir bie er feine
SRec^te an bem niUjer bejetd&neten SReic^dleJ&en ben SCuguftinern cebirt, fotten
tool auger Qtm^el jftyrlidj unb nidjt blog einmal oon U)nen entrid^tet werben.
$ftlt man nun bamit ben Umftanb jufammen, bag bie Sa^reSrente, bie er
u)nen weiter unten wrfauft, (um bet tool mangelnbem baaren ©elb ben ©eel^
)ind wenigftenS t^eilmeife su betfen) nur 14 35. ®. betrdgt, obwol er u)nen
fiir benfelben 20 95. fc$ulbtg su fein be!ennt, fo miiffen wir anne^men, ba^
jene 6 S3., bie fie tym fc^ulbig, in SBirfKdJleit nie oon u)nen beja^t, fonbem
oon oortu)erein an feiner jcu)rtic^en ©d^ulbfumme oon 20 SB. abgejogen toerben
f oUten, fo bag er tynm fiir atte 3^ n f^ nur noc§ 14 S3, gu ja^len fc^ulbig
war. SCare eg nun ni$t benfbar, bag biefer f active Sac^oer^alt in ben Morten
libiged gelt einen pragnanten dugem 2lu3bvutf gefunben ^atte? Sibigeg gelt ware
bann, mmn man fo fagen barf, (Mb, bad fiir feinen Sefi^er, ber eS urfpr.
jur 3a^lung oertoenben foUte, baburc^ wteber lebig nrirb, bag eS (in golge
SlbfommenS) gar nic^t jur Sludja^lung gelangt, ^ier fpejiell ©elb, bad <£iner
gtoar fc^ulbig ift, aber ni$t audjugeben brauc^t, raeil er felbft $vm feine eigene
Sc^ulb iiberfteigenbe gorberung an ben ©laubiger $at. ©prac^lic^ ift biefe (5r=
tt&rung o^ne 3 ro eifel gewagt, boc^ toottte ity fie n>enigftend oermut^ungdweife
|ier oortragen.
2 oertigen, geric^tlic^ befidtigen, iibertragen, a3enede=3)iuMler 3, 259.
Digitized by VjOOQ lC
*159
bcr rfrten ntej 1 (9fog. 15) unbe unfer torotoen tage bcr iungern
ntcj* (@e$t 8) Diergetytt tterteil gelte* 3tel«* JBocfcn* gebtn
fntent 8 toon bcm Dorgefriben feifgeretlje unbe *on ber mejfcn bte
mill wgenanter fcater feligc gemadjet unbe gefrftmmet 4 fyafc i$
wgifc oud) baj id) na<§ miner friunbe rate mit ben Slugufttneru
alf o uberein lummen bin : toanne mid) got beratyet baj id) f o flattc*
tyaft 5 tofirbe, baj id) unbe min erbin maljt ljant b mit renter ge*
binge bte tierjefyin stertett geiteS, bie id) uube min erbin ben
Suguftinern aUe jar wn bee meffe tolgin bie min fcorgejriben
matter feltge ba gefrummet Ijat fdjutbtg flnt ju gebenne, 6 &on bifen
tftnteften uber fety* jar (1303 3Raf 26 bt« 1309 SRai 26)
umbc jtoenjtg marc totljigeS filbert ftraSbiirgere getoegis ttnber*
couffen fulent, 7 unbe fulent oud) banne bie toorgefriben Dierjefcin
* $0$ tool ©otfen &u lefen unb nic$t SRoefen.
»> JDer (Sonftruction na$ erroartet man $ter normals: ba) i$ unbe min erbin.
1 (Sigentlta) gfrauentag ber erften, aud) ber ereren, erren, eren; e8 ijl
ber 15. Shtguft, assnmptio Mariae, ogl. ©rotefenb, $anbbud& ber $iftarifc§en
€$ronofogte bed beutfd&en SWittefolterS unb ber IReujeit 6. 100. SDaju ebb.
IBote 1 : „$er 3roif$enraum jnufaen ben beiben grauentagen ber erften unb
ber lateren nrirb fo §fiufig aid Vermin »ern>anbt, baj* geraoe biefer ttmftanb
biefe $enenmmg° jjeroorgerufen fyabtn mag."
* (Srotefenb @J. 100: grauentag ber lateren, letteren, faff eren, leften,
$nbern, $mterfiten, jungeren, iungtften, 8. September, nativitas Mariae.
9 9ta$ ber obigen (SrlWrung fmb 14 93. ©. 3 f / 2 3Rar! SttberS im SBert§
oon 49 Scaler ober 183 7 V grancd. 2Ba3 bie ©ac$e felBft anlangt, fo fe<e
e3 6eman offenbar an baarem ®elb. Urn nun bie 14 25. ©., auf u>el($e ber
tu)r licj ju bejatyenbe ©eeljind von 20 93. ©. nad& 8brec$mmg femer ©egem
forberung ©on 6 93. ®. $erabgeminbert roar, beja^len ju fdnnen, ©erfauft er
ben Sfaguftinem auf SBibertouf eine 3a$re3rente von 14 95. ®., bie er oon
3tet 93o<! gu bejie§en $atte, unb twbei ber femerfeitS nic$t $u entriefctenbe
8eel}ind aid Jlaufpreid gilt.
4 orttme, t)ottfiu)re, fdjaffe, mad^e, 8enede-2»tttter 8, 432.
* ftote^aft, angefe^en, begfltert, wo^l^abeitb, Sejer 2, 1147.
6 9tftmli$ nid^t ettoa im 2Wgememen bie nadJ'Slbjug feiner ©egenforberung
mr(m) noc^ }u beja^lenben 14 93. ®., fonbem bie genannten von 3tel 93o(f
^erriU)renbfn unb ben Sfaguftinern oerlauften 14 93. ©. j[a^rlid^er Stente.
1 toiberfoufe, faufe juriitf, I5fe em, »enecfe-2»aaer 1, 868. — 3ur ©adje
ogl. $latner, 2)er SBieberfauf, eine beutf^^re^tdgefdji^tlic^e $b$anblung, in
ber 3eitf#rift fiir 9tec$t3gefc$u$te 4, 128 ff. — 2)ie obige 3eitbeftimmung,
baj ein etwaiger aBiberfauf ber Sa^reSrente ftattfinben foHe von bifen pfinfeften
uber feu}3 jar, fann boppett aufgefa^t roerben. @d fann eine grift gemeint
Jem, inner^alb beren ber SBiberfauf t>or fic^ ge^en muj, aber audj ein
Vermin, oor weld&em berfelbe nm)t erfolgen barf. 99eibeS ift fprac^lidj toU
jac^li^ benfbar. ©prad^lidj bebeutet ilber fotool „ttber eine glfic^e fyn", wie
# Ober etwad ^inaud, jenfeiW (Senecfe^^iuler 3, 169 ff.), unb »a« bie Sac^c
Digitized by VjOOQ lC
160*
Diertcil gelte* tntt renter flebtnge mit unbe minen erfcht bernadj
Hbeclutye 1 anc aHc toiberrebe t>oIgen unbe bttben, toannc oud) bt$
mit eimc refyttn couffc jjefd>el)in ift. oudj t>crgtl)e tdj bet toot*
genemte SSman toon 2Baft$enfteut bag, bag id) mit ben wt*
genantett Stugufttnem ben brubern itmbe bag fcetfegfen* lorn bag
id) fibeniar 3 toerfegfen Ijan oudj alfo uberein fummen bin, bag id)
ben Sluguftinern batftr mine ghtfe, bie idj itffc 3ol)cmmS fyfife be*
betrifft, fo nmrbe emerfeits §fiufig, toenn audj nidjt immer, eine befttmmte
grip feftgefefct, innerijalb toeld&er ber Serfaufer eineS Db jecteS baffelbe toiber
juriUfifaufen fonnte, unb bie er nid)t uberfd&reiten burfte, toenn er eg uberijaupt
toiber jurudertoerben tooHte (plainer ©. 135—140); anbrerfeitS fam e3 oft
oor, bajj ber SBiberlauf nid&t oor einem beftimmten Xertntn erfolgen burfte,
bamit ber flaufer bod) toenigftenS eine 3eit fang beS (SenuffeS be$ $aufobject8
fta) erfreuen !onnte (plainer ©. 134 f.). 3n unferm gait ift tool bie grift
ju oerfteljen. $enn entfa)ieben war eS fiir bie SCuguftiner oort$eiu)after, eine
nur 6jdl)rtge SBiberfaufSfrift ju ftatuiren, ate toenn fte, naclj 3l6Iauf oon
6 %af)vm aHerbingS unbeftrtttenen SeftfceS, biefen nun fur immer bura) baS
SBiberfaufSredjt gefcu)rben faffen mufrten. SRod) entfd&eibenber ift aber bie
Slnalogie be3 unten folgenben jtoeiten 33eifpiel3 oon SBtoerfauf , too e8 gerabeju
^eiftt : in btfen oorgefriben feu)3]aren, toanne eS $ie&toif$en tnir ober minen
erbtn fiiget. — ©eman mufjte alfo binnen 6 3a§ren fern 2Biberfauf3rea)t geftenb
maa)en; oerfautnte er biefe grift, fo oerlor er ba3 $auf object fiir immer, ber
flauf tourbe ein ftetiger, etoiger @rbfauf, eine ttrtete f^fatner ©. 137). —
$ie fiir ben 2fiiberfauf ber SRente feftgefefcte ©umme oon 20 3Jtor! ©ttberS
repriifentirt einen ©ilbertoertl) oon 280 Scaler ober 1050 grancS. @ie roar
atfo faft urn bag 6faa)e grower, al§ bie bamit jurutf&ufaufenoe SRente, bit
3V 2 SWcirf betrug. — SWo<§ ift $u bemerfen, bajj burd> einen binmn 6 3a$ren
ettoa erfolgten SBiberfauf feitenS be3 ©eman an beffen $erpfttc$tung jur
ferneren @ntria)ttmg beS jd^rl. ©eefyinfeS oon 14 95. ®. nidjts geanbert
toorben ware: biefe blieb naa) toie oor befteljen, unb ber erfolgte SBiberfauf
§atte nur bie $eranberung beroirlt, ba^ ©eman jeftt toiber ju ber oor^er oer-
fauften SRente lam unb ben ©eeljinS oon nun an mit anbern 3Kitteln $1 be-
ftreiten geljabt §fttte.
1 I6beclic^e, frei, oljne ipinberni^, oottig, fieger 1, 1853.
2 oerfifce, laffe (burc^ ©ifcenbleiben) etroaS ^inge^en, laffeunbead^tet, oer--
ffiume etroaS ju leiften, 93enede=3RuHer 2, 2, 336. — 2Borauf bie 93erpfK$tung
©emanS ju biefer flornabgabe beru^te, ift nia)t erfitt)tnc§. SBaS bie ©r5^e ber?
felben anfongt, fo toaren eS nld^t untoaijrfdjeinUd) i^rlic^ 14 SJierteil J^orneS
(f. iiber biefeS 3Jla% bie9lote 1 p. 162), toenigftenS oerf pridjt er unten, femer=
§in jaljrUtt) fooiel ju entric^ten. S)ie Serfaumnijj ber Seiftung rofi^renb 7 3aO*en
wirft ein neueS Sia)t auf ©emanS finanjieHe Sage, toenn biefe nia)t auS anbern
©riinben untevblitb, etroa, roeil fie unter ben ©efatoiftern ftreitig toar (f. bie
Stote 3).
3 2)a ©eman beftimmt fagt, er fyabe bie flomabgabe feit 7 Sa^ren oer*
fSumt, fo barf mit einiger ©ia>r^eit gefajloffen toerben, ba^ fein gleidjnamiger
Sater oor etroa 7 3a§ren, al[o wta 1296, geftorben war. 2Rit biefer 2lnn(U)me
Digitized by VjOOQ lC
161
fd^ctffenert 1 §an unbe uffc Jpartyunged finbc §ufc bc$ mutter*
unbc uffc ber torotten fcfifc son 9JiitteUjii$ * unbe uf fitebrafe Ijife
unbc uffc aSoljen fyttfe be8 mftttcrS bag an bem filge ftat # fcfirbaj
\ocrfcjfcn font gegcbtn Ijan alfo unbc tntt folidjcr gcbinge, 8 baj td)
in bifcn ttorgefriben fei!j« Jaren (1303 2Rai 26 bi« 1309 3Rai 26)
oudj ben Sluguftinern unbc min erbtn nun ^unt 1ira$burgere
:p|cnninge 4 gebin fulent, toannc c$ $iejtt>ifdjen mir ober mtnen
crbin fuget, 5 unbc fulent oudj banne bic jinfe mir unbc mincn
fttmmt im SIHgemeinen uberetn, baji in ber un& erljaltenen SfoSemanberfefcung
ber &toei 2Bafi$enfteiner gamtlien oom 27. 3<m. 1299 (3Rone, 3eitfc$r. 16,
423 ff.) §errh ©emanS gleid&fattS aI3 etneS feligen gebad&it nrirb, toftljrenb er
(f. 9tote 3 p. 157) am 21. Oft. 1291 nodj urftmbete. $ajj, toenn er urn 1296
jtorb, b& ju jener 8fo8einanberfefcung 3 3a§re oergingen, barf nid&t SBunber
ne§men. SHe 8fofprucf)e ber betben gamttien fdnnen red&t gut ein naar 3^re
fang .ftretttg getoefen jein. Oergingen boc^ oon biefer SfoSeinanberfefcung bid
pi ber im Slnfang unfreS ©tiidfS erntftynten unb beffen EuSgangSounct btfbem
ben fd&tbunge unter ben ©ityncn ©emanS toettere 4 3a$re.
1 fd&affenaere, Sfaorbner, 8luffei>er, IBertoafor, ©dfjaffner, Sejer 2, 632.
2 Sefct SJttttetyaufen to. f. to. oon Srumaty, an ber ©trajje oon ©dfjtomb;
ra$etm nao} 2Benbettt)eim. „Un chateau qui s'y trouvait autrefois, avait
donn6 son nom a une famille noble, qui fleurissait au 14* et au 16e siecle."
(Bacquol, 1' Alsace ancienne et moderne qn dictionnaire top. hist, et statist.
du haut et du bas Rhin, 3. 6d. par Ristelhuber, p. 268 b -)
3 @3 ifi toiber ein #auf mit Storbeljalt beg 2Btber!auf8 binnen 6 Qa^ren.
♦ 3m 3<*§* 1299 $atte 8. JUbert gene§migt, bajj bie neuen &u ©trajjburg
geprfigten $fennige auf 8 ga^re and) in Dffenburg unb §agenau fottten an-
genommen werben (©t. <5§r. 9, 991). ©in $funb $fenmge fcatte 20 ©d&iHinge
(soMdi) ober 240 $feimige (denarii), ©t. 6§r. 9, 988. 2Ba3 ben ©ilbertoert$
berfefl&en anlangt, fo tourbe (uad& $egel in b. ©t. ©Jr. 9,988) in ber erften
S&tfte bed 12. 3a§r§. bie ©ttbermiinje gan* rein auSgepragt, b. $. 1 $funb $f.
ging auf eine feine SWatf ©UberS unb ^atte ben SBert^ oon 14 ^aler ober
62^2 grancS. 3)er ©fitting war bemnadfr 21 ©gr. ober 2 grancS 62V a €ent v
unb ber pfennig l«/ 4 ©gr^ ober 21,875 (5wt. roertlj. 9Wlein bis jum Sfafang
beg 14. 3a§r§, gingen bie $fennige urn tne^r old bie ^alfte i^reS oormaligen
©ilbenoert§S §erunter (©t. ©^ 9, 993). SBir biirfen vu& be^alb ^inpc^tUdj
ber SBerty&eftimmung ber in unfrer Urfunbe oorfommenben 9 $funb $f. ge=
wij, o§ne fe^ljuge^en, an bie SKunjoerorbnung oom 5. Dft. 1313 fatten, bie
jebenfattS nur ate ber gefefciid&e EuSbrud beS fd&on einige Sett oor^er eim
getretenen 3uftanbe3 §u betrad^ten ift. 9tod& berfeiben foOte (©t ^r. 9, 992)
bie SBunamarf eih &>t$ Sufa| ^aben, aljo 15Ib^ig fein, unb m 2 ^Jfunb ober
40 ©o>ittmge = 480 ^fennige audgepr> toerben; auf bie feine 2Rar! ©itber§
gingen alfo nunme^r 512 ^Jfennige. §iemac§ toar iefct ein $funb ^fennige
nur nod& 6 ^lr. 16'/ 8 ©gr. ober 24 grancg 46 Sent. toert$. Wewx ^Jfunb ?f.
befa^en alfo ben SBerty oon 59 $$&. l 7 / 8 ©a^- ^ber 220 grancS 14 (Sent.
* oftege, oaffe, fte|e an, fdjicfe mid^, SenedteaRuOer 3 # 441.
fidtf^r. xxyu. 11
Digitized by VjOOQ lC
162
crWn toiber bon ben Sfoguftinern tibectidje n>erben. t$ aergilje oud)
bag i<$ ben wtgenanten brfibern ben 3lugufttnern beibe tour bie
gtoenjig megre fitters unbe fcfir bic nfot ^Ijjunt ^emunge unbe t>&t
bie fcietjebm fcterteil tornne$ l unbe t>ftr bic bertigunge bed Ijotoe*
burgen tyan gcgebin unt>crf(3^ctbcnti(^c *: §ern SBBalt^er (Saltyefdjen
ben jungen* toon 2Btnger$§[eim], , $etn Ortliebe toon SBoJttinftein 4
unbe I>ern ©ngilfyarte toon 2Bafidjenftein 5 bie tittere unbe 3ol)[antt]e$
minen bruber ben firdjljerren gu ®rie* 6 alfo unbe tnit joli^er ge*
binge: xok idj unbe min erbin fo fwadj 7 toetbent, bag ic§ ober
1 2Wi; biefen 14 ©ierteil florn ift jebenfaEd bie weiterljin &u entriajtenbe
florncbgabe gememt, abgefe$en oon bent bte lefcten 7 3a$re „oerfeff enen"
fforn, bad tool j&$rlia) ebenfooiel betragen $atie. — $ad SSievtel $atte (two)
§egel i. b. St. <S$r. 9, 1010) in ©trafjburg 6 ©efter, unb man unietfd^iieb
©tabtfefter unb fianbfefter, lefctere etwad grflfcer aid erftere. ®in ©iertel in
©tabtjeftern abet war naa) fceutigem fratt&. 2Rafl runb 110 fitter ober ttngefa§r
2 preujj. ©ajeffel, em folded in fianbfeftern 113,4 fitter. $er Stoggen* ober
Pornpretd fdjwantte gu oerfajiebenen 3eiten bed 13. unb 14. 3a§r§. awtfd&en
2 ©a)iH. MS l 1 /, $funb unb felbft 2 ^futtb fiir bad ©iertel. $em wo^lfeilen
$retd oon 2 1 /, ©a)iH. = 30 $femuge ftanb ein 12- bid 16faa)er ^eurungS-
preid gegeniiber, unb aid ein monger $retd gait 6 bid 7 ©fitting.
1 unoerfcfcetbenlicfcen, o$ne ttnterfd&teb, ©enateHRiiller 2, 2, 105. ©emetot
ijt: 9UIe mit gleia)er ©erpflid&tung*
» SBingerd^etm w. von ©rumatl), unmittelbar nBrbltri) von bem oben ge*
nannten SRitteUjaufen unb wie biefed an bet ©trajje oon ©a)winbra$etm na$
SBenbenljeim.
♦ @d ift tool berfelbe Drtlieb oon gattenfiein, bet in etner ©#en!ungd=
urfunbe feiner ©Item 2Balt$er Setter oon ©aJfenfietn unb fcebewtg oon ©Jen*
$eim oom 3. gebr. 1292 (SRone, Stfdjr. 16, 417) erwffljnt tfi. - gaHenfkm,
Je$t 9hthte, 1 ©tunbe n&rWiri) oon bet an bet JBafyt oon §agenau naa) ©itf$
gelegenen Station ?$ilippd&urg.
* SBol ber in ber meljrf aa) erwatyttm Eudetoanberfe|ung (8tfa)r. 16,
423 ff.) oorfommenbe ftitter @ngil^art oon SBafidJenftein, jtoeiter ©oljn gribe=
rid}d bed Sltten 9Htterd oon SCafid^enfletn, ©ruber bed (ftlteren) SHet^eridj unb
bed (jpngeren) grifceman, JDomijerrn gu ©urburg.
« SKefer war tool ein fihtgerer ©ruber unfred ©eman, tote \a jOngete
©5^ne Slbliger ^aufig ®eiftlid|e tourben unb g. 8. aua) ber britte ©o^n bribes
ria)d bed SKten oon SCaft^enftein, gri^eman, 2)om$err ju ©urburg roar
C3tf4r. 16, 423). S)agegen fa)eint ber $rtyeman, ^eren ©emamtid feligen ftto,
ber aid jtoeite $ariei in ber ertoa^nten Hudeinanberfetung (Sftone, ebb.) oot*
!ommt unb bod) fid)er ein ©ruber unfred ©eman unb bed obigen So^anned
war, ber ttltefte unter feinen ©efd^wiflem gewefen gu fern, weil er in genamtter
Urfunbe oon biefen aid einjiger ^eil^aber an ber alien gamUienburg erfc^emt.
— ©ried liegt jwifa)en ©rumat^ unb ©ifd)wetter.
1 fwaa), o§ne SBert^ unb SCnfe^en, gering, armfelig, fd)Ied^, niebt%
©enetfe^aWiiller 2, 2, 779.
Digitized by VjOOQ lC
163
min erbin ben Sfaguftinern bag fllber unbe bic nun ^unt nut
tngebint 1 uffe bag git atg eS §ie6or gcfriben ftat unbc oud) bic
t)iergel)in fcierteit tornneS ntit ingebint obcr ben Ijof nit ixcotx-
ttgent a alg eS oud) §ict>or gefriben ftat, jo fulent fid) We toor*
genanten bftrgen anttourten ge §agen[ott>e] in bic flat gfi fcefaie
couffc ifi renter gifttf djefte * in ben aljte tagen toanne ji gemanet
toerbent, alfo re^t iff. toer aber unber ben biirgen fetbe 8 leiften 4
nftt inmac, ber fol einen eirbern 5 fnel)t unbc cin ipljert legen an
fine ftat ane gefcerbc, unbc fulent niemer bannen fummen, e bannc
ben brubem bcibe filber unbe ^enninge unbc lorn tnit ehianber
gar »ergolten tt>urt unbc ber !jof getjertiget ttrie aber baj gefdjiljt,
bag got wenbe, bag ber btirgen bieleiner 6 Ijiegtoifdjen abc gat, fo
fol idj unbe min erbin ben SCuguftmern in ben toier unidjen ein
a £>o$ tool inoertigent ju lefen unb nid&t inoertigont.
1 3n bem SBort ingebint unb wetter unten in iroertigent, inmac, tnanfc
nwrtent ift in nictyt $r8pofttion, fonbern bie alte SfcegatkmSpartttel ne, wm-
geftettt en, in: nid&t, ba$ Serbum ober ben ganjen ©afc negirenb, t>gl.
fieser 2, 43 f.
2 gifelfd&aft, 8i>rgfd&aft, &ser 1, 1023. — tteber biefe befonnte unb
#toftge 93erpfUc&tung ber IBttrgen 311m „©inlagcr" ober obstagium ogl gfriefc
lanber, S)aS (Smlager. 3)er SCuSbrutf &u ©eltne (b.L oetteme, ©eilem) couffe tft
in biefem 3nfammen$ang aid terminus teebnicus $temlic$ felten; er bebeutet,
bafc bie SHirgcn n>8$renb ber 3)auer beS @infoger8 auf iljre eigenen (fpftter
natiirlidfr 00m ©d&ulbner, fitr ben fie biirgten, tynen px erftattenben) Soften,
gegen baare JBejaijlung, leben fottten. ©ie burften toeber bet gemanb &u ©aft
fein, noc§ eine eigene Jpau8§altung fu$ren, nodj Ujren SSebarf fid^ oon i$ren
Outern fomroen laffen, fonbern eg wax i§nen auferlegt, rote eine gormel
braftifefc fagt, bad lie t>on ungebingeten malen ju malen, oon fned&ten |U
fnedjten, oon pferben $1 pferben, on auftBren leiften unb jeren f off en unb tooffen,
toie leiftenS re<$t unb getoon^t iff (Sriebltfnber ©. 139 f.). ©en>($|nlic§ tmtrbe
bief; auSgef proven bur$ XuSbriitfe, wie: in ein off en mvtfyuZ, in eine gemeine
^erg, in eineS erbaren offenen roirtS unb gaftgeben §au8 u. f. f. Obx%en
fettenen StuSbrudt pnbe v§ nur noc^ ametmal: grieblfinber ©. 140 jo fielen
fauf unb 3tfc§r. 16, 416 *u veifeme foufe (Ce^tereS ebenfattS eine aBafidJett-
fteiner Ur!unbe); «5n8d^ yt veilem gute f Stfc^r. 16, 366.
8 ©d&wadjer Sftpminatio @ing. oonf§lp; got§. filba nur in fefcroa^er gorm
a§b. felpSr, felpo ftar! unb fdjmadj, ebenfo m§b. fetter, feI6e, unb jroar fo,
ba^ im 9lpminati» bie Jd&wadje gorm ttberwiegt, J8enetfe=2Buaer 2, 2, 245.
4 leiften, (tUg. ein <$ebot befolgen unb auSfiUJren, ein $erfpre$en erfiillen;
fpejiett baS (Sinlager ^alten, Seger 1, 870; t>gl. grieblfinber ©. 7 f .
* @8 ijl rool ju bemerlen, ba$ in unferm gaU ber ettoaige ©teUoertreter
eine§ Siirgen jtoar ein flned&t fein burfte, aber gleid&faHS ritterbiirtig fein
tnufite. S3eifpiele bafiir f. aud> bei grieblfinber ©. 66—68.
6 S^ebenform oon be^ein, bec^ein, befein, oft nodj bi^ein, bid^ein (bii^ein,
bii^ein), Seger I, 415.
11*
Digitized by LjOOQ IC
164
anbem atfo guten Burgen gebm anc geDerbe alfo bcr toag, obcr
bic anbem burgen futent fidj antontrten in bie gifilfdjaft, unfe in
cin ember burge nmrt gegebin. 1 une abcr bic burgen fidj nut in :
anttourtent in bie gifttfdjaft alfo fi gelobet fytnt, fo fot ber f$ittt=
^eiffe ge §agen[ott>e], toer banne ba fdjfiltljeiffe tft, getoatt unbe
urlop $aben unbe fol mid) unbe bie burgen pljenben 2 in attendee
reljte, alg e$ toot imme an gerityte mit urteit irctaget unbe irtobert 3
fi. i$ getobe oud) ben bitrgen, n>ag fdjaben ft £innefcon libent ane
ge&erbe, bag idj unbe min erbin in unbe iren erbin ben ftfyaben
alien abe legent unbe tunt, unbe tyan in batmr min teil be3
geljinben gu SBerSljeim 4 gu eime reljtin ^anbe gefefeit. 5 bag bis
toar ft unbe ftete bltbe, berumbe ift bitte brief gu eime reljtiu
urfunbe mit mime ingefigele unbe mit ber burgen ingeftgete Der-
figett. totr ffiBaltfyer Ortlie^ ©ngilljart unbe ,3olj[ann]e8 M* *ot*
genanten burgen tourjeljiut ailed bag tyefcor gefriben ftat &aj bag
tt>ar , fi, berumbe Ijenfe ttnr unfer ingeftgele an bifen brief gu
urfunbe unbe betoerbe 6 ber toorgefrtben binge, birre brief toart ge*
gebin in ben !pfinfeften T be8 iar$ bo men gelte toon gotteS geburte
1 ftlfo nidjt nur wegen oerfftuntter SQejaljlung, fonbero and) fftr ben Blofjen
fjatt be3 $obe3 emeS 2RitBfirgen, §aBen bie anbem SJiirgen, falls nia)t fofort
etn neuer 93tirge ftir ben »erftorBenen aufgeftettt toirb, &um@inlager etn&uretten,
jebenfaHS well an ftd& bura) ben $ob ja)on eineS ein&igen Siirgen bie ©ta)er=
$ett ber 8iirgfd)aft t>erminbert erfa)ien, t>gl. SJrieblSnber @. 64 f.
2 ©a)on oBen nmrbe ber juriftifa) tntereffante Untfianb ern>8§nt, bafj in
unfrer Urfunbe neBen ber ©id)erung ber (SrfiiHung oon SBerpflidjtungen burd)
flauf auf SBiberfauf unb neBen ber bura) 93iirgftt)aft eine britte 2lrt t)Or!ontmt:
bie bura) $fanb, unb &toar biefe §innrieberum in jtoeifad&er SBeife; einmal §ier
burd) JJefifefcung einer geria)tlid)en, aBer o$ne »orau8ge§enben 3Pro&ej$ (alg —
erfoBert ft) »or$uneI)menben ^fanbung, bamt wetter unten bura) t>ertrag3=
mftjjigeS $fanb in gortn ber fog. @afcung.
* ertoBeren, erljolen, genrinnen (n>al)rftt)etnlid) au8 lat. recuperare, mlat,
aud) Blojj cuperare); an gerttjte erfoBeren, bura) Urt§etl erlangen, Sejer 1.
643, t>gl. 1, 1658 f. unter foberen.
4 3e|t JBerft^eint f. ro. von §agenau. ?iad) SacquoI^pel^uBer p, 53 b
rii^rten le droit de patronage et la dime de Berstheim gu Se^en von ben
©rafen oon Sid^tenBerg. L'inyestiture en fut donnSe en 1303 (alfo im Saljr
unfrer Urfunbe) & Henri de Fleckenstein. DB @entan bamit feinen ^eil beS
je^inben oerlor?
* 6. bie 9lote 2.
« Beroaerbe, Sen^g, 93enetfe=MIIer 3, 523. '
* Sttefe 9lrt ber S)atirung in ben pfmfeften ip siemlta) felten. @ine 9lna=
logie Bietet bie ooh ©rotefenb @. 93 t)ergeid)nete 2)atirung in ben ofter fjeilgen
tagen, bie fid) entweber auf bie ganje Dftemjoa)e, ober nur auf bie fira)lia)
Digitized by VjOOQ lC
165
briujc^tnl^unbcrt Jar unbc briu Jar (1303 2ftai 26 bis Sunt 2
reft), bi* $?ai 29).
9lu§ bem im ^ritxtttejifc beg §rtt, Dr. St^iug ©uting, erften 33ibltot§e!ar8
an bet toiferl. Umoerfttatg; unb 2anbegbibliotl)e! &u istrapurg i. <§. befmb;
lichen or. membran. ; litera pat. cum 5 sig. pend. delapsis. 93ier ©igelfdjnitte
nod& fidjtbar, bcr fimfte toegen SCbfd^nitteS in ber redjten untem @cfe nidjt
meljr oor^anben. 2luf bet SRiieffeite Unfg neben jtoei Slrdjiobemerfungen beg
f patent 14. 3afr§« 3Jlit blfifferer £tnte in einer emjigen 3«fc item em toerfd&aft 1
t>on ben [bodj beutlid^ ben unb nid)t bem ?] §erren oon SBaffenftein. S)aju mit
gieid^er $inte unb gletd)en 3nfi*n barunter XXI. 2)aruber mit fdjtofirjeret
Einte in 3 geilen berfiren bie ginfe unb fappen, 2 fo toir uff ben || §ufern bie
ung Itgenbe gegen bem [be §ier tool aufjulbfen bem, ba gegen nut oeretnjelt
mit bem Slccufatio conftruirt toirb, ogl. SBenetfe^SRuller, 2Rfjb. 2Borterbuo$ 1,
492] ftrd&off [flledg Winter bem ff, bo$ nid&t fird^offe ju refen?] faHenb ||
Ijaben. gerner redjtg oben auf ber SRueffette eine alte (tool £agenauer) 8lrd&io«
ftgnatur m 2 3eilen N°22 || in ber laflj $. §. §.
©tra&butg t @. Dr. griebrid) <Sbtatb*
gefeierten 4 Dfiertage bejie^t. 2fod& ^fingften tourbe burd) oolle 8 £age, ftrd^
l\$ bagegen nur 4 $age gefeiert (®rotefenb 6. 94). 2)a eg Ijier oben mc§t
erfid)tltd) ift, ob bie gonje $fingfttood)e, ober nur bie 4 firc^lidj gefeierten
£age gemeint finb, glaubte id) in ber Sfaflflfung beg 2)atumg beibe 2Jioglid)=
feiten beriitfftdjttgen $u foUen.
1 toerfdjafft, proprie cautio de indemnitate et possessione tranquilla
guarandia, dein cautio in gen., ©idjerljett, ©d)er3=Dberlm, Glossarium
Germanicum medii aevi 2, 1989.
2 SDiefeg tappe, ein in biefer Sebeutung felteneg SBort, beffen 2tor!ommen
an biefer ©telle intereffant ift, bebeuiet nad& ®rtmm, 2)eutfd>eg SBflrterbudj 5,
195 f. f. o. fappe e) exnm ®etreibe= ober §euijaufen, ber $nm £roc!nen auf=
geftellt ift. @g liegt in biefem fappe, toie bort beg SBeiteren nadjjulefen ift.
ein uralteg SBort aug ber $aug= unb Sanbtoirtljfdjaft oor, bag mit lat. capa
ntd&tg ju fyun $at, bagegen, toie.gerabe oiele foldje Shorter, in meljreren oft!,
oenoanbten ©proven, unb §toar oljne Sautoerfdjiebung, fid) toiberfmbet: au=
gleid) fdjeint bann aber, mit Sautoerfc^iebung, einer biefer fjormen, namli^
bem flaoislittljauifd&en luya, unfer $aufe # b. I 2Wanbel ©arben, oenoanbt ju fein.
Digitized by VjOOQ lC
166
$ie ©erfmmttlttttg ju $agetum 1540 ttttb
aWarfgraf <grttf* »ott Waken.
3Me SRubrif* ^Sftctiaiott" ift unter unferen Sfften „23aben,
©eneratia", auffattenb fp&vIU& tjcvtreten, M 139 Sonoot. 7—24. SEBir
beabftdjttgen, baS SSenige, namentltd) jo toeit e$ toon SHerorbt
toeniger auSgiebig fecnufet toovben ift, in SUtSjiigen, ©inigeS in
tootfftanbtgem 9tbbrutf mitjutljeUett.
SDie tytttn rridjen nidjt toeiter gurittf att bi$ jum 3al)re 1540,
mit 5lu$nal)me eineS Hcinen gaSgiteW, beffen SnljaTt in bic
breifjtger Safyxt fatten burfte. $)ie 9l!tcn fiber bie 93erfaminUtng
ju £agenau, im ©ommer 1540, M 139 (Sontool. 7 b u - % beftetyen au$
gtoei tleincn gaSjifeln. $)ie emjeluen ©ctyriftftucle toaren toon un s
tunblgcr §aub in falser 8fiei$enfolgc jufammengeljeftet toorben;
exited ber im gaSjiW entljaltenen ©djriftftiitfe ftatnmt au$ toiel
fyaterer &dt unb gel)5rt gar nidjt !)ierljer. 9flit toottiger ©tctyer*
jjeit lafctfidj bie Retyenfolge, wenigftenS bei einigen nidjt batirten
©djriftftucfen, nidjt beftimmeu.
S)ie beiben gaSjilel entljalten jum groftten £$etle 9lbfdjrifteu
ber auf ber §agenauer SBerfammlung gewedjfetten ©djriftftfitfe.
2Baljrfdjeintidj flub biefe abfdjriften, bie, mit toenigen 2lu8=
naljmen, toon berfetbeu Jpanb Ijerr&ljren, toon ben beiben SSertretern
23aben*$)urladj'$ auf ber SSerfammlung, gteid&jeitig mit Ujren JBe*
ridden an ben SKarlgtafcn (Srnft eingefanbt toorben. $)te beiben
2tbgefanbten be« 9Rar!grafen toaren sprotft Slftman toon $fot$eim
unb Dr. Warquarb, ber tefctere tooljl redjtsftmbiger SSeiftanb.
33aben-23aben f^eint toirftidj oljne SSettretung gcblieben ju fein.
SDer £agenauer 2lbfdjieb ift toon .SRanfe (SDeutfdje ©efdj. im
3eitaltetf ber Reformation VI, 279—292 togl, IV, 191—196)
abgebrutft toorben. £>a8 faiferlidje 9lu$fc§reiben toom 1§. Sfyril
1540 unb bie SKnttoort be$ Stjurfilrften toon ©adjfen unb be$
Sanbgrafen toon Jpeffen toom 9. 9M 1540 finbet fldj in §ort=
leber'8 £anblungen unb SluSfd&reiben (I. 1 23udj 33. 6a^
©. 130—134) u. in 8unig>$ fteidjSardjito (Contin. I. Spic. Eccl.
To. XIX. 111—115). 9fteic$e 2lu$beute au$ bem «rdjito ju tfaffet
entljalten Sfteubetfer'8 „Urfunben au$ ber 9teformation$jeit" (togi
bef. 3lx. 115 ff. ©. 380 ff.) u. beffen „mdm. SKtenftucfe au« bem
^eitatter ber Reformation" (9tr. 49 ff. ©. 235 ff.). $Den au«^
fu^rlic^ften SSeric^t, auf ©runb ber 2l!ten be« fa^ftfd^en %rc^itoe«,
Digitized by VjOOQ lC
167
gtbt ©ecfenborf Comment, de Luth. Lib. III. Sect. 21 § 79. 93gl.
Sleidani Comment, de statu relig. Lib. XIII u. baju $aur 72 ff.
1540. 2fyr. 18. ©cut. R. fterbinanb erfud)t, mit Serufung anf
ba8 faiferlidje 9lu$fdjretben (gum SEag nad) @^cicr) , ben SRarf grafen
(Srnft, ^erfSnli^ auf bem Sag gu erfdjetnen. So)). $)at. 1.
— 3Rat 5. ©ent. & gerbinanb erfud)t bet Sftarfgrafen (Srnft
gu 33aben unb §odjberg, btetoett canegter boctor StyeronimuS SeuS 1
in angegaigter ftrittigen religion Ijtebor gu 3lugft>urg gebraucfyt unb
ber Ijanbtung guten beridjt unb toiffenljait tyaben mag , bafe er ge*
melten doctor 93eum auf angefefcten tag mit fid) Bringe ober fonft
fcerorbnung tljue, baft er auf beftimbten tag geioipdj erfdjeinen
unb in angeretfter Ijanblung Ijinfuro glridjermaffen gebraud)t werben
muge. — Sonc. unb Orig. S5at. 2.
— Sftat 19. ^forgljeim. SRarlgraf (Smft beauftragt bie »or*
munbfdjafttratlje gu Saben, ben SDoctor SBeu* iter fein w @emut*
gu toemeljmen. — (Sonc. u. Orig. ©at. 3.
— 9Rai 22. ©aben. ©tefe bertdjten, baft fie ben Ujnen nod)
nid)t angefunbijjten Jag loeber mit doctor 93eu$ nodj mit einem
3lnberen au$ il)rer TOitte befd)tcfen fSnnen. SCBerbe ©octor SSeu* 1
(Srfdjeinen t>on 8ft. St. 3Jiaj[eftdt bet ber Sormunbfcfyaft begetyrt
fo werbe 93eu« a(6 f^utbigec geljorfamer ©tener alter ©ebttyr fidj
rcoljl gu Ijalten toiffen. — <5onc. ©at 4.
— max 27. gjforgfyeim. SJtarlgraf (Srnft an bte Sormunb-
fdjaftSrdtlje gu Saben. „9tad)bem . . . marggraf SJtyUtyS . . . cancglcr
boctor Sfeeronimen Seuffen uf jjungft geljaltnem reid)8tag gu Slugf-
purg gefyctyt, berfelbtg »on feiner liebbe fdjrifftlidjen be&eldj em*
pfangen, ioa$ er fidj in fadjen bie religion betreffen, nemlidj bifer
brewer puntteh, ber priefter elje, reidjung be$ fyettigen facramentt
unber beiben geftalten unb ber gctftlidjen ptrifbictton fyalben, fo
bej$alb an ine gefonnen ttmrbe, im reidjSrat ftdj fatten foil ic,
unb toir bann beffelbigen toiffenS gu Ijaben bifer gett notturfftig , fo
begem tour an eudj ... ir toottenb ud) geba^ten boctor fteuffett
oon obgemelter unferS lieben bruberS feligen fdjrifft, befegleidjen
feinS uf ge$altncn tag gu Stugfpurg, aud) boctor ^oljann gftar*
quart* gewalts uf ben reldjstag gu SRegenfpurg, co^ien' geben laffen
unb un$ .. gufefyitfen." — Orig. ©at. 5.
— 9M29. SBaben. Slnttoort auf Sfteg. 5: SDoctor ©eu^ ^abe
gtoeimalige'SMlmction er^alten, bie erfte ba^in lautenb, bafe er
1 ®ierovbt I, 292 ff. tBtf. I, 138 ff.
Digitized by VjOOQ lC
168
mugtidjften fiete furtoenben fofle ob ttydjung be$ Kjod&toirbigen
facraments imbet batybertet) gcftattten f befegteidjen bcr priefter ce
erfyattten toerben modjtc; in bcr gtoeiten ttmrbe iljm nur im
«ttgemeinen a3erftaubigung nut tfaifer unb ©tanben fcorgefdjricben;
in ©adjen bcr gctftlic^en 3uri$biction fei SScuS fcinc befonbere 33or*
fdjrift crtyeilt toorben. 2)ie SSottmadjt be« flflarfgrafen W^W fur
ben 3*eicfe«tag gu StegenSburg finbe fi<$ m^t toor. — ©one. ©at. 6.
— Sunt 2. 9Ulenbadj. ^falggraf SoKjamt x an bie SBormunb*
fdjaftSratlje gu Saben, auf bcrcn 93cric^t # bag in bic Wangle* gu
S3aben Icinc (Sinlabung gu bem §agenauer Sag gefommen, wie
biefc bo<$ an attc gfirften, bic nicfyt proteftieren , gelangt fei. ©r
gebenle, „biett>etf un« in toormunberS toeife lein fdjretben gutomen",
auf bem Stag gu §agenau mit feinem 2Jiitoormfinber, §ergog
SSityetm, 2 fiber bie nStljigen ©djrttte Unterreb tfyun gu laffen.^
5)at. Sltfennbad) uff mitood) nodj corporis (Sljrifti. — Orig. 7.
— Sfuni 1. Sttfindjen. £ergog SBifyetm an $rotft SGBotf mx
©eiboltftorff unb Soljann SQBctffcnfetbcr (gu £agcnau). 3)a toeber
©tattfyalter unb SRat^e gu 33aben eine ©inlabung gum §agenauer
Sag nodj er fetbft »on toegen feiner sppegfS^ne einen befonberen
93ttef erfyalten, fo ftettt cr an ben $rotft ba$ SBegetyren, fic$ auf
ber laifertid&en ^anglei gu erfunbigen, ob ba$ Unterbleiben ber
©nlabung au$ SSerfe^en ober auS anberen Urfadjen erfofgt fei,
e&entuett, bafur beforgt gu fetn, bafe feine $ftegf5ljne ttyrem alten
fftrftlicfyen ©tamm gemafe u.f.tt>. ge^alten toerfcen. — Orig. 3)at. 8.
— ^uni 3. gjiarfgraf (Srnft, ber ben &om tfaifer au$=
gefdjriebenen Sag gur 3eit in eigener ^erfon „burdj fcerljinbernujj
tet)b8 ftoadjeit unb anbern eljeljafften treffenlidjen urfadjen nit be*
fudjen lann", fibergibt feinem SftatI) unb $rotft gu *Pforgljeim,
Soijann SKftman, ber Ij. ©djrift Sicentiat, ©etoalt unb 93ottmadjt
fur ben Sag. — (Sonc. 3)at. 9.
— Suni 4. spforg^eim. ^nftruction fur Soljann liftman.
Slbbrutf unten. 10.
— 3uni 8. Jpagenau. sprout 2Btt$etm *on ©eiboltfiorff unb
So^ann SBeiffenfelber berictyten an ©tattljalter unb SRatije gu
SSaben fiber ba* (Srgebntfe iljrer ©rfunbigung (auf 9*cg. 8 l)in).
Orig. ©at. SRur ba$ turge SSegteitf^reiben ift i)or^anben; bie an*
gebttd) in 2lbfc^rift beigeiegte 2lnttt>ort auf bie eigenttic^e grage
finbet fic^ nic^t t>or, 11.
1 $fal$fltaf 3<>^ann t>on ©intmern.
2 Serjoa 2BiI§eIm IV. von SSqiertt.
Digitized by VjOOQ lC
169
— 3uni 20. spforgfyeim. SRarfgraf Srnft beauftragt ben
qSvo^ft SIftman, ein iljm Tiberfdjicfte* SRifftoe (9teg. 13) bet SR6.
jto. 2Jtt. gu iibergeben unb Seridjt uter bttt bisljertgen SBerlauf
bet 93erljanblungen gu erftatten. ©efonber$ Bcgc^rt ber SKartgraf
gu nnjfen, „toaS ffir ^erfoiilic^ furfteu ober bottjdjafften anfomen,
unb loeffen man nod? toarte, fonbettid) be$ djurfurften toon ©ad)fen
nnb beS lanbgraffen toon £effen l)af&; ob audj gutoerfutyttid), ba«
bie toerfamlung gijen ©petyr toerrudt ober gu £agnon> pliben ttrirbe,
u>a$ fur netoe getytung, unb toie atte fadjen fid) fatten unb ge-
legen fct)n k" — (Sonc. ©at. 12.
— Sunt 20. $forgl?eim. ^nttoort be$ ^jarfgrafen @rnft an
St. gerbtnanb, auf beffen ©c^reiben d. d. ®ent 5. 2Rat (8teg. 2),
unter gteictygeitiger Ueberfenbmtg einer 9Ibfdjrtft be« ©djreibenS Don
©tattyalter unb St&Qen gu SBaben (SReg. 4). — Gone, ©at 13.
— Sum 23. £agenau. $5. 9flt refolution uf ber djur,
furfteu unb ftenbe ber Sugfourgifdjeu confefflon toertoaubte uber-
gebne bujrfic. &. gerbinaub ernennt ben $falggrafen unb (Styurfiirften
Subtoig (V.) gum Unterljanbfer unb forbert bte ©tiutbe nodjmafe
auf, bie Sftebenunterb&nbter fett>ft gu erftefen ober gum roenigfien
iljm i$ren 9tatl) unb gut 93ebunfeu augugeigen. ^c j?en. 9Wt. ift
audj tootgenbs mit gnaben genaigt toorbrung gu ttjun, ben
unbcrljanbter(n) , fo nod? . . erfteftt unb genant toerben , ber
Slugfyurgifdjen Ijanbtung unb acta guftettn gu laffen, auf ba$
tootgenbS in ber fadjen uff bie felb Wugfpurgifd) §anblung fie un*
bienftlidj geadjtet, unb anber frud&tbare mittet unb toege gu Ijanbten
fur gut angefe^en rourbe, mit $en. SSlt, audj djur unb furften
unb bern abtoefenben botfd&aften unb rate ratlidjen bebencfen gu
ferer Ijanbtung gegrtffen toerben mege. Unb uff wetcfy toege bife
Ijanbtung furgenomen toirbet, ober im fatf fo bte gutlidje toer*
gtidjung nit furgeen Ijaben moc^te, ba$ fidj bodj btye j?en. Wit
feinS u>eg$ toerfidjt, fo bebuntft bie j?en. 9Kt $odj toon notten
fein, baStoontoegen einer ftattltdjen Ijanbtljabung unb notturfftiger
befenfion geret, geljanbett unb entlufy befdjloffen werbe, uff ba$
man in ainen ober ben anbern toege im fatt ber not gefaft fetyc. —
©djtedjte <£otfe. 14,
SDie ©tanbe 9tug$burgifdjer (Sonfef jion ftimmen ber SOBaljl
be$ 5Pfalggrafen Subttoig gum Unter^dnbter unb ber ©rnennung
n?eiterer linterl^anbler gu. Son ber ©efenjion gu reben, adjten fte
}e^o toon UnnSt^en, gu bem attmadjttgen ©ott ^offenb, baft in
©ad)en ber irrigen Religion ©inigung unb SSergleic^ung gu ergieten
Digitized by VjOOQlC
170
fctn toerbe. — Sopie. Sftadj ber a^crfi^uberfc^rtft ge$t baS ©djreiben
»on ben 2lug$burgifci)en (SonfefftonS&erteaubten au8; im £ej:t ift
nur im 9lttgememen \>on ben ©tanben unb iljren Sftatfyen fiber*
$aupt bte SRebe. Sftad) bcm 3>nl)att ift *> a $ unbatirtc ©d>retben
Ijter einjureiljen. — (So^ie. 15.
— Sunt 25. ©bgleidj bcm $. gerbinanb toon beS JtatferS unb
fetuer felbft toegm nidjtS angenefymer geroefen toare, aid tt)cnn bic
erfctyienenen gurften unb Sftatlje bte llnter^dnbler felbft ertte*t
fatten, emennt er, toeit i^m bie ©ad)e anfceimgeftellt tourbc,
nebcn bem ^falggrafen Subttng ju Unterljanblern ben (Srgbifctyof
unb (S^urfurften »on Srier, ben SStfdjof toon ©trapurg unb ben
§erjog Subtoig in 23at)ern. ffierben nodj mefyr Unterljanbler fur
notljig eractytet, fo tt)tH bte £5. 9JJt uotturftige Serorbnung $un.
SDie Unterljanbler mSgen im galle ber -JtotJj, unb toenn fol<$e$ bet
iljnen fur ratljlicfy unb gut angefeljen toiirbe, bte ©eleven bet-
jieljen. ©o »tl ban betrtyff bie befenfion, tourbt bei ber Jton. 3ttt.
nod>malen geadjtctt, ba$ biefelb in aim ober aubern toeg, nemltd)
e« roerbe bie fadj toergfydjen ober nitt, Ijodjbienftlidj unb nott*
toenbig fein; urfadj, fo man in ber fadj bie befenfion berurentt,
toermetnt unb eutfdjloffen ift, tourt foli<$ bie toergleidjung ber
religion nit wenig, fonber l)od) furbern, unb im fall fo bie &er*
gletdjung faijten furgan Ijaben modjte, fo ift nott, barman ban
mit fotidjer befenfion gefaft fety. ©er^alben ber $on. SOW. frunbt-
UdjS unb gnebigS infeljenS unb beger ift, bie djurfurften ufferfcalb
berer, fo erneutfein, fampi ber abtoefenben ^ottfdjaffter unb ratlj,
njoHen bifem articln mfonberljeit audj notturfftigflid) crtoegen unb
beratfdjlagen, uff bad man im fall unb nott nitt gefaumbt, fonber
als obftcet, gefaft fety tc — 9W. Sto. 3Jtt." antttmrt ben djur,
furften unb ftenbt ber 2lugfourgif<$en confeffton gegeben. @o:p.
©at 16.
— Sunt 28. $Pforj$eim. $roi>ft ^oljann Slftman erty< toon
SRatfgraf <£rnft neue Seifung. 9lbbr. unten. 17.
— 3>uli 4. §agenau. sprotfi ?lftman beridjtet an 3Jiartgraf
(Srnfi 2tbbr. unten. 18.
93efd>eib $. fterbinanb'S auf bie toon ben antoefenben
gurften unb ©^fanbten ubergebene aSorftettung. ^bbr. unten. 19.
— 3ttli 14 §agenau. ©rtlarung ber ©tanbe aug^burgif^er
Sonfeffion auf be* £5nig$ 93cf(^eib. 2lbbrucJ unten. 20.
Sftefolution befi ^onigd unb ber Uuterljanbler auf bie (£r*
Hfirung ber ©tanbe Slugdburgifc^er Sonfeffion. Stbbrutf unten. 21.
Digitized by VjOOQ lC
171
— %\xl 19- Sfotoott auf baS bom frang8fifd)en ©efanbten
ubergebene ©djreiben. 2ibbrutf untcn. 22.
— 3ul. 20. £agenau. 33orftettung ber ©tanbe toegen beS
3f*eidj$?ammergericfyt$. 3lbbrud untcn. 23.
— 3^ 24. $agenau. 3lbermattge SSovfiettung ber ©taube
3lug«burgif<!)er Gonfeffton, auf bic ©rttarung bcr ?atl)olif<$en
©tanbe. Slbbrud untcn. 24.
— 3ul. 24. Jpagenau. ttebereinlommen fiber baS bid gu
bemnSdjftiger enbgiilttger SSergleidjuug fiber bic 9ieligion$ftreitig*
fetten einguljaltenbe SBevfaljreu. Slbbrutf untcn. 25.
— ^ul. 24. §agenau. Dr. 3^nn 9Jtorquarb berid)tet an
SWatfgraf (Srnfi. Slbbrudf unten. 26.
— 3uL 28. #agenautf$er 3tbfd)icb. SIbbrud bci »an!e VI,
279 ff. Unfere 2tbfd)rift batirt ben 2lbfd)ieb irrtyumlid) *om
26. ftatt *om 28. Suit 27.
— Sut. 28. £agenau. £>te ©tanbc bitten ben tfaifer, cinen
aHgemeincn 9teid)8tag auSgufdjveiben unb iljn yerfSnlid) gu be*
fudjen. Slbbrufl unten. 28.
Sonpanbige ?lbbrutfe.
Qnfbruction an ^topft SCftman fiir ben Xag oon ^aaenati. 1540. Sunt 4.
$fortfetm. [9kg. 10.]
graft Don gots gnaben marggra&e gu SBaben unb §od)berg,
lanbtgratoe gu ©ufemberg, tyerr gu 9i5tefo unb Sabentofyler ic
^nfiruction, toaS uf 915. &et). u. ^u. 9Kt. unfer afler gnebig*
ften fyerrn, jjuugft befefcribnen unb angefefcten tag, fontagS %xxnU
tati$, ber nmrbig tyodjgelert unb anbedjtig unjer ratty unb ^robft
ju spforfctyctym, Sofyann liftman , bcr Ijetyligcn gefctyrifft Ucenciat,
\)on unferu toegen furbringen unb Ijanblen.
©rfilid) foU er, na$ uberanttoortung in bed tyetyltgen rek&$
can^lei feineS ton un« fyabenben getoaftbrieffs, fid) gu 3W. $u.
$Rtt>erfuegen, berfelbigeu aW unferm gnebigften funig unb tyerrn,
unfer unbertfyenige nnttige bienft anfagen, unb torn c« ir £u. 2Rt
in glutfUctyer regkrung unb fonft nad) item nntten unb ttolgefallen
guftunbe, bad were un« attgeit ein befoubere freub gu fceruemen;
unb bemnad) bty ircr Wit un8 unberttyenig* rtetyfe* cntfctyulblgen,
tmt angeigung, toictt>ot wit 9fto. itety. unb aud) irer £u. 9ttten
in attcr unberttyerager geJjorfame gu tmtfaten un$ fdjulbig erlenncn
unb uf ircr 9Kten atter gnebigft fd)ribcn unb erforbern gu
angefefctetn tag, neben aubcrn geljorfamen djurfurften, furflen unb
fttnben r etygenev $erfon gu erfctyinen ganfe ge^gt, wie aud) unferm
Digitized by VjOOQ IC
172
etygnen anligenben fadjen fealb, batfoon ir jht Wit ein atter
gncbtgft n>tffen Ijaben, unfer fyolje notturfft tool erljci)fte: ©o ftjen
nnr aber bifcr geit mit levjbd fmdjljeit bcrmaffen belaben, bad und
nit toot mugtidfj, on fonbere gefarttdjfeit unferd teibd unb grofferer
gufattenber franrf^eitt # bifen beftintyten tag gu befudjen, nod) x>il
roeniger benfclbigen bcr gepur nadj ftattltdjen ufegugetoarten. ©o
balb abet gott bcr attmed)tig unjer francfl&eit gu befferung fd&idfen
tourbe, aid toir bann Ijoffen, f^en toir ctputtig, bi ir 9Rt. in
aUer unbertljeniger geljorfame ju erfdjinen, aud) mit unb ncben
anbern geljorfameu d)urfurften, furften nub ftenben an unferm meg=
lid)en tfetyfc nnb unbert^enigften bitten gar nidfjtd ertoinben gu laffen.
9lm anbern, bemnadj bifcr tag DermSg bed auffdjretybend fonber*
ttdj Don toegen ber (trittigen religion furgenomen, nnb bie geljor*
famen d&urfurften, furften unb ftenb befdjriben toerben, bavuber
ftattltdj bcratfdjlagen unb befd&lieff en ju Ijelffen , tt>ie bem geferlidjen
obtigen in religion fadjen enbtlidfc abgeljolfen, cin beftenbiger guter
frib unb emigfeit gepflanfcet mocjjte toerben tc: Uf bifen puncten
fol unfer gefanbter anjeigen, bieroil bic religion fadjen furuemlicfy
in gtoetjeu ftutfen ftrittig unb gtoifpeltig befunben, am erftcn Don
toegen ungli^er leer urtb. Derftaubs ber Ijetytigeu gefdjrifft, barufe
gefolgt ungtidjjeit unb enbemng ber tirdjen ceremouien unb euffer*
lidjer fafcungen unb orbnuugen, am anbern Don toegen ber firdfjen
perfonen unb biener, aud) beren geitlidljen narung, Ijaben unb
guettem, fanqrt benfelbigen anljengig k.
©ofcil ate bie leer unb ceremonien belangt, lonnben totr unferd
geriugen fcerftanbd nit eradjteu, bad bie fugWidfjer unb beftenbig*
flidjer gu gleid&erm Derftanb unb eiuigfeit lomen ober gebradjt
modjte toerben, bann burd) eiu gemein fri) unb orbenlidj untoevfal
concilium ber dfjriftenljeit , unb fo aber bad nit crljalten modjte
toerben, burdj ein national »erfamlung, tote aormald guSfturnberg
unb anbern geljaltnen reid&dtagen bafcon geljanbelt, beratfcjjlagt
unb beftljloffen toorben.
Unb ban bie getyftttcfcen ^rfonen unb beren jcitlidje guetter
beruerenb, fclje und fur nufe unb gut an, bad fie!) bie getyftttd&en
nadfj ufetoifung ber alteu canonum getyftltcijer unb letjferlidjet
recjjten in attem irem toanbel, tljou unb laffen Ijielten, niemantd
fein bo§ ejsmipel nod& ergernud geben; bagegen folten ft) h\ iren
alien toolljerbradfjten fr^jeitten, Ijaben unb guettem bliben, beren
onerlangt redjtd nit fyoliert nod) entfefet toerben, toad defend ober
ftanbd aber bie f^e tolber redjt f^oliert ^etten, ber ober bie folten
Digitized by VjOOQ lC
173
fo toriberumfc reftituiren unb bj iter rc^tmcfflgen ^offcfflon unber*
gematttgt blibctt laffen, unb in religion fa<$en fein neroerung gc*
pattet nod) furgenomen toerben, toie fol$S bic fcorigen abfdjetyb
clartidj ufjtoifeii k.
©efcglidjen folte aud) fonfi bcr geutein uffgeridjt unb beftcttigt
lanbfriben, geridjt unb redjt tm ljetyligen reic§ geljalten unb ge*
foanbttyabt, tnfenberljett bic gefyrocfrt urtljetyln am ftety. djamer*
geridjt unb fonfi, ttrie fidj gc^urt, eyequtert unb Mitogen toerben,
baran bann bifer jeit groffer mangel erfd)eiut, unb toilfeltig ttagen$,
nad)tauffen$ unb fdjrtyenS ift, unb abet niemantt gefyolffen mag
toerben.
9lm britten, bietttyl xoxx nit ^)iffen mogen, toa8 fidj in alien
Ijanbluugen unb beratbfdjlagungen gutrageu unb unferm gefanbten
begegnen m5djte, fo ift bifc unfer gemciner bet>el<§, ba$ unfer ge*
fanbter gu jebcr geit unS furberlid) toriffen laffe, n>a« bg furljalten
unb toaruf bie fa<$en benwen toollent, unb baruber toon un$
toevjter befdjetybS gemarte. 2Ba$ bann gemeinlid) burd) atfe ge*
^orfamc ftenb ober ben merer tljetyt angenomen unb befdjloffen
totrt, mag er Don unfert toegen audj fur genem Ijalten.
3u urQunbt $aben tt)ir unfer fecret gu enbt bifer fdjrifft t!)un
brutfen. 2lctum unb batum 5)3forfc$etym ben tierten tag ^unii nad)
ber gepurt (S^rifti unfer« lieben Ijerrn funffgeljen $unbert unb im
tnerjigften iar.
$aj>. Concept. 4 930.
SRarffltaf @rnjt an $ropft SCptnan. 1540. Sunt 28. $for#eint. [3teg. 17.]
(Srnft k. Sieber anbedjtiger. 2Bir Ijaben etter fdjriben, be8
batum §agnan> fritagfi nad) Sotyumtt, 1 fcntyt eingefdjlofenen
copien nad) lengbe ge$ort aerlefen , unb bem nadj totr barau$ t>er-
nomen, ba$ gegenttnrtig ^anblung be$ toerfamlung$ tag gtoatyer
:puncten Ijalb furnembltdj beratljfdjlagt Wirt, unb aber nodj gar
ni$t« entltdjen befdjloffen; gum erften bie ftrittig religion be*
treff enbe # bie toetyl gu guttlic^er unberljanblung ber felbigen ettltdjc
ftenbe aufgefdjoffen unb toerorbnet, laffen toir e$ audj ba bt)
bliben, unb bebuntft un$ bifer getyt unnoten, toietern befdjetjb
barker eudj gu geben, Ijoffen | tine nrir audj gott bitten | , bad
fottidj gnrffoaltung gu djrifienltdjer unb fribli^er einifetyt gebra^t
toerbe. 3 um ^uberen att ir ferner melben, toie romifd^ loniglic^e
9Rt. ftreng unb ernftli(3& begert, baS neben ber religion fa^en
1 $iefe8 Seflleitfdjreibim x>om 25. Sunt ift nid&t bet ben SHien.
Digitized by VjOOQ lC
174
audji toon ber befenjton gerebt, beratbf^tagt unb gel)anblet folic
toerben *c; ^ierauff ift unfer Betoeldj unb. matynung , bas ir eudj
in bifem !punctcn ganfe beljutfam unb getoarfamlidj, toie ir jetton
n>ol totff en unb toir'eudj genfelidjen toertratoen, fyaltent; ban unS
baran, au8 urfadjen'ir felbs ju eradjtent, treufenltdj Ijod) unb
totel gefegen fcin toifl; unb ob aber ilje uff eudj getrungen tourbe,
foffent ir eudj nodj gur getyt nit anberft toernemen laffen, ban toie
toormafe uff 915. $5. 9Jtt. begem burd) djur unb furften, audj ber
abtoefenben bottfdjafften anttourt geben toorben, namfl<§ too ilje
bie gutlid) Ijaublung ber ftrittigen religion Ijalb nit fiat fytben
folte, ba8 al« ban im fefben faal, toa8 toir fampt anberen djur
unb furften unb gemetynen ftenben be8 Ijetyttgen reidjs jetton
fdjutbtg , tourben toir un8 ber gefcur unbertljenigltd) fatten unb
ergetygen. Jpte nebent tooHcnt ir aber nit beS toeniger in ber ge-
l)at)m toletyftg tnerdfen unb erfunbigen, toaS ftdj berurts puncten
$alb gutragen unb in unb aufferljalb ratljs tractirct, getjanbtet
unb befdjloffen toerben tootle; unb toa$ ir alfo erfunbigen unb
fur beftenbig anient , baS fottent ir uu$ fo tag fo nadjt untoer*
gugltdjen toiffen laffen unb oljne unfern toieteren befdja^b unb be-
toetdj ni$t$ cntttc^S ^ierinnen bef<$lieffen l)elffen, fonber mittler
getyt toiel Ijeren unb wenig bar gu reben, audj bte$ unfer fdjribcn
bty eud) beljalten, ba ntit toir toon fetynem tljetyl ungnab, toertoiff
ober untoiHcn erlangen ober getoarten borffen. $)aran tljunt ir
unfern betoeldj unb befonber gefattenS, unb fmtfy eu<$ mit gnebtgeut
tottten tool genatygt. SDatum $Pfor#jetym ben xxviiiten tag 3uniji
anno ww.
%n :pro:pfi gu spforyjeim ijerm $o$an Slftutan it
Concept.
8ertc$t be3 $ropfte8 ^ftman an SJtarffltaf (Svnft. 1540. 3ul. 4, $aaenau.
[feg. 18.]
©urdjleudjtiger, Ijodjgeborner furft, gnebigfter Ijerr. (£. g. ©ri.
fet>en mein ganfe unbertljenig geljorfam unb Vftydjttge bienfi gu*
toor k. ©nebtger furft unb ^err. Ongejtoe^felt ^aben @. g. ©n.
toerlangen je toiffen, toag ^ie ge^anblet. 9hm ^ab (&. g. ©n. 16)
Ijietoor unbert^enigli^ toerftenbiget aUefi, fo btyfcanljer mitt ben ge^
^orfamen ftenben geljanbtett ift toorben; ban atte fa^en in rto
geftelt fet)b ber jcttt unb tag, at& bie beffenfton ju beratf^tagen
ift uffjogen toorben, unb ^gtt man dttcin in fonber unb gefyetytn
mitt ben Vtoteftierenben gu ^anbten; unb aft toil id) ber fa<$en
Digitized by VjOOQ lC
175
!>ab mfigen erftmbigen, ifl mitt itten bie fad^ atfo angefengt
grfttid) tyabeu £on. W. toon toegen it felb unb #at). 9ttt bectagt
be§ fongfamen unb bergSgtycfcen anTomenfc, tnttt ergefang bet be*
fdjtoerbe unb nadjtyaptfc, fo irn 3Wten unb attbent barufc er»
toolge *c.
,3tttn anbem ftnb ft bcfragt, mitt toa§ feooclc^ unb getoaftt
bie erfdfoetynenben botfdjafften toon iren djur unb furften, aud)
anbeten tren l)ern abgeferttget, bie felbigen ju erfefyen begertt
toorben tc.
3itm brtyttcu ftnb ft angelangt toorben, baS ft tt>Stten in
fd)tf)fften flbergeben, nad) bem jil 9lugftfirg ettWjet article!! toer*
gteidjung gefdfoetjen, wife unb wclc^c artidett bej inen no<$matfe
ftrtyttigl unb tooruff ft entity toermeinen gii toer$arren.
SDer gwtjen erfien ^flncten fyaU man ircfe crf^ctncnfe ein toer*
gntyegen mtycffcen Ijaben *c.
Uff ben brtytten Ijaben ft angeugt, bafc ft Ijtetoor gfi Sfagfourg
ire becfantynfife unb confef jlon ubergebcn fyaben unb tootgenfe etfyd)
erclemng bariiber audj getyon; bet) ber felbigen toerfy>jf()en ft gft
toerljarren unb bar toone nit gefcfyretytten. 60 toerr aber ber gegen*
tfyetyC toerner unb toetytter erteuteriing ber felbigen fyte toor gettyonet
erclerflng irer cotifeffion notttoenbig begerten, fetyen ft abermalfe
erbiettigl, ftd) toetytter taffcn toernemen *c,
Uff btyfc anteflrt $att man ffirgenomen gii toerner toergletydjftng
ge^anblen, tyaben ft) atfjeugt, baS ft, tote ft gugegen , nit M)ffen,
inen aud) nit gebflm toette, gfi toerner erleuterung fi<$ ingelaffen
unb begeben one toom^ffen, ratljfdjtag unb bmitttgfing ber
SBfyttenbergtyfctyen ttyeologen *c
SRfin toerntym id), ba8 ft anfenglidj uff ben toergug fid> getentlj
tyaben unb no<$ bie fatten gfi anberer tagfafcung gebringen unbet*
ftanben, aber u& bem foil jton. SSlt fantyt anbem toerorttneten
unber^anbler toerurfadjett ftn toorben, bty ben ^rinci^aH ^roteftie*
renben d$r unb furften urn toeittern unb $3$ern betoeldj gege&en
iren bottfdjafften unb gefantten unb jfi furberung ber fad)en , »d
inen t>on nfttten ober gfltt eradjtett, mer leutt aucb gelertt ge*
f^irf^en. ©em nac^ inen geantnmrtt, ba« gil\3erfen^eW(^ MeSBittem
berg^en tljeotogen toerben in n>enig tagen audj al^ie erf(^e^tten.
311ft ftatt atle fa^en unb xofy% n>ct)tter ni^tgit ge^anMett fetjn;
bod& ^ab ic§ infonber gefragt, ob man be& Sutterg etjgener \>erfon
au(^ getoerttigl fe^; befunb i^ ; ba* ime nit toctte t>ermet)nt fe^n
fyie^ergelomen, aber aJielan^ton unb anberen foCen nit ufebeleiben.
Digitized by VjOOQ lC
176
Ug to)fem, gn. furfi unb §er, §abcn <S. ft ©n. fetbfi gnebtgti^
jfl bebentfen, in toag get)t fad& btyfer tag nod) muge erftretfcn;
ban ob fc§on bic religion fadj gefdjurfet nmrbe, bannodj getytt unb
toeitt gcbraudjt, bt)g man bic bcffenfion beratf$lagtl)e unb ab*
retye; ban one toerftanbe bcr bcffenfion jfon. 3ttt unb anberc
ftenbe nitt toirben §ie abfommen unb toetretytten, fo toil tyn idj
toergetttygt
ttff neft bornftag genadjt ift tttyberum etyn franguftfdj botfd&afft
anfomen unb geugt ane, ttrie J?on. 2Kt. in ftranclenretyj) fad) fyedj*
ltd) toemonbere, nadj bem it 3ttt Ijtetoor jjn irer 9Kt. ftatt etynen
oratom Ijie l)er bic religion fadjen gu gietfa^em toergletdfoen Ijelfen
gebringen, abgefcrtiget, unb burdj fotti<$e lange ge^tt nodj nid)tgtt
tt>ar uff unb n>ag geljanbletl) ftf) toerftenbiget, barum bcr mo an-
Ipmmcn orator fadj atter fadjen erfarfyen unb ir 3Jit beffelbigen
tttyffcn gu berictyten. £att fadj aber ber crft orator entfdjulbiget,
imc fetyen bie fadjen toerboten, ban cr gu fapnem ratlje nod) ntye
crforbert ober bertjeffen, unb fadj gegen etlidjen fiirftcn beg fclbi=
gen Ijodj erclagt, toon bencn idj ba« fclbft geljertt; e8 Ijatt au<$
etyncr bcr furften toon ftunb folded 8t £on. Wit angeugt. Ob
nun bcr orator furt^ane in bie gemeijncn retfye gugogen toerbe,
ftatt nod) in ber erfarung. $S lagt ftdj audj ber nctt> orator
offentlidj toernemen, ttoie bcr fonig in ftranfretydj Ijab tuljer
monatljg laffen uggon ein manbat beg betoeldjg, bag attc fo ug
anbern nationen in ftrantfenretydj anfomften unb luttcr^fc^ be-
funbe*, fotten attc geridjt toerben, unb bie fo frangiififdj, gefeng*
fadj angenommen unb irer 9Kt. angeugt tyerben u.
£)ie fdjrifften (5. ft ®n. graff SBil^elmeu toon §ennenberg gu
ubcrgcbcu Ijab tdj in abtoefen gebadjteg meineg gnebigen Ijern graf
SBilljelmen, beljenbiget graff SBedjtolben toon §ennenberg, bcr fur
fadj felbg cinen bottcn mitt ber unb anber fd&rtjfften abgefertiget,
unb graf S3edjtolb , (£« ft @n. fonbern gutoiuttigen bienft erbottcn
fantyt einem, bcr fad) nennctt Saurenfc toon ©onenberg, unb
m5gen <5. ft ©n, fa gft alien irer gnaben bienftcn anforedjen.
S)arum Ijab idj mtyefgen II Ijadjbedjcr mitt toein ugtrtynclcn, fotten
& ft ®xl audj bcf(%e^b t^un; foldjeS @. g. ®n. gef^reiben ^ab
mtyeffcen tocrf^r^etu
Sfleu geittigungen: SDer batfi ^att ^arug 1 bie ft&tt g& unb on
gnaben uff genomen unb nber folic^ed grog blutttocrgiefgen gc-
f^afft an benen imoonern unb gfi lctf(^t bie ftatt afler bingen
1 Perugia.
Digitized by VjOOQ lC
177
geMonbert SGBeittcr tyaben 6. %. ©n. etyn tomtom gnebigft ju
entyfa^en bcfe jufdjretbenfe j£on. 2Jtt. gu fomen *c
©atum gu §agnatt) fontag na<$ $etrt unb $auli anno 40.
@. g. ©n. gefyorfamer unb ttrittiger eastern 3>o. Slftyman
brotft k.
~ 3$ ttentytn, 3flenfc toerbe nit mcr $te erfd)et)nen, etynetljtoeber
!rantfl)et)t obcr in gljetym ert^ttenfe tobefe §alber.
Drig. 4 SB.
3tu§&ufl aa% htm 33efd)eib J& grerbtnanb'S auf bic t>on ben anrocfenben gfirften
unb ®efanbten fi&erge&ene SSorpcaunfl. Unbatirt. [3Heg. 19 J
5Ka<$ bent bic ctften ©afce be8 ©cfcriftftiicfed, anf ba8 33efd)eib
ert^eilt toirb, umfefcreibenben ©ingang toirb bic SBerfidjcrung
toicberljolt, bafe e8 in bcr faiferlidjen aJlajcftat ©emiitlj ftelje, bag
furnemlidj bie etc nnb glorty bc8 atotedjtigen gefftdjt, audj unfer
toarer Ijetyliger djriftfidjer glaub beftenbig erftitten, unb baneben
im tjetyligen romifdjen rcic^ unb fcorab teutfd)cr nation frtb, rutoe
unb etnitffyett, barju gemeiner reid)ftenbe ere, toolfart, uffnemen
unb nufc gepflanfet unb gefurbert toerbe ©a8 aber bic Stty.
Wit biffe fcerfamblung ufcgefdjriben unb bieljanblung, fouffbiffem
Derfamblungtag gefc^eljen foil, nit nff ainem gemcinem reidj&tag
angcfteCt, barju tyaben it Aaty. 9Wt unber anbern unb nadj*
gemeltcn unb tt)id)tigen urfadjen betoegt: SKcmltdj c§ur unb furften,
au<§ bcr abroefenben botf<$afften unb retfye, gruntlidj unb gut
toiffcnS tragen, nrie audj v ba$ mengtidjem on&erborgcn, bad bic
Dorigen l)anblung unb retyfdjabfdjeib in ber ftrcittigen religion ju
Stugfimrg, -Jliernberg, Sftegenfourg gemadjt, cincn fribftanbt mit
fid) bradjt, toeldjer fid) nit lenger, banbifc uff cin fttnfftig con*
cilium obcr uff cine geuteine retyd$t>erfambtung erftredft; bie toeitt
fidj abcr ba$ ufcfdjriben befc concilij bi§ anljer fcerjogen, toic toott
ir ftai). 9Kt. an furberung bed felbigen an hem flet)fc nittyS er*
tounben laffen, unb bic Jlaty. 2Kt. nodj nit gruntltd) n>iff en # toan
ba« concilium gefyatten toerbe, berfyttben fottidjer friebftanbt .-..
gef alien toere, ufe toett^em . . . n>eittcr onrat^ unb toerbcrben ^olgen
unb ftieffen m5gen S)cm attem na(^ ift mcr mat bcr $5n.
Wit in namen ^a^. 9Rt. unb fur fidj felb§ an <$ur unb furftcn,
au^ bcr abttefenben ret^c, fruntti^ unb gnebigft anfu<$en, bie
tooUcn biffe anfeli^ Ijanbtung, auc^ ^rifttidj toblid^ gemein reldH
ftcnb teutfd&cr nation gegen got unb ber tvett baruff berilen,. unb
3ritf^t. xxvn. 12
Digitized by VjOOQlC
178
Ijertttfeer n>af} !f)o!)er nadjti&eifiger unratlj unb toerberbett barufc
t)otgen imb flieffen mag, mit affen fletyft unb uft djriftlid)em gemfit
ertuegen unb bebentfen unb an jton. 9Wt., bcrfctfttgcn toorget^aner
muntfid&er unb fcfyrtfftlidjer furtrag, audj $at). 9Jtt. bct>cl^ unb
beger gemefc, unb banebeu ti>an, toa unb burc$ toetcfye iperfonen
bie guttidj Ijaublung furgenemen unb gu erfctytefclidjer ttmrdfung gu
brtngen, unb im fatt fo ftdj btc fcroteftirenben normals gu an-
nemlicfyer <$rtftlidjer *>erglid)Ung ober anbcrcr biflidjer Ijanbtung
nit toeiffen laffen toolten , nrie bie notturfftig bcffcnfton unb gcgen*
tt>ere gu er^alten unfer$ djriftttdfoen glaubenS, aud) befdurmung
unb befd&tfcung bcr altglaubigen an btc fyanb gu ncmen fety; unb
ob fie uod) fcerrerfc obct anberfj bcr fadjen btenftlidj bet) tnen er~
adjten, iren tat unb gut bebuntfen onwrtangt tnittyaiten unb in
fdjrifft ubergeben. 3Ba& ban barubet bic Stty. 9Rt unb J! on. 3Kt.
bcr fa$en gu futbern unb gut, erforieftfid) unb furtregttdj jcin
tnoefcte, ermeff en unb tngebencf, fein ire beibe 9flten mit affem
gnaben genetygt, bafcfelben <$ur unb furften fambt ber abtoefenben
ber retlj unb botfdjafften otwergieglid) gu erfttem, bamit toolgenS
gu natter frudjbarer tyanbtung griffen loerben mSdjt ©aneben ift
ir 3?on. 2Jtt toerer fruntti<$8 unb gnebtgS begeren, bie <§ur unb
furftcn fatftyt ber abtocfenben botf<$afften unb retfyen n>offe bie
fa<$en inter fobil mftglidj furbern, ban fo letdjtid) bebentfen unb
ermeffen mSgen, mit toafc groffer angefegenljeit ir jfon. 9Jit ber
fetben fonigrtdfoen unb erblanben t>on toegen beft obligenben ge*
toaltigen ftnbefc be$ burden anreinenben grenfc iron &*6 te ba8
fed}8 monat, barum ban ir Wit btfe in bie toierben toodjen toer*
f$fyf[en abtoefldj, ucrlaffcn # unb toie bef<$toerlic§ einem Jeben ufe
ber d)ur unb furften, bem ber unratl) bermaffen oWegen feht
nmrb, barumb bie #otu 5ftt. unb fo toil mer fcertrifien unb *cr*
fe^en tottl, djur unb furften ... toerben ftdj uff bi§ Ron. 3Rt.
gnebigft anfudjen unb begem gum furberltdtften entfd&Xicffcn unb
berfclben ben Befdjlufe irer #on. 2Rt ont>ergogentfid) beridjten
Unbatirt. SJtongelljafte (Sopte von anberer §anb, alS bie UBrigen 9(fc
fd^riften. SDaS Sd^riftftiltf, auf roeld&eS Sejua Qenommen wirb, fe§(t in unferem
ga^^ifcl, »emt netnlid^ bie t>on un% ein^altene ^et^enfolge bie nd^tige, unb
toenn nidjt ber 8ef$eib fd^on fritter ober erft fpdler einaurei^en ift. 3)ie %bi
fd^rift ftammt t>on berfetten $anb tote bie von Sleg. 16. ©ie trfigt bie 8(uf=
fd^rift: e^ffttidj anttmtrt Ron. ERt. uff ber d&ur unb flefantten begeren. Son
fpftterer §anb pnbet ftd& auf bem Umfd^Iag ^irtten bie SeseidJnunQ: ^on. Tti.
tefolution uf ber dfjur, furften unb ftenbe begem.
Digitized by VjOOQ lC
179
(Srttffnmg bet @ttitu>e &ua$htrgtfdjer Gonfeffton ouf b*3 IWniflS Cefdfreib.
[Be* 20.]
Return §agenan> ben 14 Sulti anno *c 40*
©cr 3t ^6. 2Rt. unferd attergnebigften tyerrn gnebig, getreto
unb toolbebefylid) bebenfen uf bet erf<§incnben djur unb furfien
unb bcr abtoefenben pottfe^afften unb retlj iungft fibergeben ratty*
fdjlag, rate tr$ adjtend in ber ftrittiflcn religion fddjen fru^tbar*
tidj folt furgufdjretyten fein, tyaben ir djur unb furftfid)cn gnaben
unb ber abtoefeuben fcottf<$afften unb retl) ufc ir &o. Wtt fiber*
gebener fti^rtfft unbertljenigflid) fcernometu
Unb roie ir $ur unb furfttidjen gnaben unb ber abtoefenben
pottf^afften unb retljen Je unb attttegen audj im anfang bifer
alljte ge^flegten tyanblung gefourt unb befunben bie fonber gnebig,
toatterfid) unb getreto gunetygung, fo bie jtety. unb £o. 3Kt u&
gnebigem Ste$. unb ^5. mttfen gemuet gu bem romifdjen retd)
teutfdfoer nation tragen, alfo fd)einbarlid) toermertfen ir djur unb
furftlidjen gnaben unb ber abtoefenben fcottfdjafften unb retl), ba«
ir £et). unb $6. SRt-itit f>o<§er« begern unb fud>en unb gnebig-
flidj ju futbern genetygt fein, bann ru$e, friben unb einigfeit be$
Ijettigen reidjs teutfdjer nation, barufe atte toolfart, ufnemen unb
gebv>ljen ongtoifenltdj erfolgt, unb befto uter r bietoeil bie £o. SOW.
innamen ber Ste}. Ml unb fur fidj felbs bed gnebigen freunbt*
lichen unb cfyrift enttdjen gemuetd ift, neben djur unb furften unb
ber abtoefenben pottfdjafften unb retljen normals atte roeg unb
mittel an bie Ijanb gu nenten unb gu furbern Ijelffen, bie gu djrift*
lidjer eimmg unb toergtcic^ung bifer ftrittigen religion inter btenft*
ti$ fein modjten, unb t>orab bad gu fcerljueten unb gu furfomen,
ba* gu gerftorung friben$, rulje unb einigleit int Ijetytigeu reidj
utfadj geben modjt
SBiettol nun djur unb furften unb ber abtoefenben :|>ottfdjafften
unb retlj jldj ber gnebigen unb getretoen gunetygung ir j?ety. unb
tfo. SRten gegen bem romifdjen reic^ teutfe^er nation Ijie&or ntit
unbertljenigem fteifc bebanclt, fo erfljenncn fo fidj bodj, ir <§ur
unb furftlicfy gnaben unb ber abtoefenben jwttfdjafften unb retlj,
gegen betyben iren SJJten befto mer i>ei^pfXtc3&t unb fcerljafft, bientyl
ft) sermerfen ben gnebigen getretten fleife, fo bie £o. 3Rt. innamen
unb toon n>egen ber $et). Wit pterin gnebiglli^ unb un&erbrupdj
fimoenben, au^ mit na$tet)t unb beftoerung irer 2Jit. fontglreid),
tanb unb leut.
SBebanlen fid) aud) bemegen gegen ber romifdjen Ae^. unb
12*
Digitized by VjOOQ lC
180
$5. 5Rten abermalS in affer unbertfyenigleit, mit unbertfyeniger
erbietung, foldje gnebige getretoe gunetygung unb moglidjen toletyfc,
fo ir $o. Wit flttebigttic^ furtoenben, gegen ber Jtet). unb ir
$o. Wit in atter unbertfyentgfeit unb getyorjamltd) gu toerbtenen.
Unb baS ir £o. Wit uf djur unb fuvftcn unb ber abroefenben
ipotfdjafften unb retlj unbcrt^enig angeig ncbcn inen audj ertoegen
unb bebencfeu, baS ufc ergelten betoegtidjen urfadjen at^ie gu
frud)tbarer Ijanblung unb cbriftenlidjer toerglcidjung fugflidj nit
mug furgefdjritten roerben, bewegen ir J?o. Wit innamen ber
&ety. Wit unb fur fidj felbs nit gutoiber, uf einen anbern tag
unb malftatt, bod) ber 2lugfpurgifd)en reidjSljanblung unb abfdjib
unbegeben, gu Ijanbten, fotd)S ift burd) ir $o. Wit ftattlidj, not*
iurfftigKid) unb tool bebadjt unb ertoogen, audj gu tyinlegung ber
ftrittigen religion fadjen ufe beweglicfcen urfac^en fonber gtoetyfel
erfd)iefclidj unb bienlid).
Slber uf ir £o. Wit guebig unb getrenftoolmeinen unb be*
bentfen, tt>ic uf funfftigem tag unb fonft in bifer religion fadjen
foil furgefc^ritten voerben, toeldjeS <§ur unb furften unb ber ab*
toefenben potfdjafften unb retl) toon irer Wit gu gnaben unb unber*
tljenigflid) ufnemen, Ijaben ir djur unb furfilidjen gnaben unb
ber abtoefenben ipottfdjafften unb retty nit tooflen unberlaffen, ire
ferer bewegnufc unb urfadjen ir$ fyietoor gegebnen ratl)fdjlag8 irer
^o. Wit unberttyeniglltdj gu eroffnen.
Unb erftlid) ate ir J?o. Wit bebendfen, ba8 bie jtfctbenanten
t>icr unberfyanbter toon djur unb furften uf lunfftigetn djriftenlidjen
gefpred) gcbrudjt toerben fotten *c, ba8 tt>er ben anbern furften
unb ber abtoefenben pottfdjafften unb retfy gefellig; ft) befinben
aber # baS ir djur unb furftli<$en gnaben u§ betoeglidjen urfadjen,
fo ir ^o. Wit burdj ft) angegeigt toerben mogen, be& mergftidje
befroerung tragen, berroegen ir djur unb furftlidjjen gnaben unb
ber abtoefenben potfdjafften unb retlj nodjmatS fur bequemlidj,
frudjtbar unb bienftlidj anfeljen, gu bifer lunfftigen Ijanblung gu
toerorbnen, tme Ijieoor in irem ratljfdjlag toermelt unb ergelt ift.
Unb ob bie babftlidj Ijetjligfeit unb ktX). Wit in folder Ijanb*
lung jemanbts toerorbnen toolten, in bem Ijaben djur unb furften
unb ber abtoefenben pottfdjafften unb rety ir Ijetjligfeit unb $et).
Wit alS ireu oberften ljeuptern !ein ma& gu geben getotft, w>tc ft)
inen nodj nit gu geben toiffen. S)a8 aber bie perfonen, fo Don
babfttidjer t)et)ligfeit unb j?et). Wit toerorbnet, in bie angat, ber
man fidj at^ie Dergli^en timrbet, nit fol gu re^nen feht, be8
Digitized by VjOOQlC
181
tragen ir djur unb furftfidjen gnaben unb bcr abroefenben £ott-
fc^afftcu unb ret!) fein befd)tt>erung. Sifter bie jfo. Wit Ijaben
gnebigflid) gu ertoegen, ob bic proteftierenben ftenb folc^d nit fur
etn ungleidjeit anjie^cn mSdjten, toetctyeS it ko. Wit ufc tjodjcm
toerftanb gnebigllidj bi fi<$ ferret gu erroegen.
Unb bamit btc j?o. Wit befto etygentlictyer toerfteen mog, tt>e«
$ur unb furftcn unb bcr abtoefenben pottfdjafften unb retlj ge*
muetl) getoeft, fotoil btc toerorbnung bcr iperfonen betrtffi, §aben fo
unberttyenigllidj bebadjt, ba$ btc t)ier furfur ften fym 9tl)ein 2c.
unb etttic^e geifilidje unb toeltlidje furftcn, fo jefco benent toerben
molten, btc inen gu Junfftigem unb djriftentidjen gefored) fd)tdfen
folten; nemlid) cin iebe* djur obcr furji uf8 tt>enigft gtoo obcr ufs
ntetft brty gefdjidt getert unb toerftenbtg ^erfonen, ttoetdje bodj nit
mcr bann cin [tint tyabeu foltcn; unb fo toil furftcn bifc ttyctyW
atfyie benent ttmrben, neben unb mit ben djurfurften bic ircn gu
angegogenem djriftenlic^en geforedj gu toerorbnen, at8 toil ftcnb toon
ben :protcftiercnbcn foltcn bic ircn gu foldjem funfftigen gefpred)
audj abfertigen, mit bcr angal unb ftim, xoit Ijtetoor gemctt tft.
$)a$ ber tag unb bic malftatt alien ttjctylen alljie toerfunbigt
tocrbe, 1 oudj ben djur unb furftcn unb bcr abtoefenben :pottf<$afften
unb ret§ ber fa^en furtreglidj unb btetttidj, unb aber toon noeten,
ben tag efctoas gereumcr, a(8 ufs tocnigft brt) ober toier monat
nadj befdjlufe bife tags gu bejiimben, ufc atterljanb notoenbigen
unb betoeglidjen urfa<$en, barmit btc fadjen nit uberetylt, fonber
ein mat beftenbtg, bebed&tlidj unb frudjtbarlidj tnog furgenomen
unb gefymbtljabt toerben.
©o tooHen tr djur unb furftfidjen gnaben unb bcr abtoefenben
pottfdjafften unb retlj ber ko. Wit bte utatfiatt am getegncfteu
unb bequemeften furguncmen Ijetjmgeftelt Ijaben, unb adjten bie
ftatt ©petyer, 2Bormb8, 3Kenfc ober <S5(n bargu nit unbientidj,
bodj nit bcrgeftalt, ir Wit mafc obcr orbnung gu geben, fonber
jot$$ nadj trer Wit ttoitlcn unb gefaffen gu toerorbnen. 35a8 an*
gegogen gletyty betangenb laffen. inen ir djur unb furftti<$en gnaben
nub ber abtocfenben $ottf<$afften unb retlj nit miffaffen, onge^
groeifelt, bictot)! foldjs bic Jtety. unb ir ^o. Wit bclangt # ty
ttocrben ft(^ barin bcr notturfft unb ge^ur tool gnebigWid) toiffen
gu fatten.
SMe orbnung unb ma^ be5 djriftenltdjen gc^rec^fi, toic ba«
bur^ bic j?o. Wit furgefd^tagen ift, laffen inen djur unb furften
1 §ier fe^lt offenbar: ifl.
Digitized by VjOOQ lC
182
unb bcr abtoefenben ^ottfc^afftcn unb rcHj and) gefalleu, bod» ba«
in fadjen ber religion nit bifiputiert toerbc, fonber ba* fid) bic
toerorbneten freunbttidj, djriftlid) unb guetlu§; bod) untoerbunbtlid)
unberrcben unb moglidjen ffeifc furtoenben, bic ftrttttge religion gu
d)riftenlidjer toergleidjung gu bringen. Unb bietotjl bic afyie toer*
orbneten unberljanbler befdjttoerung Ijaben , fid) uf funfftigem
djriftenlicfyen geforedj gu unbetfjanbler gebrudjen gu laffen, toie
§ietoor gemelt, fonber unbertljenigflidj geneigt, bic ircn, toie Ijietoor
furgefcfylagen , neben anbern diurfurften unb furften gu toerorbnen,
toa bann bic jlet). Stilt bic ircn b| folcfcem djriftentt^en gefotedj
nit tyaben tourb, fein bic d)ur unb furften unbeftoert, ,$?et). Stilt
attcr fyanblung unberttyenigflid) gu beridjten unb in foldjem an
incn nid)t* ertoinben gu laffen.
9U* aber bic £o. Stilt neben bem aUcm gnebigflid) ertoegeu,
ba* d)ur unb furften unb bcr abtoefenben !pottfd^afften unb jetlj
[bie £ct). Stilt unberfyenigflidj erfu<$en folten, ba* ir ftfy. Stilt
cin gemeinen reid)*tag uffdjriben toolt, aud) ben djur unb furften
unb bcr abtoefenben >ottfdjafft$n unb retlj] * aud) toon noeten, bad
fotcfy*, tote burdj fy Ijietoor angegcigt ift, gefdjen unb toolgogen
toerb, fein aud) unbertljenigflidj erbutttg, neben bcr $o. Stilt in
bem abfdjetjb bife tag* bie ^ety. Stilt gum allcr unbertyenigften gu
bitten unb gu ermauen, nadj cnbung be* lunfftigen djriftenlidjen
geforedj*, unb toan ir jtct). Stilt aUer ge^flegter Ijanblung tool*
fomenlidj beridjt ift, cincn gemeinen reidj*tag uffdjriben unb ben*
felben in etygner :perfon gneblgttidj gu befudjen, barmit gu not*
toenbiger djriftenlidjer unb enbtlidjer toergleidjung ber ftrittigen
religion burdj ein djrifienlidj concilium ober anbere gimltdje ge*
^urlidje toeg gefymbelt, frib, rulje unb einigteit gtyflanfet unb
erljalten, au<$ anbere be* tyetyligen reidj* obligenbe beftoerlidje
fadjen fur Ijanb genomen unb bebadjt toerben mogen. 2Ba bann
beritet). Stilt gefelligtoere, ber babfilidjen Ijetytigleit folc^en reidj**
tag gu toerlunbcn/ gu bcmfelben Ijaben gu toerorbnen, toiffen $ur
unb furften unb ber abtoefenben ipojtfdjafften unb retl) fidj toot gu
erinnern, ba* inen nit ge^urt, ir $efy Stilt in foldjem einige
mafc gu geben, fonber toollen foldj* gu bcr jtety. unb $5. Stilt
gncbigem toolgefatten unb bebentfen gcftelt Ijaben.
£>ie ^o. Stilt follcn audj nit barfur adjten, ba* djur unb
furften unb ber abtoefenben ^ottfdjaften unb retlj be* gemuct* ober
toittcn* gctoeft, bie babftli<§ ^c^ligfeit ober jfet). Stilt toon bifer
1 SDie eingetlammerte ©tette ftejt DoppeU in ber unft ootfiegenbtn Sopie.
Digitized by VjOOQ lC
183
Jjanblung ufjufd)lteffen, bann in iungfiem ratl)f<$lag u&trudlid)
gemelbet, toad in tunfftigem <§rifienlidjen geforedj oerglu$en, bad
fotdjd mit betoiHtgung $ety. 2Rt, gemeiner reidjdftenb unb gejmr*
tidjer orbenlt<$er Dberleit gefd)een foIt # bamit babftlidj Ijctyligteit
mcincnb. $)ad aber ir 1jetylig!eit nit mit nautcn gemelbet, i(t bcr
urfadjen gefcfceljen, bietotyl bic proteftierenben folded # toieu&oorer*
gauguen fymblungen oermertft, beftoerlidj angieljen, unb ju merer
oertytnberung bann furberung bed fymbeld bienen mocfct.
33on ber £et). 3Wt ljaben <§ur unb furften unb ber abtoefenben
\>ottfd}afften unb ret^en nit melbung getyan, bietotyl fo irer Wit
aid irem fyutyt unb atter gnebigfteu l)erw nU ma& ju geben ge*
tt)ift, gu foldjem tag gu oerorbnen ober nit; unb ift ir 3Rt. folded
gu tljon ober gu laffen nit benomen, fonber l)aben geadjt, toa ftdj
bie oerorbneten nit oergleifljeu tourben, bad aldbann ir key* Wit
ein gnebiger unb guetlid)er mitler fein moc§t, ober oon irer Wit
toegen berfelben oerorbneten. ©emnac^ bitten #ur unb furften unb
ber abtoefenben ipoltfdjafften unb ret!) foft(jd nit anberft, bann ergelt,
gu oerfteen, unb ft gnebigflid) entf^ulbigt gu Ijaben unb gu fatten.
SPad belangt bie angegogen reftitycion, ober fo bie nit
ftatt Ijaben toolt, ben redjtltdjen orbenlidjen uftrag, actytcn c$ur
unb furften unb ber abtoefenben ipottfdjafften unb retl) fur nufe, be*
quern unb furtregli<§, bad bie $0. Wit fid) gnebigflid) begeben Ijett,
toie cfyur unb furften unb ber abtoefenben ipottfdjafften unb retl) gum
unbettfyenigften bitten, mit ben proteftierenben foldjer beber jmncten
$aU> gnebigjtttdj unb frud)tbarli<§ gu fytnblen j bann fie bebedjtlid) er=
toegen, bad ir JJo. Wit bt) tnen, toie au$ bittig ift, oil fyoljer anfeljen unb
mer gu erljatten tyaben, bann bie oerorbneten unberfymbler, ©letter
geftalt lonnbten ir Wit bed funfftigen fribenfianbd ^alben mit inen er*
f^iefelidj, ftattlid) unb frudjtbarltd) audj Ijanblen ober fymblen (affen.
Unb totetool d)ur unb furften unb ber abtoefenben pottfdjaffteu
unb refy bebentfen oon nnnoeten fein, ben funfftigen fribftanb
lenger, bann btfe uf nedjften ret^dtag anguftetten, in anfe^ung
bad ber aldbann im fall ber notturfft modjt toet)ter erftrerft
toerben; toietooC audj bie iprotefiierenben ftenb fid> uf atten Ijie^or gc*
^flegten Ijanblungen beftoert, bie, fo ^erna^matd ir religion an-
nemen tourben, gu oerlaffen, toie ft) bann fol^d au^ letnd maid
be^oilligt no^ angenomen, ber urja^ bife ftanblung efetoad oer-
^inbert toerben moc^t; fo tootten bod) d)ur unb furften unb ber
abtoefenben ^ottf^afften unb ret!) fotcfys ailed gu ber £e* Wit
gnebigem toolflefaHen unb ferrem %ebentfen geftelt $aben.
Digitized by VjOOQ lC
184
Unb nadjbetn ber atttdel bcr angegSgnen befenfion Ijalben
ftattlidj unb toot gu ertoegen fetn nriC, nrie j?o. 5Kt. gnebigffidj
gu ermeffen, rooHen djur unb furfien unb bcr abroefenben !pott=
fdjafften unb ret§ mttler toil, bi$ nut ben iprotcfticrcnbcn gefyanbelt,
baoon notturfftigftid) ratljfcfylagen unb Ijanblen unb bann $5. Wit
in fotdjem iren getreiwn ratty, toolmetnung unb bebendfeu uuber*
tfyemgtftdj eroffnen. 2)a$ Ijaben dfjur unb furftcn unb bcr ab-
toefenben vottfd^afftcn unb retlj bcr £0. Wit gu furberung bcr fadjen
angeigen tootten, fid& barmit ircr ^a Wit unbertl)enigfli<§ betoefljenbe.
(Sopte. 6 m. $ie »&Jdjrtft tragi auf betn Umfdjfofl bie SCuff thrift : Stat*
nmrt ber d&ttr, furften unb jtenbe ber «ugfpurgifc§cn confeffton oenoanbten uf
ber M. 3Rt, fcebemtyen.
SRefotution ber catljottfd&ett uf ber SCuftfpurgifd^en confefftonB t>erwanbten ant*
nntrt, Unbatirt. [tog. 21.]
SDic Sfto. Sio. Wit fampt ben fcerorbneten unberfyanblern toon
6)ux unb furftcn Ijaben bic fdfjrifftlidj antnmrt toon ben retljen,
:pottf<$afften unb gefanbten bcr Slugfourgifdjcn confeffion unb ber*
fetben religion antyengtg na<$ lengd toernomen unb befinben, ba$
fu§ bicfelb antttmrt mit bcr 9fco. i?o. Wit unb bemetter unber-
jjanblcr <§tlfttid&en telblid&en unb gimttd&en furfdljlegen unb mittet,
fo incn iungftlidfj in fdjrifft ubcrgeben toorben, tocnig ^ergtcic^cn
unb bcnfclben in ben mciften tyaupfyuncten imbertoertig fcin; toetdjeS
fidfj bic £o. Wit anftatt unb innatnen bcr $5. *fy Wit uff ber*
felben gnebigft unb toatterticlj bebenrfen unb furnemen bifcr afljieigen
tyanblung, audj ircr bcr ftcnb bcr Slugfipurgifdjen confeffton \>\V
felttgen, gcljorfamcn unb gutttrifligen erbieten, ba$ bic btfes ftritS
unb irtfyumbd gem gu furberlidjer d&riftenlidjer fcerglei^ung fomen
ttolte, nittoerfetyen. Unb Ijatte audj barumb ft bebe, biefto. $ety.
unb ^o. Wit anfengHidj unb Ijernad) atttoeg fur nufelidfj unb gut
angefeljen, ba$ bic djur unb furftcn toermeltcr Slugfpurgifdjer con*
fefpon bifen tag etygner perfon befudjen fotten, bamit umb fo \>il
mcr unb ftattti^er bifc furgenomne tyanblung in erfdjieftfidbe
toirdfung gebradfjt toerben mogen, angefeljen ba$ fid) ongegtinfett
biefelbcn djur unb furftcn in ben fadjen, fo bic ^crfonXid^ gegen*
toirttg getoeft, mererS belaben obcr annctnen mogen. ©ann fo
gleidfjtool fo, bic retlj, pottfdfjafften unb gefanbten, tote ty an*
jeigen, mit genugfamem getoalt toerfeljen, fo erftrcde fi(% bod^ ber*
fclben getoalt nit toc^ter obcr Ferrer, bann uf iren tyabenben
bet)d^ unb inftruction, toie fp bann unber anberm in einem
Digitized by VjOOQ lC
185
artifel tret ubergcbnen antnmrt metben, baS ft in bemfelben fall
nit gett>att Ijaben; ug toetdjer abtocfcn^ctt bann gefolgt, ba« bic
j?o. 9Wt. famipt ben Derorbneteu untertyanblern uf anbere gett unb
malfiat in bifer fad&en gu l)anblen geurfacfct toorben, ©aim bie
£o. Wit, toie fo audj bed Don bet £et). 2Rt. in bc^ctc^ Ijat, fonfi
tool letjben mogen unb nidjts lieberS gefc^cn $atte, ba* bifc
Ijanbtung tnit bent erften al$ foldjs Jemmert muglidj getoeft,
gum uftrag unb toergleidjung gefurbert toorben toere, befftalb ft), bie
retlj, \>ottfdjafften unb gefanbten, tool abnemen unb tjerfieen
molten, ba$ in bem fatt an ber £et). 9Wt unb innamen berfelben
an bet M. W. fein abgang obet feumfal ettounben.
Unb toietool fold) it, bet retlj, ^otfdjafften unb gefanbten
ubetgebne anttoutt an it felta lang unb toeit ufegefuett, fo adjten
bodj bie flo. 3Wt unb bie Derorbneten unbetljanblet btefelb gu
bisjmttetn obet gu rotbetlegen bifet geit toon umtoeten fein, fonbet
tootten bie attcin bie $au:|>tpuncten, batuf bie iefct atyteig Ijanblung
betutot, fut Ijanben nemen.
Unb nemtidj fut$ etft als ft, bie tet$, :potj^afftcn unb ge*
fanbten, toon toegen tljrer :princtyaln in bad futgenomen <$rifttid)
geforedj unb unbetteb gleidjtoot mit ettlidjen an^engen betoittigen,
bas netnen bie $o. 2Wt unb bie t>erorbneten unbertyaubler innamen
bet tfet). 3ttt. an unb a$ten audj, baS foX<^« t>on iren iprtnctyaln
(fonberli<§ bietoil ft) batumb fo offt unb trilmat angefudjt Ijaben,
unb v ba$ audj baffelb uf c^rifttidje unb let)blidje toeg, audj ganfe
untoerbunbttidj gejielt ift) mit feinen fugen getoetjgert toetben muge.
£)te £o. 2Kt unb bie oetotbneten unbetljenblet tooffen au<§ in
bifet Ijanbtung bet babftttdjen $et)ligfeit befotyenen atrtpt ni<$t« be*
nomen obet baffelb in einidje *>et?leinetung geftelt Ijaben, fonbet
bos it babftlidj §eligleit bet funfftig tag unb malftatt foldjS
<$tiftenlidjen gefotedjs toon bet £et). 9Wt. toettunbt tocrbe.
SDa$ aber ft), bie retlj, \>ottf<$afften unb gefanbten, unbet
anbetm Don toegen bet ungteiefceit ber unbetljenblet antegung
tljon, gibt bie tfo. 2Wt. inen, ben retljen, fottjdjaftett unb ge*
fanbten, gu etlebigung bt)fe etleuterung, ba8 bemelte unbetljanblet
oon bet 9to. Jtet). 3Kt: unb nit ^on einidjer ^art^i obet ftanb t>er*
otbnet fein, unb Ijanblen biefelb ufc betoetdj unb gejjeife bet £et).
2Rt; befe$alb ft) fidj pterin einidjer ungtidjett nit gu befatoeren.
SCBiU fi^ auc% nit gepuren, ber ^e^. 3JW. al« bem toelttidjeu
^au^)t ber (^riften^eit Ijiertn orbnung ober ma^ gu geben, toie
unb toen ft) gu foldjer ^anblung Derorbnet; unb bietoil bebent^et)ln
Digitized by VjOOQ lC
186
betotHtgt unb gugelaffen toorben, bfe geletten in gleldjer angal gu
toerorbnen, laft ed bemnad) btc £o. SOtt. bj bemfetben btiben.
Unb aid in bcr ubergebnen anttourt fcrrer etlidjer toort tyalber,
barin enberung befcfceen fot, melbung bef c^id^t , bcr toirbet man
fid), fo man nun gum abfd)ib gretyffen toirbet, tool fcergleidjen.
SDie malpat gu bifem djriftentidjen gefpred^ unb unbcrreb ernent
bic $8. 2Wt. fampt bcr aerorbneten unberljanblern geen SBormbd,
unb bad bcr tag in geljen toodjen nadj bcm alljie gemadjten ab*
fdjtb, bad ift uf — tag k. angeen foil.
Unb bamit bann fold) djriftentidj gefpred^ unb unbcrreb beft
frudjtbartidjer befdjee, bad man audj baruf mit bcm erften gu
einer lobtidjen djriftenlidjen toergtcidjung unb toeretnigung lomen
m3g, fo bebentfen bic £o. 9Rt unb bie bctorbnetcn unberljenbler,
bad bic rcftitucion bcr enttoenbten firdjengueter gu fotdjem aHcm
ein groffe furbcrung gebercn unb bringen toirt.
2Bie bann bic jto. 3Rt unb bie uubcrfyanbler genfclidj barfur'
ad)ten unb Ijalteu, bad fotdje rcftitucion redjtmefjlg au$ btllidj be*
fd)ee, unb fld& bcro d)ur unb furften unb ire toertoanbten bcr
9lugfourgifd)eft confeffion mit Icincm grunb obcr bitti^Ictt fefcen
nod) toetygern m5gcn. 3ubem *> a $ m W berfctben rcftitucion ben
ftenben \jcrm5g gemelter Stogfourgifdjcn confefjion nictytd begeben
obcr benomen ift; bann fo man mit bcr gnab gottd bed irtljumbd
in ber ftrittigen religion gu einer Derglid)ung tfomipt, unb burdj
biefelb obcr burd) ein gemcin d)riftltdj reformation befunben toirbet,
bad ber firdjen guetter an bic or* unb enb, toie ft) bie ftenb ber
2lugfourgtfd)en confefjion fccrmeinen, fcettoenbt unb angelegt toerben
follcn, fihmen unb mogen biefelben firctyengueter toon ben orben*
lichen in^abern toermelter firdjenguettern , bie iefco unblllidjer n>ci&
entfefctfein, gteid) fo tool an biefelben, unb ba ed fur bittidj uub
djriftlidj ertant toirbet, toertoenbt toerben, ate toan ft) bie in^enbig
beljatten. Unb toic toon ben retljen, potfetyafften unb gefanbtcn in
ircr ubergebnen anttourt gu mermat angegogen toirbet, ba* unbtlltdj
fe}, bic rcftitucion toor crlebigung ber Ijauiptfad) ber ftrittigen
religion, unb toer bie fird&engueter btllid) nieffen foil, gu tljon,
alfo aud) entgegen $aben ft) tool gu crmeffen unb gu bebenlen,
bad ben jtenben ber atteu religion nodj mer befdjtoerlictyer, folded
audj toibcr atte rec^t unb biHictyett, bad ft) ber lirdjenguetter bt&
gu uftrag unb erlebigung ber ljauptfa<$ cnttocrt bteiben unb alfo
bed , fo ft) toon toil Ijunbert faren Ijeer in ruetoigem beftfc , inljabeu
unb nieffung getoeft, entyeren uub geratcn foHen. SDann toietool
Digitized by VjOOQ IC
187
Don inen, ben tefljen, pottfd)afften unb gefanbten, mit langer er*
gelung, bad ire principal fyerinnen feinen eignen nufc, fonber fur*
nemli<$ bie eer goted fudjen, unb bad fo bemelte fircfyenguetter gu
befferm nufc unb frud)tbarfeit anlegen unb fcewenben, fo toirbet
badj fotdjd an fcilen orten anberft unb tool bad toiberfpit befunben,
befftalb ben ftenben ber $lugfpurgifdjen confeffion folc^d gu letnem
be^elff ober befdjufcung fontcn tnag. S)ann in alien red)ten Der*
feljen, nefceu bem, bad fotdjd afle erber unb bifltdjeit uf it tregt,
bad niemantd bed feinen ober bed er in ruetoigem gebraud) unb
in^aben getoeft, one re$t entoert ober &ergen>eltigt, unb bad ber
entfefet fcor attem toiberumb reftifuiert toerben foil.
SDemnad) uno in anfeljung foldjd ailed, fo ift ber fto. SOU,
aud) ber \>erorbneten unberljanbler gnebigfter unb getretoer ratty
unb innamen ber j?et). 3Jit. nodjmaln ir ernftlidj anfudjen unb
beger, fo, bie retlj, potftfyafften unb gefanbten, tooflen ji<$ von
iren principal toegen in bie biHid) begert reftitucion gutwittig be*
geben unb tnlaffen, batnit bie eutfefeten toiberumb gu bem, fo fo
in poffefflon unb tnljaben getoeft, fomrncn mogen.
Sffia fo aber fold)e reftitucion ie fo Ijod) befroert gu fein t>er-
meinen, bad fo bodj betoiHigen, toermelte Krdjenguetter gu britter
Ijanb gu fteHen big gu enbttidjcr erorterung bed gtoifpaltd ober
einer djrlftlidjcn reformation, toafyin unb toem fofdje lirdjengueter
btttidj geljoren follen, unb bad mitler geit bie gefett unb nufcung
berfelben lirdjengueter uf gute redjenfdjafft empfangen uub gu ber
eer gotted unb anbern djriftlictyen unb nfifelidjen wertfen angelegt
roerben; unb fo fo, bie rety, pottfdjafften unb gefanbten in bifed
erjt ober anber bittid) befdjeen anfucfyen betoilligten, toie fldj bann
bie ^o. Wit unb bie fcerorbneten unberljanbler in fotdjem leind
abfdjtagd fcerfe^en toollcn, fo fan unb mag &o(genbd eined guten
friblidjen anftanbd fyalben, ber nit attein big uf ben tag bed *or*
^abenben gefpre^d ober funfftigen retdjdtag toerc, fonber fh$ uf
ein gute geit $inad) erftrecfen, letdjtlidj geljanbett toerben, unb
nwvbe au<$ fotd&e reftitucion nit atteht ben fribftanb furbern, be*
fonber gtoif^en alien tljetyln freunbtfd&affi, lieb, gotten unb einig*
teit mad&en, ben mi&tratoen, fo bifoer geftoebt, toeg uub bannen
nemen unb aHem fribtidjen toefeu unb toolfart im Ijetytigen romifdjen
reid) teutfdjer nation gu gutem gereidjt.
SBa fo aber in beren Jeiud, toie obftet, toilligen, fidj aud^ bem
orbenli^en rec^ten, bad ift bem Ify. unb bed tyetyUgen ret^d
^amergeri^t nit unbertourfig ma^en molten, ^etten fo bj inen
Digitized by VjOOQ lC
188
felbs gu bebenden, ba« man bcr fadjen Ijalben gu etnem fribjtonb,
toeldjer bcr 9lo. Wit unb ben toerorbneten unberljenblern gegen
$et). 2Wt. unb gemeiuen retdisftenben fceranttourtttdj obcr annem*
ti<$ fein nmrbe, befdjtoertidj fommen mod)t
3ubem fo lonnen bic &>. Wit innamcn bcr Stfy. Wit leinS
n>eg$ 6ctt)iffigcn obcr gutaffen, ba$ bic djur unb furftcti unb ire
mitoertoanbtcn ber Slugfpurgtfcfcen confeffion in anfyangenber fyanb*
lung nodj mcr bic in bcr gefyorfam ber .f et). Wit unb bcr alten
religion anljengig ftin, gu fidj gieljen ober anncmen mogen. Srito.
Wit tourbe audj foldjS, fo fy fi$ beS anmaffen, toon toegen bcr Jfet). 2ftt.
nit geftatten nodj gufeljen, barumb audj irerJto. 2Wt cmftlid) am
fudjen unb beger ift, baS fy, bic ficnb bcr Sfagftmrgifdjen confef*
fion, ft<$ be8 genfcltdj entljalten unb gu Ijanblung nit urfadj geben
n>oHen ; barufe etoa unrun> unb befroerlidjer nadj tcil folgen tno^t.
Unb btaml bie i?o. Wit unb bic toerorbneten unberljanbler,
tPtc toorfteet, attein bic Ijauiptyuncten unb articfet uf bic alljie ge*
pflegne Ijanblung fur fidj genomen unb bic mit bcr furfc pterin
gemelbet Ijaben rootten , fidj baruff ir #c Wit unb bie toerorbneten
unberljenbler guben retfyen, pottfdjafften unb gefanten ongegn>cifelt
toerfeljen, ft) toerben innamcn ircr princtpaten ber £o. Wit innamen
ber jtety. Wit ge^urlidj unb bttttdj befdjeen anfudjen unb begcr
ferrer nit toetygern, be$ aucty ire untoergogenlidje antourt geben,
bamit toolgenbS gu bem abfdjib griff en , toon bebentljetln barfeu toer*
orbnet unb ir ^o. Wit, au$ c§ur unb furften unb berfelben
fcottfd&afften unnotturftigcr toeife nit tenger ufgeljalten toerbe.
©aim toa in foldjem toon incn nodjmaten toeigerung gefudjt
toerben fott, be$ fi$ boc^ bic j?o. Wit unb bic toerorbneten unber-
ljenbler ufc toorcrjetten urfadjen nit toerfeljen ttetten, fo tonrbet
nidjts toeniger bie j?o. Wit innamen irer Jtei). Wit gu ferrer
ijanblung unb abf<$ib greifen unb furgeen, u>ie ir jht. Wit foldjs
toon ber ^ety. Wit ufgclegt unb befolljen toorben ift £>a8 Ijaben
bic £o. Wit famfct ben toerorbneten unberljenbtern totlgebadjten
retljen unb potfdjafften unb gefanten innamen irer princtyalen uf
berfelben gegcbne anttourt nit rotten toerljalten.
©opte. Unbatirt. 7 m. £)te an ber ©ptfce abaebrutfte 8foff<$rift ift, wie
au3 bem 3n$att ^erDOtge^t, nidjt gans rid^tig.
Responsum oratori regis Gallorum datum, guli 19. f^fi. %&]
Mangnifice domine, christianissimi Francie regis orator!
Reverendissimi el illustrissimi sacri Komani imperii electores
Digitized by VjOOQ lC
189
ceterique principes atque ordines amplissimi ex oratione magnifi-
centie vestre, quam nudius quartus luculentam sane et gravem in
publico consessu habuit, intellexerunt, et quidem principio regie
celsitudinis salutationem omni profecto benevolentia erga eos
plenissimam, deinde causas, que eandem regiam celsitudinera eo
permoverunt, at magnificentiam vestram ad hunc conventum pro-
perare jus serit, que ee potissimum fuerunt: inprimis scilicet
innatus ille amor , quern regia celsitudo erga hanc inclitam Ger-
maniam veluti suorum maiorum patriam gerat; dein invictissimi
imperatoris Caroli domini nostri clementissimi veluti fratris et
amicissimi charissimi atque perpetuo foedere sibi coniuncti
earn ob rem facta petitio ac preces; denique cura ilia non
vulgaris, que in procuranda totius christiane reipublice utilitate
christianissimum ipsum regem pro suo nomine et offitio solli-
citum tenent, atque hec esse, que effecerint, ut regia celsi-
tudo opere precium esse duxerit , hunc amplissimum conventum
omni diligentia admovere et hortari, ut in eas rationes summo
studio incumbat, que perniciosissimis in religione dissidiis
hanc nationem in presentiarum misere vexantibus medicari
posse videbuntur, quo magis externo christiani nominis per-
petuo hosti communi consilio et auxilio resisti possit. Declara-
vit quoque magnificentia vestra, christianissimo regi eorum
principum et adherentum, qui se protestantes appellant, insti-
tutum eatenus dispHcere, quatenus suas opiniones publico
ecclesie consensui anteponunt ac privatis sententiis magis
quam vetustissimorum conciliorum decretis (que revellere non
liceat) fidunt; esseque christianissimi regis amicum consilium,
ut huic conventui cure sit, ne prisca religio quid detrimenti
capiat Quod autem ad abusus attinet, polliceri suam regiam
celsitudinera omnem suam operam, quam apud sanctissimum
dominum nostrum pro submovendis illis et restituenda prisca
ecclesie disciplina prestare possit; quemadmodum hec copiosins
non minori verborum elegantia quam sententiarum pondere
exposita sunt, jamque erat huius orationis plausibilitas , cupi-
vissent principes et status magnificentie vestre statim et ex
tempore respondere; sed quoniam res ac negotia, que id
temporis pre manibus erant, exigebant, ut illustrissimus
Palatinus elector cum quibusdam aUis principibus ad regiam
Romanorum mayestatem ex ipso concilio illico se conferrent,
factum est, (it hec dilatio responsionis intercesserit, quam ut
Digitized by VjOOQ 1C
190
magnificentia vestra equi bonique cotosulat, principes ac status
amice petunt ac orant. Habita vero nunc super propositis
communi deliberatione magnificentie vestre in hunc modum
resporidere jusserunt : Primum benevolentissimam illam et
plane regiam salutationem animo gratissimo accipiunt ac
regiam celsitudinem vicissim amicissime offitiosissimeque sal-
vere iubent et eidem optant optima queque. Ceterum quod
christianissimus rex nedum amore huius indite nationis, quam
et patriam agnoscit, sed etiam in invictissimi imperatoris
gratiam atque adeo pro suo officio Germanie principibus ac
statibus bene consultum velit ac nihil magis quam pacaii
dissidia ac sarciri et constabiliri inter controvertentes pacem
desideret, id ex magnificentia vestra intelligere principibus ac
statibus nostris non potuit non esse iucundissimum. Facit certe
in eo christianissimus rex rem sua ingenita humanitate ac
regio officio dignissimam omni laude commendandam ac predi-
candam. Atque utinam hoc amiticie fedus , quod inter invictissi-
mum imperatorem ac christianissimum regem perpetuo initum
magnificentia vestra contestata est, deus optimus maximus
inviolabile faciat, nimirum quod id futurum sit omnis boni
seminarium et presertim restituende religionis maximum fulci-
mentum. Quod vero regia celsitudo principes et status nostros
tarn diligenter cohortatur ad comparandas rationes pads et
tranquillitatis publice, nosse debet magnificentia vestra, ipsos
in hoc totos a tempore excitati dissidii unacum invictissimo
imperatore ac serenissimo Romanorum rege semper fuisse in
hoc unum hie incubuisse ac incumbere, nee aliquid preter-
missuros, quod putaverint huic rei comodare posse. Porro
quod celsitudo regia publicum ecclesie consensum protestantium
privatis opinionibus anteponendum esse censet, eadem plane
est ac semper fuit apud electores ceterosque status sententia,
ift propterea non tain referret eos quam protestantes huius
admoneri, apud quos, si hec regie mentis significatio per
magnificentiam vestram ad eundem modum fieret, spes est,
earn non modicum fructum facere posse: saltern quo fierent
illi audita tanti regis pia sententia ad publice concordie sta-
dium alacriores. Postremp principes ac status regie celsitudini
maximas ac summas gratias agunt, quod tarn prompte et libera-
titer operam suam apud sanctitatem pontificiam se prestituram
offert, quam etiam non dubium est magni apud earn fore
Digitized by VjOOQ 1C
191
momenti, modo communicatis cum imperatore consiliis apud
suam sanctitatem adhibeatur. Orant itaque principes ac status
nostri quam amicissime ac diligentissime quo regia celsitudo
hunc animum et hoc institutum perpetuo servare et cumprimis
unacum imperatore Garolo ac rege Ferdinando apud pontificiam
sanctitatem urhoc esse velit, ut coacto generali concilio
multo iam tempore desiderate abusus, qui in religionem
irrepserunt, tollantur ac prisca disciplina in ecclesiam revoce-
tur, quo certe modo uti comodissimo non dubium est pacem
ac tranquillitatem nedum huic nationi sed toti orbi christiano
restitui ac eas vires, que externo hosti retundendo sufficiant,
subministrari facile posse. Id quod principes nostri et status
a regia celsitudine omnino sperant ac amicissimis suis officio-
sissimisque obsequiis demereri studebunt.
Decima nona Julij hoc responsum datum est oratori regio,
qui inter alia obiter replicavit , se omnino putasse , quod prin-
cipes ac status protestantes conventui seu coronae principum ac
statuum interfuissent , neque subterfugere posse, quominus
illis eandem sententiam sui regis exponat. Deinde adiecit,
principes ac status nostros non bene consuluisse sibi, quod
eum a principio istorum comitiorum suis consiliis non adhi-
buerint in causa quam maxime publica ac omnes christianos
concernente, in quam rex suus sit tarn intentus; adiiciens
quoque, id si factum fuisset, plurimum valuisse ad deiiciendos
animos protestantium, nimirum ubi vidissent suum regem
prisce religionis tarn studiosum. Preterea dicebat longe fuisse
satius, quod principes ac status in publico consessu omnibus
audientibus sibi hoc responsum dedissent. Postremo subiecit
regem suum pollicitis staturum ac verbis suis rerum effectu
fidem facturum.
Ad que illi responsum est, nos ea que in mandatis habui-
mus, ad eum fideliter pertulisse, et quod polliceretur , regem
suum in eadem mente perpetuo permansurum ac omnia que
promisisset facturum, id nos veHe ad principes et ordines
imperii hie presentes referre, qui id dubio procul gratissimo
animo essent accepturi, ac vieissim eos quecumque nobis ad
eum perferre mandassent (quod in eis foret) effectui manci-
paturos.
Gopte. 3 S3K. $er ohm o&gebrutften SSCuff d^rif t ift nod& bie Semerftmg betgefiigt :
Deest prima petitio regis Gallici. — Sgl. SJteUbedfer Urf. 137 ©. 500 ff.
Digitized by VjOOQ 1C
192
aSorjIellimfl bar ©tfotbe in Betreff be§ Ketdfr3fommeraer«$t& fSteg. 23.]
Kctum §agenan> 20 SultJ anno *c 40*
Uf bcr r5mifdjcn hmigflidjen Wit unferS atter gncbtgfien §errn
iungft ubergebne fdjrifft, fotoit bic bcfcnfton unb gegentoer be*
tangt, $aben bic gegentomrtigen furftcn unb bcr abtoefenben !pott*
f^afften unb rctlj erftlidj ben Stugfpurflif^eti abfdjib toor bic tyanb
genomen, ben ^uncten bcr toeretntgung barin toerleibt §oren toer*
lefen, unb nad)bem berfelb abfe^ib toon RtX). Sttt unferm attcr
gnebigften Ijerrn, djurfurfien, furftcn unb ftcnb beS ljetyligen reidjs
getneinttd) betoilltgt unb angenotnen, l)aben iefct erfdjeinenbe furften
unb bcr abtoefenben pottfetyafften unb retfy ftdj unbeircbt unb cin-
utuettgftid) entfd^loffcn, bemfelben nadjmalS tretolidj gu geleben
unb nadjgufomen.
Unb nad)bem btf$er gcbadjtem Stugfourgifd&en abfe^ib toenig
fldebt unb fetter toil abfals befdjeljen, audj ba$ d&amergeridjt
toermog bcffclbcn unb be8 Ijetyligen retd)8 orbnung gu ^rocebiern
in toil »eg tocrijinbert toorben, bebenclen ir §. ©n. unb bcr ab*
toefenben pottfdjafften unb retlj ratljfam, gut unb ljodjn5ttig, bitten
antf) l)iemit unbertyemgfltdj, bic Stfy. unb i?o. Wit tootten gnebigft
infeljenS Ijaben, gut orbnung unb n>eg furnemen, bartnit foldje
toerfynberung uffljSre, bem djamergerictyt fein ftratfer lauf toermSg
bcr uffgcridjten orbnung unb Stogfpurgifdjen abfdjib getaffen, unb
toaS gufriben, redjt unb guter Ijanbtljabung unb execution be8 alien
geljSrt unb furtreglidj fcin moge, nidjtS toerfauntyt toerb, fonber
ein icber, fo bctrangt obcr ^infuro befdjtoert ttmrbe, ftdj gtyur*
Udj8 redjtenS, audj roaS gu erljattung bcffclbcn, gctr5ftcn unb gc-
brudjen m5gc. ©arinn toerben bic furftcn neben bcr $ei). unb
j?5. Wit fldj unbertljentgflidj Jjalten unb irem tocrmogen nadj
nidjt$ ertoinben laffen.
Gopte. 1 81. 8foffc$rift: ©ememer furpen aud& bet abwefenben potfd&aften
unb retl) an Ho. SRt. u&erge&nc fd&rifft
Setid^t bet ^ufifpurgifd^en confefftonSoetwanbten uf bet catljoUfd&en ftenbe
ubergebne antnmrt. In causa relligionis. [fteg. 24.]
Return $agcnau) ben 24 Sulij anno k. 40.
2lflerburdjteudjttgifter, gro&medjtigfter lunig, burdjleudjtigcn
Ijodjgebornen ctyur unb furftcn, attcr gnebigft, gnebigft unb
gnebig Ijern. ©. jht. Wit, djur unb furftlid) gnaben ubergebne
fdjrifftlidje anttourt unb bebenden ber toorfteenben Ijanbluug Ijaben
ber <$ur unb furften ftenb unb ftett bcr djriftenlidjen 9tugfpurgifdjen
Digitized by VjOOQ lC
193
confefflon unb berfctbcit religions toeroanbten, tote bie retlj, pott*
fd)afften unb gefanbten atyer neben bcm mimbtttdjen furtrag aber*
mate unbertljenigtltd) angetySrt unb fcernomen, unb biten unber*
tfyeniglliclj, ©. Stu. 3Jit., d&ur unb furftlic^c gnaben tootten baruf
unfer notturfft unb beridijt Ijinnnber gnebigfli(§ inncmcn unb tter*
merlen, ber ungegtoetyfelten fyofnung unb gutter jtdjt, <g. $o. 3Kt,
audj djur unb furftftd)e gnaben roerben nic^t^ anberS barufc be*
finben, bann ba$ folder beridjt, bitten unb er^ieten nidjt unjim*
ltdj nodj unbittidf), unb ba$ unfer gnebigft unb gnebig $erren unb
obern gu djriftenlid&er einigtett, aud) erljattung rulje unb friben
im reid) teutfdjer nation gum ljod)n geneqgt, unb bad inen befljatb
mit biHid^tcit fctn mangel gugemeffen toerben m5g.
Unb erfilt<$ belangenb bas bie 9to. tfety. Sttt unfer aller
gnebigfter tyerr bife gegenwurtige gufamenfunfft ber djur unb furften
barumb gnebigft furgenomen, audj feiner*$ety. Sttt. fcor^aben,
tt>itt unb meinung enbtlidj ba^in geftanben, ba« gteid) afljie ein
anfang gu gepurlid&er djriftenlicljer toergletcljung ber ftrtttigen
religion gemadjt unb in gegemmrtigtett ber djur unb furften befter
frudjtbavlidjer gefjanbett toerben m5g; unb aber ufe aller ftutb
furgefattenen urfa^en unb tocrljtnberung, unb furnemtidfy tuctyt bie
djur unb furften perfontidj nit erfd(jinen # uf bi&mal al&ie gu
frudjtbarer Ijaublung unb djriftenlidjer fcergteicljung nit Ijett mogen
gefd)ritten toerben; gtoetyfeln in unberttyenigfeit n>ir nit, @. fto. 3Rt.
fet) ingebendf ber unbcrtljentgften banffagung , toeldlje fotdj$ gneoig-
ften unb toatterttdjen toittenS unb meaning Ijalber ber 9flo. j?ety. 3ftt.
@. J?o. SJtt. erjt befdfjcljenen furljatten toir unbertljentgfi getljan,
mit unbertljcnigfter erinnerung unfere gnebigften unb gnebigen
Ijern ber tyux unb furften gu ©acijfen unb Jpeffen fdjretyben unb
entfdjulbigung irer djur unb furftlidjen gnaben perfonlidfc nit er*
fc^einend ufe ljod&torid(jtigen treffentidfjen urfactyen, unb baS ire djur
unb furftlidjen gnaben, audfj bcrfetben religions ttertoanbten nid^td
befto toeniger unfc anljer mit getoatt unb fcotma<$t atte$ bas, fo
gu djriftenlid(jer toerglicljung, audj erljattung fribenS unb rulje im
reidfj teutfeijer nation btenliclj ; unf er« $od(jften fleifc unb fcermogenS
furbern gu Ijetffen gef<Jjtdft unb tterorbnet, be8 toir un6 aud^ na<§
uberreic^ung unfer tjabenben getoelt unb Dotmacljt unbert^enigft
ercleren unb wmemen laffen, ber ^offnung unb gutoerfidljt, e«
f often Je^unber al^ie bie jtritttgen religion fad^en gu etnem d^riften-
tid^en gej^red^ unb Ijanbtung unb fonberlid^ uf mittel be$ grandf-
furtifd^en abfd^ib« ate bie beften unb frud&tbarlid&ftcn getangt unb
fieitf^r. XXVII. 13
Digitized by VjOOQ lC
194
furgenomen toorben fcin # barumb au<$ unfere gncbtgft (unb) gnebtg
Ijern unb obern efcttd&e toon ircn gelerten tljeotogen, uftoeWjeau<§
ber Stfy. 9Jtt. anbertoeit fc^reibcn be$ gleets Ijalber uftrudflidj
lutet, in ghntidfjer anjal §tc^cr toerorbnen, bamit an ircn c$ur
unb furftlidjjien gnabcn unb ben anbcrn an attem bent, bad gu
djrtftenlid)er unberreb, Ijanbtung unb toergteidljung bienlicJ), nid)t$
cwrinben,
5)ann bietotyi bifeS ein troftlid&er Ijanbet, baran gotteS eer unb
ber feten felig!ett gelegen, fyaben ir cfyur unb furftti^cn gnabcn
unb bie anbcrn nit tonnen bebendfen, (tote audi) fold)* uf e&lid&en
geljabten reid&S unb anbern toerfamlung tagcn unb unberljanblung
gutoor, aud) Je&unber toon 6. $o. Wit, dljur unb furfttidfjen gnaben
baljtn Beba^&t unb ertoogen), ba$ bife fadjeft nad) getegenfyeit uf
anbcre n>eg unb mittel lonb ober mog nufclidj unb frud&tbarlidj
Ijingcicgt toerben, bann burd& cin djriftcnlidj geforetij, barinncn
toon grunb ber fatten burdj toerftenbige, gcterte, gotsfordjtig leut
gercbt , geljanbelt unb alfo toermog ber l^tigen afcoftotifdjen fd&rifft
ber gttrifoalt ber religion gu toergtetdjung gebradtf unb ein djrifien-
Udje nottoenbige reformation ber firemen gemadjjt fterb; unb gu
fold&em dfortftenlidjen gefyredjj unb Ijanbtung §aben toir unS gutoor,
unferm betoeldj unb Ijabenber getoalt nadlj, erbotten unb tljon un8
nominate barfcu erbieten, unb tooften ntdjts tteberS, bann .ba$
baffelbig ie&unber afljie mfidjte furgengig fein. Unb ob bie fad&en
gleidfj bijjmate nit enbttid) gum befdjjlufc getoidjen, ba$ bod) ntdjts
befter toeniger ein folder anfaug unb guberetytung gemadjt, bamit
man l)erna<J)er befto efyer unb bequetner gu einem fug! (itijen d&rift*
lichen befdjtufc fomen, au<$ fotoit beffer einen beftenbigen friben
unberljatten mSdjte.
$)a$ toir un$ aber uf bie furgefd&lagne unb angegebne etoer d&ur
unb furftlid^en gnaben ate toerorbneten unberljenbler toergteid&ung,
fo gu 2tugtyurg in etlid&en ftrittigen artidfeln erfolgt fein folte, in
jjanblung ingutaffen bebendfen geljabt, beS fein lurfetoerfd&iner tag
(5. d&ur unb furftttdfjen gnaben etltd&e urfad^en unbertljentgft an*
gegcigt, mit toermelbung ba$ toir un8 folder toergleidfjung in ben
ftrittigen artidfetn nid&t gu erimtern; bann ob tool bejftalber ein
gefyredfj unb Ijanbtung untoerbtnbttidj unb uf gefatten unb be-
ttrittigung ber $ety, 3ttt. , audfj anbern djur unb furften unb ftenbe,
beberfeits bur<J) einen uffdjujj gu Slugftmrg furgenomen gettoefen,
fo ift bodfj biefelbig ^anblung gen^iid^ entftanben; gubem ba« fein
gemeine artidfel unb regiftratur folder btfrutation, bann affein
Digitized by VjOOQ lC
too£ fonbere iprfoat t>ergei<$nufc fdn mogen, baruf abet bifc grofc
toid&tigfte fa^cn bcr religion nit gu fteHen fein rotten , Dorljanbeu.
©o toerben fidfj aud) bieienigen, fo be| foldfjem 2lugftmrgifd()en
uffdjujj unb $anblung getoefen, beren etlid&e jefct alljte fein, er*
innern, ba« bagumals bie fadjen flenfclid) um>erglidjen bliben, toie
bann auc§ fur bie ftenb bebcrt$et)( burdj ben fcerorbneten uffd&ufc
fein relation einidjer fcergteidljung gebradjt toorben, toeldfjeS bod&,
ba bicfetben erfolgt, \t biHid) Ijet gefd^een fotten nnb mueffen; uft
bem aud) erfdjeint, ba8 foldfj furgenouien unfcergrifltclj geforedj
unb fyanbtung genfelidfy on einid&e Dergleid&ung entftanben, n>ie
au<§ baruf ber beftoertidj abfctyib bartoiber bie ftenbe bifeS %ql8 etr*
folget ift
SDertoegen feinb toir ber unbertljenigften guberfidjt, @. $o. SSlt,
cfyur unb furftlidje gnaben toerben un$ be« in ungnaben nidjt Mr*
bendfen, ba8 toir un$ uf bie angegebne Stogftmrgifdfje wrgteidjung
ntdjjt Ijaben tntaffen mSgen, fonber toil met barufe fcermerdfen, ba8
unfere gnebigft gnebige Ijerm unb obern grunbtlidj urib etygenttidj
ber notturfft nadl) Don alien ftritigen artidfetn gu rcben unb gu
Ijanblen laffen begirig, bamit alfo bife fad)en, baran bie eer bed
aHmedjtigen unb ber feelen Ijetyt gelegen, gu toarer djriftenlid)er
toergletdjung u& bem grunb geljanbelt unb cin df)Viftenti<#e not*
toenbige reformation ber lirdjen furgenomen toerben mod&te, toie
audj toir ber 315. Slfy. 9Rt berfetben gnebigften toetterlicljcn fdfjrei*
ben unb erbieten nadfj toitten unb gemuet baljin unbertljenigft Mr*
merdfen.
©ann ba$ unfere gnebigft unb gnebig tyerrn, bie djur unb
furften bifeS tfyetyls, nod) gur geit alfyie nidjt perfonltdj erfdjinen,
folcljs fein ber Sify. Wit, toie obgcmelt, unbertljenigft urfadfjen an*
gegeigt, mit bem erbieten, ba* ntd)t8 beftotoeniger ire djur unb
furftlicfyen gnaben fl$ barfcu rtd&ten toolten, ob fid) burdf) Dor*
fcljung be$ attmedjtigen bie Ijanblung baljin fdjtdft, ba« ircr cfelic^c
perf online gegentoertigleit aljjte nufc unb not fein tourbe , alsbann
efetidje irer djur unb furftlidjen gnaben tljetytS yerfonlidjj unb ufs
furberlidfjft, alS eS moglidj, audfj anljer gu lomen unb fid& ber*
maffen gu ergeigen, ba$ bie Jfety. 2Rt. irer d(jur unb furftlidjen*
gnaben unb ber anbern dljriftenlidjen etyfer gu got unferm Ijerrn
unb feinem gotlid^en toort # au<§ ein xtfyt gefc^affne unbert^enigleit
gegen irer ^e^. 9Kt. unb toarljafftig begerlid^Mt unb ne^gung
gu d&riftenlidfjem friben unb einigfeit gnebigft gu fpuren, baran
13*
Digitized by VjOOQlC
196
bann normal* uf gemetten fall, ,fo atljie baS gefpredj, tret djur
unb furftlictyen gnaben tyalber fern mangel fein nmrb. Unb toere
and) fold)* bcr d)ur unb furftcn perfonli<$ nidjt erfd)einen« $alber
unferm unbertljenigjien ermeffen na<$ nit not, ba$ djrtfttidj gefpred)
jefct al^ic gu unberlaffen, bietmjt 6. $o. 5Jlt. unb d)ur unb furfl^
lichen gnaben bebencfen be$ funfftigen furgefd)lagnen gefpred)* ba*
Ijin geridjt, ba$ aud) erftlid) bcr djur unb furftcn perf online
gegentirirtigteit barbj nidjt toon noeten, fonber allcin ircr toer*
orbneten unb gelerten, btc Jcfeo got lob in gimlidjer angat tnit gc=
toalt unb toolmadjt gu einem foldjen <$riftenlidjen gefpred) unb toer=
glidjung toortyanben unb bcffclbcn unbertljenigft getoertig fein.
Unb nadjbem in @. J?o. 3ttt unb djur unb fuiftttcfyen gnaben
ubergebner fdjrifft nrir efelidj !punctcn foldjS furgefd&lagnen gefpredjs
Ijalber befunben, baruf toir unbertljenigfie crinncrung unb toor*
toenbung gu t$on bie notturfft fein eradjtenb, alfo ift unfer unber*
tfcenigfte unb unbettljenig bitt, (S. j?o. SSJlt, djur unb furfittdjen
gnaben YDOttc fotd)8 gnebigflidjft unb gnebig toermertfen.
Unb erftltd^ ba$ bie toort (bcr 2lugfpurgifdjen retdjSljattbtung
unb abfdjtbs unbegeben) bcrgeftalt gefefct, ba$ un$ bicfclbigen
toon ttocgen unfer gncbigft gnebig Ijerrn unb obern leiblid), bamit
bie ntdjt baljin gebetotet, at8 ob man ftdj ufe ben jutoor gepflognen
Ijanblungen unb betoilligungen unb fonberlicty bem crfolgten 5Jiurm-
bergif<$en friben unb ftilftanb fefeen taff en # toie unferS unber*
t^enigften bebencfenS biefelbigen toort ganfc uffen gelaffen ober aber
gleidjmefftger molten geftelt toerben, ttoie man ftdj berfelbigen
toergleidjen, bamit leinem tljetyl barburd) id)t« gu nac^te^l toer*
ftanben toerben moljt.
Unb gum anbern ba$ bie toort alfo lutenb (bergleidjen audj
bie proteftierenben unb etlidje gelerte, toerftenbige unb fdjiblidje
pcrfonen) audj uf toeltlidje modjten tocrftanben toerben.
3um britten ba$ aud) gu bem toort confeffion bg toort apologia
abiert unb alfo bcr proteftierenben confeffion unb apologia ge=
fefct toerb.
3um toierbten ba8 an bifen articfeln mit angefyentft, bad toon
beben tyetyln gu foldjem djriftenlidjen gefpredj fdjretyber unb nota*
ricn in gleidjer angat toerorbnet unb bie Ijanblung gum fleifftgften
regiftriert unb in acta rebigicrt toerben folte , bamit man fid) ber*
felben gu iebcr geit gu erfeljen unb gu erljoten.
©otoil bie unberijanbler belangt, befinben n>ir c^toa6 ein un=
gleid^cit in bem, ba§ toon unfer gnebigftcu unb gnebigen Ijern
Digitized by VjOOQ lC
197
mittel fjiergu nientantd Derorbnet. ©aim bietotyt bic icntgcn # fo gu
bcm c^viftenlic^cn gefpredf) gebrudjt, Don beben %t)len in gteid&er
angal fcerorbnet toerbcn fotten, fo adjten toir in unbertljenigfeit
fur billid) unb gtcic^ , bad audfj fcon bifem t^e^l efcUdje fur unber=
Ijanbler, fo bie fac^en btrigiern, inod)tcn genomcn toerben; bitten
beroljatben unbertfyenigfi @. #o.' Wit, d&ur unb furftliclje gnaben
tooKcn bte bing gnebigft bal)in ridden, bad in biferfa<Jjen gfetdjeit
geljaltcn toerbe.
SDad aud) bic 9to. ^cg. 9Jit. e^Itc^e bcr ircn gu fold&em ctyriften*
fid&en gef^red^ gu toerorbneu Ijaben foflen, fotdjd ftetten toir gu
irer Sify. 3ttt. gnebigften bitten unb gefallen, unb rotten nidjtd
fteberd, bann bad $r ^ e *)- un *> au $ ©• $*• SWtw m*<$ anberc d&ur
unb furftcn felbd }>erfonltdj barbj fctn molten, toann Don bcr
religion djrtftenlitJj gcrcbt unb geljanbelt toerben foil, bcr unge*
jn>et)felten Ijofnung unb gutoerftdjt, ed folten ir £et). unb $5.
9Kten, au<Jj dfjur unb furfttidjc gnaben bie fad&en toil anberft fcer*
merdfen, bann fie Don efclid&en tt>iberti>ertigcn bertc^t toerben, unb
beftnben, bad bifer ftanb furbaben, tt)tH unb gemuct aflein gu
ufebretytung bcr ccr bed atmed&tigen , einer redfjt gefdfjaffnen c^rtften*
lid^ett reformation ber tird&en, audf) gu erfyaltung friben unb rulje
gcrt^t unb gum Ijodjften geneggt fej.
Slber bed babftd §alber, bad berfctbig bic feinen aud) barbj
Ijab, audlj feiuem legaten relation gefd&eljen foil, ftetten toir au<$
gu ber Jtei). Wit gnebigftem bebenfen, bietp^t aber ber artidfel
feind angemaften :primatd uub fuperioritet bcr furncmbften ftritigen
puncten einer, fo tootten n>ir ime barburd^ an folder fciner an*
gemaften fuperioritet unb ^rimat nid&t ingcreum^t nod& bettnttigt
Ijaben, bad auc§ f einer gefdljidften fyalbet, ba bic tnd gefpre<J) &er*
orbnet, gleid&eit getyatten.
Unb aid bie toort fteen (eind redfjtmeffigen concilij), bad bafur
bie n>ort, bie Ijie gu&or uf etlid^en retd&dtagen aud) gebraud&t,
nemlid(j eined djriftenlid()en fretjen concilij in teutfdjer nation gu
Ijalten k. gefefct toerben.
£um anbern aid (5. j?o. 2J?t, <Jjur unb furftltdje gnaben be-
badjt, bad bic enfefcten ober entn)erten lird^en gueter'bifc gu lunff^
tiger d^riftenlid^er Ijanbtung ober anberm orbenlid^en uftrag ber
ftrittigen religion toiberum6 reftituiert, ober aber inen orbcnlid^d
red^tend Dermog bed rei^d orbnung geftattet toerbe; bamit fid^
niemantd gu beclagen ^ab, bad cr gu erortcrung f einer befd^njerung
gepurlid^ rec^t nit erlangen m5ge.
Digitized by VjOOQ lC
198
Uf bifcn artidfef Bitten toir, <$. St*. Wit, cfcur unb furftlidje
gnaben woltcrt nadfjDotgenben toaren beridljt unb antourt ferner
gncbtgft Derneinen; unb toietool torir unbertyentgflidj geneigt,
@. £o, 9flt , djur. unb furftlidfyen gnaben mit langen angetgen gu
Derfd&onen, fo mogen tt>ir bodj unfem gnebigften gnebigen Ijerrn
unb obern nottutfft fatter nit umbgeen, (S. J?o. Wit, dljur unb
furftlt<$en gnaben gu Dermelben, toiee« umb bifcn article! grunbt*
lidj gelegen unb toa8 berfelben tnetnung unb djrtftltdlj gleidjmefftg
erbteten fci ; unb adfjten e« in unbertljenigfeit bafur, e$ fcin
<S. £o. 2ttt, djur unb furftltcljen gnaben ufj ben Ijie guDor ge*
^Pegnen unb ergangnen Ijanblungen unb bcrtdjten unDerborgen,
welder geftatt unfer gnebigft gnebig Ijerrn unb obern bie be-
pcttung ber Itrdljen gueter in iret djur unb furftlidjen gnaben
unb iren lanben, ftetten unb gebieten gelegen, gu Derenbern laffen
notn)enbigtlid(j geurfadfjt ©ann ate burdj Derletljung be« attmed&s
tigenbie reine e$r be$ eDangeli Don toarem redjjtfcljaffnem goteS
bienft erfctyinen unb bi inen gelett unb geprebigt toorben, feinb ir
djur unb furftlidfjen gnaben unb bie anbern, bie minifteria ber
lirdjen folder irer belanten djrifittd&en leer nad) gu beftetten, wit
abtyueung ber ingeriffenen mi&breudlj beroagen; gu bem ba8 an
Diten enben bie orbenS lent unb anbere felbs Don iren mijjbreudijen
unb fuiperftition, ate fie burd(j ba$ gottlidj toort etned beffern be*
fidjt, abgeftanben. £)ann irer toil Ijaben fidj ufe ben cloftern gum
ftubiem gu Derfeljung ber barren unb prebigamt unb berglidjen
erltd&en ftenben getoent unb begeben, ben aud(j unberljaltung unb
abfertigung Derfdjafft unb gereidjt toorben, unb ben ienigen, fo in
ctSftem bliben pollen, genugfame Derfeljung Derorbnet Unb ift an
efeltdjen enben unfer gnebigften gnebig Ijerrn unb obern furftentljuinben,
lanben unb ge^eten fot<$e pflegung unb unberljaltung Dor augen,
toeldje fld& audfj irer d&ur unb furftlidjen gnaben unb ber anbern
religion in leer unb ceremonien befdfjtoert unb toiberfefct, bte Ijaben
fidj an anbere ort begeben mSgen, bann iren djur unb furfttidjen
gnaben unb ben anbern ate ben Derorbneten oberteiten Ijat nic^td
anberS ge^uren rotten , bann gu Derfdjafung, ba$ be^be inljatts
unb Derm5g beS Ijetjltgen gotltdljen gefdijrift bie nnbertgen nu&breudj
inirenfurftentljumben, lanben, ftetten unb gebieten abgeftelt, unb
barob gu fein, ba« ba8 gemein gut ber Itrdjcn, toeldfjs fonft Der*
tomeftroorbentoer, nidfjt genfcticlj Don fyanben !omen modjt, bieuj^I
einer Jcben oberleit folder ober bergleidjen gemetner gueter fdjufc
unb Derfoarung gejmrt unb gufteet ©ann ir dfjur unb furftlid^en
Digitized by VjOOQ lC
199
gnaben unb bic anbern Ijaben in iren furftentfyumben , lanben,
ftetten unb gefeieten, unb nid)t in anbcrn ofcerleiten, folder guetter
Derorbnung furgenomen unb baDon bic miniftcria unb bienft bcr
fird^en Derfeljen unb fceftetten laffen, tt>tc bann audj guDorn toil
pfarren ufe ben ctoftern unb fiifften Ijabcn Derfeljen unb geftelt
toerben mueffen.
Uber ba$ fo fcinb audj efctidje Ijofyital unb gemeiue coftcn gu
unberljattung bcr armen barton ujjgeridjt, audj fdjulen gu er*
gieljung bcr Jitgent gum tljetyt Don nettem geftifftet unb gum tljetyl
beufeflngen baDon fcefferung nriberfaren, audj anberc firemen unb
gemcinc nu§ fadjen barburd) gefurbert k.
9lun ift man nidjt in afcreb, bag bgfenig, fo ukr fotdje not=
toenbige djriftenti<$e Derorbnung ukrig (toeldjS boc^ an Dilen orten
fo gering, ba$ audj bic obcrlcit Don bem ircn bic miniftcria unb
anberc notturfft ber firdjen Derfeljen mueffen) in bcr ofecrteit
fjanben unb Dertoaruug fteet, baDon bodj tegli<$ Dernere guteg bcr
barren, befgleid)en fttyenbia Dor bic fo ftubiern, mueffen Derorbnet
unb gereidjt toerben, unb toirbet gum Ijodjften Don noctcn jetn,
ba8 Don foldjen unb bergleid&en ftrdjenguctern mit bcr gcit bic
fdjulen gu erljaltung unfercr djrtfienlidjen religion unb anberer
toblidjen unb eerltdjen lunftcn 6a& Derfeljen, audj anberc mcr
redjtfdjaffne Ariftcnli^c milte Dcrorbnung gemadjt luerben. SDann
ufc gotltdier unb Ijetytiger gefdjrifft, audj ben attcn concitqS unb
canontfeuS clerftdj gu feetoeifen, ba$ bcr firdjen guctter gu unber-
Ijaltung, berfelben biencr unb prebiger bc8 eDangelj, bcr fdjulen,
armen* unb bergteidjen firemen audj gemeinen nufcfadjen geljorn.
SDcrotDcgen unfer gncbigft gnebig Ijerrn unb ofcern etyietig, mit
foldjcn guctcrn inmaffen geljort unb alfo gu Ijanbten, n>te ft)
foldjS gegen gott unb an alien un:partljt)fdjen ortcn getratoen gu
DcranttDortcn ; im fall after ba in djriftentidjem gefpredj ober
concilio cin djriftenli^e Dergleidjung bcr religion, tt)ie gu bem att=
med)ttgen gu Derljoffen, jefct obcr tunffttg erfolget, ftdj bergeftatt
gu Dernemcn gu laffen unb gu ergeigen, ba$ menigfltd) fouren unb
afenemen mag, ba$ inen Dil mcr an ber er gotcg, ciner redjt*
fd)affnen djriftenlid)tn reformation ber firdjen, audj an friben,
rue unb einigteit gelegcn, bann an bicfen guctern; bo<$ ba$ uf
bem anbcrn tljetyl bte firdjeuguetcr, fo fy iuljakn, al$ bem audj
gu warem djriftenlidjem redjtf^affneu nufc unb gefcrudj roie ofelut,
angeroenbet, bamit allentljal&en gleidjeit geljatten unb djriftentidje
reformation erfotgen mog.
Digitized by VjOOQ IC
200
Unb ift bifer arttdcl ber fyauiptfad&en bcr ftrittlgen religion an--
§engig unb bcr furncmcn jmncten einer, fo in ba$ djriftltdj go*
fpredj gc^orig # unb barumb audi) berfetbige, eer unb gu&or bie
$aubtfad(j ju vergleid&en obcr entfdjib bradljt, nidfjt wag crortett
toerben, SDann ba biefe ftcnb bcr Rrdjen gueter ben fccrmcintcn
clegern totberumb cinraumcn f often, nmrbe ircn lirdjen ir re<J)t-
gefdfjaffner bienft unb miniftcria toolgogen, n>elc^c« man mit got
unb gettriffen nit na<$(affen mag.
Unb btetoeil bcr ftritt etngefaffen, toeWje redfyte goteS bienft
audfj minifteria ber firdjen few, bafyin folctye gueter bittig folgen,
mag bie begert reftttucion, etye unb gu&or man be$ bauiptljanbels
entfdfjeiben unb fcerglidjen, nid&t geforbert toerben; unb ttnrbet in
fold&em dfcriftenlid&em gefored) unb fcergletdfcung mit fcerleiljung beS
aflmectytigen uffunbig gemadjjt toerben, toeldje ba« re^tgefefcaffnen
mmiftertum bcr gottidjen aipoftotifdjen fd&rifft gemefe letften, aud)
toetdj ttyetyl bie lirdjengueter mi&brudfj, unb tote e* mit ber refti-
tucion gu fatten. Unb fetnb bertt>egen be$ unbert^enigften wrljoffenS,
<S. £o. 3Rt unb d&ur unb furftlidje gnaben toerben mit bifem
unbertyentgften bertdjt unb crbieten gnebigltidj gufrtben fein unb
unfere gnebigft gnebig Ijerm unb obem mit ber begcrten reftttucion,
toetdlje an bem ^au^t^anbet ber ftrittigen religion Ijanget, gnebigf*
lid(j unb freuubtlidf) fccrfd&onen, toie toir bann foldjjs fyiemtt unber*
ttyentgft unb unbertyeuigtftcb bitten; unb nrirbet, fo man be$
^au^t^anbete c$riftti<fy fcerglidjen, ircr djur unb furfttidfyen gnaben
unb bcr anbern Ijalber an bifem artitfet ber lird&enguetcr \pte ge*
mclt nidjt emrinben.
Unb fo ba$ djrtftlid) geforedje iefct attljie modjt gu cinem fur*
gang gereid&en, unb bie fadjen bur<$ gottidje toerletyljung gu djrtften*
liefer Dergleid&ung bradjjt, mod)te bifem artidfet auclj mit abgefyofffen
tterben. %m fall aber fo bie fad&en bis uf eht anber geit fcerfd&oben,
fein anftatt unfer gncbigften gncbigen Ijerrn unb obem toir be$
unbertljenigen d^riftenlid^en gleid&mefftgen erbietens, tone (£♦ 3?o. 9Kt v
dfjur unb furftlicfye gnaben gnebigft unb guebigttidt) geljort unb
toernomen Ijaben.
®a« aber unfer gnebigftc gnebige Ijern unb oberu bem fcer*
meinten entfefcten unb clegern Don toegen ber entroerten firdjen*
gueter orbenttd&S redden fcermog be$ retd^S orbuung geftatten fotten,
bamit fidfy niemant gu beclagen l)ab, bag cr gu erBvterung feiner
befdjtoerung geipurlidj redjt nit erlaugcn mogc k; nrietool nun
Ijod&gebad&te unfer gncbigfte gnebig Ijem unb obern Je unb alwegen
Digitized by VjOOQlC
201
unb nodfj ate be« Ijetyligen reicl)$ geljorfamen d&urfurften, furfteit
unb ftenben, gum ^oc^ften genetygt, menigflic!) orbenlid()$ gepurlidjs
red)ten$ ntt fcorgufein; ate audj iljre c§ur unb furftlidjen gnaben
unb bcrfclben religions fcertoanbten bi& anfyet unangefeljen atter
ungleidjeit, fo inen gum t§et)l begegnet, menig!ltd&en redjten gepflegt;
@o tyaben boc^ it dljur unb furftlidjen gnaben unb berfelben
fcertoanbten u§ aflerlei djriftenlidjen nottoenbigen unb bittidjen uv-
fadjen fldf) in fadjen be8 glaubenS unb religion, unb tt>a$ ben*
felbigen anljengig, gu orbenlidjem gertdljt, barburdl) ft) bic let),
garner SRotoctjlifd) unb anberc gertdfjt bcr ftenb fcetpflidjten folten,
mergllidfje beftoerben geljabt unb nod). $)enn anfengflid) geipurt
bcr earner ober anbern gertdjten nit in glaubenS unb religion
fadjen, tt>a$ berfelben anljengig unb barufc ftieffen tljon, fidf) ein*
gulaffen unb gu erfemten, fonber fot<J& erlantnufc gepurt einem ge*
meinen cljriftenlidjen general ober national concilio, toie ban'n Ijie*
*>or uf iungft geljattnem retd()$tag gu Sfturmberg bie ftrittige fad)
bcr religion burdj curfurften , furften unb ftenb be$ §et)ligen retdjS
uf ein fold) gemein frej djriftenlid) concilium ober national fcer-
famlung teutfdjer nation mit benrittigung ber 5Ro. J?ety. 3Jtt. unferS
aHer gnebigften Ijerrn, betotlligt unb gefdfjoben toorben ift
Unb fo bem djamergeridfjt in fotdjen be$ glaubenS unb religion
fadjen etnidfj etJantmiS gepuren folt, ate im bodj feme geipurt, fo
toer bod(j biefelbige im bifetgeit beuomen, in bem ba$ bie $et). 2Kt.
uf guetlidje uuberljanblung be8 d)urfurften gu 3Keinfc unb @. d)ur=
furftlidfjen gnaben, gnebigfter Ijerr ber tfalfcgraf, gu 9iurmberg im
yjtfHjten iar gu crljaltuug frib, rue unb einigfeit im l)et)ligen reidj
alle unb Jcbe iprocefe in glauben unb religion fadjen, fo burd)
irer Wt. garner Sftotweilifd) unb anbern geridjt furgenomeu
toeren ober lunfftigtlid) nmrben, bifc uf ein djrtft(td) concilium,
toie fotdljS uf bem reid&Stag guSfturmberg befd&loffen, cum clausula
irritante gnebigtltdjft angeftelt Ijat.
SDa$ aber bife fadj be8 toermetnten angegognen tyolij unb ber
reftitucion ein glaubenS unb religion fad) fej[ unb ate preiubitial
guDor unb eer bie principal ftrittigen fadjen, bie leer, ob bie redjt-
gefdjaffen unb in gotltdfjer apoftolifd^er fdjrifft gcgrunbet fej ober
nit, item toem bie firdjengueter im redjten guftenbig, toer bie bi&
anljer mi&brudjt Ijab, aber nit erortert, nit mog ufegefuert toerben,
Ijaben unfere gnebigftc guebtg ijerrn unb obern uf bem fribtag gu
9lurmberg bie beben unberljenbteru, bem djurfurften gu 2Reiu&
unb (§• dijurfurfttidOen gnaben, gnebigfter ^err pfalfegraf, mit
Digitized by VjOOQ lC
202
djriftenlid)en red)tmeffigen grunben unb urfadjen bertdjt, audj ber*
ilety. unb 6. J?o. 9Wt. met ban gu etnem mat, bebe in fd)rifften
audj munbtltdj, unb toolgenbS bcm fet). djamergeridjt fetbS, audj
ber ^?et). TOt oratorn, boctor Jpolben, gu ©djmatfatben angeigen
laffen.
93errer fo ift fyodjgemetten unfern gnebigften gnebigen $errn
unb obern gum Ijodjfteu beftoerlid), ba$n>iett>ol bie^ety. flflt. burdj
bie SRurmbergifdj ge^ftegte guetlidje unfcerljanblung tt>ie obgemett,
ben abfdjib gu SSfagfourg, fotoil bic religion unb glauben belangen,
bife uf ein gemetn djriftltdj concilium u& aHerteJ djriftentidjen
nottoenbigen urfadjen augeftett, ba8 beirnadj be$ unangefeljen atte
unb iebe ^erfonen be$ djamergeridjtt uf folded 2fogfi>urgifdjeu
retdjstag unb inljalt beffclbtgen gu iprocebiern, gu fpredjen, gu er*
fennen uub ftdj bemgemefe gu fatten getobt unb gefdjtooren Ijaben;
al« ft) audj niemanbts fur ein affeffor, ber nit uf foldjen Slugf*
^urgifefien abfdjtb, ben aHe8 fein« infyattS gu fatten fidj toerpflid)tigt,
ufnemen unb gutaffen. 9ton fein aber in foldjcm Slugfourgifdjen
abfdjib atterle} articfel, toeldje, at$ toeren ft) ttnber ben djriften*
Udjcn gtauben unb religion toon neltoem mgefuert, toerroorfen unb
toerbantyt, fo bodj unfere gnebigfte gnebig tyern unb obern bie fur
djriftlidj, audj ber aipoftolifdjen leer gemefc ertennen unb fatten,
alSaucfy ire djur unb furftlidjen gnaben unb berfetben toertoanbten
in efclidjen berfelben articfetn djriftenlidje reformation unb toer*
enberung in iren lanben unb ge^ieten furgenomen $abeu, bie*
fclbigen gu be$ djamergeridjtS er!antnu$ gu bettittigen, bero \z
mdjts anber$, bann ba$ ft) bie erlante ttarljeit bem nribert!jet)l
gu urt$et)ln unb gu toertoerfen furfe&tidj unb ttriber ire geroiffen
bargeben unb ftefleten,
aSitgemelt djamergeridjt unberfteet fid) audj, fur unb fur uber
unb roiber ber jtety, SDtt manidjfettig ernftlidj gefdjefft unb anbere
iuffion, audj ©. $o. 3Jlt (Satagifdje unb SEBienifdje ,toertreg , unb
uber bg bem djamergeridjt toon unfern gnebigften gnebigen Ijerrn
unb obern guebige unb freunbtlidje beridjt unb erinnerung, bad
biefadjen, berfcalbeu ire djur unb furftlidje gnaben unb berfelbigen
toewanbten beclagt ttorben, religion unb glauben fadjen, unb u§
allerlej notttoenbigen Ijodjen unb djriftenlidjen bebentfen unb ur*
fadjen uf ein djriftlidj concilium angcftelt tteren; audj unangefeljcn
aller unb icber unferer gnebigft gnebigen Ijerrn unb obern toor*
gett>enbten exception unb iproteftation unb anbere redjtmeffige gegen*
ttoer, mit ber tljat ingutaffen unb gu :procebtern.
Digitized by VjOOQ lC
203
3U bem fo ift notorium unb im tyetytidjen rcid^ offenttdj, ba$
bg djamergerid)t be8 babftti<$cn glaubenS ift unb ben bienft, amipt
uub firdjenbreud) ber babftlidjen ftrdjen unb fonft atteS, tuaS fur
ben babfitidjen glauben, tljut b} inen fur rjedjt unb biflid), unb
n>a$ bartotber unb toon bifem t§ei)l gectagt # fjetert unb furgenomen,
unbiflidj unb fur irrig adjten unb ertennen; ton ft) bann audj
foldjen iren glauben unb meinung wit attertej befd)toertid)en
preiubttite in fadjen bifen tljet)l belangenb, erctert unb fid) par*
tljt)fd) ergeigt, fonbertidj in bem, bas ft) bem nnbertyetyt citation,
procefc unb exhorbitancia mandata absque clausula justificatoria,
fo toormate im Ijeittgen reidj nit gebrmtyt, in factyen, fo on atte
.mittel religion unb glauben fadjen fein unb nit toernetnt werbeu
tnogen, ate ba jefct bie reftitucion ber babftlidjen mefe unb ge-
enberter ceremonien unb ember bergticfyen mer erlennen; unb fo ft)
IjhUtoiber toon bifcm tljetjl, ba$ jemanbte feiner gueter toon toegen
be$ glauben* burdj ben anbern tljetjl entfefet fej, angefud)t, fo er~
fennen ft) nit aflein benfelben gepetten iprocefc unb Ijitff nit, fonber
ft) ttoeifen ben mit betrenmng ber ftraff toon inen unb laffen ben
alfo redjtloffen, fo bod) ber frtbfianb, n>a er ben toerftanb, ben ft)
ime gu irem toortljetjl geben l)abeu fotten, ate er bodj nit l)at,
einem %t)t ate tool ate bem anbern toon toegen be« glaubenS bi
Veen beS lanbtfribenS be$ feinen gu entfefcen toerbeut, unb alfo
gtoijdjen beben ipartljtjen eiu glid) redjt ift unb fein foil
3u bem ob fdjou unfer gnebigft unb gnebig fyerrn unb obern
fidj mit ben clegern toergleid)en unb ft) gufriben ftetten, ba$ bannod)
be$ unangejetyen ber leg. ftecal u& betoeldj beS djamerridjterS unb
bet)fifcer ttoiber benfetben beclagt ex officio ^rocebiern unb furfaren
foil, bertoegen bann Ijodjgemette unjere gnebigfte gnebige Ijerrn
unb obern ba« djamergeridjt u§ obergetten unb anbern mer redjt-
mefflgen urfadjen gu ttoetjgern unb gu recufiem unb fidj ad arbitros
juris gu beruffen inljalt ires ubergebnen recuiation Hbete genot*
trengt ttorben fein, in widens bie urfadjen beg toerbadjte, tx>ic
fidj gejmrt, toor ben arbitris ufegufuren, m ba$ djamergertdjt fidj
berfelben mit uuferen gnebigften gnebtgen Ijerrn unb obern toer-
gltdjen ttnrt, toie <&. ^o. 2ttt. tmr unbertljenigft bitten, bie fadjen
bj toitgemeltem djamergeridjt baijin genebigft gu ridjteu unb gu
furbern.
Unb ttoer iren djur unb furftlid^en gnaben unb berfelbigen tocr-
wanten ganfe forgtti^ unb befdjtoerlid), nun mate fur bem djamer*
gerid&t, ttoet^e ire djur unb furftii^en gnaben unb berfetben
Digitized by VjOOQ lC
204
ttertoanbten aid t>erbec^tli(^en titter recufiert unb burd) befdjefyne
recufation gu Uniterm unttritten, unfreunbtfdjafft unb abgunft be-
tuegt, red)tend gu getoarten, aid ed and) iren d)ur unb furftlic^en
gnaben unb berfelben fccrtoanbten gum t)5d)ften befdjroerltd), bad
totlgemelt djamergertdjt ungeadjtet fotc^cr recufation fidj nodjmald
bife fadj ganfc :partl)*)lidjer toifc unb tt>ibcr orbnung affcr re^tcn
tljut intaffen.
Unb ufe obergetten redjtmeffigen unb btttidjen urfadjen Ijaben
(5, ^o. 2Rt unb d)ur unb furftlidje gnaben gncbigft unb gnebigf*
lid) gu ermeffen, toie ed unfern gnebigften Ijern unb obern fid)
bent orbenlidjen re$ten fcermog bed reidjd orbnung, toeldjed ttrir
bad djamergeridjt gemeint fein adjten mueffen, gu fitymtttiew unb
im badienig gugulaffen unb gu benrittigen, bad hne im redjten nit
ge^purt, unb fid) alfo mit tornriffen ufe bem toeg bed red)tend unb
toorgenanter recufation audj ein mal betoWigten bed Ijetyligen retire
abfdiib, batnit btfc fadj uf ein gemrtn fre} djriftlidj concilium ober
national fcerfamlung betoifligt unb guforberft aufe bem let), ge*
ttrircften ftillftanb bife gu gemeltem concilio unb aud) (5. ^o. Wit
toitfeltigen toertregen unb befefljen fuergen gu laffen unb ftd) ufe
bem frib unb fic^er^cit in gefar, forg unb befdjtoernuf} gu fefceu
gelegen fein tooll.
Unb bietotyl tyodjgebadjten unfern gnebigften unb gnebigen fyern
unb obern ufe obergelten urfadjen befdjtuerlidj, in bifer bed glau*
bend unb religion unb berfelbigen anljengigen fadjen bad orbenlidj
geridjt, tueldjed inen toerbedjtlid) , gu gebulben, unb aud) bie £et).
Tit baffelbig burdj ben fribltdjen anftanb gu •Jturmberg. alter
gnebigft angeftett, unb bann bife fad) alfo geftalt, bad bason in
bem furljabenben c^riftenlidjen gefyred) neben anbern getjanbelt
toerben muefc, fo bitten <&. ^o. 3ttt, aud) djur unb furftlidjen
gnaben tt>ir unbertljenigft , ft) gerudjten nodjmald fol<$e redjt*
fertigung gu foldjem djriftenlidjen geforedj unb toergleidjung gnebigft
in rulje ju fteHen.
Unb fotril efcltdj ben beftenbigen friblidjen anftanb, bed man
fidj toerglidjen folt, unb. bad folder bafe bann bifcljer befdjeljen
feinmod;t, geljalten, fcerfidjert unb geljanbtljabt toerbe k,, belangt,
feinb unfere gnebigft unb gnebige Ijerrn unb obern gum Ijodjften
geneigt unb begtrig, bad ein beljarlidjer beftenbiger frib ufgeridjt
werbeu mog; bad ed audj irer djur unb furftlidjeu gnaben uub
ber aubern Ijalben nitd mangel uodj erfcinben wirbt, Xoit auc^ bife
anljer got lob an inen bef$alben nie nidjtd emunben nod)
Digitized by VjOOQ lC
205
gemangett. $)ann ba$ cin geit fyeer barinnen *erl)inberung unb
gerruttung Ijat furfaHen rotten, foldjg ift be« <§amergerid)t8 un*
geipurlid&en iprocefc Ijalben , tote e$ toiber bife ftcnb in fad)en bcr
religion unb barufe flieffenben ungeadjt unb nriber ber $to. Ret).
Wit ufgeridjten friben unb ftittftanb, manbata, juffion unb be*
toeld), audj (5. $o. 3Kt (Satagifdje unb 2Bientfdje t>ertrag tt)te
obbentert, furgenomen, befdijee(n) unb bemfelben gugumeffen; unb tft
unfer unbertljenigft unb unbcrtfyenigtli$ bitten, <5. £o. Wit, djur
unb furftlid&e gnaben gotten nodijmals bife fadjen gu einem be-
ftenbigen, beljarlidjen unb fatten friben rid&ten, barfcu unfere
gnebigfte gnebige Ijern unb obcrn aHc ge^urlidje furberung, toolg
unb fcerfidjernng gu tljon unb an inen nid&tt ertoinben gu laffen
genetygt unb crbuttig.
£a« aber bie jentgen, fo ftd& ber Slugfyurgifd&en confefjlon
nacl) bem -Kurmbergifdjen fribftanb anljengig gemacjjt, u§ foldjem
friben folten ufegefdjloffen toerben, ftdj aud) bie iproteftierenben
berfetben in unb itfferljalb redjtenS nit annenten no$ belaben
folten, bafur twtten ttir unbertljenigft geipetten Ijaben, fonber
6. fto. SOW., audb d&ur unb furftltdje gnaben gotten in betradjt*
nu6 bed §et)ltgen rei^d unb teutfdjer nation toolfart bie fadjen
baljin ric^tcn unb furbern, bamit ein gemeiner frib burd) baS
ganfc reidj gctt>urcft unb ufgeridjt, ba$ [<§eblid(j mi&trauen after*
fcitS ufgeljabcn, audj bie fcorfteenbe dfjriftenlidje fcergleidfjung befto
eljer tn$ toerdf gebradfjt urtb bann furter Don anbern be8 reidjg
obltgen fotil frudljtbarer geljanbelt roerben mog. $)ann ba$ unfere
gnebigft gnebige Ijerrn unb obern bie ienigen, fo nadj bem Sfturm*
bergifdjen fribftanb gu bifer religion foinen, uffdfjlieffen ober laffen
folten, foldjS n>er ufe atterlej urfa^en befd(jtoerltd(j , unb tragen
leinen gtoetyfel, ber iefcgemelt SJturmbergtfdfj fribftanb fety uf afte
ftenb ber 2lugf:purgifdjen confeffton unb berfelben religion fcer*
toanbten gemein geridfjt unb gemeint, barumb ft) audi) baraufc nit
gu fuubern. @o lautet audj ber 9to. Jfet). Wit gnebigS fd(jret)ben
ufe ©atrflion, toeldjeS efclidfje jar nadj bem Sfturmbergifdjen frib-
ftanb ufgangen, in gemein uf atfc ber religion fcewanbten; unb
ob wol bifer artidfel Ijie gu&or uter ertoeent, fo Ijaben boc^ unfere
gnebigft gnebige Ijerrn unb obern u§ treffenlidjen urfadjen unb
bebendfen fi(^ fold&« nit begeben mogen, tt)ie be6 6. d^urfurftlid^cn
gnaben gnebigfter Ijerr, ber ^fal^graff, gut tmffen tragen. ©enn
@. ito. 3Jit., ^ur unb furftlid^ gnaben ljaben aud& gnebigft unb
gnebigfttdj gu ermeffen, ba«, xoa foldje jonberung gef^een folt,
Digitized by VjOOQ lC
206
barburdj met gu unfrtben, bamt gu erljaltung frlben* unb rnlje
urfadj gegeben - toerben modjt; fo ljaben audj tsir bejftalben idjt
toa8 gu betoilligen nit bet)eldj. ©efcglcidjen nadjbem tr djur unb
furftlidjen gnaben unb bic anbern iren belanten glauben unb gu
2tugftmrg ubergeben confeffton unb religion fur redjt unb djrift*
lidj, bi§ fo lang ft) burd) bic 1jet)ltge, gottidje unb a:poftolif<$e
fdjrifft eine$ beffern unbertoifen, adjten unb fatten, fo mogen ft)
bic jenigen, fo gu incn in bic religion lomen toollen, mit got
unb gutcm getoiffen nit uffdjlieffen, nodj fidj bcrfclbigen angu-
nemen fcergeldjen. Unb ift nodjmals unfer unbertljenigft bit,
@. $o. flflt djur unb furftlidje gnaben toolten cin beftenbigen
friben in bcr religion fadjen gnebigft ufrldjten unb madden, bamit
man gu bent twrljabenben djrtftenlidjen getyredj unb fcergleidjung
befter ftattlidjer lomen modjt. 5Daran ergeigen @. $o. 9Jtt., djur
unb fuvftttc^c gnaben fonber gtoetjfel got bem aHmedjtigen ein an-
geuemS unb toolgefeHigeS toertf, unb toirbet ber 3*5. tfet). unb
(?♦ J?o. SSJlt, audj @. djur unb furftlidjen gnaben int $et)ligen
reidj bej[ menigflidj beruetnig fein, gudj teutfdjer nation gu toot-
fart unb attem guten gcretdjen unb gebet)ljen; unb toerben folc$$
unfer gnebigft gnebig Ijerrn unb obern in ire £et). audj @. $o.
2ftten, djur unb furftlidjen gnaben unbertljenigft, unbertfcenig, ge*
Ijorfamlidj, freunbtlidj unb btenftlidj gu toerbienen unb befcfyulben
alfeeit toittig unb geneigt erfunben toerben. S5ann foldjs friben
Ijalben ljaben ir djur unb furftlidjen gnaben unb bie anbern bj
ber 915. jfet). SJit. gu irer antunfft im Sftberlanb burdj ir ge-
fefyitfte retlj unb bottf<$afften famipt anbern meer nottqjnbigen an*
geigungen unbertljenigft fudjung unb anbringung tljon laffen, inen
audj in irer Rfy. 9Jft. uffdjret)ben btfeS angefefeten tags an bie
djur unb furften gu ©adjfen unb Jpeffen k. gnebigfte fcertroftung
befdjeen, ba$ inen alljte t)on @. £o. 2Rt gnebige anttourt toiber*
faren unb gegeben tuerben folt # barumb ft) bann @. ^o. 9Wt
unbertljentgft Ijiemit audj geipeten Ijaben tootten.
Unb foil mit fcerliljung be« aHmedjtigen anberft nit toermertft
nodj gefunben toerben, ba« unfere gnebigft gnebige Ijem unb obern
gu friben unb rue unb gu leiner getoaltfamen tljatlidjen Ijanblung
ober jemanbto toiber billidjfeit gu befdjtoeren geneigt, fonbern fidj
al8 loblidje, eerlidje unb djriftlidje djur unb furften, ftenb unb
ftett gegen menigtlidj ergeigt unb geljalten; unb toa8 ft) in bifen
religion fadjen furgenomen, ba8 ft) fidj fol^« t)or got fdjulbig gu
fein gea^tet, ba8 ft) au^ na^mals atte*, tt>a« gu djriftenlidjer
Digitized by VjOOQ lC
207
einiglett unb aergleidjung , audj erljaltung ru$e unb fribcn unb
affer toolfart be8 $et)ltgen reidjs bienftlidj, tretoltdfj unb fCctfflfl gu
ratcn unb gu furbcrn §eten, gum Ijodjften genetygt unb bcgtrtg fern.
2Beldje8 alle* <5. 915. £o. Wit, djur unb furfttidjem gnaben
uf berfelbig gefd(je$en$ munbtltd)$ unb fdjriffttidj* angeigen rotr
unbertfyenigfter unb unbertfceniger tneinung jjintoiber furgutoenbett
unb-gu fcermelben nit umbgeen mogen, unbertljenigft unb unber-
tyenig bitten, 6. tfo. Wit, tyux unb furftlidje gnaben toolten eS
gncbigft unb.gnebigftidj toermerdfen; foldfjs umb (S. j?o. Wit, djur
unb furftlid&en gnaben geljorfamtidj unbert^enigtti^ gu fcerbienen
fcin toir alfcit tmttig unb bereft.
& 3^o. £u. 9Jlt. audfj dfjur unb furjlfidjen gnaben
unbertljenigfie unbertfyenige geljorfame
SDer dfjur unb furften, ftenb unb ftett bet Stugftmr-
gif<J)en confefflon unb berfelben religion toerwanbten
retl), pottfd&afften unb gefanbten.
(Sopte. 21 m.
<£ntlid&e Solution, nwS man fld& &ifj ju entlid^et ©ergleic^img bet religion
»er$afom fotte. [Beg. 85.]
Return §agenatt) ben 24 3>ulii anno ac. 40,
SBietool bie 9to. itet). Wit unfer atter gnebigfter Ijerr big
gegentoertig jufamenhmfft ber djur unb furften barumb gnebigft
furgenomen, aud) feiner RtX). Wit toorljaben, loitt unb tneinung
enbtlidj ba$in geftanben, ba« gteidfj at^ie ein anfang gu gepur*
tidier djriftentidjer fcergleidjung ber ftrittigen religion gemadijt unb
in gegennmrtigfeit ber dfjur unb furften beft frudjtbarer unb &er-
fendflicljer geljanbeft toorben toere, fo bebencfen bodfj bie 9^0. £5.
Wit fampt ben toerorbneten djur unb furften, ba$ u& atter Ijanb
furgefattnen unb betteglid&en urfadfjeu unb toerljinberung, audfj fur-
nemtidj bietuit bie iproteftierenben cljur unb furften :perfontidj nit
erfdjeinen, uf big mat alljie gu frudjtbarer Ijanblung unb <$rtft*
tidier toergtidfjuug fugflidij nit furgefdjritten toerben ui5g.
©amit aber biefe anfe$enlid(je tagteiftung unb gufamenftrofft
toiler dfjur unb furften, au<$ ber abttefenben ipotfdjafften unb retlj,
nit on frudjt unb nrircfung toergee, fonber bie fadjen gu dfjrift*
lidfjem anfang gefurbert, barufe fi<$ fcolgenbS einer djriftentidjen
t>ergteidjung gu aerfeljen fein m5g, unb alfo ferner frib, ruljeunb
etntgfeit im §et)ligen reidfj teutfdfjer nation erljalten tterb:
(So Ijaben bie 9to. $o. Wit fampt ben wrorbneten dfjur unb
Digitized by VjOOQ IC
208
furften, ate bic fo bic ftrtttig religion na<$ jtety. Wit Begem uf
djrtftentidje Yucg unb mitel sertragen feljen, bie fadjen baljin be-
badjt, ba$ ein anberer tag unb malftatt, tote man fid) be$ Jcfet
toerglidjen, bodfj ber Slugftmrgifctyen rei<$$l)anbtung unb abf<$ib un*
begeben, gu guetttdjem un\)etyunttid()em tractat unb gefpredfj fur*
genotnen unb toerftmbt toerben modjt, baljin bie erfdjeinenben djur
unb furften, fantyt ber abtoefenben ^otfdjaften unb retlj, befc
glet^en and) bie ^roteftierenben ftenb ettidj gelert, toerftenbig unb
fd)ibtic$e ^erfonen in gleidjer angat, fo }efct audj ju beftimben
tveren, fcerorbnet $etcn, tnit befceldf) atebann ber :proteftierenben
confeffton fur Ijanb gu nemen, fidj uf alle puncten unb }eben in-
fonberljeit freunbttidfj, dfjriftlidj unb ber ^et)Iigen gefdjrifft gemefc,
bod) unfcerbunbtlidfj gu unberreben unb alien mugticfyen fletg fur-
gmoenben, aUe irrige ipuncten gu djriftenlidfjer einigleit, toer*
gletdjung unb redjtem tterftanb gu bringen.
Unb ba$ bie fcerorbneten toter djur unb furften burdj fid) felbs
ober im fall ee^affter not ir anfefyenlid) unb gu bifer fadj tauge*
lid)e retl) in angeregtem guettidjen tractat unb gefyredf) ate unber-
fyanbter btiben unb ^refibiem.
$)a8 audj baneben gu ber babjilidjen l)et)tigfett unb jtety. Wit
toitten unb gefallen geftelt toerb, ire retl) unb gelerten gu foldjem
tractat unb getyred) aud) ju toerorbnen unb barbj gu Ijaben.
Unb baS atte bie bottfdjajf ten , retlj, tljeologi, gefanbten unb
btener, fo uf funfftigen tag toerorbnet unb gefctyicft toerben, 315.
jtety. 3Wt unb be« l)et)ltgen reidjs fcej geftracf fid)erl)eit unb ge*
tetyt gu, uf unb gum fetbigen tag unb beffelben matftat bifi toiber
in ir getoarfam Ijaben unb fid) bagegen geletytli<$ fytlten, un*
befd)toert fretoen unb gebrudfjen.
2Ba8 and) uf bemfelben tag attentijajbeu gu beftenbiger djriftem
tidier toerglidjung tractiert unb bebad)t ttirbet, bas foil atebalb
ber dth. Stfy. 3ttt. burd) obbemelt toier dfjur unb furften, ate bie
toerorbneten unber^anbler et)genttid) gugefd&rtben, unb bagttnfd)en
fein j?e>). Wit toon ben djur unb furften unbertl)enigttid) erfu<$t
toerben, einen gemeinen reidjstag uf$ furberlid^ift ufgufdjriben unb
felbs perfonlidj in Seutf^lanb gu fatten, uf toeldjem tootgenbS ber
3M. Jtet). Wit, and) batftlidjer ^e^Iigfeit legaten unb alien ftenben
be« reidjS be8 angegeigten guetlidjen tractate unb gefprcd)$ relation
gefdfjeen unb furter bie fad)en ber ftrittigen religion burdfj ben toeg
eine« redjtmeffigen conciltji ober fonft d^riftenlid^c fcergletdjung gu
gevurlid^er erSrterung ge^rad^t, beggleidjen aud^ baneben in anbern
Digitized by VjOOQ lC
209
bed fyetytigen reidjd teutf$er nation Ijodj bef<fytoertid)en obligen bie
notturfft furgeuomen unb gefyanbelt loerben modjt.
©ieiotyl jtdj audj ettlidj toon ftenben unb anbcrc bedagen, bad
bie $roteftierenben ft) bed iren tnit ber t$at entfefct, bertoegen ft)
gu redjtlidjer erorterung irer forbrungen nit fomen molten, fo
tt)irbct f^rncr b} £u. 2ttt. unb ben oerorbneten d)ur unb furften
bebadjt, bad bie entfefcten ber enttoerten lirdjenguetter bt§ gu
lunffttger djriftenlidjer oergteidjung ober anberm orbenlidjen uftrag
ber ftrtttigen religion btfltdj toiberumb reftitutert, ober after inen
orbentidjd redjt oermog bed reidjd orbnung geftattet toerbe, bamit
ficfy niemanbd gu bedagen ljab, bad er in erorterung feiner be*
fattening ge£urli<$ redjt nit erlangen mog.
Unb bamit bie gu oergleidjung ober anber ge^urltdjer orbnung
ber ftritigen religion im ^etyligen reid) teutfdjer nation rulje, frib
unb einigfeit nmrtflid) ertyalten unb bad eingeriffen miftoertratoen
gtoifdjen ben ftenben abgeleint toerb, fo adjten ir J?o. 3Wt. famfct
ben oerorbneten d)ur unb furften f&r ein Ijolje notturfft, fid) eind
ferrem beftenbtgen friblidjen auftanbd gu bergleidjen, unb bad
berfelb anflanb bafe, bann biHidjt btj$er befdjeljen fein modjt, ge*
fatten, oerfid)ert unb geljanbtljabt, and) uf ettltdje monat nac§
orbnung bed funfftigen reidjdtagd erftrecft unb fonberltdj barinn
oerleibt toerbe, bad fid) berfelb attein uf bie jenen, fo toorm SWurn-
bergifd)en anftanb ber Slugfourgifdjen anljengig toorben, toerftecn
foil, alfo bad fid) bie iproteftierenben feiner anbem, fo I)ernad)mald
ir religion angenomen, toeber in nod) ufferljalb redjtend nit an*
nemen nod) belaben, and) fonft niemant bem 2lugftmrgtfd)en reidjd*
abjd)ib oertoanbt an fid) giefyen nod) annemen, fonber fid) bed
fam^t aHer gen>altl)atlicfyer fcanblung genfelid) entl)atten unb menigfc
lid) &i flleid) unb redjt unbefd)tt>ert bliben taffen. Return §agenan>
ben 16 ^ulij anno k. im 40ften.
Gopie. 4 33a. 9fo ber ©ptfce tragi bie 2l&fd&rift baS Saturn bed 24. 3ult,
roctyrenb fie «am ©$fof$ *om 16. guli batirt tft. 9tac$ bem 3n§alt tjl ber
24. Suit bad rid&tige Saturn.
Dr. 3o§atm SDtorquarb berid^tct an ben HJtorfgrafen ©roft. $agenau. 24. Suit
1540. [9teg. 26.]
S5urd)leu<$tiger l)o<$geborner furft unb l)err! (5. g. ®n. fetyen
metyn unbertl)entg fd)utbig ge^orfamen bienft aHe get)t guoor k.
©nebiger furft unb Ijerrl (g. g. ®n. fljomen ^iemit in ben fur-
fdjtag, fo bur^ SRo. ^o. SWt unb bie unber^anbler ben )>rote-
Seitfd^r. XXTU. 14
Digitized by VjOOQ lC
210
fiirenben getfcan ift $)arauff Ijabent ft) bornfiag iungft toerfdjinen
cm tmettleuffige unb bodj in bcr fubftanfe abfdjtegige antomrt
geben, bic nod) gur get)t uit eroffnet, tone toot idj bty mtynem
fctytoager, D. (Styriftoffen unb funft barumb angetyalten k. $)ie
£o. 2Rt. l)at bic :proteftirenben geftern frttag^ fur fic§ unb bic
unberljcmblcr beruffen unb, tote id) toerftanben, nodjmats begert,
ba« bie \>roteftirenben ftdj cincr beffern antamrt bebentfen. 9Ufo
fiat bic ganfc $anbtung in bebadjt, toerIjoP<$, bifen tag toerbe
antnmrt gefatten unb morgen obcr ubermorgen gum abfdjetjb ge*
griffen. ©& be^arren bic iproteftirqiben, ba$ toor alien bingen iter
leer tyalb erortcrung folic gef<$el)en , unb tootfent mittlcr get)t toeber
in bag cammerridjt nod) bic reftitution betyiUigen. ©o begem aber
SRo. S£fy. unb $o. 3ttt gum forberften ftiben, geric^t unb redjt,
audj rcftitution ber entfefcten, unb baneben nit be« njeniger toon
toergli($ung bcr leer unb abftcttung ber tmj&briid) folic tracttret
unb cin gefored) toermog befdje^en furljalteS ge^alten toerben *c
unb fepn bfyetyl ben anbern one rcc^t toergen>altigen. Sieter, guebigcr
furft unb jjerr, tone tooH bic toniglidjen rettl) ba$ furljattent unb
mid) toergetoiffet Ijaben, e$ roerbc bic $o. 93W. uff montag fdjierft
abgieljen, fo toil mid) bo<$ nad) gelegenljetyt bcr Ijanblung be-
buntfen, e8 modjte fidj etta>a$ ttjtcterd toergug$ begeben. §erfeog
©jriftoff ift nod) gu §agnan> in ftetter arbetyt bty ber M. 3Jlt.
unb Ijerfeog Subnrig toon SJaiern. SDie Ijanbtong blibt in ftiHc k.
JBaltljafar gotten fdjtoadjetyt Ijctt fic§ gebeffert. 2Ba« gu icber getyt
furfallt, tt>irt @. g. ©n, gu furbertidjftcm toon mir toernemen.
6. g. @n. midj in uubertfyentletyt betoefljenbe. $)atum #agnatt) uff
fantyftag ben jpdiii tag ^ulii gtoifdjen flbcn unb a<$ten toor mittag
anno WOT .
<$. $. ©n, unbert^cnigcr ge^orfamer
^o^an SRarquatb D.
©nefciger futft mib tyerr. SDemnad) fid) bie tagletyftung gum
enbe fdjttfet, unb aber bcr fdjriber letyn :pferbttin Ijat, fanber ba8
fetbig, barauff er geritten, toon ftunb an tmberumb ^eimgefdjidft,
fo erforbert Me notturfft # bafj e. g. ©n. betoct^ geben, mit ete,
^ferbttin gu toerorbnen k. SDatum ut in Uteris.
Drig. SWit bet Stuff thrift: 3)em burd^Ieud^ttfien ^od^ebornen furpen unb
$erren, tyuc (Srnft margraff ju Saben unb $o#erg ic, me^nem flttebigen
futjlcn unb ^erten tc.
3u fper 8f, @n. feBte |anben.
Digitized by VjOOQ lC
214
£ie $tttnbe bitten ben Jtoifer, einen aflfoemeinen Jtetd&Stoa au3$uf<$retben unb
i$n perfitoUd) ju befud&en. fcagenou. 28. 3ul. 1540. [Sleg. 28.] N
SKffergnebigfter ^ctt! 3& be * tyanbtung, fo urir uf bifen tag
att^ic gu §agenate gefcflegf n , tyaben tour ettlidje Ijodje oblige* unb
befdjtoerungen be$ Ijetyttgffi rei^$ befunben, welcfcc ein gememe
retdjSberfammtung 6. $e$. 2Wt. unb giemeiner ftenb !}&<$li$ er*
forbern. ®ertt?eg*n bit^n toir unbertyeniglli<$, <$. £ety. SIRt. ge*
ru^en chwn ftcmeinen rettjjstag gnebtgflidjen ufegufdjriben unb
benfelben, in Msadjtung bee um>erma)benlid)en notturfft, etygner
^>crfon gu befudjen. $>g toitbet (5. itety. 2JU. fetbs, bem tyetylkfjen
rei<§ unb attcn ftenben gu #rtem wc^en. SBir fein audj fofdjs
umb @. Jtety. 5ftt gefcorfamlid) gu t>erbien«n toitttg unb tfyon ba«
mit <§♦ Ae^. ODit.) un$ unbertfcemgfli^ bevetdjen. S)atum $age*
nato mitoa^d na<§ 3&cobi anno ?c. 40.
<S. Set). SRt wbcrt^nigfte
ctyurfurften, furften unb bet afooefjeuben ^otfc^afkn
unb retfc, fr uf fcrinitatt* bej^rtfieu unb $u $age-
na» evf^inev jStob.
(Sopte.
©melin.
$ie Htmt^ett $tt Itlttf to $*$* Iff 1S.<
56k befannt, toaren bie Uwuljen, meWje bem 23anetn!ttege
borangiengen, bie 2Ui$briidje einer 23en>egung, toeldje niefct nur
auf bem Sanbe, fonbern auify in ben ©t&bten ityreu, £erb ^atte.
%vlx §aff, too bie alien ©tuben$efetten iferem ttebewmtye gegen
ben <Sm£orf5ramlhtg fytxwann Sutler in ben SBorten SluSbrudC
gaben, fie tooflten- btalb mit jlityfen auf bem 3Jlarlte fijgeln, fei
auf $erolt, fur ^onftang auf 9tn$ljelm f. ©talin SCBirt (Seffy 4,
94 f, , bettoiefen. tteber bie SBorgange in ttlm ftnb bis Jefet nur
ungi&naue unb burftige Sfyrontfnadjridjten belannt getoejeu.
S)er einfluferei<$fie SWann in Ulm gu Slnfang bed fed&geljnten
SaljrljunbertS tear Dr. $latty&u« Sfteityart, toieberijolt ©efanbtar
feiner SJaterftabt auf ben 9te«i)Stagen, aud& alter SBurgermeifter
unb JBunbe«^au3ptmantt, and einem ©efdjledjte, n>el^ed beina^e
bad gauge funfte^nte Sa^unbert ^inburc^ in geiftli^eu unb
1 gut Grttfrung wn 9teg. 113 in ber & ttf#. f* ^f* bei Ober*
rljeing 26, 120.
14*
Digitized by
Google
212
toeltttdjen SCBurbcn gegl&ngt §atte unb nrie bur<$ ©efdjdftdlenntnifc
unb ©eldjrfanrfeit , fo bur<$ ^radjtUebe unb 93ornefymI)ett ftdj be-
merfltdj madjte* 3Rcm fagte bcm SDoItor 3ttattl)aud nadj, bag er
ate 3 a ^mei[tcr bed ©d)ttabifd)en SBunbed im JBairtfc^cn erbfolge*
Irieg fiber cine ©umme »on 3000 fl. bic 9tedjnung fd)ulbig ge*
btieben fct. 2luf biefe (Sfyronifnadjrid^t ftnnte ftd) bcr (Sintrag in
ben ulmifdjen Sftatydprotolotten 1505 3uni 13 begietyen: berated)*
nung unb bed Ueberfeljend Ijalb mit bera ©oftor foil bleiben
ftefyen, n>te ed fteljt, unb better nidjtd ba&on gerebt nodj gebadjt
toerben.
$)ad ulmifc^c JJJatrijiat &erfdjm&l)te bte^ludubung burgerticfyen
©etoerbed leinedttegd unb toereinigte ficfy tnelf&tttg mit 3unftigen
gu £anbeteunterneljmungen. ^fnbem c * a & cr baneben ftdj ate
©runbbeftfcer unb toermSge bed 33orgugd, ber itym trofc bem toer*
faffungdmafeigen Uebergeuridjt ber 3*nftc ttrittig eingeraumt nmrbe,
ate 3tegierttngdinbaber fufytte, toar ed auf eine 3RtttelftelIung an=
getoiefen, beren ©intyaltung nut bem SKdffaotten unb (£rleudjteten
getingen modjte; ftdj angutetynen, fete unten feid oben, n>ar leister
unb barum ty&ufiger. 5E)ad Sefetere toar ber gall bet §and Sefferer,
£Ijein)aber einer Jpanbetegefettfdjaft in ©tuttgart unb gteidjgeitig
SBfirgermeifter in Utm. ©em §aud neben bem Jpfarrfyof toar bad
3lbfteigequartier §ergog Ulridjd. ©en (Sbetfallen auf ber £anb,
ben tym fern gnabiger Qftrft toon SBirtemberg toeretyrt fyatte, gab
er bem Gaffer bet beffen Slbreife &on Ulm — ed tt>ar toermutfylidj
SWitte 9Karg 1513 — bad ©eteite; biefer aber $abe, nnrb ergaljlt,
gu itym gefagt: „23urgermetfter, feib $$t ber 9Jiann, ber gtueen
§erren bienen lann? 3fo r ^ att in Ulm eine geljorfame ©emeinbe,
bie tafet <£u<$ emtfoljlen fein" i 1
@d toar fur @rof$anfe ber geuannten Stidjtung ein fdjfcerer
©djtag, bag ber 23urgergtmft in Jpatt &om Jtatfer gegen bie alten
©efdjtedjter entf^ieben roorben tsar. §atte 33efferer burdjgefefct,
bag bie Jgunftmetfter bem ©tabtfdjreiber auf ber ftanglei bad in
ben ^unftbfidjfen fcorljanbene ©elb angugetgen fatten, 2 fo muffte
er nun erteben, bag bie jlaufteute am 9. 9tpril gegenfiber bem
SRat^aufe eine SErinffiube erridjteten, 2 ein (Stngriff greCftcr 2lrt
in bad audfdjliefelid) ben @efdjle<$tern gegSnnte 9te<$t, eine ©efett*
fdjaftdftube gu |aben, unb bo^ roar bied nur ein SSorftnet ernfterer
SSorgange. SDic 3unfte, burc^ bad SBerbot tt>ibcr SReben, bie gum
1 SBegetmatm, % Waty. 37.
* <5!pomtna$tt4t.
Digitized by VjOOQ lC
213
2tuflauf jiefyen, nidjt abgefdjretf t , fefcten StuSfdjiiffe nicbcr ju SBc-
rating iljrer S3efc^tt)crbcn unb fasten cine 9Injal)t toon 2lrtifetn
ab, bercn ^auptfacJ^tic^fte folgenbe 1 toaren:
„2Benn eljrbare Scute au8 ben 3^^f* cn °^ er <tnbcrn ©tabten
in bic ®efd)ledjter ju Utm tyeiraten, ttoerben foldje toon bcr ©e*
fettfdjaft lefeterer auf bcr £rinfftube, iljren befonberen 2Jiafctjeiten,
ben S&njen unb ©djlegel$5fen 2 au$gef <$toff en , ftatt bafe fie to>ie
anbenoarte, g. S3, ju 3fag8burg, alter Q^ren bcr ©efdjtcdjter tnit
greuben eutyfangtid) gemadjt tourben, burd) toeldjen SluSfdjfofe
nid)t nur ber gemeine 9tufc, ©teuer, Umgetb unb anbereS, fonbern
and) bic Sprung be$ £anbn>erfmann$ geminbert toerben, inbem
fid) toernt6glid)e sperfonen abtyalten laffen, in bie utmtfdjen ©e*
fdjledjter ju fyeiraten.
„2)a$ neue ©efefe, bafe nictnanb fur Ccibcigcnc urn 3lufna^me
in ba$ 33urgerred)t bitten folle, m5ge aufgeljoben toerben.
„(£$ folic bei bem ©djwSrbrief blciben, bafe nur ber Sobfdjtag
toon bem SRatlj, atte anbercn Jpanbcl aber toon ben ^unften S Cs
ftraft ttoerben, unb fomit ber in bie Bunftjettel neuerbingS ge*
fefcte 3lrtifel, bag beinfd)r5tifle 8 SEBunbeu toor ben 9fat$ ju bringen
feten, fatten.
„2Iffe Sfaljre folle toon ben ©tabtredjnern, bem ©teuermetfter
unb ©ctyreiber toor einem fleinen dtafy flare SKedjnung gefdjeljen,
bamit man lautern SSerftanb fyabe, ob ba$ ©emeingut in ber
hammer fid) geminbert obcr toermetyrt fyabe. 2XHc uberfluffigen
2lu$gaben foffen abgeftettt unb bie 3al)re3redjnung bci $5n be$
(Sib8 al8 SRat^ge^cimniB toerfdjtt>iegen toerben.
„33urger fotten toegen lieberlidjer burgertid)er Jpanbel ntc^t in
ben gemeinen £$urm mit 2R5rbern unb anbern Uebelt^&tern ge*
tegt, fonbern ein burgerlic^eS ©efangntfc gemadjt toerben.
„$ftadj ber ©lotfe folle fidj niemanb auf ben 3ed)en, SErinl*
ftuben unb 2BirtI)$Ijaufertt enti&alten, aber otyne Unterfdjieb ber
$erfo.n, ©efdjledjter unb gemeine 93urger.
,„3n 9XnfeIjung be8 SidjtS auf ber ©trafee 4 folic e8 mit ben
©ejd)led)tern n>ie mit anbern gefytlteu toerben; SSurger, ttoenn fie
toerfidjern, bag ba8 Sidjt toiber itjren SBitten erlofdjeu fei, fotten
toon ben ©affenfncdjten frei getaffen tocrben.
1 9la$ flotteft. beg f $rftl. 6$mib Ms. xm S3efi%e be3 Serf.
2 6. <Sc§mtb (S^wfiB. SBorterb. 465 f.
3 b. $. burdj bie em $m>$en t>erlefct ift, f. ©enetfe.
♦ 6. SSger Ulm im HR. % 427 f.
Digitized by VjOOQ lC
214
„S>er 3Rif$rau$, bie ©ammtung J nut mtt ^erfonen an* ben
®efc$led)tertt gu befefcen, folic abgcftettt Herbert.
„33ei biefen fd&t&erett unb fotgfattigen S&ufeu im SKeidj foffe
ber SBurgermeifter in 93ertt>attung feine* Stmt* baljelm bleiben unb
ttfdjt fa liebertid(j, toie bister gefdljefyeu, in frcmben ©efdfjdften
au*teitert, audjj nt<$t ben gilrften ©rib, SBftd&fen, $ufoer, Jftenn*
unb ©ted)\>ferbe :profuriren.
„Obgtei<$ bie gewetbtretbenben sperfonen im gfirftenHjum
SOBirtemberg Utm fftt $)eutfdj*$Benebtg ge^altcn unb atte*, tt>a*
fie beburften, in Utm gelauft Ijaben, toobur<$ ©teuer, ttmgetb,
3ott, SOBeggelb unb ftberljaupt ber ©tabt Sftufc gemet>rt roorben,
fo !)aben bod), tote man affgemcin totffe, etfldje betn 8&tgetredjt
untemjorfenc sperfonen bie ©efeflfdjaft gu ©tuttgart etfyebt unb
fi<J) batein fcetfpflidfjtet, tt>a« bet ©tabt unb ben gmetbtretbenben
3ftnften gum grSfcten 9t\(tyt()eil geretdjt, inbem bie #antirung in
ba* gfirftentljum SGBirtemberg gegagen fel. SStit alien biefen, bie
fl<§ aufjerljalb ber ©tabt In bie gemclbete ©efcHfdjaft toetipfiid&tet
ijaben, feffc ernftti<$ Dcrfc^afft wetben, fid) fcon berfelben gu
fonbertt."
£)ie Strtttet fatten nod) nidjt bie SRunbe Bet fSmmtttdjen
^flttften gemadjt, auf toetdjem 28ege fie meljr unb meljr an*
f pollen, at* bie unipityutdrfte unb am empfinbtidjften gettoffene
<Perf5nli<$!eit, £an* 95cffcrer, ben 28. Sttai feitt Stmt at* SSurger*
meifter, fonrie fein ©urgerre<$t Ktnbete, toa* l$m au<$ unter ber
Sebtngung ber ©ntridjtung bet 5Rac^fteUer ttertmttigt tourbe. £u*
glet<$ traf ber 9tat!) bie ^norbnung, baft urn ber Sffenttidj urn*
gefcenben Sftebe ttrfffen, at* ob fed(j* au* bem Sftatt) bem ^ergog
Utrid& 18000 ©ulben au* genteiner ©tabt jammer in*getjeim ge*
lichen fatten unb bie ©fttgermeifter unb bie ©t&bttedjnet nictyt
ftettetten, bie ©t&btredfyner mlt einer jfommiffion, befteljenb au*
Sftaty #ettoart, ©teptjan SOBtnbecfer, Subtotg SBibemnann, £an*
9^!/ 36tg ©etortin (©fittht?), 35rg (Srtyatt, 3ftet<J)tor ©ornlin
unb #an* Sebgetter, eine tautere Sftedjnung tjcrfaffen unb biefetbe
toor einem grafjen Sftatlj abtegen foffen. 9ttan ettoartete bie 2ln*
lunft be* jfaifer* auf ben Stnfang be* 9flonat* 3unl (5* tag
atte* baran, einer (Jinmif^ung t>ott feincr ©cite $utoorgu!ommen.
Sit* er gu me^rtagigem 23efu^e eintraf unb nad^ Der Urfad^e ber
fd^toebenben ^nungen fragte, anttbortete matt, e* liege mtt 2lu**
na^me eine* ©van* mit ber 2$eberjunft in SBetreff bet 9tu*tt>eber
' f ©. 3ftfter a. a. D. 489 ff.
Digitized by VjOOQ 1C
215
woruber fciiferlicfyer SRaJeftdt ©ntfdjeibung angegangen toorben,
nidjts toor , beffcn titan nicfyt fid)- fclbft mit einanbcr gu fcertragen
tyoffe, unb fceftettte o|ne ©dumen cine au$ ©ef^ledjtern unb
3unftigcn gufammengefe&te Unterfudjungtffommiffion. 1
9ludj SDoftor 3Katt$du3 5Rcit^art unb aSurgermeifter Caspar
9tembolb gel)5rten bicfer J?ommiffion an, bod) Bcibc mit grofcera
innerem SEBibcrtt>ittem ©ie emipfanben ba$ (Singeljen auf bic 93e*
fctytoerben bcr Jgunfte a ^ e ^ rtc Skfdjimpfung iljrer unb ityrer 93or*
eftern ©Ijr&arfeit, beren ^tetfattige grofee unb getreue Wltyt,
2lrbeit, gleife unb nufclidje 5Dtenfte, langc $a$xt § er 8«netoer
©tabt gu gut in fiieb unb Selb getfyan, gdrtgtidj in SBcrgcffcn gc=
fommen feien. Sic aid bie in ben borberften Slcmtern unb bic
(Srften im SRatl) fSnnen iljrer ©en>iffcn ljalb nictyt gufetjen, u>ie
gu Ulm Orbmmg unb Obrtgfeit fcotfcnbs gang abjjanben lommen.
S)enn toa« ein Sftatlj orbne, furndjmc obcr befcpejje, §abe toelter
felnen $urgang nod) 33eftanb, bann fofern e$ bcr ©emeinbe gefattc. 2
2118 etlidje Sage nacfc bcr Slbreife beS £aifer«, bcrt 14. .guni,
bic ©tdbtred^ner anlafetic^ bcr &ott iljnen gcftcHtcn Sftedjmmg gtoar
Sffentlid) belobt nmrben, ofjue Jebodj bic SBcftrafung berer, toeldje
el)renrfi!jrige 9tebcrt ttjibcr fie gefu^rt fatten, crfangen gu Wnnen,
befdjlofcen 5ftelt1)art unb Sftembolb gur 2tu$fitfjrung etneS $tanc8
gu fdjrciten, bcr, gcbaut auf ityrc toermeintlidje ttnentbeljrltdjfeit
unb auf ityren (Sinjlufe im ©unb unb am faiferlidjen §of, fd)on
langere 3ett Ijer Bon iljnen toorberdtet tt>at. $)er britte, bcr fi<§
iljnen anfdjtofc, toar 3ttarjr Jperwart.
S)en 15. Suni — c$ toar ©t SBeit8*2ag unb Saljrmarft —
gcigtc ^?a$:par SKembolb bem SRatlj an, baft erJoon fciner $urgn>eil
tDcgcn, blewit cr langc 3eit nit an bcu fiuft fommen, gu fcinen
©utern gu reiteu 2Billcn3 todre, mit 23itt, ifym baSfelbig gu *er*
gonnen, unb ,3ufag, baf* cr ubcr gwo Sftddjt nit au$ fein looHt.
3ft tljm — fdljrt bic ulmifdje ©ttiatsfdjrift fort, toeldje unfrc
Quelle ift 2 — o$ne SGBiberreb geftattet toorben unb $at nicmanb
anberS gcbaut benn bag fein SBitt laut fcine« furgeben todrc.
Slbcr uber ba8 ailed tyatt berfelb ^adpar 9tcmbolb fidj mit SDoftor
3Ratt^do unb 9Karj:en Jpcrtt>art t>creint, auc^ gut>or fdjon i^rc
^leinot, ©ilbcrgcfd^irr unb anbereS 5Ham^aftigd tocrborgcnli^ and
unfer ©tabt gebradjt, bann mitfammt i^rcn SBeib unb ^inben
1 5Wad^ ben atot^Sprotol.
* Wa% Ulm etabtBlBL 6403 ff. ad 6540.
Digitized by VjOOQ lC
216
fidj gen Augsburg getljan unb banadj einen 5ftotarium afltjer ge*
fdjidft, ber fidj auf freitag bauadj bei bem 93ertDefer unfreS SSurger*
meifteramts in 93eitt)efen etlidjer ^riefter, benfelben ^erfonen tier*
toanbt, angegetgt unb bege^rt fyat, iljm fur un8 gu erlauben, cr
Ijabe etoaS berityrter breier ^erfoneu Ijalb gu Ijanbcln 93efet)l
9iadjbem aber cin Sraudj bci im$, bag niemanbs fir ftn$ gelaffen
nrirb, er geige benn an, toa8 cr fyanbetn tt>5fle, §at cr baSfelbig
nit eroffnen tt>SHen, bef$alben nrir fcerurfadjt toorben if)n gu fcer-
toeifen unb bic angegeigten bret ^erfonen in jtraft i^vcr (SibS-
pflid&t gu ermaljnen, ficfy furberlidj aCfyer gu fugen. ©ie tyaben
aber baSfelbig tteractytet unb unS iljr SSurgerredjt aufaefdjuben,
atte$ ttriber bafj cin alter 93raudj in unfrcr ©tabt geroefen, tote
ftc am 93orberften SBtff en Ijaben, bafe ein jeber 33urget , fo fein
93urgerre<$t aufgeben, toor un« erfdjeinen fmb baSfelbig in eigener
SJJerfon tljun foil.
©o fcom erften 9lugenblidf an feft entfdjloffen, fidj nidjtS ab-
trofeen gu laffen, unterliefc baneben ber 9tatl) uidjts, toaS bie 93or-
fidjt gebot. 2)te enttoidjeuen Oligardjen fatten in ber ©tabt ®e*
finnungSgenoffen gurudfgelaffen — e$ finb nadj ben Slnbeutungen
ber 9tatlj«:protoIoffe Ijieljer befonberS geiftlidfje (Slemente gu redjnen — ;
audfj ber gfamtlienanljang toar anfeljnliclj. 35ie gunfc erljielten baljer
ben S3efeljl, bie SEBad^t ftatttidj gu fcerfeljeu; leiner beS 9tatlj$ foffte
auf feinen (Sib Don ber ©tabt iibernadjt fein; bie §ut ber Stljore
toarb fcerfdjarft; auf bie ©djlSffcr Jpelfenftein unb 9Ubedf tourben
\t ein SBurger unb gtoei 3& n f^9 e wrorbnet, in Seipljeim bie
©cfyartodijjter toerftSrft. ©oldje 9Waftregeln toaren audj gegenuber
gu befurd^tenben 2lu$fdjreitungen Don ©eiten be$ gemeinen 9Kann$
nidjt uberflufftg. Gin ©affenfnedjt, ©abriel ttmrbe er geuannt,
tteft fidj in ber erfteu Slufregung, toeldje bie ©eceffion fcerurfadjte,
serneljmen, bie brei feicn 335fenud&te ; aber e« gebe im SRat^ nod&
tne^r. 9ll« cr fflr biefe 3flebc gefangen gefefet toerben fottte, rottcte
\\tf) urn i^n ein #aufc S3olf« gufammen unb befreite ifyn mit ®e*
wait S5ie 3^ n f^/ ^on bem SHat^ barob befragt, fprad^en if)r
3JJifefaffen baran au8 ; bag einem ERat^ in bie Obrigteit gegriffen
Werbe; ber 9tatl) foffe ©abrieten gu feinen #anben nc^men, bo4
ba feine Sftebe Derfe^rt tporben fein Knnte, nidjt ^eintid^ mtt i^m
^anbeln. S)enn fd^neff, 2lngefid^W ber bebro^ten ©elbftanbtgfeit
be$ ©taat^, fatten ftd^ bie entgtoeiten ©tanbe njieber in eintradjt
gufammengefunben. 3Wan n>ie« ba« (Srbieten ber ©tabt SKemmingen,
gur @r$altuug be« alien §et?ommen« unb 9tegiment$ Seib unb
Digitized by VjOOQ lC
217
©ut bargujiredfen, banfenb a&, mit bem SBemerfen, cS beburfe
gtoifcfcen SRatft unb 3unften feiner £aublung. £)a« gfeic^e 95cr-
fallen nmrbe gegen bic Slbgeorbneten beS 33unb$ unb bic ^aifer*
lichen ^ommiffare beobacfytet 3Rit geftiglett beftanb man barauf,
baft bic 2tu$gen>tdjenen in $erjon Dor bcm QFtat^c ifyr SSiirgerredjt
aufgufiinbigen unb fid) gur (Sntrid&tung bcr 5Ra(^ftcucr gu ber*
pflidjten Ijaben; bi« bie8 gefdjeljen fei, roerbeman groar gegen tyre
Seiber unb ©utcr nic§t« Ijanbetn, aber etroaige SScrtaufc berfelben
nid&t fecftdtiflcn. ©er SRatlj Ijatte bereitS Don alien .Sunftcn bie
©rflarung in £anben, bag fie, fine immcr iljre etngereidjten 93c-
fdjtoerben entfefyieben werben mogen, bei bem Witty be$ States
bleiben rotten, al« cr 3RitttD0dj nadj OMi 1514 cine crfte @nt*
fdjeibung uber bie 9lrttte( gab, toeld&e tlug unb entgegentommenb
gugteidj — ber eine ber neuen 33iirgermeifter tt>at 33ernljarb
aScfferer — bie 33erfol)nung ber ©emut^er befiegette. $5ie 2tn*
gelegenljeit ber 2lu$getretenen tt>ar jefet eine rein ipriDate. ©ie er*
fd&ienen am 1. ©egember 1514 Dor bem SRatlj, Junbeten tfjr
33urgerredjt auf unb Detpflidjteten fidj gur ©ntridjtung ber SRadj*
fteuer. §an$ Sefferer, ber fidf) fdjorc fruljer gu biefem ©<$rttt be-
quemt Ijatte, !am in ber $olge toieber urn Slufnaljme in ba8
©firgerredjt ein.
©iefer 2tu8gang tt>ir!te ate toarncnbeS @?emvel aud) anber-
tsarW. „©el)et an", fagte ber 9lug6burger Prfljeimer, 1 „bie, fo
gu ttlm fidj felbft in ©djanb unb Caftcr r aud) atte Gljrbarleit
unb ba$ eljrlidj ftommun burdj iljren $rad)t unb Sfteib in un-
ttnberbringlid) 93erberben gefiiljrt Ijaben, ba$ alleS nit gefdjeljen
$att mfigen, toann ba$ bei 3eit furfommen unb in iljr Wtutfy
tiriUen, 5fteib unb ©tolg gebrodjen war nwrben."
9ln biefe 3JiittI)eifang mag fidj nod) eine anbere an-
fdjliefeen in Setreff be$ SKeg. Ill gur ©efdjidfyte ber ©tabt
Ueberlingen (Wbbrutf 23b. 26. ©. 129). £)er bort berityrte £anbet
fteCt fid^ in ben Ulmifc^cn SRat^^rotoIoffen folgenbermafeen bar.
©er Utmifd^e 2(mtmatm SWeyanber SRed^berger ubte eine ftrcuge
^agb^oligei, 93efonber« ^erbroS bie benadjbarteu ©beUeute bie
2Wa6reget beg SKnljangenS Don ^rugelu an bie §unbe. S3a tourbe
er, al« er einft auSgeritten tear, urn ber SSerorbnung 5Rad^brudC
gu geben, Don tfned&ten ^ili^« Don 9?ed^berg angefaHen unb
an cine ©id^e aufgetyangt. $t)iti^^ Don 9iec^berg fd^idfte 3^ r 8 en
1 SRa(§ U(m ©tabttttL 6403 ff. ad 6540.
Digitized by VjOOQ lC
218
toon 9tedjbetg gn tfelmung nad) Ttfat unb lief} fid) ate Skater an-
geben: cr Ijabe e8 jcbod^ nid)t etnem 9tatlje gu ©djmadj ftetljan,
fonbcrn au$ toernunftigen ttrfacfyen, woHe and) Sebetn, ^^ c $
gtetne, barob gu SRebe ftetyen. £etgog Ulttdj ate 2eljen$I)etr bed
3>unTer6 flbetnaljm bie SBermittefung. 3ftedjberg gebrau^te bitfelbe
©ntfdjulbigung, ttlc fy&tet $ergog Ultidj fftr feine £fyat an£an*
toon fatten, er Ijabe ate ftteifdjflffe geljanbelt. ©t mu&te gufagen,
Ulm unt> ©eifilingen btci 3af)te metben gu tnotten. $)ie (Stben
be$ ©rmorbctcn aber etljicften 150 ©ulben, tyeite gur @r-
gSfcung, tljeite um batoon 9Reffen lefen gu laffen unb etneng^
tag aufgutidjten.
Ufat. 3ft. spteffei.
$ie ©ttrg 9MMttegft, aW 3*tttApfeI ^tuifd^eii fcm geiffr
Wdjeti gfitftett turn ®ottfitais$ unb Ct. @*Hem
30Ber $at iud) &ifc$of ba& fielert,
baa fr unber $elme ritet, ba biu infel fuenen folbe?
iuroer ftumter ftojl bcr if* Qewaljfen $'*ineta fon&en foer;
bie werlt Ija&t ir 5etwuttaen gar, hwer muot ftet anberS ntyt wan: „gi& efyt $et\
©o fittflt ber 5Jiarner, ein au« ©<$tt>aben ftammeitbct, be*
ruljmter ©idjter ber gtuelten Jpalfte bed lS.-S^tfyutberte. 1 TOan
fonnte gtauben, baft Ijauptf&d)tlc$ 93if$of (Sberljatb II. toott Son-
ftang (1248—1274), ftreitbaren 9inben!ett3, $ier gemcint fein
fonne; aflein bci nctyeret Setradjtung fcaffen bie fcittc«ti>cg« nur
an etnen (Singigen gctic^tcten r gcljarnifdjtert 93ctfe # fo glenttid) auf
bie 9Reljrgal)l bet bamatigeti beutfdjcn S3ifdj5fe; n>entgflcn« fcit
\)m Stagen be* $atfte« ^nnoceng IV. (1243—1254), ber, im
^atn^fe gegen Jtaifer gftiebttdj II. unb beffen ©51jne, ctOe Seiben*
fdjaften cntfeffeln gu biltfen glaubte. Ecce quam animosos et
bellicosos habemus archiepiscopos in Germania, !ann
tt>enige 3al)te fyatet, 1257, Jftidjarb toon <Sornn>aHte an feinen
aSettet ben $rtngen ©buarb fdjretben.*
©bgleidj nun bie am nteiften in$ Stuge fallenben iBeifotete in bte
ba8 grofee .Sntettegnum genartnte , ttilbfelige 5J3criobc fallen burften,
1 SBon bcr §a$m 2JHnttefin(jer II , 241. 2)ic Carmina Bur ana in ber
93161. beS litter. SeremS, 1847, ©. 15, fagen t>on ben 93ifc^5fert: pro virga
gerunt lanceam || pro infula galeam.
' ©ebauer Men &. »id>arb« ®. 888.
Digitized by VjOOQ lC
219
fo §ctt ed bod), toeber fruber nod) f pater, iemald gang an fott&cn
23ifdj5fcn unb Slebten gef e^lt f tt>etd)«, gur ©etyau^tung rein*
voeltlicfyer 9lnforud)e, gar feinen 2lnftanb natymen, flufl« gu'ben
SBaffen gu greifen, att<j& banu, toenn ber unbequeme 9ta<$bat
ebenfoKd bem geiftlidjen ©taube angel)5rte. 3^U^ett <£onftang unb
@t. ©alien fc^cint bicfc «rt bcr Sftadjbarlidjfeit betnatye bic Siegel
gettlbet gu fyaben. SBenn jidj bic toon £elmdbSrfer, ta fchtcr
©djrift uber ben &bt 2Bil$elm toon £irfdjau, ©. 17 ff. aud*
gefprodjene Stafidjt bettalpljettet, fo ift fctyon In ber £tit bed
©tfdjofd ©iboniud toon Gonftang (748—760) unb bur$ ben*
felben, bad ©t. ©affile ©tiftdlanb furdjtbar Dernnlftct toorben. 1
£)ie Duettenfammlung ber babifdjen Sanbedgefdjidjte III, 133
bringt freilid) ble unter ber S3eget<$nung Planctus beati Galli 9
betannte 3nt>ecti^c , tnit gtDifd^en 1081 unb 1086 gefefeten @retg=
nifjen in SSerbtnbung unb befletft fyieburd) ben Sftadjmljm bed
8t|c$of* ©ebljavb Don gonftanj (1084—1110), toa^renb Slbefond
Don 9lr?, toad 5Kone ganj unb gar uberfel)en fyat, 93anb I,
©eite 362 ber @efd)idjten bed J?antond ©t. ©alien, bie be*
treffenben, giemlidj leibenfdjaftlid) geljaltenen Grguffe, fftr etne
gleid)geitjge ©djilberung ber in bie erften 3afyre bed '33ifdjofd
©berljarb II. fallenben unb Don biefem Derfibten, rauberifdjen
SSertouftungen Ijalt.
3>dj !ann mir ein entfd&eibenbed Urtyeil nidjt aitma&en, er*
laube mir aber, auf ben $ier folgenben ©l&ttevn eineu fteinen
urfunblidjeu 33eitrag gu lief em, toeldjer Dieffeic^t, in ienen ge=
le^rtcn Greifen, in beuen gegentodrtig bie $flege ber ©t ©aHifdjcn
©Vccialgefdjtdjte ein ©egenftanb rul)mltd)ft anguerfennenber ©org*
fait ift, ju einer aud) bie grage nadj bem Sitter bed Planctus
beati Galli gu erttmnfetytem 9lbfdjtuffe bringenben, Iritifdjen
Unterfuctyung bie Serantaffung geben Wnnte. SDabei mu& id) aber
nod) Doraudjdjitfen, bag idj, burd) bieuftlidje Obliegenljeiten ab*
ge^alten, nid)t bie erforberlidje £tit beflfee, urn micfy, toad bie
neuefteu ^ubltcationeu betrifft, gang auf bem Sanfenben fyalten
gu fonnen. J3ft bod) urn nur Sined gu nennen, bie gofyl ber
SBercindfdjriften 8 eine fo gro&e geroorbeu, bag fogar ber §iftoriter
Dom gadje gutoeUen etoad ubetfeljen tonn, gefdjwetge benn ber
1 2Battenfa$ <&f<$$t*w*Utn U, 378.
• Cod. Mac. Sangall. nr. 768.
3 SQBie n^idj v>fa$ bo^ eine gfortfeftung bed VteptxtotiumS oon Aonerl
Digitized by VjOOQ lC
220
guna<$ft auf ehte fadjgem&ge ?tuf&etoal)rung unb 93earbcitung bcr
iljm antocrtrauten ©cfyafec angetoiefene 9lrd)itoar. ^
©odj nun gur @ad)e! 95ci bcr SBearbeitung unferer (Social*
bud)er fartb idj cine ttrhinbe, tvcld^c fofort metne befonberc 9luf=
merffantfeit auf fid) jog, toeil fie fidj auf 3nriftigfeiten gtoifdjen
Sonftang unb @t. ©alien, n>egen bcr am ©influffe bc« 9flljeine$
in ben ©obenfee getegenen ©urg Sftljeinegg begietyt. S)a$ (Sopialbudj *
gel)5rt, ber ©d)rift nad), untoerfennbar bem 15. ^aljrljunbert an.
2)ie betreffenbe Urfunbe aber ift ein toon $apft ^noceng cincm
23ifd)ofe toon 9ftefc ertfyeilteS (Sommifforium, beffen ©riginalbatum
lautct : Datum Anagnie xij kal. Julii, pontificatus
nostri anno undecimo. (Sine latere, bem 2lu$gange be8
16. obcr SInfang be« 17. 3>al)rljunbert6 ange§5rige §anb, rebu-
cierte, untcr ber SBorauSfefcung, ba& eS fidj urn Spa^ft 3>nnoceng III.
fymble, auf ben 20. ^nni 1208.
Seiber ift ba« Original nidjt aufftnbbar getoefen. 3 n 6<tytak
bu#ern n)erben befanntlidj bte Orbnung6gaI)ten ber betreffenben
$tyfte, obgleid) fie auf bem plumbum ftefyen, in ber 9tegel nic^t
angefuljrt, ein Itmftanb, ber gu gatylfofen 2Wi&toerftanbniffeu bie
SSeranlaffung gepeben l)at. SBiirbe aber unfer (Soptalbndj bic in
bem pctyfttidjen (Srlaffe ertoaljttten $ird)enfurften burd) ibre SSor-
uamen begeidjneu, fo toareu fdjon Ijieburdj bie erforberlid)en Sin-
$atttyunlte gegeben, aWein audj biefeS ift leiber nid)t ber gall,
benn e$ Ijei&t bafelbft nur: venerabili fratri nostro epis-
copo Mettensi — venerabilem fratrem nostrum Con-
stantiensem episcopum et dilectum filium abbatem
monasterii sancti Galli u. f. n>. 9lur gtoei 8at)en finb nam-
l)aft gemadjt
©en ^nljalt bc $ ^pa^ftlic^en 23retoe$ bilbct ein bem 33ifd)ofe
toon 2ftefc ertfyeitter 9luftrag. £)er $a:pft tyabe toernommen, bag
gtoifdjen bem 33tfd)ofe toon Souftang unb bem 9Ibte toon @t ©alien,
1 Gonft. (Sopb. 10. 21. nr. 314, 3oI. 48. £>a3 betreffenbe <5optalbud& ift,
im 15. SaJjrfjunbert, auf ftarfem, eitte §anb al3 SBafferaeidjen tragenben
^aptere Qefdjrieben, nmrbe aber fpater, — ba§ &iemlid) jopftfl (jeljaltene 2Baffer=
aetdjen eineS SBorfefcbfatteS , mit bem Safelftabe , weiSt auf baS 17. 3afjri)unbert
§in — in nid^t ebm gliicfltdjer SBetfe, etngebunben. @S nmrbe namlidj ber
Sftanb ftarf befdjnitten, fo bajj aJtorginalbemerftmQen beg 16. 3$bt3. &um Sfjeile
feljlen. 2Tud) §at flc§ oer 53u(§bmber einmal in ber fRei^enfoIge ber SMtter
geirrt. 3)a leiber einjelne flatter ganj ^erauSgeriffen roorben finb, fo $abe id^
ber alten bi§ CCCXXVI reic^enben goliicung, neue arabifdje Siffern bei=
fiefc^rieben. S)ie in biefem SBanbe ent^altenen Ur!f. reid&en oon 1225—1422.
Digitized by VjOOQ lC
221
fcit geraumer grit, roegen bc« ©<j)foffe$ Sfttyetnegg unb toegen
einiger anberer ©egenft&nbe, em 9ftedjt$ftrett obtoalte. Sftun fatten
bic genannten SJkrteten auf gtt)ci Satyen compromtttiert unb e$ fei
aud) son biefen cin ©d)ieb$f:prud() getljan nwrben. $)er crfte
©d&ieb$rtdf)ter ift beutltdj genug als cin ©id son ©tattfeurg gu
erteunen, toafyrcnb id) bei bem gtoeiten gunadtft an cinen fcon
§eibelberg, abet audj an cincn toon §eibott8ttriier bente. 1
SDurc!) ben gefattten ©d(jieb$forud() fei iibrigenS bie ftrage
toegeu be$ ©cfyloffeS SR^cincgg nic&t erlebigt, tt>ol)l abet bem 9lbte
auferlegt toorben, bafe er bem JSifdjofe, mit 200 2tt. ©., ben ge-
fatten ©dfyaben unb ba$ gugefugte Unrest fcergute. §iet>on fyabe
bet 2Ibt 40 2W. ©. bejafylt. SWlt bem SRcftc aber fei er im ftucf*
ftanbe geblteben, @3 foil nun ber 23ifd)of toon aKefe, entroeber
perfSnlidj ober burd(j_einen ©ubbelegaten , bie genannten ©cfyteb$*
rioter bagu aufyatten, bafc fie fidj in bie grage toegen Sftljeinegg
nidfjt toeiter einmifdjen. 3m Uebrtgen aber bleibe iljr ©djiebsfprudj
in ilraft unb ber $lbt fotte, notljigen galle$ burdj getftlid)e
©trafen, baju gegtmmgen toerben, bem 23tfd()ofe bie nodj feljtenben
160 2ft. ©. ofyne n>eitere ©d)tt>iertgfeiten gu entridjten* 2Bem
aber ba$ ©djtofe SRIjeinegg fcon 9tedjt$tt>egen gel)5re, bem 23i$*
tljume (Sonftang ober ber Slbtei ©t ©alien, ba$ foffe iefet ber
SMfdjof son 3Ke& mit aHer ©orgfalt unterfud&en unb, too m5gtid),
burd) ©prudj ober a3ergtetd(), in$ dltint bringen. ©elinge ba«
nidfjl, fo fei ber (Srfolg ber SJerljanblungen fd&rifttid) an ben ^Ja^ft
ju berid&ten. 3ugtetd) fei ben ^arteien ^erem^tortfd^ eine Qfrifi am
gufefcen, inner Ijalb toet^er fie ftcfy fcor ben tyeiligen 93ater gu fteffen
Ijaben, um son biefem, gleicJjfam au$ bem 9Jlunbe ®otte$, einen
geredjten SRidjterfyrudj gu erljatten.
SSct oberfladfjlidjer 93etrad(jtung biefe$ ©djriftftudfeS lag e8 nun
allerbingS fefyr nalje, baffetbe auf ba$ 3a1jr 1208 gu begiefyen, ba
fidljer ift, bafc um j[ene 3ett, toegen beS ©<$toffe« Sftljeinegg,
gtirifd)en ©t. ©alien unb Gonftang gefyabert tourbe. ©in afferbingS
nidjt fonberfidj gutoerlaffigeS 33ud&, namlidfj 3. (Sif elein ©efc^icljte
ber ©tabt ^onftang, ©. 234, toil! fogar n)iffen, ba& ^ft
^nnoceng III. biefen ©treit im 3 a ^ rc ^209 gu ©unften Ded
S3ifd^of6 t>on ©onftang entfdfyieben Ijabe.
SBaS n?ir nun aber fiber bie gtmfdljeu bem SSifd^ofe SBernfyer
»ou ^onftang unb bem 2lbte Ulrtd^ t)on ©t ©alien, au$ bem
1 6. untm ben SWbtutf ber W.
Digitized by VjOOQ lC
sat
§aufe bet £erren toon ©a?, wegen 9%^ehtegg geffifyrtc §c^be £u*
tocrlSfflged toiffen, burfte fid) auf jene Sftadjrictyten befdjranfen,
njclc^c ©onrab Don ^f&toerS 1 gegeben bat- SBenigften* Ijabe id)
bet 3lbcfon« toon 9try uub audj bei Neugart (Mone) Episcop*
Const. II, 418 , feine toeiteren Quetten gefunben. 9fo$ ber
Gtyrontl toon speterStyaufen f erfaijren mx, ba& ©raf SRuboif toon
Sftammtyerg, — weWjer, toie ®aber nad^gctoicfcu bat 8 mtt9ftubotf
toon <Pfuttenborf ibcnttfd^ ift, — urn bag ^r 1163 bic SBefte
SR^cincgfl toon jtonrab toon Jpeiligenberg erlaufte, ber fte toon (Son*
ftang gu Seljen trug. Stomit aber bcr 3Ibt toon ©t ©alien fcinc
9Inforu($e begrunben fonnte, fc^cint nit^t ndfyer ermittelt gu fein;
bod) »ar er iebeufattd itn 93eftfee, benn Sijdjof 2Bern$er
(1206—1209), begieljung$tt?eife . beff en Sfteffen bie toon 2irbon,
toerben un« toon (Sonrab toon ipfatoerS auSbriidUdj ate Jener %\)&l
begeidjnet, ber bie Surg eingenommen babe, $)ie betrcffenbe etnwS
unflar getyaUeue ©telle lautet: Castrum Rinegge autu et
consilio ministerialium , cum sue debuisset (esse)
ecclesie pro parte, cum sibi vendicasset, Wernherus,
dictus Constantiensis episcopus, suorum et ministe-
rialium et nepotum de Arbona, qui forte tunc idem
occupaverant castrum, non manu episcopi sed regis,
econtra asserebat. %m toeiteren 83erlaufe nrirb bann nod) ge*
fagt, bafc altljergebradjte geinbfeligfeiten, bie man auf beibgti
©eiten geljegt Ijabe, ben SluSfcbtag gegeben fatten, fo baft e8,
ftatt gum SSergleidje, gum @ebrau<$e ber SEBaffen getommen fei.
SBergeb&be S3crmittelung5toerfu(^e feien toon (Sberljarb toon 9torborf,
Sttbt gu ©alem, unb §einri4 son Gafyljen, 2lbt toon $eid)enau,
gemadjt tuorben.
£>a$ $a$r, in toelcfcem biefe geljbe begomten nwrbe, l&fct ftdjf
leiber nid)t me^r gang genau ermitteln. ©arauf baft jfonrab toon
$fatoer$ biefelbe auf bie ©rmorbung St qfytttypft' (1208 Sunt 21)
folgen l&fet, m5d)te idj bod) !ein ubergrofieS ©etoidjt tegen, ob*
gteid) man aud) ntdjt flberfefyen barf, ba& bet, tm ©ingelnen frei*
lidj nid)t unbebingt gutoeriaffige 4 (S^ronift , jene getybe mit gu ben
bebauerlidjen $olgen rennet, roeldje bie ©rmorbung be$ $flnig$
ffir ba8 Softer ©t ©alien geljabt Jj&be.
* Conradus de Fabaria Casus S. Galli. Mon. Germ. SS. n, 169.
a Chron. Petershus. bet SRon* QueUenf. I, 172 %$l 3&ef. ». STrj I,
831. u. Neugart (Mone) Episc. Const n, 83.
» Seitfarift I, 69.
♦ aBattenbadJ ©ef^tSqueHen, II, 275.
Digitized by VjOOQ 1C
223
3Benn feme ©d&ifberung nid^t fe§r ubertrteben fern foffte, fo
toutbe auf beiben ©eiten in 2$ertoufiung be8 SanbeS ©ro&etf ge*
teiftet, uaturltcfy jum unfagtid)en jammer ber armen fieute. 1 2>er
2lbt son St. ©alien, ber, urn einen ©egenftofe auSjuuben,
93if^of«geff betageru liefe, unterlag inbeffen iu einem ©efectyte auf
bem aSreitcnfctb # toobei ber ©raf Ulridj son itiburg, auf ©eiten
be$ SBifdjofS fedjtenb, ben 2tu$fd)fag gab.
2Rit St. Otto IV. toar 2Ibt ttlricij, balb tta$- A. $Pty>«
Sob, tocgen ber ©dfjirmfcogtei in em gefpanuteS S5erljattm| ge*
fommen. <£x toottte namlid) biefetbe fetnem ©ruber £einrid) toon
©ay gutoenben, toSljrenb ber JlSnig befyauptete, fte g$$re jum
@rbe feiner ©emafylin, ^Beatrix,* bie befannttid} eiue loiter
& $l>Uty:p* toar. S)er 2Ibt unierlag audj Ijier unb bie Slnfidjt
beS 3lbefon« toon Sir?, 3 bafe &. Otto bet ber §imoegna$me be$
©djloff e$ 9t!)einegg, bur<$ bie oon 9lrbon, Ijehntidj bie £anb tm
©piele geljabt Ijabe, fyat oiel 2Saljrfdjeinttdje« fur ftdj. Stucij.
tourben wir, unter SBorauSfefeung ber 3W<$tig!eit biefer 9tei$en*
fotge ber (Sreigniffe, fur ben SSeginn ber §el)be, xottytv ni$i Dor
ben 11 SKotoember 1208, ate ben Sag ber SBerlobung OttoS mit
SSeatrij:, gefefct toerben tinnte, einen 2tnl)alt$:punft gewnnnen. 911$
©d)irm*>ogt beS MofterS fy&tte fid) Otto ber ©efangenen an*
ne^men fotten, attein er liefe biefelben in ber $anb be* ©iegerS. 4
£>en ©ireit toegeu ^einegg Hejj er ebenfaffs unentf^ieben, ober
oietmetyr er nufete benfelben ju feinem 3Sortljeile au«, inbem er
fid) ba« ©djlofc toon beiben Snellen, &i« gur <£ntf#etbung ber
8te<$ttfrage, iibergebett lie§* 5 ©r beleibigte Ijteburdj ben 2lbt.
SBermutfylidj gefc^alj baS fcfcon ju %iSgaitg be$ SKonaW
Sanuar 1209 f ate Otto in ©djtoaben, ju 2Beingarten unb tttm
toar, fcbenfatts aber nod) toor beffen, im Sluguft be$ gletdjen
3al)re*, na$ bent §oftage Don 2Iug8*urg, betoerfftettigten tteber*
gang fiber bie %tpen.
1 pauperes aancte Marie et sancti Galli in lacrimis. Gonr.
Fabar. 169.
* bie atartoBuna erfolflte am 11. 9to». 1208 in graitffurt. Bfihmer Reg#
pttonia IV. wt 3S,
s <8ef<$i$ten I, 331.
♦ Conr. Fabar* 170.
5 Conr. Fabar. 171. Lite inter Constanciensem nostramque
ecclesiam non determinata, Otto tarn de manu episcopi quam
abbatia castrum Einegge suscepit cum aliis aibi adiacientibus
beneficiis , lit« iadeoisa.
Digitized by VjOOQ lC
224
aSefanntfld) leiftete %bt Ulri^ toon ©1. ©aDen etttige SJatjre
foater, namtidj 1212, bem iugenbltdjen ©taufer, ber ftdj in Son*
ftang feftfefcte, alS fein ©egner in Ueberlingeu lag, fc^r ttndjtige
SDienfie. SBarc bet Hbt toon ©t ©alien, auf ^. Otto's ©eite ge*
n>e[en # toer toeife, ob JE. grtebridj II., bamats alS e8 ftdj urn
einige ©tunben fymbelte, ben Kuweit bei 9lltftabten fyatte ^>af^
ficrcn nnb in (Sonftaug redjtgeitig eintreffen tonnen? 1
Sejiefyt man bie am 20. guni gu SInagni auSgefiellte Urlunbe
auf $atft .gnnoceng III. unb ba« 3a^r 1208, fo pafct ber 2luS*
ftettungSort nur in annaljernber SBBetfe. 9iadj Potthast Regesta
Pontificum I, 296 toerliefe biefer qtapft am 16. Sunt 1208 ben
geuannten Drt, too er fid) toom 15. 5Jlai att aufge^atten fyatte.
Siffein obgtei<$ tt>ir au$ beffen ^tinerar mit I)inrei<$enber
©idjertyett toiffen, ba§ ftd) Smtoccnj III. am 20. 3uni 1208
nicftt mefyr in Stnagni befanb, jo fonnte bodj toieUeicfyt bie :papft=
tidje jtanglei am genannten Sage nod) bort geroefen unb, nad)
ber Slbveife be$ ^avfteS, eine toon i^m N gene^migte ©adje, in
feinem Seamen auSgefertigt Ijabeu. SDafe in ber taiferlidjen J^anjlci
berartigc Singe toorfamen, fyat gttfer nadjaettoiefen. 2
®egen ba$ $oX)x 1208 fyrutyt audj ber Umftanb, ba& bie
geljbe, nadj ber SDarftetfuug ber eiujigen bi^er befannten Quelle,
erft nacfy bem £obe St. $l)iiip:p$ begonnen nmrbe; benn toenn and)
J?onrab toon $f&toer8 feine (Srgdfytong nidjt ftreng an bie 3eitfolge
ber ©reigniffe antnupft, fo beabfidjtigt er bodj, im toorliegentfen
gaHe, ein in golge ber ©rmorbung be$ $onig6 fiber fein Softer
§ereingebrodjene$ 83erl)attgnij$ gu fdjitbern. 2lbt Utridj tyatte fidj \cl
gu j?. P)itip:p ge^alten.
§ur ba$ 3a^r 1254, begiel)ung«tt>ei[e bie SSegieljung be$ ipfcpft*
lichen <£rlaffe$ auf 3>nnoceng IV., fpridjt, bag biefer fidj fdjou
am 13. Sftai be« genannten 3>aljre$ 8 be$ Sijdjof* (Sacob) toon
SKefe bebient fyatte, urn jroifdjeu bem SBifc^ofc (Sberljarb II. toon
©onftang unb bem 2lbte Sertljotb toon ©t ©alien, u>egen be8
j?loftcr$ SRljeinau unb anberer SDinge obtoaltenbe 3ttoifiigfetten gu
fd)ttdjten. 4 3d) toermutlje batyer, baft fidj bie gu (Snbe ber nuri
1 Stafl. SU). o. Sirs I, 333. u. Bdhmer Regg. Ottonis IV. nad> 177 #
1 $rttte3 @rQftnaunaS§eft ju ben $egeften 8. SubroiflS be8 JBa^ern p. EX.
5 $a8 Srepe tft batiert Assis. HI. idus Maij pontif. undecimo =
1254 Wai 13.
♦ ajctfll. 3eitf*rift XXVI, 337. Sibef. o. Krj I, 365 u. Potthast Regg.
Pontif. 1536. (9tac§ Hochenbaum van der Meer Hist. dip]. Monast
Rhenaug., bei Zapf Mon. Anecdot. p. 390., letter nur in furjem Stu^UQe.)
Digitized by VjOOQ lC
225
fotflfttben ttrtunbe fteljcnben SBortc: sicut tibi de alia in-
jungimus questione, auf ben am 13. 9flai ertljctften Stuftrag
bejieljen. $)afc aber Snnoccnj IV. am 20. 3uni 1254 in bcr Zfyat
in Stnagni war, entnefynen voir au8 Potthast Regg. Pontif.
15430 unb 15431. 3tu« btefen ©runbcn fltaube idj bas aSretoe
unbebenfltdj sum 20. 3uni 1254 fefeen ju burfen,
@S folftc nun nodj bcr tooOftanbtge $Kbrud ber fottwtyt filr >
bic ©efdjtdjte bcr 93tfd^5fc toon Sonftanj ate audj bcr Stcbtc toon
®t ©alien ntdjt untm^tigen Urfunbc:
$apft 3nnocen& (IV) ert$eilt bem Sifd&ofe t>on 3Refc ein (Sommtfforium jur
©ntfdjetbung emeS, jtmfd)en bem SMfdjofe turn Sonftanj unb bcm Sfl&te
t>on St. ® alien, wegcn ber Surg Styeinega, fdjroeBenben 5Rec$t3ftreite3.
Sfoagni (1264) Sun. 20.
Innocentius episcopus, servus servorum dei, venerabili
fratri episcopo Mettensi salutem et apostolicam benedictionem.
Dudum, sicut accepimus, inter venerabilem fratrem nostrum
Constantiensem episcopum et dilectum filium abbatem mona-
stery sancti Galli, Constantiensis diocesis, super castro de
Rinegg et nonnullis articulis questione suborta, demum fuit
hinc et inde, in dilectos filios Gielonem de Glatebure et
Herdeginonera de Haidiwere, 1 laicos, super hijs tamquam in
arbitros, iuramento prestito, concorditer conpromissum , qui,
super castro eodem et quibusdam ex ipsis articulis questione
indiscusse dimissa, super reliquis quoddam inter partes arbi-
trium protulerunt, inter cetera in arbitrio mandantes eodem,
quod dictus abbas ducentas marchas argenti prefato episcopo,
pro dampnis et iniurijs illatis eidem, persolveret, de quibus
licet quadraginta marchas idem abbas postmodum episcopo
iamdicto persolverit, de residuo tamen sibi satisfacere non
curavit; super hijs igitur, ad pacem et concordiam eorundem
episcopi et abbatis sollicite providere volentes, fraternitati tue
per apostolica scripta mandamus, quatenus per te vel per
alium prefatis arbitris inhibere procures, ne de questione
castri predicti et aliorum articulorum, de quibus iure arbitrati
1 2)eutltd) Glatebure unb Haidiwere. 3)ie (Stolen von ©lattBurg
ftnb ein fcetonnteS ®efd)lec$t, auc§ bie von Jpaibelberfl. 3n ber lefctgenannten
gamilte finbe id), aHerbingS etroaS fpciter, einen Stfetljegen (1269 Neagart
God. Alem. II, 269) was, al3 eine mit ^erbegino perwanbte jftamenfttouna,
benterft fein mag.
8ettf$r. xxvii. 15
Digitized by VjOOQ 1C
226
fuerant, se de cetero intromittant, ceterum arbitrio circa ea
super quibus processerunt in suo robore permanente, pre-
dictum autem abbatem ad solvendum sine difficultate qualibet
prefato episcopo residuum premissorum ducentarum marcharuro,
videlicet centum et sexaginta marchas, monitione premissa,
per censuram ecclesiasticam appellatione remota compellens,
de predicto castro , an ad ipsum episcopum vel Constantiensem
ecclesiam , an ad eundem abbatem vel memoratum monasterium
de iure pertineat , inquiras , vocatis prius partibus , sive postea
compareant sive non, de piano et absque omni prejudiciali
strepitu, sollicite veritatem et de hoc plene inquisito etcognito,
questionem huiusmodi, si partes ipse voluerint, iudicio vel
concordia studeas terminare; alioquin inquisitionem quam
super hoc feceris in scriptis redactam et negotium sufficienter
instructum, ad apos^olicum remittas examen, prefigens eisdem
partibus terminum peremptorie competentem, quo, per se vel
per procuratores ydoneos, nostro se conspectui representent,
justam super hoc autore deo sententiam recepture. Super
reliquis vero articulis, de quibus arbitrium non extitit, si de
illis partes coram te noluerint experiri , audias causam et earn
vel judicio aut concordia termines, vel ad nos remittas in-
structam , sicut tibi te alia injungimus questione , contradictores
auctoritate nostra, appellatione postposita, conpescendo, non
obstante si predictis episcopo vel abbati, vel quibuscunque
aliis personis, a sede apostolica sit indultum, quod interdici,
suspendi vel excommunicari non possint per literas apostolicas,
plenam de ipso indulto vel expressam de ipsius tenore de
verbo ad verbum mentionem minime facientes et constitutione
de duabus dictis edita in consilio generali. Datum Anagnie
j:ii kalendas Julii, pontificates nostri anno undecimo.
©. a «. Sonftdnset 6«tyiaH>u$ 10. 3L nr. 314 got. 48.
StotI) D. ©djtedenftein.
Digitized by VjOOQ 1C
227
$a$ SBotmfe? ^nobale ttott 1496.
3m Slnfdjtufe an bic 93i$tJjum$*©i)noben ^fCcgtcn eingeljenbe
SStfitationen bet S)i5cefen ftnttgujtnben, burdj toeWje bie .guftctata
berfctfecn nad) ben serfdjiebenften SRicfytungen eincr eingeljenben
^rfifung unterjogen tourben. $\\ erftcr Stnie lam babet bic grage
be$ £ird)enfcerm5gcn$ gur ©pradje, e$ nmrben fobann bie 9ted)t$*
v>er^altniffc ber eingetnen &ir<$en fcftflcftcttt : gtotronat, 93au*
fcftidjtigfeit «• f« !•} bemn&djft nmrbe bcr SScfunb bcr bem ®otte$*
bienft gen>ibmeten SJt&ume unb ©eratlje beurlunbet ; e$ nmrben ami)
Wufgeicfynungen fiber ba« Rrdjti<$e unb fitttic^c SBerljaften bcr ©e*
mcinben gemadjt , 9lad)forfd)ungeu fiber bic 83em)altung bcr
^irdjenamter burdj bic Ort$geiftlid)en angeftettt, fyierauf begfiglidje
33ef<$tt>erben entgegengenommen , enbtidj bic ©tynobalabgaben fetbft
ttergeufynet, unb niebergefefyriebett, toeldje fieiftungen bcr ©emetnbe
unb einjetnen ©licbern berfelben fon>o^l gcgen ben bif<$5flidjen
©tuljl unb gegen ben toifitirenben (Sommiffar ate aucfc gegen
cinjelnc $ird)mbiener obtagen,
£ierau$ ergibt jtdj, bag berlci Stufgeidjnungen in me$rfad)er
£infidjt nrid)tig finb : fur bic Sonographic ganger grofjen 8anbftrid)e,
fvir bic firdjlictyen SftedjtStterljaltttiffe bcrfclbcn, n>ic nid)t minber
fur beren ©tatiftif unb (Sulturgefdjicfyte.
2Ba« n>ir Ijter mitt^cilen, finb Slufjei^nungcn fiber ben 33e*
funb ber SDiSccfe SBormS, toie er fidj bci ber ©tynobe crgab,
bie SBifdjof 3o(ann HI* au * bem freifcerrtidjen §aufe fcon SbaU
berg (1482-1503) im ^aljre 1496 abfctett. SOBo^in ba* Original
fiber biefc ©iocefan^ifitation gefommeh, fyat fi<$ nidjt ermittetn
laffen. UnS liegen gn>ei $bfd)riftcn fcor:
A. au8 bem grof$. Ijefflfdjen £au«* unb ©taatSardjto gu ©arm*
ftabt un« freunblidjft mitgetljeUt, in eincm mit ©djtoeinSteber
fibergogenen §otgbanb in Quarto, sec. 17., 187 23(&tter, toon
roetdjen 173 mit alter goliirung, bic anberen nidjt foliirt
2luf einem ty&ter cingefiebtcn Slatte fteljt: Nota: Iste liber
cum originali, quod domini majoris ecclesiae Wormatiensis
15*
Digitized by LjOOQ IC
228
habent, collatus et ita conscriptus est per me, registra-
torem Casparum Fausium, Heidelbergensem , anno domini
1607. §ierauf folgt auf ban erften (nidjt foliirten) 93tatte
bic Uebetfdjrift: Registrum etc., auf ciucm jtoeiten (ebcnfatte
nic^t foliirtcn) 33latte einc lurjc SSergctcJjnung ber 3)ecanat$*
©ifce (Sedes), namlid&: SMtmftein, olim §effen f ®untter«=
:plumen , 2BeftI)offen sive 3)al$ljeun , . olim 23ermer$§eim,
Seiningen, quondam SBodfenljeim, ^reierSfyeim, Sftcmftaff (Sanb*
ftu§l)*, 2Setnl)etm, SBeibftabt, ©d&toeigern, §eibelberg. — 2Iuf
got 1 bi$ 172 folgt fobann ber £ej:t be$ Registrum Synodale
unb auf got. 173 uub 11 toeiteren- (nidjt foliirtcn) Slattern
ein afyljabettfcfyeS OrtSregifter.
B. befinbet ftdj int groj#. ©eneralsganbeSard^iD baljier (£anb=
fdfjriftenfammlung N° 311) , tool)in biefe §anbfc§rift im Sfafyre
1847 atS 2lu8taufd(jobject gegen cin ©tabtbucfy Don Oppenljeim
au$ bcm SDarmftabter 9lrdjiD gefomtnen ift. ©ie 1ft ebenfallg
in Quarto, in ©d)tt>ein$leber gebunben, sec. 17., $al)lt genau
eben fo Diele SSlatter ttrie A.; bodfc feljlt ifyr ber Stjarafter
ber Jlutljenticitat, toeldfyen A. burdf) ben (Stntrag bc$ 9tegi=
ftrator$ gaufiuS erfyalten l)at. $)ie ©d&rift (in ben Derfunftelten
JBfigen, toie fie befonbers Don ben ^cfxiitcn ge^ftegt nmrben)
biirfte um einige 3>aljrgel)nte linger fein af8 bte Don A. $m
£ej:t finb Jeinc ttcfentltd^en Unterfctyiebe Dorfyanben, bodj ift
beutlidfy erfennbar, bafe B. teine Stbfdjrift Don A. fein faun,
fonbem ba& beiben (Soften ein gememfameS Original uorlag.
©er 9lbbrudf folgt bem Steyt ber £anbfc§rift A. , toetd&e t^ei(=
toeife bie SSocale anber« ate B. beljanbett 35ie £oi}Un, n>eTd^e in
beiben (SobiceS burd) 93uc$ftaben auggebrutft finb, rourben im 21b-
brurf burdfj arabifdje .Siffern nriebergegeben. Die (Srfldrung Don
tedjnifd&en SluSbriidfen, n>eld(je fid) im SJerlaufe ber publication
Dielfadj toieberfyolen, folgt am ©d^fuffe in gorm eiue$ ©foffarS.
Digitized by VjOOQ IC
229
Registrant synodale
omnium et singularum ecclesiarum ruralium Wornia-
tiensis dioecesis, conscriptnm de commissione reveren-
dissimi domini domini Joannis, episcopi Wormatiensis *
per Jacobum Stoll, pastorem in Alnlieim. Anno domini
1496, qui fait bissextus.
(1) Sedes Hessen sive Dirmstein.*
Roxheim.
Ecclesia parochialis, Maria Magdalena patrona, domini
maioris ecclesiae Wormatiensis conferunt. Ibidem altare
sanctorum Sebastiani et Nicolai episcopi, consecratum tan turn.
Filia Babenheim. 3 Septem jurati hie et in filia. Commissarius
hie nullas habet exponsas , aedituus tamen dat mediam minam
avenae et manipulum luminum abscissum infra et supra ma-
num. Cathedraticum 12 1 /* alb. Communis emenda 9 /J 2 hi. Syno-
dalia : maechanicus unum caponem , jurati adjudicant eis
unum , superfuerunt quatuor maechanici ; similiter maechanicus
dat mensuram vini, bibit communitas; similiter hospes dat
caponem et mensuram vini. Domini praedicti conscrvant
chorum , missale , calicem , vinum ad missas ac (1 v.) omnia
ornamenta summi altaris, perpetuum lumen, domum plebani;
fabrica hostias, ceram ad candelas. Communitas conservat
baptisterium , agendam. Communitas in Roxheim corpus eccle-
siae, turrim, campanas, funes, ossarium, feretrum, sepem
coemiterii , januas , seras et clavem ecclesiae , cruci-
fragam, vexilla, caldarium aquae benedictae, disponit campa-
natorem, animalia seminalia. Fructus coemiterii recipit ple-
banus. Subductorium pyxidis sive vasis, in quo reservatur
venerabile sacramentum eucharistiae, ruptum est in una parte
et venerabile sacramentum jacebat in ligno , quia vas ligneum
est. Plebanus conqueritur, quod stabula sua collapsa, et non
habeat, quo locet pecora sua; similiter, quod curia sua non
habeat portam sive ostium. Nullam inveni diligent&m circa
res fabricae , nullum quoque registrum computationis.
1 turn fpatere* §anb ift an ben fflanb (jef djrieben : ex fomilia baronum
de Dahlberg.
2 im bair. %q.M. §ranlent$(rt.
3 S3oben§eim a. Styein %q.W. granfentljal.
Digitized by VjOOQ 1C
230
Filia Babenheim.
Ibidem capella, sanctus Mauritius patronus, consecrata
tantum. Comunitas conservat capellam et omnia ornamenta in
casu quo fabrica capellae non haberet Poena absentiae 2 alb.
MOrsch. 1
(2) Ecclesia parochialis, sanctus Stephanus patronus, pater
de Franckenthal * confert et regitur per fratrem ordinis. Ibi-
dem altare sanctae Catharinae, dotatum, non confirmatum.
Jurati optant illud confirmari voluntque illud dotare suf-
ficienter juxta decreta reverendissimae vestrae paternitatis , sed
plebanus repugnat. Quatuor jurati, commissarius sero et mane
suscipitur a maiori decima mettertius; aedituus dabit mediam
minam avenae et manipulum luminum abscissum infra et
supra manum plebano; jurati et aedituus habent expensas
cum commissario. Sicque fient expensae: Equi debent habere
stratum usque ad pectoralia, et commissarius cum suis honeste
et sufficienter refici, et in casu quo non fierent dignae ex-
pensae, tunc decimatores de novo debent facqre expensas,
quousque commissarius et sui sint contend. Cathedraticum
12V2 alb. dat decima major. Communis emenda 7 1 /? /J hi. et duos
capones, cedunt ad coquinam. Domini de Franckenthall con-
servant chorum, corpus, omnia ornamenta, 24 $ olei, animalia
seminalia , domum plebani ; fabrica ossarium , domum capellani,
medium lumen, ceram ad candelas. Communitas baptisterium,
turrim, campanas, funes, murum caemiterii, crurifragam,
feretrum. Plebanus et communitas disponunt aedituum. (2 v.)
Fructus caemiterii recipit plebanus. Capellanus et aedituus
habent vilia, immunda ac fatita superpellicea corporalia im-
mundissima, panni calicis immundissimi. Inveni venerabile
sacramentum eucharistiae fractum in minute particula. Domi-
cellus Simon Beiffart interfuit computationi , quare non dis-
cussi. Plebanus neglexit unam niulierem , quae nunciis
instetit, ut audiret confessionem ejus et porrigeret similiter
venerabile sacramentum, qui distulit earn visitare. Plebanus
se excusat et objicit campanatori, campanator contrarium
dicit adduxitque juratos et quosdam de communitate, qui
dicunt hoc accidisse ex negligentia plebani, quia post voca-
2 von bem Sfoguftmerffofter §u ©ro^=gran!ent^a(.
Digitized by VjOOQ 1C
231
tionem supervixit decern horis vel citra , nihilominus inortua
est sine confessione et sacramentis ecclesiasticis. Heu res
dolenda! Poena absentiae 2 alb.
Studernheim. 1
Ecclesia parochialis, sanctus Georgius martyr patronus,
domini maioris ecclesiae Wormatiensis conferunt. Est mater
et annexa ecclesiae parochiali in Agersheim, utraeque habent
baptisteria et ecclesiastica sacramenta. (3) Ibidem altare
sanctae Annae , consecratum tantum ; quatuor jurati , coramis-
sarius sero suscipitur a plebano mettertius; aedituus dabit me-
diam minam avenae et manipulum lunimum ut supra. Mane
suscipitur a maiori decima metquartus. Plebanus, capellanus,
jurati, faber cum servo habent etiam expensas. Plebanus et
jurati possunt vocare unum ad prandium et habebunt expen-
sas honestas et sufficientes. Et in casu quo expensae non
fierent, tunc commissarius potest accipere missale et calicem
et disponere prandium pro praefatis. Cathedraticum : 15/3 hi.
Communis emenda 30 /3 hi. et cin Ijelbeltngen. Synodalia:
legitimi 1 den., viduus vel vidua ein feeibelingcn, maechanicus 5
obol. spirenses, faber babata, molitor unum caponem, jurati
nihil. Domini maioris ecclesiae conservant chorum, corpus,
ianuas, seras et claves ecclesiae, omnia ornata, medium
lumen. Communitas turrim, campanas, murum coemiterii
crurifragam, feretrum, baptisterium , chrisma; fabrica medium
lumen. Communitas vult disponere campanatorem e contra
plebanus et jurati dicunt, quod ipsi habeant interesse et non
communitas, et sic est diversitas inter eos. Nunc est concor-
datum, quod plebanus et jurati disponunt campauatorem.
Poena absentiae 2 alb.
Agersheim. 2
(3 v.) Ecclesia parochialis , sanctus Kilianus patronus,
domini ecclesiae maioris Wormatiensis conferunt et est filia
ad Studenheim. 3 Ibidem a dextris altare beatae Mariae
Virginis, consecratum, habet residentem. Ibidem altare sancti
Jacobi, habet residentem. Aliud a sinistris altare sanctae
Catharinae, habet residentem. Plebanus et jurati conferunt
1 a3ej.-». grcmfentyal.
* 'DggerSljetm Se^Sl. ©peter.
3 ©tubert^eim SBeg^Sl. granlenfljal.
Digitized by VjOOQ 1C
232
omnia. Quatuor jurati ; commissarius sero suscipitur a plebano
metquartus ; aedituus dat medlam minam avenae et manipulum
luminum, u£ supra, et habebit expensas. Mane maior decima
dabit expensas commissario, similiter plebano, juratis, magistro
civium et famulo suo, fabro cum famulo suo et aedituo, quo-
usque compleatur numerus 17 personarum. Et in casu, quo
expensae non fierent, commissarius potest ponere interdictum.
Cathedraticum 15/3 hh maior decima dat Communis emenda
20 den. communitas dat. Synodalia: legitimus 1 den., Viduus
vel vidua 1. obi. spirensem, maechanicus 5 obi. spirenses,
similiter hospes, jurati nihil. Communitas murum coemiterii,
crurifragam, ossarium, (4) feretrum, caldarium aquae bene-
dictae, aspersoria, sal benedictum, baptisterium , agendam,
januas ecclesiae, claves, turrim, campanas, funes, chrisma,
vinum ad missas et tempore communionis , animalia seminalia.
Plebanus et Jurati disponunt aedituum in consensu magistri
civium, non tamen de jure, sed ex vicinitate; domini maioris
ecclesiae Wormatiensis domum plebani. Fructus coemiterii
recipit plebanus, capellani conservant domos suas, plebanus
conqueritur cum aedituo, quod communitas abstulerit campa-
natori singulis annis 3 maltra siliginis. Jurati dicunt quod
plebanus deberet conservare perpetuum lumen, et inde habet
decimationem de centum jugeribus agrorum , * recipit quidem
decimam, sed non conservat lumen. Plebanus conqueritur,
quod non hateat horreum, et sit sibi magnum detrimentuin
quia non potest colligere fructus suos, nee facere fimum, et
sic bona laboriosa ecclesiae pereunt , nee habet stabula.
Fabrica male regitur, non inveni aliquod registrum compu-
tationis. Poena absentiae 2 alb.
Friesenheim. 1
(4 v.) Ecclesia parochialis , Sanctus Leodegarius patronus.
Domini collegii Novae Civitatis, 2 Spirensis diocoesis, conferunt.
Ibidem altare sanctorum Wolfgangi, Valentini, Mariae Mag-
dalenae , consecratum tantum. Quatuor jurati adjudicant
commissario mettertio coenam apud decimatores collegii
praefati et debent honestte ac laudabiliter tractari; aedituus
dabit mediam minam avenae et manipulum luminum ab-
1 $e&.s2l. ©peter.
Gottegiatftift ju IWettftabt an bet #arbt.
s
Digitized by VjOOQ 1C
233
•
scissum ut supra, et habebit expensas apud commissarium.
Mane suscipitur a maiori decima, quam habet Illustris Prin-
ceps Palatinus Elector, mettertius. Plcbanus ibidem, jurati,
adituus, faber, plebanus in Mundenheim cum aedituo suo.
Commissarius etiam potest vocare unum vel duos, quousque
perficiatur numerus 14 personarum. Hi omnes debent solem-
niter refici et pasci. Cathedraticum: 12 1 /* alb. Communis emenda
11/3 den. 3 den. communitas dat. Synodalia: legitimus 3 hi.
spirenses, viduus, vel vidua 1 den., maechanicus vel hospes
5 hi. spirenses, jurati et aedituus nihil > faber babata sine
foraminibus. Domini praefati chorum , missale, calicem, omnia
ornamenta; princeps praefatus corpus, fabrica, lumen noc-
turnale, sacristiam, hostias; communitas turrim, campanas,
funes, murum coemiterii, ossarium, (5) crurifragam, portam
coemiterii, baptisterium , agendam, chrisma, vinum tempore
communis, vexilla, caldarium aquae benedictae, animalia
seminalia; plebanus et pistoria vel ©atfljctufe lumen perpetuum.
Domini collegii praefati recusant dare vinum ad missas et
allegant, quod hospites hucusque dederint. Hospites quoque
dicunt , quod non teneantur de jure , sed propter deum dedisse,
nunc vero omnino non dant. Et ille error quasi per totam
diocoesin et in casu quo non essent ibi hospites. Fabrica et
singula bene reguntur. Poena absentiae 2 alb.
Mundenheim. 1
Ecclesia parochialis, sancti Sebastianus et Petrus patroni.
Praesentia ecclesiae sancti Andreae Wormatiensis confert.
Ibidem altare beatae Mariae Virginis, consecratum tantum.
Quatuor jurati ; commissarius sero suscipitur a pastore met-
quartus, aedituus dabit medium semerinum avenae et mani-
pulum luminum abscissum, ut supra, et si equi commissarii
deficerent in avena, pastor supplebit. Similiter pastor tractabit
commissarium et suos honeste , aedituus etiam habet expensas*
Mane suscipitur a maiori decima metquartus, potest etiam-
vocare unam personam. Plebanus et aedituus (5 v.) in Friesen-
heim possunt esse in prandio et debent solenniter tractari.
Cathedraticum 12'/t alb. Communis emenda 11 /J. hi. 3 den.
Synodalia : legitimus 1 den. , viduus vel vidua 1 hi. spirens.,
maechanicus 5 fyetter spirens., faber babata non perforata,
1 %q.M. ©peter.
Digitized by LjOOQ IC
234
jurati nihil. Praesentia praefata disponit omnia necessaria ad
summum altare, tectum turris, corpus; pastor chorum; com-
munitas turrim, baptisterium , agendam, murum coemiterii
crurifragam, campanas, funes, vinum tempore communionis.
Commissarius tenetur dare communitati medium quartale vini.
Poena absentiae 2 alb.
Rucheim. 1
Ecclesia parochialis, sanctus Ciriacus patronus, praepositus
Neuhusensis 2 confert. Ibidem altare beatae Mariae Virginis,
consecratum tantum. Quatuor jurati adjudicant commissario ex-
pensas a praeposito Neuhusensi mettertio, aedituus dabit
semerinum avenae et manipulum luminum abscissum , ut
supra. Mane sustipitur ab ecclesia mettertius ; plebanus,
jurati, aedituus habent expensas decentes et honestas. Cathe-
draticum: 12 7* alb. Communis emenda: 11 /3. 3 den. (6) Syno-
dalia: legitimus 1 den., viduus vel vidua 1 obi. spirensem,
mechanicus vel hospes 5 obi. spirenses, jurati nihil. Prae-
positus Neuhusensis chorum , domum plebani ; domini ecclesiae
maiorisWormatiensis corpus; collegium Neuhusense omnia orna-
inenta, vinum ad missas ; communitas turrim, campanas, funes,
murum caemiterii , crurifragam , ossarium , baptisterium,
chrisma , agendam , caldarium aquae benedictae , animalia
seminalia. Pauperes conqueruntur , quod ante tempora fuit lis
pro vino ad missas inter dominos Neuhusenses et juratos
ecclesiae coram venerabili viro domino Joanne Weinheimer,
in spiritualibus vicario , qui decrevit , quod domini Neu-
husenses debent dare vinum ad officia divina, sed nee hodie
faciunt. Plebanus et jurati disponunt aedituum. Fructus coe-
miterii recipit plebanus. Plebanus conqueritur, quod^ subditi
siu non dant sibi oblationes jure decretas, videlicet quatuor
denarios usuales, sed tantum quatuor obolos. Domus plebani
omnino collapsa est, nee residet apud ecclesiam propter de-
fectum domus. Venerabilis dominus doctor Blenninger scripsit
praeposito Nehusensi pro reparatione domus; quale responsum
dederit, me praeterit. Dos ecclesiae sive plebani precaria,
videlicet Scebe, gravata est per dominum et incolas villae.
(6 v.) Janua ecclesiae nihil valet , similiter tectum corporis
1 Sfoid^eim 9e$.s9(. ©peier.
2 ber ^topft ber GoHefliatfird)e beg $1. (SgriacuS *u 9teu$aufm &ei SSBormS.
Digitized by VjOOQ lC
235
ruptum est Lumen perpetuum conservant decimatores , qui
dant 18 0. den. et fratres eremitarum sancti Augustini spi-
remes, qui dant 25 ft olei Fabrica competenter regitur.
Poena absentiae ad voluntatem commissarii.
Ebstein. 1
Ecclesia parochialis, sanctus Cyriacus patronus, collegium
Neuhusense confert. Ibidem altare beatae Mariae Virginis dota-
tum, dicti bte^mnbt, bte ©aucln^citn 8 conferunt. Nunc Philip-
pus Allendorffer in 9lieber glerfctyeim. 3 Quatuor jurati adjudi-
cant commissario mettertio coenam a decima minori; aedituus
dabit mediam minam avenae et manipulum luminum abscissum,
ut supra et habebit expensas apud commissarium. Mane maior
decima suscipit commissarium mettertiura; plebanus, capel-
lanus, jurati et aedituus habent interesse et jurati possunt
advocare usque impleatur numerus 13 personarum et habebunt
largas expensas, et in casu, quo expensae non fierent condigne,
commissarius potest accipere missale et procurare. Cathedrati-
cum: 12*/2 alb. Communis emenda: 30 /J hi. 1 obi. spirens.,
communitas dat. Synodalia : legitimus 1 den. , viduus vel vidua
1 obi. spirensem, maechanicus vel hospes 4 hi. (7) spirenses,
faber babata et habebit prandium. Domini praefati chorum,
corpus , omnia ornamenta , domum plebani ; communitas
turrim, campanas, funes, murum coemiterii, crurifragam, ossa-
rium, baptisterium, chrisma, agendam, vexilla, latus ecclesiae,
thuribulum, thus, caldarium aquae benedictae, animalia semi-
nalia. Campanator deligitur per plebanum et juratos. Lumen
nocturnale ante altare beatae Mariae Virginis et habet tan-
turn 16 ?£ olei, reliquum datur propter deum. Fabrica et
minor decima conservant perpetuum lumen. Domus plebani
omnino est ruinosa, tam in horreo quam in stabulis. Agri
dotis non coluntur, praesertim aliqui. Aedituus caret super-
pelliceo. Murus coemiterii in tribus locis ruptus est , nee habet
crurifragam, turris omnino deposita est. Ecclesia regitur per
commendarium. Fabrica competenter regitur. Poena absentiae
2 alb.
1 (Sppftein SBea.=2l. $ranfent§ai.
2 ba$ ©efdjledjt ber fcunbte oon (Saulijetm.
3 9Ueberfforf#eim im §eff- flreife SBormS.
Digitized by VjOOQ 1C
236
Flamersheim. 1
(7 v.) Ecclesia parochialis, sanctus Stephanus patronus,
praepositus montis sancti Georgii extra Pfedersheim 2 confert.
Ibidem altare beatae Mariae Virginis, dotatum. Armiger
Henricus de Meckhenheim 3 confert, tres jurati adjudicant
commissario expensas mettertio apud pastorem , aedituus dabit
mediam minam avenae et manipulum luminum abscissum, ut
supra et habebit expensas. Mane commissarius dabit expensas
plebano , capellano et juratis et habet medium maldrum sili-
ginis a decima maiori in subsidium. Cathedraticum : 12 1 /* alb.
Commune vadium 30 1 hi spirenses. Synodalia: legitimus
2 den., viduus vel vidua 2 hi., maechanicus 4 hi. Pastor
chorum, plebani domum; praepositus praefatus corpus, omnia
ornamenta summi altaris, vinum ad missas; communitas tur-
rim, campanas, murum coemiterii, crurifragam, baptisterium,
ossarium , feretrum , vexilla , caldarium aquae benedictae.
Fabrica conservat perpetuum lumen, sed decima maior dat
30 ft olei in subsidium. Fabrica chrisma et ceram. Missale
est falsum , nee habet registrum. (8) Agenda simpliciter nihil
valet. Funem magnae campanae conservat Fridericus Blieck 4
armiger, alium conservat dominus Henricus de Rotzenhausen
miles. Plebanus et jurati disponunt aedituum , major decima
animalia seminalia. In muro sive pariete chori est ferra-
mentum vulgariter ©ercmbfe , fractum in una fenestra , et inde
posset evenire periculum, pastor deberet reformare. Fabrica
bene regitur.
Ormbsheim. 5
Est quaedam villula prope Frankhenthal dicta Ormbsheim.
Ibi est capella et capellanus habet in corpore plaustrum vini
et 20 maldra siliginis. Non habent ibi baptisterium , nee oleum
infirmorum, nee volunt subiici alicui ecclesiae parochiali.
Audivi nihilominus quod vera mater eorum sit Flamersheim.
Decanus sancti Pauli dicitur ibi esse pastor.
1 glomerS^eim 33e$.=2l. granfentljal.
2 ^febberSfjeim im $eff. Ureife SBormS.
3 aWerfen^eim SBe^Sl. Sanbau.
4 SBfttf oon $ngelftat obet t>on Std&ten&erg.
5 DrmSIjeim, auSgegangene* Drt Gei granfcnt^al »gl. greg, SUjctntfaij
4. 2fo&. e. 9.
Digitized by VjOOQ 1C
237
Hessheim. 4
Ecclesia parochialis , sanctus Martinus patronus, domini
ecclesiae maioris Wormatiensis conferunt. Ibidem altare beatae
Mariae Virginis dotatum. Illustris Princeps Palatinus confert,
est malitiose spoliatum reditibus suis. Tres jurati adjudicant
commissario mettertio coenam apud (8 v.) pastorem f , similiter
juratis et campanatori et debent laudabiliter tractari ; aedituus
dabit mediam minam avenae et manipulum / luminum abscis-
sum. Et si non bene tractarentur, tunc commissarius potest
accipere breviarium et procurare. Mane maior decima similiter
cum iisdem personis, et possunt interesse plebanus ibidem,
plebanus in Heuchelnheim, aedituus suus, plebanus in Benters-
heim, aedituus suus et faber, et in casu, quo expensae non
essent dispositae, tunc commissarius potest accipere missale
et procurare. Cathedraticum : 12 1 /* alb. Communis emenda
2 alb. Synodalia: legitimus 1 den., viduus vel vidua vel vir
episcopalis 1 hi., maechanicus 4 hi., faber babata. Domini
praefati chorum, corpus, libros horarum, missale, calicem,
domum plebani, animalia seminalia; communitas turrim, cam-
panas , funes , agendam , baptisterium , ossarium , chrisma,
murum coemiterii , crurifragam , vexilla , caldarium aquae
benedictae, vinum tempore communionis. Plebanus et jurati
disponunt aedituum, communitas vult, quod habeat interesse;
domini dant salarium. Fructus coemiterii recipit plebanus.
Porci intrant caemiterium, quia caret crurifraga. Murus coe-
miterii ruptus est in magna parte. Et hie magna confusio ratione
vini ad missas , quia nee (9) domini nee hospites volunt dare.
Plebanus non habet horreum , stabula quoque magnam minan-
tur ruinam. Tectum turris destructum est. Domus altaris valde
ruinosa, videtur mihi quod possessor parum advertat. Quaerit
eraolumentum , nee relevat altari detrimentum. Domini maioris
ecclesiae intersunt computationi , quare non discussi res fabricae.
Poena absentiae 2 alb.
1 8q.s9L gratt!ent§al.
2 Per pastorem hie videtur intelligi secundanus parochus , qui plebano
subest et alicui filial! ecclesiae praeest, uti explicant canones. (Stnmertung
im batmft&bter templar von fpfiterer §anb.)
Digitized by VjOOQ 1C
238
Heuchelnheim. 1
Dicunt, quod Heuchelnheim sit in camera domini,* etideo
non visitetur isdem locus per commissarium , audivi tamen
quod sint magni defectus in eadem ecclesia.
Bentersheim. 3
Ecclesia parochialis, sancta crux, sanctus Petrus apostolus
et Nicolaus episcopus patroni, domini ecclesiae st. Andreae
Wormatiensis conferunt. Ibidem altare non consecratum. Tres
jurati adjudicant commissario expensas metquarto a plebano
in dote, juratis et aedituo similiter; aedituus dabit mediam
minam avenae et manipulum luminum abscissum, ut supra. In
hunc modum fient expensae : plebanus dabit (9 v.) duplicia vina,
duplices panes, duplices carnes. Mane raaior decima suscipiet
commisarium metquartum , plebanum , juratos , aedituum , ple-
banum in Hesheim, aedituum suum, plebanum hi Heucheln-
heim, aedituum suum, et nobilem, 4 si ibi habitaret, et fa-
brum. Commissarius etiam potest vocare unum vel duos , quo-
usque numerus non exercescat 18 personas, et sic fiet pran-
dium : duplices panes , duplicia vina , duplices carnes , et prae-
cipue dabitur commissario capo bullitus et capo assatus et si
non fieret modo praescripto, tunc decimatores de novo debent
instituere et dare aliud prandium et si omnino negligerent,
tunc commissarius potest accipere missale et procurare apud
hospitem modo praescripto. Cathedraticum : 12 1 /* alb. Com-
munis emenda 6 alb. 2 den. Synodalia : legitimus 3 hi. , viduus
vel vidua 5 hi., maechanicus unum caponem, jurati et epis-
copalis nihil. Domini st. Andreae chorum, corpus, omnia neces-
saria ad divinum cultum, campanatorem , perpetuum lumen,
domum plebani; communitas turrim, campanas, funes, bapti-
sterium, agendam, ossarium, murum coemiterii, crurifragam,
caldarium* aquae benedictae, animalia seminalia; Jabrica ceram.
Fructus coemiterii recipit plebanus. (10) Plebanus non habet
1 §eud&eli>etm a3e$.--2l. gfrcmfentyal.
2 ber ipfarrfafc rourbe 1318 von SBifd&of @mmc$ bem §oc£fttft SDBprmS
emaerleibt f. ©c^annat Ep. Worm. 1, 30.
3 aSeinberSljetm $ej.=2l. grantentljal
4 $te 8htrg Jpeud&elljetm roar em 2Bormftfd)e3 £e§en. (Segen @nbe beS
15. Sa^r^unbcttS roaxtn bie SBoIfSfcijl tnit bemfelben beM&nt. t>gS. grcp,
Styeinpfatj 2, 256.
Digitized by VjOOQ 1C
239
horreura et per hoc incurrit damnum satis magnum. Chorus
superius in tabulis sive velamine ruptus est. Domini praefati
intersunt coirfputationi , quare praeterivi de rebus fabricae.
Recusarunt, equo dare stramina et foenum et dixerunt, quod
jurati non adjudicarent nee adjudicassent. Ecce malitia populi.
Ego solvi 4 den. pro foeno. Poena absentiae 2 alb.
Ntittesheim. 1
Ecclesia parochialis, sanctus Petrus apostolus patronus.
Generosus Wiricus de Lapide * superiori confert. Ibidem altare
non consecratum. Tres jurati adjudicant commissario mettertio
expensas solennes apud plebanum ; aedituus dabit mediam
minam avenae et manipulum luminum abscissum, ut supra. Mane
maior decima suscipiet commissarium mettertium , potest etiam
vocare unum. Plebanus , jurati , aedituus et faber habent simi-
liter expensas et fient hoc modo: primum ferculum commis-
sarii erit capo bullitus, deinde duobus unum caponem et
duplices panes, duplices carnes, duplicia vina; commissario
caponem assatum, deinde duobus caponem. Et in casu quo
sic non disposuissent , adjudicantibus hoc juratis, tunc com-
missarius (10 v.) potest accipere misale et procurare apud
hospitem et maior decima redimet librum. Et quando datur
prandium modo praescripto, quae tunc supersunt, debent de
sero apponi pro collatione. Cathedraticum : 12 V* alb. Com-
munis emenda: 20 den. Synodalia: legitimus 3 hi., viduus,
vidua, episcopalis et juratus quilibet 1 hi. , hospes , pistor et
carnifex caponem , faber babata. Major decima conservat
chorum, totam ecclesiam, omnia ornamenta, fenestras, vinum
ad missas; fabrica hostias, medium lumen, ceram, chrisma ;
domini de Schonaw 3 medium lumen ; communitas turrim,
campanas, funes, baptisterium, agendam, ossarium, murum
coemiterii, crurifragam, vexilla, caldarium aquae benedictae
animalia seminalia, campanatorem. Fructus coemiterii recipit
plebanus. Plebanus non habet^ domum , est tamen ibi locus,
ubi quondam fuit. Murus caemiterii ruptus est in tribus vel
quatuor locis et porci maxime foderunt in coemiterio. Bapti-
* <3fcofc?Hebe$$etm »ej.-SC. ftvanterfyal
2 Mvi% von $cmn f. greg, 9U)etnpfafy 2, 252.
3 ftlofter @d^dnau im Dbenroalb fcei §eibdbe*g ogl. gre9 f SflSjempfala
2, 251.
Digitized by VjOOQ 1C
640
sterium caret clave, nee habuit in quinque vel sex annis,
nee fuit seratum. Fabrica regitur competenter. Dominus
Michael dc Fleckhenstein , dominus Nicolaus Rod et ego
interfuimus computations Poena absentiae 20 den.
Utzelsheim. 1
(11) Ecclesia parochialis, st. Severinus patronus, domini
sancti Andreae Wormatiensis conferunt. Tres jurati , commis-
sarius sero suscipitur mettertius a plebano ; aedituus dabit
mediam minam a venae et manipulum luminura, ut supra et
habebit expensas : mane maior decima mettertium el potest vo-
care unum; plebanus, jurati et aedituus habent expensas cum
commisario et expensae fient pariformiter ut in Nuttesheim.
Domini sancti Andreae conservant chorum, corpus, missale,
calicem omnia ornata, vinum ad missas, perpetuum lumen,
domum plebani ; fabrica ceram , hostias , chrisma ; communitas
turrim, campanas, funes, baptisterium , agendam, vexilla, cal-
darium aquae benedictae, ossarium, murum coemiterii, disponit
aedituum, animalia seminalia. Fructus coemiterii recipit ple-
banus. Cathedraticum : 12 1 /* alb. Communis emenda: 20 den.
Synodalia: legitimus 2 den., viduus, vidua vel episcopalis et
jurati 1 hi, hospes vel maechanicus unum caponem. Ecclesia
est valde ruinosa , nee est distortior in tota diocoesi , ab intra
apparet in pravimento , ac si porci fodissent in ea ; sunt plura
stabula pecorum, quae praevalent huic ecclesiae in aedificiis,
quod est absurdum dicere. (11 v.) Ossarium nihil valet. Est
hie populus perversissimus et malitiosus ; ego difficulter auxilio
officialium generosi Wirici de Lapide potui eos inducere, ut
adjudicarent mihi , quia prandium non fuit dispositum , ut
adjudicant, nee voluerunt satiari pecunia pro prandio. Poena
absentiae 20 den.
Horgheim. 2
Ecclesia parochialis, sancta crux patrona. Domini maioris
ecclesiae Wormatiensis conferunt. Ibidem a dextris altare
st. Mariae Magdalenae, consecratum, stipendium est; ibidem
a sinistris altare beatae Mariae Virginjs, consecratum tan turn.
* RUmmtbefytxm Bej.^. granfentyal.
2 $o*cf#eim im $eff. ^reife SBormS.
Digitized by VjOOQ IC
241
Filia Weinsheim. 1
Sex jurati , commissarius sero suscipitur a plebano metter-
tius, duo aeditui dabunt minam avenae et duos manipulos
luminum abscissos etc. et habebunt expensas. Molitor dabit
caponem , quern recipit plebanus ad coquinam. Mane suscipitur
a raaiori decima mettertius ; plebanus , jurati et aeditui habe-
bunt expensas solennes. Cathedraticum : 12 1 /* alb. Communis
emenda BO 0. hi. 1 fyelbelhtg. Synodalia: legitimus 1 den.,
viduus vel vidua aut vir episcopalis 1 hi., maechanicus 5 hi.,
jurati nihil. (12.) Domini praefati chorum, corpus, missale,
calices, omnia ornata summi altaris, domum plebani, lumen
perpetuum, animalia seminalia. Fraternitas beatae Mariae
Virginis conservat similiter lumen perpetuum; fabrica funes,
chrisma, hostias; fraternitas omnia ornamenta altaris beatae
Mariae Virginis, lumen perpetuum; vinum ad missas hie non
habetur et est magna confusio , quia hospites recusant similiter
et domini. Communitas vinum tempore communionis, turrim,
campanas, ossarium, baptisterium, agendam, vexilla, caldarium
aquae benedictae, januam, seram ecclesiae, rnurum coemiterii,
crurifragas , feretrum , aedituum , quia dat sibi salarium.
Fructus coemiterii recipit plebanus. Poena absentiae 2 alb.
Filia Weissheim.
Ibidem capella St. Bonifacii annexa ecclesiae parochiali,
de filia adjudicant ut dematre. Fabrica competenter regitur.
Wiessoppenheim. 2
Ecclesia parochialis, st Martinus patronus, dominus prae-
positus ecclesiae maioris Wormatiensis confert, ibidem altare
non consecratum, regitur per commendarium. Tres jurati;
(12 v.) commissarius hie nullas habet expensas. Cathedraticum
12'/' alb. Communis emenda 30 hi. 1 sibling. Synodalia:
legitimus 1 den., viduus vel vidua 1 hi. maechanicus 4 hi,
jurati nihil. Praepositus chorum, domini majoris ecclesiae
corpus, missale, calicem, omnia ornata, vinum ad missas,
candelas, animalia seminalia. Maior decima conservat lumen
perpetuum ; fabrica hostias , vinum tempore communionis;
communitas baptisterium , agendam, murum coemiterii , excep-
* itr. 2Borm3.
2 SBte3=Dppen$eim #r. SOBotmS.
3fitf$r. xxvii. 16
Digitized by VjOOQ IC
242
turn versus domum et hortum plebani , ossarium , turrim,
campanas, funes, vexilla, caldarium aquae benedictae. Ple-
banus et jurati disponunt aedituum. Commuuitas se multum
interponit et vult interesse. Fructus coemiterii recipit plebanus.
Plebanus conquestus est, quod non habeat coinpetentiam can-
delarum; casula nihil valet Ecclesia non habet fenestras et
sic frequenter ventus impetit plebanum in officio divino. Eccle-
sia et domus ruinosae sunt, nee servantur in structura. Agri
dotis locati sunt perpetuo, qui nunc gravavit eos pensione
annuali, videlicet medio floreno. Plebanus mercenaries est ibi,
ideo praeterit. Fabrica nihil habet nee habuit unquam. (13.)
Communitas conqueritur, quod domini non disponunt eis ani-
maJia seminalia. Poena absentiae 2 alb.
Heppenheim uff der Wiesen. 1
Ecclesia parochialis, sanctus Petrus apostolus patronus,
praepositus majoris ecclesiae Wormatiensis confert. Ibidem a,
sinistris altare sancti Nicolai episcopi, praemissaria, praefatus
praepositus confert. Ibidem altare beatae Mariae Virginis,
dotatum; armiger dictus Kellershals et communitas alternatis
vicibus conferunt. Ibidem a dextris altare sanctae cruris,
consecratum tantum. Septem jurati adjudicant commissario
mettertio expensas sero apud plebanum , aedituus dabit
mediam minam avenae et manipulum luminum abscissum etc. ;
mane domini majoris ecclesiae mettertium. Plebanus, aedituus,
faber cum servo habent expensas. Cathedraticum : 30 hi.
Domini praefati dant. Communis emenda 30 hi. 1 Ijelbeling.
Synodalia: legitimus 1 den., viduus, vidua vel episcopalis
1 hi., mechanicus 5 hi., molitor unum caponem, faber babata,
jurati et aedituus nihil. Praepositus chorum vel pastor, domini
missale, calicem, corpus, animalia seminalia; 32 ft olei ad
lumen perpetuum; fabrica complet residuum. Fabrica omnia
ornata, chrisma, vinum tempore communionis, (13 v.) vexilla,
caldarium aquae benedictae, superpellicea plebani et aeditui,
fraternitas lumen perpetuum. Communitas turrim, campanas,
funes ad maiorem campanam, baptisterium , agendam, ossa-
rium, feretrum, murum coemiterii, crurifragas; aeditus duos
funes ad minores campanas. Plebanus dat vinum ad missas.
Hostiae cedunt de certis bonis, similiter sal benedictum.
1 fceppenfjeim a. b. SBtefe $r. SBormS.
Digitized by VjOOQ 1C
243
flebanus et jurati disponunt aedituum. Plebanus recipit fructus
coemiterii. Ignorant, quis debeat conservare domum plebani.
Agri dotis alienati sunt perpetuo. Primissarius habet domum
et non residet, hie deberet astare plebano festis diebus, et
interesse aspersioni, quod non facit. Plebanus, jurati et Jodocus,
faber volunt addere certos reditus quandoque resideat. Domini
intersunt computationi , quare non discussi. Poena absentiae
2 alb.
Pfeddersheim. 1
Ecclesia parochialis , beata virgo patrona , praepositus
montis sancti Georgii extra muros Pfeddersheim confert. A
dextris altare sancti Nicolai episcopi, consecratum tantum. Ibidem
ante chorum altare sanctae cruris confirmatum ; habet domum
et residentem. (14.) Ibidem a sinistris altare auctae Catha-
rinae, confirmatum; habet domum et residentem. Ibidem ante
capellam altare sancti Sebastiani , consecratum tantum. Ibidem
in sacristia altare sanctae Elizabet, consecratum tantum. Ibi-
dem in coemiterio capella sancti Stephani, confirmata; habet
domum et residentem. In eadem capella est aliud altare
sancti Jodoci , Luciae et Otiliae , confirmatum ; habet domum
et residentem. Ibidem in oppido capella in hospitali , habens
beneficium confirmatum , domum et residentem. Ibidem in
monte altare sancti Joannis baptistae, habet domum sed
ruinosam, non residentem, omnia confert praepositus praefatus.
Quatuordecim jurati, commissarius sero suscipitur a plebano
metsecundus, aedituus dabit mediam minam avenae et raani-
pulum luminum et ministrabit ad mensam; mane a maiori
decima; plebanus, capellani, jurati habent expensas solennes
cum commissario. Cathedraticum 25 alb. Communis emenda
30 /3 1 labeling. Synodalia: legitimus 1 den., viduus vel
vidua 1 hi. mechanicus 5 junge fetter, jurati nihil. Fabrica
chorum, latera corporis, omnia ornamenta per totum, duo
luminaria perpetua, plebano et aedituo superpellicea , bapti-
sterium. Decima maior conservat corpus ecclesiae, (14 v.)
communitas turrim, campanas, ossarium, feretrum, murura
coemiterii, crurifragas, chrisma. Plebanus hucusque dedit sal
benedictum, dicit se gravari. Praepositus disponit animalia
seminalia, plebanus et jurati disponunt aedituum, fabrica dat
1 #r. 2Borm§.
16*
Digitized by VjOOQ 1C
244
salarium. Domus plebani est ruinosa, domus altaris sancti
Stephani est valde desolata et nemo earn potest inhabitare,
jurati nesciunt, quis debeat eas conservare sive aedificare.
Jurati conqueruntur de primissariis , quod omni die deberent
mane legere unam missam in aurora, ut populus iret ad
labores suos , sed primissarii sunt circa haec negligentes valde.
Capella sancti Stephani habet malum tectum et desolatum.
Agri et vineae plebani in parte incultae, reliqua pars locata
est cuidam laico. Ecclesia tam noctibus quam diebus est
aperta. Timendum est de periculis, quae possent in ea acci-
dere. Fabrica corapetenter regitur. Poena absentiae 2 alb.
Leusselnheim. 1
Ecclesia parochialis, st. Laurentius patronus, praepositus
majoris ecclesiae confert. Ibidem altare st. Valentini , conse-
cratum tantum. Quatuor jurati , commissarius hie non habet
expensas. Cathedraticum nullum, communis emenda 30 hi.
1 fyelbcthtcjen. (15.) Synodalia: legitimus 1 den., viduus vel
vidua 1 hi., maechanicus 4 hi. et 2 den., jurati et vir epis-
copalis nihil; fabrica duo lumina perpetua, hostias, chrisma,
chorum, campanas, funes, vinum ad missas, sal benedictum,
murum coemiterii in altitudine usque ad pectus viri; si com-
munitas vult habere altiorem faciat expensis suis. Domini
maioris ecclesiae corpus, missale, libros horarum, domum
plebani; communitas turrim, crurifragam, ossarium, bapti-
sterium, agendam. Plebanus et jurati disponunt aedituum.
Fructus coemiterii: fabrica recipit arbores, plebanus gramina.
Non habent hie animalia seminalia. Dos alienata est ab eccle-
sia. Plebanus non habet horreum nee stabula. Panni calicis
immundi. Aedituus aliquando ministrat sine habitu, ego nunc
praeveni, ut credo. Fabrica competenter regitur.
Pfeffelkhum.*
Ecclesia parochialis, sanctus Stephanus patronus, domini
st. Andreae Wormatiensis conferunt. Ibidem a sinistris in
capella altare sanctae Agnetis , dotatum, sed non confirmatum;
habet habitationem et 20 fl. in proventibus. Quatuor jurati,
nullae hie habentur expensae. (15 v.) Cathedraticum nullum,
1 Seifetyeim $r. SBortnS.
2 W*Po§«m to- SBormS.
Digitized by VjOOQ 1C
245
communis cmenda 30 /3. 1 $elbelinflen. Synodalia: legitimus
1 den., viduus, vidua et vir episcopalis 1 hi., maechanicus
5 hi. Domini praefati chorum , corpus , missale , baptisterium,
agendam, januas, seras et claves ecclesiae, domum plebani;
fabrica duo lumina perpetua, vexilla, funes, chrisma, cruri-
fragam , caldarium aquae benedictae , ceram ; communitas
turrim, campanas, murum coemiterii, ossarium, feretrum,
animalia seminalia; aedituus sal benedictum. Plebanus et
jurati disponunt aedituum. Plebanus recipit fructus coemiterii.
Plebanus conqueritur, quod non habeat horreum. Communitas
conqueritur, quod ecclesia sit nimis stricta et parva et muri
ecclesiae sint ruinosi et habeant plurimos cancellos. Fabrica
competenter regitur. Poena absentiae 5 0. hi.
Hoigheim. 1
Ecclesia parochialis, st. Petrus apostolus patronus, cantor
st. Andreae Wormatiensis confert. Ibidem altare sanctorum
Jacobi et Laurentii consecratum tanttim. Ibidem in cripta
altare st. Nicolai , modice dotatum , nee dicunt esse stipendium.
Ibidem apud ecclesiam capella consecrata in honorem agoniae
(16) vel martyrii Christi consecrata tantum et dicitur vul-
gariter: $ue ber ^ ott ©ottefi. Hie locus multum visitatur, et
offeruntur ibi plura. Quatuor jurati, commissarius sero sus-
cipitur ab aedituo mettertius et dabit expensas, similiter
mediam minam avenae et manipulum luminum; mane sus-
cipitur a cantore mettertius ; plebanus , capellanus , jurati et
aedituus, quilibet potest vocare unum secum et omnes habe-
bunt expensas hoc ordine: Primum ferculum debent esse
carnes bovinae coctae cum radicibus petroselini et ad hoc debet
poni sinapis ; secundum ferculum debent esse gallinae et crura
porcina in brodeo croceo, vulgariter ©eclen SBitvfc; tertium
ferculum debent esse capones et carnes porcinae assatae et
caules debent apponi, duplices panes, vina mediocra; pyra et
caseus; similiter dabit equis mediam minam avenae, foenum
et bonum stratum. Cathedraticum 12*/2 alb. Communis emenda
30 j3 hi. 1 Jjeftelmfl, dat aedituus. Synodalia: legitimus 1 den.,
viduus vel vidua 1 hi., episcopalis 2 hi., maechanicus 5 hi.
quatuor molendinae , quaelibet dat 15 hi., de illis habet doini-
nus 8 hL, de aliis emuntur hostiae, (16 v.) jurati nihil. Do^
* $oc§ljetm flr. 2Bormg.
Digitized by VjOOQ 1C
246
mini st. Andreae dant 30 ft olei. ad lumen perpetuum, aliud
superaddit fabrica, omnia necessaria ad summum altare,
libros horarum, corpus, 13 quartalia vini ad missas et tem-
pore communionis. Fabrica lumen nocturnale, funes, chrisma,
ceram, vexilla, caldarium aquae benedictae; cantor chorum et
domum plebani; communitas turrim, campanas, agendam
baptisterium , ossariuin, feretrum, murum coemiterii; fabrica
dat tertiam partem, sed communitas conservat sola cruri-
fragam , portas coemiterii et januam turris ; aedituus dat sal
benedictum. Plebanus et jurati disponunt aedituum. Plebanus
recipit fructus coemiterii. Animalia seminalia non habent.
Poena absentiae 1 0. den. communitati et cum hoc in arbitrio
commissarii.
(17) Sedes Guntersblumen. 4
Ubersheim. 2
Ecclesia parochialis , st. Dionysius patronus , domini sancti
Pauli Wormatiensis conferunt. Ibidem in curia Principis
Palatini 3 capella st. Elisabeth , consecrata tantum , duo jurati,
nullae expensae sero. Cathedraticum : 2 ft hi. Communis
emenda 5 alb., cedunt in prandio ad coquinam; fabrica
medium quartale vini ad coquinam; ista consumunt; si com-
missarius vult manere, potest interesse; si autem plus consu-
munt, quilibet dat portionem suam; aedituus dat minam
avenae et quando synodus est finita, quidquid superest de
avena, ipse tollit. Domini praefati chorum, omnia ornata,
lumen perpetuum , domum plebani ; fabrica vinum &d missas
et tempore communionis, hostias, ceram, baptisterium, agen-
dam, chrisma, vexilla, caldarium aquae benedictae. (17 v.)
Communitas turrim, campanas, funes, ossarium, murum et
sepem caemiterii , crurifragam. Plebanus et jurati disponunt
aedituum. Fructus coemiterii recipit plebanus. Domini sancti
Pauli intersunt computationi. Poena absentiae 4 (Sngct 0.
cedunt ad coquinam.
1 (SunterSMum Sit, Dppenljetm.
2 SBetS^eim #r. SBormS.
» »fil. SBBibber, flurpfalj 3, 84.
Digitized by VjOOQ 1C
247
Bechttheim. 1
Ecclesia parochialis, st. Lampertus patronus, domini de
monte st. Egidii extra Leodium conferunt et regitur per
fratrem ordinis.* Ibidem ante chorum altare sanctae crucis
confirmatum, habet domum et residentem; idem altare compa-
ginatum est ex tribus lapidibus, nee inveni in ea tumbam
reliquiarum , tam in stipite quain in lapide. Ibidem a sinistris
altare beatae Mariae Virginis confirmatum , habet domum et
residentem. Ibidem a sinistris altare sancti Egidii confirmatum
habet domum et residentem. Plebanus et jurati conferunt
omnia. Ibidem extra villam capella sanctae crucis dotata, sti-
pendium est. Comes de Leiningen se intromittit de collatione,
conservatur ex suis reditibus per duos magistros fabricae , qui
singulis (18.) annis in dominica Reminiscere faciunt computa-
tionem plebano juratis et certis de communitate. Quatuordecim
jurati, commissarius hie nullas habet expensas, sed ipse dat
expensas in prandio plebano, sculteto, duobus censuariis, duobus
heimbergensibus , fabro, carnificibus, juratis non de jure, sed
consuetudine, Cathedraticum: 30 hi. Communis emenda 8 unfcen.
Synodalia: maechanicus 2 den. , legitimus 1 den., viduus vel vidua
1 hi., pistor duos panes et mensuram vini, similiter hospes,
communitas dat quartale vini, faber babata cum gumphis,
carnifex quatuor crura porcina. 3 Plebanus conservat chorum,
lumen perpetuum, domum plebani et suam. Generosus Wiricus
de Lapide et tupus de Dalburg, armiger, conservant corpus
et funes campanarum. Fabrica omnia ornamenta per totum,
chrisma , tria lumina nocturnalia ; communitas duo latera
ecclesiae, turrim, campanas, murum coemiterii, crurifragas,
ossarium, feretrum, januas, seras et claves ecclesiae, tauros.
Nobilis ac generosus praefatus Wiricus et plebanus arietes et
apros. Major decima lumen perpetuum. Dicunt , quod plebanus
debeat dare vinum ad missas et tempore communionis sal
benedictum, sed plebanus negat. Aedituum disponit plebanus,
porci intrant caemiterium. (18 v.) Dominus Jacobus, altarista
habet incultam ecclesiam, habet in debitis 458 $G hi. et 139
1 §B<!d#)etm $r. 2Borm§.
2 ber Sluguftincr t>gl. @d)annat 1, 10.
3 auSfleftrid&en ; ©on cmberer, f pftterer §cmb ift an ben Stanb gefd^rieben :
NB. Haec male deleta fuere, quia per carnificem intelHgitur lanio.
Digitized by VjOOQ LC
248
matter siliginis, 71 fC cerae. ^mSmeifter et Jpehnberger accu-
sant in Synodo et non jurati.
Mettenheim. 4
Ecclesia parochialis, st. Nazarius patronus, quidam dictus
Gensfleisch 2 confert. Ibidem altare beatae Mariae Virginis con-
firmatum. Primissaria habuit domum , sed est collapsa ex toto,
quaedam domina de Dalburg dotavit , ut apparet , in confir-
mations Plebanus et jurati habent conferre , sed comes de
Leiningen se intrusit, etiam abstulit et hodie aufert praefato
beneficio plaustrum vini, nee residet. Ibidem extra villain in
monte capella st. Michaelis dotata. Episcopus Wormatiensis
confert. Diffimitum est per sententiam ordinarii judicis, quod
deberet residere, sed non residet, quia domus est combusta.
Septem jurati ; commissarius hie non habet expensas , sed ipse
dat in prandio expensas plebano, capellano, juratis et aedituo.
Aedituus vero dat commissario minam avenae et faber quar-
tale vini, bibitur post prandium. Cathedraticum : 2 $G hL
domina de Dalburg duas partes, pastor tertiam partem. Syno-
dalia: legitimus 2 den., juratus, viduus vel vidua 1 den.
maechanicus 4 den., hospes mensuram vini, (19) heimber-
genses colligunt, et dant commissario mediam partem, et pro
alia media parte dant commissario 5. p hi. ; si superest, cedit
communitati, si minus habent, adhuc dant 5. /J hi. Pastor
chorum , domum plebani , arietem , aprum. Domina de Dalburg
corpus , januas , s^ras et claves ecclesiae , tibrum ; fabrica
funes campanarum, calices, tarn in parochia, quum in monte,
omnia ornata, vinum ad missas et tempore communionis,
hostias , lumen perpetuum , ceram , agendam , chrisma , sal
benedictum, vexilla. Communitas latus ecclesiae, ossarium,
murum coeraiterii, crurifragam, et communitas vult se adpro-
priare coemiterium, recipit enim arbores de coemiterio et
omnes fructus. Communitas etiam recusat conservare bapti-
sterium, dicit, quod domina de Dalburg debeat conservare
quia conservat corpus, similiter caldarium aquae benedictae.
Plebanus et jurati disponunt aedituum. Fabrica competenter
regitur. Poena absentiae ad voluntatem commissarii.
1 flr. 2Borot8.
2 em tljemifcljeS ©efd)teci)t, baS u. a. &u ben SBurgm&nnem su Dppenljeim
ge^orte tfi. 3W«. 26, 237.
Digitized by VjOOQIC
249
Eycb. 1
Ecclesia parochialis , st. Lupus patronus , domini st. Pauli
conferunt. Ibidem altare a dextris beatae Mariae Virginis,
consecratum tantum ; a sinistris altare st. Nicolai confirmatum,
(19 v.) feservatum tamen doininis sancti Pauli. Filia
Hammen.* Septem jurati, commissarius hie non habet ex-
pensas. Cathedraticum 2 ft hi. Synodalia: legitimus 1 den.
1 hi. , viduus 1 den. , vidua 1 hi. , maechanicus duplum , faber
babata , hospes medium quartale vini , cedit ad coquinam ; in-
stitor panum duos panes, cedunt ad coquinam; carnifex crura
porcina, cedunt ad coquinam. ^upradicta synodalia debent
postulari per tres festos dies; faber dat quartale vini ad co-
quinam, et aedituus dat equis commissarii minam avenae.
Domini praefati conservant omnia ornamenta summi altaris,
libros horarum , baptisterium , corpus , chorum , agendara,
januas, seras et claves ecclesiae, domum plebani; fabrica or-
namenta altaris st. Nicolai, vinum tempore communionis,
ceram, chrisma, vexilla, caldarium aquae benedictae; com-
munitas turrim , campanas", murum coemiterii , ossarium,
crurifragam; campanator funes campanarum, sal benedictum;
fraternitas ornata et lumina altaris beatae Mariae Virginis,
hospites vinum ad missas, hostias capellanis in Hammen.
(20.) Plebanus recipit fructus coemiterii; animalia seminalia
disponunt ac fovent plebanus et scultetus. Domini st. Pauli
intersunt coraputationi et bene aedificant. Poena absentiae
4 (Snget 0.
Hammen filia.
Ibidem capella, patroni st. Philippus et Jacobus, plebanus
et communitas conferunt, et habet residentem. Ibidem altare
beatae Mariae Virginis, consecratum tantum, et habetur in ea
fraternitas. Quatuor jurati , comissarius habet solus hie pran-
dium cum capellano et aedituo. Chathedraticum nullum, quia
filia. Synodalia: legitimus 1 den. 2 hi., viduus vel vidua aut
juratus 1 hi. , maechanicus duplum , faber babata , hospes
duplum , institor duplum , piscator duplum , carnifex crura
porcina. Maior decima conservat chorum et medium lumen;
fabrica disponit omnia ornamenta, medium lumen, agendam,
januam, seram et claves ecclesiae, vexilla, caldarium aquae
1 @td& jfc. 2Borm§.
2 £amm #v. SGBormS.
Digitized by VjOOQlC
250
benedictae; capellanus hostias; communitas turrim, campanas,
funes, sepem coemiterii, ossarium, crurifragam, animalia semi-
nalia, domum capellani; hospites vinum ad missas. Plebanus
et jurati disponunt aedituum. Aedituus recipit fructus coemi-
terii. Fabrica bene regitur. Poena absentiae 2 alb.
Alsheim. 1
(20 v.) Hie sunt duae ecclesiae : parochialis una beatae
Mariae Virginis, quam conferunt domini maioris ecclesiae
Moguntinensis , in eadem a sinistris altare st. Catharinae.
Primissaria confirmata, communitas confert. Ibidem etiam
altare st. Salvatoris confirmatum. Plebanus et jurati conferunt.
Alia ecclesia: st. Bonifacii, domini Neuhusenses conferunt.
Ibidem altare st. Nicolai stipendiatum. Synodus sancta cele-
bratur alternatis vicibus in ecclesiis praefatis. Septem jurati,
commissarius hie nullas habet expensas, aedituus dat minam
avenae. Celebrata synodo conveniunt plebani, aeditui et vadunt
cum commissario ad hospitium et comedunt secum et habent
in subsidium panes et vina infra iiotata. Similiter fabrica dat
unum quartale vini. Cathedraticum 2 tf hi., decimatores dant.
Synodalia: legitimus 2 den., viduus vel vidua aut juratus
1 hi., maechanicus duplum, carnifex crura porcina, faber
babata, hospes, pistor, sive institutor quilibet mensuram vini
et duos panes. Domini Neuhusenses conservant chorum et
corpus ecclesiae st. Bonifacii, domum plebani. (21) Vicarius
quidam ecclesiae st. Guidonis Spirensis conservat chorum
ecclesiae beatae Mariae Virginis et habet partem decimae ibi-
dem. Domini maioris ecclesiae Moguntinensis corpus ecclesiae
beatae Mariae Virginis , domum plebani. Major decima tria
lumina perpetua, animalia seminalia. Martinus Bincz laicus,
perpetuum lumen, nee habet pignora. Fabrica una est in am-
babus ecclesiis, funes, omnia ornata, hostias, vinum tempore
communionis, sal benedictum, agendas, baptisteria, chrisma,
januas, seras et claves ecclesiarum, vexilla, caldaria aquae
benedictae; communitas turres, campanas, muros coemiteriorum,
latera , curifragas. Dos plebani ecclesiae beatae Mariae
Virginis, perpetue locata est cuidam laico, ut dicunt, ple-
banus repugnat, laicus gravavit earn annua pensione. Fructus
coemiteriorum recipiuntur a plebanis et communitate. Com-
* Mfytim to. 2Borm3.
Digitized by VjOOQlC
25i
munitas arbores, plebani gramina et arborum ramos, eum
abscinduntur. Bruta intrant coemiteria, quia crurifragae nihil
valent. Fabrica competenter regitur. Plebani et jurati dis-
ponunt aedituos. Hospites vinum ad missas. Poena absentiae
1 ft cerae.
Gimbsheim. 1
(21 v.) Ecclesia parochialis, st. Mauritius patronus,Wilhelmus
Bonn confert. Ibidem altare beatae Mariae Virginis ; primissaria
pastor confert. Septem jurati, commissarius hie nullas habet
expensas, aedituus dat mediam minam avenae. Fabrica quartale
vini, quod simel bibunt. Cathedraticiim : 25 alb. Synodalia:
legitimus 2 hi., viduus vel vidua 1 hi., maechanicus 4 hi.,
carnifex crura porcina, hospes mensuram vini, institor duas
panes, similiter pistor, jurati nihil, praecones colligunt. Pastor
chorum, tectum turris et domum plebani. Fabrica corpus,
funes, calices, omnia ornata, vinum tempore communionis,
hostias, lumen perpetuum, ceram, baptisterium , agendam,
chrisma, sal benedictuip , tectum turris et lateris; maior
decima aliud lumen perpetuum , omnia seminalia. Communitas
latera, turrim, campanas, murum et sepem coemiterii, januas,
seras et claves ecdesiae, crurifragam; hospites vinum ad
missas. Plebanus et jurati disponunt aedituum. Fructus coe-
miterii recipit plebanus. Fabrica optime et cum diligentia
regitur. Poena absentiae 2 alb.
Gunttersblumen.
(22.) Ecclesia parochialis , st. Victor patronus , domini
maioris ecclesiae Wormatiensis conferunt. Ibidem ante chorum
altare beatae Mariae Virginis dotatum , confirmatum , habet
residentem. Ibidem a sinistris altare st. Nicolai, consecratum
tantum. Ibidem a dextris altare st. Michaelis et Margarethae,
consecratum tantum. Ibidem extra villain capella sanctae
crucis confirmata, habet residentem. Ibidem extra villain
capella sanctae Julianae, annexa plebaniae. Domini praefati
et jurati nobiles conferunt beneficia alternatis vicibus. Qua-
tuordecim jurati, sed tantum septem fuerunt praesentes et
fuit facta confusio propter juratos nobiles , quia volunt obedire
ad voluntatem eorum, etiam allegant, quod non sint compel-
1 flr. SBonnS.
Digitized by VjOOQ 1C
252
lendi ad praesentiam synodi. Commissarius hie non habet
expensas, sed ipse dat expensas mane plebano, capellanis
aedituo et duobus heimbergensibus , fabrica dat quartale vini,
aedituus minam avenae. Cathedraticum : 2 fC hi. Communis
emenda 6 ft hi. 4 den. Synodalia: legitimus 1 den. viduus
vel vidua 1 hi., maechanicus 2 den. (22 v.) et mensuram
vini. Faber babata , gumphos et mensuram vini , pistor
duos panes et mensuram vini, hospes medium quartale
vini, et si est institor, dabit duos panes, carnifex crura
porcina , et mensuram vini , institutor duos panes ; vinum
bibunt vicini vel villani apud commissarium , ut deferant prae-
dictos. Domini praefati chorum, corpus, animalia seminalia,
domum plebani; fabrica januas ecclesiae, baptisterium , agen-
dam, chrisma, omnia ornata, ceram, hostias, vinum tempore
communionis , vexilla , caldarium aquae benedictae , lumen per-
petuum. Communitas latera ecclesiae , turrim, campanas, funes,
ossarium, feretrum, crurifragas, murum coemiterii, similiter
portas coemiterii. Plebanus et jurati disponunt aedituum.
Hospites dederunt vinum ad missas, nunc est confusio.
Fructus coemiterii et gramina recipit plebanus , fabrica ligna.
Quinque sunt lumina perpetua in ecclesi^ parochiali , fabrica
unum ut supra, ad alia dat plebanus 26 II olei , decima minor
52 ft olei, aliudc omplet fabrica. Perpetuum lumen etiam habetur
in capella st. crucis, quod conservat fabrica capellae. Tectum
etiam capellae iam dictae quam plurimum defectuosum est;
ignorant, quis debeat (si opus esset) reaedificare domos ca-
pellanorum. (23.) Dos plebani gravata est praecaria (vulgariter
23cebe) et decimis. Plebanus non habet clavem ad depositum
ecclesiae. Fabrica competenter regitur.
Hangen Wallheim. 1
Ecclesia parochialis, st. Maria Magdalena et st. Jacobus
maior patroni. Dominus Joannes de Hirsshorn, miles, confert.
Dicunt, quod nunquam fuerint visitati, ut audivi, villa ilia
omnino igne fuit consumpta. Cathedraticum nullum adjudi-
carunt, ego nihilominus insteti apud decimatores, videlicet
pastorem (dictus Petrus et est vicarius st. Andreae) et
Georgium Schutz , qui concluserunt mecum , quod vellent ista
determinare apud vestram reverendam paternitatem infra duos
1 Jpanflen-SBanjeun flr. SBormS.
Digitized by VjOOQ IC
253
menses. Actum feria sexta post dominicam Oculi. 1 Com-
nmnitas fuit contenta de juribus, in quantum collatores seu
decimatores adraitterent. Fabrica conservat seipsam et omnia
intra et extra ecclesiam. Campanatorem disponunt plebanus
et jurati. Fructus coemiterii recipit plebanus, baptisterium
caruit clausura. Sacramentum eucharistiae scaturiebat vermibus.
Quidam obiit dictus Jacobus Lampolt , qui condidit anniver-
sarium singulis annis cum tribus missis per 21 ft hi,; haere-
des nunc recusant illam pecuniam dare ad istam ecclesiam,
sed ordinare ad alium locum, ego nolui consentire.
Rudelsheim. 2
(23 v.) Ecclesia parochialis , st. Vitus patronus , domini
collegii st. Catharinae in Oppenheim conferunt. Septem jurati.
Commissarius suscipitur metsecundus in dote; aedituus dat
minam avenae. Fabrica quartale vini, bibunt jurati cum com-
missario. Cathedraticum : 4 U hi. Communis emenda 5 /J. hi.
Synodalia: legitimus 2 hi., viduus vel vidua 1 hi. , jurati
maechanicorum 3 nesciunt, pistor duos panes, carnifex crura
porcina, hospes medium quartale vini ; totum recipiunt jurati.
Domini praefati chorum, lumen nocturnale, domum plebani;
fabrica corpus, latus, funes, omnia ornata, libros horarum,
hostias , lumen perpetuum , ceram , baptisterium , agendam,
chrisma; communitas turrim, campanas, ossarium, murum
coemiterii, crurifragam, animalia seminalia; plebanus vinum
ad missas ; aedituus sal benedictum. Plebanus et jurati dis-
ponunt aeditilum. Fructus coemiterii : plebanus recipit gramina,
fabrica arbores. Hie aedificant novam ecclesiam. Fabrica bene
regitur. Poena absentum ad voluntatem commissarii.
Dienheim. 4
Ecclesia parochialis , st. Bonifacius patronus , dominus
Eberbacensis 5 (24) confert et regitur per fratrem ordinis.
1 mat* n.
2 2)aS Storf SRubel&jeim , fe§r Ijauftfl ben 9^emu&erfdjtt>emmunflen au&
gefefct, nmrbe 1422 oerlaffen unb* auf enter neuen ©tfttte roieber aufee&aut,
bte ben Utotnen SubnnQ^oljfc er^ielt r ogl. SBagner, 33efd)ret&uttg wm
ipeffen 2, 55.
8 sc. expensam.
4 $r. Dppenljeitn.
5 ber Stbt beS (Stfter$tenfer=$lofte*8 (Sfcertad) xm SftfjemgaufceiS.
Digitized by VjOOQ 1C
254
Ibidem altare beatae Mariae Virginis confirmatiim ; praefatus
abbas confert. Ibidem in villa capella st- Nicolai , dicta clausa,
et ibi est domus Brigidarum, 1 est incorporate monasterio
Eberbacensi. Deberent ibi legere singulis hebdomatis duas
missas, quia sufficienter est dotata, et ipsi monachi vix unam
legunt missam. In eadem capella deberet conservari perpetuum
lumen, nunc nullum ibi habetur, raro clauditur, quare bruta
intrant et foedant locum. Dominus Jacobus Mentzer olim fuit
possessor, qui novit singula. Septem jurati. Commissarius hie
nullas habet expensas, sed ipse dat plebano, capellano, juratis
et aedituo. Fabrica dat quartale vini, et aedituus minam
avenae. Cathedraticum 3 U hi. Communis emenda 10/5 hlr.
Synodalia : legitimus 2 hi. , viduus vel vidua 1 hi. , hospes
medium quartale vini, faber babata et gumphos, pistor duas
panes, vector 12 hi. Domini Eberbacenses chorum, murum,
(dictum ben 2£eftergebeff) , vinum ad missas et tempore
communionis, animalia seminalia, domum plebani, sed est
omnino ruinosa; fabrica corpus et latera, omnia ornata, ho-
stias, baptisterium , agendam, tria lumina perpetua, ceram,
januas et claves ecclesiae , vexilla, caldariujn aquae benedictae;
communitas turrim, campanas, murum coemiterii, crurifragam,
feretrum, ossarium, paradisum, est quoddam aedificium ante
ecclesiam , porticus dicitur ; praeco funes campanarum. (24 v.)
Plebanus et jurati disponunt aedituum; fructus coemiterii
recipit fabrica. Plebanus non habet clavem ad depositum eccle-
siae. Plebanus habitat in curia abbatis, et quondam fuit quae-
dam mulier neglecta in sacramentis ecclesiasticis tempore
noctis; aedituus pulsavit ad ostium sed propter distantiam et
latratus canum non potuit audiri; quare vicini petunt, ut re-
verenda paternitas vestra animo penset pericula et subordinet
plebano solitam residentiam. Ibi4em est quaedam fraternitas,
quae negligenter regitur; fabrica competenter regitur. Poena
absentiae 15 hlr.
Oppenheim.
Ecclesia parochialis, st. Sebastianus patronus, domini sanctae
Catharinae conferunt. Ibidem a sinistris altare st. Dorotheae
confirmatum , habet domum et residentem ; plebanus et jurati
conferunt. Ibidem altare beatae Mariae Virginis confirmatum,
i em JUofter mm Drben ber $. SBrtgttta.
Digitized by VjOOQ 1C
255
plebanus et juratt conferunt. ibidem altare est cotopaginatum
ex quatuor lapidibus , similiter ab antea fractum. Ibidem ante
chorum altare st. crucis confirmatum , collegium sk Catharinae
confert. Ibidem a dextris altare sancti Michaelis confirmatum,
habet domum ; plebanus et jurati conferunt. Ibidem altare
sancti Petri confirmatum, habet domum et residentem; (25)
plebanus et jurati conferunt. Ibidem altare omnium sanctorum
confirmatum, ; plebani, jurati et armiger quidam, Wigandus
de Dienheim dictus, conferunt. Ibidem altare sanctae Agnetis
habet domum, sed ruinosam. Collegium praefatum confert;
magister Petrus Been est possessor. Ibidem altare st. Barbarae
confirmatum , habet domum et residentem ; plebanus et jurati
conferunt. Ibidem in civitate capella st. Annae confirmata,
habet domum. Ibidem extra oppidum in leprosorio capella
st. Nicolai confirmata, Eberhardus Fetzer 1 confert ambas
capellas. Septem jurati , commissarius hie non habet expensas,
sed ipse dat expensas plebano, capellanis, juratis, scriptori
eorum , rectoxi puerorum , aedituo et juveni suo , carnificibus
et piscatoribus ; carnifices tamen dant carnes ad coquinam,
similiter piscatores pisces. Cathedraticum : 3 % hi. , dant
domini collegii praefati. Synodalia: legitimus 2 hi., viduus
vel vidua 1 hi. , faber babata et gumphos , pistor duos panes
et medium quartale vini, vector 12 den., fabrica quartale vini.
Fabrica conservat totam ecclesiam et omnia ornamenta. Jurati
disponunt aedituum, aedituus funes et sal benedictum, sunt
ibi quinque lumina perpetua et tria nocturnalia. (25 v.)
Domini praefati conservant domum plebani, sed est adeo rui-
nosa, quod non potest earn inhabitare. Jurati et alii fideles
vellent libenter instituere perpetuum Salve, sed timent detri-
mentum corporis plebaniae, ex eo enim augentur praesentie.
Domini praefati, quando instituunt novum plebanum, tollunt
portionem beneficii; cum conditione etiam praesentant. IUe
nunc est praesentatus tali conditione, quod debet ecclesiam
dimittere dominis sex annis, et abstulerunt a corpore ple-
baniae singulis annis 22 maldra siliginis vel citra et quatuor
amos vini, et hoc propter augmentum praesentiarum , et
similia nunc jurati ac alii formidant. Fabrica quondam con-
cessit civitati Moguntinae 420 fl. in auro pro pensione annua
et eo anno fuit capta et domino Moguntino subiugata; inste-
1 gefcer t>on ©ei&poIbSljeim.
Digitized by VjOOQ 1C
256
terunt tunc pro pensione vel capital! summa, sed neutrum
consecuti sunt, quare supplicant, quantus vestra reverenda
paternitas dignetur eis de remedio providere. Jacobus Ottinger
divisit in testamento suo omnia sua bona trifarie: unam par-
tem pauperibus, aliam pro anniversario , et tertium fabricae;
fabrica habet partem suam, sed pauperes nihil, nee anni-
versarium institutum est, quia testamentarii non fecerunt in-
ventarium nee computationem. Hi sunt testamentarii: Wipertus
et Ernestus , capellani (26) ecclesiae st. Sebastiani , Anthonius
Merckhel, Schnatz, Kuntz, jurati. Jurati valde conqueruntur
de domino Philippo Drapp, quod sit multum negligens in
missis, beneficio suo assignatis. Ego dixi, quod procederent
juxta contenta confirmationis , in qua confirmatione habetur,
quod neglectae missae habent taxam , qualem nunc non recor-
dor , pecuniarum et ilia pecunia cedit fabricae ; tandem scripsit
domino Wendelino et paternitatis vestrae sigillifero, me eum
emendasse in 40 fl. Reverendissime pater, hie homo parcit
veritati; nunquam locutus sum sibi, unquam nee vidi homi-
nem. Plebanus non habet clavem ad depositum. Poena ab-
sentiae ad voluntatem commissarii. Est confusio quaedam
magna cum collectura synodalium quasi per totam sedem,
quia nunc campanatores recusant , nunc praecones , nunc heim-
bergenses , nisi precio conducantur , non minus tamqn recipiunt
expensas. Jam ille abest, ille pauper est, ille domi reperiri
non potest etc. Fabrica bene regitur.
Ulversheim. 1
Ecclesiae duae parochiales, et synodus sancta alternatis
vicibus in eis celebratur. Una ecclesia st. Martini, quam con-
fert collegium (26 v.) Neuhusense ; in eadem altare beatae
Mariae Virginis dotatum , habet domum et non residentem. Alia
est ecclesia st. Nazarii; collegium st. Gangolffi Moguntiae
confert. Ibidem a dextris altare st. Jodoci confirmatum , habet
domum et residentem. Ibidem a sinistris altare st Michaelis
confirmatum , habet domum et residentem ; plebanus et jurati
conferunt ambo. Septem jurati. Commissarius nullas habet hie
expensas, aedituus dat minam avenae; fabrica quartale vini,
bibunt jurati cum commissario. Cathedraticum : 2 tf. Communis
emenda 5 p. hi. Heimbergenses dant. Synodalia: legitimus
* 2Bafo-flfoer8§eim to. Dppen^eim.
Digitized by VjOOQ 1C
257
1 den., jurati, viduus vel vidua nihil, faber babata, hospes
medium quartale vini, pistor duos panes; collegium quodlibet
conservat chorum suae ecclesiae; maior decima duo lumina
perpetua, in qualibet ecclesia unum; fabrica duo lumina noc-
turnalia , corpora ecclesiarum , omnia necessaria tam in
ecclesiis quam extra; una est fabrica in ambabus ecclesiis;
minor decima aprum et arietem. Fructus coemiterii: gramina
recipiunt plebani , fabrica ligna. Plebanus et jurati disponunt
aedituum. De sale dominicis diebus benedicendo est error,
similiter de vino missarum. Panni calicis , superpellicea et albae
immundissimae. Deficiunt in missali in ecclesia st. Nazarii.
Duo floreni annui census non sunt impignorati, nee habent
pignora. Aedituus conqueritur, quod plebani tollant sibi prae-
sentias suas. Poena absentiae 10 den. Claus Fredtenheimer *
absens, sed dicunt, quod nobiles sive armigeri non teneantur
adesse synodo sanctae. Hie quilibet plebanus per unum annum
praeest populo in administratione sacramentorum et visitant
ecclesiam suam in qua est plebanus , et sic alternitatis vicibus
faciunt.
Weinolsheim.*
Ecclesia parochialis, st Petrus patronus, domini maioris
ecclesiae Wormatiensis conferunt. Ibidem a dextris altare
st. Michaelis confirmatum, habet domum, residentem. Ibidem
a sinistris altare beatae Mariae Virginis confirmatum , habet
domum et residentem; plebanus et jurati conferunt ambo.
Item in sacristia altare st Catharinae confirmatum, habuit
quondam domum , nunc est collapsa omnino. Dominus doctor
Adam possidet, domini praefati conferunt. Sex jurati. Com-
missarius non habet, nee dat expensas; aedituus dat minam
avenae et faber quartale vini , bibunt jurati cum commissario.
Cathedraticum : 2 ft hi. Communis emenda 5 hi. (27 v.)
Synodalia: legitimus 2 hi., viduus vel vidua 1 iuugen hi.;
pistor duos panes et mensuram vini, faber babata et gum-
phos, hospes medium quartale vini, carnifex crura porcina,
maechanicus 4 hi., molitor de qualibet rota duos capones.
Heimbergenses colligunt Domini praefati chorum, vinum ad
missas, domum plebani; fabrica omnia ornata ad divinum
cultum, hostias, sal benedictum, chrisma, januas, seras et
1 au§ bem ©efd&lecfjt o. 3retten$«m oqL 3fdf)r. 2, 223.
2 Rv. Dppmljetm.
Better, xxvii. 17
Digitized by VjOOQlC
258
claves ecelesiae, ceram, vexilla, caldarium aquae benedictae,
quatuor lumina perpetua et unum nocturnale. Coramunitas
latera, turrim, campanas, funes, ossarium, vinum tempore
communionis, murum coemiterii, crurifragam, taurum. Armi-
geri de Dalburg aprum. C&mes de Nassaw arietem. Ignorant
de corpore ecclesiae, similiter de domibus capellanorum. Ple-
banus et jurati disponunt aedituum. Fructus coemiterii recipit
plebanus. Panni calicis immundi. Poena absentiae 12 den.
Dolgesheim. 1
Ecclesia parochialis, st. Bonifacius patronus, est incorpo-
rata raonasterio Eberbacensi et regitur per fratrem (28) or-
dinis. Ibidem altare beatae Mariae Virginis dotatum, plebaniis
et jurati conferunt. Ibidem altare sanctae crucis consecratum
tantum. Septem jurati. Commissarius hie non habet nee dat
expensas; aedituus minam avenae; fabrica quartale vini.
Cathedraticum : 2 ft hi. Communis emenda : 3 alb. 2 den.
Synodalia: legitimus 1 den. ,'viduus vel vidua 1 hi., faber
babata, hospes medium quartale vini, pistor duos panes et
mensuram vini , nobilis et jurati nihil. Abbas Eberbacensis
chorum, corpus, missalia, perpetuum lumen, animalia semi-
nalia; fabrica latera, ornata, hostias, vinum tempore com-
munionis, agendam, chrisrna, sal benedictum, vexilla, cal-
darium aquae benedictae ; communitas turrim x campanas,
funes, ossarium, murum coemiterii, januas, seras et claves,
similiter sedes sive scamna. Plebanus recipit gramina et
ramos arborum de coemiterio , fabrica ligna. Plebanus et
jurati disponunt aedituum. Plebanus non habet clavem ad
depositum ecclesiae. Poena absentiae ad voluntatem commis-
sarii. Ecclesia habet in debitis exstantibus 64 fl. 40 S hi.,
97 raaldra siliginis. (28 v.) Quidam armiger dictus Hanns
Reus , habitans \n Freymersheim , est hie juratus , saepe vo-
catus fuit ad negocia ecclesiae, sed raro comparuit in synodo
sancta; ipse praetendit alios nobiles recipere sive eligere in
juratos, sed rustici recusant, turn quia nulla ferunt onera,
turn quia recipiunt bona ecclesiae. Hie enim multa debet
ecclesiae, nee pauperes audent exigere. Sic est error magnus,
ubi nobiles sunt jurati , quia volunt dominari.
1 #r. Dppenfjeim.
Digitized by VjOOQIC
259
Hilnsheim. 1
Ecclesia parochialis ,. st. Martinus patronus. Domina abba-
tissa in valle rosarum 2 confert. Ibidem altare beatae Mariae
Virginis confirmatum , habet domum , noif residentem. Domina
praefata confert. Septem jurati. Commissarius hie non habet
expensas; fabrica dat quartale vini; aedituus minam avenae.
Cathedraticum : 1 1K 16 4 den. Synodalia: legitimus 3 hi.,
juratus sive nobilis 1 hi., similiter viduus vel vidua. Heim-
bergenses colligunt ; faber babata et gumphos , hospes medium
quartale vini (29.) Pistor duos panes et mensuram vini,
carnifex crura porcina. Domina praefata chorum, duas partes
corporis et tertiam partem; domini maioris ecclesiae Mogun-
tinensis missale; maior decima 30 % olei; fabrica latera,
hostias, vinum tempore communionis, ceram, baptisterium,
agendam, chrisma, januas, seras et claves ecclesiae, vexilla,
caldarium aquae benedictae; communitas turrim, campanas,
funes, ossarium, murum coemiterii, crurifragam. Murus coe-
miterii ruptus est in certis locis. Plebanus recipit gramina et
ramos in coemiterio, fabrica ligna; dicunt quod plebanus
posset dare licentiam abessendi a synodo sancta. Immun-
dissima superpellicea. Plebanus et jurati disponunt aedituum.
Poena absentiae 12 den. et ecclesiae 1 If cerae. Item omnes
offensae vel poenae (vulgariter frct>et) in monte, in quo sita
est ecclesia, hucusque fuerunt plebani, sed plebanus nunc
existens dedit et assignavit hoc privilegium generoso Wirico
de Lapide.
Dorndurckheim. 3
(29 v.) Ecclesia parochialis , st. Ciriacus patronus , domina
abbatissa in Nonnenmtinster 4 confert. Ibidem altare st. crucis,
est stipendium , habet domum. Non dant nee dederunt unqtiam
domino reverendissimo jura sua. Ibidem in villa capella
st. Georgii dotata ; armigeri dicti bie SBildjen et Philipp
Schlutterer 5 conferunt. Capella est valde ruinosa ; ignorant
1 Qiflefyeim $r. Dppenfjeim.
2 6ifterjien}er-^onnen?Ioper 5Rofent§aJ &ei flerjenljeim (hah. ftqM. Sixty
fjeimfofanben).
* $r. SBormS.
4 gifterjienfer^onnenffofter 9tonnenmitnfter in SBormS.
5 2BUd) ober WiUitf) won 2tt$ei unb won ©pieSfjetm ; ©dfjlieber ober
©d&luber, ©$luc$terer »pn ©rffenftein unb von Sadden Dgl. 3fd^r. 2G, 222, 236.
17*
Digitized by VjOOQ IC
260
utrum fabrica ecclesiae debeat earn reaedificare, vel patroni;
desiderant quod vestra reverenda paternitas animadvertat ne
omnino collidatur; in ea est luman nocturnale. Quinque
jurati , commissarius dat prandium capellano , juratis et
aedituo; fabrica dat quartale vini, aedituus minam avenae.
Cathedraticum : 36 hi. 4 den. Synodalia: legitimus 3 hi.,
juratus sive nobilis 4 hi., faber babata et gumphos, hospes
medium quartale vini, pistor duos panes et mensuram vini,
carnifex crura porcina, maechanicus 4 den. Domina praedicta
conservat chorum , corpus , lumen perpetuum , missale ad
summum altare, animalia seminalia, domum plebani; fabrica
vinum ad missas, hostias, baptisterium, agendam, lumen
divinum, ceram, januas, seras et claves ecclesiae, vexilla,
caldarium aquae benedictae. Communitas turrim, campanas,
funes, ossarium, murum coemiterii, januas coemiterii, cruri-
fragas, feretrum, vinum tempore (30) communionis cedit de
certis bonis. Plebanus dat sal benedictum ; plebanus et jurati
disponunt aedituum. Fructus coemiterii: gramina et ramos
recipit plebanus, fabrica vero arbores. Adjudicant plebano
synodum sanctam, quod plebanus per se possit celebrare syno-
dum sanctam, a festo cathedrae Petri usque ad festum
st. Bartholomaei et quod possit dare licentiam se absentandi,
quando synodus est domini reverendissimi. Poena absentiae
ad voluntatem commissarii. Ecclesia habet in debitis 553 fl.
162 hi. et 68 maldra siliginis; in promptis habet 61 fl. et
8 $5 hi., 89 maldra siliginis, 54 maldra speltae et 6 maldrar
avenae; posset medio videre cum auxilio vicinorum conser-
vare capellam praefatam.
Wintersheim. 1
Ecclesia parochialis, beata Maria Virgo patrona, armiger
de Stetten conferunt. Ibidem altare sanctae Annae et Albani
confirmatum ; habet domum et residentem ; pastor et jurati
conferunt. Quatuor jurati; commissarius hie non dat % nec
habet expensas ; fabrica quartale vini ; aedituus minam avenae.
(30v.) Cathedraticum: 30 hi. Synodalia: legitimus 4 hi., juratus
vel viduus seu vidua 1 hi. , hospes medium quartale vini, pistor duos
panes et mensuram vini, faber babata, carnifex cnmTporcina;
Heimbergenses colligunt. Pastor chorum, aprum, arietem, domum
1 #r. Dppenljeim.
Digitized by VjOOQ 1C
261
plebani; fabrica funes, omnia ornamenta, hostias, vinum, ceram,
baptisterium , agendam, ossarium, murum coemiterii , januas,
scras et claves ecclesiae , • crurifragam , vexilla , caldarium aquae
benedictae; communitas turrim, campanas. Maior decima dat
30 ft olei ad lumen perpetuum , aliud superaddit fabrica. Ple-
banus et jurati disponunt aedituum. Fructus coemiterii : ligna
rccipit fabrica, plebanus vero gramina ac ramos arborum
abscissos. Poena absentiae ad voluntatem commissarii et com-
munitati 1 /3 den. Hie aedificarunt novam ecclessiam.
Ymbsheim. 1
Ecclesia pafochialis, st. Pirminus patronus, domini maioris
(31) ecclesiae Wormatiensis conferunt. Ibidem altare st. Ni-
colai episcopi confirmatum, domini praefati conferunt. Septem
jurati; commissarius hie non habet expensas; aedituus dat
minam avenae; fabrica quartale vini, recipiunt jurati. Cathe-
draticum : 2 U hi. Communis emenda 5 /3 hi. Synodalia nulla.
Domini praefati conservant domum plebani, fabrica omnia
necessaria intra et extra ecclesiam. Domini ecclesiae beatae
Mariae Virginis ad gradus Moguntiae conservant latus eccle-
siae et animalia seminalia. Plebanus et jurati disponunt aedi-
tuum. Aedituus dat sal benedictum sive benedicendum. Fabrica
recipit ligna in coemiterio, plebanus gramina. Poena absentiae
ad voluntatem commissarii. Domini maioris ecclesiae intersunt
computationi , quare praterivi.
(31 v.) Sedes Westhoffen sive Dalsheim. 2
Hernsheim. 3
Ecclesia parochialis, st. Petrus patronus, domini Neu-
husenses conferunt. Ibidem a dextris altare st. Ursulae, pri-
missaria confirmata; habet domum et residentem. Ibidem altare
st. Nicolai confirmatum ; habet domum et residentem. Ibidem
ante chorum altare st. Catharinae confirmatum; habet domum
et residentem. Ibidem a sinistris altare beatae Mariae Virginis,
confirmatum; habet domum et residentem; omnia conferunt
1 (SimSljeim $r. Dppenfjeim.
2 SBeftfjofen unb $al$§eim flr. SBormS.
3 §errn3fjeim #r. SQBormS.
Digitized by VjOOQ 1C
262
Dalburgenses. Septem jurati; commissarius sero suscipitur in
dote met 25 viris et tot equis; plebanus facit expensas, tarn
pro hominibus quam pro equis; aedituus duos manipulos
luminum. Mane maior (32) decima similiter plebano, capel-
lanis , juratis , duobus heimburgensibus , fabro. De sero habe-
bunt refectionem , et in casu quo expensae non fierent. Com-
missarius potest accipere missale et calicem summi altaris et
procurare apud hospitem; fabrica dat medium quartale vini.
Cathedraticum : 3 7V» alb. Communis emenda: 1 1K hi. et 500
radices petroselini. Domini Neuhusenses chorum , corpus,
tectum, fenestras, omnia ornata summi altaris, januas eccle-
siae, animalia seminalia, domum plebani; fabrica latera et
funes, hostias, lumen perpetuum, ceram, chrisma, vexilla,
caldarium aquae benedictae; communitas turrim, ossarium,
murum coemiterii, crurifragam, feretrum et pannum ejusdem,
campanas , baptisterium , agendam. Plebanus et jurati dispo-
nunt aedituum; videtur tamen quod dominium de Dalburg
eligat unum. Ignorant, quis debeat conservare domos capella-
norum. Poena absentiae ad voluntatem commissarii. Domini
praefati intersunt computationi , quare non discussi de rebus
fabricae.
Reyndiirckheim. 1
(32 v.) Ecclesia parochialis , beata Maria Virgo patrona,
domini st. Andreae Wormatiensis conferunt. Ibidem altare non
consecratum; in eodem habent altare portatile et consueve-
runt ibi celebrare sine licentia. Quatuor jurati. Commissarius
sero suscipitur a minori decima met 13 viris et tot equis et
dabit commissario et suis honestas expensas et equis neces-
saria competenter : foenum et pabulum. Aedituus dat manipulum
luminum, ad luminaria mensae commissarii, et habebit ex-
pensas, similiter jurati. Mane suscipitur a maiori decima
similiter ut supra, et duo procurators villae etiam habent
expensas cum praedictis. Et in casu, quo non fierent expen-
sae, vel non darent expensas decentes, tunc commissarius
potest accipere missale et disponere prandium. Post prandium
dat communitas medium quartale vini et fabrica medium
quartale. De sero maior decima dat collationem, vulgariter
ein fait efjett. Cathedraticum: 12 1 /* alb. Communis emenda:
20 den. et quatuor capones, cedunt ad coquinam. Domini
1 9tyembiir<*§eim flr. SDBormS.
Digitized by VjOOQ 1C
263
praefati consenant omnia ornata et necessaria ad divinum
cultum, corpus ecclesiae, domum plebani; plebanus chorum,
aprum et arietem; fabrica hostias, ceram, chrisma, bapti-
sterium, agendam, vexilla; (33) hospites vinum ad missas;
communitas turrim , campanas , funes , sepem coemiterii , cruri-
fragani, ossarium, sal benedictum et vinum tempore com-
munionis. Plebanus et jurati disponunt aedituum. Communitas
recipit arbores crescentes in coemiterio. Poena absentiae
4 cnget /3. recipit communitas. Decanus st Andreae et cellarius
in lapide intersunt computationi , quare non discussi de rebus
fabricae.
Osthoffen. 1
Ecclesia parochialis , st. Eemigius patronus , domini maioris
ecclesiae Wormatiensis conferunt Ibidem a dextris altare
st. Agnetis confirmatum, habet domum et residentem, armi-
geri de Randeckh conferunt. Ibidem in capella altare st. Ca-
tharinae confirmatum; habet domum et residentem. Ibidem
altare st. Thomae apostoli confirmatum; habet domum et
residentem. Ibidem ante chorum altare st. Nicolai, confir-
matum ; habet domum et residentem. Ibidem a sinistris altare
st. Annae , consecratum tantum , conferunt omnia domini
praefati. Ibidem in villa capella st. Pirminii est annexa
duolms altaribus. Ita etiam in villa capella st. Joannis domi-
norum (33 v.) de Rhodis, in ea deberent omni hebdomada legi
ties missae, sed non leguntur. Quinque jurati nobiles. Com-
missarius sero suscipitur in dote met 25 et tot equis, similiter
jurati. Commissarius et sui debent solenniter tractari et equi
-debent habere bonum stratum et pabulum sufficiens. Et in
casu quo expensae non fierent, commissarius potest accipere
missale et procurare apud hospitem. Mane maior decima simi-
liter, et in casu quo non facerent et disponerent prandium,
tunc tali anno dominus noster reverendissimus potest accipere
decimam majorem. Major decima conservat chorum, corpus
capellae st. Pirminii, quatuor libros horarum, missale, 30 ft
olei , domum plebani ; fabrica latera , ceram , duo lumina per-
petua , missalia ad alia altaria , similiter ornata , baptisterium,
agendam , chrisma , vexilla , caldarium aquae benedictae ; com-
munitas turrim, campanas, horologium, funes, porticum,
1 Cftyoftn flt. SBormS.
Digitized by VjOOQ 1C
264 * * ■
quam nominant paradisum, ossarium, crurifragam , feretrum,
taurum; plebanus vinum ad missas, sal benedictum, duos
apros, duos arietes. Cathedraticum : 25 alb. Communis emgnda
14 un&cn, facit 17 1 /* alb.; praecones colligunt. Plebanus et
jurati disponunt aedituum. Plebanus recipit fructus coemiterii.
(34) Ignorant, quis debeat conservare domos capellanorum.
Dicunt si ecclesia esset interdicta, vel si esset generale inter-
dictum , quod adhuc jurati cum uxoribus eorum possint
intrare chorum et audire divina vel interesse, nee debent
deferri in synodo sancta, etsi commisissent crimina. Poena ab-
sentiae ad voluntatem commissarii. Domini intersunt compu-
tation!, quare non inquisivi de rebus fabricae. Panni calicis
immundissimi.
Westhoffen. 1
Ecclesia parochialis, st. Petrus et Paulus apostoli patroni,
domini maioris ecclesiae Wormatiensis conferunt. Ibidem a
dextris altare st. Catharinae ; stipendium , fratres exulum dis-
ponunt. Ibidem altare st. Jacobi; stipendium, communitas
confert. Ibidem a sinistris altare st. crucis confirmatum ; habet
domum et residentem, domini praefati conferunt. Ibidem altare
beatae Mariae Virginis confirmatum , non habet habitationem,
habet tamen residentem, quia domus combusta est Domini
praefati conferunt. Ibidem in coemiterio capella st. Michaelis
confirmata; habuit habitationem, sed est combusta; domini
etiam conferunt. Septem jurati (34 v.) adjudicant hie com-
missario expensas, sero et mane met 25, sed nihil datur.
Cathedraticum: non adjudicant, quantum nee quis debet, sed
simpliciter quod domini eorum dent. Ego quaesivi, qui essent
eorum domini? Responderunt : utrum quaererem de dominis
villae sive decimae, et talibus verbis suspenderunt me longo
tempore, nee potui habere aliud responsum. Dederunt 13 l /«
\in%zn t quamvis ego invenio in aliis registris 20 uufcen ; com-
munis emenda \3 i /2 unfeen; praecones dant. Domini praefati
chorum, missale, calicem, summum altare, domum plebani;
alii decimatores corpus; fabrica omnia ornata ad alia altaria,
hostias , quatuor lumina perpetua , ceram , baptisterium , agen-
dam, januas, seras et claves ecclesiae, chrisma, vexilla, cal-
darium aquae benedictae; communitas et fabrica conservant
1 SBeftgofen &*• 25tonn§.
Digitized by VjOOQ 1C
265
latera; communitas turrhn, campanas, ossarium, feretrum,
murum coemiterii r taurum , disponit aedituum , et semper est
sacerdos ; campanator funes , vinum ad missas , sal benedictum.
Plebanus disponit arietem. Dominus de Riippolczkurchen *
aprum. Plebanus recipit fructus coemiterii. (35) Vinum tem-
pore communionis cedit de certis bonis. Poena absentiae ad
voluntatem commissarii.
Gundersheim. 2
Ecclesia parochialis, st. Remigius patronus, domina ab-
batissa de Sion 3 confert. Ibidem a dextris altare st. Marga-
rethae confirmatum; habet domum et residentem; collatio sive
praesentatio erit domini reverendissimi post primam collationem ;
plebanus et jurati conferunt. Ibidem a sinistris altare st. crucis
confirmatum ; habet domum et residentem. Plebanus et jurati
nominant et abbatissa praefata praesentat. Ibidem altare non
consecratum , dicitur tamen sanctae Catharinae , et est annexa
capellae in Ensheim.
Filia Ensheim. 4
Ibidem capella, st. Cyriacus patronus. Hie habetur sacra-
mentum Eucharistiae et sepultura. Septem jurati; commis-
sarius sero suscipitur in dote met 25 et tot equis, et debent
bene tractari ; aedituus minam avenae et manipulum luminum,
et habebit expensas. Mane maior decima similiter, et dabunt
avenam sufficienter. (35 v.) Plebanus, capellani, jurati, aedi-
tuus et faber habent expensas. Cathedraticum : 12 1 /* alb.
Communis emenda: 13/3 hi.; hospes medium quartale vini;
molitor unum caponem; faber babata et gumphos. Domina
abbatissa conservat chorum, animalia seminalia, domum ple-
bani; tertia pars decimae conservat corpus; fabrica agendam,
duo lumina pGrpetua, unum lumen nocturnale, similiter per-
petuum lumen in filia , missalia , calices , omnia ornata , libros
horarum, plebano vinum ad missas, hostias, ceram, baptisterium,
chrisma, januas, seras et claves ecclesiae, vexilla, caldarium
1 3>letpolt3firdjen tm bair. $Bej.=2I. Gufel, Seftfcer bev §errfd)aft voaven bte
won $o$enftfd ogt. Sfd^r. 26, 222.
2 flr. 2Borm3.
3 (Sifterjienfer^onttenllofter Sion bet SDtoudfjenljetm (bair. $Bej.=$l. 8ix$
Ijeimbofanben).
* $k. Dppenljeim.
Digitized by VjOOQ 1C
266
aquae benedictae ; communitas latera, corpus ecclesiae, murum
coemiterii, crurifr^gam, ossarium, turrim , oampanas. Aedituus
furies, sal benedictum, vinum tempore communionis cedit de
certis bonis* Plebanus, jurati et communitas disponunt aedi-
tuum. Fructus coemiterii recipit plebanus. Deficiunt in vino
et missali. Domus plebani versus septentrionem est ruinosa
satis, similiter horreum. Panni calicis immundi. Poena ab-
sentiae 4 /3 hL recipit communitas ; fabrica competenter regitur.
Eppelsheim. 1
(36) Ecclesia parochialis, st. Martinus patronus, domini
maioris ecclesiae Wormatiensis conferunt. Ibidem altare
beatae Mariae Virginis confirmatum ; habet domum et resi-
dentem , plebanus et jurati conferunt. Ibidem a sinistris altare
st. Nicolai confirmatum; habet domum et residentem. Ple-
banus et jurati conferunt, et si nobiles inhabitarent , haberent
interesse collationibus de consuetudine. Filiae synodales sunt
Hangendten Weisheim , Bledesheim et Flonborn. Oportet
nihilominus ad ista loca singulariter intimare. Quatuor jurati
adjudicant commissario expensas met 25 in dote et totequis;
commissarius et sui debent pie et honeste tractari, equi
debent habere bonum et mundum stratum usque ad ventres,
pabulum sufficiens; aedituus dabit de ecclesia manipulum
luminum abscissum infra et supra manum. Mane suscipitur a
maiori decima; similiter plebani, capellani, jurati et aeditui,
tarn in matre quam in filiabus habent expensas. Et in casu
quo expensae non fierent, potest commissarius accipere quatuor
missalia in praedictis quatuor villis. Domini maioris ecclesiae
conservant chorura, corpus, latera, (36 v.) lumen perpetuus:
similiter 24 tf olei, ossarium, domum plebani. Plebanus
vinum ad missas, hostias ad missas, vinum .tempore com-
munionis, aprum, recipit fructus coemiterii; fabrica conservat
superpellicea plebano , capellanus aedituo , funes , omnia orna-
menta, parvas hostias, lumen perpetuum , ceram, baptisteriura,
agendam, chrisma, feretrum, murum coemiterii, crurifragas,
januas, seras et claves ecclesiae, vexilla. Tertia pars decimae
dat 17 $ olei ad lumen perpetuum. Communitas turrim, cam-
panas, tauros, arietem. Cathedraticum : 3 & hi. Synodalia:
legitimus 2 hi. , viduus 1 den. , vidua 1 hi. , maechanicus 2 den.,
1 flr. 2Borm8.
Digitized by VjOOQ 1C
267
faber babata et gumphos. Hie non habent officium vigiliarum
mortuorum. Ossarium omnino collapsum est. Fabrica dat post
prandium medium quartale vini. Domini intersunt computa-
tioni, quare non discussi de rebus fabricae. Aedituus dat sal
benedictum. Domus st. Nicolai est valde ruinosa et in magna
parte cecidit. Bona dotis pereunt , similiter stabula et hor-
reum. Ignorant quis debeat conservare vel de novo construere,
si opus esset, domus capellanorum.
Hangendten Weysheim. 1
Filia Synodalis.
(37) Ecclesia parochialis, st. Walpurgis patrona , domini
maioris [ecclesiae] Wormatiensis conferunt. Ibidem a dextris
altare st.Catharinae in capella confirmatum ; habet domum et resi-
dentem. Ibidem a sinistris altare beatae Mariae Virginis con-
firmatum; habet domum et residentem. Praefati domini con-
ferunt ambo altaria. Ibidem etiam in villa capella Joannitarum
de Rhodis. Tres jurati adjudicant cum aliis in vera matre.
Domini praefati animalia seminalia, domum piebani, fabrica
superpellicea sacerdotibus et aedituo, chorum, corpus, omnia
ornata, viflum ad missas, hostias, perpetuum lumen, ceram,
baptisterium , agendam, chrisma, ossarium, feretrum, murum
coemiterii , crurifragam , januas , seras et claves ecclesiae,
vexilla , caldarium aquae benedictae. Communitas turrim ' 9 cam-
panas. Vinum tempore communionis cedit de certis bonis.
(37 v.) Plebanus et jurati disponunt aedituum. Aeditus funes,
sal benedictum. Plebanus recipit fructus coemiterii. Dominus
Conradus, altarista altaris beatae Mariae Virginis, habuit vineam,
quae nunc periit omnino. Domini maioris ecclesiae hie non
interfuerunt computationi. Ecclesia habet singulis annis 70
maldra siliginis, de istis dant 40 maldra altaristis. Item 18 fl.,
item 33*/2 ft cerae, item 74 ft olei,-item in debitis 80 ft hi.
In promptis duo plaustra vini.
Bledesheim. 2
Filia Synodalis.
Ecclesia parochialis , st. , Laurentius patronus , domini
maioris ecclesiae Wormatiensis conferunt. Tres jurati. Domini
praefati corpus, chorum, januas, seras et claves ecclesiae,
1 $(mgen=2Bet3l)etm flr. SBormS.
Digitized by VjOOQ 1C
268
domum plebani; fabrica superpellicea, omnia ornata, hostias,
vinam tempore communionis, lumen perpetuum , ceram , bapti-
sterium, agendam, chrisma, ossarium, feretrum, murum coe-
miterii, crurifragam, vexilla, caldarium aquae benedictae;
(38) communitas turrim, campanas; plebanus vinum ad
missas; aedituus sal benedictum. Plebanus recipit gramina et
frondes in coemiterio, fabrica vero arbores. Tectum ecclesiae
ruptum est et undique pluit in ecclesiam. Domini non inter-
fuerunt computation^ Synodalia: legitimus 1 den., viduus vel
vidua 1 hi., maechanicus 2 den. Murus coemiterii ruptus est
Flomborn. 1
Filia Synodalis.
Ecclesia parochialis , st. Udalricus patronus , domini
maioris ecclesiae Wormatiensis conferunt , et regitur per
commendarium. Ibidem altare st. Margarethae contirmatum;
domini praefati conferunt. Ibidem altare beatae Mariae Virginis,
stipendium, et est annexum ecclesiae parochiali, sic tamen,
quod plebanus debet habere capellanum. Quatuor jurati adju-
dicant cum aliis ut supra. Domini praefati ex concordia dant (38 v.)
singulis annis 3 maldra siliginis pro conservatione omnium et
singulorum aedificiorum et aliorum, quae ad eos spectant et
domini sunt omnino exonerati praeter domum plebani, quam
conservant domini. Fabrica superpellicea, chorum, corpus, omnia
ornata, funes, hostias, ceram, baptisterium, agendam, januas,
seras et claves ecclesiae r vexilla , caldarium aquae benedictae ;
communitas turrim, campanas, ossarium, feretrum, murum
coemiterii versus orientem , meridiem et septentrionem , sed
versus occidentem conservat fabrica ecclesiae parochialis in
Armsheim 2 Moguntinae diocoesis. Plebanus vinum ad missas,
lumen perpetuum , sal benedictum , aprum ; recipit etiam
fructus coemiterii. Plebanus et jurati disponunt aedituum,
aedituus disponit chrisma. Plebanus conqueritur, quod non
habeat missale secundum stylum Wormatiensem. Murus coe-
miterii ruptus est in una parte. Vinum tempore communionis
cedit de certis bonis. Domini non interfuerunt computationi.
2 $r. Dppenljetm.
Digitized by VjOOQ 1C
269
Dientesheim. 1
(39) Ecclesia parochialis, st. P^trus patronus, praepositus
maioris ecclesiae Wormatiensis confert, et regitur per com-
mendarium. Tres jurati adjudicant commissario expensas met
25. Mane similiter ut supra. Cathedraticum : 12 1 /* alb. Com-
munis emenda 3 /3 hi. Domini ecclesiae maioris Wormatiensis
conservant totam ecclesiam praeter tectum chori , quod conser-
vat pastor ; fabrica funes , murum coemiterii , ossarium , omnia
ornata, ceram, hostias, baptisterium , agendam, chrisma.
Pastor conservat lumen perpetuum. Aliud est ibi lumen , quod
habet 40 1)5 olei et dificientibus illis cessat lumen. Aedituus
dat vinum ad missas et sal benedictum. Nesciunt , quis debeat
conservare campanas, nee habent animalia seminalia. Relicta
Wernheri Hornickhs, 2 armigeri, disponit aedituum. Fructus
coemiterii recipit fabrica. Deficiunt hie in missali. Ecclesia hie
per totum est ruinosa. Domini non intersunt computationi ;
opus tamen esset propter plura. Poena absentiae ad volunta-
tem commissarii. (39 v.) Ecclesia habet in debitis 111 fl.,
20 ^ ft hi., 12 maldra siliginis. Pastor hie non residet, nee
plebanus, nee habet domum; habet tamen locum, ubi posset
aedificari, et ibi quondam habuit domum.
Eselborn. 3
Ecclesia parochialis , st. Petrus. patronus , armiger dictus
Brenner de Lowenstein 4 confert. Ibidem altare beatae Mariae
Virginis confirmatum ; habuit domum , sed est combusta. Imias
de Lapide superiori confert. Ibidem in sacristia altare st. Jacobi
maioris, consecratum tantum. Quatuor jurati; commissarius
suscipitur sero in dote a plebano met 14 viris et tot equis
et habebunt expensas solennes. Aedituus dat medium quartale
vini et manipulum luminum. .Mane suscipitur a maiori decima
similiter; plebanus jurati et aedituus habent expensas, et in
casu quo expensae non darentur , commissarius potest accipere
missale et calicem et procurare pro se et supra notatis.
Cathedraticum: 13 alb. Communis emenda 5 /3 hi. Pastor
1 SDinteSljetm #r. Sttjei.
2 §ornecf aon §eppen§eim (im £odj, $r. Sl^ei) bqI. 31$*- 26, 223.
3 (Sffelborn $r. Sttjet.
* Brenner a. £5tt>enftem hex D6ermofd)el im fcrir. 33ej.-2l. $trd$etm:
fcotonben t>gl. 3fdjr. 26, 223.
Digitized by VjOOQ 1C
270
conservat chorum, domum plebani, aprum; (40) armigeri de
Lewenstein corpus, tauruin, arietem; communitas latus extra
ecclesiam ; fabrica turrim , 'campanas , funes , baptisterium,
agendam, murum coemiterii, crurifragam, januas, seras et
claves ecclesiae, omnia ornata, hostias, vinum tempore com-
munionis, chrisma, lumen perpetuum, ceram; campanator sal
benedictum. Pastor et jurati disponunt aedituum. Plebanus
recipit fructus coemiterii. Poena absentiae ad voluntatem com-
missarii. Inveni baptisterium sine sera et clausura. Horreum
et stabula omnino sunt vitiosa. Pastor l&ssus et tardus est ad
recuperandum. Fabrica bene regitur et bene aedificarunt.
Herrnflersheim. 1
Ecclesia parochialis, st. Petrus et Paulus patroni, com-
mendator ordinis Theutonicorum in Marpurg est pastor, et
regitur per fratrem ordinis. Ibidem altare beatae M^riae
Virginis. Ibidem altare .st. Joannis Baptistae. Ibidem in
sacristia altare st. Michaelis, omnia (40 v.) consecrata, et
omni die habetur ibi una missa et sabatho duae. Sunt bic
tres sacerdotes ordinis praefati de Concordia quondam facta
per Principem Palatinum Electorem et vicarium in spiritualibus.
Septem jurati. Commissarius sero suscipitur in dote met 25;
aedituus dat manipulum luminum; mane suscipitur a maiori
decima similiter; jurati, aedituus, faber et duo heimbergenses
habent etiam expensas. Cathedraticum : 25 alb. Communis,
emenda 10/3 hi.; faber babata et gumphos, molitor caponem;
commendator chorum, vinum ad missas, funes, duo lumina
perpetua, murum coemiterii, vulgariter Don bent fteinen gebett
usque ad pistoriam, vinum tempore communionis, sal bene-
dictum , aedituum , animalia seminalia ; procurator corpus
ecclesiae; fabrica omnia ornata, unum lumen perpgtuum ex
fraternitate exulum, hostias, agendam, chrisma, vexilla; com-
munitas turrim, campanas, latera, murum coemiterii a pi-
storia usque ad (vulgariter) ftetnen gebett, ossarium, cruri-
fragam, baptisterium, caldarium aquae benedictae. Fructus
coemiterii: gramina et frondes recipit plebanus, (41) fabrica
vero arbores. Poena absentiae ad voluntatem commissarii.
Baptisterium non fuit seratum et quasi nulla aqua in cal-
dario. Plebanus non habet clavem ad depositum. Ecclesia
1 Dbtvftfafyelm $r. SBormS,
Digitized by VjOOQ 1C
271
habet singulis annis 12 fl., 7 f£ hi., 40 maldra siliginis, 36 l /t ti
cerae. Item in promptis 48 maldra siliginis ; fraternitas exulum
habet in promptis 40 maldra siliginis.
Mullsheira. 1
Ecclesia parochialis, st. Egidius patronus, abbas Horn-
bacensis 2 confert. Ibidem a dextris altare st. crucis , conse-
cratum tantum. Ibidem a sinistris altare beatae Mariae
Virginis confirmatum; habet domum et residentem, abbas
praefatus confert. Eadem capella nunquam est serata.
Filia Synodalis : Wachenheim , et conveniunt in Mibheim ;
oportet tamen in locis ambobus intimare. Quatuor jurati,
commissarius (41 v.) sero suscipitur a minori decima met 25 ;
mane similiter ut supra. Gathedraticum: 13 alb. Communis emenda
8unfcen, facit 13 fi hi. Abbas conservat corpus, latera, ani-
malia seminalia, salariura aedituo; fabrica chorum, omnia
oroata , duo lumina perpetua , murum coemiterii in altitudine
septem pedum , hostias , ceram , baptisterium , agendam,
ehrisma, vexilla, caldarium aquae benedictae , chorum capellae
st. Nicolai; communitas turrim, campanas, funes, ossarium,
feretrum ,. crurifragam , januas , seras et claves ecclesiae , cor-
pus capellae st. Nicolai , murum coemiterii ejusdem. Aedituus
dat vinum ad missas et tempore communionis de certis bonis;
sal benedictum. Plebanus et jurati disponunt aedituum. Fructus
coemiterii recipit plebanus, sed fructus coemiterii capellae recipit
ejusdem eapellanus. Ignorant, quis debeat conservare domum
plebani. Domus capellae est ruinosa, cellarium et horreum
omnino pereunt, similiter vineae sunt incultae et pereunt.
Deficiunt in agenda. Ecclesia habet singulis annis 10 fl. 60
maldra siliginis. Item in debitis 131 fl., 149 Shi., 43 maldra
siliginis, (42) 106 ft olei. In promptis 30 fl., 6 plaustra vini,
80 maldra siliginis.
Wachenheim auf der Priem. 1
Ecclesia parochialis, filia tamen synodalis, st. Remigius
patronus, abbas Hornbacensis et Joannes de Wachenheim,
armigcr, alternatis vicibus conferunt. Ibidem a dextris altare
* HWiUjHjeimer §of tfr. SBormS vtf. SBagtter, $effen, 2, 78.
2 SBenebicttaerffofter §ornfrad> Sej.-l. 3mex)bvH$m.
3 2itad>enljeim an ber ^frimm 8v. SBormS.
Digitized by VjOOQ 1C
272
st. Anthonii et Elisabeth confirmatum ; habet domum et resi-
dentem, praefatus armiger confert. Ibidem altare st. Nicolai
et Catharinae confirmatum; habet domum et residentem;
armigeri dicti Hermen Boes et Eberhardt Fetzer conferunt
alternatis vicibus. Ibidem a sinistris altare beatae Mariae
Virginis confirmatum; habet. domum et residentem. Domi-
celli de Wachenheim conferunt. Ibidem altare exulum non
consecratum. Tres jurati. Cathedraticum nullum, quia filia.
Fabrica omnia ornata, chorum, corpus, murum coemiterii,
vinum et hostias, baptisterium, agendam, chrisma, sal bene-
dictum; communitas turrim, campanas, funes, ossarium, feretrum,
crurifragam ; animalia seminalia , non habent hie , dicunt (42v.)
tamen, quod habuerint ad longa tempora in Mtilsheim, sed
nunc repelluntur. Plebanus et jurati disponunt aedituum.
Ignorant, quis debeat conservare domum plebani et est ab
intra omnino collapsa, non habet coquinam, nee stubam, nee
cubile. Similiter ignorant de domibus capellanorum. Vineae
plebani ex toto devastatae sunt et habent certa bona laboriosa
inculta. Similiter bona beneficii domini Medardi. Deficiunt in
agenda et missali. Corporalia immunda fuerunt. Inveni bapti-
sterium non seratum. Plebanus et iurati recusaverunt mihi
notificare res fabricae. Audivi quod multa debeant ecclesiae,
esset necesse valde respicere res fabricarum, quia laici sibi
recipiunt
Dalsheim. 1
Ecclesia parochialis, st. Petrus et Pauli (sic!) patroni,
praepositus ecclesiae maioris Wormatiensis confert. Ibidem a
dextris altare sanctorum Jodoci, Luciae et Otiliae consecratum
tantum. Ibidem a sinistris altare st. Nicolai et Catharinae
dotatum, sed est unitum duobus altaribus infra scriptis.
Ibidem in sacristia altare st. Joannis baptistae et Michaelis,
consecratum tantum. Ibidem in villa capella (43) beatae
Mariae Virginis confirmata; habet domum et residentem.
Ibidem a dextris altare st. cruris consecratum tantum. Ibidem
a sinistris altare st. Georgii; habet domum et residentem.
Lis nunc de collatione est, quia praepositus praefatus intendit
praesentare, similiter plebanus et iurati. Septem iurati. Com-
missarius sero suscipitur in dote met 25. et habebit expensas
solennes ; aedituus dabit manipulum luminum ; mane suscipitur
1 $ate|eim #r. SBonit*.
Digitized by VjOOQ IC
273
a quinque partibus decimae inaioris, similiter ut supra; ple-
banus, jurati et aedituus habent expensas, et in casu, quo
expensae non fierent, commissarius potest accipere melius
missale et procurare pro praefatis; similiter heimbergenses
habent expensas. Cathedraticum : 13 alb. Communis emenda
8 p hi. 4 den. Praepositus praefatus conservat chorum, domum
plebani et communitati caldarium, in quo bulliunt caules,
vulgariter cappefc. Domini maioris ecclesiae corpus, domini
de collegio st. Fabiani in Hornbach capellam beatae Mariae
Virginis , taurum ; communitas latera , turres in ambabus
ecclesiis, ossarium, crurifragam, campanas, feretrum, bapti-
sterium , arietem ; (43 v.) fabrica muros coemiteriorum ,- tria
lumina perpetua , in parochiali ecclesia duo et unum in capella,
vinum tempore communionis; maior decima vinum ad missas,
48 ft olei ; aedituus dat funes et hostias. Curia Meckhenheimers
prope capellam disponit aprum. Fructus coemiterii recipit
plebanus. Corporalia immunda et panni calicis immundissimi.
Poena absentiae ad voluntatem commissarii. Ecclesia habet
singulis annis 31 maldra 3 quartalia siliginis, 23 4 /* fl. , 4 ft
17/3 hi., 87 ft olei, 10 ft cerae. Item in debitis habet 39
maldra siliginis, 111 ft cerae, 31 1 1 /* ft olei, 212 fl. , 31 ft
10 hi. In promptis habet 154 maldra siliginis 1 quartale,
5 maldra 1 quartale avenae, 12 fl. , 16 plaustra vini. Domini
hie non intersunt computationi.
Niederflersheim. 1
Ecclesia parochialis, st. Joannes baptista patronus, domini
maioris ecclesiae Wormatiensis conferunt. Ibidem a dextris
altare st. Georgii martyris, conrfimatum; habet domum et
residentem, dominus Simon , vicarius Zellensis possidet. Domini
praefati conferunt. Ibidem a sinistris altare st. crucis conse-
cratum tantum. Septem iurati. Commissarius sero suscipitur a
minori met 25, similiter iurati et aedituus (44) et habebunt
expensas solennes. Aedituus vero dat manipulum luminum ut
supra, et in casu, quo expensae non darentur, commissarius
potest accipere missale et procurare. Mane suscipitur similiter
a maiori decima; plebanus, capellanus et iurati cum aedituo
habent expensas ut supra et in casu , quo non fierent expensae,
commissarius potest accipere calicem et procurare. Cathedraticum
1 SRieber-glorSljeim $r. SBormS.
3eitf$r. xxvii. 18
Digitized by VjOOQ 1C
274
25 alb. dat maior decima. Communis emcnda 10 /J 1 ^clbcltncjen.
Domini praefati conservant chorum, corpus, missale summi
altaris, domum plebani; fabrica omnia ornata, vinum ad
missas et tempore communionis, hostias, lumen perpetuum,
ceram, chrisma, januas, seras et claves ecclesiae, vexilla,
caldarium aquae benedictac; communitas turrim, campanas,
funes , latera ecclesiae , ossarium , feretrum , murum coemiterii,
crurifragam , portam coemiterii, baptisterium. Plebanus tenetur
dare annuatim 20 ft olei et aliquamdiu non dedit propter effoditio-
nem nucum, quia domini et communitas ordinaverunt, ut evelle-
rentur nuces, ne facerent impedimentum segetibus, et sic plebanus
dicit se gravatum , quia praefatum oleum dat de (44 v.) decima
nucum , quae nunc diminuta est. Aedituus dat sal benedictum.
Plebanus, iurati et communitas disponunt aedituum. Plebanus
recipit gramina et froudes arborum in coemiterio; fabrica vero
arbores. Aedituus caret superpelliceo , mandavi, ut disponerent
infra mensem. Claus Ebser tenetur annuatim ecclesiae 1 ft
cerae, nunc autem recusat dare, cum fraude nititur vincere.
Tectum chori et lateris ruptum est in tantura, quod pluit in
chorum ; similiter murus coemiterii in una parte cecidit.
Ignorant, quis debeat agendam et animalia seminalia; tamen
communitas disposuit ac fovit ultra sexaginta annos. Poena
absentiae 12 den. recipit communitas. Ecclesia Ijabet singulis
annis 20 fl., 1 ft hi., 10 maldra 3 quartalia siliginis, 10 1 /* ft cerae,
28 ft olei. Item in debitis 318 fl. 24 alb., 4 maldra 1 quartale
siliginis. Item habet in promptis 40 fl., 10 plaustra vini.
Bermersheim. 1
Ecclesia paroehialis, st Ciriacus patronus, Princeps Pala-
tinus Elector confert, et regitur per commendarium. Quatuor
jurati, commissarius suscipitur met 25 sero a minori decima
ut supra; aedituus dabit lumina ut supra et habebit expensas.
Mane suscipitur a maiori decima ut supra; similiter plebanus,
(45) jurati et aedituus per omnia ut supra. Cathedraticum :
l2 1 /2 alb. Communis emenda 3 (i hi. Pastor conservat chorum,
domum plebani , arietem , aprum ; arroigeri Philippus Schluch-
terer, Fridericus Lauttersheimer et Hanns Lauttersheimer
conservant corpus , taurum ; fabrica omnia ornata , vinum tem-
pore communionis, hostias, lumen perpetuum, ceram, agendam,
1 8v. 2Borm§,
Digitized by VjOOQ 1C
275
chrisma, murum coemiterii, januas, seras, et claves ecclesiae,
vexilla, caldarium aquae benedictae; communitas turrim, cara-
panas, baptisterium, ossarium, feretrum, crurifragam. Aedi-
tuus funes et ideo recipit gramina in coemiterio; fabrica vero
recipit arbores et fructus eorundem. Ignorant, quis debeat
dare vinum ad missas et sal benedictum. Ecclesia est ruinosa,
et laici sive incoiae viilae conqueruntur et dicunt, quod Qmni
anno deferant ad synodum hujusmodi negligentiam , et tamen
nulla fiat executio. Dicunt etiam, quod non differatur ab eis
petere jura episcopalia et compellere ut dent, Bed propter
quod dent, non expediatur. Michael Riidiger accusavit Christ-
man Philip , scultetum , quod non dedit sibi justas deciraas.
Ecclesia babet singulis annis 15 fl. 17 maldra siliginis. In
debitis habet 43 fl. 11 ft hi. In proraptis habet 13 maldra sili-
ginis, l 1 /* plaustra vini.
Guntheim. 1
(45 v.) Ecclesia parochialis, st. Laurentius patronus, uni-
versitas Heidelbergensis confert. Ibidem a dextris altare
st. Nicolai et Catharinae confirmatum; habet domum et resi-
denteip. Ibidem a sinistris altare beatae Mariae Virginis con-
firmatum; habet domum et residentem. Universitas praedicta
confert ambo. Ibidem in sacristia altare beatae Mariae Mag-
dalenae conseeratum tantum. Septem iurati. Commissarius
sero non habet expensas; mane suscipitur a pastore mettertius,
similiter plebanus, eapellani, iurati ed aedituus habent ex-
pensas. Cathedraticum: 13 alb. Communis emenda 5 (i hi.
4 den., colligit heimbergensis. Universitas conservat chorum,
domum plebani. Plebanus aprum, arietem, vinum ad missas;
maior decima corpus, taurum; fabrica omnia ornata, hostias,
vinum tempore communionis, duo lumina perpetua et duo
nocturnalia, ceram, agendam, chrisma, januas, seras et claves
ecclesiae, vexilla, caldarium aquae benedictae; communitas
turrim , campanas , funes , baptisterium , ossarium , feretrum,
murum coemiterii; fabrica et communitas conservant latera
ecclesiae, portam coemiterii et crurifragas. Aedituus dat sal^
benedictum. Plebanus et? jurati disponunt aedituum. (4§)
Fructus coemiterii : gramina et ramos arborum recipit plebanus,
fabrica vero ligna. Henne Murer ibide>m legavit certam
1 ©unburn 8x. SBormS.
18*
Digitized by VjOOQIC
276
pecuniam ad ecclesiain et haeredes scilicet ©tobentyannfe uitb
3Jte<fi)elf)entt nituntur infringere animum legatoris ; tempore
legationis fuerunt praesentes plebanus et iurati. Poena ab-
sentiae 12, den., recipit communitas. Ecclesia habet singulis
annis 20 fl. et partem decimae, quae secundum comraunem
aesthnationem facit 40 maldra siliginis et duo plaustra vini. In
promptum habet 60 maldra siliginis, 14 plaustra vini.
Mergstatt. 1
Ecclesia parochialis , st. Ciriacus patronus , domini Neu-
husenses conferunt. Ibidem altare beatae Mariae Virginis,
confirmatum ; habet domum valde ruinosara et non residentem.
Domini praefati conferunt et reguntur ambo per commendam.
Septem iurati. Commissarius sero suscipitur a minori decima
met 13 viris et tot equis, et habebit expensas decentes.
Similiter iurati et aedituus habent expensas. Aedituus dat
manipulum luminum ut supra (46 v.); commissarius habet
in mensa ad lucendum, et in casu, quo expensae non fierent,
tunc tali anno cedit decima minor reverendissimo , quia nihilo-
minus dabit juratis et aedituo coenam. Mane suscipitur a
maiori decima similiter et in casu, quo non darentur expen-
sae, tunc tali anno cedit maior decima domino reverendissimo,
ita tamen, quod det expensas plebano, juratis, capellano, et
aedituo, similiter fabro, si aliquis habitaret in loco/ Cathedra-
ticum: 13 alb. Communis emenda 3 alb. Domini Neuhusenses
conferunt chorum, corpus, taurum, domum plebani. Stabula,
horrea, et alia aedificia sunt valde ruinosa. Fabrica omnia
ornata, funes, hostias, vinum tempore communionis, lumen
perpetuum, baptisterium , agendam, chrisma, sal benedictum,
ianuas, seras et claves ecclesiae, vexilla, caldarium aquae
benedictae; communitas turrim, campanas, ossarium, feretrum,
murum coemiterii, crurifragam. Plebanus aprum, arietem.
Plebanus et iurati disponunt aedituum et in casu , quo .non
possent aliquem habere, tunc domini praefati tenentur eos de
aliquo providere. Fructus coemiterii: gramina et frondes
recipit plebanus, (47) fabrica vero arbores. Est hie error
magnus de vino sacrificii, quia hospes recusant pariter et
collatores. Ignorant, quis debeat conservare domum capellani.
Poena absentiae ad voluntatem commissarii. Ecclesia valde eget
1 aWdrftobt fir. SBorntS.
Digitized by VjOOQ IC
277
structura, quia tempore tempestatis pluit vel mingit in eccle-
siain. Domini praefati intersunt computationi , nihilominus
requisivi iuratos, sed renuerunt.
Abenheim. 1
Ecclesia parochialis, st. Bonifacius patronus, dominus
Fridericus de Dalburg, miles, confert. Ibidem ante chorum
altare st. Andreae confirmatum, habet domum et residentem,
praefatus miles confert. Ibidem a sinistris altare sanctae
Catharinae, stipendium; plebanus et iurati disponunt. Ibidem
a dextris altare beatae Mariae Virginis confirmatum, habet
domum et residentem, praefatus miles confert. Ibidem in
sacristia altare consecratum tantum , nesciunt patronum.
Ibidem etiam extra villam capella in monte sancti Michaelis,
sed nunc est devastata et collapsa; reditus ejusdem sunt
annexi altari beatae (47 v.) Mariae Virginis praescripto.
Septem iurati, commissarius sero suscipitur met 25 a minori
decima et iurati cum aedituo; aedituus dabit manipulum lu-
minum ad lucendum commissario in mensa et habebit cum
suis expensas copiosas et in casu, quo expensae non fierent,
tunc decima minor tali anno cedit domino reverendis^imo.
Mane suscipitur similiter a maiori decima met 25; plebanus,
capellani, jurati, aedituus, faber et duo heimbergenses habent
etiam expensas cum commissario solennes et in casu , quo non
darentur, tunc tali anno cedit maior decima domino reveren-
dissimo. Cathedraticum : 25 alb. Communis emenda 10 alb.
Maior decima conservat chorum, corpus, aprum, domum ple-
bani; fabrica omnia ornata per totum, vinum ad missas et
tempore communionis , ceram , quinque lumina perpetua , agen-
dam, sal benedictum, vexilla, caldariuiii aquae benedictae;
communitas latus , turrim , campanas , baptisterium et cooper-
torium ejusdem , ossarium, feretrum, murum coemiterii , cruri-
fragas, januas, seras et claves ecclesiae, tauros et unum arie-
tem ; aedituus funes , chrisma. (48.) Plebanus et jurati dispo-
nunt aedituum. Plebanus tenetur disponere et fovere arietem.
Fructus coemiterii: gramina et ramos arborum recipit pleba-
nus, fabrica vero arbores; non habent bonam agendam nee
formatam. Anthis Fauth , scultetus ibidem , accepit supra
mandatum plebani sarcophagum lapideum de coemiterio et
1 flr. ©orm*.
Digitized by VjOOQ 1C
278
vexit eundem in domum suam. Ego requisivi et monui pte-
banum et iuratos, ut me certificarent de rebufe fabricae, quod
renuerunt, quare excommunicavi eos.
(48v.) Sedes: Leiningen quondam Bockhenheim.
Criesheim. 1
Ecclesia parochialis, st. Petrus apostolus patronus, domini
maioris ecclesiae Wormatiensis conferunt. Ibidem a dextris
altare sanctorum Symonis et Judae consecratum tantum.
Ibidem a sinistris altare beatae Mariae Virginis confirmatum ;
habet domum et non residentem, armiger quidam dictus
Sifffidus Horneckh confert, nunc Morsheimer. Septem jurati.
Noluerunt obedire , quia altarista altaris beatae Mariae Virginis
per concordiam factam coram domino vicario assumpsit, sin-
gulis septimanis duas celebrare et legere primissarias (quia
carent confirmatione beneficii) et astare in festivitatibus ple-
bano, neutrum horum facit, quare (49) pauperes dicunt, quod
saepe ista et alia deferantur, sed nihil expediatur et ergo
frustra deferant. Domus ruinosa est; possessor dominus Nicolaus
Kutz, plebanus in Monsheim, qui nunc defunctus est. Bonum
esset, instare apud testamentarios suos, ut domum reformarent,
quia dives fuit et quia ejus negligentia quasi periit. Com-
missarius hie non habet expensas, sed aedituus dat minam
avenae. Cathedraticum : 13 alb. Communis emenda 5 hi.
Fabrica conservat chorum, corpus, latera, omnia ornata,
funes, vinum ad missas et tempore communionis, lumen per-
petuum, agendam, ceram, januas, seras et claves ecclesiae,
ostium coemiterii, chrisma, sal benedictum, vexilla, caldarium
aquae benedictae. Communitas turrim, campanas, baptisterium.
Plebanus lumen nocturnale. Capellanus conservat lumen in
festivitatibus. Fabrica et communitas conservant simul murum
coemiterii, ossarium, crurifragam, feretrum. Plebanus et iurati
disponunt aedituum. De fructibus coemiterii ut supra. Praesentia
ecclesiae maioris conservat domum plebani. Hie datur singulis
dominicis diebus eleemosyna. Poena absentiae ad voluntatem
commissarii. Domini maioris ecclesiae intersunt computationi.
(49 v.) Hie non habentur animalia seminalia. Panni calicis im-
mundi fuerunt. Ignorant quis debeat conservare domum capellani.
1 flriegSIjeim #r. SBormS.
Digitized by VjOOQ lC
279
Monsheim. 1
Ecclesia parochialis, st. Georgius patronus, domini collegii
Zellensis 2 conferunt. Ibidem a dextris altare st. Nicolai con-
firmatum, habet domum valde ruinosam et non residentem,
regitur per commendariuui , praedicti domini conferunt. Ibidem
in sacristia altare st. crucis consecratum. Septem deberent
esse iurati, nunc sunt quatuor tantum, et haec est ratio:
quando aliquis fuit electus ad officium scabinatus, vulgariter
©djoffen ober ©eridjtSmann, semper fuit vocatus, quia omnis
scabinus iuratus ecclesiae. Illam consuetudinem refutavit domi-
nus Cimo, 3 comes in Westerburg et absumpsit scabinos sine
vocatione vel scitu plebani et vult quod plebanus accipiat eos
in iuratos, sed plebanus recusavit in hunc diem. Sunt nunc
quinque vel sex anni , quod hie error exortus est. Commis-
sarius sero suscipitur a minori decima mettertius. Plebanus,
capellanus et aedituus habent expensas. Aedituus minam
avenae et manipulum luminum. Mane suscipitur a maiori
decima mettertius. Plebanus, capellanus et aedituus habent
expensas et duo hemberg(50)enses , sed quisque iHorum por-
tabit mensuram vini et unum panem; faber etiam habet ex-
pensas et debet subferrare equum commissarii , si - opus
habuerit. Cathedraticum : 25 alb. Communis emenda 8 /J 3 hi.,
colligunt heimbergenses , ttidlitor unum caponem. Domini
Zellenses conservant domum plebani. Fabrica conservat chorum,
corpus, sacristiam, omnia ornata, ceram, lumen perpetuum
et tria lumina in festivitatibus , hostias, chrisma, seras et
claves ecclesiae , murum coemiterii in altitudine septem
pedum ; si communitas vult habere altiorem , faciat expensis
suis. Una pars muri cecidit, et nunc discordant, quia terra
in coemiterio est altior septem pedibus terra exteriori sive
extra coemiterium. Jttrati volunt, quod quando educunt et
faciunt murum septem pedum in altitudine e terra a funda-
mento, quod satisfecerint, sed communitas vult, quod debeat
transcendere terrain in altitudine septem pedum, tam intra
quam extra. Jurati e contra dicunt, quod velint ab una parte,
ubi terra estbassior, facere murum in altitudine trium pedum
cum dimidio, et quod communitas postea faciat fieri murum
1 Jb. 99Borm§.
1 (Sljotftift 3eHe tm bait. %*%,&. $ird)l)etm&oTanbett.
3 BWu^ xoofjl Cuno §eigen, cgl 6. 288. •
Digitized by VjOOQ 1C
280
usque ad superficiem alterius terrae existentis in coemiterio,
et tunc velint iurati iterum facere murum in altitudine 3 4 /2
pedum, quia a simili arguitur. (50 v.) Plebanus dat vinum ad
missas et tempore communionis de certis bonis; communitas
campanas. Turrim conservant omnia jugera in terminis villae.
Ignorant , quis debeat conservare agendam , baptisterium,
crurifragam, ossarium, domum capellani. Aedituus dat funes,
sal benedictum. Comes de Westerburg disponit aedituum. Non
habent animalia seminalia. Bona laboriosa altaris pereunt
propter altercationem. Laici post officia missarum dominicis
diebus tractant sua expedienda in coemiterio. Panni calicis
immundi valde. Poena absentiae ad voluntatem commissarii.
Ecclesia habet singulis annis in reditibus 26 fl. , 60 maid, sili-
ginis; in promptis 93 fl., 11 plaustra vini, 156 maid, siliginis.
Hohen Sultzen. 1
Ecclesia parochialis, st. Mauritius patronus, domini st Andreae
Wormatiensis conferunt. Ibidem in sacristia altare beatae Mariae
Virginis confirmatum , habet domum et non residentem , quia
lis est de collatione. Sex iurati. (51) Commissarius sero sus-
cipitur a plebano mettertius, capellanus et aedituus habent
expensas. Aedituus dabit mediam minamavenae, et manipulum
luminum. Mane similiter duo heimbergenses dabunt medium
quartale vini et duos panes et ^ b&tebunt expensas. Cathedra-
ticum: 12 1 /* alb., praepositus st, Andreae dat. Communis
emenda 5 alb. Domini st. Andreae conservant chorum, missale,
calicem et omnia ornata summi altaris; praepositus st. Andreae
corpus, januas, seras et claves ecclesiae; fabrica funes , omnia
ornata altaris beatae Mariae Virginis, praeter lumina, quae
dat capellanus, vinum ad missas et tempore communionis,
hostias, lumen perpetuum, duo lumina nocturnalia, ceram,
vexilla, murum coemiterii in altitudine septem pedum praeter
post ossarium; maior decima 26 ft olei, animalia seminalia;
communitas turrim, campanas, baptisterium, agendam, chrisma,
ossarium, feretrum, crurifragam, portam coemiterii, arietem,
caldarium aquae benedictae. Plebanus dat sal benedictum et
disponit aedituum, conservat domum dotis, quare singulis
annis habet duas amas vini, recipit fructus coemiterii. Pleba-
nus et fabrica conservant murum coemiterii post (51 v.) ossa-
rium. Ecclesia est valde ruinosa, murus coemiterii in multis
1 $o$?n:$illicn Six. SBormS.
Digitized by VjOOQ 1C
281
locis dilapsus est. Domus capellani ruinosa est , bona laboriosa
pereunt, quia non bene coluntur propter litis pendentem.
Poena absentiae 20 den. Ecclesia habet in debitis 7 1 /* A.,
82 J /2 fl hi., 50 maid, siliginis; in promptum 3 fl M 60 maid,
siliginis.
Uffstein. 1
Ecclesia parochialis, st. Martinus patronus, domini Neu-
husenses conferunt. Ibidem a dextris altare beatae Mariae
Virginis consecratum tantum. Ibidem a sinistris altare
st. Cyriaci consecratum tantum. Ibidem in villa capella
beatae Mariae Virginis confirmata, habet domum, sed valde
ruinosam et non residentem. Domini praefati conferunt ; septem
iurati. Commissarius sero suscipitur in dote mettertius et
communitas dat quartale vini et duos panes ad coquinam.
Aedituus dat mediam minam avenae. Mane iterum recipitur
in dote mettertius. Cathedraticum : 12 7* alb., decimatores
dant. Communis emenda 4 /J hi. Dicti domini conservant
chorum, corpus, ornatasummi altaris, (52) lumen perpetuum,
agendam, januas, seras et claves ecclesiae, domum plebani,
animalia seminalia; f abrica ceram , chrisma, vexilla, caldarium
aquae benedictae; plebanus vinum ad missas, hostias, sal
benedictum et vinum tempore communionis, recipit fructus
coemiterii. Domini Neuhusenses tenentur conservare murum
coemiterii infra ecclesiam et domum plebani, reliquum com-
munitas. Plebanus et iurati dispommt aedituum* Poena ab-
sentiae 20 den. communitati et commissario ad voluntatem
suam. Ignorant, quis debeat conservare baptisterium , domum
capellani, et capellam beatae Mariae Virginis. Ecclesia habet
singulis annis 35 maldra siliginis, 9 ft hi., I 1 /* fl. In debitis
41 fl. , 49 IE hi., 57 maldra siliginis, 7 tf cerae, 19 ft hi.
1 maid, siliginis; in promptis 40 maid, siliginis, duo plaustra
vini. Summa debitorum: 80 fl, 7 alb., 58 maid, siliginis, 7 ft
cerae.
Gosesheim. 2
Ecclesia parochialis, st. Dionysius patronus, abba s Otter-
bergensis 3 confert. Sex iurati. Commissarius sero suscipitur a
1 Dffftein tfr. SSormS.
2 ©offettfjetm, auSflegangeneS £>orf 6ei fllein&ocfenljetm xm halt. Sej.^.
granfentfjal oqI. greg, ^einpfalj 2, 357.
• Gtfiwaienfwt&tei Dttertog %q.'M. #aifer*faute*n.
Digitized by VjOOQ 1C
282
plebano mettertius , aedituus dat mediatn minam avenae.
(52 v.) Communitas dat medium quartale villi ad coquinam.
Mane nullae habentur expensae. Cathedraticum : 12 1 /* alb. dat
abbas praefatus, emenda nulla. Synodalia: legitimus 1 den.
viduus vel vidua 2 hi., maechanicus 2 den. Abbas conservat
chorum, corpus, omnia ornata, januas, seras, claves ecclesiae,
animalia seminalia, sed non habent, 1 quia nemo ibi habitat,
domum plebani, quae est valde ruinosa, quia plebanus non
ibi residet, disponit aedituum ; fabrica lumen perpetuum,
ceram , vexilla , caldarium aquae benedictae ; communitas
turrim, campanas, ossarium, crurifragam, portas coemiterii
et murum coemiterii. Plebanus hucusque dedit vinum ad
missas et sal benedictum, sed nunc reluctatur et recusat.
Funes et vinum tempore communionis cedunt de certis bonis.
Fructus coemiterii: gramina et ramos recipit plebanus, fabrica
vero arbores. Ignorant, quis debeat conservare baptisterium
et agendam. Poena absentiae ad voluntatem commissarii.
Fabrica sive ecclesia habet singulis annis 7 11., 15 maid. (53)
siliginis, 70 * olei, 7 % cerae; in debitis 70 ! /i fl. 54 fE hi.
109 maid, siliginis ^ 79 % cerae, 12 ft olei.
Maior Bockenheim. 2
Ecclesia parochialis, st. Lampertus patronus, est incorpo-
rate monasterio Otterbergensi et regitur per fratrem ordims.
Ibidem a sinistris altare sanctae crucis, consecratum tantum.
Ibidem capella, in qua est altare st. Nicolai, cohsecrata tan-
tum. Ibidem a dextris altare beatae Mariae Yirginis , confir-
mata primissaria, habuit domum, sed tempore litium fuit
combusta. Ibidem extra villain in monte capella st. Petri , in
qua sunt tria altaria. Summum est consecratum in bonore
st. Petri , est beneficium confirmatum , habuit domum , sed est
cremate tempore litium et regitur per commendam. Ibidem a
dextris altare beatae Mariae Virginis , confirmatum , habuit
domum , sed est combusta. Ibidem a sinistris altare st. Catha-
rinae consecratum tantum. Quatuordecim iurati. Cathedra-
ticum: 20 unfeen, dat abbas praefatus. Communis emenda
10 11. et duos capones. (53 v.) Abbas praefatus conservat
chorum, corpus, vinum ad missas, quae fiunt in sumrao
1 ntimlid) animalia seminalia.
* @rofj&o(!enljetm 33ej.=S(. fttanfentljaJ.
Digitized by VjOOQ 1C
2*3
altari, duo perpetua lumina, januas, seras et claves ecclesiae,
domum plebani , disponit aedituum , animalia serainalia;
fabrica tunes de certis bonis , vmum missaruin ad alia altaria,
etiam in monte, hostias, vinum tempore communionis, lumen
perpetuum, ceram, baptisterium , agendam, vexilla, caldarium
aquae benedictae; communitas turrim, campanas, capellam
st. Nicolai , ossarium , murum coemiterii , crurifragas ; aedituus
chrisma; fructus coemiterii recipit plebanus. Commissarius sero
et mane suscipitur per abbatem Ottenbergensem mettertius.
Aedituus dat media m minam avenae, et manipulum luminum
abscissum ut supra. Dictus abbas confert tria praefat^ bene-
ficia. Aedituus saepe ministravit sine habitu, ego interdixi
sibi , fuit etiam rebellis in respondendo ad interrogatoria. Com-
munitas valde conqueritur de negligentia capellanorum et
tamen non minus recipiunt fructus, etiam conqueruntur de
non residentia. Ignorant, quisdebeat conservare ornata summi
altaris et aliorum altarium, domos capellanorum , sal bene-
dictum. (54) Bona altaris beatae Mariae Virginis in ecclesia
parochiali in parte inculta sunt, similiter bona st. Petri in
monte. Ecclesia est valde ruinosa et nimis parva. Altare beatae
Mariae Virginis in parochia ante aliquot annos fuit biennio
fraudatum divinis officiis. Jurati propter negligentias obti-
nuerunt a judice inhibitionem fructuum. Tandem dominus
praepositus maioris ecclesiae deputavit dominum Nicolaum
Fauth pastorem in Mfilnheim , nunc dicti altaris procuratorem,
et iuratos ecclesiae, ut extantes fructus sublevarent et in
augmentum beneficii diverterent Jurati deberunt praefato
domino registra turn extantium turn proven tuum; nunc recusat
eis reddere registra, nee fecit computationem de sublevatis,
nee sublevata ad usus beneficii distribuit. Pauperes sive iurati
timent eum eo litigare quia vulpinus dicitur. Poena absentiae
ad voluntatem commissarii. Fabrica habet singulis annis 9 1 /* 11.,
5 ft hi., 10 maid, siliginis, 23 « cerae, 60 « olei; in debitis
90 fl., 25 maid, siliginis; in promptis 7fl., tria plaustra vim.
Minor Bockcnheim. 1
(54 v.) Ecclesia parochialis, st. Martinus patronus, est in-
corporata monasterio Wadgassensi 2 et regitur per fratrem
1 $tembocIen§eim »ej.=3l. granlent^al.
2 23enebictincrirofter SBabga^en im di^.^. %ntx, ogL 3rc9, 9M)rim
pfalj 2, 369.
Digitized by VjOOQ 1C
284
ordinis , similiter omnia alia beneficia. Ibidem a dextris altare
st. crucis , a sinistris altare st. Catharinae. Ibidem in coemi-
terio capella beatae Mariae Virginis consecrata. Filia Kinden-
heim. Novem iurati, commissarius suscipitur mettertius sero
et mane in curia abbatis Wadgassensis; aedituus dat mediam
minam avenae. Cathedraticum: 20 untzias. Communis emenda
5/3 4 den. et duos capones. Abbas conservat chorum, corpus,
omnes libros, vinum ad missas, lumen perpetuum, agendam,
sal benedictum, januas, seras, claves ecclesiae, animalia semi-
nalia; fabrica calices, omnia ornata, vinum tempore com-
munionis, lumen perpetuum, ceram, chrisma, vexilla, caldarium
aquae benedictae ; communitas conservat capellara beatae
Mariae Virginis, murum coemiterii, crurifragam; aedituus
f unes ; omnia iugera in terminis villae tarn spiritualium quam
secularium conservant turrim, ossarium, campanas. Hostiae
(55) magnae , sive panes cedunt de certis bonis , sed
parvas hostias debent dare domini de Otterberg, et habent
scripta desuper; nihilominus non dederunt quasi in 12 annis.
Ignorant, quis debet conservare baptisterium. Fructus coemi-
terii: gramina recipit plebanus, alia fabrica. Missalia hie nihil
valent. Porci et alia bruta intrant coemiterium. Plebanus et
iurati disponunt aedituum ex parte comitis de Leiningen, qui
habet instituere aedituum, sed iurati habent in pignus colla-
tionein campanariae propter mutuatam pecuniam. Tempore
tempestatis pluit in ecclesiam, quia tectum ruptuuivest, et
fenestrae destructae, similiter tabulatura sub tecto. Hie non
potui habere notitiam rerum fabricae. Tandem officialis sive
advocatus comitis de Leiningen voluit vel vult interesse et
sic hodie pendit. Plebanus dixit, quod remitterentur propter
nimia debita.
Kundenheim filia. 1
Capella, st. Martinus patronus, regitur etiam per fratrem,
quia incorporata. Hie habentur omnia sacrata praeter bapti-
sterium. Quinque iurati adjudicant cum caeteris in (55 v.)
parochiali ecclesia. Abbas praefatus conservat chorum, corpus,
missale, calicem, omnia ornata, animalia seminalia; fabrica
hostias, lumen perpetuum, ceram, vexilla, ossarium, murum
coemiterii , caldarium aquae benedictae ; aedituus funes , sal
benedictum. Plebanus et jurati disponunt aedituum. Fabrica
1 $mben$eim SBe^Sl. grcmfcntyal.
Digitized by VjOOQ 1C
285
recipit fructus coemiterii. Hie est error de vino ad missas,
quia abbas recusal. Similiter aedituus, similiter et iurati.
Pluit intra chorum et ecclesiam , quia tectum est valde
defectuosum. Fabrica habet singulis annis 6 maldra silig.,
23*/a ft cerae, 35 ft olei. In debitis: 48 maid, siliginis, 84 U
cerae, 54 U olei et 21 fl., in promptis nihil.
Bubenheim. 1
Proprietas hujus villae pertinet ad eosdem sancti Martini
Wormatiensis dominos. 2 Ecclesia parochialis, st. Petrus patro-
nus, domini sancti Martini Wormatiensis conferunt. Quatuor
iurati. Commissarius hie non habet expensas, nee aedituus
dat aliquid, sed domini sancti Martini dant commissario
17/3 hi. pro expensis ut audio de consensu domini ab antiquo
observatum. (56) Cathedraticum : 12 1 |* alb. Communis emenda
6 (i hi. Domini praefati conservant chorum, corpus, missale,
medium lumen perpetuum , crurifragam versus fontem , domum
plebani , animalia seminalia , . disponunt aedituum ; fabrica
vinum tempore communionis, ceram, chrisma, murum coemi-
terii in altitudine septem pedum et januas, seras, claves
ecclesiae, vexilla, caldarium aquae benedictae; communitas
turrim, campanas, funes, baptisterium, ossarium, crurifragam
versus vicum; plebanus vinum ad missas, sal benedictum de
certis bonis. Fructus coemiterii recipit communitas praeter
nuces, quas recipuunt coloni dominorum st. Martini. Domus
plebani est ruinosa ubique. Gorporale immundissimum fuit,
et non habent ibi plura. Ignorant, quis debeat conservare
calicem et ornata. Habent missale iuxta ritum praemonstra-
tensem, non minus vetustum et obscurum. Inveni venerabile
sacramentum Eucharistiae fractum in minutissimas particulas in
modum furfurum. Poena absentiae ad voluntatem commissarii.
Bissesheim. 3
(56 v.) Ecclesia parochialis, st. Andreas patronus, domini
collegii Zellensis conferunt. Ibidem altare st. Jacobi, Luciae
et Otiliae confirmation, habet domum, sed ruinosam valde.
1 a9ea.=$. fltrdfteim&ofonben.
2 £>a8 6tift $u @t. ajtortm in SBormS fjatte 1478 bie ©efammt&eftyimg
von bem Softer Hmftein erroor&ett f. %vtt), SRJjehtpfals 3, 186.
3 SBiffer^eim %eyM. %vantenfyal
Digitized by VjOOQ 1C
286
Domini praefati conferunt et regitur per commendam. Quatuor
iurati. Commissarius sero et inane suscipitur a maiori decima
mettertius; aedituus dat mediam minam avenae et manipulum
luminum, et habebit expensas. Mane communitas dat duo
quartalia vini ad coquinam et iurati habent prandium. Cathe-
draticum: 12 1 /* alb. Communis emenda duos capones. Syno-
dalia: legitimus 1 den., viduus vel vidua 1 hi., maechanicus
2 den. , iurati nihil , faber babata et gumphos. Domini
Zellenses conservant chorum , corpus , missale , calicem f omnia
ornata summi altaris, animalia seminalia, domum plebani,
quae est ruinosa, similiter stabula et horreum; fabrica vinum
ad missas, ceram, chrisma, sal benedictum, ianuas, seras,
claves ecclesiae, vexilla, medium lumen perpetuum; communi-
tas turrim, campanas, funes, baptisteriuin, agendam, ossarium,
feretrum, crurifragam ; os$arium nihil valet; plebanus vinum tem-
pore communionis, medium lumen perpetuum; recipit etiam fruc-
tus coemiterii. Murum coemiterii conservat fabrica et communitas,
sic (57) quod communitas dat expensas lapidicis et fabrica dat
sajariuin sive precium. Plebanus et jurati disponunt aedituum
cum consensu dominorum Zellensium. Ignorant, qiiis teneatur
conservare domum capellani et caldarium aquae benedictae.
Agenda hie nihil valet. Ecclesia est ruinosa multum. Capel-
lanus tenetur astare plebano in festivitatibus et tempore
necessitatis providere poculum in sacramentis porrigendis; sic
est decretum et habent decreta tale in scriptum , sed quomodo
potest, cum non resideat? Poena absentis unum quartale vini
plebano et juratis, sed non minus, adhuc talis ille absens est,
in arbitrio commissarii. Fabrica habet singulis annis 26 maldra
siliginis 1 ft hl. ; 4 % cerae. In debitis habet 17 fl., 84 ft hlr.
3 maid, siliginis, in promptis nihil.
Quirnheim. 1
Ecclesia parochialis , beata Maria Virgo patrona , praeceptor
in Steffansfeldt 2 nomine dominus de Herdlingshausen confert
1 %q.M. gr<m!entl><tf.
2 ©ofpital be3 JpeWggeiftorbeng git ©tefanSfelb bet Sntmatfj im (Stfafj.
2)iefem mat ba3 JHofter §ertUng§Ijaufen (efymaB tin fllofter btt Sfoguftiner=
Gljorfrauen) gut Drbmmg beS fcaufljalts unb tape 3u$t ii&erge&m wrben
i. 3. 1450, ^rtlutgs&aitfett liegt ebenfaUS im »e}.=2L granfent^al. — SBofc
miltt bilbet wit Ouirn$ehn tine @emeinbe. ogl. greg, 3tyempfal& 2, 346
981, 382.
Digitized by VjOOQ 1C
287
et regitur per fratretn ordinis. Ibidem altare sanctae crucis et
Catharinae consecratum tantum. Ibidem extra villain capella
st. Oswaldi (in Bassweiler dicta) consecrata tantum , et locus
ille quandoque visitatur a devotis. Tres iurati. Commissarius
sero suscipitur mettertius in dote et dabitur equis pabulum,
aedituus dabit lumina. Mane vero suscipitur a maiori decima
mettertius et iurati habent expensas cum commissario. Cathe-
draticum: 16/3 hi. 4 den., dant domini de Herdlinghausen,
Synodalia : legitimus 1 den. , viduus vel vidua 1 hi. , maechani-
cus 2 den. Heimbergensis colligit, jurati nihil. Domini de
Herdlinghausen conservant chorum, corpus, vinum ad missas,
lumen perpetuum , sal benedictum , disponunt aedituum,
murum coemiterii a maiori porta usque ad aciem versus occi-
dentem , vel potius conservant murum a latere curiae ipsorum,
animalia seminalia, domum plebani, quae est ruinosa valde.
Gommunitas conservat clavem ecclesiae sive corporis, turrim,
campanas, funes, baptisterium, ossarium, crurifragam, murum
coemiterii versus occidentejn, septentripnem et orientem ; fajnrica
omnia ornata, calices, missalia, aedificium super s^icristia,
(58) vinum tempore communionis, hostias, ceram, agefldaro,
chrisma, ianuas, seras, claves ecclesiae, vexilla, caldarium
aquae benedictae. Communitas recipit fructus coemiterii. Sunt
quinque domus supra coemiterium aedificatae, non dant pen-
sionem ecclesiae, et timendum est, quod mala fiant in eis.
Capella st. Oswaldi conservat seipsam. Poena absentum ad
voluntatem commissarii. Ecclesia habet singulis annis 32 maldra
siliginis, 2 ft hi. In debitis 20 U hi., 13 maldra siliginis; in
promtum 11 It hi., 32 maldra siliginis.
Lauttersheim. 4
Ecclesia parochialis, st. Stephanus patronus. comes de
Westerburg confert septem vicibus et armigeri de Lautters-
heim octava vice. 2 Ibidem altare sanctorum Fabiani et
Sebastiani consecratum tantum. Tres iurati; commissarius sero
suscipitur a pastore mettertius; aedituus dat mediam minam
avenae et manipulum luminura. Mane suscipitur mettertius a
maiori decima et habebit expensas solennes. (58 v.) Cathe-
draticum: 12 1 /* alb. Communis emenda duos capones. Syno-
1 93es.=3l. #ird#eim&ofonben.
2 ogl. greg, ^cinofdj 3, 205.
Digitized by VjOOQ lC
288
dalia: legitimus 1 den., viduus vel vidua 1 hi., maechanicus
2 den. Pastor conservat chorion, taurum; comes praefatus et
armigeri conservant corpus , aprum , arietem ; communitas
turrim, campanas, funes, murum coemiterii, ossarium, cruri-'
fragas; fabrica calices, missalia, omnia ornata, lumen perpe-
tuum, lumen nocturnale de uno prato, ceram, baptisterium,
agendam, chrisma, ianuas, seras, claves ecclesiae, vexilla,
caldarium aquae benedictae. Aedituus dat vinum ad missas
de decima de uno iugero , cujus medietas est sita in terminis
villae Lauttersheim et alia medietas in terminis villae Roden-
bach. 1 Pastor et iurati disponunt aedituum. Ignorant, quis
debeat conservare domum plebani et dare sal benedictum.
Baptisterium caruit clausura sive sera. Lis pendet de fructi-
bus coemiterii coram comite praefato. Ecclesia est maxime
ruinosa. Plebanus non habet clavem ad depositum. Cuno
comes de Westerburg habet cistam et omnia deposita in Alteh
Leiningen, quare nihil (59) potui discutere de rebus fabricae.
Comes, ut aiunt, fideliter laborat apud ecdesiam: vellet
libenter a fundamentis de novo reaedificare. Poena absentis
ad voluntatem commissarii.
Kertzenheijn. 2
Ecclesia parochialis, st. Petrus apostolus patronus, domina
abbatissa in Rosendal 3 confert. Ibidem altare sanctorum
Sebastiani et Blasii consecratum tantum. Ibidem in villa
capella beatae Mariae Virginis stipendiata. Ibidem altare
st. Joannis et Pauli confirmatum , praemissaria domina praefata
confert. Septem iurati. Coramissarius sero et mane suscipitur a
praefata domina, similiter plebanus et aedituus, et habebunt ex-
pensas honestas; aedituus dat mediam minam avenae. Cathe-
draticum : 10 uufcen = 12 1 /* alb., dat domina, sed nunc plebanus
ex parte ejus. Synodalia: legitimus 1 den., viduus vel vidua
1 den. , maechapicus 2 den. , iurati nihil , communis emenda
duos capones. Domina praefata conservat choros, corpora,
missalia, calices, omnia ornata, vinum ad missas, hostias in
ecclesia parochiali et capella, lumen (59 y.) perpetuum, sal
benedictum, domum plebani, animalia seminalia ; fabrica ceram
in ambabus ecclesiis, chrisma, murum coemiterii in altitudine
1 JBe^g. flird#eim&ofonben.
2 S3ea.=3l. flirdfteim&ofonben.
9 (Stftetjienfernonnenflofter ftofentfjal M #er$enf)emt.
Digitized by VjOOQ IC
289
septem pedum, similiter in capella ianuas, seras, claves
ecclesiae, vexilla, caldarium aquae benedictae; communitas
turres, campanas, funes, vinum tempore communionis, bapti-
sterium, agendam, ossarium, feretrum, crurifragas. Plebanus
et iurati disponunt aedituum. Fructus coemiterii ecclesiae
parochialis recipit plebanus, sed capellae recipit aedituus.
Ignorant quis debeat conservare domum primissariae. Domum
stipendii conservat fraternitas. Ambae ecclesiae sunt nimis
parvae et strictae. Tempore pluviali pluit in chorum ecclesiae
parochialis. Poena absentis 12 den. Ecclesia sive fabrica habet
singulis annis 11 ft hi. 26 maid, siliginis, 21 ft cerae, 3 1 /* ft
olei; in debitis 8 It hi. 18/3, l*/2 maid, siliginis, 7 1 /* ft
cerae; in promptis 16 maid, siliginis.
Wattenheim. 1
(60) Ecclesia parochialis, st. Albanus patronus, pater in
Hegene 2 confert. Ibidem altare st. Oswaldi consecratum tan turn.
. Filia Ludelnheim. 3
Ibidem capella st. Petri consecrata, sed nullae hie leguntur
missae. Audivi quod pater praefatus deberet ibi quandoque
disponere missam, uti iurati ejusdem capellae sciunt, quia
Ramosa dat ea propter certa maldra siliginis. Est res intri-
cata. Quatuor iurati. Commissarius sero suscipitur a plebano
mettertius , aedituus dat mediam minam avenae et manipulum
luminum abscissum ut supra. Mane non habet hie expensas.
Cathedraticum : 16 /J hi. 4 den. Communis emenda duos
capones. Synodalia: legitimus 1 den., viduus vel vidua 1 hi.,
maechanicus 2 den., iuratus nihil, sed uxor iurati 1 hi. Domini
de Hegene conservant corpus, chorum, missale, libros hora-
rum, omnia ornata summi altaris, vinum ad inissas, hostias,
agendam, domum plebani, animalia seminalia; fabrica funes,
ornata altaris st. Oswaldi, lumen perpetuum, ceram, ianuas,
seras, claves ecclesiae, vexilla; communitas latus, turrim,
campanas, vinum tempore communionis, baptisterium, chrisma,
ossarium , sacristiam , (60 v.) murum coemiterii , crurifragam,
caldarium aquae benedictae. Aedituus dat sal benedictum.
1 8*8.:8. gvanfentfjal.
2 2toguftinetflojte §8nhtflen vql 3 teg, 3N&empfaIj 2, 310 «. 386.
3 £efoeli)eim f. ©ctten^eim ©. 291.
gettf^t. xxvn. 19
Digitized by VjOOQ 1C
290
Plebanus et jurati disponunt aedituum. Plebanus conqueritur,
quod iurati non sint sibi obedientes , nee fecerunt sibi compu-
tationem de rebus fabricae, nee habet clavem ad depositum.
Murus eoemiterii ruptus est versus occidentem in magna
parte et sic stetit ad deeem annos; iurati semper deferunt,
sed nulla fit executio. Jurati dixerunt quod magister sive
praeeeptor in Hertingshausen teneatur singulis annis dare
ecclesiae in Wattenheim 1 ft cerae, et aliquandiu non dedit,
jurati citaverunt eum et expensis factis dominus Joannes
Marci et officiatus comitis de Westerburg, dictus Knauss, se
intermiserunt pro arbitris feceruntque concordiam , quod
magister in Hertlingshausen debeat singulis annis dare prae-
fatum ft cerae. Conferunt etiam desuper literas appensis
sigillis eorum. Tandem supervenit quidam alius, dictus domi-
nus Joannes Winecker, qui recusat dare hujusmodi ceram.
Poena absentiae ad voluntatem commissarii. Fabrica habet
singulis annis '/» fl., 2 ft cerae, 6 hi., 8 maid, siliginis, 16 S
cerae, 36 ft olei. In debitis: 3*/2 maid, siliginis, 29 ft olei,
21 ft cerae, 9 fl., 65 ft hi. In promptis: 2 ft hi., 20 maid,
siliginis.
Eysenberg. 1
(61) Ecclesia parochialis , st. Mathaeus patronus, episcopus
Wormatiensis confert plebaniam. Ibidem a dextris altare beatae
Mariae Virginis confirmatum , habet domum et residentem,
episcopus confert. Ibidem a sinistris altare st. crucis confir-
matum, habet domum et non residentem, plebanus et iurati
conferunt. Ibidem altare sanctae Catharinae confirmatum,
habet domum et residentem, episcopus Wormatiensis confert.
Ibidem in villa capella sancti Joannis baptistae est de domo
dominorum de Rhodis.
Filia Dieffenthal. 2
Ibidem capella beatae Mariae Virginis confirmata, habet
domum et non residentem; ibidem etiam altare st. Georgii
annexum capellae.
Filia Stauff. 8
Ibidem in castro capella st. Nicolai consecratum tantum.
1 S3ej.=2l. £trc#jeim&ofonbett.
2 Stefentljal 93^=21. Sranlentljal.
3 ©tauf »e$.=2l. flird^etm&olanben.
Digitized by VjOOQ 1C
291
Filia Ramosa. 1
(61 v.) Ibidem raonasterium ordinis Cistertiensis. Ibidem
altare st. Nicolai confirmatum. Prior ejusdem monasterii, modo
episcopus Woimatiensis confert.
Filia Hettenheim. 2
Ibidem capella st. Stephpui incorporata monasterio Ramo-
sensi. Octo iu^ati. Commissarius hie nullas habet expensas,
sed habet pro expensis 1 ft hi. de quodam prato dicto
Nidderswil Hettenheim; aedituus dat mediam minam a venae
et lumina ut supra. Cathedraticura : 20 unfecn. Communis
emenda 34 unfeen. Praepositus in Pfedersheim conservat corpus,
januas, seras, claves ecclesiae. Maior decima omnia ornata
altaris, vinum ad missas, animalia seminalia. Fabrica omnia
ornata aliorum altarium, hostias , tria lumina perpetua, ceram,
vexilla. Omnes parochiani legitirai habitantes tarn in matre
quam filiabus conservant tmrim, campanas, latera, bapti-
sterium, agendam, ossarium, murum eoemiterii, caldarium
aquae benedictae, crurifragas. Aedituus dat funes, sal bene-
dictum. (62) Vinum tempore communionis oedit de certis
bonis in Hettenheim. Pecunia, quae datur pro chrismate, cedit
de certis bonis. Plebanus et iurati disponunt aedituum. Fructus
eoemiterii redpit plebanus. Ignorant quis de novo teneatur,
si opus esset, aedificare domos capellanorum. Quidam aesti-
marunt quod fabrica, quidam quod communitas, quidam vero
quod capellani. Poena absentis ad volimtatem commissarii.
Filia DiefFenthal conseryat seipsam ac omnia ornata et neees-
saria, similiter perpetuum lumen. Baptisterium hie caret cal-
dario et aqua sola continetur lapide. Computations ecclesiae
singulis annis praesentantur domino reverendissimo , quare
non discussi de rebus fabricae.
Ebbersheim. 8
Ecclesia parochialis, st. Stephanus patronus, pater in Hegene
confert. Ibidem a dextris altare beatae Mariae Virginis conse-
cratum tantum. Ibidem a sinistris (62 v.) altare ganctae
1 Sftamfen S3ej.=2l. ftird^etmBolanben.
1 fpetten§eim bilbet jefct mit SeibeUjetm tmter bem Harnett §ettenleibefl)eim
einc (Seraembe. t>fll. greij, SHjetapfttty 2, ^°*
3 ©Bert^eim a3ej.=2L SJrcmfentljal.
19*
Digitized by VjOOQ 1C
292
trinitatis consecratum tantum. Tres iurati. Commissarius hie
non habet expensas, sed loco expensarum habet 10 /J hi.
Cathedraticum : 16 /J 4 den. Synodalia: legitimus 1 den.,
viduus vel vidua 1 den., maechanicus 2 den., iuratus nihil,
communitas unum caponem. Domini de Hegene conservant
chorum, domum plebani, 13 ft olel Media pars decimae quam
habet Valentinus zur Hauben, armiger, conservat corpus,
13 ft olei; fabrica missalia, calices, omnia ornata, hostias,
lumen perpetuum, ceram, baptisterium , agendam, chrisma,
ossarium, vexilla, caldarium aquae benedictae; communitas
turrim, campanas, funes, murum coemiterii, ianuas, seras et
claves ecclesiae, crurifragam, disponit aedituum. Maior decima
dat vinum tempore communionis , animalia seminalia. Aedituus
dat sal benedictum ; fructus coemiterii recipit plebanus. Poena
absentiae ad voluntatem commissarii. Fabrica habet singulis
annis 1 fl., 5 ft hi., 2 maid. (63) siliginis, 4 ft cerae, 26 ft
olei. In debitis 5 ft 4 /J hi.; in promptis 4 fl. 16 alb. Pater
in Hegene celebrat singulis annis synodum sanctam in Hert-
linghausen et in ecclesia parochiali, quam habet in mona-
sterio, ad quod spectat Alten Leiningen, sed cuius authoritate
faciat me praeterit.
Rodenbach. 1
Ecclesia parochialis, st. Brigitta patrona, praepositus eccle-
siae Wormatiensis confert. Ibidem altare beatae Mariae Virginis
consecratum tantum. Tres iurati adjudicant commissario mettertio
expensas apud plebanum sero et mane, sic tamen quod ple-
banus solvat unam partem et domini maioris ecclesiae Wor-
matiensis duas partes. Sero dat aedituus commissario mediam
minam avenae, ei manipulum luminum abscissum ut supra.
Cathedraticum: 12 V* alb., domini praefati dant duas. partes,
plebanus unam. Communis emenda:. duos capones et medium
quartale vini cedunt ad coquinam, similiter duos panes. Syno-
dalia: legitimus 1 den., viduus vel vidua 1 hi., maechanicus
2 den., juratus nihil, faber babata et gumphos. (63 v.)
Plebanus conservat chorum, 9 ft olei. Domini praefati con-
servant corpus, missale summi altaris, animalia seminalia,
18 ft olei ad lumen perpetuum ; fabrica omnia ornata,
lumen perpetuum, ceram, chrisma, ianuas, seras, claves
ecclesiae, vexilla, caldarium aquae benedictae; communitas
1 $q.:& flivd^eim&ofonben.
Digitized by VjOOQlC
293
turrim, campanas, funes, baptisterium , agendam, ossarium,
murum coemiterii , crurifragam. Aedituus dat vinum ad missas,
sal benedictum, recipit fructus coemiterii. Vinum tempore
communionis cedit de certis bonis. Plebanus, iurati et com-
munitas disponunt aedituum. Ignorant quis debeat conservare
domum plebani et est maxime ruinosa, apposuerunt stipites
ne cadat. Fabrica habet singulis annis 3 7* A-, 13 ft hi. 4 hi.,
7 maid, siliginis, 11 V 2 ft cerae, 63 ft olei; in debitis habet
23 */i maid, siliginis, 28 ft 11 fi hi. 113 ft olei, 8 ft cerae;
in promptis habet .7 fl., 2 1 /* maid, siliginis.
Mertesheim. 1
Ecclessia parochialis, filia unita est ecclesiae parochiali
st. Martini in Grinstadt. Quondam fuit vera mater ad Grin-
stadt, ut litterae sigillatae edocent. St. Martinus (64) patro-
nus et providetur per plebanum plebani in Grtinstatt. Tres
iurati, commissarius hie nullas habet expensas, aedituus tamen
dat mediam minam avenae et lumina ut supra. Cathedraticum
hie non datur sed in Griinstadt. Synodalia legitimus 1 den.,
viduus vgl vidua 1 hi. Abbas Glandariensis 2 conservat chorum,
corpus, missale, calicem, omnia ornata, vinum ad missas,
medium lumen, sal benedictum, animalia seminalia; fabrica
funes, hostias, vinum tempore communionis de certis bonis,
medium lumen , ceram , chrisma , vexilla ; communitas
.turrim, baptisterium, agendam, ossarium, murum coemiterii
versus orientem et occidentem, sed versus meridiem etsepten-
trionem abbas, communitas et consultant sive attingentes,
vulgariter anftofter simul. Disponit etiam communitas aedi-
tuum, consensu plebani, quia dat salarium, et quod minus
recipit ilium assumunt. Fructus coemiterii recipit fabrica.
Ignorant, quis debeat conservare campanas, ianuas, seras et
claves ecclesiae. Poena absentiae ad voluntatem commissarii.
(64 v.) Murus coemiterii in pluribus locis dilapsus est et bruta
intrant coemiteriumr Fabrica habet singulis annis 7 '/a fl.
6 ft hi., 1*/* maid, siliginis, 8 ft cerae, 7 ft olei. In debitis
habet 76 fl. 89 ft hi. 14 /J hi., 5 maid, siliginis; in promptis
l 4 /i A.
1 $Be3=2l. $rattfettt§al.
2 Senebictinetffofter (Slanbem obet Sungenfelb (Longueville) in Sot§«
tingen. s
Digitized by VjOOQ lC
294
Asselnheim. 1
Ecclesia parochialis, st. Stephanus patronus, est sita in
campis. Domina Abbatissa de Rosendal confert. Ibidem altare
beatae Mariae Virginia consecratum tantum. Ibidem in villa
capella sanctae Elisabeth stipendiata. Princeps Palatinus Elector
confert , modo Westerburg. Ibidem altare a dextris st. Nicolai
et Sebastiani consecratum tantum. Ibidem a sinistris altare
beatae Mariae Virginis consecratum tantum. Quatuor iurati.
Commissarius sero suscipitur a minori decima, non adjudicant
cum quot personis. Aedituus dat mediam minam avenae, nee
adjudicant lumina. Mane suscipitur a maiori decima. Cathe-
draticum: I2V3 alb. Communis emenda 5 unfeen. Synodalia
nulla, sed heimbergensis dat ad coquinam quartale vini et duos
panes. Abbatissa conservat chorum, corpus, missale, calicem,
(65) omnia ornata summi altaris, vinum ad missas, ianuas,
seras, claves ecclesiae, domum plebani, animalia seminalia;
fabrica ornata altaris beatae Mariae Virginis in parochiali,
hostias, vinum tempore communionis de certis bonis, duo
lumina perpetua, unum in parochia et aliud in capella, quia
ibi habetur venerabile sacramentum , agendam , chrisma,
vexilla , caldarium aquae benedictae ; communitas turrim,
campanas, funes, ossarium, murum coemiterii, crurifragam,
recipit etiam fructus coemiterii tanquam de proprietate. Ple-
banus et iurati disponunt aedituum. Fabrica capellae conser-
vat seipsam et omnia ornata. Ignorant, quis teneatur conser-
vare baptisterium et dare sal benedictum. Dicunt eos audi-
visse quod domina abbatissa debeat, sed aedituus dedit ad
certa tempora. Ecclesia parochialis habet singulis annis 12
maldra siliginis 17 7* ft cerae, 82 ft olei, 15 quartalia vini,
duas aucas, 38 hi. In debitis habet 192 fl., 100 ft hi.,
24 ft cerae , 20 (65 v.) maldra siliginis. In promptis habet
20 fl., 2 1 /* plaustra vini. Fabrica capellae habet singulis annis
2 amas vini et 15 quartalia vini, 2 1 /* quartalia silig. 18 /J hi.
18 ft olei. In debitis 27 fl. 34 ft hi. In promptis medium plau-
strum vini.
Almsheim. 2
Ecclesia parochialis, st. Stephanus patronus, armigeii de
Lautersheim conferunt. Ibidem altare sanctae crucis stipendia-
1 2tffenjehn ft^M. granfentljal.
2 SUfc^etm SBe^Sl. granfentljal »g(. Sreg, Styeinpfala 2, 294.
Digitized by VjOOQ 1C
295
tarn , pastof et iurati conferunt. Sex iurati. Commissarius sus-
cipitur mettertius a minori decima et habebit expensas suffi-
cientes. Aedituus dabit mediam minam avenae et manipulum
luminum ut supra et etiain habebit expensas. Mane suscipitur
mettertius a maiori decima cum expensis honestis. Cathedra-
ticum: 12*/» alb. Communis emenda 8 3 hi. Pastor conser-
vat chorum, animalia seminalia, domum plebani. Armigeri
de Laudtersheim corpus , januas , seras , clayes ecclesiae ; com-
munitas turrim, baptisterium , ossarium, cuuifragam; fabrica
campanas, funes, omnia oinata, vinum ad missas, (66) ut
tempore communionis de ceitis bonis, 26 ft olei, ceram,
agendam, libros horarum, chrisma, murum coemiterii in alti-
tudine septem pedum, si communitas vuU habere altiorem,
faciat expensis suis, vexilla, caldarium aquae benedictae.
Plebanus dat 26 ft olei et hostias, recipit fructus coemiterii.
Plebanus et iurati disponunt aedituum, sed communitas vult
se intromittere. Aedituus dat sal benedictum. Ignorant de
conservatione domus capellam, sed fabrica instituit stipendium.
Poena absentiae ad voluntatem commissarii. Fabiica habet
singulis annis 12 fl. , 22 maldra sil'ginis, 20 ft cerae, 73 ft
olei. In debitis 65 fl. , 25 ft hi. In promptis 24 fl. , 86 maldra
siliginis, 4 plaustra vini.
Mulheim. 1
Ecclesia parochialis , st. Matthaus patronus , abbatissa in
Nonnenmttnster 2 confert, et regitur (66 v.) per commendarium.
Ibidem altare st. Wolffgangi et Valentini episcoporum conse-
cratum tantum. Quatuor iurati. Commissarius sero suscipitur
mettertius a minori decima cum lautis expensis. Aedituus
dabit mediam minam avenae, et manipulum luminum abscis-
sum ut supra. Mane suscipitur similiter mettertius a maiori
decima. Cathedraticum : 16 jJ 4 den. Communis emenda
20 den., duos panes et quartale vini, bibit communitas cum
commissario. Pastor conservat chorum , arietem , recipit fructus
coemiterii; abbatissa praefata corpus, ianus, seras, claves
ecclesiae , taurum , conservat etiam daas partes domus plebani
et plebanus tertiam partem; fabrica turrim, campanas, funes,
omnia ornata et necessaria, vinum ad missas, vinum tempore
2 Siftcrjienfer^onnenHofter Sfonifenmiinfter in SBormS.
Digitized by VjOOQ 1C
296
coramunionis , hostias, lumen perpetuum, agendam, ceram,
chrisma, murum coemiterii in altitudine septem pedum ut
supra, vexilla, caldarium aquae benedictae , communitas bapti-
sterium ossarium, crurifragam. Aedituus dat sal benedictum.
Poena absentiae ad voluntatem commissarii. Fabrica habet
singulis annis 19 ft olei et decimam (67) nucum, 15 *EG cerae
l 1 /* maldra siliginis 2 '/a A. In debitis habet 25 fl. In promptis
4 fl. ; duo plaustra vini.
Colgenstein. 1
Ecclesia parochialis, st. Petrus patronus, domini ecclesiae
maioris Wormatiensis conferunt. Ibidem altare st. Sebastiani
consecratum tantum. Ibidem in sacristia altare st. Nicolai
episcopi consecratum tantum.
Filia Oberkhum. 2
Ibidem capella st. Egidii confirmata, habet domum et resi-
dentiam. Princeps Palatinus Elector confert, modo Westerburg.
Filia Hedesheim. 8
Ibidem capella st. Stephani est annexa praefatae capellae
sancti Egidii. Ibidem, etiam capella beatae Mariae Virginis in-
corporata monasterio montis st. Disbodi 4 ordinis cistertiensis.
Ista capella ante tempora fuit coenobium monialium ejusdem
ordinis. Septem iurati. Commissarius sero suscipitur mettertius
a minori decima cum honestis expensis. Aedituus dat mediam
minam avenae (67 v.) et manipulum luminum ut supra. Mane
suscipitur similiter a majori decima. Cathedraticum : 10 unfeen
= 12 1 /* alb. Synodalia: legitimus 1 den., maechanicus 2 den.,
viduus vel vidua 1 U., heimbergerisis colligit, iurati nihil
dant. Domini praefati chorum, omnia ornata summi altaris,
domum plebani, taurum. Decima relictae Caspar Lerckhels 5 et
generosi Wirici de Lapide superiori 6 conservat corpus eccle-
lesiae, aprum; communitas turrim, campanas, funes, latera
ecclesiae, baptisterium , ossarium, crurifragam; fabrica ornata
1 %e%M. granfentyal.
2 Dbviqfoeim SBe3.=2t. ftranfcntljal.
8 §eibe§Jjetm SBe^Sl. grattfentfjal.
4 JUofter Stft&oben&erQ &et ^mi^nad).
5 Serdj (Settfe!) oon fttrmftetn f. 3fd)r. 26 , 236.
« S)aun t). Dfarftem f. 3f$r. 26, 224.
Digitized by VjOOQ 1C
297
aliorum altarium, hostias, capellas in Oberkhum et Hettes-
heim de eorum reditibus, ceram, agendam, chrisma, murum
coemiterii in altitudine septeni pedum, ianuas, seras, claves
ecclesiae, vexilla, caldarium aquae benedictae. Campanator
dat vinum ad missas, sal benedictum. Plebanus dat vinum
tempore communionis, perpetuum lumen. Plebanus et iurati
disponunt aedituum , communitas se nititur intrudere. Plebanus
recipit fructus coemiterii. Poena absentis ad voluntatem com-
missarii. Venerabile sacramentum non fait illuminatum per
14 dies. Kleinhans Philip tenetur dare iuratis (68) singulis
annis prandium et pauperibus mediam amam vini et 1 mal-
drum tritici in panibus ; sed in duobus annis non dedit vinum.
Fabrica habet singulis annis 77 maldra siliginis, 24 ft cerae,
30 ft olei, 8 fl., .3 ft 7 /J hi. In debitis habet 107 maldra
siliginis, 15^2 fl., 31 ft hi., 15 fi hi., 58 1 )* ft cerae, 83 ft
olei. In promptis 2 plaustra vini.
Grinstadt. 1
Hie sunt duae ecclesiae parochiales, una st. Petri apostoli,
quam confert generosus dominus de Reippolskirchen et Fride-
ricus Blickh, armiger, alternitatis vicibus. Ibidem in summo
altari est etiam beneficium beatae Mariae Virginis confir-
matum, pastor confert. Ibidem aJtare st. Catharinae, quod
confert Blieckh praefatus; aliud dictum st. Nicolai, quod
confert pastor. Omnia ilia beneficia habuerunt domus, sed
nunc non habent , quia" tempore litis dissipatae et desolatae
sunt, et reguntur per commendam. Ibidem etiam altare beatae
Mariae Virginis consecratum tantum. Septem iurati hie , simi-
liter in alia ecclesia septem et simul iudicant, quia synodus
alternatis vicibus (68 v.) celebratur in ambabus ecclesiis. Com-
missarius sero suscipitur a minori decima mettertius et habe-
bit expensas honestas. Ambo aeditui dabunt minam avenae et
quilibet medium quartale vini et duos panes et habebunt ex-
pensas. Mane suscipitur a maiori decima mettertius, similiter
omnes sacerdotes sive beneficiarii ibidem. Cathedraticum : 25
alb. Heimbergenses dant 8 3 hi. pro commune emenda,
juratus et episcopalis nihil. Pastor conservat chorum, missale,
calicem, omnia ornata, libros horarum summi altaris, agendam,
vinum ad missas, sal benedictum, domum plebani, sed nunc
1 (Mnftabt $<$.=& granfentyal.
Digitized by VjOOQ 1C
298
domum non habet, quia desolate tempore litis. Collatores cor-
pus, aniraalia seminalia; communitas latus, ossarium, cruri-
fragam , murura coemiterii ; fabrica omnia ornata aliorum
altarium, vinum tempore conimunionis , hostias, duo luraina
perpetua, ceram, baptisterium, chrisma, ianuas, ser&s, clavem
ecclesiae, vexilla, caldarium aquae benedictae. Plebanus et
iurati disponunt aedituum. Plebanus et aedituus recipiunt
fructus coetoiterii. Agri et vineae beneficiorum pereunt, "in
parte incultae sunt. Fabrica habet singulis annis 34 tf hi.,
120 « olei, (69) 30 tf cerae. In debitis habet 260 tf hi.,
110 $ cerae, 222 tf olei. In promptis 20 fl., 4 plaustra vini.
Ibidem alia ecclegia parochialis , in qua st. Martinus est patro-
nus, abbas Glandariensis confert earn et regitur per fratrem
ordinis. Ibidem altare beatae Mariae Virginis confirmatum.
Abbas praefatus confert, habet domum et residefitem. Ibidem
a sinistris altare st. (ieorgii martiris confirmatum , habuit
domum, sed est vendita et alienata et pecunia locata ad usus
beneficii. Fridericus Blieckh confert et regitur per commendam.
Ibidem extra villam capella sanctae Trinitatis , est incorporata
monasterio Glandariensi et sunt in ea tria altaria et in dies
minatur ruinam. Abbas praefatus conservat chorum et corpus.
Omnia alia sunt in ecclesia sancti Petri. Communitas conque-
ritur, quod primissarius beatae Mariae Virginis non legat
missas suas tempore congruo, sed mane. Fabrica habet singulis
annis 18 tf cerae, 14 maldra siliginis, 135 1* olei, 7 1 /* fl.,
137* «M. In debitis habet 250 « hi., 109 tf cerae, 447 1 /* «
olei. In promptis tria plaustra vini. Aedificant hie novam et
satis egregiam ecclesiam.
Sausenheim. 1
Duae sunt hie ecclesiae parochiales, in una st. Petrus
apostolus patronus, decanus maioris ecclesiae Wormatiensis
confert. Ibidem altare st. Otiliae consecratum tantum. Aliam
ecclesiam, in qua sanctus Stephanus est patronus, domini
ecclesiae Wormatiensis maioris conferunt. Ibidem a dextris
altare st. crucis, in quindena habet unam missam. Ibidem a
sinistris in capella altare st. Catharinae, habet domum et non
residentem , quia non plus habet quam 14 maldra siliginis.
Septem iurati. Assumuntur hie per dominium temporale, quia
* $eg.sX. granlent^al.
Digitized by VjOOQ 1C
299 X
scabini sunt bic iurati, etiam non consentientibus plebanis.
Cathedraticum: 20 unfeen. Communis , emenda 5 hi. Dant
heimbergenses , unum quartale vini, duos panes et duos
capones cedunt ad coquinam, et habent expensas cum com-
missario. Domini praefati conservant choros , corpora , missalia,
calices et omnia ornata summorum altarium , vinum ad missas,
sal benedictum, duos tauros, domus plebanorum. Tecta eccle-
siarum sunt destructa, et tempore pluviali pluit in ecclesias.
Coramunitas turres, campanas, ossaria, feretrura, muros cae-
miteriorum , crurifragas. Fabrica una est in ambabus ecclesiis,
conservat funes, calices, missalia et omnia ornata aliorum
altarium, vinum (70) tempore communionis, lumen perpqtuum,
ceram, baptisterium , agendam, chrisma, ianuas, seras, claves
ecclesiae , vexilla. Altare st. Catharinae dat hostias de certis
bonis. Decima maior conservat lumen perpetuum , aprum,
arietem. Plebanus et iurati disponunt aedituum. Plebani reci-
piunt fructus coemiteriorum. Plebanus st. Petri non habet
stabula, horreum et domus sunt ruinosa. Poena absentiae ad
voluntatem commissarii. Fabrica habet singulis annis 12 fl.
3 hi., 16 maldra siliginis, 5 $ cerae, 170 tf olei. In debitis
habet 8 & hi., 31 maldra siliginis, 138 t olei, 14 ft cerae.
In promptis 4 maldra siliginis, duo plaustra vini.
Leiningen. 1
Filia ad Sausenheim, celebratum tamen hie synodus. Ibi-
dem capella st. Nicolai, est beneficium confirmatum. Ibidem
altare st. Catharinae annexum -sum mo altari (70 v.) sine
beneficio , habet domum et residentem. Episcopus Wormatiensis
confert. Ibidem in oppido capella st. crucis, et aliud altare
beatae Mariae Virginis , beneficium confirmatum , habet domum
et residentem. Episcopus Wormatiensis confert. Duo sunt pro-
curators capellae st. Nicolai et disponuntur per consules
oppidi. Hie nullae habentur expensae. Capella haec providetur
per plebanos ?n Sausenheim, quia populus non respicit matrem,
nisi pro baptismate et sepultura. [Cathedraticum nullum, quia
filia. Communis emenda hie et in Sausenheim una, qui isti
dant medietatem. Fabrica conservat choiam, campanas, funes,
omnia ornata, hostias, lumen perpetuum, ceram, chrisma,
ianuas, seras, claves ecclesiae, vexilla, caldarium aquae
1 Steuleimngen SBe^Sl. granfentljal.
Digitized by VjOOQIC
300
benedictae ; communitas funem maioris campanae ; domini ma-
ioris ecclesiae Wormatiensis animalia seminalia. In castro
datur vinum ad missas et tempore communionis , sal bene-
dictum de una decima. Fabrica capellae st. crucis conservat
omnia necessaria in ea. Aedituus disponitur consensu officia-
lium dominii, plebanorum et consulatus. Ignorant quis debeat
conservare domos capellanorum. Fabrica capellae st. Nicolai
habet singulis annis (71) 4 maldra siliginis, 43 ft olei, l 1 /* &
cerae, 2 1 /* fl,, 9 & 12 |3 hi., nulla debita, nulla deposita.
Fabrica capellae st. crucis habet singulis annis 4 fl. 8 ft
5 /J hi. , 7*/2 maldra siliginis, 2 U cerae. In debitis habet
7 ft 9 /J hi., 4 ft cerae. In promptis 8 $ 6 hi.
Sultzen. 1
Ecclesia parochialis, st. Joannis baptista patronus, domini
Neuhusenses conferunt. Ibidem altare non consecratum. Duo
iurati , commissarius suscipitur sero mettertius in minori
decima et habet expensas solennes. Aedituus dat mediam
minam avenae et manipulum lumimtm, habet etiam expensas.
Mane suscipitur a maiori decima mettertius. Plebanus, iurati
et aedituus habent expensas solennes cum commissario, et in
casu quo expensae non fierent, potest accipere meliorem
librum et procurare. Cathedraticum: 12*/2 alb. 5 un^en. Com-
munis emenda 16 den. Domini Neuhusenses conservant chorum,
corpus, omnia (71 v.) ornata divini cultus, vinum ad missas,
medium lumen, taurum, aprum, domum plebani, disponunt
aedituum ; communitas turrim , campanas , funes , baptisterium,
ossarium, murum coemiterii, recipit fructus coemiterii; fabrica
hostias, medium lumen, ceram, chrisma, ianuas, seras, claves
ecclesiae , vexilla , caldarium aquae benedictae. Aedituus hucus-
que dedit vinum tempore communionis; plebanus arietem, sal
benedictum. Habent malam agendam propter discordiam, quia
domini recusant disponere , sic communitas , sic et jurati.
Noluerunt obedire, quia dixerunt quod semper essent proni in
his, quae ipsi deberent facere , sed nos negligeremus apponere
manum in expeditionem , quia ad plura tempora deferebant,
domum plebani omnino decidisse, et quia non resideret apud
ipsos in detrimentum animarum suarum, et allegarunt, unum
virum obiisse sine sacramentis. Pater reverendissime , punctura
1 O&erfiUaen JB^a. granfentijai »gl. ftreg, ^eiupfals 8, 378.
Digitized by VjOOQ 1C
301
baculi pastoralis utendum est. Poena absentiae V 2 * cerae.
Fabrica habet singulis annis 21 raaldra silig., 2'/*ft hi., 2 ft
olei. In debitis habet 30 maldra siliginis, 20 ft hi. In promptis
12 maldra siliginis, 8 ft hi. Stetten patronus ecclesiae. 1
Sedes Preinsheim. 8
Bettenberg. 8
Ecclesia parochialis , st Martinus patronus , decanus eccfe-
siae Wormatiensis maioris confert. Ibidem altare sanctae
Catharinae confirmatum, habet domum, est quasi ex toto
collapsa et requirit residentem. Plebanus et iurati conferunt.
Filia minor Carlebach. 4 Ibidem capella st Nicolai confirmata,
habet domum et residentem, Hanns Braun confert. Filia
Babenheim. 5 Ibidem capella beatae Mariae Virginis confirmata,
habet domum et residentem. Decanus praefatus confert. Septem
iurati. Commissarius suscipitur sero a minori decima metter-
tius et habebunt expensas solennes. Aedituus dat mediam
minam avenae et manipulum luminum ut supra et habebit
expensas. Mane similiter a maiori decima, et in casu, quo
non fierent expensae, potest accipere missale. Cathedraticum :
10 unfcen. Communis emenda 25 den. Domini maioris ecclesiae
Wormatiensis conservant •mediam partem chori et corporis
ecclesiae versus meridiem, ianuas, fenestras, missale, calicem,
omnia ornata, libros horarum, agendam, murum coemiterii
et crurifragam versus occidentem; plebanus vinum ad missas
et tempore communionis, 26 ft olei, sal benedictum, recipit
etiam fructus coemiterii; fabrica funes, hostias, vexilla, cal-
darium aquae benedictae ; omnes parochiani baptisterium,
turrim, campanas, ossarium. Domini de Heyna 6 conservant
murum coemiterii versus septentrionem. Communitas de minori
Carlebach conservat murum coemiterii versus orientem; (73)
communitas in Babenheim conservat murum coemiterii versus
1 8«f«$ t">n fpfiterer Qaifo im (Sob. A.
2 IBt^S. SReuftabt a. b. §arbt.
8 Se^g. granfentijal.
4 fltein^arl&ad) &fr£L grantent$al.
5 SBo&enljeim am $erg SBej.^. SReufiabt.
6 Softer ber 2luauftiner^§or§etren ju §Mn$m f. %xtt) f 9Hjempf<tfa2, 312.
Digitized by VjOOQ IC
302
meridiem usque ad curiam plebani. In capella Babenheim est
perpetuum lumen, quia ibi sunt sacramenta. Communitas
ibidem conservat capellam. In capella in minori Carlebach
habetur perpetuum lumen, quia ibi sunt sacramenta, Com-
munitas ibidem conservat capellam. Plebanus 6t iurati dispo-
nunt aedituum. Ignorant quis debeat aedificare necessitatis
tempore domos capellanorum. Capellanus in Babenheim habuit
vineam, quae nunc ex toto est devastate et manet inculta.
Plebanus neglexit unam mulierem cum Sacramento in minori
Carlebach et dicunt eum fuisse requisitum, et sic obiit mulier
inconfessa nee communicata. Plebanus dicit, quod visitavit earn
et quando venit non potuit loqui et venit ad dementiam, sic
quod non habuit usum rationis. Fabrica habet singulis annis
23 */* maldra siliginis, 2 fl. 7 1 /* ft hi., 103 ft olei, 6^/2 ft cerae,
unam amam vini. In debitis habet 20 ft hi. ; in promptis 3 fl.
1 ft hi. , tria plaustra vini.
Lusselstatt. 1
(73 v.) Ecclesiaparochialis, st. Leodogarius patronus, pater
ill Heine confert. Ibidem altare sanctae Catharinae confirmatum,
habet domum 'et non residentem. Comes de Leiningen et iurati
conferunt. Septem iurati. Commissarius sero suscipitur a minori
decima mettertius et habet expensa solennes, dabit equis me-
diam minam avenae et stratum bonum. Mane maior decima
similiter per omnia. Cathedraticum : 10 unfeett. Communis
emenda 8 4 /* un&ett 1 hi., et possunt redimere infra quindenam
cum 26 den. Domini in Heine conservant chorum, missale,
omnia ornata summi altaris, vinum ad missas, agendam,
libros horarum, domum plebani, animalia seminalia; fabrica
corpus, turrim, campanas, funes, omnia ornata ad altare
st. Catharinae, vinum tempore communionis, hostias, lumen
perpetuum, ceram, baptisterium , chrisma, ossarium, murum
coemiterii, ianuas, seras, claves ecclesiae, vexilla. Aedituus
dat sal benedictum, et recipit fructus coemiterii. Plebanus et
iurati disponunt aedituum. Ignorant de conservation domus
capellani. Poena absentis ad voluntatem commissarii. (74)
Fabrica habet singulis annis 3 fl. 2 ft 7 /J hi., 2 maldra sili-
ginis, 16 ft cerae, 58 ft olei. In debitis habet 8 fl. 24 ft hL,
7 1 /* ft olei. In promptis I 1 /* plaustrum vini, 1 fl.
1 Seiftabt 8e&.:». Sffeiiftabt a. b. &rcbt »gl. %xtt) 2, 491.
Digitized by VjOOQ 1C
303
Weissenheim. 1
Ecclesia parochialis, st. Joannes et Paulus patroni, domini
maioris Wormatiensis conferunt. Ibidem altare st . ... 2 con-
secratum tantum. Filia Babenheim ut supra sub Bettenberg.
Populus hie alternitatis annis visitat banc ecclesiam et Betten-
berg, sic tamen, quod viri isto anno Bettenberg et mulieres
Weissenheim, alio anno mulieres visitant Bettenberg et viri
Weissenheim. Plebani dicunt, quod sit error et melius esse,
ut inveniretur melior modus. Commissarius sero suscipitur
mettertius a decima ecclesiae et dabit duplices panes , duplices
carnes et ruptum caponem et vinum optimum. Aedituus dabit
manipulum luminum, et habebit etiam expensas. Ecclesia
dabit mediam minam avenae. Commissarius etiam potest
habere canem. Mane suscipitur similiter a maiori decima;
plebanus iurati et aedituus (74 v.) habent etiam expensas,
sed mane datur etiam assatura et in casu, quo expensae non
fierent modo praedicto, debent fecere de novo. Septem iurati.
Gathedraticum: 16 13 hi. 4 den. Communis emenda 5 tf hi., possunt
tamen infra quindenam redimere cum 5 hi. Duo heimbergenses
dant unum quartale vini ad collationem et debent apponi'frag-
menta, quae superfuerunt, et habebunt etiam collationem. Et in
casu, quo expensae omnino non fierent, tunc commissarius
potest accipere missale et procurare pro se et praefatis apud
hospitem modo praescripto. Et iurati debent sequi commissa-
rium sub poena 16 den. et domini maioris ecclesiae Worma-
tiensis debent dare salarium diurnum. Domini praefati conser-
vant chorum, missale, calicem, omnia ornamenta summi
altaris, vinum ad missas et tempore comtounionis , sal bene-
dictum, domum plebani, taurum; fabrica corpus, medium
lumen, ceram, agendam, chrisma, ianuas, seras, claves
ecclesiae, vexilla, caldarium aquae benedictae, recipit etiam
fructus coemiterii ; communitas turrim , campanas , bapti-
sterium, ossarium, crurifragam, aprum, arietem, funes cam-
panarum cedunt de certis bonis. Plebanus medium lumen,
hostias de uno agro. (75) Murum coemiterii versus occidentem
conservat armiger de Eppelborn, quia habet domum contiguam,
aliam partem muri conservat fabrica. Plebanus et iurati dis-
ponunt aedituum. Poena absentis 16 den. Fabrica habet sin-
1 SBBetfjen§eim am 93erg, 8q.sf(. Steuftabt a. b. fcatbfc
2 ber 9lame fe^It in 6eiben ©anbfd^riften.
Digitized by VjOOQ 1C
304
gulis annis 6 1 /* fl. 6 1 /* ft hi, 8 1 /* maldra siliginis, 2 ft
cerae, 16 ft old. In debitis habet 32 V« ft hi, 5Vi A-, 3 ft
cerae, 8 quartalia nucum. In promptis 7fl., 24 maldra silig.,
5 maldra avenae, 2 maldra hordei, 2 plaustra vini. - De illis
proventibus dat fabrica aedituo mercedem.
Pfeffingen. 1
Eccjesia parochialis , st. Petrus patronus K stipendiati collegii
universitatis Heidelbergejnsis conferunt. Ibidem altare beatae
Mariae Virginis et st. Annae consecratum tantum. Ibidem
altare st. Valentini cdnsecratum tantum in sacristia. Ibidem in
monte capella st. Michaelis confirmata, praefati stipendiati
conferunt.
Filia Ungstein. 2
Ibidem capella sancti Nicolai confirmata.
Filia Kalstatt. 3
(75 v.) Ibidem capella st. Albani confirmata , habet domura
et residentem. Ibidem altare st. Nicolai confirmatum, habet
domum et residentem. Ibidem in sacristia altare st. Sebastiani
consecratum tantum. Ibidem in campis capella st. crucis con-
firmata , habet domum et residentem. Ibidem altare st. Jodoci
consecratum tantum. Omnia ista beneficia conferunt praefati
stipendiati. Septem iurati. Commissarius sero suscipitur in
dote mettertius et habebit expensas honestas et equi habebunt
pabulum usque ad nares. Mane suscipitur similiter a maiori
decima cum plebano et iuratis. Jurati possunt unum vocare
ad prandium. Cathedraticum : 20 mtfeen, dat maior decima.
Communis emenda 6 den. Fabrica conservat chorum, murum
coemiterii, campanas, funes, turrim, omnia ornata, libros
horarum, ossarium, perpetuum lumen, ceram, baptisterium,
agendam, chrisma, januas, seras, claves ecclesiae, cruri-
fragam, vexilla, caldarium aquae benedictae. Decimatores
conservant corpus ecclesiae ; pastores domum plebani , non
habet horreum et stabula. Aedituus dat vinum ad missas, sal
benedictum, recipit etiam fructus coemiterii. Vinum tempore
communionis cedit de certis bonis. (76) Plebanus disponit
aedituum. Communitas animalia seminalia. Habent hie agendam
1 Wftfngen S8eg.^. 3Heuftabt.
2 ^M. S«euftabt.
* 5?aUftabt %qM. SReuftabi.
Digitized by VjOOQ 1C
305
malam et falsam. Possessor capellae st. Michaelis conservat
capellam, sed aedificia eius pereunt. Similiter bona laboriosa;
esset obviandum. Communitas in Ungstein conservat capellara
ibidem per omnia, communitas in Kallstadt conservat murum
coemiterii, turrim, campanas ibidem. Sed fabrica ejusdem
capellae conservat perpetuum lumen , quia ibi est sacramentum
Eucharistiae et sepultura, dat vinum ad missas et hostias.
Capella st. crucis conservat seipsam. Capellanus dixit mihi,
quod resedit ibi 14 annis et in istis annis non fecerunt plures
computationes quam duas vel tres , habet tamen singulis annis
22 fl. Nee ego potui habere computationem , quia procurators
non fuerunt praesentes et sunt isti dominus Petrus Sartoris,
beneficiatus in Diirckheim Spirensis dioecesis, Joannes Siebhin,
laicus ibidem et Simons Hensell in Ungstein. Comes de
Leiningen se iritrudit.
Erppelsheim. 1
(76 v.) Eccle§ia parochialis, st. Albanus et Sylvester pa-
troni, Princeps Palatinus Elector confert. Tres iurati. Com
missarius sero suscipitur a minori decima mettertius et habe-
bit expensas bonas in domo plebani. Aedituus dat mediam
minam avenae et manipulum luminum abscissum , ut supra et
habebit expensas. Mane suscipitur metquintus et similiter
iurati habent expensas a maiori decima. Cathedraticum:
10 unfectt. Communis emenda 10 /J 6 hi. , 1 fjelbelingen, possunt
infra quindenam redimere cum 20 hi. et duobus caponibus,
communitas dat. Pastor conservat tectum chori ; fabrica
chorum, calicem, omnia ornata, vinum ad missas, hostias,
perpetuum lumen, ceram, agendaim, caldarium aquae bene-
dictae; communitas turrim, campanas, corpus, murum coe-
miterii , ossarium , funes , vinum tempore communionis , bapti-
sterium , sal benedictum , feretrum , ianuas , seras , clavem
ecclesiae , crurifragam , animalia seminalia ; maior decima
tectum corporis , missale ; plebanus chrisma. Plebanus et
iurati disponunt aedituum. (77) Fructus coemiterii: gramina et
frondes recipit plebanus, fabrica vero arbores. Ignorant, quis
debeat conservare vexilla, caldarium aquae benedictae, domum
plebani. Domus plebani est valde ruinosa , nee potest earn in-
habitare, nee moratur ibi. Fabrica habet singulis annis
1 @q>ol$eim 33e$.=3l. Stetfiabt.
8dtfc$r. xxvn. 20
30G
26 maldra silig., 3 fl., 2 1 / 2 % hi., 34 tf olei, 5 % cerae. In
debitis habet 4 maldra siliginis^ 6% ft cerae, 15fl.,8tfl70U.
In promptis 20 maldra siliginis.
Freinsheim. 1
Ecclesia parocfaialis, st. Petrus patronus, damini ecclesiae
Wormatiensis conferunt. Ibidem ante chorum altare trium
regiun confirmatum, babet domum et residentem, plebanus et
iurati canferunt. Ibidem a dextiis altare sancti Laurentii con-
firmatum, habet domum et residentem, plebanus et iurati
conferunt. Ibidem a sinistris altare st. Catharinae confirmatum,
habet domum et residentem, plebanus et iurati conferunt
Ibidem in sacristia altare omnium sanctorum et st. (77 v.)
Michaelis consecratura tantum. Ibidem extra villam in monte
capella beatae Mariae Virginis confirmata, domini ecclesiae
Wormatiensis conferunt , sed nunc praesentavit praepositus in
Enckhenbach ; 2 ibidem altare st. Annae confirmatum, habet
domum et residentem, armigeri de Meckhenheim conferunt.
Ibidem altare st. Erhardi confirmatum, habet domum et resi-
dentem, plebanus et iurati conferunt. Septem iurati, sed de-
fecit unus propter errorem, quia iurati nolunt alium habere,
quam de scabinatu sive de judicibus. Burgravius in Alzeia,
Morsheim, scripsit eis, ut susciperent unum de communitate;
ego idem sensi,, quia alias fieret domino sive plebano, cum ipsi
eligerent sive praesentarent, sine consensu plebani. Ego non
potui eos inducere aliquo modo, sed manserunt in sua opi-
nions Commissarius sero suscipitur mettertius in hospitio
publico et habet ibi expensas honestas a decima minori. Aedi-
tuus dat mediam minam avenae et lumina, ut supra. Mane
maior decima dat commissario 7 /3 hi. minus 4 den. pro ex-
pensis suis. Cathedraticum : 20 unfeen. Communis emenda
5 unfeen, ita tamen quod legitimus det 1 den., viduus vel vidua
1 hi., maechanicus 2 den. Capella in monte et ecclesia paro-
chialis pariformiter (78) conservantur et habent etiam unam
fabricam. Fabrica conservat choros, funes, omnia ornata,
calices , missalia , vinum ad missas , hostias , tria lumina per-
petua et lumen nocturnale ante ossarium, ceram, ehrisma.
Maior decima conservat corpora ecclesiarum. Habent magnum
* 93ea.=3C. Beuftabt.
2 Jtfofter ©ncfenbadj 93e&.=2t. flmfetSfoutern.
Digitized by VjOOQ 1C
307
defectum in corpore parochiae, quia nimis strictae et arctae.
Domos capeljanorum conservant capeljani. Community latera,
murupi coepiterii, crurif^agas, ossarium, turres, baptisterium,
campauas, ^gendam, yexilla, caldarium aquae benedictae,
animalia seminalia. Plebanus et iurati disponunt aedituum.
Aedituus dat vinum tempore communionis.. Domini maioris
ecclesiae Wormatiensis conservant domum plebani. Jurati
YQlimt, quod plebanus debeat cum eis deferre excessus, ego
restiti, eo quod quis posset dicere^ Ecclesiae plebanus reve-
lavit ex confessione; sed frustra restiti, quia non potui eos
revocare ab errore isto. Similiter est error de superpelliceis,
quae fabrica hucusque dedit, nunc procuratores rtecusant et
allegant consuetudines collegiorum. Altare trium regum est
modicum violatum per collisionem alterius lapidis, quia aedi-
ficabatur chorus, similiter altare sancti Laurentii, ruptum ante
longa tempora et reformarunt (78 v.) tunc tapetibus, sed
nunc tapetes ceciderunt. Fabrica habet singulis annis 63 fl.,
4 fb 15 (i hi., 10 7* maldra siliginis, duo plaustra vini, 36 4 /« &
cerae, 184 ft olei, 7 ft hi., quas vocant l)etlerstn3. In debitis
habet 43 7* fl., 2 U 6 hi., 14 ft cerae. In promptis habet
4 plaustra vini, 3 fl.; redemerunt isto anno 5 fl., cum 100 fl.
Dackenheim. 1
Ecclesia parochifflis , beata Virgo patrona , domini de Heine
conferunt. Ibidem altare st. Catharinae confirmatum, habet
domum, sed est combusta. Domini praefati conferunt, regitur
per commendam , est satis bene dotatum. Septem iurati. Com-
missarius sero suscipitur a plebano mettertius cum expensis
solennibus. Aedituus dabit mediam minam avenae et lumina,
ut supra. Mane suscipitur a dominis praefatis mettertius,
dabunt equis mediam minam avenae et coipmissario et suis
expensas lautas , similiter iuratis et, heimbergensibus. Cathe-
draticum: 10 unfeen. Communis emenda 3 % hi. , possunt re-
dimere infra quindenam cum 20 den. et duobus caponibus.
Et post prandium heimbergenses dant (79) unum quartale
vini. Domini praefati conservant chorum, missalia, calices,
omnia ornata, corpus, funes campanarum, superpellicea , ani-
malia geniip^lia, viii^m ad missas, medium lumen, agendam,
sal benedictum, ianuas, seras et claves ecclesiae, domum
1 93e&.=2l. Stoftabt a. b. §arbt,
20*
Digitized by VjOOQ 1C
308
plebani. Tectum corporis est destructum et pluit tempore plu-
viali in ecclesiara. Communitas turrim, campanas, feretrum,
crurifragam. Plebanus et iurati disponunt aedituum. Fabrica
dat hostias de certis bonis, medium lumen et lumen noctur-
nale , ceram , baptisteriura , chrisma , ossarium , murum coemi-
terii septem pedum, vexilla, caldarium aquae benedictae.
Aedituus recipit fructus coemiterii. Poena absentis 16 den.
Conqueruntur, quod capellanus nunquam assistat plebano in
festivitatibus.
Herxheim. 1
Ecclesia parochialis , st. Jacobus patronus , domini de Heine
conferunt. Ibidem altare beatae Mariae Virginis (79 v.) confir-
matum, habuit domum, sed est combusta tempore litium.
Plebanus et duo jurati seniores conferunt, et regitur per com-
mendam. Quatuor iurati. Commissarius sero suscipitur a minori
decima et habebit expensas bonas mettertius, aedituus dat
1 sterling avenae et manipulum luminum abscissum, ut supra,
et habebit expensas. Mane similiter a maiori decima. Cathe-
draticum nullum, quia Luselsstadt et ista ecclesia fuerunt
quondam una , quare adhuc dant unum cathedraticum , scilicet
10 tinmen. Communis emenda 20 den. et duos capones. Domini
praefati conservant chorum , vinum ad missas , sal benedictum,
animalia seminalia, domum plebani; fabrica corpus, omnia
ornata summi altaris , medietatem ornamentorum altaris beatae
Mariae Virginis, aliam medietatem communitas, hostias, medium
lumen, ceram, baptisterium , agendam , chrisma, ianuas, seras,
claves ecclesiae, vexilla, caldarium aquae benedictae; com-
munitas turrim, campanas, ossarium, feretrum, murum coe-
miterii, crurifragam; plebanus funes, vinum tempore com-
munionis, medium lumen perpetuum, recipit fructus coemiterii.
Plebanus et iurati disponunt aedituum. Poena absentiae 2 alb.
Summum altare est modicum (80) in uno cornu violatum per
tonitruum. (sic!) Fabrica habet singulis annis unum plaustrum
vini, 7 S hi., 7 $ cerae, 24 «& olei. Nulla debita. In promptis
habet 1 plaustrum vini et 10 fl.
Kircheim. 2
Ecclesia parochialis, st. Andraeas patronus, domini de
Heine conferunt. Ibidem altare st. Catharinae confirmatum,
1 %q.W. Steuftabt a. b. §arbt.
2 Jtitdftetm am @cf Sej.^. grattientljal.
Digitized by VjOOQ 1C
309
habet domum et residentem. Campanaria est annexa beneficio.
Praefati doniini conferunt. Filia Bissersheim, ut infra patebit.
Extra Kircheim in campis capella beatae Mariae Virginis , sed
est dominorum st. Joannis de Rhodis. Septem iurati, sed
modo fuit magna discordia, quia aliqui, qui erant electi,
noluerunt assumere. et officialis sive cellarius Principis
Palatini in Dirmstein noluit, ut facerent iuramenta nee se
aliquo obligarerit , nisi de sua singulari scientia ; quare
noluerunt obedire. Sic ex jussu domini reverendissimi decrevi,
interdictum ibidem servari. Dominus noster reverendissimus
postea relaxavit , sed (80 v.) sed quo fine ignoro. Pater in
Heine , ne videretur consentire rebellioni eorum , dedit
12 ! /2 alb. pro catechesi.
Bissersheim. 1
Filia Synodalis.
Ecclesia parochialis , st. Margaretha et Blasius patroni,
domini de Heine conferunt. Ibidem altare st. Catharinae an-
nexum plebaniae. Septem iurati. Hie nullae expensae, quia
filia. Fabrica disponit superpellicea , chorum, corpus, funes,
omnia ornata, hostias, vinum tempore communionis de certis
bonis , lumen perpetuum , ceram , baptisterium , agendam,
chrisma, murum coemiterii in altitudine septem pedum, si
communitas vult habere altiorem , faciat expensis suis, januas,
seras, claves ecclesiae, vexilla, caldarium aquae benedictae.
Communitas conservat turrim, campanas, vinum ad missas,
ossafium, feretrum, disponit etiam aedituum; aedituus sal
benedictum; domini maioris ecclesiae Wormatiensis arietem;
armigeri de Randeckh aprum; domini de Heine taurum. Com-
munitas conqueritur, quod non valeat. (81) Plebanus recipit
fructus coemiterii. Ignorant, quis debeat conservare, sive de
novo aedificare domum plebani, si opus esset. Plebanus con-
questus est mihi, quod domini Hegenenses recipiant decimas
de dote ecclesiae suae, et ipsi sint patroni et habent decimas
de ecclesia ilia. Sic faciunt in multis locis, ubi ipsi conferunt
ecclesias , quod recipiant decimas a dotibus et spoliant sic
quodammodo pauperes sacerdotes. Poena absentiae 16 den.
Fabrica habet singulis annis 12 maldra siliginis, 6 % cerae,
33 fC olei. In debitis 31 % maldra siliginis, 1 fl M 22 /J hi., 6 ft
1 SBea.-St. granfentijal.
Digitized by VjOOQ 1C
310
cerae, 17 & olei. In promptis 10 fl. , 8 mafdra siliginis,
medium plaustrum vini.
Mons Haselbach. 1
Ecclesia parochialis, st. Cyriacus patronus, domina abba-
tissa in Nonnenmtinster confert. Ibidem -beneficium in sumirio
altari confirmatum , habet domum et residentem , domina
praefata confert. Stabula et horreum corruerunt, quia hodie
dissolutus est. (?) (81 v.) Ibidem capella sanctorum Philippi et
Jacobi atque Walpurgis confirmata. Domina praefata confert,
et regitur per commendam. Filia Carlebach maior et filia
Laumersheim, ut infra. Commissarius sero suscipitur in dote
mettertius et habebit expensas bonas. Aedituus dat mediam
minam avenae et manipulum ltiminum abscissum, ut supra,
et habebit expensas. Mane iterum suscipitur in Bote , similiter
omnes sacerdotes sive beneficiarii, tarn in ecclesia parochiali
quam in filiabus , similiter iurati et aeditui , et maior decima
• faciet expensas bonas. Cathedraticiim : 20 unfeen. Coiiitiiunis
emenda in Carlebach 8 /J 3 hi., in Laumersheim 5 /J hi.,
maechanicus 2 den. Domina praefata conSei'vat ecclesiam paro-
chialem et capellam ibidem per totum ac omnia necessaria
praeter ea quae sequuntur; fabrica luiheti nocturnale, super-
pellicea. Duae communitates , scilicet Carlebach et Ldlit^rs-
heim, murum coemiterii, crurifragas. Aelclituus dat vinum ad
missas tempore communionis, hostias, chrisina, sal benedictutti.
Plebanus disponit animalia semihalia hie et in filiabus. Hie
et in filiabus non dant plures quam quatuor obolos (82) pro
offertorio. Duo communitates praefatae conservant corpus
capellae et latera, turrim, campanas, januas, seras et claves
in eadem; fabrica perpetuum Jumen in eadem capella; funes
cedunt de certis bonis in capella, ut supra. Aedituus dat vinum
ad missas, iostias et unus aedituus praest : parochiali ecclesi^ie
et capellae. Baptisterium translatum in capellam.
Carlebach maior, filia. 2
Ibidem capella, st. Jacobus' patronus, summum altare est
annexum parochiae. 'Ibidem a dextris altare st. Catharinae
, 4 * S3erQl)affel&atf) , ?inw§an§mex Drt bet Saumer^eun t>gl. greg, 3ft^ein=
pfalj *, 344.
2 ©roftfarl&ac$ »cj.-«. granlentfjal.
Digitized by VjOOQ 1C
311
confirmatum , habet domum , sed ruinosam , nee residentem,
regitur per commendam. Domina praefata i confert. Ibidem a
sinistris altare beatae Mariae Virginis confirmatum, habet
domum, sed valde ruinosam, praefatus capellanus, habens
beneficium in summo altari parochialis ecclesiae , est possessor.
Hie homo sine cura vel, ut potius dicam, sine conscientia vivit.
Domina praefata confert. Quatuor iurati, et sunt similiter
(82 v.) iurati parochialis ecclesiae. Fabrica capellae conservat
chorum, omnia ornata, calices, missalia, lumen iperpetuum,
duo lumina nocturnalia, cerain, vesilla, caldarium aquae
benedictae, superpellicea ; fraternitas conservat feretrum ; icom-
munitas latera, turrim, campanas, ossarium , murum coemiterii,
ianuas, seras, claves ecclesiae. Plebanus et communitas dis-
ponunt aedituum; fabrica et communitas conservant corpus
ecclesiae; collatores beneficiorum conservant domos icapellano-
rum et hoc quando igne vel incendio hostili jperirent. Vinum
ad missas et hostiae cedunt de certis bonis, funes cedunt de
certis bonis.
Laumersheim tfilia. 2
Ibidem capella, st. Bartholomaeus patronus, summum
altare est annexum ecclesiae parochiali. Ibidem a sinistris
altare st. Georgii confirmatum, habet domum 6t residentem,
plebanus et iurati conferunt. Ibidem altare beatae Mariae
Virginis confirmatum, habet domum et resideiitem, armigeri
dicti die Kolben conferunt de Warttenberg. 3 Ibidem ante
chorum altare st. cruris confirmatum, ! habet domum et (83)
residentem. Armigeri de Bissersheim 4 conferunt. Ibidem a
dextris dltare st. Catharinae, habet domum 6t residentem, *et
regitur per commendam. Domina praefata confert. Ibidem
etiam altare st. spiritus, ! hglbet domum et residentem. Senior
armiger de Flersheim et iurati ibidem dt domina praefata
conferunt alternatis vicibus. Tres iurati sunt etiam obligati
ecclesiae parochiali. Communitas conservat corpus, turrim,
campanas, funes, latus, sal benedi^tum, ossarium, feretrum,
•murum coemiterii, duas cnirifragas, januas, seras, clavem
ecclesiae, caldarium aquae benedictae. Plebanus, iurati 'et
1 b. ,§. bie 3le6tiffin von 9tonitenmun{ter.
2 8eg.&. grarifentyal t>Ql. %xtt), ^empfals 2, 365.
8 Ue&er bie ftolb v. SBarten&era t>&I. g*e,9 a. a.0. 3, ,176rf.
4 »fll. Sreg, 2, 330.
Digitized by VjOOQ 1C
312
communitas disponunt aedituum; fabrica calices, missalia,
omnia ornata, duo lumina festivis diebus, vexilla, super-
pellicea ; armigeri de Flersheim dant vinum ad missas , hostias,
medium lumen perpetuum; praesentia ibidem medium lumen.
Geroltzheim. 1
Ecclesia parochialis, st. Leodegarius patronus, armiger
(83 v.) dictus Veltin zur Hauben 2 confert. Ibidem altare
beatae Mariae Virginis dotatum , habuit domum , sed nunc est
alienata, dominus Joannes Lenhus confert. Quatuor iurati.
Commissarius sero suscipitur a plebano mettertius cum bonis
expensis et honestis. Aedituus dabit mediam minam avenae
et manipulum luminum, ut supra, et habebit expensas. Mane
suscipitur a maiori decima metquintus cum expensis solennibus.
Cathedraticum : 10 unfeen. Communis emenda 5ft hi., sed infra
quindenam possunt redimere cum 5 /J hi. , maechanicus 2 den.
Veltin zur Hauben conservat corpus, januas, seras, claves
ecclcsiae. Ecclesia eget tecto et fenestris. Fabrica disponit
superpellicea plebano, capellano et aedituo, conservat sacri-
stiam, omnia necessaria ad summum altare, ornata altaris
beatae Mariae Virginis , agendam , vinum tempore communionis,
hostias, lumen perpetuum , ceram, chrisma, vexilla, caldarium
aquae benedictae; communitas conservat murum coemiterii,
crurifragas, turrim, capanas, funes, baptisterium , ossarium,
animalia seminalia. Murus coemiterii ruptus est. Coemiterium
caret crurifraga et bruta intrant (84) caemiterium , praesertim
porci quasi effodiunt cadavera mortuorum; similiter canale
infra chorum et turrim putrefactum est et pluviae ibidem
nocent. Primissarius conservat lumina altaris et lumen per-
petuum. Tenetur etiam in hebdomada (sic!) legere duas missas,
sed rarissime vel quasi nunquam legit eas. Aedituus vinum ad
missas , sal benedictum. Plebanus et jurati disponunt aedituum
cum consensu communitatis. Plebanus recipit fructus coemiterii.
Poena absentis CQmmunitati 5 /3 hi. et commissario ad placitum.
Sic tamen adjudicant, quod nullus absens incurrat poenam
ante undecimam horam; est contra jurisdictionem domini.
Fabrica habet singulis annis 4 fl. , 8 ft hi. , 30 maldra sili-
ginis, 5 ft cerae. In debitis habet 33 ! /t ft hi.; in promptis
* ®erol^eim 8ej.=2l. granfentljal.
2 »fll. 3Wt. 26, 224.
Digitized by VjOOQ 1C
313
duo plaustra vini, 84 maldra siliginis. Pastor conservat chorum,
domum plebani; tectum chori est ruptum, et tempore pluviali
valde pluit in chorum.
Weisheim. 1
. Ecclesia parochialis , st. Cyriacus et st. crux patroni,
domini Neuhusenses conferunt. Ibidem a dextris (84 v.) altare
beatae Mariae Virginis confirmatum, habet domum et non
residentem, regitur per commendam, domini praefati confe-
runt. Ibidem ante chorum altare st. Elisabeth confirmatum,
habet domum et residentem; plebanus et iurati conferunt.
Ibidem a sinistris altare st. Nicolai, habet domum et resi-
dentem, regitur per commendam, praefati domini -conferunt.
Quatuor iurati. Commissarius sero suscipitur a minori decima
mettertius. Aedituus dat mediam minam avenae et manipulum
luminum abscissum infra et supra manum et habebit expen-
sas. Mane a maiori decima similiter et habebit expensas so-
lennes. Cathedraticum : 10 unfeen, raaior decima dat. Syno-
dalia: legitimus 1 Singer fetter, jurati nihil, hospes 2 den.,
maechanicus 2 den., aedituus colligit; domini Neuhusenses
omnia ornata summi altaris, missale, calicem, chorum, cor-
pus, latera, ianuas, seras, claves ecclesiae, vinum ad missas,
sal benedictum, agendam, domum plebani. Plebanus non
habet horreum, est sibi et doti detrimentum, quia oportet
eum locare agros laicis, quia non habet, ubi ponat segetes
et per consequens non potest fimare do tern; stabula corruerunt.
(85) Tectum corporis est ruptum, et tempore pluviali pluit
super altare sanctae Elizabet. Communitas conservat turrim,
campanas et etiam pavimentum ecclesiae sive corporis, cruri-
fragas, ossarium, murum coemiterii, chrisma, baptisterium,
duos tauros , arietem ; fabrica funes ,' superpellicea plebani , ca-
pellanorum et aeditui, vinum tempore communionis de certis
bonis, hostias, lumen perpetuum, duo lumina nocturnalia,
ceram, vexilla, caldarium aquae benedictae. Plebanus sive
decima minor conservat lumen nocturnale, aprum, et recipit
fructus coemiterii. Plebanus et iurati consensu communitatis
disponunt aedituum. Ignorant, quis debeat conservare domos
capellanorum. Domus altaris beatae Mariae Virginis quasi ex
toto periit propter negligentiam possessorum. Neglectae sunt
1 SBeifjenljetm am <3<mb 93^.»2l. ffteuftabt.
Digitized by VjOOQ 1C
314
decern missae in altari st. Nicol&i Oonquesti stmt de plebano,
quod ad spacium mensis non dedit oleum ad lampadem , quara
ipse conservare debet, nee fuit accensa, quia defectus olei.
Jurati hie habent certa bona ecclesiae sub manibus eorum pro
annua pensione; videtur mihi quod fructuosius sive maiori
pensione posserit locari aliis. Jurati hie ndluerunt adjudicare
cathedraticuni , nee potuerunt induci. (85 v.) Noluerunt dare
equis pabulum in prandio, quia non adjudicant expresse.
l>oena absentis 16 den. Fabrica habet singulis annis 1 maid,
siliginis, 3 fl., 8 « 4 /J hi., 7 « cerae, 25 % blei. In debitis
6 fl. In promptis tria plaustra vini.
Lamsheim. 1
Ecclesia parochialis, St. Stephanus pat? onus, abbas Weissen-
'burgensis confer. Ibidem a dextris altare st. <Cathariuae , an-
nexum parodiiae. Ibidem in introitu chori altare sanctae
cruris confirmdtum, habet domum et residentem, praefatus
abbas confert. Ibidem a sinistris- altare st. Agathae confir-
matum , habet domum et residentem , praefatus abbas confert.
Ibidem in coemiterio capdlla beatae Mariae Virginia confirmata,
habet domum dt non residentem , regitur etiam per commen-
dam. Domini rit. Pauli Wormatiensis eonferunt. Septem iurati.
'Gommissarius sero suscipitur a plebano mettertius, similiter
mane et dabit expensas sdlennes. Aedituus dat mediam minam
avenae et manipulum luminum abscissum, ut supra et habet
expensas (80) sero et mane apud commissarium. Cathedra-
ticum: 20\m%tn, Prineeps Palatinus Elector dat de maiori
decima; communis emenda 32 hi. ~ 16 den. Synodalia: legi-
timus 1 den. , viduus vftl vidua *l hi., maechanicus vel hospes
2 deli., vinitor ~ vineae cultor 1 hi. Fabrica conservat Cho-
rum, corpus, latera, omnia ornate per totum, superpellicea
plebano, capellanis et aedituo, vinum ad missas et tempore
communionis, hofctias, tria 'lumina perpetua, ceram, bapti-
sterium, agendam, ehrisma, januas, seras, claves, rexilla,
caldarium aquae benedictae; communitas turrim, campanas,
fifties , ossarium , crurifnagas , murum coemiterii , quatuor
taurcys, arieteis. Ptebanus et iurati disponunt aedituum. Aedi-
tuus huctisqae dedit sal benedietum, nunc recusat. Murus
coemiterii' in parte ruptus est, porci etiam intrant 'coemiterium
1 2am&8§eim 93e5.=3l. granfenftal.
Digitized by VjOOQ 1C
345
per domum communitatis , vrflgfcriter wetd^ai^; vMetur mihi
quod ista domus sit sita in coemiterio et una alia domus
similiter, quam inhabitant legitimi. Fraternitas beatae Mariae
Virginis con^ervat feretrum. Plebanus debet conservare domum
suam , recipit fructtis coemiterii. (86 v.) Henrietta de Mecken-
heim, armiger, fovet 'aprum. Altaristae conservant domos
suas. Non dant hie plebano quatuor denarios usuales pro
offertorio, sed tantum quatuor obolos. Videtur mihi quod
sub gravi censura. Fabrica habet singulis aanis 35 fl.,
42 1 /* ft hi. , 117 maldra siliginis, 27 % cerae, 106 t olei.
In debitis habet 101 fl. , 68V 2 * hi., 74 maldra siliginis, 15
maldra avenae, 226 ft cerae et 12 alb. pro cera, 136V& ft olei.
Concessertmt communitati 52 maid, siliginis. In promptis
habet centum maldra siliginis , 8 plaustra vini ; emerunt certa
bona et adhuc tenentur 296 fl.
(87) Sedes Nanstall. 1
Alsentrienborn. 2
Ecclesia parochialis, st Vitus patronus, praepositus in
Enckhenbach ordinis Praemonstratum confert, et regitur per
fratrem ordinis. Ibidem altare st. Catharinae dotatum, stipen-
diatum. Ibidem in sylva capella st. Brigidae consecratumtatittiiii.
Filia Enckhenbach. 3
Ibidem monasterium ordinis Praemonstratum. Septem iurati.
Commissarius sero suscipitur in dote met 12 et 12 1 /* equis. 4
(87 v.) Aedituus dat minam avenae et manipulum luminum
abscissum, ut supra et caponem, qui cedit ad coquinam, et
praepositus praefatus dabit expensas sufficientes. Mane simi-
liter, exceptis juribus aeditui. Jurati habent etiamprandium,
sed praepositus convenit cum eis et dat cuilibet 6 den. Ple-
banus et aedituus habent expensas sero et mane , et in casu,
quo ess,ent pluviae sive tempestates, posset commissarius cum
suis manere et praepositus dabit expensas. Et si recusaret,
commissarius posset accipere melius missale et procurare ex-
pensas apud hospitem. Cathedraticum nullum. Communis
1 Sttttbftt^I 8e^$. Jpom&ttfcg f. gteg 4 , 172.
2 SHfen&orn IBq^X. flaiferafoutern.
a ©ntenBac^ a3e&.--2l. flaifergfoutern.
4 baS Va $fab fcebeutet einen 2Jtoulefel, f. unten $>r. 97.
Digitized by VjOOQ 1C
316
emenda 12 /J hi. Jus clavis 6 den., maechanicus 3 den. Com-
munitas conservat chorum , turrim , campanas funes , vinum
tempore communionis , baptisterium , agendam, chrisma, ossa-
rium, murum coemiterii , crurifragas, vexilla, caldarium aquae
benedictae , disponit aedituum consensu plebani , recipit fructus
coemiterii et fovet taurum ex concordia amicabili. Praepositus
praefatus conservat corpus ecclesiae, omnia ornata, missalia,
calices ad ambo altaria , vinum ad missas , ianuas , seras et
claves ecclesiae, aprura, arietem, domum plebani ; (88) fabrica
hostias , ceram ; plebanus perpetuum lumen ; aedituus sal bene-
dictum. Poena absentis commissario -5 fi hi. et juratis unum
quartale vini et unum panem pro 1 den. Fabrica habet sin-
gulis annis 7 tf 5 /J hi. , 3 J /t maldra siliginis, 9 tf cerae.
In debitis habet 1 fl. , 15 ft 16 /J hi. In promptis 4 ft hi.
Altare st. Catharinae stipendiatum habet singulis annis 20
maldra silig. et unum plaustrum vini. Praepositus totum capit,
sed nihil disponit. Pauperes, ut percepi, fundarunt, sed frau-
dantur divinis officiis. Monachi gaudent de proventibus et de-
mittunt officia , propter quae instituti sunt.
Lutrea imperialis. 1
Ecclesia parochialis et monasterium Praemonstratum or-
dinis, st. Martinus et beata virgo patroni. Nullum hie bene-
ficium. Septem iurati. Commissarius sero suscipitur met 12 et
I2V2 equis a praeposito, qui dabit expensas largas sero et
mane. Aedituus dabit pondus avenae, lumen et caponem, qui
cedit ad coquinam, et habebit expensas. Mane habent iurati
expensas apud commissarium. (88 v.) Praepositus conservat
chorum, vinum ad missas et tempore communionis, hostias,
quinque lumina perpetua et decern lumina nocturnalia, can-
<delas ad summum altare, agendam, chrisma^ sal benedictum,
animalia seminalia in suburbio. Magister ecclesiae omnia alia
necessaria disponit tarn in aedificiis quam ornamentis et facit
computum consulatui. Plebanus non habet clavem ad deposi-
tum, nee scit de rebus fabricae, nee admittitur aliqua ordi-
naria authoritas. Ego nihilominus non inveni aliquem de-
fectum in aedificiis. Consulatus vocavit me ad praetorium et
exposuit mihi vitam indecentem monachorum, turn quia sin-
gulis noctibus publicas tabernas visitant aedesque putanarum,
1 flaiferafoutern.
Digitized by VjOOQ 1C
317
turn etiam quia nunc uxorem istius, nunc famulam alterius
violant et heu se de hujusmodi sceleribus iactitant et gaudent,
cum malefecerint exultantque in rebus pessimis. Quapropter
yellent ipsos monachos esse sacerdotes seculares implorantque
vestram reverendam paternitatem hac in eo medium invenire,
ut apostolica authoritate Enckhenbach et monasterium Lutrense
unirentur et erigeretur in civitate Lutrensi collegium. 1 Credo,
quod haec vestrae paternitati jam dudum exposuerint. Eandem
(89) sententiam officialis ibidem, Hanns deFlersheim, armiger,
in privato etiam (ut opinor) insciis consulibus mecum con-
clusit instetitque, ut haec vestrae reverendae paternitati defer-
rem. Magister hospitalis disponit ac fovet animalia seminalia
in medio civitatis circa parochiam, sed communitas disponit
ea in alia parte civitatis et in via currificum.
Erffenbach. 2
Ecclesia parochialis , st. Petrus patronus, praepositus Lu-
trensis disponit per fratrem ordinis. Quatuor iurati. Commis-
sarius sero suscipitur met 12 et 12 */» equis in dote et ibi habe-
bunt expensas. Aedituus dat minam avenae et manipulum
luminum abscissum ut supra et unum caponem, qui cedit ad
coquinam. Mane suscipitur similiter a maiori decima. Plebanus
iurati et aedituus habent expensas apud commissarium. Com-
missarius etiam potest vocare ad prandium unum bonum
socium. Cathedraticum nullum. Communis emenda 7*/* (i hi.
Jus clavis 16 den. Praepositus Lutrensis conservat chorum,
missale, calicem, omnia ornata; alii decimatores conservant
corpus; (89 v.) communitas turrim, campanas, funes, bapti-
sterium, agendam, ossarium, murum coemiterii, caldarium
aquae benedictae, animalia seminalia, disponit aedituum con-
sensu plebani. Fabrica dat plebano 15 hi. pro vino ad
missas, conservat etiam perpetuum lumen, ceram, chrisma,
ianuas, seras, claves, vexilla, vinum tempore communionis
cedit de certis bonis. Hostiae dantur propter deum. Aedituus
dat sal benedictum, etiam recipit fructus coemiterii. Poena
absentis 5 hi. Tectum chori et corporis fractum est et rui-
nosum. Fabrica habet singulis annis 13 % hi., 1 fl., 5^2 maid,
siliginis, 4 maldra avenae, 8 tf cerae. Tn-promjJtis 12 fl.
2 @rfenbac$ 93ej.=3l. JMfetSfoutern.
Digitized by VjOOQ 1C
318
Nanstall. 1
Ecclesia parochialis, st. Andraeas patronus. In anno pari
confert earn illustris dux Joannes de Bavaria , sed anno impari
conferunt earn generosi comites de Bitsch. Ibidem a dextris
altare st. Jodoci consecratum tantum. Ibidem a sinistris altare
beatae Mariae Virginis, confirmata primissaria, non habet do-
mum, pastor confert. (90) Ibidem in oppido capella beatae
Mariae Virginis conf -*mata , pastor et iurati conferunt. Filia
Mittelborn. 2 Ibidem capella st. Verenae consecrata tantum.
Ibidem a dextris altare st. Nicolai consecratum tantum.
Filia Oberarmbach. 3 Ibidem nulla ecclesia. Septera iurati.
Commissarius sero suscipitur metduodecimus et 12 1 /* equis in
dote et inter eius familiares debet esse miles monoculus qui
habebit aucupem et duos culpares, vulgariter ftei&er et duos
folteres vulgariter umtbe, et escae debent coqui apud ignem
carentem fumo vel sine fumo, quem ignem dabit fabrica,
pastor vero facit expensas. Equi debent habere stratum usque
ad ventres et pabulum usque ad aures. Aedituus dabit minam
avenae et unum caponem ut supra et habebit expensas. Mane
suscipitur similiter a maiori decima, similiter iurati. Commis-
sarius etiam potest vocare unum bonum socium. Et in casu,
quo expensae non fierent, tunc commissarius potest accipere
optimum pignorum, (90 v.) vulgariter baft befte pfattbt, quod
est in ecclesia et provocate expenses. Item plebanus , capellani
et aedituus habent etiam expensas mane. Et si veni^et tem-
pestas, tunc commissarius et sui possunt manere et dec* ma-
tores debent eis dare coenam. Cathedraticum : 12 1 /* alb.
Synodalia: legitimus 2 den., viduus 2 hi., vidua 1 hi., mae-
chanicus 4 hi. , hembergensis dat. Jus clavis 6 den. Pastor
conservat chorum, aprum, recipit fructus coemiterii; aliae
duae partes decimae maioris conservant corpus, imssale, cali-
cem, omnia ornata summi altaris, vinum ad missas, januas
ecclesiae; communitas tuuim, campanas, fiines, ossarium,
murum cqemUerii, cruiifragam, tauros; fabrica vinum tem-
pore communionis, duo lumina perpetua, unum lumen quadra-
gesimale, ceram, baptisterium', agendam, chrisma, seras,
claves , vexilla , caldarium aquae benedictae ; fraternitas
1 Sanbpu^l f. o&en 6. 315.
2 2Rittet&ronn »ej.=2l. fcomburg.
8 D&etaro&adj %*%.;%. Jpom&utQ.
Digitized by VjOOQ 1C
319
conservat omnia ornata ad alia altaria. Pastor et iurati dis-
ponunt aedituum. Ignorant, quis defeat conservare dpmum
plebani. Hospites hucusque dederunt vinum ad missas. Aedi-
tuus hucusque dedit sal benedictum. Communitas et haeredes
fundatorum capellae cquservant earn. (91) Communitas in
Miittelbora et fabrica capellae ibidem conservant capellam
st. Verenae. Ibidem etiam habetur venerabile sacramentum
Eucharistiae Qt sepultura. Conppuiutas hie v^tlde conqueritur
de negligentia sacerdotiupa circa officia facienda. Poeaa ab-
seatis 5 # hi. Fabr}ca parochialis eccle3iae habet singulis
annis 3 fl. , 7 % hi., 2 1 /* maldra siliginis, 27 % cerae, 17 %
olei et certam decimam pppaveris. Fabrica capellae in Mittpl-
born habet singulis annis 2 ft hi., 15 maldra silig., 12
maldra avenae, 26 % olei, 2 % cerae.
Ruppach. 1
Ecclesia parochialis, st. Egidius patronus, Illustris Pi Inceps
Joannes Dux Bavariae confert. Ibidem altare beatae Mariae
Virginis conscecratum tantum.
Filia Miilnbach. 2
Ibidem capella beatae Mariae Magdalenae consecrate tan-
tum. Tres iurati. Commissarius suscipitur ut in Jfanstall.
Cathedraticum : 16 hi., 4 den., communis emenda 5 fi hi,
jus clavis 6 den. (91 v.) Pastor co»servat chorum et recipit
fructus coemiterii • Dux Joannes corpus , missale , calic^m,
omnia ornata surnrni altaris ; coipmunitas turrim , ftmea, ossa-
rium, crurifragam, murum coemiterii, c^ldariupa aquae bene-
dick, animalia seminalia, dpmum plebani, et disponit aedi-
tuum. Hie est magna penuria in albis, aedituus non Ijabet
superpelliceum. Fabrica campanas, omni$ ornata &d altare
beatae Mariae Virginis , vinum tempore comipunionis , lumen
peipetupm f ceptm , baptjstefmm , (prisma , jani#s , seras,
claves, vexilla, Vinum ad mis^fts mendicant a veptoribfls
propter deum. Ignorant, qu£s dpbeat conservare ^gemfam.
Aedituus dedit hactenus sal benedictum. Fabrica habet singulis
1 Sfhtppad^, awSgegangencS S)orf bet ©auptfM&l 803.=$. &0?n3vjg *$-
gt<>9 4, 183.
2 2MPa$ a3ej.=2l. §omBurg.
Digitized by VjOOQ 1C
320
annis 6 fl., 2 tf hi., 4 maldra siliginis. In debitis habet
18 fl., ll 1 /* $ hi. In promptis 4 maldra siliginis.
Oberlauppach. 1
Ecclesia parochialis , st. Petrus patronus , Illustris Princeps
Palatinus Elector confert. Ibidem a dextris altare beatae
Mariae Virginis annexum plebaniae. Ibidem a sinistris altare
st. Nicolai et Catharinae confirmatum, (92) habet domum et
non residentem, regitur per commendam. Plebanus et iurati
conferunt. Filia Langwaden.* Ibidem capella st. Bartholomaei
consecrata tantum. Ibidem a dextris altare st. crucis conse-
cratum tantum. Ibidem a sinistris altare st. Otiliae et
Sebastiani consecratum tantum.
Filiae sive villae sub praefata parochiali ecclesia sunt
Niederlauppach et Martinshev, 8 quae non habent capellas,
quare non nuncupantur filiales. Quinque iurati. Commissarius
suscipitur ut in Nanstall, tamen mane habet offam. Cathe-
draticum : 16 hi. , 4 den. Communis emenda de qualibet domo
4 den. Plebanus colligit et praesentat commissario. Pastor
conservat chorum, recipit fructus coeraiterii; princeps prae-
fatus corpus, missale, calicem, omnia ornata summi altaris,
communitas turrim, campanas, funes, baptisterium , ossarium,
murum coemiterii , crurifragam , animalia seminalia , domum
plebani, disponit aedituum; fabrica conservat omnia ornata
altaris beatae Mariae (92 v.) Virginis, vinum tempore com-
munionis, duo lumina perpetua. Altare st. Nicolai et Catha-
rinae conservat omnia sua ornata de certis reditibus ad hoc
deputatis. Aedituus dat vinum ad missas, hostias, sal bene-
dictum. Communitas in Langwaden conservat capellam in
omnibus. Ignorant, quis debeat conservare ianuas, seras,
claves ecclesiae, vexilla, caldarium aquae benedictae. Poena
absentis 5 /J hi. Fabrica habet singulis annis 2 1 /* fl. , 32 /J hi.,
12 1 /* maldra siliginis, 61 It olei, 4 U cerae. In debitis habet
10 fl. In promptis 30 maldra siliginis , 2 fl. Deficiunt hie in
agenda et prius sunt similiter accusati.
1 So&adjer §of xm 93e$.=2l. 3n>eibrucfett t>gl. greg 4, 60.
2 SattQtmeben 93ej.=2l. $om&urg.
8 SKieberlaufcad) fd^eint ibentifd^ ntit bem jefctgen 2)brfc§ett 8nopp dqI.
gre^ a. o. D. aWartin^o^e S3eg.=3l. §omburfl.
Digitized by VjOOQ 1C
321
Armbach. 1
Ecclesia parochialis, st. Joannes Baptisla patronus, comes
de Nassaw confert. Ibidem altare beatae Mariae Virginis con-
secratum tantum. Ibidem etiam altare non consecratum. Duo
iurati. Commissarius suscipitur ut supra, mane habet offam.
Cathedraticum : 12 1 /* alb. Communis emenda 10 hi. Jus
clavis 6 den. Pastor conservat domum plebani, chorum; (93)
Gomes de Nassaw corpus, omnia ornata ac necessaria summi
altaris; communitas turrim, campanas, murum coemiterii,
ossarium, caldarium aquae benedictae, animalia seminalia.
Ignorant, quis debeat conservare funes, baptisterium. Fabrica
chrisma, ianuas, seras, claves, perpetuum lumen. Plebanus
et iurati disponunt aedituum. Ecclesia habet singulis annis
4 /« % cerae census, sed non datur, nee iurati dant; videtur,
quia sciunt fundum, de quo datur, sed non instant impetere
fundum. Fabrica habet singulis annis 7 maldra siliginis. In
debitis 20 fl. In promptis 10 fl. et sex vaccas.
Walhalben. 2
Ecclesia parochialis, omnes sancti sunt patroni , praepositus
Lutrensis confert. Ibidem a dextris altare beatae Mariae
Virginis confirmatum, praepositus Lutrensis confert Ibidem
a sinistris altare st. Stephani consecratum tantum. Tres iurati
Commissarius suscipitur sero a pastore met 12 et 12 1 /* equis
et habebunt expensas solennes. Aedituus dabit minam avenae,
manipulum luminum et caponem ad coquinam. Mane suscipitur
similiter a praeposito (93 v.) Lutrensi. Plebanus, iurati et
aedituus habent expensas. Et si esset tempestas, vel negocia
ecclesiae postularent, posset manere nocte sequenti et prae-
positus dabit coenam. Et in casu , quo expensae non fierent,
potest accipere missale. Cathedraticum 16 fi hi., 4 den., quos
praepositus dat. Communis emenda 10 fi hi. Jus clavis 6 den.
Praepositus conservat duas partes chori, missale, calicem,
omnia ornata summi altaris, vinum ad missas, hostias in
summo altari, ianuas, seras, claves, domum plebani, duas
partes turris et corporis ecclesiae; communitas tertiam par-
tem chori, corporis et turris, sacristias, campanas, funes,
baptisterium, agendam, ossarium, murum coemiterii, cruri-
1 $\x%tnaxnba$ 93ej.=Sl. Jpom&ura f. grey 4, 192.
2 2BaW)aI&en 8ej.=3l. prmafenS.
3eitf$r. XXVn. 21
Digitized by VjOOQ 1C
322
fragam, vexilla, caldarium aquae benedictae, animalia semi-
nalia, disponit aedituum consensu plebani; fabrica omnia
ornata aliorum altarium, similiter vinum ad missas, ceram,
chrisma, lumen perpetuum , vinum tempore communionis cedit
de certis bonis. Aedituus dat sal benedictum. Plebanus recipit
fructus coemiterii. Poena absentis 5 hi. Fabrica habet sin-
gulis annis 5 fl., 20 maldra siliginis. In promptis 20 maldra
siliginis, 8 fl. ; nulla debita.
Eyssweiler. 1
(94) Ecclesia parochialis , st. Margaretha patrona , plebanus
in Zweibruckhen confert. Ibidem altare beatae Mariae Virginis
conflrmatum,' habet domum et residentem, plebanus, iurati et
tres de communitate conferunt. Ibidem a sinistris [altare]
st. Nicolai et Michaelis consecratum tantum. Septem iurati.
Commissar ius suscipitur ut in Nanstall. Cathedraticum : 12 1 /*
alb. Communis emenda 32 0. Jus clavis 6 den. Illustris
Princeps Palatinus Elector et Comes Fridericus de Bitsch
conservant chorum ac omnia necessaria summi altaris. Ple-
bantt& conservat tectum chori. Maior decima conservat corpus
per totum; communitas turrim, campanas, funes, agendam,
baptisterium , murum coemiterii, libros horarum, ossarium,
omnia ornftta ad altare beatae Mariae Virginis, caldarium
aquae benedictae, domum plebani, latus ecclesiae, domum
altaris beatae Mariae Virginis , animalia seminalia. Plebanus,
iurati et communitas disponunt aedituum , communitas sola dat
salarium aedituo. (94 v.) Fabrica conservat vexilla, lumen
perpetuum. Poena absentis 5/5 hi. Fabrica Bic non habet
census fixos, vel quasi nihil habet.
Harbach. 2
Ecclesia parochialis, st. Petrus patronus. Illustris Princeps
palatinus Elector confert duabus vicibus et tertia vice confert
earn generosus Wiricus de Lapide superiori. Ibidem altare
beatae Mariae Virginis confirmatum, pastor et iurati conferunt.
Ibidem a sinistris altare st. Nicolai consecratum tantum.
1 Sljaleifd&raeUer 93cj.=5l. prmafenS t>gl. 5 teg 4, 276.
2 £or&ddj S8eg.=3l. prtndfenS.
Digitized by VjOOQ 1C
323
Filia Ban. 1
Ibidem capella Valentini consecrata tantum. Ibidem altare
beatae Mariae Virginis consecratum tantum.
Curiae sive villulae filiates sunt:
Hermesberg, Weselberg, Linde, Quidersbach, Kinsbach pars,
alia pars est dioecesis Metensis et ripa dividit dioecesin,
Krieckhenbach , Hockhstein. 8 Cathedraticum : 10 unfeen. Com-
munis emenda 35 hi. et de (95) illis adjudicant ipsis 5 fi hi.
Jus clavis 6 den., aedituus dat. Collatores conservant corpus
et latera, missale, calicem ac omnia ornata summi altaris,
ianuas , seras , claves ecclesiae , deberent etiam conservare per-
petuum lumen ante yenerabile sacramentum, sed non faciunt.
Pastor conservat chorum, recipit fructus coemiterii; communi-
tas conservat turrim, campanas, baptisterium , agendam, ossa-
rium, crurifragas, murum coemiterii, caldarium aquae bene-
dietae. Hactenus etiam disposuit ornata ad alia duo altaria.
Communitates totius parochiae conservant animalia seminalia,
domum plebani. Aedituus dat funes, sal benedictum. Hospites
hucusque dederunt vinum ad missas. Fabrica dat vinum tem-
pore communionis de certis bonis, duo lumina perpetua,
ceram, chrisma, vexilla. Communitas jum 93an conservat
capellam et omnia ornata per totum. Habent ibi sepulturam.
Poena absentiae 5 hi. Bruta intrant coemiterium, quia
caret ianuis, Adjudicant hie tria offertoria , videlicet in festo
nativitatis Christi, paschae et pentecostes, qualibet die vir
1 den., (95 v.) mulier, famulus et famula 1 hi. Item quando
quia communicat tempore infirmitatis, adjudicant, quod in-
firmus debeat dare plebano 2 den. et pro ultima unctione
2 den., pro sepultura legitimorum 5 fi hi. et aget diem obitus,
septimum et tricesimum. Non constitute in legitimo toro
6 den. et plebanus faciet similiter, De sepultura pueri, qui
non communicavit, adjudicant 2 den., quando bajptizat infantem,
adjudicant 2 den. De decimis sic adjudicant: de frumentis:
de decern manipulis unum, de septem unum, de quinque
1 S3amt a3eg.=2l. §om&urg.
2 §ermer3&erg unb 2Befel&erg S3ea.=2l. ^irmafenS, Sinben, CtuetberS&adj unb
JUnbS&adjj $Be$,;3L $omfotrfl, flricfen&a# S3ej.=2l. tfaiferSIautew. §otfenftein,
au§gcfiangcneg Sorf, beffen Sage nid&t genau fceftimmt ift, »gl greg 4, 287,
289, 291.
21*
Digitized by VjOOQ 1C
324
medium, de quatuor nihil; de decern agnis unum, de septem
unum, de quinque medium, si quatuor, dat de quolibet 1 den.;
sic adjudicant de porcellis. In medio Maii est decimatio agno-
rum, sed porcelli decimantur, quando sunt novem hebdoma-
dum. De uno vitulo 1 hi. , de quatuor capris 1 den. , de pullis
equorum , si masculus , adjudicant 4 den. , si faemella , 2 den.
Fabrica habet singulis annis 15 maldra siliginis, 6 maldra
avenae, 2 fl. In promptis 16 maid, siliginis, 10 fl.
Aspach. 1
Ecclesia parochialis, st. Blasius patronus, generosus (96)
Wiricus de Lapide superiori et Hanns de Flersheim, dictus
Monsheimer alternatis vicibus conferunt. Ibidem altare beatae
Mariae Virginis confirmatum , habet habitationem et residen-
tem, pastor confert.
Filia Driebschytt. 2
Ibidem capella st. crucis consecrata tantum. Ibidem altare
st. Sebastiani et Georgii consecratum tantum.
Filia Hilsperg. 3
Ibidem capella st. crucis et st. Georgii. Princeps Palatinus
habet ibi monachum, qui festivis diebus ibi celebrat. Pastor
conqueritur, quod sit sibi praejudicium et detrimentum, quia
incolae ibidem festivis diebus non visitant ecclesiam parochia-
lem et per hoc fraudatur iuribus suis.
Filia Wilstein castrum. 4
Ibidem capella st. Georgii consecrata tantum. Septem
iurati. Commissarius. Cathedraticum : 10 unfcen, pastor dat.
Communis emenda 3 p den., jus clavis 6 den. Communitas
conservat de eleemosinis fidelium ecclesiam parochialem et
capellam in Dribschfltt, omnia ornata, ceram, chrisma, ossa-
rium, murum coemiterii, vexilla, caldarium aquae benedictae,
domum plebani, (96 v.) vinum ad missas mendicant aeditui a
vectoribus similiter et hostias. Vinum tempore communionis
1 2lfc$&ac§, auSgefiangeneS 3)orf, ie%t eta §of bei Stfppjtobt »fll. greg 3, 83 -
2 Snppftabt S3eg.=3l. flaiferSIautern vfi. SJre? 3, 77.
8 §U8berg, auSfleaangeneS S)orf, an beffen ©telle jefct bet ©tiltetljof bet
SBBalblemingen ftefjt »fll. greg 3, 85.
4 Surg SBUenftem bei Xrippftabt *fll. greg 3, 77 ff.
Digitized by VjOOQ 1C
325
cedit de certis bonis. Fabrica baptisterium, agendam, duo
lumina perpetua. Aedituus dat sal benedictum. Pastor et
iurati disponunt aedituum in Aspach, sed in Dribschitt com-
munitas consensu pastoris. Pastor animalia seminalia, recipit
fructus coemiteriorum. Ignorant, quis debeat conservare do-
mum capellani. Tectum corporis ecclesiae parochialis est quasi
per totum ruptum et tempore pluviali valde pluit in ecclesiam.
Aeditui non habent superpellicea et ministrant sine habitibus.
Dicunt quod pastor divertat equos et vaccas suas ad coemi-
terium. Baptisterium caret clausura et prius similiter fuit
denunciatum commissario praepositi. Fabrica habet singulis
annis l 1 /* fl., 30 hi., 4 maldra siliginis. In debitis 94 fl.,
8 U 7 hi. In promptu 10 fl., centum oves, 10 vaccas.
Capella in Driebschitt. Fabrica eius habet singulis annis 5 fl.
In debitis 8 fl., 19 U 11 hi. In promptis 4 ft hL Franciscus,
officiates generosi Wirici, sive Melchior de Lapide spoliavit
ecclesiam parochialem in tribus quartalibus agri, dictis uff ber
§atbt, et hodie tenet.
Hochspeyr. 1
(97) Ecclesia parochialis , st. Ciriacus patronus , domini de
Hegene conferunt. Ibidem altare st. crucis consecratum tantum.
Septem iurati. Commissarius sero suscipitur in dote met 12 et
12 V* equis, medius equus est mulus. Pater in Heine facit ex-
pensas solennes , equi debent habere stratum usque ad ventres
et pabulum usquae ad oculos, aedituus dat minam avenae et
caponem ut supra et habebit expensas. Mane similiter, et
commissarius debet vocare iuratos ad prandium et aedituum
similiter. Et in casu, quo expensae non fierent, potest accipere
missale et procurare pro se atque suis praefatis. Cathedrati-
cum: 16 fi hi., 4 den. , pastor dat Communis emenda 3 den.,
jus clavis 6 den., dat fabrica. Pater in Heine conservat Cho-
rum, muros sive parietes corporis f missale, calicem, omnia
ornata summi altaris, vinum ad missas, hostias, animalia
seminalia, domum plebani; fabrica aedificium ligneum super
muros corporis, tectum, vinum tempore communionis, lumen
diurnum de certis bonis, ceram, ianuas, seras, claves eccle-
siae , (97 v.) ; communitas turrim , campanas , baptisterium,
agendam , chrisma , ossarium , murum coemiterii , vexilla,
1 §o#fpeier SBej.^ flaiferStoutem.
Digitized by VjOOQ IC
326
ealdariam aquae benedictae, disponit aedituum consensu pa-
storis et pastor dat sibi salarium. Pastor conservat lumen noc-
turnale. Aedituus dat sal benedictum et recipit fructus coemi-
terii. Media domus plebani est sita in coemiterio et hodie
sunt in domo sua plures sepulti. Communitas vult, quod
iurati debeant dare in communi emenda tantum, quantum
alium contingit. Jurati recusant et dicunt, se esse liberos in
isto foro et arguunt a vicinitate, quia ubique sunt liberi.
Fabrica habet singulis annis 3 f /« maldra siliginis, 3 tf hi.,
3 $5 cerae. In debitis 10 1 /* fl hi.
Finis sedium cis Rhenum.
(@<$lu& folgt.)
t). 9Beedj.
$le SHeftgtwtion fce$ SUbredjt fOUttt, &ifd>ofS
turn ©onftanj, 1411.
SBa^rcnb bie dttere ©efcfyidjte ber SMfdjofe wn (Sonfianj, bis
jum SKnfattge bes 14* ^atyrtyunberts, burdj 9teug art's HaffifdjeS
SBer!, auf fo feften JBoben gcfteUt tsorben tft, ba& atte faatereu
Slrbeiter ftetS Urfad^e Ijaben toerben, bcr £aftbarteit unb £rag=
fraft bcr Ujnen, jum Seljufe etneS toeitercn SlufbaueS, njittig bar-
gebotetten gunbamente, fi<§ banfbar ju erfreuen, feljlt unS be*
!annttt<$, fir bic folgenben ^aljrljuttberte, fo jiemlid) Allies, toas
auf ben SKamen einer foliben ©aftS ?lnfprud} macfyen Wmtte.
£ieburdj jott inbeffen nicfyt gefagt fein , ba& auf bem genamtten
©ebiete, in ftorfd^ung unb SDar jlettung , ein bem 9tutffdjritte fcer-
ttanbter ©tittftanb eingetrcten fei. 2Bir befifcen im ©egentfjeite
eintge redjt adjtbare 9Konogra^ien; attein eitte bie ganje Ijier in
SBetradjt fornmenbe JRei^c beleudjtenbe , ubetftdjtftdje Arbeit, in
toe(d)er bie Seiftnngen ber emjelneu 93if<$flfe, im JBufammen&ange
mit ben attgemeinen 3 cttere *ftitiffcit unb ber gum $$eile bnrdj bie-
fetben bebingten, befonberen Sage beS SBiStfyumS, Irittfdj getoftrbigt
unb pragutatifd) bargefteCt ttmrben, ift bodj ntdjt toori&anben, SDaS
bei Pistorius-Struve SS. Rer. Germ. Ill, 689—804
fieljenbe, bis gum Saljre 1519 reidfyenbe, ungemettt bihftige Chro-
nicon episcopatus Constantiensis, beS ^acob 2ftantiuS,
fMt btefe Surfe letneStue^S aus unb nod^ toentger nmrbe btefelbe
Digitized by VjOOQ IC
327
toon P. ©abv. Sucelin auSgeftifft, ber fMj, bttrd) fcinc ebeitfo
imfrttifd&e ate tenbenjtofe Constantia Rhenana (1667), ein
fel)t $n>eifelt)afte8 33erbienft ertoorben ljat. 2)a un8 audj
Sac, SKertf g^roni! beS ©tetljumS Sonftanj uub J. F. Speth
Constantini M. Triarcus triumphalis (1733), in ber
9legel im ©ttdje Iaffen, fo finb ^tr ie&t, wcnn e$ fidj, toom
14. Sa^rljunbert abioarte, urn (Souftanjer SBifdjofe unb bcrcn
SebenSlauf Ijanbett, jum Sefyufc ber erften Oriefttterung , Ijaityt*
facpdj aitf tfolb'S Sericon I, 199-219, auf 3, <5. ©ifelein'S
©efdjicfyte ber ©tabt Sonftauj ©. 227—245 unb *or ?iaem auf
©talinS treffltdje SSBirtembergifdje ©efdjidjte angeroiefen. UKan
tt)irb getmj$ nidjt fagen lomten, baft biefer 3uftanb & er wiffeu*
fdjaftltdjen §ilf$mittet ein gunfiiger feu
ttnter foldjeu tlmftanben §at man tooljl nod) tange auf prag*
matifdje SDarftettungen git toerjidjten. SDagegen foflte man jene nid)t
unbegruubeten SBebenlen , toeldje gegen eine toorlaufige SBetjanblung
einjelner ©pifoben auS ber Sonftanjer 93ifdjof$gefdjid)te affcrbtngS
geltenb gemadjt toerben Iflnnen, bod^ nidjt ju i>einlid) nc^atem
3<$ meine Ijierunter namentlidj bie Jjinftcfyttid) ber 93ottft&nbigfeit
be$ SKateriate fid) etnfteHenben 3wetfel unb ©ermut^ungen ; benn
tooflte man biefen unbebtngt SRedjnung tragen, fo nmrbe tool)!
ba$, bis ju einem genriffen ©rabe, jefct fdjon ©rret^bare, 33raucb 3
bare unb ©ute, bem gar nidjt jur ©effentttdjfeit getangenben
©treben nadj bem SSeffereu aufgeopfert toerben muffen. $ftr gewiffe
gfrajeu fSnnen }a, unter Umftanben, bie SWten ate gefdjloffen
angefefyen toerben, toenn e$ fidj aud) toermutljen la§t, baft fid)
toietteidjt baS Jefet toorliegenbe Material, nadj ber einen ober ber
anbern Sfttdjtung l)ht, foater toerbe toertoottfianbigen Iaffen.
(Sine foldje @:pifobe ift nun bte, im $aljrc 1411, frettotBig ober bodj
iebenfalte o^ne^mang erfotgte SKefignation beS 33ifd)of$ 9ltbredjt
23tarer, uber toeW&e, meineS SBiffewS, in SDrutfroerfen, nur toereinjette
unb ungenugenbe Slngaben ju finben finb. 2flan nennt in ber Kegel beS
33ifd)of$ Setljettigung betnt ^enjeHerfriege , ate bie ttrfadje feineS
9iudtritte$, ioa8 au^, im SHgemeinen ni(^t unrt^tig, aber fcineS*
toegS eine SDarlegung be« ganjen ©a^ber^alte ift, ben »ir, au$
ben mit SMfdjof Otto abgef^loffeuen 93ertragen, na^er fennen lernen.
3Ketne £atfptquette ift ba8, in biefer SiAf^xi^t, f^on mel)rfac^
toon mir benuite Sonftanjer ©o^ialbu^ 10. A. 5ftr. 314 be«
©eneraltanbe«ar^tto6, alfo eine, ftlr bie 3 eit be8 29ifdJof$ Sttlbre^t,
betnalje ganj gleic^jetttge Slufaeidjmmg. 3luf 5>la^forf^ungen na^
Digitized by VjOOQ lC
328
ben Originaturlunben, toerbe idj mid) gunadjft nid)t einlaffen, ba
idj leineStoegS ben Wnftrud) erfyebe, etoaS 93ottjtanbtge$ ju geben,
fonberu nur foldje ©tucfe, bic mir bei ©rfuttung cincr 93eruf6-
pfiidjt, Ijier ber SBearbcitung unferer Gonftanjer (So^iatbiidjer,
notljtt>enbig jur §anb fommen muff en, Qetnetnnu^ig madjen modjte.
9Ubredjt obcr audj Albert 93tarer (SBtaarer, Starrer, Slaurer)
ftamrote au« ber fetyr befannten, in unb nm (Sonftanj, in l)ol)em
2lnfeljen gen>efenen ^atricierfamilie, fceldjc fid) audj nadj iljren
33urgen SBartenfee nnb ©irSperg fdjrieb nub fd)on frn^jeittg in
Dcrfdjicbene fiinien getljeilt war. ftolgen ^ix *> cr Constantia
Rhenana be$ gerabe in geneatogifdjen gragen, wenn and) in
unDerbienter SBeife, ein gewiffeS 9lnfd)en bejifeenben, P. ©abr.
33ucelin, (pag. 21. be8 mit bem befonberen £itel Constantia
stemmatographica Derjebeuen SInljangeS) fo getyorte ber Sifdjof
jum 3weige ber ©Ift^cr Don ©irSperg; bod) modjte idj anf biefe
ikngabe feiuen befonberen SBertlj legen, ba 23uceftn, ber e$ bod)
mit ber filiation nie befouberd genan genommen Ijat, felbft jit-
gefteljt, ba£ er toeber ben Stater nodj bie SKutter Stlbredjts nadj*
toeifen I5nne. <Sr legt aber btefes ©eftanbnife in einer fur feine
SKetljobe ganj djaralteriftifdjen SBeife ab, inbem er namlidj, an
jene ©telle ber ©tammtafel, tteldje 2ltbredjt8 ©Item einjuneljmen
Ijaben, bie folgenben SBorte fe&t: Anonymus Blaarer de
Wartensee, Guttingen etc. in Gyrsperg. Uxor familiae
incompertae, antiquae nobilitatis. SCSir toerben bem 2Jer-
faffer ber Constantia-Rhenana laum ttnredjt tljun, tt>enn
roir bie 23ermutljnng Ijegen, ba§ beffen 9tnnaljme Ijinftdjtlidj beg
©eburtSftanbeS ber Gutter be$ a3ifd>of$ SHbredjt, ftdj auf nidjtS
toeiter ftufec , al$ eben nur anf bie, fur ba$ (Snbe be$ 14. Saljr*
ljunbertS nodj gar nidjt jutreffenbe, attgemeineltnterftelUmg, ieber
SDomljerr ^on (Sonftanj Ijabe, ti)ie man ba$ fyater nannte, mit
einer geu>iffen 3lnja^l abetter 9lljnen Don SJater nub Gutter
Ijer, auffdjtttfren mfiffen*
SDafc 5Ubredjt, Dor f einer SBaljt jum SBifdjofe, bem (Sonftanjer
SDomca^itet angeljSrte, ift fidjer. 1 @r betteibete fogar ba$ ttndjtige
2lmt cineS 35om:pro:pfte8 unb ift mir ats folder bisljer in Ur-
funben ber 3>al)re 1398, 1402 unb 1405 Dorgef ommen. 2
1 (Sifelem ^onftanj ©. 248 nennt benfelben aB Stomljerten jum Sa^re 1389.
2 Gonft. &opb. 10. A. nr. 314. fol. 129. v. — fol. 5. v. — fol. 226.
3\xxn 3a§re 1400 finbe id) t$n 6ei SWarmor Urfunbenaugailge, in ben ©d&rtften
bed ^obenfeeoercittS IV, 41.
Digitized by VjOOQ lC
329
©ein SSorgSnger atif bcm bifd)5flid)en ©tuljU n>ar flttarquarb
son SRanbegg, ber am 28. ^December 1406 aeftorkn ift. 1
$)ie iebcnfattS wit §ergog grtebridj &on Oefterreidj fceeinftofete
SCBaljl, fc^eint atebalb nadj Warquarbfl £obe toorgenommen toorben
gu fein, bodj toiffen u)ir ^terftbec mdjW 3 ut)cr ^fP9 c ^ ^ ur f° *>W
tft fidjer 7 bag bic bet ^Jott^aft, ©am$, (Sifdein unb £ofl> gu
ftubcttbett Slngafcen , toermflge bcrcn 9UbredjtS fcifcJj5fftd)e$ ^Regiment
crft im SDecemfcer 1407; obcr gu Shifang be« 3aljre$ 1408, be*
gonnen fy&tte, atte falfd) flub.
35er 3ftegterung$antritt be$ ncucn a3ifd)of$ jicl in cine feljr
unruljige ^eit, tabcm Ja bie, unter beat Xiamen be$ Sfypengetter*
friegeS, man modjte fagen ber 2Beltgefdjid)te angeljSrenben , tyeftigen
Mmtft (1402—1409), eine n>eit^in fiber ba« an gett)5§nlidje
geljbcn angulegcnbe Sflafe geljobene, iprincipiette 93ebeutung fatten.
Urfotungttd) waren efl befanntlidj nur ber 2lbt *>on ©t. ©alien,
£err ®uno Don ©toffetn, unb feme nadj greityeit burftenben
Untertljanen im Sfypengefl, toeldje fid) feiublid) gegenuberftanben.
£er 3lbt t>crfo(^t bie ©adje beS #erren* unb SRittcrftanbe^ , bie
Sl^enjeHer aber, burd) bie rotebertyotten ©iege ber fd)tt)eigertfd)en
<Sibgenoffenfd)aft fiber bie £ergoge t>on Defierreidj in iljrem fdjon
im 14. S^^unberte geljegten 33orI)aben beftarft unb gu ffiljnen
§offmmgen bered&tigt, wofften, gun&djft im 2lnfd)luffe an ©djM)fc,
tt>o man itynen u?iKig bie §anb bot, einen ©djtoeigerort , Canton,
bilben. 2
3m toeiteren SSerlaufe ber (Sreigniffe nmrben audj bie 9tadj-
baren, fie molten rotten ober nid)t, in ben itampf gegogen,
namentlidj aber £ergog ftriebrid) tton Oefterreid), als SRed^tS-
nadjfotger ber ©rafen t)on TOontforkg-eMtrdj. @8 ^atte n&mlid)
ber 1386 bei ©empadj erfdjlagene #ergog Seopolb III. son Defter*
reidj, im 3<d)xt 1375, bie ©raffdjaft gelblird), gu ber aud) ber
1 fotthast Bibl. Hist. 303 Idftt ii)n im December 1407 geftotben
fern; Gams Series Episcop. pag. 272 nennt ben 28. 2)ec. 4407 al3
Xobestag. 2)a abet bag Saljt nod) mit bem ©fjrifttage begann, fo ift bie %n-
gabe be§ <£onftan$et Prologs, 5 Kal. Jan. 1407, nrie betettS ©talin SBirtb.
©efdjj. in, 391 nadjgen>iefen §at, attf ben 28. $ec. 1406 ju rebucieren. 2*m
25. Son. 1407 rotrb SHbrecftt, bereitS ate Sifd^of won ©onftanj, in ben be=
fonbern ©djirm unb ©c^uft beS §erjogS griebridj won DefterteidJ genommen.
Sid^norogfn V. Slegg. 804. 805.
2 SSgl. o. ©t(Uin 2fiirtb. ©efd^. HI, 388. Sergmann, bie 33elagerung unb
bet ©ntfafc ber ©tabt SBregeng , in ben ©i|«ngSberid^ten bet iaif. 2Cfobetnie ju
SBien, IX, 4 ff. unb 3ea»eget ©efdj. beS Stppenjemfc^en SBoRe^ I, 335 ff.
Digitized by VjOOQIC
' -^*K^^.
330
tnnere Sregenjerfcalb , ©onibfiren nnb gufead) flet;5rtcn f l&nflidj
an fid) geBrod^t, cine (Snoerbuug, toeldje, fotooI)t mit ben ©rafen
Don SEBerbenberg ate audj mit ben 9typen$eHern , $n Sfteibnngen
fttfyren mnfcte. 2)a$ Signal jnm nrilben 9luflobern ber J?rieg8*
flamme, ttntrbe aber fyau:ptjadjltdj bnrdj bie ©treitigfeiten jtoifdjen
bem ©ttfte @t. ©alien nnb beffen Untertl)anen gegeben. 9ln er-
folglofen a3ermittelung8Derfnd)en fefyhe e« tetne^mega , aber bte
auf beiben ©eiten entbrannte Seibenfdjaf t , brangte tmmet ttrieber
gn ben SBaffen.
2tm 15. 50?ai 1403, bei ©fcetdjer, erlitten bte ate SmtbeS*
genoffen beS jn (Sonjhnj ba$ 23nrgerred)t befifceuben 9lbteS Don
®t. ©alien, Ijerbeigejogenen Stamen ber ©tabte, welcfye ben
S3nnb nm ben aSobenfee fyielten, eine fcfytuere Sftieberlage. Unter
ben ©rfcfylagenen befanb fid) audj em Slater, 1 au$ (Jonftanj,
jebenfalte ein 33erwanbter , Dietleidjt ein 33ruber be$ bamaligen
£ontproDfte$ 3Ilbred)t.
2)afc biefer, fdjon beDor er ben bifdjoflidjen ©tntyl beftieg nnb
audj beDor ber jetoeilige Sifdjof Don (Sonftang, in feiner (Sigen^
fcj^aft ate 9teidj8fitrft, in bie §anbel Derroicfelt nmrbe, ein ab*
gefagter getnb ber 2l^engeller n>ar, nnterliegt teinem jgtoeifel.
9lad) 3cDn>c8er8 SDarfteHuttg QOjl. I. ©. 329) gel)5ren Bttnftig*
feiten mit einem ©omipropfte , in ttetdjem tt>ir ben Don Sonftanj
jn erfennen glauben, 2 mit jn ienen ©retgniffen, bnrdj tt>el(3^c #
fdjon im ^aljre 1402, bie ©rbittemng nmdjs.
5lte, nadj bem Sreffen Don ©peidjer, bie ©eeftabte, am
1 w. ©talin HI, 391 fagt in einer Stmnerfung, jebocfj oljne QueHenangaBe :
„ba biefer (SUBredjt) im 3al)re 1403 in ber Gfylatyt gegen bie SfypenjeHet bet
©pettier einen 33ruber wertoren Ijatte, fo modjte in i§m gamUieru)afi gegen baS
aufgefianbene SBauewwott glw)en." 2>ie SBlarer'fdje ©tammtafet in SucelinS
Constantia Rhenana, gieBt bem Sifdjofe groei SBruber, nftmlidj $ietl)elm
unb 3o§anne3, won benen ber lefctere ate SIBt won SBetngarten (electus
1416 f 1437) Be&eidjnet rairb. ©in $obe8jaljr ift Bei SMetljelm md&t angegeBen.
9tod) 3eHn>eger ®efd). beS Slppenaeffifdjen StolfeS I, 342, werloren bie won
<5onftan& etlid&e au3 ben ®efd&ledjtern Starer unb Sfluntprat, unb nadj ©ifelein
©. 30 fielen Bei ©peid^er auS (Sonftanj 90 SKann, barunter ein SMarer, ge=
ruxnnt ber ©ro^e.
2 ;/ <&n$ontpropft, raa^rf^einli^ won ©onftanj , — ftnb 3eUweger3 SOBorte
— war won einem geroiffen §an3 won §ertti Beteibigt raorben; urn fid) &u
r<i(§en, Ue^ er oeffen §au§ anjiinben; aUe SBerooijner beS §auje§, bie grau
auSgenommen, twelve fid^ noc§ jeitig genug retten fonnte, werBrannten mit
bem §aufe."
Digitized by VjOOQ lC
331
2£2tyrtl 1404, mit ben ^enjcffcrn ftrieben tnadjten, 1 blieb bcr
SDomprofcft Don Sonftanj ein geinb berfelben, »>ie au$ beffen,
beim £ofgeridjte 9tottt)eit , gegen bic ©tabt ©t ©alien etngeteiteten
©Written etfid)tlid) ift. ©a namlidj bic 33urger Don ©t. ©alien,
tvclrfjc begreiflidjev SDBeifc eine anbcre politic befotgten ate bcr %bt
Don ©t. ©alien, toieber mit ben 2ty:penjeHern in freunbfdjaftlidjen
SScrle^r trtfen, belangte fie £err ?Ubredjt, toett fie ^Jterfonen,
bic in ber SReidjSadjt toaren, em* unb auSgeljen licfecn nnb iljncn
fogar £eben$mitte( jufiityrten. 2 ©rft im 3fanuar be8 .gatyreg 1405
toutbe ©t ©alien, burdj (Sglof Don SBartenberg , genannt Don
SPilbcttftein, im Stamen be$ £ofrid)ter$ ©rafen 9tubotf Don ©utfc
freigeforodjen. 3
SDag e$, gnrifdjen ben 2fypenjeUern unb ben fieuten bed £)om*
:propfte8, gu toirfttdjen, blutigen geinbjeligteiten fam, fdjeint eben*
fatt« nadjgettriefen ju fein. 2lm 29. Stooember 1404 brannten bie
lefeteren ein #au$ ab, toobei me^rere ^erfonen in ben g-lammen
elcnb ju ©runbe giengen ober erftodjen wurben. 4 (Sine a3eitDedj«*
Inng beS S)om:pro£fte$ Don Sonftanj, mit bent ©t ©aller ©tift$=
^ro^fte DonSSufcnang, ift nidjt n>ol)l moglidj, toic ^etttoeger gegen
^tbefonS Don 9Xrx na^geroiefen fyat, ba ttrir nnter Slnberem audj
and bem, am 6. .gnli 1406, Don §erjog griebrtdj Don Oefterretdj
mit ©t. ©alien nnb Stypenjell abgefdjloffwen 28affenftttlftanbe,
^ofitio toiffen, bag bie £anbel beS ©omprotfteS mtt ben ®c-
nannten, nod) nidjt gefdjlicfytet toaren. 6
SBaS ben 23tfdjof Watquatb Don ©onftanj betrifft , fo Ijabe idj
ntrgenbs finben Hmten, bag er fid) am 9typenjellerfriege, anbers
al* abmaljnenb nnb mit Hrdjlidjen Senfuren broljenb, betljeiligt
l)&tte, benn Jene in fp&teven SDarftetlnngen, and) bei &tUxoqnn,
jit finbenben ©tellen, tvetc^c bicfen 23ifdjof, xotan and) nnr in
1 (Softenfc, ttberlingen, 9fau>en8purg, Stnboro, ©t. ©alien, SBangen unb
Sudjorn umb ben ©ee, 2Remmmgen, ilempten, 3$ne unb &itftfc$ in bein
2Wgon>.
2 3etoeget I, 851 unter $ern)eifung auf ba§ SCrd&to ber ©tabt 6t. ©alien
(Index Archiy. Tom. I. ).
* SeUweger c. e&enfallS nadj Sfrd&foalien ber 6tabt ©alien.
4 Setfroeger I, 354.
5 $ie Urf. ift a&gebrutft &ei 3eHn>eger Urfunben I # 2. ©eite 116. „2lud&
fol ber tumpropp ju (Softenfc bie obgenanten won 6ont ©alien,, bie won
2lppengeH unb bie jren unb bie fo $u jn ge§5ren untjerjogenlid^ on grottrb au$
ber ad^t unb au^ pann laffen unb bifen frib w& unbelumbert Ian/
b. $. , roa^renb ber S)auer biejeS 2Baffenftittftanbeg ni^t angreifen.
Digitized by VjOOQ lC
; ~ * r -r-
332
fe^r }>affiw SOBeif^^ am Jtatityfe 2#eil nefynen taffen , ruljeu atte,
auf bcr falfcfyen, feinen £obe$tag erft guin 28. £)ec. 1407 fefeenbeu
Slnnaljme. SWarquarb tear after fd^on am 28. 35ec- 1406 geftorften
unb fein 9tac$f olger , 33tfd^of Sltftredjt, ftanb, n>te often in eincr
9lnmetfung fdjon ertoaljnt nwrben ift, fteretts am 25. ^anuar 1407
in cincm ftefonberen ©d)irm* unb ©djufcttertyattuiffe gum £ergoge
griebrid) toon Oefterretdj. 2BaS after bad in 23egiel)ung auf bic
9typcngctter Ijeifcen fottt, mit benen ber &om §ergoge am 6. 3uti
1406 aftgefdjloffene SEBaffcnftittftanb am 23. 2tyrit 1407 gu (gube
geljen fottte, 1 ift flat genug. SBirnriffen after, gu toeiterem Ueftet*
ftuffc, bag 33tfd)of Sllftredjt, in einer im 3a!jre 1407, gu ©<$aff*
^aufen , after oljne Jag gegeftenen Urlunbe ,* bem #ergoge
grtebrid), ber tfym gum 93iStljume \>erfyolfen, angeloftt fyat,
mit alien ©tabten, SSeften unb ©d)l5ffern ge&orfam unb getoartig
gu fein. (S3 ttirb biefe Urfunbe, oftgleid) ifyr 9Konat unb Sag
feljlen, toafyrfdjeinlid) bodj mit Ijinretdjeuber ©tdjerfceit anbie~Dom
25. ftiS 29. ^anuar 1407 in ©djaffljaufen aftgefa&ten ©tude an*
geretyt toerben ISnnen. 3
£ergog griebridj sou Oefterreid) , genannt mit ber leeren
Safcfye, war fcj^on im Scfyxe 1404 toom 9lftte Don ©t. ©alien gu
£ilfe gerufen twrben, Ijatte after gegen bie fuljnen 2fy:pengeller
ftiafyer nidjts &ermo<$t. ©eine $aupt(eute fodjten ungludlid), fte=
fonberS am ©tofe (17. Suni 1405), too fte eine fcfytoere Sftieber*
lage erlitten. $)ie ©ieger toerftanben eS after feljr gut, bie mit ben
SKaffen erfodjtenen 33ortl)eite auSgunufeen. ©Sentftanb, at$ ©egen-*
fafc.gum 23unbe am ©ee, ein 33unb oft bem ©ee, bem aud) ofter=
reid)ifd)e Uutertl)anen fteitraten. 35ie ©tabte $eWird) unb 23lubeng,
bag SGBaffgau unb $lontafun ge^orten mit gu btefem Sunbc, bem
eine $tit lang fo giemltd) alleS getang unb ber ftdj im 5R^ein=
tljale, im 33regengcrtoalbc, ia fogar im 3Knt$ale fiegreid; ertoieS.
2Bie twit bie unter bem fdjwaftifdjcn, gu Oefterreidj l)iu*
neigenben 9Ibel toerftreitete, iebertfatt^ u6ertviebcue ©age, bafe fidj
He 9ty£engeHer mit nid)t$ ©ertngerem tvugen, al$ mit ber 33er*
tilgung alter 9titterfd)af t , in ber t§atfad)ltd) toorljanbeneu @r-
ftittctung unb bem Ueftermutlje ber ©ieger ftegvuubet toar, toirb
fid) laum ennitteln laffen; bagegen ift getoifi, bafe fi^ auc^ bie
33auevf(^aft in £)fterfd)tuaftcn unb im 2lHgdu, mit il)ren §erren
1 SeUmwt 1, 373.
2 2\%nomty V. 3lea. 977 unb 978.
3 $8l. Sic^now^9 V. WW. 830. 831. 832. 834.
Digitized by VjOOQ lC
333
bcm 33ifd)ofe Don 2tug$burg unb anbcrcn meljr, in Stoift &efanb ;
welder am 28. September 1406, burd) bic SfaidjSft&bte, betgetcgt
tourbe. 1 (Sine SBereinigung bcr Mgauer mit bcm 33unbe ob bem
©ee n?ar gar nid)t unbenlbar. 2Kitljm ift e« fel&r begreiflid), bafe
fid) au$ gurftcn, §erren unb SRitterfdjaft fo eng ate moglid) an
einanber anfdjloffen, n>ofcci fie naturtidj bic SReidjSftabte gang auf
iljre ©cite gu gteljen fud)ten, n>a$ iljnen iebo<$ nidjt Dottftanbtg
gelang, ba bic 3eit, in n>et<$er bas toie bcr fianbabel geftimmte
^atrtciat in ben fcfytoabifdjen ©tabten unbebingt fyerrfdjte, langft
Doruber war.
3tDifd)en bem §ergoge griebridj Don Oefterreid) unb bcm neu*
ertoaljlten 23ifdjofe Don ©onftang, beftanben fe^r intime 33egie$ungen.
9Ubredjt fagt hi ber obenertoaljnten Urftmbe gerabegu, bag iljm
bcr §crgog gum 23tetl)ume Derljolfen Ijabe unb in cincr am
29. ;ganuar 1*07 gegebeuen, Derfrridjt cr biefem $ergoge, bcr
i$m bewifligt Ijatte auf bic in fcincn Sanben gefeffene ^faffoeit
be$ (Sonftanger 93tetl)um« cine ©teuer gu tegen, bic #atfte be8
(SrtrageS btefer ftiuangoperation, toeldje Dietteidjt audj bagu bei=
getragen §aben lann, bafe §err 3Ubred)t toenige ,3>aljre torauf
freinnttig abtrat. 2
5ftit bem ©rafen ©berljarb Don SBirtemberg Derbanb jidj
§ergog ftriebridj am 20. gebruar 1407 auf bie S5auer Don
10 Saljren, 3 unb and) ber SBurggraf griebrid) Don Sftftrnberg
fammrite £ru!p£en gegen ben 93unb ob bem ©ee. 4 S5iefer aber
matynte, im Sluguft 1407, feinc 33unbe8genoffen Don ©cfytotyfc,
gog mit benfelben in ba8 Jljurgau, nafyn bic ©differ ©onncn-
berg, ©piegetberg, SBttfelfec unb Sannetf ein unb rudte fogar,
tt>ie gum ^oljne, bte Dor bic Sflauern bcr ©tabt Sonfiang. £)a$
bcm 23if<$ofe ge^Srigc ©tffitd^en SBifdjofSgett, Sffnete fcinc S§orc. 5
33enn nidjt ein SMfyum fcortiegt, fo ttmrbe bie ©tabt Gonftang
im 3$)** 1*°7 gtDeimat Don ben 3fy:pengettern bebrofyt, guerft im
Stuguft, bann aber uodjmate, furg Dor bcm 28. October. 6
1 ». etftXin m, 388. Mon. Boic. XXXIV. a. 175.
* £id&non><% V. Stefl. 834. unb 977.
3 2\%noxo$tt) V. 9teg. 842 ». ©tfttm HI, 390.
4 v. ©taim HI, 391 unb ©d&rei&er Urhmben&uci) ber ©tabt gm&urg II,
214 ($terau« bet 3eBta)eger Urfuttben I, 2, 125).
5 3etfa>eger I, 376, too inbeffen bie ©telle „n>eWje ©tabt bem geinbe
beS SunbeS, 3Jtorquarb von SRanbecf, 33tfd)of won Eonftanj ge^Brte" ju &e=
rtd^tigen ift, ba bamalS SHfce$t bereitS Sifd^of raat.
6 Settweger I, 372.
Digitized by VjOOQ lC
-Vf^ T ,V
•334
Sin biefem £age, unter ben lebfyaften ©tnbvuffcn btoljenber
©cfal^r / ttmrbe nun in (Sonftang cm 93unb abgefdjtoffen, in
toeldjem fi<$ bk burdj a<$t §<utyttcute toertretene Jftitterfdjaft in
©djttaben , mit ten SBifd^ofcn (Sber^arb toon Augsburg (@raf toon
^irdjberg) unb 9Ilbrcdjt toon Sonftang, fottoic and) mit ber ©tabt
<£onftang, gegen bic Stypengetter bi$ gu ©t. ©eorgentag unfc toon
bort an <mf cm 3>aljr toerbanb. 1 9fat 21. Sttotoember 1407 tourbe
biefer 33unb crtoeitert unb toerftarlt, 2 unb balb barauf, am
©t £Uiaru3tage Qamtat 13.) 1408 , tteubetc fl$ ba« Statt.
SDtc fitter toom ®t ©eorgenfreuge erfodjten toot SSreging cincn
glangcnben ©teg. 3 93on bicfem Sage an toerliefe bic Stypettgefler
bad JiSriegSgtucf, aber nicfyt ber SRutlj unb bie ®cl)arrlic^?eit.
golgcn toir nun ber Constantia Rhenana pag. 309, fo
ttoaren e8 fyauptf&djtid) bic SBifdjofe toon (Sonftang, tt)eld)e bic
3C)>)>ettgel[er bejiegten. SSon S3tfc3^of 5Jlarquarb, ber aber langft
in ber ©ruft lag, Ijetfct e8, er Ijftbe, nadj iener bebro^li^en (Sr*
fdjeinung ber 9typengeHer toor ben SRauern toon <£on[tang, ben
idjttoabtfcfyen 9Ibet bagu angercgt, ben Uebermutl) ber geinbe gu*
rutfgutoeifen unb toon bent SBtfdjofe 9ilbred)t tourb fogar be$au!ptet f
bag er bie gauge <5j:pebition gum (Sntfafce ber belagerten ©tabt
SBregeng geleitct Ijabe. Hie antecessors sui sequutus
vestigia, magnas continuo copias comparavit, civi-
busque ad arma vocatis, cum proxima nobilitate,
Rudolfo inprimis Montfortio et Sueviae societate,
divi Georgii titulo per ea tempora insigni, duxit in
Abbacellanos, nonam jam hebdomadem per acer-
bissima frigora Brigantium pertinaciter obsidentes,
primaque luce, quae divo Hilario sacra erat, in
hostem invectus, facile profligavit, magnamque par-
tem cecidit, arma, impedimenta, castra eorum in po-
testatem redegit, Brigantium, et in eo Guilielmum
comitem 4 obsidione liberavit, multosque ex hostibus
suamet manu generose obtruncavit.
©afc biefen 9tngaben SSucetinS !cin ©taube beigumeffen fet , be-
barf gettoife feiner ttoeittauftgen 2Iu$fuI)rung. (S$ ift eine iperfontidje
1 Urf. d. d. Goftenfc an @t ©imonS unb SubaStag 1407, Slbbr. bei
Setoeflcr Urff. I, 2. 128.
2 Urf. 6ei SeHrceger Urff. I, 2, 134 ff.
8 SBergl. v. Stalin III , 391 , SBergmann ©. 6 unb 3elfo)eg,er 1 , 382.
4 ®raf SBiUjelro won 2Jtontfort=93regen3.
Digitized by VjOOQ 1C
335
©etyeiligung be$ 93ifdjof$ Sttbredjt bei bem (Sntfafee toon ©rcgeng
in Ictncr SEBeife na<$geto>iefett. ©ie £au£tfuljrer bcr Mitterfdjaft
ftaren ©raf Sftubolf toon 2ttontforHtettnang unb ©raf Hermann
toon ©ulfc. $)er n>eitere 93erlauf bc$ 2lp:pengeffer!riege$ beriibrt
unS ntdjt metyr, ba 23ifdjof 9ttbred)t, bet bcr burdj & SRuprec&t,
freilid) in feljr mangelljafter SEBeife, gu ©tanbe gebradjten ©iiljne,
ntdjt na^er betljeiligt toar, at$ anbere 23unbe$gtteber. (§r tt)irb
gn>ar, in ber am 4. 2fcpril 1408 in Gonftang gsgebenen Urfunbe
beS J?5nig8, nnter ben ftreitenben ^arteien genannt, toeldje nun*
mefyr ben Sollgug be$ fSnigltdjen ©fcrudjeS eiblidj angeloben
mu&ten. 1
3)er 3 n ^ a ft be$ foniglidjen ftriebengfprudjeS tt)ar in ^nrjem
fotgenber: ber Snnb ob bent ©ee, aW be$ 3fteidje$ SSerfaffung
gunriberlaufenb, foil tobt nnb ab fein; affe« im ^riege Slbgenom*
mene foH gegenfeitig guriitfgegeben nnb affer mit SRaub, 23ranb
unb 2J?orb atiflcric^tctc ©djaben toergeben toerben; affe ©efangenen
ftnb freigulaffen, unb affe nod) auSfteJjeuben Sofegelber unb 93ranb*
fdjafeungen nidjt meljr gu begaljlen. SDie 9lp:pengeffer f off en toon
SReidjSadjt unb 93aun 2 befreit toerben. 2>ie iljnen ©djaben broken*
ben ©djWffer, toeld)e im iMege gerftort nmrben, f off en, toor*
betyaltlidj einiflcr 2Iu$nal)men # uidjt toieber aufgebaut toerben.
2Ba8 aber tyre 9Inf:prudje auf 9tetcb$unmittelbarfeit unb tyre befc
Ijatb entftanbenen jgnriftigteiten mit bem Softer ©t. ©alien be*
trifft, fo blieben biefe einem neuen ©prutye toorbeljalten.
SDafc flty bie leibenfdjafttidj erregten sparteien fyiebei nidjt be*
ntyigten, ift leidjt gu begreifen, umfomeljr alS & Oiufcredjt gu
3toanggeboten ni 4* bie erforberlidje 2Kadjt befaft. 2fat 23. 3KSrg
1408, gu Sonftang, toerliel) berfelbe bem ©ifdjofe 2ltbredjt bie
SRegalien unb SfteidjSleljen. 3 3lm 16. Suni be« gleidjen Sctyretf er*
neuerte bie ©t ©eorgengefeffftyaft, gu SBalbfec, il)ren 93unb 4 unb
1 $a3 Mljere bet v. ©Win in, 392. unb fcofter & 9topre$t <3. 872.
$>te Bet gefitoeger Urf. I, 2. 154 ff. abgebnutte SRid&tung, 2Jttttn»tlj »or bem
^almtaae = 3lpr. 4, ift irrig &um 11. 2lpr. 14W8 rebuctert. 93gl. auc§
Chmel Regg. Ruperti nr. 2538 unb Neugart Cod. Alem. II, 488.
1 .guttftd^ft t>om Sonne ben bie 93ifc§ofe won ©onftang unb 2lvg§burg ou§s
(jefprod^en fatten; roegen be§ pfipftlid^cn Cannes foHten etft bie n5t|igen
Sdjritte gef^en.
• Chmel Regg. Ruperti nr. 2512.
4 Urf. obgebrurft bei Burgermeister Cod. dipl. equestris I, 12
unb IjierauS bet 3etoeger Urff. 1,2, 165. »ifc$of SWbre^t von ©onftanj
wirb, unter ben SKitglicbern ber Siitterfc^aft, namentltdj aufgefiu)rt.
Digitized by VjOOQ lC
336
am 28. gebruar 1409, trat audj bie ©tabt (Sonftanj biefem
cmcucrtctt S3nnbe Bet, toel<$em bcr 23ifdjof oljneljin f<$on, at«
3JMtglieb bcr 9Uttetfdjaft, angeljSrte. 1
2tm 6. 2tyril 1409, ju £eibetberg, entfctyieb tf. ftu^redjt ju
©nnften bc« W>t* t>on ©t. ©alien ttiber bic Stypenjetfer, biefc
abet fugten fid) nid)t, fonbern traten, nadjbem flc freilfd) in bent
tut Sal>te 1410 nneber begonnenen JEtiege ba« SRIjeintljat fcertoren
fatten, am 24. 5Ko*>ember 1411, in bic ©djtoeijerifdje (Sibgenofien*
T<^aft ein.*
©afur bag ftd) SBifdjof Sttbredjt, Bet ben, ungefSfyr urn spftng*
(ten t>or SR^einegg gtyfetnben, friegerifdjen (Sreigniffen be« Sabres
1410, in toetdjen ber Sfterreidjifdje Sanb&ogt ©raf Hermann son
&on ©utfc bie ^auiptrotte foieite, perfSntidj betfceiligt ^attc, ift
nid)t bie geringfte ©fcur toottyanben.
£)ie erfte, beftimmte §intoeifnng barauf , bafc 9ttbred)t8 im ^ctljte 141 1
erf otgte 9tejlgnation, mit bem Sfypenjetf etfriege in 93erbinbung ftelje, ent*
Ijatt baS oben ertoaljnte ChroniconEpiscopatusConstantien-
sis bet Pistorius-Struve, pag. 762. ©a $eifet eg toon 2Ubred)t:
LXIV episcopus, electus, scilicet, quia Appenzellen-
sium litibus se nuper involverat, nee confirmatus,
nee consecratus est, quare in tertio suae praesi-
dentiae anno episcopium Ottoni, Marchioni de Rottel
vel Hochberg, cum annuae pensionis ad vitam neces-
sariae reservatione, modis et formis quibus melius
potuit, resignavit; et ex eo tempore nonnisi pres-
byter Albertus nominatus, vulgo $faff TOredjt
Urn einen guten ©d)ritt toeiter, ge^t naturtid) P. ©abriet
SBupetin, in feiner me^rfac^ citierten Constantia pag. 310.
,3 um «3 a ^ re 1*09 lafet er ben 33i|d)of, roietooljt uergeblid), feine
©eft&tigung in SRom betreiben — frustra Romae confir-
mationem suam urget, pro irregulari habitus, quod
jam electus episcopus ipse manus in hostes strinxis-
set et, ut ferebatur, suo gladio magnam stragem
edidisset. 3 um 3 a !) rc 1*^1 a * er beridjtet cr: initio anni
hujus, Albertus episcopus noster, ne invito Romano
Pontifice episcopatum violenter retinere videretur,
pulcherrimo observantissimi filii exemplo, ultro et
* $ie Urf. dd. bonrftag t)or reminiscere 1409 a&gebr. Bet 3efftoeger
Urf!. I, 2. 188, wo aber ber 14. 9War$ in hen 28. ge&ruar ju t)er&effern ift.
2 8g!. t). ©talin HI, 393.
Digitized by VjOOQ 1C
337
sponte multis deprecantibus resignat, summo con-
sensu capituli, Otthoni marchioni ab Hochberg et
Rottelen , servata tamen sibi et quidem medicori
annua pensione."
3m (Sonft anger ©prenget T^icXt man $$ tooljl, nad) ben 93or*
gangen gu pfa unb bem £obe bc« $Pa!pfte8 9llej:anber V., gu
gtotft ^oljanne* XXIII. , bcr am 17. 3Kai 1410 gett>a$tt, im
3faljre 1415 aber abgefefet toorben ift. 2Benigften8 toar cr e$,
toeWjer burdfj feincn gtoenitenttar, (Petrus episcopus Tuscu-
lanus), bie 2tppengetter, am 13. October 1410, au$ bem S3anne
tl)un lief*. 1 SHufcer ^o^ann XXIII. epifttcrtc after nodlj, in ber
$erfon beS ©regor XII. , ein gtoeiter $apft, ber freitidj am
5. Suni 1409 in $pi[a abgefefet toorben wtr, aber erft im 3a§re
1415 entfagte. Ob, unter folc^cn Umftanben, t>on ©etten ber
gro&eS Siergewife gebenben !papftfid(jen Surie, ein ftarfer £)rudf
auf ben SBifdfjof 2Kbrcdjt auSgeubt loerben lonnte, mufc ba^in-
geftettt bteiben.
2lm 18. 3ttat 1410 ftarb it 3fotyred)t nnb eS getangte nun
bie beutfdje Jt5nig$!rone toieber an ba8 §au« ber Sujemburger,
n>a8 fur bie Sfterreidjifd&e ^artei getoifc nidfjt gftnftig tear. 9H$
aber ,3oft Don 9Kaljren fd&on am 8. ^anuar 1411 mit Sob ab-
gieng, lonnte man e8 laum noc§ bejtoeifctn, bafe i?. ©igmunb,
erftmats am 20. September 1410 getoatytt, fid) toerbe befyaupten
fSnueu. ©erfelbe untewarf fid^ be!anntli<$ einer jtoeiten SOBafyr,
am 21. 3uU 1411; aHein er galjlte feme SJiegierungSialjre na<$
bem eiften SEBafylalte , ber tnetteiiljt fftr bie Sftefiguation be$
23ifd(jof$ 9Ubredjt nod) mafegebenber getoefen fein burfte, a!8 bie
itym, toegen be8 5fy:penjetterfriege$, mangetnbe, ipapftttdje 33e*
ftatigung. SSiffen toir bod) mit ©tdjerljeit , bur<$ SUbredjtS
eigeneS, urhmblid&eS .Sugeftfittbnifc, *>&& e$ £erjog griebridj Don
Oefterreidf) getoefen toar, bem er baS SBiStfyum gu fcerbanfen Ijatte.
<S8 tt>ar ba8 nid)t ber erfte gatt biefer 2lrt SBtfc^of 3»o§ann
SSBinblodf f 1356, Ijatte ebenfaHS burd& Sfterreid&tfdijcn ©nftu|
ben (Sonftanger 99ifd)of$ftuI)l beftiegen. 3£un toar aber #ergog
griebrtdfj Don Oefterreidjj, gerabe im $<il)n 1410, in feinem
£au:ptlanbe Sterol, in einer feineSioegS beneibenStoertljen Sage,
fcermoge f einer ©treitigfeiten mit bem 33ifd)ofe Don Orient, mit
bem fld^ ber Sanbesljauiptmann ^etnrid^ Don SRot^enburg terbilnbet
I)atte unb DetrmSge be« l^iemit tm 3 w f ammen] & an 9 c fte^enben ©in*
1 Stte Uvt. Bet 3eatpeQer I, %, 222.
8ettf$r. xxvu. 22
Digitized by VjOOQ lC
338
fatted ber §ergoge fcon SBapern. 1 Unter fallen Umft&nben fonnte
ed fur 2llbred)t Slarer fcieffeidjt nut na<$il)eitig f citt # ba& cr fid)
bidder an ben £ergog toon Oefterrrid) fo innig angefd&loffen Jjatte.
9lud) barauf mag nod) Ijingetoiefen toerben, ba& flc^, gurffegen
3urid) unb bem Ijabdburgifdj gefinnten Slbel, bie gegenfeitige 93er=
ftimmung, im Sofyxi 1411/ burdj Stl)&tlidjleiten aufcerte- 2lud)
bad lann auf 2Ubred)td ©teHung fdjroer gebrucft $aben. S5od) bad
flnb freili<$ nur ©ermutyungen , toelc^e aber immerljin cmS-
gefyrodjen t&erben mSgen.
S5ie erfte Urftmbe, toeldje und fiber bie SWobaltt&t ber nod)
im donate ,3 an uar 1*11 erfolgten SRejtgnatton 2Ubred)td nafyerc
3inl)altd}>uutte gcto&ljrt, ift ber fur benfelben an ©t. Slgnefentag
(Sanuar 21.) toon SBif<$of Otto gegebene Seibgebingdbrief, toeldjer,
in einem ton SHlbredjt, am 4. 3Ji&rg 1411, gur Slcce^tion aud*
ficftctttcn 8te*erfe, fcottft&nbig entljaltett ift.* Potthast Bibl.
Hist. 303 fefct bie Sftefignation erft in ben 3Ronat gebruar unb
audj Gams Series Episcop. 272 ftimmt $iemit flberein.
Otto nennt fidj in biefer merltt)flrbifien Urfunbe beftatigter
SMfdjof unb begiej)t ftd) auf ben torn l)ettigen SBater, bem gJa^ftc,
erfyaltenen 2luftrag, bad Seibgebing feined freittntttg abgetretenen
SSorgangerd gu orbnen. ©ennffermafeeu jur SSegrfinbung ber in
ber £l)at nid^t unbetr&djtlidjen SJeguge beffelben, bient nun bie
folgenbe ©rg&ljtung, beren Stnfang idj tt)6rtlid^ aud ber Urfunte
audgiel)en toitL „2ng ber ernurbig !pfaff SUbredjt SBlarer, unfeer ndd)*
fter fcorfarenb an bem btyftum, bo er gu bem fclben gofcj)u& unb
btyftum fam anfalj unb belant, bag bad felb gofeljuffe, t>on Ijinldff *
teit unb lieberlidju toegen etlicfyer finer fcor&arenben btyfd)offen ge
(Softenfc, an finen guten, red) ten, nufcen unb etyeftinen gar fer
gefn>edjat unb geminret unb (mit) ftodren, linlibbaren fdjulben
uberlaben unb toerfumbert tt>ag, barumb odj ettli^A bed felben
gofcljufed f$toj$ unb gut in anber lut fyanb unb gewatt fcetpfenbet
unb toerlitmbert toarenb, unb ba son ber felb ipfaff 9llbred)t
33larer, atg ain getruroer Ijirt unb futrodfer, groffe begirb Ijat,
bie felben beg gofcljufed f<$logge unb gut miber ge bringenbe, nddj
finer fcormugenbe, tonb barumb, nadj miberbringunge unb
lebigung unb lofung ber fcorgenanten fdjlofc bed egenan=
ten gofcfyufed, nit lufcel find fcdterticfyen erbd uffgeben
1 $gl. ®rf. ®i. Sranbid fcirol unter griebridj von Defterretd) €*. 57 ff.
unb ©§t. SKe^er in ben 2for{(§uttaett jur fceutfe^en ®ef$. XV, 181 ff.
2 (Sonft. eop6. 10. A. gol. 221.
Digitized by VjOOQ lC
339
unb fcergerb l)at, alg bad atteS fdjinbar unb gu toiffen ift it f. to."
Site ©runb bcr frcitt>iffigcn SReftgnation tt>irb angegeben, bag ftdj
Sllbtc^t fiber getoiffe, ubrigenS reblidje SDinge in feinem ^nneren
befdjtoert gefuljlt tyabe, toorauf er bann oom SBtStyume abgetreten
fei (ber toon reblidjer fad) toegen, bic pit Ijerfc gemugt unb ge*
toiffmig (fo!) bar gu beioegt unb geratfc(t) $ant, bag felb btyftutn
toillenlltd) unb lebenllidj uff geben $&t unb ben abgetretten ift).
S)aS fc^eint atterbingS eine 9lnf:pielung auf bie ©etljeiligung
atn Styipengellerlriege gu feht 2Beit nun 2ltbred)t, tote oben er-
tt>Sl)nt timrbe, bem aStetljume, mit ©arbringung eigener 3Jiittel
fo loefentlidje ©ienfte geleiftet Ijabe, unb bamit er nidjt an geti*
lidjem ©ute, gur ©d)mad) be8 geiftlidjen ©tanbeS (ge f^nta^et
$f&fflidje« ft&te$) Slrmut^ leiben muffe, toerbe i!jm gu redeem
fieibgebing, auf .bie S5auer feineS SebenS unb nidjt langer, au$*
getoorfen toie folgt: 500 r^einifdje ©olbgulben, 60 Sftutt Lenten,
36 3Mter £aber, 6 guber SBBein unb ate SBeljaufung bie bem
©otteSljaufe Sonftang gel»5rige SSefte tfuffaberg bei 2Bdlb8l)ut,
nebft ialjrlid) 120 Styeiuifdjen ©oibgutben „gu burgfdfc." @$ foil
biefeS Seibgebing toon ben gefammten btf<$5flidjen (Sinlunften, tn«*
befonbere aber son ben erften Sftufcen, bie man nennt primos
fructus, fcotn Snfiegct unb ben ^faffenfteuern, bie man nennt
consolationes, entrtdjtet toerben, jebod) benen unfdjdblidj,
weldjc bereits auf biefe ©efatte angemiefen feien. ©ollten fid) fo
fctyroere 3eiten unb Sanbge&reften einfieHen, baft wan ©ulben
ni$t Ijaben fonne, fo foil bie 3tu8galjtung ber genanuten
500 ©ulben rljemif^ in (Sonftanjer $Pfenningert v erfotgen, tote fte
bann gang unb geb ftnb. 2)ie erfte ^aljtung mit 250 ©ulben er-
folgt auf nadjfien ©t SoljanneStag gu ©onnroenben, bie groeite,
roieber mit 250 ©ulben, auf ©t. 3o$anne8tag be« (Soangetiften
in ben 2Bei§na$ten unb fo fort, immer l)albj[a^rig. &orn unb
§aber, unb gtoar t>on ber beftett ©orte, bie man Jjaben !ann,
finb immer auf 3Karttni f&lltg. 2Ba8 ben SOBein betrifft, fo fott
eS guter roeifeer fianbmein toon 3fteer«burg fein, 3 guber toon ber
Sogtljalbe bafelbft unb 3 guber au$ ber ©emainb. 2tud) foil man
£errn 2llbre<$t ialjrlid) toerlunben, mann man gu 3Jieer$burg bie
2Beinlefe Ijalten toerbe, bamit er fetne g&ffer unb 33oten bort
l>aben ISnne. ©oUte aber einmal in einem 3Jal)re in 2Weer«burg ni(^t
fo fciet SCBein toa^fen, ate gu biefer Slbgabe nSt^ig ift, fo foil
biefelbe au$ anbern SSBeinbergen geleiftet toerben. SCBud^fe aber in
alien bifdjoflidjen SOBeinbergen gttfammen nidjt fo fcief, fo mufe
27*
Digitized by VjOOQ lC
340
man ben SBein tnit spfenningen au$rid)ten unb babei 7 spfunb
(Sonftanger ^fennige fur ba8 guber redjnen. $injl(^t(i^ aKer
biefer Seiftungen unb gwar mit (Smfd&lug bcr „gu SBurgfag" in
jiuffaberg gugefutyerten 120 ©ulben, toirb beftimmt, bag feinerlei
(Sinrebe ben SSer^pi^teten befreien f5nne, toeber ^ricfl # §agel,
fianbreifen, aRtgtoadfjS, 2l$t unb SBann, nodj ein toon irgenb
Semanben audgetyenbeS SBerbot „atter gaiftli<$er unb toeltftcfyer l«t
nodfj gerMjt", futg feine ©adje, bie ^Wftub gu erbenlen fcermoge.
3ur 23urg unb SBefte ^iiffaberg gelj&rt audlj bie SBorburg. 9ludj
Ijaben bie ©d&tffleute in SKinljain i wit Ueberfaljren SDienfte gu
teiften unb atte fene Seute, bie im SL^at gefeffen unb formats bem
&on Sranbis 2 bienftbar getocfen fmb, foWen nun and) bem gjfaffen
9Ubred(jt 93tarer unb ben©einigen, bie in feinem SJlamen bieSSeftc
inneljaben, bienen unb getoartig fcin f mit SRcif en , ©teuern,
3figcn.unb 3i n fc n / ^ ie bisljer, Sftiemanb foil aber benfelben unb
feine Seute baran irren, auf bie SBcftc unb toon berfetben gu reiten
unb gu toanbcln, gang na<$ ifcrer Sftotljburft. 9tur ba$ toirb fcft=
gefefet: ©ottte gSfaff 3ttbred(jt baS SiStljum unb bie tym geftettten
23urgen, aHe gufammen, ober audfj uur einen, loegen be« Seib*
gebingeS urn $Pon unb ©d&aben angreiffen, bann foil er nic^t ba$
9te<$t $aben, bie Seute bie im S^ale gefeffen finb an ftcfy gu
giefyen ober angugreifen. ©emjeuigen toeldjem er bie SSefte antoer=
ttaut, I)at er mit in ben Sib gu geben, bag biefelbe na<$ feinem
Stobe an ben SBifdfjof toon (Sonftang, ober an baS SDomcajritet , im
gatte bag baS 23iSt1jum lebig ftftnbe, frei gurftdfatfe. 2tuc$ foil
unter alien UinftWtben bie 93efte ein offeneS £au$ be$ 23i$tljum$
Ijeigen unb fein. ©ottte e$ ftdfj aber ergeben, bag bie Seute im
Stljale, bie gur SSefte $fiffaberg gelj&ren, einem anberen 93ifd(jofe
ober 33icariu« fcfytttfren mugten, ober toenn biefelben toetpfdnbet
nmrben, fo fott man benfelben mit in ben gib geben, bag fie bem
$faffen 2l(bredjt getoSrtig feien, mit SDienften unb ber $&l)re (SSar).
©efd&SIje baS nidljt, fo lann W>vtfy bie JBurgen gu Scifiung am
fatten.
3ur (Srfuttung atter biefer SDinge toerbinbet fldfj 93if<$of Otto
fur fldj unb atte feine Jrtad^folger ober beren SBicare eibtid^, unb
gtoar mit bem befonberen SSerfpred&en, bag er fidfj toeber beim
1 ^ein^eim, S^adJ gegenilber.
2 2)ie SSefte fliiffafarg war an VLlvify ^tiring con SranbiS oerpffinbet ge=
roefen, ber fte, 1408, an feinen Prober SBolf^arb abgetreten ^atte. Umcerfa^
lexicon beg ©ro^erjogt^umS S5aben ©. 688.
Digitized by VjOOQ lC
341
$a!pfie ttodj bei betn 9ft5mifd)en $5nige obcr ^aifer, obcr anbcrn
§crrfd)aften um ettoaS beioerben toerbc, toaS bem $faffen 2Ubred)t
an f cittern ficibgebing uttb 33urggefafc ©djaben bringen Wmtte, bet
$5n son 2000 ©otbgutbeu „atfl bit nrir ba$ tdten unb uberfuren".
211$ „redjte ©utten unb 2Beren" Ijiefur, fefct bcr SBijd^of feinen tieben
£erren unb 93ater, ben flftarfgrafen SftitboXf oon §adjberg, §crrn
gu 9t5teln unb ©aufenberg, unb bie (Sbien SMtljer t>on Gtingett,
£an« toon Sfto&nege, §an8 oon $engeu, ftrtyen, 1 unb @afpar \>o\x
dtingenberg; at* SHngultcn unb Stirgen toerben ferner^ttt gef cfet ;
£an$ toon gribingen, £an$ £einrid) £rud)fe&, §an$ ©djtoarfc,
fitter , £an$ toon #ieifd)ad) gu Sfteu-^enjen, $an$ toon £om*
burg b. a., SRubger £arfcer, Surfljarb SBiedjSter, £an8 Strudjfefc
ben man nennt SWotti, SBernli ©to&ger 2 unb §einrtd) toon Uttn.
Sltte biefe ©itften, 2tnguften unb 33urgen, toetyfltdjten fid) aber
gum Ginlaget in Gonftang ober ©d&afftyaufen, tt>o1)in fie gematynt
toerben, ein 3>eber mit fciner eigenen sperfon unb tnit dnem
$ferbe, ober in ©tetfoertretung burd) einen erbaren jtned)t mit
einem guten $ferbe. $faff 2l(bred)t erljalt aber nodj ba8 befonbere
9ted)t, fur ben gall, bafc ein 3ttonat ober meljr toergtenge, nad)
ber 9Rafywng, o$ne ba§ er befriebigt totirbe, bic 2fagutten unb
SBurgeu gufammen, ober nad) SBaljt einen etngetnen unter iljnen,
fotoie aud) ba$ 2M$tljum ©onftang angugreifen uttb gu ipfanben.
<5r lann fid) tyiegu al$ §elfer toa§ten, x ioett er toifl unb foil ba-
mit toeber gegen ben $a:pft, nod) gegen ben 9t5mifd)en $5nig,
nodj gegen §erren unb ©tabte gefrct>clt §abcn. 3lud) mad)t e$
babei gar fetnen Unterfd)ieb, ob bie betreffenben ©ultett unb 9fn*
gulten bereits in ber Sefftung begrtffen finb, ober nidjt. Wit
anberen SCBorten : toenn bie Seiftung nad) einem Wottate ntdjt gur
3a^Iung gefifyrt Ijatte, fo fonnte 9Itbredjt ba$ felten oljne @etoaU=
ttjat abgeljenbe, toirffamere SJlittet ber ^fanbung gebraud)en, ofyte
bafc i^m l)ierau$ ein SSortourf gemadjt toerben fotttc. (Snblid)
toirb nod) auSbrutftidj beftimmt, ba§ e« ber ©uttigfeit biefe$
33riefe« leinen ©intrag ttyun fotfc, toenn ba$ eine ober anbere
©ieget nid)t baran lame, ober abfatte, <8v gift oiefaietjr ;/ alb bie
toil ain infigel ober mer bar an ift". SDie Urfunbe tourbe beftegett
oom Sif^ofe, bem ©omca^itcl, ben ©iilten, 9tngulteu unb Sur-
gen, toel<$e \ity uberbiefe noc^ eiblid) bagu oerbinben, bie eingelnen
2lrtifet getreultc^ gu fatten.
1 3m ®opb. fte$t fe§ret§aft: grifen.
^ Unbeutlid^.
Digitized by VjOOQ lC
342
SiHe toeing ©petty, in feinem Triarcus triumphalis
pag. 236 , l)tnft<Ptd& beS rejlgnicften StfdjofeS, baS 9fadjtige
traf # menu er beffen SBetitelung alS Spfaff 3ltbred)t fur cin befonbereS
3ei$en Don $5emut$ §aft, unb ben er bemgemafc noc§ lange
3;aljre „gang nibertradjttg" in Sonftang leben lagt, toitb nun au8
bem, feinem toefentlidjen ^nfyatte na #/ $ er tnitgetljeiUen Setb*
gebingbriefe erficfyttidj fein. Wit biefem SBriefe toar abet bie ©adje
nod) ntc^t sottftanbig abgejdjloffen. Sifdjof Otto gab ndmlid) feinem
genannten SSorfaljrer, ben er bet biefem Stntaffc feiner befonberett
Jreue unb fiiebe &erfid)ett, am 17. ftebruar 1411 eine grocitc
Utfunbe, 1 in ber er ifym ba8 9te<$t berleil)t, auf bie ©auer feineS
SebenS, bie bif<$oftid)e $falfc Ofaflenfe) gu Sonftang gu betootynen.
SBotte inbeffen ber Sifdjof fetbft, ober einer feiner Sftadjfotger
iperfoulidj bort toofynen, fo mfiffe 2ttbred)t fo lange toeidjen. 2Benn
ber Sifdjof nid)t me!>r fcerfonlid* antoefenb fei , !5une er aber bie
$fatg toteber begieljen. Otto mad)t fidj serbinbttdj biefelben feinem
Written gur Seljaufung angutoeifeu, 3Ubredjt fei nun barin fefftaft
ober nicfyt. 9ludj giebt er bemfetben ba$ Sftedjt, fid) au8 alien
SBalbern be8 83t$tljum$ gu beljotgen, er m5ge tootynen too er tootle.
$)a 3ltbredjt aud) fur biefe Urfunbe am 4. SWarg 1411 dnen
9iet>er8 auSfteflte, fo ift beutltd) erftdjtlid), bag biefctbe ein
(Somptement be8 2eibgebing6riefe$ t>om 21. Sanuar Wbet. @$
fteljt gu sermutljen, bag 2Ubredjt fid) erft bann fur fyintanglidj
befriebigt !)lelt, al8 er audj nodj biefe etyren^otte SSertoittigung er=
tyalten Ijatte. SDarauf n>et6t Ijin, bag feine beiben 3te&erfe am
gteidjen Sage au«gefteflt worben finb. 2Bo flc§ £err 2Ubred)t
i)auptfad)lidj aufljielt, in ^uffaberg obft in (Sonftang, toeig id)
uid)t gu fagen. 35a§ er aber mit feinem 9tad)foIger auf gutem
guge lebte, lann urlunbltdj belegt toerben. SSifd^of Otto begeugt
namlidj am 31. SDtarg 1414 2 , bag iljm „§err 2Ilbred)t jc 33Iarrer
unfer nad)fter fcorfarenb am bistum" bie befonbere gfreunbfdjaft
getljan, Don einem etotgen jtaufe abguftefyen unb benfetben in ein
Seibgebing gu fcertoanbetn. £err?Ubred)t fyabe nSmlidj , son §erren
Sfotyann Don ©onftetten, fitter, unb grau Slnna beffen (Sljetoirtitt,
25 5Jhttt ^orngeft, SGBiter 3ttafce$, au$ bem 9lmte Sannegg, urn
255 ©ntben 3tl)einifdj gefauft. 9fom Ijabe aber er, SBif^of Otto,
immer gebadjt, toie er ba« 2lmt SEannegg lebigen tootte „ba§ un«
* ®. (Soften^ cinftag nadj ©t. SSaientinStag 1411, ®onft. ©opB. 10. A.
nr. 314. gol 172.
2 Urf. ©often§ 1414 am ^afota&enb. ©onft. 6op6. 10. A. gol. 297.
Digitized by VjOOQ lC
343
barinne nicmanb lag nod) fiiro belumberte". 9Jfit baarem ®etbe
tonne er £errn 9Ubredjt nt(^t au8ja§len. ©arum erfenne cv e$
ate cine befonbere greunbfdjaft an, baft biefer barin cttigctoilltQt,
auS bent etoigen $auf ein fieibgebing ju tnadjen. Sifdjof Otto
fagt bei biefem SIntaffe auSbr&cflidj , ba§ er feiuen 33orfaIjrer,
in attem was bad ©tift betreffe unb bci jebem 3lnUegen, immer
nrittig unb gutmutljig gcfunbcn Ijabe. @3 toirb mm beftimmt, bag
20bred)t unb feinc beiben „r>ettern" $onrab unb lUrid) bic
Starrer, toeilanb $onrab« efyelidje ©5§ne, iafyrlid) unb auf bic
©auer iljreS 8ebeu$ (unfc itff ir alter briger tobe), 23 3Jtutt
^ernen (Sonftanjer 9Wefj, in *6onftang, an toeldjer Srudfe fie
nwHen, itmner auf ©t. 9ftartiu$tag , son ben 9Jlu$ten ju 3tteer$*
burg unb ben urn 9Keer$burg gelegenen Ouarten, erljaften follen.
33urgen Ijtefur flub: £err ©berfyarb Saft ©anger unb £err §ein*
ridj toon 9tanbegg, beibe (Sfyorljerrett bed SDomS ju (Sonftanj,
33ilgri toon §oeborff son Sangenftein b. \. t ,$?onrab getiy ton
3tafcen«:purg unb £etnridj ton £ettifo*>en, toetdje fid) etoentuett
jum (Sinlager ttetyflidjten. Slut 3. 2tyril 1414, in (Sonftanj, gab
£err SXlbrec^t feinen ©egenbrief. <£r nennt fidj in bcmfelben: 3$
$faff 2ltbred)t 23tarver silent bifd)off ju (Softenfc, 1 SDtc in biefer
Urfunbc genannten SScttevn be$ SBifdjofS, — bodj otyne 3tt>eifel
feinc nadjfien SBeroanbten — feljlen in SBucelinS ©tammtafel.
£>afe £err 2Ubred)t, auf ©t. 3JiatI>teabenb 1419, baju beljilfUd)
toar, bie jnrifdjen bem 33ifd)ofe Otto unb ber ©tabt $teer$burg
obtoattenben 3 toi f ti S* c i tcn WB^tcn ju fyelfen, ljabe id) bereite in
biefer 3eUfdjrift (XXVII, 17) nad&getoiefen. 211$ bcffen £obe$ial)r
toirb iuSgemcin 1441 genannt. Sucetin Constantia Ehenana
321 nennt ben 8. 3tprii ate StobeStag.
1 (SopialBud) 10. A. nr. 315 gol. 297 (cinftag oor bem §. Dftertase
1414) »gl. aud& Seitfd^rtft XXVI, 15. bie Urf. 1416. Stpr. 27., too Stl&red&i
efcenfaHS alS roetfanb Sifdjof t>on (Sonftanj Bejeidjnet nrirb. 93ei 3Jtormor
UrhmbenauSjiifle, ©. 59, nrirb 9Wbrec§t Blarer, jum 18. 3KSra 1426, alS
$om!jerr aufgefui&rt unb $n>ar an ber ©pifce bet SSertreter ber ©tabt (Sonftanj,
Bei einer Sttdjtung wit ben (Sibaenoffen.
3Ftot^ bon ©(^redenftein.
Digitized by VjOOQ lC
344
gffiefetid) »•• $oubuv$, tin ftiegSlttfttger ttttfe ttnfeer-
fpettfttger Setttfcfeotfeettfttoisttyit? <ttt8 feet erftett
0«lfte feed 16. 3a$t$tttifeett3,
93ei bcr SReipertorijlrung bcr Urftmben unb Slften uber bic
gur 93attci ©tfafcSurgunb ge$5rige ©eutfd(jorben$commenbe SBeug*
gen, 33eg.*9L ©adfingen, fanb fidjj ein gaScifel bor, mit bet Ueber*
fdfjrift: „$riberid&cn Don §omburg, teutfdj orbenjj com-
ment^uru gue SBeudffyen, fein bngeljorfamb &nbt Iriegd*
gug betr." SDer gaScifel (40 2311. in got.) ftammt aud bem
$. gilial'©taat$ardljto gu Cubtvigdburg unb geljSrt gu ben toon
SBfirttemberg an un$ ejtrabtrten 2lTc^it>aIien. 3m SBegriffe, bad
Urfunbenar<$tb ber (Sommenbe SBeuggen in biefer 3eitfd(jrift (b° m
28. SBanbe an) gu berSffentlidfjen, tljeite i<$ ^ier fcfyon ben Snljalt
biefeS etngelnen ga«cifel8 mit, ba berfelbe nicijt fotoofyt bie ®e*
fcijtdijte ber (Sommenbe Seuggen aid folder berityrt, fonbern biet*
meljr einen nidjt unintereffanten SBeitrag gur inneren ©efdjtdjjte
bed ©eutfd&orbenS im 3Iflgemeinen ent^&tt unb indbefonbere bad
93erljaltnift ber ^omt^ure gum Sanbfomtljur unb gum £od(jmetfter
d&arafterifirt
$)er ftaScifct umfa&t, n>ic man fe^en toirb, nic^t atte, fiber
bie gtoetmaflge SBiberftenftigleit bed £omt$ur8 grtebricfy bon £on=
burg, getoe<$feften ©dfjriftftfidfe, unb gerabe bie 2lftenftutfe fiber
ba$ bie beiben Unterfudfjungen abfcpejjenbe Urtljeil fefyten. 5)er
ga$ciM entljaft nemlidfj nidljt bie Originatalten unb (Sance^te,
fonbern eine SJieinfdjrift ber gur 3eit bon beren 2lnfertigung ber*
fugbaren ?lftenftfidfe. 2Ran toirb anne^men mfiffen, ba| biefe Sib*
jdfjrift bei ber 9tudf!c$r §onburg'd bon bem gelbgug gegen
granlreidD, im $erbfie 1544 angefertigt toorben ift, unb gtoar
woljl in ?flt$ljaufen, auf SBcfe^X be« Sanbloutttyurd, unb gum
3t»edf ber SBorlage an bad 5probinciatta!piteI ober an ben $oty
meifter. ^ebenfatte loetet bie Sprobenieng auf 3ttt$ljaufen Ijin. SBon
etnigen (Sorrefponbengen ift ed babei auff&flig, n>te fie in ben
Seflfc be$ SanbfointljurS gelangen lonnten; offenbar nur auf Um*
toegen.
Ueber ftriebridfj bon §onburg 1 8 fieben unb Sljaten ift auger
bem, toa$ in ben na<$folgenben (Sorrefyonbengen niebergelegt ift,
nur fefyr SBenigeS urhmblidf) feftgufteflen. ©iniged l&{$t fid) ber*
mutljungStoeife unb mit gtemticfyer ©idjevljeit ergangen.
Digitized by VjOOQ lC
345
(Stnem ®efd)te<J)te angel)5rig, beffcn ©tammburg 1 im £egau,
nidjt .toeit toom Uebertinger ©ee, tm 3lmte ©todfadj, bet ©talj*
ringen tag, n>ar ftrtebrtdj toon §onburg urn ba$ 3 a ^ r 1516 obcr
1522 in ben ©eutfdtjorbeu, unbgtoar auf bcr SWahtau, eingetreten.
$onburg \u^mt fidj, in einem feiner ©djreiben (Wr, 12) an ben
Sanblomt^ur, fcincr 20j|5^xlgen ©rfaljrung ate OrbenSmitgtieb ; c8
ift aber au$ bem SOBorttaut ni<$t tnit SBeftimmtljeit gu erfeunen,
ob er bamit nur feine 2lngel)5rigfeit gum ©rben, obet ob er feme
ttnrffi($e 2Cntt>cfcn§eit in ber SJattei meint, unb ob nidjt feine
6JS^rige 5tbmefen^eit im JEriegSbienfte in 9JPbredjnung gu bvingen
ift. £>ie Stnnaljme, baft ber friiljere gtitpvintt ber rid&ttge fei,
ttrirb bur^ ben Umftanb n>at)rf<l)einftdj gemadfjt, bafc £onburg
fdfjon fritfjer einmat, el)e er feine 6Ja^rigcn (9tr. 1) ,$hieg$bienfte
in %tcditn leiftete, ber ungeljorfamen 9T6ttoefenIjeit toon ber (£om*
menbe fid& fdjutbig gemadjt ljatte (9tr. 3 u. 5). Slnf etnflugrci^e
SSewenbung unb auf feine eigenen 93erftd)erungen I&nftiger Seffe*
rung §in, ttoieber gu ©naben angenommen, ?onnte ber !rieg$tufttge
unb unrutyige OrbenSritter ber SSerfudjung nidfjt ttotberfte^en , gum
jttoeiten SWale o§ne SGBiffen unb ©rtanbnifc feiner Oberen bie
3Jiainau gu toertaffen, urn fid) ben beutfdjen Sanb$lned)ten angu*
fd&liejjen , bie unter Subttoig toon Sobron unb (Sttetfrifc toon 3otfew
gufatmnengebrad)t morben ttjaren, unb in beren JRci^cn fid) audj
(Saftar toon $runb8berg, toieroofyt nodj o$ne etne £au:ptmann$s
ftette gu belteiben, befanb. ©ein SSatcr ©eorg toar bteSmal gu
£aufe gebtteben. 2 3n to SWlttc be$ 3a^re* 1529 in bte #eimatl)
gururfgefe^rt (togl. $Kr. 1 u. 2), fcfyeint §onburg anfangS wenig
ober gar leine fiuft gefourt gu Jjaben, ttoieber in fein OrbenStjauS
guriidfgufeljren. ©rft ats e$ nadf) einem 3aljtc mit feinen ©elb=
mittetn gu @nbe toar, toerfudjte er feine 2lnred)te ate SDcutf(^=
orbenSritter geftenb gu madden. 3>n M* 3Wtttel unb SCBege, bie er
bagu aufbot unb bie iljm ftpefclid) audj gur SBieberaufnafyme toer*
Ijalfen, geben bie unten tmtgetjjeitten (Sorrefponbengen (9lr. 1—7)
einbttdf. SGBie ftarl babei bie faiferlidje prforadje unb ttoie ftar!
bie nueberljofte SSerttoenbung angefe^ener SBermnbten unb $reuube
in$ ©ettoid^t fiet, bleibt baljin geftetft; bie g&He fotdfjer (5inmifd)ung
1 SSfil. 3eitfc§r. XI, 223 unb e$dn$ut§ 9KtterBurgen bed §<%au'3
IH, 65—78.
2 battle 2)eutfc§e ©efc§. im 331. ber Kef. II, 294. S3art§olb ©eor^c
won 3?runb3&erg 240. 9ieiffner Historia §erm ©eorgen vntft §errn (Safparn
wm grunbS^erg 33. 35.
Digitized by VjOOQ lC
346
bed Jfaiferd ober bcr Sanbedljerrn in blc inncrcn Sfogetegcnljeiten
bed Orbend n>aren belanntlidj in ftetem 3 unc ^ men * m 3Ser^&ttnife
mit bem ©inlen bon SDtadjt unb Stnfeljen bed Orbend. (?d n>ar
unter biefem ©rucfe namentlidj cine fdjtoterige, guroeikn unmSg*
lidje 9iufgate, an ber ©trenge bet alten 2Jorfd)rtften fur btc Stuf^
natyrndfatyigfeit tteuer SWitglicber feftgufyalten. 1
9iid)t ofyie toefenttidjen ©influft auf £onburg'd S3Biebcrauf-
naljme, bie fid) bid in ben 93eginn bed S^wd 153i betgogerte,
toar jebenf alld ber ttmftanb, baft fid) in fetner Satfei me$r unb metyr
etn Mangel an tftdjtigem 9tad)nmdjd geftcnb madjte, fo baft ed
immer fdjwieriger nmrbe, f&r bie SSertoattung ber Orbend^aufer
etne genflgenbe Slngaljl guberl&ffiger ©rbendbriiber Ijerangujieljen.
lleber biefen TOiftftaub toirb benn audj in einem, bem gtoeiten
Ctyclud ber Sorrefoonbengen gugeljSrigen, ©djreiben bed Sanb*
Jomtyurd ber Sattei (SlfafrSBurgunb (Sftr. 18) audbrutflid) tftage
gefuijrt
©er SBiebereintritt §onburg'd erfolgte nidjt auf ber Hainan;
er tourbe ber ©ommenbe 33euggen gugetoiefen unb tnuftte cine 3eit
tang jur ©trafe bie graue jhttte tragen (5Kr. 7). 2 3m 3al)re
1540 Ijatte ed #onburg fdjon gum $omtI)ur gu ©traftburg 3 ge*
bradjt 3 n ber 3n>ifdjengeit finbe idj feinen Sftamen nur einmat,
im $<d)xt 1534 , ertt>&ljnt, in ttetdjem er auf bem gjrobinciafc
cartel anrocfenb mar unb ben (Sapiteldfdjtuft mituntergeid)nete, 4
Slid £omt$ur gu Seuggen flnben toir Hjn erftmald im Saljre
1542 (5Kr. 9).
#onburg fdjetnt, aid er bie #auptmannfdjaft unter (Sljriftof
bon Sanbenberg ubernommen Ijatte, ber Stnfldjt unb 9tbftdjt ge*
ttjefen gu fein, baft er ebenbamit audj auf fcinc ^omtljurei ber*
gi<§ten muffe (9tr. 19). @rft aid atte feine ©itten urn Urlaub
bergebli<$ getoefen, unb ber Sanbfomtljur 9liemanben gur lleber*
naljme ber SSemaltung SBeuggen'd beorbert Ijatte, ubertrug £om
burg felbft bie #audljattun& an einen tn SDienften bed Orbend
fteljenben Unterbeamtcn unb madjte $iebon ber SRegierung gu
©ufidljeun Slngeige (9tr. 29), wad er audj fruiter fdjon einem
1 Bgl. j. S. "aSoigt ©ef$. beS $eutfd&en % D. I, 275 ff.'n, 58. 63.
2 $gl. iiber fiijnttd&e gftHe t>. @d&redtenfietn 2Rainau 102.
3 Urf. bat. Stobolfaett 6. ge&r. 1540, mferirt in einer ttrf. t)om 6. JJebr.
1571. Section SBeuggen, ©eneralia, 3>ft. 57. $gl. aud& ». ©d^recfenftein
2Kainau 96.
2l&fc$rift in ben ^rot)inciaIa!ten ju SubroigSfeurfl.
Digitized by VjOOQ lC
4
347
SIbgefanbtcn be« SanbfomttjurS angefunbigt Ijatte (5ftr. 19). ©abei
Ijing e8 nacfy $onburg 1 $ 2lnfid)t gan$ t)om Sanbfomtljur ab, ob
ifym fur ben gall fetner aSBiebcrtcT^r bie (Sommenbe SBeuggen ober
ctn anbere* §au8 toieber fibertragen toerben foflte.
Ob #onburg, nadj beffcit Stbreife bcr Sanbfomtljur cinen
§au8!omtIjur gu 93euggen , tit bcr sperfon be3 graug toon
gribingen, befiettt ^atte (ftr. 32), bci feiner, tote e« fdjeint,
fdjon im ©p&fyerbft 1544 erfolgten §eimfuuft (5ftr. 32) %\v-
f:pvuc^e auf bie (Sommenbe Seuggen erfyob, ob ber Sanbfomtljur,
unb tote lange er bet fetnem 33erbot ber SBieberaufnaljme $ou*
burg's gu ©euggen, beljarrte, ob §onburg fiberljaupt unb toeldje
(Strafe tljn fftr feinen Ungcljorfam traf, bar&ber fetylen bte 9lften.
fieiber fteljt gerabe an einem Orte in bent SReipertorium fiber bie
(Sommenbe WttSljaufen, im St. giliai*©taat$ardjto gu SubtoigSburg,
too 2luSfunft gu fyolcn getoefen toare, bie latontfefye 33emerfung:
„fel)tt". s Jtadj ber ubrigenS nidjt beutlidjen ,3 n ^ aI ^ an S a * e * 0tt
bent feljlenben §a$ctfel, todre griebrid) toon §onbnrg unb @tg-
munb son (Sptingen, jtomtfjur gu ©trafcburg, in Unterjudnmg
geroefen, „fonberii<i) ber tefcte im ©tra&burger $ug ^^ x W5m.
$atyf. 9Kt. fid) gebraudjen Jtaffen unb ba^ero entfefct, audj gu
SUtSljaufen gefanglidj angeljatteu toorben"; fobann Ijanbefn bie
3Iften son be$ ipcrrn toon §onburg'8 ubier ^audljaltung; de a.
1544 et 1548. ^riebridj son §onburg toirb Ijier nt<$t i?omtl)ur
genannt. SDagegen ift nadj bent Sffiortlaut be$ (SintrageS uidjt gu
entfdjeiben, ob e$ fidj fyier urn gweieriei getrennte Unterfudjungen
Ijanbelt, ober ob beibe, £onburg unb ©ptingeu, toegen bcffelben
93ergel)en$ , ber Sljeilnaljmc an bent „©trafeburger Bug", in Unter*
fu<$ung fanten, t§re« Slutted entfefet unb in 9Ut«Ijaufen gefanglid)
eingejogen tourben. 3$ glaube, bafc fidj biefer Sljeil be$ 9tegefteS
lebiglidj nur auf ben ©trafcburger ^omt^ur ©igmunb son ©^tin-
gen, fruljer ©tatt^alter unb bann ,$?omtljur gu 9tufad) unb al8
folder allerbingS einer ber JtriegSgefetten §onburg 1 « (Sftr. 15
unb 25) ; begie^t. 2ln bent ;/ ©tra§burger 3 U 9" W fMj ^onburg
f^toerlic^ bet^eitigt. 2Ba§ barunter uber^au^t gu ^erfte^en ift?
25ocij too^t ni^W anbere«, al« bie Stljeilnaljme ber ©tabt ©tra^-
burg 1 am fdjmallalbifdjen ^rteg, gu bem fie ben e&angelifdjen ©tinben
2000 gjfcann unb 12 ^anonen fdjitfte. SDie 3a^re«ja^ten 1544
unb 1548 tourben babei nicfyt bie 3 e ^ ^& SBerge^euS, fon-
bem bie ber ©inleitung ber Unterfudjung bebeuten. 2Ba8 ji(^ mit
1 grief e 9teue vaUxl ®eW. b. Stabt ©traJ6urfl II, 245
Digitized by VjOOQ lC
348
einiger 2Bal)rf<$einlidjleit toermutfyen (5f$t, ift, bag bcr feljtenbc
ga$cifel 1. bie Unterfu<$ung$aften gegen £onburg tmb ©ptingen
\>om 3<ti)xt 1544 ttegen tljre$ £rieg$jug8 in laifertidjem ©tenfte,
2. btejenigen gegen (Sptingen attein toegen feiner Setljeiligung am
fcfyuialfatbifdjen ^ricg im ©ienfte bcr ©tabt ©trafcburg, unb
3. biqentgen gegen £onburg toegen fcfyledjter §au$ljattung auf
feiner Sommenbe, enttyelt. SMe lefetere SInHage gegen §onburg
leljrt audj in ben Ijier abgebrutftcn (Sorrefoonbenjen 5fter8 imeber.
(Sin 93ow>urf, an bcm aflerbingS fcine SRitfomtljure ifyren 3lnt^eil
fcerbienten (Sftr. 12).
©icfyer tft, bag $onburg trofc 9UIem fcinc Gommenbe, toenn
cr i§rer je auf cinigc 3eit toerfuftig tourbe, fy&ter toieber erljielt.
211$ i?omtljur gu 23euggen ift cr urhmbUd) nrieber nadjjufteifen
in ben Saljren 1546, 1548, 1549 unb 1550; cr blteb tfomtyur
bis ju feincm 0>or bcm 13. 2Cpril) 1551 erfolgten Sobc. 1
$)en §auiptmann £an« ©gglin (9ir. 1) toon ^onftaiij, auf
bcffcn 3eugnif$ fW), ^ en Saf^ar son grunbsberg, £onburg be*
ruft, unb in bcffcn ftaljnlein cr rooljl in 3>taticn gcbicnt Jjatte,
finbc id) jtoeimal in ben Sificn bei gteigner*, unter ben nament-
lidj aufgefu^rtcn ipatfptteuten, ate #an« Gtfte uon (Sofianfe.
©fjriftof *on Sanbenberg, §onburg$ ©berft im Saljre 1544,
erfyatt toom gimmerifdien (Sfyroniften cm fd^tcc^teS Sob. 3 „(Sin
ttrannifdjer, ubelfd)toerenber, fyodjtragenber, gottofer man ... ©r
bienct faifer Sarin toiber $ranfreidj, nadjgenbS fSnig jpainridjen
son (Sngellanbt ate ain obriftcr, Jeboc^ bradjt er nur t>it f^ulbcn
mit imc l)aim unb toenig !par« gclte, barfcu au$ ain brief, ben
l)ett im bcr funig son ©ngcllanbt fdjreiben laffcn in lateinifefcer
farad), barin cr inc frunbt nenfyt. ©enfelbigen ttefj er menig*
ctidjen, ber fein fcfyon nit begcrt, fel)en unb lefen. ©in gulfcin
rotf brad)t cr aud) barson, gleid)tootf ungen>i&, ob Hjm ber funig
ben Ijab gefdjenft, obcr ob er in fclbs fyab lafen amnadjen. $n
fomma, er ift gar serborben unb f^ier in einer toerjtoetf*
1 ©ection %m&n, (EoiwoL 48. 2fo3Ianb, ©d&roeia. gritf. 3fo?.622. Urf. com
13. 2lp*. 1551. „9todj a&fter&en Ijerren gribertcp oon £om&ura , comeniljurS
ju SBeutfm fclig." 2)ie Ur!unbc trftgt bie roofjIGefannie eifien^Snbtge Unterfdjrift
be§ SanbfomtijurS ©igmunb oon ^omftein. — 2Bie me^rerc 3Ronate nadj
^onburtfS $obe noc^ 2 Urhinben (Section Seuggen 9lr. 266 unb 267) com
21. 2lttQ. 1551 auSgeftellt raerben fonnten, in benen §onButg al3 ^ilufet Be=
jeid^net roirb, ift mix unetflftrlid).
« «. a. D. »r. 81 u. 113.
3 3immerifc&e ©^ronif III, 359—377, 6ef. 376 f.
Digitized by VjOOQ lC
34£
lung cmf bent ©c^tomktg geftotkn unb gu SBittingen begtafcen
tootben" (1546).
SDie toeiteten (Stlauterungen fotgen untcr bem Ztjtti. ©iefen
fetbft geben nrit gang in bet ©djteibtoeife bet #anbfdjrift; nur
bie ftnnloft Sntetyunctton ift abge&nbett tootben.
I.
3rriebrid& oon §onburg Bittet ben flaifet urn feine Sermittlung bet ben t)ier
getoetenben Jtotntljuren bet S3aHei ©IfafcSurgunb, roegen feme* SSBieber^
aufnaljroe in fein DrbenSfjauS. ttnbatttt (1530). 1.
©uplication.
Sitter butd)lett<$tigiftet, gtofcmedjtigiftet fatyfet, attetgnebi*
fliftcr I)ett ac.
Sftadjbem tdj toetgangnet Jam tnit §anfen (Sgglin toon Softennfc,
tyattptman, aufc bem tfyeufdjen tyaufc Sftatynato, baljin id) toetotbnet,
ju taitung tonnb Ijanbtljafcung 6. Statf' SHlt getedjtigfljait, lannbt
tonnb lent, inn baS 3Kat)lannbt gefeogen tonnb mid) batmen tneiner
a<$tung, tine ainem ba^ffetn tebltdjen Wegfman n>ott geiputt, bis
jnn ba$ fedjft \<xx etltdjen geljatten, beSgeudj idj mid) cmff meinen
56crftcn , Ijet (Safipatn toon gtonfyetg, bemelten (Sggtin tonb ann*
bet Ijetten tonnb gutt gefalen, bie be8 toiffen ttagen; ats idj nun
tongefat hfy ainem Jar toibetumb ufe 3Rat)lannb fl&omen tonnb |n
ba8 beturt Ijaufe 9Jtot)nati> in metnen angenomen otben begett,
Ijab idj bodj baffelb tiribet fec^ meinem gnebtgen Ijettn, bem tannbt
comentut 1 gu Stftjdjaufen, nod) bem comentljut gu 5Jlaiinati> 2 nit
etlangen mSgen, fonnbet fetyen ft) gegeu mit be$ tootljabens, midj
gu fttaffen, ate idj toetljoff mit nidjten toetbienbt no<$ befdjulbt
Ijaben foil. SDatumb }itt idj <S. Siijty. 9Kt. mit Ij5djftem flet)3
tonnb gum attet tonnbettljenigifien, bie tootte mit benn toiet ge*
fctettenben tonnb gefdjtootnen comentljut bet bale*) jmt ©Ifafc tonb
Sutgflnbji attet gnebigift toetfdjaffen tonb toetfuegen, mid) toibet inn
ba« IjauS 2Jtat)nato one atte ongnab, fttaff tonnb entgeltnuS ann
tonnb tofftgenemen tonb midj bafelbft fantyt ainem meinem biennet
mit notoenbiger liffctung tonnb tote mit bad meinem ftanbt nadj
* Stobotf oon fttibmgett 1517—37. *. ©d&rectenftetn 3Mnau 88.
JB#. unten 9fr. 6.
2 ©e&aftian t>on ©tetten 1518-36. o. ©c&redenftetn a. a. D. XVII.
Digitized by VjOOQ 1C
350
ge:putt, gnebigllid) tmnb gutlidj geunberljatten, aud) midj ju afler*
fceit t>ffcr bentrtem ljaufc SJiatynato, tone mix bad geliebt, »6 torutb
eingon laffenn, an ailed fcerljinbern, 1 bod) fener mit bcm atUjattg,
toann (S. £aty. 2ftt. tnittcr gcit ttnber ben Jljutcfijen ob*t anber
berfelbeu nribettoerttgm tmnb tmgetyotfamen ainidjen friegdgug fur-
netnen tourbe, bad aldban mix mit gufcieljen t>nb Jn @. JEaty. 3RL
folbt Mtnb bienji fl&omen jeiaffen aud) bennlligt foil tt)5rbcn f wmb
jo fid) bann berfelb gug nriberumb geenbet $at snnb idj bety ISben
bfeib, bad ju gott ftatt, mid) jnn maffen, tote objt&et, toiber inn
bad £aud SJtatynaro infcSnemen, mtt jo attergnebigfter beioetyfung,
aid id) mtdj bed tyodj gu 6. £aty. 3Rt. sou meiner getretoen biennft
toegen serttoften. SDad toitt idj tomb (5. ^at). 3Jtt. mit meincm
(etyb, toa ftdj bad begtbt, j[nn alter tmnbertemtgfijatt fcnberttjentgs
did) tonnb nodj atter mtbertenigtjt juuevbten. $itt guebigijt anuttmttt
* <S. tf. SRt.
onnbertentgijier tmnb
geljorjamer btennet
gvtbertd) uon £onburg,
ttyeufdj orbennd.
itatjer flarl V. entfprid&t ber SKtte griebrit$3 t>on fconburg (3>fr. 1) 1530.
3ul. 28. 3fo83&ura- 2.
i?atl toon gotten genaben erroelter Sftomifdjer IJjatyfer, gu
alenfeeiten merrer bed retydjd *c.
(Stfamen, lieben, anbe<$ttgen. SBmtfer lieber anbedjtiger grtbrtd)
ton £onbutg Hjatt tonnd inltgenbe judication fdjrifft oberanttmtrt
mtt tonbettemgifter ipitt, bad tint pie bety eudj gnebigctid) gufur*
bern gerud)ten, bamtt beffyatb jetner judication bejter bSffer jtat
geben n>5rbe, toie \x baraufe toernemen mugt, toetc^ed toir j[me jnn
anfetjung jetnev *>mtd betoetyjten btennfte nit ljaben tootten ab*
fdjlagen, tmnb begem bemnadj an eudj mit flet)d, \x toottenb
inne t>mb btjer ^nnjer furberung loiHen bermaS gum beften be-
fot^eu nemen, bamit er m5g j^urn ber jetben be^ eud^ genie§
tmnb jeiner t>nnd get^annen btennfte ergofett^I^ait em^fanngen .
^aben. ©arann tl)ut \x ^nnd jonberd gu^ gefatten, gegen eu(^
totber mit gnaben guetfljennen, ©eben jnn bnjer wtb bed reic^d
jtatt Slugj^urg ben ^viii tag %uty anno *c. im bre^jftgijten,
1 S5gt. ba§ auSbrfttfUdJe SSerbot beS S)eutf^meifter« »om Sajre 1535,
ba^ DtbenSritter o§ne jeine @inn)iaiQunQ fic§ in fremben ^riegSbienft Bege^en
foUen. SBoifit a. a. 0. II, 69.
Digitized by VjOOQ lC
351
xmfcrS UjatyferttyumbS \m geljenben tonnb t>nferer retype i?n funff-
getyenben Jare.
Ad mandatum cesaree et catholice
maiestatis proprium,
2Baltfirdj. SlUe^anber ©c§tt>ei&.
2ln 91. ben Diet comentljuw bet baity inn @lfef$ tmb SBtirgiinbj fampi tmb
befonnber.
S)ie ftomtyure antroorten auf ba3 Jaifertfd&e ©djreiben (9fr. 2). Unbatitt.
(1530. Dito&er?) 3.
Siller grofmedjtigtjier, burcpdjtigifter, tonubernrintlidjefter fatyfer,
aHer gncbtgiftcr Ijer. 6. £aty r - SRt finb tonfer tonnbertfyenigfair
mtt njiOigcfter geljorfamme attfcett tonnbertoorffen. 9lUcr gnebigeftev
Ijerr. SSety toergangen tagen ift ain gefcfyrifft toon @. ifat) r - 9)it.
toon tyerr griberictys toon §onburg$, etttoan ainfc t^eufdjen Ijerren
foegen, an toier comentfyur bcr bate^ <5lfd§ aujjganngen, bic
mix , bcm comenfi&ur inn bcr 3Rat)nan) , toon feiner frunt*
fdjafft toberantourt toorben ift, n>ettid;c id) mit geburenben cren
empfangen tonnb anbern meinen mttfernjanten anfcatgt $ab, ttoie-
ttoot bcren beij tonfem bcr etteften geiten fanner nic alfo genant
obcr geljatffen, n>ic bcr toon §onburg inn feiner futyrfication tons
gefdjfooren commtljur nentpt; ift audj bife tyer bety ton$ tonb in
bcr bale*) (SlfaS nic erljSrt, ba$ bie comentljur onn tonfern §errn
tonb obetn \n femltd)en merrern tonnb tninbern fadjen ettoaS gufce*
fagen obcr ab&uf<$laljen modjt geljabt §aben, funber too Jr gufcetten
aincn lant comenttyur fur fallen fatten gu fd)tt>er tonnb ba^ffer
fein fooltenb, fo l)at er tonnber tons ain, gtoen obcr brety jurat*
fdjlagen crforbcrn laffen, fo Ijat ate ban Jetliner fcin mtglidjen
fleifi anlljert tonb fein fdjulbige :pfttdjt bewiffen ; bcr^albcn @. ^aty'-
9Jlt ttoir inn bifen factyen to§ roartyafften oberfcetten torfadjen, nrie
ben @. Stty. 3Kt fur bilTtdj eradjten mag, nidjts getoeren nodj
abfc$tac§en. SMetoetyl \mx abcr Jnnc fcin, be$ toon §onburg« fup*
plication <5. jftty. JDlt. tobergeben,befinbeu, ba$ @. jtaty. 2Rt feint
§atb tobcll narrtert tonnb cr ncben bic ban gan& gangen fet), fo
I&tnbenn voir nit tonbertafen, gctrcngt (5. £aty. 9Kt. ettoafc fcincr
Ijanbtungen guenbetfljen. ©rftlid) baS er furroenbt, er fet) @. £at).
9Kt. gu ^anbtljabungen irer tanbt inn 3Ra^lanb uft bem §au§
9ftatynato> ge&ogen :c. , ttoo ba$ fcin cmftli^ torfa^ fein« entlauffcn,
tonnb @. ^a^. 3Wt cttoafc furtrcffcnli^S bamtt gc^olffen # med^t e«
toilei^t ctoaS fcto bart^un« ain fdjein gemeft fcin. Slber tyteuor
ift er an anbre ort (bo$ atoeg on torlob aufegcloffcn tonb toff |oc^
Digitized by VjOOQ lC
352
furbitt totbcr tonnb mit cutter ftraff ) , bodj toff fein toorbefdjeljen
toertroftung, ba$ cr Ijmfur nenertfcin on torfob gieljen well, an*
genommen roorben. 2Bie baffelbig geljaften worben fety, befeeugt er
felbs Jim fcincr atyguen furcation. $)a$ er ban anfcatgt, nadj
bent tonb er bet) ainem Jar au& SWatylanb tonnb miber inn biffe
lanbt fljummen tonnb an tonfern Ijern tonnb obern ben tanbtcomen-
tljur, befgleid)en an mid) comentfyur gu 2Katynam, Jnne n>iber
anfeunemen tonnb innfeutaffen gebetten tonnb aber be$ ffyain fotg
befijomen mSgen *c, baran §at er, toon §onburg, fic§ fetbs gar
toergeffen; ban eS @, JfrU). 9Kt inn ber toarljatyt ntymcr bety bradjt
wag uoerben, ba$ er tonfern $erren lannbt contentful* nodj mid)
comentljur gu 2Rat)nati> an bem, ben roenig inn bifer ^anblung
guanttmtrten geftanben tt>er, Je erfud)t nod) gebetten I)ab, funber
jo mag ba« toiberfviff / too eS toon nStten n>er, woU glaptfd)
(S, $at). 3Jlt. bargetl)ann toerben, ba« er bety ben geiten, bo er
nodj ain J)ipfd) gettltn bety am anbern gefyept ^att ic, offentid)
gefagt l)at, ee tonnb er mer inn bifen orben genn foelt, ee n>clt
er feinem at)gnen toatter feut raster in fein l)annb geben tonnb
fyredjen, ba8 etS burd) inn ftiefc. Ob nun ba$ ain gtcidjljatt
feinem futyrttcieren, nad) anfeaig mag <£. Sity. W. ertoegen,
bann tons anbren n>ott ttiffennb, ba$ er fein batfdjafft mit felfca-
men Ueberlid)en gefelfdjafften onn foorben, beren er fid) ban roott
befliffen !)att, bie n>it er gelt fyatt. SMetttyll toir ban ad)tenb,
@. Jtaty. 9Jit l)ab gutt nriffen, toeldjer maffen biffer orben ge=
ftaltett tonnb tyerlljomen fety, ba$ Ifyatuem mit ntctyten geburen will,
onn toiffeu tonnb totHen fcincr ober!I)ait aufe tfnnb inn guloffen,
tonb voir and) bifeljerr foflid)$ gu ftraffen na-3) tonferS orbenS budj
im bruc§ getya^t ic. @$ l)att aud) bifi Ijerr fainer fein felbs ben
tt>eg gemadjt, nad) bem tonnb er miber gu bem orben genomen,
roie man Jn fatten foil, ban bifer toon #onburg, fuuber gemarten
mieffen toon feiner oberlljait, wieer ge^alten tuerb. ©an ma feinem
fu^ltcieren ftatt geben roerben fott, ma« abfaff, tonge^orfame tonnb
geirfttung (bie ban b 4 ^ biff enn leuffen funft guuit toer^annben) en-
fton tonnb erma^fen, ^aben roir Teid^ttid^ gubebend^en ; ban jebem
urirt fteg tonnb meg fein« gefaflenS gu^anbten, atte orbenlid^e ge^
Ijorfame tonb ^au^attung gnuertaffen, mafe folten ftdj bie molben^
ben fremen , fo inen bie tonge^orfamen tonb mit toitt taftern belaben
forgenenb , mie ben toon bem toon £onburg tonfer« bebencfljeS feint*
^alb tonmefli^ begert mirb. §\)nmt @. ^a 4 ^. Wit mir tonnbert^enigeft
mit T^o^ftem ernft ffeifftgefl bittenb, f^ mSffe aug &ty r - milti^ait,
Digitized by VjOOQ lC
353
Gtufy alS ain tiebtyaber bcr gered)tigt§ait tonnb gudjt, djrifilidjet
maiming ferner feincm begeren nadj mdjts gegen emanS aufegen
laffen, funber ben orben be)} tonfern atten fyerfljomen tonb fret)*
fatten beleiben taffen- SDaS atte* Ijabenb @. $aty. 9Jit n>ir in
aUer bemutt toff ©. itaty. SSlt fdjreiben nit betgen n>effen, mit
tonnbertljenigefter bitt, (£ itaty. 9Jit. toeUe bifen tonfern toerfcug in
tongnaben nit annetnen, inn anfeljung, bas toxx toeit Don ainan*
bern gefeffen fetyen, audj ba$ toir mit tonfer mercffylicljen ljau§ ge*
fdjefften gu Ijerbft geitten belaben finb tonnb nit ec gufamen Ifyomen
midjten. SDaS toettenb tomb <S. $aty. SKt tt>iv mit attcr fluttx>tttiflcti
geljorfame tonbertljenigS freis tonb fdjulbtger pflidjt gern toetbtenen.
$>atum etc.
<S. flat). 9Rt
tonnbertenig tfyemitigen
5ft. tonnb 9i. toon -ft. comentfyur ttyeufd) orbennS.
Sricbrid^ ©on fconburg erinnert ben flomtyur Sebaftian ©on ©tetten auf bet
3Jtoinau an bie ©rlebigung feiner 33itte. 1530. Oft. 9. Ueberlingei*. 4.
SRein freunttidjen nritttgen biennft guuoran, lieber Ijerr comen*
t$ur. 3 r §®?t on atoex>fel gut loiffen , n>ie baS id) brieff toon $aty,
Wt gebrad)t Ijab, bie bann eudj toonn Ijetn geldfljem toon ^tno*
ringen \ aud) mcinem brubcr 2 tonnb SBurcf fatten toonn SDanndljem
fd)tt>etyler s tobcr antnmrt ttorben fetyen, tonnb \x all meine Ijevrn
tonb obcrn mir bigger nodj fljain annttourt nit gcben fyaben, ba$
bann mid) ernnftlid) beftembet; bann id) toermainbt, Jr all meine
Ijerrn tonb obern Ijetten nit begett, mid) alfo in fl)often tonnb
1 u. 3 fitter SSolfer (SSBIJer, getter) ©on ftnflringen roar fefjljaft &u
SRaboIfoeH (f. u. 9lt. 20), too ex am Shtrggraben ein $au3 Ijatte (3immerifdl)e
Gfjronil ©on 93atad (DI, 499), roeld&eS f pater (e&baf. IV, 186) ©on Surf art
©on 3)an!eri3roeiler (bei HiaoenSburg) unb feiner grau (Srona ©on $no=
ringen, be3 lefcten 2lbte3 oon SReid&enau, 2Jtorr. oon $normgen, 6c§toefter er=
worben rourbe. Ueber bie oon 3)anJert3toeUer ogl. 83efc^r. be§ D.=5l. Hlaoena^
burg ©. 209. Eurfarb roar 1530 «ogt in ber fteid&enau (|. 9^r. 5). Db
SSiHf er oon ^ndringen unb Slbt 3)iarg Sriiber roaren , erfctyeint nac^ bem SBort-
iaut ber 3umnerifdjen ©§ronif (IV, 186) jroeifeUjaft. 2)ort roirb (Srona oon
flnoringen auSbrii(fttc§ nur ai^3)tarEen ©c^wefter bejeidjnet. S5gl. aud^ ©d^on=
^ut§ a. a. D. IE, 74 f.
2 griebridjj oon Jpon&urg fvrid^t inxmer nur ©on ein em 93ruber (f. aud>
Wt. 16); oon ben beiben Unterjeid^nern ©on 9ir. 6, 2Mf 2)ietritt) unb ©Ug
©on §onburg, fc^eint ber iefttere griebrid^g 33ruber ju fein; ©ilg ift audfj einer
ber 2(breffaten in 9fr. 5. Ueber 2»olf 2)ietrid^ ©gt. 3Kone Quettenf. H, 105.
119.
#cuj$r. XXVII. 23
Digitized by VjOOQ lC
354
fcfyaben gebringen, bietoetjt i^ Derfyofft Dnnb t>nget}ti>et)felt, mein
gefdfjtedjt Ijette mcr Dtnb ben orbcn Derbiennbt, 1 bann ba$ [x midj
bet anntwurt fo gar tanng anftaften, ba$ bann mix nit mcr
tnogltd) ift guuertyaten. Jtorumb fo ift mein Dnnbettenig }>itt fcmtb
beget, ba$ \x, meine Ijertn mtb obetn, mir j[nn Diet tagen, ben
nedfyften nad) bem endj bifet gnlljontyt, ain frainttidje annttourt
gnftetten toottenbt, fantyt ben btieffen, fo idfj Don $aty. 9Rt tx-
tanngt Ijab, bamit }idj totffc, tootan id) fetye; bann ti>a \x tnir
fljatn anntttmtt fdjidfljen tomtben, Detjid) idj midj, bie nedjffc*
tyunfftigen nrodjen gu itaty. 9Wt. Dnnb ®$n. Stilt gufyomen, 2
nmtb tdj ufe notturfft welter mieffen ^annblen , ba« icfy ban tit tiebet,
oevttagen feiu roeffte. ©oflidjS Ijab id) end) alien pn beften nit
roeffen Det^alten. ©atnm 33betlingen 9 OctobtiS jm j?)rten.
$riberid(j ton §onbnrg
tljenfdj otbemtS.
2)em em>irbigen tmnb eblen Ij&ren @e&aftian con 6tetten, comentijur ju
Wlaynaw, nteinem giinfiigen Uebenn Jjetrn.
$ie flomtfjure »on URainau, ftreiburg, Seuggen unb SJKityaufen geben ben
brei gfiirfpredjern beS JJrtebrtd) »on §onburg auf bie »on i^nen tiber=
gebenen 6$rtftfttttfe (SRr. 1 u. 2) 8efc$eib. 1530. 3fan>. 21. 2Jtomau. 5.
SSnnfer frnntfidj roiffig biennft gmtot, ebfen, geftrenng, Deft,
licben Ijetren Dnnb freunbt 9W. kefy. 3Ttt, DnnfetS afletgnebigtften
IjSvrn, miffiue ann bie Diet comentur bet ballet) }nn (Slfefe Dnb
SBftrgftnbi roetyfenbe, Don eudj Dnfetm fyettn Dnnb fmnb ©ebaftian
ton ©tetten, comentljut j[nn ber 2ftai)att>, tljeutfclj otbenS, Dbet*
antnuttt Dnnb bnrdf) jne x>ff ewer anljatten Dnb begem geoffnet,
fantyt ainet fuppttcation Don Ijett gtibeticfyen Don $onbutg,
tljutfdjotbenS, iter Stilt Dbetgeben, Ijaben roit mit atter Dnnber*
t^enigifter ererbietung ge^Svbt Dnnb afleS Jnn^altt Dernomen;
Dnnb bteroe^t nrir nit wiffen ^aben, TDetd^e bie Dier comentnr
1 2)ie gamitie »on ©onbutfl ftettte allerbingS bem Beutfd&orben mand^e
aJiitglieber, fo $. 93. wax 3fhiboIf uon §onbur(j 1557—70 J!omt§tit ber SRainau
unb augteid) Sanbfomt^ur uon Socmen unb 9R8ljren, ©ottfrieb t)on §onburg
1357 §au3fomt!jur auf ber aWainau, ©eorg »on §onburg (ebenbafelbfl 1482
unb 83 §au3fomtf)ur) jtoei Sa^rje^nte lang flomtljur ju %eua,atn (1500—1519).
gflr einen SWelc^ior t)on §onBurg, ber nad& Dc§g ©efd^. ber ^tabt unb Sanb=
fd^aft Safel IV, 711, c. 1499 flomt§ur gu 93euggen gewefen fein foil, §abe
ic§ fonft !einen 93e(eg.
2 S)tefe, Ijalb hn ^one bet S)ro§ung angefiinbigte, Sl6fidjt fd^etnt nk|t
jur SfaSfiifjrung gefommen gu fein.
Digitized by VjOOQ lC
355
fet)en, tonnb ton$ fur tonus felbs folder ober nodj minber fadjemt
Ijalb infeulaffen nit gefetm:pt, fo fyaben ttoir bannadjt bcu er*
toirbtgen eblen Ijerren, Ijeren 9tuboffeu toon grtbingen, lanb-
comentljur bcr ballet) jnn @lfa§ tonnb 93urgunbi, tljutfdjorbeuS,
tonfern tyerrn tonnb obern, bcr bingen toerftennbigt. 93nnb \i>ien>ott
fein ewirb tmnb roir I)o§ermelter $aty. 3Jlt after tonnbertljeuigift
toilfarung v>nb eud) freuntltdjen gutten ttriffen jubetoet)fcn tonnb
guerfcaigen forber genaigt tonnb begirtg toaren, fo Ijaben tx>ir bod)
bet) tonnS nit emegen mugen, ba$ foldjer ber $at), SSlt beger,
Jnn maffen bic fu^ttcation toetyfet tonnb toermag, toon tonn$ ftatt
gcgcbcn toerben mug, to& torfac^en, bcro ttoir bebad)t tt>eren, jtat).
3Kt. ac. mit grunb guberidjten , tsan ttoir nit lieber Jjerr g-riberidjS
gtym:pf$ toerfc^onen toottem 35ann eud), al8 fyern griberid)$ erlidje
freuntfdjafft, nit toerborgen, toother maffen tonnb geftaft err, Ijerr
griberidj, erftUdj inn ben orben lljomen tonnb angenomeit, toa$
er bem orben fdjulbig getoefen ift. @ud) ijl au<$ toiffen, tt?a8
geftalt er ftdj toerfdjiner Jam toberfetyen, one toiffen tonb tt)iber
feinen obcrn fic§ tofe bem tyauS 5Jiat)natt> getljonn , ben orben toonn
jm getoorffen tonnb in JriegS Ijanblung fic§ begeben Ijat, tonnb
tote er baruber auf ernnftlid) anfyalten feiner erlt^cn freuntfdjafft
gnebtgflid) angenomeit, tonnb toa$ er fid) bann gnmal erbotten
tonnb begeben tyab. ©agegen Ijaben audj jr gugebenntfljen , tote er
ba$ atteS jnn toergeffen geftelt, tyinber feiner oberfljait tonnb inn
abn>efen berfetbigen forgtlidjer n>ei)$ tofe bem §au6 3Ka*)uatto fid) ge*
tljon, ber orben mit ettoaS toeradjtUdjeu twrtten an ainen bom
jnn ber infet geljenndfljt, inn frembe tanub in Jrieg gefeogen,
tonnb atfc er to§ bem frieg nriber inn bife lannbt autyomen, in
ben orbfcn nit begert, befonber fid) Ijatt toernemen laffen, ba$ er
toit licbcr ben tob annemcn, ban ttoiber Jnn ben orben geen ttoett,
tonnb alfo tonfern (jern tonnb obern, nodj Ijerrn ©ebafttan toon
©tetten, in in f^omen julaffen (tt)ie tool er bo^ onn beftentlic^en
grunb kty. 9Kt. anberft furgegeben) nie erfudjt no^ begert §at,
befonnber ba^enig, fo er inn Iriegeu erobert, tottnu^ti^ tottb etoaS
ergerlic^er tonnb ftrdftic^er toct)« fetnS gefattenfi toer^ert ^att ©ott
nun tobcr fotti^S er, tote fein forbrung ftat, on ftraff tonb ent*
geltnu«inn baS ^au« 3Rat)nat» tofgenomen, cr fam^t alnem Men*
ner mit nottttoenbigcr I^fferung tonberljatten , au^ guatterfeeit, n>ie
e« im gelie^t, Jn tonnb ufe jugeen tonnb in fricg gufeie^en geftattet
tonnb bas att^erf^omen tonb bru^ beS orben« na^ ge(affen n>erben,
fo Ijaben ir juermeffeun, ttoic grofffidj fotttd)« miber tonfev^ orbemS
23*
Digitized by VjOOQ lC
356
bucb, red)t, gered^tigfljait, fre^^att # gnaben, alt nnuerbedjtttdj
Ijerfljomen, brudj tonb gefoonbait tonnb befonnber bic gtnatn gelibt
bet getyorfame n>er, tonnb nit attain MS gu fcnerfyblidjen t>er*
M)fen, befonnber gu nadjtail fcnnb genfctidjem tofcrutten be$ orbenS,
btfer forgllid)en gcitcn Dub leffen ratten Dnnb bienncu tnedjt,
ban anber jungen gleidjermaffen fidj guerfcatgen torfad) nemen
tnedjten. ©a$ bitten nrir mit ftetyS guermeffen tonub bifc fcnfer
anntourt, tt>ie ft befd)idjt, im beften aufguncmcu fcnnb tyeren
Sftiberidjcn gu toetyfen, fidj bem orben guuerglcidjen, tomb fern fcber*
trcttcn run) tonb bufc gufuren unb fidj in bic geljorfame infers
Mb feinS Ijerrn tmnb obern guftetfen. ©o ba$ befdjidjt, ttotfen
n>ir genfclidjer Ijoffnung fein, tonjer Ijerr fcnnb obrer, fo fein er*
tt)irb Ijerr griberidjS bufcttwcfljung fintren-fcnnb feljen, ftyc toerbe
aufe angfyorner gutc bic ftrcuge bcr ftraf , bic cr pttfidj fcertmrtfljt,
miltern mtb offtermelten i?aty. SSlt. furbrung bebenndljen Dnb jtdj
in altt)cg tonuernnflidj Ijalten snub erfcaigen. 35ar&u text infers
beften toern%en8 mit tuitten gem bety tonferm Ijern fcnb obcrn fccr-
Ijelffen toeHen ; baun eudj tmb anbem Ijer ftriberidjS crlidje frcunt-
fdjafft frnnttidj gutttrifltg biennft gubetoetyfen , fetyen n>ir ganfc ge*
naigt 2Bir bitten cudj audj Ijieneben, tm8 nit guuerargen, ba«
nrir tonnfer antttmrt bijfter aufgeljalten , ban fair bcr tonruwigen
Ijerbft gett, audj anbercr t>nfer obligenbcn gefdjefften Ijatb (n>ic
U)off t>ff ernnftlidj §err cotnentljnrS in bcr 3Watynatt) befdjreiben)
nit fytben mugen gufamen fljomen. Saturn 2Wat)nan> montage nadj
(*eli&abet§e anno etc. 30.
©ebafttan toon ©tetten, comentT)ur gu Sftatynafo, 2BUljalm fcom
5ftetyger, cotnentljur gu gre^burg, SSrg Don 9tnbtato, cotnentljur
gu SBeugfen, tmb §auu8 §ainridj toon SSrafdjberg 1 , cotnentljur gu
Witfljaufen, tljeufdj orbenS bcr bafle*) |nn @lfa§.
3)etm eblen geftrenngen ©eften Ijern SSoItfem »on $n8rtngen; titter, 93urtf=
fatten »on SJantf^enfc^JDeplcr, oogt in ber ffttitynnato , »nb ©ilgen ©on §on=
bnx%, fampt onnb fonnber, imfent lieben §cnt »nnb freunben.
griebridp t>on §onBurg SJenoanbtc wnb greunbe oewenben pc§ fiir i^n beim
SanWotnt^ut. 1531. San. 5. 8to<fad&. 6.
©mirbiger, ebler, geftrcnger, befonnber licber ^crr Dnnb
frSinbt. (Sudj fojen t)nfcr tPtttig freuntti^ biennft bcrait guuor.
9la^ bem tmfer setter, f^ager, auc^ freunbt mmb bruber, I;crr
1 ©p&ter (1532-36?) ^omt^ur ju Sreiburg unb bann (1537—38) gu
9Wainau. d. ©d^recfenftein a. a. 0. 95.
Digitized by VjOOQ lC
357
gribridj toon #onburg, tomb tonb toon toegen ba$ er ain geitlang
ptn 5?aty. SOW. etc., tonferS allergnebtgiften Ijern, bienft in SDtatylanb
getoeft, jn ftraff gcfaffen, toettidje tons etlid) taib, tonnb bietoetyt
toir abcr toiffen, bag cr fidj be$ orbenS nit toerfcigen nod) ab*
getljon, befonnber ba$ creufc, tote jm tool gepurt, fnr tonnb fur
an \m getragen, gu bem toiv burdj fetn oberft tyau:ptteut tonnb
anber beri<$t fein, ba§ er fidj imfctften feinem biennft, tote fidj
atnem rtttermeffigen man gutljun Qcfeim^t, tool tonb erftdj ge*
fatten, fo Ijaben toir baffelbig bebadjt, tonnb ba$ tool! gefagt toer-
ben mag, ban bie toar^ait ift, baS er bamalen toiber Ijo<$gebad)ter
jtai). 9ERt toibertoerttig tonnb audj tie <$riften(idjen erbfeinb, bie
Surgen, toottidje bie SSenebiger bety jnn gefytyt* gebiennt tonb ge*
:prudjen taffen, ba$ win* ban betoegt Ijatt, Jme Ijerrn gribertdjen
mit furfdjrifft an eud) guerfpriefen. 9Snnb ift bemnac§ tonfer biennft*
lid) tonnb freuntlidj pitt, ir to6tt foHidjS fein toerljanbtung nit
gum §5djften ermeffen ober annemen, befonnber toie toir Ijinber*
benntfljen tonnb Jme biefelben gum beften fdjeiben, alfo too er tye
nit tongeftrafft l)ingen mag, fotdjlidj ftraff j[me bod) gum gertngften,
fo |mer mSglidj ift, tofflegen, bodj June toeber bnrnen nod) bfodljen,
toitnb eu<% in fottidjem burdj tonfer alter toiffen fo gncbigclidj
tonnb bermaffen gegen Jme er&aigen tonnb fatten, toie tonfer Ijodj
toertretoen tongegtoei)ffelt gu eudj ftett, audj bamit bemelten tonfer
toetter, fdjtoager, freunb tonnb bruber f officer tonnfer furfdjrifft
bet) eudj geniefcttdj empljienube. 2)aS begem toir tomb eudj tonnb
gemainen orben, too e$ fid) eraifdjt, afffeeit biennfttid) tonnb freuntlidj
guuerbienen. ©atum ©tocfadj ben V tag ^attxxarii a , etc. 31.
SDiettrtdj ©pat \ obemogt gn 93radj, 93olc!ljer toon ^Ijnoriugen, baib
rittere, 33urdljart toon Sernljaufen 2 , oberuogt gu SBIabenren, SBolff
SDiettridj toon §onburg 3 , oberuogt gu Jutlingen, ^org #et« toon §at)fifc
Ijain, geuanbt §eipn 4 , ©riftoff toon ©djtnen 5 tonb (Silg toon §onburg.
2)em ernrirbigen eblen, geftrengen Ijern SRuboIffen t>on gribtngen, t§eufc$
orbennS lanbt comentljur bet balet) @lfaf$ tmb Surgiinbj, tmfertn befonbent
tteben Ijeren tmno freunbt.
1 §er&og ttlridp ©on 2Btrtemberg befannter getnb, ber nad& bet unter
feinem Dberbefeljl aerforenen ©d&fod&t bei Saufen nac§ Defterreidj flo§ (3im=
merifd^e (S§roni! II, 50 f.) unb 1536 ftarb. (Se^b §erg. Ulric^ U ; 469.)
2 93ern*jaufen bet ©tuttgart 3ettfd)r. I, 380.
s SSgl. 3umneriftf)e (5§romf IV, 33. SBoIf SDietridfj ift roo^l berfelbe, ben
©d&5n§ut$ a. a. 0. Ill, 73 f. $ietritf> nennt. ©. aud^ oben ©. 353.
^ ©om£au3»on3ffenIjeim? SBgl. 3eitfc^r. 16, 371. Schopflin Alsat.
illustr. II, 648. Baquol-Ristelhuber L'Alsace 217.
5 ec^ienen %tyM. ^onftanj.
Digitized by VjOOQlC
358
griebrtdj ©on §onburg bittet ben 2anbfomt!jur urn aSerroanblung bet iljm auf=
erlegten ©trafe. 1531. 3Rerj 1. 7.
2ftein Dnbertljenig t>nb getyorfamen tDiOigen bienft juuor, er*
ttrirbiger Dnnb gnebiger Ijerr. ©cm nadj Dnnb id) Dor Dergangner
geittctt mit fampt meinem bruber Dnb Dettern Dnnb anbren Dnfern
gncbigcn Ijerren Dnb v>ettcrn Dor etser gnabcn erfd)inen ju SRauen-
fpurg Dnnb ba etoer gnabcn gut tDiffigttidjen erfunben, bed id)
mtd) geborfamltc$en ju bebantfljen $ab, Dnnb mid) Ijietyer gen
33eucfl)en befdjaiben; nun fo idj Oer bin fljomen, ba l)ab idj bei)
meinem gunftigen Ijerren amen beueld) erfunben, alfo bad tdj bte
graven futten foil tljragen, bad ban mix gar groff Dnnb fdjtDar*
lid) ift , toie n>ol tnb id)d gar nit abgefdjlagen tyab , f onnber wo
etDer gnaben baruff Derjjaren tDett, mit groffen befd)tDerben er*
ftattcn tttyt, ban bad idj meincn befunberen gunftigen Ijerren mit
ganfcem Dnb Ijoljem erbettcn Ijftb, bad er mid) bid auff toeitter be-
fdjaib etoer gnaben Dnnb julljunfft bed bottend \n ainer learner
Derljavren laffen tDetfe, ob bod) gnab Dnnb barmljerfciglljait ju-
ertangen toere. SDcf^alb fo toere Dnb ift an etDer gnaben mein
Dnberbiennftlid) Ijod) ftetfftg bitt Dnb begeren, ft) toeffe midj gne*
bigcr ftraff, bie ft) bodj gteid) tool in mafc Dnb geftalt bte fein
mage, anbevd ban mit ber graven Jfjutten bebeneffyen. SDarumb
toil! id) etoer gnaben Dtmbertljenigfttdjen gebetten Ijaben Dnb mid)
Dnberfton fcinfur jugefaffen end) Dnnb meinen §eren Dnb obern ju
f$itff)en, bad id) ber Ijoffnung bin, \x att meine Ijerren Dnnb
oberen toerbent ain tootgefatlen barob Ijaben. 9Mt mer ban id)
beger l)iemit etoer gnaben gnebiger anttourt, barmit Ijab etDer
gnab mi<$ \n affer geljorfame gnebigttid) befoffen. Saturn am
erften tag bed TOerfcen anuo bomini 1531 jar.
5rtbert<$ Don £onburg, tljeufdj
orbend ju 23eutfl)eiu
$em ertoirbigen eblen tmb gatftlidj ijerren, ijerr Stubolffen turn §ri-
btngen, tontcomentljur ber baity ©Iffifj, meinem gnebtgen Ijeren tmnb obern
&u§anben.
Digitized by VjOOQ IC
359
II.
$rtebrid) »on §onfotrg entfenbet feinen Seutnant unb DrbenS&ruber §an*
Sacofr $ruc$fej$ an ben Sanbfonttljur £an3 SBernljer von 9tetfdSjad& gu 2te
fteUium milnblid^er 9toc$ttc$ten. 1542. Slug. 31. SKUingen. 8.
(Sttotrbiger, ebler, inn funberS gnebiger tmnb ge^ieteuber §cr
*>nb obern. @3 totrt mein letytinamb §an« 3acob SEmgf e« ', gaiger
bifc brieff 6 , etoer ertolrbe etttafc, ti>a« mir toon latyferlidjen tmnb
fl)finigffid)en 9Jit oberften gugeftanben ift, angaigen, auc$ mciu
nit felber gu etoer ertotrbe Jtyomen trtylidjen anfcaigen. ©cm ttette
($. (g. gtoben geben gleidj n>ie tnir felber, tmnb midj barneben
atfeett afe jrm geljorfamen inn gnebigem befell tragen, n>elc^e5
i<J) alfcett a(8 geljorfamUdjen gubefdjulben genaigt bin, Saturn inn
etyf gu gtttngen toff ben letften 9Iugufit) anno *c. 42.
$riberi<$ son Jponburg, ttyeufd) orbennS.
Sent ernnrbigen eblen $eren, §an3 SBernljern »on 3tetf djad) 2 , t^eufc^
orbenS lannbtcomentfjur bet baleg in (Slfcifj tmb JBurgiinbj, meinem jnfunbetS
gnebigen fyemn tmb o&em &u §annben.
griebru^ »on §on&urg tmeberljolt fd&riftlidfj feine bem Sanbfomtljur burdfj feinen
$&gefanbten miinblid^ ©otgetragene 8ttte urn Urfaufc, jum Sroed emeS
flttegSjugeS in foifertic$em SHenft. 1542. ©ept. 10. Seuggen. 9.
(Srtotrbiger, ebler, infunberS gfinftiger Ijerr mtb obern. (Stoer
fdjreiben 3 fcber meinS bruberS £an« ^acob £rugfeffen t>on 3ietn=
fefben ernftfidj begeren tonb erlopnuS in bifen gu fljinfftigen gng
§ab id) nttdj ernftlidjen etfdjeiben Mb gnugfamlicfy toevftanben,
fljan audj toott ermeffen, ba$ gemainer ballet) cjroffc not tmnb
toolfart gu bifer gciten; bietoetyt idj aber mit mcincm fljrantfljen
Icib alfo toon meiner aflergnebigifien ^erren, bcr Sft. $at). fcnnb
3ft ^. 2ttt. oberften, an gefud)t u>orben bin tonb mit aincm
crttc^ctt befetdj begabt &or anbercn ttorben bin, toeldjer befeldj nit
attain mir gu §oI)en rum ober tt)oCfart raidjen foil obcr wirt,
fonnber and) gan&en tljeufdjen orben tmb gemaincr batty, bef^
ijalben i^ mit meinem trautfljen teib genaigt bin, mit gunft,
gnaben tonb gutem ttriffen ^unb bitten etoer ate metnS fonberS
gnebigen tjeren tjnnb obecen bifen erli^en gug gu tootftretftyen,
mit atter ge^orfamefter ^itt, <S. evnjirbe n)ette bifen meinen fur*
1 2lu§ ber Befannten gamilie ber Xruc^feg t)on SR^einfelben. 3 m folgen^
ben ©d^reiben nennt U)n §on^urg feinen (Orben§=) SBruber.
2 fcmbfomtfjur 1540?— 49, juoor ^omt^ur &u grei&urg.
3 S)iefeS ©c^rei^en fe!jft unter unferen 2l6f(^riften.
Digitized by VjOOQ lC
360
genomen jug nit gu tongncbigen gefaflen toon miv annemen, ban
bie be& ljutt, bic fur tonb fur fljain nife ift gu bifcn geitten, nit
mcr bent orbcn tonnb gemainet batft) getDinnen inag. $itt nodj
mal& mit tyedjftem ctnft tomb ain gnabig erfopmtS; ban man
med)te funft mir tonb gemaincr bafy fonnft $art nad) reben, befe
ban idj uit gem toon mir ober bcr batty tyeren tt>cltc ; idj toolt
toil lieber erlidj erftodjen toerben. ©efljatben pitt idj nodj malfc
gum attetljodjften tonbertljenigS gnebigS torfob tonb ain gnebige ant-
rourt mit IjSdjftem fleifc, efoer ernrirbe toeCte midj gu fottidjem
d)tiftenlidjen jug mit jren armen tetyten aignen tonb Ijinberfefcen
furberen, barmit id) al$ ain orbenS ^erfon befter ftattttdjer er=
fdjetnen meg. SBefitdj midj fyiemit alfeeit @. eroirbe alfe bcr ge~
Ijorfam. Saturn in eijl gu Seud^en f— tag ©e^femer anno eta 42.
gfrtbericty toon §bnburg, tljeufdj
orben comentljur gu SBeudljen.
3)em emnrfctgen tmb eblen fyetxm §an§ 2Bewl)em ton SReif djadj, fonbt
comentfjur ber baUt) in (SlfaS tmb Siirgtinbj, meinem Ijerren mtb o&em ju=
fjannben.
$er Sanbfomtljur fd^Icigt bem £omt!jur griebrtdj t>on $on&urg, unter nad)=
briidlidjer 3Jtoljmmg an feine Drben3pflic$ten , feine 33itte a&. 1542.
$e&. 4. 10.
9ttein freuntfidj gru& guuor *c, lieber $err coment^ur. 3r
Ijabenb laiber burdj $err ©igmunben toon (Siptingen 1 , ftattljalter
gu Sftuffadj, ben befdjtoerlidjen abganng beg toon Dn> tonb be$ toon
SaubeubergS feligen , toeldjer tonnb atfer globigen feelen bet
almedjttg gott genebig tonb barmljerfcig fcin tortile, toerftanben. ^dj
Ijab au<$ , al$ id) jre« abfterbenS beridjt toorbett bin , meinen toogt,
ben SKofer, nit bet) mir gelja^t tonnb bin barneben atfo betriebt
tonnb bef^umert gefoefen, bag idj ben tobtenbrieff nit ijab fljunbeit
fdjreiben. SDodj Ijab idj bem toon ©ptingen bie fad) gegeu eudj
aufcguridjten beuolljen, befcgteidjeu an afle anbere ort audj ain
ttoiffen gemadjt k.
3um anbern, meineS toettern ©toffels toon fianbenbergg 2 friegS*
jugljalben, Ijabenb \x fonberS gtoet)ffet$ nodj nit \n toergefc geftelt,
ttoaS id) inn betyfein be$ comentljurS toon 3Jiat)nan) mit eucb gu
SBafenVtoe^ler 3 gel^anbelt ^ab, bo jr fetb« gefagt, \x Ijabenb eu(%
ttoeitter nit mit ime ingelaffen, ban fo ber gug felbigen geit ain
1 u. 2 f. ©inleitung.
3 SSafenroeiUr SBej.-Sl. SBreifac^.
Digitized by VjOOQ lC
361
furgaug Ijaben tmtrb. ©ietoeil nun bo&emal gemelter jug tain fur*
gang getyapt, jo f^ann, mag ober unit id) end) tonb anbcrn i)tm
fnvo (in betradjtung be$ groffcn mangels bcr orbenS ^crfonen tonb
befdjtoerungen iefciger Wffen) nit erlauben ober in ainid)en jug
tocrgunen jufctc^enb. Dekalb tdj cuc^ efoer orbens :pfftdjten, audj
ber fdjutbigen gefjorfame, ate eur oberer abermate ermane, ba$
ir on augefeKjenS anberS jufageite in bem beueldjnen orbenS Ijauft
93eucf§en bie t)auf$ctltung nadj ber ball) eerett, nub tonnb tootfart
toerfeljen tounb eud) in ffyain friegSjug begeben n>5ffcnb. ©e§ toil!
id) midj ju eudj toerfeljen etc. ©an eur jufagen bie orbenS ipflidjten
tonb geljorfame nit Ttjtttber fid) ftetten ffyinben ober mogenb. ©arumb
ntfllenb be$ orbenS fadjen, midj tonb end) fetbs, bebenntf&en tonb
J)o<$ttoidjtige bing nit ring adjten tonnb }n nrinb fdjtagen, ba$ e$
eudj nit ettoan jn ^itftatten (toetdje mir laib foere) fl&ome.
©en tt>ein nrill id) ate balb ban nrirbt, pollen laffen. ©er toon
§odjnegflj ligt ju 2annb#perg frautflj, idj toerljoff gugott, fein fadj
foCe ftdj beffern. (58 begegnet mir ain groffer jamer mit meinem
gefinb tonnb ^ferbtcn, ligeub aCentljalben francfl), feinb mir nit
mer ban jren toier reuter f^omen , bie jwen feinb f ran eft), mein
setter $annf$ Satyar ligt audj \\x ©fterreidj be*) 8in^ francfb;
gott geb genab.
Saffenb cuc^ bie l)au|l)altung mit tretoen bem orben $u gut
beuolfyeu fein, ftettcnb bie tonf often tonb aUeS, fo tons Mb bem
orben toerttoifcUdj tonnb billtdje nacl)reb bringen mag, ab, bann id)
forg, ba$ gejagt bring end) tonb bem Ijaufe fdjledjten nttfe, bietoeit
ttoein tonb tljorn toff fd)lad)t ©atum am iiii* tag ©ecembrte
anno *c. 42.
D§ne Unterfdfjrtft unb Stuffc^rtft.
griebnd) von §onburg bittet ben Sanbfomtijur roieberfjolt um Urtaub fiir ben
beabfid&tigten ^riegSjug, ba tfjn ©toffel won Sanbenberg feiner Sufage
ju entbmben fid) roetgere. (1542. ©ej. — ) 11.
©runrbiger, ebter, |nfunber8 gunftiger §er tonnb oberer. ©toer
ernrirbe fd)reiben mir gettyan be$ tatemS ben 4 ©ecembrte Ijab idj
mit Ijeftctn fdjmerfeen entyfangen, ber erlid)en gefeWcn tyalben, fo
bo mit bat abgangeu fiubt, benen tonnb alien gtobigen gott ber
almedjtig mib touns nad) juen gnebig tonb barmljer^ig fein toeHe.
3ebod) fo langt bejtyalben mein gau^ l)0(^fleijfig ^itt an ett>ev er^
nnrbe, bag fid) bie felbig bife tongnabt, bie nrir alle i>mb gotttvol
tocrbient t)aben y nit toff ba« alter ljod)ft ju l)erfeeu faff en toelle,
Digitized by VjOOQ lC
362
ban fo fcafcen bic fdjulbt bcr natljur agotttoitt tool befcatt, bic n>icr
nodfj toot on$ Ijaben.
3um anbren, meinS t>ettcm ©toff els toon SanbenbergS Ijalben,
oerftanb idjj Jnn @. ertoirben fdjjreiben, toie ba$ idjj midj gegen 6.
ertoirbe folte Ijaben laffcn merdfljen, toie ba« idj }me ben gug, jo
er bafeumalten nit fur ftdj gang, mit fugen abfdfjladjen medfjte;
ift nit on, idj bin beffelbtgen nodfj tool! ingebencflj; id) bin audj,
alfo balb idj anljeimf<$ fljomen bin, bnnb @. ertoirbe bon tnir gu
SBeutfljen gefdljatben ift, nicbcrgcfcffen bnb ime ©toffetn bon 2an*
benberg gefd&rtben, onb inn bem, at$ idj \mt ben brieff Ijab
toetten fdfjidftjen, bo Ijat er mir feinen fdjreiber gugefdjidfljt bnb
tnir anlaffen gaigen, tote ber bon filer 4 ime ain grofc gufagens
Ijabe getljan. 9tun fety er mit feinem regement baruon bnb Ijab
jme bodfj bie itaty. Wit gugefd&riben, baS er feine Ijauptlett tsette
auf entljalten bis bff fljunfftigen frielingS. ©efljalben fo toerfedj
er fidj gegen mir al$ gegen feinem lieben oettren, i'tdfj toerbe midj
biegeit atfo bff entljalten mit meinen fljnedjten, bife bie geit lljome.
£>a Ijab idj bermainbt: Sftain, ban idlj Ijab Jme nit toeiter toer*
forodjen, ban eben bff bie geit. S5aS ijat ber fdjreiber alfo t>on
mir angenomen, jme bie fadljen atfo furgutragen onnb midfj be«
orts gu teffentieren. 2lber mir ift toiber ain fdjreiben fljomen, toie
ba$ ime audj nit geljatten toorben fet), miefte bennefter bem frieg
tmb la^fer gefoanen fton, tote er ban midj bnb anber bnferS gu*
fagenS ertafen fljunbe? $)ietoet)l ban bie fadljen alfo gefdfjaffen ift,
ba$ idj ain mal mit gutten fugen nidjjt toot toeidjeit Ian, fo £itt
idfj <£♦ ertoirbe , bie toette ain Main tocil ain getutt tragen , barmit
nit mir tmb gemainer bafy, ja gemainem orben bnb guuor aufe
meinem ftamen bnnb namen ain grofe nadjreb befcfyeljen. $)an idfj
Ijab ©toffetn nit tttflten gelauben bnb bin felber gum fatyferlidjen
commifari auf en geritten bnb \xt barumb angefudjt, aber fljatn
anbren befdfjaib funben, ban joie bet) ©toffeln t>on Sanbtenberg.
©e« jagenS Ijalben, ba$* Ijab idj meinem fdfjtoager S^ri*
SRubolffen 2 nadfj tut @. ertoirbe erften beueld^ abgelljint, aber bie-
toe^t bie beftattung bermag, ba« ain jeber bem anbren ain Ijatb
jar fcorljin ab!t)inben foil, fo mu^ id& nod^ bie fctbigen geit ben
f Ijoften alfo teiben. 3lber @. erioirbe bie fe^ nun frelidfjen, ban
id^ toiH agottoiU ba« ^au§ Seudf^en on aCe befd&toerben oertaffen
1 ©in SfieberKittber Qo^an t). Sier roirb aI3 faiferlid^er ©ommipr in ber
Stotmmfdjjen (S^ronif IV, 27 genannt.
2 2>er Warn* biefeS ©dowagers roirb fonft nid^t genannt.
Digitized by VjOOQ lC
363
Mb mit meretm uufc, ban idj$ crfunbcn 1)ab. #temit tl)ur idj
tnic^ @. ertoirbe ats bet geljorfam befellenbe, mit ttnnfcfyung toil
gutter gefunber gltdf^afftigcr {aren tonb ate gettlidje langtljn>ierige
rengierung k. SDodj jo mufe @. ertoirbe bic fadjen nit atfo toff
bie fdjtoeten adjften nemen, ban ft) tljut fonft niemanbt mer
fcfyaben, ban jer fetter tonnb ton« alien.
3uui tritten, fo tt>er id) gu btfer getten mit guten gefetfen
bie bed orbend aigen finbt, toerfaft, bie ben ban) 1 toon mir em*
Vfa^en toelten, ban idj bety meinem aib nit gebencfljen fljan, ba$
idj jne mit bed IjaufeS nufc toeiter beljatten fl)an. SDefljalben fo
Ijab v$ meinen fcoffmdifter tonb fdjreiber, baib gatger bifc brteffs,
gu ewer ertoirbe abgefertiget , bie fadjen alfo anfcufcaigen tonb (S.
erttoirbe aCer fac^eu gu beri<$ten. 5Dan e$ ift tooU mtglidjen, toer
ber fdjanbtlid) btoo nit, tdj Ijete mid) nit alfo in ain IriegSgug
begeben, ban bie tontreue bie ift gu gro§ tonber bem gefinbt, fo
mag id)8 nit fe$en. £)arumb fo toeHe @. ertoirbc Jnen globen gtetd)
n>ie mir felber, tonb Ijiemit fei) bie gnabt gotten atfeeit mit tonfc alien*
Sfync Unterfdjrtft. Unbatirt.
$etn ernrirbigen eblen Ijerren, Ijerr JpannS 2BemI)ew t>on SReifdjad^ fanbt
comentljur ber bal^ inn <&f8f$ »nb Siirgiinbi / meinem jnfonberS giinjligen
liebm $ern tmnb o&eren &u§amtben, Slttfcfywfjenn.
griebridj ©on $onburg netwa^rt ft$ fcetm Sanbfomtljur gegen beffen ange&Udje
2lbftc§t, ben flomtljuren i^re ange&orenen ©iegel afyuforbem. (1542.
$ej. 26.) 12.
(Srnrirbiger, ebter, iufunnber gunftiger lieber Ijerr tonnb oberer.
3$ ftitflj elver ernrirbe Ijiemit ainen truntfl), gott ber atlmedjtig
ber toelle @. ertoirbe toertictyen, ben fetbigen mit gefuntljait tonnb
gutter laugtfljtoirtger regierung lafen nieffen, mit fantyt toil guter
glttfljaff tiger Jaren *c. (Srnrirbigcr, ebler, fonberS gunftiget lieber
Ijer tonb oberer, e« gaigt mir mein fctyreiber an, n>ie ba$ idj
mein angeporn infiget toff ben nedjften gu fl)infftigen tag gen
1 aDBeld&er XJjeil be§ @d&foffe8 Seuggen urn bicfe Sett ge&aut ober neu
Ijergerid&tet nmrbe, batuber feljlen bie SRadjrid&ten. 93ei einer neuUdjen pdjtigen
$eft$tiguna ber nodj vor^anbenen ©e6fiulic|feiten fanb id) leinen %tit)alt$puntt
fur eine SSermut^ung in biefer §infw^t. 2)a3 norblidje eittgangSt^or trfigt bie
3a§re§5al)l 1536. 2Bot)on ©onfeurg im twrtfegenben ©d^reiBen fprid^t, ift roo^l
eine SReftauration im eigentlic^en alien ©djfofc. S)er jeftt nodj fte^enbe filtefie
%$ti\ be§ ©d^IoffeS ip bie fiibUdje, gegen ben Wfytin gelegene fjront. 3)er rec^t^
winflige 2lnfcau gegen S'iorben ftammt auS bem t>origen Sa^unbert, vote audj
bie an biefen 2fa&au fto^enbe, gegen SBeften (aufenbe ^ird^e.
Digitized by VjOOQ lC
364
TOatjnato 1 bringen f5tte, aufc toeldjem id& oerneuten mnfcd, bad
oittetdfjt @. ertoirbe ain netoerung tmberftat ftrjuncmen, toie ban
id? fottid&d Jn ootgefcaltem cartel Ijie and) atndtljaild oerfianben
Ijab. 211$ namlid&en bad @. ertoirbe Dermainbt, t>nd tmfere an-
ge:porne inftget oon ond jnerforbern mit fantyt ben inljabenbenn
Ijenfern, fo toir oom orben Jnljaben, Jnanfe^ung bcr Dbef&aufc
fyaltung, jo oiflid&t bidljerr bet) ond alien ge§atten Mb erfunben
toorben ift; ba fag idjj, bad ed tooll oon notten toitte fein, bad
man ain ernftlid) einfeljnng Ijabe, batmit follidljd abgeftcXt toerbe.
SDad after ainer barnmb fcin angeporen inflgct ainem lanbt comeit*
tljnr jugeben fdfjnlbig fet), 2 bad t»ai§ idj nit, ban mir megen tool
fpredjjen , bad onfere angeporne inftget nit Don bem orben l)te fetjen,
aber bad, bad uiir aincm lannt comentyur jcin figel aufc grofem
Ijerfclid&em Dertretoen, fo totr allc ju jmc geljapt fytben, gefctert
mit bed orbend toa^en onb crtfe gefctert Ijaben, onb nit cr bic
onfereu. SDarfeu fo ift ed Don fijatitem lanbt coment^ur gegen ben
comentljnrn nie ge:praudjt toorben. @d Ijatfe audi) bie oergteicfyung,
fo bo Dor ber ertoelung befdljeljen ift, nit in. 3$ glob toot, bad
@. ertoirbe toot teit pnbe, bie nodj onbittidjere oirnemen toibcr
Dnnd ratten- medjtett. 2lber ed ift nit ain bing , aid ba bie fetbigen
ben armen teitten ju Slltfdjufeen an ben faitten gellopfft Ijaben.
©t) Ijaben toetytfanbt 6. Dorfaren attdj alfo Jn onfc geljefc, barauf*
bittidfjer bie ballet) gerftert toorben fSlte fein, toie idj ongejtoeijffelt
bin, <£. ertoirbc nodj tool jutotffen ift. £>ad aber (ben) (S. ertoirbe
ben onberricfyt oom abmtniftrator nemen mSdjte, fid) gegen ond jit
fatten, toie er ftdj gegen fein en lanbt contention™, ba megen toir
tool fpredjen, toir Ijaben fljainen finig, aber ainen fat)fer, mier
ijaben fljainen abminiftrator, fonber ainen lanbt comenljur, bem
Ijaben toir fein figel gefeiert mit bed orbend crct& , jn anfeljung
onfer grofen Ijocfyen juDerftdfjt, bie toir ju jme getragen Ijaben.
©oftc ban onnd alien oon Jne ain fottidjer groffer gtoang befdjeljen
onnb mir oon ime alfo Derftaiuert toerben, bed bo nit attain
mier, fonbern alien onfern nacJjtljomen ju Ijodjem treffcnli^em
fdjaben raid^en med^te? ©an man mod^te leut finben, bie medjten
fprcd^en ober gebendftjen, mir Ijetten ed mit fdjantUdfyer, lafterlid^er
1 2)og ?prot)incta(copitel nmrbe am 17. San. 1543 a&geljalten. v. 6$retf en-
ftein 3Jlainau 96 f.
2 ©on^urtfg SJuSfu^rungen griinben fid; auf ein a&ftdjtlidjeS ober unab=
fic^tlic^eg 3Jiif;t)erftattbni^. 2)te ^omt^ure fu^rten aHerbing^ urn biefe 3«t ^re
gamilienfieg.^.
Digitized by VjOOQ lC
365
tonnb tonerttdjcr fatten toertoirdft 2Ba$ ba8 tonferm ftameu tonb
namen toir ain erlic^ lob bred)te, §at <£. ernrirbe toot juerad)ten.
SDan Ijatte toctytanbt (S. forfar 1 nur baran gebad&t, cr $ette8 e$
gett)if(i(^eu tonberftanben # ban feme tonnbertoetyfer Ijaten in funft
genugfamlidi) jn tons ge^cfet , bef Ijatben cr nit toittenS toafc, tonfe
fcrcr gu famen gubefdfjriben , cr toifte ban, ba$ *ii traipanbten toor
bcr ttyur ftienben, bic ben neften wit tonfe ben t^urnen jufteren.
©a$ Ijette bcr atmimfierator tool! tnSgen erleiben, ban cr tyette
audlj geluget, ba8 pn am feber toon ber gan| toere toorben, toie
ban fein Ijerfe, will tonb mainuug nacJj fiabt. Sifter cr tjat bif$err
toil bcr minber gunft bety ben feinen geljept, Ja audlj bety ben an=
bern gemainen ftenben, barfeu fo §at er bife baity tomb fljain
fatter nie gcuifet ober gefurbert, aber toaft gem l)ette er tottfc ge*
nonten. 3$ #**& au $/ ^ i me n ^ tool 311 mut fet)e, ba$ toier
btsljer alfo tool atn$ finbt gefein. ©an id& mag bety meinem aib
fagen, bag idj nur bi§ Jn bie w Jar tomb bife bale*) bin getoeffen
tonb lljann nie gcbendfljcu, ba« bic lant comentfyur tonb comenfl&ur
alfo tool ainS fetyen getoeffen, al$ auf bife ftunbt. ©an gott ber
almedtjtig l)at tons ain fonbre guab getljon, ba er ben aufc bifem
gcit tjat genomen, 2 ber alroegen toiber bie Ijerren lanbt comentljur
fcrati&iert Ijat; bef Ijatben toofle tonfc gott nodfj toor tontoilten be*
Ijietten. ©a$ aber id) bamtnb fag, ba$ (§. evtotrbe bie Kjetfer nit
folle toon t>n§ toffuorbern, ba$ fag t<Jj nit; fonber affeS ba$, fo
m5glicfy ift, ba8 ber batei) ju nufc tonnb fuvftanb raidjen mag,
barfeu toelten mir atte fyetffen tonnb ratten. SDan wax idj fdjon (§.
ertoirbe meine figel gib, ir t)aben barumb ba$ t)au& s Beucfljen nit,
ban id) fir be$ fyauft ©eudfljen ftget nit. ©arfeu fo toaife id) toolt,
ba$ idj one @. toor^ifen nij:ig auffnemen ober toerl^aufen fol, c*
leil)t mir audj nicmanfe nij:& one t>orn>ifen etwr. 3^ Wn ft) aud)
frofo, ba$ aud^ mir entgelten fofleu, bejS mir uie genoffen l)aben.
©a* ift aud) nit ipittidjen, id) l)ab altvegen gel)5rt, u>eu ain matter
feme fl)inber ju lieb l)at, fo erleipt er tool als toil taife an inen
aU He^§; ft) Ijaben bie liebe toub grofe tretoe toon @, ertoirbe ge=
fpirt, aber ft) l^aben fid^ nit fljinben bamad^ fd^idt^en. Slber fy
^aben aud) gut tonberric^ter geljept, bennen l^aben f^ gefolget tonnb
nit an bie tren) gebadfyt, bie Jnen toon zuty befcfyeljen ift. 5Darumb
1 S)er nftd&fte SBorgSnger 3^eifc^a(§3 war ^iltpp t>on @§inaen (1537—40),
ii^cr beffen SptiQfett roentfi befannt ift.
2 2Cer bamit gemeint fein lann, barii&ev fc^It in biefen Sorrefponbenjen
fonft jebe Slnbeutung. ^
Digitized by VjOOQ lC
366
Ijaben ft) ben (on toon gott entyfangen, ber tt?ettc innen tonb ton3
alien gnebig tonb barmfyerfeig fein, amen. 3$ £ttt audj <£. ertotrbe,
ft) roeHe fidj nit tyefeen taffen tonb bife tncin fdjreiben mit tretoem
ljer&en toon mir aufnemen, ban got bcr almedjtig fet) mcin jeug,
ba$ id)8 aufe tretoem Ijerfcen gcgcn eudj tonnb ganfcem teufdjen
orbcn main. $)an \x gfauben nit, nrie man ben comentljur toon
flJiatjnan) 1 allenttyalben anf tatgan toon feinen toieramen, barbuvdfy
mir alle benamfet roerben; folte ban erft ain tonnrif tonber tonfe
fljomen, fine nmrbe e« ban gugon. JDa« gott gnebig toerljietten
meffe, amen.
gfriberid) toon £onburg, tljeufdj
orben« comentljur ju Seucfljen.
Unbatirt. 2
$em emrirbigen eblen Ijeren $an$ SBernljern oon 3fceifd)a# , lanbt comeiu
tljur bet bale^ inn @lfa$ Dtmb Stirgiinbj , meinem jnJunberS aiinftigen liebert
Ijeren onb o&ern aufjanben.
S)er Sanb!omt^ut antwortet fur$ auf ba§ oorige ©d&ret&en unb t>eroei3t §on-
burg auf ba§ bemncidjftifle ^rotrincialcapitel. 1543. San. 2. 13.
Sanbt comentljur etc.
9Jiein frunttidj grufc guuoran, lieber fyerr comentljur. (Stt>er
ernftlidj fdjreiben toff fanbt ©teffanS tag nedjftuerrudljt toon eudj
aufegangen Ijab idj mit toleife toertefen tonb ganfe toott toerftannben,
SDantflj eudj anfengtlidj tomb ben rcein; got geb genab, ba8 idj
ben mit gefunbtljait tonb froben nieffen m5g. £)ife botten, jaigern
beg brieffs, tomtb anberef fatten Ijatben toerbenb |r 3 in nadjft
Wjuufftigem gefyredj ju 9Jlat)nan> gnugfamen tonnb erbaw befdjaib
ctrtpfaljen, ban id) (ob gott toil) atfceit gefinbt bin, ertidj, reblicfy
tonb atfo juljanbtenb \n meiner befd^oertidjen beuotdjnen amtuer-
toattung, ba8 mir toon jemanbS bitttd^cr tx>ei§ fljain nadjreb tonb
befdjutbigung Ijieraufe toolgcn foil. SDer allmedjtig gott toerletdj tm$
alien ju Jeber jeit feitt gute tonnb genab ridjtidj tonb barneben ain
glidljafftigS guts jar. Saffenb eudj ben gofebiennft, orbenSfadjen
tonnb jjaufcljattung ju bcr batet) nufcen mit tljrewen beuolljen fein.
35atum am 2 tag 3>anuariJ anno etc. 43.
9lnn coment^ur ju 8eu(!§en.
1 ©igmunb t>on §omftein oon 1540 an, fpSter fanbfomt^ur.
2 9lac§ 9lr. 13 batirt baS ©dJreiBen »om 26. $e&. 1542.
3 «6. in.
Digitized by VjOOQ lC
367
grtebridj) oon Jpon&urg bittet ben £anbfomt§ur toegen fetner „ax\\\en $inblm"
urn etnen gttabigerenSBefd&etb, aBben, better (auf bem lefcten ^&0Mncial=
capitel) etfjaltett Ijatte. 1543. San. 22. Settggen. 14.
(Srmirbiger, ebler, innfonnberS gunftiger licbcr berr tonnb oberer.
3d) gib 6. ertoirbe juuentemen, ba$ id) mit bcm £an$ 3acob
£uber, be$ toon <Sd)onnatt>$ fdjaffner, toon toegen ^ifeftW) 1 ge*
fyxnnblet Ijab tonnb befinbt feel) Jmc nit anberS, ban too er bcm
orbctt mit tremen biennen fljunbe, ba8 cr be8 mit gutcm toiffen
t^un toitt; bodj fo ift ev v>cr^aiffen bet) feinem Jundljeren bift
So^annji tonb Iljan and) nit toor miter toaften ju etoer ertoirbe
Hjomen feiner gefdjeffte Ijalben , aber tonatten fct fo toil er toff mit*
faften tljomcn tonb fid) gcgcn ($. ewirbe er&aigen. 3$ bin gutter
•Ijoffnung, er toerbe etoer ernrirbe gefatten etc.
3um anberen, fo !pitt idj <$. ernrirbe, fy toette mem gncbigcr
$er feiu tonb mcine arme fljinblin bifc ju nedjftem tonferen jufamen
f^omen mit gnebigcr abfdjit tonb anttourt begegnen, ban je& 2 be-
fdjeljen ift, bamit id) aud) mein I)erfc {n ruben fteffen lljtnbe; ban
id) fonnft tonrub gnug l)ab, ba^ toift gott toon $imel. @« finb mir
bi$ jnn bie anbertl)atbl)unbert fd)af }n ber jeit, al$ id) \t% aufc
getoefen bin, geftorben, tt>etd)e$ mir tonb bem Ijaufc nit ain flainer
fdjab ift. §iemit fe\) gott alfceit mit tonfc, tonb tl)ur mid) I)iemit
(5. ernrirbe atfceit befeffenber. SDatum inn cpl ju Seudf^en auf
montag na$ ©ebaftian} anno etc. 43.
grtbertd) toon §onburg, tl)eufd)
orbenS comenttjur ju 33eudH)en.
2)em ertmrbigen tmb eblen Ijerett §an§ SBemljero von Sftetfdjadfj, fanbt
comettt|ur ber batteg jnn @lfa§ utib S&irgitabi, memem jttfonberS gttebtgen
Ijerrett tmb obertt juljanben.
griebridj txmfcottburg fd&retbt bem (3)eutf$orben§rttter?) SBeltitt ©toff ler (von
©toffeln?) &u gret&urg roegett femes bemnffdfjft artgutretenben #rteg§jug§.
1543. 3Kai 25. 8euggett. 15.
SJlein frcuntlic^ gru§ ju beuor, lieber SScftin. SGBt§, ba$ i^ in
yiiii tagcn midj toerficJ^ l)intocg gu jie^en mit jtoetyen fentin Ined^*
ten. ©o e$ ban beiner getegen^eit toere, fo magftu bi^ riftcn; fo
balbt mir ban ba6 gelt toirt, fo toit \tf) bir fdjreiben, tonb f^icf^
1 $ie gleid^faHS gur S3aHei @lfaf;=93urpttb geljorige SDeutfdJorbenScommenbe
§i^Hrc§, 6attton§ Sugern, bie 1531 fftcuforiftrt, 1542 toieber an ben Drben
gurildfgegeben, uwb fiir toel^e je^t worn Sanb!omt^ur ein paffettber SetwaUer
gefuc^t tDurbe. 95gl. Seu ©c^weij. Lexicon X, 192 f.
* ©. obtn ©. 364 Sfom. 1.
Digitized by VjOOQ lC
368
ben brieff Jn fy\ bem comentyuv gen 9htfad) ober too cr ift, bar-
mit cr t>on ftunb an ju micr fljome, tmb madj bem tfaffen fl ut
getter &nb grtefe mier bein Ijeren fraintlidjen, &nb too bu gut
arm erttd) gefetten fanft auffortngeu, fo tljurg. $iemit bifc gott
befotten. SDatum jnn tt)l $u SSeudfljen toff frc^tag post corporis
Christi anno etc. 43.
griberidj son £onburg, comen-
tljur $u SBeutfljen.
Sinn aSeltin ©tofflermt, jefc gu gregburg jm tljeufd) Ijaufi in egl &u ant-
nmrten.
guebrid) oon ^onburg erflfirt bem Sanbfomtljur, unter Slngabe mefjrerer
©riinbe, bie Unmflglidjfeit ber Seiftuna ber an bie Drben^faffe ju 9tfirm
fcerfl oom Jpaufe SBeuflflen &u leiftenben 33eifteuer. 1543. Sul. 7.?
33eit(jgen. 16.
9Jlein geljorfain tonnb albeit gut toilltg biennft feigent 6. er-
wirbe ju alien jeiten mit Ijedjftem fleig toon mir berait gu befor.
©rtoirbiger, ebter, infunberg giinftiger tieber l)er mi obrer. ©em
uadj mtnb (S. ernrirbe toff neftgefyaftem tag ju gretyburg Jm 33reifc
gato mid) tonb anber bie tyeren contentful' ju famen befdjreiben
|at tonb toug alien bafelbft toirgeljalten , toie bag ber jegig mein
gnebigefter Ijerr ber atminifterator * famipt alien meinen gnebtgen
tyerren ben comentfjurn tonb lanbt comentljurn ftdj entfdjloffen
Ijaben, bag \n Jeber bale*), toie bie genant fet), ainem fyaufc auf-
legen fefle, ben ?— trcto jar tang jn bie fiften gen Sternberg 2
julegen; tonnb Ijab idj mid) jnn meiner Ijauftljaltung ber maffen
erfudjt, bag idj nit anberg barinen befinb, ban bag, bag mein
toerwaltigung nit toermSgen toirt, toie tool! id) fur toar bie gett
meing lebeng nie anberg genaigt gewefen bin , ban toag bem orben
gu gutem tonnb toolfart raid)en mocfyte, mein lety, er tonnb gut
barob julaffen tonnb nodj. ©g foil fidj obgotttoit bie jeit meinS
lebeng nit anberg befinben, bag ob idj auft beg fyaufeg Seucfljen
alg aufc meiner toertoatttgung fljinnbe bem SRomifdjen !l)inig »nb
meim gnebigen Ijeren bem atminifterator f^afeung geben f^unbe
mit beg ^aufeeg nu^ f bem bin id) fur mar jufdjledjt, eg ift au(^
\n beg ^aitfeg Seutf^en ^ermegen nit, fcnb je lenger ^e miuber.
©an id) Ijab mieffen bem elenben pfaffen, ben id) ^ic bety mir
jm ^aufe gelje^t l)ab, ber ba nit ain e^iftel lefen l^au, x>ff ber
1 2So!fgang ©c^u^Bar, gen. TOlc^linQ, geroaljlt auf bem (Skneralcapitel
ju ©peier 17. 2lpr. 1543. SBoifit II , 95 ff.
2 Ueber biefe ©meral-Drbenglaffe ugl. SSoigt II, 98 f.
Digitized by VjOOQ lC
369
ipfar gu 9teidjenbad) 1 Ijunbert ftucfl) geben , Ijab idj mit ben bauren
gufriben toetten fctn ; bar^u Ijaben mid) Me toon ber riegierung ge*
trungen. $)arfcu fo Ijaben mir bie toon ben funff altett ortett ein
fdjreiben getljon, tote @. ertoirbe Ijierinen guuernemen Ijat, wen e$
alfo gugon foil, too nit, ffitte idj mein ingegebne Ijaufeljattung er*
Ijalten. $)arfcu fo Ijatt mein bruber 2 mier ate t>ff nedjfien fyat ain
toertrag gugef^itfljt, ba$ id) midj fottc erft meinfi toetterti<$en erfc
gufc toerfceidjeu aufcertljatben icrtidjen ain Ijunbert gutbin, fo id)
toff be$ reidjs fteuv biefeeit meinS lebenS Ijaben fottc , toeldjeS td)
j[n mir felber gu tljon nit befinben Ian, aufc torfadjen bie totyl (5.
ertoirbe nefimate atfo Ijart getljrengt Ijat, ba$ man felle ben t>er-
trag, fo fatet, toerfigten, fo ainer aufc bem orben fljeute burdj elidje
betoeibnng obet funft, toeber an beS ortoens Ijab ober gieter an*
fi>red)ig gu fein. Sftun fcrdjt idj mir nit in bemfelben, toen man
aber ainen ber mafeen toberttjreiipt tonnb ferer, ban er ober fein
toermogen ift, tote fljan e$ aber ertiten toerben. 3luf$ ber tonnb
anberen toerfadjen toirbe idj meinem bruber bifen toermainten toer=
trag nit toerfigten, id) Ijabe ban be*) etoer ertoirbe tonb anbern
metnen JnfunberS toertrutenn ferrem rat geljafct eta $)a$ l)ab id)
6. ertoirbe ate meinem Ijeren tonb obern , bem idj mit atter geljor*
fame gu bienen genaigt bin (gu bienen), nit toSflen toerljalten,
mit ernftlidjer ipttte, fy toette bifc mein fdjreiben nit in tyainen
tongnaben toon mir auffnemen, fonber mu§ ate jrem geljorfamen
alt inn grinftli^em befeldj Ijaben etc ©atum Jn eit gu SSeucfljen
toff famftag toor Sffiargereta anno etc* 43.
ftriberld) toon £onburg, tljeufdj
orbenfi comentljur gu Seutfljen.
3)em emrirbtgen eblen Ijerrn, Ijer §an% 2Bero$em von SRetfd&adj), lant
comentljur ber baity \nn @IfS3 »nb 33ilrgtinbJ f meinem jnfonberS gunftigen
tmb ge&tettenben Ijeren tmb o&eren &uanttmtrten.
grtebrtdj von §onlmrg t)erfic§ert toieberfjolt bie Unm8gUd)!eit ber Seifhmg ber
33eifteuer an bie DrbenStoffe unb fcittet ben Sanbfomtyur urn emftroeittge
SfoSlage beS Seuggen treffenben Stnt^eilS. 1544. 3an. 22. IBeuggen. 17.
Sftein ge^orfam tonb gut toittig biennft fetyenb etoer ertoirbe
albeit toon mir berait gu beuor. (Srtoirbiger, ebler, infunber6 ge-
bietenber berr \)nnb oberer. @. ertoirbe fdjreiben fam^t ber toer^
enberung be$ angelegten getfe, fo ba gu ©peir betoittigt toorben
1 5Ri<fen&ad& S3eg.=5l. ©fttfingen, tooS3euggen ben flfrd&enfafc Befa^.
2 ©. oben ©. 357 9lr. 6.
3ettf<^r. XXVII. 24
Digitized by VjOOQ lC
370
tft, fantyt bcm fclbigcn abfd)ib $ab id) geljorfamlid) cmfcfangcn
tmnb fcincS Jnljalfc gcnugfamlid) bcrftanbcn; mmb namlid)en bcr
ftcwr ^albeit, bie ba id) crlcgcn folic, bic ban i<$ gulcgcn ganfc
gcnaigt Mb gut toillig tocrc, too e8 id)t inn mcin obcr \n mcincr
toertoallung &erm5gltd)aitcn tocrc, wic ban id) folc^d ber (enge nad)
ctocr crtoirbc fcogt gu 2Ufd)aufcn mit toartyait angcfeatgt $ab, id)
I)cttc mid) nic anbcrS tocrfcljcn, ban mcincn I)crcn fcnb obcrn, bcr
tcnfd)maiftcr Ijcttc foflid)c f^a^ung ton mtfc nit bcgcrt, bicwcil
ntir fomtft mit groffcr fc^afcnng toon 9fo. tyimgllidjcr 3Rt. bijftcrr
alfo tobcrlcgt fcinbt. ©an f6ltc id) gctoift l)abcn, ba8 c« bic tnai-
nnng gcl)c:pt, font! ban an mir gcjianbcn tocrc, tocltctd) nit barm
gcmiHigt l)abcn, anfc torfad)en, toic @. crtoirbc mit bcr gctt toon
mir tocmcmcn toirt. SDcf^albcn fo langt an @. crtoirbc normals
mcin ganfc gel)orfamlid) ipitt, fy meHc ba« Jcnig gelt, fo ba bem
l)aufc 23cucfl)cn l)tcrincn toffgclcgt rocrben mcd)t, gncbigflid)en bar*
ftrctf§cn, barmit nit cttoafe gufc, fo bo barmit aufegcrid)t tocrben
mcd)t, barburd) tocrfyinbert tocrben. ©o ban gott bcr atmcd)ttg mir
toibcrumb Ijilfft , ba$ id) toanberen ?l)an, obcr bad @. crtoirbe fclbcr
ju mir Dcrr fl)om:pt, aid ban toil id) mit ewer crtoirbc barubcr
fifcen tonb ft bermafen bcrid)ten, ba$ ft) inn bcm gmnb bcr toar=
l)ait befmben toirt, bad bad l)aufe SBcutfljcn bercn Mb anberen
tyberburbinen toertl)crbcn muft, tonnb nit burd) meinS tobel l)aufc
l)altung. $d) ipttt aud) (£, crtoirbc gum aHcr l)5d)ften, ft) toeffc
fid) bic meg tonnb mic nit bctcrcn tan, fty mette bic Jarrc^mtng
fclber ton mir cmipfaljcn. £>au fyete fljinben rcittcn obcr gon, fo
rocltc id) bifen tag fclbcr befudjt l)abcn, mic biHid). SDan @. crroirbc
gu ge^orfamen ftnbt mi<§ albeit roittig. S)atum inn e\)t gu Scucfc
$cn toff ginftag nad) ©cbaftianty anno etc. 44
gribcrid) ton §onburg, t^cnf^ orben
comcntljur gn Scud^cn.
S)em erwirbiflcn »nnb eblen §eren, §cr £an3 aBem^ern von 9tcifc§ac5,
lanbt comentfjur ber bailey in ©fdf; tmb S3iirgunb, meinem jnfunberd gnebigen
Ijeren Dtib obem ju^annbentt.
S)er Srinbfomtljur $an^ SOBctn^er t)on 3^cifc§ac§ antroortet bem ©^tiftof von
Satibettberg auf feine 35itte urn Ueberlaffimg ein& $ferbe§ unb ertlftrt i§m
pgleidj, baf; e§ jur 3cit nid^t tniJglic^ fei, bem ^omt^ur griebridjj oon
iponburg Urlaub ju einem ^rieg3jug j« ert^eilen. (1544. . gebr. ober
3»erj.) 18.
SRein frcuntlic^ gru§ gu6cuor, licber setter. SDcin f^rciben
mir gct^on §ab ty attcd in^atW ^ernomen, mic bu trcffcnIW)cr
bcincr gef^efft Ijalben ain« gutcn gaute, bavnff bu fclb$ berittcn,
Digitized by VjOOQ lC
371
notturffiig roereft; beffcalb beln erfudjen Mb bitten an midj ift,
ba$ idj bier ben Ijengft, fo id) \>oti fyerr gelcfljern toon jfneringen
tobertljomen, gufd)itf$en jolt; were i$ bir in beat &nb anberm
gu toilfaren ganfc genaigt. SDict^c^t idj aber mit pferben fur ntein
tetjb gar t>bet fcetfetyen geroefen, fyab id) fotdjen gaul attein mir
gureiten befd)toerlidj t>on fyer geltfljem toon ,$?tjnertngen guroegen
gebradjt, benn er ntir aud) gu freunttidjem gefatten *or anbern
QjauffStteifc gugeftelt, toeld)e8 gaulS idj bety bifen fdjtoeren tonnb
forglidjen toffen (toie id) fetbS reiten fott ober mieft) nit tool ent*
beren lljan. 3ft barumb main frainttid) begeren an bid), bu toctleft
funft an anberen orten nad) frag taffen fatten tomb ain gaul,
ber fur bid) fet), ben bu fonnberS gtoetyfet tool befljomeu fljanft.
©oner bu aber Iljainen gaul bier gef atttg toberfljomen tnagft , bar-
mit bu ban mein gutfen ttnffen fyireft, toil id) bir gu toilfarung
tomtb frahttfdjafft on angefeljen, baa mir bifer gaul ganfc angertem
ift, tomb c tonb ? gulbin inn min^, bie id) Ijerr gelcHjcro aud)
barum geben Dab, toetben laffen, ban er funft bifer gett mir tomb
fljain gelt fatyt toere; bann id) toon ftunbenan mit folcfyem gelt
midj totberumb tjmb ain anbern gaul meiner Ijodjeit notturfft nad)
betoetben toifl.
gur ba8 anber, fo ift toerfdjtnen tagen mein comentljur gu
SBeucfljen, l)err gribertd) toon £onburg, be^ mir getoefen tonb
tonber anberm begert, ime guerlauben tub betutttigen A -ain gug mit
bir jetljunb, be8 id) ban jme tonb bir guttoitfaren totputttg getoefen
toere. $)ietoety(l) aber in betradjtung be8 groffen mangels tonb ab-
gangs ber orbenS perfonen in meiner balety mir toarltdj toff bi<^
mat ime toon bem Ijaufe 23eu<Sl)en guerlaubenb tottmiglid), fo l)ab
id) bir fottidjS toellen anfcaigen, barmit bu bid) barnad) toiffeft
guljatten. .fciemit bir freuntfefyafft, lieb$ tonb gufc gu erfcaigenb bin
idj atfooeg toillig. SDatum etc.
Sanbt comentljur.
2)em eblen t>nb »eften (Sriftoffen von ftmbenberg jum ©djramberg >, meinem
Iteben setter.
2)er SBogt 2 DeS SanbfomtljurS, StortUme $aufer, beridfjtet feinem §erm ilbcr
ben ©rfolfl fcitter ©enbung an %mbv\ty t>on ^onburfi, beh er von feinem
beabftc^tifiten ^negSgug abjubringen beauftragt roar. 1544. 3Her& 25
S3afel. 19.
(Srnrirbiger, ebler, geftrenger ge^ietenber gnebiger Ijerr. 21HS
ity an Ijeut bato gen Sutf^en B^omen, Ijab itf) mit bem ^err
1 Ueber bie S3urg ©d^rantberg f. Sefd&r. be§ OberamtS Dbemborf 290 f.
2 ©. 3to. 22 ©. 375.
24*
Digitized by VjOOQ lC
372
comentljur, toad mir (5. ©n. beuotyen, gerebt, Jne ami) bed ab-
fdjibd, fo 6. ®n. imc fctbcr gegeben, erinnert, bcr tnir tonber
anberm baruff geanbtwurt, tone (§. ®n. Jmc toerfcfyinen }aren toer*
gunbt, tnit ©toffeln toon fianbenberg ain gug getyunb, bed cr ba-
mate Jui, bcm toon fianbenberg, toerfprodjen tonb gugefagt ©ollidjen
feind gufagend $ab bet toon fianbenberg imc Sifter nit toeflen cr-
laffen, fomtber n>ie anbcr feme Ijoiptteut {n . toerrutfljter geit gen
^ifftngen 1 befcfyriben, alba er ber contenttyur Jm toor Ijerrn tonb
ebetleuten gugefagt, bifen gug Ijelffen guuerbringen. £)ed to>ett er
ttyun tonnb'fidj niemanbt bar an toerljinberen taffen. 3$ fyab Jne
aud) gu left in 6. ®n. namen be*) ber geljorfame, bie er <S. ©n.
guuolfcied)en fcfculbig, ermant, be*) feinetn beuoldjnen Ijaufe Snellen
gubeletjben, baruff er gu tnir gefagt, er erlljene ©. ©n. ate fcin
tjern tonb oberen, toeH audj (S. ©n. in alien gimlictyen tonb erltdjen
fadjen geljorfam fein; bod) ipitt er etoer ©n. tomb gofc tottten, bad
<§. ®n. Jne toeU gutttnUig gieljen laffen. ©o er ban totyber fljem
tonb <5. ©n. tomb SSucfljen ober ain anber Ijaud anfored), ftanb
ed gu <S. ®n., Jmc aind gugeben ober nit (Sr well (S. ©n, and)
barum nit betrencfljen.
jgum anbern, fo fyat er nadj feinem Ijimoeg gieljen in bed
baud SSucfljen bod) toff 6. ©n. toeittern beuetd) toerorbnet ben
Slberlin 2Birt gu SBetyler, ber bie Ijaufeljaltung alba gu Seudfljen
toerfefyen fol. @r Ijat mir and) anfeaigt, er modjte latyben, bad
($♦ ©n. ben toon fianbenberg ober toer (5. ©n. gefellig toer, gu
im gen Seucfljen toerorbnete, toed er bemfelben bed Ijaud tober-
antnmrten, bad (£. ©n. im roerbe ernacfy fagen, tonb im bei)
?v c U guftellen, bie bid 3ftartljitti gef alien, on bie alten e?fianfeen,
barfcu toerben bie Ijeto geljenben audj atttag angen.
©encbiger Jjerr, bicn>c\jlc ban ber Ijerr comentljur all tag toff
bed gettt toarttet, audj feine beuetdjd leut gum tljait 6c^ Jme ^at
tonb bifen gug t^un tt)itt tonb nit be*) feiner fyauftjaltung bele^ben
tourbet, ^ab i^ (S. ©n. in^alt bero beuel^ ain foHic^d nit f5Hen
toer^alten. SDatum Safel ginftag nac^ Setare anno etc. 44.
©artlime §aufer.
@r toermaint audj, tt>o @. ®n. jne an bifem erlicfyen gug toer=
^inberen toelt, ed m6^te @. ®n. tonb ber bale^ guuerttoe^fenb fein etc.
Sent emrirbiaen eblen tmb fieftrengen §erm $an§ Wttnfyxn von Sfteifdjad),
t^eufd^ orbmg lanbt comentljuro ber Baleg @lffi^ Dnb JBurgitabj etc., meinem
gepiettenben »nb gnebigen §erm.
1 2)iefe 3ufammen!uttft &u ipilftngen (Bei S)onauefd^mgen) fanb patt gmi-
fd^en btm 16. unb 18. 3anuar. SSgl. $@. gol. 35»>.
Digitized by VjOOQIC
373
gfrtebrio} oon $onburg btttet feinen Setter 9Hbred&t gfeldG&er oon 8nftxin%en t
oen Jtomtljur oon bet UJtomau tm feine SSetmittlung beim Sanbfomtljur,
toegen ©rtfjeilung bed oon tfjm erbetenen UtlauBg, &u erfud&en. 1544.
3Jta* 31. 20.
9Jtein freuntlid) grufe guuor, lieber Ijerr belter 1 . SBiffenb, ba$
mir neljft fpat ain Ijarte toarnung fljjomen ift, toie ba$ tnic^ tnein
Ijerr, ber (anbt comentljur, gefengfttdjen anncmen tucl tomb be8
bitten, ba8 idj mit ©toffeln toon Sanbenberg giedjen toiff, toeldjeS
midjnit toenig befrembt, aufe ber torfadj, baS gebadjter tnein Ijerr,
ber (anbt comentljur, mir \n anfang bife angenomen gugS guuftig*
lidj erlauipt Ijat, in anfeljung meinS getljanen gufagen, fo idj
©toffeln toon Sanbenberg bofcemalen getljan Ijab, toetdjes gufageu
idj toon ©toffeln toon Sanbenberg, mcinem Ucben toettern, nie er*
laffen toorben bin, audj mtdj nodj nit ertaffen ttritt, nadj laut
fein« Jungften fdjreibenS, fo cr tntr ab bctn ©c^ramberg getljan Ijat,
tote toot idj nit anberS toertnaint Ijab, ban mein Ijer, ber (anbt*
comentljur, ber Ijabe nadj toermog be$ jungften abfdjabS, fo gu
2Utfdjaufen befdjeljcn, follidjen jug tonb gufagen* bet) ime ©toffeln
abgeftelt SMetoetyt tonb aber midj ber toilgemelt ©toffel toon fianben*
berg, tnein lieber better, nodj nit crlaffen will, roie lljan ban id)
follidjem tneinem gufagen, fo icfy jme getljan Ijab, toff meinS Ijerm
tooluertwen Ijinberftdj ften tonb nit nadjtljomen; mit tt>a8 eren
ttoolt itf) ba$ toeranttourten ? ©an idj j[e gu geitten tneinem $ern
tonnb oberer gugeljorfamen tonb ttritfarn ganjj gcnaigt tonb guttoidig.
2)arfcu Ijoff idj ^abe nit toerbient, ba$ er mid) in ainidjen tocg
getoattigclidj toberfciedjen ober tyadjen foil; bann id) bift Ijer feinen
anbcrn Ijerren gubienen bcgert Ijab, ban attain 9to. $at). tonnb
^o. Wit, foeldjeS meine toon got begen 2 tonnb natturtidjen Ijeren
ftabt, Ijoff audj, fljinb Ijieran nit unredjt tljun. £)e$alben langt
an end) mein ganfe toettcrlidj ^itt, ba$ jt toon ftunban nadj bem
Ijerrn, ben comentljur toon SKatynatto fdjidfyen ttoetten tonnb Jnc
toon tnetnttoegen mit crnft anfudjen, ba$ er mit meincm Ijerrn,
bem (anbt comentljur, nodjmals gan^ tonber benftli^en ^itten
toeffe, bafi er feineS gorn6 gegen mir guebtgticfyen abften ttoette
tonb mir in bifen djrifteltc^en gug gnebigli^ erlauben, aud) mir
bic er, fo mir on alien gtoetyffef toon gott gunbt, bie gtoai fentin
gufteren, gnebigli^ toergunben toelff. S)an i^ meiner eeren ^alb
bifen gug jnit toberfifeen I^inb, fo fol mein fyerr bef^alben fljain
1 ^nbringen ^atte eine oon §onburg tux grau, nadj ©d()dnl)ut§ a. a. D.
n, 74 eine ©d^toefter Slbam^ oon ©onburg.
* geben?
Digitized by VjOOQ lC
374
gtotyffel Ijaben tonb mir in bifen djriftenHdjen jug erlaub, ba« jdj
jn be« IjauS 33eud$en ntit alien crcn t>nb ab ben ii m gib. beffer
geben roitt, ban idjs toon }me emipfangen Jjab, tonb ban bet
almedjtig gott mir tmber fyaim fjitfft, tonnb id) }me itoiberumb gc-
fall gu ainem orbenSbruber ober gu aincm fyaufftalter, ateban
toil! id) mid) gu fcbct gctt gcgen jmc ate meinem Ijerren etpotten
Ijaben, {me guge^orfamen tonb gutljun alleS, ba$ j;tn toolgefelbt;
ban folt idj toff bifcn gug anljaimfdj bteiben tober ba$, ba$ id) all
tncinc beuelcfyg tcut tonb fo fill gut ertidjtoom abel tonb funft ge^
fctten toertroft l)ab, tonb fo id) anljatmfd) bfyb tonb bic fa<$en alfo
erltgen, toafc grofcr rom8 obcr nacfcrebeuS ba$ mir bredjt, aud)
meinem ftamen tonb namen, and) barfcu ber ganfcen bate*) etc.,
tyaben \v ate bie l)od)uerftenbigeu tonb menigttid)en gucrmeffen. ©cf-
l)alben ipitt id) nod) tote obftat, {r toSUen tonucrgogenlid) 4ety mei*
ncm Ijerrn mit ernft anfyaften, barmit er mir in bifcn d)riftetid)en
gug gnebtgclid) erlauben well. $)a« ftat mir tomb Jne tonb eud) gu
ettoigen geitcn mit letyb tonb gut guuerbieuen, SDatum in etyl toff
montag nad) 3>ubica anno etc. 44.
gribertd) toon §onburg, tl)ufd) otben«
comentl)ur gu SSeudfljenn.
£)em eblen oeften onb geftrengen Ijerrn, Ijert SUbred&t gerdHjem von ftljnSrmgen,
titter, feffJjafft ju Sftattolffeel, meinem fretmtftdfjen Keben t>etter, ju atgen Ijatmben.
gelcfljer oon JfttBrmgen fd&uft biefeS ©d&retben (9leg. 20) an ben tfomtljur gut
3Ramau. (1544. 2tyr. 1.?) 21.
fiieber I)etr coment^ur. @$ l)at mir l)err grtberid) toon £on*
burg ned)ft fpat ain fdjreiben gugefd)ufi)t, tonb baffelbig id) eud)
l)iemit gufd)i<fl); ift mcin freuntli^ pttt an eud), ir toellenb barin
l)anblen tonb ba$ beft tl)un gcgen meim Ijerren, bem lanbt comen-
tl)ur, ob bod) j|m erloipt med)t toerben. $)a8 tt)il id) toon feinttoegen
tomb eud) toerbienen tonb pitt eud) , \v ttoellenbs toon ftunban bem
lanbt comentljur fd)retben tonb bamadj mi(^ ain anttourt laffen
toiffeu. SDamit, tt>a§ cu^ lieb tonb bienft ift, bin id) mittig.
Sllbre^t geld^cr toon^ncringen, titter.
2ln coment^um oon 3Jla^nan).
£>er Sanb!omt§ur oerbietet bem griebric^ t)on §onBurg, unter emftlic^er 2Ra^
nung an ba§ ©elttbbe be§ (SJeljorfamS, ffirmlic^ bie ^ettna^me an bem
mit Sanbenberg beaBftc^tigten ^riegSjug. 1544. StytU 3. 22.
3^ £amt8 SBern^cr toon Sfteif^a^, tcutf^ orbenS lanbt
coment^ur ber bale^ (SlfaS tonb 93urgftnbi etc., coment^ur gu
Digitized by LiOOQ IC
375
s lUtfdjufen, embeut bem toirbtgen cblett Ijerr gfribertdjen toon £on*
Burg, teutfdj orbenS comentljur gu Seudftjen, mein freuntli<Jj grufc.
©ib eudj fticmit guuernemen, nad() bcm tonnb icl) mtuermetybelidijer
notturfft nadj, audj au§ ljod&itid&ttgen ttrfadjen, fo ir a toon mit
toerftanben ^abenbt, eucfy etttidje matt, bub letftlic§ gu 33eucfljen
burdj mein t>o&t *, in ffyunfftigen friegS gug gubegebeub ^cr^ottcn
Ijab, fo bin id) bodj globlidj bericfyt toorben, baS jr eud& tomb
fnedjt betoerbenbt tonb aud() mit be8 gemeltcn ljau$ 23eudf1jen teg=
lid^en coftcn in friegS jug ruftenb, be$ idj mi<jj tonferm abfcfyib
nadj nit toerfeljen. SDemnadj erman idj eudlj ate etoer obercr son
mcinc beueldjnen antpts roegen, in crafft tonnb tugenb bcr Ijaittgen
geljorfame, barmit \t guuorberft got bcm attmedjtigen, tonferm
$ailanb, toolgenbs tonferm toblidjen orben tonb mir ate eroerm
lanbt comentljurn toetpflidfjt tonnb gugetljan feit, ba$ \x eudj in
fain friegS jug one mein toewiffigen tonb gutaffen gcbcn toettenbe.
SDarneben fotteub ir bie friegS coftcn, barmit beS ljau$ 23eucfljen
befdjtoert, abftetten, S5e$ n>iff id(j midlj atter btttidjait t>nb etter
fdjulbigen geljorfame nadj getrSften. SDeS gu torffjunbt mit nefter
bcuel^ncn orben$ bate*) infigel toerfertigt tonb geben am brittcn
tag 3ty:pritte, ate man gait nadj bcr gejmrt Sripi taufent funff*
Ijunbert toierfcig tonnb tier }ar.
1544. g»pr. 5. fitter Stlbred&t SSctdf^cr toon ^noringen tyeitt
bcm itomtljur griebridj toon §onburg baS ©rgebntfc bcr toon iljm,
in ©emeinfdfjaft mit bem Jlomttjur ©igmunb toon £ornftain auf
ber 2ftainatt>, beim Sanbfomttjur getljanen ©djrttte mit; bafc iljre
gemeinfame gitrfyradje toergeblidfj getoefen, baft bcr Sanbfomtljur
toielmeljr n>iebcr^olt auf ben iungften 2lbf<$teb unb auf ba8 bort
toon grieberidj toon §onburg gegebene 93erf:pre«$en toertocife, baft
bie toor jtoci 3Ea§rcn iljm ertljeitte (Srtaubnift nur unter ber SSor-
auSfefcung gemeint getoefen fei, ber £ug Wer ^c atebatb begtnnen.
^©ictoe^l ban gebacfyter ^err tanbt comentl&ur nit mit til fcberigen
orben6 fyeren, barauff cr t)on n>egen feinS ganfeen loblic^cn bate^
fein fcerfc, gemut i)nb tjertretocn fefeen, t>crfe^en (yoit euc^ gaufe
^orber tx>ot betoetft ift) \>nnb \x jefean ber elteft Jm orben biffer
baHet), bef^alben cr gu cud^ ber bate*) an Dnnb obligenbcn fadfjen
atte guflud^t ^aben f5lte f \>nb mit ainem erlic^en ^au§ begabt
fe^en ^n5ringcn erma^nt barum feinen Setter gum ©e^orfam
gegen feinc recite, naturlid^c Obrigfcit, ben Sanbfomtljur, bem er
» $@. in.
1 SBartHwe §aufer (9fc. 19.)
Digitized by VjOOQlC
376
mebr oetpflidjtet unb berbtmben fci ate ©toffetn oon Sanbenberg.
$)atum famftag fcorm spalmtag anno etc. 44. 23.
griebrtd) oon $on&urg fcittet oen Sanbfomtljur, ftdj) nid&t (jegen tfjn oer§e|en
&u laffen. 1544. 9tyr. 7. 24.
3ttein freuntttdj grufc juuor, ertoirbigev, ebler, }nfonber8 lieber
Ijerr onb obberer. 3$ W *>a8 fdjreiben, bon <S. <S. an mid) ^ u 6 5
gangen ben 3 tag 9ty:prelen$, mit fantyt betygelegtem manbat, mit
geburtidjer reuerenfc, toie bittidj, geljorfamflidjen emfcfangen tmb be*
finbt j[nn bent fetbigen manbat, ba8 fidj bie fetbigen <£. @. net)fc
man gar bber midj erfeimet Ijat, toclc^cS idj t>cr^off nit befdjulbt
ober fcerbient Ijab. ©urdj men id) alfo gegen (£. (£. einqntbet
tourbt, mag idj nit toifjen, idj gebentflj aber, e$ befdjedj bur<$
ein ^erfon, bie gem grofiern ontoillen onb oncoften jtoifdjen mix
onb @. 6. felje, bann ob gott toil bifeljer nit befdjeljen toorben
ift, audj Ijoff nit befdje^en toerben foil, too idj t)e mit eren Kjan
baruor fein. 23itt abermate bemnadj (5. (5. ate meinen JnfonberS
bertruten onb lieben Ijern onb oberen, \x toellen eudj nit alfo
ober mid) ^e^en laffen, ban tdj bifljer in allem bem, barmit mir
meifttidj onb muglidj ift onb audj muglidj fein mag, jugeljorfamen
ganfc genaigt onb gnt toittig bin. S)ann idj netjfcman grttidjen
fljriegS coften ofe be$ orbenS gnt offtriebe, fol fidj ab gott toiff,
nit befinben, ban idj8 bem fyaufc 93eucfljen onnb (£. (5. nit jutaib*
ttjuu toelbte. S)ann idj Ijoff nit anberS, bann mit 6. <S. toiffen
onnb be$ IjaufeS Snellen mtfcen, mer ban idj bie gefnnben Ijab,
fo ber jug fe^nen futgang Ijette, oon Ijinen jufdjaiben. Unb tljun
micb bicmit 6. (£. ate meinem Ijern onb oberen, bem idj atter
eren tmb gufe gunn, ganfc geljorfamtidjen beuelljen. Saturn uff
montag nadj spalmarum anno etc. 44.
griberidj oon £onburg, tljeufdj
orben comentljur ju 23eudfijen.
Sent ertotrbtgen onb eblen §errn, §err §an§ Sffiem^ern aon ffiifaafi),
lanbt coment^ur ber fcaleg jn ©Iffif; onb SiitQiinbi, meinem jnfonberS gunfttgen
t>nb lieben l)ero t>nb oBeter, ju^amtben.
S)er 3)eutfdjmeifter 2C*>lfanfi <&tf)\\$bax fteBtt an <5§riftof von Sanbenberg baS
SBege^ren, er fotte bie 5?omt§ure von Seuggen unb 3htfac§ (oon ber i§m
gegeoenen 3ufage entbtnben. 1544. SJtot 3. ©peter. 25.
SKolffgang etc.
33nnfern gru§ juuor. Sieber befonnber, onus Ijett angelangt,
toie ba8 fi^ ^err griberic^ oon £onburg, coment^ur ju SBeud^en,
Digitized by VjOOQ IC '
377
tottb toie barfur getyaften, audj Ijett ©igmunb son (Sptingen, co-
mentljut git 9faiffad), baib tmfetS otbenS, gegen bit in tyaityt-
manfdjafft eingetaffen, tmb bu jncn bic gugefagt $aben fStteft, mtb
abet toir cntf d^Ioff cit # ber SRo. $aty. 3Kt., tonfetm affetgnebigiften
^nt, ifeigS gug$ ttibet gtantf teidj *, ate ber ft<$ mit bcm Sfcutdljen
toetbunben, eigner :petfon toff tmfetn felbS coftcn JUfeietyen tonb cin
reittcv bicnnft gu leiften, batfcu ttrit ban obaeba<$tet comentyut
felbs beb5tffen ; fo langt an btdj tmfet gnebigS begetn , bu weltcft
fy baib bcincr gugeftetten Ijcutyttnanfdjafft froj ftetten &nb etlofen,
fcff ba$ fy bcre mtgebinbett, gu tonjetm futljabenben gug t>n8 ge*
toatten megen. $)c« toetten nrir ton$ tontoeigetlid) gctrcften Mb
gnebtglidjen etlljennen t>nb befdjulben. Saturn ©petyet am 3 SJtoty
anno etc. 44.
2fa ©rijtoffeln t)on SanbenBetg, oBetften etc.
2)er S)eutfd&meifter oerbietet 3frfebric$ Don §onBurg bie 2fana$me bet §aupt=
mannfdjaft unter (S!)riftof von Sanben&etfl unb forbert i^n auf, mit t§m
fetfeft bem flaifer SRetterbienfte im flttege gegen gran!rei($ &u letften. 1544.
SRat 3. ©peter. 26.
SBolffgang, toon gott$ gcnabcn abminiftratot beS $ofyneiftet-
thumbs in SJSteuffen tonb mciftet tljeufdj otben$-in teutfdjen tonb
welfen lanben.
©nnfctn fteuntlidjen gtnfc guuot, nritbiget Uebet fax comen*
tljut. 33n$ ^att bet etttritbig tyett §an8 2BetnIjet toon £Rcifc^ad^ f
lanbt comentjjut bet balety (StfaS tonb Sutgunbi tonfetS otbenS
guetfljennen geben, toie jne toetgangnet tagen angrfangt, ba« fr \n
atbeitt fteen foltent, ein b&ubtmanfdjafft bety ©riftoffel toon Sanben*
betg guubetB&omen tonnb anfeunemen tonb gu bem tootaugenlidjen
gug nmbet gtantfbtei^ gebtaudjen gufoffen, ba« it aud) 'oUx
metmate muntlidj tonnb fdjtifftttd) ^anbtung foW) aufc guten an=
fcaigten totfad^en guunbetlaffen, batuff gu beljaten tonbetftuntent,
ba$ tt>it t)nn« inn bebac^t bet fcettoanbtnuS, bamit it Jme an
fcnfet ftatt guget^on, nit toetfeben. 3ft bemna(% ^nfer etnftlic^ be*
geten, eu(% fot(^6 gug« guentbaften, tt)ie n>it au^ geba^tem (Sri*
ftoffel t?on Sanbenbetg etfu^t, eud) bc« guetlafen, ^nnb ^nge-
fetoetyfeft fein, et i)n« n>ilfatn toetbe. S)amtt abet it banuocbt }nn
tjetmelten lobti^en t)nnb ebrii^en gug fl&omen mJgent, fo n>5tten
tt)it euc^ nit i)et^alten, ba8 ttit ^n« au^ tteffli^en gutten t>t[ad)en,
1 SSgl. 95oigt II, 112. 2fof bem ^tiegSjug gegen grattfreufj mat bet
3Reipet jlets an b<£ JlaifetS ©eite.
Digitized by VjOOQ lC
378
nad) rat ettidjer imfer tanbt comentljurn, fo njir Ja cil atljeer gu
tons fyaben fljomen brlngen, gegen £aty. 3flt, fcnjerm alter gne*
biflfteti Ijerrn Ijaben begcben, iter 5DW. in atgner fcerfon init
ljunbert geruften pferben, &ff gemein Dnferd orbend coftett *>nb
fdjaben, cin reutterd bienft toiber ben Qfranfcofen, old an^engern
bed Sturtfljen gutyun, fcnb befljalben gemeltem fyerrn tanbt comen*
t$ur fein angeburnud tofgelegt, bic cr ton* aud) geljorfamltdj git*
fdjidtyeu fid) erbotten, to>ie ban \x &nb anber &on j[mc fcernemen
toerben. ©o toetten eudj in folder gufdjicfljung gu rofc gebraudjen
tafen, bad tangt &nd gu befunberm genebigen loolt gefatten. SJnb
one bad tyabt ]r tetcfytiglidj gueradjten, bad, ett)er atflennrittiflfeit
»n« gugebulbcn befdjtoertidj fein, fonnber imd jn crafft imfer ober*
fljait nmrbet ge:purn, \>ff bed anber exempel barton nemen *>nb
fcnferm [orben] gu grofer gerruttung *>nb befdjtoerben betangen,
entgegen fdjutbigd emfeljend gutfyun \mb bed ewer befdjribeu ant-
tourt x>n$ barnad) tyaben guridjten. 2)atum ©:peir am 3 9fla*)
anno etc. 44.
$em nurbigen getftttd&ett §errtt grtbrid&en oonn §on&urg, comentyuro gu
Rteutfljett, t^eufd^ orbenS.
1544. gjJai 11. SSeuggen. griebrid) &on £onburg'd 2tntw>ort
auf bed £)eutfd)metfterd ©djreiben toom 3. 2Rai (9tr. 26). §on*
burg recctyitulirt bartn nodj etnmal ben gangen bidljerigen SSertauf
ber Stngetegenljeit, fcine 1542 an (Sljriftof fcon fianbenberg getljane
3ujage, bed fianbfomtljurd bamatige^uftiutmung, bie SSergdgerung
bed £uged unb bad SSerbot bed fianblomtfyurd , fipaterljin an bent*
fetben fidj gu betfyeiligen, bie (Srneurung ber JBufage an &wtben*
berg auf bent Sag &on §ufingen toon ©eiten feiner £auptleute,
bad geljlfdjtagen ber gnter&entiott bed £anbfomt$urd bei bem toon
Sanbenberg toegen (Sntbinbung §onburgd son fetner 3 u fafl c u - f- *>•
$onburg toieberfcott bej$atb feine Sttten an ben Slbminiftrator
unb ben fianbfomtljur, „<S. g. ®n. tooffe meinen <$riftenlid)en gug
mir gu Trainer tonge^orfatne i)ffnemen t>nb mir noc^mald gan^
gnebtgettc^en in bifen djriftenttti&en gug tntt metnem angenomen
frtegduold^ gu fufe gie^eu faffen ; ban ity bte^ett ntye Iain reutter
gewefen bin, audj baruff I^ein t>erftanbt, toeber tote, nod) too,
ntye ge^abt ober baruff geljept ^ab. ©arfeu mag @. g. ©. aid ber
^o^uerftenbig affer gnebigft tooff eradjten f toie id^ aid ain armer
(anbtdfne^t mit fouiterla^ nationen rittern \$ a(d ber Dnuerftenbig
tourbt au^I^omen, bietoeil i(J^ foid)e ober berglei^en mtttere^, toie
Digitized by VjOOQ lC
. 379
obfteet, nit gebraudjt Ijab. SDarfcu jo feinb aHe meine fnedjt *ff
bifcn tyeuttigen tag t>ff bent muftetptafc \>on ntir abflcfertigt / n>ie
ttntrbe i<$ ban bad toerautnmrten, bad idj ain anbcrn beueldj an*
neme, e$e x>nb idj bem toorigen tncincm gugefagten gtmg ttyette.
@d roirt au<$ (5. ft. ®. gaiger bife brieff « # mein biener,
munbtiid)en beridjt geben, wie tdj gu ainem reutter, mciner getiber
$alber, iaiber gerift bin. $>ad attcS Ijab td> <5. ft. ©. ganfc tmber*
tljenigcUdjen and) geljorfamlictyen inn antnmrttd roeife nit n>5tten
t>cr^alten mmb t^u mid) Ijiemit (S. ft. ©♦ aid meinem gncbigcn
furften tonb tyern gaufc getyorfamlid) beuetfjennb. SDatum Sutfljen
ben p tag 3Ka\) anno etc. 44. 27.
@. ft. ©.
ganfe fcnbertfjeniger tmb geljorfamer
ftriberid) toon £onburg, tfyeufdj
orbend comentljur gu 93euclfyen.
D$ne 3luffc$rift.
griebridj t>on §on&urg jeigt bet t>orber5fterreid&ifd)en SRegterung &u ©npljeim
feinen Efcmarfd) unb bie SefteHung be§ Slufcerlin @rl)art aI3 SBerroatter
beS £aufe3 Seuggen an unb fctttet fiir ben leiteren urn beren @$u$.
1544. 2Jtoi 12. 28.
2Mgeborn, ebel, geftrenng, $odjgelert mtb &eft genebig tonb
gnnftig Heb Ijern tonb freunb. <£. ®n. tonb gnnft fetyen mein ge*
ftifen freuntlidj toittig biennft gfluor. Slid tdj fefe in namen x>nb
aufc beueldj ber 3to. $ety. 9Jlt. etc., meinem alter genebtgiften
Ijero, audj mit meinem Denblin lanbfetnedjt toegfertig auffgemadjt,
Ijab idj Stuberlin (Smarten , betoetyjent bife briejfd, bad Ijaufc
33eutfljeii in meinem abroefen bid auff @. ©n. tonb gunft toernern
beuetc§ guwrfeljen befefyaib geben. 3ft \>nnb fangt berljatben an
6. ©n. mtb gunft mein ganfe bienftlidj &nb freuntlidj :pitt, ge*
melten Slubertin in meinem abtoefen bid auf ber 9to. $at). tonb
^^. 2Jit. etc., meiner attergnebigiften Ijern, roeittern befdjaib
babety ljanbljaben, fdju&en \>nb fdjirmen, pe audj, road bem Ijaufc
SBeudljen gufiele, gnebigcli(% be^olffen gefein, au^ meinen fcettern,
Jpand ^ainric^en t)on fianbegffy, bad er bemeltem 3luberlin fonil
m5gti(% au^ ^anbt^abe t)nb babe^ fdptfe \>nb fd^irm, genebigMi^en
gnf^reiben. @8 ift an(^ an (g. ®n. t)nb gunft mein gan^ biennft-
li(^ \)nb freuntttd^ ^itt 7 bie roefle, bietoeit i(^ nit aigner fcerfon,
bad mir bo^ nit mogtid) gewefen, I^umen bin, Iain fcngenebigd
gefatten baran ^aben. SDad »il i^ tmb 6. ©n. t?nb gunft \tf)
Digitized by VjOOQ lC
380
albeit bienftlid) tonb frunttidj fytben guuerbienen. Saturn ben
?ii 3Katy anno etc. 44.
g. toon §onburg.
2fa bie rengienmg gu (Shtfen.
2)er Sanbtomtyur (jebietet bem Sfaberftn @rl)art alS fcetBeigenen bet (Sommenbe
Sttfd&aufen, bie SJerwalhittQ ber (Sommenbe 93eufl(jen abjugeben, filr roeldje
auf bem ^romndalcapttel &u 2HJd&aufen ein ©tatt^alter, m ber $erfon
beS granj t>on g-ribingen, beftettt roorben fei. 1644. SJtoi 24. snfd&attfen. 29.
3d) £ann{$ SBern^er toon Sfteifdjadj , teufc^ orbenS tanbt comen-*
tfcur ber bale*) \n <§If&$ tonb 93urgunbji etc., embeut bir, Sluberlin
@r$arten, mein grufe tonb fug bir fciemit gmoiffen, ba$ mid) glob*
lichen antanget, rote Ijerr griberidj toon #o burg jn ^e^tsem feinem
Ijintoeg gteljen tonb abroefen mein tonb meines orbenS tyufc 33eug?en
Jn feinem namen guuertoalten bir beuolljcn Ijab, n>ctd)c6 mi<$ nit
roenig befrSmbbt Slber rote bem attem, tonb bieroetyl id) ate lanbt
cotnentljur ber balety (StfaS etc. beffetben ljufeS oberer tonb renter
tyerr bin, bemnad)* erforber idj bid) bty ben ^flidjten, bamit bu
mir toon meinS orbenS Ijauft 9UfcI)ujen roegen ate ain letybaigner
man gugetljon tonb toerbunben Bift tonb btttidj fein folt, ba$ bu
bcin8 empfangnen beueldjS tonb ljufeS Seutfljen one ainid>en toerfeug
tonnb roaigerung abftanbeft tonb mtdj mtt bem felben ljaufc, fantyt
feiner gugelj5rb, rutoig flatten tonb toatten laffeft, roic bann mir
ate lanbt comentljurn bartn gutljon gepurt tonnb idj gutljun fdjulbig
bin. S)aruff idj ban, fantyt meinen coment^urn tonb amiptetrager,
aud) gemainer baty orbenS iperfonen, toff tyefeigem cafcittel gu
9llf(^ujcn geljatten, baffelbig tyufe burd) Ijern granfeen toon gri*
bingen, ate ein jiatljatter, bi& toff toe^ttem befdjatb, fampt meinen
pne gugeorbneten bienern, toerfefcen gutaffen mid) entfdjtoffen, mit
beueW) an bid), bu tocXfcft \n betradjtung betner fybaigenfdjafft,
atteS red)ten$ tonb ber biflidjeit bie felben baran onucrljinbert,
fonber bamit jn alter geftatt tonb mafe, rote e$ bir toon bem toon
§o burg beuofljen tonb toertrutoet roorben ift, one einidj toerbcrgen
tonb toerfdjtorigen ber regifter, jerli^er gutten tonb etfianfcen, flat-
ten tonb toatten laffeft, ate ob idj in aigner perfon fetbS gugegen
tonb barbty toere. S)e$ tott i^ mid^ entti^ gu bir toerfe^en, ^irneben
bi(^ tonb ba$ gefinb famentti^ tonb fonberlic§ ber toffgelegtcn tonb
get^onen ipffidjten tonb aiben, fam^t ben aigen tonb feinberfaffen
guSarfotto, tog frafft meiner ate lanbtcoment^ur^ orbenlt^er ober*
leit, tooll^omcnbti^ eriaffenb tonb auffljebenb, in frafft bife brieffs,
mit meinem fyieran getrutf^ten fecret toerfertiget tonb geben gu
Digitized by VjOOQ lC
381
Stftfdjufen ben fcierunbgioainkigtften tag TOat), uad) (SriftJ t>nfcr«
Ijem ge^urt gefcett tuffent funffljunbert t>nb in bem tuerunbfcier*
feigiftcn iar.
SJriebridj von Jpon&urg beridjtet an ben 2anb!omtljur tiber feme biSljertgen <5r=
le&niffe ttn gelbjug *. 1544. 3uni * 22. 30.
(Srlmrbiger, ebfer, jnfunberS gunfttger licber Ijer tmb oberer. 3$
gib (5. evmirbe geljorfamlidjen guuernemen, ba$ id) mit fantyt
metnem triegS toolcflj frifefy tonb gefunbt bin Don ben gnaben be«
afmec&tigen gotte«, totetoot ton« ber fung toon (Sngellanbt mit gro*
fern betrug t>nb Derreteret) befc^iffen fyat, gu bem ba$ er wife nit
befealt fyat t>nb gar an betelftab gericfyt l)at. 2Ibcr ber from fatjfer
^at angefeljen tmfer armenbfetigfait t>nb fyat t>n$ aCe in fetnen
biennft genomen; ba giedjeu mtr fcffoeut batum gu }m t>ir ain
flat, fyaifcet ©tantyfein 2 , ba l)at jr SOIL ainen fturm fcerforen,
tonb n>ie man fagt bety mtfe, fo ift \n ber £rin& t>on Oranfle 3 an
ber feiten erfdjofen loorben, gott Ijab fcin fcl; e« ift ^bcr man
laibt 35i^ atteS l)ab id) (S. @. afs meinem fyern \>nb oberen geljorfam*
ticfyen nit roeHen fcerfyalten, tmb tfyur midj <S. <S. al8 ber geljorfam
affceit befeflenbe. Saturn ginftag ben 22 tag ,3uni anno etc. 44.
griberidj toon $onburg, tljeufdj orbenS.
2>em ewrirbigen Men Ijeten, Ijer §an8 SBernljero t>on SttfdjadJ, lanbt
comentljur ber baleg jn @lfft§ t)nb S3urgunbj, meinem gn&igen Ijeren tmb
oberer &u Ijanben.
Sroetter SBerid^t 3?riebridj8 oon Jponburg an ben Sanbfomtljur. 1544. Qvpi. 1.
Susemburg. 31.
(Sriotrbiger, ebter, \n funberS gebietenber Ijerr tmnb oberer.
(5. evtmrbe fcin gutoiffen, ba8 id) mit fantyt alien meinem IriegS*
tootdlj frifd) tmb gefunbt bin, gott bem almedjtigen fety lob &nb er
in etpigfait, amen. 3dj Wty ®- ertoirbe ben toertrag, tt>ic bie
Ray. Wit ©eubifier \n gnaben t>ff genomen fyit; bo ligt ier 3Kt.
no$, bi& ba$ bie ftct attc x>ff jar tmb tag gefoeift tolrt, aber
1 93gJ. Nicolai Mamerani comment, de ultima Caroli V. Caesaris ex-
peditions anno 1544 adversus Gallos suscepta, in 2Bilrbtn>ein§ Subsidia
diplom. X, 386—412. Banfe a. a. D. IV, 310 ff.
2 ©t. 2)ijier. 2)a§ 2>atum be3 oorliegenben ©d^reibenS fkimmt nid^t; ber
©tutm, ben^on&urg offen&ar meint, fanb erft am 15. 3«K ftatt (Mameranus
a. a. D. 491). 9Wfo n)o§r 3uH ftatt Sunt.
8 2>er ^ring t)on Dranien erljtelt feine tobtlidje 2B«nbe nidjt in biefem
6turm, fonbem %ag§ swot (e&b. 391.) -
Digitized by VjOOQ lC
382
graff SEBit^ettn 4 bcr tigt toot aim ftettm 2 , baS fol and) jimU^eti
ftartfl) fciti tonb reidj, mit aincm bergfdtfofc; ben namcn toatS idj
nit. 3$ fdjicflj @. ermtrbe aud) bic fcroteftacion, fo mir miber
ben fl&intg toon (Sngentanbt getfyon Ijabeu, tonb tt)ur midj Ijiemtt
<S. eroirbe aid mehtem Ijeren tonb oberen befettenbe. Saturn Sifcet*
burg ben erften ta$ ©eptembris anno etc. 44.
grtberid) toon Jponburg, tufdj otbenS.
$em ertmtbifien tmb eblen Ijeren §an§ 2Bem$ern ©on 9ieifd)ad), lattbt
comentljur bet baty in <5lf&3 t)ttb SButflunbj, meinem gnebigen tntb gebietenben
Ijeren onb oberer &u Ijanben.
2)er Sanbtomiljur roeist ben §au§!omtf}ur granj t>on gribingen ju Seuggen an,
bem angeblidj auf ber §eimfe$r begriffenen griebridfr t>on §on&urg ben
©infojj in S3euggen ju t>em>e$ren. 1544. 0!t 15. 32.
£ann8 SBernfyer toon Sfteifdjad), teufd) orbenS lanbt comentljur
bet bate*) (Slf&S tonb Sfirgunbi etc.
SRein fraintlid) gru& guuor, lieber $er ftattyatter. SXlac^ bem
tdj gtobltd) toerftenbtgt morben, ba$ fyerr gfriberridj toon £onburg
mit fetnen friegS teutten ju Sifcelburg geurtofct tonb -am Ijeruff
jiedjen fctn jotte, fo nun er meinS gnebigen §ern tonb obetn ab-
mimftratorS betoeldj entgegen tonb tonangefedjen mein ernftltdj toil-
falttg erbieten tonnb freunttidje ermanung, fidj in ben engentenbtfdjen
IrtegS gug begeben, mitt mir tatyber toon orbenS tonnb meiner
amptung megen nit gepurn, jnn alS ain tongeljorfamen in be8
fyauS 23eucfljen miberumb einfeutaffen. £>a« fyab id) eudj barmit,
tote it eudj in btfem fat ; man e« fid) begebe, fatten mSgenb, be*
ridjten metten, ju eudj gettoftenb, \x metbenbt nad) meiner ma*
nung tonb mitten, n>ie }r get^unbt fdjulbig, Ijanblen. fiaffenb eudj
ben gofebienft tonb Ijaufeljattung mit tremen beuetd)en fcim SDatum
mittmocfy ben ?v tag October anno etc. 44.
Slntt Ijerr granfcen von ftribingen, ftatljalter &u $eucfljen.
1 ©raf 2Bil$eJm ©on gtirftettberfl.
2 Signp obet ©ommercg ?
©meliiu
Digitized by VjOOQ lC
383
©ttt ©riaft bc3 $papfted Snnocettj IV*, gegett Me,
jnm SBetyufe bet (grfdjletdjmtg turn Sigttttfitett rnib
^ftiittben tm <£onftan$er ^ptettflel melpfad) ttor*
gefoimttette gaifdfjung turn papftitdjett ttrlunbetu
Assisi (1253) Jul. 5.
Innocentius episcopus, serviis servorum dei, venerabili
fratri episcopo Constantiensi salutem et apostolicam bene-
dictionem. Cum, sicut tua nobis fraternitas intimavit, plures
sint in tua civitate et dyocesi clerici, qui personatus, digni-
tates ecclesiasticas et alia beneficia, cum cura et sine anima-
rum cura, adepti sunt per literas falsas, presumptione damp-
nabili nostro nomine fabricatas , nos nolentes , sicut etiam nee
debemus , hec inpunita relinqui , fraternitati tue per apostolica
scripta mandamus, quatinus illos, quos tibi constitit huius-
modi personatus, dignitates et beneficia sic adeptos fuisse,
eisdem auctoritate nostra privans, eadem, si ad tuam colla-
tionem pertineant, personis ydoneis conferre procures, alio-
quin ipsa per illos conferri facias ydoneis personis, ad quos
collationem ipsorum noveris pertinere, contradictores per cen-
suram ecclesiasticam appellatione postposita conpescendo, non
obstante si aliquibus de partibus illis a sede apostolica sit in-
dultum, quod interdici, suspendi vel excommunicari non pos-
sint per literas apostolicas, non facientes plenam et expres-
sam ac de yerbo ad verbum de indulto huiusmodi mentionem.
Datum Assisii III. non. Julii, pontificatus nostri anno un-
decimo.
G. L. A. Const. Copb. 10. A. nr. 314 fol. 217.
3Me fcotftefyenbe Urlimbe ftebarf fawn eine$ (SotmnentatS. SDer
SBifc^of , toeld^er fidj an ben spatfi getoenbet Ijatte, i(t (Sbettyarb II.
(1248—1274), cin £err, beffen toeltltt&e ^Strcitbarlctt in btcfer
^eitfdjrift fdjon mefytfad) ertoSljnt tourbe. SDafe e8 jidj ntd)t nur
urn fcereingelt baftefcenbe 2lu«na^m«fattc gefyanbelt Ijabe, toerbett
tt)ir fuglid) anneljmen bflvfen. $)a8 Uebel, gu beffen 5lu8tottung
bie 9ftadjt be$ 33ifd)of8 nid)t meljr guretdjte, fd)ctnt ein tief-
emgenmrgelteS gewefen gu fein, ©djon ber SBortfaut beS, auf %n*
tufen beS 23tfdjof$ gegebenett, :pctyftttd)en (SrfaffeS, geigt unS bie
bamaltgen 3uftanbe to (Sonftanger ©prengel in einem fe^r un*
Digitized by VjOOQ 1C
384
flunftigen 2td)te; mtr bejifcen aber audj nodj anbere, ebenfatte
gang autljentifdje 2Utfgeid)mmgen , auS meldjeu Ijerborgeljt , ba& ba«
gerugteUebel, namltd) bie foftematifdje (Srfdjleidjung bon iUrdjen*
&mtem, burd) bie fid> bte auf bic ptyfttidjen ©ubbetegaten tyerab
erftredenbe gJrajte, man tSrntte fagen fSrmlid) gro&gegogen toorben
ift. @S ttmrbe maffenljaft unb fy5d)ftmal)rfd)einttd) gegen SBejafyfong
fiber bie betreffenben gjfrunben wrfugt. 3tm 30. 2fyrit 1246
fdjreibt ^nnocenj IV. bem (Sonftanger SDomca^itel, toeldjes er
tpe^en femes ©eljorfameS belobt: Vestris igitur precibus
annuentes, auctoritate vobis presentium indulge-
mus, ne per apostolice sedis seu legatorum vel dele-
gatorum ejusdem litteras ad receptionem vel provi-
sionem alicuius compelli valeatis, nisi huiusinodi
littere plenam de presenti fecerint indulgentia men-
tionem. 1 Ungeadjtet btefer aScrfugung roar cS abet im 3>aljre
1249 baljm gelommen, bafe ftdj ba$ SDomca^itet abermate an ben
spatft toenben mufete, roridjer auc$ am 30. September 1249 21b*
Ijitfe fcerfpradj. 2 SOBir erfa^ren au8 biefem merlrofirbigen ©djrei&en,
bafe e$ ftdj urn nid^t toeniger ate 38 gSCe ^anbelte , nnb bafe ba8
SDomtapitel, toetdjeS berate 14 9Rat geljorfam getsefen war, fid)
nunmefyr in grower Sftotlj befanb, ttegen ber ungefifimen nnb jn=
toeilen auf unfidjere Orte (antenben <£itationen, ber nod) ntdjt
SSefrtebtgten. (Ex parte vestra fuit propositum coram
nobis, quod cum tarn per nos quam per apostolice
sedis legatos sit in ecclesia vestra scriptum pro tri-
ginta et octo clericis recipiendis ibidem, quorum
quatuordecim iam sunt in ea recepti, contingit fre-
quenter vos per executores non receptorum ad peri-
culosa loca citari.) $tn §erb(te 1250 mar bie ©adje nodj
ntt&t better gebiefyen; ba« Ijeifet ba« SDomcapttel rourbe nodj immer,
nnter Slnbrofyung geifttidjer ©trafen, toon ben ©adjtoattern ber
uodj utdjt befriebigten (Slerifer bebro^t unb mufete fidj baljer aber*
mate an ^nnoceng IV. ttenbeu. 8 ®ani afynlidj ergieng e$ bem
Softer 3teid)cnau. 4
1 3l&br. Neugart (Mone) Episc. Const. II, 622.
2 2tfcbr. Neugart (Mone) 1. c. 626.
3 2tobr. Neugart (Mone) 1. c.
4 Neugart (Mone) 1. c. 624.
8fiotl) bon ©djretfenftetn.
Digitized by VjOOQ 1C
385
$a§ 9©ormfer ^nobale fcott 1496.
(98) Sequuntur nunc sedes ultra Rhenum.
Sedes Weinheim. 2
Lamperthum. 3
. Ecclesia parochialis , st. Andreas patronus , custos st. An-
dreae Wormatiensis confert. Ibidem a dextris altare st. Luciae,
Otiliae et Wendalini consecratum tantum. Ibidem a sinistris
altare (98 v.) beatae Mariae Virginis confirmatum, habet
domum et residentem, custos praefatus confert. Ibidem in campis
curia Kirssgartthausen 4 . Ibidem capella st. Gangolffi incor-
porata decanatui Nehusensi. Ibidem in castro Friederichsburg 5
altare consecratum tantum. Novem iurati. Commissarius sero
suscipitur met 12 4 /* viris et medius vir est scholaris, alii
dicunt geminus natus, et 12 1 /* equis per aedituum cum mani-
pulo luminum, et debet commissarium ducere ad hospitium
et habebit cum suis expensas a nona usque ad nonam, equi
debent habere stratum ad pectoralia et pabulum usque ad
oculos. Commissarius et sui habebunt munda et alba linte-
amina. Plebanus, capellanus, jurati, aedituus, faber et servus
ejus habent expensas apud commissarium. Cathedraticum:
15 /3 hi. , capitulum st. Andreae duas partes et custos tertiam,
1 2Ba§renb beg 2)rucfe3 nmrbe id) burd) bie ©iite be§ §errn S3i&Iiotfjef ar3
Dr. 93enber nod) auf eine roeitere £anbf dfjrtft , bie fid) in ber Unit>erfttcit§=
bibliotljef gu Seibelberg. befinbet , aufmerffam flemad^t, unb fonnte biefelbe bet
ber Searbeitung be§ nun folgenben X^eileS nodf) benufcen. @§ ift eine $apier=
fjanbfd&rift ($r. 359, 54 a auf bem SRitcfen be3 (SinbanbeS bejeidfjnet) von
431 Cluartfeiten. $iefelbe fdfjetnt von @. 174—392 ein Srud&ftucf einer fitteren
2lbfd()rift, oietteidfjt nod) au$ bem 16. Saljrljunbert , &u entljatten, roeldjeS am
3Cnfang oon einer §anb be§ 17. unb am Sd&Iufc von einer §anb be§ 18. 3a§r=
ljunbertS eradn&t ift. $iefe SXbfd^rtft ift nidjt fo oottftanbig , wie bie @£emplare
von flarterulje unb 2)armftabt, §at aber an eini^m ©tellen rtdE)ttgere Sefearten.
2 2Beim)etm an ber SBergftrajje.
1 Sampertljeim flr. $eppem)etm.
♦ tfirfd&gartSljaufen %qM. 3Jtonm)ehn.
5 Bei 3Kanm)eim.
3rK ( ty. XXVTJ. 25
Digitized by VjOOQ 1C
386
ius clavis 2 fi hi. dat communitas. Synodalia : legitimus 2 den.
maechanicus 4 den.; iurati nihil, faber babata. Custos conser-
vat chorum, domum plebani, sed est ruinosa; capitulum
st. Andreae corpus, perpetuum lumen, ianuas, seras, claves
ecclesiae excepta ianua turris. (99) Communitas turrim , funes,
campanas, ossarium, murum coemiterii, vinum tempore com-
munionis , chrisma , sal benedictum , crurifragas , ianuam,
seram , clavem turris , animalia seminalia ; fabrica omnia
ornata superpellicea plebani et aeditui, hostias, ceram, agen-
dam, vexilla, caldarium aquae benedictae. Plebanus et iurati
disponunt aedituum. Aedituus conqueritur, quod oporteat eum
emere funes et tamen adjudicantur communitati. Ignorant/
quis debeat conservare baptisterium. Hospites hucusque dede-
runt vinum ad missas. Plebanus fuit in balneo naturali et eo
absenti fuerunt nati duo pueri et non fuit, qui baptizaret
eos, quare pauperes fuerunt coacti, accedere alia loca ad vo-
candum sacerdotem. Item in die dedicationis ecclesiae Wor-
matiensis et in die st. Crucis non habuerunt missas in paro-
chiali ecclesia. Jnveni folium salviae apud venerabile sacra-
mentum eucharistiae. Dicunt, quod capellanus debeat conser-
vare domum suam , sed ipse dicit , quod communitas debeat,
quia dedit antecessori suo 16 1 hi. in subsidium aedificii.
Fructus coemiterii recipiunt plebanus et aedituus. Capellanus
sive primissarius tenetur omni hebdomade (99 v.) legere tres
missas primarias , sed plures neglexit. Lumen nocturnum circa
venerabile sacramentum negligitur per aedituum , licet ad illud
cedant 52 ft olei. Fabrica habet singulis annis 17 fl., 19 ft
8 p hi., 14 maldra siliginis, 14 ft cerae. In promptis habet
76 fl. in auro et 62 ft hi.
Schar. 1
Ecclesia parochialis, st. Bartholomaeus patronus, abbas
Schonauiensis confert.
Filia Sandthoffen.
Ibidem capella sanctae Mariae Virginis consecrata tantum.
Ibidem altare st. Gangolffi consecratum tantum. Sex iurati.
Commissarius sero suscipitur in Schar met 13 viris et tot
equis. Aedituus expectabit sub porta curiae Schar et habebit
1 <3d)aarljof SBe^2L 2Wannljeim.
Digitized by VjOOQ 1C
387
in manibus suis unum album panem et mensuram vini et
manipulum luminum in pondere V» ft et debet eum honeste
inducere domum et stabula et habebit expensas solennes a
nona usque ad nonani; similiter plebanus, iurati et aedituus;
(100) equi vero debent habere stratum ad pectoralia et pabu-
lum usque ad oculos. Commissarius etiam potest vocare unum
honestum hospitem. Commissarius et sui debent habere bona
et munda lectisternia. Faber et servus suus cum cane habent
etiam expensas et dabit babata sine foraminibus. Et in casu,
quo decentes expensae non fierent, debent fieri de novo et si
omnino non fierent, tunc commissarius potest accipere omnia
ornata. Cathedraticum : 15 /3 hi. Synodalia: legitimus 1 den.,
maechanicus 2 den., iurati nihil, aedituus colligit. Jus clavis
2 p hi. dat fabrica. Schonaw conservat corpus , chorum , omnia
ornata, vinum ad missas. perpetuum lumen, 5 f /j ft cerae,
baptisterium , agendam, sal benedictum, vexilla, caldarium
aquae benedictae, domum plebani, quae est ruinosa, patellam
carbonum, thuribulum, ignile (vulgariter $euerjeug), ligna et
tegulas ad ossarium, ligna ad sepem coemiterii, et communitas
facit aedificatque expensis suis. Communitas turrim, funes,
campanas, animalia seminalia. Similiter capellam in Sandt-
hoffen cum omnibus ornatis de eleemosinis. Hospites hactenus
dederunt vinum ad missas; (100 v.) fabrica hostias, chrisma,
vinum tempore communionis. Abbas, plebanus et iurati dispo-
nunt aedituum. Plebanus recipit fructus coemiterii. Poena ab-
sentis 5 unfeen hi. = 7*/» P M. Aedituus conqueritur, quod non
habeat thuribulum nee ignile, nee patellam carbonum pro
calefaciendis manibus in hyeme. Fabrica habet singulis annis
3 maldra siliginis et 2 maldra in decimis, 5 1 /* $ cerae. In
debitis habet 16 fl. In promptis 64 ft hi. Fabrica capellae
tantum habet in praediis communibus, quantum habet unus
de communitate et omni anno facit 6 ft hi. vel quasi. Sed
capella adhuc tenetur plura.
Kefferthall. 1
Ecclesia parochialis , st. Mauritius patronus , domini maioris
ecclesiae Wormatiensis conferunt. Ibidem altare beatae Mariae
Virginis consecratum tantum. Septem iurati. Commissarius
suscipitur in dote a nona ad nonam cum tredecim viris et 'ot
1 flfifertyat Se^B. SRann$eim.
25*
Digitized by VjOOQ IC
388
equis a maiori decima, cum expensis solennibus ; # equi habe-
bunt pabulum et stratum (101) ut supra. Aedituus dabit
manipulum luminum; et in casu quo expensae non fierent,
tunc commissarius potest accipere missale et calicem et dis-
ponere apud hospitem pro se et suis. Item plebanus, iurati
et aedituus, faber cum servo habent etiam expensas. Cathe-
draticum: 15 /3 hi. Jus clavis: 2 /3 hi. dat fabrica. Synodalia:
legitimus 1 den., maechanicus 2 den., faber babata, iurati
nihil, aedituus colligit. Fabrica disponit et conservat super-
pellicea, chorum, sacristiam, turrim, campanas, funes, bapti-
sterium, agendam, vinum ad missas et tempore communionis,
hostias, omnia ornata, chrisma, ossarium, feretrum, murum
coemiterii, ianuas, seras, claves, crurifragam, vexilla, cal-
darium aquae benedictae. Domini maioris ecclesiae Worma-
tiensis conservant corpus, domum plebani. Aedituus dat sal
benedictum. Plebanus disponit ac fovet taurum , arietem,
aprum, et inde habet privilegium, quod de quolibet genere
habeat septem pecora libera a custodia, non dat de talibus
mercedem custodi, recipit fructus coemiterii. Poena absentis
1*1* (} hi. Corporalia immunda. Domini habent singulis annis
24 maldra siliginis, 1 U hi., (101 v.) 2 «ff cerae. In debitis
habet 25 hi. In promptis 32 maldra speltae, 21 maldra sili-
ginis, nullam pecuniam, quia fecerunt fieri tabulam per-
pulchram ad summum altare.
Walstatt. 1
Ecclesia parochialis, st. Petrus patronus, altarista st. Cruris
Laudenburg confert. Ibidem altare beatae Mariae Virginis con-
secratum tantum. Ibidem etiam altare st. Georgii martyris
consecratum tantum. Sex iurati. Commissarius suscipitur in
dote metdecimustertius et tot equis a nona ad nonam. Aedituus
debet eum solenniter inducere cum manipulo luminum in pon-
dere V« ft, mensura vini et duobus panibus. Commissarius et
sui habebunt expensas solennes, equi stratum et pabulum
sufficiens. Plebanus, iurati et aedituus habent etiam expensas,
et si non fierent, tunc commissarius potest accipere missale
et calices et procurare apud hospitem, et decima maior debet
redimere eos. Cathedraticum : 15 dat pastor. Jus clavis: 2 /J hi.
dat fabrica. Synodalia : quaeque domus 2 den. Fabrica conser-
4 SBattjkbt 93ejr-2t. 9)tonn§ehn.
Digitized by VjOOQ 1C
389
vat chorum, corpus, turrim, omnia ornata, (102) libros, cali-
ces, campanas, funes, baptisterium, agendam, vinum ad
missas, sal benedictum et omnia alia necessaria intra et
extra ecclesiam. Pastor conservat tectum chori, domum ple-
bani cum horreo. Plebanus et iurati disponunt aedituum.
Plebanus recipit fructus coemiterii. Animalia seminalia dis-
ponit communitas. Fabrica habet singulis annis 50 maldra
frumentorum, 3 fl. In debitis 40 ft hi In promptis 10 fl.,
10 ft hi.
Feydenheim. 1
Ecclesia parochialis, sita in campis, st. Petrus et Paulus
patroni. Dominus custos ecclesiae maioris Wormatiensis con-
fert. Ibidem altare beatae Mariae Virginis consecratum tan-
tum , ibidem in villa capella st. Joannis et Pauli annexa eccle-
siae parochiali. Septem iurati. Commissarius suscipitur a nona
in nonam ut supra. Cathedraticum: 15 /3 hi. Jus clavis 1 fi
den. Synodalia : legitimus 1 den. , maechanicus 2 den. , iurati
nihil, campanator colligit; fabrica superpellicea plebani et
aeditui, chorum, turrim, campanas, funes, omnia necessaria
ad cultum divinum, vinum ad missas et tempore communionis
(102 v.) de certis bonis , hostias, duo lumina perpetua, ceram,
baptisterium, agendam, chrisma, sal benedictum, ossarium,
murura coemiterii , ianuas , seras , claves , crurifragam , vexilla,
caldarium aquae benedictae. Domini maioris ecclesiae Worma-
tiensis conservant corpus. Domini de Schonaw debent, cum
necesse fuerit , expensis suis pendere sive suspendere campanas
et inde habent 3 iugera, et in casu quo negligenter suspen-
derent campanas, tunc agri sive iugera praefata cederent
fabricae. Plebanus et iurati diponunt aedituum. Plebanus
recipit fructus coemiterii, sed fabrica nuces. Communitas dis-
ponit et nutrit animalia seminalia. Fabrica habet singulis
annis 80 malt frumentorum, 4 fl., 6 ft cerae. In debitis 40 ft hi.
in promptis habet 30 ft hi., 40 fl. in auro, centum maldra
frumentorum.
Heddesheim. 3
Ecclesia parochialis , st. Kemigius patronus , Archiepiscopus
Moguntinensis confert. Ibidem altare st. Catharinae consecra-
1 geubenljeim Se^Sl. aJtonnfjetm.
2 §ebbe8!)eim SBej.=SC. 2Beini)etm.
Digitized by VjOOQ 1C
390
turn tantum. Septem iurati. Commissarius suscipitur in dote
a nona in nonam met 12 l h viris et (103) 12 1 /* equis et
debent habere calcaria de indagine vulgariter §enen, caetera
ut supra. Cathedraticura : 15 /3 hi, maior decima dat. Jus
clavis 1 den., dat fabrica. Synodalia: Ignile 3 hi., maecha-
nicus , si adesset , 3 den. , iurati nihilr Sunt hie elati ac pro-
tervi homines, bruta intrant coemiterium. Baptisterium non
fait seratum, corporalia sunt immunda, aedituus divertit equum
ad coemiterium. Pastor conservat chorum, domum plebani;
maior decima ossarium, murum coemiterii; praepositus Lau-
recensis corpus, animalia seminalia. Campanator dat sal bene-
dictum; fabrica conservat turrim, omnia ornata, vinum ad
missas et tempore communionis, hostias, perpetuum lumen,
ceram, baptisterium, agendam, chrisitia, feretrum , crurifragas,
januas , seras , claves ecclesiae , vexilla , caldarium aquae bene-
dictae. Plebanus et iurati disponunt aedituum, sed nunc vide-
tur mihi, quod Princeps Elector Palatinus disponat. Plebanus
recipit gramina in coemiterio, sed fabrica nuces. Poena ab-
sentis l 1 /* /J hi.
Firnsheim. 1
(103 v.) Ecclesia parochialis, beata Virgo patrona. Reve-
rendissimus Archiepiscopus Moguntinus confert. Ibidem altard
st. Catharinae consecratum tantum. Duodecim iurati , commis-
sarius suscipitur hie, met 13 viris et tot equis cum compul-
satis campanis et luminibus accensis, caetera ut supra. Ca-
thedraticum: 17/3. Domini de SchSnaw dant duas partes, et
pastor tertiam. Jus clavis 1 (i den. Synodalia : legitimus 1 den.
maechanicus 2 hi. = 1*|» den., jurati nihil. Fabrica disponit
superpellicea plebano et aedituo, corpus, turrim, murum coe-
miterii, ossarium, omnia ornata, lumina, ceram, baptisterium,
libros, calices, campanas, vinum ad missas et tempore com-
munionis, hostias; pastor conservat chorum, domum plebani,
horreum. Decima maior disponit ac fovet animalia seminalia.
Plebanus accipit gramina in coemiterio, fabrica nuces. Con-
quaestus est plebanus, quod habeat capellam in campis, dicta
^ue ber $eitgen (Sid) , quae est omnino ruinosa , nee est serata
et omnibus patet accessus, quare ibi oblata furantur. Abbas
Schonauiensis , ut adjudicant, tenetur conservare earn, sicut
hucusque videtur fecisse.
1 SBiernljeim Sit. £eppenljeim.
Digitized by VjOOQ 1C
391
Hohen-Sachsenheim. 4
(104) Ecclesia parochialis, st. Jacobus patronus, commen-
dator ordinis Theutonicorum in Franckfordia confert Ibidem
a dextris altare st. Andraeae et Wendalini et Elisabeth con-
secratum tantum. Ibidem a sinistris altare omnium aposto-
lorum consecratum tantum. Ibidem altare st. Catharinae
confirmatum, habet domum et residentem, commendator
praefatus confert. Ibidem in coemiterio capella st. Christophori,
consecrata tantum.
Filia Grossen-Sachsenheim. 2
Ibidem capella st. Mariae Magdalenae consecrata tantum.
Ibidem altare st. Wendalini et Anastasii consecratum tantum.
Duodecim iurati. Diu me suspenderunt , nee voluerunt obedire,
quia non veni, ut adiudicant, volunt etiam ut commissarius
sero intersit et cantet ut supra. Commissarius per omnia sus-
cipitur ut supra, similiter plebanus, capellanus, iurati, aedi-
tuus, fabri. Cathedraticum : 30 hi. Jus clavis: 1 den.
Synodalia: 7 1 /* hi., dant iurati. Commendator conservat
chorum, domum plebani, animalia (104 v.) seminalia. Pluvia
nocet muris chori, graveque damnum infert. Fabrica disponit
superpellicea , omnia ornata, campanas, funes, hostias, bapti-
sterium, agendam, chrisma, sal benedictum, ossarium, mu-
rum coemiterii, ianuas, seras, claves, vexilla, caldarium
aquae benedictae; parochiani corpus. Illustris Princeps Pala-
tinus Elector conservat turrim. Plebanus et iurati disponunt
aedituum. Plebanus dat vinum ad missas et tempore commu-
nionis; fabrica hie aedificavit novum et solennem chorum et
ex conservatione peribit, ut supra memini, quod est satis do-
lendum. Fabrica habet singulis annis 25 $ hi., medium plau-
strumvini, nulla debita; in promptis tria'plaustra vini. Habet
etiam singulis annis 40 % cerae et 50 U olei. Altare beatae
Mariae Virginis in duobus locis fractum est, ita quod dua
partes inde fregerunt , similiter summum altare in cornu dextro
ruptum est. Fabrica capellae habet singulis annis 24 $ hi.,
duas amas vini, 4 $ cerae, 10 U olei, 4 maldra siliginis. In
debitis 12 fb hlr. In promptis 4 amas vini. Hie deficiunt in
missali, porci intrant coemiterium capellae.
1 $oJjenfa#m 58e$.=2l. SBeinfjeim.
2 ©rofjfadjfen 8e&.;2l. SBemljeim.
Digitized by VjOOQ 1C
392
Lutershausen. 1
(105) Ecclesia parochialis, st. Joannes Baptista patronus,
domini maioris ecclesiae Wormatiensis conferunt, raodo no-
biles de Hirsberg 2 . Ibidem ante chorum altare beatae Mariae
Virginis et st. Wendalini consecratum tantum. Ibidem a dex-
tris et sinistris altare st. Nicolai, confirmata prirnissaria,
habet domum et residentem. Domini praefati et communitas
villae alternatis vicibus conferunt. Ibidem a sinistris altare
st. Catharinae confirmatum, habet domum et residentem. Do-
mini praefati et communitas villae alternatis vicibus conferunt.
Filia Atzmansweiler. 3
Ibidem capella st. Crucis consecrata tantum; ibidem a
dextris altare st. Huberti consecratum tantum; ibidem a sini-
stris altare st. Luciae et Otiliae consecratum tantum.
Filia Lutzel-Sachsenheim. 4
Quatuordecim iuvati. Commissarius suscipitur ut supra.
Cathedraticum : 15 hi., dat pastor. Jus clavis: 1 fi den.
Synodalia: legitimus 1 den., maechanicus 2 den., iurati colli-
gunt et dant commissario 772 /3 hi., caetera recipiunt ipsi.
(105 v.) Pastores chorum, omnia ornata summi altaris ac>
necessaria, domum plebani; fabrica conservat corpus, latera
turrim, campanas, omnia ornata ad altare beatae Mariae
Virginis. Collatores beneficiorum duorum praenominatorum con-
servant ornata ad eadem, similiter capellas, in quibus sita
sunt. Plebanus et iurati disponunt aedituum. Plebanus recipit
fructus coemiterii. Communitas disponit animalia seminalia.
Capellani tenentur £onservare domos suas. Hie deficiunt in
duobus missalibus, et missale summi altaris viciatum est in
canone, similiter commune sanctorum nihil valet. Plebanus
hucusque non interfuit computationi ecclesiae. Capella st. Crucis
conservat se ipsam. Fabrica habet singulis annis 13 1 /* ^
33 x /2 It hi., et inde faciunt certa anniversaria ac eleemosynas,
1 £euter3I)aufen SBe^Sl. SSein^eim.
* EHefen gufafc W tmx bie Starmftitbter §cmbfd)rift.
1 SISmanSroeiler ober ^eUtflfreuj hex SRippenroeier SBe&.=3l. 30Bemfjeim. ,
* Sm 2)armft(ibter ©semptor au3 <$rofcett=@acijfm|etm corrigiert. Siifcefc
jad^fen S8eg.=^C. 2Bem|rim.
Digitized by VjOOQ 1C
393
10 U cerae, 50 U olei, medium plaustrum vini. In debitis
28 */* A., 190 <$> hi. In promptis medium plaustrum vini, 79 fl.,
10 tf hi. 4 den.
Schriesheim. 1
Ecclesia parochialis, st. Vitus patronus, abbas Schonau-
iensis (106) confert. Ibidem altare beatae Mariae Virginis
confirmatum, habet domum et residentem. Plebanus et iurati
conferunt. Ibidem altare st. Catharinae confirmatum, habet
domum et residentem. Palatinus Elector confert. Ibidem altare
st. Nicolai confirmatum , plebanus confert cum iuratis. Ibidem
in sacristia altare st. Barbarae consecratum tantum. Duodecim
iurati. Commissarius suscipitur in curia dominorum de Schonaw
ut supra. Cathedraticum: 10 r.nfcen turning fyetter, facit 12 J /s /3hl.
Jus clavis: 1 den. Synodalia: ignile 1 hi., maechanicus
1 den., molitor de qualibet rota 9 hi., iurati, scultetus, scriba,
praeco sunt liberi. Fabrica conservat omnia ornata praeter ad
summum altare, libros horarum plebano, hostias, superpel-
licea , campanas , funes ; domini Schonauienses conservant
chorum , omnia ornata summi altaris ac necessaria ad divinum
cultum in eodem altari, tres casulas: unam festivalem, unam
quotidianam et unam pro defunctis, similiter tres albas ac
humeralia ad easdem casulas, tabulam honestam, si opus esset,
etiam de novo fieri procurent, octo libras cerae pro illumi-
natione summi (106 v.) altaris, domum plebani cum horreo
et stabulis, animalia seminalia. Plebanus recipit fructus coe-
miterii. Alii beneficiarii conservant domos suas et illuminant
altaria. Primissarius non legit missas , beneficio suo institutas.
Altarista st: Catharinae raro celebrat. Communitas conqueri-
ur, quod sacerdotes negligant cantare salve iuxta institutio-
nem, quia saepe se absentant, et nihilominus tollunt praesentias
sive mercedem.*
Dossenheim. 2
Ecclesia parochialis, st. Pancratius patronus, domini eccle-
siae Wormatiensis maioris conferunt. Ibidem altare beatae
Mariae Virginis confirmatum, habet domum et residentem.
Ibidem altare st. Nicolai confirmatum, habet domum et resi-
1 ©djrieSljehtt SBea.=2t. UJlcmntjeim.
2 Eoffenljeim 33e$.=2l. $eibelberfl.
Digitized by VjOOQ 1C
394
dentem. Armigeri de Handschuchsheim conferunt ambo. Sep-
tem iurati. Commissarius suscipitur cum tredecim viris ut
supra, et si expensae non fierent, potest claudere ecclesiam;
alia ut supra. Cathedraticum : 8 j3 4 den. Jus clavis : 1 den.
Synodalia: ignile 1 hi., maechanicus 3 hi., iurati nihil. (107)
Domini praefati conservant chorum, omnia ornata ac neces-
saria ad officium divinum demptis candelis, quas dat fabrica,
domum plebani cum horreo ac stabulis; fabrica omnia ornata
ad alia duo altaria, corpus, turrim, campanas, funes, bapti-
sterium , agendam , chrisma , sal benedictum , vinum ad missas
et tempore communionis, hostias, lumen perpetuum, murum
coemiterii, ossarium, crurifragas, libros horarum, superpel-
licea plebano et aedituo. Alii duo sacerdotes disponunt sibi
ipsis superpellicea. Altaristae conservant domos suas, similiter
altaria cum luminibus; communitas animalia seminalia. Ple-
banus, iurati et communitas conquesti sunt de duobus bene-
ficiatis , quod non satisfaciant beneficiis suis. Communitas con-
questa est, quod sacerdotes minus diligenter sive raro visi-
tent sive intersint salve. Plebanus dicit, quod absens. Quid
autem, si omnes absentes essent? Magna negligentia est in
talibus ubique, salubre esset dare medium.
Hendtschuchsheim. 1
(107 v.) Ecclesia parochialis sanctorum Viti et Georgii,
domini ecclesiae Moguntinensis conferunt. Ibidem a dextris
altare st. Urbani consecratum tantum. Ibidem altare st. Ca-
tharinae confirmatum, habet domum et residentem, armigeri
de Hendtschuchsheim conferunt. Ibidem a sinistris altare
beatae Mariae Virginis confirmatum, habet domum et resi-
dentem. Episcopus Wormatiensis confert. Ibidem altare st. Ni-
colai confirmatum, habet domum et residentem; armigeri de
Hendtschuchsheim conferunt. Ibidem in sacristia altare st. Ni-
colai consecratum tantum. Ibidem in curia dominorum Lauri-
censium 2 capella st. Annae consecrata.
Filia Newenheim. 3
Ibidem capella st. Joannis Baptistae , annexa ecclesiae paro-
chiali. Ibidem altare st. Nicolai confirmatum, habet domum
1 £<mbfd)ud)3E)etm SBe&.=2l. £eibelberg.
2 Softer Sorfd).
8 9teuen$etm §Be&.=2I. §etbelberQ.
Digitized by VjOOQlC
395
et non residentem et regitur per commendarium. Armiger
Dietherus de Hendtschuchsheim confert. Hie habentur omnia
sacramenta et sepultura praeter baptisterium. Octo iurati. Non
assumuntur per commissarium, si esset defectus tempore synodi
nee per plebanum, nee iurant plebano, sed sculteto. Vestra
Reverenda Paternitas (108) praeveniat hanc abusionem, alio-
quin sentiet detrimentum religionis, quia in plerisque locis
sic procedunt. Commissarius suscipitur a meridie in meridiem
met l2 i J2 viris et tot equis in dote, ubi aedituus stabit in
habitu cum mensura vini et duobus panibus et suscipiet com-
missarium et ducet equos ad stabula et faciet eis stratum
album et dabit cuilibet equo ein SRenfecr oedjftet avenae. Com-
missarius et sui habebunt expensas solennes , plebanus , iurati,
aedituus, scultetus scriptor, praeco, omnes, qui locaverunt
decimas sive arendarunt, vulgariter 93eftenbev, omnes, qui in-
steterunt pro arendatione decimae, omnes decimatores, faber
cum servo tales habent expensas; et si expensae non fierent,
commissarius potest claudere ecclesiam. Maior decima solvet
expensas. Cathedraticum : 16 /? 4 den. Jus clavis: 1 0. Syno-
dalia : ignile 1 hi. , maechanicus 3 hi. , iurati nihil , quondam
dederunt 15 hi., scilicet communitas de Hendtschuchsheim
10/3 hi. et Newenheim 5 p hi. Incolae Newenheim et Roschus
Ziegelhaus non comparuerunt in Synodo, nee dederunt Syno-
dalia, quare monui eosdem , ut satisfacerent. Paternitas Vestra
Reverenda fecit mihi scribere, (108 v.) quatenus supersederem,
quod et feci. Pastores conservant chorum, omnia ornata ac
necessaria ad summum altare praeter candelas, conservant
etiam domum plebani. Chorus defectuosus est in colamine sive
tabulatura. Fabrica conservat corpus, turrim, campanas, funes,
baptisterium, vinum tempore communionis de certis bonis,
chrisma, sal benedictum, ossarium, feretrum, murum coemi-
terii, ianuas, seras, claves, crurifragas praeter unam, quam
conservant domini Lauricenses , vexilla , caldarium aquae bene-
dictae, perpetuum lumen, ceram; fraternitas exulum conser-
vat lumen perpetuum in ossario; communitas horologium,
duos tauros; domini Lauricenses aprum; est liber mettertius
a praetio custodiae. Plebanus, iurati, scultetus cum consensu
nobilium disponunt aedituum. Ignorant, quis debeat conser-
vare sive a novo aedificare domos capellanorum , si casus se
daret. Deficiunt in agenda. Domini de Schonaw dant hostias.
Digitized by VjOOQ 1C
396
Aedituus recipit fructus coemiterii. Plebanus conqueritur, quod
iurati non sint sibi obedientes (109) nullo iuramento. Dicit
etiam, quod ex mandato Reverendae Vestrae Paternitatis dispo-
suit missale et iurati adhuc non satisfecerint pro eo. Jurati
respondent, quod non teneantur de fabrica, sed pastores de-
beant solvere librum. Similiter conqueritur de vino ad missas.
Decretum, quod domini deberent dare hujusmodi vinum ad
summum altare. Ipsi appellaverunt. Alias quilibet sacerdotum
disponit vinum suum. Ista varietas diu duravit. Fabrica habet
singulis annis 24 ft hi, 26 ft cerae, 17 ft olei, nulla debita,
in promptis 27 ft hi. Fabrica capellae in Newenheim habet
singulis annis 8 ft hi. , 32 ft cerae , 23 ft olei.
Mannheym.
Ecclesia parochialis, st Sebastianus patronus, domini eccle-
siae st. Martini Wormatiensis conferunt. Ibidem a dextris
altare st. Crucis stipendiatum. Ibidem a sinistris altare beatae
Mariae Virginis, confirmata primissaria, habet domum et resi-
dentem. Illustris Princeps Palatinus confert. Ibidem in castro
(109 v.) capella st. Jacobi, confirmatum beneficium. Quatuor
iurati. Commissarius suscipitur iuxta morem hujus sedis ut
supra. Domini praefati conservant chorum, missale, calicem
summi altaris, domum plebani; fabrica corpus, latus, funes,
omnia ornata ac necessaria aliorum altarium, agendam ,* ceram,
lumen perpetuum, ossarium, crurifragas; communitas turrim,
campanas, baptisterium, chrisma , vinum tempore communionis,
murum coemiterii, animalia seminalia. Hospites hucusque de-
derunt vinum ad missas. Plebanus dat sal benedictum et re-
cipit fructus coemiterii. Plebanus et iurati disponunt aedituum.
Communitas conqueritur , quod nautae de Heidelberga et
Hirschorn 1 exponant et imponant ligna navibus dominicis et
festivis diebus et praecipue divinis sub officiis, graviter fert
haec communitas. Similiter piscatores Wormatienses nullum
festum celebrant, nisi festa gloriosae Virginis et dies domini-
cas, quare aliis festivis diebus praendunt pisces, et sic alii
festinantes quodammodo spoliantur. Poena absentis ad volun-
tatem commissarii. (110) Fabrica habet singulis annis 6 1 /* A-,
61 maldra frumentorura , 10 ft cerae, 111* ft olei; in debitis
1 fcftfdftont flt. $eppenljeim.
Digitized by VjOOQ 1C
397
47 fl. , in promptis 22 maldra siliginis, 43 maldra speltae,
9 maldra avenae, 6 1 /* maldra pisorum.
Oppaw. 1
Ecclesia parochialis, st. Martinus patronus, domini maioris
ecclesiae Wormatiensis conferunt. Ibidem altare beatae Mariae
•Virginis confirmatum, habet domum et residentem, iurati
conferunt. Filia Oedickhum 2 . Ibidem capella beatae Mariae
Virginis annexa ecclesiae parochiali; ibidem a dextris altare
st Annae confirmatum, habuit domum, sed nunc est combusta,
habet tamen residentem; plebanus et iurati conferunt. Ibidem
altare decern millium martyrum et st. Nicolai consecratum
tantum. Hie etiam habetur sepultura et caetera sacramenta.
Quartuordecim iurati. Commissarius suscipitur met 12 */i viris
et tot equis, caetera ut supra. Cathedraticum : 16 hi. 4 den.
Jus clavis: 2 den. Communis (110 v.) emenda: 9 unfeen.
Domini praefati conservant chorum, corpus, calices, missalia,
omnia ornata , domum plebani ; communitas turrim , campanas,
funes, sal benedictum, ossarium, murum coemiterii, cruri-
fragas. Hie est discordia pro vino missae, quia domini dare
recusant , similiter iurati. Fabrica conservat perpetuum lumen,
ceram, baptisterium , agendam, chrisma, vexilla, caldarium
aquae benedictae. Plebanus et iurati disponunt aedituum. Ple-
banus nutrit ac disponit taurum, aprum et arietem, et inde
habet 21 pecora libera a custodia, recipit etiam fructus coe-
miterii. Capellanus tenetur conservare domum suam. Fabrica
habet singulis annis 15 1 /* maldra siliginis, 3 ft hi, 2 & cerae,
nulla debita; in promptis habet 16 1 /* maldra siliginis.
Edickheim.
Communitas conservat ibidem capellam per totum, omnia
ornata ac necessaria, baptisterium, sal benedictum, murum
coemiterii; (111) fabrica conservat tria lumina perpetua,
ceram, chrisma, agendam, ossarium, vexilla, caldarium aquae
benedictae. Plebanus et communitas disponunt aedituum. Illu-
stris Princeps Palatinus Elector et domini praefati fovent ac
disponunt duos tauros. Communitas conqueritur, quod ple-
1 Dppau 93e&.=2l. gr<mfent§al.
Digitized by VjOOQ IC
398
banus teneatur habere capellanum et non habeat , sed disponat
ilia officia per commissarium , de quo non sunt contenti, quia
dicunt, quod primissarius habeat pro se sua officia et non
posset implere vices duorum. Plebanus conquestus est, quod
nunquam visitent parochialem ecclesiam dominicis diebus.
Communitas dicit, quod non teneatur ex concordia facta per
Reverendissimum Dominum Reinhardum, pie defunctum prae-
decessorem Reverendae Vestrae Paternitatis ; plebanus negat.
Poena absentis 2 alb. Fabrica capellae habet singulis annis
15 raaldra silginis, 5 % hi, 4 fl., 12 %> olei, nulla debita,
nulla prompta.
Nota. Caeterae communitates villarum super ripamWessentz *
noluerunt obedire, quia dicunt, quod habeant privilegium
(111 v.), quod non debeant visitari, nisi septimo anno, turn
etiam quia per dorainos eorum teraporales dicunt, se esse
prohibitos obedire. Villae non visitatae sunt : Weinheim, oppi-
dum , Merlebach 2 , Rumpach , Waldtmichelbach , Birckhenaw,
Furtt , Heiligcreutzsteinach , Lichtenklingen.
(112) Sedes Weibstadt. 3
Neckhergmindt. 4
Ecclesia parochialis, st. Udalricus patronus, abbas Schonau-
iensis confert. Ibidem a dextris altare st. Catharinae et Mi-
chaelis confirmatum , habuit domum, regitur per commendam.
Differentia est de collatione, quia abbas praesentavit. Sunt
etiam ibidem incolae , qui se habere dicunt jus praesentandi,
quia fundatores. Ibidem a sinistris altare sancti Christophori
et Catharinae confirmatum, habet domum et residentem, con-
sules oppidi nominant et abbas praesentat. Ibidem extra oppi-
dum capella beatae Mariae Virginis. Ibidem in summo altari
beneficium confirmatum, habet domum et residentem, (112 v.)
Princeps Palatinus Elector confert. Ibidem a dextris altare
1 2Befc§nt$.
2 movknbafy, 3fttm&ad&, 2Balbnud&eI&ad> , Sttfenau, giitt§ unb Sid&ten=
flingen Sit. SinbenfelS, ^eiligfreugfteinac^ 93^21. §eibelberg.
8 SCBai&ftabt 8q.&. ©in§§eittt.
1 Sftetfargemiinb $e&.*2l. §eibefl&erg.
4
Digitized by VjOOQ 1C
399
St. Annae et Sebastiani consecratum tantum. Ibidem a sinistris
altare beatae Mariae Virginia , decern millium martyrum
consecratum tantum. Ibidem etiam altare st. Cruris conse-
cratum tantum. Filiae Synodales: Wessenbach 1 , Dielsberg et
Langenzell. Septem iurati. Commissarius hie nullas habet ex-
pensas , sed dat expensas plebano , sculteto , capellanis , juratis,
aedituo et fabris, dat etiam praefatis duos maechanicos ad
collationem. 2 Cathedraticum : 3 & hi. dat pastor. Synodalia
nulla, exceptis piscatoribus et maechanicis, quorum quilibet
dat 9 den. /}, iurati nihil, faber babata. Fabrica conservat
omnia necessaria tarn intra quam extra ecclesiam ad divinum
cultum spectantia, praeter murum coemiterii in uno loco,
ubi est murus oppidi. Plebanus, scultetus et iurati disponunt
aedituum. Plebanus animalia seminalia, domum dotis; capel-
lani conservant domos beneficiorum suorum. (113) Jurati con-
questi sunt, quod capellanus non legat missas suas et fre-
quenter accedat officia divina (puta ut supra) sine habitu.
Fabrica habet singulis annis 16 ft hi., 9 % cerae, 11 ft olei;
in promptis 10.
Wesenbach, filia Synodalis.
Ecclesia parochialis, st. Egidius patronus, abbas Schonau-
iensis confert. Ibidem a dextris altare st. Wolffgangi conse-
cratum tantum. Ibidem a sinistris altare beatae Mariae
Virginis consecratum tantum. Filiae sunt Dielsberg et Langen-
zell. Cathedraticum: 4 turones = 6 alb. Synodalia: ignile
1 j8 den. , maechanicus 6 den. , jurati nihil et ^entgrafce. Abbas
conservat chorum, turrim, animalia seminalia, domum pie-
bani; fabrica corpus, campanas, funes, omnia ornata, vinum
tempore comunionis, perpetuum lumen ac omnia alia neces-
saria intra et extra ecclesiam. Dissentio est de vino missae,
quia abbas recusat similiter et iurati. .Plebanus et iurati dis-
ponunt aedituum. (113 v.) Plebanus recipit fructus coemiterii.
Fabrica habet singulis annis 25 U hi, 4 U cerae, 5 ft olei;
in promptis 10 ft hi.
Dielsberg.
Ibidem capella st. Oswaldi , beneficium confirmatum. Abbas
Schonauensis confert, habet domum, sed ruinosam, et resi-
1 SBiefenbadj, 2)il3&erg unb Sangen&eH %qM. fcetbel&erg.
2 bad Ijeifjt rooljl: et tfjeilt jenen bie SlbgaBe von 2 maechanicis &u.
Digitized by VjOOQ IC
400
dentem. Ibidem altare beatae Mariae Virginis consecratum
tantum. Quatuor iurati. Adjudicant in qualibet filia ipsis unum
maechanicum , et si non haberent maechanicos , adhuc com-
missarius debet eis dare 1 den. Ego restiti, quia nihil dat
quando non habeat, sed frustra. Fabrica conservat capellam
et omnia alia necessaria. Hie habetur sacramentum eucharistiae
et extrema unctio. Anno praeterito capellanus dimisit sanctum
oleum infirmorum in Neckhergemiindt , quod et detulerunt
apud me iam in visitatione. Ego inveni oleum infirmorum ibi,
pertinens in Muckhenloch 1 in vase immundissimo. Plebanus
ibidem dixit mihi, quod capellanus in Dielsberg ante annum
dimisit oleum infirmorum in (114) domo cuiusdam rustici ad
dimidium annum etiam publice. Timendum est, quod hie
homo parum de Sacramento sentiat sive iudicet. Fabrica habet
singulis annis 7 tf hi. , 2 tt cerae ; in debitis 4 ft hi.
Langenzell.
Ibidem capella st. Barbarae. Hie legitur singulis hebdomadis
(sic!) una missa de fructibus et proventibus fabricae. Syno-
dalia: ut supra. Quatuor iurati. Fabrica habet singulis annis
14 $ hi.; in promptis 6 U hi.
Muckhenloch.
Ecclesia parochialis, st. Ciriacus patronus, dominus Joannes
de Hirschorn miles confert. Ibidem altare st. Catharinae con-
secratum tantum, magna trusta ceciderunt de lapide eiusdem
altaris , quia lapis arenosus est. Ibidem extra villam in monte
capella st. Wendalini consecrata tantum. Hie habetur omni
hebdomade una missa. Ibidem a sinistris (114 v.) altare
st. Sebastiani consecratum tantum. Haec capella habet chorum
et in eo altare non consecratum. Septem iurati. Commissarius
sero et mane suscipitur a plebano mettertius et debent bene
tractari et equi sufficienter pabulari. Cathedraticum : 13 hi.
2 den. Synodalia: ignile 1 hi. antiquum, maechanicus 1 alb.,
iurati nihil. Adjudicant ipsis unum maechanicum et communi-
tati unum. Plebanus conservat tectum chori, animalia semi-
nalia, domum dotis et recipit fructus coemiterii. Fabrica con-
servat et disponit omnia necessaria intra et extra ecclesiam.
Plebanus et iurati disponunt aedituum.
1 3Rucfenloc$ 83^=21. fceibel&etfl.
Digitized by VjOOQ 1C
401
Neckersteinach. 1
Ecclesia parochialis , st. Caecilia patrona , Blieckher Landt-
schadt armiger cotifert. Ibidem a dextris altare beatae Mariae
Virginis confirmatum , habet domum et residentem. Ibidem
ante chorum altare st. Petri et Pauli, confirmata primissaria,
habet domum et residentem. Ibidem a sinistris altare st. Georgii
et est altare pastoris. Hie enim pastor habet (115) singulare
beneficium et plebanus singulare , et nunc possidentur ab uno.
Praefatus armiger confert omnia. Ibidem in sacristia altare
st. Mariae Magdalenae consecratum tantum. Filia Darsbergh. 2
Ibidem capella st. Sebastiani consecrata tantum. Filiae Syno-
dales: Heddenspach, Brambach, Schiemedteswag, Langenthall et
Gruene 3 . Septem iurati. Commissarius sero et mane suscipitur
a pastore metsecundus et debent pie tractari. Jurati et scultetus
habent prandium apud commissarium et dabunt pastori 4 men-
suras vini in subsidium. Cathedraticum : 13 hi., 4 hi. dat
pastor. Synodalia: 1 obolum antiquum, maechanicus 4 den.,
aedituus colligit, iurati nihil. Hie adjudicant duos maechani-
cos juratis et duos communitati. Pastor debet conservare
tectum turris et chori, animalia seminalia, domum suam, reci-
pit fructus coemiterii. Plebanus tenetur conservare domum
suam. (115 v.) Plebanus et iurati disponunt aedituum. Fabrica
conservat chorum, corpus, omnia necessaria tarn intra quam
extra ecclesiam. Fabrica habet singulis annis 24 *S , 9 % cerae,
50 ft olei, nulla debita, nulla prompta, quia aedificaverunt
amoenam et solennem ecclesiam. Bleickher Landtschadt inter-
est computationi.
Heddesbach.
Ecclesia parochialis , st. Petrus patronus , Bleickher Landt-
schadt armiger confert. Ibidem altare beatae Mariae Virginis
confirmatum, habet domum et residentem, armiger praefatus
confert.
Filia Brambach.
Parochialis ecclesia, st. Maria Magdalena patrona, et est
annexa praefatae ecclesiae, et plebanus celebrat alternatis
1 SRetfarfteinac^ 8x. Jpeppenljetm.
1 3)ar§&erg $r. §eppen§eim.
8 $ebbe§&a<$, a3tom&a<9 8e^2l. £etbel&erg; ©d&ommattmwafl ®x. Sinbm-
fete; £anflent$al unb ©rein flr. §eppenljeuu.
3eitf$r. xxvn. 26
Digitized by VjOOQ 1C
402
dominicis diebus in utrisque. Ibidem altare beatae Mariae
Virginis consecratum tantum.
Filia Schiemettenwagh.
(116) Ibidem capella beatae Mariae Virginis , confirmatum
beneficium, habet domum et residentem. Dominus Joannes
de Hirschorn miles et armiger Landtschadt alternatis vicibus
conferunt. Pastor conservat tectum chori et turris et com-
munitas adducit sibi lateres, calces et sabula. Fabricae eccle-
siarum conservant omnia necessaria, Fabrica ecclesiae Hed-
desbach habet singulis annis 4 fl., 4 It cerae, 30 $> olei.
Fabrica ecclesiae in Brambach habet singulis annis 12 fl., 2 S
cerae, 5 % olei. In debitis 30 fl.
Ersheim. 1
Ecclesia parochialis, st. Nazarius patronus. Ibidem a dex-
tris altare omnium apostolorum confirmatum, regitur per
commendam. Ibidem altare st. Joannis Baptistae confirmatum
Ibidem a sinistris altare st. Anthonii confirmatum. Ibidem
altare st. Elisabeth confirmatum. Ibidem altare beatae Mariae
Virginis; habent domos; omnia confert dominus Joannes de
Hirschorn miles. (116 v.) Filiae Hirschorn 2 , Igelbach, Heim-
born 2 , sed non sunt ibi capellae. Neckherhausen 3 non com-
paruit. Septem iurati. Commissarius sero et mane suscipitur
a plebano et debet bene tractari. Cathedraticum : 80 den.
Synodalia : ignile 1 hi. Reperi in antiquo registro , quod mae-
chanicus debeat dare 6 den., sed nunc nolunt dare; aedituus
colligit. Fabrica conservat omnia necessaria intra et extra
ecclesiam, tria lumina perpetua, domum aeditui; praesentia
conservat perpetuum lumen. Jurati disponunt aedituum , etiam
contra voluntatem plebani, et dicunt, quod plebanus sit domi-
nus, quam diu ipsi velint, nee faciunt obedientiam plebano,
sed militi. Plebanus etiam non habet clavem ad depositum;
audio quod iurati multa teneantur ecclesiae. Communitas dis-
ponit ac fovet animalia seminalia. Ignorant de domo plebani,
quis earn debeat conservare, dicunt tamen, quod plebanus.
1 ©rStyeimer 3iegetfjutte $r. §eppen§eim.
2 £trftf$orn utu> SfielS&adj #t. §eppenfjehn; §amfatmtt 5hr. ®r&ac§.
3 SRecfarljaufen ftv. fceppenijeim.
Digitized by VjOOQ 1C
403
Dominus miles interest computationi , ego insteti pro ea, sed
non potui habere. Adhuc aliqui tenentur synodalia, (117) vide-
licet obolum. Si debeo eos pro tali re exconimunicare , timeo
periculum futurum, nihilominus dedi monitorium contra tales,
sed nemo curat.
Neunkirchen. 1
Ecclesia parochialis , st. Bartholomaeus patronus , schola-
sticus st. Andreae Wormatiensis confert. Ibidem a dextris
altare beatae Mariae Virginis consecratum tantum. Ibidem a
sinistris altare st. Michaelis confirmatum, habet domum et
residentem. Dux Otto 2 confert. Filiae Michelbach 3 , ecclesia
parochialis, Schonborn, Schwarzach superior et inferior,
Schwanen, Croeselbach, Kazenbach, Gudenbach, Lidenhardt
et Minnenbergh. Quatuor iurati. Commissarius hie non habet
expensas. Cathedraticum : 4 ft hi. , decimatores dant. Syno-
dalia: ignile 1 hi., maechanicus 1 den. Fabrica disponit omnia
necessaria ecclesiae. Plebanus, iurati et communitas disponunt
aedituum. (117 v.) Plebanus recipit fructus coemiterii. Pastor
conservat domum plebani; communitas animalia seminalia,
domum capellani de eleemosynis. Fabrica habet singulis annis
7 ft hi. , 32 ft olei.
Schonborn, filia Synodalis.
Ecclesia parochialis , st. Egidius patronus , dux Otto confert.
Ibidem altare beatae Mariae Virginis consecratum tantum.
Filiae: Mayseborn, Alenmule 4 . Quatuor iurati. Fabrica disponit
omnia necessaria. Plebanus et iurati cum communitate dis-
ponunt aedituum. Communitas animalia seminalia, domum
plebani. Plebanus recipit fructus coemiterii. Fabrica habet
singulis annis 7 ft hi. In promptis 10 ft M.
Michelbach, filia Synodalis.
(118) Ecclesia parochialis, beata Virgo Maria patrona.
Comes Ludovicus de Lewenstein et armiger quidam de Helm-
1 9leun!irc§en Sej.^. ®&er&ac§.
2 JDtto II. &u 3JtoSbac§.
3 2Widjelbad), ©djjflnbrunn, Dbet- tmb Unterfdjroaraadjj, ©c^roanljeim $8e&.=2l.
©ber&ad); -WetfarJafcettbadj, (Suttenbadjj, Seibenljarberljof unb 3)ftnneburg 8e$.:2[.
■DtoSbadj; $ri)felbadj, auggeftangener Ort bet SRocfenau 33^.-31. @berbad&
(t)Ql. SBtbber 2, 139).
♦ 3Jtoo8brunn unb DberaHemuijl R3ej.-3(. ©&erbad&.
26*
Digitized by VjOOQ 1C
404
stadt alternates vicibus conferunt. Ibidem altare st. Wolffgangi
consecratum tantum. Tres iurati.
Gudenbach, filia Synodalis.
Ecclesia parochialis , st. Drbanus patronus, ex annexa
ecclesiae parochiali in Neunkirchen, et haec fuit quondam
vera mater. Ibidem altare beatae Mariae Virginis, conse-
cratum tantum. Fabrica conservat omnia necessaria ecclesiae.
Pastor turrim et animalia seminalia.
Dudenzell. 1
Ecslesia parochialis, st. Vitus patronus, plebanus et capel-
lani in monte Wimpinensi 2 conferunt. Ibidem altare beatae
Mariae Virginis consecratum tantum.
Filia Breidenborn. 3
Ibidem capella beatae Mariae Virginis consecrata tantum.
(118 v.) Ad hanc ecclesiam sunt filiae synodales ecclesiae
parochiales in Aspach et Aglesternhausen 4 . Septem iurati.
Commissarius debet suscipi sero et mane in dote a maiori
decima et bene tractari; nesciunt tamen, cum quot personis.
Plebani in Aspach et Aglesternhausen habent etiam. pran-
dium. Cathedraticum : 4 den. , pastor dat tertiam partem.
Synodalia : ignile 1 hi. , maechanicus 1 den. , maechanica
3 den. Jurati et aeditui sunt exempti, adjudicant eis unum
maechanicum. Maior decima conservat tectum turris. Fabrica
procurat omnia necessaria ecclesiae. Plebanus et iurati cum
communitate disponunt aedituum. Pastor conservat domum
plebani, animalia seminalia. Plebanus recipit fructus coemi-
terii. Fabrica habet singulis annis 17 1 /* % hi., 18 1 /* ft
cerae, 4 maldra speltae, 8 1 /* maldra siliginis. In debitis
habet 158 & hi., 15 maldra siliginis, 5 maldra speltae, 2 maldra
avenae, 167a $. In promptis 18 fl. in auro, 61 IE hi., 10
maldra siliginis. (119) Hie est coemiterium munitum et certae
domunculae in eo.
1 SBimpfen am S3erg.
8 JBreitenbronn S8ej.=9l. 2Ho3&ac§.
* 2t§fcadj unb Slfltafterljaufen 33e&.=21. 3Jto§bac§.
Digitized by VjOOQ 1C
405
Aspach, filia Synodalis.
Ecclesia parochialis, st. Sylvester et Cornelius patroni,
abbas de Suntzheim 1 confert. Ibidem altare beatae Mariae
Virginis , primissaria confirmata , habet domum et residentem,
comes de Leuenstein confert. Cathedraticum : 8 hi. , duae
partes decimae maioris dant, disponunt etiam ac fovent ani-
malia seminalia. Dicunt se audivisse a praedecessoribus suis,
quod plebanus debeat conservare tectum turris et duae partes
decimae maioris tectum corporis. Ista tecta sunt ruinosa
valde. Jurati disponunt omnia necessaria ecclesiae de bonis
fabricae. Plebanus, iurati et communitas disponunt aedituum.
Plebanus conservat domum suam et recipit fructus coemiterii.
Ignorant, quis conservare teneatur domum capellani. Adjudi-
cant, sibi duos maechanicos fore dandos. Fabrica habet sin-
gulis annis 6 ft hi. , 20 maldra frumenti, 3 ft cerae, 9 si-
merina lini. In promptis (119 v.) 70 ft hi.
Aglesterhausen, filia Synodalis.
Ecclesia parochialis, st. Mathaeus apostolus et evangelista
patronus. Domini vallis Wimpinensis 2 conferunt. Ibidem
altare beatae Mariae Virginis, primissaria confirmata, habet
domum et non residentem, dominus Joannes de Hirschorn
miles confert. Ibidem altare st. Nazarii, Naboris, Celsi con-
secratum tantum. Maior decima conservat tectum turris, do-
mum plebani, animalia seminalia. Fabrica disponit omnia
necessaria ecclesiae. Plebanus, iurati et communitas disponunt
aedituum. Plebanus recipit fructus coemiterii. Ignorant, quis
conservare debeat domum capellani. Dicunt tamen , quod tem-
pore confirmationis patronus beneficii dederat domum. Adjudi-
cant, eis duos maechanicos fore dandos. Fabrica habet sin-
gulis annis 10 maldra siliginis, 5 maldra avenae, 12 ft, 3 ft
cerae, 5 simerina avenae. In debitis 90 ft hi. In promptis 7 fl.
Oberkhum. 3
(120) Ecclesia parochialis, st. Lampertus patronus, dux
Otto confert. Ibidem a dextris altare st. Sebastiani et Bar-
1 ©mSfjeim.
2 SBimpfen xm tyal
3 D&ri($eim Se^Sl. 3Wo§badj.
Digitized by VjOOQ 1C
406
barae consecratum tantum. Ibidem a sinistris altare beatae
Mariae Virginis confirmatum, habet domum et non residentem.
Dux Otto confert. Ibidem in castro altare st. Georgii conse-
cratum tantum. Filia Merttelstein. * Ibidem capella st. Georgii,
annexa praefato altari beatae Mariae Virginis. Filia Kir-
stetten. 2 Sunt duae curiae. Duo iurati. Commissarius hie nullas
habet expensas, nee adjudicant expensas plebano, capellano
et piscatoribus , sed tantum de consuetudine hucusque asse-
runt observatum [esse]. Cathedraticum : 3 fl., dat dominus
dux Otto; de illis dat commissarius scabinis 4 /3 den. Hie
scabini iudicii secularis adjudicant iura synodalia et habentur
quasi principaliores rectores ecclesiae, sed tamen nee iura-
verunt plebano neque commissario. Synodalia : legitimus 1 hi.
maechanicus 3 hi. Scultetus, scabini, iurati et aedituus nihil
dant. (120 v.) Jurati disponunt omnia necessaria ecclesiae de
bonis fabricae. Dominus dux Otto conservat tecta chori, cor-
poris et turris, sed sunt nunc valde destructa et ruinosa et
undique pluit in ecclesiam. Plebanus animalia seminalia.
Thomas Stollwagen disponit aedituum consensu ducis Ottonis
et communitatis. Poena absentiae ad voluntatem commissarii.
Quaestionarius quidam sancti sepulchri domus Spirensis hie se
vestivit tempore quaestus sui et accessit altare ac legit missam
et post sermonem suum vel potius post offertorium, quando
vidit se habere pauca in offertoriis, exuit se vestibus sacris
et dimisit officium incompletum ac recessit. Et sic generavit
magnum scandalum in populo. Fabrica habet singulis annis
13 $ hi., 6 ft cerae, 4 maldra siliginis, 7 maldra avenae.
In debitis 60 ft hi. In promptis nihil. Fabrica capellae in
Merttelstein habet singulis annis 7 <$> hi. , 2 $ cerae. In
debitis 70 ft hi. In promptis 10 fl. Defectum habent magnum
in missalibus et agenda omnino nihil valet.
Kellwartthausen. 3
Ecclesia parochialis , st. Nicolaus et Uldalricus patroni,
(121) dux Otto confert, regitur per commendam. Duo iurati;
commissarius habet expensas sero et mane; fabrica solvit.
1 aflSrtelftein 23e&.^. 3Jto3&adj.
2 jtirftetterljof SBe$.=2l. attoSbadj.
3 flal&ert3$aufen $Be$.=2l. 2Ko3&ad&.
Digitized by VjOOQ 1C
% 407
Cathedraticum : 2 fl. Plebanus ibidem et capellanus in
Bischoffsheim * dant. Synodalia : ignile 1 den. Scultetus et
iurati nihil. Agenda siinpliciter nihil valet. Plebanus et capel-
lanus praefatus conservant tectum turris. Jurati disponunt
omnia necessaria ecclesiae de reditibus fabricae. Plebanus et
jurati disponunt aedituum. Plebanus recipit fructus coemiterii.
Quaedam curia, dicta ber $riif)0jf, animalia seminalia; domus
plebani tota est collapsa, nee residet ibi.
Hasmersheim.*
Ecclesia parochialis, st. Dionysius patronus; magister or-
dinis Theutonicorum confert , et regitur per fratrem ordinis
eiusdem. Ibidem a dextris altare st. Nicolai dotatum. Ibidem
a sinistris altare beatae Mariae Virginis. Ista duo altaria
sunt annexa, et est beneficium confirmatum, habet domum et
residentem. Magister ordinis confert. (121 v.) Filia Hoichausen. 8
Quatuor iurati. Commissarius suscipitur sero et mane in dote
metsecundus vel tertius et duo iurati et scultetus. Fabrica
facit expensas. Mane autem sive in prandio piscatores portant
pisces in copia et intersunt prandio. Cathedraticum: 3 fl.
Domini praefati dant. Synodalia: ignile 1 hi., maechanicus
1 den. Jurati nihil. Similiter piscatores nihil, quia dant pisces.
Domini praefati conservant tectum turris, domum plebani,
animalia seminalia; fabrica disponit omnia necessaria ecclesiae.
Communitas conservat murum coemiterii jet corpus ecclesiae,
sed fabrica dat quartum denarium pro conservatione corporis.
Aedituus dat sal benedictum et recipit fructus coemiterii. Si
esset diversitas in electione aeditui, sic quod iurati eligerent
unum et scabini alium, tunc inter hos duos dominus com-
mendator 4 sive magister ordinis potest unum confirmare,
quern vult. Fabrica habet singulis annis 11 It hi., 3 ! |2 S
cerae, 2 7* ft olei. In debitis 5 ft hi.
Hoichausen.
(122) Ecclesia parochialis, st. Petrus et Paulus patroni,
Neidthardt Hornickh armiger confert. Ibidem altare st. Catha-
1 Sftedfotfcifd&ofsijetm %qM. ©inSfjeim.
2 §afwter§l)eim $Be&.=2l. WloZhafy
3 §od#aufen SBeg.-Sl. 2Ro§&ac$.
4 £)er (Somtljur beS 2)eutfdjorben3Jjaufe3 Sowed.
Digitized by VjOOQ 1C
408
rinae confirmatum , habet domum et residentem, pastor ibi-
dem confert, cornu dextrum eiusdem altaris maxime ruptum
est. Ibidem a sinistris altare beatae Mariae Virginis confir-
matum, habet domum et residentem, sed regitur per com-
mendam. Decanus vallis Wimpinensis confert. Ibidem altare
st. Georgii et decern millium martyrum annexum altari st. Ca-
tharinae. Ibidem est sepulchrum st. Nopurgae. Plebanus dicit,
se legisse, quod ossa eius sint posita in summo altari. Hoc
in loco virgo sancta magnis claret miraculis. Duo iurati.
Cathedraticum : 4 den., dat pastor. Hie adjudicant, eis
maechanicos omnes esse dandos. Fabrica conservat omnia
necessaria ecclesiae. Fabrica habet singulis annis 9 U hi. et
inde dant capellano medium plaustrum vini et aedituo 3*1*
maldra siliginis, 7 1 /* ft den. et par calceamentorum et ple-
bano 1 fl. pro luminibus et omni sabbatho presbyteris 3 den.
pro salve cantando. (122 v.) Habent plura ex eleemosynis,
quia illic est magnus concursus propter sanctam Nopurgam.
Gumper. 1
Ecclesia parochialis, st. Cyriacus patronus, domini eccle-
siae maioris Wormatiensis conferunt. Ibidem a dextris altare
beatae Mariae Virginis consecratum tantum. Ibidem a sinistris
altare st. Sebastiani consecratum tantum. Filia Bapstadt. 2
Ibidem capella st. Ddalrici consecrata tantum. Hie legitur
omni hedomade una missa. Filiae: Inferius Gumper; ibidem
capella non consecrata; Buchelnbach superior et Buchelnbach
inferior 3 . Tres iurati. Hie commissaris non habet expensas.
Cathedraticum: 3 fl., 4 den. Domini praefati dant. Syno-
dalia: ignile 1 hi. maechanicus 4 den. Domini praefati con-
servant chorum, corpus, sacristiam, domum plebani. Fabrica
conservat turrim, campanas, murum coemiterii, (123) ossa-
rium, omnia ornata, vinum ad missas et tempore communio-
nis, sed hospites hucusque dederunt vinum ad missas. Ple-
banus et communitas disponunt aedituum. Plebanus disponit
animalia seminalia et recipit fructus coemiterii. Aedituus dat
sal benedictum. Hie tempore pluviali pluit ad chorum et sa-
1 D&etgimpettt 23e$.=2l. ©ing^eim.
2 SBabftabt 23e&.^. ©inSJjeim.
3 Untergtmpern, Dberbiege^of unb UnterttegelJjof Se^Sl. ©inSljeim.
Digitized by VjOOQ 1C
409
crarium. Fabrica habet singulis annis 7 ft hi., 2 t cerae. In
debitis 2 fl. nulla prompta, quia emerunt campanam.
Huffelhardt. 1
Ecclesia parochialis, st. Vitus patronus. Domini vallis
Wimpinensis conferunt. Ibidem a dextris altare beatae Mariae
Virginis consecratum tantum. Ibidem a sinistris altare st. Se-
bastiani consecratum tantum. Filia Wollenberg. 2 Ibidem ca-
pella st. Valentini consecrata tantum. Hie omni hebdomade
legitur una missa. Filiae Wagenbach et Siegelsbach. 3 Com-
missarius suscipitur sero et mane in dote et fabrica ecclesiae
facit expensas. In prandio intersunt scultetus et iurati. (123 v.)
Cathedraticum : 3 fl. dant domini praefati. Synodalia: ignile
1 den., maechanicus 1 den., iurati et scabini nihil, quia sca-
bini hie quodammodo se ingerunt pro iuratis et est quasi
ubique. Domini in valle Wimpinensi conservant chorum,
domum plebani, animalia seminalia. Fabrica conservat turrim,
corpus, duo lumina perpetua, omnia ornata ac necessaria
intra et extra ecclesiam. Plebanus, iurati et scultetus dispo-
nunt aedituum. Aedituus chrisma, sal benedictum. Plebanus
recipit fructus coemiterii. Fabrica habet singulis annis 6 ft hi.,
9 ft cerae, trina simerina lini. In debitis 95 ft hi. In promptis
nihil, bene aedificaverunt.
Siegelsbach, filia Synodalis.
Ecclesia parochialis , st. Georgius patronus. Dominus
Joannes de Hirschorn miles confert. Ibidem altare beatae
Mariae Virginis consecratum tantum. Duo iurati. Syno-
dalia: ignile 1 den., iurati, scultetus et aeditui nihil dant.
Fabrica conservat omnia necessaria ac aedificia, et domini in
valle Wimpinensi dant omni anno 1 maldrum siliginis in sub-
sidium. (124) Communitas dat sal benedictum et conservat
murum coemiterii, et est quasi castrum. Hospites hucusque de-
derunt vinum ad missas. Fabrica habet singulis annis 8 fl.,
3 1 /* ft cerae.
1 Jpiiffenljarbt 33e$.=2l. HRoS&ad).
3 2Bagenfcad)er§of unb ©ieQetSfcad) a3ej.=3l. ©in^eim.
Digitized by VjOOQ 1C
410
Steinfart. 1
Ecclesia parochialis, st. Petrus patronus. Abbas in Siinz-
heim confert. Ibidem a dextris altare beatae Mariae Virginis,
confirmata primissaria, habet domum, regitur per commendam.
Abbas praefatus confert. Ibidem a sinistris altare st. Cyriaci
consecratum tantum. Septem iurati. Hie commissarius nullas
habet expensas. Cathedraticum : 3 fl. dat abbas praefatus.
Synodalia: ignile 1 den., maechanicus 5 den., adjudicant, eis
duos fore dandos de iure et tertium de consuetudine. Aedi-
tuus colligit. Abbas conservat turrim et tectum turris, domum
plebani, animalia seminalia de dote. Fabrica conservat omnia
ornata ac necessaria ecclesiae. Plebanus et iurati disponunt
aedituum. Primissarius ex institutione beneficii tenetur ser-
vare domum. (124 v.) Fabrica habet singulis annis 11 U hi.,
16 $ cerae, 18 U olei, 6 maldra frumentorum. In debitis
80 <& hi. In promptis 50 maldra siliginis, 10 maldra avenae,
24 « hi.
Reyhen. 2
Ecclesia parochialis, beata Maria Virgo patrona, armigeri
de Neyperg conferunt. Ibidem a dextris altare st. Nicolai et
Catharinae , confirmata primissaria , habet domum et non resi-
dentem propter discordiam conferentium. Ibidem a sinistris
altare st. Laurentii et Wolffgangi consecratum tantum , cornu
sinistrum eiusdem altaris ruptum est. Sex iurati. Commissa-
rius hie nullas habet expensas. Cathedraticum : 3 fl. dat maior
decima. Synodalia : ignile 1 den. , maechanicus 6 den. , aedi-
tuus colligit; iurati et aedituus nihil dant, adjudicant, eis
tres maechanicos fore dandos et divertunt ea ad candelas
exulum. Maior decima conservat tectum turris. Fabrica dis-
ponit omnia necessaria per totum. Communitas murum coe-
miterii, animalia seminalia. Coemiterium hie est munitum in
medium castri et sunt plures domus in eo. (125) Pastor con-
servat domum plebani. Plebanus ac iurati disponunt aedituum.
Jurati dederunt domum praemissariae de bonis fabricae, sed
si incendio periret vel vetustate , reaedificare recusant. Fabrica
habet singulis annis 6 % hi., 8 maldra siliginis, 6 maldra
avenae, 3 1 /* U cerae. In promptis 36 fl.
1 ©temsfurtfj $e$.=2l. ©inSJjeim.
1 SReiljen Se^Sl. ©in&jeim.
Digitized by VjOOQIC
411
>
Adersbach. 1
Ecclesia parochialis, st. Walpurgis patrona, abbas Sun-
nensheimensis confert. Ibidem altare st. Jacobi et Sebastiani
consecratum tantura. Filia Haselbach. Ibidem capella non
consecrata. Filia Erstadt. 2 Ibidem ecclesia parochialis, st. Dio-
nysius patronus, est annexa praefatae ecclesiae. Ibidem a dex-
tris altare beatae Mariae Virginis , primissaria confirniata,
habet domum et residentem. Abbas praefatus confert. Ibidem
a sinistris altare st. Georgii (125 v.) consecratum tantum.
Quatuor iurati. Commissarius hie habet expensas, sed nolue-
runt mihi adjudicare expensas, nee potui eos inducere. Ca-
thedraticum: 3 fl., abbas in Suntzheim dat. Synodalia: ignile
1 den. , maechanicus 4 den. , aedituus colligit. Abbas praefatus
conservat turrim in tectura, domum plebani, taurum; fabrica
omnia necessaria intra et extra ecclesiam; communitas sepem
coemiterii, sed fabrica facit expensas. Reinhardus de Helm-
stadt, Wipertus et Philippus de Nova Domo, armigeri, ple-
banus et communitas disponunt aedituum, et semper est
custos campi et saepe contingit ex ea causa error, quia tem-
pore divinorum deberet esse in campis. Et praefati armigeri
volunt, quod obediat plebano in ecclesiasticis officiis, et sic
plebanus cogitur servire aedituo et eum expectare ad placitum
suum. Plebanus fovet aprum et recipit gramina in coemiterio,
sed fabrica fructus arborum.
Erstatt, filia.
Ecclesia parochialis, ut supra. Hie adjudicant eis unum
maechanicum, abbas in Suntzen tenetur conservare (126) tur-
rim in tecitura; fabrica omnia necessaria ecclesiae; armigeri
praefati, plebanus et communitas disponunt aedituum. Com-
munitas animalia seminalia. Aedituus recipit fructus coemiterii.
Primissarius conservat domum suam. Bona ejusdem beneficii
non bene coluntur. Idem ecclesiae capellanus ob invidiam
abiit in diebus Paschae et Penthecostes et celebravit in alio
loco, dicendo: ego non sum plebanus, cur plebanus non
disponit.
1 StberS&ad) 93e^.-2l. ©inSJjetm.
2 $affefoac§ unb ©Ejrftabt 33ca.=2l. <3m3l)eim.
Digitized by VjOOQ 1C
412
m
Grunbach. 1
Ecclesia parochialis, st. Margaretha patrona, domini vallis
Wimpinensis conferunt. Ibidem altare st. Catharinae, con-
firmata primissaria, habet domuui et non residentem , nee ibi
leguntur missae institutae. Domini praefati conferunt. Duo
iurati. Commissarius hie non habet expensas. Cathedraticum:
3 fl. dant domini praefati. Synodalia: ignile 1 den., maecha-
nicus 6 den. Jurati adjudicant eis duos, aedituus colligit.
(126 v.) Domini praefati conservant chorum, turrim, domum
plebani, animalia seminalia. Fabrica disponit omnia neces-
saria et recipit fructus coemiterii. Communitas sepem coemi-
terii et attingentium medietatem. Erhardus de Helmstat
armiger, plebanus et iurati disponunt aedituum. Primissarius
sive capellanus conservat domum suam, sed horreum perit
cum sepibus. Fabrica habet singulis annis 10 ft hi. , 6 maldra
frumentorum, 2 ft cerae. In debitis 12 maldra frumentorum,
in promptis 25 ft hi.
Bischoffsheim. 2
Ecclesia parochialis , st. Joannes baptista patronus, domini
vallis Wimpinensis conferunt. Ibidem a dextris altare st. Ca-
tharinae confirmatum, habet domum et residentem. Senior de
Helmstadt confert. Ibidem ante chorum altare st. Cruris,
consecratum tantum. Ibidem a sinistris altare st. Wolffgangi,
consecratum tantum. Ibidem altare beatae Mariae Virginis
confirmatum, habet domum et residentem. (127) Senior de
Helmstadt confert. Ibidem in oppido capella beatae Mariae
Virginis, confirmatum beneficium, habet domum et resi-
dentem. Senior de Helmstadt confert. Ibidem a dextris altare
undecim millium virginum consecratum tantum. Ibidem a
sinistris altare decern millium martyrum confirmatum, habet
domum et residentem. Senior de Helmstadt confert. Duo
iurati. Commissarius hie non habet expensas. Cathedraticum:
3 fl. Domini in Valle 8 dant 2 fl. et domicelli de Helmstadt
tertium. Synodalia : ignile 1 hi. , maechanicus 1 alb. , aedituus
colligit, iurati et scabini nihil, adjudicant, eis duos maecha-
1 ©tom&adf) SBe&.=2l. ©ingfjeim.
3 sc. Wimpinensi.
Digitized by VjOOQ 1C
413
nicos dandos de jure et tertium de consuetudine. Domini in
Valle conservant tectum chori, domum plebani; fabrica con-
servat totam ecclesiam et omnia necessaria. Armigeri de
Helmstadt dederunt longo tempore et citra memoriam homi-
num vinum ad missas et sal benedictum et iurati allegant
praescriptionein. Similiter disponunt et fovent animalia semi-
nalia. Plebanus, armigeri praefati et iurati disponunt aedi-
tuum. (127 v.) Plebanus recipit fructus coemiterii. Capellani
conservant domos suas. Bona immobilia capellae beatae
Mariae Virginis in oppido non bene coluntur, quare pereunt.
Helmstadt inferior. 1
Ecclesia parochialis, st. Mauritius patronus. Domini in
valle Wimpinensi conferunt. Ibidem a dextris altare beatae
Mariae Virginis confirmatum, primissaria habet domum et
non residentem, regitur per commendam; armigeri nominati
et domini praefati praesentant. Ibidem a sinistris altare
st. Quirini, consecratum tantum. Filiae Synodales 2 sunt:
Helmstadt superior, Richarthausen, Hag, Fliensbach, Bargen.
Duo iurati. Commissarius hie non habet expensas. Cathe-
draticum: 3 fl. , pastor dat V* fl., capellanus */* A-> domini
Theutonici 1 fl., armigeri de Helmstadt */» fl. et domini in
Valle d / 2 A- Synodalia: ignile 1 obolum antiquum, maechani-
cus 1 alb., aedituus colligit, adjudicant eis duos maechanicos.
Aedituus nihil dat. (128) Decimatores conservant turrim in
tectura, animalia seminalia. Fabrica conservat ecclesiam et
omnia necessaria. Plebanus et iurati disponunt aedituum.
Plebanus recipit fructus coemiterii. Domini in Valle conser-
vant domum plebani. Plebanus primissarius debet conservare
domum suam. Valde conqueruntur de non residentia sive ab-
sentia sua; habitat Laudenburgae dictusque est dominus
Petrus Pistoris. Fabrica habet singulis annis 46 fb olei, 7 %
cerae, 4 % hi., 20 maldra frumentorum. In debitis 12 ft hi.
In promptis 6 fl.
Helmstadt superior, filia Synodalis.
Ecclesia parochialis, st. Laurentius patronus, senior de
Helmstadt confert. Ibidem a dextris altare st. Wendalini con-
1 ttntertjehnftatt ift auSfleganfien t>fll. SBibber 1, 439.
2 fcehnftatt, Sdeid^artSljaufen, glinS&adj unb SBargen SBej.^. ©inSljeim;
§aag 93ej.=2t. @&erfeadj.
Digitized by VjOOQ 1C
414
firmatum , habet domum et residentem , armigeri de Helmstadt
conferunt. Ibidem capella st. Wolffgangi et Erhardi episcoporum
stipendiata; ibidem a sinistris altare beatae Mariae Virginis
(128 v.) confirmatum, praefati armigeri conferunt. Ibidem
ante chorum altare st. Cruris consecratum tantum. Duo iurati.
Decimatores conservant chorum , turrim et tectum turris , ani-
malia seminalia, excepto primissario, qui nihil conservat de
his. Fabrica conservat omnia necessaria ecclesiae. Plebanus,
armigeri et iurati disponunt aedituum, et armigeri dant sala-
rium. Plebanus et fabrica recipiunt fructus coemiterii. Pastor
conservat domum plebani. Capellani conservant domos suas.
Hie adjudicant ipsis duos maechanicos et pastori unum.
Fabrica habet singulis annis 12 maldra frumentorum, 3 ft hi.
In debitis 8 ft hi. In promptis 4 fl.
Bargen, filia Synodalis.
Ecclesia parochialis, st. Petrus patronus, armiger Philip-
pus de Ernberg confert. Ibidem a dextris altare st. Wenda-
lini consecratum tantum. Ibidem a sinistris altare beatae
Mariae Virginis confirmatum, (129) habet domum et resi-
dentem , praefatus armiger confert. Duo iurati. Cathedraticum :
4 p den. Adjudicant, quod communitas dat 2 den. ex an-
tiqua consuetudine. Coemiterium est munitum fortiliciis et
sunt multae domus in eo. Sacerdotes conservant tectum chori.
Fabrica conservat omnia necessaria ecclesiae; decimatores
animalia seminalia. Primissarius conservat domum suam. Ple-
banus, armiger et iurati disponunt aedituum. Plebanus recipit
fructus coemiterii. Plebanus conqueritur, quod domus sua sit
ruinosa valde. Ecclesia habet singulis annis 6 ft hi. , 12 mal-
dra frumentorum, 5 ft cerae; in debitis 5 ft hi.
Richardtshausen, filia Synodalis.
Ecclesia parochialis, st. Cecilia patrona, domini in valle
Wimpinensi conferunt. Ibidem altare beatae Mariae Virginis
consecratum tantum. Cathedraticum: 4 /J den., domini in
Valle dant. Synodalia : ut supra. Scabini , aedituus et custodes
animalium nihil dant. (129 v.) Hie adjudicant, eis tres mae-
chanicos fore dandos. Domini praefati conservant turrim,
chorum, domum plebani. Fabrica conservat corpus, omnia
Digitized by VjOOQ 1C
415
ornata. Coemiterium est munitum in modum castri. Com-
munitas praesentat duos vel tres et inter illos habet eligere
unum in aedituuin. Plebanus recipit fructus coemiterii. Media
pars decimae minoris nutrit animalia seminalia et duo laid
habent. Domus plebani est ruinosa.
Hag, filia Synodalis.
Ecclesia parochialis, st. Lampertus patronus. Communitas
ibidem confert. Ibidem altare beatae Mariae Virginis conse-
cratum tan turn. Duo iurati. Synodalia: ignile 1 hi., maecha-
nicus 1 alb. Scabini, aedituus et custodes animalium nihil.
Hie adjudicant eis 1 p den. Fabrica disponit omnia necessaria
ad cultum divinum. Plebanus et iurati disponunt aedituum.
Plebanus recipit fructus coemiterii. (130) Jurati non fecerunt
computationem hoc anno. Animalia seminalia tenet com-
munitas. Fabrica habet singulis annis 18 maldra frumen-
torum, 3 ft hi. , 3 ft cerae. In debitis 30 ft hi. In promptis
90 maldra siliginis et 6 maldra avenae.
Flinsbach, filia Synodalis.
Ecclesia parochialis, st. Agatha patrona. Dominus Joannes
de Hirschorn miles confert. Ibidem altare beatae Mariae
Virginis consecratum tantum. Sex iurati. Cathedraticum : 4 /3
den. Synodalia: ut supra. Maior decima conservat tectum
turris, animalia seminalia. Fabrica omnia necessaria intra et
extra ecclesiam; murum coemiterii conservat fabrica et com-
munitas, communitas duas partes et fabrica tertiam. Coemi-
terium munitum est fortiliciis in modum castri et sunt domus
in eo. Plebanus et iurati disponunt aedituum. Plebanus recipit
fructus coemiterii. Pastor conservat domum plebani. (130 v.)
Fabrica habet singulis annis 5 ft hi., 12 maldra frumentorum,
12 ft cerae, 25 ft olei, nulla debita, nulla prompta.
Waibstatt. 1
Ecclesia parochialis , beata Virgo et Joannes Baptista sunt
patroni. Dominus suflraganeus episcopi Spirensis confert. Ibi-
dem a dextris altare st. Crucis , confirmata primissaria , habet
domum et residentem. Ibidem altare st. Sebastiani annexum
1 SBat&ftabt Se^Sin^eim.
Digitized by VjOOQ IC
416
capellae extra muros, habet domum et residentem. Ibidem
altare st. Otiliae et dei (?) exulum sive pauperum bene do-
tatum ; ego audivi, quod confirmatio pendeat ob certam causam
apud Vestram Reverendam Paternitatem. Ibidem a sinistris
altare st. Leonhardi confirmatum , habet domum et residentem.
Ibidem in sacristia altare consecratum in honorem lanceae et
clavorum Christi. Ibidem extra muros capella beatae Mariae
Virginis annexa ut supra. Omnia confert suffraganeus. Filiae
Synodales sunt: Epfenbach 1 , Spechtbach, Eschelborn, Niden-
stein et Daistbach. Tres iurati. Commissarius hie nullas habet
expensas. (131) Cathedraticum: 3 ft hi. Synodalia: 5 hi.
Pastor conservat tectum turris, domum plebani, horreum (ex
toto corruit), animalia seminalia. Fabrica disponit omnia ne-
cessaria ccclesiae. Plebanus et iurati disponunt aedituum. Ple-
banus recipit fructus coemiterii. Capellani tenentur conservare
domos suas. Dominus Joannes Heckher, altarista st. Leonhardi
dimittit domum et horreum devastari ob negligentiam tecturae.
Similiter vendit stramina et fimum , et sic pereunt bona bene-
ficii. Quidquid communitas tractare habet, faciunt in ecclesia
dominicis et festis diebus post sermonem magno clamore, ut
singuli audire possint et sic interrumpunt suis clamoribus et
causis profanis divina officia. Et ille mos est quasi in omni-
bus locis circumjacentibus, nee sunt inducendi, ut ab hujus-
modi factis desistant. Capellani ibidem in die corporis Christi,
quando portabant venerabile sacramentum eucharistiae , lege-
runt evangelia (ut moris est) sine vestibus sacris, imo sine
stola, nee volunt astare plebano diebus festis, nisi det eis
prandium. Plebanus recusat, quia dicit, quod non teneatur.
(131 v.) Et valde opus esset, ibi facere unam unionem sive
statutum , semper sunt infesti plebanis. Fabrica habet singulis
annis 18 ft, 11 hi., 26 maldra frumentorum, 2 1 /* ft cerae,
70 ft olei. In debitis 36 ft hi. et 1,8 hi. In promptis 14 mal-
dra avenae, 8 maldra siliginis, 6 maldra speltae.
Epfenbach, filia Synodalis.
Ecclesia parochialis, st. Joannes Baptista patronus. Abba-
tissa in Lobenfeldt 2 confert. Ibidem altare st. Mariae et
1 ©pfenbad), ©fcfjeftronn, SReibenftein unb 2>at3bac§ SBe^SC. ©in^eim;
©pedfjbad& 93ej.=2l. §eibelberg.
2 9tonnenftofter Sobenfelb bet ^eibelberQ.
Digitized by VjOOQ lC
417
Magdalenae, confirmata primissaria, habet domum et resi-
dentem. Domina praefata confert. Ibidem in villa capella
dicta st. Crucis ndto consecrata. Ibi leguntur quandoque
missae in altari portatili. Septem iurati. Cathedraticum : 4 /J
den. Domina praefata dat. Synodalia: ignile 1 hi., omnes
maechanici 5 hi. Abbatissa conservat turrim, animalia
seminalia. Hie est magnus defectus in structura turris, et
domina recusat. (132) Fabrica disponit omnia necessaria. Ple-
banus et iurati disponunt aedituum. Plebanus recipit fructus
coemiterii. Primissarius conservat domum suam. Fabrica
habet singulis annis 20 maldra frumentorum, 14 IK hi, 16 ft
olei, 7 ft cerae, in promptis 50 ft hi
Spechtbach, filia synodalis.
Ecclesia parochialis, st. Martinus patronus, procuratores
capellae beatae Mariae Virginis in Neckhergemiinde conferunt.
Ibidem a dextris altare st. Wendalini consecratum tantum.
Ibidem a sinistris altare non consecratum. Septem iurati.
Cathedraticum: 4 /J den., praedicti procuratores dant. Syno-
dalia: ignile 1 hi., maechanicus 1 alb., adjudicant, eis quatuor
dandos. Procuratores praefati conservant chorum, turrim et
domum plebani. (132 v.) Fabrica omnia necessaria. Plebanus
et iurati disponunt aedituum. Plebanus recipit fructus coemi-
terii. Dominus ecclesiae fovet animalia seminalia. Abbas de
Stonaw (sic!) habet dotem. Fabrica habet singulis annis 4 ft
hi., 8 1 /* maldra frumentorum, 11 ft cerae, 12 ft olei. In de-
bitis 20 ft hi
Esselbronn, filia synodalis.
Ecclesia parochialis, st. Margaretha patrona, Bleickher
Landtschadt armiger confert. Ibidem a dextris altare omnium
sanctorum consecratum tantum. Ibidem a sinistris altare
st. Crucis consecratum tantum. Quinque iurati. Cathedraticum:
4 den. Comes Ludovicus de Levenstein 1 den. Abbas in
Schonaw 1 § den. et dominus Conradus de Steinach 2 /J den.
Synodalia: ignile lhl, maechanicus 6 den., iurati nihil. Pa-
stor tectum turris, domum plebani, est ruinosa et pastor
vult, quod plebanus debeat earn reaedificare; sed plebanus
recusat, et ista saepe fuerunt delata, (133) quare laid dicunt,
quod de caetero nolunt obedire, nisi fiat executio de delatis,
8eitfd&r. XXVII. 27
Digitized by VjOOQ IC
418
quia frastra dicunt se deferre. Fabrica corpus, omnia ornata.
Plebanus, dominium temporale et iurati disponunt aedituum.
Aedituus recipit fructus coemiterii. Ftfbrica habet singulis
annis 11 ft hi., 4 ft cerae. dn debitis 40 ft hi.
Niedenstein, filia synodalis.
Ecclesia parochialis, beata Virgo patrona, armigeri de
Pfennungen * conferunt. Ibidem a dextris altare st. Crucis
confirmatum, habet domum et residentem. Ibidem a sinistris
altare st. Sebastiani et Fabiani confirmatum , habet domum et
residentem; armigeri praefati conferunt ambo. Ibidem in sa-
cristia altare st. Trinitatis et Salvatoris consecratum tantum;
hie nullus iuratus, nee dantur hie synodalia, quia nemo hie
habitat nisi duo coloni. Filia Daistbach. 2 Plebanus hie nihil
scit de factis fabricae, (133 v.) nee habet clavem ad depo-
situm, sed nobiles totum expediunt. Aedituus caruit habitu,
ego praefixi eis mensem, ut disponerent sibi habitum, quod
si non facerent, non deberet celebrare. Pastor conservat
tectum chori, animalia seminalia, hucusque dedit sal bene-
dictum, domum plebani. Fabrica procurat omnia necessaria.
Aedituus recipit fructus coemiterii. Domicellus disponit in
aedituum quern vult, plebano volente vel nolente. Capellani
conservant domos suas. Fabrica habet singulis annis 12 IE hi.,
4 maldra siliginis, 15 ft cerae, 144 ft olei; in debitis 9 ft hi.
Daistbach filia.
Capella beatae Mariae Virginis confirmata , habet domum
et requirit residentem, sed non residet. Mathias Rammung
armiger confert. Ibidem duo altaria non consecrata, celebrant
tamen in altaribus portatilibus. Duo iurati. Synodalia: ignile
1 hi., maechanicus 6 den. Fabrica conservat omnia et recipit
fructus coemiterii. Armiger praefatus dat vinum ad missas,
sal benedictum, (134) animalia seminalia. Armiger et com-
munitas disponunt aedituum. Pauperes conqueruntur de capel-
lano , quod rarissime celebret. Similiter tenetur singulis quatuor
temporibus peragere anniversarium cum quatuor sacerdotibus
et disponere candelas in pondere 2 ft, et inde habet magnum
1 t>. SSenningen.
2 2)ai§&ad) 93e&.=2l. ©in^eim.
Digitized by VjOOQ 1C
419
emolumentum , sed tamen non fecit in sesqui annis. Bona
eius laboriosa otnnino devastantur et pereunt. Capella habet
singulis annis l 1 /* maldra siliginis, 5 ft olei, 6 ft hi., nulla
debita, nulla prompta.
Hoffen. 1
Ecclesia parochialis , st. Vitus et Georgius patroni. Ibidem
a dextris altare st. Catharinae et Matthiae , confirmata primis-
saria, habet domum et residentem. Dominus Joannes de
Hirschorn miles confert. Ibidem a sinistris altare beatae
Mariae Virginis consecratum tantum. Septem iurati. Commis-
sarius sero suscipitur reverenter et bene tractatur, mane simi-
liter et potest vocare plebanum, capellanum et aedituum.
Cathedraticum : 10 alb. (134 v.) Synodalia : ignile 1 hi.,
maechanicus 6 den. Adjudicant, eis duos maechanicos fore
dandos. Coemiterium hie est munitum in modum castri et
sunt in eo domus et cellaria. Pastor tenetur conservare domum
plebani, chorum et turrim; fabrica corpus et omnia neces-
saria; communitas murum coemiterii. Aedituus dat sal bene-
dictum. Plebanus, iurati et scultetus disponunt aedituum. Ple-
banus recipit fructus coemiterii. Ignorant, quis teneatur con-
servare domum capellani. Fabrica habet singulis annis lO 1 /* ft
hi., 12 maldra frumentorum, 5 ft cerae, 39 ft olei. Altare
beatae Mariae Virginis habet singulis annis 12 ft, 17 hi.,
5'/2 ft cerae.
Dorn 2 , filia Synodalis.
Ecclesia parochialis, st. Nicolaus patronus, quidam in
ecclesia Spirensi confert. Ibidem a dextris altare beatae
Mariae Virginis consecratum tantum. Ibidem a sinistris altare
non consecratum et (135) ibi celebratur in altari portatili.
Tres iurati. Cathedraticum: 10 alb., dat pastor. Synodalia:
ignile 1 hi., maechanicus 5 den., maechanica 3 den., iurati
et aedituus nihil. Adjudicant, eis unum maechanicum dandum.
Credunt, quod pastor teneatur conservare turrim et tecturam.
Fabrica disponit omnia necessaria cultus divini. Plebanus,
iurati et communitas disponunt- aedituum. Decimatores ani-
malia seminalia , domum plebani. Plebanus recipit fructus coe-
1 §offen$eim 93ej.-2l. ©inSljeim.
2 Eileen 93e&.=2l. ©tn&jeim.
• 27*
Digitized by VjOOQ 1C
420
miterii. Joannes de Venningen armiger habitans in Zutzen-
hausen 1 cepit Claus Kercher, in via, quando ivit ad syno-
dum sanctam. Fabrica habet singulis annis 21 $ hi. , 7 ft
cerae, 47 ft olei, 3 1 /* amas vini, 5 maldra siliginis.,
Baldfeldt 2 , filia Synodalis.
Ecclesia parochialis, st. Crux patrona, quidam'vicarius in
ecclesia, Wimpinensi confert. Ibidem altare beatae Mariae
Virginis consecratum tantum. Filiae Horrenbergkh et ber
Dberljoff 8 . Quatuor iurati. Cathedraticum : 10 alb. (135 v.)
Synodalia : ut supra. Adjudicant , ipsis duos maechanicos
fore .dandos. Molitor dat 1 den. Similiter pistor. Pastor
tectum chori conservare debet; fabrica conservat corpus
ac omnia animalia. Plebanus , iurati et scultetus dis-
ponunt aedituum. Communitas disponit animalia serainalia
et foventur in dote. Plebanus recipit fructus coemiterii. Ple-
banus hie non residet, quia domum non habet et incolae multum
gravantur ex eo propter pericula animarum, quae in dies
accidere possunt.
Esselbach. 4
Ecclesia parochialis, st. Burckardus patronus, dominus
Joannes de Hirschorn miles confert. Ibidem altare st. Crucis
consecratum tantum. Ibidem extra villam capella st. Marga-
rethae annexa plebaniae. Tres iurati. Cathedraticum: 80 den.,
10 alb., pastor et capellanus in Nidenstein dant. Synodalia:
ignile 1 hi., maechanicus 1 alb., maechanica 4 den., molitor
1 den. Adjudicant, ipsis duos maechanicos dandos. (136)
Pastores chorum, turrim, animalia seminalia in dote, domum
plebani; fabrica corpus, omnia necessaria. Plebanus et iurati
disponunt aedituum. Plebanus recipit fructus coemiterii. Domus
plebani non conservatur in tectura , quapropter perit. Plebanus
dicit, quod pastor teneatur reformare, dicit etiam se non
habere competentiam. Fabrica habet singulis annis 5 hi.,
3 maldra frumentorum, 9 ft cerae, 25 ft olei. In debitis 2 ft hi.
1 3ujenljaufen $e&.=2l. ©in§$eim.
2 »al&felb ft^M. 2BteSfod&.
3 §orren&etg unb D&erljof S3e&.=2L 2Bte8loc§.
* @fc$el&ad& 8q.&. ©insijeim.
Digitized by VjOOQ 1C
421
Meckhesheim. 1
Ecclesia parochialis, st. Martinus patronus, capellani illu-
stris Principis Palatini Electoris conferunt. Ibidem altare
beatae Mariae Virginis, confirmata primissaria, habet domum
et residentem. Plebanus confert. Ibidem in villa capella beatae
Mariae Virginis, annexa primissariae. Ibidem altare st. Udal-
rici, Martini et Wolffgangi episcoporum, consecratum tantum.
Filia Zutzenhausen. (136 v.) Ibidem capella st. Sebastiani et
Fabiani, confirmata primissaria, habet domum et residentem.
Capellani praefati conferunt. Ibidem a dextris altare beatae
Mariae Virginis consecratum tantum. Ibidem a sinistris altare
st. Leonhardi consecratum tantum. Ibidem in oppido capella
st. Joannis Baptistae consecrata tantum. Filiae synodales sunt:
Monchzell et Mauer 2 . Octo iurati. Commissarius hie nullas
habet expensas. Cathedraticum : 40 turnos = 4 % hi., colle-
gium in Nova Civitate s dat duas partes et capellani principis
dant tertiam partem. Synodalia : ignile 1 hi. , maechanicus
1 den., molitor 1 fi den., faber-babata et habebit expensas,
hospes 1 p den. , iurati nihil. Aedituus colligit. Adjudicant eis
molitorem 4 . Decimatores conservant tectum chori, domum
plebani; fabrica conservat corpus, omnia ornata, capellam in
villa, aedituus dat sal benedictum. Plebanus et communitas
disponunt aedituum. Plebanus recipit fructus coemiterii. Abbas
Schonauiensis animalia seminalia de quadam curia (137), ca-
pellani conservant domos suas.
Zutzenhausen.
Quatuor iurati. Synodalia: ignile 1 hi., maechanici dant
iura sua iudicibus tempore synodi et non domino. Capella
st. Sebastiani et Fabiani conservatur de suis reditibus. Ca-
pellam in oppido conservant armigeri ibidem 5 . Plebanus et
iurati disponunt aedituum. Joannes de Venningen armiger se
intrudit et intrusit, quia ordinavit contra voluntatera plebani,
quod omnis pedellus ibidem sit aedituus. Electio praecogatus
1 2Ketfe3§eim SBej.^. §eibe(berg.
2 TttntyeU unb Wlauex, $^.=21. £eibelberg.
3 SReuftabt a. b. §aarbt.
* $gl. oben <3. 399.
5 $ie t>. SBenningen f. oben ©. 420.
Digitized by VjOOQ 1C
422
spectat ad eum, et sic consequenter haberet disponere de cam-
panaria, quod videtur plebano non tollerandum. Gommunitas
animalia seminalia. Capellanus conservat domum suam. Ca-
pella sive fabrica habet singulis annis 4 fl. In promptis
44 « hi.
Monchzell, filia synodalis.
Ecclesia parochialis, st. Petrus patronus, Rupertus (137 v.)
Monch de Rosenberg confert. Ibidem altare beatae Mariae
Virginis consecratum tantum. Quinque iurati. Cathedraticum :
4 den., plebanus dat. Synodalia: ignile 1 hi., maechanicus
8 den. , iurati nihil. Adjudicant eis duos maechanicos. Ple-
banus tectum chori , animalia seminalia ; fabrica corpus,
omnia ornata. Aedituus sal benedictum. Plebanus et iurati
disponunt aedituum. Plebanus recipit gramina in coemiterio,
sed fabrica nuces. Fabrica habet singulis annis 9 fC hi. , 3 ft
cerae.
Muer, filia synodalis.
Ecclesia parochialis, st. Lampertus et Bartholomaeus pa-
tronus. Senior de Nieppenlingen ' confert. Ibidem a dextris
altare beatae Mariae Virginis confirmatum, habet domum et
residentem. Ibidem a sinistris altare st. Sebastiani et Nicolai
confirmatum, habet domum et residentem; praefatus senior
confert omnia. Quinque iurati. Cathedraticum: 4 p den., ar-
miger 2 alb. et capellanus 2 alb. (138) Synodalia: ignile
1 hi. , maechanicus 1 den. , iurati nihil. Adiudicant eis duos
maechanicos et communitati unum. Decimatores conservant
tectum chori; fabrica corpus, omnia ornata. Plebanus, armi-
ger praefatus, iurati et communitas disponunt aedituum. Ple-
banus recipit fructus coemiterii. Coemiterium est munitum in
modum castri, extra cum fossa. Bruta intrant coemiterium de
qastro. Pastor tenetur conservare domum plebani, capellani
conservant domos suas. Hie olim fuerunt septem iurati et per
Vestram Reverendam Paternitatem sunt instituti quinque, sic
tameh quod unus de communitate eis assistat sublevando cen-
sus ecclesiae. Nunc communitas se opponit, quiavolunt, quod
unus eis iungatur in subsidium. Fabrica habet singulis annis
1 aWufc Ijeifjen SfippenburQ »g(. SBibber 1, 374. 3n bem §cibelBerget
©Ectnplar ftdjt rtd&tig fo.
Digitized by VjOOQ 1C
423
18 maldra frumentorum , 11 ft hi. , 16 f£ cerae. In debitis
15 ft hi. In promptis 6 fl.
Rieselsheim. 1
(138 v.) Ecclesia parochialis, st. Dionysius patronus, do-
minus Joannes de Hirschorn miles confert. Ibidem a dextris
altare beatae Mariae Virginis consecratum tantum. Ibidem a
sinistris altare apostolorum consecratum tantum. Filia Ban-
maden 2 . Septem iurati. Commissarius hie non habet expensas.
Cathedraticum : 3 fl., pastor dat 1 fl. et domini in Alten
Wisloch 2 fl. Synodalia : ignile 1 obol antiquum , maechanicus
1 den., adjudicas ipsis quatuor maechanicos. Decimatores
debent conservare tectum chori et hie tempore pluviali pluit
in chorum. Decimatores duarum partium nolunt referre et
dicunt quod pastor debeat. Fabrica conservat omnia alia.
Plebanus et iurati disponunt aedituum. Plebanus recipit fructus
coemiterii. Pastor conservat domum plebani. Fabrica habet
singulis annis 36 ft hi., I 1 /* maldra siliginis, 21 ft cerae, 45 ft
olei, nulla debita, nulla prompta-.
Gauangelach. 3
Ecclesia parochialis, st. Petrus patronus, fraternitas (139)
beatae Mariae Virginis Heidelbergae confert. Ibidem a dextris
altare st. Wendalini consecratum tantum. Ibidem a sinistris
altare beatae Mariae Virginis confirmatura, habet domum et
residentem, Philippus Bettendorfer armiger confert. Ibidem
in sacristia altare st. Otiliae, Luciae et Jodoci consecratum
tantum. FiliaeSynodales: Sandhausen, Geugberch et Hilsbach. 4
Septem iurati. Commissarius non habet expensas. Cathedra-
ticum: 3 fl. , praedicatores in Heidelberga dant. Synodalia:
ignile 1 obi. antiquum, maechanicus 1 den., iurati nihil,
adjudicant eis tertium maechanicum. Hie habet magnum de-
fectum in albis, stolis et cingulis. Decimatores chorum eccle-
siae a fundamentis, domum plebani, animalia seminalia;
fabrica corpus, turrim ac omnia ornata ac necessaria. Aedi-
1 ffteilfyeim (9ttfofoe3$ehn) 93ej.=2l. §«bel&erg t>gl. SBibber 1, 368—370.
2 SBammentljal a3e$.=3t. §etbelberg.
3 ©attangenod) 93e$.=2l. ©etbelberg.
4 ©anbljaufen, ©ai&erg unb (SQ&albO §il§bad() *Be3.=2l. §etbel&erg.
Digitized by VjOOQ 1C
424
tuus dat sal benedictum. Plebanus et iurati disponunt aedi-
tuum. Plebanus recipit gramina in coemiterio, arbores fabrica.
Bona altaris oranino pereunt , quia vendit fimum et stramina,
similiter permutavit domum pro alia. (139 v.) Fabrica
habet singulis annis 18 1 /* maldra frumentorum , 9 ft hi. , 9 fC
cerae , 43 */« ft olei ; in debitis 50 ft hi. ; in promptis 8 maldra
siliginis, 6 fl.
Sandhausen 1 , filia synodalis.
Ecclesia parochialis , st. Nazarius patronus , dominus
Joannes de Hirschorn miles confert. Ibidem a dextris altare
beatae Mariae Virginis confirmatum, habet domum et non
residentem, collatio est in dubio. Ibidem a sinistris altare
st. Joannis Baptistae consecratum tantum, olim in eo fuit
beneficium, sed nunc est translatum ad Frawenweyler 2 . Sep-
tem iurati. Cathedraticum : 4 den. Synodaiia: ignile 1 hi.,
maechanicus ad voluntatem commissarii. Adjudicant ipsis duos
fore dandos. Sacerdotes de Ernsheim 3 conservant tectum
chori; fabrica corpus, turrim ac omnia alia necessaria.
Capellanus dat sal benedictum, conservat domum suam. Ple-
banus et iurati disponunt aedituum. Plebanus recipit gramina
in coemiterio, fabrica arbores. Decimatores domum plebani,
animalia seminalia. Domus plebani periit propter absentiam
plebani, quia non legitur. Horreum ex toto collapsum est.
(140) Fabrica habet singulis annis 12 ft hi., 12 maldra fru-
mentorum, 12 ft cerae, 15 ft olei; in promptis 10 maldra
siliginis, 8 ft hi. Hanns Wienber, cellarius in castro Diels-
berg, dicit, quod res fabricae hie non bene regantur et ex-
hibuit , se velle probare per registra.
Geuberg, filia.
Capella, st. Petrus patronus, fraternitas beatae Mariae
Virginis Heidelbergae confert. Hie sunt omnia sacramenta
praeter baptisterium. Septem iurati. Synodalia: ignile 1 hi.,
maechanicus 1 den., iurati nihil. Adjudicant ipsis duos
1 3m ftarlSrofje* unb £>armftobter ©jemplar fteljt ©djaffljaufen, nut ba3
§eibefl&etget §at ridfjttQ ©anbljaufen.
2 grauenroetfer, auSflegangener Ort hex 2Bie3Iod).
3 aSietteid^t ©tSfjetm hex §eppen§eim.
Digitized by VjOOQ 1C
425
maechanicos. Fabrica conservat omnia aedificia ac ornata;
communitas sal benedictum capellanus et iurati disponunt
aedituum. Capellanus recipit fructus coemiterii. Decimatores
quondam aedificaverunt domum capellani, sed nunc recusant.
Deficiunt in agenda et in officiis mortuorum. Fabrica habet
singulis annis 16 tf hi., 9 tf cerae, 18 t olei.
(140 v.) Duelnheinu 1
Ecclesia parochialis, st. Cyriacus patronus, armigeri de
Dalheim conferunt. Ibidem altare beatae Mariae Virginis,
confirmata primissaria, habet domum et residentem, armigeri
de Nyperg conferunt. Ibidem a sinistrfs altare consecratum
tantum. Filia Buernthall. 2 Sex iurati. Commissarius hie non
habet expensas. Cathedraticum : 3 $ hi., dantur de dote.
Synodalia : ignile 1 hi. , maechanicus 2 den. , jurati et aedituus
nihil. Jurati adjudicant ipsis duos maechanicos. Jurati isto
anno non fecerunt computationem de proventibus fabricae,
quia sculteti dominorum temporalium volunt interesse compu-
tationi, ut explorent, utrum fabrica habeat pecuniam, et
quando sciunt fabricam habere pecunias, tunc domini mutu-
antur tales pecunias , quod et hie timent fieri , quare distule-
runt computationem. Pastor debet conservare tectum chori,
domum plebani, animalia seminalia. Fabrica conservat corpus
ac omnia necessaria. (141) Aedituus dat sal benedictum. Plebanus
recipit fructus coemiterii. Fabrica habet singulis annis 7 tS hi.,
2 1 /* plaustra vini.
Buerthall filia.
Capella st. Galli annexa plebaniae in Duelnheim. Ibidem
altare st. Margarethae consecratum tantum. Hie habent omnia
sacramenta praeter baptismum. Synodalia: ut supra. Fabrica
conservat omnia necessaria. Plebanus recipit fructus coemiterii.
Capella habet singulis annis 10 ft hi., 12 ft olei; in debitis
12 fC hi. ; in promptis 30 maldra siliginis.
Miilhausen. 8
Ecclesia parochialis, st. Maria Magdalena patrona. Dux
Wirtenbergensis confert. Ibidem ante chorum altare beatae
1 StteOjeim 8e^2l. 2Bie§(odj.
2 metyal 93e&.=2t. 2Bie3(od&.
3 afliUjUjaufen »ej.-2l. 2Bie8Ioc§.
Digitized by VjOOQ 1C
426
Mariae Virginis, confirmata primissaria, habet domuni et re-
sidentem. Illustris (141 v.) episcopus Spirensis et pastor con-
ferunt. Filia Dierbach 1 . Ibidem capella non consecrata. Filia
synodanda Rodenburg 2 . Quatuor iurati. Hie commissarius non
habet expensas. Cathedraticum : 3 ft hi. ; pastor dat 15/3,
episcopus 8 /3 den. et primissarius 8 /3 den. Synodalia: ignile
1 hi., maechanicus 1 alb., raolitor duplum. Adjudicant eis
tres maechanicos. Decimatores debent conservare chorura et
tectum chori; fabrica corpus ac omnia alia necessaria; aedi-
tuus sal benedictum; pastor domum plebani, taurum; epis-
copus et primissarius aprum et arietem. Ignoratur, quis
debeat conservare domum capellani; domus eius non bene
conservatur , similiter bona laboriosa et maxime vineae
pereunt, commulata et vendita sunt, et empta pars quarta
decimae a domicello N. Fabrica habet singulis annis 16 tt hi.,
8 maldra frumentorum, 3 1 /* amas vini, 50 $E olei, 3 $E (142)
cerae. In debitis 190 fC hi.; in promptis 3 plaustra vini, 6
maldra siliginis, 10 maldra avenae.
Rodenberg, filia synodalis.
Ecclesia parochialis, st. Nicolaus patronus. Illustris Prin-
ceps Palatinus Elector confert. Ibidem ante chorum altare
st. Michaelis, confirmata primissaria, habet domum et resi-
dentem. Princeps praefatus confert. Ibidem a sinistris altare
beatae Mariae Virginis consecratum tantum. Decimatores con-
servant tectum chori , animalia seminalia ; fabrica corpus,
omnia necessaria ad divinum cultum. Plebanus, cellerarius,
primissarius et iurati disponunt aedituum. Plebanus conservat
domum suam et recipit fructus coemiterii. Capellanus conser-
vare debet domum suam.
(142 v.) Sedes Schweigern. 3
Heimbsheim. 4
Ecclesia parochialis, st. Hilarius episcopus patronus. Do-
mini vallis Wimpinensis conferunt. Ibidem a dextris altare
1 %f)aixnbati) %*iM. 2Bte3Iod&.
2 9totljen&erg a3e&.=2l. 2Bte3lod&.
1 ©d)roatgem ttrirt. D.$. Sratfenljetm.
Digitized by VjOOQ 1C
427
beatae Mariae Virginis confirmatum , habet domum et resi-
dentem, armigeri de Ernberg conferunt. Ibidem a sinistris
altare st. Joannis Baptistae confirmatum, habet domum et
residentem. Domini et armigeri praefati alternatis vicibus
conferunt. In castro Ernberg 1 altare st. Albani consecratum
tantum. (143) Filia Synodalis Mulbach. Duo iurati. Commis-
sarius sero et mane suscipitur mettertius in dote vel alibi et
fabrica facit expensas, iurati etiam intersunt. Quondam pis-
catores consueverunt apportare bonos pisces, sed modo non
sic adjudicant, nee veniunt piscatores. Cathedraticum : 4 ft hi.,
armigeri de Ernberg dant 1 fl. et Petrus Bremme de Sulm 2 ,
armiger 9 /3 den. minus 3 hi. et domini vallis Wimpinensis
residuum. Synodalia: legitimus 1 hi., maechanicus 6 den.,
maechanica 3 den., aedituus colligit. Domini praefati conser-
vant turrim et domum plebani ; fabrica conservat corpus , om-
nia ornata , hostias , lumen perpetuum ; communitas murum et
sepem coemiterii, animalia seminalia; plebanus vinum ad mi-
sas, sal benedictum. Armigeri de Ernberg ex devotione dant
vinum tempore communionis. Armigeri iam dicti, plebanus
et communitas disponunt aedituum. (143 v.) Aedituus recipit
fructus coemiterii , capellani debent conservare domos suas.
Domus altaris beatae Mariae Virginis defectuosa est in tecto
et nisi subveniatur, patietur grande damnum. Bruta intrant
coemiterium. Fabrica habet singulis annis 8^2 fl. In promptis
34 ft hi.
Mulbach 8 , filia synodalis.
Ecclesia parochialis, st. Valerius, Eucharius et Maternus
patroni. Blickher de Venningen, armiger confert. Ibidem a
dextris altare st. Valentini consecratum tantum. Ibidem a
sinistris altare beatae Mariae Virginis consecratum tantum.
Ibidem extra villam capella st. Nicolai annexa plebaniae. Ibi-
dem altare st. Catharinae consecratum tantum. Synodalia: ut
supra. Fabrica conservat omnia per totum. Armiger praefatus
disponit aedituum. Aedituus recipit fructus coemiterii. Igno-
rant, quis debeat conservare donjum plebani. (144) Fabrica
habet singulis annis 10 ft hi.
1 <5d)foj$ @F;ren&erg bet §em&jetm.
2 SGecfarfuIm.
s SRectormitpadj 93e$.=2t. SWoS&adj. '
Digitized by VjOOQ 1C
428
Wimpina. 1
Ecclesia parochialis , beata Virgo patrona. Domini maioris
ecclesiae Wormatiensis conferunt. Ibidem a dextris altare
st. Quirini et sunt tria beneficia in eodem altari, habent do-
mos et residentes. Decanus ecclesiae Wormatiensis confert,
Ibidem altare st. Leonhardi et sunt in eo quatuor beneficia,
habent domus et residentes. Decanus praefatus confert. Ibidem
in sacristia altare st. Sebastiani consecratum tantum. Ibidem
a sinistris altare st. Joannis Evangelistae et sunt in eo duo
beneficia, habent domus et residentes, decanus supradictus
confert. Ibidem altare apostolorum confirmatum , habet domum
et residentem, consulatus ibidem confert. Ibidem altare
st. Crucis confirmatum, non habet domum, sed habet resi-
dentem. Jamdictus decanus confert. Ibidem in oppido capella
st. Nicolai confirmata, habet (144 v.) domum et non resi-
dentem. Abbas in Sunczen 2 confert et in aula regis. Ibidem
etiam in campis capella- non consecrata, nee est ibi altare
consecratum tantum, sed frequenter celebrant ibi in altari
portatili. Filia Hohenstadt 3 . Ibidem capella st. Walpurgis est
annexa plebaniae. Duo iurati. Hie commissarius non habet
expensas. Cathedraticum : 4 tJ hi. Domini maioris ecclesiae
Wormatiensis dant. Synodalia: ignile 1 hi., pro quo dat aedi-
tuus 8 /} den. 3 hi. Fabrica conservat omnia necessaria intra
et extra ecclesiam ad divinum cultum pertinentia, domum
campanatoris. Consulatus disponit aedituum. Domini maioris
ecclesiae Wormatiensis conservant domum plebani. Consulatus
hie non denunciat excessus populi ad forum ecclesiasticum
spectantes, sed ipsi emendant tales. Hie non denunciant in
ecclesia, sed veniunt ad commissarium , ad domum plebani
nihil deferendo nisi synodalia. Ego insteti contra eos, sed
frustra, quia dicunt, quod aliter 4 ibi non fuerit observatum.
(145) Omnes plebani in drcuitu conqueruntur de monachis,
videlicet praedicatoribus 5 , quia avertunt populum a plebanis,
dicendo, quare confitemini plebanis, qui excessistis in casibus
episcopalibus, ipsi non habent vos absolvere, sed venite ad
1 SBtmpfen am 93erg in §effen.
2
3 §oljftabt flr. SOBimpfen.
* $a3 flarlSruljer uttb 2)artnftfibter @&emplar Ueft irrig: cultum.
5 namitd) beg ©tifteS SBimpfen.
Digitized by VjOOQ 1C
429
nos , qui habemus autoritatem. Ipsi etiam recipiunt publicos
peccatores iniungendo eis poenitentiam solennem in mona-
^terio sive conventu dictorum monachorum. Fabrica habet
singulis annis 25 fl.
Rappenaw *, filia Synodalis.
Ecclesia parochialis, st. Joannes Baptista patronus, David
de Helmstadt armiger confert. Ibidem altare beatae Mariae
Virginis consecratum tantum. Duo iurati. Synodalia: ignile
1 hi., maechanicus 4 den. Fabrica disponit omnia necessaria.
Plebanus, domini villae et communitas disponunt aedituum.
Communitas disponit animalia seminalia. Aedituus recipit
fructus coemiterii. Ignoratur, quis debeat conservare domum
plebani. (145 v.) Fabrica habet singulis annis 7 U hi. , 7
maldra frumentorum. In debitis 12 fC hi. In promptis 9 fl.
Vallis Wimpinensis. 2
Ecclesia parochialis, st. Georgius patronus, custos eccle-
siae vallis Wimpinensis confert. Ibidem altare beatae Barbarae
consecratum tantum. Tres iurati. Commissarius hie non habet
expensas. Hie nullum datur cathedraticum , nee synodalia.
Non habent agendam, missalia nihil valent. Hie non habent
aedituum et saepe fiunt confusiones, quando plebanus debet
administrare sacramenta vel feriatis diebus celebrare, quip,
non habent campanatorem , sed festivis diebus magistri
fabricae praesunt. Fabrica conservat omnia necessaria cultus
divini et habet singulis annis 20 fl. In debitis 16 fl.
Biberach. 8
(146 v.) Ecclesia parochialis, st. Cornelius et Cyprianus
et sancta Crux patroni, praepositus ccclesiae Wormatiensis
confert. Ibidem altare beatae Mariae Virginis consecratum
tantum. Filia synodalis Kirchausen 4 . Sex iurati. Commissarius
suscipitur in dote metsecundus vel tertius sero et mane , si-
militer iurati et habebunt expensas honestas et fabrica solvet.
1 SRappenau S3e|.=2l. ©inS^eim.
2 SBBimpfen im $§al in §ef(cn.
8 Si&erad) DM. §eU&rotm.
4 $trc§§aufen D.21. §eU&ronn.
Digitized by VjOOQ 1C
^*-
430
Cathedraticum : 3 fl. , praepositus dat 1 fl., domini maioris
ecclesiae dant 2 fl. Synodalia: ignile 1 hi, maechanicus
4 den. Praepositus tenetur conservare chorum , turrim , domum
plebani; fabrica corpus, omnia ornata ac necessaria. Com-
munitas dat sal benedictum, sepem coemiterii, et ligna an-
tiqua sepis recipit plebanus. Plebanus et communitas dispo-
nunt aedituum. Plebanus recipit fructus coemiterii. Turris
eget structura. Duae curiae dotem , animalia seminalia.
(146 v.) Fabrica habet singulis annis 15 maldra frumen-
torum, 24 l£ cerae, 3 fl.
Kirchausen, filia synodalis.
Ecclesia parochialis, St. Albanus patroniis. Magister or-
dinis Theutonicorum confert et regitur per fratrem ordinis.
Ibidem a dextris altare st. Albani consecratum tantum. Ibidem
a sinistris altare beatae Mariae Virginis consecratum tantum.
Duo iurati. Cathedraticum : 4 /3 den. Plebanus ibidem dat.
Synodalia: ignile 1 den., maechanicus 4 den. Magister Theu-
tonicorum conservat turrim, domum plebani; fabrica disponit
omnia necessaria. Plebanus disponit aedituum, animalia semi-
nalia. Aedituus recipit fructus coemiterii. Fabrica habet sin-
gulis annis 6 maldra siliginis, 7 maldra avenae, 6 ft hi. In
debitis 40 ft hi.
Isesheim maior. 1
Ecclesia parochialis, st. Mauritius cum sociis suis est
(147) patronus. Abbatissa in Liechtenstern 2 confert. Ibidem
altare beatae Mariae Virginis consecratum tantum , habet
census ac debita. Filia synodalis minor Isesheim 3 . Duo iurati.
Commissarius sero et mane suscipitur in domo plebani metter-
tius cum honestis expensis. In coena sunt etiam scultetus
et iurati, in prandio vero scultetus, duo iudices, iurati et
aedituus. Cathedraticum: 3 fl., domina praefata dat 2 fl.,
Ebbert Nydeckher armiger 1 fl. Synodalia : ignile 1 hi. , mae-
chanicus 6 den. et maechanica 3 den. Domina praefata con-
servat chorum, turrim, domum plebani; fabrica corpus et
i Dfcemfteljetm DM. ^etlfcronn.
2 Stfterjiettjer^onnendofter Std&tenftern D.21. SBemS&erg.
* Unteteifig^eim D.21. $ett&ronn.
Digitized by VjOOQ lC
431
omnia alia necessaria cultus divini. Communitas conservat
murum coemiterii, animalia serainalia. Plebanus recipit fructus
coemiterii. Fabrica habet singulis annis 6 maldra siliginis,
6 maldra avenae, 3 ft cerae. In debitis 7 ft hi. In promptis
2 ft hi. Altare beatae Mariae Virginis in eadem ecclesiae
habet singulis annis i \% fl. In debitis 7 fl. , 89 ft hi. (147 v.)
In promptis 9 vaccas , deinde cedunt 9 ft hi, , 4 /J hi. et 84
oves , deinde cedit lana , aestimatur singulis annis pro 6 fl.
Item 20 fl., 10 /J hi.
Isesheim minor, filia synodalis.
Ecclesia parochialis , st. Cunibertus patronus , Conradus de
Lamersheim armiger confert. Ibidem altare beatae Mariae
Virginis consecratum tantum , tamen legitur in eo omni septi-
mana una raissa, quia habet paucos reditus. Duo iurati. Ca-
thedraticum: 4 /3 den., plebanus dat. Synodalia: ignile 1. hi.,
maechanicus 6 den. , maechanica 3 den. Abbatissa in Liechten-
stern conservat tectum chori, domum plebani; fabrica omnia
alia necessaria ecclesiae , imo etiam ecclesiam conservat. Cam-
panaria nihil habet, quare communitas in locationem custodiae
campi inserit etiam officium custodis ecclesiae, et sic omnis
custos campi est aedituus , qui etiam recipit fructus coemiterii.
Communitas animalia seminalia praeter aprum, quern disponit
quidam de dote. (148) Fabrica habet singulis annis 30 hi.,
1 ft cerae, 10 maldra frumentorum. In debitis 6 ft hi., 12
maldra siliginis. In promptis 1 ft hi., sex vaccas, quinque
oves. Est hie in coemiterio domus quaedam, quam fecit fieri
abbatissa et in <ea est stabulum equorum, omnibus venienti-
bus cum equis commune. Timendum est, quod ibi fiant alia
illicita.
Kochendorff. 1
Ecclesia parochialis , st. Sebastianus patronus. Domini
vallis Wimpinensis conferunt. Ibidem a dextris altare st. Viti
et beatae Mariae Virginis, confirmata primissaria. Domini
praefati conferunt. Ibidem a sinistris altare st. Fabiani con-
secratum tantum. Duo iurati. Commissarius sero suscipitur in
dote mettertius et habebit honestas expensas, mane similiter,
et intersunt scultetus, iurati et aedituus et piscatores qui
1 flodjenborf 0.91. Sftecfosfulm.
Digitized by VjOOQ 1C
432
dant bonos pisces. Jurati solvunt expensas de bonis sanctorum,
molitor et pistor tortos. Cathedraticum: 4 U hi, armigeri de
Sickhingen dant 10 hi., armigeri dicti die Greckhen 1 5
den. et domini praefati dant 3 # hi. (148 v.) Synodalia:
ignile 1 den., maechanicus 6 den. Domini jam dicti debent
conservare chorum, turrim, domum plebani. Plebanus conque-
ritur, se non habere horreum, aprum et arietem de dote.
Fabrica conservat corpus, similiter omnia alia necessaria.
Communitas murum coemiterii. Aedituus dat sal benedictum
et recipit fructus coemiterii. Plebanus et communitas dispo-
nunt aedituum. Plebanus disponit et fovet taurum. Turris est
maxime ruinosa. Fabrica habet singulis annis 7 maldra sili-
ginis, 5 maldra avenae, 4 ft hi., 10 fE cerae, 2 amas vini.
In debitis 24 fl. , 22 # hi., 36 maldra frumentorum, 33 fl
cerae; in promptis nihil.
Beckhingen.*
Ecclesia parochialis, st. Pancratius patronus, armigeri de
Beckhingen conferunt. Ibidem altare beatae Mariae Virginis
consecratum tantum. Ibidem (149) in campis capella st. Ni-
colai consecrata tantum. Quatuor iurati. Commissarius sero et
mane suscipitur in domo hospitis mettertius et sancti solvunt.
Cathedraticum: 3 fl. Dominus Conradus de Beckhingen dat
1 fl., cives Heilprunnenses 1 fl., Carmelitae extra muros Heil-
prunnenses 2 fl. Synodalia: ignile 1 hi., maechanicus 6 den.
Fabrica conservat omnia necessaria , sal benedictum et recipit
fructus coemiterii. Adjudicarunt tamen, quod decimatores de-
beant conservare chorum et turrim. Communitas conservat
sepem coemiterii, ossarium, animalia seminalia. Plebanus et
scabini disponunt aedituum. Ignorant, quis debeat conservare
domum plebani et est maxime ruinosa et simpliciter nihil
valet propter antiquitatem et est reformata anno 1520 et du-
dum antea 3 . Fabrica habet singulis annis 3 If hi., 6 maldra
frumentorum, 5 ft cerae; in debitis 9 fl.
Nechhergartach. 4
(149 v.) Ecclesia parochialis, st. Petrus patronus, com-
mendator ordinis Theutonicorum Heilprunnensis confert Ibidem
1 ©red o. tfodjenborf f. 3eitfdjrift 26, 229.
2 835(fittgett 0.21. §etf&romt.
8 Sujafc De§ ©opiften.
* 9ftector(jartac§ 0.21. $ett&ronn.
Digitized by VjOOQ 1C
433
altare beatae Mariae Virginis consecratum tantuin. Filia
Franckhenbach 1 . Ibidem capella st. Albani consecrata tantum.
Hie habent omnia sacramenta et sepulturam praeter bapti-
sterium.
Filia Bellingen. 2
Ibidem capella sanctorum Petri et Pauli consecrata tantum.
Duo iurati. Commissarius sero et mane suscipitur in dote
mettertius. Plebanus , iurati , scultetus et aedituus etiam inter-
sunt et fabrica facit expensas. Cathedraticum : 3 fl., deci-
matores dant. Domini Theutonicorum ordinis, cives Heil-
pronnenses, praesentia Heilprunnensis et praedicatores in monte
Wimpinensi. Synodalia: ignile 1 hi., maechanicus 3 den.,
aedituus colligit. Fabrica conservat omnia intra et extra eccle-
siam pertinentia ad divinum cultum. (150) Plebanus et com-
munitas disponunt aedituum. Aedituus recipit fructus coemi-
terii. Communitas disponit animalia seminalia. Commen-
dator praefatus conservat chorum, domum plebani. Communi-
tas in Bellingen raro visitat ecclesiam parochialem, sed Ises-
heim. Fabrica habet singulis annis 15 maldra frumentorum,
8 fC cerae. In promptis 100 fl., 40 maldra siliginis, nulla
debita.
Franckhenbach.
Capella in Franckhenbach sive fabrica sua habet singulis
annis 3 ft cerae; in debitis 3 fl., in promptis 1 fl., 3 maldra
siliginis.
Grossengartach. 3
Ecclesia. parochialis , st. Laurentius patronus , et capellani
in Odenheim conferunt Ibidem a dextris altare beatae
Mariae Magdalenae consecratum tantum. Ibidem a sinistris
altare beatae Mariae Virginis consecratum tantum. Ibidem
ante chorum altare (150 v.) sanctae Elisabeth, confirmata
primissaria , habet domum et residentem , praefati domini con-
ferunt. Ibidem in villa capella beatae Mariae Virginis conse-
crata tantum. Filiae synodales sunt Northeim et Schluchtern. 4
1 granfen&adj D.2t. §eU&ronn.
2 2fa3gegcmgencr Drt hei 3ftetfarQartad&.
3 ©rojsgartadj D.31. §etI6ronn.
4 9torbl)emt 0.21. $8ratfenf)eim ; <5d;Iutf)tew S8ej.=2l. ©ppingen.
3citf(^r. xxvii. 28
Digitized by
Goog
434
Duo iurati. Commissarius hie nullas habet expensas , sed com-
missarius dat prandium sacerdotibus de consuetudine. Cathe-
draticum: 4 <& hi., dant domini praefati. Synodalia: ignile
1 hi., maechanicus 6 den., iurati et scabini nihil. Adjudicant,
eis duos maechanicos dandos. Plebanus conqueritur de mona-
chis in Wimpina, quod distrahant populum a confessionibus
sibi faciendis, similiter plures alii conqueruntur et dicunt,
quod non sit eis opus, ut petant licentiam a suis plebanis,
quando volunt accedere eos, sed monachos. Porci, oves, vaccae *,
similiter alia bruta intrant coemiterium. Ego insteti apud eos }
ut facerent crurifragam. Responderunt , quod domini de Oden-
heim haberent unam domum in coemiterio, in quam veherent
blada et vina sua cum quadrigis, similiter haberent stabulum
equorum in ea domo et sic non possent; sunt etiam aliae do-
mus in eo. Domini praefati debent conservare turrim, nunc
minatur (151) ruinam, chorum, domum plebani, (plebanus
conqueritur, quod defectum patiatur horrei) domum capellani;
fabrica omnia necessaria ad cultum divinum. Fabrica et com-
munitas conservant corpus ; communitas murum coemiterii,
animalia seminalia. Scabini j>raesentant plebano tres viros, ex
illis potest unum eligere in aedituum. Capellanus locavit bona
sua immobilia perpetue pro annuo censu. Ecclesia sive corpus
in maiore parte est innovatum propter ruinam et adhuc non
est de novo consecrata, nee putant opus esse; ego dixi in
contrarium , ex quo maior pars esset de novo constructa , opus
esse earn de novo consecrare, quia characteres deleti.
Schluchtern, filia synodalis.
Ecclesia parochialis, st. Pancratius patronus, armigeri de
Neyperg conferunt. Ibidem altare beajae Mariae Virginis,
confirmata primissaria, habet domum (151 v.) et residentem.
Praefati armigeri conferunt. Quatuor iurati. Cathedraticum :
4 /3, Blickher de Venningen dat 4 alb. et pastor dat 2 alb.
Synodalia: ignile 1 hi., maechanicus 2 den., scultetus et
iurati nihil dant. Hie habet coemiterium munitum et sunt in
eo multae domos et ante coemiterium habet aedituus domum
suam, ut custodiat ecclesiam ac res laicorum, quae in coe-
miterio recluduntur. Communitas conservare tenetur corpus
1 £>aS ftavlZvufyv unb Starmfiabter (^emptor fefen aveae.
Digitized by VjOOQ 1C
435
ecclesiae. Fabrica conservat omnia alia necessaria. Plebanus
hucusque dedit vinum ad missas. Plebanus et communitas
disponunt aedituum. Decima maior disponit animalia semi-
nalia , sed pascuntur in dote. Pastor conservat domum plebani.
Capellanus conservat domum suam. Fabrica habet singulis
annis 6 # cerae, 9 ft hi., 10 maldra frumentorum, medium
plaustrum vini. In debitis 6 $ hi.
Northen, filia synodalis.
(152) Ecclesia parochialis, st. Bartholomaeus patronus,
Wipertus de Nova Domo armiger et dicti bie fiemltn alter-
natis vicibus conferunt. Ibidem a dextris altare beatae Mariae
Virginis consecratum tantum. Ibidem altare quoddam, et in
eo est beneficium confirmatum, habet domum et residentem.
Praedicti armigeri conferunt. Duo iurati, sed non comparue-
runt propter dominum Wirttenbergensem , quia plebanus dicit,
quod non audeant, nee dederunt cathedraticum. Ego dedi
monitorium contra decimatores, sed vane.
Schweygern. 1
Ecclesia parochialis, st. Joannes Baptista patronus, armi-
geri de Neyberg conferunt. Ibidem a sinistris capella st. Tri-
nitatis et in ea altare st. Martini consecratum tantum. Ibidem
altare st. Crucis , est annexum altari st. Georgii. Ibidem altare
(152 v.) st. Catharinae confirmatum, habet domum et residentem
Ibidem altare st. Barbarae confirmatum , habet domum et resi-
dentem. Ibidem a dextris altare beatae Mariae Virginis con-
firmatum, habet domum et residentem. Ibidem altare st. Ge-
orgii confirmatum, habet domum et residentem. Ibidem parva
capella, in qua est altare st. Bartholomaei stipendiatum , est
annexum praesentiae. Ibidem altare st. Sebastiani confirmatum,
habet domum et residentem, omnia conferunt praefati armi-
geri. Ibidem in campis capella st. Sabinae, Mauritii et Viti,
est annexa altari st. Michaelis. Ibidem altare beatae Mariae
Virginis consecratum tantum. Ibidem in blica vulgariter
lettener, altare st. Michaelis confirmatum, habet domum et
residentem. Filiae synodales suntNyperg, Massenbach et Husen 2 .
Tres iurati. Commissarius hie non habet expensas. Noluerunt
1 ©djrocttgern D.21. SBratfenfjetm.
2 -ftetpperg, 3)toffen&acE) unb §aufen DM, SBratfenfjetm.
28*
Digitized by VjOOQ 1C
436
hie adjudicare cathedraticum , nee potui eos inducere. Reperi
in antiquo registro 4 ft, quas et dederunt armigeri de Ny-
perg. Synodalia: ignile 1 hi., maechanicus 2 den. Est hie
ubique confusio de collectura synodalium. (153) Fabrica con-
servat totum corpus ecclesiae ac omnia ornata; armigeri
praefati disponunt aedituum; decimatores animalia seminalia.
Ignorant, quis debeat conservare domos plebani et capella-
norum. Fabrica habet singulis annis 25 ft hi., 36 ft cerae, 4
simerina lini. Habent hie synodalia pro derisu.
Husen, filia synodalis.
Ecclesia parochialis, st. Kilianus patronus, armigeri de
Nyperg conferunt. Ibidem altare beatae Mariae Virginis, habet
certos reditus et in eo legitur omni hebdomade una missa.
Duo iurati. Cathedraticum nullum. Synodalia: ignile 1 hi.,
maechanicus 4 den. Fabrica conservat totam ecclesiam et
omnia ornata et habet singulis annis 8 ft hi. , 18 maldra
frumentorum, 10 ft cerae. In debitis 6 ft hi.
Nyperg, filia synodalis.
(153 v.) Ecclesia parochialis, st. Catharina patrona, ar-
migeri de Nyperg conferunt. Ibidem a dextris altare beatae
Mariae Virginis consecratum tantum. Ibidem altare st. Mauritii
confirmatum, habet domum et residentem. Dux Wirttenbergensis
confert. Ibidem in castro capella st. Georgii confirmata, habet
domum et residentem , armigeri praefati conferunt. Duo iurati.
Dant hie cathedraticum, sed nescio quantum, nee dederunt.
Fabrica sustentatur ex eleemosynis. Communitas disponit ani-
malia seminalia. Plebanus et scabini disponunt aedituum.
Massenbach.
Ecclesia parochialis, st. Georgius patronus, armigeri de
Nyperg conferunt. Ibidem a dextris altare beatae Mariae
Virginis , confirmata primissaria , habet domum et residentem,
armigeri praefati conferunt. Ibidem a sinistris altare st. Se-
bastiani consecratum tantum. Duo iurati. Synodalia: ignile
1 hi, maechanicus 2 den. (154) Fabrica conservat totam
ecclesiam ac omnia ornata.
Digitized by VjOOQ 1C
437
Bonfeldt. 1
Ecclesia parochialis , st. Margaretha patrona. Domini vallis
Wimpinensis conferunt. Ibidem altare beatae Mariae Virginis,
confirmata primissariaJ, habet domum et residentem. Domini
praefati conferunt. Filia. Ibidem capella st. Crucis, est in ea
beneficium confirmatum, habet domum et residentem. Rein-
hardus de Helmstat armiger confert. Ibidem a dextris altare
beatae Mariae Virginis consecratum tantum. Ibidem a sini-
stris altare consecratum tantum , ignorant patronum. Filiae
Vorfeldt et Treschlingen 2 . Duo iurati. Commissarius hie nul-
las habet expensas. Cathedraticum : 3 fl. Magister praesen-
tiarum vallis Wimpinensis dat. Synodalia: ignile 1 hi., maecha-
nicus 6 den., maechanica 3 den. Aedituus colligit. Iurati et
aedituus nihil dant. Adjudicant, ipsis duos maechanicos fore
dandos. Domini praefati conservare tenentur turrim, animalia
seminalia, domum plebani. (154 v.) Fabrica disponit omnia
ornata. Plebanus et communitas diponunt aedituum. Primis-
sarius tenetur conservare domum suam. Plebanus conqueritur,
quod homines de Forfeldt (sunt incolae) rarissime visitant
ecclesiam parochialem et plures nesciunt omnem dominicam,
sed manent in oppido Forfeldt, et armiger ibidem instigat
capellanum eiusdem loci ad praedicandum et arguendo dicit,
quod non teneantur visitare ecclesiam parochialem, eo quod
ibi habeant sacramenta. Fabrica habet singulis annis 8 maldra
frumentorum 51t, 16/3hl.,8ft cerae.
Forfeldt.
Ibidem capella ut supra; fabrica eiusdem capellae conservat
capellam et omnia ornata. Capellanus conservat domum suam.
Synodalia: ut supra. Adjudicant ipsis duos maechanicos.
Treschlingen filia.
Ibidem capella st. Galli conseCrata tantum. Synodalia: ut
supra. (155) Hie legitur omni hebdomade una missa. Fabrica
conservat capellam et omnia necessaria et habet singulis annis
6 fb hi., 4 maldra frumentorum. In debitis 15 U hi.
1 Sonfeto 0.21. §eilBronn.
2 fjiirfelb DM, Qeilhwrm, $refd)f linden SBe^St. ©in3$eim.
Digitized by VjOOQ 1C
438
Gemmingen. 1
Ecclesia parochialis, st. Martinus patronus , domini maioris
ecclesiae Spirensis conferunt. Ibidem a dextris altare beatae
Mariae Virginis confirmatum , habet domum et residentem.
Domini praefati conferunt. Ibidem altare st. Crucis confir-
matum, habet domum et residentem. Blickher de Gemmingen
armiger confert. Ibidem altare st. Georgii confirmatum, habet
domum et residentem. Eberhardus de Gemmingen confert.
Ibidem a sinistris altare st. Catharinae confirmatum, habet
domum et residentem. Blickher de Gemmingen confert. Ibidem
altare st. Joannis Baptistae confirmatum , habet domum et re-
sidentem. Philippus de Gemmingen confert. Ibidem capella
et altare sanctae Trinitatis consecratum tantum. (155 v.)
Filiae synodales sunt Stedtbach 2 et comparuerunt , Stedten,
Niderhoffen et Gartach 3 an der Limpurg, non comparuerunt,
quia sunt Wirttenbergensis dominii. Duo jurati. Commissarius
hie nullas habet expensas. Cathedraticum : 4 lb hi. , decima-
tores dant. Synodalia: ignile 1 hi., maechanicus 2 den., aedi-
tuus colligit. Domini maioris ecclesiae Spirensis conservant
chorum, turrim, domum plebani. Fabrica conservat corpus et
omnia ornata ac necessaria praeter ad tria altaria, videlicet
st. Joannis Baptistae, Georgii et beatae Mariae Virginis ac
praeter ornata capellae st. Trinitatis. Plebanus et armigeri de
Gemmingen disponunt aedituum. Aedituus recipit fructus coe-
miterii. Decimatores disponunt ac fovent animalia seminalia.
Collatores beneficiorum dant ligna ad conservationem domo-
rum et capellani faciunt eas aedificari expensis suis.
Stedtbach, filia synodalis.
(156) Ecclesia parochialis, st. Georgius patronus. Domini
maioris ecclesiae Spirensis conferunt. Ibidem in campis capella
st. Viti consecrata tantum. Ibidem in campis domuncula quae-
dam beatae Mariae Virginis et habet certos reditus. Audivi
quod habeat 20 fl. et rustici habent in manibus suis. Syno-
dalia : 1 /3 den. et 1 hi. Synodalia ex Niderhoffen 5 /3.
Cathedraticum: ex Stedten 6 alb.; alia loca non visitantur,
1 (SJemmmgen fteyM. (Sppingen.*
2 ©teb&atf) SBe3.-2l. (Sppingen.
3 ©tetten, SRieberljofen unb $teinQartad(j 0.21. SBratfenljetm.
Digitized by VjOOQ 1C
439
quia sita sunt in dominio Wirttenbergensi. Recepi nihilominus
a honorabili viro M. Joanne in Brackhenheim cathedraticum
ex Kircheim 6 fl., cathedraticum ex Meinsheim 4 $ hi. , ex
Brackhenheim 6 alb., ex Bottenheim 6 alb., ex Guckhlingen
6 alb. , ex Pfaffenhoffen 6 alb. , ex Frawenzimmern l 6 alb.
Synodalia: ex locis illis 14 alb., quia propter instantiam et
petitionem praefati magistri Joannis Propmani sibi medium fl.
pro laboribus suis asserit , etiam hactenus sic fuisse observatum.
Kirchardt. 2
(156 v.) Ecclesia parochialis, St. Egidius patronus, magi-
ster ordinis Theutonicorum confert. Ibidem altare beatae
Mariae Virginis et Barbarae consecratum tantum. Filia Ber-
wangen 3 . Tres iurati. Hie volunt , quod delati in synodo de-
ferantur per commissarium ad dominum nostrum reverendissi-
mum, sed quod emendentur ad voluntatem eorum. Commis-
sarius hie nullas habet expensas. Cathedraticum: 4 fb hi.
Magister praefatus dat. Synodalia: ignile 1 hi., maechanicus
6 den.; adjudicant ipsis duos. Magister praefatus conservare
debet turrim, chorum, domum plebani, quae est valde rui-
nosa et plebanus valde conqueritur de reparatione. Fabrica
conservat corpus ac omnia alia necessaria. Plebanus dat vinum
ad missas, animalia seminalia de dote. Aedituus dat sal bene-
dictum. Plebanus et iurati disponunt aedituum. Fabrica habet
singulis annis 5 $ hi., 21 maldra frumentorum. In promptis
18 maldra siliginis, 3 <£ cerae. In debitis 10 maldra siligiuis, 3 fl-
Berwangen 3 , filia synodalis.
(157) Ecclesia parochialis, st. Crux patrona. Eberhardus
de Gemmingen armiger confert pastoriam, sed Blickher de
Gemmingen armiger confert plebaniam. Ibidem altare beatae
Mariae Virginis consecratum tantum. Ibidem etiam altare non
consecratum. Duo iurati. Cathedraticum: 4 den. dat pastor.
Synodalia: ut supra; adjudicant eis duos dandos. Decimatores
conservant turrim, chorum, animalia seminalia. Coemiterium
est munitum magno muro et sunt in eo multae domus. Fabrica
1 £trtf)Ijeim am Sftecfar DM. 33ejtgE>eim; 9Hem3fjetm, 23otmJ)etm, ©tig*
linden, *pfaffen§ofen tmt> grauen^mmern D.21. SBratfenljetm.
2 £trtf$arbt 33e$.=2l. ©mSljeim.
3 SBerroangen 33e&-2t. ©ppwflen.
Digitized by VjOOQ lC
'"/■
440
disponit omnia necessaria cultus divini. Communitas conservat
murum coemiterii. Aedituus dat sal benedictum. Plebanus,
Eberhardus de Gemmingen et communitas disponunt aedituum.
Pastor doraum plebani. Fabrica habet singulis annis 15 f£ hi.,
7 maldra frumentorum. In promptis 18 raaldra siliginis.
Richen. 1
(157 v.) Ecclesia parochialis, beata Maria Virgo patrona,
Blickher de Gemmingen confert. Ibidem a dextris altare
beatae Mariae Virginis et st. Joannis Baptistae consecratum
tantum et in eo legitur omni hebdomade una missa. Ibidem
a sinistris altare st. Nicolai et Catharinae, confirmata primis-
saria, habet domum et residentem, praefatus armiger confert.
Ibidem in campis capella beatae Mariae Virginis non conse-
crata. Filiae synodales Uckhlingen et Udalshoffen 2 . Quinque
jurati. Dominium non vult, quod iurati faciant fidem plebano.
Duo procurators fabricae. Commissarius hie non habet ex-
pensas. Cathedraticum : 3 fl. , 4 den., maior decima dat.
Synodalia: ignile 1 hi., maechanicus 2 den. Adjudicant eis
omnes maechanicos. Plebanus non habet clavem ad depositum.
Liber animarum, literae proventuum, registri non sunt reclu-
sae in deposito, sed iurati habent in domibus eorum. Non
habent lavacrum nee libros cantandi, imagines vetustissimas
et nigras in modum Aethiopum. (158) Plebanus , iurati et
scultetus disponunt aedituum, sed quern eligit scultetus, ille
admittitur. Porci et alia bruta intrant coemiterium. Fabrica
turrim et alia ornata conservat. Pastor tenetur conservare
chorum , domum plebani. Communitas conservat corpus , debet
dare lapides et caementa et ministrare artificibus, sed fabrica
dat salarium. Ecclesia est a fundamento de novo aedificata et
nondum consecrata et sic stetit 20 annis. Fabrica habet sin-
gulis annis 19 % hi., 22 maldra frumentorum, nulla prompta.
Udalshoffen, filia synodalis.
Ecclesia parochialis, st. Nazarius patronus. Eberhardus de
Nyperg armiger confert. Ibidem altare beatae Mariae Virginis
consecratum tantum. Duo iurati. Cathedraticum: 4 /3 den.
1 Sftfdjen 93e$.=2l. ©ppmgen.
2 $ttUngen unb 2foeI3ljofen $e$.-2l. (Sppingen.
Digitized by VjOOQ 1C
441
plebanus dat. Synodalia: ignile 1 hi., maechanicus 2 den.
Fabrica conservat totam ecclesiam et omnia ornata et recipit
fructus coemiterii. (158 v.) Plebanus et armiger praefatus cum
iuratis disponunt aedituum. Ignorant, quis debeat conservare
domum plebani. Fabrica habet singulis annis l*/» ft hi., 28
maldra frumentorum, 17 ft olei. In debitis 200 ft hi. In
promptis 40 maldra siliginis.
Uckhlingen.
Ecclesia parochialis, st. Georgius patronus, capellanus in
Kornbach * confert. Ibidem a dextris altare st. Crucis et ha-
betur in eo omni hebdomade una missa. Ibidem a sinistris
altare beatae Mariae Virginis, confirmata primissaria, habet
domum et non residentem, praefatus capellanus confert. In-
colae villae conqueruntur de non residentia primissarii. Quin-
que iurati et duo procuratores. Cathedraticum : 4 den.
Blickher de Gemmingen dat 4 alb. et pastor 2 alb. Syno-
dalia : ignile 1 hi. , maechanicus 2 den. Pastor conservare
debet chorum, domum plebani. Decimatores alii conservant
corpus; fabrica turrim, campanas et omnia alia necessaria;
(159) communitas murum coemiterii (est munitum fortiliciis
et domibus) et disponit aedituum. Pastor fovet uno anno ani-
malia seminalia et alii decimatores aliis duobus annis secun-
dum ordinem. Plebanus hie devastat dotem, quia vendit
fimum. Fabrica habet singulis annis 2 ft, 7 hi., 1 fl. , 18
maldra frumentorum, ceram et oleum in sufficientia.
Hilsbach. 2
Ecclesia parochialis, st. Michael patronus, magister ordinis
Theutonicorum confert , et regitur per fratrem ordinis. Ibidem
ante chorum altare beatae Mariae Virginis confirmatum , habet
domum et residentem, praefatus magister confert. Ibidem a
dextris altare st. Nicolai confirmatum, habet domum et resi-
dentem. Volmar Lemlin armiger confert. Ibidem a sinistris
altare st. Catharinae confirmatum, habet domum et residentem,
cives oppidi conferunt. Ibidem altare st. Peregrini consecratum
tantum. Ibidem in ossario altare st. Wolffgangi consecratum,
1 $te ^etbel&erger §anbfd&rift lieft: tfirn&atf) (Mrn&atf) $Be3.=2(. Sretten?)
2 §W<x% $Be$.=2l. ©in^eim.
Digitized by VjOOQ 1C
MX
442
habet domura et regitur per commendam , Joannes de Ven-
ningen confert. (159 v.) Filia Wyler. Filia synodalis Elsentz 4 .
Duo iurati. Commissarius hie nullas habet expensas. Cathe-
draticum: 4 <& hi. , magister praefatus dat. Synodalia: ignile
1 hi., maechanicus 1 den., aedituus colligit. Magister prae-
fatus conservat chorum, disponit animalia seminalia et ple-
banus pascit, conservat etiam domum plebani. Fabrica con-
servat corpus, turrim ac omnia ornata. Plebanus, officialis
ducis Ottonis et consulatus disponunt aedituum. Capellani
conservant domos suas. Hie est institutum perpetuum salve
cantandum et sacerdotes frequenter pro maiori parte sunt ab-
sentes et non minus recipiunt praesentias et cives de hoc
valde conqueruntur. Fabrica habet singulis annis 20 maldra
frumentorum, 22 fC hi., 3 tf cerae, 4 U olei. In promptis 50
maldra siliginis.
Wyler filia.
Ibidem capella st. Leonhardi consecrata tantum. (160)
Fabrica eiusdem conservat capellam et omnia ornata.
Elsentz, filia synodalis.
Ecclesia parochialis , beata Virgo patrona. Magister ordinis
Theutonicorum confert. Ibidem altare st. Catharinae conse-
cratum tantum. Ibidem etiam altare non consecratum. Duo
iurati. Synodalia : ut supra. Plebanus recipit fructus coemiterii.
Plebanus et communitas disponunt aedituum. Communitas con-
servat domum plebani. Fabrica conservat ecclesiam per totum.
(160 v.) Sedes Heidelberg.
Wissenloch. 2
Ecclesia parochialis, st. Laurentius patronus, praepositus
Lauricensis confert. Ibidem a dextris altare beatae Mariae
Virginis confirmata primissaria, habet domum et residentem,
praepositus praefatus confert. Ibidem ante chorum altare
st. Georgii confirmatum, habet domum et residentem, armigeri
1 28etfer 58es.=2l. ©mSfjetm; ©Ifenj ^.=21. (Sppmgen.
2 2Bie3lotf).
Digitized by VjOOQ 1C
443
de Nyperg conferunt. Ibidem a sinistris altare st. Catharinae
confirmatum , (161) habet domum et residentem, praepositus
praefatus confert. Ibidem altare st. Ottiliae consecratum tan-
turn. Ibidem in sacristia altare st. Bartholomaei et Andreae
consecratum tantum. Ibidem in castro capella st. Joannis
Baptistae, beneficium confirmatum, habet domum et resi-
dentem. Dux Otto confert. Ibidem in oppido in curia armigeri
de Nyperg altare st. Joannis Baptistae consecratum tantum.
Sex iurati. Commissarius sero suscipitur met 13 et tot equis
in dote et procuratores sanctorum portabunt duos manipulos
luminum in longitudine cubiti et habebunt expensas. Equi
habebunt pabulum a terra usque ad pectoralia et tractabuntur
honeste. Mane similiter, et possunt interesse plebanus, aedi-
tuus,. scultetus, scabini et procuratores sanctorum. Maior
decima facit expensas ; sed dicunt , quod ex parte ducis Ottonis
non fuit sic observatum, qui habet tertiam partem decimae
maioris, sed per commissarios fuit soluta tertia pars expen-
sarum, et tunc 27 alb., 2 den. Et si fuerit absens, juratus
vel scabinus dat in poenam 1 <$> cerae commissario. (161 v.)
Si vero aliquis de communitate, dabit 4 /» $ cerae. Cathe-
draticum: 12 alb., 4 den. , praepositus Lauricensis dat. Syno-
dalia: ignile 1 den., maechanicus 2 den., faber babata et
gumphos et habebit prandium cum servo. Jus clavis 2 den.
Domini Lauricenses conservant tectum , corpus , turrim , omnia
ornata. Plebanus, scultetus et scabini disponunt aedituum;
communitas oppidi sive consulatus aniraalia seminalia. Dux
Otto disponit ac fovet aprum. Ignorant, quis debeat conser-
vare domos capellanorum. Fabrica habet singulis annis 37 U
hi., 4 amas vini; in debitis 27 $ hi.
Alt-Wissenloch. 1
Cathedraticum : 8 den., 4 den. fenentur ius clavium,
nolunt dare, nee volunt, quod hie celebretur synodus.
Walltorff. 2
Ecclesia parochialis, st. Petrus patronus, domini maioris
ecclesiae Wormatiensis conferunt. Ibidem a dextris altare
* 2ttttme§Iod& S8e&.=2(. SBteSIod).
2 2Ba0borf, SBe$.=2l. 3Bie3fod).
Digitized by VjOOQ 1C
444
st. Catharinae confirmatum , habet domum et residentem.
Joannes de Sickhingen miles confert. Ibidem ante (162)
chorum altare beatae Mariae Virginis, confirmata primissaria,
habet domum. Domini praefati conferunt. Ibidem a sinistris
altare st. Nicolai consecratum tantum. Ibidem in villa capella
st. Laurentii, annexa altari st. Catharinae. Sex iurati. Com-
missarius suscipitur a nona in nonam met 13 et 12*/2 equis
in dote et habebunt expensas, equi vero pabulum usque ad
pectoralia, et procuratores sanctorum dabunt duos manipulos
luminum, Plebanus, sacerdotes, iurati, faber cum servo et
cane habent expensas; maior decima solvit expensas. Et in
casu quo expensae non fierent, tunc commissarius potest acci-
pere calices et missalia et procurare expensas pro praefatis.
Cathedraticum : 8 den. , 4 den. , maior decima dat. Jus cla-
vium 2 den. Synodalia: ignile 1 den., maechanicus 4 den.,
faber babata, iurati nihil, aedituus colligit. Fabrica conservat
omnia ornata, crurifragam, ossarium, abbas in Suntzen et
moniales iiber &afen $fuel in civitate Spirensi conservant
corpus ecclesiae. (162 v.) Plebanus et iurati disponunt aedi-
tuum. Communitas conservat murum coemiterii, campanas,
funes, feretrum, duos tauros, apros; plebanus vero unum
aprum. Domini maioris ecclesiae Wormatiensis conservant
turrim, domum plebani. Capellani conservant domos suas.
Fabrics, habet singulis annis 6 $ hi. , 8 $ cerae, 4 t£ olei, ■
4 maldra siliginis, 32 amas vini, 18 maldra frumentorum,
14 $ hi. de pratis. In debitis 47 U hi., in promptis 8 fl.
Poena absentis 5 uncjen fetter.
Nussloch. 1
Ecclesia parochialis , st. Laurentius patronus , domini
maioris ecclesiae Wormatiensis conferunt. Ibidem ante chorum
altare st. Crucis, stipendium, habet domum et residentem.
Dominus noster Reverendissimus nunquam habuit hie iura sua
de stipendio. Ibidem a sinistris altare st. Nicolai, primissaria
confirmata, habet domum et residentem, domini praefati con-
ferunt. Sex iurati. Commissarius suscipitur ut supra , sed cum
uno manipulo luminum. Plebanus, iurati (163), aedituus,
faber cum servo habent expensas. Cathedraticum: 8 den.,
1 9hifjfoc$ §Be$.=2t. §«bel&erg.
Digitized by VjOOQ 1C
445
4 den., maior decima dat. Jus clavium 2 den. Synodalia:
40 den. , faber babata. Maior decima conservat chorum,
• domum plebani; communitas corpus, turrim, campanas, ossa-
rium, murum coemiterii, crurif ragam , sal benedictum, ani-
malia seminalia praeter aprum , quern disponit ac fovet ple-
banus; fabrica funes, omnia ornata. Plebanus iurati et scul-
tetus disponunt aedituum. Primissarius conservat domum suam
sed communitas dat ligna. Fabrica habet singulis annis 136 ft hi.
In debitis 30 fl. , nulla prompta , quia reformaverunt ecclesiam.
Leymen. 1
Ecclesia parochialis, st. Mauritius patronus, domini st. An-
dreae Wormatiensis conferunt. Ibidem a dextris altare st. Se-
bastiani confirmatum, habet domum et residentem. (163 v.)
Domini praefati, plebanus et fraternitas conferunt alternatis
vicibus. Ibidem ante chorum altare st. Cruris confirmatum,
habet domum et residentem , iurati conferunt. Ibidem a sinistris
altare beatae Mariae Virginis confirmatum, habet domum et
residentem, domini praefati et fraternitas conferunt alternatis
vicibus. Octo iurati. Commissarius suscipitur ut supra. Cathe-
draticum: 8 jS den., 4 den. Domini praefati dant. Jus cla-
vium 1 den. Synodalia: legitimus et maechanicus 1 den.
vidua 1 hi., iurati nihil, faber babata, aedituus colligit.
Domini praefati conservant chorum, turrim, domum plebani.
Domini ordinis Thetonicorum conservant lumen nocturnale.
Plebanus et iurati disponunt aedituum. Communitas disponit
ac fovet animalia seminalia. Fabrica habet singulis annis
26 fl., 14$ olei, 12 ft cerae, 2 maldra siliginis. In promptis
9 fl. , 6 plaustra vini.
Sandthusen, 2
Ecclesia parochialis, st. Petrus patronus, capellani in
castro (164) Heidelbergensi conferunt. Ibidem altare st. Ca-
tharinae consecratum tantum. Quatuor iurati. Commissarius
suscipitur ut supra. Cathedraticum: 12 alb., 4 den. Jus
clavium 2 /J den., dat fabrica. Synodalia: legitimus 1 den.,
maechanicus 2 den., vidua 2 den., faber babata et habet
1 Seimen §Be&.=2l. §etbel&erg.
2 ©cmb^aufen SBej.^. Jpexbeffierg.
Digitized by VjOOQ 1C
446
prandium cum servo. Pastor conservat choruin, doinuin plebani;
fabrica corpus, turrim, omnia ornata ac necessaria. Plebanus
et iurati disponunt aedituum et est etiam custos et saepe '
fiunt ex eo negligentia; plebanus animalia seminalia. Fabrica
habet singulis annis 16 ft hi. , 3 ft cerae, 12 ft olei, nulla
debita, nulla prompta.
Kircheim. 1
Ecclesia parochialis, st. Petrus patronus, domini Neuhusenses
conferunt. Ibidem a dextris altare beatae Mariae Virginis con-
secratum tantum. Ibidem a sinistris altare st. Jpannis Baptistae
et Joannis Evangelistae consecratum tantum. Ibidem capella
(164 v.) st. Nicolai consecrata tantum. Ibidem in campis
capella st. Wolffgangi consecrata tantum. Duodecim iurati.
Commissarius suscipitur in dote a nona in nonam met 13 et
tot equis et debent honeste tractari tam homines quam equi.
Aedituus dabit lumina. Plebanus, primissarius , capellanus,
iurati et faber habent expensas, et si expensae non darentur,
tunc commissarius potest claudere ecclesiam. Cathedraticum :
16 /J hi. , 4 den., maior decima dat. Synodalia: legitimus
1 den., maechanicus 2 den., faber babata, iurati nihil, aedi-
tuus colligit; jus clavium 2 den. dat. fabrica. Domini prae-
fati conservant chorum, domum plebani; fabrica conservat
corpus, turrim, omnia ornata, campanas, funes, baptisterium,
tria lumina perpetua et alia quatuor nocturnalia, et recipit
fructus coemiterii. Aedituus dat sal benedictum. Plebanus et
iurati disponunt aedituum. Communitas disponit animalia
seminalia. Vineae dotis non bene coluntur. Fabrica habet sin-
gulis annis 40 ft hi., 8 maldra frumentorum, 18 ft cerae,
35 ft olei, (165) 4 plaustra vini. In promptis habet 6 plau-
stra vini, 80 maldra siliginis 30 fl.
Rorbach, filia. 2
Ibidem capella st. Benedicti, annexa ecclesiae parochiali.
Ibidem altare beatae Mariae Virginis, confirmata primissaria,
habet domum et residentem. Domini praefati conferunt. Fabrica
capellae conservat capellam et omnia ornata et recipit fructus
1 tfirdfteim 23e$.=2l. ^eibefterg.
2 9to$v*a<$ »e$.s8. £eibetberg.
Digitized by VjOOQ 1C
447
coemiterii ibidem. Communitas disponit animalia seminalia.
Ignoratur, quis debeat conservare domum capellani, et est
valde ruinosa. Bona immobilia primissariae non bene coluntur.
Wiblingen. 1
Ecclesia parochialis, st. Valentinus et Bartholomaeus pa-
troni. Domini ecclesiae st. Spiritus Heidelbergae conferunt.
Ibidem a dextris altare st. Nicolai (165 v.) confirmatum,
habet domum et residentem. Plebanus et iurati conferunt.
Ibidem ante chorum altare omnium apostolorum consecratura
tantum. Ibidem a sinistris altare beatae Maria Virginis conse-
cratum tantum. Filia Greusen 2 , quedam curia. Novem iurati.
Commissarius suscipitur in dote met 13 et tot equis a cam-
panatore cum manipulo luminum et tractabitur bene. Jurati,
aedituus, faber cum servo habent expensas. Et in casu, quo
ibi non essent parata coena et prandium, tunc commissarius
potest accipere calices et missalia et introire Heidelbergam
et ibi disponere et suis et aliis adjudicatis. Hie non adiudicant
plebano prandium sive coenam apud commissarium. Cathfc-
draticum: 16 hi. 4 den., maior decima dat. Jus clavium
2 (i den. dat fabrica. Synodalia: ignile 1 hi., maechanicus
2 den. , faber babata. Duo scabini juniores colligunt , et dant
commissario 5 /J hi. , residuum recipit fabrica ecclesiae. Domini
praefati conservant chorum, domum plebani; fabrica corpus,
campanas, funes, omnia ornata, baptisterium , chrisma, sal
benedictum, ossarium, feretrum, (166) murum coemiterii,
crurifragas, domum capellani, et recipit fructus coemiterii.
Communitas conservat tectum turris. Hospites ex contractu
dant vinum ad missas. Vinum tempore communionis cedit de
certis bonis. Plebanus et iurati disponunt aedituum. Plebanus
disponit et nutrit animalia seminalia. Poena absentis 15 den.
Fabrica habet singulis annis 6 maldra siliginis, 4 U hi. , 4 U
cerae, 47 & olei. In proraptis 10 maldra siliginis, 80 $ hi.
Edingen. 3
Ecclesia parochialis, st. Martinus patronus. Domini maioris
ecclesiae Wormatiensis conferunt. Ibidem altare beatae Mariae
1 SBie&Imgen S8e^9t. §etbel&erg.
2 ©ren$of M SBie&lmgen; bie $eibet&erger §anbfdj)rift lieft ; ®mt$eim.
8 (Sbmgm S3e$.=2l. ©c^nj^ingen.
Digitized by VjOOQ 1C
448
Virginis, confirmata praemissaria. Ibidem altare st. Joannis
Baptistae consecratum tantum. Septem iurati. Adjudicant com-
missario expensas ut supra. Aedituus dabit lumina ad longitu-
dinem cubiti. Plebanus, iurati, aedituus (166 v.), faber cum
famulo habent expensas. Et si ibi non fierent expensae, tunc
commissarius potest accipere calices et missalia. Et in casu,
quo etiam ,non sufficienter essent refecti, debent expensae
fieri de novo, quousque satisfactum fuerit. Cathedraticum: 8
den., 4 den. Jus clavis 1 /J den. Synodalia: legitimus 2 den.,
maechanicus 2 den. , sed qui est de communitate , vulgariter
ein ©emeinSmann , 1 den., faber babata, iurati nihil. Domini
praefati conservant chorum, corpus, turrim, duas campanas
et omnia ornata summi altaris; sed domini convenerunt cum
comunitate, quod singulis annis dant communitati 20 maldra
frumentorum, vulgariter Strofrudjt, ut communitas conservet
omnia quae domini tenentur conservare. Si autem ecclesia per
incendium vel aliquo modo periret , tunc domini praefati tenen-
tur earn reaedificare. Domini etiam conservant domum plebani,
animalia seminalia. Fabrica conservat murum coemiterii, januas,
crurifragas. Plebanus recipit fructus coemiterii. Poena absentis
ad voluntatem commissarii.
Eppelnheim.
(167) Ecclesia parochialis , st. Bartholomaeus patronus,
domini Neuhusenses conferunt. Ibidem altare st. Crucis conse-
cratum tantum. Commissarius suscipitur ut supra et aedituus
dabit lumina in longitudine cubiti et spissitudine digiti auri-
cularis et debent referenter tractari. Et si expensae non
fierent, potest accipere missale. Cathedraticum: 16 hi,
4 den. Jus clavis 1 den. dat fabrica. Synodalia: ignile
lden., maechanicus 2 den., aedituus colligit. Domini praefati
conservant chorum et omnia ornata summi altaris, domum
plebani. Fabrica conservat corpus et omnia alia necessaria.
Communitas conservat turrim , campanas , murum coemiterii,
ossarium. Conqueruntur , quod non habeant ornata. Plebanus
instando contra Dominum nostrum Reverendissimum dixit in
praesentia laicorum et etiam dominorum plebanorum in
Edingen et Feidenheim 1 , quod synodus non esset de jure,
1 Sfeubenfjetm %tyM. SJtonnfjetm.
Digitized by VjOOQ 1C
449
sed per potentiam, et Dominus noster Reverendissimus gravaret
ecclesias per synodum ; etiam dixit si venirent et adjudicarent,
fo [oft man mit ber Ijanb barein fdjlagett.
Blanckhstadt. 4
(167 v.) Ecclesia parochialis, st. Nicolaus patronus 1 , abbas
in Schonaw confert. Ibidem altare st. Andreae et st. Crucis
consecratum tantum. Septem iurati. Commissarius suscipitur
met 6 7* viris et 6 1 /* equis a campanatore a nona in nonam
et dabit manipulum luminum in longitudine clavis ecclesiae et
spissitudine parvi digiti. Commissarius debet intrare ecclesiam
et ibi peragere officia divina, legendo et cantando et postea
duci ad coenam; iurati, plebanus, faber cum servo et cane
habent etiam expensas, maior decima facit expensas. Et in
casu, quo non fierent expensae, potest commissarius accipere
missale et calicem. Mane similiter. Cathedraticum : 8 /3 hi.,
2 den. Videtur mihi quod hie male deferant. Jus clavium 1 /J
den. Synodalia: legitimus 1 den., vidua 2 den., maechanicus
2 den., faber babata. Aedituus colligit. Abbas praefatus con-
servat chorum , omnia ornata , missale, domum plebani. Fabrica
conservat corpus, campanas, funes, chrisma, murum coemi-
terii , sal benedictum , vinum ad missas , (et si fabrica deficeret
communitas contribuit) lumen perpetuum; (168) missale hie nihil
valet. Communitas conservat turrim, animalia seminalia. Ple-
banus recipit fructus coemiterii. Plebanus et communitas dis-
ponunt aedituum, sed plebanus se opponit contra communitatem
et dicit, quod non habeat interesse. Poena absentis 8 /J hi.,
4 hi. Fabrica habet singulis annis 15 ft hi. In promptis
6 maldra avenae et 2 fl.
Schwetzingen.
Ecclesia parochialis, st. Pancratius patronus, abbatissa in
Newenberg 2 confert. Ibidem a dextris altare st. Nicolai et
st. Catharinae, confirmata primissaria, habet domum et resi-
dentem , praefata abbatissa confert. Ibidem ante chorum altare
beatae Mariae Virginis consecratum tantum et in eo est
fraternitas confirmata Ibidem a sinistris altare st. Crucis
1 ^fonfftabi, 23es.=2(. @d)n><$maen.
2 Softer fReu&urg &ei £eibel&erg.
Seitfdfrr. XXVU. 29
Digitized by VjOOQ 1C
450
consecratum tantum. Filia Oflftersheim *. Septem iurati. Com-
mi8sarius sero suscipitur (168 v.) met 13 et 12 1 /! equis a
campanatore cum duobus manipulis luminum et ducitur in
curiam abbatissae praefatae et ibi habebunt expensas solennes
et equi pabulum et stratum sufficienter. Plebanus, capellani,
aeditui, iurati, fabri, quilibet cum servo habebunt expensas.
Et in casu quo expensae non fierent, potest accipere calices
et missalia. Cathedraticum: 16 /J den., 4 den. Domina prae-
fata dat. Jus clavium 2 /J den. dat fabrica. Synodalia: legiti-
mus 2 den. , colona 4 den. , maechanicus 4 den. , faber babata,
iurati nihil, aedituus colligit. Domina praefata conservat Cho-
rum, omnia ornata, libros horarum, calicem, missale ad
summum altare, domum plebani. Fabrica conservat corpus,
baptisterium , agendam, vinum ad missas et tempore com-
munionis , excepta Parasceve , (tunc enim dat aedituus hostias)
murum coemiterii , crurifragas , ossarium , feretrum ; com-
munitas turrim, campanas, funes, animalia seminalia. Altare
st Nicolai conservat omnia ornata sua ac necessaria ad di-
vinum cultum pertinentia de suis reditibus. (169) Fraternitas
conservat ornata aliorum duorum altarium. Plebanus et com-
munitas disponunt aedituum. Plebanus recipit fructus coemiterii.
Offtersheim filia.
Ibidem capella st. Kiliani consecrata tantum. Domina prae-
fata conservat chorum. Gaetera omnia ut in matre.
Seckhenheim. 2
Ecclesia parochialis, st. Egidius patronus; domini collegii
Novae Civitatis conferunt. Ibidem a dextris altare st. Catha-
rinae confirmatum, habet domum et residentem. Plebanus et
iurati conferunt. Ibidem a sinistris altare st. Nicolai confir-
matum, habet domum et residentem. Plebanus et iurati con-
ferunt. Ibidem ante chorum altare beatae Mariae Virginis
confirmatum, habet domum et residentem. Domini praefati
conferunt. Filia Klopphen. 3 Ibidem extra ecclesiam parochialera
extructa 4 . (169 v.) St. Albanus ibidem est patronus et est
1 Dftet8$eim SBej.=2C. ©d&roefctttGen.
2 ©eden^eim 93e^.-9t. ©d&roefcmQen.
3 2lu3gegcmQenet Ort fittm)efittc§ Don ©etftngen f. SBtbber 1, 215.
4 §iet ift rooljl capella &u etflSnsen.
Digitized by VjOOQ 1C
451
ibi beneficiura * confirmatum , regitur per commendam, ut au-
divi est incorporata ecclesiae st. Martini Wormatiensis. Duo-
decim iurati et sunt semper scabini seculares. Commissarius
suscipitur met 13 et tot equis ab aedituo cum duobus mani-
pulis luminum et expensis ut supra. Jurati et fabri sunt in
solo prandio. Et in casu, quo expensae non fierent, potest
commissarius accipere missalia et calices. Cathedraticum : 8 /3 W.
Ecclesia hucusque dedit, semper contradicens , decimatores
debere solvere, sed scultetus dicit, quod decimatores essent
in scriptione. Princeps Palatinus Elector habet duas partes
decimae et domini de Nova Civitate tertiam partem. Jus clavis
1 den. dat fabrica. Synodalia: ignile 1 den., maechanicus
duplum, adjudicant eis unum artificem per totum; faber
babata, iurati nihil, aedituus colligit. Domini praefati conser-
vant chorum , domum plebani , domum capellani altaris beatae
Mariae Virginis et est ruinosa valde. Princeps Palatinus con-
servat corpus , communitas tectum turris , sed animalium semi-
nalium duas partes et plebanus tertiam partem; (170) fabrica
campanas, funes, omnia ornata, baptisterium, agendam, vinum
ad missas et tempore communionis, quatuor lumina perpetua
et unum lumen nocturnale, chrisma, sal benedictum, ossa-
rium, murum coemiterii, crurifragas, ceram, excepta tertia
parte ad altare st. Nicolai. Plebanus et iurati disponunt aedi-
tuum. Plebanus recipit fructus coemiterii crescentes. Ignoratur
quis debeat conservare alias domos capellanorum. Fabrica
habet singulis annis 45 maldra frumentorum, 2 fl., 3 t hi.,
3 ft cerae, 10 ft olei. In promptis 41 fl., 20 ft hi., 54 mal-
dra speltae, 46 maldra avenae.
Ulvesheim. 1
Ecclesia parochialis, st. Petrus patronus, domini maioris
ecclesiae Wormatiensis conferunt. Ibidem a dextris altare
beatae Mariae Virginis consecratum tantum. Ibidem a sini-
stris altare st. Catharinae (170 v.) et st. Nicolai confirmatum,
habet domum et residentem. Plebanus iurati et Rupertus de
Erlickhen 2 conferunt. Sepem iurati. Noluerunt adiudicare, ex
quo non veni, ut adiudicant, dixerunt etiam, quod de sero
1 3Ioe^eim S8e$.=2r. SNannljetm.
2 u. (Srltgljrim.
Digitized by VjOOQlC
452
debuissem cecinisse vesperam et mane missam. Sed omnino
volunt quod commissarius veniat, ut adiudicant. Ego annui
eis. Commissarius suscipitur ut supra, sed aedituus tantum
dat unum manipulum luminum et habebunt expensas solennes,
et post prandium. Commissarius debet quaerere a iuratis,
utrum sint bene refecti iuxta delata et consuetudinem , et si
minus bene fuissent tractati, tunc expensae debent fieri de
novo , donee satisfactum fuerit et decima maior solvet expensas.
Cathedraticum : 16 hi. , 4 den. Jus clavium 1 fi den. Syno-
dalia: ignile 1 den., maechanicus 2 den. et qui locavit domum
2 den., iurati nihil, aedituus colligit. Maior decima conservat
chorum, corpus, domum plebani, duos tauros, duos apros,
duos arietes. Plebanus, si necesse est, debet habere etiam
unum taurum, unum aprum, unum arietem. (171) Fabrica
disponit superpellicea ^>lebano, capellano et aedituo, omnia
ornata, lumen perpetuum et duo lumina nocturnalia, dat
etiam salarium laborantibus pro conservation turris. Com-
munitas vero dat lapides et caementa ad turrim et ministrat
lapidicis seu laborantibus. Plebanus et iurati disponunt aedi-
tuum. Plebanus recipit fructus coemiterii. Poena absentis
7 1 /* hi. Fabrica habet singulis annis 3 fl M 2 IE hi., 44
maldra frumentorum, 5 ft cerae. In debitis 10 ft hi. In
promptis 15 maldra siliginis, 38 maldra speltae, 17 maldra
avenae, 23 ft hi. Jurati conqueruntur, quod primissarius sit
multum negligens in missis legendis, nee habet poenam in
confirmatione, quare petunt, eis provided de medio salubri.
Neckeraw. 1
(171 v.) Ecclesia parochialis, st. Martinus patronus, abbas
Schonauiensis confert. Ibidem a dextris altare beatae Mariae
Virginis confirmatum, habet domum et residentem. Ibidem
ante chorum altare st. Crucis confirmatum, habet domum et
residentem. Ibidem a sinistris altare st. Egidii confirmatum,
habet domum et residentem. Abbas praefatus confert omnia.
Duodecim iurati. Commissarius suscipitur ut supra, sed aedi-
tuus dabit duos manipulos luminum, plebanus, capellani, iurati
et aedituus habent expensas. Et si expensae non fierent, ut
adjudicant, tunc debent fieri de novo. Cathedraticum: 15 /Shi.
Digitized by VjOOQ 1C
453
decima maior dat. Jus clavium 2 /J den. dat fabrica. Syno-
dalia: legitimus 1 den., maechanicus 2 den., faber babata et
habebit prandium cum famulo, aedituus colligit. Plebanus
conqueritur, quod iurati non sint sibi obedientes. Fabrica
conservat omnia aedificia ecclesiae sed in casu (172) quo ecclesia
comburaretur vel alias rueret, tunc decimatores debent de
novo reaedificare ; conservat etiam omnia ornata, vinum ad
missas et tempore communionis, hostias, turrim, tria lumina
perpetua, sal benedictum , ossarium, murum coemiterii, cruri-
fragas. Erhardts Nickh conservat perpetuum lumen de certis
bonis. Plebanus et iurati disponunt aedituum. Plebanus debet
habere arietem et aprum et recipit fructus coemiterii. Com-
munitas disponit ac nutrit taurum. Abbas praefatus conservat
domum plebani. Capellani tenentur Jconservare domos suas.
Fabrica habet singulis annis 5*/» A.» 62 Vi maldra frumentorum,
18 t cerae. In debitis 7 fl., 54 U hi. In promptis 71 fl.,
21 « hi.
Finis.
Babatum, $ufetfen t>gL Du Cange, Glossar. ed. Henschel 1, 521.
cathedraticum, bte bem SBifd^of j&Jjrltdf) von ben flird&en f einer Sttocefe, ate
Seid^en ber 3l&!)angigfett ge^a^lte ©umme t>gl. Du Cange 2, 242 unb
SBefcer unb SBelte, Rafyol flird&enlejtfon 1, 32.
per commendam habere, eine $friinbe neben einer anbern, bie man fd&on
t>or$er inne ijatte, beftyen t>gL flird&enlerjfon 2, 705.
communis emenda, eine gemetne Sufje, b. !). eine beftimmte, feftfte!)enbe ®elb=
fumme, me fie ate einfad^eS ©trafgelb bei geroitynltd&en Hetnen
greoeln gu begafjlen Yjt, im ©egenfafc &u emenda altior ober wator.
£ier foil n>o!)I nur eine gennffe ©elbfumme in ortSubltd&er SBeife be&eid&net
roerben. 2)er ©inn ift n>o!)I, baf* bei tebet SBifttatlon bet SBetrag einer
emenda communis, ber SBufse eineS fleinen greoete, ate eine 2lrt oon ©porteln,
ober SBtfttattonSgebiUjren gu &a§ten ift, roobei man oieKetd&t »on bem ®e=
banfen auSgtng, bafc jebe ^fttationScomtmffton etn>aS &u riigen ijabe,
tt)iu)renb man e8 u)rem ©utbunfen rnd&t ilberlaffen rooHte, bie £filje ber
ftugegebiujr &u beftimmen. *
commune vadium barf ate fnnonm mit communis emenda betrad&tet roerben;
vadium erfd&etnt §ter in ber Sebeutung turn SBette, b. $. ©trafgelb,
toeld&eS bem 9Wd&ter gebiujrt.
1 $iefe unb bie ©rflfirung etmger anbem SBorte nerbanfe id& ber &u»or=
fommenben ©iite beS $errn ©elj. §ofr afys Dr. 3<>pfl in ©eibelberg. $ie ber
claf fifteen Satimtfit angeljfirigen SQBorte, fonrie bie ted&mfd&en 2fo8brit<fe jur S5c-
jeid^nung ber flird&engerfttlje glaubte td& Ijter ubergeJjen yx biirfen.
Digitized by VjOOQ 1C
454
crurifraga, erne a&orrid&tunfl jur 2fo$ctltunfl bet £§iere non ben $irtf$or<m,
mctteid^t gattetfen, tt>eld^e jut aSer^uiuna. bed I)erau3fa)arren3 oon Seic^en
unb Sobtengebeinen burd& SBblf e , gild&fe, audfj roo^I ©djtneme geleflt tnorben
fein mflgen unb betn $()ter, roeW&eS tyineintritt , bur$ jufammenfd^nettcn
bet fteifen bag 93ein Bremen (crura frangunt). 2)a3 SBort ift in feinem
bet mtr juflanglid^en SBb'rterbud&er &u fmben.
do* = SBibbum, $farr§aug.
feretrum, ©arfopljag ngl. Du Cange 3, 229.
fortilicium = fortalicium, Sefeftigung f. Du Cange 3, 373, 375.
gumphus, ©ufnagel ng.1. Du Cange 3, 595.
heimbergensis , ein §etmburfle, ber ©d)ult$etfj, OttSnorftanb , tnoijl au$ etn
2ttitQlieb ber (Stemeinbeoemjaltunfl. 2)ie Qa^i bet §etmbura.en in ben
em&elnen Drten roar nerfdjieben. n$. $a It au§ s. v. $eiutimrgen unb
3fc$r. 7, 258.
hospes = mansionarius , ein ©inrooljner oljne 8ttrg.errec$t, $interfaffe. ngJL
Du Cange 3, 700.
ignile, geuerftfitte, ©auS^oltung.
jwatus, Jftrdjengefdjroorner, flird>en= ober ^ettigenpffeger. ogl. 3W r - 7 # a56 -
,/ws clavium, roa§rfc$einfc§etnlidj eine Slbgabe, roeldje an ben 93ifc§of al§ Sin-
erfenmmg fewer bif$8fIic§en3uri8btctton3gen>alt (clavesecclesiae^potestas,
pwisdictio ecclesiastica) gegeben n)irb.
legitimus, ber freie (Sigentljiimer etneS <&v&& ober $ofe8, ein „<Sd>ter im
Sanbe". ®r nnrb in SSerbinbung mit bem mechanicm (f. unten) ben ®e=
meinSmannen flegenubergefteKt. S)er legitimus befifct nnrflidjeS (ed&teS)
@igent$um im ©egenfafc &u bem ©emeindmanne ber oon bet ®ut$- obet
DrtSljerrfdjaft ein Sauerle&en beftyt. 3mmer$tn Wei&t bie grofte 3#
fold&er legitimi, nrie fie im SBormfer ©nnobale aufeefii^rt roerben, ju
(Snbe bed 15. 3a$r$unbert8 auffattenb.
mechanicm, fcanbaerfer »gl. 3W*- 15, 11, wo mechanics al$ SBittwe
eined foldjen erflftrt nrirb. 2H3 ©nnonnm fommt im Synod. Worm.
au$ ariifex vox.
mercenariw, ein ^riefter, ber eine ^friinbe nid&t felbft inne Ijat, fonbern
nur bie betreffenben #irdjenbienfte gegen einen beftimmten £o§n nerrtd&tet,
»gl. Du Cange 4, 368 f. aud& 3, 306 s. v. firmariw.
ossarium, £noc$etUjau3 , $ettu)au3.
praeeo, ber DrtSoorftonb , 2Hirgermeifter f. Du Cange 5, 395.
superpelliceum , ber roetfje, leinene (Sljorrotf bed $lerifer8 ogl. Du Cange
6, 445 ff.
synodalia, gleidjbebeutenb mit synodaticum unb synodus, eine Slbgabe, bie
jebeSmal &ei Slbljaltung einer ©nnobe &u entridjten ift unb burd) beren
Se^a^lung bie ^flic^tifien fiewifferma^en u)re w ©enb^rigfeit" anerlennert.
Dtr episcopate = |>t«er episcopdlis, ein $5riger bed ^3ifd^ofd.
i). SBee4
Digitized by VjOOQ lC
455
aSeifeeitbttrfl gegett $fol3graf $l)Uiw.
3 n ntcincm 33udje uber 9ieud)lin l Ijabe id) erjafytt , bafe
Oieud^Xin bon bem <pfatjgrafen tytyliw 1498 nad) 9iom gefdjttft
wurbe, £)er ©runb btefer ©enbung toar befonberS ber, ben $Pfaij*
grafen bon bcm papjMidjen Sanne gu befrefen, bcr uber it)n »cr^
Ijangt roorben tt>ar, tteit cr bic ©etoalttfyatigfeiten be8 JpanS bon
£rott gegen ben SBeiftenburger 2lbt £etnrtdj Ijatte gefdjeljen laffeit.
33i8ljer war unS nur SfteucijftnS 1498 toor bcm SJJatft
2Uej:anber VI. gefjaltene 9tebe befannt — ftc ift 1498 bet 2Wbu*
'iDtanuttuS gu SBenebig gebrutft, ba$ einjige SBerf eineS 3)eutfd)en,
taeldjeS bie ^reffen bicfeS beriiljmteften ©ud^bruderS befdjaftigte —
iene fuljne 3lebe, in toelctyer 3teu<$Un ben SInftager auf$ §cfttgftc
augriff, bie ©adje als eine rein toettficfje, eigenttid) nidjt bor ein
getftlictyeS gform gefyfirige, tyinftettte, bem ^apftc, roenn audj
fdjonenb, ba$ Ungeredjte feined Urtl)etf$ft>rud)$ bariegte, $pijilip$>«
$rSmmigfeit, QJiitbc unb gretgebigfeit ^>ric6 unb mtt ben SBBorten
fcfyfofc: ff aSon $)ir berlangt er nur fein 9tedjt, er btttet £>i$, bem
Sftatlje berer nid)t ju fotgen, roeidje, bon menjtylicfyer ©djn>ad)e
beftegt, fidj niefct fdjeuen, etyer jtriege unb 9Iergerniffe in ber J^ird^c
^erborgurufen, ai$ ben grteben ber grS&ten Nation ju £flegen."
Sftun §abe idj in ©enbig (6t 3Jiarfu«bi6Hot^e)t cod. L. X,
178 nro. 63) ben 25rief gefunben, n>eldjen, nid^t ba« Softer,
fonbevn 33urgermetfter unb 9tat$ ber ©tabt SBeifeenburg an ben
^ctyfi fanbten, unb toelcfyer, JebenfaHS im herein mit manctycrtei
©Written, bie bom Softer au$gingen, bie SBannbutte gegen ben
gjfalggrafen ernrirften. SDer 33rtef 2 lautet fotgenbermafeen.
Sanctissimo ac beatissimo in Christo patri et domino domino
Alexandro divina providentia sacrosanctae Romanae ecclesiae
dignissimo summo pontifici domino nostro singularissimo.
Sanctissime ac beatissime in Christo pater , domine domine
post humilem recommendationem et pedum oscula beatorum.
Novit sanctitas vestra ex relatione novi electi Abbatis venera-
bilis monasterii in Wisenburg ordinis sancti Benedicti, Spi-
rensis diocesis, quemadmodum praemissum monasterium ab
illius primaeva erectione et institutione digno et sumptuoso
opere constructum et aedificatum fuerit ac multis et magnis
redditibus annuis et bonis temporalibus pro sustentatione mo-
nachorum illius habundantissime per Dagobertum Franciae
1 Scipaifi 18^1 @. 46.
2 @$r fcreiteS golio&fott, ©iegel ntd&t erljaften, obex ber Drt fid^tbar
no eg gejianben.
Digitized by VjOOQlC
458
Regem felicis recordationis d6tatum exstiterit atque fundatum
In quo etiam plures personae successu temporis institutae ad
divina peragenda officia in laudem et gloriam omnipotentis
dei ejusque gloriosissimae genitricis virginis Mariae ac bea-
torum Petri et Pauli apostolorum, necnon sancti Benedicti
per noningentos annos vel circa digna, ut confidimus, persol-
verunt obsequia.
Quod monasterium sacrosanctae Romanae ecclesiae ac pro-
tection! sanctitatis vestrae immediate subjectum existit: licet
in temporalibus dicti monasterij abbas pro tempore existens
sub sacro Romano Imperio speciali principatus dignitati depu-
tatus sit, cujus etiam gratia necesse habet a Romanorum im-
peratore aut rege pro tempore existente sua impetrare re-
galia: ac etiam subire nonnulla praemissi imperij munera.
Cum autem in antedicto monasterio provisione revera omni-
potentis dei die noctuque divinus vigeat cultus per devotissi-
mos modernos monachos sub stricta regulari observantia or-
dinis saepedicti sancti Benedicti: nectalem aut tan turn summi
dei cultum per centum annos retro experientia ipsa unquam
ostendit: talia et tanta obsequia divina per praemissos reli-
giosos monachos etiam de caetero persolvenda malignus Sathanas
cujuslibet boni operis adversarius nequiens sufferre, ymmo
conatur quovis modo impedire.
Nam praemissi monachi per aliquot annos non leves susti-
nuerunt persecutiones a quodam externae nationis advena,
cui nomen Johannes de Trota miles, et ut in dies magis ac
magis nedum antedictos monachos, sed etiam quaevis saepe-
dicti monasterij bona tamquam infestissimus inimicus perse-
qui magis convenienter posset, curavit omnibus modis, ut
per illustrissimum ducem Philippum , comitem palatinum Reni,
sacri Romani imperii electorem, in curialem non mediocrem
assumptus sit, exinde praemissae sacrae observantiae oppres-
sion! intendit saepedicti monasterii ipsam privando ac spo-
liando sine intermissione de facto et violenter singulis fere
bonis, mobilibus et immobilibus ad dictum monasterium per-
tinentibus villis, castris, venationibus , piscationibus , silvis,
pratis, pascuis, agris, agricolis, pastoribus, utriusque sexus
hominibus dicto monasterio quomodolibet subjectis; necnon
decimis, redditibus, censibus, superioritatibus aliisque bonis,
mobilibus et immobilibus, ubilibet consistentibus.
Unde consequitur praemissum militem divitem fieri , mona-
Digitizetl by VjOOQ 1C
457
sterium vero saepedictum prochdolor depauperari, nee minus
necessariam vitae sustentationem ab ante dicto rege.Dagoberto
fundatore habundantissime provisam dictis monachis subtrahi.
Verisimile etiam est nee sine conjectura formidandum futurum
esse, ante dictum nostrum oppidum Wiszenburg, sacro Ro-
mano imperio subjectum, exinde periclitari ac latenter forte
alicui alteri subjugari, quae omnia optime singulari quadam
astutia novit celare, simulando inter alia, futurum, ei erec-
tion! saecularis collegiatae ecclesiae sanctitas vestra assentiret,
ex hoc populus illarum partium et praecipue dicti opidi in
quo monasterium ipsum situm est non modicam exinde con-
solationem susciperet verum, ut quibusdam verbis Christia-
nissimi imperatoris utamur quibus in una suarum constitutio-
num scripserat : Quod medicamenta morbis hoc exhibent jura
negocijs, unde consequitur, ut nonnunquam a judicio discordet
effectus. Et quod credebat, conjectura prodesse experimento
inveniatur aliter se habere.
Quare, beatissime in Christo pater, qui continua solicitu-
dine curam geritis de ecclesiis et locis ecclesiasticis omnibus
pro illorum prosperis et votivis successibus ac cultu divino in
eis feliciter augendo , Sanctitati vestrae supplicamus humilime,
quatenus ipsa velit paterna dementia ac pietatis oculis re-
spicere calamitates nostras quibus oprimimur ac etiam de facto
destituimur, uti quibusdam praemissis silvis, pratis, pascuis,
piscationibus , venationibus , ac quibusdam aliis usurpationibus,
quemadmodum nostri majores in usu pro indiviso habuerunt
cum saepedicto monasterio quamdiu praenominatum opidum
Wissenburg sacro Romano imperio subjectum fuit. Nee minores
ymmo majores verisimiliter nobis formidandae sunt adversitates,
cum deducitur in effectum antedicti monastery translation
£ed si in priori statu conservabitur, procul dubio divinus
cultus debitum retinebit vigorem, nee minus nos oppressi
pluribus anxietatibus eripiemur ac in salutis portum pia manu
paterna collocemur, sperantes propicium deum salvatorem omni-
potentem condignam retribuere mercedem in aevum. Datum ex
Wissenburg, die sabbati decimoseptimo kalendas Maij Anno
domini etc. nonagesimo septimo.
Sanctitatis vestrae devotissimi servitores magister civium,
consulatus ac tota comunitas opidi Wissenburg, nationis Ger-
maniae , Spirensis diocesis juxta Elsaciam in partibus Reni
situati. Subwtg ©etger.
Digitized by VjOOQ 1C
458
Itthtttbett *on ®ttftern ttnb <&iabien am ©obenfee.
(2fa3 bem filrftL Slrd&toe §u ©onauefdjmgen.)
$5a$ fiirftlidje §au:ptard)h> gu SDonauejcfyingen beftfet erne
$n$al)l Urtunben, toeldje Don ben ©tifteru unb ©tabten am
23obenfee auSgefiettt ftnb cber biefctben betreffen. (Sin 2$eil biefcr
Urfunben geljort fcit gcraumet 3 e *t bem Slrdjtoe, oljne ba& man
angeben fonnte, ttann unb nrie ev in baffelbe getommen ift; ber
gvSfcere Zl)dl aber rourbe Don 3- 3 re % rr &on Saftberg nadj unb
nacjj gefammelt unb lam mtt beffcn (Soffectaueen in ben 33e[tfc be$
2lrd)iDe& — 93on biefen Urtunben folgeu Ijter tljeite roSrtlid),
tl)ett« in Sftegeften bie Dot 1500 au$ge[tcttten; bie mtt * bejeicfc
neten gefySrten jur fiafebergifc^cn ©ammlung.
• 1227. 1 — &ifd)of ©onrab »on ©onftanj erlaubt bem ^leban Ulrid) wm
fflfyvetibad) , ben 3e§nten \ n S3ae^flriet an Salem &u oerpfanben.
CJnradus 2 , dei gratia Constantiensis episcopus, vniuersis
Christi fidelibus hanc paginam inspecturis geste rei noticiam.||
Cum ordo Cisterciensis in hoc priuilegiatus sit, ut liceat sibi
decimas laborum suorum recipere in pignore a deten || toribus
earundem decimarum, filricus plebanus de Roribach 8 totalem
decimam de Vaehsiriet, 4 tarn feni || , quam aliarum rerum,
fratribus de Salem pro nouem marcis argenti de conscientia
et bona uoluntate nostra in pignore exposuit et eandem pecu-
niam in subsidium terre sancte tempore expeditionis trans-
marine destinauit. Prefata igitur decima erit in possessione
monasterii de Salem, donee predictus filricus uel aliquis de
successoribus suis nouem marcas argenti restituat, nam mor-
tuo ipso dlrico successor ipsius decimam illam, nisi prius
soluta pecunia, de iure sibi non poterit uendicare.
^era. Dr. SDaS Siegel be3 53ifc§ofS. Seg. f CVNRADV. DEI ....
ONSTANTIENSIS. EPC.
1 VLtbet bag Saturn unb ben Snfjalt biefer Utf. t>gl 3ettfdjr, 3, 465.
2 (Sonrab von Segerfetb, SBifd). t>. <S. 1209—38.
• 9ftdfjrenbad& bet fcetligenberg 8e$.=2l. ^fuUenborf.
♦ a&gegangen.
Digitized by VjOOQ 1C
459
* 1249, guii 8 £gon. — $abft Simocenj IV. erlaubt betn Softer ftetitymu,
bie ©ittfunfte bet $irdje 9tteber$ell , roenn fie erlebtgt tmrb, fel&ft ju
bejieljen.
Innocentius episcopus, seruus seruorum dei, dilectis filiis,
abbati et conuentui monasterii Augensis , ordinis sancti
Be||nedicti, Constantiensis diocesis, salutem et apostolicam
benedictionem. Pie postulatio uoluntatis effectu debet prose-
quente compleri , ut et || deuotionis sinceritas laudabiliter eni-
tescat et utilitas postulata uires indubitanter assumat. Ex
parte siquidem vestra fuit nobis || humiliter supplicatum, ut,
cum monasterium uestrum , quod ad Romanam ecclesiam nullo
pertinet mediante, turn ex eo, quod pro assistentibus uobis
in negotio ecclesie multa uos oporteat subire onera expensa-
rum , turn etiam propter rabiem tirannorum seuientium in
bonis eius , adeo in temporalibus sit collapsum , quod personis
deo famulantibus in eodem uix eius sufficiant facultates , super
hoc uobis paterna prouidere sollicitudine curaremus. Nos igitur
uestris supplicationibus benignura impertientes assensum aucto-
ritate uobis presentium indulgemus, ut ecclesiam sancti Petri
mferioris celle 1 , 'que ad nos, sicut asseritis, pertinet, pleno
iure, cum earn vacare contigerit, retinere in usus proprios
libere ualeatis, prouiso, quod, ipsi ne debito diuinorum de-
fraudetur obsequio , per idoneum vicarium seruiatur, reseruata
ei de ipsius prouentibus congrua portione ad debita procura-
tionum episcopi et archodiaconorum onera supportanda et in
aliis diocesani episcopi iure saluo, siquid iuris super hiis eis
competit in* eadem. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc
paginam nostre concessionis infringere uel ei ausu temerario
contraire. Si quis autem hoc attemptare presumpserit, indigna-
tionem omnipotentis dei et beatorum Petri et Pauli aposto-
lorum eius sciuerit incursurum.
Datum Lugduni, VIII Idus Julii, pontificatus nostri anno sexto.
$erg. Dr. $><t3 ©tegel feljli.
* 1252, ge&r. 25. — ©onrab, 2l&t von $eid)enau, tetljt bem Softer #atlja=
rinentljal ein 3^«SIe§en ju 2Wannen&ad).
C. 2 , dei gratia abbas ecclesie Augiensis, omnibus hanc
literam inspecturis noticiam rei geste. || Nouerint vniuersi,
1 Unter&eH auf ber Qnfel SRetdfjenau.
2 (Sonrab von Simnxtvn, 2l6t von SReidjenau 1237—55 f. ©dfjottijut!},
ftetc&enau 177-184.
Digitized by VjOOQ IC
460
quod Rudolfus miles, dictus de Gerlinchon *, veniens ad nos
in || Augiam , donauit nobis et obtulit ad manum nostram
curtim suam et vineam, que || sita est sub castro Salunstain',
cum omnibus appendiciis eorumdem. Nos vero hec omnia cum
plenitudine libertatis ad instanciam et peticionem militis me-
morati contulimus priorisse et conuentui sororum de valle
sancte Katherine 3 , tali adiecta conditione, vt nomine census
singulis annis offerant per nuncium suum ad cameram nostram
fertonem cere, vt per hoc clare constet, easdem possessiones
ab ipsis possideri tamquam vere predium censuale.
Ad horum igitur firmitatem et robur perpetuum sigillo
nostro et sigillo nostri capituli presentem litteram fecimus
consignari anno domini M. CC. L. ii°, V° kal. martii.
$erg. Dr. $ie ©iegel fe$Ien. 2fafjen fteljt wm berfel&en £anb: abbatis
de Augea super Mannenbach. 4
* 1258, SBettingen. — SlbeUjetb »on $i)engen fd&ertft i^tre Setbeigenen git SRafe
an bad JHofter ftat$annmtf>aL
Vniuersis Christi fidelibus, ad quos presens scriptum per-
uenerit, Chvnradus, nobilis de Tengen 5 || , et Adelheidis, filia
fratris eiusdem, relicta Rudolfi beate memorie, nobilis de
Kei || serstul 6 , salutem et noticiam subscriptorum. Opus pietatis
agitur, dum gesta bone fidei || a futuris periculis prouide con-
seruantur , igitur nouerint omnes , quod ego Adelheidis memo-
rata homines vniuersos, qui michi tittulo proprietatis here-
ditario iure a meis progenitoribus attinere noscuntur, cum
omni iure, quo ipsos possidere uidebar, contuli in remedium
anime mee et parentum meorum monasterio et conuentui do-
minarum de Diezzenhoven, 7 Costantiensis dyocesis, ordinis
predicatorum , per manus C. nobilis, patrui mei memorati,
hereditajrio iure perpetuo possidendos. Ego vero Chvnradus,
dictus nobilis de Tengen, cum omni prole mea dictam dona-
tionem ratam habeo et in testimonium promissorum dicto
1 (Serlidfon Get grauenfelb (St. Sijurgau.
2 ©atenftein am Unterfee (St. £§urgau.
3 flatljarinentljal bei SMeffenljofen.
4 am Unterfee (St. Kurgan.
5 $$engen 8e&.s9(. (Sngen, bte @beln t>on %f). finb ftammt>erwanbt mit
ben »on §ewen.
6 tfaiferftufjl am 9tyein (St. Slargau.
» £ieffenl)ofen (St. Sijurgau.
Digitized by VjOOQ 1C
461
monasterio trado presens scriptum sigilli mei munimine robo-
ratum. Ego autem Adelheidis memorata, quia proprium sigil-
lum non habeo , sigillo C. , predicti patrvi mei , in presentibus
sum contenta.
Acta sunt hec anno domini MCCLVIII , indictione prima,
in villa Wetingen 1 , per omnia recto modo, amen.
^Jerg. Dr. ©iegel fe§ft. Slufjen fte§t Don berfel&en §<mb (jefdjjrieben: ber
fr6nm »on $etf erftol »ber bie fo'te $e HlafS *.
• 1261 , Dft. 3fieid&enau. — 3tbt SUbert von 9tad)enau letyt bem 3ttrd)er (Sa=
nomcuS, M. Sertijolb, dictus scolasticus de Constancia, ein gingle^en
in loco Bvchorne.
Vniuersis Christi fidelibus presentem paginam inspecturis
Albertus 3 , miseratione diuina abbas monasterii Augie maioris,
salutem et noticiam subscriptorum. || Cvm vniuersorum con-
ditor, secundum quod ewangelica ponit auctoritas, nomen sibi
veritatis excellenter appropriat, in aperto videtur consistere,
quod qui vias || illius custodire cupiunt, veritatis, que deus
est, se faciant zelatores. Cvpientes igitur eiusdem conditoris,
in quantum hvmana permittit fragilitas || , inherere vestigiis,
vniuersis et singulis presencium inspectoribus notum esse vo-
lumus, quod, cum magister Bertholdus, canonicus Turicensis,
dictus scolasticus de Constancia, curtim cum vinea aliisque
suis appendiciis, tarn arboribus, quam salictis, nee non et
duabus peciis, que wlgariter dicuntur stukke, quas quondam
a fratre Cvnrado de ordine fratrum minorum, dicto O e ten, pro
tribus marcis subscriptus venditor comparauit, sitam iuxta
lacum in insula Augiensi [in] loco, qui dicitur Bvchorne, 4
dictam Vegellinshove 4 ex antiquo , cuius ad nostrum monaste-
rium spectare dinoscitur proprietas, a Hainrico Swiggero,
ciue Constanciensi , qui a nostro monasterio infeodatus eadem
curti infeodatione homaigiali [sic] exstitit, super hoc nostrum
habens publicum instrumentum , pro triginta et vna marcis
fini, puri et legalis argenti ad pondus Constantiense compa-
rasset, nos cwrtim iam dictam vna cvm suis appendiciis, se-
cundum quod superius sunt expressa, nobis in manus nostras
1 SBettmflen (St. Storgau.
2 #af& ttfrblidj Dom 9U)ein (St. Siirid^.
« SH&ert t>. gftomftew, Sl6t t>. % 1260—96, f. ©d)5tt$utl) , I c. 189—195.
4 ©inert Drt biefeg SfamenS tame tc$ aitf ber %n\tl Steidjjenau nid&t.
Digitized by VjOOQ IC
462
ab eodem Hainrico resignatam resignatione spontanea, iam
dicto magistro ac omnibus heredibus et successoribus suis,
tam feminis, quam inaribus, cognatione vel ordinatione qua-
cunque sibi succedentibus , consideratione obsequiorum eius,
quibus tam nobis, quam nostris predecessoribus voluntate
simul et actione semper studuit complacere, monasterio nostro
indefessus ac devotus obsecutor existens , volentes eidem grata
respondere vicissitudine , de conuentus nostri consilio vnanimi
pariter et consensu concedendam duximus, pleno de cetero
iure quieta pace et quiete pacifica in modum feodi censualis,
quod wlgariter dicitur erbelehen, perpetuo possidendam, dan-
tes eidem magistro et heredibus siue successoribus suis qui-
buslibet facultatem et potestatem plenam et liberam de pre-
taxatis curti, vinea et eorum appendiciis, superius diffinitis,
vendendi, obligandi, locandi, legandi, donandi, permutandi,
transferendi in quamcumque personam cuiuscumque condicionis
et per quemcumque modum , gratis uel pro precio , et genera-
liter quicquid in mundo voluerint ordinandi, sine requisitione
cuiuslibet et respectu secundum comunem terre cursum, ius
et consuetudinem censualium feodorum, que cinslehen wlgari-
ter nuncupantur, excepto dumtaxat, quod alienis ecclesiis,
monasteriis sev aliis piis locis extra insulam legare non
debent , nisi de nostra uel successorum nostrorum certa
fuerit voluntate, exceptione qualibet alia siue difficultate, per
quam vel occasionem cuius prenotati magistri et successorum
suorum indifferenter omnium turn hereditaria, turn ordinaria
pro voluntate cuiuslibet possessoris deuolucione succedencium,
cuiuscumque condicionis fuerint, possidendi libertas, ius et
dominium grauari possit vel diminui, circumscripta, vnde et
ipsi magister et successores sui, prout iam sunt liquidius
diffiniti, in eorum iuris manifestacionem , euidenciam, liber-
tatem et emunitatem vnam libram cere dimidiam in festo
assumptionis gloriose virginis Marie super maius ipsius altare
annis offerre singulis ex stipulatione spontanea sine difficultate
qualibet in perpetuum tenebuntur.
In quorum singulorum et omnium testimonium, perpetui-
tatem, robur et firmitatem presens instrumentum nostro no-
strique conuentus communitum sigillis sepefatis magistro et in
persona sua heredibus sev etiam per ordinacionem quamcum-
que successoribus suis quibuslibet tradendum duximus, ne,
Digitized by VjOOQ 1C
463
quam ipsis fecimus liberalitate spontanea, per obliuionis cali-
ginem vel diuturnitatem temporis siue rancoris motum seu et
alterius cuiusuis cauillationis ingenium concessio siue infeodatio
retractari valeat uel turbari. Et ut amplius de facta ipsis a
nobis gratia gaudere ualeant in posterum, ad renouandum
idem instrumentum tarn in carta, quain in sigillis, prout eis-
dem expedire videbitur, sine difficultate qualibet et precio,
quandocumque et quotienscumque vetustate et alia demolitione
quacumlibet consumpta fuerint vel corrosa , nostros vna nobis-
cum successores presentibus obligamus.
Acta sunt hec Augi# ante foras monasterii nostri inter
curiam nostram superiorem et domum hospitalem conuersorum
anno domini M° CC° L° XI , mense octobris, indictione quinta 1 ,
presentibus Friderico 2 preposito, Marquardo 3 decano, Hain-
rico 4 thesaurario, Rvdolfo preposito sancti Alberti 5 , Bvrchardo
de Hewen 6 , Rvdolfo de Guittingen 7 , Friderico dicto Sunnun-
kalp 8 , Cvnrado de Gvndolvingen 9 , C. sacerdote de Selvingen * °,
Vlrico de Salwnstain 41 , Hainrico ministro Augiensi, dicto
Biurzeler, Algoto de Raste 12 et Cvnrado de Badewegen 13
militibus, Hainrico dicto Sunnunkalp 8 , Hainrico de Bade-
wegen 13 , Friderico dicto EUenbast, Vlrico dicto Hvseli, ciuibus
* 1261 war Snbiftion IV.
* oon Sijengen f. @dj5n§ut!) 191.
8 oon ©umerau (D.=2l. Settnang, an bet 2lrgen) f. ©djbnljutlj 191.
4 oon $orningen (§errlingen bet Ulm) @a)onI)ut{} 191.
* ©t. 2lbaloert auf ffietdjenau , abge&rodjen 1832 , f. 3Jtormor , lirdJL
Stouten oon SReidjenau 13.
6 §o!)enljetoen $8e&.=3t. @ngen, bie oon §. netmen fidjj big an ba§ @nbe
be§ 12. 3§btd. oon ©ngen: Bertoldus de Engen, §err oon (Siitern in
£>orpberc, fjeifjt juerft audjj de Hewin, 3ettfdjr. I, 323 u. 325. Bemnadj
entftanb bie SBurg §. md)t vox 1150.
7 ©tittmgen (St. ^urgau.
8 &ie ©unnenfalfc geljoren &u ben greu)ertn oon 3)eggenljaufen unb
gridingen im Sinagau, oon benen SKe&entfnien in 3)tor!borf unb SBUbenftein
an bet 2)onau im 13. 3§bte. fajjen. MfjereS f. gutter, getfigenberg loc. div.
9 ©unbelfingen D.M. atfunfmgen. $ie §erren oon ©. an bet Sauter finb
tooljl &u unterjdjetben oon ben gletdjnatnigen nobiles, bie ftdj oon ®. an ber
$onau Bet Ulm nannten; bie lefctern gepren ju ben Stynaften oon §eHenftein.
10 ©eelfmgen Se^Sl. Ueberlingen.
11 ©alenftein (St. $l)urgau.
12 gflaft «€&.*». anepta;.
13 unbefcmnt , bie oon 93. finb toie bie ^iutjeCer, bie oon SRaft reid). Sienffc
tnannen, f. Seitf d&rift f 1873, 479.
Digitized by VjOOQ IC
464
Augiensibus, Vlrico de Rinegge, Hugone Porcello, Martyno
aurifice, Hainrico scriba ciuium Constantiensium , C. dicto
Woste, Hainrico de Sulgen 1 , Hugone de Evingen 8 , ciuibus
Constantiensibus, et Rvdolfo clerico de Staine 3 et aliis quam
pluribus tarn clericis, quam laycis presentibus in domino feli-
citer amen.
^Jerg. Dr. £ie ©tegel be£ 2H>t3 unb (SonoentS feljlen.
* 1263, SWdrj 4. — 2fot Albert von SRetd&enau geneljmigt bie tte&ertragimg
emeS 3mfe3 von einem ©ute beS ^loftetS flatljarinentfjal in BUenSbac^
auf ba8 be§ <5§uttrab Dtoer.
In nomine domini, amen. Albertus, permissione diuina
abbas Augie maioris , totusque conuentus eiusdem ecclesie
omnibus hanc litteram inspecturis noticiam rei geste. Cumf
dilecte in Christo priorissa et conuentus monasterii sancte
Katerine apud Diezenhouen quandam haberent possessionem
apud Alaspach, 4 que ecclesie sancti Georgii eiusdem locif
tenebatur obnoxia in quodam annuo censu, videlicet lumine
nocturnali et anniuersario quodam, que de ... 5 solidorum
summa poterant expediri plus minus ve pro statu ipsis || actum
exstitit inter nos et ipsas, quod, si quando predicte sorores
inuenirent, qui predictum censum transferret in aequam de
possessionibus suis certain, salua omni comoditate ecclesie
sancti Georgii memorate, nos translationem ipsam ratam et
gratam habere consensusque nostri auctoritatem inpendere
deberemus. Cum igitur dilectus noster Chvnradus dictus Ower
accepta, prout inter ipsum et sorores antedictas conuefiit,
certa pecunie quantitate censum predictum transtulerit in
predium suum, videlicet in curiam et uineam suam, sitam in
superiori cella, 6 quam bone memorie Fridericus miles de
Zoeffingen 7 olim noscitur possedisse, de quo prefata ecclesia
sancti Georgii cum eadem comoditate et integritate, qua et
prius, posset consequi censum suum, nos nostro et ipsius
ecclesie, cui census debetur, nomine possessionem sororum
1 ©oulgau? tmrtenbetg.
2 Defmgen Ste^M. $onauef($ittgen.
3 @tein am 3^em <£t. $$urgau.
4 SWenSbad) SBea-SC. Gonftanj.
5 bie ©utnme fe^It.
6 D&erjett auf ber 9%eid^enau.
7 3ofingen im Sforgau?
Digitized By VjOOQ 1C
465
antedictarum a solutione census prefati exhoneramus et eun-
dem predio dicti Cvnradi ad multam instantiam partium sub
presentium testimonio et transferimus et auctoritate nostra
translatum legaliter declaramrs.
Interfueunt aut^m huic translationi Cvnradus miles de
Tivnretun, 1 Henricus dictus Gabe, frater Ortliebus et frater
Burchardus de Wangen 2 et alii quam plures.
Datum anno domini M. CC. LXI1I , IV non. marcii, in-
dictione sexta.
$etg. Or. 2 Siegel fe^Ien. Slufjen fteijt x>on ojteidjjer §anb : beg apeteS
oon D*toe vmbe baj Iteljt je SlloSpacfj.
* 1266, 2Ra*r& 20, ©onftanj. - 33ifd^of @betf)arb x>on (Sonftan* geftattet feinen
Set&etgenen ©enoffenfd)aft mit benen beS ^oftcrS flatijarinerUJjal.
E. 8 , dei gratia Constantiensis episcopus, omnibus Christi
fidelibus presentem paginam || inspecturis salutem in domino.
Nouerint \niuersi tarn presentes quam futuri, quod, cum||
propter disperitatem condicionum hominum utiiusque sexus
ecclesie nostre et monasteiii vallis || sancte Katerine prope
Diessenhouen , ordinis sancti Augustini, iidem homines inter
se matrimonialiter contrahere hactenus prohiberentur, ex quo
eisdem frequenter incomodum prouenire uidebatur, nos, utili-
tatem iamdicte ecclesie nostre et dictoram hominum quietem
non inmerito intuentes , diotis hominibus ecclesie nostre utiius-
que sexus presentibus damus licenciam, quatenus cum homi-
nibus, prefato monasterio vallis sancte Katerine sub utroque
sexu pertinentibus , sese per legittimam carnis copulam
ualeant commiscere, concedentes eisdem nomine ecclesie nostre
et successorum nostrorum omnium, quodhii, qui sibi inuicem
modo predicto adunabuntur et filie et filii, ab eisdem legit-
time procreandi, illo iure et consuetudine gaudeant et fruan-
tur, que inter homines alios ecclesie nostre et monasterii de
Oningen, ordinis sancti Augustini, ex consensu mutuo eorum,
quorum utrimque intererat, est antiquitus obseruata.
In cuius rei testimonium dato nobis tenore litterarum ista-
rum sub sigillo abbatisse et conuentus monasterii predicti pro
1 fciirnten (St. 3uric§.
2 am Bab. Unterfee.
3 ©Berfjavb son SBalb&urg, SBifdj. t>. <£. 1248-74.
8ettf<*r. xxyii. 30
Digitized by VjOOQ 1C
466
hominibus suis consimili eisdem has lilteras nostro sigillo tra-
didimus communitas.
Datum Constantie anno domini M. CC. LXVI , XIII kal. april.
$erg. Dr. ©iegel feljlt. Slufjen fteljt non anberer, aber gtetc^eitiger §anb
gefd&rieben: bed 6i8f$ofe3 tober bie genoSfdjjaft tmfer foie mtbe bed gotd $t>3
»on ©fjoftence.
• 1267, SRftrs 4. - Surd&arb ». Siifingen taufd&t mit Hermann, dictus Vrs,
(Srunbftticfe bet tfircfjberg.
Vniuersis Christi fidelibus presentes literas inspecturis
Burchardus de Busingin ! , dictus Hallower || , noticiam sub-
scriptorum. Tenore presentium profiteor, me et heredes meos
agrum, situm vltra vineam || Burchardi dicti Vrs, ciuis Schafu-
sensis, quern emphitheotali iure possedimus a monasterio
Schafusensi , cum agro Hermanni dicti Vrs , ciuis Schafusensis,
sito ultra opidum Chilchperch *, quern idem pro Cvnrado,
dicto de Hemendal 3 , genero Wolchonis, emerat, de uoluntate
domini Cvnradi 4 , abbatis Schafusensis monasterii, permutasse,
ita ut de permutato agro a possessore ipsius agri census de-
tritus Schafusensi monasterio persoluatur.
In horum testimonium tradens ipsi presentem cedulam
sigillatam, quia sigillum proprium non habeo, sigillo vene-
rabilis abbatis Schafusensis prefati.
Datum anno domini MCCLXVIP, IV. non. marcii.
$erg. Dr. Siegel feljlt.
• 1270, 9fan>. 3. - ©raf grtebridj, b. ftng. t>on ftoggenburg gibt itatyarinens
tl)al bie (Stgenfcfjaft eineS ©uts in 2Jto$ingen.
In nomine domini amen. Ego Fridericus , comes, jvnior de
Toggenbvrch, vniuersis Christi fidelibus subscriptorum noticiam
cum salute. Vt concessiones , donationes || seu largitiones, reli-
giosis locis facte, perpetua maneant firmitate, solent frequen-
ter scripturarum indiciis annotari. Nouerint igitur vniuersi,
quod ego donationem proprieta || tis curie, site in Mazingen 5 ,
quam quondam Cvnradus miles, marschalcus de Tettinchon 6 ,
1 SSttftngen, bab. @nlfat>e im (St. ©d&affeaufen, Burch. de Bus. fd&eint
nad& fetnem Semamen in §aHau, (St. <5d(jaffl)aufen, geroo^nt ju £aben.
* flirdfjberg bei Sd^aff^aufen am Styetn.
3 §emmentl)al (St. ©d&afRjaufen.
* (Sonrab x>on $enfart, alS $C6t gen. 1257—74.
5 bet grauenfelb (Sant. $$urgau.
6 fcettigfofen bei $fgn <5t. $$urgau?
Digitized by VjOOQ 1C
467
a patruis meis Friderico et Wilhenmo (sic) et me et fratre
meo Diethelmo tenebat in feodum, in cuius curie feodo eidem
marischalco Cvnradus, miles de Annvwiller 1 , post modo suc-
cessit quamque curiam prescriptus Cvnradus de Annvwiller
monasterio vallis sancte Katherine apud Diezenhoven cum
omni jure sibi conpetenti donauit pro filiabus dicti marischalci,
que ibidem regulam monasticam sunt professe, ratam, gratam
habeo et firmam, prout earn fecerunt patrui mei et frater
meus prenotati, secundum quod in instrumento super hoc
confecto plenius continetur, et ut hec mea rati abicio per-
petua sit et nota presentibus et futuris priorisse et conventui
monasterii memorati presentes trado sigilli mei robore con-
munitas.
Acta sunt hec in strata publica, que ducit inter castrum
Rvtoeberch et villain Ganderswiller 2 , presentibus fratre Han-
rico commendatore de Tobel 3 , Berdoldo de Lflbvn 4 , Vlrico
dicto Blvwil, fratre Hanrico de Rvstinstorf, anno domini
MCCLXX , feria secunda post festum omnium sanctorum, in-
dictione XIIIP-
$erg. Dr. ©tegel feljtt. Slujjen t>on gletc^eittger §anb: be§ graven t>on
$088enfo>rc$ vbev SWajjmgen tmbe fhtf birre briefe jroene. ($)er jtueite fefjlt.)
* 1271, SRat 30. — ^rfotleg 8ifa. ©berfjarbS turn Gonftanj fiir bte 2fogu=
frtnerinen femer SHBcefe.
Eberhardus, dei gratia Constantiensis episcopus, dilectis
in Christo priorissis et conuentibus, que de manu nostra
religionem beati Augustini || receperunt uel- recipient, salutem
in domino. Officii nostri debito nos vrgente, ecclesiarum et
personarum nostre diocesis saluti intendere cupimus, ad ea
tamen || specialius debitam solicitudinem gerere volumus, que
pia bonorum proposita confauent, inquiete regularem discipli-
nam augmentant et salutem || respiciunt animarum. Jgitur
dilecte nobis in Christo filie, deuocionem vestram affectu
beniuolo intuentes , concedimus , quod auctoritate et vice
nostra vos priorisse sorores ad professionem recipere possitis
cum se ad sollempne votum regulare voluerint obligare. Vt
1 Sfabrogl bei <Bt. ©alien.
8 ©anierfdjtopl an bet %f)ux £ant ©t. ©alien.
8 So&el (St. ^urgau; bet gen. (Somtijur ift enter oon Stdjtenfteig.
* x>on roeldjem ber tnefen Sauben?
30*
Digitized by VjOOQ IC
468
autem animarum vestrarum saluti plenius caueatur, volumus,
ut dilecti nobis in Christo fratres predicatores , confessores
vestri, vos ab excommunicacionis vinculo possint absoluere
auctoritate nostra quam incurrere potestis, si qua vestrum
alteri manum imponet uel imposuerit violentam , ratas habentes
et gratas ordinaciones , quas inter vos dicti fratres fecerunt
de absoluendo uel instituendo pro tempore priorissas presenti-
bus , quamdiu per nostras literas patentes premissa non reuo-
camus, valituras.
In cuius rei testimonium has literas vobis concessimus si-
gilli nostri robore communitas.
Datum anno domini M. CC° Lxx primo, IIII kal. junii,
indictione XIV a -
2Bortltd) aufgenommen in bee tttlunbe, in bcr Stfdjof Otto
ber ^riorin itnb bem (Sontoente domus seu collegii oppidi sui
Merspurg ordinis st. Augustini bie8 ^rtoiteg, wie aubcrc feiner
aSorfa^tcu beftatigt. 3ugleid) tljut cr benfelben bie ®nabe, baft in
bcr jta^elle biefeS ^lofterS ieber ©eiftlicfye, TOSndj ober SGBelt*
priefter, jebod) ofyne ^raptbtj ber gjfaxrlird^e $£erf:purg, 3Keffe
lefen unb ben SKonnen bie ©aframente in gefunben unb franlen
$agen fpettben barf, baft bie Sftonuen, toenn fcom SMfdjofe in gen.
^farrfirdje ba$ ^nterbift fcerfyangt ift, in iljrer .Rarpette bem
©otteSbtenfte betoo^neu t5nnen, enblidj bag fte in ber ^apette
Ave Maria lauten burf en , unb bafe Jeber, ber to&tjrenb biefeS
SauteuS mit gebeugteu ^nieeuben englifdjen ©ru§ betet, aUe 9lb=
taffe getoimtt, bie tyinfidjtttdj be8 9toe 9Kartal&uten« gen. ^farr--
firdje gegeben finb.
Datum et actum* Mayenow ordinis Theutunicorum anno
domini 1418°, die decimo octauo julii, indictione XI a *
?erg. Dr. S)a8 ©tegel $ifc$of DttoS feljlt.
* 1274. SRaboIfSseK. — (Sonrab unb 9Bern$er x>on Jpomburg ttberge&en bie
©djroefter (Sertrub, gen. %mW, bem 2Jtorienaiiare in ber Somftrdje ju
(Sonftanj.
Ex peccato primi parentis cunctis infligitur, quod hvmana
memoria sit labilis et caduca || , ni testibus uel Uteris susten-
tetur. Hinc est, quod nos Cv*nradus et Wernherus, dicti de
Hohenbirh \ presentes || scire nee ignorare fiituros cuphnps,
1 <So ift beutlidj gefd&rieben; id) oermutlje oarunier bad bet ^abolf^etl ge=
tegene §omburg.
Digitized by VjOOQ 1C
469
quod nos sororem Gerdrmt , dictam in curia , cum omni
iure || , quod in ea habere dinoscimur, super altare sancte
Marie choro Constantiensi, a quo etiam iure federis actenus [sic]
possedimus, libere et sine contradictione cuiusquam resigna-
mus, tali interposita pactione, ut singulis annis prefato altari
pro censu \num persoluat denarium et post obitum suum
vnam libram cere pro mortuario soluere dinoscatur. Sed ne
presens instrumentum inprobitate heredum uel successorum
nostrorum 4 infrigi (sic) uel calumpniari valeat, presentem
paginam nostro sigillo et subscriptis testibus fecimus roborare.
Testes dominus Johannes prebendarius in cella Ratolfi,
Eberhardus , dictus Linsie , Hainricus , dictus Osterhovare,
Bertoldus, dictus Cramare, Bertoldus de Stv^elingen * et alii
quaplures (sic.)
Acta sunt hec apud cellam RathoMTanno domini millesimo
CC° Lxx° IIII , indictione V a - 3
$erg. Or. Sig. desunt.
* 1284 , guli 15. SReid&enav. — 2lbt Sllbert t>on SReld&enau iibergibt einen Seifc
eigenen ber KapeUe St. 9Hfotau§ auf ber Qnfel 5Reid)enau.
Nos AL, dei gratia abbas Augie maioris, n(otum facimus
vniuer) 4 sis, quod, cum nos Walter || dictum an deem wsege,
quern vir prouidus, (dict) 4 us Mvl, a nostro monasterio posse-
dit || titulo feodali, ad iam dictum nostrum monasterium emp-
tionis titulo reduxerimus, nos habito || consensu nostri con-
uentus ipsum capelle sancti Nicolai nostre insule conferimus
per presentes, statuentes, ut idem Walter omni iure, quo et
ceteri homines in Mannenbach, 5 dicte oipelle sancti Nicolai
pertinentes , gaudent , plenius perfruatur. In cuius testimonium
sigillis, nostro scilicet et conuentus nostri, robore presentes
literas consignamus.
Datum Augie anno domini M° CC° Lxxx , ITII idus jvlii,
indictione XII?-
$erg. Dr. $a§ ©iegel beg SlbtS unfenntlicfj, bagegen bag be§ (SonoentS
t»ol)I erljalten, e§ &eigt bie 2ftabonna ftfcenb nut bent $tnbe unb ©cepter.
Seg. f S. CONVEN NASTERII. AVGIE. MAIORIS.
1 nostr. fpftter §ineingefd)rie&en.
* ©teifilingen »e$.=2L 6todtoc$.
* 1274 war u&rtgenS ind. II; eS fte$t jebod& beutlidj v (unb 1274).
4 3« 3<>tge *>*>« gettd&ttgfeit erlofd)en.
5 2lm ttnterfee (St. $§urgau.
Digitized by VjOOQ 1C
470
* 1289, 2Jtoi 18. (gttflfn. — ftubolf, gttebri$ unb SS&oIfrob t>on fcroen uer;
faufen Sei&eigene in JfteDljeim an #at$arinent$al.
Vniuersis Christi fidelibus presentem cedulam inspecturis
Rvdolfus , Fridericus et Wolfradus fratres , filii quondam
Rvdolfi nobilis de Hewen, noticiam subscriptorum || . Nouerint
igitur tam posteri, quam presentes, quod nos, receptis tribus
marcis cum dimidia argenti puri a dilectis in Christo prio-
rissa et conuentu monasterii vallis sancte Ka || therine prope
ciuitatem Diezenhoven , in ipsas iusto uenditionis titulo trans-
ferimus per presentes homines subnotatos et ius et proprie-
tatem , quam in eisdem dinoscimur habuis || se , videlicet
Cvnradum dictum Nellenbvrger , Hainricum fratrem suum,
Giselam sororem ipsorum dictam Ehingerin, Adelhaidem et
Annam, filias eius, Bvrchardum filium eius et Hainricum
filium eiusdem cum Elizabete vxore sua et filio horum Cvnrado,
qui homines nunc habitant in Riethain 1 sub sede castri
Stofeln * et tamquam serui proprii ante uenditionem , factam
presentibus , sine contradictione qualibet per nos fuerunt habiti
et possessi, et promittimus stipulatione sollempni et in hiis
scriptis pro nobis et nostris successoribus sororibus preno-
minatis, quod pro eisdem hominibus ipsis warandiam et de-
fensionem coram quolibet iudice, ad quern tracti fuerimus,
nos uel nostri successores prestare debeamus, quotienscumque
fuerimus impetiti, et ut contenta in hoc scripto in posterum
stabiliter perseuerent, renuntiamus circa ipsa et ipsorum quo-
libet pro nobis et nostris successoribus beneficio restitutionis
in integrum exceptioni deceptionis ultra medium iusti pretii,
doli, mali, non numerate pecunie, non tradite, non solute
litteris a sede apostolica uel aliunde impetratis aut etiam im-
petrandis auxilio et beneficio iuris canonici vel ciuilis et gene-
raliter omni suffragio tam in specie quam in genere, quo
mediante ea , que premissa sunt uel ipsorum quodcumque
posset, quouis ingenio uiolari. Et in preraissorum firmitatem
perpetuam et inconmutabilem sepedictis sororibus hoc instru-
mentum tradidisse nos recognoscimus sigillo Bvrchardi , nobilis
de Hewen , patruelis nostri , et meo , Rvdolfi videlicet predicti,
quibus usi sumus in hac parte conmuniter roboratum.
Datum et actum in ciuitate Engen presentibus Bvrchardo
1 Stteb^eim unb fcoljenftoffeln S3ej.-2l. <&n$en.
Digitized by VjOOQ 1C
471
predicto nobili de Hewen; dicto Mowenhain 1 ; Cvnrado dicto
de Ofcingen 2 ; Hainrico dicto Hiltebrant; Petro de Rothwil 3 ;
Johanne dicto Blocheli; Johanne de Rothwil 8 ; Hainrico dicto
Erzinger; dicto Valze; Johanne filioRvfi; dicto Boiler et con-
uersis dicti monasterii vallis sancte Katherine fratre Rvdolfo
de Scafusa 4 et fratre Eberhardo de Stoka 5 et aliis pluribus
fide dignis , anno domini MCCLXXXIX feria quarta ante
ascensionem domini, indictione IP-
$erg. Dr. 2)ie Stegel feljlen. 2faf$en fte^i »on gletdfteitiger $anb: bag ift
beS t>on §ewen Briefc tmt&e bie tote bie er onS gab.
• 1290, 3Jtoi 1. (Sngen.
Rvdolfus, Fridericus, Wolfradus fratres, filii quondam
Rvdolfi nobilis de Hewen, transferunt, receptis sex marcis
cum dimidia argenti puri , in priorissam et conventum mona- ,
sterii vallis sancte Katherine prope civitatem Diezenhoven
venditionis titulo homines proprios suos: Berchtoldum dictum
Ehinger, Mechthildim uxorem ejus, Heinricum, Adelheidim et
Katherinam liberos ejus, qui homines habitant in Riethein 6 ,
Giselam Widenminun in Kilchsteten 7 . tlricum, Rvdolfum libe-
ros predicte Giselvn, Adelhedim relictam quondam Eberhardi
Widemers , Rvdolfum et Elizabetham liberos ejus , qui homines
nunc habitant in Kilchsteten. T. Hermanno dicto Hiltebrant,
Cvnrado dicto Zv*ner, Heinrico dicto Artinger, Heinrico pre-
cone , Petro dicto Le v o , Vlrico dicto Sporli et conversis mona-
sterii memorati fratre Heinrico de Vilingen et fratre Eber-
hardo de Stoka. Datum et actum in civitate Engen, anno
domini MCCLXXXX , in festo apostolarum Philippi et Jacobi.
^$erg. Dr. £)ie ©iegel ber 2lu3fteIIer imb il)re§ patruelis Bvrchardi nobilis
de Hewen fe$Ien. 2)ie gorm btefer Urfunbe ift t>3Uio gletdjfoutenb mit ber
»om 18. 3Jtoi 1289 abgefafjt.
1 2Jtouenfjeim $e$.=3l. @ngen; bie t>on 3tt. roaren Stof alien bet ©Men t>on
SBartenberg unb pgleicfj £e$en§Ieute ber turn §etoen.
2 De§ningen am Unterfee Se^Sl. ©onftanj.
3 3tottn>etl.
4 ©c9aff$aufen.
5 ©todadj im §egau.
6 SRieb^eim SBe^.-SC. @ngen.
» fltrd&fietten 8q.s8. Gngen.
Digitized by VjOOQ IC
472
1291, Slug. 30. 3uridj. — UrtyeilSforudj 9ttnn>in8, ©anior ber 3iird>er $robfU
titty, aI3 t>om apoft. Stifle ernatrnten 9Udjter3, &nrifd)en Sfhtbolf turn
$eroen, $e!an $u ©onftanj, aI8 ^farrJjerr gu SBobman einer= unb bem
SHtter Sober Don Sobegge anbetjeitS iiber Sfaroaljeljnten in SBalbmen, @tdj=
Ijalben unb fcubljoty.
In nomine domini amen. Anno eiusdem millesimo ducen-
tesimo nonagesimo primo, III. kal. septembres, indictione
quarta || . Rinwinus , cantor prepositure Thuricensis , iudex
vnicus a sede apostolica delegatus, vniuersis presentes in-
specturis || subscriptorum noticiam cum salute. Cognitis cause
meritis, que inter honorabilem virum, dominum Rudolfum de
Hewen, decanum || ecclesie Constantiensis , rectorem ecclesie
in Bodemen *, nomine sui et dicte ecclesie in Bodemen ex
vna, ac discretum virjm L<5ber de Ltfbegge 2 , militem, ex
parte altera vertebatur super decimis noualium, que soluuntur
de fundis dictis in Waldinen 3 , in Eickalden 3 et in Hubholz 3 ,
libello porrecto, lite legitime contestatn, prestito iuramento
calumpnie seu veritatis partibus examinatis principio, receptis
testibus et examinatis, dictis eorum sollerapniter publicatis,
conclusione in causa facta , iuris ordine in omnibus obseruato,
partibus cum instancia summam postulantibus diffinitam, quia
inuenimus tam ex confessione partium, quam et ex dictis
testium product orum plene probatum, dictos fundos in libello
expressos cause nouales et infra limites dicte ecclesie consti-
tutes, nichilque per partem aduersam sufficienter ostensum
in contrarium , propter quod iurisperitorum coueritato consilio
predictum militem condempnantes sententiando decernimus et
decernendo sententiamus in hiis scriptis debere ab occupatione
et detentione dictarum decimarum desistere et ipsum in dictis
decimis amplius non molestare , cum dicte decime ad prefatam
ecclesiam in Bodemen de iure comuni pertinere noscantur,
adiudicantes eidem decano percepta ac litis expensas declara-
• tione, taxatione et condempnatione earum nobis reseruatis.
Lata est hec summa a nobis et lecta publice in scriptis in
ambitu ecclesie prepositure Thuricensis , anno , die et indictione
prenotatis.
^erg. Dr. £)a§ ©tegel SRinnrinS (jetgt einen fingenben 2)Wtod)). Seg.
f S. BINWIN .... TVEICEN.
1 Sobman am ttebedinger ©ee.
2 Saubegg bei Subtoig^afen SBej.^. lleberlingen.
3 glurnamen, auf ber topogr. ftarte t>on Stoben finbe id) fie jebodj nid&t.
Digitized by VjOOQ 1C
473
* 1295, 3uli 10. (Sonftanj. — (gberljarb oon SBiitgeln cer&id&tet gegen mag.
jSoffcmneS t>on ©t. ©alien unb feme ©ittjne auf ben gefjntett | tt ©ngisijofett.
Omnibus presentium inspectoribus Erberhardus [sic], nobilis
de Burgelon 1 , miles, rei geste notitiam cum salute. Ne lites
amicitia uel concordia terminate || processu temporis in reci-
dine questionis scrupulum relabantur, expedit ea scripturarum
testimonio perennari. Nouerint igitur tarn posteri , quam pre-
sentes, quod || ego, Eberhardus predictus, super lite et que-
stione iam dudum motis inter me ex vna et magistrum Johan-
nem de sancto Gallo , magistrum Hainricum , Johannem || et
Hugonem, filios eiusdem Johannis supradicti, ex parte altera
super decima in Onigishoven 2 mediantibus honorabilibus et
discretis viris magistro Walthero de Scafusa 3 , officiali curie
Constantiensis, et Vlrico deBodemen 4 , canonico Constantiensis
ecclesie, communi consensu et spontanea voluntate taliter su-
mus et fuimus complanati, quod remissa actione, quam idem
magister Johannes et sui liberi contra me super fructibus
acceptis a dicta decima habuerunt , ego Eberhardus pro me et
meis heredibus omni iuri et actioni, si qua michi competie-
runt ac competere potuerunt, renuntiaui et cessi ad manus
dicti domini officialis , recipientis huiusmodi cessionem et
renuntiationem vice et nomine predictorum, promittens fide
data pro me et meis heredibus eisdem magistro Johanni et
suis heredibus molestiam, grauamen aut iniuriam de cetero in
dicta decima aut eius fructibus siue iiribus non inferre, nee
inferenti consentire in iuditio uel extra, nee aliquid facere de
iure uel de facto , per quod eisdem cura premissa posset
dampnum aut preiuditium aliquod generari. In cuius rei testi-
monium presens instrumentum sigillis predictorum domini
officialis et Vlrici de Bodemen cum proprio sigillo eisdem
magistro Johanni et heredibus suis tradidi communitum.
Datum et actum Constantie anno domini M. CC. Lxxxx
quinto, VI Idus Jul., indict. VHP, presentibus testibus infra-
scriptis, videlicet domino Hainrico, nobili de Griessenberch 5 ,
magistro Johanne, dicto Pfefferhart, canonico sancti Stephani
1 SBurglen bet SGBeinfelben <5t. Styurgau.
2 @ngi^ofen bei SBifdjofSaea (St. $§urgau.
3 ©djafftaufen.
* 93obman.
5 ©rtefenbetft bei SBemfalben.
Digitized by VjOOQ 1C
474
in Conslantia, magistro Ber. de Stain 1 , magistro H. de
Tu*wingen 2 , magistro C. de sancto Gallo et Vlrico, dicto Burst
et aliis quam pluribus fidedignis.
Nos officialis curie Constantiensis sigillum curie Constantiensis
et ego Vlricus de Bodemen sigillum proprium cum sigillo dicti
Eberhardi ad petitionem ipsius Eberhardi in premissorum
euidentiam presenti instrumento apponi fecimus et appendi.
$erg. Dr. $ie Siege! ttid&i gut ertytften.
* 1297. — 8ta>er§ be3 fllofterS flatljarinentSal , ben Eobfatt i^rer gefauften
Seibeigenen in Safabingen betr.
In nomine domini amen. Slttcn b£n, bie bifen brief fe^ent
atbe ijorent lefen, ben fot font fin, ba$ i<$ fwefter SlgneS,
bto J priorin, tonbe || mit nut atte ber consent [ber froefteran toon
Diejenljotoen, fyaben an to*n$ gefoffet bie tu'tte, ber nam Ijie nadj
gefcriben ftat: || GSmrat, ben geljenber, tonbe §ainri<$, ben geljenber
tonbe 9Uberel)t, ben gimbennan, bie fetygtyaft fint at brte ge
SJafen || bigen 8 in bem borfe. 2>i« gejd^ac^ mit folidjem gebtnge,
ftoele ruber in fttovbe an libe erben, fo wallet atteS ba$, ba8 er
tat to$ tonbe jnne, an baS clofter, ift aber, bag er libe erben
lat, fo fol man ba8 befte Ijo^t nen tonber aHem bem toefye, fo er
Ijatte, an bag clofter ge atnern toaffe. SSnbe baS bis ftette tonbe iemer
tontoemanbetot belibe, fo gib ity , bto 1 toorgenante priortn toon
S)iegenl)Otoen , ir infigel an bifen brief.
©is gefdjadj an bem iar, bo man gatte toon infers Ijerren ge-
bto c r!e ttofent iar tonbe gtoai fytonbert iar tonbe nto'ngedj iar tonbe
fto'ben iar.
$erg. Dr. ©tegel fe$It. Stolen fte^t von gleidfoeitiger §anb: bis ift von
jeljenbern von 2ta$enbingen, n>a3 bie rentes $un.
• 1297, Suli 6. — £)a§ Stift Stnbau gibt feinen Stnfer, ©ruber (Sunrat von
$egni, fret.
2Bir ®$te 4 , toon gottej ginaben abtiffinnen, tonbe ber conuent ||
be J go$ju$ toon Smbotoe ftonbtnt alien, bt bifen brief || leftnt atber
Ijorent teftn, bg Gfcnrat toon #egt 5 fil& Ijet totr || riljtit, ber tonfirg
1 ©tein ant 3t!)ein (St. Sljurgau.
2 Su&mgen.
3 SBafabtngen bet £)teffett$ofen, $!)urgau.
4 ©uta von Sriefen, 2le&t 1286—1340.
• $egne bet (Sonftanj am Unterfee.
Digitized by VjOOQ 1C
475
gofebuS cinfaer ift, mtbe um$ mit Dug Dnbe mit Dnftrm cenucnt
mit alien ben bingen Dnbe mit alien ben re§ttn, aT^ er tot roaere,
bet Don gebtn n)ir Dnbe Dnftr conuent Df in frilid) burd) gott,
Dnbe Dir gityhtt Dng atter ber anfyralje , bt wit alber Dnnfir nal)=
fotnen annen * moljtint fyen , bebD an gaigli<J)im Dnbe an wetfc
lidjem gtriljte, Dnbe it lobent im, bg ev fidj brtfbire gt ge bem
erbern ctoftir gt ©tfinljoDen , toan erg flirlt ift Dnbe DtfftcltJ) §et
gibetten Dng, bag bg ain ftaete bine fige Dnbe biltbe etoicttlje.
SDeg gcbtn toir btfeu brief gtfigiltin mit Dnftrj gofcljug inftgtt,
Dnbe roir, ber conuent, nit tyegint Dnfirn agen infigil bt Dng, fo
binbint nrir Dng gimainlidj Dnber Dnftr abtiffinne infigil an oifen
brief.
®k fltffab, bo man catte Don gotteg' giburte bufindj gtsai-
IjDnbirt fDbinfe Dnbe ntDncic jar in tern Ijomog an bem famgtac
nab fante 33°t. tage ben naefyften.
$erg. Or. ©iegel feljlt. S)iefe Utfunbe ift ftdjtUd) t>on grauenljanb ges
fdjrieben. Wufyn ftefjt t>on gtetdjaeitiger §anb: ber ampttfljen Brief oon
8inb5n>e tmbe ir conoent t>mbe SB. <S. t)on §egi, bae& tm3 t)f $an gen.
• 1301, 9Wai 18. 2)ieffen§ofen.
3ioljan$, berSBagner, S36rger gu SDtyeffenfyoDen, gibt ba$ ©ut
gen. O'pifoerg 2 , ba8 iljm ein (Sbel, §er §ug Don SWffenftein 3 ,
Derlteljen, biefem auf nnb ubertragt aUe fcine 9lnfyrud)c barauf
an feine ftrauen Don bem Softer bei SDtyeffenljofen, bie iljm bafur
gegeben Ijaben 4 <& A ber ntDngb, fo gi StycffentyoDen geng Dnb
geb fint. SDa er !ein ©iegel Ijat, ftegeln bie 23tirger Don ©icfr.
SDife brief wart gegeben, bo man ga(ti) Don gotten geburtb 1301
an bem bonrftage Dor bien :p§ingften.
$erg. Or. 6ieget fe$It.
* 1303. 9War& 26.
(Sglolf Don ©tuf lingen 4 , gen. ber ©geber, fdjenlt bem Softer
&on 2)tfenljouen brober §ainridj Don @l)tngen 5 , feinen Setbeigenen.
3. bie ebten Seute JRbboIf Don ©tuflingen, §ainricb Don ©tuf=
lingen, fl&bolf von (Sgibad) 6 , §erbart Don ©tufttngen. ©eben
1 f d&roiibif $ f iir : an in
2 ©ppenberg bei ©tedbom?
1 ^iefenftein Ui 2BaIb3$ut an ber 2llb.
* ©teufclmgen DM. @^ingen.
5 roirt. 2tmt§ftabt an ber 2)onau.
6 @fdjenbadj 6t. Suaem.
Digitized by VjOOQ lC
476
1303 ia ber uctftu nalj tnfer frown tage an bcm cinftage in bem
manot bem mercen.
$erfl. Dr. ©iegel beg 3tugfteHerS feljlt.
• 1303 s. d.
§er <5%nrat ton ^onbbrdj 1 V)ertanfd^t an bag Softer jc
©iejenljotten feiue Setbeigene SRatljUt, bie be$ (SfytngerS* ©oljn
l)at, gegen Slbelfyait, be8 et)iuger$ Jotter. SM* gefdjadj 1303.
$erg. Dr. ©iegel fe$It.
• 1305, SCpril 2.
£er Gfenrat ton jpettteltngen 8 , (Sljorfyerr ton Jibr, fcfyenlt
bie Knt ber fwefteran 33t*rrer Don ©tetten 4 , (Sfcnrat tnbe Jitat^c*
rinmt, bem Softer ton @t. ^atfyermtn tat, ba$ bt ©tejenljoten
lit. 2)i$ gefdjadj 1305 an bent tritadj nadj mitter tafttn.
$erg. Dr. ©iegel feljtt.
• 1306, D!t. 14. flatyarittentyal.
©raf §ug nnb ©raf 2Bitl)atm, feiu ©ol)n, ton SRuntfort 5 ,
biirgen fur bie Slufredjtljaltung ber Su^ne $tinfd)en iljrem Seib-
eigenen £)tyeH$ , bem SBeber ton SRubolfingeu 6 eiuer* unb bem
Softer $u Styejentyouen unb alien Seuten be$felben (auSgenommen
§agneu unb ^oljanfen, ©ebruber ton Sftubftngen 6 , bie an bierre
fuu \>b fint tertan) anberfeits. SKadj biefer Suljne gibt ba$ Softer
gen. $>tetri$ fur feine 2lnforudje 12$ SBrtSger pfenning , er fell
aber nie meljr auf ben ©utcrn beg' JttofterS tooljnljaft toerben
ober in beffen ©ehtinge unb ©eridjtett. ©tj gefad) je bem tor*
genanbem clofter je ©tyejentyouen 1306 an bem naeljften fritage
tor ft. ©alien tage, bo inbiction mag bu fun^te.
$erg. Dr. Smex ©tegel fe^Ien.
1 §omburg a3e$.=2l. ©totfad).
2 natf) ber ttrf. turn 1290, 2Wai 1. u>o$nten bie ©finger in SRiebljeim
S3ej.=3l. @ngen.
3 §er&ftngen <£t. ©djaffljaufen.
* ©tetten Get ©d&afftaufea.
5 $ug unb SBUljalm geijoren &ur £ime ©c§cer;$ettttang , f. ©tfilin, urirt.
©efd&. Ill, 687.
* Sfaiolfmgen bei ©tgmarmgen.
Digitized by VjOOQ IC
477
* 1307, Sept. 28. 3W5ggingen. — fitter 3o§an§ t>on SBobman oet^td^tet auf
3toing unb 23amt be3 ipofeS im ©ereutlj Bet 3tt8ggtngen su ©unften beg
&(ofter§ gelb&acfr.
^n gottid namtn amen. Slffeti ben, bie bifin gegtwirtigin brief
feljent albir borent lefin , ftrttb id} , $oband son 33obimin \ ain
tittir , bad id) aineu fried) bdtte mil §ugm ©pfelin , aintm burger
Don lofting || , Dmb getwinge Dnb bemte , bie tdj ^atte an bem
Ijoue, bem man fpridjit in bem gtrD'tl)*, Dnb bag in bem trieg
bie erberen in gotte, W abtiffenne t>ub W famnDnge Don ©elt*
pad) 3 , bad Dorgnanbi || gfetb Dnb ben ijof Dmbt ben Dorgnanbin
§ugin ©Jpfclhi foDfton, Dnb tdj Dnb bie Dorgnanbin Drowau Don
SSelfcpadj ood) friegtljon Dinb bie Dorgnanbin twinge t>nb benne,
Dnb bad idj || Dnb nrir baibuntljaty namtn tad) Dnb D'nfir baibir
rebt fagtl)on Df bie ttfte gmainltdj, bie §ie nal)e gifdjribin ftant,
bad wad ber 6rwtrbig in gotte, abt SHUridj Don ©almandwiffer 4 ,
i)er ^aiuridj Don Sfambegge 5 Dnb German Don StebinDeld 6 , Dnb
bo {d,. xeljt fpvadjut Dmbi ben Dorgnanbin Med), bo bttfcfo id) mit
bem rel)t twinge Dnb benne Dnb atte eljafti, Dnb bur §ailid miner
fele Dnb bur miner finbe felan, jo gty id) Df Dnb Dirgtfje mid)
an bem Dorgnanbtm gfol), bad ba fyatfit ge bem gerD'tlj, twinge
Dnb benne Dnb oDdj anbirre refyt gaifdjlidjir albir weltljlidjir, fwte
JD genemmit ften, bD { wir Ijatton, albir nod) gwinnm mol)tljin,
bad webtr id), nod) enljatn min erbe an bad Dorgnanbi gfetl) nie=
mir nD'tlj gefpred)inue fyabe Dnb $> aUim bem, fo bar gfe §orit,
JDnbir bur minir f^te wiQin, fo gib id) iuen Dnb Dirgilje an bijim
brieue, bad ftf bad Delji, bad inen, albir ir bDlD'tfyin Dffe bem
g^tl; nfltljbDtftig ift geljenne gebem buwe, Dnb bed man ba gtnOtl)
bibarf, bad fD J bad Drllidj waibin Df ber w&ibe, fo ge afteWingiu '
in minin Ijof fyorit nadj ber geioonljait, aid Don attir ber beljattin
ift. Slbir W Dorgnanbi abtifj^inne Dnb ber conuentb Ijant mir
gloptl) Dnb gibaifin, ob fD 1 ben Dorgnanbin IjOf gem geWtlj weffen
Dirdjtffin bi minim lebtnne albir minis fDnd Sofyand lebinne, bad
fD»' bad Dorgnanbi gbtt) niemiune gen fon gefoDfinne, wan Vn&
gwain, ift, bad wir in aid toil barDmbe geben, aid anbir Ml),
1 Stobman.
2 a&gegangen bei 3W5ggingen.
3 gelb&adj bei Sterfbom, ^urgau.
♦ m 1282—1311 f. ©taiger, ©alem 94—101.
5 SRanbegg Bei ©tljingen 33e$.=2L ©onftanj.
6 SiebenfelS bei ©tetf&oro.
1 2W(Jggingen JBej.-2l. ©onftana.
Digitized by VjOOQ lC
478
tljMjen abir toir bc« nto'tlj, fo fon fto J ir gfcty gen, ftoer in atr
maift bar tombe gitl), tonb bicrre gebinge fint fto' turtfc, tuan to ! n$
groatn gebnnbin, tonb froenne toir baibe irfterben, fo ftnt fto' in*
Ijaim to'nftrtn erbin gebunbin , fto«' toirdjoufin ir gfctlj , ftoa fto { toeffen.
©nb ge aincm brdjto'nbe bterre binge fo gib idj ben toorgnantljon
toon SSelpadj bifin brief befigiltin mitl) minem injigil tonb be$ otodj
midj tonb ben Jungin Sojanptn toon SSobimin gnfcgtn fot.
$)t$ gifdjadj ge 9Jledjingen 4 in bent fare, bo man gattfye toon
gottis gebto'rtJ) htt'jeljin^nbht iare tonb bar nadj in bem ftbinbin
an fant 2JH<$eIs abtonbe.
©a bi nmrint l)er SoljanS, ber THdjerre toon 9Ked?ingmgin *
(sic) , btfebir 28°lric§, ber brfebirmaiftir toon ©atmanStmtter, §erre
2B°lrid) toon Obirriebirn 2 , gribrid) toon TOedjingin 1 tonb brbbtr
§ainrid) toon SSeltpa^ tonb anbirre bibirbir Wfyon gnfcgi.
SGBiv abt 2Mud) toon ©almanStmffer, Ijerre §ainrid) toon
SRanbegge tonb German toon SiebintoelS, bie toorgenanben fdjibeltotlj,
ertoelt toon beben tatlen, toirieljen an bifim brieue, ba$ ttoir ba bt
ttoaren , tnb ba8 ttrir fto' mit ain anbtr berifytfyon tonb gegto'ge ftgeit,
bar totnbe btor ir baibir tail bette fo fyenfen ttoir to'nfrto"' tnftgil on
bifen brief ge ainim torfto'nbe biftr binge.
5Bir oudj bto j abtiffdjinne tonb bto* famntonge toon SScltyadj, bien
toor^enanten, toirieljen affer ber binge, fo l)ie toor gefd)ribin ftant,
baS fto* toar |igcn tonb mit to'nfirre n>ifftnt tonb toiffen gefefyefyin
fint tonb binben to : tt$, fto { geljaftinne gen ben toor genantljon perron
toon SBobimin, al$ fto 1 ba toor gefdjribin ftant, tonb geben oud)
to'nfir inftgil att bifen brief geljenfiune mit gangen trto'toon.
$erg. Dr. S5on ben bura) eine rot$&raune ©djjnur tjerbunbenen @iegefa
fe^Ite bag beg <Sora>entg gelb&adj unb §ermamtg t>. Sie&enfelg von Sfafang an;
t>on bem beg Sl&tg t)on ©alem fmb nut nodj fa)roaa)e gragmente ii&rig. 3)ag
Solans t>. SBobman &eigt bag befonnte SBappen (3 ^fitter); »on ber Unu
fa)rift ift nod) ju lefen: . . HANNIS . DE . BODO . . .. £)ag £emria)g turn
3tonbegg geifit ben ©betfopf unb bie Umfd&rift: f S . MILT . HEINRICI . DE.
RANDEG. $a3 ber Slbtiffln oon gelbbac^ aeigt bie SWabonna mit bem fltnbe,
bartmter eine tnitenbe 9lomte, atteS in got^ifd^en SSerjterungen. tlmfa)rift:
f SIGILLVM.ABBETISS CH. ^ie Urfunbe ift oortrefflid^ gefdjrieben.
1312, Dft. 27. vox glorenj (1311, Suli 31. Como.) - $ehtti#VIL fe
ftdtigt bag Urt^eit beg judex causarum palatii communis Cumaui , betr.
bie SHeftitution ber SReidjjenauer SBefilungen am ©omerfee.
Henricus, diuina favente clemencia Romanorum imperator,
semper augustus vniuersis sacri Roinani imperii fidelibus pre-
1 aKdggingen Sej.sSl. (Sonftanj.
2 Dberriebem an ber ©alemer 3l(§, IQej.^. flberlingen.
Digitized by VjOOQ lC
479
sentes litteras inspecturis gratiam suam et omne bonum.
Exparte || venerabilis Dyethelmi * abbatis , principis nostri , et
honorabilium virorum, capituli sev conuentus monasterii sancte
Marie Augie maioris, ordinis sancti Benedicti, Constanciensis
dyocesis, nobis extitit humiliter supplicatum, vt sentenciamf
infra scriptam approbare et confirmare de imperiali clemencia
dignaremur, cuius sentencie tenor talis est:
In nomine domini nostri Jhesu Christi. Anno a natiuitate
eiusdem millesimo, trecentesimo , vndecimo, die sabbati,
vltinio mensis julii|| , indicione nona, super questione, que
uertitur coram domino Sigebaldo de Gabbis, judice causarum
palacii comunis Cvmani, cui nobilis vir, dominus Gualterius
deCurte, generalis vicarius serenissimi regis, domini Henrici,
Romanorum imperatoris, semper augusti, in ciuitate Cvmana
et eius districtu , tamquam judici suo , commisit oretenus uices
suas ad inquirendum et recuperandum jura, redditus et pos-
sessions, vassallos et homines ac Acta cuiuscunque maneriei
ecclesie , capituli et conuentus monasterii sancte Marie Augie
maioris, ordinis sancti Benedicti, Constanciensis dyocesis,
cui domino vicario ad inquirendum et recuperandum predicta
dictus dominus imperator precepit et in mandatis dedit per
suas speciales litteras occasione quorundam processuum facto-
rum per testium productionem et alio modo contra communia
et homines et contra tenentes de mansis locorum et territorio-
rum et vicinanciarum de Pellio, de Liro, de Cuiano et de Nari, mon-
tis Grabadone et contra quosdam homines burgi Grabadone et
burgi Domasii et ipsius plebis Grabadone causa recuperandi iura,
redditus et possessiones , vasallos, honores et Acta cuiuscun-
que maneriei dicte ecclesie et monasterio pertinentes et alio-
rum, que in litteris dicti domini imperatoris et que in dictis
testium productorum et in instrumentis et actis dicti mona-
sterii continentur. Que quidem questio est per dictum domi-
nium Sigibaldum, iudicem causarum, ut supra, domino Galeazo
de Pyro, iurisperito Cvmano, consulenda commissa ad uiden-
dum, consulendum et determinandum , utrum sit sufficienter
probatum per testes et instrumenta in dicta causa productos,
ipsum monasterium habere redditus, possessiones, vasallos,
honores et ficta in dictis burgis, locis et territoriis, consilium
1 $iet§elm t)on Gajtal, 90&t 1306-42. Scftfoljut!), Stetdjenau 202—213.
Digitized by VjOOQ 1C
480
dicti domini Galea zi de Pyro, iurisperiti Cvmani, cui dicta
questio est et fuit consulenda commissa, ut supra, qui uidit
et diligenter examinauit iura, raciones et allegaciones dicti
monasterii et testes in dicta causa productos et instruments
coram eo producta et quidquid ostendi et allegari uoluit coram eo
et qui diu expectauit, si quis coram eo dicere et allegare
uellet Chilsti nomine iuuocato, tale est, uidelicet, quod est
probatum et esse probatum, dictum dominum abbatem et
monasterium sancte Marie de Augla habere vasallos in burgo
et territorio de Domasio et de Grabadone sev iura feodalia
et habere terras et mansos et Actum in locis et territories de
Liro, de Cuiano et de Nail et Pellio et ibi habere ficta, vi-
delicet in territoriis de Pellio mansos quinque terrarum et
rerum territoriarum , de quibus et super quos habet dicta
ecclesia sev monasterium annuatim fictum solidos quadraginta
denariorum nouorum , videlicet solidos octo pro quolibet raanso.
Item esse probatum et ostensum, ipsum monasterium habere
debere super eosdem mansos fictum omni anno staria octp et
medium frumenti et staria sededm panici scilicet ad starium
de Garlenda, item in omni tercio anno solidos tredecim et
medium denariorum nouorum omni tercio anno pro precaria
super mansis. Item esse probatum et ostensum, ipsum mona-
sterium habere debere vnum mansum terre in territorio sev
villa de Nari, pro quo solui debet omni anno fictum eidem
ecclesie solidi viginti duo denariorum nouorum minus quatuor
denariorum et eciam solidi duodecim denariorum nouorum
omni tercio anno pro precaria super ipso manso de Nari. Item
esse probatum et ostensum , ipsum monasterium habere debere
in villis et territoriis de Cuiano et de Liro mansos duos terre,
ex quibus soluitur annuatim fictum eidem ecclesie solidi quin-
que denariorum nouorum pro quolibet istorum duorum man-
sorum et solidi tredecim et dimidium denariorum nouorum
omni tercio anno pro precaria. Item esse probatum et osten-
sum, ipsum monasterium habere in villis et territoriis de
Cuiano et de Liro unum mansum, cuius, mansi fictum gastaldi
eiusdem ecclesie colligunt et colligere solent pro suo officio.
Item esse probatum et ostensum , ipsum monasterium habere
debere super omnibus predictis mansis omni anno prandia
tria ipso domino abbate veniente in suburbium Grabadone , et
si duxerit secum equos, quod debeant eos pascere in ipsis
le , ^\-
481
tribus prandiis ad fenum et ad ordeum. Item esse probatum
et ostensum, quod ipso domino abbate uel eius certo misso
veniente in suburbium Grabadone causa petendi dictum Actum,
quod donee fictum uel pars ficti steterit ad soluendum, quod
illi, qui a predictis tribus prandiis in antea fecerint stare
ipsum abbatem vel eius missum occasione dicti ficti petendi
debeant facere expensas cibi et potus in Grabadona et eciam
eis, qui secum fuerint ducti, donee ipsum fictum solutum
fuerit. Item esse probatum et ostensum, ipsum dominum ab-
batem et monasterium predictum habere uasallos et iura feo-
dalia in burgo et territorio de Grabadona et de Domasio,
scilicet terras de Salegio et Oliuedo de Sursaro et decimas
earundem terrarum, que terre iacent in territorio de Graba-
dona esse terras et decimas feodales dicti domini abbatis et
monasterii sancte Marie. Item esse probatum et ostensum,
quod ecclesia sancti Vincencii , in castro Grabadone , sita esse
debeat dicti monasterii cum baso vno ipsi ecclesie adherenti,
et eciam esse probatum et ostensum, alia basa, que sunt
prope dictam ecclesiam in dicto castro, esse et esse debent
de feodo dicti monasterii sancte Marie de Augia maiori. Vnde
nos prefatus dominus Sigebaldus iudex causarum ut supra
habito super predictis consilio dicti domini Galeazii de Pyro,
iurisperito (sic) Cvmano, cui dictam questionem, vt supra, commi-
simus consulendam, qui vidit et diligenter examinauit dictam
questionem et iura et allegaciones et testes et instrumenta in
dicta causa productos et ostendi quidquid et allegari uoluit
coram eo Christi nomine inuocato et deum habendo pre oculis
dicimus et pronunciamus et per sentenciam declaramus in
omnibus et per omnia, prout in dicto consilio dicti domini
Galeazii continetur, et prout hec superius per ordinem sunt
conscripta. Lectum et publicatum et pronunciatum fuit supra-
dictum consilium die sabbati vltimo mensis julii, indictione
nona, per me, Johaninum de Bomazo, notarium palacii comunis
Cvmani, et per suprascriptum dominum Sygebaldum iudicem
ut supra ipso in bancho pro tribunali sedente (sic), presente
domino Burcardo , misso suprascripti domini abbatis etcapituli
et absentibus aliis tamen legittime citatis. Actum ad banchum
dicti domini iudicis, ubi iura redduntur, vnde plures inter-
fuerunt testes ibi rogati et uocati: dominus Johannes domini
Egydii Ruschc, Jacobus de Arzegio, filius scilicet Bertrami
8tttf$r. xxvii, # 31
Digitized by VjOOQ 1C
j
!
482
de Arzegio, Petrucius de Mercato, filius quondam scilicet
Andree de Mercato, Girasperolus de sancto Laurencio, filius
quondam scilicet Rolandi de sancto Laurencio, Beneuenutus
Serra et Abondiolus Pigus, ambo notarii palacii comunis
Cvmani. Ego Johaninus Bomazo , notarius et scriba palacii co-
munis Cvmani, hanc cartam sentencie tradidi et ad scribendum
dedi infrascripto Menasino notario, scribi rogaui et me sub-
scripsi. Ego Menasinus de Sallegio, notarius Cvmanus, filius
scilicet Cunradi de Sallegio, de Cvmis , hanc sentenciam rogatu
suprascripti Johannini de Bomaso , notarii palacii comunis
Cvmani ^ scripsi. 1
Nos itaque quia prefato Gualteiio vicario nostro Gumarum
commisimus dictam causam summarie examinandam ac eciam
decidendam et ex hoc de iurisdictione ipsius vicarii et per
consequens prefati Sigibaldi sui iudicis, cui in hac parte
vices suas commisit, plene nobis constat, prefatorum abbatis
et conuentus supplicationibus benignum prebentes assensum
prefatam pronunciacionem et sentenciam et omnia in eis con-
tents rite et prouide peracta approbamus, confirmamus et
presentis scripti patrocinio communimus. Nulli ergo omnino
hominum liceat hanc nostre approbacionis et confirmacionis
paginam infringere vel ei ausu temerario contraire. Quod qui
secus fecerit preter indignacionem nostri culminis, quam ex
hoc incurret quingentas marcas argenti pro pena componat,
medietatem camere nostre, reliquam passis iniuriam applican-
dam. In cuius rei testimonium presentes litems maiestatis
nostre sigillo iussimus commun|ri. Signum doraini Henrici
septimi Romanorum imperatoris inuictissimi.
Datum in castris ante Florenciam VI kal. nouembris, in-
dictioneXI*, anno domini millesimo, trecentesimo , duodecimo,
regni nostri anno quarto, imperii vero primo. Ego frater Hen-
ricus, Tridentinus episcopus, sacre imperialis cancellarius vice
domini Henrici Coloniensis archiepiscopi , per Italiam archican-
cellarii, recognoui. .
$etg. Dr. 2)a8 @iegel fe§ft, er^alten bie bUxutylbe, feibene ©kgelfd&mtr.
<§Hn 2. Urt^eil beS obengen. Sli^tetS Abet roeitere Steftfcungen 9teic$cnau'3
am (Somerfee, dt. 1311, Slug. 20., beftfttigte $. #emrict> ebenfallS im Sager
t>or gforenj 27. Oft. 1312. Severe Urfunbe ift »er5ffentlidjt in 9tettgart3 ep.
Constant. II, 683—84, nro. 86. Stotr von biefer, nid^t <w<$ von ber $ier ge*
gebenen Datte ©all O^em unb Dtmar @d&dn§ut$ tfenntmfc. fBtf. ©c$5n$ut$
1. c. 204, Dljem, SRetd&enauer Gfjromf, ed. SBarad 152—54.
1 9WIe gen. Drte Itegen am norbttd&en Ufer beg (SomerfeeS urn <5fra»eb<ma.
Digitized by VjOOQ 1C
483
• 1314, 9»ai 10. Heid&enau.
Diethelmus, dei gratia abbas monasterii Augie maioris,
immediate apostolice sedi pertinentis, universos homines suo
monasterio pertinentes in locis et paitibus circa fluvium, dic-
tum Kessel 1 , et in dem Rihsen 2 ac \f dem Hertvelt 3 viro
discrete Walthero, dicto de Bophingen 4 , advocate in Hohen-
burg 5 , ad defendendos et suo monasterio manutenendos fidu-
cialiter committit, jmibus mortuariis autem, hereditatibus et
censibus ab ipsis suo monasterio debitis , eidem integraliter re-
servatis; vult etiam, Waltheiom hosce homines generose per-
tractare et in cunctis corporis mdigentiis juxta suum posse
defendere et reservat sibi et successoribus suis plenam liber-
tatera Waltheri a dicta procuratione removendi et ipsam com-
mi8sionem revocandi.
Datum Augie , anno domini M° ccc° XIV , VI idus maii,
indictione XII a -
$erg. Dr. $a3 ©ieftel beg »btS fe$lt.
• 1314, ©ept. 12. 9teic$enau.
Diethelmus, dei gratia abbas, totusque conventus mona-
sterii Augie maioris Walthero de Tettingen 6 , ministerial
monasterii sui, et Anne, uxori ejus legitime, possessiones
suas, videlicet lacum, dictum Wertse, cum pertinentiis agro-
rum et pratorum ab antiquo dictis „der haik", quas a mona-
sterio iidem in feodum, vulgariter dictum , „manlehen a tenue-
runt, propter grata eorum obsequia, sibi et monasterio mul-
tipliciter exhibita, communi deliberatione et ordinatione per-
petuo valitura, eorum precibus permoti, in feodum censuale,
quod vulgariter ain zinsaigen dicitur, sub annuo censu dimidie
libre cere in assumptione beate Marie virginis camere abbatis
annis singulis a possessore ipsarum possessionum exsolvendo
transmutant. Sua autem auctoritate accedente Waltherus et
Anna dictum feodum censuale, lacum Wertse cum agris et
pratis, ab antiquo dictis „der hdg a , honorabili in Christo
1 gtttfjc$en im Detting'fdjen , baS in bie 2B8rni| mimbec.
2 SRieS (ndrblidj ber $onau um SJWrblmgert). •
* fcfirbtfelb im roirt. D.21. 9tae3$etm.
4 SBopfingen D.21. 9teve8$etm.
5 &ei Sttfftngen im 9Ue3.
6 Settinge* 93*3.-8. (Sonftanj.
31*
Digitized by VjOOQ 1C
484
preposito et conventui monasterii in Ittingen * pro nonaginta
quinque marcis argenti Constantiensis ponderis vendunt et
resignatas possessiones manibus suis (sc. abbatis Diethelmi)
in dictum monasterium in Ittlingen transferunt possidendas
perpetuo eo jure, quod ain zinsaigen dicitur, cum omnibus
juribus et utilitatibus , quibus ipsi (Waltherus et Anna) et
ipsorum predecessores easdem hactenus tenuerunt, adhibito
specialiter juramento, quod prefata Anna corporaliter prestat
coram se (abbate D.) , se venditionem pro se et suis heredi-
bus ratam habituram esse perpetuo.
Datum in predicto monasterio nostro , anno domini
M°. ccc°. quartodecimo II idus septembris, indictione duo-
decima.
$erg. Dr. $ie ©iegel bed 9ffit3, bed Gonoentd, 2Batt$erd unb Hmtad
fe^len.
• 1315, Slug. 9. De^ningen.
$robft #einridj unb ber (Sontoent bc8 ®otte$ljaufe3 gu O'mn*
gen 8 gebeu tljr ©gentium an bem $lcfer, ber in be$ jUofterS ge
fant i?att)ertnun tat bt SDtyeffenljouen ©ut ge SMberfyut 8 liegt,
ben bisect SRuboIf ber Stoker t>ou iljnen gu Seljen getragen, unb
ben berfelbe urn 4 t 5 * (Sonft. an gen. Softer t>erfauft Ijat,
an lefctereS. ©eben ge O'ningen an bem noften (sic) famftage
toor (t. Saurencien tutt 1315.
$erg. Dr. ©lege! bed $robftd fe$it.
• 1320, Stmi 17.
2llbre!jt toon £aibelberg 4 toerlauft an bie ©iedjen an bem toelbe
ge (Softeng unb ifyre ^Jflegcr SB°lri$en toon §of, ben attern,
SRubolfen ben 9tufyen unb (Sfenraten ©oglin urn 17 SSJt. ©. J?o-
ftenger ©etmdjtes ben §of ge SudjaHer 4 mit attem, tt>a$ gu bem-
fetben geljSrt unb er in benfelben gefertigt Ijat, fur lebigeS (Sigen.
©egeben 1320 an bem ginftag toor ft. SoljanS tult be8 t5fer$ ge
fumtetoenben,
?erg. Dr. 2)ad ©iegel bed SSerfftuferd t>erlefct; ed &eigt einen §elm, barcrof
ein naty linfd fdjauenber Ijeulenber Sffiolf (?), bie Segenbe aBgf fallen.
•
1 Sttingen et. $$urgau.
1 De^mngen am Unterfee.
8 »ibern bei ©tein (St. ©d&affljaufen?
4 fceibelberg unb SBudjadem bei Sifaof^eH (St. $$urgau.
Digitized by VjOOQ IC
486
* 1322, Oct. 8. flatfymnent^aL
Siitoft, bcr ©djendje Don ganbegge \ Dertauft urn 7 ft ^ (Souft
bem Eloper ge fant Aatlprimm tal bi £)tyeffenl)ouen, fant SiuguftinS*
orben , 39urdjart , ben man nennt ^on Sendjen 2 , §amtfen fel ©oljn
Don 33uftDite 3 , Jpatnrtdj unb 9lnmm, beffen timber, bie ev Ijat
bei Slbefljaib, fetner eljefidjen S&irtljin, bie gen* Softer gugeljort,
unb bie it)m fyalb gu etgen roaren. ©eben ge bem Dorgenanben
clofter 1322 an bem nofyften fritage Dor ft. SDtyonifien tuft.
$erg. Dr. ©iegei fe§li
* 1327, Slug. 21. Gonftang.
Prepositus, decanus totumque capitulum ecclesie Constan-
tiensis dictum Brenysen de Constantia ejusque heredes uni-
versos „de agro, dicto des Schragen akker, sito sub villa
dicta Rikkembach 4 prope lacus, quod (sic) wlgo dicitur der
Bodense, contiguo etiam pratis ibidem situatis, wlgo dictis
div lange blaichi", infeodant sub annuo censu sex solidorum
denariorum Constant, sohrendorum capitulo per ipsum Bren-
ysen et heredes ejus in festo beati Martini cum uno pullo,
wlgo dicto ain vasnahthun , in carnisprivio annuatim solvendo*
Datum Constantie, anno domini millesimo ccc° vicesimo septimo,
XII. kal. septembres, indict, decima.
$erg. Dr. 2)a8 ©iegel feljlt.
* 1330, SJtoi 20. Steidjenau. — ©iil)ne unb SSertrag ber ©rafen SMfrat unb
$ainrtd) t>on Steringen, ©e&riiber, mit Steidjenau roegen ber 3infer be3
<5Jotte3!)auje3.
2Wen ben, bie bifen brief an fe^ent ober Ijorent lefen, ftmben
toix graue SOBolfrat Dnbe graue #ainrid) Don || 93eringen, gebruber,
Dnbe Deridjen offenlidj an bifem brteue , bag toir Dnbe imfer ampt*
lute bag gofefyuS in ber || ridjun Otoe bifte gef<$abeget Ijabeu an
gtnfen, anDaffen, an ^o^tre^ten Dnbe an erbe, bu toir in fyaben||
genomen Don ben luten, bie beg go$jufe$ ginfere toaren Dnbe an
bag gojjIjuS Ijorront, barumbe micfy, ben Dorgenanben graue SBolf*
raten, tyerre Soljang, bcr faM>eHan, pfyleger ber ginfe Don beg
* 2)ie tijurgautfdjen ©djenfen t>. & finb rooljl su unterfdjetben turn ben
SBmSgauern §erren t>. & , einem Stoeige ber &e!annten &<fynttQlm.
2 un&efannt.
8 SBufwgl (6ei SB^I) (St. Sljurgau.
4 SangenritfenftacJ (St. $l)urgau
Digitized by VjOOQ 1C
486
gofcljufe* toegen, lange gebannet fyet x>nbc imfer fflc^an toerflagen
itt an gotten biettft. $>eg Ijaben n>ir bn* erlennet, bag tt>ir bargu
nit reljt fatten, ©en fdjaben Ijaint bn$ bber fefyen infer gndbiger
tyerre, toon gotteS gnaben abt SMetljaln tmbe ber conncnt bej felben
gofcfyufed, bnbe Ijatnt im$ mtbe infer bienerre, bie baran fdjulbtt
roaren, lebig gelaggen affe« beg fdjaben, ben tsir bem gofcfyufe an
ben ginfem getan fcaben, bur inferg bienfteS toitten tmbe mitte
bem geblnge, bag voir inen getobt fyaben mit gangen tritoen, bag
nrir, nolj infer nafyfomen, nolj nieman *>on infern wegen, bag
gofcljus gefdfoabegen font an ginfe, an *oaUtn, an Ijoptrefyt albe an
erbe, bit bem gofcfyufe geuaffent *on ben ginfern, bie tmber im$
gefeffen fint, a'b fn>a fit feggljaft fbrt. 3ft abet, bag ain man alb
aintororoeftirbt, bag bie $erren fyredpnt, er Ijore an bag gofetytS,
tmbe ton fyredjen, et fi infer, ba font fu ir botten bar fenben,
bnbe ftoa ber t>itr btmgen mal, aid er bur re$t fol, bag ber tot
tnenfdj beg gofcljufeS ginfer getoefen ift, ba fon toir, nolj imfer
autptlftt bag gofcljufi an finem reljte nit ierren, bag felbe retyt fol
odj in$ beljalten fin ton bem gofcljufe, froa tt>ir bem menfdjen
befeggen mugin, al$ tt>ir ge retyte fulin. 2htbe ftoer ber ift, ber
barumb ain nwr^ait Ian gefagen, eg fi mitte bem aibe alb fine
ait, er fi teg gofcljufeS alb infer a'b ftoen er an fyoret, bag fol
infer guter w>iffc fin bnbe fon in niemer beftodren an Bbe, nol)
an gut. @g font od) be« gofcl)ufe$ getoiffe botten, ftoer bie fint,
alb ftoar fi't foment, bem go^ufe finu iel)t ge toorbenne, son ins
anbe son alien infem bienern ganjen frtbe t>nbe getrutoeS gelait
fyaben, bag fit bon infern toegen nieman befwdren fol bnbe ft'tlin
ft't bargu tntrberen mit gangen trftroen, bag bem go&ijufe werben
fine ginfe *nbe fine todffe tmbe bag im bur rel)t roerben fol SGBic
Ijaben in$ bargu gebitnben, froenne toir bem gofeljufe an ir fallen
alb an ben reljten, at« t>or gefcriben ftat, toftrbag be^ainen fdjaben
tdtin, alb ieman bon infern toegen, alb ber gebinge bel)aine$
brddjtn, al$ ba fcor gefcriben ftat, fo fol e$ ftSn in boHen f^ut
ben bmbe alien ten fc^aben, ben roir bem go^ufe getan $aben,
bag bie clofter^eiifn bargfi toef bnbe re^t ^aint ge borbenne mit
ge clagenne, aT« beg tageg, 6 bte beri^tunge befd)d$e bnber bem
go^ufe t)nbe im$. SSnbe bag big ailed ftdte beltbe, fo ^einlen toir
fcnferre baiber infigel an bifen brief ge atnem njaren brKinbe aUer
ber binge, fo ^ie toor gefcriben fint.
5)ifu beri^tunge befdjalje, bo man t>on gotten geburte galte
brfige^en ^unbert jare , barnalje in bem briggegoften iare <vx bem
Digitized by VjOOQ lC
487
tage ber tyailigun fcfoart fenfcrj fyerren in imferre MOtoen mfinftcr
in bcr ricfyun Otoe.
$e?g. Dr. 2Me ©iegel fe^Ien.
1330, Slug. 29. ©onftang. - flaifer Subwig letyt bie £e$en §einri$3 be3
^ogenerS beffen Sodjter ©ecttia unb eaentueH ©&er$arten, 2lmmann ton
Styeinegg.
Sir Suborotdj, t>on gotS gnaben 9tomifdjer d&etfer, ge alien
geiten merer beg reidjS, || tun djunt offenbar mit bifem brief, bag
MtS ber befd)eiben man Jpeinridj, ber ^ogener, || bt tetjen, bie er
son MS Mtb bem reidj Ijat, auf geben tyat, bt toir nadj feiuer
tfeiggigen gebet|| ©iciltgen, feiner totter, toerltyen Ijaben tmb t>er*
teiljen son befunbetn gnaben, &nb ob bt felben ©t)citig an erben
toeruert, fo fyaben roir bt felben letyen toerliljen &nb fcerteiljen ft
audj mit btfem brief (Sberljarten, SImman son JRe^uettc l , gb einem
re^ten teljen, ate nrir im ft burdj refyt leifjen fiiflen. 93nb bar
5>bcr ge t>r<$unbe geben toir in bifen brief mit fcnferm tnftgel &er*
figetten.
£)er geben ift ge (Sljoftenfc an ber mttiljen nad) fant ©artijolo*
meu$ tag, bo man gait &on GfyrifteS geburbe breufceljen ljunbert
Jar, bar naclj in bem breiggigeftem Jar in bem fe$tgeljenbem Jar
infers retd)$ »nb in bem britten beg djeifertumS.
$erg. Dr. 2)a3 ©iegel »ortreff(ic$ erljalten, e8 &eigt ben eutiflpftgen, redjt3=
fdjauenben Slbter. Itmfd&rift : f SECR . LVDOWICI . DEI . GRA . ROMANOR.
IMPERATORIS.S.A.
* 1331 (SWai 29. ober Oft. 30.) ©djaffeaufen.
£err griberidj, ber ©d)utt()aigge *, fitter , unb ber 9tat!) ge
©djaftjufen befunben, bafe toor Ujnen an offeuem ©eridjte bie
erbere grau Slbetyait, roettanb SBerfytoty jet. oon O^fer^ouen 3
etyetidje SBirtljin, iBurgertn ge ©djaf&ufen, mit %em gilrf^re^en
Otten fcon SBatb 4 , Siirger ge ©djaffyufen fcergieljen f)abe ber ge-
meinbau an roffen tonb an riubern, fo ft toon tr sorgenanten nrirt
faeligen geerbet §atte, &nb beg gins sub gultan, fo ir »f ben felben
gemeinban ftunt, gu ©unften be8 jttofterS ge ft. JJafyerinen tat bt
1 JUjemegg ©ant. ©t. ©alien.
1 2)te »on Sftanbenburg roaren lange Beit im SBeftfce be8 ©$uO&etjjen;
amteS in ©dj. , fte nennen fic§ beS^alb fe§r Iftuflg einfad^ nac§ biefem Slmte.
3 DpfertSljofen ©t. ©c^aff^aufen.
4 $alp hex ^ufinac^t am Stirrer fee.
Digitized by VjOOQ lC
'*^r*
488
$)tffenl)0ueu in bic $anbe ©ruber ©unrated bej ©emainberS uub
©ruber SXlbre^te^, ^fleger unb ©djaffner be$ lectern.
©eben ge ©cfcaffyufeu 1331 an ber tmtwodjen nadj beg fyL
bafcficS tag ©onifacij.
$erg. Dr. ©iegel fe$It.
* 1336, mti 12. XuUtt 1 a. SDon.
Otto, dei gratia dux Austrie et Styrie, venerabili in
Christo patri , domino Nicolao 2 , ecclesie Constantiensis epis-
copo, amico suo karissimo, ad ecclesiam in Hausen 3 , cujus
jus patronatus sibi pertinere dinoscitur, post mortem Hainrici,
quondam ibidem rectoris, Albertum deSwanndekk 4 presentat.
Datum in Tulna 1 in die beati Gregorij, anno domini mille-
simo ccc° tricesimo quinto.
$erg. Or. S)a3 vooffitxfyaltme JReiterftgel $erjog OttoS.
* 1336, Oft. 22.
(5lato$, ber ©ifdjer unb (Sunrat, fein ©ruber, ©urger gu
$)teffent)Ouen, wrlaufen tfjren Jpafbtfyett be$ 3 e ^ n * cn J c Ofpti*
gen 6 , ben man fpridjt ber ©tj<$er fytynbt, ber tfynen unb ©elfrat,
©urger je ©cfeafljufen gemeinfam tear unb od) »on tme lefyen ift,
urn 102 ft alter ©riffger an ebengen. ©elfrat. (S$ fiegeln @<$u(t=
fyeife unb 9ftatlj ju ©djafljufen. ©eben 1336 an bem ndltften
tnantag na^ ft. ©alien tag.
$erg. Or. ©iegel fe$It.
* 1338, 5«oo. 7.
Jpainrtd) son $erbettngen 6 unb Sftubeger, fein ©ruber, ©urger
it ©<$afljufen, t^un genoffami mit bem Softer je ft. jtatljeunen
tat bi ©ieffenljouen, ft. 9luguftinu8orben$ , tt>egen if)re$ Seibctgenen
©urdjart Sftatbelin unb beffen eljelidje Sffiirt^tn 2lbefl)ait, §atnridj$
bed finger Softer, bte gen. Softer getyort, alfo, bafe beren
$tnber affe ifynen unb bem Softer in renter genoffami gemeht
i %uUn in Oefterrei<$ u. b. ©. an ber Sonau.
2 Stocolaua t>. flen&ingen 1333-44.
8 §aufen bet Slnbetftngen f. §ab3burg. ttrbar in publication 19. beS liter.
58er. in Stuttgart p. 232.
* ©d&roanbegg bei 2Xnbetftngen (St. 3^4-
6 an ber Sljur (St. SUru|.
1 fcerblingen (St. ©djaffoaufen.
Digitized by VjOOQ 1C
489
finb; ftirbt 23urd)art wit #interlaffung toon £cibe$erben, fo erben fie, bie
toon £crbltngen, nur ben gen>o§ntidjen gafl, ebenfo bag Softer toon gen.
2lbel()eit in gleidjem gafle. Jpinterlaffen ffiurdjart unb Slbelbait feine
$inber, fo fotten fie, bie toon £erbelingen, unb ba$ Softer, an
ir re§t ftan tonb beliben an bem ®ute , ba3 jene fyinterlaffen. Sftren
jtinbern fotten Surdjart unb 3lbelljaib mit SBiffen ber beiben
Seibl)errf<$aften gteidj totet geben. SDaS Softer fann toon ben toon
§erb!ingen S^eilung ber itinber toerlangeu, ebenfo audj bie toon
£erblingen. ©eben 1338 an bem ndfjften famftag toor ft. 9ttartin3 tag.
$erg. Dr. 93cibe Stegel fe^ien.
* 1341, San. 80. $ieffen$ofen.
§cr 3o^an8 toon Dftanbegge 4 , Slitter, tocvfauft bem Softer ge
ft. Jtatfyrinun tal bi ©ieffenfyouen, ft. SDominicuS orbenS, 3o$anfen
Sftafcenlo, Surdjart 3ta3enleu$ ©ot)it, urn i3 l l% $ after 23riffger.
®eben ge ©ieffenljouen an bem udl)ften jinftag toor ber lietjtmeffe
1341
$erg. Dr. ©iegel fe^It.
* 1342, 2fog. 14.
§er Struott unb §er (Sbertyart, ©ebruber toon 33iirgelou 2
beibe fitter, freie £errn, toerfaufen bem befdjeibeucn 2Ranue
.©gelolf, bem Starrer, bem altern, 23uvger ge (Softenfc bie SSogtei
ge 23ufent)ouen 3 aU Seljen toon bem SiStfyume ge Soften^ mit
(SoufenS £er 93°(ridj8 toon St'trgelon, iljreS 23ruber3, ^il^errn
ge Sugern, urn 48 tf ^ (Sonft. ®ehtn ge (Softenfc 1342 an tonfer
frozen abenbe ge mittem ogften.
$erg. Dr. $a§ ©iegel #errit SlmoltS fe§tt, bie @&erl)art3 unb Ulricas
t>erbor&en.
1345, $ej. 21. 3tetd>enau.
£ainrid), ©cruder unb (Sfjunrat toon 3imberljoffe 4 , ©ebruber,
toerlaufen urn 8 % $. (Sonft. bem befdjeibnen Sftanne, £errn §aiu*
rtdjen toon ^ofbiron 5 , (Sfyorljerrn ge ft. <peter6fild)un 3e Stobrcu*
cette 6 , gelegen in ber Sftid^unoroe, itjren eignen SSeingarten, gelegen
1 Sftanbegg an ber SBiber 93ej. ©onftanj.
2 Siirglen (St. Xljurgau.
8 ^iefen^ofen bei SBifdjof^eH @t. Sfjurgau.
4 gimmerljola fcei @ngen.
5 flauf&euren, fcagr. <&tf)roabtn.
6 Unterjea.
Digitized by VjOOQ IC
490
ge SRibrencette in ber Oftidjunotoe an bcr gaggun, bcr man ftmd&t
bcr !6r, an toeldjen einerfeitS flo^t SKetfter §anfen toon ©t ©alien
spftunbetoeingarten , anberfeits „ber ftratd), ben man nempt bcr
perron pratd)", obenan bte toorgen. ©affe, untcnan bic ©affe,
bte man ucnnt (Megagge, nut GonfenS bcr Qfrau fiuciun, bcr
23ftrgetertnun \ be$ toorgen. £ainrid)« to. 3^ ml ^ cr ^ olc fe tfjeKdjer
SBirtfyin, nnb mit (SonfenS £ainrtdje$ ton 3im&er$oty, bcr SBcr*
Ictufer 33mber, bcr ge O'roe toofynenb ift 3eugen: bte erbem
SRannen $eter in <£gen$of, £an$, ber SDiim, £ainin Jliimberif,
S°lrtd) ffofc, §cm§ SBttcam, §an« ber Sodjer, SlauS ^elbettng,
SSetridj ber (Sramer, fyrif ^elbeling, 2Rerfe Mnxn 2lfuatt unb a.
ertere 8eute genug. ©cf^c^cn nnb geben in ber SJiidjunotoe 1345
an ft Sterna* tag, beS % gtoelfbotten.
$er(j. Org. $ie ©iegel ber SJerfaufer unb grtffen ton 2Jtontten&adj3,
ftatamtnanS in ber SRidjunoroe (fiir §einridj oon gtmBet^oty, ber in ber
SWc^unSwe rooljnenb ift) feljlen. grau Sucia oer&anb ftd> unter ba3 ©iegel
tyres ©DemannS, ba fte nut aigeneS infigels Ijat.
• 1350, $e&. 4. ©d&affl&aufen.
Johannes 2 , abbas et conventus monasterii omnium sancto-
rum in Scaffusa, cum dominus Vlricus, dei gratia episcopus
Constantiensis , suo consentiente capitulo , ecclesiam parrochia-
lem in Witzen 3 cum omnibus juribus et pertinentiis suo mo-
nasterio incorporarit ac vicario perpetuo in ipsa ecclesia, per
eum et suos successores ad presentationem abbatis pro tem-
pore existentis instituendo, certam praebendam reservaverit,
cumque de dicta ecclesia singulis ipsius vacationibus hactenus
de consuetudine primi fructus fuerint debiti episcopo Constan-
tiensi et suae ecclesiae, quod monasterio dicto est multum
onerosum, consentientibus omnibus, quorum interest, cum
episcopo praefato commutationem solutionis primorum fructuum
de dicta ecclesia faciunt: ecclesia in Witzen vacante, eius
possessionem pacificam apprehendent , episcopus autem inper-
petuum quartam partem fructuum eiusdem , quae alias sibi et
ecclesiae suae de jure communi debetur, recipiet, itaquod de
cetero dicta ecclesia eidem esse debeat quartalis et sit ab hac
1 Sucie fdjeint bie lefcte biefeS SReidjenauer $ienftotattnertQefd)le<ljt8 jfr fein
f. o&en ju 1261, DIt.
1 3o§anne3 $8rfUnger , 2t&t 1350 — c. 1357.
3 SBeifcen »e&.:2t. SBonnborf.
Digitized by VjOOQIC
491
hora in antea, monasterium et ecclesia in Witzen sunt
exemptae penitus a solutione primorum fructuum; alia jura"
episcopalia et archidiaconalia debent per monasterium et vica-
rium eiusdem ecclesiae persolvi, prout hactenus per rectores
in ipsa ecclesia residentes fuerunt persoluta. Datum in mona-
sterio praedicto IT. Non. mensis decembris, anno domini 1350°.
$erg. Dr. ©iegel fep.
* 1351, 3fog. 19. (Sonjtona.
V°lricus , dei gratia episcopus Constantiensis , cum canoni-
catus et beneficia ecclesie sue Constantiensis hacteniis in red-
ditibus adeo sint tenues et exiles, ut canonici in eisdem deo
servientes de ipsorum proventibus juxta sui honoris detentiam
(sic) comode sustentari non possint , et attendens , quod spiri-
tualia sine temporalibus persistere non possunt et ad suum
officium pertinet, egentibus providere, ad honorem omnipo-
tentis dei, gloriose virginis Marie et totius celestis curie at-
que in augmentum divini cultus, canonicis et capitulo quar-
tern ecclesie parrochialis in Witzen * et quintam partem fruc-
tuum in Riegol 2 et in Rotwilr* ecclesiarum parochialium sue
diocesis, donat eorundemque prebendis incorporat, salvis
tamen sibi et ecclesie sue et successoribus suis omnibus aliis
juribus. Datum Constantie XIITI. kal. mensis septembris,
anno domini millesimo, trecentesimo , quinquagesimo primo.
£>a$ Original fiegelte SMJdjof Ulrid). SDtc Urlunbc ift ertjatteu
in bcm ©riefc f in n>eldjem (Srjbif<$of ©ertacuS \>on Wainj auf
SSttten be« JEonfianjer (Sapttete nad) Ulricas £obe auctoritate sua
metropolitica biefetbe beftatiftt; datum et actum Constantie,
anno domini millesimo ccc° L° tertio, quinto non. mensis
octobris, indictione sexta.
$erg. Dr. £5a8 ©iegel feljlt.
1358, Dft. 6. 2BurmUng<m.
@raf Sttangolt »on SfteCenbuvfl, @()or^ctr je Softenfe unb
§ert je (Suufcenbetfl * gibt urn ©otteS bitten unb ber 93itte ©utfavtS,
be$ jtetler$ toon SSuimKn^en 4 , toegen bcffen Softer ©erbtut
1 SQBeifeen SBe^.^SC. 93onnborf.
2 9Uegel unb 9fJot§n>etl am flatferftuljl.
3 flonjenberg D.21. Xutttingen, geljorte fett 9fofattg be§ 14. 3§bt3. ber
Somprobftet Sonftanj.
♦ D.21. Suttlingen.
Digitized by VjOOQ 1C
492
£ainric$$, bc$ SRutterS toon Sinpad), e^elidje SBirtljin, bem (Jloftcr
" ge £>tmerfd)aiu \ alfo baft fie „t)Oren fol nadj item toorgen. maifier,
bcm mutter toon Stttpadj, an be$ felb cloftcr ge ©tmerfdjaiu." ©e*
flcben ge 2Burmltngen 1358 an bem udbften famftag nadj ft. 2Jfr
djetStag.
$erg. Dr. 3)a3 ©iegel oerborben.
* 1359 3uni 10. $ieffen$ofen.
©djultljeifc unb SKatl) ge ©ieffenljouen beurfunben, bag tor
itjnen an offenem ©ertdjte jc S)teffenIjouen gran ^atyerin, toei*
lanb @unrate$, be$ ©rnften fet, e^eli<$e'2Btrtljin, unb ifyre JUnber#
§err (Sunrat, SJtycofauS, ©vibe unb 5(nne unb ber fefcten gtoeten
3Sogt ^o^anS, ber <5ccfeter, an SKpcolauS, ben Singen toon £engen 2 ,
©firmer $e SMeffenfyouen, iljr ®ut ge Cutfrtbtngen 3 , ba$ man nennt
be* §atben$ gutii, urn 76 tf guter unb gaber Quxitytx TOunge,
bie man nennt „ftebter" toerfauft fyaben. ©cben ge ©teffenfyoucn
1359 an fant 93arnabe abent.
$erg. Dr. ©iegel feljtt.
* 1361 , SW«i 13. ©infiebeln.
SWcolauS 4 , 9H>t, unb ber (Sontoent beS ©otte$ijaufe« ge ben
2lnjtbetten geben aSottmadjt iljrem hammerer, Jperrn $eter toon
JBotyufeu 6 , fie in bem ©treite, ben fie unb berfelbe mit bem
Softer „bi Styefenljoueu , ft. ^atljerinen tall, ft. $)ominicu$
orbenS" toegen be$ SRcd)te« unb grbeS, ba$ 9S°tt 3m £of,
9tubolf8 ©otyn toon Slffottran 6 , iljr Setbeigcner , nadj feineut Stobe
l)interlaffen Ijat, gu toertreten. ©eben in itnferm cloftcr 1361 an
bem neljften bunftag toov bem Ijl. tag ge Jrfjingften.
$erg. Dr. 2>ie ©iegel feljlen.
* 1362, SWdra 5.
V°lricus, dictus Goldast, rector parrochialis ecclesie in
Wolmattingen 7 , Constantiensis dioecesis , personality consti-
tutes, anno millesimo ccc° Lx° secundo etc. etc., quinta die
1 Dtmar^eim in D&erelfaji.
2 Sljengen SBe^Sl. (Sngen.
3 Seipferbingen 93e§-2l. ©ngett.
* 9iicolaud »on (Suten&erg, %bt 1356—65.
* SBoIHjmifen (St. Swjern.
6 rceldjeS?
* SBolmatingen S3ej.=3l. (Sonftanfc.
Digitized by VjOOQ IC
493
mensis martii in civitate Constantiense , in curia habitationis
reverendi in Christo patris ac domini Eberhardi *, dei gratia
abbaiis monasterii Augie Maioris, in manus reverendi in
Christo patris Hainrici 2 , dei gratia episcopi Constantiensis,
sanus mente et corpore, non vi coactus, sed propria sua vo-
luntate, pure ex causis rationabilibus , coram Jodoco, dicto
Rudlinger, de Stain 3 , clerico Constantiensis dioecesis, impe-
riali et curie Constantiensis notario jurato, coram fratre
Mangoldo de Brandis 4 , commendatore domus in Somanswalde 5 ,
Const, dioc. , domino Wolflino de Brandis , armigero , magistro
Johanne Johlarij, advocato curie Constantiensis, V°lrico de
Bybrach 6 , rectore ecclesie in Rfldlingen 7 , Johanne de Kuntal 8
et Walthero de Stokka 9 , sacerdotibus dicte dioec. predictam
ecclesiam resignat. Instrumentum publicum antedicti notarii,
ad hoc ab abbate praenominato Eberhardo requisite
$erg. JDr.
1362, ©ept. 22. (Sonftanj. — fceinrtd), SMfdjof t>on &onftan&, incorpotfrt bie
^Pfarrfird^e §aufen ber prebenda episcopalis am $ome &u (Sonftanj.
Hainricus, dei et apostolice sedis gratia episcopus Con-
stantiensis, vniuersis Christi fidelibus presentibus et futuris
salutem in eo, qui est omnium vera salus. Sane cum in
ecclesia nostra || Constantiensi ab antiqua et approbata consue-
tudine hucusque laudabiliter obseruata ac etiam a tempore et
per tempus, cuius principium memoria hominum non existit,
inuiolabiter tenta et || legitime prescripta fuerit et hodie sit
certus et distinctus canonicorum numerus ac prebendarum
canonicalium distinctio certa et determinata ac vltra eosdem
numerorum et distinctionum (sic) in ipsa ecclesia || Constan-
tiense sit quedam portio seu prebenda, episcopalis comuniter
dicta seu nuncupata, eademque prebenda ob hoc instituta sit
1 ©berljarb oon 8ranbi§ , m 1342—79, f. ©c$8n$ut§ , Beid&mau
213-223.
7 fcemid) o. SBranbiS 1357— 83.
8 ©tein ©t. ©d&affijaufen.
4 SranbiS im SBerner (Smmmtljai.
• ©ummiSwalb (Et. SBero.
8 SBi&eradj wirt. SlmtSftabt.
7 SHcblinaen a. 3)<mau. wirt.
8 unbefannt
• Stodfodfr SfottSftabt.
Digitized by VjOOQ 1C
494
et erecta, vt, si, quod frequenter accidit, aliquem ex canoni-
cis, siue idem canonicus pro tunc in prespiteratus siue dya-
conatus aut subdyaconatus ordine ministrflre teneatur iuxta
ordinem inofficiationis et ministrationis in eisdem ordinibus a
dictis temporibus et per dicta tempora obseruari consuetum
et statutum, abesse contingat ex causa quacunque, quod tunc
pro huiusmodi absente seu absentibus, ne diuinus cultus in
dicta deseratur ecclesia, alii tres canonici, in ecclesia ipsa
Constantiensi continuam facientes residentiam, seu duo aut
vnus ex eisdem, quos etiam decanus et capitulum a dictis
temporibus eligere consueuerunt et eligunt, pro tali absente
vel absentibus- in eisdem ordinibus , in quibus iidem duo aut
vnus absentes vel absens ministrare teneretur, ministrent et
pro eisdem inofficient et deseruiant in ordinibus iuxta ipsius
ecclesie Constantiensis consuetudinem et statuta, quodque
dicta prebenda seu portio episcopalis dictis tribus canonicis,
vni in prespiteratus , alio et secundo in dyaconatus et tertio in
subdjaconatus ordine ministrari debeat, penitus et in totum,
saluis penis, que consuetudo et statuta talibus absentibus
canonicis et presertim sine causa rationabili infligere consueuit
et infligit, verum cum sicut ad nostrum ex frequenti et cla-
mosa cleri et populi ciuitatis Constantiensis voce peruenit au-
ditum, quod nonnunquam in summo altari ecclesie nostre
Constantiensis celebratio diuini pretermittitur officii propter
absentiam canonicorum ipsius ecclesie ex ordinatione tunc in
ipsa ecclesia celebrare debentium , quibus etiam solis in eodem
altari summo , saluis missis defunctorum , iuxta consuetudines
et statuta ipsius ecclesie a dictis temporibus et per dicta tem-
pora celebrari licuit et licet et etiam pro eo, quia prebenda
episcopalis adeo tenuis est et exilis , quod consideratione fruc-
tuum eiusdem, nisi alias eX donatione hoc facere vellet, nullus
canonicorum, quantumcunque a decano et capitulo ad hoc
electus existeret pro alio absente tunc in ordinibus suis mini-
strare debente voluit celebrare propter que quam plurima in
clero et populo scandala nascuntur. Nos qui sumus H signum
positi ad sagittam in exemplar aliorum ad augmentum cultus
diuini tenemur ac cupientes cultum diuinum pro nostris in
dicta nostra ecclesia Constantiensi, que caput aliarum eccle-
siarum ciuitatis et dyocesis nostre existit, augeri temporibus
et eius celebritatem ampliare, habito etiam super hoc maturo
Digitized by VjOOQ 1C
495
et frequentato consilio cum venerabili decano et capitulo
ecclesie nostre Constantiensis prefate ac proinde attendentes,
quod, qui in sacrario dei operantur, inanes et mercede vacui
esse non debeant, quodque indecens esset pascinatorum et
pratorum rigatores mercede sua vacuari, idcirco ecclesiam
parrochialem in Husen \ nostre dyocesis , cuius iuspatronatus
ad prefatos decanum et capitulum pleno iure noscitur perti-
nere, etiam de expresso consensu decani et capituli precticto-
rum ad honorem et laudem omnipotentis dei et gloriose Vir-
ginia Marie cum omni suo iure et iuribus, consuetudinibus,
redditibus, prouentibus et obuentionibus vniuersis predicte
prebende episcopali de consensu et voluntate vnanimi decani
et capituli ecclesie Constantiensis predictorum applicamus,
vnimus et incorporamus , reseruatis tamen nobis et ecclesie
nostre Constantiensi predicte omnibus iuribus episcopalibus,
si que nobis et ecclesie nostre Constantiensi predicte de iure
uel consuetudine cum obedientia et reuerentia nee non arcW-
dyacono loci persolui consueuerunt. Reseruamus etiam vicario
perpetuo in dicta ecclesia instituendo prebendam antiquam
plebano seu vicario pro absente rectore uel alias legitime im-
pedito ministrante vna cum decima minuta ac oblacionibus,
remediis et mortuariis ac aliis obuentionibus et emolimentis
cottidianis , de quibus idem vicarius comode sustentari et hos-
pitalitatem tenere, nee non iura episcopalia ac procurationis
nunciorum sedis apostolice ac aliorum ordinariorum persoluere
poterit , prout super hoc nos plenius informauimus. Et ut pre-
missa omnia perpetuam roboris firmitatem recipiant et obti-
neant, nos Hainricus episcopus predictus, decanus totumque
capitulum ecclesie Constantiensis prefate sigilla nostra presen-
tibus duximus appendenda.
Datum et actum in capitulo ecclesie nostre Constantiensis
pretacte de anno domini millesimo, trecentesimo sexagesimo
secundo, X° kal. octobris, indictione 2 .
$erg. Dr. $ie ©iegel fe§ten.
• 1362, 9tor>. 10. Heidjenau.
SRanflolt mi SvanbtyS 3 , teller bc« ©ottc«^aufc« in bcr dlxty*
notoe, gibt ben etbern 9Jtann, £aitim ben 3Jiamtenbitrcr son
1 2Belc§e3 ber t>ielen £aufen gememt ift, tjetmag i<$ mdjt jw fagett.
2 bie 3a^l fep.
8 im Sernev @mment$al.
Digitized by VjOOQ 1C
496
8Bt8ljol&, feinen fietbeigcnen , betn Softer ge Sifentyonen gegen
ben erbern 3Kann £anfen 93latbtnger \>on 93anfolfeIjouen 4 . ©eben
gc Otoe 1362 an ft. 9ttarti« abent.
$erg. Dr. ©iegel fe§lt.
* 1363, 3Wirfc 11. ©d^afftaufett.
.<Sgbred)t bcr ©djnttljaiffe 2 , Sftitter, ©djutttyetfc ge ©<$afp)ufen
befnnbet, ba§ fcor iljm an offencm ©ertd^te ge 6<f)af§ufen SBefcel
t>on $egt 3 , ©firmer ge ©djafljufen, an 23rftber (Sitnrat, §ofmetfter
be$ $tofter$ ge SDiefenljouen, ft. ©ommicuS orbenS, at8 SSertreter
beSfelben, ben erbern ^ne^t a3°iridj, ben jtd^eler, feinen 2eib*
eigenen, urn 16 ft nener SJJfenninge, bte man nennt ftdbler, toer*
lanft tyabe. ©eben ge €d)af!jnfen 1363 an ft. ©regortten abent
$erg. Org. S)ie 6iegel be§ ©cfjultfjeiffen unb 2Befce& fe§Ien.
(6c#uf; folgt.)
Dr. Snbroig Saumann.
1 ©anfljoljen bet SlaboIf^eU.
2 sc. t>on Slanbenburg.
3 $egne 33e$.=3l. ©onftanj.
Digitized by VjOOQ IC
Jlaittert- ntrt $atyn0tt.
«ben§ehn Six. SBorma 277. 278.
SCc^em 107. 108.
2lbeI3J)ofen 9321. ©ppmgen 440. 441.
mexSbad) 932L ©inSfjeim 411.
t>. 3lffenf*em, 2Biq>elm <S$riftof 152.
2lffoltem 492.
2lger3l)eim f. DggerSljetm.
Slgtafter^aufen 9321. 3Jto§bad& 404. 405.
mtd, ©<$lofc 216.
2Hba, ©eorgtuS, 93ifdjof con 126.
2llbrec$t, flonig 12.
mfytx™ 9321- granfentljat 294. 295.
SUettmttle f. Dberaffemityl.
2Utenborfer, SfMjttipp, in Stieberflfirftoetm
235.
2Wen3bad> 9331. flonftanj 464.
2Ufenborn 9321. $aifer3Iauterr 315.
2U3§eim flr. SBormS 250. 251.
t>. 3Htborf, Barbara 109. ^Ijtftpp, ge=
nannt 3Bolfc$lager 109.
2lltfc$n>eier 9321. 93iil)t 118.
Stttyaufett 349. 364. 373. 380.
Sattmealorf) 9321. 2Bie3lod) 443.
2K$et, 93urggraf Hermann t>. Stotenftain
ju 130. 138.
2tmlung, SRtclauS 107.
t>. 2lmpringen, 3afob 122.
t>. Stobfott), 3org 356.
t>. 2lnbn>9l, tfonrab 467.
Slppenmu^c (2lbtamii$Ie) 9331. Raxlfr
ru!)e 126.
2lppenn)eier 9321. Dffenburg 105.
2Cppen$eD(er!rieg, ber 329 ff.
t>. 2frbon, §ermann 32.
t>. 2lrenbale, Solemn 38. 42 ff.
2lrmbac§ f. flirdjenarnbad).
2lrm§fjehn $x. Dppenljeim 268.
Slrttftein, fllofter 285.
Slrttnger, $emridj 471.
de Arzegio, Bertramus 481. Jacobus
481.
mbatf) 932L 3Bo§badj 404. 405.
2lfd)bad), auSgegangener Drt 324. 825.
2t3man3n>etler 9321. 2Beinl)etm 392.
3lffet§eim 9321. granlentfial 294.
2lftman, SoQann, $ropft &u $for$ehn
166 ff.
3citf$r. xxvn.
2lu Bet ©emSba* 9321. Stoftatt 60. 90.
2lug3burg, 93t3t§um 333.
- SBifd^dfe: (Sberijarb 0>. fltrdjberg) 334.
$eter t>. ©djaumberg, ©arbinal 23.
- ©ompropftei 11.
2lug3&urg, Stabt 133. 213. 216.
- Steic^tag &u 167. 177. 192. 194 f.
202.
2luguftincrinnen bet 3)wtoefe flonftcmj
467 f.
©abftabt 9321. <5in§l)eim 408.
t). 93ad>, ®eorg 103.
93abemer, §an§ $ietrid), 2tmtmann su
93tt$l 118. 120. SJtoria 2RagbaIena
@rifabet§ 118.
93aben, 2Jtorfgrafen oon:
93ern$arb I. 58 f. 103.
93ern$arb H. 104. 110.
<§:$nftof I. 88. 100. 108. 109.
121. 123.
G^rifiof H. 126.
©buarb gortimatuS 102.
@rnft 104. 110. 166. 209 ff.
@rnft griebti(§ 128.
ftriebnd) 123.
Seotg griebridj 117.
3a!ob I. 100.
Staxl I. 41. 48. 53. 107. 126. f.
flarl griebricS 99. 100. 103. 120.
125.
Subroig ©eorg 104. 120.
$P§Uibert 114.
^ilipp I. 101. 104. 109. 110.
122. 123. 167 f.
ttipp IL 114. 115. 126. 128.
olf II., 65.
BubotfVI. 123.
SBttyefot 118.
93aben - 93aben , 9tormtmbfd>af t§r8t§e
167.
93aben, ©tabt 94. 104.
6tift§fird6e 88. $ropj*93ernl)art 88.
93abenfd)euern f. ©d&euern.
t>. 93aben>egen, ipeinrtd) 463.
Sba^nbriitfen »«. 93retten 94.
32
Digitized by VjOOQ IC
498
93aiern, §ergoge wm: Subnrig 170. 210.
mifylm IV. 168.
93aiertbal 939. 2Bie§loc$ 425.
93aigfefo 939. 2Bte3Iod& 420.
93an!§oIgen 939. StabolfgeH 496.
93ann 9321. §omburg 323.
93arbetrot§ 939. 93erggabern 93.
93argen 9391. ©in^cim 413. 414.
93art, (SnbriS 41.
93afabmgen ©ant. £§urgau 474.
»afel, ©tabt 133. 145 f.
— Goncil gu 135 ff.
93auemaufftanb, r^einifd^er, t>. 3- 1431
129—149.
93aumftar!, SBenbel 104.
Cedbtljeun flr. 2BormS 247. 248.
93e<!, (SorneliuS, 3eugfnec$t 58. §an%,
feoffetter 111.
93eiffart, ©imon, Eomicelfor 230.
93ember8ljeim bair. 3391. grattfentljal
238.
93eHingen, auSgegangener Dtt 433.
93end&enV 485.
93enber, SftcofouS, SBirtl) gu flreugnac§
39. 50 f.
d. 93ergen, (Sonrab 87.
93erg$affelbac$, auSgegangener Drt 310.
93ermer3ljeim #r. 2Borm8 274. 275.
93ern, $eter, SHagifter 255.
t>. 93ertu)aufen, 93urdKjart 857.
93erft§eim #r. fcagenau 94. 164.
Bertholdus, canonicus Turicensis 461.
93erroangen 9321. (Sppingen 439.
t>. 93em>angen, §etnrtdj 76. 3Jtorgretlj 76.
93efferer, 93erw;arb 217. §an3 212.
217.
93etfeger gu 93iu)I 110. 113.
93ettenberg 939. granfentljal 301. 303.
93ettenborTer, $$Utpp 423.
93euggen, S)eutfc^orbenScommenbe 844ff.
Jlomfl&ure: 35rg u. 9nblan> 356.
grang o. gribtngen, $<ut3fomt§ur
347. 380 ff.
ftrtebrid) t>. #onburg 344 ff.
®eorg o. §onburg 354.
SWeldjtor t>. $onburg? 354.
93euern bei 93aben 121.
93iberad& D9. §eilbronn 429. 430.
o. 93ibera<$, ttlrtdj 493.
93iberfouel? 484.
93ibU§§eim im Unterelfafj 75.
93i<!elfee, ed&Iog 333.
93u!e3ljeim 9321. Haftatt 99. 100.
93iegel§of (Dbet; unb ttnterO 939.
©mSfieun 408.
93iefero)ofen (Sant. $i)urgau 489.
93ietig§eim 9321. Sftaftatt 100—103.
93Uftngen 9321. Movtieim 91.
93irc* (93urg) bei Offenburg 105.
93ir!enau #r. Sinbenfete 398.
93i d)of$l)eim f. 9&edfot&ifc$of3$etm.
93i d&ofSgell, ©tabt 333.
93tjc$tt>eier 9321. Stofiatt 103. 104.
93tffe3§eim 939. flircbljeimboranben 285.
286.
93iffer3§eim 9321. grattfentyal 309. 310.
o. 93iffer3l)eim 311.
93itfd&, ©rafen t>on 94. 318.
— grtebri* 322.
93Ianfftabtf. ?Hanff*abt.
93forer (93laarer, 93Iarrer, 93Iaurer),
®efc$(ed&t 328. 330.
— 9D&redjt, raetlanb 93ifdjof von <Son=
S;ng 17. ©gelolf 489. ffonrab 343.
rid& 343.
$Iatbinger, §an% 496.
93Iaubeuren, Oben>ogt 93urtf)art t>on
93er»u}aufen gu 357.
93lenmnger, doctor 234.
Blidt t>. ©ngelftot (unb to. Sic&tenberg)
grtebridfr 236. 297. 298.
93Ioed&ett, 3<>|cmn 471.
93lobeS§eim flr. 2Borm§ 266-268.
93Iun)U, ttlriclj 467.
93obetu)eim (93aben$etm) bair. 9321.
Sranfentljal 229. 230.
93obenijeim am 93erg 9381. SReufiabt 301
biS 303.
93o<fou)eim (®rofc unb fllehu) 339.
granfent^al 278. 282—284.
93tfcfingen D21. ipeilbronn 432.
v. 93Sdingen, ©onrab 432.
Bobenfee, 95ereinung am 144.
93obmann 939. ©totfad^ 472.
x>. 93obman, 3o§an3 477. Wri$ 473.
93oeS, German 272.
935$men 147 f.
Boiler dictus 471.
93omago, 3o§annicu3 482.
93onfeib D9. ipeilbronn 437.
935nrein, ©uno, 93iirger gu ©tra^burg
105.
93onn, SBi^elm 251.
t). 93onftetten, Albert 95. grau %nna
342. 3o§ann SHtter 342.
d. 93opfingen, SBaltyer 483.
93opp, 3afob, ©apian 104.
93o[fel, 2lnton r Sftotar 57.
a3oj$eim f. Quinu)eint.
93oten^eim 09. 93racfetu)eim 439.
93ottenau 939. Offenburg 105.
93ratfem)eim in 2Birtemberg 439.
93rattenbad), §an8, gu 2KeerSburg 19.
o. 93ranbi3 , @ber§arb 493. £emrtc$
493. HKangorb 493. 495. SBolfUn
493.
t>. 93rafd^berg / §anS §emrid) 356.
93regeng, ©tabt 334.
93reitenbronn 939. WvZbad) 404.
93reit§urft 939. 93iu)( 110.
Digitized by VjOOQ lC
499
93rettf$n>ert, SSett, 2Htbtirgermeifter &u
$for$ehn 115.
93remgarter, §an3, 9lotar ju ^for§-
§eint 124.
93renner t>. Sbroenftetn 269. 270.
93rengfen 485.
93retten, ©tabt 92. 146 f.
— SSogt ©djnrider o. ©tcfingen 73.
93rtfac§er, 2Earquarb, fitter, 93urger;
meifter &u ©onftan& 22.
93rombad) 9321. fcetbelberg 401. 402.
93ronff)orft, (StSbert con 37. 42 ff.
93ronJijorft unb 93orfelo , Dtto Jperr &u
37. 40. 42 ff.
SBrudjfal*, ©tabt 94.
— ©d&ultljeifc $etnrta) 78.
93rumatl) t. ©Ifafj 94.
93ubenl)eim 3321. flird&ljetntbolanben 285.
93ucelin, ©abrtel, beffen @(auBn>ilrbig=
fett 327 f. 334.
93uc§acfern ©ant. Sljurgau 484.
99udjoroe auf ber 3. SRcid^enau 461.
&ud&elnbadj f. 93tegeU)of.
33ii^I 105—120.
— <$enteintag§abfdjiebe 113.
t>. 93ii$I, fitter Dtto 77.
93iiI>IertI>aI 9321. 93ii§I 120.
93ulad& 9321. flarlSrulje 123 f. 126 f.
93Mot, $ad& 111. 112. 114.
93unb ob bent ©ee 332.
93urbad& 9321. ©ttltngen 57. 80. 82 f. 90.
t>. 93iirglen, 2lrnoIt 489. ©ber§art 473.
489. mrid& 489.
93tir&eler, §einrid& 463. Sucte 490.
93urft, Mrtd& 474.
93iifaler, Hermann 211.
93ufenba<$ 9321. ©ttltngen 124.
93ufer, flarl 41.
0. 93iiftttgen, 93urd(jarb 466.
93ufwgl ©ant. Sljurgau 485.
(Ealtljefd), 2Baltl)er 162. 164.
©anbel 9321. ©eroterSljetttt 93.
©arlebad&f. (Srofc unb $leinfarlbad&.
©aftett, ©djlofc, bet ©onftan& 20.
t>. ©afteH, 93urfljarb, 2>oml)err 32. $tet=
Ijelm 479.
©atagtfd&er 9Sertrag? 202. 205..
t>. ©Ijant, 3fluboIf f 93tirgemteifter p
Surtd) 22.
©$ur 476.
©leoe, £er&og 2lboIf t>on 38. ^rtnjefftn
$atl)arina 38. 53.
t>. ©Itngen, 2BaIt!)er, ©bier 341.
t). ©Itngenberg, ©afpar 341.
(Slower, flubolf 484.
©olgenftetn 9321. granlent§al 296.
©omerfee , 93eft|ungen bcS JHofterS
fteid&enau am 478 ff.
©ontrtbution, fran&oftfd&e (1689) 104.
©ramare, 93ertoIb 469.
©ranter, Ulrttt) 490.
©rafc t>. ©d&arpfenftetn, §emritt) 126.
©reutoer, 9hcoIau§, ©apian 103.
©rofd&nnler f. Orojjroeier.
©unfcntan, $an3, t)on ©taffort 124.
de Curte, Gualterius 479.
$atfen§etm 9321. Sfteuftabt 307. 308.
3)agobert, $8ntg 4.
3Daigbad) 9321. ©tn3l)etm 416. 418.
0. $alberg 248. 258. 262. grtebrtd&
277. SBoIfgang (SBoIf) 104. 247.
0. 2)aU)eim 425.
$al§ljeim £r. SBorntS 261. 272-
273.
0. 2)anfert§tt>eiler, 93urffjart 353 ff.
3)arot3bad) 9321. $for$etm 91.
tapper, Soljann 72.
$ar3berg £r. ipeppenljetnt 401.
©aubenjett 9321. 2Ro§bad) 404.
$aun t>. Dberftem, 3Ma)tor 325. 2Birtd&
239. 240. 247. 259. 296. 324.
StoEfonben 9321. flarlSmlje 125.
$ettltnger f. 0. Xettlingen.
fceutfaorben 344 ff. 407. 430. 433.
439. 441 f. 445.
— 2ttmuniftrator SBoIfgang ©djufcbar
368. 376 ff.
— ®eneralcapitel &u ©peter (1543)
368 ff.
— Drbengcaffe &u 9ttim&erg 368 ff.
35eutf c|orben86attei ©If aft = 93«rgunb
349 ff.
— JBanbf onttljure :
^iltpp t). @§ingen 365.
ibolf 1 "
358.
Sftubolf t). gribingen 349. 355.
^anS SBem^er t). fReifd^ad^ 359 ff.
— ^romncialcapitel ju
2IIt§§aufen (1544) 880.
gretburg (1543) 368.
aJtomatt (1543) 364. 366.
2)teffent^al f. ^tefent^al.
©iel^eim 9321. afiieSlod^ 425.
Sienljeim 5?r. Dppen^etm 253. 254.
t>. ^ten^eim, 2Biganb 255.
3)ier&ad& f. ^§aimbac§.
S)ieffen§ofen ©ant. 3:^wrgau 460. 475.
488. 492.
— Softer ^at^arinent^at bei f. flatlja=
rinent^al.
35ieten§aufen? 9321. ?Pfora^eim 71.
SUSberg 9321. ipeibelberg 399. 400.
$inte3§etnt ^r. 2«sei 269.
2>imtfteht 9321. granlent^al 229. 309.
Sttftbobenberg, Softer 296.
©t. 3)ijter 381.
32*
Digitized by VjOOQ lC
600
t>. Sfyhtgen, Out 71.
$ol0e3$eim tfr. Dppenljeim 258.
S)drfttnger, 3o$atttte8, 2lbt 490.
3)orn f. SiUjren.
2)ornbttr(fljeim flr. 2Borm8 259.
Bornlin, 3Md)ior 214.
3)offen$etm 9331. £etbelbetg 393. 394.
3)nebfc$9tt f. Srippftabt.
SDringenberg, Subroig, fcumanift 97 f.
SMUjren 821. ©m3$eim 419. 420.
$um, §an§ 490.
Shmbaufen, auSgegangener Ort 128.
Burbad), 3ol)anne3, SRotar 83.
2)urmer^eim 3321. ftaftatt 103.
t>. 3)ttrrmenj, ^iinjel 100.
t>. SHirnten, flonrab 465.
«berbad&, Softer 253. 254. 258.
@betftem, 8urg»ogt *u 72.
©berftein, Orafen unb ®rftfmnen oon:
8ern$arb I. 78.
8ert$olb V. 61 ff.
@bet$arb IV. 76 ff.
(Sttfabetb, SUbttfftn &u grauenalb
§einrtcfj I. 65 f.
geitirty n. 61
Dtto L 60. 76
Dttmann (Dtto In.) 61 ff,
sp^Uipp 114.
mifylm V. 61 ff.
©bertSbeim 821. granfentbal 291
292.
@btg§eim S833C. granfentljal 397.
©bingen 9331. Sd&roefcingen 447. 448,
t>. b. @ger, Sanber 38. 42 ff.
©gglin, §an3, §aupttnann, con eon-
ftanj 348 f.
m ©genjjof, ^eter 490.
©gmont, SBiQelm, #err px Sfelftefn
unb 3Red)elen 37. 40. 42 ff.
@gr,enbii$I bet Dffenburg 105.
©jjingen 475.
r>. @§ingen, ^ilipp 365.
©binger, 2lbeUjeib 470. 476. 488. 2lnna
470. 8erdjt§olb 471. 8urc$arb 470.
(Sunrab 470. (SJifeta 470. #einrid&
471. 488. flatyarina 471. 3Rati)Ut
476. 2Red)tilb 471.
©Ijrenberg, ©djfofj Bet JpetnSljeim 427.
t>. @$renberg 427. p&tftpp 414.
@$rftabt 821. Sin^etm 411.
@ic& flr. 2Borm§ 249.
@i$alben 472.
©interim $r. Dppen^eim 261.
(ginfiebel^of 9321. 8uf>l 58? 90.
©tnubeln (auSgegangener Drt) 121.
(Smftebeln, »t SfctcolauS (o. ©uten=
berg) 492.
i
©tfenberg 831. tftrd^eimbofonbett 290.
©tftSljeun (Dbet; unb UnterO D.2T
§etfbronn 430. 431.
<&c§e3$etm 9321. ftaftatt 102.
©Uenbaft, Sriebrid& 463.
~ (enb, Knfytlm 120. 6onj 120. £an$
120. 2Jtargaret§a 120.
©Hmenbtngen 93.
- Bfarrer 3o§ann SSk^el 87.
@tfa|, SteidjSftabte im 145.
@lfa|~8urgunb , 3)eutfdjorben3baflei f.
sbeutfcborben.
@Ifens 821. (Spptngen 442.
@ngen 470.
(StogiSljofen &"**• 3^wgau 473.
(gnfenbac^ 9321. flatferSfoutern 315.
— Eloper 306. 315—817.
©nSljeim flr. Dppen^eim 265. 266.
<5nft8$eim, ftegterung ju 346. 379.
©n&betg, ber, bet @utingen 71.
d. ©njberg, (Sonrat 76.
d. @nanril)mgen, JpanS, gen. jammer
40. 49. 52. 55.
©pfenbadj 821. ©inSijetm 416. 417.
t>. ©ppelborn 303.
(SppeD^eim 821. §eibelberg 448.
@ppel3$eun £r. SBormS 266. 267.
©ppftein 821. ftranfentljal 235.
t>. ©pttngen, ©tgimmb 347. 360. 376 f.
@rfenbad& 821. flaifetSfoutem 317.
®v$axt, 2luberlin 379 f. 35rg 214.
(Srlen^auptin ». ©autyetm, ^at^arina
109.
t). ©rllg^eim, Stupert 451.
@rpo^eim 8§tt. !»e«fkabt 305. 306.
(SrSfjetm Jlr. §eppen§eim 402. 424.
@rfmgen 821. ^for^ehn 91. 95.
(Sr&tnger, §eintt4 471.
d. @rtingen, ?JauI3 Sutram 73. 87.
@f$etba$ 821. ein^eim 420.
©faelbronn 821. ©inS^eim 416-418.
t). (Sfd&enbadk Rubolf 475.
@ffeIbom 5«r. 2a$ei 269.
(Sttlingen 70. 90. 99. 103. 125. 8d)ult=
W% Subnrig 66. ©tifft 67 ff.
@ttlingenweier 821. @ttlingen 90.
@^enrot§ 821. (SttUngen 125.
@utingen 821. $Pfor#ehn 71.
t). ©Dgtgen, §wgo 464.
@9fm>eiler f. ^^aleifc^wetter.
gabrl, (Sonrab, oon Sauterburg 96.
gatfenbep, (Sonrab, ^arrer 100.
gaiften^ub, §of bei 8ifc^n)eier 104.
o. gaKenftetn, Drtlieb 162. 164.
Pneberg, Slubolf 32.
Fausius, Casparus, r^istrator 228.
gelbbac^ 6ant. 2^urgau 477 f.
gelbfird&, ©raffdjaft 329.
Digitized by VjOOQ lC
501
gelbrennad(j 021. SteuenMirg 92.
gelfe, (Sontab, Don 3tooen3&utg 343.
gerbinanb L, flaifer 28. 167 ff.
gerbinanb II., flatfer 28.
gefcer t>. @ei3poIb3l)etm, ©Berljarb 255.
272.
geubenfjetm 9321. 2Rann§eim 389. 448.
geuS f. 93e§u§.
gtel, ^angrattuS, von 93tettg!)etm
123.
gin*, WW 81.
gim§§eitn f. 93tero!jeim.
giad)e, p&ilipS 41.
t>. giecfenftetn, griebrtd& 117. aWtdjael
240.
o. gierSljeim 311. 312. §an% 317. 324.
gitn§bad& 3321. ©tnS^etm 413. 415.
giontfcorn flr. 2ll$et 266. 268.
§Iomer3!)eittt 9321. granfentljal 236.
giorenj 482.
giofce, Seinjelin 105.
glut, 93en&, &u 3Jleer§&urg 19. $<utlt 19.
gran!, §anS 41.
granfen&adj 021. $etf6ronn 433.
granfentljal, 2luguftinerffofter 230.
granffurt 133.
— fteutfrfjorbenScommenbe 391.
granffurter 2lbfc$teb 193.
granfretdj, flbmg £>ago&ert 456 ff.
granfretdp ©efanbter auf bem Sage
von §agenau 171. 176. 188-191.
grafted Bet gelbflrd) 4. 6. 29.
grauenalfc, Softer 56-95.
2le&tifjtnnen (djronofogtfdj) :
@IifaBet^ v. @6erftetn 61 ff.
©rlint t>. SBeingarten 58.
2lgne3 t>. ©ertrtngen 75. 87.
3Jtorg. t>. SBetngarten 69.
Sofjcmna t>. 3Jtonbad) 89.
3Jtorgaret$a t>. ©reit^ 82.
©ertrub o. 3$ter3$etm 83.
2fottmann ©&riftof HotfueS 72.
ftlofterfrauen, Benannte 72 ff.
^ropft SoljamteS 65.
93er$etd&mfj ber mofiergeffiHe 89-93.
grauenroetter, auSgegangener Drt 424.
grauenjtmmern 021. 93ra<fenf>etm 439.
gredenfelb 9321. ©ermerSfjetm 93.
o. greifcetg, 2H&redjt 75 f. 2Jtorgretf>
75 f. 2Rtd)el 76.
gmfcurg, 2)eutfd&orben3comntenbe 356.
t>. greienftetn, §etnridj 66.
gremSfjeim 9321. SReuftabt 301. 302.
306. 307.
grebl^eim 9321. Stoftatt 94.
t>. grettenljeint, GfouS 257.
Fricchingen, Burchardus de 3.
v. gribmgen, gran& 347. 380 ff. £an§
341. ftubolf 349. 355. 358.
griefen§etm 9321. ©peter 232. 233.
griebrtdjSBurg, eljentaligeS ©djfofj bet
2Ramt*jetm 385.
t>. grunbafcerg, Gafpar 345. 349. ©eorg
345.
giirfelb 021. Setlfcronn 437.
giitfteuBetg, ©raf SBtUjelm turn 382.
giirtfj 8x. StnbenfelS 398.
(Babe, §einrtdj 465.
de Gabbis, Sigebaldus 479.
©at&erg 9321. §eibelbetg 423—425.
x>. ©alen, granj 153.
6i. ©alien, Softer 218 ff. 329 ff.
- ©tabt 473 f.
©am§i)urft 9321. 2td)ern 108.
©anterfd&rogl (Sant. 6t. ©alien 467.
©auangeHod) 9321. fceibelberg 423. 424.
©et&el, ©abnel, Ofeerjager 58.
©effiltngen 218.
©eloem, §erjoge unb Jperaoginnen con :
2tmolb 36 ff.
flatljarine 38. 53.
3Kargaret§a 36 ff.
©entmingen 9321. ©pptngen 438.
». ©entmingen, 93Iidter 438—441. @&er;
§arb 438-440. ^Uipp 438.
©engen&ad), Subnrig, &u ©ttlingen 124.
©enSfleifd) 248.
©t. ©eorgenfdjttb, 93tmb 335.
©erbertd), 93ern!)arb, ju ©trafl&urg 116.
©erlidon (Sant. Styurgau 460.
©emterSberg (©eberSberg) 9321. 93ii$l 110.
<3exn*ba% 932C. 3*aftatt 72. 94. 102.
103. 114.
— S33gte: SKati^S Strffct 72. SKatyeuS
t>. §ec§t 72.
o. ©ernSfcacS, 2lmoIb 77. 93ert§oIb 77.
93iHung77. ©onrab77f. §einrtc§77.
©erolg^eitn 9521. granlent^al 312.
». ©ertringen, ^gne§, 2lebtiffin ju
grauenalB 75. 87. 2lnna, 2Weifterin
ju 93ibli^eitn 73 ff. 2fo%niger 87.
93art§oIomau§ 86 f. ©frerfjarb 71.
86. 123. @ngel 72. @nnelin 72.
§on§ gen. ©arttnan 86. §eintic§
71. 73 ff. 86 f. 2Wargret$ 86. 2Rec§=
tilt 72. 2»efee 73 ff. Ottilie 73 ff.
ffietnfjatt 71. ^Cenget 73 ff.
©eugfcerd) f. ©ai^erg.
Gielo de Glatebure 225.
©intBg^eim 8t. 2Borm§ 251.
©tmpern (06et= u. Unter=) 9321. <5infr
Beim 408.
r>. ©tfeltngen, §einric§ 32.
©lanbern, ^lofter 293. 298.
©lafc t>. Satner^eim, Gonrab 121.
Sunt 121. Sucta 121. SflerfUn 72.
©nabent^al, ^lofter 95.
t>. ©oer, 2lrnolb 38. 42 ff.
Digitized by VjOOQ lC
502
Utrid) 492.
o. ©Mnifc, <§bert)arb §emrici} grljr. 120.
©offembrot, ©tgtSmunb 98.
©offemjeim, auSgegangener Drt 281. 282.
©offltn, $eter, SBilrger &u $for$eim 115.
©fylm, (Sunrat 484.
©raue $utte tragen 358.
©raoebona ant (Somerfee unb anbere
umliegenbe Drtfct)aften 478-482.
©rec! o. floct)enborf 432.
©rein flr. fceppenljeim 401.
o. @reit$, SWaria 2Rargaret§a 82.
©remgSberg int 2lmt 93iu)l 114.
©renjfjof bet SSiebtfngen 447.
©rieS bet 93rumati) 162.
o. ©rtefenberg, £emrtd) 473.
©rombact} 932L 93ntd)fal 74. 93.
©rombadj 9321. ©inSIjetm 412.
o. ©rombad), Dtto 85.
©rofegartact) D21. §eilbronn 433.
©roftfarlbact} 932C. granfentljal 310. 311.
©rof =9ttebe3§etm 821. granfentljal 239.
240.
©ro&fadjfen 9321. 2Bein§eim 391.
©ro&toeier 9321. 2lc$ern 107. 108.
t). ©riinenberg, ©ufanna 83.
©rimftabt 932l.granf entbal 293. 297. 298.
©riintoettergbact) 9321. $>urlac$ 124.
©riintoinfel (Kretjemoinfel) 9321. $arl3=
rulje 126.
©ugler, 9&icolau3, bifdjtffl. Official 104.
©iiglingen D21. 93ra<fetu)eim 439.
x). ©unbelfingen, ftonrab 463.
©tmberSfjeim flr. 28orm3 265.
©unburn flr. SBormS 275. 276.
©iint, 2lbam, £anb!ud)enmeifter ju @tt-
lingen 127.
©unterSblum $r. Dppen^eim 246. 251 f .
©uttenbad) 9321. 2Ro3bact} 403. 404.
x). ©iitttngen, Stubolf 463.
taag 9321. ©berbact) 413. 415.
ad)berg, aWarfgraf SRubolf $u SRbteln
unb ©aufenberg 341.
o. £act)t, aRatljeuS 72.
t). £aoffort, Sofob 38. 42 ff.
§agenau 163 f., 2luguftiner &u 156 ff.
^ropft SBityelm o. ©eiboltftorff 168,
- 93erfammfong 1540 &u 166—211.
- 2lbfct)ieb 166. 171.
o. §agenau, fitter @ngeEfjart 157.
$agenbad) 9321. ©ermerSfjetm 126.
o. §aibelberg, 2Hbre$t 484.
Haidiwere (§aibelberg) Herdegino de
225.
£ainbrunn $r. (Srbadj 402.
§att 211 f.
§attoioer, 93urd)arb oon 93itfutgen, ges
nannt f. x). 93iifingen.
§amm 5^r. 2Borm3 249.
Jammer, £an3 oon ®n5tou)mgen, ge=
namtt 40. 49. 52. 55.
§anbfd)ucr)^eim 9321. §eibelberg 394.
o. £anbf4uct}$()eim 393. $ietJ&er 395.
$angen^2Ba^eim £r. SBormS 252. 253.
§angen=2Bei8§eim flr.SBormS 266. 269.
©arbad) f. forbad).
~arber, 93ertljoIb 87.
arbtfelb, baS 483.
t>. Warrant, g. §., 2Cmtmann 119.
§artfmng ber aflutter 161.
fcartmann, §an3, 2Wt=9BoIbmeifter 111.
£§emg 72.
§arfcer Sftibger, 93urger &u ©onftanj 341.
fcaffelbad) 9321. ©inSIjeim 411.
§aj$mer§§eim 9321. 3Ro3bad) 407.
§afcemoeier 9321. 93uljl 110.
&ur $auben, Valentin 292. 312.
§aueneberftein 9321. 93aben 99.
§aunolt, (Sonrab 96.
§aufen DS. 93racfetu)eim 435. 436.
£aufer, 93artiime 371.
§aufen bei 2Cnbelfingen 488. 493 ff.?
£e(fyer, 3o§anne3 416.
§ebbe3bad> 9321. §etbelberg 401. 402.
§ebbe$r)etm 9321. SBBemljetm 389. 390.
$egene f. §<mingen.
©egne 9321. ^onftattj 474. 496.
Jetbelberg 96 ff. 396. 423. 442. 445.
- SeUiggeiftftift 447.
- Unioerfttftt 275. 304.
— 93ogt gQBtjpred)t 132. 141.
$eibe3§eim 93^. gran!ent§al 296. 297.
©eilbronn 433.
§eilig!reuj f. 2I8man3tt>etfer.
©eiliglreuafteinad) 9321. §eibelberg 398.
§eine f. ^dningen.
$einri(t) VU V ^onig 11. 12. 32. 478 f.
©einridj, -Wotcr 77.
x). ^einS^eim, ^uno 66.
§ei§ o.§at;fif;§eim / Sbrg, gen. $eif$Im 357.
©elbeling, SIau§ 490. grtf 490.
Selb, doctor 202.
— SucaS, ^ronift 2.
^elfenftein, ©d)IoJ 216.
©elmftabt 9321. ©tn^eim 413.
o. ^elmftabt 403. 412 ff. 93art$ofo;
mauS 149 ff. SDaoib 429. 9letm)arb
437.
Selmftetter, SBenbel 89.
o. §emment^al, ^onrab 466.
o. Jenfart, Konrab 466.
$emtenberg, ©rafen oon : 93ed)tolb 176.
mifylm 176.
§ennenberg, SHuboIf, 2lmtmann ju %ux~
lad) 127.
§eppetu)ehn a. b. 9Kieje ^r. SBormS
242. 243.
i&erb, Wattyaw 58.
Digitized by VjOOQ lC
503
t). ©erbttttgen, (Sonrab 476. ©etorid)
488. ffiitbeger 488.
$ermer3berg §821. $irmafen3 323.
£ern§l)emt ilr. SQBormS 261. 262.
©errenalb, 2lbt (Sunrat 78.
£errnfler31jeim j. DberflbrSIjeim.
$ertltng3$aufen, fllofier 286. 287. 290.
§ern>art, 2Jtorg 214 f.
£er$emt 3321. 9teuftabt 308.
fceffen, Sanbgraf ppW 169. 193. 206.
^eWeirn 9321. granJent^al 237. 238.
§etten!)eim f. §ettenleibellietm.
©ettenXeibcI^eint 9321. granfentljal 291.
&ubt, (Sunfc, con 93ufenbad& 124.
§euc$el§eim 9321. granfentyal 237. 238.
t>. ^euborffS3Ufiri b. j. at Sangenftetn 343.
t>. §ett>en, 93urfl)arb, feompropft 15. 33.
93ur$arb 463. 470 f. griebrid&
470 f. Sftubolf 470 ff. Solfrab
470 f.
©egne f. ©bningen.
©liter, Hermann 78. SGBernbrut 78.
$ifebad& 3321. ©inSbeim 441. 442.
$ilgbac$ (2BaIb=) 9321. §etbelberg 423.
$tI3berg, auSgegangener Drt 324.
§tUe§i)eim $r. Dppenljeitn 259.
©iltebrant, ©etnrtdj 471.
$trfd&au, 2lbt 2BoIf nt 67.
$irfd#om $r. §eppen!)etm 396. 402.
t>. §irfd#oro, SoijanneS 252. 400. 402.
405. 409. 415. 419. 420. 423. 424.
ipirfd&mann, Soljamt, tnarfgrcifl. 9tat!)
$u ftarlSburg 115.
§ifcftrd), 2)eutfc§orben§comtttcttbe 367.
§od$aufen 9321. 3Jto§bad) 407. 408.
§od#ehn $r. SBormS 245. 246.
t>. ©odjnegK), ber 361.
§odrfpeier 9321. flaiferSlautem 325. 326.
§od#e9tt& &t£, ©djaffner &tt 93euern 111.
§ocfenbac|, auSgegangener Drt 323.
t>. §of, Ulrica 484. .
Pfen 9321. ©ertner3i)eim 93.
§offen!)eim 9321. ©in&jeim 419.
x>. §ofjenberg, ©raf 20bred)t 13.
de Hohenbirch 468.
©Orenburg im 9tte3 483.
t>. §obenfel$ 265.
$o§ett[ac6fett 9321. 2Bein§eim 391.
lo^ertftoffeln 9321. @ngen 470.
§o5en=©uIgen flr. 2BormS 280. 281.
$o§ftabt flr. SOBimpfen 428.
o. $omt>ei, Sterner 37. 42 ff.
$otnburg, bie, 9321. ©toctadj 345.
o. ©ontburg (§onburg), 2lbam 373. (5on=
rab 468. 476. grtebrid) 344—382.
©eorg354. ©tig 353-357. §an% b. fi.
341 . 3M$tor 354. ffiuboif 354. 9Bern=
$er 468. SBotf Sttetrtd) 353. 357.
fconingen, Softer 289. 292. 301. 302.
307. 308. 309. 325.
§orbad& 9321. ^irmafenS 322.
£ord#eim $r. SBortnS 240.
§orn, 9Jtotl)ia3 97.
©ornbad), Softer 6ei 3tt)etbrii<Jen 271.
273.
§ornecf, £)eutfd&orbett3commenbe 407.
©ornecf, SReit^arb 407.
§ome<f o. §eppenl)eim, SQBernljer 269.
o. §ommgen, §einrid) 463.
t). §ornftein, ©tgmunb 348. 366. 375.
fcorrenberg 9321. 2Bie3lod) 420.
t). §orft, £l)eobortdj 54.
§ofdj, Sljeobalb, ©eridjtSfd&reiber *u
93ii§l 115.
§ofdj, M. ©tepljan 96.
§ote!i, 93ertl)oIb 56. £eitmd) 56.
£uber, §an§ Sacob 367.
§ub$ol5 472.
§itffeH, §an% §einridj 117. Sacob
119. felipp Sacob 119.
©iiffenljarbt 9321. 9Jto3bad) 409.
fciiftogen 9321. ftonauefdjingen 372. 378.
§iigeI3i)eim 9321. SRaftatt 108.
§tmb t). ©auHjetm 235.
fcufeli, Utrtc§ 463.
©ufiten 146.
t>. ^utten, §an§ 218.
SSger, Subnrig 119. ^ilipp 119.
gber^cim Stt. SOBormS 246.
w. 3^ter§§eitn, ©ertrub 83.
Sffe^eim 9321. SHaftatt 108.
SgelSbad) 5!r. ©eppen^etm 402.
gtoeSljeittt 9321. aKantt^cim 451. 452.
Smenftein bet 93il^t 114.
3m§of ; ©erbrut 468 f. SHuboIf 492.
Uli 492.
gngel^eim 39 ff.
o. 3ngeU)etm, aOBil^elnt 41.
Sb^arti, gobanne* 493.
Sb^Iittflen 9321. 2)urlac§ 93. .
3fe3§eim f. ©iftS^eim.
gtterSbadj) 9321. ^for^eim 89. 125.
gtterSburg 125.
Stlingen ©ant. ^urgau, Softer 484.
Sttlingen 9321. @ppingen 440. 441.
gubenbra" term, 9lt% 93iirgerin $u ©tra^=
burg 106.
Subenf^ulben, SQBormfer 129 ff.
ftftfert^al 932C. 3flatml)eim 387. 388.
Jailer unb flbnige, beutfd^e:
2llbrec§t I. 12.
gerbinanb I. 28. 167 ff.
ferbinanb n. 28.
einric^ VH. 11 f. 32. 478 f.
flarl IV. 14.
flarl V. 28. 189. 191. 349 ff.
Digitized by VjOOQ lC
504
flaifer unb flitoige, beutfc^e:
Subtoig 487.
3Jtottijia3 28.
2HastmiIian I. 28.
aJto£tmittan II. 28.
Dtto IV. 223 ff.
$$ttipp 5. 29.
Sftubolf H. 28.
Siupredjt 335.
©igtmmb 16. 58 ff.
SBenael 14.
flatferSfoutern, ©tabt 316. 317.
- ?rftttU)ttfttatcnferIlofter316.317.32L
». ^otferMl 460. ftbeUietb 460 f.
Stobolf 460.
flalbertSljaufm 9331. 9Wo$bac$ 406.
flaUftabt SB2C. fteuftobt 304. 305.
flftppeler, UIric§ 496.
ffappeforinbecf 9321. SBii§l w 90. 109. 114.
116. 128.
flarl IV., ffaifer 14.
flarl V , Jlaifcr 28. 189. 191. 349 ff.
o. flarpffen, §an3 ©Briftof 116.
flaftne*, ®a&iu%, ©of*at$ 127.
flatyarinettfijal, fllofter bet ®teffenl)ofen
460. 464-66. 470 f. 474 ff. 484 f.
487 ff. 492. 496.
$auf&eu*en 489.
fla&en&adj f. 9te<farfafcen&ad&.
HeIIer3f)<rf3, armiger 242.
flempiS, $$oma3 t>on 98.
v. flen&ingen, 9Wtofou3 13. 488.
Rexytxfytxm 9391. flird^eimbolanben 288.
289
fleffel, kebenfKi^en ber SB5rntfc 483.
rtefele*, 3Kat§9S 72.
flegn, §enne 41.
liefer, Safob, 3eugftted&t 58.
flieffer, SOBtUjelm 153 f.
flmbenljeim 9321. grattfentfjal 284. 285.
flinbSbad) 9321. fcomburg 323.
flirdjberg Bei ©djaffljaufett 466.
flirdjetiarnbadj 9321. §omburg 321.
ffixtiftaM 9321. ©m3§eim 439.
fltrd^aufen D21. §eil&*onn 429. 430.
flird^etm 9321. ©etbelberg 446.
flird^eun D21. 93eftgl)eim 439.
flird^eim am @tf 9321. granfentyal
308. 309.
fltrd&fietten 932C. @ngen 471.
#trfd&er, §an8 3ofep§ , ©d&ult§etfj jit
93aben 111.
flirfdfjgartSfjaufen 9321. 3Wann§eim 385.
flirffer, 2Ratf>t§, 93ogt &u 93iU)I 113.
fltrfmer, Slnt^oni, 9Sogt &u 93iil)l 108.
^irftetter^of 9321. WloZhatf) 406.
fliflau 9321. 93rud)fal? 60.
billing, gr. gafob, gorftmetfter 58.
fllein, <So3tna§, #an&letfd)rei&er 113.
ftUinaaxtatf) D21. 93ratfen$etm 438.
rtteitt=flarl&adj 9321. granfctttyal 301.
302.
^lein^iebe^eim 9321. g*anfent&al 240.
^reinftetnbad^ 9321. (SttUngen 64. 91.
fllop^en, auSgegangene* Drt 450.
flmelingen 9321. flarI3ru$e 126. 127.
o. flnd&el &u flafcenettn&ogen 122.
ffttoH, 93ern$art 75.
^nopff, Soft, »on 93retten 73.
flnopp 9321. Jpom&urg 320.
t>. flnbringen, (Srona 353. SWars 353.
Coffer 353. 357. 371. 373.
flod&enborf D». 3Getfa*fulm 431. 432.
flolfc t>. ©tauffen&erg, SRem&oIt 121.
£oI& o. SBarten&erg 311.
flitter, ^antfjlin, ©d&ultyetfj ju 93ufen=
bad) 124.
floln, @r&&ifdfjof §emnc§ t>on 482.
fldnig3bad& 9321. S)urlac§ 74 ff. 94.
o. flonigS&ac&, $an& ®im 72. 123.
#onftcm&, 93ifdjofe »on:
2Hbtec$t (931arer) 17. 326. ff.
3eitpunft feiner SReftgnation
338.
2)iet§eltn 4. 29.
©&erl)a*b II. 218 ff. 465. 467.
©e&r>arb (». 3cirittgen) 219.
©er$arb 12.
§eitmd& (o.93ranbi3) 15. 33. 493.
£emri4 (». §eroen), $obe§ia§r 26.
§einridfj (o. $anne) 32.
$ugo 2. 28.
flonrab n. (t>. Segerfelb) 9. 458.
aJtorf ©tttig 28.
aWarquarb'S (». SRanbegg) %ob&
iaf)t 329.
aWa^itnilian (Sljriftoplj 34.
9ttcoIau3 (o. flcnjingen) 13. 488.
Dtto O. §a(§Bcrg) 16. 34. 336. 338.
Otto (t>. ©onnen&erg) 27.
5luboIfS (t). 3»ontfort) £obe$;
ia§r 12.
©iboniuS 219.
Ulrid) 490 f.
9Betn§er 221.
flonftana, ©tabt 22. 146. 211. 333.
— 93rii(fen 4. 29.
flonftan&, 93i§t§um 489.
— fcomlird^e 468 f. 485. 493 ff.
2)ecan Siubolf o. ipenjen 471.
— §ofgerid&t 473.
— (Sie^m an bem gelbe ju 484.
— ©t. ©tep^an 473 f.
flornbacS (fliitnBa(§ 932C. 93retten?) 441.
o. Aonjen&erg, 9WangoIt 491.
flofc ttlrtd& 490.
flrautenba^ (DBer^ unb UnterO 9321.
SBii^I 115. 118. 119.
flragS, 93ern§art 132. 141.
flreujnadj 39.
Digitized by VjOOQ lC
505
flregenwinfel f. (SJriimmnlfel.
flrttfenbacl) 9321. flaiferSlautern 323.
flriegSljeim flr. 28orm§ 278.
flrofelbad), auSgegcmgener Drt 403.
flutnberlt, #etmn 490.
t>. fliintal, 3o^ann 493.
5htppenl)ehn, 2ltttt 104.
fluppen§eim 9321. ftaftatt 100.
o. fluppenljetm, Dtt $ietrid£j 105.
fliiffaberg, S5efte 339.
8abad&er $of 9321. Sroetbriicten 320.
Sabenburg 9321. 2Rattn$eim 388.
SambSljetm 9321. grattfentljal 314. 315.
v. SamerS^etm, (Sonrab 431 (f. audj
©iafc).
Santpert^eim $r. §eppenl)eim 385. 386.
t). Sanbegfb, §an§ fcemricij 379.
t>. Sanbenberg, (S&rtftof 346. 348 f.
360 ff. 370 ff.
SanbSberg? 361.
Scmbfd&ab, 93Ucter 401. 402. 417.
o. SanbSperg, #anS 105.
fianbftu^I 9321. §omburg 315. 318.
319. 320. 322.
Sangenalb 9321. $for$eim 93.
Sattgetmcfenbadj (Sant. $$urgau 485.
Sangentljal #r. £eppen!)eim 401.
Songmgea 9321. fcetbelberg 399. 400.
Sangtmnben 9321. §omburg 320.
de Lapide, Petrus 125. Wiricus 239.
240. 247. 259.
de Lapide superiori , Julius 269.
Melchior 325. Wiricus 296. 324.
£aft, ®berfjatb, 25omfftnger 343.
t>. Saubegg, Scmber 472.
d. Sauben, 93ert§oIb 467.
». Saubenberg, ber 360.
Saunter^eint 33331. ftranfentljal 310 bis
312.
de s. Laurentio, Girasperolus 482.
Rolandus 482.
Sautter^eim 9321. flird&ljettttbofattben
287 288
o. SautterSIjeim', ®efc$Ied)t 287. 294.
295.
Sebjelter, $an§ 214.
Setbelfjeim f. ©ettenleibeHjeim.
£etben§arberi)of 9321. SKo3bad& 403.
Seimen 9321. §etbelberg 445.
t>. Setningen, Orafen 247. 305. 284.
287. 290. 294. <5uno 279. 280.
Seipferbingen 9321. ©ngen 492.
SeifeUjetm, tfr. SBormS 244.
Seiftabt 9321. Sfeuftabt 302.
Semltn, (SJefd&Iecfjt 435. 93olmar 441.
SenfjuS, gobanneS 312.
Sertfj (Serrfel) o. fttrmftein, ©afpar
296.
Seuterd^aufen 9321. 2Beinl)emt 392.
Seutolbt, gafob, ©tabtfc!)reiber mDffen=
burg 105.
Leuus, Petrus dictus 471.
Sid&tenberg, ^errfd&aft 110.
Sidjjienflmgen $r. SinbenfelS 398*
Sid^tenflern, fltofker 430.
£ic§tetttf>al, fltojte 116.
t>. SiebenfelS, Jpertnan 477 f.
Sicbrat 161.
o. Sier (Safyum?) 362.
Sinbau, ©ttft 474 f.
Sinben 9321. §omburg 323.
£inpad& 492.
Smfte, ©berljarb 469.
Sipp, $&Utpp, ^farrer 83.
Sobenfelb, Softer 416.
Sod&er, §an% 490.
t). Sobron, Subroig 345.
£3iar, Seot^atb 78.
£orfd&, Softer 390. 394. 395. 443.
o. Soroenftein, ©rafen 405.
- Subtmg 403. 417.
Suber, $eter, ©umanift 95-99.
Subtmg, flaifer 487.
2ubn>tg§&fllje f. 9hibeI8fjeim.
£ummel, 9Baft!jer 72.
Sungenfelb (Longueville) ? mofter 293.
de Lupfen, H., archidiaconus eccl.
Argentin. 105.
Suffetfiabt f. Seiftabt.
Sutler (Dr. 2»artin) 175.
Lutrea imperialis f. flaiferSfautern.
Siifcelfad&fm 9321. SBetn^etm 392.
Sujern, 489.
fRad&tolffitt, bie 74.
3Jtoiet, go^ann, 9totar 88.
3Railanb 349. 351 f. 357.
aWatnau, fteutfrfjorbengcommenbe 345.
349 ff. 360. 373. 468.
- tfontt^ure: $an3 §eitmci) o. 93rafc§-
berg 356. Oottfrieb ». §ortburg
354. Shtbolf t). ©onburg 354. ©ig;
tmmb o. fcornftein 366. 373 ff.
©ebaftian o. ©tettcn 349. 353 ff.
Waim, 2)omcapiteI 250.
- (Sr&bifcbof 177. 201. 390. 491.
- ©ttft ©t. ©angolf 256.
2KalW 3331- ©ttlingen 90.
o. 9Jtotibadf), So^anna 89.
2Watm, ©an§, 2(ltfc§ult§ei^ ju 93ufen=
bad& 124. 125.
3Kanncnbac§ Sant. Sljurgau 459 J-
465.
o. 3Jtomtenbad(j, grif! 490.
3Kannenburer, §eini 495.
3Jtonnl)eim 396.
Digitized by VjOOQ lC
506
aRarburg, 2>eutfd&orbett8commettbe 270.
Marcdorf, Hermannus de 3.
aRarauarb, Dr. 3o§ann, 166 ff. 209 f.
Martinus aurifex 464.
aRartin3f>3be 9321. §ombu*g 320.
aRar&jeJtt to. (Sttlmgen 80. 82 f.
aRaffenbadj D21. 93racfen!jeim 435. 436.
SRatt$ftufen (3Rette§ufen) 9321. 93it§l 120.
aRattftaS (Sarfto 28.
o. SJtouenljehtt 471.
3Rauer 9321. fceibelberg 421. 422.
2Ra£ttmItatt I., flatfer 28.
aRarjmiUcm II., flaifet 28.
aRager, goljann, atotar 70.
aRagfebom f. 3Roogbrunn.
aWajingen (Santon $$urgau 466.
t). aRetfen§etm, §etnric$ 236. 315.
2RecfeS§eint 9321. §eibelbe*g 421.
3Reergburg, ©tabt 1 ff.
— 2foguftiner 468.
— $iirger entridjten ben ©eroanbfatt 34.
— 93tirgermeifteramt 16.
— 3Riiblen 343.
— ©tabtammann 12.
— Srintftuben unb ©efeafd^aften 21.
— SBeinberge 339.
aRegenfcer t>. SSeHborf, 3o$amt Soadjim
124.
aRehngfjetm D21. 93radenl)eim 439.
2Welan^on 171.
aRennmngett 216.
3Renfcer, Sacob 254.
de Mercato, Andreas 481 f. Petrucius
482.
aRerceSburg, aRerjeaburg j. aReerSburg.
Mercesburg, liupoldus de 3.
aRerflingen D& Seonberg 86.
». aRerflingen, ©tffc 86.
aRerlerin, ©ertrub 120.
o. 3Rergburc, flonrab 10. Siupolb 3. 10.
o. 3Rer3bur4 2lmoIb 10. 3RanegoIb 10.
©ifrtb 10.
2Rertegl)eim 9321. ftxaritentyal 293.
aReftner, §einridj 66.
aRetien§eim 5Sr. SBortnS 248.
Mettensis episcopus 225.
3Refc, 33ifdjof won 221.
3Re£, 93erni)ar&, ©d&ulifjetj$ &u ^nie-
Iingen 127.
aRefcUnfd&nxmbetfiof 9321. (SttUngen 89.
w. 3Re»ger, SBinjefot 356.
3Rid)eIbad) 9321. ©berbadj 403. 404.
t>. aRid&elbadj, ©einrid& 100. .Kraft 100.
3RUS§eim (aRiilsrjeim) f.aRitfjnjeimer§of-
Mimmenhusen, Hartmannus de 4.
aRinfelb 9321. ©ermerSljetm 93.
3Rmneburg 9321. aRoSbad) 403.
3RUtelbronn 9321. ©omburg 318. 319.
3RitteU)aufen bei 93rutnat§ 161.
de Molendino, Eberhardas 65.
aJWggingen 9321. rtonftanj 477 f.
t>. 3Rbggtngen, grtebridj 478.
aRondj o. Stofenberg, 9«upert 422.
aJldndfoea 9321. fceibelberg 421.
3Ron8§etm fa. SEBormS 279. 280.
aRontfort=93regenj, ©raf SBinjehn t>. 334.
aRontforfcSettnang, ©raf Stobolf ». 335.
Wric$ 22.
o. aRontfortsSd&eer^ettnang, ©raf &ug
476. miMm 476.
3Roo§ 932l.-8u§I 108.
aRooSbrunn 9321. @berbad& 403.
aRooSbrunn 9321. Sflaftatt 79. 83.
2RorIenbad& fa. SmbenfelS 398.
aRbrfa) 9321. Sran!ent$al 230.
aRbrftabt fa. SBormS 276.
aRflrtelftein 9321. 3Ro3bad& 406.
3Rofer, SBogt su 93euggen? 360.
o. aRoffenljeitn, SReinljarb, 2ltntmann ju
aRiil)Iburg 127.
aRiicfenfod) 9321. §eibeiberg 400.
aRuggcnfturm 9321. Btoftatt 90.
3RuP<u$ 9321. §omburg 319. 320.
3Riifil$aufen SB21. 2BieSlo<$ 425. 426.
aRttjfoeim 9321. granfentijal 295. 296.
aRuIjtyeimer ©of fa. SBormS 271.
Mul, dictus 469.
3Rulbac^ f. ftetfarmiipad).
aRiiUiaufen, $eutfdjoroenScotnmenbe356.
aRunben^eitn 9321. ©peter 233. 234.
Murensis episcopus, Petrns 125.
JRanftaU f. 8anbftu§l.
ataffau, ©rafen Don 258. 321.
atedtorau 9321. ©d&roefcmgen 452. 453.
aiecfarbtfd&of^etm 9321. ©in3§eiro 407.
412.
*Rec!argartad& D2t. ©ettbronn 432. 433.
atectargemunb 93«. ©eibelbcrg 398. 399.
400. 417.
SRecfcrcljaufett ^t. ©eppenljeim 402.
5Redtatfaftenba(§ 9321. 3Ro§ba* 403.
9tetfattniU)lba$ ©». 3Ro§ba^ 427.
atecfarjieittacb ilr. ©eppen^eim 401.
SReiberfer, @berlja*b 430.
sReibenftein 9321. ©inS^eim 416. 418. 420.
SReipperg 0S(. 93ra<fenljeim 435. 436.
o. sRctppcrg 410. 425. 434. 435. 436.
443. @ber§arb 440. 2BU§elm 108 -
Wetyavt, Dr. aRatt^auS 211 ff.
t>. aieHenburg, ©raf 3Rangolt 491.
ateHenburger, Sonrab 470. ©ifela 470.
$emricb 470.
aieuburg, ^lofter, bei $eibelberg 449.
aieuenbitrg i. SBirtemberg 94. 124.
ateuettfjehn 9321. §eibelberg 394—396.
t>. aieuenftein, 9lubolf 105.
aieuljaufen b. SBormS, ©oaegiatltrd^e
beg $K. ^riacug 234. 235. 250.
1
Digitized by VjOOQ lC
507
266, 261. 262. 276. 281. 300. 313.
385. 446. 448.
SReuiemingen 9321. grcm!entl)at 299. 300.
Steunfirdjen 9321. ©berbact) 403.
fteufafc 9321. 93iu)I 110.
SReufatj D2L sReuenbiirg 92.
iReuftabt a. b. §a*bt, (SoHegiatfttft 232.
450. 451.
t>. Steuftabt, 2Bi|>crt 435.
Sfomtoeter 9321. 93iU)I 121.
t>. Sftbeggen f. ©(i)enJ.
9&ieberpr3!jetm #r. SBormS 273.
Sftieber^ofen D21. 93racten!)etm 438.
3(tfeberlauppact) f. $nopp.
x). SRteblingen, tfonrab 121.
Wefern 9321. $for#eim 70 f.
t>. TOefern, Out 71. §an3 87. §eumd)
70 f. Heinfjart 71.
t>. Sftppenburg 422.
ftonnenmttnfter, Softer in 9Borm3 259.
295. 310. 311.
3torbf)eim D21. 93radeitt)eim 433. 435.
t>. 9torbl)eim, 2lgne3 61 ff.
SWrbKngen 146 ff.
de Nova Domo, Wipertus 435.
9hirnberg 133.
9tti*nberg, 93urggraf griebrid) turn 333.
— 2)eutfd)orben3faffe &u 368 ff.
— 9ftetd)3tag &u 177. 201 f. 205.
9hij$baum $21. 93retten 73. 92.
ftufclod) 932t. £eibelberg 444. 445.
9ttitte3§eitn f. ©rofc-WetbeSljeim.
Dbetattemityl 3321. ®bevba% 403.
Dberarnbact) 9321. §omburg 318.
Dberbruct) 9321. 93iU)l 111. 113.
Dberpr^ehn #r. SQBomtS 270. 271.
Dberljof 9321. SSieSloci) 420.
Dberfird) 105.
Dberltn, Sol). Stjeobalb, 2lmimann 104.
Dberleuppadj f. Sabadjer §of.
o. Dberriebero, Ulrid) 478.
Dberful&en SB^C. g*(utfentl)al 300. 301.
Dbemmffer 9321. 93iU)t 108.
Dberroeier 9321. 93iU)I 110. 112. 113.
Dber-SHtffftngen f. SBofftngen.
DberjeU auf ber 3. Metd&enau 464.
Dbrig^etm 9321. granfentijal 296. 297.
Dbetttjeim 9321. 93rud)fat 433.
— ©ttft, GuftoS $an§ 73.
Debicfljeim f. drbig§ettn.
DfterSfjeim 9321. ©djroefcingen 450.
Dffftetn ffr. 2Borm3 281.
Dgger§(jeim (2lger§§eim) bair. $21.
granfentljal 231. 232.
Defjningen am Unterfee, Softer 465. 484.
o. Deljmngen, ©onrab 471.
Sentta*) 9321. 2lcr)ern 107. 108
t>. Dtft, X§eobotfct) 54.
t>. DpfertSJjofen, 2Jbefljeib 487. 93et$toIt
487.
DepiSperg^ppenberg bei ©tec! born ? 475.
Dppau 9321. granfentJ&ai 397.
Dppen^etm 253—256.
- 2tmtmann SIBgpred&t 132. 141.
Dranten, $rinj won 381.
DrmSljeim, auSgegangener Drt betgran=
feudal 236.
Drtenau, £anbt>ogtei 105. 110.
Drtenberg 9321. Dffenburg 105.
£*9 (£>*), SeliE, SlatJ^err &u 3u*ict} 22.
Dfftngen, (Sant. 3iirict) 488.
Dfierfjooare, §atnridj 469.
Defterretd) , §ergog fjriebrid^ nut bet
Ieeren$afcr)e329. 332 f. 337. Dtto 488.
Dftyofen flr. SBormS 263. 264.
Deten, flonrab 461.
Dttenau 9321. ftaftatt 72. 92.
t>. Dttenau, @ber§arb 65.
Dttenljaufen D21. SReuenbiirg 92.
DtterStoeier 9321. 93iu)I 116. 117. 119.
120. 121.
Dtterberg, 2lbtet 281. 282. 283. 284.
Detttgfjeim 9321. ftaftait 90. 102.
DtttnatS^eim i. ©., JNofter 492.
Dtto IV., flaifer 223 ff.
x>. Dw, ber 360.
Droer, $onrab 464.
CtmSljeim, 93urg 78.
o. £)ttH3f)ehn, 93ertoIb 77 f. Grafto 77 f.
Guno 76 ff. $ruget 123. $an$
Suget 86. SQBolftriguto 77 f.
©apfte: 2ner^nberVI.455.3nnocen$IV.
218 ff. 225. 383. 459.
Perugia 176.
$faffeitt)ofen £21. 93ra<fenf)etm 439.
^faffenrotl) 9321. ©ttlingen 56—58. 90.
^faffingen 9321. fteuftabt 304.
$faligrafen unb ^Jf alsgrdfinnen : 233.
237. 270. 274. 294. 296. 305- 314.
322. 324. 390. 391. 393. 396. 397.
398. 421. 426. 451.
— 2lnna v. ©intmern u. 3roetbrucfett 36.
griebrid) L, ^urfilrft 107.
griebrict) III, ^urf. 149 ff.
griebrictj o. ©imntern 36 ff.
So^anneS 318 f.
§o^ann t>. ©immern 168.
Subroig III., Jlurf . 60. 130ff . 149 ff .
Subnrig V v ^urf. 169 ff. 186.
2Wargaret§a t). ©immern 36 ff.
Dtto II. o. 3Ho3bact) 403. 405 f.
442 f.
$f)Uipp 455 f.
^uprecr)t, £ontg 37.
©tep^an t>. ©immetn u. Sttm-
brtidten 36.
2BiI^elm 126.
Digitized by VjOOQ lC
508
$fauen t>. SRitopurr f. n. Sfainnurr.
?febbcrg§eim flr. SBormS 236. 243. 244.
?feffcrborn=WP*eim? 181. 139.
^fefferljart, 9Jtog. 3o$ann 473.
$fiffltg$ehn, to. SEBorotS 244. 245.
$iguS, 9Cbonbiolu8 482.
$Ianfftabt §831. ©d&roefcmgen 449.
feppn, flbnig 5. 29.
Planctus beati Galli 219.
gogener, (Secilte 487. §einrid) 487.
Fontonium vel pontomium 5.
$orceHu§, §ugo 464.
$offelt, $ljUi»» Daniel, 9totar 57.
Sk>tt, 93a(t6afa* 210.
e Pyro, Galeazus 479.
Oueibetgbad& 9331. §omburg 323.
auim^eim 9331. gran!ent$al 286. 287.
RaboIfteH 353. 374. $rcibenbat 3*'-
fjanneS 469.
9tof3, Gant. 3tirtd& 461.
SRaibelin, 3lbeUjait 488. 93utd&art 488.
Sflamf en 933t. Jftrdtfjetmbolanben 289. 291.
9tomnumg, 2Jtottf>ia8 418.
n. SRamftein, Albert 461.
o. Stanbec! (Stanbegg) 263. 309. 2fana
95 f . §etnrid& 343. 477 f. 3o$anS
489.
t>. Sfambenburg, @gbred)t 496.' grtebricb
487.
Stanpenau 9391. ©inSfietm 429.
x>. Maft, 9lIgot 463.
Baftatt, Stott 104.
— Sanbcaniter 68.
— ©tabt 101.
SRafcenlo, 93ur$art 489. Solans 489.
9lau», ©lefe 41.
o. SRaoenSpurg, §einrid) 32.
t>. Hed&berg, $ppp 217. 3<Jrg 217 f.
SRedjberger, 9Uesanber 217.
!Red)burger, QftteC §an3, Dr., non ©trafc
burg 109.
ftegenSburg, $fteic$§tag 168. 177.
StetdjjartSljaufen 9391. ©inS^eim 413. 414.
fteid&enau, Softer 459. 463. 469. 489 f.
495 f.
— 3tebte: Albert (t>. Hamftetn) 461.
464 f. 469.
• (Sonrab (t>. Qimmtxri) 459.
$tet$ehn (o. eaftett) 479. 483. 486.
@bet|arb (t>. 93ranbi3) 493.
©einridf) (o. (Safyljen) 222.
3Wat£ (t). flnortngen) 353. .
meitynbati) 831. (SttUngen 125.
9teic$enbad) 9331. Dffenburg 116.
Betyen 9331. ©in&jetm 410.
9leia)$ac§t 60.
3tet<$8$ofgeria)t 59.
tteicpfommergerid&t 171. 192. 201 ff.
dltilfyexm 9331. §eibelberg 423.
Sfteinljeim hex Sutiatf) 34 0-
9lei»oltS!tra>n 9331. (Sufel 265.
t>. SteipoItSfttd&en 297.
o. SReifd&adk §an§ 124. §an§ $x 9teu=
beroen 341. §an8 SQBernfjer 359 ff.
Staff, §einrtc&, gorfWnec$t 58.
ftembolb, flafnar 215.
t>. ftemcbtngen, 3lgne3 61 ff. 93ert$oIb
61 ff. SHetrid) 61 ff. §an3 61.
2Rargretf> 86. 3tan§a*b 103. 6ig:
numb 124. SBenbel 75.
ffietndjtngetfjof 9331. fcutfaci) 94.
9ten$en 9331. 9ldjern 105.
SReud&Iin, 3oij. 455 ff.
SReuS, §an§ in grcimerS^eint 258.
SRbein, Ueberfdjroemmungen 103.
9toetnbiir(!§eim to. 9Borm8 262. 263.
SRgeinegg ©ant. @t. ©alien, 3hnman
©&er$art 487.
- 93urg 218 ff.
9Hd)en 9331. ©pntngm 440.
t>. SRidjenbad) , IWicofouS, $an&Iet 40.
49. 51. 55.
9ttc!enbac$ 9391. ©ciclingen 369.
ftieb, $8*fe* im 108.
SHebljeim 9391. ©ngen 470 f.
SRieblmgen a. £>onau 493.
SUeget 9331. 93ii$I 84.
Sttegel am flatferftu$l 491.
9Ue8, bag, in 93atern 483.
ffiitnbad) to. SinbenfelS 398.
o. SRinegg, Otto, ^om^err 31. Ulria) 464.
Stttteracabemie ju ©elj 149 ff.
9Htterfa)aft, fajwtibiWe 332 f.
9tob, «ntcoIauS 240.
Slobenbad^ 9331. Wrc^etmbolanben 288.
292. 293.
9l3ber, (Sefd&ledjt 116.
mbtx (9lobber,3iober), 3lntonn 121. 122.
— t>. ^iefenau, 2)iet§er.
3fl%enbac§ 9331. ^fuffenborf, garret
Ulria; 458.
Slo^rbatt) 9331. §eibelberg 446. 447.
t>. 9torbo*f, ®rafen 9. 2Wangolb 4 ff. 29.
9tofentl)ar, SRonnenllofter bei ^e^en^eim
259. 288. 294.
Softer, ^einritt), oon ©ppingen 88.
o. Slolnegge, §an% 341.
t>. ^lolwaag, $emdtt) 84. §emrtdj 3BoI=
gemut 71. Slubolf 66.
t>. SRotenftain, ©onrab 131. 139 ff.
Hermann 130. 138 ff.
ftotyenberg 9331. SBiegloa) 426.
9iotr>enfeIS 9331. 9laftatt 81. 104.
9tot$tt)etI am ^atferftu^l 491.
de Rothwil, Johannes 471. Petrus 471.
n. SRottelein, Sut^olb, 3lrc§ibiaconug 32.
Digitized by VjOOQ lC
509
9tot$fue§, <S§riftof ?&•
ftottoeil, flcunmergeridjjt 201.
t). SftofcenJjaufen, Jpetnncfj 236.
3to$eim 3321. granfentyal 229.
Sfotd^etm 3321. ©peier 234. 235.
Sfoibe, SBipert, ^ropft 87.
SRubeBljeim, jefct£ubnn^3§o§ebei2Bortn3
253.
Sfaiblmger, 3obocu§ 493.
gftubroetS&ad) D21. sReuenfeiirg 60. 92.
Sfiubolf n. , flaifer 28.
9htf, §an§ 214.
SRufadfj, £)eutfdfj0rben3fomtf>ur ©igtmmb
o. @ptingen 347. 360. (368). 376 f.
!Ru$, Slubolf 484.
9toribeberd&, 33urg 467.
Stumpad) f. 9Um&ad).
IRuolfmgen feci ©tgmarmgen 476.
SRuppacij, auSgegangener Drt 319.
Sliippurr 9321. $arl3rul)e 58—60.
t>. SRiippurr, $fauen, SCrnoIt 58. §an§
58. £einrtd& 58. 65. Song 58.
9tat& 58. ©tfrib 58 ff.
SRu»red&t, flbmg 335.
3*ufd^e, @gibiu§ 481.
de Rustinstorf, Hainricus 467.
SRufj, 9Ucotau3, Sanbfdjretfeer &u #reu&=
nad& 39. 41 ff. 53 ff.
Styfj o. ©ul&bacij, §an§ Safofe, 93ogt
&u (Sttttngen 127.
©abina, DHoeriuS, 33tfd(jof ©on 126.
©acfjfen, tfurfiirft (Solemn griebrid&)
169. 193. 206.
©alem, Softer 458. 2lebte: ©feerljarb
con Storborf 222. UIrid& 477.
©alenftein ©ant. $§urgau 460.
t>. ©alenftein, Ulrid& 463.
de Sallegio, Cunradus 482. Menasinus
482.
©anbljaufen 9321. Jpeibelberg 423. 424.
445. 446.
6anb!jofen 821. Sttamtyeim 386. 387.
©anbroeter 3321. 33aben 108.
©aSbad& 3321. 2Jd&ern 108.
t>. ©aSbadj, Grafto 78.
©aufenljettn 3321. granfentfjal 298. 299.
©d&aarljof 3321. 2Jtonn§eitn 386.
©d&afffjaufen 466. 471. 487 f. 496.
— Softer 2Uret§e«igen 490. 2lbt Ron*
tab t>. §enfart 466.
*. ©c&aff§aufen,2BaItl)er 473. Stubolf 471.
©d&attljaufen 3321. 3SBie3lod& 73.
t>. ©d&auenburg, Satt 100, $afpar 100.
3Md&tor 100. 115. 116. Ulricft 100.
SBoIroar 100.
©d&enf d. Sanbegg, Sutolt 485.
©4m! t>. Wbeggen, 3o§ann 38. 42 ff.
©d&euern (33abenfd&euern) 821. 33aben
60. 90. 121.
t>. ©d&et>enig, ©eltnid& 38. 42 ff."
©d&tftung 3321. 33aben 108.
©d&ittberg 3321. ©ttlingen 57. 61. 83. 93.
©d&Iu<$enau, §of bei 33iit)l 105.
©d&Iud&terer, $§ttipp 259.
©cfjlud&tern 3321. @pptngen 433. 434.
©d&foobe, ©eorg, $farrer ju 33it§I 114.
©d&Iuttenbacf) 3321. ©ttUrtgen 61. 89.
o. ©dfjmalenftein 85. go^anneS 85.
©d&malfalben 202.
©d&malfalber, Soljann 117. 3)aniel 118.
©eorg griebrid) 118.
t>. ©d&inen, ©&rtfiof 357.
©d&mib, $aul griebrici), gorftfnedjt 58.
©d&tmbtlapp, Safob 115. HJtorr. 115.
3JtogbaIena 115.
©d&nabel, SoJjcmn 72.
©d&nepf, ?eter 72.
©cumber, IWtfofouS, (Sapfon 114.
©d^Hbronn 3321. (Sttlingen 69.
©djbmmattenn>ag$r.£tnbenfel8401.402.
©d&flnau, Softer 239. 386. 393. 395.
398. 399. 417. 449. 452.
t>. ©d&5nau, ber 367.
©d&onbrunn 3321. @berbad& 403.
©d&opf, 3o$anne§, ^farrer 87.
©d&ramberg, 33urg 349. 371. 373.
©d&ranc!, 2JHd&eI 84.
©d&rie§ljeitn 3321. SBeinljeim 393.
©d&ud&madjer, 2Benbel 89.
©d&ufcbar, SBoIfgang 368. 376 ff.
©d)n>aben, 93ereinigung in 144 ff.
©cbtoaigern D21. 33ra<fen&eim 426. 435.
436.
v. ©dOnxmbegg, 2llfeevt 488.
©d^njarjengern 2Balb bei ©utjbad^ 72.
©c^roarft $an3, Slitter 341.
©4tt>araad> 3321. 33ii^I 108.
©d&nmraadk Softer 110. 116.
— WtW: ©eorg 117. 3o^ann 110.
aflid&ael 114.
— ©uftog: 3o§ann gen. ber $i<fe 120.
©dbroar^ac^ (Dber? unb UnterO 3321.
@berbad& 403.
©d&toaraerb, §anS©eorg 1 17. SRegma 117.
©c^wei^ 2He£anber 351.
©djroefcingen, ©tabt 449. 450.
©Awe^aer, 3o§ann, 2lmtmann au 33ii§I
115.
©dttD^ (Eanioxt 333*
©ebo^ooer,3o§.2lb v 2Cmt§oern)efer 104.
©ectenljeim 3321. ©d^roe^ingen 450. 451.
©eebunb, ©tcibte beffelben 330 f.
©eelfingen 3321. Ueberlingen 463.
o. ©eiboltfiorff, SBotf 168.
t). ©elbac|, §an& 103.
t). ©elbeneel, 3a!ob 114.
Selvingen, Landolfus de 4.
Digitized by VjOOQ lC
510
©el$i.@tf«jj, 9fHtteracabemie &u 149—154.
— ©tift 149 ff. ^rflpfle: gran* *. ©alen
153. 2lnbrea§ ». SBeicferSlJeim 153.
©elabad& 154.
©erra, 93eni)enutu3 482.
©etorltn, 3brQ 214.
©egler, So^attneS 96.
o. ©tcltngen 432. (Srafft 76. ©<m3 141.
3Jtorgret§ 75 f . 3Hernn)n 73. Dttilie
73. ©d&nricfer 73 f.
©iegel:
93aben, ©tift 88.
. t>. 93obman, 3o!)an3 478.
v. SM&tngen, ©uta 71.
t). ©berftem, ©raf ©berljarb IV.
78. Otto I. 78.
gelbbad&, Softer 478.
o. fceibelberg, 2llbrel)t 484.
5tonftan&,93tfdjofflonrab (o.^egets
felb) 458.
Subnrig, flaifer 487.
2Reer3burg, ©tabt 3.
o. SRanbegg, §einrid) 478.
?Reid)enau, (Sonoent 469.
3linnjitt, (Santor &u QM$ 472.
o. 3fto{$n>aag, §einritf) 85.
©peier, $ropft 93ert$olb 77.
90Btrtemberg, ©raf ©berljarb III.
86. Subroig I. 86.
©iegetebadj) 9321 ©inSfjemt 409.
©ifri&, Sfotar 65.
©igmunb, $onig 16. 58 ff.
©ilbernagel, 3acob 153 f.
©tntmern, spfalagrafen »on, f. Spfala-
grafen.
©ingen 9321. 2>urfodj 61-64. 91.
©m3i>etm, 2lbtei 405. 410. 411. 428.
444.
©m$eim 9321. 93aben 108. 118.
©ton, 9tonnenJIofter bei 2Jtoud)en§etm
265.
©notolin, 93art§olome 108.
©olar, 3of. 2tmbroftu§, Stotar 57.
©ottmgen 9321. SRaftatt 108.
». ©ottmgen, <£onrab 65.
o. ©onenberg, Saurenfc 176.
©ottnenberg, ©djfofj 333.
d. ©otero, greyer x 118.
©pad&bad&, §ug 106. 107. 109.
©pdt, 2ttetrtd& 357.
©pe#ad) 9321. fcetbelberg 416. 417.
©petf, 93adj bei ©d&toaraadj 110.
©peter, 2lugufttnerflofier 235.
— 93tfd&ofe oon 415. 426. 2Iugufi 99.
103. ©eorg 2lnton 89. §einrid) II.
83 f. 3o§ann 125. 3o§ann II. 87.
Sotljar griebrtd) 80. Subnrig 69.
2Rat§ia3 125. ^ilipp 126. SOBil
beric$ 125.
— Eotncapttel 77. 88. 104. 138.
©peter, ©enerafoicare : 3o$atm ». 93e*gett
87 f. 93ifdf)of $etnrtd& vtm tyex-
tttopgia 69.
— ©t. ©erman, $ropft SBtpert Shtbe 87.
— Eloper ilber £afan>W 444-
— ©taDt 130. 133. 139 ff. 143 f.
— Heid&Stag (1540) 167.
©peffart 9321. ©ttlingen 65-70. 91.
— SBau enter flapette 67 ff.
— 9Sifttattonen, bifc$5flicf) fpeirtfd&e 69 f .
o. ©peffart, Sftubeger 66.
©pet, §an§ 100.
©piegelbetg,©djfofrtm$$urgau 32.333.
©pielberg 9321. 2>urla$ 70—72. 94.
©pon^eim, ©raffd&aft 41.
©porli, Ulrid) 471.
©imltn, §ugin 477.
©tabeltn, 3o§ann, $farrer 104.
©taljel, SSeltin 95.
t>. ©tain, ©tgfrtb 131. 139 ff.
©tauf 9321. £ird#ehnboIanben 290.
$u ©tcmfen, grftr. ©eorg Seo 116.
©tebbadj 9321. ©ppingen 438.
©tefanSfelb bei 93rumat*> 286.
t>. ©tege, §etnrttf) 41.
©tein am 9tyetn 464. 493.
t>. ©tein, 8ernl)art 89. 93ert$oIb 474.
o. ©tetnad&, ©onrab 417.
©tetnbad& 9321. 93iUjI 108. 110. 111.
118. 121.
©teinmauem 9321. ffiaftatt 102.
©teinSfurtfj 9321. ©in^etm 410.
©tetten D21. 93rac!en§eim 438.
©tetten bei ©d&affljaufen 476.
o. ©tetten 260. 301. ©ebaftian 349.
354 ff.
t>. ©teujjftngen, 93ertoIb 469. $einria)
475. §erbart 475. Shtbolf 475.
©totfa* 471.
o. ©to«ac$, @ber§arb.471. Sffialt^er 493.
©toffter, SBertin 367.
©tott, 3afob, ^fatrer in 2lln§eim 229.
©toll ^u ©tauffenbetg, Hafpat 105.
©toHe, 93ert^oIb 85.
©toU^ofen 9321. Stoftatt 108.
©tra^butg, 93ifc^ofet)on 170. SOBityeltn 60.
— 2)eutf^otben§commenbe346f. ^om=
t^ure: ©igmunb ». ©ptingen 347.
griebridj t>. §onburg 346.
— ©eiftUc^eg ©erid&t 105.
— ©od^ftift 110.
— ©tabt 60. 133. 145 f. 347.
©tuberofjetm 9321. granfent^al 231.
©tunger, 2lbelJjeib 120. 93urf§arb 120.
©tiiterfjof bei aOBalbleiningen 324.
©tuttgart 94. 214.
Suburbium, 93otbutg 11.
o. ©ulgen, §einric§ 464*
©ul&, ©tafen won: Hermann 335. 9hi*
bolf 86. 331.
Digitized by VjOOQ lC
611
6ufobad& 9321. (Mingen 70. 90.
- m. Staftatt 72. 92.
©itfjen f. Dberfttljen.
t>. ©umerau, aJtarquarb 463.
©umtniStoalb , $)eutfd)orben3commenbe
493.
©unnenfatb, grtebridj 463. §emrtcfj 463.
(Sunken f. ©inS^eim.
<&\x% Gafrar 107. §ug 107.
©uter, $onrab &u ©ttltitgen 124.
©tofiger, 2BernIt 341.
©toftneger, (Sonrab 66.
©imager, $onrab 461.
Synodale Wormatiense »27 — 326.
385—454.
^Sanne^etnrt^Sifc^ofau^onftan^ll.
Sannec!, ©d^Ioft 333.
Sannegg, 2fott 342.
t). Sengen, £an§, grg 341.
». Xetttfooen, §einrid& 343.
d. Settlingen, 2tnna 483. (Stmrab 466.
German 100. SBattljer 483.
SJjairnbad) 9321. SBieSlod) 426.
$§ateifc$tt>eUer 9391. ^trmafenS 322.
S^engen 9321. @ngen 492.
t). Xfjengen, 2tt>el§eib 460 f. fjriebridj
463. flonrab 460 f.
ftljermopglft, 93tfdf)Of §etnrtdf) oon 69.
t>. £§un, SRuboIf ((Sljatn?) 22.
Sfjurgau 333.
Stefenau 84.
t). Stefenftetn, $ug 475.
Siefentfjat 9321. gran!ent!)at 290.
ftitmretun f. $iiroten.
t>. %obel, §einrtd), flomtljur 467.
t>. Soggenburg, ©rafen: $ietljefat 467.
griebrtd) b. ft. 467. griebrtd) b. j.
466 f. 2BU$efot 467.
Srefd&flingen 932C. ©in8§eim 437.
Orient, 93ifd)of §emridj con 482.
Xrier, Jhtrfiirfi=©r&btf(§of von 170.
t>. Sriefen, ©uta 474.
Srtppfiabt 932t.^atferStautern 324. 325.
SroSbad), j£ran& 83.
Sroffeler, Sitter ©einridj 65.
o. Xrott, §an8 455 f.
Erud&fefj, Stomas 126.
— £an§ genannt 3Jtotte 341.
— §an§ §etnrtdj (t). 9ttjeinfelben ?) 341.
— t>. SJUjetnfelben, §an§ Safob 359.
— t>. SBalb&urg, ©berfjarb 82. §an$ 22.
Siibingen 474.
%uUn in Defterreid) u. b. @. 488.
Tusculanus episcopus, Petrus 837.
Xuttlmgen, Dberoogt Sttetrtd) t). £on=
burg &u 357.
tleberttngen, ©tabt 17.
UberSljetm f. 3&er§fieim.
Ubftabt 9321. S3rud&fal 73. 89.
o. Ubftabt, ©erfjarb 65 f.
Utfpngen f. Sttlingen.
Ubal^ofen f. 2lbeI3§ofen.
Uffitem f. Dffftein 281.
Uljlbmgen 10.
o. llirenborf, 93urf§arb 12.
Ulm, Sleicpftabt 134. 136. 143 ff. 146 ff.
— ttnruljen t. g. 1513 gu 211-218.
». Ulm, $emrtd> 341.
Ulrid), ©eorg 2lbam 58.
Ulricus thesaurarius Constantiensis 32.
ttfoeSfjetm f. gfoeSBetm.
Uefoer3!)eim f. 2Balb41efoer3l)etm.
Ungftein 9321. fteuftabt 304. 805.
ttnterfjelmftcitt, auSgegangener Drt 413.
ttnter=3fiebet3bad) D2C. iReuenbitrg 72
biS 76. 93.
Unter=2Bflffmgen f. SBBofftngen.
Unter&eU auf ber 3. Stetdjenau 459. 489.
Un^urft 9321. 93ttM 107. 108. 110.
ttrarfj, Dberoogt £>tetrid& ©pftt gu 357.
Urhmbenfftlfcfcung 383.
Ur§, 93urd&arb 466.
UfcelSfjetm f. $tein-9tfebe§!jeitn.
$ael)ftrtet, abgegangener Drt 458.
t>. SSatfjtngen, ©raf £onrab 56. 70 f.
SBalse, N. 471.
SSarnbitler, §an§ 3a!ob, 5!anjrer 127.
o. Stofc, Sfialt^er §err 9.
93egeHinSljooe 461.
93e|u§ (93eu^ geu§), Dr. §ierongmu§,
Pansier 57. 122. 167.
o. SBelbena, ©rftfin 2lnna 36.
t>. 9&enmngen 418. 421. 93tttfer 427.
434. go^anneS 420. 442.
t). SSeringen, ©raf §einrid^ 485. 2Mfrat
485.
93iem§eitn ^r. $eppen§eim 390.
93iEingen 349. 471.
r». 93ittingen, §einric§ 471.
93imbuc§ 9321. 93itf)1 108. 110—113. 118.
SStfdjer, (SlauS 488. ©unrat 488.
93ifitationen, bifc^oflic^ fpeirifc^e, in
©peffart 69 f. 93offer3&ac& 79 ff.
t>. 95Ioborp, SBi^eim 38. 42 ff. 53.
SSogelfang, SBerg bei 93ifd&n>eier 104.
935lfer§bac§ 9321. @ttlingen 76-83. 90.
— ^farrer: §einric§ 66. ttlrid& 78.
Seon^arb Solar 78. 3o§ann Utt 79.
3Hat§iaS gering 80. granj %vo&
bad^ 83. ^iUpp Sipp 83.
- »ifitationen, bif d&5fCid^ f peirifd&e 79 ff .
93oHmergn)eiIer 932l.@ermerS§eim 83f .93.
93olj ber 3KiiHer 161.
SSorfelbt f. gurfelb.
Digitized by VjOOQ lC
512
^ 17.^1
JBortmmbfd&aft&ftfo babtfdje 72.
». Storm, 3«>^"« 37. 42 ft.
8Bad&en§etm o. b. ^frimm 8x. aBormS
271. 272.
t>. 2Bad&enl)eim, SoljanneS 271.
aBabgaflen, Mofter 283.
SBagenbadjerbof 9321. ©m§i)etm 409.
aBagner, 3ogann 475.
SBaibftabt 9321. ©tnSIjetm 398. 415. 416.
t>. 3BaIb (93alp) Dtt 487.
aBalbangellodj 3331. ©m3§eim 73.
aBalbmidjelbadj #r. SinbenfelS 398.
9BaIbpred&t3n>eier 9321. Staftatt 90.
3Balbfteg 9321. 93itfjt 110.
2Balb41efoer3§eim flr. Dppen^cint 256.
257.
2BaIIborf 9321. SBieSloc^ 443. 444.
SBaN&al&en 9321. prmafcnS 321. 322.
SBaHftabt 9321. SJtonnljeim 388. 389.
aBalti&er, $an3, D&eramtmann ju©tein 89
aBangen am Unterfee 465.
t>. aBartenberg, @glof , genannt ». SBtlben-
ftein 331.
aBafenftein, 93urg i. ©Ifafj 155 ff.
aBafenroetler 9321. 93retfad& 360.
o. aBaftd&enftem, £teterid& 157. 163.
@ngel!)art 157. 162. ftrtebrtd) 155.
163. grifcmann 157 (2) 163. 3o=
pannes 155. 162. ©emann b. S.
155 ff. ©emann b. j. 155 ff.
aBaffer, grans, Sftger 58.
aBattenljeim 9321. granfentljal 289. 290.
anbem 2Bege, SDBalter 469.
t>. aBei<fer3ljeim, 2fabrea3 153.
2Betgfer§ljeim, Subnrig, ©djttltljeifj &u
@ttlingen 127.
3BeiIer 9321. ajfor^eim? 86.
3Beiler 9321. ©inSfjetm 442.
3Betngarten 9321. Starladj 84 f. 91.
t>. 3Beingarten, 2lnfelm 85. (Srfynt 58.
2Rargaretlja 69.
aBeinfjeim a. b. 93ergftraf$e 385. 398.
aBeinljetmer, Sofjann 234.
aBeinoISfjeim 8t. Oippmfyim 257. 258.
aBetnSberg, ©tabt 147.
aBetnSljeim 8x. SBormS 241.
aBeinjiiro, ©imon., 93urgermetfter in
HReerSburg 24 f .
3Beifjenburg 455 ff. 2lbtei 314.
3BeiffenfeIber, 3o$ann 166.
aBetfjetujeim a. 93erg 9321. SReuftabt 303.
304.
aBeifjenljeim am ©anb 9321. SReuftabt
313. 314.
2Betf$eim bet 9Borm§ 241.
, 3Beifcen 9321. 93onnborf 490 f.
aBelfinger, $an§, ©djultljeifj &u 93abdn
108.
3Bentf, Dr. 97.
2Benatatt), flonig 14.
Wernherus decanus Constantiensis 32.
aBefd&mfc B98.
aBefelberg 9321. gttrmafenS 323.
2Beft&ofen flr. SBormS 261. 264. 265.
aBepad&? 92.
aBetter^badj f. ©riinn>etter8bad).
aBettingen (Sant. 2largau 461.
2BefceI, 3o§anne§, SRotar 75.
— Sofjann, ^farrer 87.
aBibemerS, 2lbet$eib 471. @ber$arb 471.
<5U$abet§ 471. SRubolf 471.
aBibemann, Subnrig 214.
aBtbemimm, ©ifelo 271.
3BiebUngen 9321. ©eibelberg 447.
2Biedj3ler, 93urfl)arb 341.
aBiebergriin t>. ©tauffenberg, aMd&tor
105.
3Biener 93ertrag 202. 205.
aBiefenbadj 9321. §etbelberg 399.
aBte3lod&, ©tabt 442. 443.
aBtefrDppenlietm 5?r. 2Borm3 241.
t>. aBigental, SReinbolb 85.
». aBtger3§etm, 93ern§arb 108.
aBUd& t>. 2U&et (u. t>. ©pte3§eim) 259.
aBilb&ab D21. Sfceuenburg 94.
2Btfenftein, 93urg Bet Srippftabt 324.
aBimpfen am 93erg 404. 428.
aBimpfen im SgaC, ©Ijorfttft 405. 408.
409. 412. 413. 414. 426. 429. 431.
434. 437.
aBimS^eim D2t. Seonberg 86 f. 94.
3Binbe(f (2Ut= unb S«eu=) 932C. 93iUjl
108. 121.
o. aBinbe* 93aftian 109. 93ut!§arb 106.
109. ©eorg 114—116. 3a!ob 108.
109. 114. $eter 106. 107. 9Hein=
bolb 106. 107. 109. 3iein§arb 106.
108. 3BoIf 109. 113.
aBinbetfer, ©tep^an 214.
aBinben 9321. 93aben 121.
aBinben 9321. ®ermer§5eim 87. 93.
2BingerS§eim bei 93rumat§ 162.
aBinterbed&e*, aBil^elm 41.
aBintergborf 9321. Stoftatt 128.
aBtnterS^eim ^r. Dppenljeim 260. 261.
aBirt, 2lberlin, gu mtt)Ux 372.
aBirtemberg, ©rafen t>on:
@ber|atb m. 86. 333.
Subnrig I. 86.
Ulrica V. 86.
aBirtemberg, §er&ogtl)um 438. 439.
— £er&oge 425. 435. 436.
HIrid& 212. 214. 218.
aBifcb, £eitmd&, §err ju 37. 42 ff.
aBiSijolfc 496.
aBitram, §an§ 490.
aBttter^eim ^r. §agenau 94.
aBoc§enmar!t ju SWeerSburg 11.
Digitized by VjOOQ lC
513
SBotf, £etnrtd>, Witter 41.
2BoUenbcrfi 9321. ©in^eim 469.
». 2BoOI)aufen, ?kter 492.
gBoHmatingen 9331. flonftanj 492.
SBBottedljer, $aul 72.
2Borm§, Sifd&ofe 248. 499. 394. @me=
rid& 238. 3o§amt 229. Weinljarb 398.
— Somcapitel 229. 231. 232. 234.
237. 240—242. 244. 251. 257.
259. 266—269. 272. 273. 278.
292. 296. 298-300. 301. 303.
307. 309. 387. 389. 391. 394.
397. 428. 429. 444.
— Wonnenmunfter 295. 310. 311.
— St. SlnbreaS 233. 238. 240. 244.
245. 262. 263. 280. 385. 403. 445.
— (St. 2Rartin 285. 396. 451.
— <St. $aul 246. 249. 314.
— ©tabt 129 ff.
SDSdffmgen SB21. SBretten 87-89. 92.
SBoejte, ftonrab 464.
2Bunc§er, Witter SBerttfjer 131. 139.
SBurmUttQen D21. £uttliiiflen 491.
g)m&3f)etm f. (Stmsljetm.
AeU 89. %tyl 108.
&Ue, ©fjorftift 279. 285.
3etter , SJtottljeus , 2lmtsfd)m&er gu
33aben 113.
Siefller, SBenbel, §ofrat§ 127.
t). gimmem, $onrab 459.
d. 3i mnterl S) oI & (Sljunrat 489. §ainrid&
489 f. Sucie 490. Stamper 489.
t). Roeffhtflen, Witter griebrtdj 464.
t>. goEern, ©ttelfrife 345.
3orn o. 23ulad), ©eorg 105.
3uiner, (Sonrab 471.
3iirid), spropftfird&e, (Santor Wtnroin 472.
— ©tabt 22.
3ujen§aufen 933l.©in&jeim420. 421. 422.
Stoei&rucfen 322.
o. 3weibruclen, @raf §einrid& 66. 85.
Digitized by VjOOQ IC
fteriditigtingett.
. 74 g. 11 t>. o. I. $unfpatf) ft. $imft>atf>>
159 „ 2 o. o. I. itel§ ro(!cn ft. 3tel§ Cotfeii.
202 „ 2 t>. o. I. $elben ft. fcolben.
229 „ 10 t>. «. I. crurifraga ft. crucifraga.
230 „ 10 t>. u. I. faetita ft. fatita.
231 „ 11 o. o. I. In mi num ft. lunimum.
233 „ 16 t). o. I. communionis ft. communis.
234 „ 8 t>. k. I. sui ft. siu.
240 „ 13 t>. it. I. pavimento ft. pravimento.
241 „ 13 t>. o. L de matre ft. dematre.
242 „ 3 o. u. I. aedituus ft. aeditus.
243 „ 14 t>. o. I. sanctae ft. auctae.
248 „ 12 t>. 0. I. diffinitum ft. diffimitum.
248 „ 26 t>. o. I. quam ft. quum.
249 „ 7 t>. u. I. Cathedraticum ft. Chathedraticum.
250 „ 22 t>. 0. I. institor ft. institutor.
251 „ 19 o. o. 1. animalia ft. omnia.
252 „ 10 t>. o. I. institor ft. institutor.
254 „ 4 t>. o. L ift naify hebdomads (sic!) %u fefcen.
256 „ 5 t>. o. I. tertiam ft. tertium.
355 „ 6 x>. u. I. 2Wannaro ft. 2Jtonaro.
Digitized by VjOOQ IC
Digitized by VjOOQ IC
Digitized by VjOOQ IC
Digitized by VjOOQ IC
Digitized by VjOOQ IC
This book should be returned to
the Library on or before the last date
stamped below.
A fine is incurred by retaining it
beyond the specified time.
Please return promptly.
Digitized by VjOOQIC