Skip to main content

Full text of "Zeitschrift für die Geschichte des Oberrheins (Volume 27)"

See other formats


This is a digital copy of a book that was preserved for generations on library shelves before it was carefully scanned by Google as part of a project 
to make the world's books discoverable online. 

It has survived long enough for the copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject 
to copyright or whose legal copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books 
are our gateways to the past, representing a wealth of history, culture and knowledge that's often difficult to discover. 

Marks, notations and other marginalia present in the original volume will appear in this file - a reminder of this book's long journey from the 
publisher to a library and finally to you. 

Usage guidelines 

Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the 
public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we have taken steps to 
prevent abuse by commercial parties, including placing technical restrictions on automated querying. 

We also ask that you: 

+ Make non-commercial use of the files We designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use these files for 
personal, non-commercial purposes. 

+ Refrain from automated querying Do not send automated queries of any sort to Google's system: If you are conducting research on machine 
translation, optical character recognition or other areas where access to a large amount of text is helpful, please contact us. We encourage the 
use of public domain materials for these purposes and may be able to help. 

+ Maintain attribution The Google "watermark" you see on each file is essential for informing people about this project and helping them find 
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it. 

+ Keep it legal Whatever your use, remember that you are responsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just 
because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other 
countries. Whether a book is still in copyright varies from country to country, and we can't offer guidance on whether any specific use of 
any specific book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search means it can be used in any manner 
anywhere in the world. Copyright infringement liability can be quite severe. 

About Google Book Search 

Google's mission is to organize the world's information and to make it universally accessible and useful. Google Book Search helps readers 
discover the world's books while helping authors and publishers reach new audiences. You can search through the full text of this book on the web 

at http : //books . google . com/| 



&er <•"*./< /?(*,?) 




HARVARD 
COLLEGE 
LIBRARY 



, 



Digitized by VjOOQ IC 



-sr 



Digitized by VjOOQ IC 



Digitized by VjOOQ IC 



Digitized by VjOOQ IC 



Digitized by VjOOQ IC 



3tttfdirtft ■*"%' // 



fair bic 



<&ef<t>i(hU *<*<? Jebcrrbcinct 



ft 



tyerauggegeben 



©on bent 



(Srofljerjoglidjen (Seneral-fianksart^itie ju ftarlsmlje. 



Gitbtuuubztoauzi&fttt &*ttb« 



Jtarlsntbe* 

2>rn<! nnb Stelae* bet @* 93raunM$«t ©ofbndjfyanblimfl. 
1875. 



Digitized by VjOOQ IC 











^Pvvyy., &svs 7jr, ' ■ "JrfriUr 



\D U^yvV^OCt 



T- 



\ 



edby( \/ 



3 n t) it It. 



©cite 

3ur ©efd&tdjte bet ©tabt 3Reer8ourg. (3tot$ oon ©d^retfenftein.) ... 1 
Ueber bfe £etmfieuer bet 3Rargareti)a oon (Mbern, (Semaljftn oe3 $falj= 

grafen griebridj won ©tmmern. (2oerfc§.) 36 

Urfunbenardjto beS fllofterS grauenalb. ©djlufj. (®melm.) 56 

3Kac$trfigUdje3 ilber ?eter £uber. (2B. 2Battenoadj.) 95 

SKegeften unb Urfunben ber 2Jtorfgraffdjaft »aben=33aben. gortf. (o. 2Bee$.) 99 

2)er r^einifd^e Sauernaufftanb oom 3a$r 1431. (Dr. gr. o. Sejolb.) . 129 

Qxoex Urfunben &ur ©efatdjte ber Sftitteracabenue ju ©eft. ((SmeUn.) . . 149 

@tne SBaftd&enfieiner Utfunbe won 1303. (Dr. grtebric§ ©brarb.) ... 155 

2>ie 3$erfammlung gu £agenau 1540 u. SWarfgraf ©rnft oon 93aben. (©meftn.) 166 

3>ie Unrwjen &u Mm im 3a§r 1513* (gr. $reffel.) 211 

3)ie Surg SRIjemegg, al3 Santatfel &totfc§en ben geiftttdjen gttrften oon 

©onftona unb ©t. ®aOen. (9tot$ o. ©djretfenftein.) . . ... 218 

3)aS SBormfer ©gnobale oon 1496. (o. SBeedfj.) 227 

2>te Fleftgnation beS 2Ubrec§i Slarer, Sif^ofS oon ©onftanj, 1411. 

(3dot§ o. @$re<Ienftein.) 326 

griebridj oon ^onbur^, ein friegSluftiger unb totberfpenftiger 2>eutfc$= 

orbenSfomtyur au$ ber erften £<tlfte be§ 16. 3<u)r$unbert8. (©mettn.) 344 
@m (Srlafj beS ^apfteS 3nnocen& IV., gegen bie, jum Seljufe l>er @rs 

faleidjung oon £)tgnit(iten unb ^friinben, im ©onftanjer ©prenget 

meljrfadj oorgefommene galfaung oon papftlidjen Urfunben. 1263. 

(9iot$ o. ©c&recfenftein) 383 

2>a8 SBormfer ©mtobale oon 1496. ©d&lufj. (o. 2Bee$.) 385 

SOBetfjenburg gegen $falggraf $$Utpp. (Dr. Subro- ®eiger.) 455 

Urfunben oon ©tiftein unb ©tftbien am Sobenfee. (Dr. £ubn>. Saumann) . 458 



Digitized by VjOOQ IC 



Digitized by VjOOQ IC 



3ttr @ef$i$t* *e» ©*a^i ftteertfttr* 

L 

gur bic ©efdjidjte bcr am ri5rbli$en ttfer be« SBobcnfec 1 *, 
gttrifdjen ttebertingen unb $riebrid)3§afen, jo :prad)toott gelegenen 
©tabt 3tteer8burg, bcr etycmattgen Stefibeng bcr gurftbifc^Sfc x>on 
(Sonftang, ift bU^er auffattenb loenig gefdjetyen. £er in jfolb'S 
fictftonll, 274 ff. (1814), fte^enbc Slrtifei, emSluffafe ©aber'*, 
in bcffcn ga^rtcn unb 2Banberungen I, 213 ff. (1853), bcr 
betreffenbe 2lbfd)nitt infiuciaitSleidj'S ^nfel SRainau ©. 143 ff., 
bagu nodj einige, in belannten dftereu unb ncucrcn 9leife^anbb&c^ern, 
xmtcr bcncn ©ufta& ©djtoab'S SBobenfee (1827) immer nodj mit 
SluSgetdjnung genannt gu roerbcn toerbient, Iciest gu finbenbe, abcr 
aud) furge unb oberflfidjlid)e $Kad)rtd)ten unb voir tyaben fo giem* 
lidj Med aufgeg&fyft, toaS jidj un8 in Drudwcrfcn gum ©etyufe 
etner toorlaujtgen ©rientirung barbfetct. 1 

SDa« SWatettal, gu ciner ben beredjtigten Slnforberungen bcr 
I)iftorifd;cn SBiffenfdjaft eiuigermafcen gemigenben ©efcfyidjte, bicfer 
atten, aber mentals gu politifdjer ©elbftanbigfeit gelangten Sftieber* 
laffung, mu&te guerft in trielen, gum Sprite entfegenen $lrd)toen 
unb SBibttot^efen gufainmengefud)t loerben. Dljne cine forgf&ltige 
SBenfifeung ber in 9Jleer$burg felbft, in Gonftang, Ueberlingen 
unb anberen 9ladjbarftabten , jefet nod) beftubltdjen 9lrd)toalien, 
lann man aber nidjt eiumal, gu eiuem aud) nur im ©rofecn unb 
©angen befriebigenben 3lbf$tuffe gelangem <S$romfalifd)e Sluf* 

* 2)er im ttnioerfaUejicon t>om ©rojtyerjofltSume SBaben, itarl«ru$e 
1843, 6. 767 fte$enbe 8lrtifcl, fommt faum in 8etrad)t 2Ba8 er me$r giebt, 
aid jener »on itolb, ift meiftenS unrid&tifl. @inige proton mb$m biefc 8e* 
$au»tuna erljftrten. 2>a3 (afte) @{§loj$ foil, im3a$re 13081, burdj ben SMfdJof 
§ugo ©on $o$enianbenberg erbaut fern; ein Srrt^um, meW&er audj in 6c$mib3 
<§tef$. ber ®rafen ©on §o!jenbera. & 177 iibergegangen ift. itatfer grtebridj n. 
foil 1213 $ter bie <£$arn>o$e gefeiert $aben. 3)a8 ift erne a&erroedjfetung mit 
SRerfeburg. it. griebrto) II. roar roa^renb ber (&)arood)e 1213 in (Sonftanj — 
curiam in passione Domini apud Constantiam celebravit 
Hermannus Altah. turn Qa^re 1213, bei Bohmer Fontes II, 496. @3 
folgt nun aHerbingS, bei biefem (SJjroniften : tertiam (sc. curiam) Mers- 
purg celebravit, aHein bag bejte$t ftdj, rote burdj SEBinfelmann (Sfcfo). 
it. 2friebrid)S ©. 44, nad)gennefen nrirb, auf Sfterfeburg unb auf ben fcerbfk 
bed genamtien 3a$reS. 2)ie SBefogeruug bur$ it* Submig ben ©apern wirb in9 
3a$r 1883 gefe|i. 

ft**** xxra. 1 



Digitized by VjOOQ lC ' 



gei<$nungen toon etnigem SBetange etfftteren nicfyt 1 @3 Wcibt mit* 
fyn mdjt$ anbereS ubrig, al$ auf cine gefdjtd)tU<§e S)arfteffung 
jefet no<$ gu t>er 3 id)tcn, tooburdj jebodj ba$ SBeftreben, bic gur 
§anb ttegenben, ober bod) Iciest gugangtidjen urtunblidjen 93rudj= 
ftucfe grunbtt<$er gu unterfudjen, al$ btetyer gefd)a$, feine$tt>eg$ 
auSgefdjtoffen ift. @inc Iritifd^c 9lct>tflon bcr # auf fetyr mangelljafter 
©runblage toerfudjten, bi*$erigeu£)arftettungen, burftc geigett, n>ie 
t>tcC nod) gefd)el)en mufe. 

SBaS T^tcr folgt, griinbet fid) auf S)rurf»cr!e unb im ©eneral* 
Ianbe*ardjtoe befinbttdjen Hrfunben unb SKten, unter au$brficttid)er 
$3ergid)tleiftung auf Jenen ©rab toon aSoflft&nbigtcit, welder fid) 
bet etner, fur ben SScrfaffer biefer Keinen Slbtyanblung umnSgtidjen, 
Mtematifdjen S)urd)forfdjung ber auSroartigen ©anunlungen tyer* 
auSfteflen tt>firbe. ©ottte aber biefer SBeitrag gu weiteren 9$er* 
Sffentttdjungen anregen, fo !)&tte er feinen $m& erfuttt. SSfadjSJe* 
ridjtigungen mftren loittlommen. 

S)ie jefet ublid^e ©<$reibung be« £>rte« ift 5fteer3burg. 3m 
fcorigen Sa^unberte fdjrieb man in ber Sftegel 3Jl5r8:purg (burg). 
9ludj im 17. unb 16. $al)rljunberte ift biefe ©djretbung beina^e 
bie tyerrfdjenbe getocfen. 2 SluSnafynStoetfe finbet fie fidj fdjou in ber 
am 18. 2W&rg 1380 gu $rag gegebenen Urfunbe bed & 2Bengtan>, 
(9Ror*|>urg), 3 to&^renb im 15., 14. unb 13. ^afjrljunberte We 
fjormen 9tter$burc (pure, :|>urdj) 2Jier*burdj, SReriSburdj, 4 
SKerSburg Ijerrfdjenb flnb. 

£a§ etne ©eutung auf ben 33obenfee, al$ ba$ fdjtodbifdje 

1 SDie im I. ©anbe von 2Rone'd CUteHenfammfong fte|enbe ©onftattyer 
<S§roni! geroityrt roemg unb bie im in. Sanbe ©. 435 ff. ju fmbenbe 3Weerd= 
burger 3teimc$roniI bed ©tabtfd&reiberd £ucad §elb, oon 1566—1573, ift gftnj= 
ttc$ wertyfod. SDer ipetaudgeber felbft fagt turn berfelben, baf* fie nid^t oiel 
Dertftyed &erid>te, fonbem jene audroftrtigen Segebenijjetten anfftljre, roelc$e auf 
bie Seitgenoffen grojjen ©inbrucf marten. 

2 JBei Neagart Cod. Alem. II, 535: SWoerdpurg, sum ga^re 1548; 
bagegen ebenbaf. 525: SRerdpurg, turn 3a§re 1629. S)iefe beiben Urhmben 
fhtb, betKiuftg er»fi$nt, bie einjigen ©ttide, in n>ek$en ber Name, im ganjen 
Codex diplomaticus iiber^aupt oorfommt. SBieungletdj retd^altiger nriirbe 
fk^ bad trefflid^e SBerf 9leugartd geftaltet ^oben, toenn ber berufene ^iftorto- 
grap$ bed SHdtyumd, Sugang in bad fiirftBif^oflic^e Sfatyo ge^abt ^citte! 
»ergl. beffen Brief t>om 28. H|>r« 1792 an 3. 8. 2RttHer in $onauefc$ingen, 
in SWone'd Dtteffenfamml. I, (51). 

• tperg. Crig. mit ©ieget ©. S. ft. ©ect. Gonftonj unter 3»eerd^urg ©on». 4. 

♦ Sum §a^e 1265 8«Wvift HI, 78. 



Digitized by VjOOQ lC 



Sfteer, fora<$lid> ntc^t gang nnjut&fflg ftf, 1 n>irb man totty feft* 
fallen f fatten, untfometyr ate biefelbe burdj bad aitefte ©iegcl bet 
©tabt nnterfiufet toirb. SDaffelbe ftettt namlid), toa* aber nur bet 
genauerer S3etrad)tung erfidjtti<$ n>irb , eine unmittclbar au8 ben 
SBetten entporfteigenbe ffiurg, alfo eine 3Beer*burg (SRerSburg) 
bar, eine ffinftlerif<$e $)arfiettuttg f toeldje fretltdj bie 9lic$tigtett 
bet (Stymotogie ntdjt toerburgen fann, fcoljl aber na<$tt>et$t, n>a« 
ftdi bie, ein rebenbeS S5?appen toafylenben, alten SReerSburger, 
fdpn im 14. 3>a$rl}unberte,* nnter bem Xiamen Hjrer ©tabt 
ba$ten. S)ie in ber SRenaiffancejett $lafe greifenbe Satinifierung 
Marisburgum, cntfprtc^t ebenfattS biefer Sluffaffung. 

33aber s ift nun freiUd) ber Stnficbt, ber 9tame $abe urfyrung* 
lidj SJtergeSburg (3Jlerce«burg) gefcei&en, n>a3 bann in SUlerfiburg 
fcerfiirgt toorben fei. ©r beruft fid) fyiefur auf eine Uttunbe 
tf. £onrab$ IIL fur ©atem, t>om Sa^re 1142.* Wlerbiug* ift 
bafelbft ein Liupoldus de Mercesburg al« 3euge genannt, 
attein toir lennen ebcnbiefelbe ^erfonlufcfeit audj al$ Liupoldus 
de Mersburc. 5 Within mu§ Jene angebltdj aitefte gorm beS 

1 @K$meHer (gfrommann) I, 1640 demerit, unter a&erroeifung auf ®rimm 
2Jtytf)oI. n, 336 unb gflrftemann II, 995 ^todre audj aRflrSburg am Sobenfee 
unb SRerfeburg barauS (nSmlirf) au3 met aunSd&ft palus, stagnum) ju 
beuten* ? 

2 2>ad ftliefte mtr bidder unter bie £anb getommene ©tegel $ftngt an 
titter ttri Don 1846 San. 19. , ift abet fdjaWjaft. (9. S. X. Sect. (Sonftanj, 
unter SReerSburg Genu. 8. ©effer er^alten ift bet ilbbrwcf an ttrf. 1386 
$ec. 21. ebenbaf. 3>ie Umfarift $e$t f. S. CIVIVM ET VNIVERSI 
TATIS OPIDI IN MERSPVRC. UebrigenS treten auf btefem ftlteften 
6iegel bie SBeUen ni$t fo beutlic^ $eroor, aid auf bem im 15. 3a$r!junberte 
gefertigten. ©in wo^ler^altener SCbbrutf biefeS bem fttteren, Heineren ©iegel 
offenbar nad&gebttbeten, fpfiteren unb grbjjeren, $ttngt an UrI. 1498 SRontag 
nadj ©t. Ulrk|8tag, <£om>. 9. 3)ie ttmfd&rtft ift bie gleidje. §ier ftab bie 
SBeHen ganj um>erfennbar. &oVb, n>eld&er auf ©. 279 biefeS ©iegel befd&retbt, 
$at fie gletdjrooljl tiberfe§en. 2luc$ feljten biefetben in ber bei ©tumpf @c$n>eisers 
d&ronif II , 52 gegebenen 3lbbiU>ung beS 6tabtn>appen3 , foroie audj in ben erft 
im 17. 3a§r§unberte gefkoc^enen Heinen ©iegeln. 

8 gotten unb SBanberungen I, 216 unb 3eitfc|rift I, 345. 

♦ @ie fte^t im ©alemer ©opialBud^e I, 24. (Sin f$le$ter SCbbrutf bei 
Herrgott Cod. Probat. Geneal. Habsb. I, 168. 

* ©olemer ©opialb. I p. XLnn unb banad^ in SWone Duettenf. 1, 179. 
2)a^ ©aber a. a. D. auc§ no$ ben Albertus Seijie^t, (Liupoldus de 
Mercesburc et Albertus filius eius), ift ein 3rrt^um, benn im 
3eugenIataIoge ber betreffenben Urfunbe ty\%t eg: testibus Hermanno de 
Marcdorf (Marchdorff) Linpoldo de Mercesburc, Alberto eius- 
^ue filio, Burchardo de Pricckingen (Frichinen) Landolfo de 

Digitized by VjOOQ 1C 



Stamen* ba§in geftefft Meifcen, 6(9 fie un« in beffer Derbfirgtet 
SBeife, ui<$t ettoa nuv gang Dereingelt, nadjgeioiefen toerben fann. 

Sn ber JRegcI Dinbtciert man bcm altcn ©djloffe gu 9Weer$* 
Burg, ba$ Ijei&t cinem £$eile beffelben, cincm getoaltigen, ^ter- 
ecfigen £$urme, ben man tooljl audj ben ©agobertstyurm nennt, 
ein fcoIjeS 9llter. gur bie SSerufung auf ben guten alten j?5nig 
©agobert, — ber toie t>icle biefe$ SftamenS gemeint fein T6nne, 
entgieljt fid) Jeber crnftljaft gemeinten aSermut^ung, — totrb man 
fdjtoerlidj ein dltereS 3 eu 8 n *6 auffiriben fSnnert, al« |ene$ be$ 
Sotyanue* ©tumfcf, in ber ©<$tt>eigerd)roni! C3uri<$ 1548) H, 
fot 52 verso. 1 

®a§ ber fcljurm bem frufyen 9Jitttelalter angeljSrt, &efentti$ 
filter ift, att bie erfte urfunbtidje Sftennung be$ ©djloffeS ober 
ber ©tabt, bad fdjeint atterbtng$ au$ beffen SBauart tyeroorguge&en ; 
atteiu ebenfotoenig at* Ijier eine in bie 3*tt ber Stteronunger I)in= 
aufreid)enbe ©riinbung Ijtftorifdj betoiefen, ober audj nur, nut 
gug unb JRedjt, Dermutfyet toerben fann, ebenfotoenig la§t fidj bie 
©age Don einem ©rafen ©berljarb Don Sftorborf , ber urn baS $a$r 
930 auf bem ©djloffe gu StteerSburg getooljnt unb bie 9*$einbrMe 
gn (Sonftang gebaut Ijaben foil, 8 gefdjidjtlidj Derioert^en. 

@3 ift enbltdj einmat an ber 3eit, intt foldjen Ueberlieferimgen 
Dottftanbig gu bredjen, toenn man uberljaupt ba« SBcbilrfnig Ijat, 
localgefdjidjtlidje Uuterfudjuugen auf einen feften 93oben gu futyren. 
S5a& fidj unfere beutfdjen ©rafengefd&ledjter im 10, 34 r] !) utt bette 
nod) gar nid)t nadj beftimmten SBoljnorten, (93urgen) nannten, 
ift eine $inrei<$enb belannte S^atfadje. £o<$ft»a$rfdjemltd) Ijdngt 
aber biefe ©age mit einem Die! fy&teren, nnrllicijfen Ghreigniffe gu* 
fammen, namltdj mit ienem S3rutfenbaue, begteljuug$n>eife jener 
ga§re, fiber toeldjen fid) 2Mfd)of $)ietljelm Don Gonftang unb ©raf 
SJiangolb Don 9torborf urfunblici) Derftanbigt tyaben, bei to el dj em 
2lnlaffe bie SBurg gu 3Weer$burg erftmats genannt toirb. 

©ie leiber nic^t batierte unb, in ber un$ Dorliegenbcn gorm, audj 

Seolvingen (Scolvingen) Heinrico et Hartmanno {Hermanno) 
de Mimmenhusen, Gerungo, Odalrico, aliique multis. 3$ Ija&e 
bie £efungen §errgott3 in Slammer gefefct. 

1 gar ein alter $(a$ , etroan ©on Jiinig $ago&erten geaufnet unb ju mm 
gar ober @c§ifflenbe gegen ©oftanj georbnet. 

2 ©tumpf a. a. D. unter SSerroeifung auf bie ©onftanjer (SJronif (worunter 
oietteid^t bie ^anbfd^riftUd^e ©Jronif be3 ®regor SWangoIt (1544) gemeint fein 
!ann f oergl. SWarmor $opogr. @. 20) Bucelin Const. Rhen. ©. 172. 
9lad^ SRarmot fefct u^rigen$ 3»angott ©. 22 f / 2 ben ^riWen^au in bag §a|r 923 



Digitized by VjOOQ lC 



ntd&t toolffenbetc Urfuube ift toon tf. W^W attfgcftettt 1 unb f&Ht 
gtoifdjen 1198 unb 1205, lj5#en$ 1206 , ba im tefetgenanntcn 
Sa^rc Sifdjof SDietfjdm toon Sonftang flcftortcn ift. 2 3$r Snljalt 
ift folgenber: 

tfonig WW beftdtigt cin gttifdjen bcm SBifdjofe SfcietyeTm 
unb bcm ©rafen Sftangotb (Mengoldus) toon Dtorborf gu ©tanbe 
gebradjte* Slbfommen, in SBctrcff bcr bet Sonftang toon eincr gatyre 
gu entridjtenben Sttbgabe, begtel)ung3ttocife audj be* 3ottc3 auf bcr 
Sftljeinbrucle bafdbft. ©8 bcftanbcn atfo glcidjgeitig, toaS toir gum 
SScrftanbntffc bcr Urfunbe feftyalten muffcn, fottootyl cine g&^rc 
(pontonium obcr pontomium, n>ic bie Urfunbc Jjat) al$ audj 
etnc SBriidc ©ie gctyrc tt>irb auSbrucflidj ats bem SBifdjofc gu- 
ftanbig begett&net, benn bcr ©raf giebt bem 93if<$ofe, bofflr bag 
bicfer auf bic bei bcr befagten gatyre gu entri^tenben ©cfdHe toer* 
gi<$tet, ein ®ut gu grafteng unb etne un« nod) nd§er befdjdftigenbe 
3ufage, §injl<§tlidj bcr 33urg gu SfteerSburg. ©agegen toerforid)t 
bcr Sifdjof bcm ©rafen , bag cr erftlidj bic nun freigctaffene gMjre, 
tticmals nneber belaften toerbe, unb bag audj, gtoeitenS, iene 
^erfonen, toeWje fi<$ bcr SBrurfc bebienen, ni$t burd) <Sr$5Ijuug 
be$ 3°tfe$, obcr anbere (Sljtlanen betdftigt toerben fotten. (quod 
neque pontomium revocaret in servltutem, nequeper 
pontem ultra Renum apud Constanciam edificatum 
transeuntes, aut theloneorum superindictionibus, 
aut aliquibus preciorum vexationibus, ullo umquam 
tempore inquietaret.) SDie gatyre n>irb nun in bcr SRcget al« 
einc bifdjoflidje 3^ an 9 l8 f&§ ve wfgefafct, 8 neben toeldjer atterbingS 
cine SSrutfe nidjt tt>oI)l beftc^en fonntc. 2Ba8 iljrc Sage betrifft, fo 
ttrirb man am nSrbltdjen (Snbc bcr ©<$reibergaffe, in bcr ©cgcnb 
be8 frfiljern grauenflofterS ©t speter, toeldjeS e^ebem ba$ jfWfter* 
(cin an ber §a§r Jjiefc, toon $Peter$$aufen au$, in (Sonftang ge* 
ianbet Ijaben, 4 alfo gang in ber 9t&1)e ber jefetgen 8l$einbrficle. 
©oHte nun abcr au$ bie in ber Urfunbc genannte Srurfc, toeldjc 
bod) tooljl ber ©raf toon SRorborf baucn Heft, obglei<$ biefeS 
nirgenb* auSbrutflidj gefagt tt>irb, ebenbafelbft ju fudjen fein? 
3$ mug gefteljen, bag mir biefc 9tnnal)me nic§t teatyrfdjeintidj 

1 f. unten ben SlBbrutf. 

1 Neugart (Mone) Episc. Const. II, 163 unb Wont CMtUm* 
fammhmg III, 137. 

8 t>on gutter unb IDtamtor. 
4 JWwrnot $opoQrai>$ie @. 21, 

Digitized by VjOOQlC 



ift unb bag id) Tetnen Stnpanb nefyne, fene, toic SRarmor 
toerfidjert, 1 bet nieberigem SBaffcrftanbc nod) roatyrucljmbaren 
UebcrbleibfeC etner ftcincrnen SBrftdfe, in bcr SK&tye bed £oner$ofed, 
fur bic Sftefte bcr in unferer Urfunbe genannten gu fatten, toomit 
idj inbeffen bcr Socalforfdjung leinedtoegd toorgugreifen gebenfe. 2ln 
bic fagenljafte <5rrid)tung bcr SBriitfe im 10. Satjrljunberte latm 
id) nid)t gtauben. 

SBenu ber ©raf 9Jlangolb toon SRorborf bci Sonftang cine 
©rilrfc Aber ben SftJjein bauen lie& # fo roirb man n>o$t anneljmcn 
mfiffen, bag berfelbe auf beiben, burd) biefc 93riitfe gu tocrbinbenben 
fianbftretfen, fei ed nun redjtlidj ober factifdj, gu gebieten fyatte. 
2B&re abcr bic betreffenbe SBrudfe an bcr ©telle bcr Jefcigen er* 
ric^tct ttorben, fo toflrbe man j|a bad bifdj5ftid)e ©ebiet, be* 
gie^ungdtoeife bad SBeidjbilb ber ©tabt, unmittelbar berfifjrt §aben, 
audj tourbe bic g&ljre fofort uberfHiffig getoorben fein, toenn an 
Jenem ghinftc einc fefte SSrucfc entftanb. @d ift aber in unferer 
Urfunbc audbrutflid) auf ben gortbeftanb bcr gafyre 9ftutffld)t ge* 
nommen, benn ber SMfdjof »ill fie \a nid)t tmeber belaften, fonbem 
freigeben; bad Ijeigt benn bod) too$ bem ©rafen ftberfaffen, ber 
bad ®ut grafteng Ijiejur abgctretcn l)atte. SWmmt man bagegen 
an, bag bic 93rurfc bed ©rafen am fioner^ofe n>ar, unterljalb bcr 
iefcigen, fo gcroinnen audj jene urfunblidjen Seftimmungen, bie 
idj fonft nic^t gu beutcn ttntfete, fefterc ©eftalt ©en ©djliiffet 
fudje tdj befonberd in bcr in unferer Urtunbe entljaltenen @r* 
K&rung St. $l)iIiM>d, toctc^c baljin fautet, bie 93ejtatigung bed 
SBertraged, burdj bad SReidjdoberJjaufct, fei befcljatb notfjtoenbig, 
tt>eit bie SBifdjSfe toon (Sonftang mit bcr $a$re, bcr 9Jluuge unb 
bem 3offe toom 9teidje beleljnt feicn. Sifdjof ©ietljelm I5nne baljer 
auf bie ©innaljme toon ber gafyre unb bem 3oCe B ar n *fy * cr * 
gidjten, oljne bed £5nigd ©rlaubnifc. (£r, bcr Jt5nig aber, ge* 
waljre biefelbe, roett burdj bad etblidje 3 cu fl n ^6 ber ©omljerren 
unb SRinifterialen erljdrtet toorben fei, bag ©raf 9)tongolb ber 
(Sonftanger Jttrdje reidjlidjen (Srfafc geboten $abe. 2te:pfli<$tet fidj 
nun SSifd^of ©ietljelm bagu, }ene sperfonen, toeldjc fid) ber Srfttfc 
bebienen, nidjt burdj feinc^ttner bel&fiigen gu laffen, fo ift bad 
atterbingd cine im ^ntereffe ber grequeng gegebene, aber bo(% 
nitbt mit ber 33enufcbarteit ber S3tude to5Hig gufammcnfaOenbc 
3ufage. (Sin fflrucfengelb toirb too^t ber ©raf erijoben ^aben unb 
xotifjH au^ bad ga^rgelb, benn cine lebigii$ nut im Sntereffe ber 

1 a. a. D. 6. 21. 

Digitized by VjOOQ lC 



#ebung bc« flttarftoerfeljrfi fciuct bei Sftorborf, SRejjfird) u. f. to. 
ttotjnenben Untevtfjanen erfolgte, patriardjaltfcbe gfirforge, n>ic fie 
gidler ttermutyet, 1 liegt bod) nidjt re$t int ©eifte iencr 3^*- O* 
bcr S3if<$of gang auf ben &qU toergidjtete, obcr eb berfelbe nur 
fcerfpradj, fcinc ungebiiljrlictye ©tcigcruttfl bcffclben etntreten gu 
taffen, ift in bcr ttrlunbe nidjt mit tyinreidjenber ©cnauigteit au$* 
gebrficft, beriiljrt un$ after ntdjt n&Ijer, ba robe e$ ^icr Ja eigent* 
Hdj nur mit 5flecrfiburg gu tljun Ijaben. SQBir tterben inbeffen 
nidjt gang au$ bem $luge \>erliereu biirfen, bag fid) bie S9urger« 
fcfyaft gu (Sonftang, gu ?IuSgang be* 12. ^aljrljmtbert*, bereit* 
einer ftctt>iffcn ©elbftanbigfeit gu erfreuen Ijatte, n>ie au$ bem be* 
fannten ©:prud)e St. §einridj$ VI. , toom ^a^rc 1192, Ijertoorgcbt, 
burdj toelc^en bem Sifdjofe SMetljelm ba3 9te<§t bie Sftrgerfdjaft 
ju befteuem, gangUdj abgeforodjen toirb.* (56 latm feiu, bag fidj 
ber ©raf son SRorborf bef[en ©tellung gur ©tabt fidj leiber nidjt 
na§er nadjtoeifen l&gt, fcietteidjt in ber (Sigenfdjaft ate Advocatus, 
mit ter 25urgerf<$aft gu (Sonftang in ber 93rfttfenfrage beffer *>er* 
ftanben Ijat, ate im Sntereffe ber farfibif$5flidjen §oljeit$redjte lag. 
SBir feljven uadj biefer fleinen Slbfdjfceifung gu SDleerdburg 
gurutf. S)te befonbere 3ufage bed ©rafen, toon welder oben bie 
SRebe tear, beftanb barm, bag gur SBerwflft&nbigung be$ gu 
leiftenben (SrfafceS (ad perfectionem recompensacionis), 
fewerljin toerfprodjen nmrbe, bag bie ©tabt 3Reer$burg, mit ben 
gu bcrfclbcn geljijrenben, nidjt leljenbaren ©tiiden, niemate gu 
Seljen gemadjt toerben folle, bamit fie, faU« SWangolb oljne legitime 
©Sljne fterbe, an ba« Jpodjftift gurutffaOe, Don toeldjem fte, n>a$ 
too$l beadjtet gu toerben fcerbient, formate abgetommen fei. 
(quod comes urbem Mersburc, cum prediis sibi 
appendentibus non infeodatis, nullo umquam infeo- 
daret tempore, ita quod post mortem eius, si sine 
filio legitimo decederet, rediret ad ecclesiam Con- 
stantiensem, a qua fuerat alienata.) 

, ©o einfadj biefe aSeftimmung audj auSfeljen mag, fo enttyalt 
fte bo<$ einige ©djnrierigfeiten. ©8 tterben namlidj in ber ttrhmbe, 
fotooljt an biefer ©telle ate audj nodjmate am (Snbe, ber, fo 
mSdjte man glauben, leljenbaren urbs Mersburc, getoiffe nidjt 
leljenbare ©turfe entgegengeljalten. SMefe lefcteren, aber freitidj audj 
unb gu>ar gang befonbers bie urbs, foil 3Kangolb nidjt gu Seljett 



1 OaeUen unb gor(c§ungen 6. 71. 
8 DOmge Ee^f. Bad. 150. 



Digitized by VjOOQ lC 



8 

ma<$etu tWatt mag bie SOBorte bretyen unb toenben, tote matt toiff, 
immer blribt einige ©unfetyeit , bentt ba8 $ier mt{ einmat ge* 
brau^te SEBort infeodare getoiffermafeen gu flatten unb in 
bo^cttcm ©inne gu netjmett, fdjeint mir bentt bod) cine gu Kinft* 
li#e (S^egefe gu fein. jtann man fid) gu benfelben bequemen, fo 
tyiefce infeodare, in Sftucffidjt auf bie ate ein Seben betradjtete 
urbs, — toa$ id) lieber mit aSurg aW mit ©tabt iiberfefcen 
tt)ftrbe — , jo toiel ate gu 9Ifterle$en geben, fubinfeubieren, in 
Stucffictyt auf bie nid)t ietyenbaren ©tfid e aber, fotoiel ate gufietyeu 
auftragen. $)er Sifdjof ^atte afferbingS ein Sntereffc baran, baft 
SKangotb, in 9ftfitffid)t auf foW&e ©ttufe, bie bo<$ einmal gur 
urbs ge$5rten, nictyt ber SBafaff eincS anberen §erren toerbe. 
Slur bfeibt immet^in nodj bie ©(fctoierigteit, eingufetyen, tote 
attobiale ©runbfiude ate StyVMbtn} be$ SctyenS aufgefafet tterben 
tonnten unb tt>ie, im toorauSgefetyenen gafle eine« SlbfterbenS 
otyne m&nnli^e) legitime Sftadjtommenfdjaft (fietyenSerben), biefe 
SWobien bem Jpod^ftift gufallen, ober, toie bie Urfunbe angiefct, 
an baffelbe gurfidleljren fottten? 2Rag nun au^ bie gaffung ber 
Urfunbe, in £infi<$t auf ©tringeng, etttaS gu tofinfetyen fibrig 
laffen, fo ift bodj ba$ gang untoertennbar, bag 33ifdjof ©iettyefat 
in ben toollftdnbigen S3ejife toon 3Weer3burg gu lommen tounfdjte, 
trogu iljm bann audj ber toom $5nigc beftatigte a3ettrag feben* 
falls baS erforberlidje 9lnred)t gab. 2Benn inbeffen, toie gitfter 
©. 71 anguneljmen fdjeint, bie urbs Mersburc, gur £eit ber 
Slbfaffung biefeS a3ertrage8, l&ngft ein bifdjoflidj (SonftaugifdjeS 
SRanntefyen tear, fo toar ja audj bie betreffenbe aSeftimmung tyin* 
fidjtlid) beS SftfidfaKeS uberfluffig unb eine fur ben SeljeuStyerren 
mifctidje ©ubinfeubation, ofynetyin nur wit beffen 3 u foffung benlbar. 
©oflte e6 nun audj nidjt gefingen, bie redjtlictye Qualitat beS 
Jftorborjtf<|en 23efifeftanbe8 in SWeerSburg beftimmt ermitteln gu 
ISnnen, fo ift bod) bie urfunblidje aSemerlung , bag bie urbs 
Mersburc toom #o<$ftifte abgetommen fei, toidjtig genug. SGBir 
finb alfo bagu befugt, gu fagen, bag jener 3eit, in toeldjer 
SWeerSburg, fei e$ nun ate @igen ober ate Scfyen, ben ©rafen. 
toon SKorborf guftanbig toar (@nbe bed 12, Sttnfang be« 13. Satyr* 
^unberte), eine anbere 3cit tooraudgieng, in ber ba$ §0(Jtyftift 
Eonftang bafelbft $err getoefen ift. SBann aber biefe erfte 6on* 
ftanger gJeriobe anfteng unb auftySrte, begietyung«u>eife ttamt unb 
unter tt>eXc^en Umftanben bie SRorborfer in 9Weer$burg ityre §erren* 
re^te erwarben, ba« rutyt tooHft&nbig im S)unW ber SJorgeit 



Digitized by VjOOQ lC 



9 

Saber* Sfogafce, 1 ba§ bic Surg SReerdfcurg fdjon im 10. 3a$r* 
fytnberte bom #odjftifte loieber at unb an bad gr&flid&e ^au« 
Don Sftorborf gcbietyen fet, ift ganglid) unbegrunbet, ba ed nictyt 
geftugen toirb, fur ben fagenfyaften Srfidenbau bed angefclidjen 
©rafen ©6er$arb Don SRorborf (c. 930) ein gitftiged 3eugnife gu 
finben. 8 

SRatMid) ift aud) bic SJermutyung, bag bad £o<§ftift Gonftang 
bie ©tabt SReerdburg entoeber Don & $onrab IV. ober Don 
J?, tfonrabin ertoorben l)aben ftnne, 8 DoHftinbig l)inf&Oig. 

SDad $aud bcr ©rafen Don Sftorborf, fiber toetdjed voir fiber* 
fyutpt fe$r toenig totffen, ftarfc balb nad) ber 9l6fd^liegitng bed 
©ertraged tnit ©ifd>of ©ietfyehn aud, bo$ ift bad Sobedja^r bed 
lefcten gftorborferd nk&t genau ermtttctt. 4 ©ic$er ift tnbeffen, ba& 
fi$ bie g#rftbif$5fe Don (Sonftang Don nun an , bid gur ©Scutari* 
fatten iljred @ebieted, im atteinigen ©efifce Don 9Jleerdburg be* 
fanben. S3ifd)0f Jfonrab IL (Don fcegerfetb) faufte, gang gu Sin- 
fang f enter JRegierung, Don £erren ffiBaftljer Don SJafc unb beffen 
©ruber , fur 80 2Warl ©ttberd, ben j&tijtdtn im gangen ©djlofc 
gebiete. 5 

1 ga^rten unb ©anberungen I, 216. 

3 $ie 8rt unb SOBeife in wettjer fU$ biefe 6ad&e, gang o$ne Seitanga&e, 
in ber 3immerifc$en tyxonil I, 206 abftriegett, oerffcftrft meine Sermutyung, 
baft bie &u 3fodgang bed 12. 3a$r§unbertd urfunbuidj conftatierte Sriicfe, bie 
JBeranfoffung jur Sage oon einem in bie erfte $ftlfte bed 10. 3a§r$unbertd 
»erlegten, tfnfity apotxwfyn Crfltfenbaue gegeben f)aht. JDie 3immerif<$e 
©^roni! )ie$t nftmlidj ben Ue&ergang t)on SWeerd&urg an bad $odpft bei. 
w 3Rner bed gefdjled&td, grot* <&ber$ari, $et ben armen leuten ju guotem, au$ 
im ju ainer enrigen gebed&tnud, bie R^einbrugfen ju Goftan* ban>en laffen unb 
bie mit f einem atgnen guot begabt, alfo bad lain 3oU oon memanbd folt 
barauf get>orbert nod& genomen toerben. 3u folder unber^altung ber bruden 
$ai er bent ftift Goftanj bie fiat SWerdpurg am Sobenfee gef d&en!i" 3m toeiteren 
SSerfoufe roirb nun ®raf SRangoIt turn ftorborf, ber eine 3a$rd&ett *u HReftfirc^ 
gefUftet $abe, ein ©ruber bed ©rafen ©berfjart genanni. $eren 9torfal)ren 
(t)orbern) ober, fatten bad JHofter gwifalten unb bad Jtlofter Salem rei^lid^ 
begabt. 9lu8 biefem 8eifa|e ift erfidjttid^,^ ftdj ber <Sj)romft geroij nid^t 
Dorpettte, bafs ©raf ©ber^art im 10. 3af)rfjunbert gelebt §abe. @r fefet i^n 
Dielme^r toenigftend in bad ftnrflfte, ba beffen tOJnett, rote gefagt, Salem begabt 
tytfwti foUen. 

* UnfoerfaKegicon S. 768. 

4 9&a<$ IBaber ga^rten I, 216 ftor& ®raf SRangoIb 1210. 

5 decimas de omni genere usufructuum in eircuitu castri 
mei quod rocatnr Mersburch. SDie Urlunbe ift gegeben gu ^onftang 
1211, mit 3nb. 14, o^ne %a$. (Jonftanjec ^ialbuc^ 8 (9lr. 319 ber &amm- 
lung) fol. 42 verso. 



Digitized by VjOOQ lC 



10 

90Bic unb toattn biefer iJetjnten, gu (Sigentfyum (jure pro- 
prietario) an bad genannte rfy&ttfdje, aber aud) im fituggau be-* 
guterte ^erreugefctyfedjt getangte, ift nic$t ctmittelt. 1 

SBad nun aber bic uodj ind 12. Saljrljunbert fattenben, nad) 
SReerdburg genannten $erf6nlid)teiten betrifft, alfo indbefonbete 
Jenen Liupoldus de Mersburc, uut 1142, unb Conradus 
de Mersburc, toetdjet lefetere 8e§en Don ben §erren Don SSafc 
Ijatte unb in einer, leiber nidjt batierten, ben Ort SBangenreuti 
betreffenben Urfunbe bed Sifefyofd ©ietljelm Don ©onftanj genannt 
tttrb,* jo toiffen nrir fiber biefelben Diel gu ttenig, urn und Ijin* 
fufctftdj ttjrer ganjen ©teffung ein ttrttyeit erfauben gu fSnnen. 
Slud) im 13. 3a$rljunberte nennen ftdj eingetne, n>ie ed fdjeint 
ritterburtige ^erfonen nadj Sffleerdburg. 8 3$ toiirbe tnir abev 
nidjt getrauen, biefelben aid 33urgtn&nner bafelbft gu begeidjnen, 
ober gar Don etnem Stteerdburger Ortdabel gu foremen. 4 9ttd)t 
einmat bad l&fctfWj mit ©idjerfyeit be$au:pten, bafe bie betreffenben 
$erf5ntt<$teiten nrirMid) in 3fteerdburg fafeen. 

2)a& fidj aud grSfeeren 93urgen nadj unb nadj ©tabte ent« 
toicfetten, gumal xotxm bie Sage bed betreffenben Orted eine 
giinftige toar, ift eine Dietfadj ttjieberfeljrenbe (Srfdjeimmg. Ob bie 
oljrfe grntftl fc^r alte Ueberfatjrt Don Weerdburg nadj ©taab mit 
bagu beitrug, ben erftgenannten Ort toefentlidj gu Ijeben, totrb 
fretlidj baljingefteflt bleiben muffeu, ba bad benadjbarte tttjlbingen 
fdjon im 12. ^aljrljunberte ate ©ta^efyfofc genannt ttirb. 5 

* 8ergl. JBaber in 3eitfc^rlft n, 66 ff., wofelbjt auf bie wa^rfd&emUaj 
oor^anoen gewefene !8ern>attbtfa}aft (S3erfa)tt>8gerung?) bet $erren t>on Stofc 
unb ber ©rafen t>on Sforborf Ijingenriefen nrirb. 

1 ©alemer (Sopialbua) I, 92. 

3 Arnoldus de Mersburcli 1283. 1288 3eitfajrtft in, 229 unb 286. 
Manegoldas filias Sifridi de Mersbarg 1288, ibid. 235. 

♦ Saber in ber Sdtfd^rift 1, 845 fagt liber 3Reer8burg: ber borttge 8bel 
erjdjeint suerfi im SBejtStigungSbriefe St. flonrabd ttber ©alem, 1242, mehtt 
aber 1142, ba er wetter fortftt&rt, „im 3a$re 1190 lautet ber Ban? fa)on 
2Rer8burc" (Sine Urfunbe »om 3a§re 1190 ift mir nta)t betannt. 

• Ur!. fl. griebrid&d I. 11*59. o. %. Slbgebr. bei Dtimge Regg. Bad. 
146. mit ber, trie fa)on gidtter OueHen unb 5orfo)unaen ©. 71 bemerSt §at, 
irrt§iimUtt)en, aber in mU 2)ru(fn)erfe iibergegangene Sefung Ueberlingen, 
ftatt vldingen. S)a« Orig. ber betreffenben Ur!. fl. griebric^S ift nidfjt me^r 
er^alten. 2)flmgeS Slbbrutf triinbet fia), n>ie eS fa)eint, auf baS ©onft. ©opb. 
11 («Rr. 322) bad fog. rotlje Sua), fol. LVIL, toofelbft in ber Ueberfa)rift 
rk|tig Vldingen, im %tfa aber Vberlingen fte^t. JDaS jittere, 1346 be; 
gonnene ©opialbua) 8 (9lr. 319) fol. 51 verso, $at ria)tig Vldingen. 



Digitized by VjOOQ lC 



11 

©etoifc ift abet, bag bie jur ©tabt antoactyfenbe 93otbutg i$te 
ftfiljgeitig etnitetenbe ©lutbe ben 2Mf<$6fen *on Sonftonj ju banten 
fyitte. Bra 23. 2H>rll 1233, auf bcm ©c^loffc ©tfegelbetg (int 
Stfoirflau, bet £obei) flab tf6nig $ehtri$ (VII.) x bem JBif^cfc 
§einticb toon (Sonftanj cine metltofttbtge tttfunbe.* 3bten 3n^att 
bilbet bie©tlaubtnifc, in bet SBotbutg gu 2Weet$butg (suburbio 
castri sui Merspurg) cincn SBodjenmatft abbalten gu butfen. 
SBefantttltd) beginnt itn gtfiljtinge 1232 ein 2Benbq>untt in bet 
®efd)t<bte £etattdj$ (VII.) , obet, trie fldj SSBInMmann au* 
briidt, 8 „bet bunlelfte Bbfdjnitt in bem Sebett be* toetittten 
Jt5nig«". g$ ift batyet ni$t gang uninteteffant, ba| fid) §ett 
^einticb toon lanne (au$ bem ©efc^te^te bet Jtudfteffeu toon 
SBatbbutg), unmittelbat nadj feinet 2Ba!)l gum ©ifdjofe toon 
Sonftang 4 unb httg toot bem offenfunbigen Bbfaffe be* Jungcn 
JWnig*, toon biefem mit einem attetbing* nid)t fonbertid^ erbeb* 
Hdjen tpttoilegium, bebenfen Beg. £?intid) toon Stonne ftanb fett 
getaumet &tit in naben SSejiebungen gu tfaifet gtiebticb , af* beffen 
^Jtotijonotatiu* et fdjon im 3a$te 1217 utfunbet* @t toitb biefe* 
9fott bt* gu feinet SBobt al« SSifdjof beibebalten baben. SBenigften* 
etfebeint et, urn ba* 3<$t 1230 / mit M*fc* SBfabe unb ben beiben 
©ontytotfteien gu (Sonftang unb BugSbutg gat ftattfl<$ au«getftftet 6 

Obgteidjun* nun, toom Saljte 1233 bi« 1299, toeitete Sftacfc 
ttdjten feljten, fo mug fid) bocb, in bet fut bie @nta>itfetung bet 
fcfoo&bifdjen ©t&bte fo ftbetau* toidjtigeh 3eit be* fogenannten 
gtofcen Sntettegnum*, bie bifd)5flidje SBotbutg gu einet nidjt nut 
Ieben*f&big*n, fonbetn audj atte tfeime bet bfttgetftcben ©elbji&n* 
bigfeit in fid) ttagenben, ft&btifd)en ©emeinbe au*gebilbet Ijaben. 

1 9Hc$i Jtotfer grtebrWJ II., tote in ben gotten unb SBanbetungen 1, 
217, ittitylmlty fte$i. 8ertf. BOhmer Begg. Henr. (YIT.) nr. 297. 

2 ©. unten ben Bbbtutf biefer tttfunbe. 

s @ef<$i$te bed ft. griebridfr IL (1212-1285) 6. 428. 

♦ 9todJ Neagart (Mone) Episc. Const II , 429 unb Potthast 
Bibl. Hist 303 umrbe $einrt$ 1238 urn ^fingften emfylt. $ad ^ftngftfeft 
flel im 3a$re 1283 auf ben 22. 3Wai. 

» D. ©iftltn SBittb. ®efc$. n, 616 nac$ penned ttrtunbenbudj bed $eutf$: 
orbenS @. 82. 

' $erttag gnrifd^en bem fttojlet: SBeiffenatt unb ©urfijarb $einri^ unb 
tUti$ oon Keinegg, apud Constantiam, presente Henrico protho- 
notario imperialis aule, qui tunc temporis habebat utramque 
preposituram Augustensis et Constantienaia eccleaie, Pere- 
grino fratre suo canonico. Cod. Trad. Weisseaaug. 264, ncu^ 
©twin 1. c. 6. 6 19. 



Digitized by VjOOQ lC 



12 

8m 29. ©etfember 1299 toerfief) St. Sllbred&t, 1 *on SEBottnS aud, 
ben ©urgent gu SReerdburg (universitati civium in Mers- 
purg) affc 9fced)te bcr ©tabt IHm, indbefonbere aber bic SSefug* 
ni§, fcor lenient audtuartigen ©erldjte, fonbern nur Dor iljrem 
©tabtamman (ministro oppidi) gu SRcc^t ftc^en gu muffen. 
35er J?5nig gab inbeff en # tt>ad to>o$l gu bemerlen ift, ben ©urgent 
biefed 5prtt)ileQium auf ©itten bed ©ifctyofd £einridj toon ©onftang 
(to. JHingenberg), bed ^erren ber ©tabt, tottyt audbrfidlicty aid 
ein oppidum Constanciensis ecclesie begetdjnet toirb. 

(Sinen ©tabtamman (minister in Mersburch) fennen tt)ir, 
in ber SJJcrfon bed ©urftjarb toon tt'renborf, gum 3a§re 1300. 2 

9Ud tf. fceinridj VII. , ber fiujremburger, am 30. Stpril 1310, 
gu 3uri$, £. 2U6re$td spritoilegium beft&tigte, 1 tt>ar ©ifdjof 
©erljavb toon Gonfiang, toelc^ev balb barauf aid bed jfSnigd 
2Ra<$tbote .na<§ ^talien abge$en foHte, 4 $erf6nli<$ anwefenb 5 unb 
ed founte baljer bie befagte ©eftatigung nur mit beffen SEBiffen 
unb SOBiOen erfolgen, n>ie au$ audbritdtid) in ber Urhtnbe gefagt 
ift. Wuti) bie toon & Subwig bem ©atyern , am 6. September 1333, 
gu (Sfeltngen, gegebene ©erleUjung eined mit ben Sftedjten ber 
©labt ttlm audgerufteten, jctoeild am 5Kittn>odje abgufyaltenben 
SBocfyenmarfted, 6 erfolgte auf ©itten bed bamattgen fflif^ofd toon 
(Sonftaug, 9iubolf, 7 bcr an feinem fiebendeube fel)r gut mit bem 
$aifer ftanb. 

1 »&br.: geitfd&r. XI, 438 nac§ ber im atrd&toe ber €>tabt SReerS&urg be= 
ftobltdfjen »eftftticung St. SubroigS bed Sagern oom 6. Sept. 1333. $ie ttrf. 
it. SHBrecfcid fte$t audj in me$reren Gopial&fid&ern. 

2 Seitfd^rift in, 251. 

1 d. d. Thuregi H. kal. Maii 1310 erwffl&nt in Seitfd^rift XI, 438. SHe 
Utfunbe fte§t aud) in unferm aReerS&urger dopUdbuty 2 (9fr. 423) p. 8; bo$ 
ift ber £Kf$of bafel&ft irrtyitotRdfr Gothardus genanni 

♦ Bdhmer Regg. Henr. VII. nr. 233. 

5 ©er§arb erfd&etnt ate 3eu(je in Ur!. #. ©einridjd d. d. 3urid& 1310 
SDtai 1. Bohmer Regg. Henr. VH nr. 226. 

6 »&br.: 3eitfc$riftxn, 325 nadj bem in 2Reer8&ura beftnWi^en Crifiinat. 
i Potthast BibL Hist, giebt ben 27. 2RSra 1333 aid ben SobeStag 

biefed JBif^ofS an. 93ergl. 6ei Statin SBirtB. ®efc$. m, 200 bie aerfdjiebenen 
Sfogo&en, nttmltdfj circa festum b. Mar gar e the, olfo im 3uli, &ei 
Vitoduran. 78; 15. vel 17. Aprilis bet ^iid^emeifter fcefoet. mi V, 101 
unb HI. kal. Marcy, &ei (8Je&$. SDad^er God. Sangallens. 646. jteine 
biefer Slnga&en fann jidj auf ba8 3a$r 1333 bejie^en, ba 8. Subwig n>ie oben 
bemerft nmrbe, am 6. ©ept. 1833, auf Sitten feineS IieBen gttrpen ©ifc^of 
Stobolf »on ©onftanj, ben 2»eer8buraem bie befreffenbe ®nabe t§at. SBa^r? 



Digitized by VjOOQ 1C 



13 

SBit nd^eren un« nun bem etngtgen, toitttf<§ bebcutenben <5t* 
etgniffe, roetdjeS fl<$ toaljtenb be* gangcn SWittetaftet* gu 9Wcct$* 
butg gugetragen tyat, n&mlid) bcr btfannten ©elagetung, 1 bei bet 
ft. Sutooig bcr Setter cine ni$t cben tfifymlidje 9fcoOe ubetnetymen 
foHte. 3US 23ifd)of ftubolf, au« bem $aufe bet ©tafen t>on 
SWontfott, n>a^rf^em(i(^ im Srftltfatyre 1334, geftotben toot, fam 
e« in Sonftang gu einer gtotefoaltigen 8Bal)l 

$)et ©tiftsbecan SRicolauS toon Jfeiigingcn, aud> Dongrauem 
felb genannt, @oI)n be$ 8fiettei$ifd>cn SBogteS bafelfeft, bet cine 
bet betben 33en>etbet, unb t>om ^ft Sotyann XXII. auetfannt, 
bcm&djtigte fldj tafdj bet bifd)5ftt<$en SBefien, untet bencn 2ReetS* 
burg befonbetS bebcutcnb toat. ©taf Shtbolf »on £oI)enbetg, bet 
SBatet be$ anbeten SSetoerberS, 9H6red)t fcou Jpotyenberg, belagerte 
bicmit einet flatten JBefafcung tetfe^ene SSutg unb tief, aW er 
feinen @tfolg etgielen lonnte, ben £aifet gut £ilfe ^etbei. Obgletd) 
triele ©tafen unb£etten, au$ bie unujiHig fotgenben benadjbatten 
9tetdj$ftabte, betgegogen ttmtbcn unb ftatte 2Butfgef<§offe gur Sin* 
toenbung fameit, mugte bod> bie Setagerung nadj 14 2Bod)en auf* 
gegeben toerben* 33efannttid) be§au:ptete fi$ §ett SfticotauS \>on 
jfengtngen auf bem bifd)5f(id)en ©tityle.* 

2Wittlcrtt>citc $atte fldj abet ba* «blj&ngigtrit$*etl}&ftni&, in 
toeldjem bie ©tabt gum ©ifdjofe ftanb, feine$n>eg$ toet&ubett. 
SBenigftenS fud)en tt>it umfonft nad) utfunbti^en 3 eu 8 n ^ff cn e i« er 
in bet 5Rid)tung auf gt8fcete ©etbftanbigleit ber SBiitgetfdjaft er* 
folgten Umgeftaltung. 5EHc ©tabt n>ar unb blieb eine bifdjSfttdje, 
toenn fie fi$ au<§ , in unmittelbaren 93et!eljr gum 3flei(^«ober^au^te 
tretenb, fcon biefem bie ifteren grei^eittbtiefe confitmieten lief*. 
2lud) St. i?atUV. gab cine foldje (Sonfttmation, gun&dtft bet $ti= 

fc$emli<$ ift ber 27. SR&rg 1334 aid $obe*tag gu bejetd&nen, moju audj 
it. SubwigS im 3Rai 1334 an ben ©r&btfaof ©alberoin mm %xxn geric$tete3 
6$reiben bei Schannat Vind. II, 126. am bejtot pafjt. 

1 Slufser ben bei Bdhmer Regg. Ludov. Bay. oerseid^neten UrW., tft 
be!annt(i$ Vitoduranus, ©. 99 ber 2fo3g. von ©. t). SBpfe, §auptqueUe. 
3^ beab^tige bureaus nid^t auf <Sm$el$eUen einguge^en, fonbern Derroeije 
auf bie bei 6t&Un SKrtb. @ef$. Ill, 200 ff. amb ©d&mib ®efc§. ber ©rafen 
oon 3oflertt=§o(jenberg I, 174 qe^ebme ^arfteHnng. 

2 2BaS bie perjfinlid^e Slnroefen^eit be§ ^. Subwigd beirifft, fo t>ergleidje 
man beffen gtinerar, 6. 434 be§ »on gitfer ^erauSg. Addit. tertium ad 
Regg. Imp. 1314—1347. St. Submig ift am 19. SJtoi 1334 in Ueberlingen 
unb bte ium 26. Slug, am ©obenfee, t^eUS in Ueberlingen unb ©onftanj, t^eifd 
t)or 9Reer«burg. 



Digitized by VjOOQ lC 



u 

fcitegien St. Kbxtty* unb & £eintid>d VI., unb jtoar ju (Son* 
ftati} am 1. October 1353. 4 

(Srft in bcr 3cit bed JtJnifld 95knjlat» flnbcn toir bcutlidje 
(Sputen bed bid gum SSibcrftanbc gegen ben 33ifd)of fid) fteigemben 
Unabty&nfliajfeitdbranged ber SReerdbuvger SBurgerfdjaft, bod) ttirb 
man au$ bie, am 18. 3K&rj 1380, gu $rag gegebene Urfunbe 
be* genannten fttnig^, 1 ntd)t ft6erf^&^cn fotten. 

S)ed Sifd)ofd, ate bed £erren ber ©tabt, toirb afferbtngd in 
bicfer Urfunbe mit letnem SBorte gebadjt ©ie ift gegeben „ben 
totyfen teuten, bem amman unb ben burgarn gemeinlid) ber fiatt 
gn SJi&rd^urg, ftnfern unb bed ret)d)« tyeben getretoen". @o 
tonnten aber bic SBurger *on 3tteerdburg immerfym genannt 
toerben, toenn fie au$ unter bifctySflidjer §o$eit ftanben. %u$ 
St. Subtoifl ber Satyer nennt in jener, audbriWKidj auf SSitten bed 
©ifdjofd SRubolf flegebenen ^rtotleaium toegen bed 2Boc$enmar!ted, 
toom 6. (September 1333, ben fftafy unb bie ©ftrfler gemeinttdj 
ju 9Jieerdburg, feine lieben ©etreuen. 8 

1 6o nu*b wenigfiend in 3^tfd^rift XI, 438 angegebeh. 3n ber mir im 
3Reerd&urger <SoptaIb. 2 (9>fr. 423) p. 9 uorliegenben SGbfdjrift, aud be*m 
16. 3$bte., Ijeifjt bad Saturn Gonstantie anno domini millesimo 
irecentesimo et quinquagesimo tertio, indictione sexto Cal. 
Octobris. regn. nostr. anno 8. Sieft man nun au# sexta, fo forbert 
bad 3a$r 1353, am 1. October, etgentftdj ind. VII. 3m tlebrigen pafjt bie 
Ur!. in JtarlS Stinerar." 93ergt. Boomer Regesta Imperii Vm, 128 
(SRegeften $. ftarld IV. $erau8g£geben t>on 3L $uber). 

2 $erg. Drig. mit bem S^ronftegel bed ftimigd unb bem befanuten, ben 
Stoppefabler unb bitymifd&en Sitoen &etgenben (Sontrafigtt. ®eben ju ©rage an 
bem patottag 1380 (mit SBorten) 88$m. 17. 9Wm. 5. ®. & 8. unter 3Reerd; 
burg <£om>. 4. 

3 Seitfd^rift XII, 325. 3n ber am gleic^en $age gegebenen (Sonfirmatton 
ber Ur!. St. 3W&rec§td ^etftt e8 fogar „accedentes igitur fideles nostri, 
s,acri Romani imperii cives sen oppidani in Merspnrg. 60 fte$t 
meni#end im aWeerdburger ©opialfc. 2 (Sfcr. 423) p. 1 , bo$ m8djte id) t>er= 
mut^en, bafc ed in bem mir leiber m$t oorliegenben Originate alfo laute: fideles 
nostri et sacri Romani imperii, cives sea oppidani in Merspnrg. 
8ead>ten3n>ertlj ift jebodjj ber @$(ufs biefer (Sonfirmationdttrfunbe, in weW&em ber 
©tirgerfdjaft gu aWeerdburg aUetbingd ein bem 9teic$dober§aupte gegeniiber er- 
toorbened, befonbered SSerbtenjt &uerfatmt tmtb „pensantes quod iidem 
oppidani in Merspurg per fidei et devotionis constantiam 
erga sacrum Romanum imperium, pro suo posse inconensse, 
promptiflgimi inveniantur et parati. $o$ Ifijjt ftc| auc^ <xu^ biefer 
©tette nic^t (onberUd^ t)iel folgem, ba ft. Subwig am gleic^en Xage bad Watt* 
pripUegium, audbriltfU^ auf bitten bed »ijc^$fd verRe^en $at. 



Digitized by VjOOQ lC 



16 

$)ic ben 3tteer«burgern Don it. SBenglato Derlie$enen greifyciten, 
befianben in ber 3 u f a fl e # ba 6 f c * n ®urger unb leine Surgerin, 
Dor ein attfto&rtigeS ©eridjt, c« m5ge ^eigeit tt>ic c« told, gelaben 
obcr in btc 2Id)t getyan toerben Wnne. Slur Dor i$rem ©tabtam* 
man foflen fte gu SRedjt ftefcen muffen. Sttationen x>or au*toartige 
@erid)te ftnb nur bann ftatl^aft # toenn bcr tfl&gcr in SDieerSburg 
tti<$t guSRedjt getangen lonnte; fcrnertyin in ber Seft&tigung alter 
Don Aaifern unb jWnigen ertyattenen greiljeiten, gteic^fam ate 
to&ren biefelben tDSrtlidj in ben iefct ertyaltcnen SBrief eingerelljt 
unb enbltdj in ber 23efugni§ &d)tern Slufentljalt gu getofl&ren. 1 
SlDCed baS bei einer gJ5n Don 50 $Pfunb tStyigen ©oibe$, gafctbar 
I)alb an be8 iRei<$e« hammer, $alb an bie Surger gu 3JieerSburg. 
Sag nun aud) in btefen grei^eiten teine$toeg« ba« 3 u 9 e ft& ttim t& 
ber 9teic$$ftanbfd)aft, fo toiffen n>ir bod§ au8 einer gtoeiten in jene 
jgeit fattenben, bidder unbelannten ttrfunbe, ba& fid) bie 3Ka$t 
.ber ©tabt atterbingS uber ba8 ftreng genommen erlaubte SRafc ge* 
ljoben ljaben mufe , ba SBifdjof £einridj Don Sonftang (Don ©ranbi*) 
gtoifdjen berfelben unb bent SDontyrotfte, §erren SBurfJjarb Don 
£ett>en, fSrmlidj Dermittelt $at, toaS er bodj offenbar nidjt getfcan 
$aben ttmrbf, roenn er bie 3Rad)t befeffen ^atte , feinen Unter* 
tljanen einfacty gu befel)ten. (S3 tourbe biefer (Sntfcfceib am 18, 3uni 
1381 gegeben.* $)er S)ontyro:pft §atte ftd) n&mlid) uber bieSurger 
belfogt, ba& il)m in SJieerSburg, Don ben gur Dontyrotftei gety&rigen 
©genleuten, bie gebiityrenben ft&fle (beim Stbteben Don #6rigen) 
nidjt entridjtet tourben, bag fldj ba* ©tabtgerittyt IjcrauSnefyme, 
uber fold^c ©uter, vdcXc^c Don ber J)om^ro^ftei gu Seljen giengen, 
<Sntfd)etbuugen gu geben, roa$ bod) nur ifyn, bent $)om$rotfte, 
unb jeinen Stmtteuten guftelje unb inSbefonbere aud) baruber, bag 
man, gegen jeinen ©itten, Diele feiner Seute gu Surgern unb in 
ben ©dfcufc ber ©tabt aufgenommen $abe. 

1 bj wir nw$t roeffint, bj gemant feg (b. $. fie, btefetben) ober it Burger 
n>a bge gefejjen femt, e3 fegn man ober framoen, gergent Jaben ftiDent ober 
ftetfaaen, ober in bpe ftdjte tutt, unb b) \ty ^ergent $u recite ftan fuln um& 
bfeinfac^e, ed fep oor unferm fihtigli^en ^ofgertyte, ober an b^einem anbem 
$offlertd)te, lantgeric^te ober anbem gerid^ten, n^e bpe genant fet^n, ben oor 
^rem amman in ber oorgenanten ftati ge 3R5r0purg. SBurbe a&er b^ein \)x 
burger baruber ^ergent gelaben ober beRagt, ober &e ad^te $ttan, e§ toern 
fraroen ober man , bj fol mien (emten f a)aben bringen. 2Ben fep aber reti^tlod 
He^en unb fttfj bj funtlk^ imb offenlid^ befunbe, ber mag b) re$t fUrbaj mol 
fuc|en. 

• ®. untcn ben Rbbwtf. 



Digitized by VjOOQ lC 



id 

SQBdrc §err £einrid> aon ©rcmbf* in aReertburg aoffjiinblg 
£err unb 3Retjter getoefen, fo tourbe er fid§ fictyerfidj nid)t bamit 
begniigt Jjaben, einen nur auf bie £age be* gegento&rtigen $)om* 
$rotfte$ unb nid)t linger lautenben 93erg(eidj tyerbetgufufyren. $)aj| 
bie 2Reer*burger SBilrgcrfd^aft n5tljtgen gaffe* auf ben SBeiftanb 
ber SReid^6ft&bte g&tylen fonnte, lann mit ©eftimmtljeit toermutljet 
werben, ba ja biefen, in Jener ber grofcen Sftieberlage ju ©Sffingen 
(1388) *orau*ge!jenbett fdjnmlen unb ftreitfud)tigen 3ett, ein 
jebet 3)unbe*genoffe ertoimfdjt fcln mufete. £u offenen geinbfetig* 
leiten jtoifdjen SBifcJ^of §einrtc$ (t 1383) amb ber ©tabt SReer** 
burg fctyetnt e* ntdjt gefommen ju jein. 2Bie ftd) unter beffen \m* 
mittelbaren SRacfcfolgern ba« 93er^&ttni§ geftaftetc, toiffen toir nic^t 
beftimmt, bod) n>irb bie bamal* beinafye jur SJtegel getoorbene 
gtoiefo&ltige 93efefeung be* bif<$5ffi<$en ©tufyle*, gettifc ntdjt gur 
£ebung ber £oI>e{t*redjte beffelben beigetragen $aben. 2116 inbeffen 
£. 2Benjtan>, am 21. Sluguft 1390, bie (Srneuerung be* ©ee* 
bunbe* unb beffen ©rftrecfung auf 10 3a!jre beft&tigte, 1 bejtnbet 
fldj 3Keer*burg nid)t unter biefen ©t&bten. 

Unter bent Sfflarfgrafen Otto toon $adjberg, ber *on 1411— 1434 
Sifdjof ju (Sonftanj tt>ar, traten inbeffen georbnete 93erty&ttntffe 
ein. $)te 9Reer*burger fyilbigteu iijm, al* bem §erren ber ©tabt. 
(Sr aber toerfprad) ben SSurgern bafelbft, armen unb rei<$en, aOen 
gemetnli^, ba& cr fie bei alien tyren greiljeiten, SJtedjten unb 
SJriefen, gefc^riebenen unb ungefd&riebenen ©ctoofynljeiten taffen, 
ia biefelben beffern unb bie ©tabt, n&tyigen gaffe*, traftig 
f Airmen ttoffe,* 

SDafe ftdj bie 2Reer*burger, burd) eine befonberc 93otfd)aft, \m 
3a§re 1413, birect an& ©igmunb toenbeten, urn fid) tyre $rtoi* 
Iegien beft&tigen ju laffen, toa* aud) in ber 2#at gefc^al), 3 tyat 
feine befonbere SBebeutung unb bie iljnen tyierbet getoafyrte ffiegetd)* 
nung „unfere unb be* SReicfye* liebe ©etreue", fonnte ben HRec^ten 
be* 33ifd)of* leinen 3tbbrud) t$un. Snbeffen W boc § beadjten** 
toerfy, bag in biefer Urhtnbe 93urgermrifter unb 9tatl) genannt 
ftnb. 3" ber gotge tourbe t>ie( baruber ge^abert, ob bie ©tabt 
3Jleer*burg einen fflurgetmeiftcr Ijaben burfe. 

1 3eitf$rift XII, 341. @g ftnb: <5onftan$, Ueberlingen, Sinbau, 9tawx& 
buti, @i ©atten, SBangen unb Suborn (gnebrid^^afen). 

2 Ur!. 1411. SWontag na$ ©t. SBalpurgen tag im SRayen (3Rai 4.). 
@. unten ben SftbrudE. 

8 Ur!. j?. ©ipnmbS d. d. ©^ur 1413 greitag vox St. Sampredjtdtag 
(Sept. 15.). ttnflav. »7. Jlom, 3. 8Rm$&urger 6op&. IT(9tv. 4^3) p. 17, 

Digitized by VjOOQlC 



17 

Obglei<$ fid) nun anfanglidj bad 93erfya(tnig gu 93ifd)of Otto 
gang fveunblid) gu gefialteu fdjien, fo lam eS bod) gu l)eftigen unb 
n>ic e$ fdjeint, f#gar tnit ben SBaffen au$gefod)tenen ©treittgfeiten. 
2Bann biefelben i^rcn Sinfang naljmen, toiffen nrir nidjt. ©e* 
fdjlidjtet tourben fie 1419 , gu (Sonfiang, an ©t. SWatljiS abenb 
($ebr. 23.). * 

$)er toef entitle Snfyaft bcr Urlunbe ift fotgenber: Surges 
meifier, 5Ratt) unb 33urgerfdjaft gu SKeevSburg fcerfianbigen ji<§ 
tnit Stfdjof Otto son (Souftang, iljrem gnabtgeu £erren, toegen 
bcr bisfyer getjabten ©p&ne, tt>eW)e „brtyger ftuct toegen" ent« 
ftanben fcicn. 3U8 SSermittlcr fatten getoirlt, £err 2Hbredjt ©later 
tocilanb 33ifdjof *on Sonftang * unb ber 9Ftat^ gu Uebcrlingcn. 35er 
crftc spunft betraf ben „freien offenen SDBeg", tuetdjen ber SMfdjof 
in feine SScftc gu SJteerSburg beanft>ru<$te. 3flan fcerft&nbigte fi$ 
baljin, bag bte$8uvgevfc§aft, bei ben (Siben toetdje fte bem 33ifd)ofc 
gefdjtooren Ijat unb gtoar fo lange §err Otto lebt unb 3Mfd)of gu 
(Sonftang ift, fd)affen foil, bag bieienigen, toetdjen bie ©dfclfiffet 
gu ben Sljoren ber ©tabt anfcertraut finb, ober in 3ufunft an* 
fceriraut toerbm, jebe« 3al)r, ober fo oft ein 2Bed)fet in ben 
sperfoneu eintvitt, 8 gu ben $ei(igen fdjtooren foflen, bag fie ifyn 
unb ben ©eiuigen bie Sljore ber ©tabt (unfre tor) auffd)Uegen 
unb i$n unb feine Seute, fei e8 nun gu Sag ober gu Sftadjt, fo 
oft fie ba$ notljtoenbig fyaben, oljne SStbevrebe ein unb auStaffen 
rooKen. 5)od) foil ber 93ifc§of bieieuigen ^erfouen, toetdje er in 
biefer SQSeife in bie ©tabt legen nrirb, baju antyatten, bag fte ber 
SBiirgetfdjaft an Seib unb ©ut unfd)abttc§ feien. 4 

SDer gtoeite $unft betraf bie SSugen toegen Ungudjt unb ftre&et, 
alfo bie ©efatte ber <Sitten:poIigei. (5$ nmrbe beftimmt, bag toon 
alien in 3Jieer$burg faQenben 25ugen unb SJeffetungen, 5 e8 fei 

1 SSenn ntd&t Sept. 20. $$ will offen gefte$en, bag ic$, bei bet Htiga&e: 
„fant 2RatI)t3 a&ent beg jrooipoten", auf eme ftd&ere ttnterfdjeibunfl jtmfdjen 
2Rat#aeu3 unb 3Ratti)ia3 t>ergid&te. 

2 Stejtflnieri im ge&ruar 1411, f 1441, nadj ^ott^aft 303. 

3 atte jar ober al3 bid Die aerfert toerbent. 

♦ bod) ba§ er mit benfel&en, bie er unn§ alfo fd^idfett ober legen nmrb, 
faaffen »nb fcefteflen fed, ba? \t) unn§, unnferm l$> unb gutt unfdJabUcJ 
fiflent. 

8 e§ raarbe uertabingt ober fceredjiobt, »or bem ratt ober oor bem flab 
ober anberpwa, eS figen clever ba ober nit. 

fi«itfd^r. XXVII. 2 

Digitized by VjOOQ lC 



lfc 

mm *on 83utgern ober ©ftften, bem S&fctyofe *on Sonftanj em 
SJrittef ^crafifotgt toerben fbflc. 1 

$)er brittc spunft bejog fid) auf blc ©tefluitg be8 8lmmai!«. 
S)er SBtfd^of foil benfctben fcfecn unb ju>ar emeu „gefeffeneu 
SSurger ju 9tteer$burg unb untterfyrodjenen 9)?ann\ toel<§er, tote 
©itte unb ©etoo§nt)eit ift, bem 9tatfye fd)to5ren unb aud) im Static 
fifecn fott. 2 

3fn btcfc ©ul)ne, burdj toeldje bic bisljerigen ©ipane unb ©t5{$e 
ganjlidj beigetegt fetn f offen # toerben affc £etfer unb ©iener, bic 
babei bettjcittAt toaren, eingefdjloffen. 23ebiirfe bie ©tabt einer 
£tmbf$aft fiber ben crfotgtcn 33ergteid), fo fotte iljr ber ©ifdjof 
etne foldjc gebeu, aber auf Ujre Soften. 8 ©8 fiegetten bie ©tabt 
2tteer8burg, nut bem grofcen ©iegel, §err 5Ubred)t SBlarer, toeilanb 
SBifca^cf ju Sonftaitj, unb bie ©tabt tteberttngen, mit tyrem fteinen 
©iegel. 3 

2lu$ einer fcon ft. ©igmunb am 11. October 1419 4 gegebenen 
ttrfunbe toiffen toir, bafe SReerSburg bei biefem 9tnlaff e , auf Stage 
be$ SBifdjofS in bie #£eid)$ad)t gefommen toar. 3*$/ nadjbem bie 
a3erf5^nung mit biefem erfotgt toar unb audj ba$ §ofgeric§t feine 
toegeu ber SHdjterfldrung gu bejiefyenben ©ebutyren erljalten tyatte, 
tourbe aber bie ©tabt, auf be$ 83ifd)of$ Stntrag, roieber ait* ber 
5tdjt gefdjrteben. 

Site Si. ©igmuub bie ^aifertourbe ertangt Ijatte, liefc fidj 
flfteerSburg nodjmats feine ^riotfegien oon itym beftdtigen. 5 9ludj 
ft. $riebridj III. ualjm feinen 2lnftonb biefeS ju tljun. 6 

2Bar nun, tote toir gefeljen §aben, ba$ gute (SintoemetymeK 
fdjon unter bem 23tfdjofe Otto in entyfinbttdjer SEBcife geftort 

1 2Hfo nidjt „ben gcgenfeitigen 9nt$ett ber faflenben iBujjen", rate in 
Sa^rten unb SBanberungm I, 218 fteE>t. £>ajj ber SBtfd^of etroaS an bie ©tabt 
gefonflen tteji, ift mrgenbS gefagt. 

2 unb fo( bg unnS in unnferm ratt fifcen, ufj unb ingan. 
8 <Zon% <5opb. 10 ». fjol. 107 verso. 

* ®. 1419. nSdtfien Hfflttmod) nac$ 6i. $ion#t £ag, ttngar. 38. 8dm. 10, 
3tteer§burger (Sopb. II Sir. 423 p. 20. 

» d. d. SBafel 1434. btenftag nadj Setare (9Rfirj 9.). $ung. 47. flatf. 1. 
2JleerS6urfier GopialBu(| II. p. 39. 2Cud> in biefen beiben UrI. H. SigmunbS 
finb 33iicficrmcifter unb 3tat^ genannt. 

• Utf. 5ran!fnrt 1442 Slug. 1. (Petri Vincula.) ^Berg. Drig. mit 
8ieger. @. 2. 2{. @ect. ©onftana, unter 3Weer§6ucg (Sono. 3; fe$ft bei e§mel. 
Slud^ in btefer auf bitten beS SBifdjofS §einric§ t)on ©onftanj, SttbminiftratorS 
uon ©|ur, gegeBenen Ur!unbe ip wm SCwann, ©tirgermeifter, 3lat§ unb 
$urgern bie 9iebe. 



Digitized by VjOOQ lC 



19 

tiwrbeu, fo f^Htc ed bod), gut 3eit bed 93ij^of« £einrtd) Don 
Sfctmn, 1436—1462, lodger bamald gugfeid) audj 2Ibminiftrator 
ton 6§ur getoefen ift, gu no<$ \>iel fycfttgcren 9iuftritten lommett, 
ja fogar gu eitter f ormUd&en $eljbe , unter welder bic gauge 9tadj- 
barfdjaft gu leiben tyatte. 

@d fteljen und, gur aSeurtfcetfung biefer ©reigniffe meljrere 
Utlunben gu ©ebot 

SDie crfte ift ein tm Scfyxt 1452 an ©t. Sttartiudabenb 
(9byo. 10.) audgefiettter atoerd bet ©tabt SReerdburg, in ber 
elite am gleid&cn Stage gegebene Urlunbe bed SMjcfyofd inferiert .ift, 
toeldje beffen SDarftettung toom bidtyerigen SScrlaufc bcr $anbel, 
fotote aucfy icne ncucn ©afcungeti entfydlt, burd) ioeld)e bev ftolge 
gtoafot bie ©tabt gctoiffcrmafcen tm £aumt fatten gu fomteu tofl&nte. 4 

SDic nadjftliegenbe SSeranlaffung gum $lufftanbe bcr 23urger* 
f^aft tear cm Stobfdjlag, toeldjeu bic ©ruber spauli unb S3enfc 
gtur an §and 93raitenbad) begangen fatten; n>ie ed fc$eint fd>on 
»or ehuger 3eit, ba einer. ber Skater, in ber und ttorliegenben 
Xlrlunbc, bereitd ate fctig begeiefcnet tt>irb, 8 SDie SBurgerfdjaft Ijatte 
fur 93raitenbadj $artet genommen unb cin Stljeit bed Stated bo 
t^dligtc fid) fogar, in jaljer Bufwittung 8 babci, ate man mit 
gettaffueter #anb in bad S^lofe lief urn bort ben Scnfc glut gu 
fudjen unb beigufangen. 

<5d toar nun fiber biefen SSorfaH unb anberc 33efdjn>erben bed 
ffiifdjofd fctn unb l>er gerebet toorben unb ed Ijatte fid) ber ©tabt* 
rail) fogar ju ciner oor bem 2)omca:pitel unb ettic^en bifdj5fti<$ett 
9tat$en gefuljrteu 33er^anblung beilaffen muffen. SOBeit fi$ nun bic 
©emeinbe gang b\ feinc ©nafce crgeben l)abe, meiute ber 93tfd)of 
nidjt bie Derbiente £arte, fonbem bic 9ftitbe oor!eljren gu fotteit 
Sfflein bad, toad er etne gnabige fiinberuug bcr ©trcngc bed ©e* 
rioted nanutc, n>ar fcodj cine bid gum 2teu|erften getricbenc Slud* 
bcutung ber 9ftadjtlofigfeit fciner Wntcrt^anen. S)ic ©tabt mufrte 
ttamlid) fcerforedjen, bid auf ©t. 3°fe ann i ur ©onmoenbe (1452 
Sum 24.) bic ©ummc bon 4000 ®ulben rtjeinifdj 4 in ©onftanj 

1 Sonft. <5op&. JO. 95. gol. 64-66 verso. 

2 $auii giur feltg uvto 33en$ fin &ruber. 2fad) fotberten bie mit bem 
9tot$e gepffogenen Unterfymblungeit unb bie 2lbfafftmg bet in ber Urfunbe 
entyattenen ©a$ungen einige geit. 

3 barumb ett(ic§ ber ratt unb uon ber gemetnb &u 3Ker8purg, in einer 
gft^e, in unfer floj bafelbft mit geroaffneten ^enben getoffen finb. 

* »ei »aber ga^rten 1 , 219 fie$t irrtpmli(§ 1000 ©utben, eg ^eift aber 
au^bru^lic^ ^x»ier tufenb gulben SReinifd^''. 

2* 

Digitized by VjOOQlC 



SO 

gu ertegen, toetdje bann ber 93ifdjof gur 2tu«t5fung be8 bon feinett 
SBorfaljren oeripfanbeten ©dtfoffeS (Saftett gu oertoenbm gcbadjte. 
©affir tootte cr ttneber i$r gnabiger $err fetu. 

$)urd) bic ntit SBeiratty beS ©omcavitete abgefagten ncuen 
©afeungen tourbe nun aber fotgenbeS beftimmt: 

1) SDic aSurgcrf^aft fdjto&rt bcm ©tfdjofe unb bem ©tifte 
£reue unb ©etyorfam. Severer erftredt fid) aud) auf bic 955gte 
unb 9lmtteute, toetdje bev 33ifd)of fefeen ttntb. 9tud) biefen fott 
bic SBurgcrfdjaft geljorfam unb getoartig fein, in alien giemlidjctt 
©ad)en. 9lad) bcm £obe bed SifdjofS Ijat biefelbe, bis gur SBaljt 
eineS ueuen §erren, bcm S5omca:pitet obcr bet 3Wajorit&t in bcm* 
frfben gu geljorfamcn. 

2) $mman unb SRat$ gu 2Keer6burg foffen n>ic bi$$er gu ge« 
bteten Ijaben, toenn e8 fid) nidjt cmf bic $evrtt$teit unb bic 
Ijotyeu ©eridjte begie^t; bamt fotten 93ogt unb Sfatman gemein* 
fam unb jcber inSbefonbere gebieten. 

3) 3cbcr 2tmmcut , toitytn ber SBifc^of ober beffen Sfcadjlommen 
in ijulunft fefeen toerben, Ijat fiber atte greoet, bic cr ficljt obcr 
$8rt obcr bic iljm fonft oorfotnmen, gu ridjten. 

4) 2Bem Ungudjt, ©djmadj obcr ©djaben gefdjieljt, ber fott 
c« ben bifdjSflidjcn SKmtleuten oortrageu, toeldje bann, mit bcm 
9?atl)e, bic 95u§c erfennen. 

5) (5$ foil fid) in 3ufunft !ein SBurgermeifier in 3Reer«Burg 
me$r ©etoalt beUegen, als irgenb cin anberev be$ 9iatlje$ unb in 
lehtem ©rtefc fott* anberS gefefyrteben toerben a!$ 5tmman unb 
3talV 

6) SJlan fott fcincn 9tatf) fatten, e« fete bwm ber Sfatman 
babei amoefenb. Sift berftfbe gufattig w$ ber ©tabt abtoefenb, 
fo fann man gvoar cine ©tfeuug fatten, bod) £ai er aWbann, 
vocgen ber Sufcen unb greoel, 3>emanben J u beauftragen, ober 
aber e6 fott Ijteruber gar nidjt erlannt toerben. 

7) Ueber bic Sttufcungen unb ©efatte ber ©tabt, fott jcbeS 
Satyr bem Stmman unb Sftatlje etnc oottftanbtge 9ta$nung bor* 
getegt voerben. 

8) SDcr 5lmman l)at attc ^aufbriefe ju befiegeln- 

9 ) 3 U i ebe w ©tabtt^ore fotten gtoei ©t^luffcl ba fein. ©en 
einen beplt ber atatfy, ber anbere aber ttrirb, i^om9lmman r eincm 

1 6ic^ fol ouc§ ain Butgermaifter ju 3Wer3pttrg ^infut nit mer fieroal^ 
amtemmen alS ain anber be^ taut§ imb in b^aincn £>ricf anberS gef^tibm 
wetben benn amman unb rautt. 



Digitized by VjOOQ lC 



iBiebermanne antoertraut O^nc 2Biffen unb SBtUen be* Slmmand 
loirb Sttemanb ein* unb audgefoffen. 

10) 3Hfe SErinfftuben, fie feten ftrember ober <£mfaimifc$er, 
foHm flSiisH^ abgefaafft feht £mx fann man, toenn man totff, 
cin £aud mietljett, auf ein fyrfbed ober ganged ^atjr, aber nidjt 
langer, ©a fann man bann gufammenfommen unb fd)ted)tljm 
feinen pfennig toerjeljren, aber ofric ©afcungen, ©ebot unb @inung 
gu madden. 8foA foil bte ©efefffaaft feinen gebingten tfnedjt Ijaben. 

11) ©ic ®firgerf(J&aft gu 3Kecrdburg foil, notijtgen gaffed, mit 
bem Sifdjofe reifen (md gelb gteljen). Slmman unb 3tatlj toerben 
bann bie entfored&enbe 2tnga$i aud^eben. ©ie SSetyflegung ift Jene 
ber ©djto&teute (ber in ber SBurg Hegenben «ne<$te?). 

12) Biff ber 8if$of in SReerdburg bauen foffen, fo fann cr 
bad inner^alb unb aufcevljatb ber ©tabt, bo^ oljne beren Soften. 
Bebarf er aber baju ©runb unb Soben ober £aufer, fo foil er bte 
©gentpmer, nadj ©djafcung burd) fvembe Seute, bafur entfdjabigen. 

13) ©ed 83tfd)ofd Slmtleute unb ©iener foffen fieuerfrei in 
30lecrdburg fifeeti. 2tu<§ l)at er bad SKed&t anberu spevfonen, beiberki 
@efd)te<$td, ben greifife bafetbft gu geftatten. SBenn biefelben 
inbeffen ©iiter faufen, ober toenn i§nen fold)e Stegenf^afteu gu= 
fatten fofften, fo Ijaben fie tyefur gu fteuern, nadj 9icc§t unb 
©ctt>ol)n§eit ber ©tabt SBoffen foldje ^erfonen cin ^antooett 
treiben unb fid) batoon ernaljren, fo foffen ftc SBurger toerben, 
toie anbere SBiirger. 

14) ©er ift 9Jleerdburg Sfirger toerbeu nnff , §at ben SBtirgereib 
gu f<$to>5ren. 

15) ©ad JBurgerbud) foff ber 9tmman Ijaben unb fufyren, 
bod) fann ber Siatlj, toenn er ttnff, etu gwetted anlegen. 2lmman 
unb SRatI; gemeinfam forgen bafur, baft affe ^erfonen, n>etdje gu 
tyren Salfyren gefommen finb, ljulben unb fdjtooren. 

16) ©em 23tfc§ofe unb bem ©omfctyitel gebuljrt ber SBein* 
getynten unb gtoar n>ci§ev SGBctn toon toetfteu, rotter toon rotten 
Srauben. ©ie mit (Stngug bed ^efytten S3eauftragten ftyooren 
einen leiblutyen @ib, bafj fie affe ©aumtgen unb SBiberf^nftigen 
bem SBogte unb ben 2lmtleuten melben toolkit. 

17) SDBiff bie ©tabt 9Keerdburg, gu ifyrem Wufreu unb grommen, 
ettt>ad bauen taffeu, fo mag fie bad tfyun, jebod; uur mit SEBiffen 
unb SBitten bed 23ifd;of« unb feiner SRa^fommen. 

18) ©er 23ifd)of l)at bad 9led;t ungefiumt unb ungetvrt toon 
aReerdburg, bafelbft ©tod unb ©afgen aufrid;ten ju laffen, cine 

Digitized by VjOOQ IC 



22 

©eftlttwtung, tootle au<$ tit bctt ©a&ungeu \>on 1461 uttb 1480 
nricbcrljolt nrirb. 

3u atfctt biefen 23eftimmttngen gab nun bcr 9iat$ gu SSfittxt* 
burg fehte (SintoiUigung , mit ber in biefem gaffe beiua^e itt<$ft 
tnefyr bebeutenbeu gormel „unbefdjabet unferer ^retyeiten uttb 
guten ©etoofyuljetten"* 

SBie lange man fidj nttt biefer, befonbet* fcurd) bie ^ht^etfung 
auf ©tod unb ©atgen ba8 93etbot bcr Strinfftuben unb Wc 8tb* 
fdjaffung bed aSurgermeiftertfyumS, feine&oegS gur SBerubignng ber 
©emnttjer btenenben ©u^nc behalf, ift ntd)t naljer ermittelt, bodj 
eutneljmen toir auS ber folgenben Urtunbe, Dont 18. SSlcA 1457, 
bafe eS abermate gu tumultuarifdjen Sluftritten gefemmen nxtr, 
bei toeldjeu ftdj bie S3urgerf$aft be* ©<$loffeS bemadjtigte, tterauf 
bann etne fiJrmtidje gefybe folgte. 

3$ Ijabc in metner ©efctyidjte ber ^ufct SWainau, ©. 389, 
cine Urtunbe fcom 7. 9Kat 1457 abbrutfen taffen, auS toeldjer er* 
ftdjtltd) ift, ba& aSurgermeifter, 8iatlj unb ©emeutbe gu ^RcerS- 
burg, ben Untertljanen beS §aufe$ Hainan, toafyrenb ber geljbe 
mit bem a3ifdjef e / ©id)erl)eit gufagten. ' 2tu$ 2Biber3 Ucberthtger 
Sfatjrbucfyern , gu 1457, toiffen loir, baft beibe £!jei(e, fottjo^t ber 
SBtfdjof al$ bie ©tabt, ©djtoeijer getoorben fatten , fotoic aud), 
)>afj bie Sftitterfdjaft im £egau gum SSifdjofe ^ieXt. 

3 ur wbltdjcn Seitegung biefer gel)be traten ©raf Utridj Don 
SRontfort £err gu S&ttnang, §an« £rud)fef$ gu SBatbburg £of* 
meifter beS ©rgljergogS ©igmunb ton Oefierreidj uftb fianb&ogt in 
©djtoaben, tntt ben ©tdbten (Sonftang unb 3iirid) a(§ a3ermittfer 
gufantmen. 1 gur (Sonfiang erf$ten ber bovtige SSftrgermeifter 9titter 
SKarquarb 23rifad)er. 3uridj war fcertreten burdj ben SBurger- 
meifter SRubolf Don Stljfm unb ben 9tatf)$l)eTren ftelij: £)r. 2 

SDa e$ ju offener unb renter geinbfdjaft Ointfdjafft) gefommen 
jet, in ber ftdj beibe SL^eile einigermafeen befdjabigt fatten, fo 
foff nun, gur SBiebertjerfteffuug bed fur 3ebermaim erttmnfdjten 
griebenS, affeS toad fid), feit jener ©uljne, bie man an x ©t. Sftar* 
tinSabenb 1452 gefditoffen, tntt SBorten unb SBerfen, dtat^ unb 

1 ©onftanaer ©opiaI6ud& 10 23. f. 67—70. ®ie VLvl ift flegeben 9)aUwo^ 
nadf; ©antate (SWat 18.) 1457. 

2 6o wevbeit btefelbett im 6opiaI6uc§e genannt. 3tf) fcnne itibeffen au§ 
Driginaturfunben be§ S«^eg 1463 ben Sflubotf t)on (Sfjam atg ^iirgermeiftet 
»on 3iiric§ unb 8*lt£ Devu arg 9?at^ertcn bafetbft. ®cfrf;. ber Snfer 2»aina«. 
@. 390. 

Digitized by VjOOQ lC 



23 

£$at, £obf<$lag, Staub (Worn), 8ranb unb anberem gttgetragen 
$abe imb gtoar uwter @iuf^btg aHct babel aW £elfer betyettigten 
fperfonen, gang unb gar, tobt unb ab fcin. gener SKidjtungdbrief 
aba nntb attdbriitftid), feinem gangen Umfange na<$, aufrec^t er* 
^altcn. 1 

©ie SBftrger von SReerdburg vetyflid)ten fidj bagu , bem 93tf<$ofe 
ober beffen 83evoffmftd)ttgten , von ©tunbe an bad ©djlofj unb bie 
©tabt eingutyanbigen, audj Ijaben btefetben atte, vom 14. Sebend* 
ialjre an, bem SMfdjofe ben Sfirgereib ju fdjtvSren unb jtoat fo, 
ttie er tat Sfticfytbriefe vom 10. Sftovember 1452 enti&atten ift. 1 

2Bad ben ©djaben betrtfft, fo foKen bic vou SWeerdburg bent 
SMfcfccfe unb bem (Sapttet (Srfafo tciftcn unb gwar vor bem (Jarbinat* 
bifdjofe \>on ?lugdburg 8 unb beffen SRatljen, obcr fattd berfetbe 
mit Sob abgienge, tvad ®ott nod) fange toenben toofle, vor bem 
<£rgbifd)ofe von 3Waing, obev bem 5Bifd)ofe von SBafel unb beren 
9Mt$en. 4 

©a nun aber aud) bie Don SWeerdburg eine @egenforberung 
anfteffen gu fSniten glauben, Md tfyten aber von ©etten bed 
SMfdjofd befiritten tverbe, fo fyabe man fidj bafyin verftanbigt, bafc 
guerft bie Mage bed SMfcfyofd, vom SarbtnalMfdjofe gu Stugdburg, 
im 9ied)te entfefyieben tverben foffe, jebod) ofyue fofovtigen 93oflgug 
,bed ©vnt^ed, bamit bamt, iiber bie geuanute ©egenforberung ber 
5Reerdburger, fattd fte namlid), nad) bem ©prudje, nod) barauf 
betyaran, eine fotdje vorgubringen , ebenfattd vor bem genannten 
©arbinatbifdjofe entfdjieben tverbe unb eined mit bem anbern gefyc. 

<Sd tvurbe nodj befonberd audgemadjt, bag ben SKeerdburgern 
tyr gefefctoorener (Sib bei ber SBer^anblung nidjt fdjabtidj feiu fotTe, 
fo jtt>ar bcvB fl* *>***$ benfet&en, in iljrer JRebe unb 9lutn»ort nid)t 
gefynbert tofirben, fonbern, toad fte jm iljrer 9lotl)burft braudjen, 
vortoeuben unb rebeu fonnen. Me SBitrger foflen ctbltc^ vcrfyretfjen, 
baft fie bid gum Studtrage bed gangen §anbe(d, alfo aud) ber 
©egenforberung, toenu eine foldje gefteflt nrirb, Seib unb ©ut 
ntdjt veranbern (tyntoeggiefyen), jebodj unbefdjabet bed ifynen fonft 
gttpe^enben freien ^8^. ffieibe ^Jarteien mad)eu fid) bagu ver- 
btabli(^ ben Sarbinal von Slugdburg in 9){onatdfnft barum gu 
Bitten, baft er fid) mit biefer ©acfye betaben nvofle. ?(Ue ©efaugenett 

1 ber bt) alten finen puncten unb artic!e(n unuerbcoc^en by tceffen bliben foU. 

* Saflt. often untet Slbfat 1. 

* $eter t>on @(|aumber0 1424—1469. 

* roebern bie felben t>on SWerSpuvfl roenb. 

Digitized by VjOOQlC 



24 

toetben uneutgettlid) freigegeben, au$ \>ergidjtet man auf afle uit- 
begafylte aSranbfdjafeungSgelber, untcr Sftiitfgabe ber be&ljalb $e* 
ftettten ©uvgfd^aftcn. (Sottten ftc§, toegen ber StuSfuljrung bcr 
etngelneu $untte, Slnftanbe ergeben, fo ttritt wan btefelben nodj* 
mate Dor bic ©djiebSvidjter bringen unb nidjts UnfreunblitfyeS 
gegeneinanber toorneljmen. Sic betreffenbe Urftinbe tourbe bejtegett 
torn SBifdjofe £einrid), »otn SDomcajritel, ber ©tabt 2Reer$burg 
unb ben fitnf genannten ©d)ieb8leuten. 

2Jlan fann nun genufe ntd)t fagen, ba& biefer SBertrag gu 
©unpen bcr ©tabt (ante. SDiefelbe ^attc toenig 5ftuken ba*ou, 
bafe fid) Sonftang unb &Mty i()rer annaljmen. 1 

©djon im folgenben Sajjre, 1458, befc^tofe SBifc^of £emrid) 
bie griictyte feined ©iegeS toottftanbtg einguavnbten. Seiber befifcen 
loir Ijieruber feat en gteidjgeitigen Stertdjt, fonbevn nur eineit @in* 
trag in SBiberS gegeit (Snbe be$ 18. 3> a Munbert$ gufammen* 
geftetften Ueberiinger 3al)rbu<$ern (SKfot. 9tr. 484 be$ ©. & «.)♦ 
SDa inbeffen ber.genannte, toatferc ©tabtfdjreiber, uebft Urfunben 
unb 9Wten, aud) mittteweite oerforen gegangene djroniMifdje 9tuf- 
geidjungen benfifct l)at, fo faun man fid) fdjon auf tljn berufen. 
(St ergaljlt nxa toie fotgt: 3n btefem ^aljre (1458) rcar SStjdjof 
§einrid) bo8 fiber bie Don 5Jieer8burg, toegen bed Dorigen $rieg«. 
(Sr lief* fief) alfo DerinerJen, al$ toenu er ton (Sonftang uber 
2Reer«burg nadj Sttarfbovf 2 tootte, Ijatte aber bargu atfe fetnc 
8tatlje unb erne Slngatyl 95oH auf einen Sag gufamtnenberufen. 
(gin ©djiff tanbete nad) bem anbern an. 3Mc 9Keer$burger giengeti 
gum Slljeit an bie Saube (fianbungSfclafc), urn Ujren, itjrer 5Kei* 
nung nad), auf 2Jtar*borf buvdjpaffierenben $erren gu entyfangen. 
Slttetn feine fieute bemadjtigten fid) untcrbeffen ber ©tabt. SDer 
SBurgermeifter SJeinjflrn unb nod; ein anberer, geuannt 3JfcgctIitt # 
tourben nadj SKartborf gefiiljrt, unb, toeit man fie befdjutbigte, 
baft fie bie ©tabt etnem anbern §erreu in bie §anb fpielen 
tootften , lange geit gefangen getjatten unb fo fdjarf mit ber £ein* 
ltdjen grage angefefct, ate oorljer nodj nidjt geljort toorben, oB- 
tool)! Sftiemanb fie beffen, toa8 man ifjnen aufburben woffte, fur 
fd)utbig geljaltcn. (Snbti^ !am 2Regerlin toteber lo« ; ber SSBeinjurn 
aber !)at ba« 5Eage8li^t nt^t mel^r gu feljen befommen. ©o SGBiber, 
mit bem 33etfugen: ex chron. 

1 Saber gafjrten unb SBattbenrnflcn I. 320 faat jroar: man fte^t roie bie 
6tabte ftc§ tmterftiifcten-. 

2 ©ier befaj er ein ©d&fojj. 

Digitized by VjOOQ lC 



25 

©obalb fU$ nun ber ©tfcH, in bicfer SBeife, gu 9Reer*burg 
toicbct gang fcftgcfefct Ijatte, gab er ncuc ©afeungen, bet toetdjen 
j»ar icne bon 1452 gu ©runbe 8*8* » ato wcfentfld) berfcfc&rft 
tmtrbot. S)ic Urlunbc ift flcgcbcn 1461 ©amftag bor ©t 2$oma«* 
tag ($ec. 19.). 1 

3u ©ingang berfetben ift gefagt, baft bic fidufc in biefen 
fianben bidder b58 unb n?tlb gewefen feien * unb bafe c$ fid) baljet 
gcbufcre, bic gum £od)ftiftc gcl)5rigeu ©djlSffer, 8anb unb Scute, 
in befonbere Stuffiest gu neljmen, toett \cl bcr SBifdjof ©ott bem 
Slffm&djtigcn bafur tterantroortlid) fei- SRun Ijabe abcr berfelbe 
„cigentlid) unb toa^r toernommen", ba& ©imon SEcinjurn, in 
fciuer Siegierung ate cin SBurgetmetfter, mtt etttidjeu JBeiftanbern, 
©d)to6 unb ©tabt SWeerfburg ben ftembeu be$ 33ifd)of$ unb beS 
©tifte meljr ate einntal angetragen Ijabe, urn btefelben in frcmbc 
£ante gu bringen. ©a$ 9ltfe6 jet gefd)el)en, obgtetd) 2Beingurn 
bem 23i]djofe burd) fcinen Gib *>erpfiid)tet gewefen. Urn nun ba* 
©ttjt unb aud) bic ton 3Reer$burg Dor grofcem Summer unb 
©djaben gu betoatyrcn, fyabe man, mit Dlatfy, ©unft unb SGBiffen 
be* ©omcavitete eiue Orbnung gemad)t. 

(8$ fotgt nun bie neue Orbnung, u>el<Jje fid) ton iener t>on 
1452 , in mermen $unftcn toefentlid) unterfdjeibet. 

©d)on im crften ©afce geigt fid) elroas, n>a8 benn bod) meljt 
fctn bftrfte, ate einc rebactionettc ©iffereng. <£« ftnb natnlid), I)in- 
ftd)tUd) beS aud) ben btfd)5flid)en Slmtteuten gu leiftenben ©efyor* 
fam$, bic SEBorte „in aUen gtemlicfyen fatten" auSgetaffen. §tefc e« 
in ben ©afeungen \>on 1452 nuv, bag fid) !ein SBurgermeifter 
mcl)t ©etoalt beitegen buvfe ate cin Slnbever beS 9tatl)e$, fo toitb 
nun ba« betreffenbe Stmt, auf ettuge <3eiten, gaugltd) abgefd)afft 
unb gtoar befftalb , toett fid) SSBeingftrn , in feincr ($igenfd)aft ate 
©flrgcrmcificr, fo fdjtoet toergangen l)abe. 3 

SSBa* nun bie 2Bal)l be$ ©tabtratfjeS betrifft fo naljm ber 

1 ©onftanjer Gopialb. 10 93. fol. 108 verso - 111. 

2 $ie 3em>iirfntffe ber (Sibgenoffen tnit ©r^erfcog ©iginunb son DefterreidJ 
u. |. w. 

3 item ro'dnn toix oud^ aigentlid^ unbeviicf;t ftnb, baS ber t>on 3KerSpurg 
fn^aitten luten unb fagen »on etnetn amman unb rati bafel&S, unb [9 ftd^ 
aber gefd^riben ^alen burgermeifter unb ratt, unb nu Simon SB&tnjttrn, in 
finer regterung aid ain burgerma^fter, joHid^ oorgemelt antrag get^on ijatt, 
barum fo orben, feften unb rootten toir, baS bie von 9Rer£purg, pefet nod^ 
^infiir ju erotgen s^tten, fainen burgerma^fter mer ertoelen nodj §a^en unb fic^ 
in alien brieffen nit anberS bann amman unb ratt fc^rtben foUen. 



Digitized by 



Google 



26 

2Mf$of biefetbe gang in feine £onb, benn ev beftimmte: loir uub 
unfere Sttadjfotninen, ober unfer Sogt obcr Slmmatt, We ttrtt gu 
3eiten in 3Reer«burg Ijabeu, migen in £ufunft \tyxWfy etottt 
9fartl) bafettft erttKtyten, unb from un8 barunter ber eine tmb 
anbcrc nidjt flcfdffig tmirbe, fo I8nncn voir ben ober bie fiubem, 
fo oft unb Diet (bid) toir wotten, 2)a* l&fct an SDeutfidjfeit uidjt* 
gu toilnfdjen ubrig. Stud) f&mmttidje ©djluffet gu alien S#oren 
ber ©tabt fteljen nur bem SMfdjofe unb beffeu 83ogte ober ftmmaa 
gu. ©egen SBBiberf^&nftige fott fofort eingefdjrttten roerben unb e« 
Ijaben fid) bie 9Reer«burger, ljinfid)tfic§ ber toorgefaffenen ©inge, 
jeber kvitit gu entljalten, benu fie fotfen biefctt>cn nidjt tne^r 
„anben, if em nodj redden, toebcr mtt toorten nod) tnit foerten, 
ttotf) ba« fd^affcn grtau tocrben. 1 ' 93ou ten Sufegetbern nimmt ber 
SMfdjof, ber bidder cin $)rtttet begogen tyatte, nunmeljr gtoci 
©rittet. SSoneinem gtoeiten, burd) ben Sftatlj ju fft^renbeu SSurger- 
budje, ift uidjt meljr bie 8iebe. (Snblidj aber fott baS ^etbt" 
toetdjeS ber SMfdjof unb ba8 2)ontfa:pitet etnerfeits, mit beuen toon 
SWeerSburg, toor bem (Sarbinalbifd)ofe toon 2fag$burg, nad) 3n$att 
ber baruber ^evfafeten SSriefe, cingegangen Ijaben, gang unb gar 
ab fcin. $cin £l)eil f&nue fidj barauf berufen, „fcnbern toetten 
voir Jjmfuro \v gnebiger Ijerr, be&gtydjeu f5ffen ft) umtfer getrftto 
unbertljon f^n." 

©tefe ©afeungen foflen ialjrlidj bel ber SftatljStoaljt, rtdjtiger 
<5infefcung eineS SRatfyeS burdj ben SMfdjof , \>erlcfen unb befdjtoorcn 
toerbeu. Urn aber ba$ 9Ra§ toott gu madjen, befenneu 9fcat§ unb 
Sflrger gemeinlidj, gu (Snbe ber audj Don ifjnen beftegelten Ur* 
funbe, „bafc atteS ba« mit iljrem guten, freien SBttten gugegaugen 
unb gef<$el)en fei." 

5tttd)t tange Ijierauf , im £erbfte 1462, ' ftarb »tfdjof £emrid), 
Sftadj f eleven SBorgangeu n>ar e« n>oljl, fur geraume jjcit, um 
iebe gebei^ti^e (Sutttncfelung ber ©tabt getljan. 211* biefe unter 
ba8 SRegiment be8 23ifdjof$ Otto, au8 bem §aufe ber ©rafen 
Don ©onnenberg, gctangte, fa^ fid) berfelbe bagu toeranla&t, bie 
§arte ber Don 23ifdjof Jpeinrid) auferlegten ©afeungen einigermafeen 

i J5Be*fll. mow Oueacnfammlmtg I, 824. unb etaftn Iir, 518. %m erft- 
ficnanntm Dcte wii?b, auS c'mer 9leidjenauer §«ttbfc§tift ; an%t$bm: Anno 
dni. 1462 Kal. NoTcmbris in die Caeciliae Virginia et martyr is 
obiit Henricus de Hewen episcopus Constantiensis. ®ine auf bftt 
l.'ftovemfter faUenbc ^ficilie ift mtr titbeffert nid^t Mannt. SDer %a$ fftfft auf 
ben 22. Wouemafr. SRadj ^ott^aft ftarb ber 83if($of am 1. October 1462. 



Digitized by 



Google 



Yt 

gu mttbent. 8efountttd) toar Otto Don ©onuenberg erft im 3a|re 
1479 gang in ben Seftfc bed (Sonftanger ©tutyfc* getangt, inbem 
Ujm, Don 1474 an, fiubtoig Don gteiberg ate @egenWf<$of gu 
fdjaffen mad)te. ©er ©trett biefer beiben Jperren tyatte bad f$on 
Don $einrt# Don §en>en fd)(e$t Demaltete ©idtljum fc^r mit 
©djulbin belaftet unb e$ ift baljer n>o$l mSgtidj, barbie jetjt Don 
©tfdjof Otto benriefene SftadjgiebigJett, mit unter beui (Jtofluffe 
be* UnDermSgenS gu fr&ftigen SJJafiregetn ftanb. 3jm 3 a ^ c 4 *8ty 
aWontag dot ©t. 9Rartin*t«g (SKod. 2.) gab er ber ©firgetfd>aft 
ein€ neue Orbnung 1 in welder groat jene *on 1452 unb 1461 im 
SBefentttdjen aufredjt erfyaften tourbe, aber bo<$ au$ einige, gur 
©tarhmg bed erforberltdjen ©elbftgeffijjled bet fo tief fyerab* 
getbutbigten ©ftrgerfctyaft , toefcntltd) notijtoenbige 3Wttberongen 
attetbingd Dorlommeu. 

SDer 23ifd)of gicbt felbft gu, baft }ene Orbnungen unb 95er- 
Jdjretbungen gu toclcfyen bie Don SKeerdburg Don einem fetner 33or* 
fafpen, bent 23ifd)ofe £einrid), ^DerDangen'' ftorten feten, feined* 
wegd gu ^efferunjj, Sfteuerung unb SUifgaitg" ber ©tabt gebient, 
ftbevtyaupt feine gute §vud)t gebradjt, fonbern gu „uterWid)cr 3^ s 
trennung ber SSurger unb 3(ntoo$ner" gefuljrt fjaben, idodou bad 
Sanb toiffentltdje itunbfdjaft an ben Sag tege; 

SBeit fid) nun bie ^Keerfiburger bi^cr gut uub getreulidj gegeu 
tyu ge^alten fatten, fo fyabe er, mit 23etgieljung feineS 2)omca}>ite(d, 
bie betreffenben ©afcungen ennafeigt unb gemilbert. ©iefe 9ftilberung 
beftaub in folgenben ^unlten. 1. SDte ja^rlid) erfolgenbe 2Bafyt 
bed ©tabtratljed geljt nrieber Don ber SJurgerfdjaft aud , bodj ftanb 
bem 93ifdjofe uub jeinen 9lmtteuten bad Sftedjt gu, bie tine unb 
anbere iljnen nidjt gefattige SJJerfon audgufdjltefeen unb burd) eine 
tyneu ^affenbe gu erfe&en. 2. SBon ben £ljorfd)tuffelit foil uneber 
ber eine in bie £anb bed Siatfjd gelangcu. 3. £)ie 23u&gelber 
iverben fyalbiert, fo baft bie eine §affte ber 33i?djof erljatt, bie 
anbere aber bie ©tabt 4 35ie bifdjoflidjen $mt(eute gu SHeerS^ 
burg fotten nid^t bad 9led)t tjaben Seroanben sefanflltdj an- 
guncfynen, ed fei benn, bafc gu Dermut^en ftefye, berfelbe tuotte 
fidj einer ttcgen eined grebetd Derioirtten ©trafe burc^ bie gtuc^t 
entglefy<n. SBBenn nun ein folder cin 23urger Don 9)teer0bttrg fei 
unb bad 9tcd)t gu DertrSften Derm5ge (burd& Surgfdjaft ober 
©antion), fo fotte er ber ©efangenfc^aft lebig Weiben, cd bctreffe 

1 Honft/Soyb. 10 SI. fol. 111—114. veno. 

Digitized by VjOOQ lC 



28 

rinc 9Ra(efljfa<J)e Oeintte$e« ©diet). 5. SDic £iinf[tuben finb 
toneber erlauft, bo$ Wnnen btefelben (nfttyfgen gfatteS) bur# ben 
©tfdjof mit bem Slattje, obcr burd> ben ftatlj mit bem a3ifd»of c / 
toieber abgeftefft n>crben. 

SBet fotdjen ©afcungen fomttc man nun atterbtngS befte^en, 
ttenn t>on briben ©etten SBernunft unb guter SBittc obfcafteten. 
@S trat au<$ in bet Stfjat erne getoiffe $ebung be$ 3BoI)tftanbe* 
torieber em, bodj mufcte fid> bie 93urgerfd)aft bet SWeinung, au$ 
eigener 3Jto$t etwtf bebeuten ju tooflen, g&njlidj entfdjlagen# 
feit bie ftfirftbifdjof e , bencn e* in Sonftanj unbeljaglid) gen>orben 
toar, tyre SRefibenj Ijauftg unb gulefet in bauernber SBeife in 
3Reer$burg auffdjtngem 

©if($of $ugo toon Jpoljentanbenberg, f 1532, tyatte nctmlid) ba* 
®d)to& grfinblid) re^arteren unb mit ben nod) fcorfymbenen runben 
(Srftyftrmcn fcerfeljen laffen. 1 SMe bteibenbe Ueberftebetung fyangt 
befattntlid) mit ben burdj bie Reformation toerantafcten ©treitig* 
leiten mit ber 23itrgerfd)aft ju (Sonftang gufammen. 

£>a& fid) bie ©tabt nod) fort unb fori toon ben ftaifent tyre atten 
sprtottegten conprmieren lief}, brad)te feme SSeranberung in ben 
SBerljaltniffen $ctt>or. S)ie tanbe8ljerrtid)en ©eredjtfame ber SBifdjofe 
lonnten Ijieburd) nid)t Sfcotlj leiben, ba fie, in Jenen foateren ben 
9Weer8burgern ertyeitten ^atfenpriotfegten, enttoeber auSbrfidltdj Ijer* 
toorgeljoben, ober bod) ftetS fttflfdjweigcnb berueffitytigt toorben jtnb. 

©oldje ^rtottegien gabeu : Jfc SRatfmttian I. , d. d. ©nfi$!;eim 
1503 ^uni 10. 2 inSbefonbere ben auf ben 3Kitttoodj fatfenben SBodjen* 
marft betreffenb; tf. itarf V., d. d. SE$otebo 1528. SDecembcr 15. s ; 
#. fterbtnanb I., d. d. 2tug*burg 1559. 9M 31. 4 ; St. 9Ha?i* 
miKanll., d. d. 9lug«burg 1566. Sttarg 29. 6 fiber bie !onig(idjen 
unb faifcrttdjen $rit)ilegien , unb d. d. StegenSburg 1576. Sutt 3., 
gugteidj audj fiber bie bifdjoflidjen 6 ; St. SRuboIf II. , d. d. ^re&burg 
1578. 2tyr. 2. 7 ; #. TOattytaS, d. d. SSBien 1613. Sunt 3.» unb 
#. gerbinanb II., d. d. SBien 1620. Oct. 27. 9 

2Ba$ ba$ jum 3 an ^ a Vfcl getoorbene Wmt eineS 93firgermeifter« 
betrifft, fo blieb baffetbe abgefdjafft, bis enbtid) ber (Sarbmal* 
bifdjof SDtorf Sittidj, am 1. Wat 1575, bie erlaubm^ gab, an 

1 SRone Ouettenfammlung I, 306 — reparavit castra et potius a 
novo extruxit, scilicet Mersburg, Marchdorf et Arbon. 

2 EReerS&urger ©opialbuc^ II, 46. 3 @Benbaf. p. 50. ♦ (Sbenbaf. p. 70. 

8 (S&enbaf. p. 74. « @&enbaf. p. 78. » (S^enbaf. p. 83.' ■ @6enbaf. p. 88. 

9 @benbaf. p. 161. 

Digitized by VjOOQ lC 



29 

bcv <Stette erne* f. 9. ©tctbtoerfeljerS njicbcr einen ©utgcrmcifter 
311 fytfcen. @S gefdjal) biefeS iebodj unter ben bem ©tfdjofe nStfjifj 
fdjeinfnben ©nfdjranfungen. 1 

©8 mogctt mm nod) cinigc ber int Obtgen betrityten Uttunbett 
in getreuent SlbbTUtfe fotgen. 

fl. ^ilipp gene^migt einen, jtmfd&en bem SMfdjofe SDietyelm oott (Sonftonj unb 
bem ®rafen HRangoIb »on Storborf, toegen ber gft§re imb Sriitfe bei 
(Eonjtonj, beS ©uteS ju ftraflenj unb bet ^tabt HReetSburg , abgefalaffenen 
8ertrag. (1198-1205.) 

Philippus dei gratia Romanoram rex et semper augustus. 
Regalis constat interesse benivolencie,* suum illis favorem 
prebere 3 negociis , que in se videntur pietatis opera continere. 
Veniens ad presenciam nostram dilectus noster fidelis, Diet- 
helmus 4 Constanciensis episcopus, sua nobis patefecit relatione, 
quod vir hobilis sue diocesis, comes 'Mengoldus de Rordorf, 
tractatum secum habens, 6 de libertate navigii apud Constantiam, 
quod pontomium vulgus appellat, 6 submisit se arbitrio canoni- 
corum et ministerialium Constanciensis ecclesie, quos idem 
episcopus sibi denominavit, 7 quatenus ipsi deliberarent, quorum 
intererat indempnitati ecclesie providere, quomodo in recom- 
pensacione, quam comes promisit se facturum, 8 indempnitati 
ecclesie consuleret. 9 Qui tactis sacrosanctis reliquiis, sicut 
fieri consuevit in alienacione ecclesie, iurati dixerunt, quod 
in predio sito in villa que Frastis vocatur, quam idem comes 
dedit in recompensacionem pontomii construct! 10 ecclesie 
eorum, accepit ecclesia melioracionem , presertim ctim et hoc 
ad perfectionem recompensacionis adiunctum sit, quod comes 

1 HeoerS ber 6iobt 1575 2Rai 1. $erg. Drig. mit ©tegel <8. & X. Sect. 
(Sonftonj, unter 3Weer8&urg <£oni>. 3. 

1 9tot$e8 93uc£ beniTolentie. F. benevolencie. gdj fttge gutter* 
Seftmgen unter F. an. 

3 F. praebere. 

♦ Diethelmus fe§tt bet F. 

5 $eutli$ fo in beiben <£opialbik$ertt. F. fjai: concordattt solempni 
prehabito et premisso. $a'tte er nidjt bad Folium 18 unferes (Sopiafc 
bud&eS 819 angege&en, fo wiirbe idj glauben, er $abe eine ganj anbere, fd&limme 
«bf«rift bentifct 

6 93eibe (Soptalbiidjer. F. vulgo appellatur. 

7 Beibe ©opialbitd&er. F. episcopus d. denominaverit. 

8 F. facturam. 

9 $etbe <5omalbudf;er. F. consulereut. 
10 F. Constantiensi. 



Digitized by VjOOQ 1C 



30 

urbem Mersburc, cum prediis srbi appendentibus non infeo- 
datis, nuUo umquam infeodaret tempore, ita quod post mortem 
eius, si sine filio legit i mo decederet, rediret ad ecclesiam 
Constanciensem , a qua fuerat alienata, 1 quod denique idem 
comes promisit, fide data in manus episcopi, raultis coram 
positis, se observaturum. Premissis sane rationabiliter per 
ordinem gestis 2 et ordinatis, episcopus relaxavit in publico 3 
servitutem pontamio et fide data in manus comitis promisit, 
quod nee 4 pontomium revocaret in servitutem, neque per 
pontem ultra Eenum apud Constanciam edificatum transeuntes, 
aut theloneorum 5 superindictionibus aut aliquibus preciorum 
vexationibus, ullo umquam tempore inquietaret. Verum quum 
in hiis tribus, 6 scilicet pontomio, moneta et theloneo, ab 
imperiali infeodatus 7 maiestate, qui in episcopos eligentur 8 - 
in Constanciensi ecclesia, non poterat episcopus libertatem 
dare pontomio in preiudicium imperatorie dignitatis, nisi, 
specialem nostre sanctionis super facto peteret suo 9 auctori- 
tatem , nos sane per dilectionem dilecft fidelis nostri Diethelmi 
Constanciensis episcopi, attendentes quoque quam magnam in 
se continet factum eius pietatem , auctoritate regia approbamus 
atque confirmamus libertatem datam pontomio, presertim cum 
in recompensacione facta ecclesie melioracio inveniatur. Preci- 
pimus 10 quoque u sub comminacione gratie nostre interdicimus, 
ne aliquis episcoporum Constanciensis ecclesie libertatem hanc 
captione aliqua audeat infringere neque superinducere thelo- 
neorum detestandas exactiones 12 , sed 18 liber et absque precio 
omnibus pateat transitus ultra pontem apud Constanciam edi- 
ficatum, nisi militibus raisam ducentibus, quibusullo 14 modo 

1 SBeibe ©opiaM^cr. F. abalienata. 

2 geijit Bet F. 

3 i. p. fe^Ien Bet F. 

4 F. neque. 

5 2>a£ (SoptalBud) 319 §at theoloneorum, welder offenBare ©d&retBs 
fe^Iet aud) im j. q. Stolen SBudje reprobuctert tmrb. 

6 SBeibe (SoptalBudjer. F. §at rebus. 

7 93eibe (SopialBudjjer. F. $at infeodantur. 

8 F. eligunter. SJeibe (SoptalBudjer fjaBen eligentur. 

9 SBei F. super facto suo peteret. 

10 F. §at precipue. 

11 £ier fd&ehtt et &u fe^lett. 

12 F. $at vexationes. 
is F. §at sic ut. 

*♦ 23eibe (£opi<aBadjet F. $at nullo. 



Digitized by VjOOQ 1C 



31 

eoncedatur transitus si propter pro^inciarum l transire volne- 
rint vastacionem. Ad hec si aliquis episcoporum urbem 
Merspurch cum suis attinenciis, prediis 2 non infeodatis a 
comite, aut prediam datum in recompensacionem , infeodare 
aut super predium advocatum attemptaverit ordinare, sit 
contra eiun maims domini. Canonici quoque cum ministeriali- 
bus sue ecdesie, sicut iuramento se astrinxerunt, fidem ab electis 
suis exigere debent, quatenus ea que dicta sunt de non alienandis 
urbe Tel predio observare velint perpetuo inconcussa. Quod si 
exacti fidem prestare voluerint 3 electi neque obedientiam clerici 
promittaut eis neque layci fidelitatis faciant sacramentum. 

Obgfcid> bie toorftetyenbe Urfunbe, in gicHerd Ouetten unb 
$»rf$n&geii @. 70, rwri) unferem (Sonftan'jer <5o#albud)e 8 
(Sir. 319 ber ganjeu Sammlung) bereitd abgebrudt ift, fo tyteft 
ii$ bo$ eiuen noctymaligen Slbbrutf fetnedttegd fur uberfJuffig. £)a 
bad Original ntd&t metyr fcorljanben ift, fo legte au$ idj bad 
<&j>iatbud> 319 ju ©runbe. SDaffeibe get)5rt ber 2Ritte bed 
14. 3aty$ustott on unb mtrbe, an 3|a$re 1346 ; burd> ben 
(Sanomaid Otto ton 9imegg begonnen. 

S>ie jn>eite 2lbfc$rtft ber Urfunbe fte^t auf fol. XXI unfered 
(Sonjtanjer gotfatbuc^ed 11. , (9fcr. 322 ber ganjen eammhmg). 
SMcfed, im 15. ^aljrljttnberte, fanfcer auf SJJergament ge^tiebene 
@optafbu$ ^ri^t aud) bad rotye SBud), toad ficfa auf etiwu frutyeren 
Ginbanb bejteljen nrafr 3$ tyalte biefed rotfce 2$ud>, beffen genanere 
$rftfsmg t$ inbeffen nod) nidjt jum 9ibf piaffe gcf&^rt Ijafee, ffcr 
eme 3(bfdjrift bed auf ^a\)ier gefd^riebenen, aber gfeic^toc^l fejjr 
too$ferl)attetten eojnaibudjed bed Otto t>on 8Henegg. Sfanteniftd) 
fei ben in beutfdjer ©pradje abgefafcten, ben beiben <£o»iaJbud>trn 
gemeinfanen Utfunbcn, jcigt ft$, in Sftr. 11 (322), gang unw 
fennbar eine gemifje 3Robermfterong. 3fod) in 3fcutffidjt auf bie 
fcorfteljenbe, lateinifae Urfunbe, ift biefed ber gatt, town audj in 
geringerem ©rabe. ©o Ijftfet > 23. ©raf Mengoldus de Ror- 
dorf Ijier Mangoldus de Eordorff. ©agegen ift bie SBer* 
fdjiebentyeit ber ©djretbung ber ©tabt 9Heerdburg, n>etc§e ju 3ln* 
fang ber Urfunbe aid Mersburc, gegen bad (Snbe aber aid 
Merspurch erf^eint, beiben (Soptalbfi^erit gemehtfam, 

1 S3etbe <£opial&iid)er. F. privatorum. 

a F. licft attinentibus prediis ftott attinenciis urtb Ifijst #erauf 
tteun SStorte au3. 

8 <3o beibe eopialbiidje*. Qntweba ift &u fefen noluerint, ober e3 If* 
non eirtjuf^aUen. 



Digitized by VjOOQ IC 



32 

St. gturcty (VII.) geftattet bem ©iftfjofe $emrt<$ t>on Sonfhut) in bet Sorburg 
femer 8utg ju SWeerS&urg einen SBodjenmarft ju fatten, ©piegel&erfl 
1238. *pr. 23. 

H. dei gratia Romanorum rex et semper augustus. Uni- 
versis imperii fidelibus, quibus hee litere ostense fuerint, 
gratiam suam et oinne bonum. Si devote nobis et fideliter 
famulantibus de providentia consilii nostri gratiam impendi- 
mus specialem, non ambigimus per hoc alienos ad promtiora 
obsequia invitare. Hinc est quod nos attendentes preclaram 
fidem et obsequiosam devotionem dilecti principis nostri H. 1 
venerabilis Constantiensis episcopi, gratiam ei talem fccimug 
et dedimus libertatem construendi et habendi forum septi- 
manale in suburbio castri sui Merspurg, in ea die skat de 
consilio sao duxerit statuendum, id ipsum forum ei suisque 
successoribus auctoritate regia confirmantes. Qua de re man- 
damus sub interminatione gratie nostre districtius precipientes, 
ut nullus sit qui iam dictum principem nostrum suosque sue- 
cessores in gratia a nostra celsitudine sibi data audeat impe- 
dire vel dampnum ei suisque successoribus aut gravamen ali- 
quid irrogare. Quod qui ausu ductus temerario facere presum- 
pserit, iram nostram gravem sentiat et offensam. Ad cuius 
facti nostri robur inposterum valiturum presens privilegium 
conscribi et sigillo nostro dvamus insigniri. Acta sunt hec in 
castro Spiegelberg 2 multis presentibus, quorum nomina sub- 
no tan tur, anno ab incarnatione domini millesimo ducentesimo 
tricesimo tertio, viiii kalendas Maij, indictione sexta. Wern- 
herus decanus, Ulricus thesaurarius , Lutoldus de Rotteiein 
archidiaconus , Burckardus de Castello canonicus ecclesie Con- 
stantiensis, Eberhardus dapifer de Walpurg, Hainricus de 
Ravenspurg, Rudolphus Faneberg, 3 Hainricus de Giselingen, 
Hermannns de Arbona et alii quam plures. 

(Sonftcmjer Gopiathtd) 10 95. nr. 315 p. 106. 

SJieerSfcurgev (Sityialbudj l b - nr. 422 p. 109. 

©ie torfte^enbe Utfttnbc ift M Bdhmer Regg. Henr. (VII) 

1 $etnri# ©on fcanne 8ifc$of von <£onftan§ 1233—1248. 

2 ©picgelBerg im $§urgau. 

* Mx un&efannt. SBergt. Bdhmer Acta Imperii Selecta 286, too 
in etner Urf. ft. §etnnc$8 (VII.) 1233 Sunt L cin Rudolfus de Foenen- 
bro erfd&efot, roo&u ber@bftor, unter atenoeifung auf Huillard-Breholles 
IV, 601, 611, 612, Foenenberc tmt ftragjeid&en feftt. 



Digitized by VjOOQ IC 



33 

nr. 297 angefityrt unb jtoar na$ bcm §ier, beim Slbbrudte, ju 
©runbe gelegten Sonftanjer (Sopialbudje 10 93. SDer betreffeiibe 
©ntrag ge^ftrt bem 16. ,3aljr§unbcrte an - ©^* 3Keer8burgcr 
(Soptalbud) geljort ebenfalte beut 16. SaWMberte an unb giebt 
feme irgenb n>efentti<^e Slbwetd&ung. 

©ifc$of $emri<$ oon ©onftanj entfd&eibet bie §iwfc$en bem fcomptotfle $*ron 
8urf$arb wn #ewen unb bet ©tab* aRtttd&urg, wegen be* ©tyenfcutc 
ber Stompropftei, o&waltenben 3roiftifl!eiten. (Sonfitanj 1381. gun. 18. 

SBir §aitmd) toon gotte* gnaben btfdjoff je (Sofienfc tfinb funt 
wit bifem brief, alien ben bie in an fentyent ober potent fefen, 
al$ ber erf am || $er Surf art toon Jpeioen 1 tfinprobft ju Softenfc 
toon finer timprobftye toegen je ainem tail, . . ber amman, ber 
rat unb bie gemainb je || StterSpurg je bem aubern tail, toon toad, 
le$en unb anbrer fatten unb artif el toegen , mij$eUig unb in 
ftofeen ba tyer ftnt gefin, baj nrir fo umb || biefelben mifctyeffung 
unb ftojj friintlicfc baben toerriljt, in ber toife al$ tye nad) ge- 
fdjriben ift / unb od) alfo, baj bifu rljitung beft&n unb toeren fol, 
atte bie toil ber fetb fyer Surfart toon §etoen je (Softenfc tnnprobft 
ift unb nit fftro nod) lenger. Unb ift bie felb ri$tung alfo be* 
fctyetyen, je bem erften, baj nu Ijinnatym, toon bem tag al* birr 
brief geben ift, bem toorgenanten l)er JBurfarten toon £etoen tfln- 
probft, toon alien ben luten fo an bie felben fin tunprobftye Ijoren, 
unb ge SDierSpurg toonenb unb ba abg&nt, getoallet fol toetben unb 
todlle tootgen fonb, in atter ber nrife, maffe unb forme, ate fin* 
toon I'mjerd gofcljufe luten oa tyer je 2Wer3purg ift getoattet. 
@8 fonb odj bie egenanten, ber amman, ber rat uub bie gemainb 
je 3Ker8purg, nu fyinnatym nit toerrebten nod) beredjten in befain 
toife bie guter, fo toon ber tunprobfitye je Softenfo lej)en fint, toon 
ber felb fyer Surf art tfinprobft, ate ain leijenljer, unb fin ampt* 
liit, ben er ej emp^ilt, baj tfin fonb. Unb fonb odj bie felben ber 
amman, ber rat unb bie gemainb bieirn, bie umb femlidjii lefyen 
alb toon f emitter leljen toegen re^ten toenb, toon im gertyten ju 
bem felben Ijer fflurfarten tfinprobji Ijierumb toifen unb fenbeu. 
S)er felb Ijer Surfart tfinprobft fol odj unb mag umb ungenoffami 
ftner tuuprobftye tfit je 2flev$purg, inne bie toil fi in lib fint, an 
fin genab frilicfy beffran unb ftraffen, ate od) ba Ijer fitt unb ge* 
toonlid) ift gefin. <£$ fonb od) bie felben amman, r&t unb gemainb 
ben egeuanten Ijer Sutfarten tfmprobft an finen geri^ten unb 



1 Slad^maU »if#of »ojt 6onftan|JL387— 1398. 
3fttf^r. xivn. 



Digitized by VjOOQ lC 



34 

anbren reljten nit fumen, irren obcr belrenfen, mer fi fonb in 
ber gfi fatten unb furberren, mit g&ten triitoen, Jin affe gefcdrb. 
©argfi toon od& fidfj bcr fctb Ijcr 83ur!art tun^robji funbertid^ ge* 
ttegt $&t, bag im ge SKerSputg in ba l)cr tril finer tfiupropfitj* 
lut ge burgern enfcfyaugeu unb in bcr ftatt ge 9Her$:purg fd&trm 
od& toibcr in unb &ne ftnen toitten genomen unb en^angen figint, 
fo font) bic felben amman, rat unb getnainb fid) bar unber nu 
fftrbad atS fr&nttic^ tyalten, unb beg felben Ijern 93urfarfo tfin* 
^robfteS at« fltggcltd) baran fefconen, al$ er in tool getriitoet. ©on 
toare baj fi bag iiberfurtn unb nit erberflidj Ijielttn, fo fot ietwe* 
ber tail genfctid) unb fcotteflidj bty alien finen erven refyten beftan, 
unb fol bifu rtytung betoebern tail nit mer binben. (§g fyanb o<$ 
baib tail bt) guten triitoen getopt, bt) bifer ril)tung ge betibenb 
unb fi fiat ge fyaltenb, in alter ber toife al$ ft Dorgefctyriben iff, 
bie Qd) nit furo binbet ttod& binben fol, benn at bie toil ber felb 
&er Siurfart toon §eroen gu Softenfo tunprobft ift. Unb bi$ atteS 
gc offenem urlunb Ijabenb toir tettoebern tail birr riljtung geben 
ainen brief fcerftgelt tnit ftnferm ljangenben btyfcfyofflidjen injigel, 
unb bifer ber od& ber felben brief ain,er ift, ift geben ge Softenfc 
in bent fare bo man gait *>on gotted gcbiirt britfocljen fyunbert 
tar, bar nad(> in bem ain unb abfcigefteu tare, an betn nebften 
gtnftag nadO finfer« tyerren fronlid&namS tag. 

?erg. Drig., tnit bem anJjftngenben, leibKdJ gut erfjaftenen ©iegel beS JBtfdJof *• 
®. & SL ©ect. Gonftanj, unter SReerSburg (Son©, 3. 

Dbgteidj bie Silrgerfdjaft gu <D?eer$burg mentals leibeigen war, 
mufjte bodj beim SEobe eineS Jeben 83urgerS ber f. g. ©etoanbfaff 
entridjtet toerben. $)icfe$ bauerte bi$ gum ^aljre 1787, in toeldbent, 
bur<$ eine SSerfugung be« 93ifcl)ofS Sftatfmitiau Gljtiftoip^, toom 
18. Sannar, ein faljrticfyeS 2toerfum toon 50 ft. eingefftljrt tourbe, 
„tocil bie bister begogene SIbgabe ben toiberigen SBegriff ber Seib* 
eigenfefcaft tjerffibren fiSnne, toomit boclj bie Silrgerf^aft gu 
9Reer«burg mentals toerfangen getoefen fei unb toeit frembe, toofyt* 
Ijabenbe SJJerfonen 2tnftanb . neljmen fonnten, in StteerSburg jid§ 
bfirgerlidfj niebergulaffen." ©. 8. «. 1. c. Son*. 3. 

Sifcgof Otto von (Sonftanj »erfu$ert bie SBiirgerfd&aft &u 2Reer8&urg toegen 
i^ver $rioi(egien. 1411 SKai 4. 

SQBir Otto t>on gotten unb bed Ijalttgen ftutcd gnaben ge Ototn, 
ertoolter unb beftater bifd&off ge ©oftenn^ tun funt mit btfem 
gegenwirtigen Crieff, atten ben bie in anfe^enb pber ^renb Ipfen, 



Digitized by VjOOQ lC 



35 

aid bie erberen, torifen unfer unb bed felben unnferd gofeljufc ge 
(Softennfc Iteben unb getretoen, bcr amman unb btc burger gemain* 
ltc§ ber jiatt ge 2Jierd:purg unud entpfangen unb gefyttbet tyanb, 
aid fty ainem §erren nub bifdjoff ge (Softennfc tuu fonb, bad tonr 
ba toerljaiffen unnb gelobt Ijabenb unb tobenb unb toerl)aiffenb mit 
bifem gegentourttgen brteff, bi) unnfern fftrftlt^eit eren, bad toir 
bie toorgenanten burger ton Werdipurg, arm unb rid), alle ge* 
maintidj unb jr ieglttdjcn befunber, bi) alien tren frtyfyaitten, 
redjten, brteffen unb guten gen>on$aiten, ft ftgent gefdjriben ober 
ungefdjriben, f client taffen beliben untoertoanbett unb ungetoartidj, 
ate ft tie btft I)er brad)t l)anb bty ainem, gttKtyn, brtyen, toteren, 
funffen alber fed)fen $erren unb bifdjoffen gu (Softenfc, unb bad 
loir inen bad in b^einen toeg toeiferen foHint on all getoerbe* 9Re 
nnr follent unb tooHent inen bie toorgenan'en irfi red)t unb brieff, 
f^ait unb gut gettonfcaU befferen ungetoarltd) , unb fofient od> 
bie felben unnfer burger ge 5tterd:purg fd)tifcm unb fdjtrmen in 
alien j[ren fadjen unb ft alle unb ir Jegftidjen befunber, umb 
n>elerla\)e fadj ft an unnd ge toerbenb Ijanb gndbeclidj toer$6ren 
unb getrfttidj beljotffen fin, one alle getodrbe. Unb ge toarem unb 
off en utfunb aller ber toorgefdjrtbenen binge, geben toir toor* 
benentyter bifdjoff Otto benfelben burgern unb ber ftatt ge 3Kerd* 
:purg baruber bifen brteff mit unnferm btfd)offlid)en infigel offeultd) 
befigelt. SDifc befd)adj unb ift ber brief geben unb gefdjrtben, bo 
man gait toon Sriftt geburb *ievfcel)enl)unbert iar unb barnadj in 
bem ainliffen tar, an bem ndfyften montag nadj fannt SSatburg 
tag in bem SUtatygen. 

Gonft. <£op&. 10. 93. (nr. 315) fol. 62 verso. 

fltotl) toon ©djrecfenftetn. 



ft* 

Digitized by VjOOQ IC 



36 



Utbtv bie Qtimfttun ber SDtotgaretl)* ftott ©elbetrtt, 

©ema^Utt bed ^faljgrafest gdebrid) 

turn ^immettt. 

S)a* bic Saljre 1452—1464 umfaffenbe qjrotocottbud) bed 
Sngetyeimer DberljofeS, ciu ftarfer Quartbanb toon ettoa brei* 
fyunbert gJaipierblattern im ©emeinbeardjito gu ObersSngetyetm, 
gegemsartig in meinen Jpanben gum 3wetfe ber £erau$gabe bcr 
barlu aufbemafyrten (Sntjdjeibungen, cntljalt auf SBlatt 249—256 
cine Sftetfye toon 2lufjeidjnungen, toeldje toon feinem fonftigen 3n* 
fcalte erbeblid) abroeicfyen. SS&^renb fid) namlid) im gangen 93anbe 
fonft nur Sproceferelatione* unb Urtfyeile in fcrtoatred)tlid)en ©treitig* 
!citcn ftnben, entfyalten blc gebacfytcn SBl&ttcr toter untcr cinanber 
in inncrm jgufammenbange ftefyenbe , toor ©d)ultl)ei§ unb ©djSffen 
am 19. October 1458 ^epflogene SBerljantlungen, weldje ber Strand 
fumirung toon Urfunben unb ber 93ernet)tnung toon 3 eu 8 cn 8 C ' 
wibmet unb im JRegtftcr bed S3anbe$ nrie auf bem 3tanbe toon 
SBlatt 250 furg al8 „ljergog griebertcfyS funtfetyaf" begeidjnet finb. 
£)iefe SBerljanblungen finb unten toortgetreu ml£getl)etft, nur ift 
bie Sntatyunction fyingugefugt, bie fibttdje SBudjftabcnljaufung be- 
f cittgt # uberall to unb u, i unb \ nacfy Ijeutiger ©djreibn>eife ge- 
fefct, ty burdj i toiebergegeben toorben. SDif nieberbeutfd)en £ej:te 
toon gtoeien ber tranSfumirten Urfunben, finb burd) ben Sngel* 
fyeimer ©djreiber nid)t unevljeb(id) toeranbert ; Ijier blieb abet felbft* 
toerftanbttd) jeber SCBieber^erftellun^dtoerfu^ au$gefd)loffen. SMe 
eingelnen SSerfyanbtungen finb mit SftSmifdjen, bie in ibnen trans- 
fumirten Urfunben mit burd)laufenben 9trabifd)en &ifttxn be- 
geidjnet, n>et$e id) im golgenben gum Sttiren benufee. 



SDie l)ier meineS SBiffenS gum erfien 3Me toerSffentlidjten 
©tyriftftfitfe ergeben furg folgenbe 9lefu(tate. 

3m Saljre 1454 nmrbe ftriebridj, ber dttefte ©o§n ©tepljanS 
bed ^Pfatggrafen gu ©immern unb 3 We ^ r fi* en u ^ SlnnaS ber 
(Srbtodjter beS lefeten ©rafen toon 93etbeng, gu Sobitb toermdfyft 
mit SWargaret^a ber iungften fcodjter £ergog$ Slrnotb toon 

Digitized by VjOOQ IC 



37 

©eibern. 1 $>urd& Urfunbe torn 5. ^anuar 1455 8 traf #ergog 
Slrnotb bic nSttyigen 93erfugungen in SBetreff ber ben SBrautfeuten 
gu getoaljrenben $eimfteuer. 8 £)iefe ttmrbe auf 22000 9ftyemtfd)e 
©utben feftgefefet, xooton 10000 bem Srautyaare unb beffen Seibe*- 
erben in befonbereu, bi* jefct anfdjeinenb nic^t betannt getoorbenen, 
23riefen &erfd)rieben ttmrben; bie iibrigen 12C90 ©utben follten 
in einet ©umme au$ ben erften toon ben ©tdnben be* Sanbe* 
gu benrifligenben ©etbern auf Soften unb ©efa^r be* £ergog* 
feinem (Sibam gu £5ln au*begaljtt toerben. 4 3Ran nafyn an, bafc 
bie ©tanbe foateften* big gum 2. ftebruar 1457 bie n5tl)igen 
2Kittet bereit ftetten ttmrben; §ergog Slrnotb t>cr^flic^tctc fldj aber 
fur ben gall, bag bt* gu btefem Sage bie 3 a I) lutt 8 nto)t erfolgen 
!5nne, gur @ntrid)tung einer iafyrlidjen SRente toon 1000 ©utben 
an bie (Sljefeute ober beven 8eibe*erben. $)iefe JRente fotttc jebod) nid^t 
etttja ton ben 12000 ©utben abgegogen [onbern am 2, ftebruar 
Jebe* $#*$ ober i/t ben nadjftfotgenben adjt Stagen fo Tange au** 
begaljtt toerben bi* jeue „§auvtfumme" unb audj ettoaige JRucf* 
ftanbe ber 9tente felbfi auf einmal getitgt ttmrben. SDie ton bem 
$ergoge ton ©eibern ubernommene SSerpflidjtung ttmrbe in um- 
ftanblic^ftcr unb toorfidjttgfter SBeife mit ©arantien umgeben/ 3)er 
©ruber be* §ergog* felbft unb gtt>5tf ber tyertoorragenbften (Sblen 
unb SBeamteu feiner Sanbe toerpfltdjteten fid) al* ©urgen unb toer* 
fpradjen notljigenfafl* in genau feftgefteflter 2Beife gu JMtti ober 
^reugnad) ©inlager gu fatten. $)tefe SBiirgen toaren: SGBit^elm 
£err gu (Sgmont, Sfelftein unb Sftedjelen, §ergog 9trnolb* ©ruber; 
Otto §err $u SBrontyorft unb SSorfelo; §einri^ §err gu SBifdj; 
@i*bert toon 93ronf!)orft , §err gu SSattenburg unb 9lnl)ott ; SReiner 
ton Jpomoet, Jperr gu ©orentoeerb ; 3^ ann * on SSuren, Stmtmann 

1 Sal. SoigteUSo^n, ©iammtafeln, £af. 50, 51 unb 216. ^faljgraf 
©tepljan war ber jtingfte ©oljn JWnig Stopred&tS, fein oben genanntev ©o$n 
3?riebrtd& nmrbe ©ttfter ber ©immernfdOen, fein jtingfler ©o$n Submig ©ttfter ber 
S5eIben^3TOeibriltfettfdJen £ime. — ©ie§e audj Sfctj^off, ©ebenfwaarbig^eben 
uit be gefd&iebeni* van ©elberlanb, IV, ©eite LXXXI. 

* $gl. unten Sfcro. 1. S5aS SDatum w of ben ^eiiigen britten at)ent M torch 
tt)0§t rote oben gef$e$en aufjulofen fein; baju ftintmt aud), ba^ 9^ro. 5 „op ben 
^eiligen bert^ien tage" auSgeflettt ip. 

8 S)iefe roirb bejeid^net aI3 w rec§t(idje efhjre, §mli(§= unb mebega»e"; 
t)gl. iiber ba8 gnftitwt felbfi ©d&roeber, Oef^id^te bed e^eUd^en ©iiterred^tS 
in 2)eutfdjranb, H, 2, ©eite 234 ff. 

♦ Ueber bie au% ber Ueberweifung ber ©eimfteuer an ^fat^graf griebridj 
fiir btefen §er»orgeIjenben SRed&tc unb ^flid^ten ent^filt bie Urlunbe nic^tdj'uns 
iweifel^aft finb ^terflber befot^ere Urlunben audgefteKt worben* 

Digitized by VjOOQIC 



38 

im SBwnmeler* unb Sieterroaarb; 2BHI)efm toon 93foborp, ©rfoogt 
gu SRoeremunbc, 3Jtorf$att unb £rud(jfe& be$ 8anbe$ Sftonfort; 
Soljaun toon Slrenbale, £err gu SBefle unb 3tet)be, £tudj[fe& in 
©elberlanb; ,3 aco ^ *° n $atffort, Shntmann gu pattern; SJotyann 
©djenf toon Sftibeggcn, £eu gu SQBotbed, Slmtmann gu SRibbclcr ; 
©anber toon bem ©get, S3ogt in ©elberlanb; Slinolb Don ©oer, 
oberfter SRenimeiftcr; jpelmtd) toon ©<§etoenig, Strudjfefc bed SanbeS 
&on SBftrcn. 1 

©en ©laubigern, ^falggraf griebricfy unb feiner ©emapn unb 
tyren £eibc$erben, nmrben galj(reid(je (Stfeicfyterungen unb &mn$fr 
mittel eingeraumt; nid)t nur follten fie iljren ettoaigen ©ttyaben 
„mit fintyeln Morten", atfo burdj btofee (Srftaruug ttnirbern, ben 
§ergog unb bie SSurgen bei SRidjterfuffung ityrer SBeripflicijtungeu 
el)rlo$ fd&eften fonnen, e$ twrbe iljnen audfj bie SBefugnife geric§t* 
lid&er unb augergeridjtlidjer SBefdijtagnafyme getoaljrt, toobei gufciet 
genotnmeneS nid)t gurud erftattet roerben foffte. #ergog Slrnotb 
t>erf!prad(j aufeerbem, bie ©ctyafeungen, benen bie 3 a ^ un 8 eu 
gu entneljmen toaren, fur feme etgnen Seburfuiffe in feiucr SBeife 
angutaften. 6$ fetylte enblidj nid&t an ben ubtfdjen SSergi^ten auf 
afle entgegenftetyenben sprimlegien unb SRecfyte unb bie 83urgen fiber* 
naljmen alle unb Jebe eingetne in ber Utfunbe ent^altene $Ber* 
^pfltc^tung perfonttdj unb gu Safteu i^rer (?rben. Unteim 6. 3ianuar 
1455 ttmrben bie fycutytfadjttdjften ber ertoaljnten 93erf:pred)ungen 
in einer fcom $ergoge gemeinfam tnit feiner ©emapn ^at^arina 
(Softer §ergog« Slbolf toon (Slew) auSgeftetften Urfunbe nodj em* 
mal toieber$ott. a 

SErofe after $8erf!pre<J)ungen unb 93erfd)reibungen toermodjte ber 
in ben Srgften ©elbtoerlegenljeiten ftecfenbe 3 §ergog toon ©etbern 
am 2. gebruar 1457 bie 12000 ©ulben nid)t gu galjten, unb aud) 
bie nunmetjr faflige Sftente blieb au$. 3 n S°^8 C batoon ertiefj 
$Pfalggraf griebrid) fd&on am 28. 3 a nuar 1*58 ein ©djreiben 4 
an bie 33urgen, in tt>eld(jem er ben @ad(jtoert)a(t auSemanberfefete, 
iljnen mittfyeifte, ba& er feinen ©d&roiegertoater brief ttdj erfudjt 

1 3$ f^e mid) »eranfofjt bie Seamen unb Slemter Ijier jufammenaufteKen, 
rocil ber Sngenjetmer ©dumber, bem offenbar bie meberbeutfd&en gomteit in 
ben tym ubergebenen Drigmalen ©djunerigfeiten marten, fie melfad) enlftefft 
§at. 3)a3 3lic§tige ergibt eine S3ergrei^ung ber ja^Ireid^en bei SRtj^off a. a. D. 
miifletljetttett Urfunben. 

2 Sal. unten 3too. 5. 

« »ftL Stii$off a. a. D. 
4 89I. unten 9lro. 2. 

Digitized by VjOOQ lC 



$o&e, bie f&fligen ©iraimen fo&tepen* am n&$pen 93alentin*toge 
(14. gebruar) in Siiln gu ga^(ett, unb flc aufforberte, p$ fftt 
bicfc iJafytung J u bcmutyen, toemt biefe abcr untcrbtetbe, fofort 
i^re „8eipung" bcim SCBtrtye SRicolau* ®enber in tfreugnadj gu 
beginncn. <£$ erfolgte loeber 3atyfang no $ Seipung; $falggraf 
griebrid) fcerfantie baljer cin neueS Sftunbjdjreiben *>om 3. 9Katg 
1458/ tooburcty cr abermalS bic Surgcn an ityre SBcrfcflidtfungen 
maljnte, tor atteui ben fofovtigcn 3lutri.t beS ©nlagerS fccrlangte, 
unb fur ben gall, bag auc§ bicfc fcinc Stuff otberung frudjtlo* 
Mcibe, bamit bre$te, bag cr fammtlic&e SBurgcn fur £reu*, ®jx* 
unb ©tegeltoS erftdreu toerbe. SDie ©elbcrnfdjen Sbelen fatten 
abet gu jener 3 C ^ wtt & en taueren, pd) immcr &erttn<Jelter ge* 
ftaltcnben Slngelegen^etten i^rc« fianbe* jo toiel gu fdjaffen, 8 ba& 
fie biefem toerftarlten 2Ra§nrufe bed ©d)tt>iegerfo$ne$ tyrcS fiaube** 
ijertn unmSglidj 93ead)tung fdjenfen tountcn ; er touvbc anfdjeinenb 
cinfac^ ignortrt. ^falggraf griebrid) entfd)lo& pd) nun bennodj 
ni<$t gur 9lbfaffung eigentlicfyer ©djmi!)b_riefe, fonbern aerfudjte 
e$ am 17. Stytit 1458 mit eincr abermaligen Wafynung, 8 in bet 
er barauf IjinttrieS, bag er bereits ben ©tabten be$ ^ergogt^umS 
ba8 toottbritdjige SJerfaljren ber 93urgen angegeigt tyabe, unb nun* 
meljr mit bem (Srlaffe ttnrfttd)er ©djm&ljbriefe brobte, term gorm 
unb SBenbungen Abrigend baS Sdjreiben felbft p<§ berett* in be- 
benflidjer SOBeife nafyert. Ungtwtfetyaft $at aud) biefe euergifdj ge- 
fyaltene Slufforbewng uidjt ben geringften (Srfofg ge§abt; ptyon im 
£erbft 1458 tljat spfatggraf grtebridj gur Serfolgung feiner 3tn- 
forud&e toeiterc ©djrttte, benen ttnr benn and) bie (Srtyattung ber 
eben beforodjenen Urfunben toerbanten unb bie bic ©runblage 
abgeben fottten fur bie ppatere , &orau8pd)tlid) gerid)tlid)e, 93er* 
folgung feine$ 3Red)te$. (5r entfanbte ndmticb ben ate fianbfefcreiber 
gu Jtreujnad) fungireuben $Wicolau$ 9htfe toon Otociler nadj 3 n 8* 
tyetm mit tocitgetyenber SSoHmac^t 4 unb bem Sluftrage, bei bem bor* 
tigen gefcoffenputyt ben auf bie 93erfyredjung unb bie fcergeblidje 
SBerfolgung ber §eimfteuer begugli^en S£l)atbepanb feftfteflen gu 
lafien. 2tuf erfuc^en be« SRu^ nabm ba« ©ertd^t am 19. October 
1458 trier aSer^anblungen auf. 3n ber erften 5 n>urbe bie §aupt* 
1 »gl. unten 9lro. 8. 

* »gl. 9li]5off, a. a. D. @. LXXXVHI. 
8 SBfll. unten 9hro. 4. 

4 2)ie »om 18. DctoBer 1458 batirte ^offmad^t ip aid 3lnlage bem ^roto* 
cotte fiber bie britte Ser^anblung beigefiigt; v$l utUen 9hro. 7. 

* »gl. unten Sfco. I. 

Digitized by VjOOQlC 



40 

urlunbc *>om 5. 3anuar 1455 aW tt>cfentticJ^fte« document trans* 
ftnmrt; fa$ti<$ reiljt fid) ljieran bie btittc SSerfymblung, 1 in toeltfcer 
bic *ott £ergog $rnolb in ®emetnf<$aft mit fcinct ©ema^lin au$* 
geftellte Urfunbc torn 6. ^anuar 1455 ebenfatts tranSfumirt 
nmrbe. ©ic gioeite a3er$anbtung * ift ber gfeftfteflung bcr tm 8aufc 
be* ftrftl)ial)rS 1458 ttorgenommenen SRatynungen gewibmet. £u 
bicfcm gitot&t erbat bcr 2anbf<$reiber bic SBernefymung eined 93e* 
amtcn unb eine* ©ienerS be$ $Pfal$grafen, toeft&e bicfer mit Stftcf* 
flttyt auf baS bet>orfte1)enbe 3eugnif} unb jur Sefeittgung JebeS 
3»clfctt an iljre ©laubtofirbigteit burd) Urfunbc toom 18. October 
1458 tyrer tljm gfetciftctcn Streueibc entbunben Ijatte. 8 SBcibe 3eugen 
fcerforad&en guerft bur<$ £anbfd)tag, banu burd) f5tmlid)ett (Sib, 
bic t>oHe 2BaIjr§eit ju fagen. 9ticolau$ t>on Sfitdjenbad), bcr 
(Sanjter be* spfalggrafen, uberretdjtc bie oben beforodjenen brci 
SKaijnbriefe t>om 28. Sanuar, 3. 3Rarj unb 17. Styril 1458 jur 
5Eran*fumirung unb erflarte, fie auf SBefetyl feined #errn tocrfagt 
unb jebeSmat fair gtoSlf, toon ii)m genau angefiiljrte 93urgcn au«* 
gefertigt ju Ijaben. 3" f c to e * Sfafj&fyfang fc^It ber in ber ^auipt* 
urfunbc bom 5. 3>anuar fiW$ na( $ SBttyrtm bon (Sgmont ge* 
nannte Otto ©err ju SSronfl&orft unb SBorfelo ; ob burd) ein 9Scr= 
fe^cn obcr abfid)tlidj, ift ni<$t feftjuftetfen. Sftad) it)m bejeugte baun 
bcr reitenbe 33ote $an« tton (Snjtotyingen, gcuannt jammer, bafe 
er jeben eingelncn SBrief an j|eben ber genannten §crren enttoeber 
ju eignen §5nben ober bod) in fcincr SBotymmg fibergeben §abe. 
3Me lefete SBer^anblung 4 enty&tt bann normal* bie feterlidje ftrage 
bed !|>fatjgrafUd)en SBe&oflmadjtigten an bie beiben jgeugen, °& ^ rc 
9lu$fagen n>irttic^ ber Sffia^ett entfpro^en fatten, unb bie au«* 
bru<fUd)e ©rfl&rung, bafc biefetben bon Jenem aW ©erid&MjcugniB 
^erboten" toorben feien, 

SBeitere 9luffl&rung geto&ljrett bie im ^nflcfydmer ^totocott* 
budj enttyaltenen SBerljanbtungen nid^t; ob unb tote ber 5pfaljgraf 
feine 3lnf!prudje auf bie Jpeimfteucr bann nod) toeiter gcgeu feinen 
ungtudlidjen ©d)ti)iegeroater fcerfolgt Ijat, toerben oietteid)t anbere 
cbenfaflS burd) glucflidjen 3 u faH er^alteue Urfunben letjreu. £ier 
bleibt nur no^ aufjuTtdren, roc^alb ber ©(aubiger grabe ba$ ^ngcl* 
^eimer ©eri^t gur Slufnatyme ber a3er^anbtungen geto&^It ^at* 

1 Sfor. unten 9lro. in.. 

2 38gl. unten 9hro. II. 

3 $te Urfunbe fte^t am ©d&foffe ber brittm ©er^anbtuna; t>al. unten Vivo. 6. 
* SStf. unten 9>h;o. IV. 

Digitized by VjOOQ lC 



41 

©tttfdjeibenb ^ietfur tyar nk&t fotoo$t bie 3uge$5rtgteit be* gSfdtg* 
grafen gum grofcen ?Pfalgbaicrtf<$en £aufe, in beffcn ^fanbbcflfr 
3ngefl)eim fcit £arl IV. fl<$ befanb , fonbern fcielmeljr eta anbcrcr 
terrttorialer ^ufatranentyaug. £)ie sprotocolle be* 3ngcfl>cimer ©ber* 
tyof* getgen , bag tfreugnadj unb cine Stride anbcrcr Ortc bcr ©raf * 
fdjaft ©pon^ctm $ier tyr ffie^t fudjten unb c* tfl atfo fur bic 
9lnrufung be* 3«8^rfwcr ©eridjt* in ber toorltegenbcn ©adje 
ber Umpanb entfdjetbenb getoefen, bag ^Pfctlggraf fyriebrid) burdj 
ben ©rbtoertrag toon 1444 cincn St^eU bcr ©raff^aft ©pon^eitn 
befafc, an toeldjem iebod) SWartgraf tfarl I. t>on SBaben tfyeilwcife 
u>ieberum SRitbeftfc ^attc. 1 9fo« lefcterm ©runbe toirb au<$ bcr 
Sefcoffm&tyigte gricbrldj* guglei$ aid fianbfdjreiber be* SJtorf* 
grafen tfarl begeifytet 

(Soram (249 1>.) $erre £einri$ SDBolf ritter, £arle ©ufer, mu 
l>elm toon 3ngelen$eim, $einrid) toon ©tege, SSifyelm SBinterbedjer, 
^itty* gtadje, £an* granf , £enne £etye, ©nbri* S3art unb 6lcfc 
Stau*. 2 

I. 

2Bir (250.) fdjultyetffen unb fc^effen be* gerhtyt* gu Sngelenljeim 
tt)un funt alien luben, befenneu unb Jbegugen offenbare in biefem 
brief e, bad *or un* in ein offenbare getyeget gericfyt, ba nrir ftebe 
unb pule mit ortel unb tnit redjt befeffen Ijan, ge!ommen ift ber 
tootftdjttge unb erfame SRicolac Sftuffe toon Onnter, ber tyodjgebow 
(uvften unb I)ern ljergog ftrteberid)* tfafggratoe bi 9tine Ijergogen 
in SBciern, !)ern itarl* marggrafen gu SBaben, bebe graven gu 
©panljeitn, unfer gnebigen lieben Ijern, lanbfdjriber gu Grugennadj, 
unb J)ait un* alba geridjtlid) t>orbrad)t unb gegeuget eiuen offencn 
^evgantent ungefangelert brief, fonber leinerlei bro<§ ober fcerbedjt* 
lidjeit, an f<$rtften, pergamenf unb fiegelen gauge mroerferet, 

1 5BgI. $teriiber §duffer, ©efd>id&te ber 9tyeinifc$en $fala 1, 259 ff. 
unb 326 ff. 

2 $te nadtfolgenben $rotocotte begtnnen eigentfidj fdjon auf SBfott 249 
otyne Stagabe ber ©c^bffennamen mit ben Shorten „3Bir fd&ult$eiflen . . .", bad 
Slatt ift bid auf bad leftte SDrtttel feiner Biltffeite befd&rteben, too ber Scjt 
a&bridjt tnxk ben SBorten „fo ooet toe bar af geport", bann folgen nat^ einem 
Ileinen 3rotfd)enraume bie Seamen ber ©d^offen unb bad protocol! beginnt t)on 
neuetn auf IBIatt 250. Dffenbar ^at ber ©c^reiber auf ber ftiieffette »on 33Iatt 
249 bad protocol! unterbrod^en roeil er bemerlte, baft bie Seamen ber an* 
wefenben ©d^dffen nidjt angegeben roaren, unb nad&bem er biefed IBerfe^en gut 
gema^t feine Arbeit wieber won corn angefangen. 

Digitized by VjOOQlC 



42 

bejlegctt tnit an$angenbot ingeftegelen be* $ed)geborn furften unferS 
gnebtgen Ijem Ijern 9lrnolt« Ijergogcn toon ©elre unb toon ©ulcfcc 
graven gu '&ut$tn, unb be$ toolgeborn uufer$ tyern $ern s iBilljefat$ 
$eren gu ©cfemont unb gu Sfelftein unb beS lanbS toon SKectyeten, 
bcr ebeflen Otten Ijern gu Oroitfyorft unb gu ©orcfoe, Ijere £ein* 
riefcs $ern gu SEBifc3^e # tyern ©if efferent toon S3ronf$orft Ijem gu 
©attenborg unb ty'Xnfcott; 1 {Reiner toon §oimut, tyern 3o^an8 
toon SBuren, 2 $ern SBUfyelm toon SBIoborp, tyem SofyrnS * au 
2lrenbate Ijern gu SEBeHc unb gu SReibe, $em Saco^S toon §attf* 
fort, 3>oljanne3 ©djenc toon SRibegen, ©anber toon bem (Jgljer, 
SlrnolbuS toan ©oer, unb §etmtd) toon ©d^ct>cmg-* 2U3 n>ir fdjolt* 
fyeiff, fdjeffen unb gertdjt bieffe toorgenanten afle unb igtidjS fiegel 
untoerbredjtfid) unb unoerfert an bem felben briefe offenbare §angen 
gefeljen Ijan, ba Ijait alba bcr toorgenant SRicolae lantf briber ton 
funberlidjem tootmedjtigen beocttentS toegen unfer$ gnebigen lieben 
fyern $ergog ftrieberidjS obgenant geridjtetid) begert, fo tool red)t 
unb bitttdje ift, ba$ tt>tr ber tx>air^ctt gu geguge toon gerid)tltc§er 
mad)t be$ toorgerorten briefs ein n>ar!jaf;ige tranfumpt unb toibtmu$ 
geben unb baruber gu ortel unb redjt erf ennen, ba$ bem toibimu$ 
gu gteuben fi glid) beme JprincipaTc Ijeuiptbriefe, ber Ijer na$ toolget 
toon toort gu toorte alfu$ lubenbe: 

(l.)9Btr SIrnolt toon ber gnaben ©ot$ ^ertoge toon ©elre unb toon 
©utdje unb gretoe toon jguty^en fl> un * unt a ^ cn tuben, bte 
biefen brief ummer fottcu pen of l)oren lefen, bat enbe a(fo 
aid ttoi ben tyodjgeborn furften tyern (250 to.) grieberictye fcfatg* 
gratoe bi 9itne ^ertoge in 93ciem enbe gratoe toe Spantyetm 
3Rargreten unfe lietoe gemtnbe bodjter toe einer gefetftnne unb 
toitlidjer .Ijusfvautoen gefefert to ber Ijeiltgen ee gegetoen enbe 
l)on bar toe in redjtlidjer efture, Ijinlidjer unb mebegatoen ge* 
loeft unb toegefagt Ijeben te.gctoen unb toe betaten tod unb' 
gtoentidj bufent otoerlenfdjer JRmfc^er gulben, munten ber tore- 
furften bi SRine, gut enbe geredbt toon genridjt, toelfer fommeit 
tot ben toorgenenten fyertog grieberidj unfer fone enbe eiben, 
onfer lietoer boater finer gefettinne enbe ^orer beiber toittic^er 
ttfft erben t^ien bufent SRinfc^e gulben toerfc^retoen ^eben, gettl 
bie brietoe bar aif bat utttoifen, fo befennen ton ^ertoge toorf. 

1 £ier unb im golgcnben §at bte SSorlagc tmmev ^^an^olt", 

2 3n ber SSorlage fte^t ^Styouen" ; ber tran^fumirenbe 6c|reiber $<rt offen* 
bar ben IRanten nid^t ri$tig roiebergegeben. 

8 3n ber Sorfage trrtljumUdfr ^i&emrtdj" unb w @djettig." 

"Digitized by VjOOQ lC 



43 

toot un«, unfe ert>ctt unb nad)fometinge tyrtogen toon ©elte, 
bat tot ben fcft>en §ertogen grieberidje, onfer lietocr geminber 
boater of tyorer briber lif«crt>cu al$ fcotf. i(t bie anber twclf- 
tufent Dtinf^c gutben toan ben aire irftc gefbe, bat onfe titter 
fdja'p, ftebe enbe tanbe un$ of onfen er&en enbe nadjfometingen 
jjertogen toon ©etre getoenbe toerben, bat fi pantf#atiunge, 
fdjatLmge, beben, o^ominge of anber gelt, tooe mir bat fyetten, 
mad) tat foe toete toe bragen an einer fommen, uitgefdjeiben 
bie fcauunge, bie otoer feff jare atoergegetoen i$, bie nod) teitS 
te boren ftcit enbe beefs iange geboret is, 1 fyertoge grieberidje, 
onfer lietoer bootee enbe Ijorer beiber Itc^eSenjcn toorf. bie 
tweffbufent toorgef. in einer alingcr fommen, foe bafoe tot foe 
tooet tat bar af opgebort toerc, fonber einge inbradjt of toer*- 
treden foiDen boin toerniegen, betafen enbe lenten JomerloiS 
enbe [toon] o!p unfen foft, t^crtoift unb anyt in fyorer ir fifrc 
betyatt toe Sotne in ein ljufdje of frifjeit, bair fte toillen, tot 
Ijoren genuegen unb un« geteifent fat toerben. (£nbe oft faf 
roerc bat biefe fdjattunge, bebe of 8 opfominge of gelt toorgerort 
btnnen bit enbe unfer litun frautoett tage puriftcationiS neft 
fomenbe, al$ man fc^rietoen futte bufent toierljunbert fetoen enbe 
toiftig jare na ®ofc gebert, met gegeoen, betaift of o^geboret 
en 3 tt>ivbet of binnen adjtagen bar nae junber tanger toertodj, 
bat tori ben toorgenanten fyertog ftiieberid), SUtargretcn finer 
gefeDinnen onfer lietoer boater enbe §orer beiber UfSertoen ierlij: 
bufent gutben gcIW getoen enbe Ijoin bie iglidjS }ar$ alSban 
toortan tietoern, ^antreifen enbe betafen foUen unb touflen o^ 
unfer loft , anj:t unb toertoift toe (Soften in ein ljuiS of friljett 
nrilif fie bitten, toe Ijoren of Ijoreu fenbebobben toon Ijorer 
ttegen geftnnen, fonbern afffaid) be$ Ijoeftgcltd, enbe fo tooirt 
atte Jare ov ben jelben (251.) unfer lietoen frauroen tage ipuri- 
ficationis, bod) aUe jit ad; tage neft bar nae tootgenbe un- 
befangen, ter tit toe enbe fo lauge bat bie toorgen. ttoetftufent 
SHinfc^c gutben Ijtnltp 4 getts mit entfamen in einer fommen 
mit attem toetfett enbe uitftain ber bufent gutben getts f)erjogc 
grieberid), finer gefetfinnen onfer lietoen boater enbe I)orer 
beiber tfetoSerben gcgetoen, betalt enbe gelietoer fin af$ toorgef, 

1 SBor M" au3(jeftrid)en: „§ette". 

2 3n ber Storlage: f/ offt". 
* Mortage: „enbe". 

4 3n ber Stotfage iji „$eupt3" au§gefttid&en. 

Digitized by VjOOQ lC 



a 



is; cnbc ateban cube niet en futfen bic bufent gulben iaregelt* 
aud) affc unb mebe quit toefen. (Snbc up bat beuic Ijertoge 
griebertdje, flnrc gefettinneu onfe lieoe boater cnbc Jjorer 
briber Uf$erDen bie tioelfbufent 9Wnf<$e gutben fyotftgelts mitten 
bufcut gulben Jareflettd toail ftcfer moigen ftn, bat Ijoen bic 
bufent gulben gelte Jar« ate Dorgef. ftet loerben, enbe oil bat 
Don ben irftcn getbe, bat un$, onfen erDen unb nadjtomelingen 
I)ertoge Don ©etre Dan unfer utterfdjap, [tcben unb tanbe ge* 
geDen toirb toe tioelftufenb gutben toe tragen, bat fie Don 
^antfdjaftingen, fdjattunge, bebe of optomtnge of anberen 
getbe, tooe man bat tyeten mag, Ijoen bie tioetftufent 8ttn$ 
gutben mit cntfamen ux etner fommen betatt unb gelieDert 
fuflen toerben in maeten Dorf., fo Ijaben tt>i 9lrnolt Dor un$, 
onfer erDen unb nadjfomelinge Ijertoge Don ©etrc Dorgef. Ijoen 
be$ toe rcdjten uuDerfdjetbcn burgen, mitfdjutbener cnbc fal- 
toalben gefat enbe fefcen in Iraft bie8 brieve*, fcfecXtlcn Dor 
alle, unfen tieDen geminbeu bruber, neDen, reben enbe Drien* 
ben (jfcr uae befdjreDen ate mit uamen: onfen tieDen geminben 
bruber Ijern SBilljetm Ijerre toe ©glemout toe 3felfietn unb 
beS lanbeS Don SDtedjeten, bie etcttcn Otten Ijern tot S3ron?* 
tyorft cube SBorltoe, Ijern #etnridj Ijerre toe SBifdje onfer trofte 
on$ tan$ Don jgufy^en, Ijern ©tebert Don 93ronf§orft Ijerre 
toe Sattenberg enbe tlj'StuljoIt, 1 SKeiner Don §oimut, Ijerren 
Soljan Don S3uren * onfen antytman in aSofmere* enbe St^icXrc= 
loerben, onfen UeDen neDen Ijern SBityelm Don 9Slobor!p erf* 
Daut tee atoremunbe onfen marfdjatt enbe broffeS on$ IanbcS 
Don 9Kontfort, $ew jfrfyon Don 9trenbal Ijere toe SBBette enbe 
toe SRicbe onfer broffe* in onfer ©etretanbe, fyeren Sacop Don 
#a<ffort onfen amptman toe fatten , rittern, So^an ©djenJe 
Don Sftibfgen onfen antytman toe 9Ktebbetre, ©anber Don ben 
(Sger unfen Dagt in ©etretanbe, 9trnotbuS Dan ©oer 8 onfen 
oDerften rentmeifiljer, enbe §elmidj Don ©djeDemf 4 onfen 
troftljen on$ tanfe Don 93uren. 9tlfo tocrt fafe, bat toi, onfc 
crDen unb nacfyfomelinge $ertoge dou ©etrc bic fctyattunge, bebc 
of oplominge Durf. o^> beben ofc licten boeren in eingcr tote, 
enbe bie ttoetf bufent Stinfdje gulben bar af niet betatt en 

* 3lud) $ter in bcr Mortage „%^an^olt u 

2 2)ie Storfoge Ijat nrieber ^youm", »gl. o&en 8. 42, 9tote 2. 

3 2)te SJorlage §at „®txfy u . 

4 SHc Sorlage ^at ^tynnd". 

Digitized by VjOOQ lC 



45 

toorben, of bat toi cm$ (251 t>.) eluded Jar$ of weir bie tufent 
JRtnfdje gulben in t>orgef<$r, maeten tc ge&en unb tc le&ern 1 
toerfumelig toorben cnbc nict en teben alS &orgef<$r. fiet, uxume 
bann bie fcorgenanten nnfe burgen, mitfd&ulbencr enbe facfc 
loalben *>an bem toorgen. $crtoge grieberidje onfem [one enbe 
eiben, finer gefellinnen onfer lie&er boater of Ijorer beiber 
liefSettoen bar umb fementU^en of befunbu- gemant toorben, 
bat* toere mit bobben, moube of brief en of toie bie manunge 
gefdjee, fo futten toon ftunt an er irftcn manunge nnfe burgen, 
mitjdjulbener nub fafwalben unfer iglil mit eime tne<$t enbe 
toe refigen ptyerben intomen toe Solne of Grufenaf, in ber 
ftebe eine of mer, in ein of mere eirfamc open fcerberge bie in 
ber manungen ntebe beneempt toorben, of illen mad) ein guben 
fd)iltburbtgen man mit eim fnedjt unb troet reifigen tfjerben 
tooir bem infeinben barin unuerbugter bingen redjt mattttbeu, 
leiftunge enbe gefelfd^ap te boin enbe te ljalben unb bar &an 
nict tc laten nod) baruit te !ommen, ben fcorgenanten Ijerjoge 
grieberid), finer gefellinnen onfer totter enbe Ijorer beiber 
liefSerben en fi ban te toorn ein gut gnugen gefd)iet toon alien 
nitftan ber tufent gulben gettd unb au! ber ttoelftufent SRinfdjer 
gulben l)oiftgelt$, foe wire bie erfdjenen toeren in maten 
toorf., enbe bed glidjen toon alien beundliten fd)abe unb foftc 
in toelten of toote (sic) bie ergangen toere, bed Ijoren ftmpten 
toorben aud) te gtefcen fonber eibe of anber betoercnid. (Snbe 
of enidje pl)erbe Derloiften of afgangen 8 in ber teiften, foiten 
anbern in bie ftebe angemaent toon ftunben in acfytagen bar 
nad) fonber langer toerjof of toeigerunge toeber ingefd)idt 
werben, unb bat fal gejdjen foe bide beg noit gebort enbe 
tyorer egecn en fal au<§ ber leiftunge op ben anbern niet ont* 
leggen of 4 ftd) mitten anbern befdjuebcu. SBere au! fal, bat 
bie fcorf. onfe borgen, Ijoiftfdjutbener, fafroatben, fementlidje 
of ein beel, fo tocrgeteu toorben unb nit en pben no<$ bie 
leiftunge toolforben, aid toor ban fyoin begrtyen ftet, fo mogen 
Ijerjoge 5rieberi<$e, ftne gefellinne onfe tie&e boater unb. $orer 
beiber lifderben enbe toie ine Ijelpen toil an oud, onfe burgen, 

1 SHe Shortage $at: „tmb te betafen te fe»ern", „&etalen" gelflfd&t. 

2 3n ber Sorfoge ift vox „bat": „unb niet en beben ate t>orgefc$re&en 
pet* gelofc$t. 

* 3n bet Sorlage ift nad& „afgangen" „roeren" getffd&t. 
4 Sn ber^orfoge ,0p"'tmb bann „ben anbern" geJ5fc$t. 



Digitized by VjOOQ IC 



46 



Ijoiftfdjulbener cnbc fadjwatben becfagen, fd)rtoen unb openbare 
boin, fdjrfoen unb o^enbaten laten, bat wi unb fie $oen ertoiS, 
truwelois, meineibid), brietoelois unb ftegeteis worben wren, 
of wie ftc argetfrt erbenfen fonneu, enbc bar toe fatten fyerjog 
grieberidj, onfe Iict>c boater enbe Ijorer beiber lifSemn bie 
twefftufent gutben l)oiftge(b8 mitten bufeut 1 9Mn* gutben (252.) 
jaregetts, of beS fyoin toe etnge tit ad)terftebid) unb unbetalt 
were, mit attent foft unb fdjaben in maten t>orf. an onfen of 
ber onfer birgen , mitfdjulbencr enbe fadjwatben aber of itnfer 
enig$ erwn lauben, tuben, tjatoen unb gueben # Wat tunne bat 
oif were, gereit of auegerett, binnen of buten onfetn tanbe, ljatben, 
uerfyaten, bat antetaften mitten red)ten of junber redjt, mit gewalt 
of anberS, of mit anbern an boin taften, woe tyoen be$ ge- 
nugen fat toe tjorer Ijoiftgetbe, Jairrenteu, foft unb fdjaben toe 
toorgen., enbe we$ fif in folfen aerial en unb bectagen mafen 
wovbe, bar futten fie ganje madjt, moge unb redjt toe fyaben, 
bar op wi toert^ien in traft bie6 briefs. 6nbe wi, onfe er&en 
of nad)?omelingen bertogen toon -©etre of beS onfe nod) bie 
Dorgen. onfe burgen, mitfdjulbener unb fadjwalbcncr enbe 
Ijoerer ertoen, nocfy niemant anber« toon onfer of tjorer Wegen, 
en foitten audj fie of Ijorer $ufyer, bie bar teben of gelan 
tjebben beffetren nummer bebingen, anfpredjtidj mafen, leren 
of boin feren, tyemlidj nod) o^enbare; enbe en futten auc§ bie 
f^attingen, bebe of o^omingen toorgen. met antaften of an 
boin taften, bie erigent anber$ gebradjt of geferet te Werben 
in einger Wis, ter tit toe enbe foe lange fte genstidj enbe atte 
opgeboirt enbe entyfangen tjebben bie Jjoiftfomme toon ben twe!f- 
tufent SRinfc gutben* nutter Jarevenien unb tooirt atte toift 
unb fdjabe toorgefdjr. (Snbe of ft audj atfu$ jet tooirber of mere 
boirben ban tourf. i$, bat fie be$ nit wibber en futten teren 
of wibbergetoen nodj oidj an ben iwelftufent gutben tjotftgettS 
enbe an ben tufent gulben jaregetts nodj an i oftc an f djaben 
nit affegeretfent nodj affcge|tagen werben, ban foitten baraf 
genSlidj unbetebingt enbe ungemaent fin enbe btitoen ten ewigen 
tagen toe. (Snbe enfal oudj on«, onfe ertoen unb nadjfomelinge 
tjertoge toan ©elre, ben onfen, onfen tourgen. tjoiftfdjulbener 
enbe fa^walben nod) tjoeren ertoen niet toe tjutyen of ftaben 
lommen nodj to tjutyen toorgnommen werben eingerlei fri^eit, 

1 3n bet? ©orfofle vox „3ttnfd)e*" „flttfoen" aeldf^t. 

1 $te utferlingtic^e SBortjWlunj gulben rinfe" ift mxitfxt, 

Digitized by VjOOQ IC 



gnabe, geleibe, twiftuntje # red)t«, gefefee, bat fi toan poeften of 
retfern, loningen, carbenalen, biGatycnof anbern,tooebatgegetoen, 
ertoortoen of gefat, of bie nod) gegetoen, erwortoen unb gefat of toor* 
gnommen molten loerben, uod) inbie f cincrtci ember f aten grift* 
lid) nodj toerntlidje, bic men crbcn!en mad) of crbacfyt toeren, bic 
Webber bat, bat bief e brief inljelt, toeren of ben toorgenanten Ijertogen 
grieberid), onfer lietoer boater finer gefeQinnen, enbe Soever briber 
UfSertoen Ijinberlit of fcebcltf gefln fo intern @nbe of xx>i, onfe 
ertoen enbe nactyfomelinge tyerroge toon ©elre, of bie onfe of 
onfe burgen, Ijoiftfcfculbencr enbe fafu>atben uub ljoerer ertoen 
unb Jemant toon onfern of toon fycerer toegen jet toornemen, 
bat Ijertoge grieberet, finer gefettinen onfer boater of $oerer 
briber Itfdertoen Ijtnberltd) of fcetoelic§ gefln lonben in cintgen 
puncten bteS brietoeS, foffm nri enbe bie onfe afletit unrest 
unb fi red)t beben, atte argelift tjierinne uttgefdjeiben. S)t8 te 
urhmbe Ijeben toi ^ertoc^ 3lrnoft toorgef. (252 to.) onfer fiegel 
toor un$, unfe eroeit enbe nadjfomelinge Ijertogen toon ©elre 
an biefen brief bun unb tyeiten §en!en, enbe SBiJ^etm §erre 
to ©monbe toe J3fctftettt enbe bes lanjd toon 2Red)eten brueber 
tot ©elre, £>tte Ijerre tot Srontfyorft enbe toe 23ortloe, x 
£einri<J fyerre to SBifc^e, ©isbert ljerve toon 93ronfl)orft fyerre 
ju 93auttenburgf enbe i^Slnljott,* Reiner toon §oetnub tyere 
ten SDorrentoert, enbe toi 3°^ an * an 93uren, 3 SOBtlfcelm toon 
93lobotp erftooigt tot 9turemonbe, Soljan toon 9lrenbale $erre 
toe SBette unb toe SReibe unb Sacofc toon £aitffort, rittern, 
3o$an ©djenfe toon 9li l oecgen fyeve toe SSalbod, ©anber toon 
ben (Sger, SlrnolbuS toon ©oer unb $elmi$ toon ©djetoenit 4 
toorf. belennen in biefen feloen briefe, bat toi toor un8 unb 
unfe ertoen be$ toorgen. un& lietoen Ijerreu unb fn>ager$ unb 
gnebigen Ijern Ijertoge Qfrieberid)$, unfer lietoen nic^tigen unb 
gnebiger jiunfrautoen flHargreteu toon ©elre unb $oerer briber 
lifSertoen burgen, fyeuftfcfyulbener unb fadjtoalben getoorben fin 
enbe un3 toor unS, unfe ertoen, als toorf. i8, an tyoeren §anben 
toetylidjt enbe toorfdjretoeu Ijeben, toerplidjten unb toerfdjritoen 
mit bief em bri toor unfen toorgencnten lieoen fyeren bruber, 
gnebigen tyern, finen ertoen unb nad)!omelingcn tyertogen toon 
©elre, ate tooir gefdjretoen ftrit; unb attet enbe iglid&t, ba« 

1 $ie SSotlafle Ijat „£or!loe." 
1 Bu$ $ier „$§an$oli" in be* Serfage. 
» $it Soriaje $0(t on , fytm." ffit 
♦ !Wf Botfaj* (at ^©djimW*, 

Digitized by VjOOQ lC 



48 

Don on* of ember* in biefem brieoe gefefcreoen it, befennen 
toi, bat toi bat Dot unS enbe atfe unfer ciitcn fementftdjen enbe 
etten Don unS dot al befunber bi unfer even, trutocn unb 
gefioorn etben, bic ti>i ban getan, liflid) tocn Ijeittigen gefworn 
unb geloift fceben, ftoeren wnb gtooen mit biefem brieve ftebe, 
Defte unb unDerbred)lid) te tyalben unb geljatben te toerbeu, 
bait toeber nummer te fin, te boin, te fueten nad) fc^affen 
getan toerben Dor un$ feloe of jemant anberS mit gbeinertei 
fatten, bic man erbenten ma<$ of erba$t toeren, Ijeimelidj of 
openbare, in g^einerlet urife, enbe mebe oft fat loere, bat 
onfer einid) oor biefer betalunge afKoidj toorbe, bat afeban 
onfe croen in onfer atter ftebe ootplidjt unb oerbunben fuffen 
fm in alien puncten bieS briefs, gUt of tot bat fetoer toeren, 
(253.) funber atte xirgeltft. (Snbe bes te orfunbe ber toarljeit 
enbe ganger Defter ftebefeit Ijeben toi onfe fiegel Dor onS unb 
unfe erDen bi un$ gnebigen tyern fieget Ijertoge Don Oelre an 
biefen brief ge^angen. ©egeocn in ben jare unS l)eren bufent 
Die^er^unbert Dif enbe oiftidj, of ben Ijeittigen britten aoent. 

2Ban ban bicfc oorgen. gegetoeretige coJpie, oibimuS unb tran* 
fumfct Don unS fd)u(tl)eiffen, fdjeffeu unb geridjt obgemelt gefunben 
ift glid) intyabenbe unb uStotfenbe toie ber oorgenant Ijeu^tbrief, 
ber, toie oorgerurt, mit an^angenben ingeflegeten ber obgen. furften, 
bent unb iperfonen beftegelt, ungefangelert, ungerabert, an ^erga* 
ment, fdjrift unb ftegelen gauge unDerferet ift, unb barumb baS 
biflidjen toir aud) mit ortel unb rc$t ir!ant $aben baS biefem 
geiutocrtigm felben iranfumpt unb oibimuS glidj bem iprinctyale 
l;eu!ptbriefe fat fin gu gleuben, gu orfunbe fo $aben toir fdjultbeiff 
unb ffyffm beS Dorgen. geridjtS unfer geridjtS ingejieget toiffent* 
lidj an biefen brief geljangen. ©eben uf bonrftag nad) fanct fiucaS 
brS §eittigen ttoangcliften tag, anno domini bufent oierljunbert 
funfgig unb a$t fare. 

IL 
,.2Bir fdjuttljeiffen unb f^effen beS geridjtS gu 3ngetenbeim bun 
limt alien luben, betennen unb begugen offenbare mit biefen brief e, 
baS Dor unS in ein offenbare geridjt, ba toir erbe uub ftute mit 
ortet unb mit red)t befeffen \)aa, uf Ijube bata bieS brieoeS ge- 
tomen ift ber erfame Sfticolae SRuffe Don ©toiler, ber Ijodjgeborn 
furften unb $ern bern ftrieberidjs ^atggraoen bi 9ftine, fcergogen 
in SSeient/ tycrn tfarlf marggraDen gu SBaben, bebe graben gu 



Digitized by VjOOQ IC 



49 

©jKin^eim, unfer gnebigen lichen tyerrt, fanbfctyriber gu Cftugen* 
nad), unb Don bed obgenanten unferd gnebigen §ern tjergog griebe* 
rtdjd toegen gerid^ttid^ an und begcrt, gebeten unb geforbert Ijatt, 
bicffc nattygefdfjreben ^erfonen gu toer$oren unb fdjriftlicbe funtfdjaf 
batoon gu geben, unb am anfange einen toerftegelten brief taffen 
lefen, barinne ber obgenant unfer gnebiger tyerre Ijergog grieberid) 
bie jelbcn ^erfonen, nemmelidjen ben evfamen SRtcolae 9tid)enbad>, 
finer gnaben cangelter, unb $and toon <5ngtt>i$mgen genant jammer, 
(253 to.) finer gnaben riben boben bie git, in ben fa$en wair^eit 
gu fagen iter globbe unb etbe unb load fie ftnen gnaben toerbunben 
lebig gefagt unb geqtoiteget S)ttnte ed nu gotlid), mogeli<$ unb 
biflidjen tft, ber ttairljett trlenteniffe, ber gered)tefeit biftant gu 
bun unb baton hintf^af gu geben, $aben n>ir bie ^erfonen \>cr^ 
Ijort unb ift of ljube bata toor und fommen ber erfame Sticolae 
Sttdjenbad), cangelter unferd gnebigen $ern Ijergog grieberid&d ob* 
genanten, unb tyait gum trften $antglobbe getan unb barna<$ mit 
ofgeretften fingern Itylicfc gu ©obe unb ben $eilligen geftoorn, We 
toairljeit gu fagen, gu offenbaren unb gu erlennen, unb baruf ge* 
fagt unb irfant, bad er toon befele unb bef$eit bed egenanten 
unferd gnebigen Ijem l)ergog ftrieberidjd biefe nadjgefdjreben mane* 
briefe be griff en, gefdjreben unb abgefdjreben taffen, nemlM&e ber 
irjte alfo lubenbe unb anfafyen: 

(2.)2Bir gfricberid) tfalggratoe bi Stint, fyergog in SBeiern unb gratoe gu 
©panljeim, unfern fruutlid)en gruff, ©better, lieber befunberl 3r 
ttoiffent toot, toie ir bed l)o<$geborn furftcn $ern 9trnoltd tyergog 
toon ©elre, toon ©utdje unb gratoe gu iJutyljen, unferd tiebcn 
Ijern unb fioeljerd, toor gtoelftufent oberlentfdjer SRtnfdjer gulben 
fceuptgeltd unb ierlidjed of puriftcationid Sttarie batoan bufent 
gulben gu gutte unfer lieben gema^el unb unfer erben untoer* 
. fd&eiben burge unb mitfdjulbener unb fadjn>alben, iglid)er toor 
atte, ftnb nadj lube ber toerfdjribunge. 2l(fo ift und in bem 
irflen giele, in bem {are anno domini 1457, na<$ folittyer toer* 
fctyribunge unfer gulte unb au<$ ifet unfer lieben frautuen tag 
:puripcationid Sflaric anno domini 1458 audj unfer gutte. toon 
ben toorgenanten gtoelftufent gutben §euptgeltd nod) nit ttorben. 
9iu fcaben voir unferm ftoeljer unb tyern erndlidjen t§un f^riben, 
m\& folidje unfere gutte tljun tietoern unb antwerten gein (Men 
uf ben binftag fanct ©effentindtag neft tontyt, uf bad toit 
toorter unfern fc^aben bamit toortommen. Sfta^bem ir nu atfo 
unfer burge, trie toorftet, fint, fo begem u>ir an u$ unb Mtoet 
ftcitfyr, xxyxi, 4 

Digitized by VjOOQ IC 



50 

fglM&en befunber unfet burgen, baran gu fin unb gu $elfen, 
bad und unfer gulte funber fcergot of ben obgenauten tag unb 
an bad enbe, toie fcor ftet, toerbe; ban gefdjee foiled nit unb 
toorbe fcergogeu (254.), aid unt fyer gefdjiet ift, fo totffent it 
toot, ttrie ir udj toetplidjt unb unfet burge ftnb, audj ud) beff« 
Jjaiben t>erfd)teben §aben. ©o manen toir ud) in biefem brieve, 
unoergogelidje unb fuubet fcetgog after bem obgenauten tage in 
letftouge gu lomen unb gu fyalten grin Stugennad) in Sfttcofae 
SBenberd bed offin totrtd tyufd&e, nadj lube ber serfefyrfbunge, 
unb Ijerinne bun unb ud) Ijalten aid it tool toiffent, toie ir 
ud) bed toerfdjreben unb f<$ulbeg ftnb gu bun. Datum ©iemern, 
of ©amftag nad) conoerftonid spault, anno domini 1468. 

S5cr gtoeite manungdbrlef alfo in^albenbe: 

(8.)5neberi^ toon ©otd gnaben pfatggtaoe bi 9Wne, $etgog in ©eiern 
unb gtaoe gu ©panfyeim. (Sbeler, Heber unb befunbetl Sfldtotr 
ud) tyaben bun fefcriben, baran gu fin, bad und onfet gutte wn 
bem l)od)geborn furften unferme Itebcn Ijetn unb ftoetyet Don 
©eltc, gu oetgangeti ^urijkattomd Sftatie anno domini 1468 
gefaOen toaten oou ben gtoelftufent gulben fyeuiptgetbd, unb ond 
gefyen gotten uf binftag fanct Seltind tag oetgangen geanttoett 
toerben folben fin, unb ob bad nit gef<$ee, bad ir ban barafter 
getyen (£rugenna<$ in Slicolae Senberd bed offen totrtd ljufdj 
inleiftunge fatten nadj tube ber t>erfd>ribunge toir t>on ucty 
baruber fagenbe infyaben, batuf ift und unfer gutte nodj nit 
toorben, ir fyabent aud? of foiidje unfer manunge nit tuleiftuuge 
geljalten, aid totr oerften, bad und befrcmbt unb getyen ud) nit 
oertrutoet Ijetten. 9tu mie bem fo manen toir udj mit biefem 
Unferme offen briefe Jjelftttdje mit ernfte unb fo b&* »fr **$ 
ber t>etfd)tibunge fyalben gu ermanen tyaben, ba6 ir funber 
tanger oergog inlciftunge getyen Stugennad) in Sftcolae SBenberd 
bed offen toirtd tyujd) fatten, barin te<$t gifetfdjaft unb leiftunge 
gu tljun unb gu dcv iben unt fo iange, bad und unfer gulte 
mit toften unb fd)aben, toir ber fumenid fyaben geiiten unb 
nodj tegeltdjd neimnen, gauge unb gu male begalt unb *etnugt 
toerben, aid ir udj bed nad) lube ber oerfdjribunge b^ unb 
bure t>etfd)reben fyaben. Stan tba ir biefe unfer manunge nit 
ed)tm unb inleiftunge nit tylttn ober baran toeren, bad ond 
unfet gulte mit toften unb fdjaben funber fcergog toorbe, fo 



Digitized by VjOOQ IC 



51 

Mitten toir foli^d tocn u$ tfcun fd&riben Hnb fttrtfeingen 
taffen, toie ir bed ^albeit an und na$ lube ber toerfd&rftunge 
trutoelotd, etelcid unb flegcttoi« rocrben, audj nit befteminnet 
gebenfen tyaben, bad und nta^t gefc^eit bed, fo ir u$ Ijoe 
toerfdjreben Ijaben, »tc n>ote bad nrir bag nitgerne teben. fyx* 
na$ nriffent u$ gu ridden, ban voir ben anberu burden in 
glider forme audj olfo j>aben bjun fdjriben. @eben ju @rugen< 
nadj wit unferme gu rude (254 to*) ofgebrutfen ingefieget, uf 
fritag nod) bem fontage Steminidcere, anno domini 1458. 

$)er britte manungdbrief atfo toifenbe unb foredjenbe: 
(4.)grieberidj toon ®otd gnaben tfalggratoe bi SHine, tyergog in ©eiern 
unb gratoe gu ©panfyeim. SBie toot wlr, ebeler SBityelm toon 
©cfemonbe, gu SfcXftcin unb bed (anbed gu <Dledjelenl ud) toor 
gu gioein malen ermanei, und ingifelf$aft unb inleiftunge gu 
fcalben aber baran gu fin, bad und furberli^en begalunge unb 
udradjtunge bordj unfer ftoeljer toon ©elre bef$ee na$ lube 
unfer toerfc^rtbunge, bie toir unber woeni fiegel $oe unb bure 
fcerfidjert tune Ijaben, nit fdjulbig toeren ud) furter ju manen, 
fouber toon u$ gu fdjriben fo argli$ft n>ir louben unb wit 
bem unb alien furuemen toir ban mad) ten, fo manen totr ud) 
nodj unb aber gum brttten male inleiftunge geljen <£rugenna$ 
untoergogentlidje in Sfticolae SBenberd bed often toirtd Ijufcfc in 
atter inaifdjen, toie wir udj toor ermant Ijaben, gu fatten, aid 
ir nadj lube ber toerf^rtbunge Jplidjttd) fin. S)an toorbe bad 
aber, aid unt $er bej^en ift, toergogen unb nit gea^tet, toie 
tt>ole Mr ban folidjen toergog toon u<$ unt Ijer bef^een ben 
gemeiueu ftetten in ©ellerdljeim (sic) lanbe toerlunt, bar an 
gu fin unb udj gu unberwifen, brief e, fiegel unb $oe toer* 
fc^ribunge gu fatten, fo toolten roir bad audj furter fo erg* 
lidjfte toon udj fdjrfoen, clagen unb fagen tljuu aid n>ir utodj* 
ten, unb bamit gebenfen Ijan, utoer Ijoe toerfdjribuuge nadjgu* 
lommen, alfo bad und uad) ber int>alt gejdjee toad fidj gebort. 
$)a$ toerlunben loir udj nadj beme id ud), eve, gut, tant unb 
lube antrifft, bartoor gu ljuten, nit alfo erelotd, trmoeloid, 
meineibig, ftegetoid unb ubeltebig bofetoidjt an und gu toetben. 
©atum (Etugennadj, secunda post dominicam Misericordia 
Domini, anno etc.. 58. 

©erfelbe SWcolaud, cangeffer unfetd gnebigen Ijern $ergog 
§riebertdjd, Ijat audj furter baruf gefagt unb erfant, wic >ie bri 

i* 

Digitized by VjOOQlC 



62 

manung*briefc of bctt ebeflen $ertt ffiityetm ljere gu ©gmottb, gu 
Sfeiftein unb be* tanbe* gu Sttedjelen ftene, in glider maiffe 
§abe cr an bic cbcttcn: item fyere §einrid) Ijere gu 2Bifdje broffeffe 
be* tanb* gu 3uty1jen, item $ ere ©i$bert Don SBrontfborft I)ere gu 
SBattenborgl unb tfy'On^ott, 1 item SRcincr Don #oimoit, item $ere 
Sotyan Don S3uren 2 gu SSomelre* unb Sticlretoerbcn, 8 item fyere 
SSMHjetm Don Sftoebotp, rttter, ertfaugt gu SRuremunbe marfcfcalt 
unb troff eff Don SKonfert, item $ere Soljan Don 3trenbate fyere gu 
SSBcffc unb gu 9ttbe, titter, trodjfeff in ©elrelaube, item §ere 3acop 
Don Jpadff urt , rttter, amptman gu fatten, item ^oljan ©djenfe 
Don SRtbetfe amptman gu (255.) SKtbbeler, item ©anber Don (Sger 
Daugt in ©etrelanbe, item 2irnolbu* Don ©orre reintemeifter, 
item §elmid) Don ©djeDenidj 4 broffe* be* lanbc* gu ffluren, an 
iren tglityen funberlicfcen , mit ftnem namen unb tittel, Don be* 
genanten unfer* gnebtgen §ern Ijergog griebcrtc^S befdjeit unb finer 
gnaben toegen audj aDe bri manung*briefe begriffen, gefd&reben 
unb abefdjriben taffen, unb folidje atte unb iglid)e Dergerort 
manung*brtef Derfiegelt bem Dorgenanten $an* Don (Sngtotljingen, 
genant Jpammer, bem ribenbe botten, geben, geljeiffen unb be* 
fdjeiben, ben Dorgenanten Ijern unb :perfonen iglidjetn fhien gu 
furen unb gu anttoorten. 

SDaruf ber Dorgenante §an* Don @ngtoil)tngen, unfer* gnebigen 
Ijem fyergog grtebertd)* ribenbe bobbe, Dor on* in geridjt fommenb, 
unb Ijatt mit tyantgebenben trutoen unb barnad) mit ofgerecften 
fingew ttyiidjen gu ©obe uub ben briOigen geftoorn, bie toairljeit 
in ben fadjen ju fagen unb gu etfennen, unb baruf gefagt unb 
irfant, ba* er folidje Dorgerbrte manung*briefe, fo ime ber Dor* 
genant Sfticolae caugeHer geben, iglidjen ber Dorgefdjreben fyern unb 
perfouen gu brien malen, atte male Jebem ben finen, ba fte gen>eft 
ober in ire fytfunge, gefurt unb geanttoert fyabe. 

Unb ba* folidj* Don un* fdjoltfyeiff unb fdjeffen obgenaut in 
geridjt* ttrife, nadj unfer* gericfyt* fyerlommen unb redjten gefdjen 
tft, toie Dorgefdjreben ftet, fo Ijaben n>tr be* gu orlunbe unfer ge* 
ridjte ingefiegel an biefen brief geljangen. ©eben uf bonrftag nadj 
fanct Suca* tage be* fyeiHtgen enjangctiften, anno domini bufent 
Dierfcunbert funfgig unb acfyt Jare, 

1 3n ber Storfoge „$$on§oIt\ 

* 3n ber Storlage ^pouen". 

* 3« ber S&otlage „£rebemoerben\ 

* 3n ber Stortage # @c>enic^\ 

Digitized by VjOOQlC 



63 

in. 

SEBir fcfcoltfyeiffen ur * fdjcffw bc« gerid)t$ gu Sngelenljeim tt)un 
lunt alien luben, befenneu unb begugen offenbare in biefem brief e, 
ba$ bor un* in ein offenbare geljeget fieriest, 1 ba toir ftebe unb 
ftule mit ortel unb re<$t befeffen ban, gefommen ift bet t>orfic^ttfte 
imb erfame S^icolac Siuffe Don Oroiler, ber Ijodjgeborn furften unb 
Ijern bern griebertd) tfalggraDen bi SRine, ^ergogen in SSeiern, 
fyern £ar(S marggraDen gu SSaben, bebe graven gu ©panbeim, 
unfer gnebigen lieben $ew, lantfdjriber gu (Srugennadj, unb Ijait 
un* alba geritbtlidj furbradjt unb gegeiget einen offen pergament, 
ungefanjelerten brief funber Derbecbtlidjeit, an fdmeften unb ftegelen 
unDerfert, beftegeft mit anljangenben ingefiegelen bed Ijoc^geboru 
furften unfer* gnebigen lieben $ern beren Jlwott* tyergogen Don 
©elre unb Don ©uldje, graven gu <3uty$en*, ll "fc ber $od)geborn> 
furftinnen frautee ^attjriuen Don SleDe unb Don ber 3Karf, $er* 
joginne Don ©elre unb Don ©ulidj, grafinne gu Butyljen, unb mit 
etteli^er ofgegeidjeuter namen tier rete unbeit of fpacia biff brief*. 
211$ tt)ir fctyoltljeff , (255 D.) fdjeffen unb geridjt biefen Dorgenanten 
brief mit finen fiegelen unmbecfyttid) unb unDerfert 8 gefeljen 
tyaben, ba l)ait ber Dorgenant Sfticotae tanbfdjriber Don funberlidjem 
Dolmedjtigen befettc* toegen unfer* gnebigen lieben Ijern bergog 
grieberid)* obgenant gertd)tttd) begert, fo toole red)t unb billid) ift, 
ba* ttrir ber toairfyeit gu gejuge Don geridjtlid)er macbt be* Dor* 
gerorten brief* ein toairijafticb tranfumpt unb Dibimu* geben unb 
baruber gu urtet unb red)t erfennen, ba* bem bibiam* gu qleuben 
fi gtid^ bem principle fyeuptbriefe, ber tyernadj Dolget Don toort 
gu nwrt, alfu* lubenbe: 

(5.)8Bit 9lrnott bon ber gnaben ©ofc tyertodj bon ©elre unb bon 
©uldje unb graDe toon Bufyfyen cn ^ e ^i ^atljrine Don 
(SleDe unb Don ber SKarf, bon ber feloen gnaben fyergoginne 
»on ©elre unb Don ©ulid) unb greDinne bon 3utpten, 'edjt 
elube, tljun lunt, bat enbe alfo toi bat bem l)od)geborn furften 
bern ^rieberidjen pfaljgraDen bi 9line, bergog in &eiern unb 
graDe gu ©panljeim, SJiargaretben unfe UeDe geminbe boater 
tot einer toitlidjer gefeBinnen enbe bebegenoit toe ber Ijetlligen 
ee gefefett unbe barmebe toe recite mebegaDen gegeDen enbe 

1 $ie urfpriinglic$e SGBortpeHung „gerid>t geljeget" ijl corrigirt. 
1 3n ber Sorlage eigentlidj „!RutyIjen". 
3 3n ber Sorlaae ,t>erferi" 

Digitized by VjOOQlC 



54 

\>erf<$reben t)fl>en tfceiunbtoentig tufcrtt otoerlenf<$e forefurften 
8Mn« gulben, na lube ber brief barof, enbe fo ban ein brief 
batoan geroalt inne §elt ttoetftufent 9Wnf$e gulben, of bie nit 
Betatt toorben ofc unfer lie&er frautoen tage ^utifcationte in 
bem iare al$ man f^rtoen fat na<$ ®ofe gebort tufent tier* 
$unbert fefcen enbe triftig fare of in ad)t tagen barnae, bat 
man attban tooirtaen ierlij: tufent SRinS gulben gelt$ barton 
getoen unb fcetaten fulbe, looe bie briefer barof bat uittoifen 
bod) in Ijoerer marten enbe toerben toe bltoen. Gnbc bartoe 
glotoen toi $ertogen uhb tjertoginne son ©elre t>orf. aud) Vi 
unfern furfili<§en eren, totrben, eiben, trutoen enbe globen 
*oir un«, onfe er&en unb nadjfomelinge, of Ijertogen ftrieberi<$ 
onfen liefcen fone enbe eiben enbe SKargreten finre gefettinnen 
onfe lietoe boater of Ijoerer ttysertoen bie fcorgen. toelftufent 
x 9ttnf$e gulben o^> ben *>orf. unfer lietoen frautoen tag fcuri* 
ficationi* ate man f^rtoen fal na ©ofe gebort tufent tier* 
i)unbert fct>cn enbe toiftid) fare of in a$t tagen bama nit be* 
talt en toorben, baS ban bie tufenb 9iin3 gulben geltt bair- 
tain angan, tote (oin bie auc§ mitgetoen unb betaten foQen 
enbe toitten ofc ben fcorgef. unfer liefer frautoen tag \>uri* 
ficationlS al$ man fd&rtoen toirt na (SriftuS gebort tufent tier* 
fyunbert fc^cn enbe (256.) fciftig Jare af binnen biefen nefien ad)* 
tagen bama, ane langern toertod), intrant of wibberrebbe enbe 
ain aHe getoerbe. @nbe $ain bie toe (Solne te lewrn in ein ljuiS 
of frtyeit toell fie toillen, eube be$ nit to Ijinbern gljeeinlei 
(sic) fafen, bie man erbenfen mad) of erbadjt toeren, atte ge* 
fcerbe enbe argelift $ie inne uitgefdjeiben, @nbe bis te orfunbe 
tyeben tori Ijertoge enbe tyertoginne unfe fiegel ain biefen briefe 
boiu enbe Ijetten $en!en. ©ege&en in bem jare un* Ijern tufent 
tolerljunbert t>lf enbe toiftid) o\> ben ^eiHigen berttyen tage. Per 
dominum ducem. Presentibus de consilio domino Wilbelmo 
deVlodorp advocate hereditario Ruremundensi milite mar- 
schalco, Theoderico de Oist 4 magistro coquine, Theoderico 
de Horst camerario armigero. 

2Ban ban biefe fcorgenant gegentoertige cofcie, toibimu$ unb 
tranfuntyt toon un« fdjoltljeiff, fd)effen unb geric^t obgemelt ge* 
funben ift glid) infyaltenbe unb ufltoifeube tone ber Dorgenant 
Ijeitytbrief, ber, wie toorgerort, mit antyangenben ingejiegeln be* 

« 2>ie JBotfage $at „Qx$\ 

Digitized by VjOOQ IC 



o&genanten futfkn unb futfUnnen beflegett unb ungefongelert, un* 
gerabert, an lament, fctyrift unb flegelen gang um>erfert ifl # unb 
barumb bad bittidjen toir au$ mit ortet unb red)t trlant $aben, 
bad biefem felben geintoertigen tranfumpt unb toibimud gli<§ bem 
J>rhtdpate ijeu^tbriefe fat ftn gu gleuben, fo $aben ttrir fd^ott^eiff 
unb fdjcffen bed obgenanten gcrid^W gu orfunbe unfer geridjtd in* 
gejteget an biefen brief geljangen. ©eben of bonrftag na<$ fauct 
Cuca* bed ^elfligen etoangeliften tag, anno domini 1458. 



(6.)2Bir ftriebertd) toon ®otd gnaben tfatggratoe bt 9Wne, fcergog in 
SBeicrn unb gratoe gu ©j>anl)eim, erfennen in biefem briefe, bad 
tolr unfern treuern (sic) Sfticolaud ton 9ti<$enbad) unb §and 
toon ©ngroifyingen, ben man nennet jammer, fie bebe unb 
iglidjen in funber, irer globbe, eibe unb toerbuntcniffe lebig 
unb toid gefagt $aben unb fagen in craft bied briefd, toed fie 
und ber betoant fin aber toeren, fo lange nnt bad fie elne 
toairtyeit einer fa<$e gefagen, aid fie ban gefragt unb an fie 
gefonnen toirbet bord) Sfticolae Stuffeu unfern lanbf^riber unb 
procurator of biefe git toor bem gerid)t unb gertd)tdluben gu 
3>ngetent)cim, aid fid) bad nad) geridjfc redjt gepurt; unb ab 
toir Ijerinnc me tljun fuHen aber gcpurlid)en were He gu 
qtoitigen, bad'tljun wir aud) $erinne mit fraft unb orfunbe 
bid briefd. ©eben unb toerfiegeft gu rud, of fanct 8ucad bed 
tyeifligen ettoangeliften tag, anno etc, 58. 

(7)2JMr gfrieberid) toon ©otd gnaben pfatggratoe bi Sftine, Ijergog in 
SSeiern unb gratoe gu ©panljeim, erfennen in biefem brtetoe 
bad ttoir unfern licben getrmoen unb tantfdjriber gu Srugen- 
na$ 9ticolae SRujfen toon ©toiler biefen geinroertigen befefceit 
unb betoetye geben ^aben # unb geben in craft bied briefd imc 
befdjeit, betoellje, moge unb tnadjt, und in unfern ttegen au<$ 
an ftatt unb getoalt unfer bem erfamen geridjt gu Sngetenfyeim 
eine fadje toorgubringen unb gu ergeten, bed audj funtfd)aft 
unb n>od fidj in ben faefcen unb na<$ bed geridjfe re#t unb 
$evf ommen gu erlaugen geborltdj unb geljeift gu toerljanbeln, in 
afler matffen unb geftatt aid ob itoir bedfya ber perfonti^en ba 
gefin molten ober toeren; unb ob ftd) tyxin bor<$ ge^urniffe 
ober gefdjicf bed obgmanten gerid)td begebe aber fin folt, bad 
er unfer getoatt aber ma$t Ijett gu unb in ben obgenanten 

Digitized by VjOOQ IC 



56 

fatten, erbem gerktyt wrgeben toirt, me ban barfli# abcr bord) 
reefct abcr fuft l)an muftc abcr fulte, xoit ba$ toere abcr fin 
fofte, bic geben loir ime au<$ in mad)t bie$ brief*. 3 U ortunbe 
fo §abcn toir unfer ingefteget gu rude tyun brutfen, bcr gcben 
ift of fdnct 8uca* tag bed tyeiffigm ewangetiften, anno etc. 58. 

IV. 

SSir obgenanten f$utt!)eiffctt unb fd)effen gu Sugetentyeim er* 
femtcn un$ aud), ba* bor un* tomraen ift Sfticolae SRuff obgenant 
unb Ijait gefragt Sfticotae, cangetfer unferS gnebigen bern Ijergog 
grieberidjd tfatggrawn bi SRinc Ijergog in 93etern unb graoe gu 
©panljetm, fcor un$ lommen ift, unb $ait inc gefragt, ab cr ben 
fadjen atfo nadj fi gangen al« Dor gcmelt ift? $)a $at cr 3a ge* 
antioert. S5a8 Ijait Sfticotae Stuff oerbot ©arnadj fo Ijalt ber ob* 
genante SWcotae cangetfer mit ufgeredjteft fingern Ityttdjen gu ©obe 
unb ben Ijeittigcn geftoorn, ba« e$ alfo ergangen fi ttie bor ge* 
fc&reben ftet. ©o $ait £an$ genant jammer globt unb barnadj 
Itylidjen gu ©obe unb ben tyeittigen geftoorn, bad cr ben Dor* 
genantcu burgen na<$ lube bed $eufctbriefs igti$em finen manungS* 
brief in fine fymt obcr fine toonunge gegeben l)abc. S)aS $att 
SRicolae SRuffe lanbfdjrtber atfc* unb igltd)S befunber oor una \>er* 
bot a!* re$t ift, uf bonrftag nad) 8uce etoangelifta, anno etc. 58. 

SJonn. fiocrfd). 



Urfttttbettard)it> M fttvfttt* fttautualb. 

©^ectalto. 
(@$lu&.) 

VMtaftQ 

(Vfaffennrdbe, ^faffenrob) 
»cj.-3C. @ttlingen. 

1262. 9tyr. 17. ©raf Sonrab toon Saitjingen gibt fcine &\x* 
ftimmung gu bent 93er?auf getoiffer iljm tel)enpflid)tigen ©iter gu 
$faffenrot$ an baS Softer grauenatb. 307. 

Cunradus comes de Veyhingen tenore presentium uni- 
versis declaramus , quod Hainricus dictus Hoteli et Berchtoldus 
filius suus, servi nostri, bona quedam in Pfaffenrode, dicta 
bona ©afteHcfegut, que a nobis in feodo tenuerunt, venerabili- 
bus abbatissae et conventui in Alba, ordinis sancti Benedicti, 

Digitized by VjOOQ 1C 



67 

pro quadam summa pecunie vendiderunt, et cum eadem bona 
sine nostro consensu vendere non possent, dicta bona in 
manus nostras resignaverunt ea conditione, ut eandem vendi- 
tionem et emptionem nos ratam habentes dictis abbatisse et 
conventui traderemus imposterum libere possidenda. Nos vero 
dictorum abbatisse et conventus devotionem attendentes et 
nostrorum servorum petitionem admittentes sepedicta bona, 
quocunque nomine censeantur, abbatisse et conventui dedimus 
et damus in perpetuum ab omni exactione libere possidenda. 
In cuius rei testimonium presentem cedulam nostro sigillo 
duximus communire. Datum anno domini millesimo ducen- 
tcsimo sexagesimo secundo, prima secunda feria post domini- 
cam qua cantatur Quasimodogeniti. 

©oafltadfr 51. 2)a3 ©aal&udfr fd^reibt %t$inienn, $faffennrobe. 

1521. Sunt 24. grauenalb. SDcr taiferttdje Sftotar Vntyonfat* 
93cffcl ton ©Imenbingen nitnmt cin SftotartatStnftrument auf fiber 
bie 3uftimmung, bgto. SWdjtgufttmmung bed ^lofterS grauenalb 
imb ber ©emeinben $faffenrobe, SBurdfyadj 1 unb ©djutyelberg,* 
ju beu eingelnen Slrtifeln eine$ @ntfdjeibe$ ber marlgrdflid) babi* 
fcfyen SR&t^e gn>ifc^en iljnen, in ©adjen ber ©djSferet unb bes 

SBatbredjte* uff fanct 3°l) an $ &** IjeiUgen teufferS tag, ber 

bo was ber gtoenfeigft unb fcierb tag be$ tyeumonabfc (!). $erg. ©rig. 
©aalbuc§ 49. 308. 

1532. — 3inSbud> gu ^faffenrob. 3m 8agerbu$ t>on 1532 
got. 431—499. 309. 

1535. San. 29. SBabeit. SDie marfgrSfli^ babiffyn Matye 
entfdjeiben gttHfd)en bem Softer grauenatb unb ben ©emetnben 
$faff enrobe unb ©djuelberg, 2 toegen beS ©rferic^* uub SDefynen* 
rented. Untergeidjnet *on Dr. 3$erouimu$ SBeufe, (Sangter. ©aal* 
bu$ 50—51. 310. 

1559. — ^inSbud) gu spfaffennrobe. 3m Sagerbud) Don 1553 
Sot 573-624. mt ftatyrag *on 1570 auf got 625—26. 311. 

1762. ©tyt 30. — 9ta>. 4. ©egtaubigte Stbfdjrift cine* 3eugem 
roteW fiber bie gtoifdjen 33abem£)urtadj . unb bem Softer grauen* 
alb ftritttge Heine 3 a fl b 9 ere ^ ti fl ]tcit ™ ^ ©emarlungen wn 
spfaffenrotl) unb ©djtttberg. S)te SJernetymung ber 3eugen f an *> 
ftatt bur$ bie Wotare gtyit. ©antet $offelt unb 3of. tobrofiufi 
©otar gu 5pforgljeim am 30. ©efctember, ©urlad) am 7. unb 

1 2 8ut&ac§ unb ©d^iUbera Bej-fc. ©ttlingen. 

Digitized by VjOOQlC 



58 

9» ©ttober unb gu tfarWvutye am 4. 9lotoember. 93eriwmmcrt 
tourben ber &aben*burlac$ifd)e gforftmeiftcr gr. Salob tfi&ling ju 
spforg^cim; bcr ©berj[&gcr ©abriel ©eibet gu ©rabcn; gorjttnedjt 
$einric§ 9W& auf bent ©obet; S^fi 1 "^ 4 GorncliuS 93ed gu 
Storlad); 3eufllncd^t Safob liefer gu J?arl$ruf)c; 3&ger granj 
SOBaffer ju 2B5fftngen; fjorfttne^t $aul ftriebri^ ©djmib, 2Rat= 
fy&u* £erb unb ©eorg Slbam Ulrid? gu fiangenalb. $)ie S5e- 
glaubigung bcr go^ie batirt toom 13. Sfyril 1763. 88 SBff. $0*. 

312. 

(8foflW*, ftieiptt?, Hfcipute, Rtyroer) 
S3es^9t. rtatl3ru|e. 
flol* m, 126. 

1415. Slug. 10. S5urla<$. flflartgraf SBcrn^arb I. Don SJaben 
entf^cibct gn>if(^cn bcr $btifftn (Srfynb gu grauenalb unb ©tyfrib 
SJJfautoe toon SRvje^ur, ufcftenber lorngult toegen, bic tyne (bem 
Softer grauenatb) ettoie toile fare uf ben guten gu Styepure toer* 
feffen unb uffgefianben finb, unb bamt audj toon gtoeijger fubcr 
W)neS toegen, bic bcr toorgenant ©V)frib ben toorgenanten frautoen 
ju ben (Stynfibeln * genomen unb gu inc gegriffen $at SDatum 
SDurla<$ sabbato post diem beati Udalrici episcopi. $erg. Orig. 
aSomSiegel be$3Kar!grafen finb nur gtoei SBrudtftucf e er^alten. 313. 

1430. gebr. 6. spre&burg. 2 SDcr r5mifd)e jt5ntg ©igmunb 
bcaufttagt ben 9Rarfgrafen Serntyarb I. toon Saben, in ber £lage= 
fa$e ber Sbtiffm (Srfynt toon ffiBingattten gu ftraucnatb gegen 
©tyfrib spfaiitoe ben $tteren toon SRietyur unb SRencg, #an« unb 
3orig toon Kietyur, ©ebrftber, loegen ettidjer ©ulten, bic ba£ 
Softer an biefe \u forbcrn $at, beibe Stljette toorgutaben unb in 
ber ©adje gu entfdjetben. ®tUn gu ^re&buvg . . an fant ©orotljeen 
tag. Snferirt in ber Urlunbe Steg. 315. 314. 

1430. 2lug. 9. Warfgraf SBcrn^arb I. toon ©aben, toon £5nig 
©igmunb gum JRic^ter beftcttt (Sfteg. 314), entfdjeibet gtoififcen bem 
jilofter grauenatb unb benen toon SRietyur. ©iitbenmale beg toor* 
genanten Styfrit spfautoen toorbern, mit namen $er 4?einrt<$en, etm 
rittcr toon SRictyure, unb audj Slrnolten, elm ebelnfne^t, genant 
spfautoe toon Sftietyur, beg toorgenanten Ijer §einrtdjS fun, toon 

1 @infiebet$of ? %qM. Silty, Scitfd^r. 25, 325 ff. 
* gttr ba§ gtinerar St. ©tgmunbS ntd&t o§ne~3ntroffe; &ei fCfc^bad^ if* 
§wifc$en bem 20. ganuar unb 16. aw&jj eine Stttfe. 



Digitized by VjOOQ lC 



59 

efater tytiffin unb cogent git grautoenatbc ir tyoff in bey borff gu 
JRtctpur, ir tifttyttaffer, ire tyofffietbe unb aKe ir gutere, bic fie 
tyant in ber burge gu SRietyur, unb aucty getyebt tyant in telben, 
in toetben, in n>iefen unb in ber egenanten marde, gu einem crbe 
afle fare Jertictyen umb actytgetyen matter rotfen unb funff fttyitttng 
fetter unb bann aucty gtoety matter rotfen uff brtyen man&mat 
totefen, bie ba brty ftt>5ftcrn # ©er$ufj, Stttyuf* unb 9Wefee, iren 
le^tagen inn tyettent, bag alfo gufamen tut gtoencgig matter lorn 
gelts, gefotyen tyaben fur fltty unb ir nactytomen ben obgenanten 
ten Wietyur unb iren erben ungerteititty, ate bag bie brieffc bar* 
uber gegefcen inn Ijaltent, beffelben ftamme* unb berfetben tyntyen, 
unb autty ein erbe ift ber torgenanten ©tyfrit spfafitt*; unb bie 
»)i(e bie torgenant eptifjln unb cogent uff ein, unb ber torgenant 
©tyfrit spfautoe uff bie anber fote, normal* au<ty barumb foennig 
gewefeu ftab, unb toir ftn aucty uff ben fantyftag nadj fant UlridjS 
tag in bem {are, ba man galte tiergetyenljunbcrt unb funffgetyen 
jare, 1 mit ire beiber ttiffen unb toitfen ubertragen unb entfd&eiben 
tyaben, ber felb briefe nemlicty toifet, bag ber torgenant ©tyfrit 
^famte unb fine erben ben torgenanten frautten unb iren natty* 
Jomen bie obgefctyriben torngutte unb fetter gulte furbaffer gu 
enjigen giften, ate til in becg antrifft, natty lute irrer brieffc 
rid)ten unb begaln foHen on intrag: Unb tyerumb fo tyaben ttrir 
beg atteS fur un* genomen unb funber aucty bag ntyemanb bem 
anbern fin intyabenb gut mit getoalt, one gerictyt unb one rectyte 
entoeren, tortyaften unb nemen fol; unb fprectyen wir unb unfere 
retbe, ate torgefctyriben ftet # gum rectyten nacty inntyatt beg tor* 
gtnanten unfer* tyerren be$ WnlgS empfeltyunge, bag ber torgenant 
©tyfrit $fautoe unb fine erben ben torgefdjriben framoen ton Hlbe 
unb iren na^fomen bie obgefctyrieben torn gult| unb tyetter gufte 
tiu furbaffer gu etoigen gij[tben rictyteu unb begalen fottcn in ber 
maffe, ate n>ir fie aucty barumb in ber torgerurten entfetyibung 
mit irem toiffen ubertragen, unb ben felben brkffe aucty betybe par* 
ttyijen mit unS terfigeft tyabent .... ©eben uff fant fiaurencien 
afcent. $erg. Orig. 3Rit bem betannten Iteineren SRunbfiegel 
Serntyarb I., C3ell 33ab. SEBa^^cn gig. 18.) in rottyem ffiSactye. 

315. 

1431. 3fyr. 17. Sftfirnberg. ®er rSmifctye £5nig ©tgmunb 
eillart ben ton ber jfttifftn ton grauenalb tevKagten unb ton 
bem 3fcei<ty«tyofgerictyt terurttyeilten ©tyfrib spfafoe ton 9Wepuer in 

* etd§e Regejt 813. * * 

Digitized by VjOOQ IC 



60 

blc 9Wd)$<u$t. ©rim fcft fltfircmbcrg bc$ ttc^ftcit btnflagi toot 
fant Sorgcn tag* gJcrg. Ortg. $)a$ groj?c laifcrtidjc ©icgct 
i&ngt an. 316. 

1431. 2fyr. 17. SKftrnbctg. ©crfctbc gcbictct bcm tfurfftrften 
unb $Pfaljgrafen Subtoig (III.)/ tnit bcm in bie 9icid)Sacl)t crMSrtcn 
©tyfrib $fatt>c ton SRityuct nad) bcm 2ld)tbricf ju wrfa^rcn unb 
attc fctnc ^Jtonncn, ©tenet unb Untctfeffett baju anju^att^n. 
$crg. Orig. 5Da$ auf bem 8tfttfen aufgcbtutfte 9fcet<fy8l)ofgetid)t«s 
©icgcl ift abgefatten. 317. 

1431. 3tyt. 17. Sftiitn&etg. ©etfclbe Slufttag ergeljt an 
Stmmciftcr, JRat^ unb Sutget bcr ©tabt ©ttafcbutg. *perg. Ottg. 
©iegcl abgefatteu. 318. 

1431. Styt. 17. Slfitnberg. ©e&gl. an SBtfc^of SBJtyclm *on 
©trafeburg. gJcrg. Ortg. ©icgcl abgefatteu. 319. 

Ritftmtttta4, 

J. wiirttemfc. D.=3L JWeuen&iirfl. 

1262. 2tyt. 15. Otto (I.) *on <56etftein fcertauft fcinc Setb* 
cigcncn ju JRubutetSbadj unb itifetotoe an ba« Softer gtauenatb. 

320. 

Nos Otto de Eberstein tenore presentium notum fieri volu- 
mus universis dilucide profitentes, quod nos tarn pro remedio 
anime nostre quam progenitorum nostrorum, quam etiam pro 
sexaginta libris haliensium contulimus claustro monialium de 
Alba Grannem de Rutmerspach et suos consortes necnon et 
homines de Kiselowe l cum omni jure et utilitate imposterum 
possidendos; super cujus donalionis robore imposterum dura- 
turo presentem literam nomine nostro ac heredum nostrorum 
dedimus dicto cenobio nostro sigillo munitam. Acta sunt hec 
anno domini millesimo ducentesimo sexagesimo secundo decimo 
Beptimo Kai. May. 

3m @aattu$ 122. 8flf. au$ Seitfdfr*. 25, 872. 

€*e«erit mtb Kit 

6ei ©ern3&ac§, a3e|.=2C. Haftatt. 

1533. — 3m$budj ju bcr ©d>urn unb ju bcr 9lun>. 3m 
Sagetbuc§ *on,1532 got 650—52. 321. 

1560. — 3tu8bud) Don ©djciirn unb Ouwc. 3m Sagetbud) 
Don 1553 got. 421 f. 322. 

* Jliftlau Bet SRirtflolflJeim ®ea.=9C. »ru#tl ? 

Digitized by VjOOQ IC 



61 

(©c$uefoerg, ®$it$el&erg, ©ctyUpfcerij) 
$e$.;9C. (Sttlingen. 
1532. — 3indbud> gu ©ctyuetberg. 3m Sagerbudj Don 1532 
8-ot. 400—428. 323. 

1559. — 3m8bud) Don ©djityelberg. 3m Sagerbudj Don 
1553 $ol 551-572* 324. 

CWttteiitft 
»fS.5«. (gtttinaen. 
1532. — ^indbucl) ju ©dtfuttenbad). 3m fiagerbud) Don 1532 
got. 352—360. 325. 

1558. — ©e&gl. im fiagerbud) Don 1553 got. 356—365. 

326. 

eiftttft 

»<3.=*. $urfoc$. 

1341. ©eg. 24. Signed Don SRorbfceim, §anfen Don Sftemdjingeit 
2Bittn>e, unb ifyre ©6$ne ©ietridj unb SBertljolb Don 8iemd)mgen, 
Derfaufen an bad Softer gfrauenalb i§ren Don ben §erreu Don 
(Sberftetn gu Se^en getragenen, nunmeljr benfelben aufgegebenen 
£of fammt ®ut in bem $>orf ©ingen, urn 102 $fb. §ltr., nnb 
erfyalten benfetben Don bem Softer n>ieber, gegen i&^rlic^e 
34 SJtltr. Stoggcn, gu eincm Seibgebtng; bfe ©rafen ©ttman, 
£rinric$ (II.), »ertyolb (V.) unb SBityelm (I.) Don eberfteln 
leiften SBergidjt auf bie 8e$enfdjaft bed £ofed. 327. 

3$ Signed Don Stortljetn . . #anfen feligen fifidjie ttlrtin Don 
9temid)tagen . . unb toir . . ©ietridj . . unb SBertytolt gebrfibcr . . Don 
9temi$ingen . . ire fune . . Deriefyen unb tun lunt offentltdj mit 
bifem || briefc . . alien ben bie in fel)ent, tefent ober Ijorent lefen 
bag voxx Ijan Derfauft unb gu foufe gegfeben reljt..unb tebe* 
li$ etned retyten toufed unfern $of unb gut gfl ©ingen in bem 
borfe unb in ber marfe gelegen . . ben erfamen geiftfidjen frozen 
. . unferve frotoen ©fyfabettyen Don (Sberftein, eptifffinc . . unb 
ben frozen gemeinlid) bed ffofterd . . unb bed conDented gu 
ftrott>en Stlbe mit ecfern, mit tmfen, mit toetbe, || mit toalbe, mit 
ginfen, mit gelte, mit alter frtljeit, mit alter gu gefcorbe . . unb 
mit alien ben refyten , bie unfer Dorbem . . unb totr bar gu big 
Ijfcr $an gefcabet . . unb fcernadj molten getoinnen, nrfggenbe ober, 
untoiggenbe, gefuljt ober ungefttyt, umbe jtt>ci 4 tfunbe fyelter,. 

* ttofjntftaglty $fefr td fe^d j bted wurbe torofaeffricjen unb |toti barflfe* 
jefeftfcfrn. 

Digitized by VjOOQ IC 



62 

unb (unbert pffinbe Relict gftter . . unb genfemer . . bcr Wr ge* 
U)6rt fm . . unb fle entfangen (Sn ♦ . unb fie in unfern beggertt 
nufe geroant (an . . unb (an bag getdn mit gft tern gunjt, toitten 
unb Dcr^entniffc unferre gndbigen (erren ton (Sberfteht, ton ben 
bhrre torbefc(riben (of . , unb gut gft le(en fint . . unb tcrie(en 
tm« ddj, bag toir bifen torfcef<(ribenen (of . . unb gut (aben fif 
geg&en unfern tovgenanten le(en (erren mtt alien ben bingen, 
an alien ben ft&en . . unb tor alien ben luten, alfe man ein 
folid) terte(ent gut biffidj. .unb gitlic( fol ilf geben, bag eg craft 
• .unb ma(t muge4jane.. SKir tergt(en unS 6$ atter ber re(te 
. . unb anfyra<(e mtt bifem gcgemtJrtigen briefe . . fur un$ ♦ . 
unb atte unfer firbeu . . uub nac( fomen, bie voir gu bem (obe, 
gu ben gftten . . unb gft alien ben gft ge(orben, bie bar gu ge* 
(orent . ♦ big (6r ge(abet (an . . unb (er nac( bar gft molten 
geminnen . . ober ieman ton unfern tocgen (an .. ober ge* 
urinnen . . SSBir tergi(en unS oudj fur unS unb aHe unfer erben 
. . unb nad) lomen . . bag nrir bie fegenantcu gelftttc&en frown 
neinter foUen geirrcn nad) fc&affen geirret . . an bem torgefc(ribenen 
(ofe . , unb gftten . . mtt getoatt . . mit rdten • . ober mtt ge* 
tdten . . ober mit feinre (anbe fadje, bag in enige gefdjaben an 
bem torgenanten (of . . unb guten . . mit geri(te . . ober ane 
geri(te . . geiftlic(eS . . ober toeltlic(eS . . mtt (ant , feften . . 
ober mit anbern brtefen , . (etatUd) ober offenti<( . . ; unb toie 
man tergi(en foil ♦ • ober tergi(en mag . . atfo tergi(en toir 
un* . • JDie Srfamen torbefc(ribenne geifHid&en frotoen ♦ . frotoe 
<£tyfabet( ton (Sberftein • . bie c^ttfflnne . . unb bie f rotten ge* 
meinltdj be« torgenanten KofterS . . unb be$ contented gft ^rotten 
9t(be, bie (ant uni bie gnabe getdn x . . unb bie befdjeibeu(eit . . 
bag fie unS ben torbef<(ribenne (of . . unb gilt (ant Wber je* 
lidjen . . mit alien ben re(ten , bie bar gft ge(orent . . gft einem 
re(teu lip gebinge . . umbe tier . . unb briggtg matter re(te* 
rolfen gette*,. ©pirer mqg^ f bie \tir in ba ton foffen geben 
aHe Jdr . . fif fant 9Wi(%a(ele« tal . . ober ba nac( ,, itanne fie . . 
ober ire gettiffen botten eg an unfi torbembe fint ♦. ober eg un« 
terfunbent gft (ufe . . ober gft (ote , ane aHe geterbe . . SBAr 
<iber . . bag ttir be* nit entfiten , fo fol in ber torgenante (of ♦ • 
un^ gftt tevtaHen fin ane aHe ttibcr rebe . . unb ane atte clage . . 

1 ttrfprttttflU($ lautete ber %*#: . . HIfo Die gnabe ^ant getan; „f)<mr 
Ift na^tttts^ au^geftru^m 4Mb bafttr mx *r 3*He m$ W^e eingfefttQt: 
bie $ant mi. 



Digitized by VjOOQ lC 



6$ 

unb foflent tjaben getoait . . craft unb ma$t , ba mit gfi tunne, 
toag ire* toillen ift, fu* ober fo, ime fie mugent.. ©ir bic tor* 
genanten . . id) 9lgne* ton SRortljein . . unb xoix . . ©ietridj . . unb 
33erljtolt gebrfiber, ire fttnc, geloben in oud) .. trftr bag bet toot* 
genante $of . . unb gfit anfprettyil wttrben ton iemannc, bie fotten 
nrir terforedjen, an alien ben ftfeten, two eg fin notburftil ift . . 
uub toere, bag bie torgenanten frotten be* in.feinen fdjaben fomen, 
ben fotten tt>ir Ij&n unb fie nit . . unb fotteu fie 6$ toern be* 
torbefdjribenen fpte* . . unb gute . . mit alien ben re&ten , alfe 
fite . • unb gefcontyeit ift ber gcgen . . uub be* tanbe* . . <Sg 
ift 6c§ gerfity . . unb gebinget, bag toir ben torgenanten $&f . . 
unb gfit foffen fym in folidjem bfiroe . . unb feren, alfe fie un* 
gefuben tt'rten . ♦ SBBere bag mir be* nit entfcten ane geterbe ♦ . 
fo fotten bie egenanten frotoen rctyt l)an gfi ben torgenanten gfiten 
fif gfi giljenne, alfe ba torgefdjriben ftfit . . eg ift 6$ me geretl) 
. . unb gebinget . . toere bag unfer brier ein* . • ober gtoei abe 
giengen . . fo fotten loir, bie gtoet ober bag eine, ben torgenanten 
t)of • . unb gut tyaben in atte ben rel)ten, alfo ba tor gefd)riben 
fi6t . . alfo 6b »)ir lebten mit ein anber . . 2Banne toir aber affu 
brit abe gegSn unb mime fin ♦ . fo fol ber torgenant Ijof . . unb 
gut g&r . . unb ganfeecltd) Tebtf . . unb (o* ftn . . unb fallen ben 
fcgenanten . . frotoen ane aHe tt>iber rfibe atter unferre ferben . , 
unb na$ (omen . . unb fatten 6$ leine irrfinge Ijaben an (einen 
bingen ffi* . . ober fo . . unb fotten ba mit tun, n>ag ire* toitten 
ift . . ©ag atte biefe torbefd>ribenne bing . . toar . . unb ftfite 
beliben . ♦ fo geben toir bie Ggenanten . . idj Slgne* ton SRort* 
Ijeiu . . unb roir SMetrid) • ♦ unb 93erl>tolt, ire ffine . . ben tor* 
genanten . . frotoen ton Sltbe gfi elner retyten toaren gegufniffe 
bifen brief befigelt mit unferm etygenn infigel.. SGBir graten.. 
Dttman . . §einrid) . . ©erljtolt • . unb SDBiffe^ctm gebruber . , unb 
^erren gfi bem 9lfien eberftein terie^en dd) offenlic^, bag aHe 
bife fcorbefd^ribenne bing flnt bef^e^en mit unferm gfiten gunft, 
toittcn unb ter^enlniffe . . unb bag un* fro& Slgne* ton 9lort- 
l)ein . . S)ietri^ . . unb 93erljtolt gebrfiber ton JRemidjlngen, ire 
ffine # ^ant fif gegfeben ben torgeuanten . . $of . . unb gfite mit 
alien ben retyten • . unb gfi ge^orben, alfe ba torgef^riben ftfit 
. . n>an er ton un* gfi teljen tta* . . ; unb ^an voir bie le^enf^aft, 
e^geufc^aft .. unb atte bie xtyt, bie n>ir bar gfi Ijetteu .. luter» 
lichen burc3& got . . unb bur^ unferre fete ^eite* tttflen gegfiben 
ben firfamen torgenanten . . geiftlic^en frowen be* llofter* . • unb 

Digitized by VjOOQ lC 



be* contents gtt ftrotoen 3ttbe . . &ag attc bifc borbefaribenne 
bing . . toar . . unb ftcte beliben . . unb 6d) gu einer merrcn 
gegudniffe . . unb fidjerljeit . ♦ fo geben t^ir bic Dorgenauten , . 
berren . . (jerren gu bem Soften ©berftein bifen brief . . oudj be* 
figett mit unfero etygenne inflget.. £>er g66en wart, bo man 
gatte Don Grifte* geburte . . bruge^en $ftnbert Jar . . Diergif Jar 
. . unb bar nacfy in bem erften Jare . . an bem fyeitigen toi§ena(t 
abenb 

JJerg. Drtg. S)a3 erfle Siegel, ba* be3 ©rafen Dttman (Otto HI.) pon 
(S&erjiein, ift aftgefatten. $ie ilbrigen (ftttgen an, in$uc& tmgenft$t. 3m@aafc 
budfr got. 114. 

1346. ©e\>t. 19. SDer gbeltnd&t Sertoli Don Sftemidjtngen ber* 
fauft, unter 3ufttmmung feine* SBruber* Qtyettyvicty, an bie $btiffin 
eivygabet^ Don (Sberftein gu grauena!b, urn 18 *pfb. £ttr. fein @rb* 
t§eil unb Seibgebing auf bem §ofe ju ©ingem ©egeben an bem 
binftage bor fant SKatfjeu* beg gtoetfbotcn iag. $erg. Orig. 9Son 
ben betben ©iegetn be* 23ertolt unb SDtyetfyridj Don 9iem$ingen 
fyangt nur nod) ba* erfte, fd)led?t erljalten, an. — 3m ©aat 
buc$ 115. 328. 

1346. Oft. 23. SDaffclbc tyut ber ©bettnety Styetyri^ Don 
9ftetmd)ingen mit feinem 3lut§eil (gegen 25 spfb. Jpttr.) ©egeben 
an bem mentag Dor ber gtoeien gttetfboten tag bie ba fyeigfent 
fahctu* ©tymon unb fanctu* 3uba«. $erg. Orig. Stilit bem toofyt 
ertyattenen ©ieget be* 2tu*fteHer«. — ©albud) 115 b - 329. 

1532. — * 3m*bud) gu ©ingen unb JUetynenfteiubad). 1 3m 
fiagerbu$ Don 1532 got. 214—240. 330. 

1535. SDeg. 13. ©d)u(tyeife £an* 9ftyfe gu ©ingen reDerftrt 
fid) gegen bie Sbtiffin ©colaftica ©5lerin Don ffiabenfoerg gu 
grauenatb, bie tyut gegen jaljrlidje 6 ©ulben 3 Sftorgen SBiefen 
auf ©ingener 9Katf, an ber £eutyfbadj getegen, ber grauen Don 
3Ub SBiefe genannt, gu einem (Srblebcn oerlieljen $at ©eben 
mSuntag* nadj U. 2. gr. tag ber empf&ngnu*. $erg. Orig. $)a* 
©icget be* SHmtmann* ©ebalt Don ©igtingen gu ©tein $angt an. 
©aatbud) 116. ' 331. 

1558. — Sartidje gefet gu ©ingen unb £teineufteinba$. 3m 
2agerbu$ Don 1553 gol. 282—312. 332. 

* *leinftein&ac$ %%.&. £>utlac$. 

Digitized by VjOOQ IC 



to' 

(6petf#art, ©pete8$att, ©pefeart, ©pejftatt, ©peffatty, ©peflarb) 
»e$.=2l. ®ttUnflen. 

1294. 3att. 25. Jpemridj toon SRu^urt v>erfauft fcincn fatten 
2$eil an bent SDorfc ©peffart mit bcv a3ogtci unb alien ©utevn 
imb 8ted)ten, mit 2tu*naljine feiner eigenen 8eufe bafetbft, an ba* 
Softer grauenatb, nm 63 $fb. £ttr. 333. 

Ego Heinricus de Riebure ad universorum noticiam cupio 
pervenire|| , quod provida deliberacione habita medietatem ville 
Spetezhart, advocaciam || ibidem , bona et jura alia, quocunque 
nomine censeantur, praeter homines meos proprios||, quos 
habeo ibidem , Johanni preposito dominarum in Alba , cenobio 
et conventui dictarum dominarum in Alba pro sexaginta libris 
hallensium et tribus libris hallensium vendidi proprietatis 
titulo possidenda, pmni juri sive juribus mihi conpetentibus, 
exceptis hominibus meis ibidem propriis, pro me et pro meis 
heredibus renuncians presencium testimonio litterarum. Cuius 
rei testes sunt H(einricus) miles dictus Trosseler, socer meus, 
Sifridus notarius, Cunradus.de Seldingen, 1 Eberhardus de 
Otthinowe, 2 E(berhardus) de Molendino et alii fide digni. In 
cuius rei testimonium sigillis nobilium dominorum meorum 
Heinrici 3 domini de Eberstein, Budolfi 4 domini marchionis 
senioris de Baden et meo presentes littere sunt munite. 
Datum anno domini M°. CC°. nonagesimo quarto in conver- 
sion^ sancti Pauli. • 

$etfl. Drifl. 9tux bad etfte Siegel #to(jt, fd&led&t etfjaUen, an. @aal- 
bud& 42. ed^Ied^ter 2l&bru<!: ». ©erini 9lei<p D§nm. »e«. Lit. I ©. 7 f. 
unb: $a£ fftefyt bed margg. §au[e8 Saben 83eil. <3. 304. 

1294. Styr. 22. ©etfyarb toon Ubftatt toerfauft jetnen fatten 
S^etl an bem £>orfe ©peffart, bic ajogtet bafel6ft unb atfe feine 
©Met unb ftedjte, urn 150 5pfb. §Hr. an.bas Softer fttauenatb. 

334. 

Ego Gerardus de Hw bestat 5 ad universorum noticiam 
cupio pervenire, quod provida deliberacione habita medie- 
tatem || ville Spetezhart, advocatiam ibidem, bona et jura alia, 
quocumque nomine censeantur, Johanni preposito dominarum 

1 2 edUingen unb Dttenau »ej.^. Sfaftott. 

* §einric§ I. von ©berftem. 

4 SRarfgraf SRubotf II. t>on SBaben. 

* ttbftabt 83ea.=5C. ©rud^far. 

fi«itf«^. xxvn. 5 



Digitized by VjOOQ 1C 



66 

in || Alba , cenobio et conventui dictarum dominarum in Alba 
pro centum et quinquaginta libris hallensium vendidi || proprie- 
tatis titulo possidenda, omni juri sive juribus michi compe- 
tentibus pro me et pro meis heredibus renuncians presentium 
testimonio literarum. Cuius rei testes sunt Henricus plebanus 
de Volkersbach, 4 Henricus miles de Frigensteyn, 2 Cw°no de 
Howenshein, 8 Cunradus dictus Swdneger, Ludwicus scultetus 
in Etening, 4 Henricus dictus Mesiner, Conradus institor, 
Rw°degerus de Spetezhart et alii quam plures fide digni. In 
cuius rei testimonium sigillis nobilium dominorum meorum 
Henrici 5 domini de Ebersteyn, domini Henrici comitis de 
Geminiponte et meo presentes litere sunt munite. Datum anno 
domini M°. CC° nonagesimo quarto XI. Kal. Maii. 

$etfi. Otig. 9hir ba8 1. ©ieget pngt an. ©aal&ud& 42*>. 8&brucf: 
o. 6erini 8. D. »ett. Lit. H. 6. 7. Ste d)t b. §. »aben 93eil. 6. 304. 

' 1294. 9fyr. 22. JRubotf »on Sfcofetoaag fc^cnft bcm Softer 
grauenalb bie *on ©erljarb Don Ubftabt bidder mit ber SJogtci gu 
Se$en gctragcnc §&tftc an bem 2)orf ©^cffart. 335. 

Ego Rudolfus de Rossewag tenore presentium profiteor et 
protestor, quod ob honorem gloriosissime || virginis Marie et 
ob salutem anime mee medietatem ville Speteshart et bonorum 
ibidem || , quocumque nomine censeantur, quam villain et que 
bona una cum advocatia Gerardus de Hw°bstat || a me in feodo 
tenuit et se habere recognovit, quia Idem G(erardus) alia 
bona propria ratione medietatis dicte ville et bonorum dicto- 
rum, que a me in feodo tenuit, propter homagium debi- 
tum posuit in restaurum , do , dono et confero cenobio 
dominarum in Alba et conventui dominarum ibidem sim- 
pliciter et intotum, omni juri sive iuribus predicte ville 
ad medietatem advocatie , bonis ibidem et pertinenciis 
michi competentibus renuncians universis, immo prehabita 
singula et universa, ut dictum est, prefato cenobio et con- 
ventui dominarum in Alba conferens et resignans presentium 
testimonio literarum, super quibus meo sigillo presens litera 

* milexttaq %q&. ^UUngetf. 

* ©. Seitfd^r. n, 122 u. a. O. 
8 $ein3$etm 8eft.sK. SRo8&ac$. 

♦ (Bttlingen. 

• $einric$ I. pon e&erjfcto. 



Digitized by VjOOQ 1C 



est munita. Datum anno domini M°. CC°. nonagesimo quart* 
XI. Kal. Maij. 

$erg. Drig. SRU bfm befannten Siegct bet t>. Stofjroaao ; Umfarift jetfWJtt. 
3m ®aa!foi$ 42. 81&brutf: t). @ertnf & D. 8eil. Lit. K. 8. 8. utrt 
©. Sctiiti SeroeiS S3ei(. Lit. L. @. 46. 

14&5. 2lpr. 23. 2lbt 2Bolf gu §trfoto terfauft bc« Jtlofter* 
©iitcr ju ©^cj^art bei ©tttingen, mit 3infen, ©uften, ©eridjten, 
§au£tredjten, @ef alien, gretoetn uub £ugel}5rbcn, um 50 ©ulben 
au ba* Softer ftrauenalb. ©eben uff fant 36rgeu tag. $erg. Drig. 
$)ie fd)5u erljaltenett ©iegel be* Slbte* unb be* (Sontoente* toon 
£irdjau fy&ugen an, in Seintoanb eingen&ljt. $ m ©aatbud) 43. 

336. 

1493. 2tyr. 22. ©d&utttyeig , ©eridjt unb ©emeinbe gu ©peffart 
te&erjtren ficb gegen $)edjant unb Gapitet be* ©tifte* gu ©tttingen 
toegen be* 93aue* eine* eigeuen tfirdjtein* gu ©peffart. 337. 

SBBir fdjuttfce*)**, 1 geridjtc unb bie ganfc gemembe beg borff* 
^pefjljart, in bie :pfarr gen (Sttlingen gefyorenbe, tfyuen ffinbt 
menigfttdjem, ba* ttrir gitoor bem attmed)tigen gott gu lobe, finer 
roirbigen mutter, ber ifingffromen 2Raria, unb || attem fyimlifdjew 
§6rc gu eern, fur fin* unb fur affe unfer ettern, forfarn unb 
naifyfomen unb gfitteter, ber lebenbig*n unb ber toteu, unb nem* 
lidjen oudj alien getbbigen feelen in bem lerler beg fegfetor* be* 
griffen gfi troft unb || gfi $i(ff, unb baruad) burdj til alter unb 
ffift etttidjer Iranden ober fdjtoadjen ^erfonen bitten , fo unber 
fin* tyejjo finb, oudj fiirter toerben mugen, bie bamt bie !ir$en 
gu (Stttingen nit atttoegen gu fu^en \>ermugen, burdj || befdjtoerung 
ber $ou$en berg unb ferve beg toeg*, oudj ungetmtter, unb djriften* 
lidjer getydjen ber glogfen, a\>e SRaria unb auber*, fo n>tr ganfr 
nidjt fyntb, mugen $orn tyten; fig foflic^en fcergetten urfadjen em 
etygeu* ttrdjtin ft) fin* gfi ©pegljart Ijaben gebutten, beg tottfen* 
unb mit ber gfifagung, etn enrige mefg in fotti^cm lirdjliu gu 
ftifften, aUe twdjen ein mefg barinn in unftren coften lauffen gu 
tyaben; toettidjen Tudjen bun> unb ftifftung foflidjer tnefg uu* bie 
tyirbigen unb erfamen Ijerren tenant unb cartel ber ftiffte gfi 
ettlingen ber gtjtt at* toewatter fotli^er :pfarr gfi ©ttlingcn gfi 
getauffen ^onb, mit bem fcewadjgefdjribnen unbetf^bt unb »o^ 
be^altung ber ^erna^gemelten artidfet: 3w bem erften # ba* jwr 

1 SBte &e§olten bie ©djreifcroeife ber Urfunbe bet, mit «u*n«5me bet rtty 
eonfequent btir^gefi^rten ^erboppe(ttng bed n in unnb, unnfer tt* V ^ ' 

5* 

Digitized by VjOOQlC 



»on ©fcefftart bic utcffe jerlidjen unb otoigfltdjen attc tt>od>en em 
mat gulefen in unfcrm etygen coftcn kftctten fotlcn unb loollen, 
one tedjant* unb ca^:pittct« / oudj einS £farrer8 gu (Stttingen coftcn 
unb fdjaben, oudj ben pticftcr, fo ttrir jerlidjen befteffen gu ber 
loosen bie tneffe gu tefen, bent tenant unb caw>itte( ober bem 
tfarrer git @tttingen angttgogen, unb fetnen angunefymen ober git 
iefteHen, banu tnit irem nriffen unb toillen, on geoerbe; oudj leinen ^rie* 
fter in ber genenten ca^effen tneffe lauffen tefen, er fye ftafeanierer ober 
toer er foe, one $ertou:pnu$$ be& fyoudjtmrbigen furften unferS gnebigen 
$erren, beg bifefyoff* gu ©^r, ober ber oorbemetten ftifft$erren 
ober $farrer$ ungeoerlidjen. 3 tcm ^ foil oftdj follidje tneffe in ber 
genanten caippeflen ober firdjen bt) fiuS atte toodjen an einetn 
toerdjtag unb an leinem gebannten fyrtag, toeber fonntag, gtoSlff* 
Gotten tag, nnfer lieben frotoeu tag, nod) an alien ahbern ge* 
fcannten ftrtagen gelefen toerben, on geoerbe, bamtt ftdj ganfe 
ntemanW entfd)utbigen moge, uff folltdj gebannten fortag oon finer 
Vfarr gu (Sttlingen gu fin. 3tetn ba« tyefco unb tynfuro gfi otoigen 
gotten bur$ ben genanten buroe foilidjer unfer firdjen ober caD* 
^eUen ber ^farr gu (Sttlingen fein abbrudj an iren pfarrtidjett 
red)ten tterben nod) fin fotte, alfo baS in ber genannteu unfer 
cappetten lein tfarrlidj redjt geprudjt unb ootfebrad&t toerben one 
$erloupnu$8 ems pfarrere gfi (Sttlingen, e$ tyen ftnbtbettjertn in* 
gfifurn, ober aUe anber tfdrrltcfye redjt, bie banu einen pfavrer gu 
enliven ber ftaule ^alben beriirn , ober ime at$ finem Ijelffer ge* 
£urt gfi tl)fin, barburd) bann einem pfarrer fd)aben ober abprud) 
iefebe^en ober gufteen modjt. ^ cm m & bent ftocf, ber in follicfyer 
firemen uffaeridjt unb getnadjt nrirt, fo unfer gnebiger fyerr oon 
©pt)r u.it fompt bem ganfcen buw unb ber ottigen ttiejft gugelauffen 
fyat, mit foUidjem ftocf unb bem gelt bavinnen foil e$ gefyalten 
toerben nad) tyerfomen beg cappi telS Sftafteiten, 1 toie e* tnit ben 
ftocfen in anbern ca^petten gefyatten toirt. SQBir oon ©pefjljart 
fotten oud) t)efco unb fyinfuro gu oroigen gotten nod) ganfc nie* 
want* toon unfernt toegen ber nufcung ^alben, fo bte genanten 
ftifftt>erren ierli^en btj un« git ©peg^art jft gulten gu fatten 
ftaben, an fie bie fttfftfyerren no^ pfarrer fein anfpradj no(^ an- 
fec^tuttg fyaben, noc^ fd&affen get^on toerben, barumb toir t>ermeinten 
ober ^ermeinen m&djten , ba* ber genant ftifft ober bie ^erren umb 
fottid) gefelle Wulbig ober ^pic^tig toern ober merben fJttten, bie ge* 
nanten mefg gu ©^e^art one unf em coften ober f$aben gu ^aben, 
1 Kaftalt 



Digitized by VjOOQIC 



69 

fonber bic meffc [off, al* obfleet, in unferm coflen, one itett cofteit 
oberfcfcaben, gfi otoigen gotten bcjicHt unb gelefen toerben , inbem 
atfem getoerbe unb arglifte toermitten unb ufegefdjldffen. $ierumb 
fottidjer obgefdjribner berebung unb toertofttigung unb fatten gfi 
urfunb, tyaben loir obgemelten fdjult!jety«S, geri($t unb gemeinbe 
gfi ©$ej$art tnit ernfili<$em ffi)«* blc emirbige unb geiftft$e 
frozen, froto SKargaretlja toon SButgarten, Abbtiffln be* gofcljufe* 
grotoenatb, unfer gnebigc frozen unb redjten tyerrin befi genanten 
borff* ©vejftart, unb oud) ivcr gnaben genein cctytfttri frofcen 
beg genanten gofetyuS grotoenalb, ba* fte ir abbtye unb cawtttett 
iuflgete fur unS unb aUe unfer nattytomen offenlld) an ben brieffe 
Ijonb tyfin Ijentfen, toettidjer toerjlgtung ttrir t>efcgenanten TOar* 
garetlja toon SBtngarten/ Abbtiffln, unb bie genanten ccfypittet 
frotoen gfi grotoenalb un* befemten fur m\& unb atte unfer nadj* 
fomen alfo umb bttt toitten ber toon ©pejftart getbon tyaben, bod) 
unS unb bem gofetyuS grotoenalb fuft in atte anbewe^e unfefceb* 
Iidjen. Unb ift bifer briffe ben obgenanten bezant unb cajtyittel 
bcr ftiffte gu (Stttmgen geben uff mentag nadj bem fonntag SRifert- 
corbia bomint fant 3&rgen beft $eiligeit ritterS aubent, bo man 
gait toon (Srifti unfert Ueben Ijerren gepfirt tufent toter$urtbert 
nettmfcig unb breto {are. . 

$er&. Orig. SDie fcetben ©iegel f)&nwti an. 

1493. 3tyr. 28. S)er ©eneraltoicat be« SHfcfcof* Sutooig ju 
©peier, SBifc^of $etnri$ toon SCbermo^ld, betennt, baf? er am 
28. 2tyril bte ©apette gu ©peffart gu e^ren ber % Sungfrau unb 
be* I). Slntontu* unb einen *ttar barin gu <5$ren ber b- 3ung^ 
fratt, be« fy 3fatoniu$, SBolfgang unb eraSmu* getoetyt tyit, unb 
ftd&ert benen, roeldje an beftimmten Sagen in ber CSa^tte tyre 
2lnbac$t toerridjten ober fie befdjenfen, gewiffe Snbulgengen gu. 
$erg. Ortg. ©ieget abgefatten. 338. 

(1521. 0!t 4. SSertrag gtoifdjen ben ©emeinben ©djSttbronn 
unb ©veffart beS £agen3 unb SagenS ^atber. Slbbrutf: &tit\$t. 
XVI, 151) 339. 

1532. — 3in*buc§ gu ©pefftart. 3m Sagerbud) toon 1532 
got. 248-262. 340. 

1558. — jginSbud) toon ©pefoart 3m Sagerbud) toon 1553 
got 423— 436. 341. 

1683. — Spessart pagus 24 familiarum, iurisdictionte 
temporalis Frauenalbensis, sacellum babet ad Ytam in angusto 

Digitized by VjOOQ lC 



70 

eoemeterio situm hob invenustum et pulchre hoc anno reno- 
vatum. Patronus s. Antonias. Dedicatio dominica Jubilate. 
Altare unum non conaecratum nee dotatum, ornatus altaris, 
fied non ad sacrificiura requisitus. Coeineterium auctum a 
nobis benedictum* Ex censu annuo habet 38 fL, rationes red- 
dant satrapae dominae abbatissae. — 2lu« bent 93erid)t ber 
bifd&5fttd) foetrtf^en SBijltatoren OSburfl imb 3Rcfc r fiber (Stttingen, 
ttrtter beffen gtlialien ©peffatt geljorte. (Liber visitat. episcop. 
Spin 1683, II, 122.) 342. 

1701. — 3ln$ bem 93ifttation$bertd>t ber ^efutten ©eorg 
Mim unb Urban Robert mi 1701 got. 99. Spessarth. Est 
ecclesia filialis, spectans ad parochialem Etlinganam; sub 
jurisdictione temporali serenissimi Badensis; familias numerat 
21 , omnes catholicas. Collator est serenissimus Badensis. Deci- 
marura duas partes colligit abbatissa dominarum Albensium, 
tertiam ecclesia parochialis Etlingana. Ecclesia servari et 
reparari debet a domina abbatissa. 343. 

j 1715, Sum 12. SSertdjt ber bifdjSflid) foeirifefjen 93ifttatiou«-' 
cflwmfpon toon 1715 got. 201 — 204. Spessard . . . Invenimus 
ibidem ecclesiaxn, et turrira pro ! nimis ruinosas , ita vix secure 
pluvioso et ventoso tempore in eadem celebrari possit. Tene- 
tur ad earundem reparationem abbatissa in Frawenalb pro 
duabus tertiis, pro altera collegiata Etlingana. Coemeterium . . . 
per 8epulturara diversorum haereticorum in eodem tempore 
belli seputtorum violatum et profanatum, pro eo reconciliando 
benediximns aquam et ejus reconciliationem rev. P. rectori 
Etlingano commisimus. Sanctus est sat dives, ut apparet ex 
eequentibus extractibus .... Sed bos reditus colligit abbatissa 
in Frawenalb, et si subditi necessaria pro ecclesia petant, 
eadem aegerrime obtinent. 344. 

1752. ©ept. 12. SRaftatt. SDer Stotar ^oljann Watyer nimmt, 
anf martgvafttd) baben*babifd>e Siequifition tyn, ein Sftotariatfc 
inftrnment auf fiber ein 3wjem>erl)6r, toeflen ber bom tftofter 
grauenatb beanfyrud)ten Heinen 3aflbbarfett auf ben ©peffarter 
tmb ©uljbacfyer gelbern. $ap. Orifl. 345. 

Oletterg 

1332. 3Rat 25. SDer @belfnec§t £atnric§ toon Sttiebern ! *er* 
ttnft, mit <$in{pifliftun9 beS ©rafen Sunrat Don SBatymgen, fein 



Digitized by VjOOQ 1C 



7* 

JDritttyeil 4m grofcen unb Written ,8e$nten ju ©t>itber4 , an tot 
Jttoftet gtouenalb uttt 34 <pfb. £ttr., na&bem cr bcm ©rafeti 
(Sunrat Don SBaibingen, Don bem er ben &W*n J« &$*n trttp, 
bad gefan tnit feiner ftifdjen* ju SRieDem bei ber Surg unb tnit 
2 9Worgen SPeingarten an bent ©n^eberge aen ttttngen * geTegen, 
totberlegt fatte. ©eben an fant Urban* bag. ^Serg. Orig. 3Wit ben 
befannten ©iegeln bed £cinrid) Don Wefern unb bed ©rafeit 
€onrab D. 93ai#ngen. 3m ©aalbucfc 155. 346. 

1332. 3ut 4. $er @belfnecfct $einri<fi Don SRtyefern, fein^ 
gfrau ©fit Don Sijingen 2 wnb tfyr ©ofa SRdnfatt befemten, ba§ 
fie ityren Sntfaif am Saienje^nten ^u ©filberg, im Duttbeit bed 
grofeen unb ftetnen Qthnttn audmadjenb, an bad Jftofter ftrauenatb 
urn 34 $fb. £Hr. Derfauft faben; unb n>an ber fof fraft nad) 
ma$t nit motyt toot fan gefabet, toan ej jugelt ms ©fitben, bef 
Dorgenantben Jpetnridje ettdjen frozen, bar urn fo Dergtye id), biu 
Dorgefc^riben ©fit mit tmOen mined Dorgefriten elidjen ttirted, baj 
mir ber Dorgenant jefanbe Doffedidj ift nriber feit uf bejern gfltben 
gu Jtyetenffain, 8 uff aftem bem, baj min Dorgefd>ribenr tDtrt ba 
fat ober bittid) fan fot. ©egeben an [ant tttritfad tag. $erg. ©rig. 
©8 fiegetn bie trei «udftetter unb aid 83flrgen bie (Sbetfnetye 
£einrid) SEBoTgemfitb Don Stoffetoag unb Jpeinridj Don ©ertrittgen. 
SDte 4 erften ©iegel Ijangen an, fefa fd}6n erfalten, in8ctan>anb 
eingena$t. ©aalbudj 155 b -f. 347. 

1332. ^ut 4. ©ute Don Sticjtngen, §einrl<fyd Don WieDern 
(Sfafran, tfat bem ©c^utt^ei^en # ben SRi^tern unb ber ©emeiwbe 
Don ©pilberf funb, ba§ fie, tyr ©atte unb ifa @o$n Sfceinfatt, 
bem Softer grauenalb ifa Drtttfait am grofcen unb ftetnen 
3e|nten ju ©pilberf urn 34 *pfb. §ttr. Detfauft faben, unb bafc 
fie auf t^rc SRedjte baran SSerji^t teifte. ©eben an fant Utricfaf 
tage. $erg. ©rig. S)ad nrie an ber Dorigen Urfunbc feljr f$to 
erfaltene ©iegel ber ©ute Don SDijingcn fat in breietftgem ©djilb 
eiuen jctyreitenben, gefrSuten 85wen. Umfdjrift: S. GUTE. DE. 
DITZINGEN. ©aatbucfc 156. 348. 

1404. 3Jtoi 18. ©berfarb Don ©ertrtngen, tueitanb SWtter 
Weittfartd Don ©ertringen ©o$n, befeunt, bafc er fein DrittfaU 

1 (Sutinaen $q.3& ^forj|eim. 

2 ^ijittflgn D.~% Sconberg. ^ambac^et'S ©itat (3«itfc^r. I, &26) 
fkanunt au8 bem ©aattud^, too atterbingS im Xejtc unric^tig <$$\n$tn, In 
ber Ue&erfd&rift rid^tig 2;i|tngen fteijt. 

8 2)ieten^aufen ? ®ej.^. $for$eim. 

Digitized by VjOOQlC 



&otn 3efynten J u ©pttberg feinet S3afc @ngel toon ©ertrtngeii, 
JMofterfrau gu grauenalb, gu lebenSlangtidjem ©enu& fiberlaffen 
$abe; nad) beren SCobc foil ber 3 c ^ ntc an fttae* fdiflcn SScttcrS 
$8d)ter, <Wed)tl)itt unb (Snnetin, ebenfatts jttofterfrauen gu ftrauenalb, 
nad) bereti Slblcbcn aber umber an <£berl)arb obcr fcine (Srben 
fatten, ©eben uff ben ^ciligen ^fingftag. $erg. ©rig. (SS fiegett 
ber 2tu«ftetter nnb auf (Srfudjen fein better SRertflin ©Tafc toon 
Samerjfteim unb §an$ Styem toon ^unfpad). $)ie ©iegcl berer 
toon ©ertringen unb toon $8uig$bad) flnb in ben crften SSSnben 
ber £&tftyift toteberfyolt befdbrieben ; ba$ bed 9RerHin ©fafe toon 
fiomer^eim $at bie f &titf$r. XI, 366 befdjriebene gorm. 349. 

$<v3C. ftaftatt. 

1432. 9Iug. 4. SBfirgcnneifter unb ©eriefct gu ©crn$badj toer* 
tragen gtoifdjen ben ©emeinben Ottenoiue x nnb ©ufgbad) in 
©a#en ber 30Baibgered)tigfett. ©eben uff tnontag uad) fauct 
©tepljanS tag al$ er funben ttxirb. 3 m ©aalbudj 56. 35Q. 

1512. Sunt 18. iBogt 2Ratt)t)« tfe&ter gu ©ern3ba<ij unb 
©djaffner Ifyentg #artmann gu grauenalb toertragen gtt>ifd)en ben 
©emeinben ©ttenotoe 1 unb ©ulgbad) toegen be§ 2Me§trieb$ unb 
8Baibgang8. ©eben uff frtytag uadj 2Hti unb SRobefti. 3>m 6aa(- 
bu$ 55 f. 351. 

1515. SWarg 29. SMefelben toertragen gttnfdjen bem ©cfyult* 
^eifcen gJeter ©ctyne^f gu ©utgbadj, ate SSertreter beS Softer* 
grauenatb, unb SEBaltljer Suntmel gu Ottenotto 4 toegen SBiefen- 
betoafferung. ®tUxt uff bomftag nadj annunciation^ SRarie. $w 
©aalbu* 56 b - f. 352. 

1532. — 3in**uc$ gu ©ulfebadj, 3m Sagerbud) toon 1532 
got 698. 353. 

1558. — SDcfefll. tm 2*gerbu<$ toon 1553 got. 755-769. 354. 

1571. ©tyt. 11. 5Dtc marfgraflid)e babifefceu 93ormunbfd)aft$r&tl)e 
Sofyann $)e:p:per unb $aut SBonetftyer, 33urgtoogt Soljann ©djnabet 
gu (gberftein, SBogt 9ttatljeu$ toon §ad)t gu ©ernsbadj, 2tottmann 
(S&riftof 9totfne8 gu grauenalb nnb ber ©djutttjeife gu ©ulgbadj 
toertragen groifdjen 33aben unb ©berftein einerfeitS unb ber ©e* 
meinbe ©utgbadj anberfeitS, ftegen ber Stnfyrud&e, bic ©ulgbad) 
auf baS (Stfertdjredjt in bem ©djttargcngern SBatbe erljoben ^atte. 
$a£. Gop. 355. 

1 Dtienau JBej.^. Haftytt. 

Digitized by VjOOQ IC 



73 
ttlfUkt 

1532. — BittSfouS gu ttbftatt. 3m Sagerbucfc Don 1532 

Sol 632—649. . 356. 

1559. — SDefejI. im 2agerbu$ Don 1553 got 773—787. 

357. 
UttttMitUim* 

!. nriirtt. D.-21. Heuenfcttrg. 

8efc$rei&ung beS D.-31. Steuen&ttrg 229 ff. 

1447. SftoD. 30. fitter ©djtoidfer ton ©idingen, SBogt gu 
SBretten, entfctyeibet gtoifdjen 5tenger Don ©ertringen bgto. beffen 
3Wu$men 2ttefee, Stnna unb Ottitic Don ©crtringcn # Softer* 
fraucn gu grauenatb, einerfeits, unb §an$, (SuftoS gu Obentyeim 
unb beffen ©ctytoefter Ottitic Don ©idingen anberfeits, toegen ber 
beiberf eitigen 5tnforu<$e auf gennffe ©liter unb SBertaffenfdjafi. 358. 

&u toiffen, bag id) ©ctyioitfer Don ©idingen ratter, vogt jft 
93retl)etym, uff Ijftt fant GrnbrtS tag batum big ferieff« , etyn gut* 
lichen tag gefefct $an bed erbs unb foenn $alb guften Senger Don 
©ertrtngen, al$ || Don fener mumen tt>egen, frato 2J?cfecn # 9lnnen 
unb Utfyn Don ©ertringen, clauftct frautocn mit tjtm gewalt uff 
etyn fyten, unb l>er$anu8, cuftorgu Oben^etjm, 1 unb frau % Otifge 
Don ©tydtyngen, ftn fdjtoefter uff btc anber || fyten, Don fSttidjS 
erb« unb guts toegen, fo bic alt Don ©ertringen, ir atter muter, 
Derlafen Ijat nadj tyrm tob. 2Ufo l)at 5tenger Don ©ertringen unb 
fyu mumen gu mir ©djtoider Dorgenant gefefct §c^nrtc^ Don ®cr- 
tringen unb |[ $aut$ fiutram Don (Srtingen, unb ber obgenant 
cuftor unb fon fdjtoefter 3flerM)n Don ©idtyngen unb Soft 
^notff Don SBret&etym. 9Ufo Ijaben ft Don betyben ftten ic for- 
berung, antroort, rcb unb toibcreb mit toorten unb mit brieDen 
fur midj unb bic gufefc bractyt; unb at* loir ft nun DerljSrt Ijaben 
gu betjben fyten unb etlid) brieff fur un$ bradjten, bic bo alt, 
unmerdlidj unb unDerftenttidj toaren, bie toil efe bann in frunfc 
$anben getoant ijt, fo fyaben VDir fye etyntyetglid) in W gutlitetyt 
entfdjeiben, al$ ft ben bag in ber guttifetyt gu un$ geftatt Ijaben 
in mafen unb fyernadj gefdjrtben ftat. 3um erften fo foil betyben 
bem Dorgenantcn $er §anfcn unb Otitigen fouer fdjtoefier bag gut 
gfi 9lngetod) 2 unb ber fyof gu ©d)abtyufen 3 unb Sftu&bom 4 " mit 

1 Dben$eim 8q.s& »*ud&faL 
> SBalbangeUod) 8cg.s& 6in3Ijetm. 
1 edjatt^aufen »ej.=3l. 2Biegloc§. 
4 9lttSbaum »es.-.». S3retten. 

Digitized by VjOOQ lC 



74 

(Men tyten gfige$8rungen, unb bie btt) morgen totyngartft gft ©rfin* 
bad) 1 getegen, unb fytt fyer $an$ tytt nufcung uff ge^aben gft 
SCngetad^ , ©d)abl)ufen obet toon ben toingarten gft ©rfinbad), Dag 
fol tym befyben fur fcd)feig unb bru ^funt fetter bic cr.uff Sfttybelfyad) ge* 
$abt !)at, unb bic brteff tyerufi fd)affen, unb bie armcn lube bafelb* lebig 
fagen. 3)efe gelid) finer fwefter Otiligen bie nufcung gft Sftupom, bargu 
f5Cidje fame Ijab, bie ir mftter toerfafen Ijat nadj tyrm tob, fott audj ber 
sorgenanten Otilgen belibcn, unb fotftd)e fame fyab, bie uodj gft jtim* 
fpadj* lit unb toorfyanben ober in fdjulben ift, bie fol fyu ber toorgenantett 
frau Otilgen l)alb , unb ba$ anber tyalb tei)t fol fyu ber sorgenanten 
bttyen fdjtoeftern bon ©ertringen, 3 tcm f° fol^imfyadj, Sfybelfoad) 
unb ber ge$ent gft Jtunfoadj, ben ba bie 2Jladjt6lffin &9J3 Ijer tytt 
gcljabt unb genoffen fyat, ben brtyen f^meftren son ©ertringen gft 
ge$5ren unb uerliben tnit affcr ir gugetyomug. Stem ba *> on foHcn 
bie btf) fdjtt>eftcm toon ©ertringen irm bruber, bem cuftor, unb 
Otilgen finer fdjwefter guet)l)unbert jjulbtn Ijerufc geben uff fant 
SSrgen tag necfyft lumipt adjtag &or ober nadj ongetterfidj. Unb 
roer e8 06 bie alt toon ©ertringen, t)r muter felig, t)tt luntlidjcr 
fdjutb fdjulbig tt>er beliben, ba$ fuHen bie uergeuanten funff ge* 
fdjtt>ifterig gemetyn berfaljen unb ufcridjten. 2lud) at« bie tyfcgenant 
toon ©ertringen felig gfl etynem jargtyt gefafct fyat etyn waiter !om* 
unb etyn matter l)abem, bag fSHen bie wrgenanten funff ge* 
f^tfterig in ctyner gemetyn belegen unb Ijerfefeen, ba$ e$ at Jar 
gcsalt unb u&geridjt toerb. Sludj al$ $unfoa<§, Stybelfpadj unb 
ber geljent gft ^ftnfoadj, ben ba bie 3Kacfyt5lffin ty% Ijer tjnn ge* 
Ijabt Ijat, fur gti>8lfftljatb Ijunbert gulbin angefdjtagen unb geadjtet 
ift, bebudjt bann ben fuftor unb fyn fdjtoefter Otilgen, bag fStti<$ 
gut gft nadj geadjtet unb angefdjtagen n>er, unb toelt ban ber luftor 
unb ft)n fdjtoefter Otitg ba$ gut ISfen fur gtoolffttjalb Ijunbert 
gulbin, fo j&llen f^e ba6 Sengerrt bon ©ertringen uff iefet ne^jl 
fant SJorgen tag toerfunben mit ^ren berfigelten brtet)en unb bo(^ 
bie lofuug iun uff fant 3Jfarti6 tag nedjft fom^t natf) batum bip 
briffs, ac^tag \>or ober nadj ongei^erlid), unb f^ f5lten fSHid) gett 
n>eren gft Sret^e^m ober ^unfoadj. Unb gef^e^ fStti^c lofung, 
fo fot bo(^ bie nufeung ba wn bad felb Jar ben fcorgenanten 
br^en f($njeftem berlibeu. ©ef^e^ aber f6tti(^e lofung nit, at* 
^orgef^riben ftet, fo fSHen f^ ^n fur f5lti^er tofung nit &er* 
bonben ober tpfti^tig ft)n. 2Ber e« au(^ ob Ictyn ^att^c brieff ober 
regifter l)et ober touft, bie bem anbern te^t gft ftnnb, bie f5tten 

1 ®rombac§ %q.M. »rud)fal. 
t Wnia^ba* »e»,^. »urla*. 

Digitized by VjOOQIC 



75 

fo Betjbev ftt etyn ember ubergefcen. ?fad) toon be$ jtetyn!)U& toegen 
gfi jyinfoa<$ ba jot tyeber man ftn red)t an beljatten ft>n. SJ)c« gfi 
toorem urfunbe, jo $on idj ©djtoifer toon ©tycfyngen ratter, ^etyn* 
rid) toon ©ertrijugen unb 2Rertt)tyt toon ©tjefyngen unfer eijgen 
tyngeftgel toiffenlidj getyangen an btfen brieff, bic obgenanten $ar* 
tyen affer obgefdjribnen bijng, ^undten unb artifel ba mtt gu 
uber fagen. 2)er geben ift ttff fant (SnbriS tag in bem jar, aW 
man gait nad) ©rifti geburt tufent toirljunbert toirfcig unb fiibeu 
iar, Unb font btyfer Brieff given glid) gefdjrtybeu unb $at tyttidje 
^>art^ ev>n. 

$eva- &*t& $** S Skflft ^dttflen an, in Seinroanb eingenffl&i ©aofc 
hu$ 58. 

1461. Oft. 4. ©iblife. Hnna toon ©ertringen, attc SReifterin 
be* 33enebtftinerinnenftofier« gu SBtblife 1 im ©trafeburger 93tetl>um, 
befennt auf ©rfudjen bcr $btiffln 9lgne$ gu grauenalb unb be* 
bottigen tfefler$ SBernljart J?noK, bag fie vor 8 ober 9 3 a ^ rc « 
bem JUofter grauenalb, in bcr bottigen SRebftube unb am SReb* 
fenfter, aQc i^rc ©eredjtigfeit unb SRedjte in beat $)5rf(ein Stibet* 
fyad) ubergeben tyabe, tote fie biefelben toon iljrer abutter Ottilie 
Don ©ertringen unb iljrer ©djtpefter Ottelin toon ©erttingen ge* 
etbt fyibe; unb bag fie biefe ©cfyenfung aufs ntwc beftattgt — 
SftDtariateinftrument , aufgenommen burdj SRotar 9licolau* JRofe, 
lateimfa unb beutfa. 3m ©aalbuc^ 60 b — 62. ©djlec&ter «b* 
brutf : to, ©erini JR. O. »etf. Lit. L. ©. 8 f. 359. 

1461. Oft. 7. grauenalb. ©ie tflofterfrau 9Refra toon 
©ertringen gu ftrauenalb befennt baffelbe in SBejug auf bie ibr 
getydrigen ©ere^tigfeiten unb SRedjte gu iftibelfpadj. — SRotariatS* 
inftrament aufgenommen bur$ ben SRotar Soljanne* ®efcd. 3w 
©aatbucfc 62. 360. 

1462. 3an. 18. ©er marfgraflidj babifc^ #ofmeifter SBenbel 
ton 9temd)ingen entfdjeibet gnrifdjen ber &bttffiu Signed gu 
grauenalb unb gran Slnna toon ©ertringen, ba§ baS toon Sanger 
toon ©ertringen unb nad) feincm £obc toon feiner ©djtoefter Slnna 
toon ©ertringen v innegeljabte S)orf SRt6etfi>ad) bem Softer grauen* 
alb guftetye. ®titn uff montag nadj fanct Jpilarien tag. 3»m © aa t 5 
bu$ 59 f> 361. 

1467. ©tyt. 29. SRargretlj toon ©icfingen, 2ir6red)t« toon 
grijberg SBBittoe, ubergibt bev Itotiffut 9lgne« toon ©fttvingen ^u 

1 »i6(t«^eimim Unteretfa^, 8t. SOSet^enburg. 

Digitized by VjOOQlC 



76 

ftrauenalb i$r Jpafbtyeit an betn ©orf StyBetfoad) wit aflen 
Sftufcungen unb Jftedjten, n>ic ffe biefe toon iljrem SSater, (£rafft 
toon ©itfingen, ererbt Ijat, fott>ie einc jtornguft toon 10 SRltr. 
Sftoggen unb 10 SJlttr. #aber gu ^ungfpad); 1 au<$ alien §aud* 
rati), ben fie in bad Softer mitbrtngt, unb ber nac$ iljrem Stobe 
an bad Softer fatten foil; Jebodj mit bem SBebing, bafc bad 
itlofter ber ©d)enterin erne ©icd^cn^frftnbc reidje, unb bag iljrem 
©o$ne, SKidjet toon ftrtyberg, Uttb f cincn ® r & ett k* c SBieberlSfung 
ber ^orngult mit 100®ulben, toorbe^alten bleibe. ©eben uff fant 
SWidjelfe tag bed Ijetftgen erfc engelfe. gJerg. Orig. ©iegler: S)ie 
^udftetterin , SRidjael toon greiberg unb (Sonrat toon (Sngberg. 
$)ie ©tegel ty&ngen an, bad lefcte befdjabigt. 3m ©aatbu<$ 63. 
»bbru<!: to. ©erini R. ©. Sell Lit. M. ©. 10. 362. 

1467. ©?$t 29. §einri(^ toon Settoangen unb feme gfrau, 
SRargretl) toon Qfrtyberg, befennen, bafe fie, nadjbem ityre 9Kutter 
unb ©djtoieger, SRargretl) toon ©icftngen, 9Ubredjtd toon grtyberg 
S5Bitttt>e, bem Softer ftrauenalb tyren SE^cit am SDorf SJtybelfyadj 
unb 10 2Rttr. Sftoggen unb 10 SDJItr. §aber aud einer §ub ju 
tfungfoadj, unb ailed n>ad fie mit fld) in bad jttofter bringt, ge* 
fdjenft fyat, auf tljre Slnf^ruc^c baran toergidjten, mit fludnalyme 
ber ©flit, beren £6fung mit 100 ©ulben 2Wid)el toon ftnjberg toor* 
beljatten tfK ©eben uff fant SKidjelfe tag bed ljetttgen erfc engett. 
$erg. Orig. S)ad ©iegel §eiuri(^ 1 d toon SBerroangen $augt an. 
©aalbu$ 63 b - 363. 

1532. — 3indbud) gu Unber 9tybelfoadj. ^m fiagerbudj toon 
1532 5*1. 264-278. " 364. 

1558. — SDefcgl. im Sagerbudj toon 1553 got 332—352. 365. 

1562. Sunt 5. ©ruefcftud eined ©rtdtoeidtyumd toon Unter* 
SRiebeldbad). $a>>. 6once)>t 366. 

Silterttftft 

(Stold&erSbalje, JBotterS&ad), 938Wfer3pac$, S8oldferfp<w$) 
»e&.--2J. @tttingen. 
1254. gRerg — . SDic SBrflber (Sberljarb (IV.) unb Otto (I.) 
toon (Sberftein befennen tyre (Sintoittigung gu bem, toon iljren 
SWinifteriaten , bem fitter (Suno toon Oetoidljeim unb beffen 
aSrubern, gefdjeljenen ©erlauf bed SDorfed SBotferdbadj an bad 
Softer ftrauenalb. 367. 

Nos E(berhardus) et Ot(to) fratres de Eberstein omnibus, 

1 Jtflnig8&a<9 Ste^X $urfod&. 

Digitized by VjOOQ 1C 



77 

ad quos presens scriptum pervenerit, constare volumus per 
presentes, Cunonem || et fratres suos milites de Owensheira 1 
vendidisse villam Volchersbahe cum universitate juris et pro- 
prietate, que ad ipsos et || ad successores heredes eorundem 
spectare videbatur, domine abbatisse et conventui dominarum 
de Alba titulo proprietatis perpetuo || possidendam , prout dicti 
fratres possiderunt, accedente ad huiusmodi vendicionem nostro 
consensu et favore; itaque vendicionem dictam faetam per 
manum nostram gratam et ratam habuimus et habemus, cum 
dictus contractus non valeret sine nostro assensu, dictis fratri- 
bus nostris ministerialibus existentibus. Ceterum resignacio 
dicte ville a predictis facta fait in manus meas Ot(tonis) de 
Eberstein. Interfuerunt autera hiis et viderunt Arnoldus pin- 
cerna et C(onradus) fratres milites de Genresbahe, 2 Otto miles 
de Buhil 8 et alii quam plures. Testes sunt Bertoldus frater 
noster, prepositus Spirensis, H(einricus) notarius, Billungus 
advocatus , H(einricus) et B(ertoldus) fratres advocati de 
Genresbahe. 2 Acta sunt hec anno domini M°. CC°. L1III . 
mense Marcio. 

$etfl. Drig. SRit 3 ©icgeln; auf bem erften ift bte ©&erjteinifc§e SRofe nod) 
erfenn&ar; ba§ jroette Ijat erne fifcenbe 3?tgur, in berStnfen ein aufgefd&taflmeS 
8ud&; Umfdjrift aerftfrt; ba3 3. ©iegel ift bad bed $rotfte8 »ert$olb 
(8eitf$t. I, 128.). <Saattud& 34. 

1255. ©tyt.22. £)»i6§etm. SDic ©ruber <£uno, SBolftvipto, 
SBcrtotb imb Srafto &on £)tmel)etm Derlaufen ba$ $)orf 936l!er«» 
bad) mit alien SRedjten , 9tu$ungen unb 3«3rf)Btben an bad Softer 
graucnatb. 368. 

In nomine domini, amen. Cum brevis sit hominum vita 
et habilis memoria, expedit ea, que || firma volumus perma- 
nere presertim scriptis ac litterarum testimoniis roborari. 
Innotescat igitur tam presen || tibus quam futuris, quod Cuno, 
Wolftrigulo , Bertoldus et Crafto fratres de Owenshein l vendi- 
derunt villam || Volkersbach cum omni iure et utilitate ac aliis 
pertinenciis , videlicet iure advocacie, curiis, hominibus, iure- 
patronatus ecclesie ibidem, judiciis, iusticiis, silvis, pratis, 
pascuis, cultis et incultis ac aliis pertinenciis universis, secun- 
dum quod ad eos tam de iure quam de consuetudine pertine- 

* ®ent3*ac$ toq.M. Waftatt. 

* »ti$l. »tf. * ». 8*itf4*. I, 98 |f. 



Digitized by VjOOQ 1C 



78 

bat; que quidem bona dicti fratres de Owenshein libera et 
spontanea voluntate dicto claustro in Alba titulo proprietatis 
libere contulerunt perpetuis temporibus possidenda. Cuius rei 
testes sunt Arnoldus pincerna, Conradus pincerna fratres de 
Genresbach, 1 Crafto de Sahsbach, 2 Henricus scultetus de 
Brusella, 8 Dlricus plebanus dicte ecclesie in Volkersbach, et 
alii quam plures ad hec vocati specialiter et rogati. In cuius 
venditioiiis et rogationis robur perpetuo valiturum presens 
littera ex rogatu dictarum partium et consensu sigillis domi- 
norum Eberhardi 4 et Ottonis 6 fratrum de Eberstein fideliter 
est munita. Acta sunt autem hec aput novum castrum Owens- 
hein in presencia nostri Ottonis de Eberstein anno domini 
M°, CC°. L°. V°. X. Kal. Octobris. 

$erfl. Orig. $ie J&eiben ©ieget Jtfingen an, voaxen a&er abflef alien; bag 
fine §at bie gorm beg bet ftrieg x>. §o$feIben abgebttbeten ©iegers $einrt$ I.; 
ba3 jweite ift e&enfattS Dbmbfiegel, ntit ber @&etfteimfd)en 9tofe im ©<$ilb, 
a&er urn bie $ftlfte fletner. — 9tbbrucf : &. (Sertni. ftur&er ©eroete. SBeil. 
Lit. K. ©. 44. unb H. D. Lit. G. 6. 6 f. — 3m Saal&ud) 34 b. unb 230. 

1406. gebr. 14. 9lbt (Sunrat ju £errenafl> befennt, bafc cr 
mit bcm ©rafen Sernfjart (I.) toon (Sberfieiu etoen Saufd) ge* 
troffen $at ftber bed Softer* £errenalb Seibeigene SBernbrut, 
Hermann $tfler6 Jodjter toon SBotferfoadj, bie ben Sufdjcr $at, 
gegen be* ©rafen Seibetgene ©ertyuje, be« tfimen fcodjter toon 
ber ©t^ure, ©eben an fanct SBatentinS tag. $erg. Orig. ©a* 
©leget be* «bte« lj5ngt an. 369. 

1532. — 3tn«buc$ gu »5Werfoad&. 3m Sagerbudj ton 1532 
§ol. 500—554. 370. 

1536. 9tyr. 7. (Srneurung ber Wufeungen unb ©efdtte ber 
garret ju SBottferj^ac^. 3m 6aatbu$ gol 230 b — 232. 371. 

1559. — 3in$bud) toon SWderfoadj. 3m Sagerbud) toon 1553 
got. 629-688. 372. 

1567. — spfarrcontyetenj ju 935ttferfoa<$, aufgeftettt burdj 
fieonfyarbu* Solar toon ^futteuborff am ©obeufee, aur fetbigen 
3ett Spfarrer ju SBSltfer^a^. $a:p. UutooHftaubig unb abgcgrtffen. 

373. 

1 @ern3&ad& 8ej.=2C. Staftatt. 

1 Sa8bac$ ®ej.=3l. $$ern. 

• 8ruc$fal. 

♦ * OKafa* IV. unb Dtto I. wm tteffein, 



Digitized by VjOOQ 1C 



. 79 

1570. — fanned U°ff, ^farrer. 9tad) einet Wotij auf ban 
fcorlgen S3crgei^nt& (372.). 374. 

1683. 3«I. 8. gSifttatioitfberidjt ber btf<$6ffldj foetrifd&ttt SRif* 
flonare Sffiilljelm D$fcurg unb SWartin 3Wefc, Soc. Jesu, fiber 
a36ffer*ba<$. 375. 

Pagus hie in montanis situs 30 familiarum catholicarum 
cum villa Mossbrunn J propriam conficit parochiam. Totus est 
in temporalibus subiectus dominae abbatissae ex Frauenalb, 
sub protectione serenissimi marchionis Badensis; decanatus 
Ettlingani. Patronus sanctus Georgius martyr. Dedicatio domi- 
nica subsequente festum sancti Dionysii. Decimatrix maiorum 
decimarum sola domina abbatissa ex Frauenalb, quae vix 
excedunt 30 maldra omnis generis frumentorum; minores 
decimas solus habet parochus. 

Animalia seminalia curat communitas, alit certus rusticus 
et designate hunc in finem agro et pratis. Liberum tamen est 
pastori, assumptis- illis bonis ipsemet hoc onus in se susci- 
pere, honestius et decentius tamen putat praesens pastor id 
civi relinquere, maxime cum etiam absque eo parum eraplu- 
menti inde resultet. 

Ecclesia in bono statu recenter omnino reparata. Turris, 
navis, chorus cum omnibus appertinentiis curantur et conser- 
yantur ex fabrica ecclesiae. Sedes, ornatum, vinum, hostias, 
libros eadem curat ecclesia. Coemeterium clausum depascitur 
ab aedituo; campanae duae bonae. Altaria duo, unum conse- 
cratum, neutrum fundatum. Sacellum in Mosbrun a villico 
proprio aere decenter exstructum, a nobis honore beatae Vir- 
ginia Passaviensis benedictum. Reliquiae nullae. 

Sacrarium in pariete decenti et mundo loco, lampas ante 
hoc solummodo accenditur sub divinis. Monstrantia ex cupro. 
Ciborium argenteum deauratum; pixides pro sacris oleis ex 
stenno. Calix cupreus deauratus, in sacello stanneus, quo 
tamen argenteus curabitur ex legatione fratris villici. Casulae 
4 in ecclesia, una rubra in sacello, alba una, reliquus ornatus 
necessarius. Missale unum in ecclesia et unum in sacello Ro- 
manum. Agenda Moguntinensis. Baptisterium, confessionale, 
cathedra bona et decenti loco. Liber baptizatorum ab anno 
1647^accuratus. Confirmatio ab immemoriali tempore nulla, 

* Kooifrtun to groott^eitn 9q.&. Hafiaii 

Digitized by VjOOQlC 



80 

nisi quando ra. m. episcopus Lotharius Fridericus paucis 
horis paucos admisit in consecratione sacelli aulici. 

Lites circa sedes , sepulturas aut bona ecclesiae nullae. 

Processiones binae cum venerabili , prima in festo corporis 
Christian Frawenalb nova quae antehac non fuit, secunda 
dominica infra octavam circa pagum. Festo sancti Marci in 
Zell. ^ Lunae rogationum excipiunt Zellenses. Martis item in 
Zell 1 et Bourbach. 2 Festo ascensionis in Frawenalb nova, 
quia hac die antiquitus habebant processionem circa fruges. 
Festo sancti Benedicti in Frawenalb nova. Dominica sequente 
festum visitatae virginis propter translationem reliquiarum 
sancti Basilidis in Frawenalb item nova. Anniversarium nullum. 

Reditus et census ecclesiae colliguntur a duobus cura- 
toribus juratis ; rationes reddunt amptmanno monasterii, 
absente semper et inscio pastore. Census huius ecclesiae certi 
et stabiles annue excurrunt ad 40 ft. 

Pastor rev. dominus Matthias Fering Suevus ex Trochtel- 
fingen, aetatis suae 72, parochiara hanc in 24 annum deser- 
vit. Senior decanatus Itlingensis, paret capitulo et solvit ei 
iura. Parochiam possidet ex commenda, quam annue redemit. 
Tres administrat parochias Yolckersbacensem , Zellensem, 
Bourbacensem , quae ultima Zellensi incorporate, a qua non 
usque adeo remote. Ceterum aliae bona hora per devia et 
avia mediis in montibus sitae via admodum difficili, et tamen 
bonus senex hactenus nullum neglexit, catecheses et condones 
suas habuit, sponsalibus et moribundis astitit; nullum copu- 
lavit vagabundum aut alterius parochiae. 

Domum parochialem, quae utcunque commoda, curat ab- 
batissa ex Frawenalb. Pro competentia huius et aliarum paro- 
chiarum simul accipit a domina abbatissa annue in pecunia 
60 fl., siligine 16 maltra, spelta 15 maltra, avena 15 maltra, 
vino 1 fuber; ex decimis hordei quae incertae, plerumque 
tamen 10 maltra, ex decimis minoribus nihil fixi; agrorum 
12 tnorgen, pratorum ex quibus foeni 2 fuber. Jura stolae ex 
sponsalibus et proclamationibus 3 bafcen , copulatione strophiolum 
et 1 fl. , dimissoriis 1 ft., baptismo V 4 p., introductione 0, 
provisione agrorum 0, administratione aliorum sacramentorum, 
conductu funeris maioris et tribus sacris 2 fl. # funeris minoris 0, 

1 2 Waxtitll unb ^urbac^ 33^.^. (Bttlxmen. 



Digitized by VjOOQ lC 



condone funebri quae rara 1 SRttt, sacro per annum votivo 
aut anniversario y* fL 

Ludimagister , aedituus et director borologii Philippus Finck 
ex Rodenfeltz * satisfacit officio constitutus a domina abbatisaa 
et communitate ; pro coinpetentia habet annue a singulis in- 
colis huius loci 2 fetjbbrobt, item a singulis bie Hocfen garb, 
item ex certo districtu decimas , quae se extendunt ad 
3 maltra, item ex baptismo infantis crucigerum, item ex co- 
pulatione offam, frustum carnis, panem et mensuram vini, 
item ex funere maiori 2 latyb brobt, minori 1 latyb brobt, item 
ex instructione pueri per quadrantem anni J /* ft, item immu- 
nitatem a personalibus. Pueri pauci mittuntur ad scholas. 

Abusus aut superstitio notabilis nulla. Confraternitas nulla. 
Licentiam pro saltu facit satrapa monasterii et pastor simul. 
Diebus festis non laboratur. Concioni et catechesi negligenter 
intersunt. Scandalum publicum nullum. Comitatus ad aegros 
nullus. Obstetrix iurata. Fundatio pauperum nulla. Inventarium 
ecclesiae multis annis antiquatum. Visitatio ecclesiae ab annis 
28 nulla. Communio paschalis exacta schedis nullo desiderate. 
Proles baptizatas sepeliunt plerumque parentes absque cruce, 
absque luce. Sub divinis excessus nullus. 

Gravamina. 1. Queritur rev. dominus pastor, quod valde 
sero et aegre possit a monasterio obtinere suam competentiam. 
2. Quod a patre confessario monasterii nullam habeat etiam 
in necessitate assistentiam. 3. Quod idcirco tarn pro longam 
distantiam locorum et difficillimas vias tam hyeme quam 
aestate, quam propter senium sibi propemodum impossibile 
sit amplius omnes tres parocbias simul administrare, et nisi 
fidelem haberet assistentiam a patribus Itlinganis, saepe non 
pauci negligerentur, qui absque sacramentis obirent; petere 
proinde divisionem parochiarum , maxime cum in singulis locis 
sint bona parochialia, domus parochialis et reliquam compe- 
tentiam teneatur supplere monasterium, quod iam parochiali- 
bua bonis fruitur/ Exposui haec reverendissimae dominae ab- 
batissae, quae statim ei vacantem quietam parochiam suae 
praesentationis conferre volebat, melioratis etiam istius paro- 
chiae reditibus, modo bonum quietum ac robustum iterum 
habere posset, qui hisce tribus iteriim coniunctim praeesset. 
Quod cum etiam bono seni expositum, cum gratiarum actione 

1 9flot^enfeid KqM. ftaftatt. 

BcUf^r. XXT1I. 6 

Digitized by VjOOQ 1C 



82 

acceptaverat, sed facti mox poenitens resiliit, vitam in ea, 
in qua tot annis, finire expetens, quam in alteram viciniam 
explantari. Manet interim quaestio, an cum senex et verbo 
et scripto fassus sese satisfacere amplius non posse 9 an non 
incumbat pro securitate et bono animarum superiori parochias 
dividere aut alium omnino substituere. 

Monita. Proles suas in hac montosa et silvestri patria 
diligenter faciant in scholia et in catechesi una secum excoli, 
ut locus quantumvis sylvestris homines tamen inveniantur 
humani ac bene instructs Pueros baptizatos non parentes, 
sed pastores more et ritu catholico sepeliant. Fiat inventarium 
ecclesiae in forma duplici, atque unum sit in armario vel 
cista ecclesiae , alterum in manibus aeditui , ut saepius lustrare 
possit, an quid deperditum aut accesserit. Ex condone noq. 
excurratur. Venerabile quando ad aegros defertur, decens om- 
nino est, ut qui possunt et quibus per labores vacat, illud 
comitentur et deducant ad aedes aegri ac reducant ad eccle- 
siam, benedictionem sibi inde reportantes. Serio etiam hoc 
loci monita iuventus, ne sibi invicem tarn facile promittat, 
et promissione facta aut sponsalibus celebratis nefas esse 
absque gravi causa resilire. 

Excepti ab hac parochia pulchra processione media a pago 
hora ac in ecclesiam introducti substitimus diem et noctem, 
quando ad populum diximus 3, catecheses habitae 2, commu- 
nicantes fuere 110, aegri provisi 2, benedictum sacellum in 
Mussbrun, ducta eo pia processione. 

8fo8 : Liber tisitatioiiis episcopalia Spirensis, 1683, pars n. 3m ftlteren 
Gsemplat ©. 70-74, in ber H&fc§rift 6. 95-102. 

1686. eq>t 10. gtauenijtb. SMe Sbttffm 2Jtorta SKargaretfrt 
Don ©reity ju grauenalb tommt mit bem spfarrcr M. 9Jtott$a* 
SJeringcr ju SJoltferfyadj uberein, bafc i$m auf fetne SBttte tntt 
Mcffidjt auf fein j)o$e« SUter nadj 28i&l)riger aSertoattung bie 
jjleidjjeitifle SScrfc^ung ber spfarrcicn SRaryjctt unb JBurbad} abs 
flenotmnen unb etgenen 5prieftertt ubertragen toerbeu foffe; fflr iljn 
jelbft toirb augleity bie ©otnpetenj feftgefefct g^ap. Orig. Unter* 
geidjnet unb befiefjelt ton beiben Sljeilen. 376. 

1701. — ©cri$t bcr btf$5fH$ foeirifcben 2Hjttatoreu ©eorg 
£Wn unb Urban Robert, Soc. Jesu, fiber 85l!cr*ba^. Liber 
visitationis de anno 1701, §ol. 101 b - 377. 



Digitized by VjOOQ 1C 



Parochia haec numerat familias 41 catbolicas; parochias 
modo adiunctas habet Purbach et Zell, item loca annexa 
Pfaffenroth , Schillberg et Musbrun .... Administratur a rev. 
domino Francisco Trosbach Badensi, cui quot annis a domina 
abbatissa solvuntur 60 floreni, 10 maltra speltae, 10 maltra 
siliginis , 10 maltra avenae , 1 plaustrum vini .... Patroni 
ecclesiae sunt s. Georgios , Sebastianus et Jacobus .... 

Gravamina: 1. Parochus aegre administrat tot parochias 
simul; atque ideo, maxime de hyeme, facile negliguntur in- 
firmi propter viarum difficultatem et locorum distantiam. 
2. Parochus ob impeditam linguam aegre intelligitur. 

1715. gebr. 5. a351terSba<$. $>er Sfcotar Soljannea SDurba<$ 
nimmt cin SfcotartatSinftrument auf fiber ben gJroteft bet Sbtiffm 
9Raria ©erttub toon 3<$terSl)eim , cjegen bte toon einem marlgrafti^ 
babtj<$en (Sommipr gu aSSFCerdbac^ toorgenommene #ulbtgung. 
3n: ©erini 9i. O. Celt. Lit. L 13 ©. 322-324. 378. 

1715. .guni -24. 2tuS bent Serid&t ber bifc^&fti^ foetrifdjen 
Sommtffion fiber bte 95ijitatton ju 935tteT3badj. Relatio visita- 
tionis etc. de anno 1715 S>. 213—235. Joannes Philippus Lipp 
Rotenburgensis ad Nicarum, annorum 55, administrat paro- 
chiam ab octo annis. Familias habet 44 omnes catholicas, 
praeter unam judaicam . . . Conqueritur communitas , quod 
parochus saepe nimis evocetur ad celebrandam secundam 
missam in moriasterio Frawenalb , unde communitas cum 
maximo incommodo tenetur eundem sequi vel prorsus negli- 
gere divina, cui incommodo sibi supplicant ab ordinario per 
media opportuna provided. 379. 

1747. Oft. 23.-24. SUftatt. $er Sftotat Sofymn 3Kaier 
ntmtnt tin ^nftrument auf uber ein ^eugentoer^Sr gu Staftatt, 
tcegen ber toom jttojter $tauenalb beanfprudjten Written 3agb* 
gered^tigteit gu a35tferSba$. $a:p. <So*>. 380. 

9*Umrttot#tt 

in bet $fat$, 9&9L. <8ermetf$eim. 

1269. 9Jlerg— . Sifdjof §etnrt<$ (II.) gu ©peier toergi^tet auf 
affe 9%et^te an bie @uter, toefdje ©ufanna toon ©runenberj gu 
•SoHmerdttoeiler toerfauft ^at. 381. 

H(einricus) dei gratia Spirensis episcopus universis christi- 
fidelibus presentem literam intuentibus salutem in domino 
sempiternam. Tenore presentium recognoscimus, quod nos omne 

6* 

Digitized by VjOOQ IC 



u 

jus et dominium, quod in bonis, que domina Susanna de 
Grttnenberg apud Wolmarsswilre vendidit, habuimus, et de 
quibus annualis census videlicet quadraginta et duo denarii 
consueverunt dari, absolute resignavimus de nostra libera 
voluntate. In cuius rei testimonium presentem cedulam nostri 
sigilli munimine fecimus roborari. Datum et actum anno 
domini millesimo ducentesimo sexagesimo nono, mense Martio. 
3tw eaalbudj 193. 

1532. ©ej. 5. SHtdjet 6d)tanc! toon SBolmarfetttyter retoetfirt 
ft$ ftegcn bafi Softer ftrauenalb ttegen bcr tljm in erbbeftanbS* 
n>etje toertteljenett ©utcr ju 2Bolmar§n)tyler. ©eben uff burnftag 
na$ Slnbree a^oftoit. ,3m ©aalbudj 192 f. 382. 

1532. — 3in«buc^ gu aSottmetStotyter. ^m Sagetbudj toon 1532 
got. 820 b -822. 383. 

1553. - SDcBflL im fiagcrbu^ toon 1553 got. 842-844. 

384. 
ffieUflarte* 
Se§.*8. $urtoc$. 
Jtol* HI, 862 f. 

1296. — £einti<$ toon atofctoaafj toerfauft an bas ftfojta? 
grauenatb fcin SDritttljetf am t tetnen jjetynten ju SBctngartcn , urn 
42 $fb. 10 ©c^tts. £Ur. 385. 

Ego Henricus de Rossewage ad universorum noticiam cupio 
pervenire , quod provida deliberatione habita || terciam partem 
minoris decime in Wingarten cenobio et conventui dominarum 
in Alba pro quadraginta || duabus libris et X solidis hallensium 
vendidi proprietatis titulo possidendam , omni iure sive juribus • 
michi || competentibus pro me et pro meis heredibus renun- 
cians presentium testimonio literarum. Item notum cupio fieri 
universis, quod de dictis redditibus due libre hallensium con- 
ventui dominarum debent cedere pro earum necessariis in 
coquina ministrandis , iteft i libra et v solidi ad lumen lam- 
padis coram altari beate perpetuo ministrandum. Item una 
libra dominabus de TiefenhJwe l etRigol,* monialibus eiusdem 
monasterii, pro earum necessitatibus quam diu vixerint, assig- 
netur, post mortem vero earum dicta libra hallensium con- 
ventui dominarum, sicut dictum est, cum aliis duabus libris 

1 fciefenau Get 6m$ehn 8*3=91. 8aben. 
• Siegel M Jtoppelwinba* 8qs*. 8U$l. 



Digitized by VjOOQ IC 



85 

pro earum necessitatibus in coquina ministretur; mortua autem 
altera earum solidi, sicut dictum est, in coquina ministra- 
buntur. Cuius rei testes sunt . . domina de Smalinsteyn * et 
Johannes filius eius, dominus Reimboldo de Wigental,* Pipinus 
et socer suus, Anscelmus de Wingartin, Bertholdus dictus 
Stolle et alii quam plures. In cuius rei testimonium sigillis 
domini Henrici comitis Gemini pontis et meo presentes litere 
sunt munite. Datum anno domini M°. CC° nonagesimo sexto* 

$erg. Drig. $ie bciben Siegel ftnb oBgefaHen. 3m ©aalbuc$ 79. 

1296. — ©raf £einri$ (II.) Don 3n>etbrutf en ' unb Otto 
toon ©mnbacl) toerjidjten auf ba$ Don ifercm 93afatten Jpeinrid) 
Don SJto&roaag an baS Softer grauenalb wrtmfte S5ritttt)ctl am 
Keincn 3el)nten ju 2Beingarten , ba$ er Don tyneti gu Sc^cn trug. 

386. 

Nos Henricus dei gratia comes Gemini pontis et Otto de 
Grw°nbach 3 presentium inspectoribus volumus esse notum || , 
quod Henricus miles de Roswage, fidelis noster, coram nobis 
constitutus tertiam partem minoris decime in Win || gartin, 
quam a nobis infeodo tenuit et se habere recognovit, cenobio 
et conventui dominarum in Alba yen || didit simpHciter et in 
toto nostro consensu et beneblacito accedente, nos inquam 
predictam decimam ad nostram proprietatem pertinentem 
prefato conventui dominarum in Alba donamus, damus et 
conferimus, eidem decime renunciantes , immo penitus eidem 
cenobio resignantes pure et simpHciter propter deum. Super 
• quibus sigillo nostro et sigillo Henrici memorati militis de 
Roswage presentes litere sunt munite. Datum anno domini 
M°. CC°. nonagesimo sexto. 

$erg. Drig. $a8 erfte (befannte beS ©rafen $einricfj »on 3wei&rilden) 
utib bad britie ©tegel §ftngen an; baS btitte f)at in breietfigem ©c^ilb einen 
von ber IMm oberen ©de nac$ bet SWitte re^ts laufenben ©c^figbatten; Um= 
fd^rift jerfttfrt. 

1632. — ^inSbudj fiber ben #of ju SOBitifjarten. ^vx Sager 
&u$ Don 1532 got 792—795. 387. 

1559. — fcefcal im Safletfouty Don 1553 got 803—806. 

388. 

1 Xie Burg @c$malenftein lag bei SBeingarten. 

* Wrgental f$reibt bag ©aalbuc$ unb baxnad) Qeitfc^r. V, 861. 

» @romba$ JBej.s3C. 8*u$fal. 



Digitized by VjOOQ 1C 



86 

ttt*Hri« 

(WtyMtftm, SBimptten, SBtmrt#atn, $Hmpf$em, SKtymyfen, BHm&f^eim) 
I. totttttemB. D.=K. Seon&erg. 

SSefd^etbtma be* O&evamtd Seontea 271—276. 

1392. 3^)r. 15. ©tuttgart. ©raf ©berfarb (III.) toon S&ir< 
tenberg toerleiljt an £an* £ugel toon £)n>ef$en * gu cincm 2R$nn* 
le^en bic Jpofraite gu 2RarItingen,* bic ©5fcen *>on 2R5rHingen 
n>ar, unb cincn baran fto&enben Sltfcr, unb ben .geljnten V* 
SCBtymefctyen, ailed mit alter feiner 3uge!)5rung. ©efcen gu ©tut* 
garten mentag nadj bem Dfiertag. spcrg. Drift. 2ttit bent belannten 
ffiunbftegel be* ©rafen ©berljarb (©attler ©rafen IV- fcafel 3. 
9lr. 6). 3m ©aal&ucfc 157. 389. 

1420. Sunt 14. Stuttgart, ©raf SRubolf toon ©utg, £e§en* 
tr&ger ber ©raffefyaft gu SSBirtembcrg, toerleiljt im Stamen ber 
minberjaljrtgen ©rafen fiubtoig (I.) unb Ulridj (V.) gu SBirtcm* 
berg, an £an* toon ©ertringen, genaut ©artman, ben ^efynten 
gu SBim^en unb 3 SRorgen SBiefen gu SBtyter 5 an ber Surg, 
©e&en gu ©tutgarten am frttag toor fant SBit« tag. sperg. Orig 
9Rit bem belannten ©tegel ber ©rafen toon ©ulg. 390. 

1423. SWat 6. ©tuttgart. Urfunbe bcffelben Snfytlt* n>ie 
9teg. 390; nur fep ber ©einame „@artman", bei §einrid) toon 
©ertringen. ©eben gu ©tutgarten an bonrftag toor bem fonntag 
»ocem iuambibati*. q5etg. Orig. S)a« ©iegrf be* 3fo«fteHer* ift 
gertrWelt. 3m ©aalbudj 157. 391. 

1447. 9tyr. 13. Urafy ©raf Subetoig (I.) gu SBtrttemberg^ 
unb gu SRumwelgartte gifet feine ©intoittigung gu bem SBerfauf 
be* toon bem ©rafen gu Sc^en getragenen ^eljnten gu ©totyfctyatn 
an ba* Eloper grauenalb, unb ertlart benfeiben at* freie* (Sigen* 
t^um be* Softer*, ©eben gu Uradj an bem borjtag nad) bem 
tyeligen Oftertag. $erg. Orig. SDa* ©iegel be* ©rafen Submig, 
afyrfid) bem feci ©attier a. a. O. SEafel 3 SRr. 12, tyhtflt an. 
©aatbu$ 157 b - 392. 

1447. 2tyr. 18. S)er ©belfned&t $einrtdj toon ©ertringen toer* 
fauft, untcr .Suftimmung feiner grau SJlargret toon 9tem$ingen 
unb feiner ©51jne SSatt^olomeu* unb Gfcer^art toon ©ertringen, 
feinen toortyer toon SB&irtem&erg gu Se^en getragenen, gegen anbere 
fieljenguter gu (Sigentljum erfcattenen ^etynteu gu 2Binn>f#ein, an 

1 &wt8$ehn »ej.s3l. ©rudjfal. 
* S»er!lin&en D.-31. Seontefl. 
1 SOeUer 8e|.=». $for$eim ? 

Digitized by VjOOQ IC 



87 

Me ftfotfftn Signed ton ©ertringcn, urn eilft^alB^itnbert ©ulbett. 
©eben uff binfiag tor fant ©eorgen tag. $erg. ©rig. ©tegfer: 
$eutridj ton ©crtringcn, SBertljolb ^arbcr unb Sfafyeniger ton 
©ertringen. $te 3 ©iegel fyangen an. 3m ©aalbudj 158. 393. 

1533- — 3indbu$ gu SStymtfen. 3m Sagerbucfc ton 1532 
got 728—735. 394. 

1560. — 3in*bu<$ gu SBimbfteim. 3m fiagerfeud) ton 1553 

got 368-384. 395. 

ffilnbct 

in ber $fal§, 8ej.=Sl. ©etmerdljeim. 

1532. — 3in* ju SEfynnbeu. 3m Sagerbud) ton 1532 
#ot. 824 b - f. 396. 

1553. — fce&gl {m fiagerbuc$ ton 1553 got 845. 397. 

ttlfffrflti 
(SBeftngen, SBefiingen) 

©e^B. Stetten. 
Jtol* in, 896. 

1456. gebr. 2. §einrid) ton ©ertringen fdjenlt bcm Softer 
gfrauenaft ben Jtirdjenfafc gu ©bern SBefingen mlt alien bagu ge« 
IjSrigen 3el)nten, Wrt&ten unb greiljeiten. ©eben uff unfer ttefcen 
frautten tag fie^tmeffe. 5pevg. ©rig. SDie 3 ©iegel bed SfoSftetterS, 
bed #and ton SRiefem unb bed $auld Sutran ton (Srttngen 
tyangeu an. 3m ©aalbuc§ 81 unb 215. 398. 

1461. ftebr. 6. Ubenljeim. Sifd^of 3o§anne« (II.) gu ©peier be* 
fttttgt, unter ^ufttnmung bt$ SHrdjibtaconud loci, bed sprofcfte* 
SBtyert Stube gu ©t ©erman, biefc ©#enlung (9feg. 398) unb 
incotyorirt bie itirdje gu ©ber*2Beflngen mit bem JUofter grauen* 
aft, unter ber SSebingung ber §attung eined fidnbigen SBicard. 
Datum in castro Udenheim feria sexta post festum purifi- 
cationis gloriose Virginia Marie. $erg. Orig. SMe beiben ©iegel 
bed SBifd^ofd unb bed sprouted Ij&ngen an, in fieinttanb em* 
gentyt ©aalbu$ 215 b - 899. 

1461. ©It. 3. S)er ©eneraltiear bed ©tfaof* 3oi>attued (IL) gu 
©$eier, ©onrab ton ®ergen, fefct, auf ©runb ber obigen 
©i&entrotg unb 3ncotyoration (Keg. 398 unb 399), bie <Som* 
$eteng be* jetoeiligen SBicard gu ©ber*2Beftngen feft, in ©egen* 
fcort bed 23artljolomeud ton ©ertringen, $einridjd ©ofyt, bed 
bermaligen $Pfarr*5Re!tord 3ofymne* ©djtyf gu Ober-SBcflngen, 
be« gJfarrerd 3o$ann SBefeei gu (Sfaieltingeu x unb bed $einri<$ 

1 Cltaitnbinatn 8Q.41. $fot|fctm. 

Digitized by VjOOQ IC 



88 

9fto|et toon ©M>ingen, ben er mtt ©nftimmung be* genannten 
Sftettor* gum 58icar ber Sftxty gu Dbev*2Beftngen in^eftirt. Datum 
die sabbati post festum sancti Michaelis arctaangeli. $erg. 
Ortg. !Da* ©iegel be* Slu«ftcttcr« ift abgefatten. ©aalbud) 
216. 400. 

1465. Suni 17. $rotft Serntyart, ©ecan unb (Satftel ber 
©tift*fir<$e gu ffiaben ftetten em SMbimu* au« ubcr ben 
©$enfung*brief 9teg. 398. ©eben uff mentag nad) fant S3it* 
tag. $erg. Drig. S)a* befannte ©iegel be* <£a!pitel* §&ngt an. 
(3ettf<$r. 25, 382.) 401. 

1465. 3uni 25. SDiefelben ftUen etn 93ibimu* au* toon ber Urftmbe 
9teg. 399. Datum feria secunda post festum sancti Johannis 
baptiste. $erg. Orig. ©a* @a\>itel*fiegel Ij&ngt an. 402. 

1501. Slug. 11. SKarlgraf Gljriftoplj I. toon SBaben entf^etbet 
gtt>if($en bem Softer grauenalb unb ber ©ebun>erfd)aft be* 2)orfe* 
Ober*aBeftngen , baft bie lefetere bem Softer ben 2Betnge$nten ge* 
leltevt unb nidjt in Srauben gu entridjten Ijabe. ®tbtn uff mitloodj 
nadj fant Saurencien tag. $per,j. Orig. ©iegel abgefatten. ©aal* 
budj 81 b — 85. burger 3tu«gug abgebrutft; ftedjt 23aben* 
8dL SRr. 296 ©. 245 unb Untertij. ©u^i. Sett. 9tr. 73 
©. 175. 2lud) fimge anbere Urfunben*5{u*giige toertoanbten 3n* 
fcalt* (toon 1498) finb in beiben ©tyiften abgebrutft. 403. 

1512. Slug. 2ff. S)ie toom ©omftift gu ©peter unb tootn Softer 
grauenalb aufgeftettten ©d)ieb*leute entfd)eiben gttnfdjen bem SDom* 
ftift unb bem Softer, toegen ber 3e$ntgere<$tigfeit gu Ober* unb 
ttntertoefcingen, unb fteUen bie ©rengen feft, in tone loeit jeber 
SEljeil ben .Beljnten bafefbft etngie^en burfe. ©eben in ber loodjen 
nad) toincula $etri. gJerg. Orig, SDie 3 ©iegel be* SDomfafcitel* 
gu ©peier, ber &bttffin unb be* (Sontoente* gu grauenalb tyan* 
gen an. 404. 

1532. Sunt 29. (Sin ©<$ieb«geric$t 0>gl Jfteg. 404) fefct auf* 
neue bie nidfjt toottfommen toetfteinten unb abgetbeitten SBegtrle feft, 
worm ba* ©omftift gu ©peier unb ba* Softer grauenalb ben 
3e^nten gu ©ber= unb Unter*aBefingen etngteljen barf, ©eben uff 
spetri unb spaufi. 5JJerg. Orig. ©ie beiben ©ieget be* SDomcatftel* 
gu ©peier unb be* Softer* grauenatb Jj&ngen an. 3m ©aat* 
*uc$85— 88. 405. 

1532. — 3u SSBeftngen be* gofclju* gered&tfami). 3m Sager* 
bu$ ton 1532 got. 139. 40$. 

Digitized by VjOOQI.C 



89 

1536. Styr. 4. eweurung bet ©ef&He unb Stufeungen ber 
spfartci gu ©ber*2Befciugen. 3m ©aalbud& 219—221 407. 

1546. ©eg. 18. ©djulfljeife SBenbel ©$udfjma<$er gu Dber* 
SBefeingen unb ©$ult§ei& SBenbel $elmftetter gu ttnter*2Be&ingen 
uitb ©enoffen reberfiren fidj, bag jle son ben SBibbumgfitern ber 
spfarrei, bic jle urn 520 ©ulben gefauft fyaben, bem jefceittgen 
Starrer, bgfc. bem Softer ftrauenalb, ben jjetynten ridjttg ab* 
liefern nwffen. ©eben uff fampftag nad) fanct fiucien tag. $erg. 
Orig, $)ie beiben ©iegel be* Oberamtmann* §an* ffialtljer gu 
©tetn unb bed SBernljart toom ©tein fy&ngen an. 406. 

1553. — ,3in$budj gu ©ber*2Befingen. 3m £agerbu<% *on 1553. 
got. 315—327. 409. 

1635. 3uni 27. ©peter. SBifd&of ©eorg Sfoton gu ©peter 
crtljeilt aW $ropft Mn ©t. ©erman gu ©peter ber &btiffin 
Soljanna SWaria toon 2ttanbadj gu grauenalb bic Seftatigung ber 
3ncorporation ber gjfarrfirc^c gu ©ber=2Befingen mit bem tflofter 
ftrauenalb. ^erg. Drig. SDaS fd)5n er^altenc ©iegel ber spropftei 

$angt an: SBrufibilb, mit Umfdjrift: S. PREPOSITURAE 

GERMANI ET MAURITII ECCLESEE SPHtENSIS. 410. 



1532, — 93ergeid)nife ber fammtlidjen i%lid)en ©ef&lle be* 
Eloper* ftrauenalb. 411. 

£ter in finbt man atte JerH^e gefette rn^ner fratoen toon 9Kb 
ufe ben legem bftdjern gegogen burd) ein tyattt ernutoert anno 
xv° unb xxxii. 

3u Ubflett 1 gefelt jar«: gelt 2 4, lorn 4 mttr., binfet 
4 mttr*, tyabern 4 mltr. 

BuaWefelinSScfctoann* gefelt ierlt<$« : gin& unb betfl) 2 % 
3 12 4, Ijabern, t)e 10 font, fur 1 mttr. — 3 mltr. 1 fom., 
ginfc $uner 46, fafcuad&t fcfiner 5. 

3u ©cfclutenbac^ 8 gefelt ierlidj*: gelt gmfe 2 fi 4, fytbem 
6 mltr,, fummer $uner 6. 

3u ttterfpa$ 4 gefelt j&rttc^* : gutten unb ginfe 6 gulben 
*V« fi 3 4, binrfel 5 mltr. 2 font., l)abern, tye 9 fom. fur 1 mltr. 
— 4 mltr. 6 font,; bie gtoo gefgen ertragen 2 mltr. 

1 ttfeftabt ©es.*. 8ro#tl. 

s SWetlinfawanber $of *ei 8urbac$ toy*, Gttlittyeit. 

» 6c$lutten*ac$ »*$.=». Gttlfoflen. 

♦ 3tter»*ac* fl*4t. ffor^eim. 

Digitized by VjOOQ IC 



90 

jju ber ©d&ftrn* gefdt ierlfd&a tiff ^eorti unb uff 9JH<$aelt* 
gu fcetti): item 6 gulben 6 ^. 

3u ber «uto * gefett jerlicfc* uff Seorti unb SRidjaetiS ju better 
item 30 fi £ 

3u ©ttlingen gefclt Jerli^d uff 9»artitti : gelt 3 ft 9 /J 10 4, 
giuf} ^fitter 5. 

3u spfaffentob 8 gefelt jertid)* uff SRartini: fetter ginfj 
4 fL 2 /J 2 #, aMofeifl gin| 1 ft. 11 /J ^, Ijabern bon fr&uen 
12 tnltr., gin& Ijfiner 102. 

3u 93olc!erfaad& 4 gefelt iertt^* uff SWartini: feller ginfr 

3 ft. 13 /J 5 # 2 flfc, ablofcig gutten 4 fl 4 #, $abern 
29 mitt. 7 ftttu, ginfe §ftner 118, fa&na<$t ljuner 59, ttann 
fetn« an ben ungebun>en fronen abget. 

£u S3urba$ 6 gefett ierli<$« uff Martini: fetter jing 5 ft 
6 4, mul gtnS 3 ft, fytbern, tjt 10 ftm. fur 1 mttr, — 20 mttr. 

1 few., jtofc tyfiner 132, on bie fafenadjt tyenna. 

£u 9Ralfd) 6 flefclt iertu$S uff 2ftartini: fetter jinfe 2 ft 

2 fi 4 8 4, gelt gfilten 9 fi 4, font gfilten 22 mttr. 

4 font., SUlartinS Ijunet 6 ; lannbad&t 2 fym., bie jefyenb ufc 
genomen. 

3u SBatyerSto^er 7 gefett ierlidjs uff 33?artfni: gelt gfltten 
8 p 4 J /t 4 t on ben fetben geljenben. 

3u ©utfcbad) 8 gefett ierlt<$«: item em tttyn jeljenb toon 
reben in 3Mf<$er mattft. 

3u SRurfenfturm 9 gefett icrlidj* uff SWartini : ablofjig 
gutten 15 fi 4. 

3u ©tidljetn 10 gefett jcrlt^« uff SKarttni: forn gutten on 
ben jefyenben 24 mttr- 

3u ettlingentt)^er ll gefett ierlidfjs uff Martini: gelt 
19 fL, lorn 6 mltr. 

3u (SaweP* unb ben (Sinfijbeln 18 gefett Jerti^S on ber 
tejl: gelt 3 fi 4, totyn 2 om. 

1 * ©d&euern unb 8u bet ©enti&adj SBe$.=«. SRaftatt. 

3416 $faffenroi$, 83ller3bac$, tturbtc*, 9Ralf$ Be*.;* 

' SBalbpred&iSweier 8e&.*B. Staftott. 
8 6ut&&ac$ »ej.sSl. ©ttlmgen. 

I *° SRuflgeiifhttm, Dettifl^eim &*.&. ftaftatt. 

II ©ttlingenweier ©es.*8t. ©ttltngen. 
13 » flawelwutbetf unb <&tnfiebel$of »«m*. »tyt. 



Digitized by VjOOQ IC 



91 

3tt JHtyngatten * gefelt }ertt$* *>om faf on ben gefanben: 
lorn 2>mltr. 2 font., florltd) frudjt bom jotter arfcr 1 mttr. 

^n S)armfya<$ * gefelt ferlt^S itff Martini: gelt 1 p 4'/i #, 
lorn 2 mltr. 8 fom. 1 bierling , fabern 3 mltr. 2 font 1 btyttng. 

3u ©\>e^art? gefett Jerlidj* uff 3Rartini: neben betttj unb 
fetter ginS 4 ft. 23 /J 3 ^, gutten 2 fL # fruc^t gutten ge* 
utflftt 2 mttr, gult fabern 2 mttr, ginff fabern 10 mltr, butl) 
10 fom. 1 mltr; glnfe fcuner 105, lefe 43, ftac$* 16 ttoben, ufr 
genomen fafma^t fcfiner, ierlt<$ bet unb nrijfcen giufc. 

3u ©ingen 4 gefelt ierltdjS on bte toij&en gin*: falter gin* 
1 ft 5 fi 11 4, lorn 4 mltr, btndet 12 mltr, fabern 13 mltr. 

5 fom., laty>en 16, ^filter 16, ntyn 6 fbr. 

£\t ©tngen lanba(fa: Sretyttofar gelg 4 mltr 5 fom., £it* 
^ronner gelg 1 mltr. 3 font. , §agenautoer gelg 2 mltr. 3 fom. 
1 *>vlg; baran get ab fcon ben toacterten atfern 4 font 1 *rlg. Int 
gtnfe bnd)8, bis uriber fccvlufan toerben; tyunb 8 fomere lorn 
1 mltr, tftmb 10 fomere bincfel lmltr, tyunt 10 fomere faberu 

1 mltr. 

£u tfleinen ©te^nbacty 5 gefett ierli<$« uff SRartini: lorn 

2 mltr, fabern 4 mltr. 

3u ©rfingen 6 gefelt jerlic&S uff SKarttni: bettl) gu (Sr* 
fingen unb Silfingeu 30 ft 4, mul giu& 4 ft. 2 fi 3 4, ab* 
lo&ig gfilten 2 ft. 4 /} 6 4, feller ginfe 4 ft. 11 fi 2 *, ginfc 
lorn 6 mltr 3 flm., ginf* Pner 26, on blefa&uacfa tyuner. 

M gutten: gelt 4'/t ft. 2 #, lorn 35 mltr 4 1 /* fom, 
bimlel 33 mltr, fabem 33 mltr, ^finer 29. 

Son ber tttybam: lorn 6 mltr, biwfet 6 mttr, fabern 6 mltr, 
tttyn gutten 2 om 3 fbr. 2 ma& trftbe 9$, 13 fbr. fur 1 om 
geredjnet. 

fianbadjt: (Smefcen gelg 3 fomere, SMrtftdj gelg 11 font, ©men 
gelg 2 fom.; t$unt 8 fom. lorn 1 mltr, tfyunbt 9 fom. bindet 
ein mttr, fyunbt 9 fom. fabern ein mltr. 

£u 33itftngeu 7 gefelt iertidjs uff 3Rarttni: fatter gin& 

6 ft. 11 fi 10 4, mftt gin« 13 fi 4, abto&ig gin« 1 ft. 3 4, 

' SBeingarien 8«3.=3l. Xwclafy 

» $arm3&ac$ 8e8.=3L $for#etm. 

» Ctyeff art )0e).^. (Sttfmgen. 

♦ * Singen, Uleinffcein&ad^ 8e8' s & $utla<$. 

9 * Cffinaen, ©Ufingen SBefrrH. $for#etm. 

Digitized by VjOOQlC 



92 

gelt gin« 2 ft. 3 /J 3 4 toon $6fen, ol gin* 12 tf, lorn gin* 
brty mltr 2 font., gin* Ijabetn 1 font., cappen 1, gins tyftuer 40, 
on bie faftuadjt ljuncr, xoyn ginfc 4 V* om 3 for. 7 ma§, tye 
12 fbr. fur cin om gered>net. 

Son §offen gfilten: lorn 39 mltr. 6 font., bincfet 33 mltr. 
4 font., fyabern 37 mltr. 4 font., gutter 5. 

Son be* gott*$u& aigen §off bufetbft: geHt 12 fL, font 

6 mltr, binrfcU 53 mltr, Ijabern 40 mttr. 

Sanbacfct fru<$t: gelg ©ettcn 9 font., gelg S3erg 11 fom., gelg 
tfirdjen grunt 2 font.; tJjunt 8 fom. torn! mltr, tljunb 9 fom. 
bintfel 1 mltr, tjjunbt.9 fom. fyabern 1 mltr. £ter inn ift fein 
geljenbt nod) nnjfcen gin§ gerecfcnet. 

3u SBeflba^ 1 gefelt ierli<$« uff Martini: forn 3 mltr. 

3u Sftufcbom 2 gefelt ierltcfy* bcr Ijalb tet)f toom grofccn 
getyenben. 

^u Dbern SBefingen 3 Ijot mtyn frato toon 311b ben obern 
geljeuben ganfc, tote bcr unber ftocft u. unber fteint ift, bod) ettlicfe 
getyenben toon fd)tuffel ufc genomen, lut jiufe bud)*. 

3u ©retrain 4 Ijot mtyn framo toon 3Ub ben geljenben, toie 
toon alter Ijer lumen. 

^u SBeltr^nnidj 6 unb Sfcutmerfpad) 6 gefelt ierlidj* uff 
3Rartini: teller ginfc 12 fi 3 £, gelt gulten 2 ft., torn 4 fom., 
$abern 8 mltr 4 fom.; tye 9 fomere tljunb 1 mftr. Ijabern; fummer 
^fitter 33, fafenad&t Ijiiner 13, gent etlidj ab. 

&u Outentyufen 7 : ablofeig ginfc 1 fL 

&u SRutofafc 8 gefelt ierlidj* uff 2Kartint: gelt 3 /J 8 #; 
unb ftonb baruber nodj 18 % gu redjttoerttgen ; §abern 4 mltr, 
4 fom.; tljunbt 10 fom. 1 matter; Ijiiner 11, toadj* 1 ft. 

3u©utfcbadj 9 9 e f c tt i*ftt<$* uff 3Jtorttni on bie bettlj unb 
bee^emen: fetter ginfe 2 fL 7 7 4, ablofeig flatten 2 ft., fom 

7 mltr, Ijabern 9 mltr 8 fom.; tljunb 8 fom. forn 1 mltr, tljunbt 
10 fom. Ijabern 1 mltr. 

3u ©ttenato 10 gefelt ierluty*: gelt 15 fi £, unb ber ladj* 
ge^enb, ber geljent la$*. 

1 SfoSfleflangmer Drt? 

1 * Bufibaum, Dberwbffingen Stog.^. ^retten. 
♦ Sreiten. 

5 « i 8 gelbrennadj, 5Rubmer3&ac$, Dtten^aufen unb 9tettfa| 
D.-8C. Steuen&itefl. 

9 w @ul**a$ unb Ditenau 8^*. Staftott. 

Digitized by VjOOQlC 



93 

3u ttnbern SJty&elfaa^ 1 nub ©Imanbittgen* gefelt: fyeHer 
ginfe 5 ft. 11 /J 11 #, abto&tg gulten 5 ;0 #, lorn 12 font., 
babern 2 mltr 3 font*; t&unb 9 fontere $aber 1 matter; fafena<$t 
$uner 14, fuuter ^uncr 29 , fe& 9 obcr fur cin ijeben brty pfenning. 

3u fiangenalb 8 gefelt ierltd)S uff 2Jtartim: tyeUer gtnfe 8 /J 
2 4, unb bann ftrut ginfj 16 4, ^abcrn 7 mttr 4 font., 
ljuner 27. 

3u ©<$uetberg 4 gefelt ierltc^d uff SRarttni: fetter gtafc 
2 fl. 3 5 4, ablofeig gelt gin* 1 ft. 5 fi 5 4, fcabem 29 
mttr 7 font. ; buntl) 10 fomere fyabern 1 waiter; gin* tyunct 97, 
on btc fafenacfyt fyuner, 

3u 2Ri)nfett 5 gefelt ierlitfjs uff SWartint: fcctte ginfe 2 * 
1 fi 4 unb 3 albu« tfafygretoer^ fom 3 adjtet, mag ol 4 fciernfeen, 
gan$ 1; an forn gulten on SBelten OfcnerS gut: gelt 7 ft 6 4, 
tfatfegrefer, lorn 49*/ 2 acfytel, foelfe 10 adjtel, Ijaberu 10 adjtel. 

3u ben £offcn 6 jljenftt 3tyn$, on bg t>om Ijofman gu tett 
tourt: gelt 18 p 4 tfftlfeWer, lorn 34 adjtel. 

3in| gu Sanbel 7 : gelt 18 /J 2 4 tfalfcgrefer, forn 2 adjtel 

8 toiernfeen, 51 2 fciernfeen. 

3u »arbelrob 8 : forn 36 a#tet. 

3u 3Botmer8tt>t)ler 9 : forn 20 ac^tet, foelfe 20 a$tet. 

3u gridenfett 10 : gelt 3 fi 3 4, forn 10 atyet, ftt 
4 toiernfcen, co^en 2. 

3mS gu SBinben 11 : forn brt) adjtel, gen§ 14. 

3u Untern unb ©bcrn ©runbad) 12 gefelt jerli<$* on bie 
torilfjen ginfe unb geljenben: fetter ginfc 3 p. 5 fi 4 tfalfegretoer, 
ablofeig gtnfc 4 ft. 5 fi 3 4 Ijetjbelberger, ginfe frudj torn 1 mltr, 
bhufel gtnfe 2 mltr, florlidj fiudjt 2 mltr, ttrt)n gtnfe 49 V» fbr., 
genfe 2, $iiner 43. 

93ou ttfffen: torn 29 mltr, btntfet 25 mttr, Ijaberu 25 mltr^ 
tljunbt 8 foot, forn 1 mltr, tljunbt 9 forn. b^ntfet 1 mltr, tljunbt 

9 fom. Ijaberu 1 mltr* 

j^u 35lingen 13 gefelt ierttc^S: gelt 1 fl. 8 fi 4* 

1 nnternicftel3&a$ D.=9l. S&euenbtttg. 

2 • (glltnenbingen unb Sangenalb 33ej.=3(. $for$eim. 

• ©d&Wberfl 93cg.=3C. (SttUngen. 

• • ' 3RinfeIb, §6fen, Ganbel »eg.=9C. <3mncr8§etm, $fal§. 

• 8arbeIrot$ »ej *%. »ergjabern. 

• * « SJoHmerCweUer, gretfenfelb, SBinben »ej.--». ©ermer^hn. 
13 ©rombac$ 8e§.s9. Smc^fal. 

w Sb^ingen 8^.^. »urladj. 



Digitized by VjOOQ-IC 



u 

Su SanbrudM: gelt 10 /J 4 $et)betberger. 

3u 33ru$fet *: gelt 15 p 3 # 1)tf)belberger. 

3u ^finfyad)* gefelt jerlid)* torn §of gfittett, and) gel>enben 
on M)n unb frfidjten, bic man nit fumteren lann; aber etltt&er 
Jertidjer ttfyn unb gelg fru<$ten fcotgen $erna($: Jfteutd)inger gctg 
1 fern., SBefftoger getg 24 font., ©termer grig 3 fpm, tttyu ton 
7 morgen 2 tiertet toingarts 7 fbr. 2 ntafc 1 fdjowen. 

3u SOBijmpfen* gefett iertid)* on ben gefcnben: abWfetg 
flftWen 1 ft. 14 jl 2 A * 

$u ©tutgarten: gutten 300 gulben uff bent furftentljumb 
2Birtemberg, lut einer terf<$r))bung. 

3u 83aben: gftttett 7 gulben, bie 5 ft. ton mtyuen gnebtgen 
berren margrafen , bie 2 ft. ton Saftlin 3Refcter8 erben gu Sabcn, 
mer brty g&tben au$ ton mtynen gnebigen Ijerren margrafen. 

3u 8ftem^ingen § : gfitten 15 ft., bie 5 ft. uff Seroti fer* 
IW)«, bie anbern 5 ft. uff Sflartint, toon 3Rartin ton SRem^ingen. 

3u Sftutoenburg 6 : item bie tjeitgen gur 9iuu>enburg gebett 
ierlid)* uff ben fctyfjeit funtag (ut eiuer oerfefcrgbung 1 gulben. 

SBilb^ab 7 : item 3>5rg £onoer git jertic^e uff 5Jitojaelt« tut 
einer terfdjrtybung 5 ft. 

3u ©ernfaadj: item Sacob fllufter git iertufc* uff SWartini 
tut einer terfctyrtybung 11 fi 8 #. • 

£terinn ift nidjtgit, bg nit ierti<$ gefelt, geretfcnet, alfe bie 
Jerti^en bett, fo uff unb ntyber ftygen, geljent, fafmadfjt $uner 
unb aUed, bg nit ierli<$ gcfctt # tregt fur ftd» felbfc fan redjnung. 

2Jtyn frato toon Sttb fcot audj nodj ge$enb gu ©j>itberg, 8 gu 
gfr^lfcfyun 9 k., unb etjn ladj$ geljenben gu (Sberftein, fo ^ierintt 
nit begriffen, toie ton after, 

3tem |u SSertf^eim 10 unb SEBitterfftein 11 gefett Jerti^* ba 
fetbfc ton !>of gfltern: lorn 29 ft. 

3 tt $w»W 12 ton minen Ijerren ton ©ttf<$ gett ftrafcburgcr 3 IE £ 

1 »a$nfctiitfen 9q.;9. Bretten. 
1 ©rwd&fal. 

• *3nig8&ac$ »e|.s«. $utlad|>. 

♦ ffiim3§eim D.-9. Seonfcerg. 

5 fRem<$inger$of 8ej.s9l. £>urfod>. 

6 fteuen&iirg, wilrttb. D&eramiSftobt. 
» ©tlb&ab D.^SC. SReuen&ttrg. 

8 Spitl&erg 8ej.s». $tirfac$. 

I 8reiol3$nm 83.3*. 9taftatt. 

*° " ®erf*$eim unb 8Bitter»$eim tot 8^ «r. ^agwau. 

II JBfumat^ tm CffaJ. 

Digitized by VjOOQlC 



4» 

&n (ftpngen gefelt \ttli%* etlfft$aft frilling pfennig *om 
SScltin ©toilet t>on ©rflngen uff attcr fyetylgen tag Dott funffj^en 
gfilben fyaubtgufc. 

3m Sagerbucfc wm 1532 gol. 828—841. % 2>ie a&weid&unoen in ben Bn* 
fSfcen be§ 2ager&u$8 oon 1553 gol. 849 ff., too toriflenS bie (gintr&a* t^etl- 
mejfe fe$fen, ftab ni$t bebeutenb. 

©meUtt 

ftagtrftfilti*** fibet $etet 8tt*er. 

S)a* Diet6en>egte 8ekn speter Suber* $at im SBerlaufe ber 
gforfd&ung fiber iljn fdjon ju manc^er Ueberrafdjung gefuljrt 9ta$ 
fetner nidjt red)t erfolflreid&en 2BirIfamleit art alabemifdjer Secret 
erfaemt er fcfSfettd) art ©fcplotnat, unb toon feiner SEtydtigfeit auf 
biefem ©ebtete tourben ftdj totettei<$t nod) meljr ©puren aufftnben 
laffen. ©arnt Dcrfafet er 1474 djriftfidj fromme SBerfe auf ben 
©ntritt ber Slnna toon SRanberf in baS Softer ©nabent&at, unb 
btefe Bet l^m ungeiootynte grSmmtglett f^etnt mtr auf baS naljenbe 
SefcenSenbe Ijinguwifen; weitere &unbe ton H)m tt>ar md)t *>orl)anben. 
%Mn baS toar ein ^rrtljum. JDurd) ©. ©ummler* ©fite iffc 
mix no$ ein foaterer Srief son Ujm in ber <3. ©allcr SBtMiot^ef 
fcelannt getoorben, tt>et<$cr fl<$ in ber SBriefjammtung 5Hbert8 *>ott 
Sonftetten beftnbet unb ben idj burdj £errn SBartmannS ©e* 
fSmglcit in 9lbf<$rift er^aUen Ijabe. <Sr tautet: 

Petrus Luder artium et medicine doctor, preclaro viro 
domino Alberto de Bonstetten etc. amico suo honorando S. P. D. 

Oratum me superioribus diebus litteris tuis tissimis l 

fecisti, ut tibi ea carmina, que quondam Basilee (ac tu etiam 
affuisti) pro sorore Anna de Randek , dum crucifixi effigiem et 
flammas virgineas manibus tenens , ridenti vultu claustra 
subeundo sese holocaustum sponso suo Cbristo conferebat, 
conpilaverim, tibi mitterem. Cepi hoc facturum (?); tibi enim 
iis longe maiora denegare habeo nihil. Accipe igitur carmina, 
que huiuscemodi sunt : 

Grata domus, genitor, fratresque sororque, sodales, 

Et quondam pretiosa mihi terrena, 2 valete! 

Sat me letifera mundus dulcedine lusit, 

Sat me falsus amor tenuit: discedo soluta. 

Hiis laqueis secura iuvat iam claustra subire, 

Nudaque ab hoc pelago fugiens ad litus amenum, 

Te bone Christe sequor: solus mihi sufficis unus. 

1 (89 fdjetnt ba gu fte$en: exultissimis. SKeKetyt excultissimis. 

2 $n be? 6. ©^Cer $@. ftefjt fe$ta$aft; graciosa mihi pretiosa ralete. 



Digitized by VjOOQ 1C 



96 

Tuque vale, et presentium latorem fac commendatum 
habeas, qui se ex Wienna nostra Papiara nunc studii gratia 
transtulit , ibidem insignia accepturus. Data Wienne. 

©nc 3 e tt an B a fr e entft&tt bcr 33rief nidjt, toofyt aber flier bie 
(Sintletbung bet tttnna toon 3tanbetf bie 23afeler §anbfdjrift, au« 
toeli&er t$ bie SBerfc in biefer 3citf$rtft XXII, 126 tnitgefljeitt 
Ijabe. $)er ©afc, wetter in biefer t>orangefd)i<Jt ift, fdjeint auS 
bent SBriefc entnomtnen gu fetr. Sludj ba jinben n>ir bie flammae, 
toeltfce Suber tooljl in mi|t>crftanbener @rtnnetung an flammeum 
fur ©djleier tytett. <§r nennt fidj in btcfetn fflriefe Magister artium 
— benn 3Kagifter toirb bod) tooljl gu ergangen ober fytngugubenfen 
fein — n>aS er toermutljttd) me getoorben toar; t>g!. 3 eit f<§ r - XXIII, 
37. $)atiert aber ift ber ©rief au$ 2B'en, unb gn>ar nennt er e$ 
Wienna nostra, ©anadj fdjetnt eS, alS ob er nod? einmat gum 
alabemifdjen ©erttf gurutfgeteljrt toare, unb wenn ba« ber gaff 
ift, muffeu bie 3)iatrileln unb 2lcten ber SBBiener ttntoerpt&t 9tu$* 
!unft fiber Ujn geben. $>iefe abcr finb gegenn>arttg md)t gugang-- 
lidj, unb btefe ftorfdjung mu& beSfyalb einer foateren 3ett t>or* 
beljatten bleiben, 

gfir ben burd) ?Pctcr Suber angeregten SBeginn tyumaniftifdjer 
©tubien in §eibelberg §abe tdj ingnrifdjen nodj einigc ©aten in 
^nntfdjerS S3efd)rei6ung ber (Sttanger £anbfd)rtften gefunben. ©a 
§eifet eS ©. 222 in einem ^apiercobej: au$ £eilbronn: M. Tulii 
Ciceronis rhetorica nova explicit per fratrem Johannem Seyler 
conscripta Heydelbergae a. d. 1457 tunc temporis ibidem stu- 
dentem. Unb ©. 220 in einer $anbf$rtft, toeldje toerfdjiebene 
©cfyriften toon (Sicero entljatt : Comparatus est hie praesens liber 
per fratrem Conradum Haunolt in studio Heidelbergensi pro VI 
quasi florenis vel ultra, anno etc. LXVI. Derfelbe faufte aud) 
einen Jereng, in toeldjem eingefdjrieben ift (©. 223): Conradus 
Fabri de Luterburg, Pfleger de Scheyd, scripsit hunc librum 
in Heydelberga d. Spirensis. Hunc librum frater Conradus 
Haunolt comparavit pro tribus florenis in studio Heydelbergensi 
a. 1467. elaboratusque a Magistro Steffano Hosch de Laden- 
burga anno eodem. 

@in Cicero de officiis, toeldjer am 30. ^\x\\ 1467 in Jpeibel* 
berg abgefefyricben ift, ttirb in ben SBeitragen Don SfccobS unb 
Ufert I, 221 erotynt 

Cljne 3 a ^i a ^, bodj berfelben 3eit, aber no# bent fdjotafti* 
f$en ©tubienlreife ange^Srtg,. finb bie <3$rtften im Cod. lat. 



Digitized by VjOOQ IC 



• . 97 

Monac. 6695 au$ ftreifing, na<$ GataL codicum latinorum I, 
3, 119: Interpretatio priorum Analyticorum. Scr. Heydelberge 
in bursa doctoris Wenck per Mathiam Horn de Ettingen. — 
Interpretatio Elenchorum. Scr. Heydelberge in bursa Parisien- 
sium sive Doctoris Wenck. ©en SDoctor SBBentf tjaben tinr al$ 
cincn bet toorjilglidjften ©Snner gjeter SuberS fennen gelernt 

SDie Britfd&r. XXII, 76 u. 85 (©. U u. 53 be* ©q>.*9ttbru<W) 
crwd^ntc SR^ctori! toirb im Cod. lat. Monac. 4393, bcr cm* 
©. Utrid^ unb Slfra ftammt, aufcbrucfltd) $eter Suber beigelegt, 
unb beginnt: Hie sequitur ars persuadendi ex Tulii principiis 
artificiosissime composita per magistrum Petrum l&derer poetam 
laureatum. Per quam artem quevis persuadere poterit, quod 
nullus persuasioni sue valet contradicere. Hoc patebit in exem- 
plari ostensione: ex quo non est genus excellentius docendi, 
quam positio exemplaris. Eandem artem multis in universi- 
tatibus ostendit seu elucidavit tarn magistris quam baccalariis 
recnon studentibus aliis , qui de infonnatione sua pia et fideli 
omnes contenti fuerunt, cum gratiarumque actione assump- 
serunt etc. 

Si quid rethorice dicere volumus 

SDicfcr 2tnfang ift atfo berfelbe, tote an ben oben angeffiljrtett 
©teHen, aber bic SSetfotete ftnb uberatt t>erfc^ieben ; fyicr ift c» 
bie ©efdjidjte be* SB&tymenfitotgS ©eorg *on $obiebrab, bic jum 
Sterna btent, tnbem bic SBreStauer ermaljnt toerben, tym, ber 
interemptor Ladislai genannt toirb, nid)t anjufyattgen. 



gur ben erftett Ijumanifttfdjen Secret in SDeutfdjtanb gttt ge* 
to6Ijntt<$ Subtotg ©ungeuberg. 3$ $abe frityet CSettfdjr. XXII, 
35) bagegeuaSebenlenerfyoben, unb namentltd) etnige SBerfe, tottyt 
cr auf ben Sob £arf« be« jtitynen *erfa|t !}at, fur Ijimmeifdjretenb 
ettl&rt $)amtt aber Ijabe idj il)m bod), tt>a$ idj feljr bebaucrc # 
Unrest getl)an. $)te SSerfe ftnb namltd) Jcfet butdj £errn SJJrofeffor 
©erolb 2Ketyer *on j?nonau im Slnjcigcr fur ©djtoctgerifdje ©e* 
f$u$te 1873 N. 3 ©. 319 abgebtucft, unb fie Wnnen fi$ nut 
SJJctcr SuberS spoefie redjt tooljt meffen. Staturlidj ift audj SDringen* 
berg, tt>ie feine^ettgenoffen, uberjeugt, bafe bie 2ltfi3 ber Spentljc* 
jnimeriS Jebe ©itbe tang madjt; bawn aber abgefeljen, flub bic 
SSetfe gar nidjt fo ubel, unb ber ©djtteijer (©erner) 23ar ift mlt 
lebentoofler £ecf$ett ftanbelub eingefuljrt SBorjilgti^ merfnmrbig 

fteifytyr. XXTU. 7 

Digitized by VjOOQlC 



aiber ift bie SHuffaffung be* gangen £riege3: au$ $ajjj unb Sfceifc 
gegen ba$ aufftrebenbe 93urgertl)um l)at bcr £atfer fidj mit bem 
burgunbifdjeu #ergog auSgefofynt, bictct tym (Srfafe fur atte$ tt>a« 
er toor Sfteufe toerloren, unb forbert Ujtt auf, bic SBurgcr bem 2lbd 
toieber gu untertoerfen, bem fie ftdj toeigern gu btenen, obgtetd) 
fttedtfijdj geboren. ©inb nuv erft bie ©djtneiger untertoorfen , fo 
foil eS fiber bie 9iei$ftabte Ijergeljett. SMefen ©tngang fefee idj 
tyicrfcer: 

Caesaris invidia, qupiens explere furorem 
; In populum Christi, Karoli renovavit amorem. 

n Nescio quern tibi Marte parem vel sorte priorem, 
: , Caesar alt, nam magna vales donritare: feroces 
Armipotente manu generosis subde rebelles! 
Arridet fortuna tibi, cui nemo resistet. 
Vota, rogo, mea carpe: modo conamine toto 
Agmina prosteraens Switencia , post haec 
Imperii civile genus subdes generosis , 
Qui renuunt subici, quamquam seryiliter orti. 
Restituam cuncta tibi, quae Nuss abstulit anna, t 

Et dominabimur hiis, quorum mens altior arm is. ^ 

2)ie ©pradje ift fteilidj nodj toeit toon clafftfdjer SReiufyeit ent* 
femt; fte geigt aud) ni$t bie bet ben $umaniften fonft gemoljn* 
Iftfye Stffectation in ^trttoenbung attert^umlidjer Stebetoeife. W>tx 
o^ne einen fyumantftifdjen Seljrer tyatte SDringenberg fotd^e jBerfe 
nkfrt madjen Wunen; aufeertyatb biefeS $reife$ tnar bamate atte 
#enntnt| ber SRetril ertofdjen. SBir foaben nun burd) ben SBricf 
©igi&mmb* ©offembrot an $)ringenberg toom 11. Sluguft 1466 
(3eitfc^r. XXV, 58) erfafceu, baft lefetcrer atterbtng* mit ben 
fpoften fid) befefcafttgi fyttte, bamals aber toon ©crupefn gepeintgt, 
fl<$ toon biefen tugenljaffen £eiben gdngtid) abguteenben entfd)toffen 
mi:'' SBSer war benn nun fein Seljrer getoefen? SB'ei ben SBrubem 
toom gfcmeinen fieben in SDetoenter tjatte er itju nidjt finben fonnen. 
SJer $farrer SRSljrid) in f einen 2Kittl)ei(uugen au8 ber ©ef<$id;te 
bet etoangelif^en tfirdje be$ ©IfaffeS (1855) I, 54 tt>iebert)ott unb 
btfridjtigt gugleidj bie 3lngaben §ametmanu$ in fcinen Opera 
genealogica ©. 322. Sftad? §amrtmann war e$ Stomas toon 
J?enH>$, welder feiue ©filler ermaljnte, uadj $fa\\t\x gu gejjen, 
urtb fid) tnit ber bort aufgetommenen neuen 9iidjtung ber ©tnbien 
befannt gu madjen. Subnrig JJringenberg aber geljSrte gu ben* 
jenigen, toefdjen Ijiergu bie flJHttet fefytten; bagegen begei$net tyn 
fein ©filter ©imp^eling in fetner Expurgatio 1514 ai8 magister 
Beidelbergensis. $)a§ er toon bort nad) ©c^tettftatt berufen fei # 

Digitized by VjOOQ lC 



99 

fagt au<$ ^amefmann, toertegte eS after in cine gu foate jgeit 
JDiefe SSerufung mu|tc nad) 9t5l)rid) toertnutbttd) gegen ba8 3^ r 
1460 gef<$eljen fcin. £ter alfo fd)ien fid) cine 91u$fidjt gu ertfffnen. 
SOBie gern ^Sttc id) mcincm $eter fiubcr btefen 9tul)m toerfdjafft, 
benn nut cr fonnte bann $)ringenberg$ Scorer gctx>cfcn fcln. '3ff 
biefer in Jpetbelberg 3Jtagifter geworben, fo mufe cr in ben nodj 
ertyalteneu 3Jtetrifeln imb gacultdt$*2lcten gu finben fein. $uf 
mcinc SBtttc Ijabeu tneinc §eibelberger greunbe, §err SBtbliotljetar 
Dr. Senber unb £err $rof. 23artf d) , ftd) bicfer mfi^fanten SRadj* 
fudging freunbiidjft uutergogen, unb toon 1440 bid 1466 afleS 
burdtforfdjt, aber leiber gang erfolglo*; toon Sutovig ©ringenberg 
fanb fidj feine ©pur, 

£ier bletbt alfo no$ ein 9tat^fcl gu ttfen, unb e* laftt fl<$; 
toolji frtoarten, bag in ben gafylreidjen £anbf<$riften an* inter 
3eit no<§ 9iadjrid)teu toerborgen finb. 

SB. SBattenbadj. 



•Ugcftctt wttb Uttfttttbett bet 9R*rlgt*ff$*f t 
©abe«»©aben* 

(ftortfefeung. 1 ) 

(©<$&#.) 

1788 3Rat23. 9laftatt. 3Kagbatena £etf, geb. SBetfer, Sofef 
§ed unb SWarta (Stoa §cd unb ber lefeteren @I)egatte, SftifotauS 
§afner ton 2>urmer$ljetm quittircn uber bie fur ben SSerfauf ber 
toon iljnen innegeljabten ^rble^nmfi^te gu 2Mde8l)eim an fcen 
Sttarfgrafen tfarr griebrid) toon Saben «r^aftcnc ©uutme toon ■ 
1950 ft $ap. ©r. mit ©iegel 139. 

1791 ©eipt. 5. £ar(6rube. SRarfgraf jfarl $ricbri<b toon 
93aben ertljeift ben $patrGnat**(Sonfen$ gu ber toon 39ifd)of fluguft • 
toon ©:pcier beabftdjtigten Sncotporitung ber ©t. j?atljartnen!|>friinbc : 
gu 23t<fe$(jeim in bie ©tabtyfarrei (Stttingcn. (Sntbaitett in ber 
SncorporirungSurfunbe d. d. ©ru^fat 26. ©ept. 1791. ^ap. f&t. 
S)te Urtunbe entfyift ein iBergetdjuifc ber ©ilter unb girftn ge*- 
nannter $Pfritnbe. 140. 

179$ SDec. 31. ©imon SEBarty, SBurger gu £aueneberftetn, 
refoerfirt uber naljer befdjriebene , bent £ir<§enfonb« gu ©Mfetf&tim 

if. 3Wt 24/424 ff. 

Digitized by VjOOQ IC 



100 

ge$5rtge ©liter , toeWje ifym unb feincn ©enoffen burd) mfcrirte 
Urfanbe bed flttartgrafen £arl ftrtebrtdj, d. d. 24. SftoD. 1798, 
gegen eine Sntaufdfumme Don 1301 fl. unb einen i&ljrlidjen 
§rudjtcanon Don 1 3Mter 4 ©tmmri $orn aid (Srbletyen Derlietyen 
toorben fmb. ?Pa£. Or. tnit ©ieget. 141. 

Siettgttta 

(JBotfttfapt, Sutufeim, 83ilttcf ettn r SHitktot, £Hietigl$ehn) 

aSej.^. Stofiatt. 
Pol* 1, U2. 

1381 JDec. 17. ^ilnjcl Don ©uruneng, cin (Sbelfnedjt, Der* 
fauft an Jfcraft Don 9Rid)elbad) f einen SE^cil bed .geljnten 3 U ®toig* 
$etm urn 13 spfunb ©trafeburger $fennige. ©eb. 1381 an btnftog 
nad) ©t. 8ucitn tag. $perg. d\ mit 3 ©iegeln: bed ?ludftefferd, 
bed £and ©yet unb bed §erman Don £etlingen. 142. 

1431 5Karg 1. Hermann ©ettlinger Dertauft feinen SEljeit 

* am jgctynten ju SMetigtjeun an §einrid) Don 2Rid)et6ad). Dat. feria 

quinta post Reminiscere 1431. $erg. Or., tljeihoeife jerftfrt, 

tnit 2 ©iegeln: bed 2Rartgrafen ffiri Don 33aben unb bed 

£ermau ©ettftager. 143. 

1472 S)ec. 15. &afyar unb 9Kett^tor Don ©djauenburg, 
JBriiber, Dertoufen an $)e$ant, hammerer unb bad <£a*itel ber 
SDec^anel &u:ppenl)etm ben britten Sljeit ber §alfte bed grofcen 
^e^nten gu ©ietig$eim urn 120 ©ulben. SKttfiegler: Utridj Don 
©<$auenburg, ber gvoei 2$eile bed tyalben grojjen 3 el & ttte « bafelbft 
inne fytt. ©eb. uff jinftag nadj ©t. Otilien unb fiucien tag 1472. 
$a$. 6oy. co&D. 144. 

1497 Slug. 7. gjiarfgraf Gfcriftof Don SBaben tyut ftmb, bafc 
fein Sanbtyofmetfter einen ©treit gnnfdjen £errn jtonrat gatfenbct), 
$farrer ju SMettgtyeim, einer* unb ben Sntyabern bed tnarfgr&f* 
Hd^en Oberl)ofed bafelbft anberfeitd ba^in entfd)ieben fyabc, bag 
bie fiefcteren bem spfarrer ju 23ietig$eim gefyntbar feien, baft, to 
gegen bie ©dj&feret bed unteren #ofed bafelbft ni#t Derpflidjtet 
fei, bem Starrer igcfytt gu geben, unbefd>abet bed {Rented bed 
starrer* auf ben £e^nt Don ben ©djafen ber Jfttedjte auf biefer 
©dj&ferei. ©eb. mentag nadj Petri ad vincul. 1497. Sperg. Or. 
mit bem ©iegel bed SRarfgrafen S^riftof unb gragmenten bed 
©iegett bed $farret*. 145. 

1502 9»drj7, SSolmar unbSBatt Don ©<$auenburg, SBrfiber; 
DerTaufen ben Ijalben S^etl bed grofcen JJeljnten gu 93ietig^eim an 



Digitized by VjOOQ IC 



101 

©edjant unb ©apitet gu JRaftatt urn 300 ©ulben, inbcm ftc ftdj 
ben ^irdjenfafe toorbcljalteu unb toeitertyn bebingen, ba& bie Jtaufer 
bic $irdjenbau!|>ftt$t uberneljmen unb bem jietoeiligen gjfarrer ben 
genannten 3e§nten urn 12 ©utben iityrlid) leil&en. ©eb. an montag 
nadj fictarc 1502. «Pap. @o*>. co&to. 146. 

1525 Sftoto. 22. SBergeidjnijji bcr Gompetengen be* gjfarrer* 
gu Sietigljeim. 147. 

N *Pfarre gu SBuetiglaim. 

JBermertfung bcr flef cUe f nufeungen unb inlommen* bet pfarrc 
ju S3uetig!aim, (Suppentyaimer ampt*, tote bie uf? betoell) be* 
burdjludjtigen, Ijodjgeborncn furften unb tyerren, $ern $$illtpfen, 
marggratoen gu 83aben k. toerorbnete tete gu competent , narung 
unb uffentyaftung ein* pfarrer* gu SBuettgfaim toon nutoem tajlrt, 
t)crorbnct unb gebeffert toorben flnb, aid Ijernad) toolgt: 

Stem 14 /J. d. ierlidje uff SRartini, gin* toon etttidjen atfern 
unb totyfen bet pfarre guftenbig, na<$ lut ein* brieff*. 

Stem 6 gulbin toerbriefft gin*, abtoflg mit ljunbert unb 40 
gulbin §auptgut*, lut ettlidjer brieve. 

3tem 2 gulbin 12 d. in ginfen toon begentfniffen, nad) lut 
be* felbud)*, fo lang bie giltig unb beftenbig fin n>erben. 

Stem 10 /J. d. bie Ijailigen pflegere Jar* geben fur bett* 
tyedjter, bi* uf anberung. 

3tem 2 gulbin gu getneinen jaren angef$lagen fiir bie ab* 
nufeung ber gnxty ftutf nj^fen # gur pfar getyorig. 

^tem 7 matter torn* Jerlid)* toon be* capittet* groffen ge^enben 
gu SSuetiglaim, 

Stem 9 matter font*, item 3 matter tyabern* gu gemeinen 
iaren toon ber mjben. 

Stem 4 fomren torn* ungetoerlid) gu gemeinen iarn an* 
gestagen fur ben $atben tljait jefyenben be* f$afffjotoe*. 

Stem 8 matter gerften, item 7 matter ertot* unb tynfen gu 
gemeinen jaren toom Ijalben t$ai(e (lain geljenben. 

Stem 3 /J. d. fur to^fen unb fyauff getyenben angefdjlagen. 

Stn gelt: 12 gulbin. 

jforn: 18 matter 4 femren, tjebe* matter fur % 18 /J. <L ge* 
atytet, t$ut 10 gulbin 8 /J. d. 

©erften : 8 matter, tyebe* fur 6 /J. d. angefdjlagen, ttyul 3 gulbin 6 /J. <L 

§abern: 3 matter, angefdjlagen fur ein gulbin. 

@rto>9&, itynfen: 7 matter, tjebe* fur 7 /J. d. geredjnet, tt)nt 6 gulbin. 

3Rad)et alte* gufamen 33 gulbin. 



Digitized by VjOOQ IC 



£u bem allcm fotfen obgemelter $>farre gu erftattung beS 
mangels abgegangner gcfctfc unb befferung bcr ipfarrer coimpetenfc 
unb ufc tomenS tyinfur Jcrtid^a ungetoetlidj uff ober umb fanct 
Martins tag gegeben unb gera^djett tocrben nodj 15 gulbin in 
gett ober frucfctten na<$ obgef<$rtbnem anfdjlag, nut erfter begalung 
t)efct alfbalb angufatyen. 

Unb bfttyt toon ber caplant) fanct UrbanS altars in unfer tieben 
fraun>ett firttyen gu ©ernfoadj, fo ben tyalben groffen ge^enben gu 
SBuetiglaim Ijatt, furfctoergangner jarcn, nadj aufenrifung einS guet* 
tic^en toertragS fedjs gulbin ierltdjs gelts gu befferung gemelter 
pfarrer contyetenfc gegeben toorben flub, fo jottcn an berurtten 
15 gulbin ein caplan gemetter ca^lant) toon Ijter IjalberttyaileS 
getyenben n>egen nit met, ban ein brittait, nemlufc funff gulbin, 
unb baS SRaftcttcr rural catpittett ab iren Ijalben tljail geljenbeS gu 
SBuetigfaim bie ubrigen 10 gulbin einem tyeben ^farrer jerlt<$S 
gu toertoutgen unb gubegalen ipflicfyttg fein. 2WeS bis uff toerrer 
anberung unb befdjatyb meiner gnebigen Ijerfd)afft, furften gu SBaben. 
3u urfunb unb gebe<$tnuS obgefdjribner bing finb bt)fcr uffgaidj* 
nuS toier gfydjlutenb gemad)t: eine in obgenantS meinS gnebigen 
Ijem canfefy be^alten unb bem ipfarrer gu Suetigtaim, beSgltdjen 
bem rural captttel unb bem caftan fant UrbanS altars, aKe ob* 
gemelt, tyebem aud) eine unber benants meinS gnebigen Ijern fur* 
getrutften fecret gugefteHt. 

Actum et datum SSaben, uff ben 12. tag Novembris anno 
domini xv c unb im funffunbgtoetnfeigfteu. 

%ap. ©o|t. cofo. 

1589 Sftoto. 11. SSaben. SDic martgr&flid) babifdje SSormunb* 
f$aft gibt bem ttntertljan gu £)tigljetm, SlauS jtien nadjfte^enbe 
©etoaffer, namlid) „baS SQBaffer gu 33ietigtljeim neben bem netoen 
toag, baS anber im <2eetoag in SMettgfljeimer mardfl), baS brit im 
nibertoag, bie Jtirdjtoag genant, getyt oben an Gberfteiner graben 
bi& an atydjbaum unb unben uff baSSBtettgfl&eimerborff toaffer", in<Srb* 
beftanb gegen einen S^reSjinS toon 6 ©ulben 7 ©d)tll. unb unter 
SSorbetyalt beS 33orfaufSredjteS anf bie gefangenen §ifc§c fur ben 
^udjenmeifier gu ©aben. @eb. uff SRartini anno 89. ^Jcrg. Or. 
mit ©iegel. 148. 

1594 2l!pr. 30. ©teinmauern. dangler unb SFJdt^c beS 
SRarfgrafen (Sbuarb ftortunatuS toereinbaren einen SBertrag 
groifdjen ber ©emetnbe Sietigljehn einer- unb ben ©emeinben 
©teinmauern unb ©IdjeSljetm anbererfeits uber BufaljrtS*, 2B*ib* 



Digitized by VjOOQ IC 



103 

gangs* unb iBe$otgung$gcved)tig!eit auf bem gemeinen $>amm # no$ 
bem ^au^tfa^Iic^ bej$alb Stvungen eutftanben ftnb, tvcit cih 
grower 3$eil ber ©emartung bur<$ ben 9ll)em tytttoeggeriffen 
tt)urbc unb ba ber am 17. $an. (uff Antonii abbatis) 1469 toou 
©djulttyeife unb ©eridjt gu ©urmer$Ijeim beftegelte JBertrag „etwa$ 
obfeur unb unfouter" n>ar. ©at. $afc. (Sop. coat). 149. 

1773 $ec 30. tfatUruIje. STCarfgraf flarl ftriebri<$ toer* 
teityt bem JpanS Slbam 33olj gu SBiettgljeim bic ©djilbgeredjtigfeit 
*gur ©onne". spcrg. Or. mit ©tegel 150. 

1787 3an. 23. ettlingen. £a* fianbeatftel ©ttHngen toer* 
gi$tet gu ©unften be$ furftlictyen #aufe« ffiaben auf ba$ tym, ab- 
toedjfelnb mit bem fianbca^ttel ©ern$ba$, gufte^enbe $patronat$red)t 
bet garret SBietigljetm. $erg. Or. mit ©tegel. $)ie Geffton be- 
fiatigt am 9. 2)ec. 1788 SMfdjof Sluguft toon ©peier, na^bem ber 
SRarfgraf ^arl griebrtdj F l $ toetpfUdjtet Ijatte, bie mit bem 
spatronat toerbunbeneu Saften gu tragen, unb am 3. Sttuguft 1803 
cebirt aud? bad Sanbca^itet ©emSbad) feinen SKntfjetf an biefem 
$PatronatSred)te. 151. 

8lf«*eier 
(©ifdJofSwilr, 39ifd&of§n>$er, Bifiweget) 

Se^B. Staftatt. 
Aolb 1, 119. 

1399 2tyr. 23. 9tein$art toon ftemdjingen, ein ©betfnecfct, 
toerfauft feinen freien #of gu S3if^tt>cicr # ben man nennt be« 
3Renbelbadje$ £of, urn 300 ©ulben an bie £eUigeityfleger 
It. 2. ftrauen ©alette gu ©ernSbadj. Sftarfgraf 23ernljatb I. 
toou 33aben, alS £eben«Jjerr, gibt tyiergu fcinc 3uftimmung unb 
toergtdjtet auf bie Seljenfcfyaft unb aHe fonftigen 9iedjte auf biefen 
§of. ©eb. an ft. ©eorigen tag 1399. $erg. Or. 23on 4 ©iegetn: 
be« 9Karfgtafen SSernljarb, be$ 9tetnljarb toon 9ftemd)ingen, be« 
©eorg toon 33adj unb beS £an$ toon ©elbad) ^dngen nod) 3 aw. 

152. 

1471 5ft oto. 17. £err SfticotauS (Sveumer, (Saltan ber 
©t. (Sr^arbfyfrunbe in U. 2. grauen (Sapette gu ©ernSbadj unb 
bie Jpeiligen^fleger bafelbft geben ben fogenannten U. 2. grauen- 
§of gu SBifdjitoeier bem #an8 §offej$ , feinem ©oljne SlauS §offe§, 
bem <Slau« Senginger unb bem 33erc$tolb ©entner auf 3r Satyre 
in (Srbbeftanb. ©eb. fontag nadj Martini 1471. $crg. Or: mit 
bem ©iegel ber ©tabt ©ern$bad}. 153. \ 

1521 SeH'9. @rble$enretoer« bed Stefan ©ofcmann gu 



Digitized by VjOOQ IC 



104 

SBifdjtoeier gegen §errn Sacob 93oW, (Saltan ber ©t ©rtyarbd* 
Vfrfinbe gu ©erndbad) fiber bctt $Pfrfinbel)of gu 33ifd)toeier. ®eb. 
montag nadj SRariS geburt 1521, Sperg. Or. mit bem ©ieget be* 
©eridjted gu ftotljenfeft. 154. 

1534 3ttarg 3. SDic 3ttarfgrafen Sernfjarb II. unb (Srnft 
toon 93aben genetymlgen bic bereitd toon SRarlgraf 5p§ittpp L ge* 
ftattete (5rbbete$nung bed Stefan ©ofemann mit bcm spfriinbeljof 
gu ©tfdjttjeier, ba fiber bic ©eneljmtgung burd) ben SWartgrafen 
spijtltw feine Urfunbe audgefcrtigt loorben toar. ©eb. ginftag nadj 
Steminidcere 1534. $erg. Or. mit 2 ©ecreten. Srandfij: ber 
toorigen Urlunbe. 155. 

1562 3tyr. 82. fticotaud ©ugler, Official bc« ©ontprotfted 
SBolfgang toon ©alberg gu ©peter # erlttirt, bafe ber $farrer 
3o^ann ©tabelin gu 9fcotl>enfeld mit feiner ©eneljmigung' ge* 
nanntcn ©urgent bon 23ifd)tt>eter 24 3 uc $ ert %$tx an c * ncm 
SBerg, ber SSogelfang genannt, in Stfdjtoeirer ©emarlung gu bem 
SEBittumgut ber gjfarrei SRatljenfetd get)5rtg, aft <Srble$en Derlte^en 
tyabe. $>at. $erg. Or. mit 3 ©iegeln: bed Officiate gu ©ipeier, 
bed $farrerS gu SRotyenfeft unb bed ©erid)td gu SBifdjioeier. 156. 

1581 SRai 8. £>ie ©emeinj&e 33if djtoeier fteUt einen 9tetoerd 
aud fiber bie, burd) inferirte Urlunbe bed $)omca$iteft gu ©peier 
toom glei<$en Sag erfotgte ©erleiljung bed biefem gufte^enben &fynU 
antljeift gu SMfctyweler auf 20 3a$re, gegen eine i&fyrlidje ©filt 
toon 50 ©ulben. ©at. gJerg. Or. £)ad ©ieget bed Slmtmannd toon 
tfuwentyeim ift abgefatten. ^m 3a$re 1600 (3»ai 2.) erfotgt bie 
gmeuerung biefer aSertei^ung gegen eine Satyredgfilt toon 80 ©utben. 

157. 

1628 SuL 6. SBenbel 23aumftarl toon a3if<$n>eier entfetyt toon 
bem ?Umofcn gu 23aben 25 ©ulben. gJerg. Or. mit bcm ©emeinbe- 
ficget toon 93tf<$tt>eier. 158. 

1689 3tyr. 20. Otaftatt. ©djutbtoerfdjreibung ber ©emcinbe 
SBifctytoeier gegen ben Slmtmann ber $mter ^uwenljeim unb 
ftaftatt, £errn 30$. £l)eobalb Oberfin, fiber 46 ©utben 52 itreuger, 
toeldje fie toon biefem gur SUgung bcr frangSfif^cn (Sontributiou 
unb bed 3Binterquartiergelbed aufgenommen T^atte. 5(5ap. Or. mit 
bem ©iegel bed SUntdtoerfoeferd 30$. 2lb. ©ebolt^otoer. 159. 

1755 Oct. 25. 9taftatt. 2Karlgraf Subtoig ©eorg toerfetyt 
fein §ofgut ; bie gaiftenljub genannt, auf 23t[c§toeirer ©emarlung, 
bem Sacob SDBeftermann aft ©rbleljen. sperg. Or. mit ©icgcl. 

160. 

Digitized by VjOOQ IC 



105 

8ttte»tit 

gta.;& Dffen&urg. 
Stolb 1, 146. 

1489 3»ai 27. £an* *on Canba^crg, 9Htter, SBogt gu 
©rtenberg, t>crmittclt ctttcn ©trett gtotfcfyen $af:par ©toff gu 
©tauffenberg unb 5Keiftet Sacob Seutotbt, ©tabtfdjreiber gu Often* 
Burg fiber ©fitten gu ©ottenan, gur 33irtf, gu Sty^entoeier unb 
an anberen Orten. ®eb. mitttood) nadj ft. Urban* tag 1489. 
*PaJ>. 6o:p. co5t>. 161. 

1559 3un. 22. ©eorg 3orn ton Sufcuty, Sanbwgt in ber 
Ortenau, Ott SDietridj toon tfuflpenljeim, Stmttnann gu Oberflrdj 
unb SReWjtor SEBiebergrien t>on ©tauffenberg toermttteln eteen 
©treit gtoifdjen ber-®emeinbe auf bem (Sgyenbityl unb ber ©e* 
nteinbe gu SBottenau fiber bie 93&$eP3Umenb. $)at. $Pa\>. <&>$. 
*ib. sec. 18. 162. 

1565 Oct 4. ©ertrag gtoifdjen SRelctyior SCBiebergrien toon 
©tauffenberg unb ben @rben be$ £an« if erttlin unb ;gacob Stytfd) 
gu SRendjen, ben Sobfaff toon bem 9tebl)of gu Sottenau, in ber 
fflfirg gelegen, bctreffenb. ©at. $erg. Or. mit 2 ©iegeln: be* 
Ottmar SMetridj *on JlMltyenljeun , SImtmann gu Oberfird) unb 
bed 9tubotf toon SReuenftein bafetbft. 163. 

«w. 

flott 1, 180. — (». 8euft) bie Witter »on SBBittbetf Hafiatt 1857. 

1317 3Rai 19. SDaS geiftttdje (Script gu ©trafeburg be* 
urfunbet, bafc 6uno SSonltn, ein ©trafcburger Sfirger bem £ein* 
gclin gWfce ben §of ©djlud;enau at$ <£rble§en toerlietyen §abe. 

164. 

Coram nobis judice curie domini H. de Lupfen, archi- 
diaconi ecclesie Argentinensis, constitute Cfino dictus Bonlin, 
civis argentinensis pro se et heredibus || suis locavit et con- 
cessit in emphiteusi perpetuo, quod vulgariter dicitur su eime 
rehten erbe, Heintzelino dicto Flosse presenti et conducen || ti 
pro se et suis heredibus curiam dictam Sluchenowe cum 
omnibus bonis, agris et areis pertinentibus ad eandem, 
excepta una area || in curia predicta sita , locata per dictum 
Cfinonem Burckardo dicto Durler de Buhele, ac una area 
similiter in dicta curia sita, Jobanni dicto Witze per eundem 
Cfinonem locata dumtaxat excepta, pro censu annuo sedecim 
solidorum denariorum argentinensium et unius capponis absque 
quavis augmentatione census, quod ane hoher steygen dicitur, 



Digitized by VjOOQ IC 



106 

et jure mortuarii, quod aneval appellator in volgari, singulis 
annis festo beati Martini byemali de dicta curia ab eodem 
conductore suisque heredibus predicto locatori ac ejus here- 
dibus persolvendo, sic tamen, quod quQCienscumque dtctam 
curiam in manum alienam devolvi contigit , extra manus con- 
ductoris vel heredura suorum, quod tociens ipsi locatori de 
eadem curia jus laudimii, quod erschatz in volgari dicitur, 
debeatur, hoc adicto, quod anno quocumque post lapsum dicti 
termini dictus conductor vel sui heredes in solucione dicti 
census post lapsum termini supradicti per quartern partem 
anni negligentes forent aut remissi, quod extunc cadant et 
cadere ipso facto debeant ab omni jure ipsis in dicta curia 
competenti occasione locationis prenotate se locasse et conces- 
sisse in modum predictum publice est confessus, promittens, 
se dictam locationem ratam et gratam habiturum nee contra 
earn venire vel veniri procurare per se vel per alios quoquo 
modo in iudicio vel extra imposterum vel ad presens. In cuius 
rei testimonium sigillum curie predicte presentibus est appen- 
sum. Actum xiiii Kalendas Junii anno millesimo trecentesimo 
decimo septimo. 

$etfi. Or. Siegel abgefaUen. 

1412 3H>r. 27. (SrbleljettrctoerS beS Oberfm Otte, §anS 
Otten fcL ©oljn, t>on 93ft^l gcgen JjjanS Oln, cremate ©djultljeijj 
gu SSubt, nunmeljr gu Offenbutg gefeffen, fiber 8 Sagtoan fatten 
toor bem §egened?e, be$ Srunnen SWatteu genannt, urn cine 3aJjre$* 
fliitt toon 1 gjfunb unb 2 Ungcn ©trafcburget $fennige. ©eft. uff 
tmtta>odj na<J) ft. ©eorten tag 1412. $erg. Or. mtt bem ©tegel 
beS ©eri#t« toon aSityl unter SBinbctf. 165. 

1419 %)x. 5. £ug @}>adjbad), ctn ebettuedjt, toerlauft an 
bic ©ruber 9teimbolt mtb JBurfart toon 2Btnbe<J, §ernt 3freht? 
fyarbs toon SBtnbed fel. ©6ljne, ben toietten Xtycil be$ &tty\tm iw 
bem 23anne gu JBftty, ben er toon i^nen gu Scljen tragt , toor* 
6$altti$ be« 9ftu<ffaufe«, urn 50 ©utben. ®eb. uff mttood) ne^ft 
toor bem fcatate tag 1419. $erg. Or. ©ieget abgefaffen, 166. 

-1423 Sunt 24. 5Ke& Subenbraterin, §ug ©ufeen fel. Sffiitoe, 
93urgerin gu ©trafcburg, toerfauft an ^unfer $eter toon SBinbetf 
10a3iertet9ftoggenfotngelbe«, 2 flaxen unb einen ftaff mit fetnen 
ftedjtcn, aHe« gelegen gu 33uljl, urn 40 *pfunb ©traflburger 
^fennige. ©eb. an ft. 3o^an« tag be* tofferS 1423. $erg. Or., 



Digitized by VjOOQ IC 



iffl 

*on ben 2 ©iegeln (bed ©eridjted gu 33itl)l unb be* ©afoar ©ufe) 
ift bad gtoeite abgefattcn. 167. 

1430 Sunt 17. §ug ©*>a#badj toertfanbet feinen SDfjetl bed 
3eJ)nten gu 23ul)l unb 8 ©efter JJorngelbd, bie ialjrlidj toon 
eintgen $tfern ^umb Ctappeter tynben getegen" fatten, unb anbere 
©efafle ben SBrubern SReitnboft unb gJctcr toon SGBinbctf urn 
70 ©ulben. ©eb. uff fatnftag nodj unf* $eren frontidjnamd toft 
1430. Sfer g. Or. tnit bem ©iegel bed £ug ©pad&badj (einem gtt>ei* 
tttfigen Slbler). 168. 

1474 3Hai 30. ©djultfceiB unb ®eri#t gu 33^1 beurtunben 
eine toor itynen be^onirte 3 eu 8 cnauS T a fl c **ber bie 93anngrengen. 

169. 

SBir ber fdjuttl)eif$ unb bad gertc&t gu SBuljel befennen etyn* 
Ijefliglidj mit bifeat brieff, bad uf fyut bato fur und fotnen ift ber 
erfam Sfticlaud Slmlung || nut bed l)oc$gebornen furften unb Ijerren, 
Ijerrn Marled, marggrafen gu Saben k. unb grafen gu ©panl)eim, 
unferd gnebigen lieben Ijerren, gcioaltd brieff, begert||unb forbert 
baruff an und, im ftmtfcfyafft gu toerljSren toon bifen na^genanten 
fcerfonen, bed, fo er uf fte tourbe gteljen unb im irer fage glaup- 
lid) urfttnb || unber unfer geridjtd infiget gugeben. $)ann ber ob* 
genant unfer gnebtger §erre toer foKidjer funtfdjafft notturfftig 
gugebrudjen gegen bent burdjtudjtigen Ijodjgebornen furften unb 
$erren, Ijern gribridjen, ipfalfcgrafen bt) 9fyne, l)erfcogeu in Severn, 
bed ^eittgen romtfetyen rtjdjd erfetrud)feffen unb curfurften, aud) 
unfertn gnebigen Ijerren, in ettlidjen ipuncten, ber ir beibergnaben 
gu N ufctragl toeranla&et loeren. ©o n>ir nu §aben bebadjt bie 
billidjeit, aud) gefefyen unb §oren tefen beiber obgenanten unferer 
gnebigen $erren funberlidj befellje unb geljeifjbriefe, $aben toir big 
nadjgenanten iperfonen, tnit namen ©udjerd §anfen unb £eUnrigd 
Sacoben, beibe toon SBogtembadj, SRuflerd $anfen toon 3tdjern, 
9lberlin unb ©tetynljannf en , beibe toon ttnfeenljurft, ©arigud (?), 
(Sngelljannfett unb £otten!jeinrid)en , atte brty toon (Srofdjttoiler, bie 
atte langfctyt tnartffnedjte getoeft unb nod) finb, fur und befanbt 
unb ine befotyen, gu fagen, ntyemanb gu Ueb nodj gu leib, toed ir 
tycbem bed, fo uff fte gegogen ift, f unb unb toiffenb ft), bie ntartf 
antreffenb, ben audj alien ird re^ten gu glauben unb gu getrutoen 
ifl SDie tyaben uf bad alfo glo^t unb typltdje etybe gu gott unb 
ben Ijeiltgen gefnwrn unbgefagt, ttoie M)t bie tnartf gange; nemlidj 
fte $aben ntye anberd geljort, bann bad bie mardf gange bi& geitt 
©nfoad) an bie brutf, toonbannen unber fidj ^inab unfe an bie 



Digitized by VjOOQ lC 



10& 

SWirrentad) unb gem 9JU<$elbac6 unb furba&er bie ©d)eibtad)> uff, 
toonbannen furtcr I)inab un^ an ben ©ipetfftege gem SRofe, bar- 
nadj bem SBad) nad) unfc an ben ©rennel unb bem ffafc nad) 
gein Obertoaffer naf)e an ben $ofe, barnadj Ijgnber bem Ijofe Ijin 
gfi bem ftetytt unb furter an ben Sauff6ad). ©ie fagen aud), bad 
bie nactygenanten firfyel btc martft mjefeeut : nemUd? ©nfpad) unb 
93ogtembad) ate ctyu ttrfoet, Sftiberadjern unb ©afpad) ate etyn 
lirfyet, (Srofdj toiler unb ©amjfturft, i)egtid)$ fur fidj felbs atfetyn 
etyn Ijrfoel unb ttnfeenfytrft unb ijeffe dte etyn firfpet, unb fuft 
toil Ijofe unb totytere, bie aud) mit ntye&ent. 2)ar gu §anb (Sngel* 
$an$ unb 3;ottenI)einrid) toorgenant fo^tt mee gefagt: bte marcl 
gauge toon bem egenanten Sauffbad) an fur SEBtnbed Ijinufc unfc 
gein §orn6erg, ba fie audj atte jare bie martftyunre getyolet patent, 
fie unb btc anbern obgenant, ate audj biefelben anbern fagent, 
ba$ ine baffelb audj funb unb toiffenb fy. Unb ba« fotttdje fagen, 
tote toorgefefyrieben fteet, toor un$ obgenanten ©<$ultijeifi unb ge* 
ridjt gu S3ttl)et atfo ergangen unb, tote recfyt ift # gefdjeen flen, 
$aben toir be$ gu toarem urfunb unferS geridjte infiget geljencft 
an bifen brieff, ber geben ift in ber fyeitigen ^fingfttooctyen anno 
domini millesimo quadringentesimo septuagesimo quarto, 
^erg. Dr. tnit fragment bed JOityfer <$tti$t3ftegeI3. 

14:87 geb. 9. 8e§enretoer« be$ aSartljotome ©notolitt gegen 
SRetntyarb toon SEBinbetf ben alteren uber ein ©rittljeil bed tleinen 
unb ein 93iertljeU be« grofeen ^eljnten gu 93u$. ©eb. uff frtytag 
na<§ ft. SDorotyeen tag 1487. $erg. Or. mtt ©iegel. 170. 

1488 o. Z. SEBtfljefot toon Sftetpverg, Saubljofmeifter, auf S3e* 
feljl bed SRarlgrafen @ljriftof toon SBaben, unb SHeln^arb unb 
SaloB toon 2Binbetf geben, ate gemeine ©ogtijerren gu SBitljt, fflr 
ben 2)orf* unb ben ©ertctyteftab bafelbft eine ^oliceiorbnung. 
$Pa*>. Sop, coato. (Sin StuSgug ftetyt 3fdjr. 7, 267. 171. 

1507 ©efct. 1. £an« SOBelfinger toon SBirgburg, ©^ultyeife 
gu SBaben, Slnt^oni ^irfener, 33ogt gu 33utyt unb Sern^arb toon 
SOBigerSljeim , ©djultljeifj gu 8taftatt, madjen einen (Sntfdjeib 
gtoifc^en ben ©emetnben ber ^trdjfoiete ©tetnfca^, iBu^t, SBim- 
l\x$ unb ©tngtyeim etnerfettd unb ber ©tabt ©toO^ofen fammt 
©c^toarga^, ©eOingen, ^ugeteljetm, 3ffcj^cim f ©anbtoeter unb 
ben 2)5rfern im Siteb anberfette in Setreff ber Sfrrungen, bie ft(^ 
bei §anb^abung bed ©raben« ergeben $aben # ber au« bem Sru^ 
toon ©djtftung uber bte §art bis in bad JRennfetb unb bort in 
bie ©ac^ ge^t. ®eb. uff Egidii 1507. ^ap. So}, sec. 17. 172. 

Digitized by VjOOQ lC 



109 

1607 ®ec. 10. Sanbtoogt unb 9ftSt§e ju S&aben, im Stamen 
be« SRarfgrafen (Hjriftof, unb 93afttan toon 3Binbetf, ate 95or* 
munb S^obS toon SEBtnberf fcL ©oljneS, SEBoIf toon SBinbetf, er* 
neuern, ate gemeine SBogtljerren ju23u$l, bic $Policeiorbmmg biefeS 
$)orfe$. ©eb. frc^tag nadj Concepcionis Marie 1507. 93gl 9ieg. 171. 
$)ieJBer&nbetungen bcr neucn Siebactton finb in bic 6o^ie bcr 
alten Orbnung toon 1488 eingetragen, Slnfang unb ©djlufj im 
Goncefct beigefugt.* 173. 

1508 $eb. 29. ©<$ntber ©fou* unb ©ertrub feine (Sljefrau 
ju SBu^t tetyen toon U. S. grauen ©djaffneret ju jta^^cl 
50 ©ulben untcr SBetyf&nbung toon 3ttatten unb gelb am ©te<fc 
Ijed), am ©utleutyauS, am (Srtad), im SBtybadj, im ©ram^n* 
fidfelctn unb an bet Sttmenb. ©eb. jinftag nad) f. 2Ratfy)S bed 
§t jn>5lfootten tag. gJetg. Or. ®a$ SSfi^ter @erid)t$fieget ift ab* 
gefaHen. 174. 

1522 SRat 6. $$iliw to. Stttbotf, genannt 2Botfd)lager, unb 
feine (Styefrau, Satyartna (Srtenljauptin toon ©atem (©auHjeim), 
toerfaufen an SGBolf toon SEBuibed , Ujrcn Setter , ben §of auf ber 
aStynung' 1 , ben man ben afteu SBinbeder £of nennt, fammt 
etft^en^udjertgeib, gfieben unSSRatten auf ber IjotyenSlu, unter 
bem£uuger$berg, im ©teinadjer getb, Bci bem fyeiltgen Srumten, 
in ber ^trdjgaffe, im ©ternenberg , in ber tfrautenbadj, unter 
bem tfmebifeberge, im SEBerbt an ber §effeubad) unb SDWtylbad), 
bci bem tfemtfen ©teg, am tfuttenjtyfel, aufjerbem iljren 9tnti)eit 
an bem tfolben 3el)nt toon SQBetn unb g-riidjten, atCc« ju SBufyl 
gelegen, urn 300 ©ulben. £)aju geben in einer jwetteu Urlunbe 
tyte 3uftimmung: Sttcl §an$ 3ted)burger/ Dr., toon ©trafcburg, 
j&mjter, unb feine §au8frau ©arbara, geb. toon SUtborf. ©eb. 
auf jinftag nad) b* \)l creujerftnbungStag 1522. $ap. (Sop. 
sec. 17. 175. 

1527 San. 17. ©rbnung, bie SBafferung ber SWatten am 
fianbvtoeg ober S3fi$l betr. Uff bonrftag Antonii 1527, spap. Sop. 
co&to. 176. 

1528,3an. 14. £ug ©$ad)badj, etn @beltne#t, toerfauft an 
bie SBrftber Steinbotb unb Surityarb toon SBtnbed ein SBiertljeit beS 
3e^nten ju SBu^l urn 50 ©utben. ©eb. auf jinftag nad) ft. £Harien 
tag 1528. $ai>. 6op. sec. 17. 177. 

1528 3uL 30. 3Karfgraf qfyilfyy *w ®«*«i wnb SBolf toon 
SBHnbetf, ate ©eridjtSfcerren ju S3iUtf, eriaffen eine SBerorbnung, 
ttrie e$ mit ©erbleten ober gronung urn $luSftSnbe unb ©djulben 

Digitized by VjOOQ IC 



no 

tor ©eru$tsftab ®u# getjaften toerben foil. ©eb. uff bonrftag tta# 
Sacobi 1528. %tip. Gone 178. 

1532 2tyr. 10. ©aben. SDie furftlidjen JRat^c gu ©aben 
geben eincn (Sntfdjeib in SBetreff bcr Srrungen gtoifdjen 3tbt 3^nn 
Don ©d)tt>argad) unb ben ^ettegern" 1 gu 2Mtf)t, tine tt>cit bcr 
2lbt fetnen etgenleuten, bic fiber ben 23ad), bie ©ped genannt 
gte§en unb ttne toett bie ^SBctlcgcr" gu 33uj)l bie marfgr&flidjen 
Untertljanen, bie fljnen in i$r „23et" gegeben finb, mit ber „93et" 
unb anberen ©ieuftbarteiten fotgen biirfen. Act. et dat. gu ©aben 
uff mitttoodj uadj bem fonntag Quasimodo a. d. 1532. spcty. Sop. 
coato. , . 179. 

1532 £ec 19. 3Jtarfgraf P)Hty:p ton ©aben orbnet an/ 
baft bie „©etteger" itn 9tmt ©ufyt, gegen (Sntrtdjtung toon 
15 $funb spfennigen ialjrltdj an bie Sanbfdjreiberei gu ©aben 
ober an ben ©ogt gu ©uljt, ba$ SRcd^t ertyalien, toon bfn gegen 
anbere fieibeigene in ber Ortenau cingctauf^ten fieibetgenen be* 
SDtorfgrafen Winter bem $errfd)aftUd)en ©erid)t$ftab git ©filjl, aitd^ 
in ben $errfc§aftU$en £)5rfern unb gixittn unb in ben Obrig* 
feiten gu ilngjjurft, ©reit§urft, §afeemoeier, SSalbfteg 1 , Uteufafc, 
©ermertberg unb Ijinter bem Softer ©djn>arga<$ , unter ©t. peters 
6tab gu ©<§n>arga<& unb ©imbud), mit %en Bugeftmmgen, 
3in!en unb £5fen, befcgletdjen audj town biefe Seibeigenen in ber 
§errjdjaft Sidjtenberg, tm ©ttft ©trafcburg ober Winter ben Gbeln 
in ber Ortenau (auSgenommen bie gemeinen ©tabe, be$ 9teidj$ 
(Sigentljum) iljre SBoIjnung ftttten, ober lunftig nefynen tofirberi, 
auf ettrige 3etten bie 2eibeigenfdjaftSs©et etngugieljen. ©ebl uff 
bornftagS nad) ft. Sucten tag 1532. (Snfyalten in einer Urfunbe 
d. d. 1534 ©ec. 2 V burd) toeldje bie 3ftartgrafen ©ernljarb unb 
<£rnft biefe ©ejttmmung beftatigen. ©at. $erg. Or. mit 2 ©ie* 
geln. 180. " 

1534 2)ec. 15. IRetoerS ber gemeinen ©etfeger gu ©uljt gegen 
bte 9Rarfgrafen ©ernljarb unb (Srnft, bie <5rt)ebung ber obigen 
Set betreffenb. SDat. $erg. Or. mit b. ©eridjtsfteget toon ©u$I. 181. 

1540 gut. 31. ©ertrag gtoifdjen ben £atif:pflangern gu ©uljl 
unb ber ©emeinbe ©teinbadj, ben SBafferguflufe betreffenb. 182. 
Orbnung bie JjanfrSfcin betr. 

£u Mtffen, att fidj ettttdje fyenn unb trtljuirib gtmfdjen ben 
tyanfyflanfcern gu ©uljett fampt irem anljangl, alSObertotyr, 

1 Sfctfeger finb roo$l biejenigen, benen bie (Strung -ber Beten ii&ertragen 
ober vietteic^t awc§ verpffinbet war. 

Digitized by VjOOQlC 



Hi 

Stynbtbud) unb ©berbrud), fufclicierer, an extern unb ben ge* 
tne^nen toon ©tet>nbad) ate margtyerren init item betyftanbt unb 
totyljiegud^ter anbertljetyte fid) erfyoben unb enftanben, betreffen baS 
toaffcr # tpeld^ed in bcr 33u^ettat runfe abfluffet, toon toeldjem bic 
fuplicierer iar« ire rofeinen fulten, ircn $anf gu rofeen n f fo 
^efeunbt burdj bic anttoortter burdj anbringen in furftlictye canfefy 
ntyterS gu futtcn abgeftricft ic., alfo baS bic fupticierer furtragen 
lieffen, toann inen ire rofeinen ufe gerurtem badjtoaffer gu fatten 
abgefdjlagen unb bie felbigen nit gu futten toertoittiget, loefe grofeen 
toeiberblldjen fdjaben ber ganfcen gemetynb barufc entftonbe, ba ftdj 
ubcr 200 menfdjen tnit tagtidjer arbetyt ir toetyb, ftjnbt unb frwfc 
ftatt barufc erljalten. unb ernoren inuften, gefdjtttygen be$ Ijoljen 
gelt$, fo tdgtidj baburd) in ba« lanbt gebra<§t, batnit unferen, 
gnabigen Ijerren gDnS, rentt unb guttt befter ftattlic^er begatt unb 
toerniegtt wmrben, unb Der^offtcn bic fupticierer; bic toetyl fie ben- 
ba# fantpt bem toierunbgwepfeigen attc geitt one beren toon ©tetyn* 
ba# $t)lff unb ratt in $am unb runfe mit graben erljalten folten 
beffelbigen wafferS (mengllidjS ongebtynbert) genieffen. 

&agegen bie toon ©te^nbad) ate margfljerren famipt ircm bety* 
ftanbt toerantoorter reben lieffen, fie toeren unfer gnabigen Ijerren. 
ber marggratoen gu SSaben aud) angeljortg unb geljorfame unber* 
faff en # bie iren gnaben idrti<§$ gin$, renbt unb gulten Ijanbt* 
reidjen unb ufcri^ten muften. ©o Ijdtte ojner etyn fihtolin ober 
gtoety, bamit er ftc§, fctn xoxjb, fynb unb ganfeen ^augftabt er* 
fatten unb ufcbringen, ben Ijerren batoon toerntegen, unb folt ircm 
to$e bur<§ bie Ijanffrofetnen (fonberlidj in bifcr Ijetyffen, burren 
gitt) baS retyn, unbeftetft waffer abgeftricft unb ufe bem re^ten 
run§ gertdjtt) nit guftteffen Iaffen # mufte ir totylje atte* toer* 
f$ma<$ten unb toerberben, baS bann cin groffe gal unb toiel bejfer 
Were, bann ber Ijanff, unb toerljofften, ba$ inen fottidj* toaffer in 
le^nerle)} n>et)& ab gefpro^cn werben mocfctt, unb btoetyl biefyanb* 
lung bur<§ fufclicierung unb baruff gegebenen antoorten in furft- 
lidje canfety gen Saben getangt, ijaben unferer gnabigen furften. 
unb $erren bcr marggrdtoifdjen tourmuubtfdjaft ftattljatter unb retbe 
(bamit fr^b unb etynigfetyt gtoifc^en ben unbert^anen unb nadjpurn 
crl^alten) bie crcnt^aft unb tttyfen §ann« 3^4^ ^M4 ertt # 
fc§ultl)9ffen gfl Saben # fiux §0(^§e^nfecn, fdjaffher gu SB&ren/. 
§(tnn« S3edfcn f fyoffettern unb §annfen §arttntan # alien )*>afbk 
me^fter # burgcrn gft SSaben, abgefertiget, toon betyben part^cn . 
gwen toertrag^menner gu fid) gu nemen unb orbnen, obgebadjte' 

Digitized by VjOOQ lC 



112 

fpemt unb jto)trad)t $tyngutegett unb in ber flute (xoa mogti<$) gu 
toertragen. Sttfo fjaben obgefdjribenc toerorbnete toon SBaben Don 
bcrett toon 93u§ett obcr fu^Uctcrer yartytyen flcnoinmcn bic erbare 
unb befc^etyben ®eorg §dring, ben autytslnedjt, itn alten fflffer 
§annfen, al$ groen, bie letyn ^anff geboutto nodj gewerb trtyben, 
unb toon beren toon ©tetynbad) fitijjen £ann«, bronnenmetfter unb 
UlridjS $annfen, unb §aben gemelte fdjtyb unb toertragSteut, uff 
betyber tlje^t anruffen unb bitten, ben ^anbel ber maffen toertragen; 
bod) atte^n bty§ tyefcigen burren unb fctyffen iarS. ©o aber ji<$ 
tttytterS gfttriege futte unb uberflufc be$ toafferS ober mtynber unb 
toentger ober toiettd)t ffljn ttoaffer, foil e$ gfi ben felben gotten, 
nadj geftatt be8 n>cttcr« unb JargangS geljatten toerben, unb biff er 
toettrag nit titytterS btynben, bann n>ic bie getegenljetyt biffeS tt>affer$ 
tyefet erfc^nbt 

3um bem erften ift toerorbnet, ba$ bie toon SBu^ett ire betybe 
fdjtootte, bie fie im fterfen Ijietoor geljabt, abtoffen unb uffbrec^en 
foflen, bamit ba$ ttoaffer, bie ©utyettat, feinen redden ftufc ge* 
Ijaben moge, bagegen gi\gctaff en # ba$ fie funf ro&inen, bie ni^jlen 
unben am fterfen 93uljett, mit ttoaffer futten, unb mogen t>e uber 
ben anbercn tag frtyf<§ toaffer uber bem ingelegten §anff ri^ten 
unb ftieffen laffen, bodj baS bie gtoet) tl)et)t toaffers gum toenigften 
im redjten run§ Mben unb ben flufc (mengfltd) ontoer^nbert) 
Ijaben moge. 

3ft bem anbem ift bereft , ba$ bie toon Oberto^r brt) 
r&felnen aud) au§ ber 33ul>ettat futten mogen unb tye uber ben 
anberen tag ber gtidjen frifd)ttoaffer ufc ber ©ufyettat bar inn gu* 
rid)ten, fo toiel ben felben 3 r&fcinen notturfft unb nit *toi)tter*, 
ttoie bann bie toerorbneten ufffc^er eractyten unb erfennen mogen. 

3u bem britten ift ben toon SBtynbtbfid) gugelajfen, ba$ jie toter 
r&feinen u§ ber Su^eHatt aud) futten m&gen unb tje uber ben 
anbern tag (atteht nadj notturfft) mit frtyfdjem ttoaffer erflofcen, 
ailed nadj eradjtung ber ufffetyer. 

@8 ift au<$ fonberlidj beforodjen, baS cin toogt gft Suljel gfi 
gitt ber nottburfft ftetten unb toerorbnen foil gttoen erbare unpartfyj* 
lt<§e btybermdnner, bie uber biffe ttoafferftufc, rofeinen unb runjjen 
ernftli<§$ unb fttfftgS ufffeljenS Ijaben, bamit bie rSfeinen nit 
nfytterS gefuttet, aud) nit mcr toajfer* ingerW&tt, bann ttoie ob* 
gemeltt ift. 

Unb ob e« fidj gutruge, ba* etynidjer, er ttoere, toet^er et 
woft, (ntyemanbt u^gefc^loffen) gu notturff tiger gitt bieffe ^unclen 



Digitized by VjOOQ lC 



11$ 

ober orbnnng uberfure ober ubertrete, kerfelbig foH, fo offt unb 
Dtelen malcn [er] ba* ubertrDt, tyebc* mal eiu tfunbt pfennig 
firafeburger unfern gndbigen $erren, ben furften Don S3aben fur 
cin abtragf beffern unb ufcridjten. £>e* erften* tyalb tft bef<§toffen, 
aHe*, tsa* Ijeut biff en tag uffgetl), benn foflen bie Don JButyett, 
©berw$r, 8tynbtbudj, ©berbrud) unb toer tr betyftoubt ift, ab* 
legen one gfityun be* gegentyeil* unb alfo biffcr tyefciger Ije^ffer 
burrer geit be* foennigen toaffer* rofeinen unb Dt^ebrentfen, Der* 
etyniget, gefdjlicfytt unb Derrttyt fein, affe* getrutottd) unb un* 
gefarlid). Unb gft toarem urfunbt feinb biffcr Dertrag* brieff gu>en 
glidjlutenbe mtt ber Dieren Don S3aben Derorbueten Dertrag* unb 
W)t)bleut fur uffgebrutften ire* tyegflidjen injigett, uff betjber far* 
tffttn fltfjtg unb ernfilid)* bitten, bod) inen Dertrag*leuten on* 
fd)dbli$, beftgelt unb geben uff fambftag nadj fant $acob* be* 
$etyligen gto&lffbotten tag, al* man jatt nadj ber geburtt Griftt 
3feefu unfer* lieben Ijerren funfjeljefyunbert unb Dterfcig fare. 
$ap. ©op. coito. 

1541 Sunt 2. 33aben. SBergletd) gtoifdjen 2BoIf Don SEBtnbedf 
unb ben S3etlegern gu S3u^l fiber Derf^iebene ©treitigf eiten , bie 
jtd) au* ?lnla& ber (Srtyebung Don 2eibeigenfc$aft*gef&tten u. bgt. 
ergeben Ijaben. 2lct 23aben uff bornftag nac§ bem fontag <5*aubi, 
ben 2. tag Junii anno etc. x]j . $Pa\>. Concept. 183. 

1542 3an. 11. 23aben. Slbf^ieb in ©adjen ber aSergteidjung 
ber letbeigenen Seute gtoifc^en ben tnarlgrifli^en unb 3Binbecf fdjen 
Setfegern gu Butyl ©at $a\>. 6o\>. co&D. 184. 

1542 3am 26. Setter (Sntfctyelb unb 3tu«taufc$ („$Ber* 
fcfyfetdjung'') ber ©igenteute gtotfetyen benen Don SGBinbedf unb ben 
marlgrafttd&en SSetlcgern gu Sfityl ©at $Pa\>. Or. mit ben Unter* 
f<$riften be* 2Botf Don SBinbed, ^mtmann* in ber spftege Drtem 
berg, be* SKattljeu* poller, $fatt*fd)retber* guSaben, be* SWatlji* 
tftrffer, SJogt* gu Sfiljl unb be* <So*ma* $letn, tfanglet* 
fdjreiber*. 185. 

1663—1585. Sutler ©emeiutag**2lbfdjiebe d. d. 1563 
Dec. 14., 1565 SDec. 13., 1568 SDec. 14., 1570 SDec. 15., 1574 
2Kat 10. u. 11., u. 1585 gebr. 26. it. 27. SDicfc 9tbf$iebe ent* 
fatten bie SBertyanbtungen fiber aUe Sfagefegenljeiten , loelcfce ben 
SKarfgrafen Don SBaben unb ben £erren Don Sffiinbedf gemeinfam 
gu entfdjeiben voaren unb erftrerf en fid) baljer auf afle SBerty&ttniffe 
be* gletfen* mty unb feiner ttmgebung. ©ie fmb Don 2Bi<$tigIett 

3eitf^r. XXYIL 8 

Digitized by VjOOQ lC 



114 

fur toe 5Eofcogro$ie toon ©utyl unb fur bie <Sutturgef<$i<§te bet 
©egenb. 186. 

1564 SKoto. 7. gacoB Ott, al* a3ormunb ber tftober be* 
©djmibe* SacoB SSljlin gu 33uljl, unb SJJctcr Ott unb ©r$arb 
SrumBofd), ate gjfleger unb ©eift&nber be* 3Wartin SBrumBofdj, 
toerfaufen an 3>acoB * on SSHnbed ba* alte §au* ber ©djmtbe 
fatnmt 3uBe$5r neBen bem „$fauen" unb 1 Jag n>odjentli<§ 93e* 
nufcung ber ©djleifinfifyle gu Stltfdjtteier urn 225 ©ulben. ©eB. 
uff ginftag nad> atterfyeittgen tag 1564. $erg. Or. mit ©iegel. 187. 

1568 Sftoto. 5. SJlarfgraf $fylttevt *w 83aben toerlauft an 
felticn ©eridjt** unb 2lmt*fd)retBer gu a3ul)l, $l)eoBalb §of<$ bie 
^frfinbe* ober (£a:planeiBetyaufung, bafetBft am SBaberfteg getegen, mft 
alter iJuBeljSr, urn 40 ©ulben. ©at. $erg. Or. mit ©iegel. 188. 

1569 Styrit 12. SletoerS be* ©ierg ©^Ifiobc, $farrer* gu 
©uljl unb ©<$affner« be* 3>acoB toon SSBinbecI, gegen $acoB toon 
©etbenecf, be* ijl. r5m. SReidj* (Srblftdjenmeifter, woburd) er jtd) 
toetyfKdjtet, biefem bie mit 50 ©ulben toon ber Sa^lanei^frftnbe 
gu.ber Sinben aBgel5*ten brei UntertfanbSBriefe ausliefern gu 
tootfen, fobalb ber genannte punter toon SBinbed, ber fie ate 
(SoUator btcfcr spfrunbc „tyinber feiner toeft" $at, angcfommen fein 
toirb. ©eBen montag na$ bem gtotmtag 1569. gJap. Or. mit 
©iegcU 189, 

1569 2ttai 10. 9Ki($el, 2lBt bed Softer* ©djtoarga$, toer* 
fauft an $an* SWullcr am ©renig*Berg, ©filter Slmt*, tt>o$nenb, 
6 ©tetfljaufen JReBen im 8tieBe*grunb urn 40 ©ulben. ©at. 
gfcty. Or. 190. 

1571 SRoto. 13. 3Rar!graf $$iliW II. toon SBaben unb ©raf 
*PWM> S u ©Berftetn toerletyen bem Sunfer ©eorg toon SBinbetf 
ben feit$er Unf. fiieBen grau gru§inefc(Sa})lanei in ber oberen 
£frd)e gu ©em«Badj gugelj&rigen toierten S^eil be* toinbecf f<$en 
grofcen ^eljnten im ©etid)t*ftaB SBftljl, ienfett* ber BfiffotBadj 
IjinaBto&rt* gegen ben Smenfteln, gu Beiben ©eften ber Sanbftrafce, 
beffen anbere brei 2$eile f<§on Bi«§er benen toon SBinbetf gu* 
flanben, auf 20 3a$re gegen eine i&ljrtt<§e SIBgaBe toon 28 ©ulben, 
galjlBar an ben SBogt gu ®ern*Badj. ©eB. ginftag* nad) ft. SRartin* 
tag 1571. $erg. Or. ©a* ©iegel be* SDtarfgrafeu ift aBgefatten, 
ba* be* ©rafen gu ©Berftein Ij&ngt an ber Urtunbe. 191. 

1572 2tyr. 15. SRilolau* ©djniber toon ®aben, <£a\>lan ber 
©t Sftilolaufyfr&nbe gu £aw>el, bie toon bem 9Kar!grafen toon 
Saben gu Cefyen rutyrt, toerleifyt, mft ©enefymtgung be* marlgr&f* 

Digitized by VjOOQ IC 



fidjen 9Imtmanne« Sotyann ©cfyoeijger gu SBfityl, bem speter $ugen* 
bad) tmSeudjgelbe*, gefyeifeen „bie tofiften Reefer" alS ©rbleljen. 
Uff binftag nad) Quasfimodogeniti 1572. $<cp. (Sop. cofo. 192. 

1572 Slot). 17. 3ofym £trfdjmann, marfgr&fl. babifdjcr 
SRaty gu £arl*burg, feine ©ticff&ljne unb Sodjtermanner, 3a?o& 
unb attar* ©djmibttaw, SBurger gu ©d)ornborf unb Stubingen, 
ffir ftd) unb tyre ©djroefier 9Wagbalena ©djmibtlawtn, unb $eter 
©Sfclin, SBurger gu $forgl)eim, toerfaufen an SMdjior t>on 
©d>auenburg gu 23a# bic beiben 9tebl)6fe Ober* unb Unter* 
Jfrautenbad) bei 83uljl urn 4100 ©ulben. ©eb. montag nad) 
STOartini 1572, $erg. Or. mit 3 ©iegeln: be* 3o§. Jpirfdjmamt, 
be* gJeter ©Sfclin unb bed Sett SBrcitf d^n>crt # 9Utburgermrifter« gu 
$forg$etm. 193. 

1574 geb. 9. ©eorg Sinl, ©d)imb gu 8fi$, *er!auft an 
punter ©eorg ton 2Btnbetf eine SBefyaufung uub ©tallung bafelbft 
nebcn bem „©ternen" urn 310 ©utben. ©eb. ginftag* nad) 2id)t* 
mefj 1574. <Pa\>. Or. 194 

1576 » p r. 1. Sunler ©eorg *on SBinbed Dertaufcfct an 
©eorg 2Bolf im SKtybicfc, 33flrger gu 5Bul)l, 3 SBtertel 2ftatten im 
©tetfig „auf ben ©anbmatten 11 genannt, gegen V* Sagtoanu 
5Watten in ber Jtir<$gaffe. Uff montag Setare 1576. $a:p. Or. 195. 

1576 SDec. 27. 9Ue*anber §edf in 23u# ^crfauft an ©eorg 
toon SBtnbect eine SBe^aufung unb $offtatt bafelbft neben ber 23riide 
urn 197 ©ulben. $a*. Or. 196. 

1577 2H>r. 30. War? SDr&fe, SBurger gu ©u$l, 3lnbre* 
8Kttere^fen # ©djmib, SBurger gu ©teinbad), al8 gewfener (Slje* 
Dogt ber tfatyavtua ©rafcin, 3J?atl)i$ 8anfc gu ^a^et unb £ann« 
#unbt, SBurger gu S3u$l, al* SBormfinber unb $Pfleger ber £tnber 
be* fcerftorbenen SMlIer* unb Sader* 9ttartin ©r&fc gu 23u$l 
unb feiner <5$efrau ^Barbara Sanfein, ttertaufen bic 2Ka$lmuIjle 
in »ul)l nebft ^ube^r urn 1000 ©ulben an SRarfgraf $P$iltw U. 
von SBaben. 3inftag« nad) Georgii 1577. Sgerg. Or. tnit bem 
afi^ler ©erictjtsfteget 197. 

1577 Oct 1. S^eobalb £ofd>, ©eri$t** unb 3lmt*fd)reiber 
gu ®ul)t, bcrfauft an Sunfer ©eorg toon SBinbecf £au*, £ofraite 
unb 3ube^5r gu SBuljl ienfeit* be* SBaberfteg* urn 600 ©ulben. 
©eb. ginftag* nadj SRi^aeli* 1577. $erg. Or. mit ©iegeL 198. 

1577 $>ec. 13. S3fl^t. Slbftyeb tfoiften SRarfgraf $Pw II. 
toon JBaben unb punier ©eorg bon SBinbed, bie ©efatte ber ge* 
meinfamen jperrf^aftSBfi^l betreffenb. 5)at. ^a\>. (5op. coi\), 199. 

Digitized by VjOOQlC 



116 

1577 o. £. SBergeidjnifc berjenigen, toeWje an bent geKjntcn 
in 95u^l unb im 93uljtert!}al Stjeil Jjaben. 200. 

<£rftttc§ meineS gnebigen furjlen unb Ijerren toein geljenben, 
batoon ba$ dofter Sied^tentljat 2 ttjett, unb ben 9toberen bic 
uberigen 4 tljeil gugetyorig. SDcr $farr SBuT&el frud)t unb toeiu 
getyenb; be$ mounters frudjt unb toein ge$enb; bcr SSBinbctftfc^cn frttdjt 
unb win getyenb; ba$ doftcr ©djttarfcad) T^at gtoar nur *on 
2 tagen mattcn ben geljenb; bes lir^ern gu Ottcrfd)tt)et)er ge^enben. 

©it gemeiner frudjt unb l$tt> geijenb tm SSiUjeler tljal; toon 
fotdjem geljenb gel)6rt Ijodjermeltem meinem gnebigen furften uub 
j>ern gu etui toorauS ber 12. tljetf, bic ubrigen tyeit toerben in 
2 tfcett getyeitt, battoon gel)5rt abermal ljodjetmelter Ijerrfdjaft toer 
ein Ijalb ttyett, junTcr 2M$ior toon ©<$auenburg erben [ber anbet 
Ijatb tljeit] unb toon mcljr Ijocfcermelter &erf<$aft tyalber tfjeil gelj6rt 
bartoon bent gotS^auS 9fteidjenba<§ bet 4. ttyeil gu. 

SEBcitt ge^enb. $)eS Ijetyttgen fanct 2Benbel$ unb fanct 3Wid)ael* 
tm 93filjeUert!)at unb fanct speter unb fanct gJaitl gu SBuljel ge* 
§5rig. SBeittgefyehben, fo bem $1 creufctfrunb gu 6a^et gel)8rig. 

SluSftUQ au3 bet ©rneuetung von 1577. $ap. 

1582 fteb. 5. £an« @tod$, £afner, SBurger gu 93tU)t, toer* 
fauft an punter ©eorg toon SCBinbetf einen SBaumgarten au&erljalb 
99fti)l an eirtem 3Itmenbentt>eg, genamtt ba8 @rabeng&f$teitt, neben 
be$ gtecfenS ©raben, urn 100 Skater & 18 83afeen unb 2 SBiertet 
grfictyte, nebft 2 Sljalern „a3ere$ruug". @eb. uff ginftag nad) unf. 
frauttoen Uedjtmefctag 1582. gJerg. Or. nut ©iegel 201. 

<£$ folgen uo<§ ga^Itet^e Urfmtben, burd) toetdje begeugt 
torirb, ba& ©eorg toon SCBinbetf betradjttidje ©ftterl&ufe better!* 
fteHtgte. ©ie in benfelben toorlommenben OrtSbegeidjnungen unb 
glurnamen finb folgenbe: auf bem fiengenberg, im ©trietel, 
gtoifdjen bem ©tcfentoalb unb ber SBfifyettotbad), bie fflidjmatte, 
bie 2Btf)benba$ (1582), bie ©t5tfen$atbc uub bie ©t5cfenbaclj, 
am @$ife unb am #eutt>eg (1583), im ©tertid) (1584), ber aftc 
JBerg (unter SReu'SJBinbetf, am SGBege, ber gegen Romberg geljt), 
ba$ obere Sttyor (1585), im SGBeibengarten (1586), im niebem 
gelbe (1587), auf ber §ottenbadj (1588). 

1596 3J?ai 28. ©eorg Seo gret^err gu ©tauffen, laif. #of* 
geri^W gu Slottoeil ©tatt^atteramts^erttoefer, gebietet SSogt, ©e- 
ri^t unb ©emeiube gu SBu^l, ben toeften £ann$ S^riftof toon 
^ar!|)ffen, ber in gotge einer J^tage ber ©ernljarb ©erberi^S fel. 



Digitized by VjOOQ lC 



117 

Grben gu ©trajfturg linger ate Sofyx unb £ag in 2ld)t getoefen 
unb ungefyorfam barm tterWeifct, in tljrem ©cBtct ben Slufentfjalt 
ni<$t ju gcftatten unb fidj jcbcr ©emeiufamfeit mit bemfelkn gu 
enttyatten. ©eb. ginftagS nadj Exaudi anno lxxxxvj. $erg. Ov. 
mit ©ieget. 202. 

1601 SDec. 21. 3lbam ©untner gu Stttf^tueiev tjerlauft an 
#an$ £einritij £uffett unb grtebrid) to. ftletfenftein, 1 alS 3Kit* 
obrtglelt beS gletfenS unb SlmteS fflu^l, 3 S3icrtet fatten im 
©tScfid) unb 4 /i Stau 3Mten efcenba urn 70 ©ulben. ®eb. uff 
Thomae 1601. $erg. Or. mit ©iegel 203. 

1612 $eb. 5. JtarUfcurg. SRarlgraf ©eorg griebridj toon 
Saben bclc^nt ben 2t6t ©corg son ©djtoargad) mit ber gjfarrei 
Otter&oeier unb ben berfelben incor^orirtcn gjfrunben, toorunter 
ber ^ungfrau Waria gu fiinben grii^meffc unb bic spfrunbe 
©1. 2Jlargaret§em unb be8 fyf. £reugeS*3lltar8 gu 23ul)L SDat. 
gJap. Goi>. fcib. 204. 

1613 3Jtai 15. SBaben. SDerfetbe kftatigt ben @ntf<$eib 
eineS §ofgerid)t$ gu tfartsburg in eincm ©treite gtoifd&en §an8 
©corg ©djtoargerb unb ben aSormunbcrn ber @&a Cramer, bic 
SSerlaffenfc^aft ber (Sljefrau be8 ©d)toarjerb, 93eromta Cramer $e* 
treffenb, toonadj erfterer atte Kegenben ©utcr mit ber barauf 
rufyenben ©$ulben be^&tt , auf ben 2Inf!prudj an 1000 ft. toer* 
fiprodjeneS §etratlj$gut unb auf bie $odjgeit$loften toergidjtet unb 
an bie @ba Cramer ba$ ©artenljauS in 33ul)l mit 3ubel)5r, 
tfawelfeUer genaunt, mit 4 Pffern unb 800 ft. fibert&fet. SDat 
$erg. Or. mit ©ieget 205. 

1615 San. 11. SubaS 3ubt ber alt gu SWufeig im @lfa& 
toerfauft an ©eorg SBurtlj, 2Kefcger gu 93ul)t, eine SBeljaufung ba- 
felbft faun SftatljljauS unb bei ber 3Jiefctg urn 515 p. SDat. 
i$a*>. Or. 206. 

1623 geb. 24. 3tnna, SBernljarb SSraunen ffiittoe gu aSuljt 
toerlauft ben sptafc, auf bem tyx abgebrannteS #au« geftanben, 
urn 250 ft. an ^djmtn ©djmalfatber, $ammergeric§t$affeffor unb 
beffen ©fjefrau SRegina ©ctytoargerb. SDat. $erg. Or. mit bem 
©ieget be$ ©djuttljeifcen $0$. Sang. 207. 

^o^ann ©d)matfalber unb fctn gleidjnamiger ©otyn ertoerben 

1 -Had) bem $obe be3 letfien §etxcn t>on SBinbecf (1592) fliwjen bie 
aBinbetf' fdjen SBeft^ungen an beffen 6$n>ejiern Urfula vmb (Sltfafcety ii&er, 
beren erfte mit griebrid& t)on gletfenfletn, bie anbere mit §an8 Seinridj $ttffett 
»etmft$tt war. 

Digitized by VjOOQ IC 



118 

einen betratylicfcen ©runbbefife in JBityl, fo j. 58. 1623 ben $lafc 
eincr toerbrannten §offiatt unb 3 3ucty $elbe«, f enter Sletfer im 
SamperSberg in ber ©lamfen, anf ber ©anbbadj bei S8imba<$er 
?Pfort unb im tfa^ter ftetb, einen (SdfjauSplafe bei ber ittrdje in 
SBfi$l; 1624 ^etfer am SBafferbett, ein JteUerftittf , in ber §o!)enatt 
unb auf ber Jfreugmatte, ferner ben pafc einer abgebraunten 
§ofraite bei bem 9tatl)ljau3 (toon SJanicl ©djmattalber, tfftlg. 
Stmtmann ber ©raffefcaft SBetbenj unb beffen §au«frau 3Rargaretl)a, 
geb. ©<§fabarttn toon^nfytoeil); 1629 Sletfer in ber Stotmelbofd); 
1648 eine S3el)aufung mitfcrotte, ©taUuug, £ofvaite, Pbftgarteh, 
einem 3R&ttlein, einem (5i$»alb unb einem 2Beil)ertein. 3n ber 
tefeten tlrfunbe toirb ate 3Bo$nort be* Sol), ©djmallalber bte 
jfrauttenbadj begeidmet. 

1630 2Warg 2. §an« ©after gu SBityl toerlauft an ben $err* 
fc^aftlicfyen Stebljof SEBcigenftcin gu SUtfdjroeier 1% Sagtoan TOatten 
Winter bem ©tStficf). SJkrg. Or. mit ©ieget. 208. 

1650 ©eipt 1. SBft^l. #an« SDietrid) 33abemer, Stottmann 
gu SBii^l r fiberfafct ben toon ber ©djSnftetttfcfcen a3ormunbfd)aft 
i. $. 1614 an iljn gefommenen getoSlbten better, fammt ©djeuer 
unb ©arten, mit ber 33runnengered)tigteit, affeS Winter (Sljriftof 
tfnayen SSetyaufung, too toorbem bie §erberge „gur ©onne" ge- 
toefen, ben ©ebrubern toon #uffeU. $aj>. Dr. mit ©iegel. 209. 

1652 geb. 10. SBerglei^ gtoifdjen SWarfgraf SBitljetm toon 
©aben unb bem greitjerrn toon ©Stern , bte ©djafeung ber beiber- 
feitigen ttntertljanen im 2lmte 33u^l # befonberS §infidjtlidj ber 
JlriegSumlagen, tfudjen*, JReifc unb ©arnifonSgelber betreffenb. 
$<Xp. Or. mit ©iegel. 210. 

1654 San. 20. S3aben. SWartgraf SBilljetm erla&t eine SBer* 
orbnung, toie eS gtoifdjen ben Orten unb tfitcfyfoielen ©teinbad), 
©ingfyeim, 83ul)t unb 93imbuc§ in bem iljnen gemeirifdjafttiefcen 
9Ba(b wegen ber 3Balbre<§nungen unb ber SBeljolgung getyalten 
toerben foil. $a\>. Gop. co&to. 211 

1657 ©ec. 7. S3 a ben. $eorg griebrid) ©d)tnalfatber, graflid) 
SSalbetfifcfcer fianbreceptor unb §ofgeri<§t*-©ecretartu8 unb 9Inna 
Jtattjarina, geb. Gljriftopfyerin , 3 $ atm 3 ato & ©djtnaltalberS 
SBittroe, toertaufen an 3Warfgraf SCBilljelm toon Saben ifyr oberfyafb 
bem gterfen SBityt unb in ber Jfrautenbadj getegeneS §au$ unb 
na$fie$enbe ©ftter: eine SBebaufung, in JBitljl auf bem SJlarfte 
gelegen, gegenflber ber &ir$e unb ber SRcfcig mit $autyla$ unb 
tf client, ein $au£ in bev ttnterfrautenbadj an ber ©trajjc gegen 

Digitized by VjOOQlC 



119 

aitfdjtoeier gu mit 3 SBetyern unb n&$er bei<$riebenen fiiegen* 
Wjaften, ben Oberljof ber Jtrautenbad) mtt aHer 3ube!j5r, enblidj 
cine 2Raty(muIjle untcr bem £aun>ert$berg *iit 2 ©angen fiber bcr 
$aj>iermfil)le, cine ©lauet, gSffcr, 93ici>, 3Bagengcfd)irr u. f. f., 
aHe* urn 6500 ©ulben. $at. $a^ Or. mit 2 ©iegcln. 212. 

1658 San. 28. »n$ba$. $fyHty) Safob ^ftffctt fibcrl&fct 
fcinem 33ruber 3dfob bic #alfte f cine* ijalben Sntljeite am £eu* unb 
#anfgel)tttett gu 83ut)t im 2Berti) wn 100 ©ulben, wogegen biefer 
i^m, *orbe$altli<$ bcr @rftathmg ber £alfte be* 250 ©ulbcn be* 
tragenben $auff<$illing$, ben Ijaiben Stotljetl an ber toinbecffd&en 
©agemfi$te gugeftefct. $ap. Or. mit 2 ©iegetn. 213. 

1660 Slug. 17. greiftett. 5p$itiM> Salob £uffett, gr&f(i($ 
$anauifd)er @e$. 9tatlj gu 93ifdjof$$etm unb Jlmtmann gu fitdjtenau, 
ubcrla&t feinem ©ruber, 3aIob §ftffeH, martgr&fl. ©ei SRatb unb 
Obemgt gu 2tn$bad> , al* @rfafe fur bie i$m bei 2lb$Sr tyrer ge* 
meinf<$aftlic$en Sutler SRedjnung fdjutbig getoorbenen 360 fL 4 fi 
ein toinbedijdje* 2ttfergut tm Jfawelfelb bei Sityt uub 3 SBiertet 
^orngulten gu Urtoffen. $Pa£. Or. mit 2 ©iegeln. 214. 

1691 SWarg 3. 2)a*>ib SGBurt^, Surger unb SOBetfegerber gu 
93ul)l, toerfauft an ba8 3efutten*9tectorat gu Otterfltoeier 3 Sttetfer 
tm (Sntenneft urn 12 ©\>ecie$bufaten. $erg. Or. ©iegel ab* 
gefaUen. 215. 

1711 SWarg 24. 2Karia SKagbaleua @Ufabetlj SBabemerin fcer* 
fauft an ^p^Ui^Sager, Gutter gu $l)iliM>«burg, eitte SBeljaufung 
mit atter j&uUfyv, aufeerfyalb bem gleden 83ul)l am 9llmenbto>eg 
gelegen, femer ein Srottljau* mit getoSlbtem teller unb Obft* 
„93unbV ein §autylafelein mit SBaumg&rtlcin, 18 §aufen 9leben 
unb 1 3u$ 9ltfer«, 3 Stauen fatten bei ber 2BSrtljmfiijle ober* 
fyttb be$ gtec!en», bie 2B8rtI)matten genannt, 5 SStertet SWatten 
im JBeibengarten, 1 Sau SRatten auf ber Sanbmatte, 11 guber* 
unb 16 Ofymg&ffer, 15 Smmen u.f. f. urn 3800 ©ulbcn. $erg. 
Or. mit ©iegel. 216. 

1711 5Dec. 22. Sofann SDlittner, SRuCer in Sfibl aerfauft 
an Subtotg 3&ger, SRuller toon gJ§ili^«burg , eine Sttatylmityle 
fammt SBaum* unb ^rautgarten bafelbji oben im gtedfen beim 
£irtenty&u«lein um 1650 ©ulben. $crg. Or. ©iegel abge* 
fatten. 217. 

1715 Styr. 21. 2>er Hmtmann 3. §. d. Warrant erttart, 

i gtinb = mnt, pnt, $eunt, ein flefdjtofiener $(a« v%l e^mib, 
&>m. mvUxbud) 6. 5$. 

Digitized by VjOOQ lC 



120 

ba§ We Don Subtoig 3&ger erfauften §&ufer unb ©uter gu 93ufyl 
gtoar, fo tange foldje feci ber 23abeiner'fdjen gamilie toaren, Der* 
m8ge bcr bieferljatb b«m ,3 ^ ann ©fetridfr- SBabemer, marfgr&fl. 
9tatl) unb Stmtmann gu S3u^I # Dom §aufe ©aben ertfcilten 
©nabe ein freieS abcligeS ®ut genjefen, nacfy&er aber, ats flc 
auS ben 93abemer'fd)en $&nben getommen, fur biirgerlictye unb 
fdjafebare ©uter geljalten toorben feien. $ap. Or. mit 2 ©iegetn. 
£>abei liegt cine ©rltarung, baft ber SBertlj ber ©uter ber 9Karia 
©alome 3&ger in Mty, ettoa 7000 ©ulben betrage. 218. 

1727 Oct. 23. ftaftatt. <Sberl)arb §einri$ greiljerr Don 
©ottnifc Dertauft an ben 3Jtartgrafen CubtDtg ©eorg Don SBaben 
feinen am §ungerberg im ©filter SBann fattigen, mit bem 9ttefcner 
gu 93ufy[ Ijalbtbeitigen fleinen SBeingeljnt urn 800 ©ulben. 9pa\>. 
Or. mit 2 ©tegetn. 219. 

1796 Slug. 6. tfartflrube. SKarfgraf £arf gricbrtc^ Don 
SBaben beft&tigt bie Don ben 9Jieier 1 fdjen (Stjeteuten in 33ii!)t mit 
einem @a#tal Don 4000 ©ulben botirte ©tiftung gu einer be* 
ftanbigen gruljmeffe unb fonftiger 9lu8ljilfc in ber pfarramtlidjen 
©eelforge beS jftrdjfyiets, bie jebodj erft nad) bem Slbleben ber 
©tifter gum 93oHgug lommen foOte. SDie fteftfefcung war i. 3f. 1758 
mit bem bamals bie $fartDem>efung ju SBuljl fu^renbeu ©uperiorat- 
ber Sefutten gu OtterStoeier getroffen toorben. Sftad) 9htf§ebung 
beS OrbenS trafen bie ©tifter entfpredjenbe Sttnorbnung im (Sin* 
Derneljmen mit ber ©emeinbe SBfiljt (17. u. 18. 3Rai 1774). 5fta<$ 
bem 1 792 erfolgten Sobe be8 ©ttfterS mtrbeu neue SBeftimmungen 
Dereinbart unb biefe enblidj burd) Dorliegenbe Urlunbe lanbeSljerrs 
Hd» beft&tigt. $pap. Or. mit ©iegel. 220. 

©fiilcrtbol 

&$.=*. JBiUjI. 
&olf> 1, 181. 

1 50 2tyr. 23. grau Slbefijetb, gBittoe 93urfarb'8 ©tunger, 
Don ben 3Jtette$uferu im Sutylertljal ubergtbt bem ©ruber Sotyann 
genannt beSMcfe, (SuftoS be$ jnojierS ©djtoargadj, gu einem ©eel* 
geret eiu Saudjert SReben in ber ©djartenbacfc , baS alte ©tiicfle 
genannt unb eine „93ierbegegar mit ffiaumen unb ©elanben „gine* 
$alb bem ©cc^clin/' Act. Villi Kal. Maii a. d. 1350. 221. 

1409 3an. 30. Sln^eto ©totb, £an« @tfenb, fein ©oljn 
unb SDlargaretfya ©tfenb, feine ©defter, Derfaufen, mit 3 Us \ 
ftimmung ber ©ertrut SKarleriu Don Offeufcurg, Song (Sffeub, 

Digitized by VjOOQlC 



m 

ifcreS SBaterS, Sffiitttoe, an ben Gbettitety Ranter ©tetter 8iober 
toon Sieffenau x>crfd^icbcne ©iiften, bic im 33ul}tert$at fatten, urn 
148 V» $funb $fennige. Datum feria quarta ante festum puri- 
ficacionis b. Maria virg.-a. d. 1409. $erg. Or. mlt 3 ©iegeln: 
be8 9fo*ftetter«, bed <£onrab ©lafe to. fiamersfyeim nnb be« ©eridjtS 
gu Sfiljl 222. 

1431 3Kai 18. Sunt toon fiamerStyeim, SBitttoe beS SReinbolt 
Jfoft toon ©tauffenberg, ftiftet eine Sa^rgeit, bie atte $al)re \>ier 
mat in ber J?ird)e gu Otter*toeier , atte ©ienftage in ben gron* 
faften, begangen toerben fott nnb botirt biefelbe mit 1 $funb 
©trafl&urger $fennig*®elbe3 toon ifjrem St$eil an bent SBeingeljnten 
im 33tU)ler $ljal, ferner mit 10 ©d)ittingen ©trafeburger ^Pfennig* 
©elbeS unb mit einem 3in* : ein Satyr 2 Jta^en unb 3 §i\ljner 
unb ba* anbere 3a!)r 3 itawen unb 2 £iiljner. ©iefe 3al}tgelt 
toirb gejiiftet gum ©ebacfytnig ber 2luSftetterin unb iljre* toer* 
ftorbenen ©attcn, fotoie ber ©tern beffetben, $r5ttt$ fel toon 
©tauffenberg unb Styfe fcL toon ©djauenburg. SDicfelbc ift abgu* 
fatten toon bem Seutpriefter gu Otter&oeier , bem grfl^meffer gu 
Unfer grauen 9Utar unb bem (Saltan gu ©t. Sftilolau* 9Htar ba* 
felbft, bem Saltan gu 9ttt*2Binbecf unb bem Gatfan gu Sfteu- 
SBinbedf. S5er Seutyriefter fott au<§ atte ©onntage toon ber Mangel 
ber 9fo$jietterin unb ityrer genannten greunbe gcbenfen unb atte 
SRontage fiber ityr ©rab gefyen „mit bem roudj". 3 U kM e * 
©tifturtg gibt ber 2(u*ftetterin ©djtoefter, fiucia toon fiamerStycim, 
ityte jguftfmmung. @eb. uff fritag nad) bem fontag (Syaubi 1431. 
$erg. Or. mit 2 ©iegeln : ber 9fo$ftetterin unb be$ qpfaffen 
3otyan« 3ttor1)art, Seutpriefter* gu OtterSmeier. 223. 

1488 Oct 1. 9lntIjont) Jobber toertaufdjt an SRarfgraf 
Styriftof toon SBaben nadtftetyenbe ttrmeleute: gegen SWmclauS im 
93ul)tert$al gefeffen, §unb$$amifen bon (Sinfibefa, gegen 6lau«- 
IjannS toon SBinben, £an$ Sefiltyeimer bon ©<$euern, gegen 
©iebolt spftffer bon Sftettoeier, £ann« ?)badj toon ba, gegen 
§unb«t$oman'$ $rau toon ©infibeln, 9Hid>el grifeler'S $rau toon 
©teinbadj, enblid) gegen 3Rargolf Sftuubinger'8 $rau toon aSeuern, 
§immefljen$lin'$ grau toon ©teinbad). ©eb. uff mithoodj nadj 
ft. 3Ri$el* tag 1488. $erg. Or. mit ©iegetfragment. 224. 

1493 %th. 26. 5t$oman SBBern^er, im 33u^ert^at fefftaft, 
fefljt toon ber ©t. 3afob$*$farrfir$e gu ©teinbadj 10 $funb 
pfennig and einer toon jtonrdb toon Sftieblingen unb beffen @lje* 
frau, fiucia toon fiamerStyeim, auf eiueit 9tnt$eil am SSBeiugetynten 

Digitized by VjOOQ 1C 



122 

gu fla^el gemadjten Safyrgeitftiftung tat 33etrage ton 20 ©uibeu, 
ton benen ber cine @rbe berfelbcn, ^alob ton Sfatyringen 
10 $funb begaljft, ber anbere, Sntljonty Jobber feine 10 spfunb 
ton bem erto&$nten 3e$nt au f cinbere ©fiter getegt Ijat, — unter 
83etyfanbung ton 5 ©tectyaufen SReben mit SBorgetanbe im £ung* 
lingSgraben unb 3 SHertel fatten anf bev £oljmatte nnb ©tettung 
ton ©firgen. ®eb. uff ginftag na<§ ft. 3JJatt^« tag 1493. $erg. 
Or. ©ieget abgefaflen. 225. 

1528 2Rai 16. SSaben. 3Rarfgraf $l)Uiw I. wn 93<ton 
gibt in ber 2t|tyettation$inftang ein Urtfyett in ©treitfa<§en bet 
gJfleger ton ©t. 9Rid)e(« nnb ©t SBenbete tfapette im Sfiljlertfjal 
gegen SRidjel gufd) gu ben §reient}5fen , bie ftorberung beS tyatben 
30?eingel)nten au$ 8 ©tecfjjaufen IReben in ber oberen Sumfcen 
©djartenbadj gelegen. ©eb. gu 23aben uff fantyftag nac§ bem fontag 
(Santate 1528. $Mp. Or. (mit 2 SJJergamentblattern) in Sibettform 
mit bem ©ecret be$ SRarfgrafen $$ilift>, untergeiefcnet ton 3$ m * 
nimuS SJeufc, dangler. 226. 

(58 folgt eine tangere SReiJje ton ©filtbriefen, au$ benen 
folgenbe ©ettannbegei^nnngen enta^nt fein mogen; auf bem 
fiengenberg (1569), in ber ©ctytargenbadj (1573), in ber@ngelS* 
ba<§, im (Sidjljart, im (Sicken, im SRfibiggrunb; im SRunbtfj, auf 
ber $)firrli*matte (1577), im ©rieningSberg, in ber £id)enbad) 
(1586), in ber ©unbfcatbe (1605), im SBaunel (1663), fan 
£ungcrberg (1682), auf ber 23rettmatte im Obertljal, im langcn 
So^t, im fiangenbu^t (1683), anf ber @bentanb (f686), in 
ber S&afatatte (1687), im SBicger (1705), im ©eir (1506), 
auf ber £Srbin (1709), bei ber Saube (1712). 

1768 3Rai 10. $rotoM fiber bie iBelofymg be« $errf$aft* 
lid&cn SBalbeS, ber SRtfigraben genannt, im SBfifytertyaler gorfie. 
gtop. Or. 227. 

1771 2Rai 27. ^rotoiott fiber bie 33elodjung be* bem ffirjtf. 
£aufe SBaben gu */• unb bem $rei&erren ton ftnibil gu ^afcen* 
ettenbogen gu 2 /s gugel)5rigen „©icfemtalb" im SSu^lcr Sfotte. 
$a}>. Or. mit 7 ©iegeln. 228. 

1781 9Rai21. Sgnag 3Ra^er gu SBuljlertyat terfauft an bae 
Ijerrf<§aftf. ©fentterl bafelbft ciu neben ber ftactorei tiegenbe* 
§au« nebft £ofraite urn 275 ©utben. $a!p. Or. mit ©ieget 229. 

1792 *K*>r. 11. Oftftt. qjeter 3Rfi«er gu »fi$fert$at terlauft 
an bie fianbe*i>errf<$aft l 1 /* 9Rorgen SEannemtalb auf bem fiodjtotf 
na^ft bem tyerrf <§aftlidjen fcannerotalb. $a$ . Or. mit ©icgel 230. 

Digitized by VjOOQ IC 



123 

$**.&. &axl$xvte. 
Stolf> 1, 182. 

1371 2t!pr. 29. £rigel, be* fd»tt>argen ©rigel* jcL ©ol>n 
toon £)tt>i*ljeim (Outoe*$ein), cin ©bellncd)t, toerlauft, mit £u* 
ftimmung be* 9ttartgrafen 9tubotf toon ®aben, an ben toeffcn 
SRitter, #errn (Sberljart toon ©ertringen, feiner 33afe ©o$n, feinen 
tjatben §of gu ©utadj mit aOcr 3ufie$&* urn 200 ©ulben. ©e* 
geben 1371 an bem nccfcften bicnftbag nad) ft. ©eorgien tag beg 
fyeitigen merteter*. 93on 4 ©iegetn; be* Sttartgrafen SRubotf, be* 
2fo*fieffer*, bed langen £ann* toon £5nig*bad) nnb be* §ann* 
toon $5nig*bad), S)iemen fel. ©ol)n, ift ba« gtoeite abgef alien. 231. 

1466 geb. 6. 33arrf)olomeu* toon ©ertringen, @betlne<$t, 
toerfauft an Decant unb Ga\>itet be* ©ttft* gu ©ttlingen feine 
gtoei SBautyJfe, gn SBuladj im £>orf getegen, mit alter ^ugeljSr urn 
525 ©ulben. • ©egeben uff bornftag nad) unfer lieben frotoen tag 
!ied)t mefe 1466. *Perg. Or. mit 2 ©iegeln: be* 2lu*ftelter* unb 
be* £an* toon (Snjberg. »232. 

1509 2Rai 1. ftetoer* be* gtongratiu* giet toon Sietigljeim, 
bag er auf bic i$m toon SRatfgraf <£()riftof toon SBabcn nbettragene 
Safclanei Unfer lieben grauen attar* in ber spfartfivc^c gu SButadj 
einen $($riefter fefcen tootle, bi* er fetbft Sitter* tyatber ben ^riefter* 
lichen ©tanb ergreifen lonne. @eb. uff $p$iliwi unb Sacobi a). 
1509. gJerg. Or. mit ©iegel. 233. 

1527 3an. 12. 33aben. SKarlgraf gtyiliw I. toon SBaben 
tocrfflgt, nadjbem „burd) abgang ber otfer unb anber in gottti^en 
redjten ungegrunten gefette unb fd)inbert)en nit atlein bie fcfarre, 
fonber audj bie fr&emeffe yfrunb gu Sulad), Sttitnberger ampt* in 
ircn nufeungen unb ^nfomen geffyneleret toorben ftnb, bermaffen 
ba* toon bem uberigen, fo nodi toorljanben getoefen, ir tyetroeber, 
tfarrer unb fruemeffer, ftd) toerer nit betragen, nod) fein teib* 
narung $an mogen", unb f/ bamit bie toon JButad) unb SButoert^an, 
in gemeltte tfarre gefyorig, l)infur gu tyeber mit gefefcicften, tuglicfcen 
tfarrern befterba* furfetyen werben, unb biefelben tfarrer inen 
befite toletyfftger getoarten unb toorfein unb bagegen aud) gimltcfc 
tyb«narung unb enttyaltung $aben mogen", bie Sncorporirung & cr 
gritymeffe in bie bortige $Pfarrei. 3 tt ber Urlunbe fotgt tjierauf 
erne geuaue SBefcfcreibung ber spfarrcoutpeteng. ©eb. -gu 3?aben uff 
jampftag na$ ft (grtyart* tag 1527 > ^erg« Or. ©ieget abgefaflen. 

234. 

Digitized by VjOOQ IC 



124 

1668 3tili 23. @tttingen. @$ut$eift, 93ftrgermctftcr, ©e* 
rid^t unb Sftatl) audj bic gauge ©emeinbe be8 gtecfcnS 23utad) toer* 
laufen, mit ^uftimmung ^c8 5Karfgrafen 2Btl$elm, an ben SRarf* 
grafen ^vtcbrt(^ toon SSabcn 13 SJtorgen 3 SSiertcl 26 1 f* 3%«^)cn 
3Hmenb*2Balb, SCBaibe unb ©arten toom ©trangenntfrtlj , toon bet 
33eierfl)eimer ©emarlung unb bem l)errfdjaftfidjeu $if$u>afTer, ber 
2tfb, bis an ben ©djetyeltgraben , an bie 2ftutytburger ©trafee unb 
beibe 93rittfen urn 320 ©ulben. $erg. Or. , mit bem ©iegel be$ 
marf graft, baben*babifdjen gorft^agermeifterS, aud) ObertoogtS gu 
©ttlingen, 3°^™ Soadjim 3ttegenfcer toon 2)offborf. 235. 

BttfenJatJ 

33ea.=3l. (Sttlittflen. 
flolb 1, 185. 

1395 Oct. 2. £an$ (Sunfcman toon ©taffurt betoottmad)tigt 
ben @unfe #eubt toon 33ufenbad), ben §of unb bie ©liter gu 
93ufenbadj, bie biefer felbft unb feine ©enoffen : SSermann, Lenten 
©otyn , .$einric§ $pfter unb §einrid) $une toon tljm gefcmft Ijaben, 
an feiner ©tatt toor ©eridjt /,uff gu geben unb ge tteren unb gc 
toertigen". $)ie SBottmadjt ift an ©djulttyeife unb ©eridjt gu 93ufen* 
ba<§ gerid)tet. ©eb. uff famftag nadj ft WtityA* tag 1395. $£erg. 
Or. ©iegel abgefatten. 236. 

1485 Styr. 6. ©igmonb toon Sftemdjingen, 33ogt gu ©ttlingen be* 
urfunbet, baft $antl)lin Soter, ©djultfyeife gu 23ufenbad) unb ^aulunb 
SlnbriS jfune, beibe SRi^ter bafetbft, toor iljm £lage gefuljtt fatten, 
baft ber 9$ogt toon Sfteuenbfirg (toon ber SKutoemburg) , £an« toon 
9letf<$adj bem 5)orfe SSufenbadj bie SBete toon bem 2Birtembergifdjen 
#ofe bafelbft toorentljalte, ber toon 2llter$ Ijer betbar gettefen fei 
unb begeugt toeiter, baft er unter 3ugug be8 jtonrab Sitter unb be« 
Subtoig ©engenbadj, beibe Sftidjter gu (Sltlingen , toon §an$3Rann, 
2Utfdjultyeift guSBufenbadj, ber felbft fritter biefen^of inne Ijatte 
unb toon S3erd)tolb ®o& $unbfd)aft erfyobeu babe, tteldje bie 
9Wd)tigfeit obiger 9tngabe beftatigte. ©eb. uff mtttttoodj nad) bem 
Ijeil. Oftertag 1485. <Pcty. Or. mit ©iegel 237. 

1485 guni 23. S)rei SftotartatSinftrumente, burdj tteldje 
3eugenau8fagen in berfelben Stngetegenfyeit beurfunbet toerben 
bur<§ ben ^taiferlidjen Sftotar $an8 93remgarter toon spforg^eim, 
(Slerifer beS ©peirer 23i$t§um$ unb groar in ber britten ©tunbe 
beS SftadjmtttagS gu aBetter$%$ in §an$ §efncr$, be$ SEBirtljeS, 
£an« bie 9(u$fagen beS SBertfdj £5ffter, in ber toierten ©tunbe 

Digitized by VjOOQ 1C 



125 

Sfau&mittog* gu 33ufen&a$ im ©arten be* ©er^tolb ©5fe bic %u^ 
fagen be« 23erd)tolb @5fe unb be« Slltfdjuttljeifeen §an« 3Kann 
unb in bcr funften ©tunbe 9lad)mittag8 im 3Mmer$bac§er 2Balb 
bet ^terSburg unter einem ©djbaum bic 9lu8fagen beS 9Kartiu 
StutDtc gu 3tter8bad), ©at 3 $erg. Or. mit SKotariatSgeidjen. 238. 

1656 o. £ „8litSfuJ)rfic$e befctyreibung ber tt>eitrai<§ung be« 
SBufenba^er forfteS." %*$. Or. 239. 

1795 SfuU 30- tfari«rul)e. SBlarfgraf £arl ftriebridj funbirt 
unb botirt mit Seiftungen auS bem ©tift gu (Stttingen unb toon 
bcr ©emeinbe fur bie Orte JBufenbadj, 8teid)enbad) unb (Sfcenrotb, 
tteldje, bur<§ bic Reformation toon bcr 2Rutterfird>e gu ©rfin* 
to>etter$bad} abgeriffen, feityer im gitiattoerbanb mit ©ttlingen 
ftanben unb toon Ijier auS burcfy ejxutrirenbe Gatf&ne bed 
SefuitencotfegtumS unb foater ber spfarrei tjcrfc^cn tmirben, audj 
interimiftifdj einen eigenen <Pfarrer fatten , eine eigene gjfarrci gu 
iBufenbadj. (Sntljalten in ber fotgenben Urfunbe. 240. 

1798 Oct 23. 8ru$fa(. ©ifdjof 2BUbertc& toon ©}eier be* 

ftatigt obige ©tiftung, unter SBorbetyatt ber itirdjenbaupflidjt ber 

3eljtt%rren : sgaben, SBirtemberg, ©eutfefcorben unb ffir bic 3eit 

jo tange bie (Sinfunfte bcr §eiligen in Sufenbadj unb SReidjenbadj 

fur ben ©otteSbienft genugen ttmrben. $Pap. Or. mit ©iegel. 

241. 

Sailanlcit 

($afila$, SDaftfan, SaSfodJ, SDactySfonben) 

8ea.=8. Jtarl*nt$e. 
Stolb 1, 225. 

1463 3>uni 14 Petrus Episcopus Murensis, SBeiljbtfctyof 
be« SMfdjofS Soljann Don ©\>eter, ertljeift, auS 9lufafc ber ©in* 
weiljung eine$ ncuen #ird)bofe$ gu 5Datfanben, fitr bic bortige 
£ir$e einen SIMafebrtef. ©at. gjerg. Or. mit ©iegetfragment 242. . 

1472 3tyr. 8. Petrus de Lapide, ©enerattoicar be$ SBlf^ofd 
3Kattl)ia$ toon ©!peier, beft&tigt bie ©tatuten bcr 23ruberfd)aft **? 
$t Barbara ju ©atfanben, ti>etd)e ber lattinif^en Urfunbe in 
beutfetyer ©practye inferirt finb. Datum feria quarta post domini- 
cam Quasimodogeniti 1472. $erg. Or. mit ©icgelfragmcnt. 243. 

1472 SDec, 7. SKotariatStnftrument fiber eine tfunbfdjaft, in 
(Srljart Seder* be* 2Birtf)*, £au* abgegeben, ba* gtfdjen am 
redjten 8tyeinufer „ben totyel uff bi* an ba* faut*lodj" unb bie 
babei in ©etractyt fommenben SKectyte ber SSetooljner toon ©ayianbeu 



Digitized by VjOOQ IC 



126 

unb $agenbad) betreffenb. ©at. sperg. Or. mit bcm Slotartat** 
3et<$en be* JfaiferlW&en SRotarS ©igfrib ©rim. 244. 

1500 Oct. 30. 9lom. Oliverius, Stfdjof toon ©abina unb 
Georgius, SBifd&of *>on 2llba, Guillemus, tit. st. Pudentiane unb 
Petrus tit. st. Ciriaci, $riefter, Federicus st. Theodori unb Julianus 
st. Sergii et Bachi, ©iacone, afle (Sarbin&te bcr !jl. r5m. Jtird&e, 
ertljetten cincn 9lblaf$brief gu ©unften beS Sauce unb beS ©eritljeS 
bcr burdj ben Saicn qjeter batmen befonberS gef5rberten §pfarrfir<^e 
gu ©atfanben. ©at. $erg. Or. 9lHc ©iegel ftnb abgefatten. 245. 

1506 3uni 25. Jpeinrid) Srafe toon ©djarpfenftein , ©eneral* 
toicar beS SMfdjofS W^P *on ©peter beftdtigt obtgen 3lbtafebrief. 
2)at. sperg* Or. mit ©iegel. StranSftj: ber toorigen Urlunbc. 246. 

1510 3 u ^il2. ©peier. Stomas S£rud)fej$, ©enerafoicar 
be$ Sttfd&ofS gJ^itip!p toon ©peter, toerlegt baS £ird)tt>eiljfcft gu 
©atfanben toon ©onntag nadj Soljanni auf ben ©onntag nadj 
$reugerl)6ljung unb crneucrt fur biefen lag ben Siblafe. ©at 
sperg. Or. mit ©iegel. 247. 

1541 San. 25. ^falggraf SBityetm, al* SSormiinber bcr 
SRarlgrafen $$iliM> unb (Sljriftof Don 33aben, toermittelt cincn 
ffiertrag gn>ifd)en ben ©emeinben Suladj unb ©atfanben, bie ge* 
mcine SKie&ung be$ SBalbed, 3ingerling flcnamrt, betreffenb. 33ei 
bcm biefem SSertrage tooraudgegangenen 3fte<$t$ftreite war u. a. 
aud) bie £\\&d)bvi$tit toon ^retyemtoinfel unb bcr Sippenmuljle, 
fonue bie toon bicfer 9ttfiljte an beibe ©emeinben gu entridjtenben 
©iilten gur <Sr5rterung gefommen. ©cb. auf binftag na<$ ft. ©e* 
baftian* tag 1541. $ap. Gop. toib. to. 3. 1700. 248. 

1565 Sftoto. 19. 3Ml)lburg. SDtc SRarfgrafen £arl unb 
SJMjilibert toon ffiaben fdjttefcen einen SBertrag in SSetreff „beren 
Don $)ad)$lanbett unb 33uta<$ angemaften toif<$erety in ber 2Reffen* 
reut, an baiben fotyerretyen oben unb unben, gleid&er geftalt aud) 
bie toifdjereien , fo ermelte bie Don SDadjStanben unb 33uladj uf ber 
eiberauto in ben langen funf fdjteigen unb ben gefefeten fteiner 
auf £)ad)$lanber marcfen gu ljaben toermttftten." 3 uer f* ffofltett 
bie §if(^er bee 2Wttt>affcr« gu Jlniettngen: „ba$ bie gu ©adjSlanben 
unb ©utadj inen, ben Ijerren toifdjern gu ^nfilingeit, in ber TOeffcm 
reut baibe bie unber unb ober Io<$ereien in ber milte mit reiffen 
ober toarfcolffen, bem toifd) fcin toiberfaal unb gang nnber alt* 
Jjerfomen unb getoonljciten toerfefcten unb toerl)egen, benen Don 
$a$*lauben ttnb 93uta$ nit gebfirt, au<§ men niemaW geftattet 



Digitized by VjOOQ IC 



127 

ober gugefoffcn toorbett.' 1 6ic begeljrten, flc „bet) her tangtotriger unb 
toot&ergebradjter }offcffi*n $anbtjuljaben , bie t>ott SDac^dtanben in 
angeftettct gute batyn gu toermSgen unb anguljalten, bad fie gu 
tyeber grit im jar bic gu $5ac$dlanben unb SBuladj in ber SMeffen* 
reut, ftaibc focfyereien, unbcn unb oben, in bcr micttc cin follicle 
toeitte taffen folten, barburd) ungeferlid) cin toaibt fctyiff obcr nad) 
geen m5d)te, fottidje toeittin fottcn fie nit toerfefcen obcr toerljegen, 
toad fie aber mit toerfefeen an batben neben ortten unb Sdjroeberid) 
an toifd>en getyaben molten, baffelbig tyetten fie incn gufaljen ober 
gu fted^en nit toeljren." garner betlagten fi<$ bie fttfaer gu £nie* 
lingen: „toietool ed bety tnenfdjengebencfcn nie breudjlid) getoefen 
nodj gugelaffen toorben, ftann ber Styein Ijod) unb barburcfc bad 
ihtiitinger alttoaffer auf beren toon $)adjdlanben unb SBuIadj toatbt 
unb attmenben audtauffen tfctte, bad fie alba, einige toifdjereien 
gugebrau$en, bie abfette unb fdjleud) gutoerfefcen unb gutoerfyegen 
ober fonfi in anberc toege, ben toifdj gu fa^cn ober feinen fall gu 
toerfyinbernbeffiegttoeren, iebo<$ unb beffen unangefeljen, fo tyetten 
bie toon ©adjdfanben unb 93ula<$ gu fottictyen toaffer geiten auf 
iren attmenben unb toeiben nit attein mit garn getoif<$t, fouber 
audj biefelbige an toiclen ortten toerfefet unb toerfyegt, alfo toann 
ber 9t$ein toiberumb gef alien, bad ber toifd), bur<$ fotttdj toerfefeen 
unb toer§agen uffge^alten unb fein totberfaal nit metyr in bie alt* 
n>affer gefytben m5gen, unb aber mentglidjen betofift, bad ber toifd) 
in auffteigenbem SR^cin au| betn atttoaffer ber blSffenen begert 
unb alfo butdj bie fctyleudj uff beren toon $)adjdlanben uub 93ula$ 
almenben gieng, ba toer burd) ir tocrljagen ein fotticfyer fdjab gu- 
gemarten, bad fie i&rttdj and bem $errntoaffer nit gem ein ljunbert 
gulbin ginfe geben toolten, ba ed fonft bifftero gtoety fcunbert fedjfetg 
gulbin ertragen." 3 n bem bon ben beiben flftarlgrafen ab* 
gefctyloffenen SBertrage nmrben bie SBef^toerben ber tfnielinger 
gifdjer aid beredjttgt anerlannt unb bie toon £)a$dlanben unb 
SBulad) angetoiefen, biefe Uebergriffe in 3 u * ull f* S u toermeibetu 
©ei betn 33ertragdf<$luffe toaren amoefenb : toon SRarfgraf ftarl'* 
toegen: bie §ofr&t^e ©gibiud ^aftner toon 9ieutt>et)er, SBenbct 
3iegler, 9tubolf #ennenberg, Slmtmann gu 5Durla^,-8lein^arb 
toon SRoffentyeim, ?lmtmann gu 3Kuljlburg unb SBernljarb 2Kefc, 
©djulttyeife gu Jfnielingen; toon SWarfgraf ^ilibert'd wegen: §aud 
Satob S3arnbfiler, dangler, §and Safob 3fa$ bon ©ulgba^, SSogt, 
Subtoig SBeiglerd^eitn, ©cfyultljetfc unb ?lbatn ©unt, Sanbia^em 
meifter gu ettlingen. SDat gJcrg. Or, mit 2 ©iegefa. 249, 



Digitized by VjOOQ lC 



128 

1792 fteb. 16. 93ergei(§m& betTOfiter gu ©atfanben, loeld^e 
an bie Sanbe$$errfdjaft gu (Scbauung einer SBinbmfiljle auf ©ay* 
lanbcr ©emarlung fauftid) ubertaffen tourben. $Pap. Or. Sprotofott* 
auSgug tntt ©teget. 260. 

Smtdjanfcn. 

(3Cu8geganaener Drt Bet SBinterSborf, 56^3*. Stoftatt) 

159S 3ul. 10. tfarlsburg. SKartgraf (Srnft griebridj ton 
SBaben fcerorbnet, na<$bem ttdijrenb bcr SRegierung be« SKarlgrafen 
spijittW II. bcr fttetfen SDuntyaufen burdj einbrc^cn be$ 9tljetne$ 
Ijintoeggenommen toorben toar, ^alfo bag bic inttofyiev gcnottrctigt 
nrtrben, ifyren unterfctyletf gu toerlafcen unb famtfid) bc^ bem flecfen 
2Binter«borf , mit bem fie ettli<$e gemeine Netben gu niefcen geljabt, 
gu fudjen", toa$ mit bc8 SWarfgrafen (Sinttntttgung gefdjel^en, iebodj 
oljne bafe bic crbctcne Gonfirmatton gu papier gebra<$t tourbe, — 
auf SBittcu bcr 2fagel)&rigen bes abgegangenen gfedenS SDunljaufen, 
bafe gwif^en biefen unb bencn gu 2Binter$borf cine gemcinc 2ttar* 
lung fci unb Metbe, ba| bic £)un$auftfdjen $)orfgebr&u#e unb 
©ctt)o^nl)cttcn attcvbmgfi fatten unb bercn gu 2Binter*bovf gledenS* 
recite unb ®ett)o$nljeiten angenommen toerben fotten, $Pap. ®op. 
sec. 18 mit ber SKotig, bafe bic @inn>oljner be8 torn dtydn ein* 
gcriffencn $)orfe$ ©unfyaufen fi<$ im 3al)re 1583 mil ben ©inter** 
borfcm ju einer ©emeinbe toereinigt tyaben. 251. 

(Srortfetung folgt.) 

t>. 2Beedj. 



Digitized by VjOOQ IC 



129 



$e« tfylulfat gtoitevitattfftattfc ftmn 3f*$* 14»1. 

S)er ©ebanfe bcr geiftlicfcen unb roettlic^en {Reform be§errf<$t 
redjt etgenttidj bic beutf^e ©efdjidjte im ffinfgel)nten Satjrljunbert; 
bcm3ritciltcr bcr Reformation gel)t eine speriobe ber SReformationen 
tooraud. 3 nt)Ctn Wc f e Setoegung atte ©t&nbe bur<$bringt unb bie 
t>erf<$iebenften sperf&nlidjfeiten ergreift, nimmt fte bie matting* 
fadtften (Srfdjeinungdformen an, t>on ber beljutfamen Sludbefferung 
eingetner ©c$5ben bid gur r&dffic^tdlofen legation bed ®efte§enbcn 
unb £ergebra<$ten. ©o tritt namentlidj bei ben niebern Slaffen 
ber SBunfd) nac§ einer getoaltfamen 93er&nberung t^red 3uflanbd 
leb^aft $ett>or, bem entfyrectyenb bci geiftltdjen unb tt>eltltc§en 
§erren eine ftarfe SBeforgnifc *>or ben unrutyig getoorbenen SWaffen. 

3um erften 2M ftnben tt>ir au<$ bie beutfd>en SBauern toon 
einer ©JUjrung berityrt, toie fie ben ft&bttfdjen 93et>8tterungen 
ntd)td SReued meljr loar. 2RU toottem SRettyt $at man bie @r$cbung 
bed 8anbt>oltd ; toetc^e am Sludgang ber JpufUenlriege bie ©tabt 
SBormd bebrotye, ate bad frftljefte SSorfotet bed grofcen 33auern* 
triegd aufgefafct. 1 33ei bem Ifltfen^aften 3 u ftonfc ber JQuetten unb 
ber nur fluefcttgen SBeactyung, toeldje biefed <5reigni| bidder ge* 
funben $at, fdjeint ed mir ttic^t unbantbar gu fein, einiged toettere 
SRaterial gu ge&en unb tyieran anfnityfenb toeniger ben SSerlauf 
ber ©a$e felbft, aid tyre unmittelbare SBirlung in ein ncued fiidjt 
gu fefcen. 

!E>er §ergang ifl toiebertyolt in tfurge bargejleUt toorben; i<$ 
nenne *or 2UIem X. 8. ©d>aab (©efctyidjte bed gro&en rljeinifdjcn 
©tabtebunbed I, 459), bann St. «rnolb (S3erfaffungdgeWi(^te 
ber beutfdjen greift&bte 446 f.) unb im 9tnf^Iu| an Sefcteren 
St 3&0ner. 8 ©ie fd>5!pften aud ben §irfdjauer Slnnalen bed 
Stritljemiud, einer fo&tern SGBormfer Sfyronif 8 unb einem gegen bie 
Sauern geriefcteten 93ef$tu& bed Stagd gu Singen (6. gebr. 1432). 4 

1 BgL & 35Bfoer, gut $orgtfc$i$te bed »auern!rieg3 (2>re3ben 1872) 
p. 75. $oc$ war eS nid&t ber erfte SCngriff »on Sauern auf ftftbtifd&e Suben, 
wie 3. meint; »g*. §. 8. bie Semen §u ®ot$a im 3a$r 1891, »on »elc$en 
3o$ann 3tot$e ergd^Ct ($$iirtna. ®ef<$. Quetten m, 640 f.) 

* Sal. au^etbem Kf^fad}, *f* *• ©iflmuttbS IV, 196 X. 29; %tty\m, 
®eW. ber preu(. $o(itiI I, 486; 546. 

9 Son griebridj gorn (urn 1600) , ^erau8g. von Xrnolb in ber Wbl bed (it 
SBereinS pi etuttgari »b. 43. 

* Xbgebr., unb jroar tfemlty fe^er^aft, bei ©djaab n, 405 f. 
S<iWr. xxm 9 

• c 



130 

Slrnotb, toeldjer aufeerbem Urlunben be* $)armftabter 3lrd)bd be* 
niifcte unb am SSottftanbigften ift, berictytet nun golgenbed. $)ie 
Stufftdnbtfdjcn forbcrtcn bori bcr ©tabt SBormd Studlieferung ityqc 
Suben, toeldjen bie 23anern ftar! Derfd&ulbet roaren, ridjteten abcr 
nidjtd aud,lief$en ftd) trietmefyr burd) bad 3ureben *>& 83if$ofd 
gum Slbgug betoegen, toorauf bic ©adje sottenbd unterbrudt unb 
icnc SBefdjluffe gu SBingen gefafet nntrben. „;3m ©runb nmfcten flc 
fetbft nid)t, toad ftc tooHten, ba H)re (Srljebung aud einer aHge* 
meinen Ungufriebenijeit uber tyre gebruclte Sage gorging." 
Saraud, bag furipfalgifctye 9late bcv ©tabt gur 3luf§ebung bcr 
SJubenfdjulben gcraten unb bic SBormfer bicfcn 93orf<$tag offen bcm 
^urfurftcn gugefdjrieben fatten , cntftanbcn 3n?iftigfetten m ^ 
§eibelberg; fie enbigtcn bamit, bafe bcr spfatggraf bie State 
bedatoouirte, aber jener SSorfc^lag toirttidj tettoetfe gur ?tud* 
fufyrung !am. 

(Sine 9Jeil)e toon ft&btifdjen ©djreiben, toetdje fid) im 2lrd)tb 
gu SftSrblingen befinben, fotten gur (Srgangung unb 93ert<$tiguug 
biefer 9lngaben benufct toerben, toenn gletdj aud iljnen nodj fein 
*)5lliger (Sinblttf gu geiotnnen ift. S)odj er^atten ttrir toenigftend 
bad 5tatfa<$lid)e and erfter#anb, aud SSriefen ber ©tabte SBormd 
unb ©ipeier. 1 

S5ei einem Slufentljaft bed ^urfftrftcn Subnng gu SBormd yoax 
bie ftrage angeregt toorben, ob nid)t ben „armen fieuten" bed 
futyf&lgifctyert ©ebietd, toetdje toielfa<$ ben SBormfer ;3uben t>er- 
fdjutbet toaren, ©rtetti&terung gu wtfdjaffen fei. 3n bem namtidjen 
©inn unb gttwr auf 93eranfaffung bed ^urfurften fdjrieb nadjljer 
ber SSurggraf gu Sttgei, Hermann Don 9totenftain, an ben 9tat, 
Neither beibe 2Me, toie ed fctyetnt, entgegentommenbe 9fotn>ort 
gab unb nun aud) ein offigiefled (£rfu<$en ton $f&Igif<$er ©eite 
emartete. $)a ty5rte man ftatt beffen :plofeli<$ am 17. ©egember 
1431 toon einer < 3 u f awmenTottutt ft ^ l ^ tx m # tfSftiWw ©cfyult* 
tyeijjen unb SBauetn, toetdje bie Sludlieferung ber SBBormfer Suben 
gu ergtoiugen gebad)ten. (Sine ©efanbtfdjaft bed geangfttgten Statd 2 
erfyielt toom ihirfurften gu §eibelberg tr5ftli(^en ffiefc^eib; er 
erttarte ntdjtd Don ber ©a(^e gu roiffen, Hjerf^ra^ 3lb^ulfe unb 
forberte bie SBormfer auf, %e ,3«ben Ja ni(%t ^eraudgugeben. 

1 Sgl. unten nr. I. unb n. 

8 9la$ bem SBormfer SBvief „uf bonrftag ned^ft baxnaty", toad ber 
19. S)e&ember wftre. 34 ^alte abet tinen ©d^reiBfe^ler fiir roaljrjdjeinttdj unb 
^btnfiad" fiir ba% Slidjtige. @5enfo wirb eS weite^tn ftatt „fritag t)or 
f. X^omad tag" |ei$m fottw w fr, an f. »J. tag." 

Digitized by VjOOQIC 



131 

Srafc bicfer SBerfictyetung erfdjten am 20. ©egember 1 fttrj nad) 
SRtttag cine ftarfe SBauetnfdjaar *>or ber©tabt, mtt ©^ic§, Slrm* 
bruft unb Jparnifdj auSgerfiftet unb mit aufgetoorfnem Ranter, 
alfo na$ bamaligen SBegriffen toofffommen milit&rifd) organifirt. 
Sic erBffneten fofort iljr SBegefyren unb gnrar burd) jtoei tfaljifdje 
3lmtleute, ben fitter 2Bern$er SBundjer unb Jtonrat *>on SRoten* 
ftatn, roetdje ben JRat „t>on beS toerfammetten Soils wegen 1 ' auf* 
forberten, er fotte bie ^uben tyerauSgeben unb bie Seute mtt tynen 
gewa^ren laffen; fonft Nerbe bad 95otl anberS bajutun. SDer 
§aufe jelbft trefcte, fie fatten SBrtcf unb ©iegel beS jturffirften. 
©ie betben Unterfyanbter bagegen Itcgen burdjbliden, fie foielten 
tljre 9totte mtt 2lbfi<$t unb nur gum SBeften ber ©tabt, unb liefcn 
iljren Seiftanb jur Dortaufigen 93efdjn>td)tigung ber enty&rten STOaffe. 2 
SMe ©auern gogen ctoaS gurutf, f^tugen aber ij)r Eager bod) 
natye genug. 8 

S)a nun toon border SBavnungen tor einem emeuten 3fagriff 
in bte ©tabt gelangten, toanbten fid) bie SOBormfer augenblitflid) 
an bie befreunbete ©tabt ©ipeier unb Hefcen mit i$r gemeinfam 
eine neue ©efanbtfdjaft nad) #eibelberg abgeljen. 9luf ben 
SBertdjt unb bie ernfilidjen SSorfteHungen ber 8iat3boten beteuerte 
ber tfurfiirft nodjmalS fetne Unf^ulb mit einem ©d)tt>ure unb 
gab tynen bie f<$rtftli<$e (SrKarung, er Ijabe bereits 9Wa§regetn 
getroffen unb tootte offenlunbig betoetfen, bafc e$ tym teib fei; bie 
SBormfer fottten, obtoofjl fie ju feinem JBebauern bie Slufru^rer 
ni<$t gejfidjtigt Ij&tten, tljre Suben gegen 3febermann toertetbigeft 
unb ienen beiben ipfaljifctyen 9lmtleuten fott>ie bem Jperrn ©tgfrib 
toon ©tain bt$ auf aBeitereS iljr ©eleite entjieljen. 2tuf bie tefctere 
gorberung gingen bie SBormfer nur mit gro&em SBiberftreben em, 
inbem fie toiebertyott, aber erfotgtoS ba$ gute 33erl)atten jener 
ebetn l^ertoorljoben. SlnberS ate in biefer Sffcntfic^cn ^unbgebung 
ftwufc fid) Sutomg in einer toertraultdjen Unterrebung mit ben 

1 SBormfer SBrief : „uf bonrftag barnadj." SDieS fttmmt gan$ herein mit 
ber Mugabe bed $rit$emiu3, 3fon. §irfaug. n, 382. @r Qtbt bie 3a$t ber 
Sauern auf 8000, at« ga^nenjeic^en bag ©ilb bed ©efreuaifiten an. 2tte 
SSormfer (S§rom! (a. a. D. 183) Iftjjt ben ^ufftanb am 19. SDejember %)u 
©eppen^eim (wo§l $eppen§eim a. b. SBiefe ober ^. im £oc§) audbrec^en. 

2 S)ie SBormfer 6^roni( fd^reibt bieS bem Sifd^of griebrid^ ^vu 

3 $er DrtSname ^feffettorn" im SBormfer Srief Diirfte oiettei^t auf 
$ftffttg$eim 3U beuten fein. ^amtt fttmmt bie ©rja^luna ber SB. Sijrontf fibers 
ein, fie feien von SBormd oor ^eu^aufen geriidft. <8ht ^rieper ©on ^eu^aufen 
war gleidJieitig mit ben SBarmfer Wgefanbten Mm ttutfttrften (SB. »rief). 

Digitized by VjOOQ lC 



132 

©clanbten better ©tabte aud: badSSott fci arm ttnb in Slot, mem 
fotte bic Subcn baljtn beftimmen, bafc fie unter 93ergi<$tleiftung 
auf bic 3itifcn fidj mit bcr Jpeimgaljlung bcr (Sa^itaUen begmtgten. 
Darattf erfl&rten bic ©ormfer, fie ftoHten, fatt« Jemanb im Slamen 
bed jfttrfftrften urn 9faffd)ub unb ©rleidjterung nadjfud)en wiirbe, 
ft<$ toiflfal>rig ergeigen. 

Unterbeffen toar ber^paufe, unb groar auf SBerantaffung bed 
©urggrafen toon 2Ugei, NirKid) fyeimgegogen. 9l6er bad ertoartete 
fvcunblic^c Stufudjen btteb bo<$ nrieber aud. $)afur erfc^tenen am 
3. Sauuar 1432 fiirtf tf&tgtf$e 9late, §aud *>on ©itfmgen, 
2Btyred)t S3ogt gu §eibelberg, Scrn^art £rat)d, SEBi^rcc^t 3lmt- 
mann gu ©wentyeim unb bcr SSurggraf §etmann toon Stotenftain, 1 
toor bem SBormfer 9fcat unb erSffneten bcmfelben, fie Ij&tten auf 
furffirfttictyed ©e^etfe in Sttgei uber bic SBormfer S3org&nge unb 
bic S3efd)tt>erben bcr armen Scute Unterfudjung gefcflogen; baran 
ftritpftcn fie, unb gtoar, xoit bad ©djreiben ber SBormfer fid) gu 
erinncin gtaubt, Don bed ihtrfurften unb ber armen fieute toegen, 
bie fe$r &eftimm f e g-orberung, bic ©tabt fofle bie ^bcnfc^ulbeu 
bcr SSaucrn gang auiijeben, #/ gef^c^c bad nidjt, fo beforgten fie, 
ba| barnad) folgen m&cfyte, n>ad nid)t gut marc 1 *. SCer 9tat, welder 
uber biefe unetioartete SCBcnbung naiurlidj erfctyral , fagte fid) bo<$ 
fogteicty unb ertoiberte mit cinem £imoeid auf j[encn t\x- unb 
redjtdttribrigen Ueberfatt mitten im ftrieben; er erilarte fcinem 
fra^ern Slnerbicten trofcbem nadjfommen ju tootten, aber gucrjt 
m8ge ber ^urfftrft iljrer ©tabt bei ben armen Seuten ©ictyerljett 
unb ©enugtuung toerfdjaffen. S)ie ^falger blieben lurg bei tyrer ' 
gorberung, aber ber SRat gab gletdjfafld ttic^t nad); fie Ij&tten 
i$re Swbcn t>om 9leidj unb tourben ftdj atfo nur eincr S3erfugung 
bed 9lei<$d Ijieruber untcwerfen. 

$aum toarcn bie ©efanbten unoerri^tcter ©inge abgercidt, aid 
neuc SBarnungen in ber ©tabt eintrafen. SBBieber fatten bic 33auern 
in einem 2)orf iljr Ranter aufgertctytet unb tuben mit SEroutyeten* 
fdjafl gum ©intritt in tyre ©efeHfdjaft. ©ic toottten, fo tourbe 
nadj SBormd gemelbet, iljren SBiffen an bcr ©tabt begeljen ober 
Slot unb SEob barum teiben. 5)ie SBormfer ridjteten nun (6. Sanuar) 
ein langed unb ernfttyafted 9Ral)nf<$reiben an ben ^urfftrften, in 
toeW&em ftc ben bid^erigen SSertauf bcr ©a<$e reca^itulirtcn unb 
i^n aufforbertcn, feineSBauern gu ftrafen, an ferncrn ©etoalttatcn 
gu Ijinbern unb gur orfccntli^en entri^tung i^rcr £jin\tn unb 

* »fll. Rmolb, »erf. @ff^ n, 446 f. (nadj cinw fcatmft. Ur!.)» 

Digitized by VjOOQ lC 



133 

fonftigen ©ebityren angutyaften; bagu tyabe t^m ®ott fehten 9(bel 
unb fein 9(mt gegeben, bag er bad 9ted)t fd)fifee unb bad Unrest 
gud)tige. ©8 fdjeint, bafe bie SBaueu nic^t uur ben Svtotn, fonbern 
auc§ ben djriftlidjen ©intooljnern ber ©tabt gegenfiber tyre 93er* 
binblidjfeiten nictyt roe!)r erfflHten. 1 2ubti>tgd Stnl*t)ort (toom8.3anuar) 
tocrfid)cric # n>ie teib tljm bad £reiben ber SBanern toon $nfang an 
getoefenfei, bieSEBormfer modjteu elnige 2lbgefanbte fdjtden, benen 
tooCe er feine SJteinung unb fein SJorljaben erfiffnen. 2 

©djon Ijatte fidj bad ©crud)t etner ©acfce bemadjtigt, toeldje 
namentttc§ in ben 9iei$Sftabten ftarte 2lufregung *>eturfa<$en 
mufcte, ©pcicr n>ar c$nebied beteiCigt unb fdjidte ber SBunbed* 
genoffin indgefyeim $fl(fdtruw>en. 93etbe gufammen Nanbten fid) 
bamt gunactyft an bie $ftad)barftabte. 9luf eineu nad) SEBormd an* 
gefefcten Sag (22. Sanuar) fd)idten atterbingd nur ©tra&burg 
unb ©ipeier tljre SRatdfreuube , ro&fyrenb 9flaing unb granffurt 
fid) burd) „8aufboten" 93eridjt erljotten. 3 2)ie ©trafeburger be* 
foradjen ft$ Ijterauf mit SBafcl unb ben elf&ffifdjen ©tabten unb 
fdjrieben, auf ben 93orfd)tag ber@:peirer, einen attgemeinen ©tabte* 
tag aud, roeldjer fid) mit bem SBormfer $anbet w unb anbern 
toilben fiaufen, ber (Sljriftenfyett unb und ©tSbten anliegenb", fotoie 
mit bem fonigtt<$en Slufgebot gum 9Wmergug befctyaftigen foflte ; 
fie tuben baljer bie rljeinifdjen ©tabtc (3Waing, SBafel, SBormd, 
©:peier unb granffurt), femer Sfturnberg, Slugdburg, bie ©tabte 
am SBobenfee unb im ©fafc ein, tjjre ©e&offtnadjtigten auf ben 
25, gebruav nacty ©tra&burg gu fdjtden. 4 ©d)on Dormer fatten 
bie fcfyroabifdjen ©tabte, aud) bie Sfturnberger fidj uber bie felt* 
fameu ©rg&ljlungen *>on einem rljeinifctyen 2lufrul)r bei SBormd 
unb ©ipeier n&ljer unterri<$ten Gotten. $)ie 2lnttt>orten beftatigten 
bad SSorljanbenfein einer fd)tt>eren @efa$r, otyne ieboc^ toottftSnbige 
3lufflarung gu bieten. Sftamentlidj in ©$toaben fufylte man fid) 
bebrotyt; ed ttmrben ©timmen laut, nwldje eine 95erfammlung ber 

1 $te SBormfer forbern, er fotte bie 93auern baju nflttgen, baji „tmd unb 
ben unfern (infer gAlte oon unfern aigen — mit &e3afong getan n>erbe\ S3gl. au$ 
eine ©telle bed Ulmtr SriefS oom 1. $efc. 

% 6opte bed »r. im $3rbL Hrdjb. 

8 Sgl. ben SBormfer ©r. »om 30. Sanuar unten nr. in. 

* $a§ ©d^r. ber ©tra^urger an Ulm unb beffen ©inung, oom 30. ganuar, 
im 9lbrbl. Slrd^io ((Sopte). S)ie Bamberger fd^reiBen be^alb groeimat an 
©tr^urg (8. u. 19. %tht. f bad jmeite 3RaI entfd&utbtgenb, SWirnb. 3Crd^b, 
»riefbil(3Jer IX, 210 »>.; 213 b.). 

Digitized by VjOOQ 1C 



134 

3lei($$ftabte unb bcr (Stbgenoffen forbertcn; anbcrc fdjtugen cin 
©cfcufebimbnifc mit 2B&rtemberg unb bet: 9leic§Sritterf($aft Dor. 1 

©otoeit bad mir fcorliegenbe SWatertal, n>elcije$ leiber fiber bie 
toeitern SBertyanbluugen ber Sftadtftbeteiligten unb ber ftbrigen 
©t&bte, uber ben SluSgang ber SBetoegung felbft nidjt$ mitteilt, 
einefifitfe, n>etc^e au<$ bie fonftigen Oueffen feine$ti>eg« ausffitten. 
SBir erfatyren nur nod), bag bie Slufftaubifdjen balb burdj einige 
£erren toom Sttbel „gertrennt" nmrben * unb bag Ijierauf eine SBer* 
fammlung *>on gflrften unb (£beln gu SMngen Seftrafung ber 
$au!ptteute unb 9lnftiftcr fon>ie ftrenge 93orjidjtSma&regetn fur bie 
^utunft befctylofe. 3 n a ^en S)5rfern ber Umgegenb foHten bie 
m&nnlicfcen ©ntooljner, welctye bad 14. Satyr uberfdjritten fatten, 
gufammengerufen unb toer$fft<$tet n>erben, jldjmemefyr in aljnlictye 
SJerbinbungen eingulaffen, fonbern atfc Steitneljmer angujetgen; 
unb gn>ar foHten aufreigenbe Sfteben ebenfo toie bie ^ufammen* 
rottung fctbft tntt CeibeSftrafen gebft&t Nerben. 3 9lber bie ©tabt 
SCBormS gog in Ujrem ©treit mit bem $fatger bod) ben Jfurgern. 
Sim 29. 2luguft 1433 gab fte eine offne fdjriftlidje grfl&rung ab, 
Jene* 2lnfinnen ber tfalgtfdjen JR&te (t>om 3. Sanuar 1432) fei 
nur Don biefen felbft, ni<$t *>om Jlurfflrfien auSgegangen. 9Un 
namlidjen Sage betoiHigte fie ben 23auern eine l&ngeve grift gur 
3WidfgaIjlung ber aufgenommenen (Sa^ttalien unb ben toSOigen 
9tac$la& ber aufgelaufnen 2Bu<$ergtnfen. 4 

Sag ber Slufftanb »on oben !jer, *>on §eibel^erg begunftigt 
nmrbe, erljeflt au8 biefem SluSgang ebenfofeljr, n>ic au$ bem 33e- 
nefynen beS iturfurften unb feiner State toaljrenb ber Wtifctyen 
3eit. Unb biefe 9Wttffld)t fyatte iebenfatts bie SBonnfer unb ©^eirer 
am Sfteiften abgetyalten, gegenuber ben 2lnfragen Ujrer ft&btifdjen 
greunbe gletc$ mit ber ©£rac§e tyerauSgugefyen. ©o fdjreiben bie 
©ipeirer anbeutenb an tttm: „(£udjf wire aud) fyie&on faft meljr 
gu fagen, bad nidjt gu f<$reiben ift attertet ©orgen $alb. SDarum 

1 $gl. km Utoter 8r. w>m 1. ge&ruar unten nr. IV. $ie IWilnt&erger 
trhuibigten fi<$ bet 2Borm§ am 12., bet gfranlfurt unb SWainj am 22. ganuar 
(»riefb. IX, 199 »• ; 203 b.). 

* SBormfer Gljront! p. 183. 

8 $gl. bie often cittrte Ur!. bet @$aab. (Sine (Sojrie berfetoen in ben 
2Jtomjer 3ngroffaturbiic$ern ((Son*, n. Sib. V, 20. f. 35/6, SBttrjb. 2lrdJU). 
Ue&erfdjrift: # U6er!omunge etlid^er furften aid oon ber fnarlen unb ber gebure 
jpegen uf bem gauwe*) madjt eS roa^rfdjetnli^, ba( ber @rj&. von SRainj an 
ben ©ej^luffen oon Singen teilna^m. 

♦ Xmolb a. a. D. 447. 



Digitized by VjOOQ lC 



135 

meiben tint ba$, unb tootften bodj tooljl, bajj iljr unb affc uhfern 
guten gfreunbe toiifctet, tt^tc e3 bamit fcef<$affen ift." (Srft foatcr 
teUcn bie SBormfer iljven langen SRafynbrtef unb baburd) bte jjunbe 
Don ben fcfalgif<$en 3weibeutiglteiten offcu mit 93iclc6 fdjeint aber 
and) ben 9tadjftbetroffenen bunfel geblieben gu fein. 2Ba$ n>oQtett 
benn im ©ruube bie SSauern unb toot Mem ber fturffirft unb feme 
Sfiite, tteldje fie fo eifrtfl befurtoorteten? ©ollte man in $eibel* 
berg baran gebadjt ljabeu, ben Sumutt gu anbern 3tt>eden <*u** 
gufceuten, bie ©tabt *>5Hig toefyrtoS gu madden ober gar gu occu* 
Vtren? gftagen, toeW&e ttrir ntd)t gu beanttoorten toermSgejt. 

(SineS aber ergibt ft<$ mit ©id&erljeit, bag bie Sewegung fofort 
mit ber aHgemeinen re&oluttonaren ©trSmung, vor SHttem mit bem 
$ufttentum in jgufammenljang gebra<$t unb feineSroegS local auf* 
gefafet tohirbe. Die ©tSbte wrtratcn burdjgangig biefe Slnftdjt; fie 
fatten in i^ren innern ^antyfen bie wa^fenbe Sebeutung ber 
niebcrn ©tSnbe, bie furctytbaren SOBirhingen focialer ©egenfafce Ijin* 
langlid) fennen gelernt Unb in ben 33organgen bei SBormS fanben 
ftd) getoiffe 2tnljalt$!t>unfte fur eine berartige Sluffaffung, obtooljl 
n>ir leiber baruber uidjtS 5ftal)ere$ erfaljren. S)ie SBormfer fagen 
mit aHer iBeftimmttyeit, baS 93olf Ijabe nic^t uur bie ^uben im 
2luge geljabt; nadj einem anbern SBeridjt fatten bie .Subenfdjulben 
nur als S3owanb gebient, ttaljrenb baneben anbere Steben laut 
getoorbeufeien, ,,bie fd)n>ere8 Slergerniff Ijeifctyen unb barauS toentg 
gu fcfyreiben tft". Die Slbgefanbten ber bebroljten ©tabt toeifen in 
§etbelberg barauf l)in, bafe biefeS Untocfen, tpenn man ifjm uidjt 
bei 3eiten fteure, „ber (Sijrtftenljeit, ber ©etfttidjfeit, bem 
Slbcl unb manniglidj" grofcen ©d)aben bringen toerbe. ®ang 
ebenfo bvfttft fid) ein unbeteitigter SSeridjterftatter, ber -Jlotar be8 
iBaSler Soncite ffiruneti, auS. 1 SQBieberfyott ftoften nnr in ben 
ftabtifdjen ©ctyreiben auf bie Sleu&erung, ber Sauernaufftanb tonne 
ber Sljriften^eit unb bem Sfteid) gefaljrlidjer toerben, at8 bie Ijufi- 
iifdje SRebolution. 2 2Bieberl)ott nrirb „ber §eilige ©taube" at$ 
fc^n>cr bebroljt tymgefteflt ©eftitfet auf biefe 3 eu S n *ff c Wiwwn toix 

1 $afodty, tttfunbl. Beittftge $ur @ef^te DcS ©uffitenfeiegS II, 269 
($r. com 9. gebr. 1432). @c fagt, bie »auem fatten fidj er^oben „nedum 
contra ecclesiasticos, ymo eciam contra nobiles". 

2 2le§nlicJ erflarte ber (Sarbinal oon ©nglanb im 3. 1427 bte StypenaeHer, 
mtye ber 33eraubung unb SBerfolguna be§ ^leru^ angeffagt rourben, fiit 
^boefer wan bie t)er^ertten lecger" (SCuSfd^r. beS ©arbinalS t>om 24. Kop. 1427, 
©op, im Slorbl. Mrdjio). 



Digitized by VjOOQ 1C 



136 

annefynen, bag bie SBauern fidj totrfli<$, toie bie SGBormjcr (Sfytonif 
metbet, geinbfetigfeiten gegen ben stents ertaubten unb bag bie 
nadj ;3tatten getragene Jhmbe, fie fatten bie spriefter unb gaben 
umbringen Pollen, 1 }ebenfatt$ nidjt &5ffig an* ber Suft ge* 
griffen toar. 

W>tx bie w weifen unb ffirfW&tigen'' SftatSfreunbe fasten nid)t 
attein Slngft far bie ©eifttidtfeit, fonbern in n>eit tyoljerem ©rabe 
far fl<$ fetbft. 21m ^farften foremen ftdj fyterfiber bie Ulmer aud. 
9lCerbing$, meinen fie, feien bie SBurgeln biefeS „Unlauf«", bie 
ttirflid&en 2fbfi<$ten ber <Sm:p5rer nic^t gu erlennen. „SDo<$ bebfinlt 
un$, bag bie ©or^en auS einem gang bSfen ©runbe geben, barin 
fie b8fe, liftige, aufffifeige SSorf&fee unb 9Jietnung geljabt fytben, 
bie eine Jcbc ©tabt biflig gu Jpergen nimmt, mit SBetoafyrung 
baretn gu fetyen unb iljnen ba8 cinen ©^ieget unb (Sbenbilb fetn 
gu faffem" 3n 9351)men unb an anbern Orten fyabe ba$ namtidje 
tlfflgefen, toelctyeS „toiber atte (Sljrbarleit, geiftlid) unb toettlicty" 
gerictytet fei, bodj am tyarteften bie ©eiftUdjfeit unb bie „(51)rbarleit 
atter ©ommunen unb ©t&bte" getroffen, xodt meljr at$ ben 2lbet 
unb bie SBauern. SGBenn bort „bie SSuberet" (fo nannte man bie 
Sabortten) „nadj Suft unb SBitten regiert 7 ' Ijabe, fo mfiffe man 
fidj in £)eutfdjtanb ber gleidjen ©efatyr fcerfeljen. j)enn e8 fei boc^ 
Sugerft auff&tttg unb bebenftid), bag bie Sauern eineS offneu 
gfad)tanb$, Untertanen madjtiger gftrften unb £erven, e8 toagen 
Wnnten, tyre ^raft gteid) anfangS an einer fo ma^tigen 9teidj3* 
ftabt gu toerfud^en; toaS fatten bann Heinere ©tabte gu getoarten? 
6$ fei gerabegu eine Seben$frage fiir atte SReicfySftdbte, ubertyauipt 
fir atten efyrbaren ©taat unb SBefen, aufSWittel gur^btoetyr unb 
©Sntyfung folder Unruljen gu finnen. 

SBir fe$en, toie bie Jpufttenftftrme, n>clc^c $ier fo gutreffenb 
d>aralterifirt toerben, bod) ni<$t toergebenS unb ungety&rt *>er$attt 
toaren, tt>ie ba« beutfd)e Surgertum bem Untergang beS b5fynifdjen 
nic§t otyne SRufeantoenbung gugefefyen unb ben ©ebanlen einer 
intemationalen gefeHfdjaftti<$en drifts, etneS affgemeinen „Unlauf8" 
re$t tooijl erfagt Ijatte. SRaturli^ Jonnte auc^ blc SBaSlcr ^ir^en- 
toerfammtung fot^e SSorgange in iljrer 9lad^barf^aft ni(%t uu* 
bea^tet taffen. w 2Benn bad Soncit nic^t SSorforge trifft, fc^reibt 
ein Seilne^mer beffelben, fo ift gu befurd&ten, bag atte biefe beutfe^en 
iBauern bie gtortei ber §ufiten ergreifen roerben." 8 35enn bie 

1 8te wirb in einem Snef & ©igmunbS an ben $apft etroa^nt. 
* ?(rta*9 a. a. D. • 



Digitized by VjOOQ lC 



137 

aufgeregte ©timmung ber beutfd&cn Saien toar bereitd sorter ein 
Miebted Slrgument, toelctyed bcr $a:pft ju ©unften, bie 93ater in 
SSafcl ju Ungunften cincr (Soncitd&erfegung tnd getb ffflfjrten. 
SWanner n>ie (Sarbinal 3ufian be^aityteten atten (Srnfted, nad) 
2luft8fuug bcr ©tynobe toerbe gang # S)cutf^lanb ben $ufitcn gu* 
fatten unb gegen ben JHerud Icdbrcdjcn. 1 Sine Seljauiptung, 
toett&e tfctteidjt in foldjer 2ludbe§nung ftbertrieben, aber bef$alb 
leinedwegd unter bie leeren $pi)rafen gu toertwifen ift. 

gaffen toir atte biefc 2lcufcerungeu gufammen, fo mftffen nut 
ber Slujicfyt 35ttner$, ^ frf to SBormfer S3auernaufftanb rein 
focater Sftatur unb son affgemeinen fecialen ©runbf&feen gang fret 
geroefen, mit @ntfd)iebenl)eit entgegentreten. (Sine 33eti)egung, 
roeldje toirflid) nur bie 9lufl)ebung ber SCBormfer 3 u ^ ett f^tbeu 
begtoetfte, Ijatte bo<$ leine berartige 2lufregung ergeugt. $)iefe 
f^eiut mir nadjgultingen in ben ^tlagen bed 3Jiergentl)eimer 21^ 
fcfyiebd toom SUtguft 1432 , in xottytm fidj eine SUtgafyt fcon gftrfteu, 
$erren unb ©t&bten gur (Srljaltung bed ftriebend toerbanben. 9teben 
ben 2?ef<$toerben fiber bad ritterticfye SRaubertum rtd&tete fidj iXjr 
Slugentnerl auf „tt)itbe unorbenttidje £&ufe, unorbeutlictye 3 U ' 
fammenrottuugen unb Uugeljorfam", tDeld^c gegen ©taat unb 
Orbmmg eined eljrbaren SBefend unb alten §erfommend geljen. 
Die •Jtadjftgefeffenen, in fdjtoeren fatten atte Xeiluefyner bed 83er* 
tragd fottten getyatten f cin , folc^e Unruljen aud atten ^raften „gu 
fcertilgen unb gu brucfen".* 

SDic erljobene galjne ber rljeinifdjen 33auernfc$aft n>ar cin 
3eidjett ber iJeit unb gtoar einer ncueu 3ett. Sunbniffe ber 
fturftcn unb §errcn, bed niebern 9lbeld, ber ©tabte, ber §anb* 
n>erf er tyatte bad 8tei<$ nur gu lj&ufi& gejeljen. ^efet folgtc ber 
unterfte ©tanb, „bie armen Seute", bent attgemeinen 33eiftriet uub 
gugleic§ bem totfenben SBorbilb ber fyufitifdjen „a3ruber." 3n 
$)eutf(§lanb tote in ftranlreidj regte fid^ biefer ©eift, in ben 
©t&bten unb auf bem Sanbe fatten fte bie $faffen gu SBort, 

1 $gl. Raynaldi, Ann. eccl. ad 1431 nr. 21. 22; Mansi, concil. nova 
collectio XXXI, 172. 2luc$ ber ©ra&tfd&of von 3Waina forid&t {U$ am 22. ©ept. 
1431 ft$nK$ au3 (Guden. Cod. dipl. Mogunt. IV, 185 f.). 

a S)ic aSerfammtung war au3gef$rieften burdj bie ^urfiirften oon 2Jtotn$ 
unb SBranben^urg auf ben 10. Sluguft, ogt. ben S3rief ber ©t&bte&oten ju Ulm 
an SWJrblingen gl. S)atum3 (S«orbl. 8lrc§.). &gl. ^5al. a. a. D. nr. 816. $ie 
nmtynU Urfunbe a&f$riftU<$ im 2Burjb. Slrc^iy, unbatirt (a. a. 0. f. 107 »>. ff ; 
w ©emeiner fribbe ju 3J?ergent§eim gemad^et"). 



Digitized by VjOOQ lC 



138 

imb tote iebermann mit bem aubern teiten foflte jein ®ut." * Unb 
bei SBomtS trat, faft Ijunbert 3>al)re toor bem gro&en SBauerntrieg, 
ber JBunbfaulj gum erfteu 9Rat ben erftaunten gflrften, gJfaffcn 
unb ©t&btern leibljaftig toor bie Slugen. 



I. 

SBifcgetmetfter unb fflat §u S&ormS an Jtutfilrft Subrotg UI. con bet $fat) 
(1432, 6. 3anuat.) 

— „2US utter furftlidj gnabe am Ictften in unfer ftatt n>a$ 
unb rcbt mit ben unfern gar gutli<$ bur<$ bette unb toermanunge 
©tangen u. gn. bicner toon u. gn. armen luten unb unfer ^ubett 
toegen, ba$ man in gnabe emmrbe unb gutlic§ tun n>6ttc : toir 
Ijoffen, u. gn. toerftunbe uf bie gitte ain antamrt toon ben unfern, 
bie bi u. gn. toaren, ba$ u. gn. n>ol gu ban! toere, in btwefen 
etlt^er u. gn. rate. £)arna<$ fo fdjraib un$ Jperman toon Sftoten* 
ftain, burggrafe gu 9Wcgei), uf btefelben u. gn. gutltdj bette toon 
u. gn. unb berfclben annen luten ttegen gar frontlidj unber 
anbevm, ba$ bo$ benfelben armen (fit (I) ain« taife an ber gufte 
unb f<$utbe gnabe befdjdd), unb begert ainer antamrt; bie n>arb 
im oudj fruntUd) in maffen al$ u. gn. geantnmrt toarb unb unfer 
brief e nod) inne^elt. 2Bir xoaxvx toartent, ba8 femli<§en toon u. gn. 
antyttfttt'tt, rdten, bem burggrafen unb ber cgenanten armen lute 
ttegen nad)gegangen folt toorfren ftn unb nad&gegangen tterben; 
baS uf bie gitt bister unb oud) nodj nid)t frunilidj nodj erforbert 
worben tft, bargu toir unb unfer ^uben bi$ uf bifen tag genaigt 
ftn gftoeft. U'ber ba8, gndbiger furfte unb Ijerre, fo fyanb voir toon 
ainer famnung toernommen uf montag toor S^onu apoftoli, unb 
$an voir unfer frtonbe gn>en uf bonrftag nedjft barnadj gu u. gn. 
gen §atybelberg gefanbt, udj baS tun ftirlegeu unb tt>ie fofli<$ 
famnung bad mertait u. gn. fdjultljaiffen unb arme lute finb , bie 
tyaben ain fa<$e ffirgenommen unfer Suben ge forbem unb fi mit 
ben taffen getoerben, unb bamit u. furfrtu$ gn. bitten unS getoer* 
ftan geben, n>ie t»ir unS barin unb mit unfern Subeu fatten 
fuOen. SEBir toerftan toon ben unfern ain gndbig frunttidj antamrt 
uf bie gitt toon u. gn. inen toorben fi, wie u. gn. batoon nit 
entoiffe unb ft ud} odj getrto'lid) laibe unb bem laibe wottent be* 
ftetten glidj getau toerben, unb ba$ n>ir befe^en, baS toir unb 
unfer gemainbe aiu$ fien unb uufer 3>uben fd)ufeen, f Airmen unb 

1 $ic Wingen&wger tyxonit, famiSg. oon $mw, Gfotya 161, p. 1968. 



Digitized by VjOOQ IC 



139 

bie ntemanbd geben; t>on ber anttourt wit gar groffen trope 
emtftengen, aid bad bittidj toad, ©nabiger lieber ffirft unb Ijerre, 
oiffictyt u. fin. fcfyrifte, t>erbieten unb Stiffen ijat nit angefeJjen bad 
oerfamipte oolfe u. gn. f<$ult$aiffen unb armc lute, finb uf bonrftag 
barnacfc umb am ftunbe nacty mittem.tag mit groffer angal lute 
t>on (1) ainem ufgerecf ten banir fur und unb unfer ftatt frdfenlid) 
mit getoatt unbetoart toiber bad ^at(ig ridje, unfer frHjaiten, unfer 
gutige gufagunge unb fdjrifte, ainung unb frtontf^aft, u. gn., 
oudj lanbe unb lute mit tmd unb toir mit u. gn., ou<$ lanbe unb 
lute $aben unb Ijalten, gegegen mit armbroftcn, tyieffen, toaffen 
unb ijarnafd) unb bafetbd bnrd) fyern SBemljer SBumtdjer ritter 
unb (Sonr(aben) t>om 9totenftatn, u. gn. amfctlttten unb biener, 
an atte gnab, milttfait unb fenftmuttfait geforbern (!) oon bed 
oerfantyten ootfd toegen, bad totr inen onfer Suben Ijinudg gdben it, 
fi mit in lieffen getoerben; ban befdjdety bed nidjt, beforgoten ft, 
bad bad ooK anberd bargu tun totirbe. SKber, gndbiger tieber fyerre, 
toir faljcn nic^t fottid) groffe geburftifatt, frdfel, getoalt unb fiber* 
fdlnudg, fo an bem 8iomif<$em rictye unb an un^ t unfer frityait, 
oudj toiber fruntfdjaft unb oerfc^riben ainung oon bem oerfamipten 
oolt begangen toart, funber got unb u. gn. attain, toir toolten fi 
toot unbertoifet $an, bad fi tmd foiled ubergteljend nit me getan 
gotten. Unb alfo tourben fi onbettoifet, boti^ gutlid) oor (!) ben 
obgenanten u. gn. antytluten unb bienern, bad fi ^inber pd^ gogen 
unb legerten 1 fi(§ toiber bi uud gen Spfeffelborn unb barumb, 
unb udg irem teger tourben toir ernftlicty getoarnet, toie fi ie 
mainten ond gu ergitrnen unb irem furnemen gnug ge tun. 9ht, 
gndbiger furfte unb Ijerre, bidg lag und tief unb ftodr inne unb 
f^itften furberlid) bie onfern in ber fetbea nadjt gtt tmfern frunben- 
unb aibgenoffen gen ©^re unb taten fi bitten umb ir frunbe mit 
ben onfern itingen gu it. gn. gen Jpaibelberg ge ritten. Unb alfo 
fommen ber oon ©£t)re unb unfer frunbe uf fritag oor fant 
Stljomad tag oor mittag fur u. gn. unb u. gn. rate, oudj in 
bitoefen aind ^riefterd oon Sftutoljufen, fagten unb clagten u. ffirft- 
lidjen gn. fottidjen ubergog, getoalt unb frdfel unb oudj bamit, 
tote $er SEBern^er SShmdjer unb Gunrat Don SRotenftain obgenant 
ftdj in ber facty geljalten ijetten, aid oorftatt, unb tote toir nit 
anberd oon in oerftanben , toad ft in onfer ftatt unb bafetbd getan 
fyetten, bad toere oon in umb onfern unb bed beften toitten be- 
fc^e^en; bann ©ifrib oom ©tain toad nit ba, bed toir toiffen; 
1 ^te ^anbfdjrtft; „fcgerten". 



Digitized by VjOOQ lC 



140 

unb bamtt u» furftiid^ gn. erm&nen aid ainen obroften trudjfdffen 
unb ainen fttrtvefer bcrlanbc k. unb unferd gndbigeu ^ctren, an- 
gefeljeu bad fyailtg SRontifd) ridje, bic crtftenbait, vnfern ^ailigcn 
gtouben, aiming unb frtvntfdjaft nnb irvung gu vermiben, bad 
barudg cntftan tnodjte, fottidjd ge furfommen, bad nibergefcit, \xn& 
gtfert unb geftraffi tverbc, aid bad grodg not tvere; ban bad ver* 
fantyte votfe gebe udg, fi betten brief, figel unb getvatt von u, gn., 
bad fi molten mit ben ^ubcn getverben; unb toutbe fottidjd nit 
gefttafft unb fytngeteit, beforgen tvir, bad ber criftenljait, bcr 
gaiftUdjatt, bent abet unb ntenglidjem bavou groffer fefcabe cntftan 
mo.djte ic, aid tvir bad benn ben vnfern etntfotben tyaben gu 
fagen unb ctagen nad) unfer notburft. ^wim ift baa volfe baint 
gegogen von gebaidg §ermand von SRotenftain; baruf, gndbiger 
lieber furfte unb berre, fyaben tvtr von ben unfern verftanben, 
tvie gar grodglidj fid) u. gn. tviffenljait fyalb ber fa<$ entfdjulbiget 
init aiben unb verfigelten briefen, bie tvir unfer gemainbe unb 
anbern luten off en Ijaben tun lefen; bantit, tvie gar gndbiflidj 
u. gn. und troftct, u. gn. Ijette befd)aiben bargu ge tint unb tvolte 
fttro beftetten unb ^aiffen bargu getan tverben, bad attermengli^ 
folt feljen, bad fidj foCidjd laib were, unb oudj bad tvir unb unfer 
ftatt unb vnfer gemainbe tndd)tig~tveren unb tvttrben unb vnfer 
^nben Ijant^abeu unb vnd tverten gen altermengli<bem, niemanbd 
anjefe^en (!), unb oud) tvie gar laib ed u. gn. were, bad tvir 
fottid) verfamipte vol! nit geftrafft Ijetten, unb bad tvir von uroerm 
gebotte unb geljaidg unb nad) bent bad u. furfttidj gn. bad jecjunb 
ge timb bette, von bed b^8 c n ricfyd unb u. gn. ge^pietenbd tvegett, 
bi tyulben unb ju vermiben ungnabe, fyern 9©ernl)em, ©tyfrib 
unb (Sonrat obgenant fain gelait tner bi und ge geben, bid bad 
u. gn. crffire, tvie fi fid? in ben fadjen ge^alten fyetten, $)argu 
u. gn. von ben vnfern geanttvurt tvarb, fi betten verfdjriben getait 
von xiM unb tvir von in aind taild febrifte tviberumbc, unb gefiet 
und tvot, bad tvir in bad ^ictten ; fo fyetten tvir oud) anberd nit 
verftanben, bau bad fl fid) erberftidj in bent getaite gen un^ geljalten 
fyetten; tva ft fidj aber anberd gegen und tjetten ge^alten, ge* 
trutven von in nidjt (!) unb tver und laib fur fi. ^riwd) tvere 
u. gn. vor von anbern unb aber gefagt unb tvolt u. gn. ie, bad 
tvir in ir getaite fotten abfageu, bad tvir atfo vou geborfamlait 
bed b^itigen 9tomif(^en ridjd unb u. gn. gebietend wegen unb in 
maffen vorftat getan baben; fiber bad, gnabiger §crvc, fo f^ribent 
fi m^ unb u. gn. tut und oud) fd^riben, tvie fi u. gn. ou<$ 



Digitized by VjOOQ lC 



141 

batoon fcfcribent; baruf toil! tons bebunten, fib toir u. gn. toon be« 
Ijattigen ridjs unb toon anqrtS toegen geljorjam getoeft fin, ba8 ft 
unS unfrttmtttd) tun; iebodj fo Ijan toir tyew SGBernljern unb 
©ifrtben gefdjrtben, tnmaffe bt8 abf<$rift innc tyett, unb Sonraben 
bcfunber. SSittcn toir u. gn. bienftlid) unb toon toegen beS Ijaittgen 
ridj$, fi unberttnfen tons fottidjer fdjrifte ge erlajfen; toa toir bad 
umb u. gn. toerbienen hmnen, fmb nnr tolttig, unb ift e$ u. gn. 
toiKe, in ir getaite toiber gc geben, u. gn. ge bienftc toolten toir 
ba$ tun in bie maSge at« toor. 2Rodjten tt>ir u. gn. unbertoifung 
nicfyt genieffen, toolten toir gu tagcn fur u. gn. fdjitfen, at8 fur 
ainen obroften trud)fdffen unb ainen fitrtoefer beS Ijaitigen ri<$$, 
ate ftdj u* gn. tut fdjriben, unb utoern (1) rate, unb banadj fur* 
toenbung gcben; toa$ barumb gu redjt ertant toirbt, biSg fol u. 
furftli<$ git tonfer alfo mddjtig fin in mugttdjer jittc udggeridjtet 
toerbe. SBort, gndbtger furft unb Ijerre, $anb unS bic unfern oud) 
gefagt, n>ic u. furftltdj gn. mit ben toon ©^rc unb unfern 
frtonben ingetyaimbe rettent, ba« tool? toere arm unb notig, ba8 
man toer{ud)te an bie Suben, ob ft toolten toergiljen uf ben gefudj 
unb ba$ man in ir Ijo^tgut totbergebe rxmh fribeS toitten *c; toir 
§an oudj toon in toerftanben, u. gn. tourbe uf bie gitt toon ben 
tonfern geanttourt, toereS, ba$ iemanbs ettoaS fudjte unb toon u. gn. 
toegen bdtte umb gnabe unb gtte fruntltdj, toir folten tone barin 
betoifen, ba» foflidjs u. gn. unb toer bed begert $ette, gu toitten 
unb gu ban! getoeft toere; ba$ toir oudj getan tootten Ijan. 2Ufo 
unb ftb ift niemanbs lommen, ber fotti<$3 geforbert unb begert 
Ijabe; ban an bonrftag ne^fttoergangen finb in unferm rate ge* 
toefen bie ftrengen unb toeften Ijer §annS toon ©ufmgen, Ijer 
SBwredjt toogt ge §aubtberg (!), Ijer SBernljart £raty8, Ijer 
SB^^re^t antptman ge O^enljain ritter unb §erman toon Sftoten* 
ftain burggratoe gu Slffcgt), alle utoer rate, unb taiten un$ fur, 
n>ie baS fi toon u. gn. gel)ai«g gen 9ltcjei) fommen toeren unb 
ba toer^orten ber armen lute toernemmen unb tpad fi bargu bettoegt 
tjette; ale fi bad ge^orten, folten fi toon bannen gu un« ritten; 
bad Ijanb fi getan unb begerten unber anbern toil Morten, at3 
toir be^atten ^an, toon u. gn. unb ber armen lute toegen, ba« 
toir baran fin tootten, ba« ir f^utbe gdnglidj unb gii grunb an 
ben Suben abgetan n>urbe, ban befdjddje be« nid^t, beforgen fi, 
ba$ bamac^ tootgen moc^te, bad ni^t gut toere zc. ©ndbiger furfte 
unb Ijerre, f officer toorberung unb begerung unb fo turg tourben 
»fe fere erf^retfet, ban roir n?aren in mainung, fi wolten mit 

Digitized by VjOOQ lC 



142 

un$ rcbcn tif bie toot bitfgenanten voegc; ba aber foffldjfe ttic^t be* 
fdjdd), ttrir antnmrten ba gu unfer notburft, unb unbcr anbern 
rebcn, n>ir rotten unberftanben loorben toon aim oerfantyten tootfe 
in fcorgerurter toifc unbeforgt, uubewart eren unb red)t«, nriber 
baS Ijatltg 3*6mifd& ridje, tttfer fri^ait unb oucfy ainung, unb 
tdtcn inen bic lefeu k. Unb forbctten an fte, u. gn. ge bitten, 
btc anncn lute bargu fatten , ba« wis lerung unb toanbel gefdjde^e 
nad) notburft; toeun ba$ befdjdlje, fame benn iemcmS toon u. gn. 
wegen unb bdte uxtft git unb gnabe, toir molten un$ gum atter* 
beften batinnc erbieten nadj tmferm Dcrmugcn k. unb begcrtcn 
bamit ge miff en , ob toir fottldjs ubergiel)en8 furba* toon in fidjer 
roeren. -3Bir enfunben Jain fidjerfyait toerftan, baS unS nod) er* 
fdjrotfenttdj was. Slnbertoerb betiben u. gn. rate lurg uf ir be* 
gctung, gc fdjaffen, ba$ folltdj fdjulbe ganglidj abgctan nmrbe *c 
mit mc toorten. 2Bir anttourten am Ictftcn unbcr notburftigen 
toorten, toir Ijetten tonfer Subcn toom ridje; toer nu, baS aiu rtdj 
mitfam^t ben ffirften aincr gemainen fadj uberfdme ge tun mit 
ben Suben, toaS toir ban cren unb gelimipfs fatten tun m6d)ten 
unb folten, toolten toir oudj tun, bic totte toir ft oudj gefrtet, gnabc 
unb getaite gcben Ijetten *c. ©otttdj ir unb tonfer rebc tootten ft 
an u. gn. bringen. Sftu, gndbiger furfte unb Ijerre, nad) u. gn. 
rate abfdjaibung unb fibber lommet tons toarnung uber toarnunge, 
tote baS toerfantyte tootfe fid) groffcr unb fterfer ^uffc unb tootCent 
unS ubergiejjen, ir furnemmen tootbringen unb f<$aben an tonfer 
ftatt ttben unb guten gu ge fugen; fotttdjs unb iren rottten in (I) 
bofen furfafc toenbe got ber almedjtig burdj fin ftreft unb gutc. 
Jpicrumb, gndbiger licber furfte unb Ijerre, bitten toir u. gn. 
unbertdniflid), biSg tonfer gangs fdjrifte gerudjent gndbiflidj in 
faincm toerbrieffen, funber burdj unfer groSg notburft merttidj ge 
toerljorn; ba burdj rttffen toir u. fttrfWd) fln. fttt ainen obroftcn 
brudjf&ffen unb futtoefer beS Ijattigen Sftomifdjen ridjs unb ermanen 
bamit biefetb u. abeli<$ furftlid) gn* bargu funberli^er fruntf^aft 
unb ainung, wan bo$ it. gn. bargu oon got gef^itfet unb t>on 
ge^urt geabclt ift, atte rec^t ge fdjirmen unb ungere^titait ge 
ftraffen, unb affe« f be« toir u. furftlid) gn. erbitten unb ermanen 
funnen unb ffiffen, femti<% frdfet unb getoalte, fo an on« unb ben 
onfern Don u. gn. fdjultfjatffen unb armen luten unberjianbett 
toorben ift gu began ttriber baS ^ailig ri^, onfer fti^ait unerforbert 
unb unbetoart, bem tyailigen rtc^e in \)crfud^ungc unb vat^ g& 
jc^anben, toanbel unb Jenmg fc^affent nac^ t^anbet unb not, biefelbig 

Digitized by VjOOQlC 



143 

famnung unb ir furnenmnge mit iren *erfenftcn unb fcetyunben 
* aiben abgetan, unbcrtoifet, geftrauft, bargu geljatten toerben, und 
unb ben unfern unfet gutte toon unfem atgen in fuft (1) f<$ulb 
unb pfenning gult mit bejalung getan toerbe unb fidj u. furftlid) 
crc unb gn. bcr Ijailigen criftentyait jc troftc f unferm glouben jc 
fterftmge,. bem ridje ju eren, u. gn. jc lobe unb und jfi rettung 
fo gndbtf Hdj unb treffenlid) tntt geioalte ane fptomnudg er jugen 
to&Ke, bad unfer tyaUiger gloub, bad 3tomtfd> ridj, toir unb bie 
menglidj wrnemmen, totberftanb unb ftraffung getan toerbe, bie 
toite bad merer taile u. gn. fdjuttfcaiffen unb artne lute ftnb. ©ad 
attc« unb toad gutd unb gnabe Ijierju tut, ftnb loir in bejunber* 
l>ait grodj notburftig, toan toir tdglictyd uberjteljend unb muttotffend 
oon in toartenbe ftn unoerfd)ult toiber glouben unb redjt; bad 
toollen totr in after oerm&gli<§ait ttfrbienen. ©er almedjtig got ge* 
frifie u. gn. tool mugenb gefunbe. SBitten toir §eruf ain gndbig 
anttourt unb bamit troft unb Jjilf in toiberftanb alien ben, bie 
w& getoattigen unb taibigen toollen toiber got, bad ^ailig rid) 
unb unfer frttyatt, toir unb bie unfern und ntugen barnad) ridden. 

Datum ipsa die epiphania domini anno etc. XXX II . 

(5H5rM. Sta*., tffeidfoeitige Gopie.) 

II. 

»ih*aertneifkr unb 9tot &u ©peier an (tUm unb beffen (Rnunfl). (143», 
7. 3<muar.) 

— „3lld ir ond gefdjriben fyinb, toie ftdj furtomen fte oon einer 
famunge, bie umb SCBormdje entftenben fie k. unb begernbe oon und 
ju toiffen, toie ed barumb geftalt ober toer bed Ijou^tmann fie x, 
alfo, tieben frtonbe, fftgen toir 6dj ju toiffen, bad ftd> bi turg, 
aid itd) gefagt ift, omb SBormdge ufgetoorfen §at ain mertlid^e 
geburfc^aft unb ift bid gen SCBormd fyinju fume uf ainen armbruft* 
f# u fc gegogen unb in bcr maiming getyabt, aid ba gelut $at, bad 
in bie oon SCBormd ir iuttfdjait ftbergeben fott (!) ; unb toad ban 
bajtoifdjen anberd geffidjt unb getyanbelt ift unb burd) toen, ift nit 
beqtoeutlidj fiber felt gfi fdjriben. ©an alj bad foil cttidj jit im 
oelbe getoejt ift, fo ift mit inen gerebt toorben, burd) toen, bed 
toiffen toir lein aigenfdjaft, ie bad fi ufgebrodjen unb abgejogen 
ftnb. 2tlfo lurj tarnad) fyanb und bie oorgenanten unfer eitgenoffen 
unb guten frtonbe oon SSBorind aber gefdjriben, bad ftdj bie gebur* 
fd>aft anbertoaibe betoerben unb ain baner ufgetoorfen l)aben in 
aim borf, bad eltoiemdnigcn tage bageftatibcn fie; ouc$ bad eiitcr 

Digitized by VjOOQlC 



144 

babt ftec unb ftdttttdjen Mafe unb ruffe, toer in ir gefettfdjaft 
toofle, ben toollen ft guttidj entyfaljen unb ufnemen; unb ba« o<$ 
oaft \>it b&rfer unb ain groSge menge toot?3 atgereibe gu in ge= 
tretten ft, ane bie, btc taglidjs #t in tomnten. Unb fdjriben un8 
btefelben onfer frtonbe toon SBormSge oon tage gu tage, ba* in 
one unberlauSge wmtunge fomen, bag ft anbertoerbe mit groSger 
famnunge fur fl ^teljen unb ic iren bitten unberfteen toollen an 
inen gu begeenb obcr barumb not unb ben tob liben, unb tuff en 
unS alfo oaft ernftttd) an umb rat unb tyilfe in irn noten; barinne 
toir inen odj ettid)er maSge mit gegtoge unb ben onfern tngeljaime 
Pf gugefdjitft §aBcn. SCDcr aber fottd^er famnunge nemttdjer §ou:pt* 
man obcr furer fie, odj tote fotid) fadje erljaben ober toaS im grunbe 
Ut maiming bat>on fie, lonnen toir udj nit gefdjriben; ban nadj 
affem bem, ate n>ir bie fadje gemerten mogen, fo bebunlt e$ tm* 
ain fortlidjer anljab alien beS ridjs frien unb ric$$ftetten unb 
forgen, toa baS nit unberlomen toerbe, ba$ e$ ainen foltdjen be* 
griff e n?me, bran nicman nod) ftn eube tool befinnen tonne, tldj 
toere odj Ijietoon t>aft tne gu fagen, ba8 nit gu fdjriben ift 
atteriei forgen Ijalb. ©arumb toir ba$ miben, tmb toolten bodj 
toot, baS ir unb atte t>nfer guten frtonbe ber oeraiuung in ©toaben, 
am SBobemfee unb fu«g anber, bie bem ridje trutoen pflidjtig finb, 
toiften, toie eS barumb ain geftaft Ijdt. 

Datum crastino trium magum anno domini etc. M° CGGG° 
XXXII ." 

(SWrM. 8ftc$., flteidfo. (Sop.) 

III. 

JBifrgermetfter unb Slat &u SBormS an bie SRatS&oten ber Sereimmg in ©djwa&en, 
„bie jec&o se Ultne biahtanber groefen finb." (1432, 23. Sanuar.) 

— „S2Bir Ijanb uf ljto e t utoem brief en^fangen unb mit finer 
inneljaltung frtontlidj oerftanben, fotttdj* unb atfeS, ba« un« in 
untoiffen gugefugt ift unb nodj twrben modjte, be$ toir tdglidjs 
toartenb ftn, baran toir ungtDifenltdj fien, bad utoer lieb ba$ ge* 
trnrttdj laib ift al« tmfem iieben frtonben. ©eSggltdj toa ftdj unb 
alien ben utoern gu laib unb ungute toiberfure ober anfomen 
modjte, toer un8 toon Ijergen laibe unb toa$ toir u$ trofts unb 
biftanbd in unfer t^ermugenb in (!) tDiberjtanbe bargfi gefurbern 
unb getun funben, toeren toir toittig, al« biHi^ ift, baffelb toir 
unft ou^ gangtid) gu ii^ oerfe^en. 9lu bitten voir utoer toidg^ait, 
e* nit gu tmbant oon tm« ge fyaben, ba« tvir ixfy tyanbet ber 



Digitized by VjOOQ lC 



146 

getatt nit $itttt<$ toerf&nbet Ijabcn; bed $at benommen, bad toit 
aid ftbt ben tyanbel burd) munttidj reben erfudjt fin toorben unb 
torir ou<$ I)intt>iberumb baffelb getan Ijan unb jfi letfte bad wir 
nidjt reblidjd toernemmen molten, unferm gndbigen Ijerren Ijerjog 
Subtoigen ainen brief tun fdjriben unb ain fdjriftlidj antrourt 
baruf geforbert, beffelben uuferd brtefd unb ftn antnwrt baruf ab* 
f thrift nrir htf) tyterinne wrfdjtoffcn fenben. ©arinne fo ftnbent it 
ftanbel unb getdt, »ie mit und umbgegangen toorben ift unb toad 
»ir nodj tdglidjd toartenb fin, toom anfang mit uf bifen tag k. 
Unb tt>ir getrfooen, bad un>er toidjtyait be^ain toerbrieffen in fol* 
tidier langer fcfyrifte tyabenb bie Ijorn je lefen. SBan it toerbent 
barintte merlen, aid toir Ijoffen, grodj getdt, fo an und unb an 
unfer ftatt roiber bad IjaUig ridje unb an unfer frillait begangen 
toorben ift, aldfatrtpt unerforbert unb unerfudjt atter fadjen, bed 
bingd muglidj atte fri= unb ridjdftette unb road ju bem ridje ge* 
tyoret, grodjtidj erfdjritft Unb teboc§ fo Ijaben toir nit getaffen, 
toir l)an bad unfern guten frronben etnd taild uf unfer fiten am 
am (!) 9h)ne toerfunbet unb incn amen tag gefecjt gefyept, bi und 
je fommen, udj ben unb anberu fadjen gruntlidj je reben bem 
§a%en SRomifdjen ridje unb und ftetten antigenbe. SUfo ftnb uf 
geftern ber toon ©tradjburg unb ©p^re erbern ratdbotten frtonbe 
bi und geweft unb barudj gerebt nad) uotburftigeu bingen, unb 
ift befdjloffen toorben toon inen unb und, bad bie toon @traud#urg 
aineri tag fecjen fuflen ben toon 33afel, ben ridjdftetten im ©Ijddj 
unb bie toon ©ptyre bad toiff en laff en ; ju bem tage bie toon SRencj, 
grandfurt unb mix oudj fommen fuHen, aldban baffelb jii ratt* 
jdjlagen umb amen anbern tag, udj unb anbern unfern guten 
frttonben gfi fecjeu. 9lber uf bijem tag fottent bie toon STOencje unb 
graneffurt oudj geweft fin, bie entunben oudj forgen unb oudj 
toeberd Ijatb Jecjunb nit getun; tebodj fo Ijanb fl it loufent botten 
bi und geljeipt, bie fyan nrir uf Ijnrt mit abfdjaibung bed tagd Ijaiin 
gefertigt. Oudj fo futtent it roiffen, bad mir baibe ufftunb unjern 
aibgenoffen ben toon <5:pi)re uroerd briefd abfdjrift fdjitfen unb 
inen ben witfdjribern (!) ctttd^er madj, nrie n>ir utoer frnmtfdjaft 
geantourt unb oudj batinne gerurt ^aben abfdjaibung ber toon 
©tradjburg, bad ft foHi^d ben toon ©tradj^urg furberlidj nac^^ 
fd;riben ftc^ miigen ridden. 3Bir ^an ou(^ gelic^er toife utoern 
unb unfern guten frnmben mit ingejc^Ioffen abfe^rift tun fcfyriben 
unb bitten utoer widj^ait, mit piffe fiber bie fa^e in utoern rdten 
ficjent, bie betradjten nat^ grower notburft unferm tyaitigen glouben, 
flritwr. xxvn. 10 

Digitized by VjOOQlC 



146 

bem SJtomifdjen ridje unb mt« alien ge troftc ge f&rtommen, ba* 
barin fatten modjte flroffer^ unb froarerS, babur<$ bie $aittg criften* 
Ijait, ba8 8iomifdj rid} unb totr affe merer betrubt unb betumbert 
Wjerbcn molten ban burdj bie ^uffett; ba (I) got mit finer groffen 
barmljergilait toenben unb leren tootte nadj finen gnaben unb 
unfer atter notburft. SCBan ba$ toerfautyte toott ljat nit attain ge* 
mauit in irem furnemmen bie guben, ate toir bad gtou$iid) toon 
fftrften ttnffen; funber baS ubrig ge^urt fid) md)t offen fiber toelbe 
je fdjriben. SDarumb fo toottent oudj felb3 pterin gebenlen unb 
oudj raten, ba$ fottufc famnungen am erften gettlgt, geftrafft, 
ntbergeleit, bem Ijaittgen rtc^e unb un$ lerung getan ttoerfee nadj 
fymbel unb not, uf ba$ u«g ber bSfen nmrgetn nit ergerS fledjte 
nadj irem bofen furfacg, ben ba$ toerfantyt tool! toor in Ijat. Unb^ 
too* ir guts barinne iprufent, ba$ fdjribent ben toon ©tra«g:|>urg 
nadj utoerm tmffen; unb bitten ttdj, biSg getdt, bie gro«g unb 
fd^todr ift, utoern unb unfern guten frttmben ben ftetten (Sojienq 
an bem 93obemfett> unb anbern tunb fdjriben, fidj mfigen barnadj 
ridjten* 

Datum ferit quarta post Anthonii confessor is/ — 

(SWfcM. 8ta$., flktcfo. 6op.) 

IV. 

SMUgetmeifter unb SRat ju ttfot an ©ftrgetmeiper unb Stat ju BftfcUngen 

(1432, 1. ge&ntar). 

— „2Bte gu bem neljftoergangen toerfamnungtag, ber in unfer 
ftatt in ber toodjen nadj ftifjenntyten neljftoerrucfet geroefen, ate 
udj toot nriffentlidj ift, ffir ber ftette erbem botten, bie in unfer 
ftatt toaren, !amm foiidj$, ate un$ benne unfer erber bottfefyaft, 
bie uf ainem tage ge 83rettljain tt>a$, fdjraib ate oon ben loffen, 
"bie fidj toon ber ge^urfdjaft umbe 28orm$ ertyuben, unb odj toon 
bem ftbergog , ate biefelben iutoer unb unfer guten frtonbe bie toon 
2BormS toon ber geburfdjaft fibergogen ftnb *c, odj toa$ fu$g mint* 
lidj toon bemfelben unto u fe ba fftr ber ftette erbern botten fam, 
roarumbe, tote unb in metier ma$je ba$ gefdjeljen fin fotte, toie 
bie fadje ain geftalt Ijett, toer fyofctlute fin folten, tt>er ben fadjen 
anbangote, toad banier ft ufgetoorfen Jjetten unb toad uurate man 
barinne unb baruSg toavtent unb forgent n>ere ic, ift nicbt not* 
burft ge fc^ribent nodj gepftret fidj ge fc^riben oon merHit^er forgen 
roegeri unb ift ba^ unb grunttidjer ge bebenfen, benne ge f^riben. 
©argft ift toerfe^enlitb, ba« ainer ieben ftatt buttf^aft ftnem rate 
ba$ gar toottifli^ ffirbra^t unb ergett ^abe; funber n>ie ber ftette erbern 

Digitized by VjOOQ lC 



ill 

botteti uf bie site Me fa<$e $ert, ft*dre unb erfcfcrotenlkfr fir* 
nammen unb fdjuffen one Dergietyen gen SSormd ge fdjriben unb 
ainen grunbe ber fadje je crfaren; unb toenne bad gefdjdlje, bad 
toir benne ain beruffung ber ftette, bie gu iiitoer unb unfer 
gnten (!) ber ftatt SKtyudperg fadjen befcaft {inb, barumbe §aben 
unb tun folten, gar aigcnlid) ge gebenten, wad ben ftetten in 
foltcbem notburft nnb nufee toere; barinne gar treffenlidj gemelbet 
toarb, bad bie geturftitatt bed unloufed, bad ain fotidje gepurfd>aft 
ain folid) md$tig flat folte getfirren fiber gie$en, untoiffent udg 
toad grunbd ober toie bad jugienge, gar erfdjrolenlidjen unb fort* 
litter, benne ber loufe ge SBebeim ge aljtent toerc, bie xdlt nietnan 
bie tourgeln fd$e obet ertante; tote od> barinne Don etlidjen ge* 
melbet toarb, loan foltd) umloffe gar balb luff en ailed fiber bie 
erberfait, bad benne ge tttnb fin modjte, bad umbe foiled ain ge* 
maine beruffung atter frien unb ridjd ftette, 6d) ber atbgenSdgen 
getan tourbe, »on etttdjen, bad ficb mit gemainer rttterfdjaft unb 
ooran mit ber tyfidjgcbornen unfer gndbigen l>erfd)aft Don SGBirtem* 
bevg fftr folid)d je fecgent toere it fyanb ir 5d) treffentidjer Don 
iiitoer erbern bottfdjaft gemerfet unb oerftanben, benne toir ge* 
fdjriben mugem ©enne, licbcn fwnbe, old Don ber ftette erbern 
bottcn, bie benne ge SBrettljain udg (1) bem tage getoefen finb, 
iutoem unb unfevn guten frtonben ben Don ©ptyre unb 5dj, aid 
Dorgelutet $at, udj unfer ftatt ben Dorgenanten Don SBormd ge* 
fdjrtben ift, ift und Don baiben ftetten anttourt baruf lommen 
ber abfetyriften toir fid) Derfd&lodgen fenben in bifem brief, baran 
ir tool Dernemmen toerbeut, load fi fdjribent; udj ben fdjrifteu 
baiben toir ie ntdjgtt gutd oerftanben. ©ennc toir merlen niefct, 
udg tt>ad grunbd bie fa$e ruret; toir oerftanben odj nidjt, bad bie 
egenanten Don SEBormd bi gelo^ter geftoorner ainung befyain fic^erait 
fyaben ober getyaben miigen; toir fftnben 5d) nidjt luter prufen, 
ob fi Dor in ge^e^t l)aben ber erbern ftatt ain fdjm&$ait an libe 
ober an gute ge erbieten, alb ob fi nadj ber ftatt gar geftauben, 
alb toad ft in irem fftrfacge gefytyt tyaben, roan bad und bebuntet, 
bad bie fadjen udg aincm gangen bofen grftnbe gangen, barinne fi 
bod, liftig* uffdegig furfdege unb maiming $aben gel^pt, bie ain 
iebe ftatt bittid) ge §ergen niutyt mit betoarung barin ge feljeu unb 
in bad ainen fpiegel uub ebcnbilbe ladgen ge fin. $)enne toie toot, 
aid bie toorte gelutet $anb, bie Dorbrung aid oon ber Suben toegen 
gefefcefyen ift, ben man bodj bad ^o^tgute gu bem gefud^e gerne 
name, fo ift bod) bie urfa$ barumbe ui$t attain, toon anbre 

10* 

Digitized by VjOOQ lC 



148 

toort batmtber erlfitet unb ergangen finb, btc ftoSrer ergernftSgc 
fyaifdjent unb baruSg ttcgel ge fd)ribent ift. Unb ift bad babi ge 
fcrufen, bag ft in ir gin« unb giiTtc ton iren guten nnb trem 
aigentiim, ir fdjulben unb n>as ft in fcfltdjtig finb, Dor^altcnt. 
2Ban nu ge SBeljeim unb anber$tt>& biefclbcn unloffe, tote loot ft 
ftoarlidj tmber got unb ben tyailigen gtouben, toiber affc erberfatt 
gaifttidj unb toetttic^ unb toiber affc erbcr flat unb toefen finb, 
ate bdrlid) unb gro:plidj, ba« bag nid)t tootfc^ribcn tperben mag, 
bodj affcrmaift iber bic gaiftltdjait unb o$ bic erberfatt affcr 
comntun unb ftcttc gegangcn finb mit affcm unratc unb ie bcr 
abel unb bic geipurf^aft in bent ba$ uSgfommen finb unb bic 
bttberi nadj luft unb ttiffcn gericfySnet fyat unb folidj unloffe fort* 
ltd) finb, nad)bem bie bttbert affentljalben uf trcn toortailc unb 
affafang fdjneffe ift unb 5d) baS gar merflidj ge adjtent ift, bag 
ba$ in ben tt>itten fladjen lanben bie gc^urfc^aft fidj folidjs unber* 
ftan getar, ba cS in bod) gang tool gc roenbent toere, nadjbem fi 
mit mddjtigen fitrftcn unb tyerren be^erret ftnb, alfo ba$ man 
gebenfen mu$3, ba$ e$ ettoaS grunbS Ijabe, obcr fi ^etorften fid) 
folic^d alfo nidjt.unberftan, unb funbcr bennc un« ftettcn bad 
ftt>drm\«ge ergaiget, ba«*fi getftrrent iren ffirfacge in bem anfang 
mit ainer folicfyen mddjtigen ftatt, bie gu bem Ijailigen ridje ge* 
Ijoret, gc unberftan, tt>a$ tmllenS fi benne obcr anbcr ir getid>en 
fyetten ober fftwamen, ob e$ ftdj madjen touvbe gen minbern 
ftettcn, fo fien toir ftette, bie gu bem fyailigen rid)e geljorent, 
teburd) folidjs uma'S unb abbrud)8 an bem bailigen ridje ftoarlidj 
toartent, bad billtd) in f Oliver mafye, 4IS ftdj gcpfiret, ge be* 
benlent ift. Unb barumbe fo lommen nrir bem nadj, ate neljft mit 
unS gefdjaffet in, ain ieglidje ftatt gu oermanen ber bing mcmori 
unb angebddjtnuSge gc l)aben mit foltdjer toifer betoarung unb fftr* 
fidjttfait, ate fid) gepuret, unb odj ain Jcbe ftatt mertlidjer n>ai« 
ge bebenfcn unb ft'trgenemmen, benne nrir ge fdjrtben, uf baS, ob 
idjgit gut* ft'tr foltd) unloffe modjte erbadjt unb gemadjet toevben, 
got ge lobe, ber muter ber Ijatttgen criftenljait ge ftetftntg, bem 
Ijailigen 9t5mif<$en rid)e gu eren unb nuege, gu beltylidjait beg 
ijailigen ridjs ftette unb gu toiberftanbe folidjer unloffe unb fuuber* 
lid) gii be^altuug affed erbern ftate unb toefenS, barinne toir got 
ben berren umbc ftn almdcfctig gnabe, figc unb fdlbe bargu je 
t)erli^cn, t)lt«gi!(ic^ unb ernftltd) bitten, Umbe bad, licben frmnbe, 
fo n>6ffent bic fac^c furnemmen mit folid)er toteg^ait unb orbnung, 
ate ftc^ notburftitti^ ge^Avet, unb ifaoer bottf^aft in bem iftroer 

Digitized by VjOOQ lC 



149 

matmmg mit fcollem getoalte unberrtdjtett, unb mit funberljatt, ob 
6$ tdjt bebudjte nugtid) obcr toegttdj ftn, bafi fidj bie ftcttc in 
folid^em mit bet wtgenanten unfer ^crfc^aft t>on SOBirtemberg alb 
ber rttterfdjaft unberftunben ge befecjen umbe belipHdjatt toitten bcr 
lanbe; beS uubertmjent iftwer bottfdjaft 5$ iutoer mainunge. 

Oeben uf fcitagc Dor unfer Ucben frttocn tage ge lie^tmttje 
anno domini etc. M° cccc 100 tricesimo secundo." 

(9tfobl. SlrdJ., Original.) 

SKfindjen. Dr. gr. fc ©cjolb. 



3wci Urfttttbett gar ®efd)t$te ber 9titte?acabetttie 

©ie Sftadjridjten fiber bte son Jfurffirft griebrid) in. ge* 
gtftnbctc JRittcrfd^utc gu ©elg finb fefyr foavlid) unb befcfyr&nten 
fid) cmf n>emge SCBorte fiber beren ©ttftung (1575), <£inrid)tung 
unb balbige ©teberaufljebung (1577), burdj §riebri<$$ Sftadtfotger, 
ben £urffirften Subtotglll. gflan finbet biefe SRotijen bei siting 
Historia eccles. Palat. 216. 231, unb nad) biefer Quelle bei 
©tru»e $f&lfrtf<$e flircben^tfiorie 262, ©djoe^fttn Alsatia 
illustrate II, 182 § 323, §&uffer ©efd). b. r^etn. $fatg II, 
72 u. 91 f. 1 SDen Seridjt beS tfalgifdjen £ir<$enratb« an ben 
tfurffirfien fiber bte Shtfbebung ber ©djule gibt ©trufce SKagagin 
ffir bie £ir$en* unb ®elel)rten*@efdjtd)te beS £urf. $fatg V, 130 f. 
2Bir ttyeilen fyter gtoei Urfunben gur ©tiftung$gefdjid)te mit, na<$ 
ben im ®r. ®enerat*2anbeSardjto beftnbltdjen ©riginalten, unb 
toeidjen babei auSnabmSroeife t>on ber in biefer .Settfdjrift fonft 
$errf<benben Uebung ab, inbem tt)ir bur<$toeg SntetpuncttonS* unb 
©d)reib»eife ber ©riginalien, mit §&ufung ber (Sonfouanten u. f. to. 
beibe^alten. 

1676. 12. gan. — Seraidjt be3 JBart§ofomeu8 von §elmftatt, <Sanonfcu$ §u 
©elj f auf afle (erne biS§erigen 9te<$te, gegen i^rli^e 300 ©utben unb 
2 gfttber SBeiit. 

%ti) ©artljolomeuS son £>clmftat gctoefener (Sanenicf ©tieffts 
gu ©etfc belenne tytemit gegen mennigli^en baS bemnad) ber 
$>urd)leudjtiaift !)0(bgeborn gurft Dnb Jperr, §err ftriberid) ^falfc* 
gtaff bet) 8W)eto beft b^Ugenn JRomifdjenn Jfteidjs erfetrudjfe& 
tonnb (Sfyurfurft, £erfcog in JBatyern :c. meiu gnebtgfter £err, aljj 

1 Sfll. au$ Rludfyofyn SMefe griebridj bed grommen n, 778 f. 



Digitized by VjOOQ IC 



150 

*mttrfberfotcd)ltd)er ©rbSaftenuogt, spatromt, ©djufc tmnb ©djirm* 
Ijerr obernante* ©tiffts, gu fonberer 23efurberung bcr eljren gotten 
tonnb forfyflanfcungen ber Siebfeligenn Sugent, burdj wtyt, ba 
flc wit geburenbem \>lctfe &nb * getren>er ttoffmeinung in gtitten 
Jhmftenn anngefurt Dnnb gu iljren 3arn gebradjt toerbet, differ 
toofffianbt aud) gu biefem geitlidjenn Sebcmt binftlid) toermeljret 
bafeibftenn cin paedagogium fur ctli^c iunge abclfc sperfonen an? 
ricfyten, snub neben ben nod> anntoefenben ©tiffs $erfoncn toetdje 
ityr geburenbe labores, Dmb ^innc^ntenben genuffeS toiffen $iercm 
ttyonn follen, aud) anbere mefyr Collaboratores Derorbneten, tmnb 
bem toercf olbcrcit cin anfang gumacfyen irenn (Styurfftrftlidjenn 
gnabenn Ijierju $)eputirten aufcrlegcnn laffenn, alfo idj t>or tnein 
sperfonn bifcr fdjut arbett mid) gu bnnberneljmentt bebencfenS ge* 
Ijabt audj tober btfe niir al§ cincr berefyelidjten, tonnb toonn bcui 
JHtnecfcttgenn mit libenn jtinbernn gefegneten sperfonn, anfter* 
adjtfamen bebencfen, 93onn nStten fcin rooffen, SDafftenig fo mix 
eigentljumblid) guftenbig felbft in bcr ^erfonen gu begieljen, tmnb 
nadj berm&gen gu beftenn ber menigen nnfcen anjuridjen. — Jpter 
fiber mmb tmangefeljenn tyodjftermelter tnein gncbigfter Sljurfurft 
*nnb §err # micty bet) bifcm ©ttfft gnebigft tmnb gerne lenger 
leiben tnSgen, bnnb gu bieffem meinem aufetoeictyenn leine befonbere 
trfadjen nit geben, Jcbo^ fo $ab id) mit geitiidjem ratty, wiffen 
*nnb betmffigen ni<$t affein tnein felbft, fonber all ber tnetnigen, 
toolbebedjilidjen fcnnbegumngen tmnb Mtngetrungemt, id) midj affer 
an biff em ©tiefft geljabter aufcfprudj bnnb forberungen, e* fet) an 
gugeborigen guttern, gtnfen, renttenn, gefeffen, inlomenS, retbten 
tonnb gerecfytigfeiten, baran nidjtgig aufcgenofymen, mit nad) tootgenben 
gebingenn, gu meiner cigenttyumli^en nafyrung geljn ©erolfcljeim 
getbonn, Dnnb meiner an meljrgemettem ©tifft wtnb affer beffelben 
gu tmnb angebBmngen forberung Sntcreffe tonnb niefung, id) big 
Ijier getyabt, ober funfftig meiner getljonen SJSrofefj in &nnb an* 
neljmcnS Ijalb Ijabenn, getitynnen lonbte ober mSdjte oljntmber* 
ruffltdj tonnb etoigtidj bergtegen tonnb begeben, tlju aud) bag 
Ijiemit tooffbebed)tfid)ett in trafft bi& briffs alfo bntib berogeftalt, 
aud) auff *>orgei)enbe tyo(%ftermelte« meiner gnebigften ©tyurfurften 
»nnb Jperrn gnebigft mitgettyeilter 2lffecuration Dnnb Derji^erung 
briff, beg inljaltt gu »ort gu wort alfo lauttenbt SBBlr ^riberi^ 
bonn ©otte$ gnaben ^fal^graff be^ Wtyein beg Ijeiligen SRomtfctyen 
{Reicb« erfetructyfe^ bnnb Styurfnrft §erfeog in Sa^ern k. SBrltyunben 
1 tWhmbe : tmtb. 



Digitized by VjOOQ lC 



151 

$iemtt offentlid), bemna<$ xoit aug <$riftlid)er nelgung bte geit ge* 
toerter tmnferer (n)urfurftti<$er SRegierung Jebermal fo loiet muglicfc 
baljin feljen taffen, bag ju meljrer Ijanbtyabung t>nnfer« (Sljur* 
furftentyumb* angefcorige geifttidjer gutter, biefetben ju feiner 
Anbern ban gottfettigem ©ebraudj aeroanbt toerbe, alfo totr ent* 
fd^loffen toprbenn, in tonnferm ©tifft 2dfe, crafft berenbt* tyabenber 
$rbcaftenuogtei) f<$ufc mtnb fdjirm* ein befonber Paedagogium oor 
efiidj j)om obeli anrid>ten tonnb in* toertf fcringen gulaffenn, bargu 
au$ nidjt* Keber* gefefyen ban bie nod) antoefenbe ©tifft* ^erfonn 
ftdj tyrer mitljilff burdj augemiefen ^attcnn, fo feinb toir abet 
tyieruff *onn bem ©rfamen bnferm bigortlj* Canonico annb lieben 
getretoen SBarttyototneo fconn §elmftatt anifeo wmbertfyenigfi erfudjt 
tonnb gebttten, biemell er fid> nfyunmeljr ein gutte geit im (Sty* 
ftanbt toerljctlten fcnb toon bem almecbttgen mit lieben Knbern ge* 
fegnet, gubem an einem ex patrimonio erlangten atgentljumb, ba 
er* In ber sperfon betootynen utSdjte, toerbSfferung tocrfc^afft / ime 
aug gnaben t)ow ©tifft gegen gcburenber jertiti&er tmnber^altung 
tonnb guttotttiger feiner denunciation felbftfym guerlauben, toet$e* 
totr ime getyabter erhtnbigung tmnb beridjter feiner gclegenljeit 
nad) gnebigft jugelaffen , audj tyiergu biefe gnebigft fcerorbnung ge* 
tyonn, bag er fyufuro minb t>onn Petri ad Cathedram big ifct 
iner* lauffenbenn funff *>nnb ftebenfcigften Jar* anguredjnen, ier* 
li$* tmnb folang ime ber almedjtig bag leben legt, &nnb nit 
lenger fconn alien mctyrgerurt* tmfer* ftiefftgefeHen , tenten, 
nufeungen infommen &nnb gered)tigleitten bret)i)unbert gulbenn an 
geltl) tomb gtoet) fuber toein guenpfafyen tmnb gn feiner tmnber* 
^altung fyaben, Je toon einem toirtcl Jar gum anbem prorato ober 
nadj ntergatt gegen ge^urenber torlunbt getyn ©erotfefyeim geliffert 
toerben fotte. 

SDargegenn bnnb tomb folder gnabt, aud> ifc toermelbte tonnb 
betoiHigte tonnberljaltung , fo $att bicfgemelter Jpetmfter tonn* toer* 
forocfcen, tonnb an gefdjtoornen atobt ftatt neben tobergebnem ge* 
jmrenbem reuerg gugefagt, bag er ntyumnefyr f einem fetbft gutfc 
toittigenn begeren na$ ben ©tifft fcerfoffen fidb an beffen nufeungen, 
gefetten, inlomen* nac^ rec^ten ober gerectytigfeitcn t>emer* nic^t 
anmaffen, au$ gegen ©etftitdjen ober toeltlicfeen aUe forberung t»nnb 
anf^ra^ bergei^en ^nnb fid) mit biffem ©e^utat ifeo tmnb Junfftig 
fein lebtag aug fettigen Dnnb begmegen ein me^rcr* n^mme^rme^r 
begeren tootte. ^nngtei^em au^ ba toir fur bn* fetbftenn ober 
totfere bertoaltung gu beg ©tifft* ©eifeen bafelbft angeorbnete 



Digitized by VjOOQ lC 



152 

particular feineS gutftons berid)t« ober beftanbts toonn nStteu, bafc 
er auff jeber jcit erforbern, gel)orfam6 erfdjetnrn tonnb beffaegen 
gtoety $ferb fur ftdj gu fatten fd&ulbig fein, ba imc audj fo cr 
ton Ijaujj aufc in fotdjen unb bergletdjenn gefdjefftenn toer, tonfert* 
toegen futtcr tonnb mefyl gleidj aitbcrn fcincSglci^ciut toerben fotte. 
3ti tortunbt Ijaben voir offtgemelten toon Jpelmftet biffc assecuration 
toerferttgenn audj tomb me$rer befrefftigung nriflenn, tonfer secret 
baranu fyencfen, tounb gegenn tobcrgebung feineS reuerfc, tote te 
Ijanben tonnb guftetten laffenn, fo bagebenn ift 2Rittn>od) ben gtoSlff fenn 
SRonatStag Januarii alfc man gait nad) (S^rtfti tonferS §erm tonnb 
feligmadjer* gcburt baufent funfffyunbert fiebenfeig tonnb funff 3^. — 

3llfo gerebe tonnb toerfpridj l)teruff idj obcrnanter tooflt #elm* 
ftatt bei) metnen eljren, toaljren tretoen tonnb glauberot, an ge* 
fdjwornen atybftatt getljoner Ijannbt :pjlic§ten, metnen fretytoiHtgen 
abgug, tonnb gemetter mafeen getljonnen toergug, bur# midj felbften 
tnit nicfyten, ju anbern tinberfpred&enn nodj burdj jemanbts auberS 
meinet n>egen gugefdjeljen mit toorten, toertfen, tycimlidj ober offent- 
lid>, mtt anrid&ten toerf<%affen nod? geftatten, fonber ben ganfcen 
tn$att biged reuerfc brtffs mit getretoem toleife, toeft, toatyr, tonub 
tonuerbrudjlidj toolngietyen an mtr ntjmmerotetyr mangel erfd>einen 
gu laffen. ban idj mid) l)iertt>iber atte$ bel)elff«, tnreben aufc aud) 
getftltdjen tonnb toeltlidjen redjten$ orbnungen, fafeungen, Con- 
stitution, Canonen, Capitel, Concilien, gve^citen ober gnab, 
au<$ afleS anbern, fo bi&em meinem toergicg tonnb mit gutteth 
bebadjt gegentoerttger tobergebner toerfefyreibung gu abtainung fur 
fdjttflidj tonnb bienftlid) fcin m6d)te, beffen atfeS id) guuor tonnb 
anfang$ meineS tonnbertljenigften anljatten$ tonnb begerenS gnug* 
fam erinnert tonnb tonnberridjtet toorben, genfclidjen tonnb gar 
in solidum toergieljenn tonnb begeben Ijabe; toergeil) mid) aud) 
beffen$ aHe« tongefonbert, fyiemit toiffentlidjen in tonnb mit crafft 
big briffS baran nidjfcig au&genoljmen, fonber geuerbe tonb arglifte. 
beffen gu waljretn tortunbt fyab id) bifeen reuerfc tonnb Renunctiation 
mit meinem angebornem infigett becreffttgt, tonnb felbfteigener tyanbt 
fdjrfft begogen, gubem and) tomb meljrer fi^er^eit mit tolei| er* 
^etten benn eblen tonnb eljrnueften SGBil^etm S^rtftoff toon %ffen* 
ftein meinen freunbtli^en tieben SSettern , alg au^ in blgcr $anb* 
lung getoeffener be^ftanbte, bag er neben mir feine aud) an= 
gebornen injtgel an bigen reuerfj mit^ atter obiger S)ing befto 
me^r befagenbe, ber gebenn ift auff Jar tonnb tag w>ic oben ftefyt. 

$erg. Drig. SJlit Den Beiben ©ieaeln be§ Sart^olomaeud von ^elmftatt 
unb bed SBttyelm ©Jriftof oon SCffenflein. 



Digitized by VjOOQ lC 



153 

1576. 5Rat 5. — getbelfttrg. Serjic^t ber Beiben Sicarten SBttyefat flieffer 
unb 3<xcoB ©tt&ernagel mif i$re Btfljerigen Sfcd&te hit Cfttft 6efy, gegen 
lft$rKc$e 150 ©ulben *c. 

SBir |ernad) benantte mit na$men 8GBtfl)etm tfieffer bnnb 
3aIob ©ilbernagel 6cibc Vicarii bcfe ©ttfftS ©elfe befennen fyie* 
wit offentlic^ alg bcv burd)Ieud)tigft b*<JJgeborne furft Dnnb Ijerr, 
Jjerr griberW) ipfalggraf bet) fft^cin beg tyeitigen SRomtfdjen 3tei$$ 
@rfctrudjfeg Dnnb (Sfcurfurft §erfcog in SBatyern *c. Dnnfer gnebig* 
fter tyerr, alg ©rbcaftenuogt, fdjufe Dnnb fcbirmljerr, nadj ab* 
fctyaffung bcfe ©abftutnbS ein c§riftti<$e tooflangeftelte fdjul, in ge* 
ntettem ftifft t>ffric^ten , beffelben geueffcn notttDenbige Derbefferung 
Dorneljmen, Dnnb tnit DnnS, alfi nod) antuefenben ©tifftS $erfonen, 
gncbigft abljanblenn foffen, DermSg begtoegen Dnn8 Dbergebener 
affecnration, Don toort gu n>ort atfo lautenbc. 

SBir griberidj Don OotteS gnaben spfatnfcgrcme bet) SR^cin beg 
Ijeiligen SRomifdjen SReidjS (Srfctrucbfeg Dnnb (S^urfurft $erfcog in 
S3at)ern k. befljennen Dnnb Drftmben ijtemit offentUdj, alg burdj 
abftcrbcn toetlanb bc§ crfamcn DnferS getoeffenen $robft« gu ©etfc 
Dnnb lieben gcttewenn ftranfccn Don ©alen, fotdje sprobftei) er* 
lebiget, Dnnb DnnS atg bcm (Sljur Dnnb fianbeSfurftenn, aud) 
GafteuDogt, @rb, ©d)ufe Dnnb ©djirmljerrn obtigen t$ut bag bicfcr 
©tifft ©elfc gu erbaroung Dnnb Dortyftanfeung beg reinen worts 
gotteS angerid)t, Dnnb beffen gutter geburttdj erbatten Dnnb gufamen 
gebradjt toerben, tote toir ban Dor lurfeem aug getttigem rati) ein 
fd)ulen in bag toercf gu ric^tcn gnebigft Derorbnen laffen, in 
roeldjer bte jugenbt in ber reinen letyr Dnnb gutten funften atfo 
auffergogen tDerben, bag fie funfftig ber firemen Dnnb tt>eltlid)en 
jJtegimenten bieljnen Dnnb gu gebraudjen fein mSgen, Dnnb aber 
ber ©tifft nod) mit etlidjen sperfonen befefect, bte genett in Diel 
redjnungen gertljeilet, aHerfcanb alte getootynljeiten ber gtopiftifeben 
ftatuten uo'dj in gang, baljer bag Directorium beg ©tifft* Dnnb 
fd)ulen befto toeniger in gutte orbnung mfigen gebradjt toerbenn. 
£aben toir gnebigft Derorbnen laffen, aUe ©tifftSgeuett in ein 
corpus gu bringenn, bie spropftet) Don netoem tnit Dnferm lieben 
getretoen SnbreaS Don SBeidferS^eim alfo beftellen laffen, in magen 
ime begwegen gugeftelte affecuration Dnnb fein bagegen Dbergebener 
reuerg augtoeifet 

S)atnit ban bie beibe nac^ attoefenbe Vicarii SBil^etm ^ieffer 
Dnb 3a!ob ©ilbernaget i^reS t^uenS Dnnb laffenS auti) idrlic^er 



Digitized by VjOOQ lC 



154 

omtberfytttung toiffenS teegen, fld) bergebur barnad) gu uerfyriten, 
$aben voir tynm gnebigft gennfliget fyinfuro febe* j[ar« fo ben 
groen onnb gtoangigften 3Ronat*tag SKaty fdjirft funffttg angufangen, 
einem ieben befonberlidj ad dies Vitae oou beg ©tifftt gemetnen 
geuelen gu ben Diet quartaln reidjenn gu laffen, an ©eltt <5to 
$unbert funffjtg gittben r gtoety guber u>ein, fed)3 onnb gtoangig 
waiter torn, fed)8 waiter gerften, gnmngtg malter fpelgen, gwSlff 
matter babern, ein fefter erbfen, fec&8 matter cteieu, tier catypen, 
ein tyunbert fraut, ein toagen rubqtn, ein J)unbert ftroS, gtoangig 
Jjanbteeg oom ©djafljoff, onnb altem braudj nadj gu ben feftcn 
Jebem ein mag toein, bargu tynen in bet ©etgbad) alg einem 
Vicario geburt tyatt, reifen gulegen, onnb ftdj aug ©tiffts to&lben 
toie Don alter* gn beljolgen o^nbenoljmen fein foil 

©agegen foffen fie beibe onnS onb onferm ©tifft, treto onnb 
Ijotbt fein, alien nugen fnrbern, fdjaben toarnen, onnb in attem 
bemjpigen, Jo gn ber fcfyulen onnb ©tifft* SSorftanbt bl)ienlid) 
onb oorfdjublid) fein fan, an tremer befnrbernng fouiel an tyncn 
nidjt$ etoinben laffen, gubem fie in alien btQi$en fad>en, bargu 
fie oerljilfflid) fein Wnnen, init rat$ onnb t^at, off onjer onferer 
oertoaltung ober oon beren tregen beg ^robfts jeber 3eit begeren 
gevoertig onnb ge^orfam fein fallen, toie fie benn ein folded fteet 
onnb oeft gu fatten mit tyanbtgebenber treto an at)btsftatt on$ oer* 
forod&en, onnb gugefagt. ©effen in ortyunbt, fyabenn voir ifynen 
biefe affecuration mit onfenn gu enb? auffaetrudtem fecrct^ gegenn 
entyfafyung tijre$ reoerg gugeftelt. ©ef^eben gu £eibelbevg ben 
funfften monatetag SRat), nadj Sbrifti onferS erloferS onnb fettg* 
makers geburt im funfgeljen ^unbert onnb fed)« onnb jtebengi gftcn 3ar. 

©o gereben onnb oerforedjen loir tyiemit mit toaljren tretoen 
onnb gtauben, fold&em allem fteet, oeft onb onoerbrudjlidj befte* 
oleig gu geleben onnb nadjjulljommen, beffen in urlunbt onnb gu 
meljrer jidjer^ett tyaben toir bifenn reuerg, fo.toir 3$tet <£burf. ©n. 
$htyegen onberttyentgft betyenbiget, mit onfenn JBittfdjier becrefftiget 
onb mit eigen $anben onnberfd&riben. ©efdje^en auff geit j|ar onnb 
tag toie obfte^et, 

papier. Drifl. $te ©iegel unter bem Xejt aufgebrticft. 

©metin. 



Digitized by VjOOQ IC 



155 



&int 28*ft$ettftehter Uxtuubt t>ott 1303* 

JBetoor toir ben SGBortlaut bcr tootliegenben tttlunbe mitt$eilen, 
fci ed und toergdnnt, ben SBJettl) unb bie SSebeutung betfdben mit 
toenigen SBorten audeinanberjufefcen. 3for infyaltllcfced Sntereffe 
Inftpft fid) gun&djft an bie sperfou bed Urtunbenben unb feine 
gamitte. ©eman toon SOBafidjenftein ift ein ©licb be* SRtttct* 
gefdjtecfytd, bad fetnnt Stamen trug ton bet gelfeuburg SBafUtyen* 
ftein, 1 an bet, tote jucrft toon Utyfonb* toermutljet, iefct toon 
©cfcerer 8 unb ©cfceffefcjpolber 4 befinttito nad)getoiefen ift, Jener 
metlrofirbige »on ©ffetyarb bem etften befungene i^lffantyf 
2Baltl)erd ton 9Iquitanien ftattgefunben Ijat. S3on biefem ©efdjledjt, 
bad tm-3. 1272 juetft urfunblidj bejeugt, abet tool fd)on itn 
15. ^aljtl). toibcr audgeftorben tft, befifeen toir bereitd mel)rfa<$e 
£enntnif$. §iet fei nut an bad ©ne ettnnert, Mtj} bie gamttie 
gegen ©nbe bed 13. 3afy$., alfo fo jiemttdj fett tyrem Sluftreten 
fibertyaupt, in jtoei ^xod^t gefpatten etfd>eint, bie auf ben beiben 
JBurgen bed 2Bafid)enftein neben einanbet Ijauften, unb beren 
£aupter gribericfy bcr 5Ute toon 2&aft$eaftetn unb ©eman toon 
2Bafid)enftein toaren. SBeibe gamitien nafynen nad) ©emand Sob, 
im 3a!)re 1299 eineSludeinanberfefcung 5 tyret gegenfeitigen SRedjte 
am Surgterrain toot. 3n unferm, toom gletctynamtgen ©oljn Jened 
©eman Ijerrubrenben ©tfldf erfafyren toir nun aud) toon etner 
tocitern Stadeinanberfefcung, bie mmmeijr ©emand §intettaffene 
©6§ne tytetfeitd untet einanbet toetanftatten, toobet toit jtoei 
betfetben, ben jungern ©eman, ben eigentltd&en Sludfteffer, 
unb 3M& nne $> jwm erften 9Jial tennen lernen. $)amit lommen 
toit nun auf bie toeitere inljattUdje 83ebeutfamfeit unferer tit* 
funbe. ©ie jeigt, toie bcr jungere ©eman in gotge toetfefyte* 
bener 2Jerbiublid)!eiten, bei einer toon #aufe aud tool nidjt 

1 Sefct Statue SBafenfiein, */a ©tonbe ndrbRdJ von bem an bet gwjjen 
©trafce t>on SBeifjen&utg nadj 8itf$ gelegenen 2)orf Stfeberftein&adJ, an bet 
elfttfsifdHotgringtfc^en ©rfinje. 

1 Srief an SCuguft ©to&er t>otn ©cpt. 1857, tmtget$eUt im @lfa&ifc$en 
©amdtagdMatt XI 9lr. 29 vom 21. Suit 1866 ©. 116. 

3 ©$erer, $er SBadgenfiein in bet ©age; Stortrag, abgebrudft in ben 
2Riti$eilungen aud bem SJogefenclub 9fo. 2, Befonberd ©. 7—10. 

4 ©cfceffel unb $ofber, SBaltyariud lateinifd&ed ®ebic$t bed *e$nten 3a$ts 
(tmbertd; in ben (Srlttuterungen IV ©. 158—168. 

• tttaebnutt in Settfc^rift far bie OeWuJte bed D^err^eind 16, 428 ff. 



Digitized by VjOOQ lC 



156 

gtangenben fmangtetfett 2age, mit etnem immerljin er|ebtid)en £Ijeil 
feineS 93ermogen$ in bic §anb ber 2luguftiner in §agenau tomtnt, 
bie fd)on baffir gu forgen nnifcten, bafe an cine jgurficfertoerbung 
bcr toon i$m Ijingegebenen SBermogenSttyeite jo gut tone tttctyt gu 
benlen to>ar. 3)abei ift bann nodj juriftifdj bemerfenSttjertlj, to>ie in 
btefer eingigen Urtunbe nad) unb neben einanber bic (Srffittung 
bcr toon ©eman eingegangcnen SScripfli^tungcn gefiti^ert n>trb bur<$ 
£auf auf SBibertauf, burd) ©urgfc^aft unb burd) $fanb, unb 
gtoar lettered, tone unten gegeigt toerben toirb, ttrieberum auf jtoei* 
fadje 2trt. 

5Tber audj fiprac^lic^ erfd)eint unfer ©tud ats ein ni<$t un* 
tot^ttged SDenlmat. 3>ebcnfatt$ ift e $ e * ne ber friHjeten, eincm 
geifttidjen ©tift in beutfdjer ©pradje auSgeftettten Urlunben. $&* 
Bei ift bie biatectifd)e Mancirung ftar! ausge^ragt, aber mit 
grower ©idjerljeit unb ©teidjmafetgtctt beljanbelt. SBefonberS reic^ 
ift bie Socalifation. @S finben ftc§, urn btefe Ijter gufammenguftetten, 
an einfad&en unb gufammengefefcten SBpcaten folgenbe: a au (&) ait 
e I ei i ie iu o ou (6) u u ft fi. 2ludj an tootten gormen ift bie 
UrTunbe reidj. 68 feien nur SSeifpiete angeffifyrt, wie atterjerge* 
licked, bieleiner, eirtenf gebenne, horrent, totljtgeS, pftnfeften, feil)& 
t>Arie^int u. a. 

33el bent Stbbrucf nmrbe toft bem ©pradjgebraud) be8 ©tfitfs 
gemaf* oljnc n>eitere« attentat mit unbe gegeben. gerner nnttben, 
ba im ©tucl nirgenbS bie betreffenben tootteren gormen au$* 
gefdjrieben toorfommen, ffiorte mit bem 9Ibffirgung$$afen fur er 
(togt. 3. 2Beijf&cfer t. b. ©inleitung gum i. 93anb ber 9t£2l 
p. LXVIII) fictS in ber tfirgeren leidjteren gform gegeben, fo 
Slugufttnern (unb ni$t Sluguftineren) anbern brubern jungern. 
£er badjartige £afen (togt. SBBeigfatf er ebb. p. LXXVI f. unb 
p. LXXVII nt. 1) wurbe fiber a mit &, fiber e mit I unb fiber 
u mit fi ttibergegeben. 93emertcn$n>ertl) ift, bafe filr u ^romiscue 
u mit £a?en unb u mit beutltd) fibergef extern i toorlommt, einmat 
fogar beibe Slrten nur burdj ein eingigeS SSort getrennt: uffe ber 
torowen ^iifc (u mit i) toon 3JtitteUjii« (u mit badjartigem £a!en). 

SBir taffen nunmeljr bie ttrfunbe felbfi fotgen. 

SRttter ©eman »on SBafic^enftem Befennt, auf ©runb eineS $nrifd>en tym unb 
feinen ©efdjroifiern geffiaten ©c§iebsfpruc^e§ ben 2faauftineir pt ^agenau 
[aaiiu)tlic^] 20 SSterteil ©elbe§ roegen etneg »on fcinem »erftorbenen SSater 
©etnan geftifteten ©eergerat^eg fd^ulbtg snfein, toeS^alb er iljnenfiit 695ierteil 
®elbe « feme 9te$te an einem n(u)er frejeid&neten fftextyZUfpn Mxitt unb u)nen 



Digitized by VjOOQ lC 



157 

elite 3afjr*3renie von 14 Sierteil ®elbe3 oetfauft unter S3orbe$alt bed ©iber* 
faufd binnen 6 Soften; berfeD&e oerfauft tijnen f enter unter gleid&em 95orbel)aIt 
meijrere n&ljer bejeidfjnete 3^ n f e i u * ©djjablodljalhmg roegen einer feit 73a!)ren 
nic$t geletfteten flomabga&e unb fteUt filr bie ©rfiillung feiner 93er&inbIic$Jeiten 
fotoie filr bie femere ©ntridfjtung ber Jtoma&gabe 4 genamtte, hex 95ermei* 
bung feiner unb ujrer o§ne ooraudgefjenben. $rojefj« Dorjune^menben $fdn- 
bung sum (SHnlager in #agenau oerpfttc^tete unb fur etroaigen Scfjaben auf 
ein nitfjer be&etc$neted $fanb von tym ©emnefene ©iirgen. 1303 3Jtoi 26 
Bi§ Suni 2 resp. Bid 2Jtoi 29 o§ne Drt. 

3d} ©eman toon SBaftd&enftein ein rtttcr aergilje unbc tu lunt 
alien ben bie bifen geguwerttgen brief feljent ober $orrent 
tefen : bag uffe midj son miner genmfterbe wlgin gememlidje 
mit renter fdjtbunge 1 ge&altten ift, bag i<$ unbe min erbin ben 
Sluguftincrn ben brubern ge £agenon>e fancte 9lugufiineS orbcn 
bie gtoengtft toierteil gelteS,* bie min latter felige ljcr©?man 8 ben 
toorgenanten Sluguftinern gu eime refytin feSlgeret^e 4 gege^in tyat, 
fd)iilbifl bin roorben gu gebenne. unbe fcergilje oudj baj idj ben 

1 fd&ibimge, ©d&iebd;, Urt§eildfprud&, Sejer, ^Ijb. $anbn>5rter&uc$ 2, 722. 

2 O^ne 3w^W ip §te* unter merteil gefted nid^t etroa ber oterte £§ett 
eineS ^funbed ^fenntge, fonbern ber oierte Sljeil einer 2Jtor! ©il&erd ju oers 
fteljen, roofiir fonft aud) ber oerroanbte Sludbrucf merbung fillers ge&rauc^t 
roirb (»gL $te (Sljrontfen ber beutfd&en ©tftbte 9, 1097 f. t. oierbung unb 
©d&erj=D&erlin 1, 393 unb 2, 1804 f. t). ftrbung, merbung). SBeiter unten 
fte^en bie fceiben 93ejeic$nungen oierteil gelted uno marc filbert in unmittefe 
borem 3ufammenijang ne ^ en cinanber. — $emnad& ffimen bann bie 20 95. ®. 
einer Summe »on 5 2Rarf ©il&erd gleict) unb fatten, bie 2Jtor! $um 2Bert$ 
»on 14 Metier ober 52^ grancd gered&net (nact) £egef itrben ©t. (S§r. 9, 988), 
jufammen einen ©il&erroertlj oon 70 Scaler ober 262 1 /. grancd geija&t. — 
2>ajj biefe 20 93. ©., auct) roenn ed §ter nic$t audbructtitfj gefagt tft, nid^t 
blo^ einmal, fonbern j&I)rlid& gegeben roerben fottten, ergibt fi(§ baraud, baj 
toeiter unten eine'3a§re3rente t)on 14 95. ©. an bie 2luguftiner jum 3roe<f 
einer t^eilroeifen 2)edung beS fd)ulbtgen ©eeljinfeg oer!auft wirb. (95gl. baruber 
weitcr 9lote 1 p. 158.) 

8 liefer oerft. SKtter Seman (unb nid^t fein gleic^namiger ©o$n) ift o§ne 
3roeifel berjenige, ber 1291 D!t. 21 urfunbet (3tfd&r. f. b. ©. b. Dberrlj. 16 
416). SQBeiter unten nrirb gejeigt tuerben, ba^ er tool urn 1296 ftarb. @r 
§mterttef$ brei <Sd^ne, oon benen toir Hunbe fydbtn: gri^eman, ©eman unb 
JJoljanneS, unb war felbft ein SBruber bed in ber ®inl. erroa^nten, me^rfad^ in 
tlrfunben genannten fitters griberid&S bed 3llten »on SBafi^enftein (ogl. 
3tfd^r. 7, 219. 16, 416 unb 423. ©d&dpfUn, Alsatia dipl. 1, 470 unb 
41s. ill. 2, 218 unb 675), ber gleic^fattd brei ©dijne Ijatte: ©iet^eric^, @ngii- 
§art unb grifceman. 3§r Sater toar (SngeKjarb fitter t)on §agenau (©c^bpfin, 
Als. ill. 1. c). 

4 f&geraete, road man jum §eiC ber ©eele (feiner ober anberer) einer 
geiftl. Slnftalt fur ©eelenmeffen u. bgf. oermad^t, Sejer 2, 865. — 3ur Sad^e 
t)gl. 3(rnoIb, 3ur ©efc^ic^te bed ®igentumd in ben beutfaen ©tSbten ©. 95 ff. 



Digitized by VjOOQ lC 



158 

SKuguftinern ctfle biu vtfy, bie td) §<m unbe Ijafcen foftc an £etn* 
ricked Ijftfe unbc ^ot>e bed gertoerS bcr atterneljifi ben 9luguftinern 
Hit, Mixx fetfyS t>tctrtcil libige^ getteS 1 gegebin Ijan, unbe fol oudj 
ben toorgenanten STugufUncrn ben ^of &or mime ljerren bemme 
9tomifd>en tunge ^ertigen-* unbe ufgebin affe mine reljt, nxmne 
min ijerre ber Stomifdje Wnig je £agen[on>e] fummet, n>an idj 
oudj benfelben Ijof toon mime Ijerren bemme ffinge ju le^en $an. 
idj toergilje oud) bag idj unbe min erbin ben sorgenanten Sluguftt* 
netn atteriergelidje$ jttnfdjen ben jtoein mejfin unfer fcrotoen tage 

1 9lad^ bet obtgen @r!iarung alfo IV2 SWarf @Uberd tnt SBert$ mm 
21 Scaler ober 78 8 / 4 grancd. — 3)er Studbrud libiaed gelted &ietet einige 
@$n>ierigfeit. gunftctft fdnnte an lotec, lotljig, ooHnric^tig, geba$t toerben, 
beffen munbartltd&e gormen auo$ lebig jeigen, namentltd) im @lfaf$, ogl. ©o$erj; 
Dberlin 2, 952. SMein bagegen fprtd&t, bag toeiter unten biefed SBort in bet 
gomt toning oorfommt, bie ber ©c^reiber Bet feiner grogen ©enautgfett unb 
©leto$mfigtgfett aud) $ier oben getoig geroftfjlt ^fitte, toenn er bad Sort bent 
©itme na$ beabftdjtigte. @d fann alfo nut Ifibec, lebig, fret, unbe&mbert, ge? 
meini fein, bad (nao$ SeneefcaRiUler 1, 957 unb Sejer 1, 1852) otetteto$t 
$er$uleiten ift oon Itbe ge&e, alfo urfpr. lebig =■ ber frei geljen fann. £tbiged 
gelt toftre bann tool ©elb, bad frei, unbe&inbert in JJa^Iung gegeben toerben 
fann, auf bem leinerlei 93erpflid)tung nu)t. 3$ gefteJ&e iebooV bag mid? biefe 
(Brllftrung, fo rtc&ttg fie f»rac$li<$ fein mag, fad&iid) nid&t redjt befrtebigt; <8d 
mag begfcalb geftattet fein, toenigftend auf bie 3R5glic$feit einer anbern @rs 
flftrung tynjutoeifen. $>er fitter ©entan befennt ftd^ ben Sfoguftinern fiir ein 
©eelger&ti) 20 93. @. ju geben faulbig, unb jtoar o§ne 3«>eifel ifi&rltdj, tote 
in 9tote 2 p. 157 gejeigt tourbe. 3luc$ bie 6 SSierteil iibiged gelted, fiir bie er feine 
SRec^te an bem niUjer bejetd&neten SReic^dleJ&en ben SCuguftinern cebirt, fotten 
tool auger Qtm^el jftyrlidj unb nidjt blog einmal oon U)nen entrid^tet werben. 
$ftlt man nun bamit ben Umftanb jufammen, bag bie Sa^reSrente, bie er 
u)nen weiter unten wrfauft, (um bet tool mangelnbem baaren ©elb ben ©eel^ 
)ind wenigftenS t^eilmeife su betfen) nur 14 35. ®. betrdgt, obwol er u)nen 
fiir benfelben 20 95. fc$ulbtg su fein be!ennt, fo miiffen wir anne^men, ba^ 
jene 6 S3., bie fie tym fc^ulbig, in SBirfKdJleit nie oon u)nen beja^t, fonbem 
oon oortu)erein an feiner jcu)rtic^en ©d^ulbfumme oon 20 SB. abgejogen toerben 
f oUten, fo bag er tynm fiir atte 3^ n f^ nur noc§ 14 S3, gu ja^len fc^ulbig 
war. SCare eg nun ni$t benfbar, bag biefer f active Sac^oer^alt in ben Morten 
libiged gelt einen pragnanten dugem 2lu3bvutf gefunben ^atte? Sibigeg gelt ware 
bann, mmn man fo fagen barf, (Mb, bad fiir feinen Sefi^er, ber eS urfpr. 
jur 3a^lung oertoenben foUte, baburc^ wteber lebig nrirb, bag eS (in golge 
SlbfommenS) gar nic^t jur Sludja^lung gelangt, ^ier fpejiell ©elb, bad <£iner 
gtoar fc^ulbig ift, aber ni$t audjugeben brauc^t, raeil er felbft $vm feine eigene 
Sc^ulb iiberfteigenbe gorberung an ben ©laubiger $at. ©prac^lic^ ift biefe (5r= 
tt&rung o^ne 3 ro eifel gewagt, boc^ toottte ity fie n>enigftend oermut^ungdweife 
|ier oortragen. 

2 oertigen, geric^tlic^ befidtigen, iibertragen, a3enede=3)iuMler 3, 259. 



Digitized by VjOOQ lC 



*159 

bcr rfrten ntej 1 (9fog. 15) unbe unfer torotoen tage bcr iungern 
ntcj* (@e$t 8) Diergetytt tterteil gelte* 3tel«* JBocfcn* gebtn 
fntent 8 toon bcm Dorgefriben feifgeretlje unbe *on ber mejfcn bte 
mill wgenanter fcater feligc gemadjet unbe gefrftmmet 4 fyafc i$ 
wgifc oud) baj id) na<§ miner friunbe rate mit ben Slugufttneru 
alf o uberein lummen bin : toanne mid) got beratyet baj id) f o flattc* 
tyaft 5 tofirbe, baj id) unbe min erbin maljt ljant b mit renter ge* 
binge bte tierjefyin stertett geiteS, bie id) uube min erbin ben 
Suguftinern aUe jar wn bee meffe tolgin bie min fcorgejriben 
matter feltge ba gefrummet Ijat fdjutbtg flnt ju gebenne, 6 &on bifen 
tftnteften uber fety* jar (1303 3Raf 26 bt« 1309 SRai 26) 
umbc jtoenjtg marc totljigeS filbert ftraSbiirgere getoegis ttnber* 
couffen fulent, 7 unbe fulent oud) banne bie toorgefriben Dierjefcin 

* $0$ tool ©otfen &u lefen unb nic$t SRoefen. 

»> JDer (Sonftruction na$ erroartet man $ter normals: ba) i$ unbe min erbin. 

1 (Sigentlta) gfrauentag ber erften, aud) ber ereren, erren, eren; e8 ijl 
ber 15. Shtguft, assnmptio Mariae, ogl. ©rotefenb, $anbbud& ber $iftarifc§en 
€$ronofogte bed beutfd&en SWittefolterS unb ber IReujeit 6. 100. SDaju ebb. 
IBote 1 : „$er 3roif$enraum jnufaen ben beiben grauentagen ber erften unb 
ber lateren nrirb fo §fiufig aid Vermin »ern>anbt, baj* geraoe biefer ttmftanb 
biefe $enenmmg° jjeroorgerufen fyabtn mag." 

* (Srotefenb @J. 100: grauentag ber lateren, letteren, faff eren, leften, 
$nbern, $mterfiten, jungeren, iungtften, 8. September, nativitas Mariae. 

9 9ta$ ber obigen (SrlWrung fmb 14 93. ©. 3 f / 2 3Rar! SttberS im SBert§ 
oon 49 Scaler ober 183 7 V grancd. 2Ba3 bie ©ac$e felBft anlangt, fo fe&lte 
e3 6eman offenbar an baarem ®elb. Urn nun bie 14 25. ©., auf u>el($e ber 
tu)r licj ju bejatyenbe ©eeljind von 20 93. ©. nad& 8brec$mmg femer ©egem 
forberung ©on 6 93. ®. $erabgeminbert roar, beja^len ju fdnnen, ©erfauft er 
ben Sfaguftinem auf SBibertouf eine 3a$re3rente von 14 95. ®., bie er oon 
3tet 93o<! gu bejie§en $atte, unb twbei ber femerfeitS nic$t $u entriefctenbe 
8eel}ind aid Jlaufpreid gilt. 

4 orttme, t)ottfiu)re, fdjaffe, mad^e, 8enede-2»tttter 8, 432. 

* ftote^aft, angefe^en, begfltert, wo^l^abeitb, Sejer 2, 1147. 

6 9tftmli$ nid^t ettoa im 2Wgememen bie nadJ'Slbjug feiner ©egenforberung 
mr(m) noc^ }u beja^lenben 14 93. ®., fonbem bie genannten von 3tel 93o(f 
^erriU)renbfn unb ben Sfaguftinern oerlauften 14 93. ©. j[a^rlid^er Stente. 

1 toiberfoufe, faufe juriitf, I5fe em, »enecfe-2»aaer 1, 868. — 3ur ©adje 
ogl. $latner, 2)er SBieberfauf, eine beutf^^re^tdgefdji^tlic^e $b$anblung, in 
ber 3eitf#rift fiir 9tec$t3gefc$u$te 4, 128 ff. — 2)ie obige 3eitbeftimmung, 
baj ein etwaiger aBiberfauf ber Sa^reSrente ftattfinben foHe von bifen pfinfeften 
uber feu}3 jar, fann boppett aufgefa^t roerben. @d fann eine grift gemeint 
Jem, inner^alb beren ber SBiberfauf t>or fic^ ge^en muj, aber audj ein 
Vermin, oor weld&em berfelbe nm)t erfolgen barf. 99eibeS ift fprac^lidj toU 
jac^li^ benfbar. ©prad^lidj bebeutet ilber fotool „ttber eine glfic^e fyn", wie 
# Ober etwad ^inaud, jenfeiW (Senecfe^^iuler 3, 169 ff.), unb »a« bie Sac^c 



Digitized by VjOOQ lC 



160* 

Diertcil gelte* tntt renter flebtnge mit unbe minen erfcht bernadj 
Hbeclutye 1 anc aHc toiberrebe t>oIgen unbe bttben, toannc oud) bt$ 
mit eimc refyttn couffc jjefd>el)in ift. oudj t>crgtl)e tdj bet toot* 
genemte SSman toon 2Baft$enfteut bag, bag id) mit ben wt* 
genantett Stugufttnem ben brubern itmbe bag fcetfegfen* lorn bag 
id) fibeniar 3 toerfegfen Ijan oudj alfo uberein fummen bin, bag id) 
ben Sluguftinern batftr mine ghtfe, bie idj itffc 3ol)cmmS fyfife be* 

betrifft, fo nmrbe emerfeits §fiufig, toenn audj nidjt immer, eine befttmmte 
grip feftgefefct, innerijalb toeld&er ber Serfaufer eineS Db jecteS baffelbe toiber 
juriUfifaufen fonnte, unb bie er nid)t uberfd&reiten burfte, toenn er eg uberijaupt 
toiber jurudertoerben tooHte (plainer ©. 135—140); anbrerfeitS fam e3 oft 
oor, bajj ber SBiberlauf nid&t oor einem beftimmten Xertntn erfolgen burfte, 
bamit ber flaufer bod) toenigftenS eine 3eit fang beS (SenuffeS be$ $aufobject8 
fta) erfreuen !onnte (plainer ©. 134 f.). 3n unferm gait ift tool bie grift 
ju oerfteljen. $enn entfa)ieben war eS fiir bie SCuguftiner oort$eiu)after, eine 
nur 6jdl)rtge SBiberfaufSfrift ju ftatuiren, ate toenn fte, naclj 3l6Iauf oon 
6 %af)vm aHerbingS unbeftrtttenen SeftfceS, biefen nun fur immer bura) baS 
SBiberfaufSredjt gefcu)rben faffen mufrten. SRod) entfd&eibenber ift aber bie 
Slnalogie be3 unten folgenben jtoeiten 33eifpiel3 oon SBtoerfauf , too e8 gerabeju 
^eiftt : in btfen oorgefriben feu)3]aren, toanne eS $ie&toif$en tnir ober minen 
erbtn fiiget. — ©eman mufjte alfo binnen 6 3a§ren fern 2Biberfauf3rea)t geftenb 
maa)en; oerfautnte er biefe grift, fo oerlor er ba3 $auf object fiir immer, ber 
flauf tourbe ein ftetiger, etoiger @rbfauf, eine ttrtete f^fatner ©. 137). — 
$ie fiir ben 2fiiberfauf ber SRente feftgefefcte ©umme oon 20 3Jtor! ©ttberS 
repriifentirt einen ©ilbertoertl) oon 280 Scaler ober 1050 grancS. @ie roar 
atfo faft urn bag 6faa)e grower, al§ bie bamit jurutf&ufaufenoe SRente, bit 
3V 2 SWcirf betrug. — SWo<§ ift $u bemerfen, bajj burd> einen binmn 6 3a$ren 
ettoa erfolgten SBiberfauf feitenS be3 ©eman an beffen $erpfttc$tung jur 
ferneren @ntria)ttmg beS jd^rl. ©eefyinfeS oon 14 95. ®. nidjts geanbert 
toorben ware: biefe blieb naa) toie oor befteljen, unb ber erfolgte SBiberfauf 
§atte nur bie $eranberung beroirlt, ba^ ©eman jeftt toiber ju ber oor^er oer- 
fauften SRente lam unb ben ©eeljinS oon nun an mit anbern 3Kitteln $1 be- 
ftreiten geljabt §fttte. 

1 I6beclic^e, frei, oljne ipinberni^, oottig, fieger 1, 1853. 

2 oerfifce, laffe (burc^ ©ifcenbleiben) etroaS ^inge^en, laffeunbead^tet, oer-- 
ffiume etroaS ju leiften, 93enede=3RuHer 2, 2, 336. — 2Borauf bie 93erpfK$tung 
©emanS ju biefer flornabgabe beru^te, ift nia)t erfitt)tnc§. SBaS bie ©r5^e ber? 
felben anfongt, fo toaren eS nld^t untoaijrfdjeinUd) i^rlic^ 14 SJierteil J^orneS 
(f. iiber biefeS 3Jla% bie9lote 1 p. 162), toenigftenS oerf pridjt er unten, femer= 
§in jaljrUtt) fooiel ju entric^ten. S)ie Serfaumnijj ber Seiftung rofi^renb 7 3aO*en 
wirft ein neueS Sia)t auf ©emanS finanjieHe Sage, toenn biefe nia)t auS anbern 
©riinben untevblitb, etroa, roeil fie unter ben ©efatoiftern ftreitig toar (f. bie 
Stote 3). 

3 2)a ©eman beftimmt fagt, er fyabe bie flomabgabe feit 7 Sa^ren oer* 
fSumt, fo barf mit einiger ©ia>r^eit gefajloffen toerben, ba^ fein gleidjnamiger 
Sater oor etroa 7 3a§ren, al[o wta 1296, geftorben war. 2Rit biefer 2lnn(U)me 



Digitized by VjOOQ lC 



161 

fd^ctffenert 1 §an unbe uffc Jpartyunged finbc §ufc bc$ mutter* 
unbc uffc ber torotten fcfifc son 9JiitteUjii$ * unbe uf fitebrafe Ijife 
unbc uffc aSoljen fyttfe be8 mftttcrS bag an bem filge ftat # fcfirbaj 
\ocrfcjfcn font gegcbtn Ijan alfo unbc tntt folidjcr gcbinge, 8 baj td) 
in bifcn ttorgefriben fei!j« Jaren (1303 2Rai 26 bi« 1309 3Rai 26) 
oudj ben Sluguftinern unbc min erbtn nun ^unt 1ira$burgere 
:p|cnninge 4 gebin fulent, toannc c$ $iejtt>ifdjen mir ober mtnen 
crbin fuget, 5 unbc fulent oudj banne bic jinfe mir unbc mincn 

fttmmt im SIHgemeinen uberetn, baji in ber un& erljaltenen SfoSemanberfefcung 
ber &toei 2Bafi$enfteiner gamtlien oom 27. 3<m. 1299 (3Rone, 3eitfc$r. 16, 
423 ff.) §errh ©emanS gleid&fattS aI3 etneS feligen gebad&it nrirb, toftljrenb er 
(f. 9tote 3 p. 157) am 21. Oft. 1291 nodj urftmbete. $ajj, toenn er urn 1296 
jtorb, b& ju jener 8fo8einanberfefcung 3 3a§re oergingen, barf nid&t SBunber 
ne§men. SHe 8fofprucf)e ber betben gamttien fdnnen red&t gut ein naar 3^re 
fang .ftretttg getoefen jein. Oergingen boc^ oon biefer SfoSeinanberfefcung bid 
pi ber im Slnfang unfreS ©tiidfS erntftynten unb beffen EuSgangSounct btfbem 
ben fd&tbunge unter ben ©ityncn ©emanS toettere 4 3a$re. 

1 fd&affenaere, Sfaorbner, 8luffei>er, IBertoafor, ©dfjaffner, Sejer 2, 632. 

2 Sefct SJttttetyaufen to. f. to. oon Srumaty, an ber ©trajje oon ©dfjtomb; 
ra$etm nao} 2Benbettt)eim. „Un chateau qui s'y trouvait autrefois, avait 
donn6 son nom a une famille noble, qui fleurissait au 14* et au 16e siecle." 
(Bacquol, 1' Alsace ancienne et moderne qn dictionnaire top. hist, et statist. 
du haut et du bas Rhin, 3. 6d. par Ristelhuber, p. 268 b -) 

3 @3 ifi toiber ein #auf mit Storbeljalt beg 2Btber!auf8 binnen 6 Qa^ren. 

♦ 3m 3<*§* 1299 $atte 8. JUbert gene§migt, bajj bie neuen &u ©trajjburg 
geprfigten $fennige auf 8 ga^re and) in Dffenburg unb §agenau fottten an- 
genommen werben (©t. <5§r. 9, 991). ©in $funb $fenmge fcatte 20 ©d&iHinge 
(soMdi) ober 240 $feimige (denarii), ©t. 6§r. 9, 988. 2Ba3 ben ©ilbertoert$ 
berfefl&en anlangt, fo tourbe (uad& $egel in b. ©t. ©Jr. 9,988) in ber erften 
S&tfte bed 12. 3a§r§. bie ©ttbermiinje gan* rein auSgepragt, b. $. 1 $funb $f. 
ging auf eine feine SWatf ©UberS unb ^atte ben SBert^ oon 14 ^aler ober 
62^2 grancS. 3)er ©fitting war bemnadfr 21 ©gr. ober 2 grancS 62V a €ent v 
unb ber pfennig l«/ 4 ©gr^ ober 21,875 (5wt. roertlj. 9Wlein bis jum Sfafang 
beg 14. 3a§r§, gingen bie $fennige urn tne^r old bie ^alfte i^reS oormaligen 
©ilbenoert§S §erunter (©t. ©^ 9, 993). SBir biirfen vu& be^alb ^inpc^tUdj 
ber SBerty&eftimmung ber in unfrer Urfunbe oorfommenben 9 $funb $f. ge= 
wij, o§ne fe^ljuge^en, an bie SKunjoerorbnung oom 5. Dft. 1313 fatten, bie 
jebenfattS nur ate ber gefefciid&e EuSbrud beS fd&on einige Sett oor^er eim 
getretenen 3uftanbe3 §u betrad^ten ift. 9tod& berfeiben foOte (©t ^r. 9, 992) 
bie SBunamarf eih &>t$ Sufa| ^aben, aljo 15Ib^ig fein, unb m 2 ^Jfunb ober 
40 ©o>ittmge = 480 ^fennige audgepr&gt toerben; auf bie feine 2Rar! ©itber§ 
gingen alfo nunme^r 512 ^Jfennige. §iemac§ toar iefct ein $funb ^fennige 
nur nod& 6 ^lr. 16'/ 8 ©gr. ober 24 grancg 46 Sent. toert$. Wewx ^Jfunb ?f. 
befa^en alfo ben SBerty oon 59 $$&. l 7 / 8 ©a^- ^ber 220 grancS 14 (Sent. 

* oftege, oaffe, fte|e an, fdjicfe mid^, SenedteaRuOer 3 # 441. 
fidtf^r. xxyu. 11 



Digitized by VjOOQ lC 



162 

crWn toiber bon ben Sfoguftinern tibectidje n>erben. t$ aergilje oud) 
bag i<$ ben wtgenanten brfibern ben 3lugufttnern beibe tour bie 
gtoenjig megre fitters unbe fcfir bic nfot ^Ijjunt ^emunge unbe t>&t 
bie fcietjebm fcterteil tornne$ l unbe t>ftr bic bertigunge bed Ijotoe* 
burgen tyan gcgebin unt>crf(3^ctbcnti(^c *: §ern SBBalt^er (Saltyefdjen 
ben jungen* toon 2Btnger$§[eim], , $etn Ortliebe toon SBoJttinftein 4 
unbe I>ern ©ngilfyarte toon 2Bafidjenftein 5 bie tittere unbe 3ol)[antt]e$ 
minen bruber ben firdjljerren gu ®rie* 6 alfo unbe tnit joli^er ge* 
binge: xok idj unbe min erbin fo fwadj 7 toetbent, bag ic§ ober 

1 2Wi; biefen 14 ©ierteil florn ift jebenfaEd bie weiterljin &u entriajtenbe 
florncbgabe gememt, abgefe$en oon bent bte lefcten 7 3a$re „oerfeff enen" 
fforn, bad tool j&$rlia) ebenfooiel betragen $atie. — $ad SSievtel $atte (two) 
§egel i. b. St. <S$r. 9, 1010) in ©trafjburg 6 ©efter, unb man unietfd^iieb 
©tabtfefter unb fianbfefter, lefctere etwad grflfcer aid erftere. ®in ©iertel in 
©tabtjeftern abet war naa) fceutigem fratt&. 2Rafl runb 110 fitter ober ttngefa§r 
2 preujj. ©ajeffel, em folded in fianbfeftern 113,4 fitter. $er Stoggen* ober 
Pornpretd fdjwantte gu oerfajiebenen 3eiten bed 13. unb 14. 3a§r§. awtfd&en 
2 ©a)iH. MS l 1 /, $funb unb felbft 2 ^futtb fiir bad ©iertel. $em wo^lfeilen 
$retd oon 2 1 /, ©a)iH. = 30 $femuge ftanb ein 12- bid 16faa)er ^eurungS- 
preid gegeniiber, unb aid ein monger $retd gait 6 bid 7 ©fitting. 

1 unoerfcfcetbenlicfcen, o$ne ttnterfd&teb, ©enateHRiiller 2, 2, 105. ©emetot 
ijt: 9UIe mit gleia)er ©erpflid&tung* 

» SBingerd^etm w. von ©rumatl), unmittelbar nBrbltri) von bem oben ge* 
nannten SRitteUjaufen unb wie biefed an bet ©trajje oon ©a)winbra$etm na$ 
SBenbenljeim. 

♦ @d ift tool berfelbe Drtlieb oon gattenfiein, bet in etner ©#en!ungd= 
urfunbe feiner ©Item 2Balt$er Setter oon ©aJfenfietn unb fcebewtg oon ©Jen* 
$eim oom 3. gebr. 1292 (SRone, Stfdjr. 16, 417) erwffljnt tfi. - gaHenfkm, 
Je$t 9hthte, 1 ©tunbe n&rWiri) oon bet an bet JBafyt oon §agenau naa) ©itf$ 
gelegenen Station ?$ilippd&urg. 

* SBol ber in ber meljrf aa) erwatyttm Eudetoanberfe|ung (8tfa)r. 16, 
423 ff.) oorfommenbe ftitter @ngil^art oon SBafidJenftein, jtoeiter ©oljn gribe= 
rid}d bed Sltten 9Htterd oon SCafid^enfletn, ©ruber bed (ftlteren) SHet^eridj unb 
bed (jpngeren) grifceman, JDomijerrn gu ©urburg. 

« SKefer war tool ein fihtgerer ©ruber unfred ©eman, tote \a jOngete 
©5^ne Slbliger ^aufig ®eiftlid|e tourben unb g. 8. aua) ber britte ©o^n bribes 
ria)d bed SKten oon SCaft^enftein, gri^eman, 2)om$err ju ©urburg roar 
C3tf4r. 16, 423). S)agegen fa)eint ber $rtyeman, ^eren ©emamtid feligen ftto, 
ber aid jtoeite $ariei in ber ertoa^nten Hudeinanberfetung (Sftone, ebb.) oot* 
!ommt unb bod) fid)er ein ©ruber unfred ©eman unb bed obigen So^anned 
war, ber ttltefte unter feinen ©efd^wiflem gewefen gu fern, weil er in genamtter 
Urfunbe oon biefen aid einjiger ^eil^aber an ber alien gamUienburg erfc^emt. 
— ©ried liegt jwifa)en ©rumat^ unb ©ifd)wetter. 

1 fwaa), o§ne SBert^ unb SCnfe^en, gering, armfelig, fd)Ied^, niebt% 
©enetfe^aWiiller 2, 2, 779. 



Digitized by VjOOQ lC 



163 

min erbin ben Sfaguftinern bag fllber unbe bic nun ^unt nut 
tngebint 1 uffe bag git atg eS §ie6or gcfriben ftat unbc oud) bic 
t)iergel)in fcierteit tornneS ntit ingebint obcr ben Ijof nit ixcotx- 
ttgent a alg eS oud) §ict>or gefriben ftat, jo fulent fid) We toor* 
genanten bftrgen anttourten ge §agen[ott>e] in bic flat gfi fcefaie 
couffc ifi renter gifttf djefte * in ben aljte tagen toanne ji gemanet 
toerbent, alfo re^t iff. toer aber unber ben biirgen fetbe 8 leiften 4 
nftt inmac, ber fol einen eirbern 5 fnel)t unbc cin ipljert legen an 
fine ftat ane gefcerbc, unbc fulent niemer bannen fummen, e bannc 
ben brubem bcibe filber unbe ^enninge unbc lorn tnit ehianber 
gar »ergolten tt>urt unbc ber !jof getjertiget ttrie aber baj gefdjiljt, 
bag got wenbe, bag ber btirgen bieleiner 6 Ijiegtoifdjen abc gat, fo 
fol idj unbe min erbin ben SCuguftmern in ben toier unidjen ein 

a £>o$ tool inoertigent ju lefen unb nid&t inoertigont. 

1 3n bem SBort ingebint unb wetter unten in iroertigent, inmac, tnanfc 
nwrtent ift in nictyt $r8pofttion, fonbern bie alte SfcegatkmSpartttel ne, wm- 
geftettt en, in: nid&t, ba$ Serbum ober ben ganjen ©afc negirenb, t>gl. 
fieser 2, 43 f. 

2 gifelfd&aft, 8i>rgfd&aft, &ser 1, 1023. — tteber biefe befonnte unb 
#toftge 93erpfUc&tung ber IBttrgen 311m „©inlagcr" ober obstagium ogl gfriefc 
lanber, S)aS (Smlager. 3)er SCuSbrutf &u ©eltne (b.L oetteme, ©eilem) couffe tft 
in biefem 3nfammen$ang aid terminus teebnicus $temlic$ felten; er bebeutet, 
bafc bie SHirgcn n>8$renb ber 3)auer beS @infoger8 auf iljre eigenen (fpftter 
natiirlidfr 00m ©d&ulbner, fitr ben fie biirgten, tynen px erftattenben) Soften, 
gegen baare JBejaijlung, leben fottten. ©ie burften toeber bet gemanb &u ©aft 
fein, noc§ eine eigene Jpau8§altung fu$ren, nodj Ujren SSebarf fid^ oon i$ren 
Outern fomroen laffen, fonbern eg wax i§nen auferlegt, rote eine gormel 
braftifefc fagt, bad lie t>on ungebingeten malen ju malen, oon fned&ten |U 
fnedjten, oon pferben $1 pferben, on auftBren leiften unb jeren f off en unb tooffen, 
toie leiftenS re<$t unb getoon^t iff (Sriebltfnber ©. 139 f.). ©en>($|nlic§ tmtrbe 
bief; auSgef proven bur$ XuSbriitfe, wie: in ein off en mvtfyuZ, in eine gemeine 
^erg, in eineS erbaren offenen roirtS unb gaftgeben §au8 u. f. f. Obx%en 
fettenen StuSbrudt pnbe v§ nur noc^ ametmal: grieblfinber ©. 140 jo fielen 
fauf unb 3tfc§r. 16, 416 *u veifeme foufe (Ce^tereS ebenfattS eine aBafidJett- 
fteiner Ur!unbe); «5n8d^ yt veilem gute f Stfc^r. 16, 366. 

8 ©d&wadjer Sftpminatio @ing. oonf§lp; got§. filba nur in fefcroa^er gorm 
a§b. felpSr, felpo ftar! unb fdjmadj, ebenfo m§b. fetter, feI6e, unb jroar fo, 
ba^ im 9lpminati» bie Jd&wadje gorm ttberwiegt, J8enetfe=2Buaer 2, 2, 245. 

4 leiften, (tUg. ein <$ebot befolgen unb auSfiUJren, ein $erfpre$en erfiillen; 
fpejiett baS (Sinlager ^alten, Seger 1, 870; t>gl. grieblfinber ©. 7 f . 

* @8 ijl rool ju bemerlen, ba$ in unferm gaU ber ettoaige ©teUoertreter 
eine§ Siirgen jtoar ein flned&t fein burfte, aber gleid&faHS ritterbiirtig fein 
tnufite. S3eifpiele bafiir f. aud> bei grieblfinber ©. 66—68. 

6 S^ebenform oon be^ein, bec^ein, befein, oft nodj bi^ein, bid^ein (bii^ein, 
bii^ein), Seger I, 415. 

11* 

Digitized by LjOOQ IC 



164 

anbem atfo guten Burgen gebm anc geDerbe alfo bcr toag, obcr 
bic anbem burgen futent fidj antontrten in bie gifilfdjaft, unfe in 
cin ember burge nmrt gegebin. 1 une abcr bic burgen fidj nut in : 
anttourtent in bie gifttfdjaft alfo fi gelobet fytnt, fo fot ber f$ittt= 
^eiffe ge §agen[ott>e], toer banne ba fdjfiltljeiffe tft, getoatt unbe 
urlop $aben unbe fol mid) unbe bie burgen pljenben 2 in attendee 
reljte, alg e$ toot imme an gerityte mit urteit irctaget unbe irtobert 3 
fi. i$ getobe oud) ben bitrgen, n>ag fdjaben ft £innefcon libent ane 
ge&erbe, bag idj unbe min erbin in unbe iren erbin ben ftfyaben 
alien abe legent unbe tunt, unbe tyan in batmr min teil be3 
geljinben gu SBerSljeim 4 gu eime reljtin ^anbe gefefeit. 5 bag bis 
toar ft unbe ftete bltbe, berumbe ift bitte brief gu eime reljtiu 
urfunbe mit mime ingefigele unbe mit ber burgen ingeftgete Der- 
figett. totr ffiBaltfyer Ortlie^ ©ngilljart unbe ,3olj[ann]e8 M* *ot* 
genanten burgen tourjeljiut ailed bag tyefcor gefriben ftat &aj bag 
tt>ar , fi, berumbe Ijenfe ttnr unfer ingeftgele an bifen brief gu 
urfunbe unbe betoerbe 6 ber toorgefrtben binge, birre brief toart ge* 
gebin in ben !pfinfeften T be8 iar$ bo men gelte toon gotteS geburte 

1 ftlfo nidjt nur wegen oerfftuntter SQejaljlung, fonbero and) fftr ben Blofjen 
fjatt be3 $obe3 emeS 2RitBfirgen, §aBen bie anbem SJiirgen, falls nia)t fofort 
etn neuer 93tirge ftir ben »erftorBenen aufgeftettt toirb, &um@inlager etn&uretten, 
jebenfaHS well an ftd& bura) ben $ob ja)on eineS ein&igen Siirgen bie ©ta)er= 
$ett ber 8iirgfd)aft t>erminbert erfa)ien, t>gl. SJrieblSnber @. 64 f. 

2 ©a)on oBen nmrbe ber juriftifa) tntereffante Untfianb ern>8§nt, bafj in 
unfrer Urfunbe neBen ber ©id)erung ber (SrfiiHung oon SBerpflidjtungen burd) 
flauf auf SBiberfauf unb neBen ber bura) 93iirgftt)aft eine britte 2lrt t)Or!ontmt: 
bie bura) $fanb, unb &toar biefe §innrieberum in jtoeifad&er SBeife; einmal §ier 
burd) JJefifefcung einer geria)tlid)en, aBer o$ne »orau8ge§enben 3Pro&ej$ (alg — 
erfoBert ft) »or$uneI)menben ^fanbung, bamt wetter unten bura) t>ertrag3= 
mftjjigeS $fanb in gortn ber fog. @afcung. 

* ertoBeren, erljolen, genrinnen (n>al)rftt)etnlid) au8 lat. recuperare, mlat, 
aud) Blojj cuperare); an gerttjte erfoBeren, bura) Urt§etl erlangen, Sejer 1. 
643, t>gl. 1, 1658 f. unter foberen. 

4 3e|t JBerft^eint f. ro. von §agenau. ?iad) SacquoI^pel^uBer p, 53 b 
rii^rten le droit de patronage et la dime de Berstheim gu Se^en von ben 
©rafen oon Sid^tenBerg. L'inyestiture en fut donnSe en 1303 (alfo im Saljr 
unfrer Urfunbe) & Henri de Fleckenstein. DB @entan bamit feinen ^eil beS 
je^inben oerlor? 

* 6. bie 9lote 2. 

« Beroaerbe, Sen^g, 93enetfe=MIIer 3, 523. ' 

* Sttefe 9lrt ber S)atirung in ben pfmfeften ip siemlta) felten. @ine 9lna= 
logie Bietet bie ooh ©rotefenb @. 93 t)ergeid)nete 2)atirung in ben ofter fjeilgen 
tagen, bie fid) entweber auf bie ganje Dftemjoa)e, ober nur auf bie fira)lia) 



Digitized by VjOOQ lC 



165 

briujc^tnl^unbcrt Jar unbc briu Jar (1303 2ftai 26 bis Sunt 2 
reft), bi* $?ai 29). 

9lu§ bem im ^ritxtttejifc beg §rtt, Dr. St^iug ©uting, erften 33ibltot§e!ar8 
an bet toiferl. Umoerfttatg; unb 2anbegbibliotl)e! &u istrapurg i. <§. befmb; 
lichen or. membran. ; litera pat. cum 5 sig. pend. delapsis. 93ier ©igelfdjnitte 
nod& fidjtbar, bcr fimfte toegen SCbfd^nitteS in ber redjten untem @cfe nidjt 
meljr oor^anben. 2luf bet SRiieffeite Unfg neben jtoei Slrdjiobemerfungen beg 
f patent 14. 3afr§« 3Jlit blfifferer £tnte in einer emjigen 3«fc item em toerfd&aft 1 
t>on ben [bodj beutlid^ ben unb nid)t bem ?] §erren oon SBaffenftein. S)aju mit 
gieid^er $inte unb gletd)en 3nfi*n barunter XXI. 2)aruber mit fdjtofirjeret 
Einte in 3 geilen berfiren bie ginfe unb fappen, 2 fo toir uff ben || §ufern bie 
ung Itgenbe gegen bem [be §ier tool aufjulbfen bem, ba gegen nut oeretnjelt 
mit bem Slccufatio conftruirt toirb, ogl. SBenetfe^SRuller, 2Rfjb. 2Borterbuo$ 1, 
492] ftrd&off [flledg Winter bem ff, bo$ nid&t fird^offe ju refen?] faHenb || 
Ijaben. gerner redjtg oben auf ber SRueffette eine alte (tool £agenauer) 8lrd&io« 
ftgnatur m 2 3eilen N°22 || in ber laflj $. §. §. 

©tra&butg t @. Dr. griebrid) <Sbtatb* 



gefeierten 4 Dfiertage bejie^t. 2fod& ^fingften tourbe burd) oolle 8 £age, ftrd^ 
l\$ bagegen nur 4 $age gefeiert (®rotefenb 6. 94). 2)a eg Ijier oben mc§t 
erfid)tltd) ift, ob bie gonje $fingfttood)e, ober nur bie 4 firc^lidj gefeierten 
£age gemeint finb, glaubte id) in ber Sfaflflfung beg 2)atumg beibe 2Jioglid)= 
feiten beriitfftdjttgen $u foUen. 

1 toerfdjafft, proprie cautio de indemnitate et possessione tranquilla 
guarandia, dein cautio in gen., ©idjerljett, ©d)er3=Dberlm, Glossarium 
Germanicum medii aevi 2, 1989. 

2 SDiefeg tappe, ein in biefer Sebeutung felteneg SBort, beffen 2tor!ommen 
an biefer ©telle intereffant ift, bebeuiet nad& ®rtmm, 2)eutfd>eg SBflrterbudj 5, 
195 f. f. o. fappe e) exnm ®etreibe= ober §euijaufen, ber $nm £roc!nen auf= 
geftellt ift. @g liegt in biefem fappe, toie bort beg SBeiteren nadjjulefen ift. 
ein uralteg SBort aug ber $aug= unb Sanbtoirtljfdjaft oor, bag mit lat. capa 
ntd&tg ju fyun $at, bagegen, toie.gerabe oiele foldje Shorter, in meljreren oft!, 
oenoanbten ©proven, unb §toar oljne Sautoerfdjiebung, fid) toiberfmbet: au= 
gleid) fdjeint bann aber, mit Sautoerfc^iebung, einer biefer fjormen, namli^ 
bem flaoislittljauifd&en luya, unfer $aufe # b. I 2Wanbel ©arben, oenoanbt ju fein. 



Digitized by VjOOQ lC 



166 



$ie ©erfmmttlttttg ju $agetum 1540 ttttb 
aWarfgraf <grttf* »ott Waken. 

3Me SRubrif* ^Sftctiaiott" ift unter unferen Sfften „23aben, 
©eneratia", auffattenb fp&vIU& tjcvtreten, M 139 Sonoot. 7—24. SEBir 
beabftdjttgen, baS SSenige, namentltd) jo toeit e$ toon SHerorbt 
toeniger auSgiebig fecnufet toovben ift, in SUtSjiigen, ©inigeS in 
tootfftanbtgem 9tbbrutf mitjutljeUett. 

SDie tytttn rridjen nidjt toeiter gurittf att bi$ jum 3al)re 1540, 
mit 5lu$nal)me eineS Hcinen gaSgiteW, beffen SnljaTt in bic 
breifjtger Safyxt fatten burfte. $)ie 9l!tcn fiber bie 93erfaminUtng 
ju £agenau, im ©ommer 1540, M 139 (Sontool. 7 b u - % beftetyen au$ 
gtoei tleincn gaSjifeln. $)ie emjeluen ©ctyriftftucle toaren toon un s 
tunblgcr §aub in falser 8fiei$enfolgc jufammengeljeftet toorben; 
exited ber im gaSjiW entljaltenen ©djriftftiitfe ftatnmt au$ toiel 
fyaterer &dt unb gel)5rt gar nidjt !)ierljer. 9flit toottiger ©tctyer* 
jjeit lafctfidj bie Retyenfolge, wenigftenS bei einigen nidjt batirten 
©djriftftucfen, nidjt beftimmeu. 

S)ie beiben gaSjilel entljalten jum groftten £$etle 9lbfdjrifteu 
ber auf ber §agenauer SBerfammlung gewedjfetten ©djriftftfitfe. 
2Baljrfdjeintidj flub biefe abfdjriften, bie, mit toenigen 2lu8= 
naljmen, toon berfetbeu Jpanb Ijerr&ljren, toon ben beiben SSertretern 
23aben*$)urladj'$ auf ber SSerfammlung, gteid&jeitig mit Ujren JBe* 
ridden an ben SKarlgtafcn (Srnft eingefanbt toorben. $)te beiben 
2tbgefanbten be« 9Rar!grafen toaren sprotft Slftman toon $fot$eim 
unb Dr. Warquarb, ber tefctere tooljl redjtsftmbiger SSeiftanb. 
33aben-23aben f^eint toirftidj oljne SSettretung gcblieben ju fein. 

SDer £agenauer 2lbfdjieb ift toon .SRanfe (SDeutfdje ©efdj. im 
3eitaltetf ber Reformation VI, 279—292 togl, IV, 191—196) 
abgebrutft toorben. £>a8 faiferlidje 9lu$fc§reiben toom 1§. Sfyril 
1540 unb bie SKnttoort be$ Stjurfilrften toon ©adjfen unb be$ 
Sanbgrafen toon Jpeffen toom 9. 9M 1540 finbet fldj in §ort= 
leber'8 £anblungen unb SluSfd&reiben (I. 1 23udj 33. 6a^ 
©. 130—134) u. in 8unig>$ fteidjSardjito (Contin. I. Spic. Eccl. 
To. XIX. 111—115). 9fteic$e 2lu$beute au$ bem «rdjito ju tfaffet 
entljalten Sfteubetfer'8 „Urfunben au$ ber 9teformation$jeit" (togi 
bef. 3lx. 115 ff. ©. 380 ff.) u. beffen „mdm. SKtenftucfe au« bem 
^eitatter ber Reformation" (9tr. 49 ff. ©. 235 ff.). $Den au«^ 
fu^rlic^ften SSeric^t, auf ©runb ber 2l!ten be« fa^ftfd^en %rc^itoe«, 



Digitized by VjOOQ lC 



167 

gtbt ©ecfenborf Comment, de Luth. Lib. III. Sect. 21 § 79. 93gl. 
Sleidani Comment, de statu relig. Lib. XIII u. baju $aur 72 ff. 



1540. 2fyr. 18. ©cut. R. fterbinanb erfud)t, mit Serufung anf 
ba8 faiferlidje 9lu$fdjretben (gum SEag nad) @^cicr) , ben SRarf grafen 
(Srnft, ^erfSnli^ auf bem Sag gu erfdjetnen. So)). $)at. 1. 

— 3Rat 5. ©ent. & gerbinanb erfud)t bet Sftarfgrafen (Srnft 
gu 33aben unb §odjberg, btetoett canegter boctor StyeronimuS SeuS 1 
in angegaigter ftrittigen religion Ijtebor gu 3lugft>urg gebraucfyt unb 
ber Ijanbtung guten beridjt unb toiffenljait tyaben mag , bafe er ge* 
melten doctor 93eum auf angefefcten tag mit fid) Bringe ober fonft 
fcerorbnung tljue, baft er auf beftimbten tag geioipdj erfdjeinen 
unb in angeretfter Ijanblung Ijinfuro glridjermaffen gebraud)t werben 
muge. — Sonc. unb Orig. S5at. 2. 

— Sftat 19. ^forgljeim. SRarlgraf (Smft beauftragt bie »or* 
munbfdjafttratlje gu Saben, ben SDoctor SBeu* iter fein w @emut* 
gu toemeljmen. — (Sonc. u. Orig. ©at. 3. 

— 9Rai 22. ©aben. ©tefe bertdjten, baft fie ben Ujnen nod) 
nid)t angefunbijjten Jag loeber mit doctor 93eu$ nodj mit einem 
3lnberen au$ il)rer TOitte befd)tcfen fSnnen. SCBerbe ©octor SSeu* 1 
(Srfdjeinen t>on 8ft. St. 3Jiaj[eftdt bet ber Sormunbfcfyaft begetyrt 
fo werbe 93eu« a(6 f^utbigec geljorfamer ©tener alter ©ebttyr fidj 
rcoljl gu Ijalten toiffen. — <5onc. ©at 4. 

— max 27. gjforgfyeim. SJtarlgraf (Srnft an bte Sormunb- 
fdjaftSrdtlje gu Saben. „9tad)bem . . . marggraf SJtyUtyS . . . cancglcr 
boctor Sfeeronimen Seuffen uf jjungft geljaltnem reid)8tag gu Slugf- 
purg gefyctyt, berfelbtg »on feiner liebbe fdjrifftlidjen be&eldj em* 
pfangen, ioa$ er fidj in fadjen bie religion betreffen, nemlidj bifer 
brewer puntteh, ber priefter elje, reidjung be$ fyettigen facramentt 
unber beiben geftalten unb ber gctftlidjen ptrifbictton fyalben, fo 
bej$alb an ine gefonnen ttmrbe, im reidjSrat ftdj fatten foil ic, 
unb toir bann beffelbigen toiffenS gu Ijaben bifer gett notturfftig , fo 
begem tour an eudj ... ir toottenb ud) geba^ten boctor fteuffett 
oon obgemelter unferS lieben bruberS feligen fdjrifft, befegleidjen 
feinS uf ge$altncn tag gu Stugfpurg, aud) boctor ^oljann gftar* 
quart* gewalts uf ben reldjstag gu SRegenfpurg, co^ien' geben laffen 
unb un$ .. gufefyitfen." — Orig. ©at. 5. 

— 9M29. SBaben. Slnttoort auf Sfteg. 5: SDoctor ©eu^ ^abe 
gtoeimalige'SMlmction er^alten, bie erfte ba^in lautenb, bafe er 

1 ®ierovbt I, 292 ff. tBtf. I, 138 ff. 

Digitized by VjOOQ lC 



168 

mugtidjften fiete furtoenben fofle ob ttydjung be$ Kjod&toirbigen 
facraments imbet batybertet) gcftattten f befegteidjen bcr priefter ce 
erfyattten toerben modjtc; in bcr gtoeiten ttmrbe iljm nur im 
«ttgemeinen a3erftaubigung nut tfaifer unb ©tanben fcorgefdjricben; 
in ©adjen bcr gctftlic^en 3uri$biction fei SScuS fcinc befonbere 33or* 
fdjrift crtyeilt toorben. 2)ie SSottmadjt be« flflarfgrafen W^W fur 
ben 3*eicfe«tag gu StegenSburg finbe fi<$ m^t toor. — ©one. ©at. 6. 

— Sunt 2. 9Ulenbadj. ^falggraf SoKjamt x an bie SBormunb* 
fdjaftSratlje gu Saben, auf bcrcn 93cric^t # bag in bic Wangle* gu 
S3aben Icinc (Sinlabung gu bem §agenauer Sag gefommen, wie 
biefc bo<$ an attc gfirften, bic nicfyt proteftieren , gelangt fei. ©r 
gebenle, „biett>etf un« in toormunberS toeife lein fdjretben gutomen", 
auf bem Stag gu §agenau mit feinem 2Jiitoormfinber, §ergog 
SSityetm, 2 fiber bie nStljigen ©djrttte Unterreb tfyun gu laffen.^ 
5)at. Sltfennbad) uff mitood) nodj corporis (Sljrifti. — Orig. 7. 

— Sfuni 1. Sttfindjen. £ergog SBifyetm an $rotft SGBotf mx 
©eiboltftorff unb Soljann SQBctffcnfetbcr (gu £agcnau). 3)a toeber 
©tattfyalter unb SRat^e gu 33aben eine ©inlabung gum §agenauer 
Sag nodj er fetbft »on toegen feiner sppegfS^ne einen befonberen 
93ttef erfyalten, fo ftettt cr an ben $rotft ba$ SBegetyren, fic$ auf 
ber laifertid&en ^anglei gu erfunbigen, ob ba$ Unterbleiben ber 
©nlabung au$ SSerfe^en ober auS anberen Urfadjen erfofgt fei, 
e&entuett, bafur beforgt gu fetn, bafe feine $ftegf5ljne ttyrem alten 
fftrftlicfyen ©tamm gemafe u.f.tt>. ge^alten toerfcen. — Orig. 3)at. 8. 

— ^uni 3. gjiarfgraf (Srnft, ber ben &om tfaifer au$= 
gefdjriebenen Sag gur 3eit in eigener ^erfon „burdj fcerljinbernujj 
tet)b8 ftoadjeit unb anbern eljeljafften treffenlidjen urfadjen nit be* 
fudjen lann", fibergibt feinem SftatI) unb $rotft gu *Pforgljeim, 
Soijann SKftman, ber Ij. ©djrift Sicentiat, ©etoalt unb 93ottmadjt 
fur ben Sag. — (Sonc. 3)at. 9. 

— Suni 4. spforg^eim. ^nftruction fur Soljann liftman. 
Slbbrutf unten. 10. 

— 3uni 8. Jpagenau. sprout 2Btt$etm *on ©eiboltfiorff unb 
So^ann SBeiffenfelber berictyten an ©tattljalter unb SRatije gu 
SSaben fiber ba* (Srgebntfe iljrer ©rfunbigung (auf 9*cg. 8 l)in). 
Orig. ©at. SRur ba$ turge SSegteitf^reiben ift i)or^anben; bie an* 
gebttd) in 2lbfc^rift beigeiegte 2lnttt>ort auf bie eigenttic^e grage 
finbet fic^ nic^t t>or, 11. 

1 $fal$fltaf 3<>^ann t>on ©intmern. 

2 Serjoa 2BiI§eIm IV. von SSqiertt. 



Digitized by VjOOQ lC 



169 

— 3uni 20. spforgfyeim. SRarfgraf Srnft beauftragt ben 
qSvo^ft SIftman, ein iljm Tiberfdjicfte* SRifftoe (9teg. 13) bet SR6. 
jto. 2Jtt. gu iibergeben unb Seridjt uter bttt bisljertgen SBerlauf 
bet 93erljanblungen gu erftatten. ©efonber$ Bcgc^rt ber SKartgraf 
gu nnjfen, „toaS ffir ^erfoiilic^ furfteu ober bottjdjafften anfomen, 
unb loeffen man nod? toarte, fonbettid) be$ djurfurften toon ©ad)fen 
nnb beS lanbgraffen toon £effen l)af&; ob audj gutoerfutyttid), ba« 
bie toerfamlung gijen ©petyr toerrudt ober gu £agnon> pliben ttrirbe, 
u>a$ fur netoe getytung, unb toie atte fadjen fid) fatten unb ge- 
legen fct)n k" — (Sonc. ©at. 12. 

— Sunt 20. $forgl?eim. ^nttoort be$ ^jarfgrafen @rnft an 
St. gerbtnanb, auf beffen ©c^reiben d. d. ®ent 5. 2Rat (8teg. 2), 
unter gteictygeitiger Ueberfenbmtg einer 9Ibfdjrtft be« ©djreibenS Don 
©tattyalter unb St&Qen gu SBaben (SReg. 4). — Gone, ©at 13. 

— Sum 23. £agenau. $5. 9flt refolution uf ber djur, 
furfteu unb ftenbe ber Sugfourgifdjeu confefflon toertoaubte uber- 
gebne bujrfic. &. gerbinaub ernennt ben $falggrafen unb (Styurfiirften 
Subtoig (V.) gum Unterljanbfer unb forbert bte ©tiutbe nodjmafe 
auf, bie Sftebenunterb&nbter fett>ft gu erftefen ober gum roenigfien 
iljm i$ren 9tatl) unb gut 93ebunfeu augugeigen. ^c j?en. 9Wt. ift 
audj tootgenbs mit gnaben genaigt toorbrung gu ttjun, ben 
unbcrljanbter(n) , fo nod? . . erfteftt unb genant toerben , ber 
Slugfyurgifdjen Ijanbtung unb acta guftettn gu laffen, auf ba$ 
tootgenbS in ber fadjen uff bie felb Wugfpurgifd) §anblung fie un* 
bienftlidj geadjtet, unb anber frud&tbare mittet unb toege gu Ijanbten 
fur gut angefe^en rourbe, mit $en. SSlt, audj djur unb furften 
unb bern abtoefenben botfd&aften unb rate ratlidjen bebencfen gu 
ferer Ijanbtung gegrtffen toerben mege. Unb uff wetcfy toege bife 
Ijanbtung furgenomen toirbet, ober im fatf fo bte gutlidje toer* 
gtidjung nit furgeen Ijaben moc^te, ba$ fidj bodj btye j?en. Wit 
feinS u>eg$ toerfidjt, fo bebuntft bie j?en. 9Kt $odj toon notten 
fein, baStoontoegen einer ftattltdjen Ijanbtljabung unb notturfftiger 
befenfion geret, geljanbett unb entlufy befdjloffen werbe, uff ba$ 
man in ainen ober ben anbern toege im fatt ber not gefaft fetyc. — 
©djtedjte <£otfe. 14, 

SDie ©tanbe 9tug$burgifdjer (Sonfef jion ftimmen ber SOBaljl 

be$ 5Pfalggrafen Subttoig gum Unter^dnbter unb ber ©rnennung 
n?eiterer linterl^anbler gu. Son ber ©efenjion gu reben, adjten fte 
}e^o toon UnnSt^en, gu bem attmadjttgen ©ott ^offenb, baft in 
©ad)en ber irrigen Religion ©inigung unb SSergleic^ung gu ergieten 

Digitized by VjOOQlC 



170 

fctn toerbe. — Sopie. Sftadj ber a^crfi^uberfc^rtft ge$t baS ©djreiben 
»on ben 2lug$burgifci)en (SonfefftonS&erteaubten au8; im £ej:t ift 
nur im 9lttgememen \>on ben ©tanben unb iljren Sftatfyen fiber* 
$aupt bte SRebe. Sftad) bcm 3>nl)att ift *> a $ unbatirtc ©d>retben 
Ijter einjureiljen. — (So^ie. 15. 

— Sunt 25. ©bgleidj bcm $. gerbinanb toon beS JtatferS unb 
fetuer felbft toegm nidjtS angenefymer geroefen toare, aid tt)cnn bic 
erfctyienenen gurften unb Sftatlje bte llnter^dnbler felbft ertte*t 
fatten, emennt er, toeit i^m bie ©ad)e anfceimgeftellt tourbc, 
nebcn bem ^falggrafen Subttng ju Unterljanblern ben (Srgbifctyof 
unb (S^urfurften »on Srier, ben SStfdjof toon ©trapurg unb ben 
§erjog Subtoig in 23at)ern. ffierben nodj mefyr Unterljanbler fur 
notljig eractytet, fo tt)tH bte £5. 9JJt uotturftige Serorbnung $un. 
SDie Unterljanbler mSgen im galle ber -JtotJj, unb toenn fol<$e$ bet 
iljnen fur ratljlicfy unb gut angefeljen toiirbe, bte ©eleven bet- 
jieljen. ©o »tl ban betrtyff bie befenfion, tourbt bei ber Jton. 3ttt. 
nod>malen geadjtctt, ba$ biefelb in aim ober aubern toeg, nemltd) 
e« roerbe bie fadj toergfydjen ober nitt, Ijodjbienftlidj unb nott* 
toenbig fein; urfadj, fo man in ber fadj bie befenfion berurentt, 
toermetnt unb eutfdjloffen ift, tourt foli<$ bie toergleidjung ber 
religion nit wenig, fonber l)od) furbern, unb im fall fo bie &er* 
gletdjung faijten furgan Ijaben modjte, fo ift nott, barman ban 
mit fotidjer befenfion gefaft fety. ©er^alben ber $on. SOW. frunbt- 
UdjS unb gnebigS infeljenS unb beger ift, bie djurfurften ufferfcalb 
berer, fo erneutfein, fampi ber abtoefenben ^ottfdjaffter unb ratlj, 
njoHen bifem articln mfonberljeit audj notturfftigflid) crtoegen unb 
beratfdjlagen, uff bad man im fall unb nott nitt gefaumbt, fonber 
als obftcet, gefaft fety tc — 9W. Sto. 3Jtt." antttmrt ben djur, 
furften unb ftenbt ber 2lugfourgif<$en confeffton gegeben. @o:p. 
©at 16. 

— Sunt 28. $Pforj$eim. $roi>ft ^oljann Slftman erty&lt toon 
SRatfgraf <£rnft neue Seifung. 9lbbr. unten. 17. 

— 3>uli 4. §agenau. sprotfi ?lftman beridjtet an 3Jiartgraf 
(Srnfi 2tbbr. unten. 18. 

93efd>eib $. fterbinanb'S auf bie toon ben antoefenben 

gurften unb ©^fanbten ubergebene aSorftettung. ^bbr. unten. 19. 

— 3ttli 14 §agenau. ©rtlarung ber ©tanbe aug^burgif^er 
Sonfeffion auf be* £5nig$ 93cf(^eib. 2lbbrucJ unten. 20. 

Sftefolution befi ^onigd unb ber Uuterljanbler auf bie (£r* 

Hfirung ber ©tanbe Slugdburgifc^er Sonfeffion. Stbbrutf unten. 21. 



Digitized by VjOOQ lC 



171 

— %\xl 19- Sfotoott auf baS bom frang8fifd)en ©efanbten 
ubergebene ©djreiben. 2ibbrutf untcn. 22. 

— 3ul. 20. £agenau. 33orftettung ber ©tanbe toegen beS 
3f*eidj$?ammergericfyt$. 3lbbrud untcn. 23. 

— 3^ 24. $agenau. 3lbermattge SSovfiettung ber ©taube 
3lug«burgif<!)er Gonfeffton, auf bic ©rttarung bcr ?atl)olif<$en 
©tanbe. Slbbrud untcn. 24. 

— 3ul. 24. Jpagenau. ttebereinlommen fiber baS bid gu 
bemnSdjftiger enbgiilttger SSergleidjuug fiber bic 9ieligion$ftreitig* 
fetten einguljaltenbe SBevfaljreu. Slbbrutf untcn. 25. 

— ^ul. 24. §agenau. Dr. 3^nn 9Jtorquarb berid)tet an 
SWatfgraf (Srnfi. Slbbrudf unten. 26. 

— 3uL 28. #agenautf$er 3tbfd)icb. SIbbrud bci »an!e VI, 
279 ff. Unfere 2tbfd)rift batirt ben 2lbfd)ieb irrtyumlid) *om 
26. ftatt *om 28. Suit 27. 

— Sut. 28. £agenau. £>te ©tanbc bitten ben tfaifer, cinen 
aHgemeincn 9teid)8tag auSgufdjveiben unb iljn yerfSnlid) gu be* 
fudjen. Slbbrufl unten. 28. 

Sonpanbige ?lbbrutfe. 
Qnfbruction an ^topft SCftman fiir ben Xag oon ^aaenati. 1540. Sunt 4. 
$fortfetm. [9kg. 10.] 

graft Don gots gnaben marggra&e gu SBaben unb §od)berg, 
lanbtgratoe gu ©ufemberg, tyerr gu 9i5tefo unb Sabentofyler ic 

^nfiruction, toaS uf 915. &et). u. ^u. 9Kt. unfer afler gnebig* 
ften fyerrn, jjuugft befefcribnen unb angefefcten tag, fontagS %xxnU 
tati$, ber nmrbig tyodjgelert unb anbedjtig unjer ratty unb ^robft 
ju spforfctyctym, Sofyann liftman , bcr Ijetyligcn gefctyrifft Ucenciat, 
\)on unferu toegen furbringen unb Ijanblen. 

©rfilid) foU er, na$ uberanttoortung in bed tyetyltgen rek&$ 
can^lei feineS ton un« fyabenben getoaftbrieffs, fid) gu 3W. $u. 
$Rtt>erfuegen, berfelbigeu aW unferm gnebigften funig unb tyerrn, 
unfer unbertfyenige nnttige bienft anfagen, unb torn c« ir £u. 2Rt 
in glutfUctyer regkrung unb fonft nad) item nntten unb ttolgefallen 
guftunbe, bad were un« attgeit ein befoubere freub gu fceruemen; 
unb bemnad) bty ircr Wit un8 unberttyenig* rtetyfe* cntfctyulblgen, 
tmt angeigung, toictt>ot wit 9fto. itety. unb aud) irer £u. 9ttten 
in attcr unberttyerager geJjorfame gu tmtfaten un$ fdjulbig erlenncn 
unb uf ircr 9Kten atter gnebigft fd)ribcn unb erforbern gu 
angefefctetn tag, neben aubcrn geljorfamen djurfurften, furflen unb 
fttnben r etygenev $erfon gu erfctyinen ganfe ge^gt, wie aud) unferm 



Digitized by VjOOQ IC 



172 

etygnen anligenben fadjen fealb, batfoon ir jht Wit ein atter 
gncbtgft n>tffen Ijaben, unfer fyolje notturfft tool erljci)fte: ©o ftjen 
nnr aber bifcr geit mit levjbd fmdjljeit bcrmaffen belaben, bad und 
nit toot mugtidfj, on fonbere gefarttdjfeit unferd teibd unb grofferer 
gufattenber franrf^eitt # bifen beftintyten tag gu befudjen, nod) x>il 
roeniger benfclbigen bcr gepur nadj ftattltdjen ufegugetoarten. ©o 
balb abet gott bcr attmed)tig unjer francfl&eit gu befferung fd&idfen 
tourbe, aid toir bann Ijoffen, f^en toir ctputtig, bi ir 9Rt. in 
aUer unbertljeniger geljorfame ju erfdjinen, aud) mit unb ncben 
anbern geljorfameu d)urfurften, furften nub ftenben an unferm meg= 
lid)en tfetyfc nnb unbert^enigften bitten gar nidfjtd ertoinben gu laffen. 

9lm anbern, bemnadj bifcr tag DermSg bed auffdjretybend fonber* 
ttdj Don toegen ber (trittigen religion furgenomen, nnb bie geljor* 
famen d&urfurften, furften unb ftenb befdjriben toerben, bavuber 
ftattltdj bcratfdjlagen unb befd&lieff en ju Ijelffen , tt>ie bem geferlidjen 
obtigen in religion fadjen enbtlidfc abgeljolfen, cin beftenbiger guter 
frib unb emigfeit gepflanfcet mocjjte toerben tc: Uf bifen puncten 
fol unfer gefanbter anjeigen, bieroil bic religion fadjen furuemlicfy 
in gtoetjeu ftutfen ftrittig unb gtoifpeltig befunben, am erftcn Don 
toegen ungli^er leer urtb. Derftaubs ber Ijetytigeu gefdjrifft, barufe 
gefolgt ungtidjjeit unb enbemng ber tirdjen ceremouien unb euffer* 
lidjer fafcungen unb orbnuugen, am anbern Don toegen ber firdfjen 
perfonen unb biener, aud) beren geitlidljen narung, Ijaben unb 
guettem, fanqrt benfelbigen anljengig k. 

©ofcil ate bie leer unb ceremonien belangt, lonnben totr unferd 
geriugen fcerftanbd nit eradjteu, bad bie fugWidfjer unb beftenbig* 
flidjer gu gleid&erm Derftanb unb eiuigfeit lomen ober gebradjt 
modjte toerben, bann burd) eiu gemein fri) unb orbenlidj untoevfal 
concilium ber dfjriftenljeit , unb fo aber bad nit crljalten modjte 
toerben, burdj ein national »erfamlung, tote aormald guSfturnberg 
unb anbern geljaltnen reid&dtagen bafcon geljanbelt, beratfcjjlagt 
unb beftljloffen toorben. 

Unb ban bie getyftttcfcen ^rfonen unb beren jcitlidje guetter 
beruerenb, fclje und fur nufe unb gut an, bad fie!) bie getyftttd&en 
nadfj ufetoifung ber alteu canonum getyftltcijer unb letjferlidjet 
recjjten in attem irem toanbel, tljou unb laffen Ijielten, niemantd 
fein bo§ ejsmipel nod& ergernud geben; bagegen folten ft) h\ iren 
alien toolljerbradfjten fr^jeitten, Ijaben unb guettem bliben, beren 
onerlangt redjtd nit fyoliert nod) entfefet toerben, toad defend ober 
ftanbd aber bie f^e tolber redjt f^oliert ^etten, ber ober bie folten 



Digitized by VjOOQ lC 



173 

fo toriberumfc reftituiren unb bj iter rc^tmcfflgen ^offcfflon unber* 
gematttgt blibctt laffen, unb in religion fa<$en fein neroerung gc* 
pattet nod) furgenomen toerben, toie fol$S bic fcorigen abfdjetyb 
clartidj ufjtoifeii k. 

©efcglidjen folte aud) fonfi bcr geutein uffgeridjt unb beftcttigt 
lanbfriben, geridjt unb redjt tm ljetyligen reic§ geljalten unb ge* 
foanbttyabt, tnfenberljett bic gefyrocfrt urtljetyln am ftety. djamer* 
geridjt unb fonfi, ttrie fidj gc^urt, eyequtert unb Mitogen toerben, 
baran bann bifer jeit groffer mangel erfd)eiut, unb toilfeltig ttagen$, 
nad)tauffen$ unb fdjrtyenS ift, unb abet niemantt gefyolffen mag 
toerben. 

9lm britten, bietttyl xoxx nit ^)iffen mogen, toa8 fidj in alien 
Ijanbluugen unb beratbfdjlagungen gutrageu unb unferm gefanbten 
begegnen m5djte, fo ift bifc unfer gemciner bet>el<§, ba$ unfer ge* 
fanbter gu jebcr geit unS furberlid) toriffen laffe, n>a« bg furljalten 
unb toaruf bie fa<$en benwen toollent, unb baruber toon un$ 
toevjter befdjetybS gemarte. 2Ba$ bann gemeinlid) burd) atfe ge* 
^orfamc ftenb ober ben merer tljetyt angenomen unb befdjloffen 
totrt, mag er Don unfert toegen audj fur genem Ijalten. 

3u urQunbt $aben tt)ir unfer fecret gu enbt bifer fdjrifft t!)un 
brutfen. 2lctum unb batum 5)3forfc$etym ben tierten tag ^unii nad) 
ber gepurt (S^rifti unfer« lieben Ijerrn funffgeljen $unbert unb im 
tnerjigften iar. 

$aj>. Concept. 4 930. 
SRarffltaf @rnjt an $ropft SCptnan. 1540. Sunt 28. $for#eint. [3teg. 17.] 

(Srnft k. Sieber anbedjtiger. 2Bir Ijaben etter fdjriben, be8 
batum §agnan> fritagfi nad) Sotyumtt, 1 fcntyt eingefdjlofenen 
copien nad) lengbe ge$ort aerlefen , unb bem nadj totr barau$ t>er- 
nomen, ba$ gegenttnrtig ^anblung be$ toerfamlung$ tag gtoatyer 
:puncten Ijalb furnembltdj beratljfdjlagt Wirt, unb aber nodj gar 
ni$t« entltdjen befdjloffen; gum erften bie ftrittig religion be* 
treff enbe # bie toetyl gu guttlic^er unberljanblung ber felbigen ettltdjc 
ftenbe aufgefdjoffen unb toerorbnet, laffen toir e$ audj ba bt) 
bliben, unb bebuntft un$ bifer getyt unnoten, toietern befdjetjb 
barker eudj gu geben, Ijoffen | tine nrir audj gott bitten | , bad 
fottidj gnrffoaltung gu djrifienltdjer unb fribli^er einifetyt gebra^t 
toerbe. 3 um ^uberen att ir ferner melben, toie romifd^ loniglic^e 
9Rt. ftreng unb ernftli(3& begert, baS neben ber religion fa^en 

1 $iefe8 Seflleitfdjreibim x>om 25. Sunt ift nid&t bet ben SHien. 

Digitized by VjOOQ lC 



174 

audji toon ber befenjton gerebt, beratbf^tagt unb gel)anblet folic 
toerben *c; ^ierauff ift unfer Betoeldj unb. matynung , bas ir eudj 
in bifem !punctcn ganfe beljutfam unb getoarfamlidj, toie ir jetton 
n>ol totff en unb toir'eudj genfelidjen toertratoen, fyaltent; ban unS 
baran, au8 urfadjen'ir felbs ju eradjtent, treufenltdj Ijod) unb 
totel gefegen fcin toifl; unb ob aber ilje uff eudj getrungen tourbe, 
foffent ir eudj nodj gur getyt nit anberft toernemen laffen, ban toie 
toormafe uff 915. $5. 9Jtt. begem burd) djur unb furften, audj ber 
abtoefenben bottfdjafften anttourt geben toorben, namfl<§ too ilje 
bie gutlid) Ijaublung ber ftrittigen religion Ijalb nit fiat fytben 
folte, ba8 al« ban im fefben faal, toa8 toir fampt anberen djur 
unb furften unb gemetynen ftenben be8 Ijetyttgen reidjs jetton 
fdjutbtg , tourben toir un8 ber gefcur unbertljenigltd) fatten unb 
ergetygen. Jpte nebent tooHcnt ir aber nit beS toeniger in ber ge- 
l)at)m toletyftg tnerdfen unb erfunbigen, toaS ftdj berurts puncten 
$alb gutragen unb in unb aufferljalb ratljs tractirct, getjanbtet 
unb befdjloffen toerben tootle; unb toa$ ir alfo erfunbigen unb 
fur beftenbig anient , baS fottent ir uu$ fo tag fo nadjt untoer* 
gugltdjen toiffen laffen unb oljne unfern toieteren befdja^b unb be- 
toetdj ni$t$ cntttc^S ^ierinnen bef<$lieffen l)elffen, fonber mittler 
getyt toiel Ijeren unb wenig bar gu reben, audj bte$ unfer fdjribcn 
bty eud) beljalten, ba ntit toir toon fetynem tljetyl ungnab, toertoiff 
ober untoiHcn erlangen ober getoarten borffen. $)aran tljunt ir 
unfern betoeldj unb befonber gefattenS, unb fmtfy eu<$ mit gnebtgeut 
tottten tool genatygt. SDatum $Pfor#jetym ben xxviiiten tag 3uniji 
anno ww. 

%n :pro:pfi gu spforyjeim ijerm $o$an Slftutan it 

Concept. 

8ertc$t be3 $ropfte8 ^ftman an SJtarffltaf (Svnft. 1540. 3ul. 4, $aaenau. 
[feg. 18.] 

©urdjleudjtiger, Ijodjgeborner furft, gnebigfter Ijerr. (£. g. ©ri. 
fet>en mein ganfe unbertljenig geljorfam unb Vftydjttge bienfi gu* 
toor k. ©nebtger furft unb ^err. Ongejtoe^felt ^aben @. g. ©n. 
toerlangen je toiffen, toag ^ie ge^anblet. 9hm ^ab (&. g. ©n. 16) 
Ijietoor unbert^enigli^ toerftenbiget aUefi, fo btyfcanljer mitt ben ge^ 
^orfamen ftenben geljanbtett ift toorben; ban atte fa^en in rto 
geftelt fet)b ber jcttt unb tag, at& bie beffenfton ju beratf^tagen 
ift uffjogen toorben, unb ^gtt man dttcin in fonber unb gefyetytn 
mitt ben Vtoteftierenben gu ^anbten; unb aft toil id) ber fa<$en 

Digitized by VjOOQ lC 



175 

!>ab mfigen erftmbigen, ifl mitt itten bie fad^ atfo angefengt 
grfttid) tyabeu £on. W. toon toegen it felb unb #at). 9ttt bectagt 
be§ fongfamen unb bergSgtycfcen anTomenfc, tnttt ergefang bet be* 
fdjtoerbe unb nadjtyaptfc, fo irn 3Wten unb attbent barufc er» 
toolge *c. 

,3tttn anbem ftnb ft bcfragt, mitt toa§ feooclc^ unb getoaftt 
bie erfdfoetynenben botfdjafften toon iren djur unb furften, aud) 
anbeten tren l)ern abgeferttget, bie felbigen ju erfefyen begertt 
toorben tc. 

3itm brtyttcu ftnb ft angelangt toorben, baS ft tt>Stten in 
fd)tf)fften flbergeben, nad) bem jil 9lugftfirg ettWjet article!! toer* 
gteidjung gefdfoetjen, wife unb wclc^c artidett bej inen no<$matfe 
ftrtyttigl unb tooruff ft entity toermeinen gii toer$arren. 

SDer gwtjen erfien ^flncten fyaU man ircfe crf^ctncnfe ein toer* 
gntyegen mtycffcen Ijaben *c. 

Uff ben brtytten Ijaben ft angeugt, bafc ft Ijtetoor gfi Sfagfourg 
ire becfantynfife unb confef jlon ubergebcn fyaben unb tootgenfe etfyd) 
erclemng bariiber audj getyon; bet) ber felbigen toerfy>jf()en ft gft 
toerljarren unb bar toone nit gefcfyretytten. 60 toerr aber ber gegen* 
tfyetyC toerner unb toetytter erteuteriing ber felbigen fyte toor gettyonet 
erclerflng irer cotifeffion notttoenbig begerten, fetyen ft abermalfe 
erbiettigl, ftd) toetytter taffcn toernemen *c, 

Uff btyfc anteflrt $att man ffirgenomen gii toerner toergletydjftng 
ge^anblen, tyaben ft) atfjeugt, baS ft, tote ft gugegen , nit M)ffen, 
inen aud) nit gebflm toette, gfi toerner erleuterung fi<$ ingelaffen 
unb begeben one toom^ffen, ratljfdjtag unb bmitttgfing ber 
SBfyttenbergtyfctyen ttyeologen *c 

SRfin toerntym id), ba8 ft anfenglidj uff ben toergug fid> getentlj 
tyaben unb no<$ bie fatten gfi anberer tagfafcung gebringen unbet* 
ftanben, aber u& bem foil jton. SSlt fantyt anbem toerorttneten 
unber^anbler toerurfadjett ftn toorben, bty ben ^rinci^aH ^roteftie* 
renben d$r unb furften urn toeittern unb $3$ern betoeldj gege&en 
iren bottfdjafften unb gefantten unb jfi furberung ber fad)en , »d 
inen t>on nfttten ober gfltt eradjtett, mer leutt aucb gelertt ge* 
f^irf^en. ©em nac^ inen geantnmrtt, ba« gil\3erfen^eW(^ MeSBittem 
berg^en tljeotogen toerben in n>enig tagen audj al^ie erf(^e^tten. 
311ft ftatt atle fa^en unb xofy% n>ct)tter ni^tgit ge^anMett fetjn; 
bod& ^ab ic§ infonber gefragt, ob man be& Sutterg etjgener \>erfon 
au(^ getoerttigl fe^; befunb i^ ; ba* ime nit toctte t>ermet)nt fe^n 
fyie^ergelomen, aber aJielan^ton unb anberen foCen nit ufebeleiben. 

Digitized by VjOOQ lC 



176 

Ug to)fem, gn. furfi unb §er, §abcn <S. ft ©n. fetbfi gnebtgti^ 
jfl bebentfen, in toag get)t fad& btyfer tag nod) muge erftretfcn; 
ban ob fc§on bic religion fadj gefdjurfet nmrbe, bannodj getytt unb 
toeitt gcbraudjt, bt)g man bic bcffenfion beratf$lagtl)e unb ab* 
retye; ban one toerftanbe bcr bcffenfion jfon. 3ttt unb anberc 
ftenbe nitt toirben §ie abfommen unb toetretytten, fo toil tyn idj 
toergetttygt 

ttff neft bornftag genadjt ift tttyberum etyn franguftfdj botfd&afft 
anfomen unb geugt ane, ttrie J?on. 2Kt. in ftranclenretyj) fad) fyedj* 
ltd) toemonbere, nadj bem it 3ttt Ijtetoor jjn irer 9Kt. ftatt etynen 
oratom Ijie l)er bic religion fadjen gu gietfa^em toergletdfoen Ijelfen 
gebringen, abgefcrtiget, unb burdj fotti<$e lange ge^tt nodj nid)tgtt 
tt>ar uff unb n>ag geljanbletl) ftf) toerftenbiget, barum bcr mo an- 
Ipmmcn orator fadj atter fadjen erfarfyen unb ir 3Jit beffelbigen 
tttyffcn gu berictyten. £att fadj aber ber crft orator entfdjulbiget, 
imc fetyen bie fadjen toerboten, ban cr gu fapnem ratlje nod) ntye 
crforbert ober bertjeffen, unb fadj gegen etlidjen fiirftcn beg fclbi= 
gen Ijodj erclagt, toon bencn idj ba« fclbft geljertt; e8 Ijatt au<$ 
etyncr bcr furften toon ftunb folded 8t £on. Wit angeugt. Ob 
nun bcr orator furt^ane in bie gemeijncn retfye gugogen toerbe, 
ftatt nod) in ber erfarung. $S lagt ftdj audj ber nctt> orator 
offentlidj toernemen, ttoie bcr fonig in ftranfretydj Ijab tuljer 
monatljg laffen uggon ein manbat beg betoeldjg, bag attc fo ug 
anbern nationen in ftrantfenretydj anfomften unb luttcr^fc^ be- 
funbe*, fotten attc geridjt toerben, unb bie fo frangiififdj, gefeng* 
fadj angenommen unb irer 9Kt. angeugt tyerben u. 

£)ie fdjrifften (5. ft ®n. graff SBil^elmeu toon §ennenberg gu 
ubcrgcbcu Ijab tdj in abtoefen gebadjteg meineg gnebigen Ijern graf 
SBilljelmen, beljenbiget graff SBedjtolben toon §ennenberg, bcr fur 
fadj felbg cinen bottcn mitt ber unb anber fd&rtjfften abgefertiget, 
unb graf S3edjtolb , (£« ft @n. fonbern gutoiuttigen bienft erbottcn 
fantyt einem, bcr fad) nennctt Saurenfc toon ©onenberg, unb 
m5gen <5. ft ©n, fa gft alien irer gnaben bienftcn anforedjen. 
S)arum Ijab idj mtyefgen II Ijadjbedjcr mitt toein ugtrtynclcn, fotten 
& ft ®xl audj bcf(%e^b t^un; foldjeS @. g. ®n. gef^reiben ^ab 
mtyeffcen tocrf^r^etu 

Sfleu geittigungen: SDer batfi ^att ^arug 1 bie ft&tt g& unb on 
gnaben uff genomen unb nber folic^ed grog blutttocrgiefgen gc- 
f^afft an benen imoonern unb gfi lctf(^t bie ftatt afler bingen 

1 Perugia. 



Digitized by VjOOQ lC 



177 

geMonbert SGBeittcr tyaben 6. %. ©n. etyn tomtom gnebigft ju 
entyfa^en bcfe jufdjretbenfe j£on. 2Jtt. gu fomen *c 

©atum gu §agnatt) fontag na<$ $etrt unb $auli anno 40. 

@. g. ©n. gefyorfamer unb ttrittiger eastern 3>o. Slftyman 
brotft k. 

~ 3$ ttentytn, 3flenfc toerbe nit mcr $te erfd)et)nen, etynetljtoeber 
!rantfl)et)t obcr in gljetym ert^ttenfe tobefe §alber. 

Drig. 4 SB. 

3tu§&ufl aa% htm 33efd)eib J& grerbtnanb'S auf bic t>on ben anrocfenben gfirften 
unb ®efanbten fi&erge&ene SSorpcaunfl. Unbatirt. [3Heg. 19 J 

5Ka<$ bent bic ctften ©afce be8 ©cfcriftftiicfed, anf ba8 33efd)eib 
ert^eilt toirb, umfefcreibenben ©ingang toirb bic SBerfidjcrung 
toicberljolt, bafe e8 in bcr faiferlidjen aJlajcftat ©emiitlj ftelje, bag 
furnemlidj bie etc nnb glorty bc8 atotedjtigen gefftdjt, audj unfer 
toarer Ijetyliger djriftfidjer glaub beftenbig erftitten, unb baneben 
im tjetyligen romifdjen rcic^ unb fcorab teutfd)cr nation frtb, rutoe 
unb etnitffyett, barju gemeiner reid)ftenbe ere, toolfart, uffnemen 

unb nufc gepflanfet unb gefurbert toerbe ©a8 aber bic Stty. 

Wit biffe fcerfamblung ufcgefdjriben unb bieljanblung, fouffbiffem 
Derfamblungtag gefc^eljen foil, nit nff ainem gemcinem reidj&tag 
angcfteCt, barju tyaben it Aaty. 9Wt unber anbern unb nadj* 
gemeltcn unb tt)id)tigen urfadjen betoegt: SKcmltdj c§ur unb furften, 
au<§ bcr abroefenben botf<$afften unb retfye, gruntlidj unb gut 
toiffcnS tragen, nrie audj v ba$ mengtidjem on&erborgcn, bad bic 
Dorigen l)anblung unb retyfdjabfdjeib in ber ftrcittigen religion ju 
Stugfimrg, -Jliernberg, Sftegenfourg gemadjt, cincn fribftanbt mit 
fid) bradjt, toeldjer fid) nit lenger, banbifc uff cin fttnfftig con* 
cilium obcr uff cine geuteine retyd$t>erfambtung erftredft; bie toeitt 
fidj abcr ba$ ufcfdjriben befc concilij bi§ anljer fcerjogen, toic toott 
ir ftai). 9Kt. an furberung bed felbigen an hem flet)fc nittyS er* 
tounben laffen, unb bic Jlaty. 2Kt. nodj nit gruntltd) n>iff en # toan 
ba« concilium gefyatten toerbe, berfyttben fottidjer friebftanbt .-.. 
gef alien toere, ufe toett^em . . . n>eittcr onrat^ unb toerbcrben ^olgen 

unb ftieffen m5gen S)cm attem na(^ ift mcr mat bcr $5n. 

Wit in namen ^a^. 9Rt. unb fur fidj felb§ an <$ur unb furftcn, 
au^ bcr abttefenben ret^c, fruntti^ unb gnebigft anfu<$en, bie 
tooUcn biffe anfeli^ Ijanbtung, auc^ ^rifttidj toblid^ gemein reldH 
ftcnb teutfd&cr nation gegen got unb ber tvett baruff berilen,. unb 

3ritf^t. xxvn. 12 

Digitized by VjOOQlC 



178 

Ijertttfeer n>af} !f)o!)er nadjti&eifiger unratlj unb toerberbett barufc 
t)otgen imb flieffen mag, mit affen fletyft unb uft djriftlid)em gemfit 
ertuegen unb bebentfen unb an jton. 9Wt., bcrfctfttgcn toorget^aner 
muntfid&er unb fcfyrtfftlidjer furtrag, audj $at). 9Jtt. bct>cl^ unb 
beger gemefc, unb banebeu ti>an, toa unb burc$ toetcfye iperfonen 
bie guttidj Ijaublung furgenemen unb gu erfctytefclidjer ttmrdfung gu 
brtngen, unb im fatt fo ftdj btc fcroteftirenben normals gu an- 
nemlicfyer <$rtftlidjer *>erglid)Ung ober anbcrcr biflidjer Ijanbtung 
nit toeiffen laffen toolten , nrie bie notturfftig bcffcnfton unb gcgen* 
tt>ere gu er^alten unfer$ djriftttdfoen glaubenS, aud) befdurmung 
unb befd&tfcung bcr altglaubigen an btc fyanb gu ncmen fety; unb 
ob fie uod) fcerrerfc obct anberfj bcr fadjen btenftlidj bet) tnen er~ 
adjten, iren tat unb gut bebuntfen onwrtangt tnittyaiten unb in 
fdjrifft ubergeben. 3Ba& ban barubet bic Stty. 9Rt unb J! on. 3Kt. 
bcr fa$en gu futbern unb gut, erforieftfid) unb furtregttdj jcin 
tnoefcte, ermeff en unb tngebencf, fein ire beibe 9flten mit affem 
gnaben genetygt, bafcfelben <$ur unb furften fambt ber abtoefenben 
ber retlj unb botfdjafften otwergieglid) gu erfttem, bamit toolgenS 
gu natter frudjbarer tyanbtung griffen loerben mSdjt ©aneben ift 
ir 3?on. 2Jtt toerer fruntti<$8 unb gnebtgS begeren, bie <§ur unb 
furftcn fatftyt ber abtocfenben botf<$afften unb retfyen n>offe bie 
fa<$en inter fobil mftglidj furbern, ban fo letdjtid) bebentfen unb 
ermeffen mSgen, mit toafc groffer angefegenljeit ir jfon. 9Jit ber 
fetben fonigrtdfoen unb erblanben t>on toegen beft obligenben ge* 
toaltigen ftnbefc be$ burden anreinenben grenfc iron &*6 te ba8 
fed}8 monat, barum ban ir Wit btfe in bie toierben toodjen toer* 
f$fyf[en abtoefldj, ucrlaffcn # unb toie bef<$toerlic§ einem Jeben ufe 
ber d)ur unb furften, bem ber unratl) bermaffen oWegen feht 
nmrb, barumb bie #otu 5ftt. unb fo toil mer fcertrifien unb *cr* 
fe^en tottl, djur unb furften ... toerben ftdj uff bi§ Ron. 3Rt. 
gnebigft anfudjen unb begem gum furberltdtften entfd&Xicffcn unb 
berfclben ben Befdjlufe irer #on. 2Rt ont>ergogentfid) beridjten 

Unbatirt. SJtongelljafte (Sopte von anberer §anb, alS bie UBrigen 9(fc 
fd^riften. SDaS Sd^riftftiltf, auf roeld&eS Sejua Qenommen wirb, fe§(t in unferem 
ga^^ifcl, »emt netnlid^ bie t>on un% ein^altene ^et^enfolge bie nd^tige, unb 
toenn nidjt ber 8ef$eib fd^on fritter ober erft fpdler einaurei^en ift. 3)ie %bi 
fd^rift ftammt t>on berfetten $anb tote bie von Sleg. 16. ©ie trfigt bie 8(uf= 
fd^rift: e^ffttidj anttmtrt Ron. ERt. uff ber d&ur unb flefantten begeren. Son 
fpftterer §anb pnbet ftd& auf bem Umfd^Iag ^irtten bie SeseidJnunQ: ^on. Tti. 
tefolution uf ber dfjur, furften unb ftenbe begem. 



Digitized by VjOOQ lC 



179 

(Srttffnmg bet @ttitu>e &ua$htrgtfdjer Gonfeffton ouf b*3 IWniflS Cefdfreib. 
[Be* 20.] 

Return §agenan> ben 14 Sulti anno *c 40* 

©cr 3t ^6. 2Rt. unferd attergnebigften tyerrn gnebig, getreto 
unb toolbebefylid) bebenfen uf bet erf<§incnben djur unb furfien 
unb bcr abtoefenben pottfe^afften unb retlj iungft fibergeben ratty* 
fdjlag, rate tr$ adjtend in ber ftrittiflcn religion fddjen fru^tbar* 
tidj folt furgufdjretyten fein, tyaben ir djur unb furftfid)cn gnaben 
unb ber abtoefeuben fcottf<$afften unb retl) ufc ir &o. Wtt fiber* 
gebener fti^rtfft unbertljenigflid) fcernometu 

Unb roie ir $ur unb furfttidjen gnaben unb ber abtoefenben 
pottf^afften unb retljen Je unb attttegen audj im anfang bifer 
alljte ge^flegten tyanblung gefourt unb befunben bie fonber gnebig, 
toatterfid) unb getreto gunetygung, fo bie jtety. unb £o. 3Kt u& 
gnebigem Ste$. unb ^5. mttfen gemuet gu bem romifdjen retd) 
teutfdfoer nation tragen, alfo fd)einbarlid) toermertfen ir djur unb 
furftlidjen gnaben unb ber abtoefenben fcottfdjafften unb retl), ba« 
ir £et). unb $6. SRt-itit f>o<§er« begern unb fud>en unb gnebig- 
flidj ju futbern genetygt fein, bann ru$e, friben unb einigfeit be$ 
Ijettigen reidjs teutfdjer nation, barufe atte toolfart, ufnemen unb 
gebv>ljen ongtoifenltdj erfolgt, unb befto uter r bietoeil bie £o. SOW. 
innamen ber Ste}. Ml unb fur fidj felbs bed gnebigen freunbt* 
lichen unb cfyrift enttdjen gemuetd ift, neben djur unb furften unb 
ber abtoefenben pottfdjafften unb retljen normals atte roeg unb 
mittel an bie Ijanb gu nenten unb gu furbern Ijelffen, bie gu djrift* 
lidjer eimmg unb toergtcic^ung bifer ftrittigen religion inter btenft* 
ti$ fein modjten, unb t>orab bad gu fcerljueten unb gu furfomen, 
ba* gu gerftorung friben$, rulje unb einigleit int Ijetytigeu reidj 
utfadj geben modjt 

SBiettol nun djur unb furften unb ber abtoefenben :|>ottfdjafften 
unb retlj jldj ber gnebigen unb getretoen gunetygung ir j?ety. unb 
tfo. SRten gegen bem romifdjen reic^ teutfe^er nation Ijie&or ntit 
unbertljenigem fteifc bebanclt, fo erfljenncn fo fidj bodj, ir <§ur 
unb furftlicfy gnaben unb ber abtoefenben jwttfdjafften unb retlj, 
gegen betyben iren SJJten befto mer i>ei^pfXtc3&t unb fcerljafft, bientyl 
ft) sermerfen ben gnebigen getretten fleife, fo bie £o. 3Rt. innamen 
unb toon n>egen ber $et). Wit pterin gnebiglli^ unb un&erbrupdj 
fimoenben, au^ mit na$tet)t unb beftoerung irer 2Jit. fontglreid), 
tanb unb leut. 

SBebanlen fid) aud) bemegen gegen ber romifdjen Ae^. unb 

12* 

Digitized by VjOOQ lC 



180 

$5. 5Rten abermalS in affer unbertfyenigleit, mit unbertfyeniger 
erbietung, foldje gnebige getretoe gunetygung unb moglidjen toletyfc, 
fo ir $o. Wit flttebigttic^ furtoenben, gegen ber Jtet). unb ir 
$o. Wit in atter unbertfyentgfeit unb getyorjamltd) gu toerbtenen. 

Unb baS ir £o. Wit uf djur unb fuvftcn unb ber abroefenben 
ipotfdjafften unb retlj unbcrt^enig angeig ncbcn inen audj ertoegen 
unb bebencfeu, baS ufc ergelten betoegtidjen urfadjen at^ie gu 
frud)tbarer Ijanblung unb cbriftenlidjer toerglcidjung fugflidj nit 
mug furgefdjritten roerben, bewegen ir J?o. Wit innamen ber 
&ety. Wit unb fur fidj felbs nit gutoiber, uf einen anbern tag 
unb malftatt, bod) ber 2lugfpurgifd)en reidjSljanblung unb abfdjib 
unbegeben, gu Ijanbten, fotd)S ift burd) ir $o. Wit ftattlidj, not* 
iurfftigKid) unb tool bebadjt unb ertoogen, audj gu tyinlegung ber 
ftrittigen religion fadjen ufe beweglicfcen urfac^en fonber gtoetyfel 
erfd)iefclidj unb bienlid). 

Slber uf ir £o. Wit guebig unb getrenftoolmeinen unb be* 
bentfen, tt>ic uf funfftigem tag unb fonft in bifer religion fadjen 
foil furgefc^ritten voerben, toeldjeS <§ur unb furften unb ber ab* 
toefenben potfdjafften unb retl) toon irer Wit gu gnaben unb unber* 
tljenigflid) ufnemen, Ijaben ir djur unb furfilidjen gnaben unb 
ber abtoefenben ipottfdjafften unb retty nit tooflen unberlaffen, ire 
ferer bewegnufc unb urfadjen ir$ fyietoor gegebnen ratl)fdjlag8 irer 
^o. Wit unberttyeniglltdj gu eroffnen. 

Unb erftlid) ate ir J?o. Wit bebendfen, ba8 bie jtfctbenanten 
t>icr unberfyanbter toon djur unb furften uf lunfftigetn djriftenlidjen 
gefpred) gcbrudjt toerben fotten *c, ba8 tt>er ben anbern furften 
unb ber abtoefenben pottfdjafften unb retfy gefellig; ft) befinben 
aber # baS ir djur unb furftli<$en gnaben u§ betoeglidjen urfadjen, 
fo ir ^o. Wit burdj ft) angegeigt toerben mogen, be& mergftidje 
befroerung tragen, berroegen ir djur unb furftlidjjen gnaben unb 
ber abtoefenben potfdjafften unb retlj nodjmatS fur bequemlidj, 
frudjtbar unb bienftlidj anfeljen, gu bifer lunfftigen Ijanblung gu 
toerorbnen, tme Ijieoor in irem ratljfdjlag toermelt unb ergelt ift. 

Unb ob bie babftlidj Ijetjligfeit unb ktX). Wit in folder Ijanb* 
lung jemanbts toerorbnen toolten, in bem Ijaben djur unb furften 
unb ber abtoefenben pottfdjafften unb rety ir Ijetjligfeit unb $et). 
Wit alS ireu oberften ljeuptern !ein ma& gu geben getotft, w>tc ft) 
inen nodj nit gu geben toiffen. S)a8 aber bie perfonen, fo Don 
babfttidjer t)et)ligfeit unb j?et). Wit toerorbnet, in bie angat, ber 
man fidj at^ie Dergli^en timrbet, nit fol gu re^nen feht, be8 

Digitized by VjOOQlC 



181 

tragen ir djur unb furftfidjen gnaben unb bcr abroefenben £ott- 
fc^afftcu unb ret!) fein befd)tt>erung. Sifter bie jfo. Wit Ijaben 
gnebigflid) gu ertoegen, ob bic proteftierenben ftenb folc^d nit fur 
etn ungleidjeit anjie^cn mSdjten, toetctyeS it ko. Wit ufc tjodjcm 
toerftanb gnebigllidj bi fi<$ ferret gu erroegen. 

Unb bamit btc j?o. Wit befto etygentlictyer toerfteen mog, tt>e« 
$ur unb furftcn unb bcr abtoefenben pottfdjafften unb retlj ge* 
muetl) getoeft, fotoil btc toerorbnung bcr iperfonen betrtffi, §aben fo 
unberttyenigllidj bebadjt, ba$ btc t)ier furfur ften fym 9tl)ein 2c. 
unb etttic^e geifilidje unb toeltlidje furftcn, fo jefco benent toerben 
molten, btc inen gu Junfftigem unb djriftentidjen gefored) fd)tdfen 
folten; nemlid) cin iebe* djur obcr furji uf8 tt>enigft gtoo obcr ufs 
ntetft brty gefdjidt getert unb toerftenbtg ^erfonen, ttoetdje bodj nit 
mcr bann cin [tint tyabeu foltcn; unb fo toil furftcn bifc ttyctyW 
atfyie benent ttmrben, neben unb mit ben djurfurften bic ircn gu 
angegogenem djriftenlic^en geforedj gu toerorbnen, at8 toil ftcnb toon 
ben :protcftiercnbcn foltcn bic ircn gu foldjem funfftigen gefpred) 
audj abfertigen, mit bcr angal unb ftim, xoit Ijtetoor gemctt tft. 

$)a$ ber tag unb bic malftatt alien ttjctylen alljie toerfunbigt 
tocrbe, 1 oudj ben djur unb furftcn unb bcr abtoefenben :pottf<$afften 
unb ret§ ber fa^en furtreglidj unb btetttidj, unb aber toon noeten, 
ben tag efctoas gereumcr, a(8 ufs tocnigft brt) ober toier monat 
nadj befdjlufe bife tags gu bejiimben, ufc atterljanb notoenbigen 
unb betoeglidjen urfa<$en, barmit btc fadjen nit uberetylt, fonber 
ein mat beftenbtg, bebed&tlidj unb frudjtbarlidj tnog furgenomen 
unb gefymbtljabt toerben. 

©o tooHen tr djur unb furftfidjen gnaben unb bcr abtoefenben 
pottfdjafften unb retlj ber ko. Wit bte utatfiatt am getegncfteu 
unb bequemeften furguncmen Ijetjmgeftelt Ijaben, unb adjten bie 
ftatt ©petyer, 2Bormb8, 3Kenfc ober <S5(n bargu nit unbientidj, 
bodj nit bcrgeftalt, ir Wit mafc obcr orbnung gu geben, fonber 
jot$$ nadj trer Wit ttoitlcn unb gefaffen gu toerorbnen. 35a8 an* 
gegogen gletyty betangenb laffen. inen ir djur unb furftti<$en gnaben 
nub ber abtocfenben $ottf<$afften unb retlj nit miffaffen, onge^ 
groeifelt, bictot)! foldjs bic Jtety. unb ir ^o. Wit bclangt # ty 
ttocrben ft(^ barin bcr notturfft unb ge^ur tool gnebigWid) toiffen 
gu fatten. 

SMe orbnung unb ma^ be5 djriftenltdjen gc^rec^fi, toic ba« 
bur^ bic j?o. Wit furgefd^tagen ift, laffen inen djur unb furften 

1 §ier fe^lt offenbar: ifl. 



Digitized by VjOOQ lC 



182 

unb bcr abtoefenben ^ottfc^afftcn unb rcHj and) gefalleu, bod» ba« 
in fadjen ber religion nit bifiputiert toerbc, fonber ba* fid) bic 
toerorbneten freunbttidj, djriftlid) unb guetlu§; bod) untoerbunbtlid) 
unberrcben unb moglidjen ffeifc furtoenben, bic ftrttttge religion gu 
d)riftenlidjer toergleidjung gu bringen. Unb bietotjl bic afyie toer* 
orbneten unberljanbler befdjttoerung Ijaben , fid) uf funfftigem 
djriftenlicfyen geforedj gu unbetfjanbler gebrudjen gu laffen, toie 
§ietoor gemelt, fonber unbertljenigflidj geneigt, bic ircn, toie Ijietoor 
furgefcfylagen , neben anbern diurfurften unb furften gu toerorbnen, 
toa bann bic jlet). Stilt bic ircn b| folcfcem djriftentt^en gefotedj 
nit tyaben tourb, fein bic d)ur unb furften unbeftoert, ,$?et). Stilt 
attcr fyanblung unberttyenigflid) gu beridjten unb in foldjem an 
incn nid)t* ertoinben gu laffen. 

9U* aber bic £o. Stilt neben bem aUcm gnebigflid) ertoegeu, 
ba* d)ur unb furften unb bcr abtoefenben !pottfd^afften unb jetlj 
[bie £ct). Stilt unberfyenigflidj erfu<$en folten, ba* ir ftfy. Stilt 
cin gemeinen reid)*tag uffdjriben toolt, aud) ben djur unb furften 
unb bcr abtoefenben >ottfdjafft$n unb retlj] * aud) toon noeten, bad 
fotcfy*, tote burdj fy Ijietoor angegcigt ift, gefdjen unb toolgogen 
toerb, fein aud) unbertljenigflidj erbutttg, neben bcr $o. Stilt in 
bem abfdjetjb bife tag* bie ^ety. Stilt gum allcr unbertyenigften gu 
bitten unb gu ermauen, nadj cnbung be* lunfftigen djriftenlidjen 
geforedj*, unb toan ir jtct). Stilt aUer ge^flegter Ijanblung tool* 
fomenlidj beridjt ift, cincn gemeinen reidj*tag uffdjriben unb ben* 
felben in etygner :perfon gneblgttidj gu befudjen, barmit gu not* 
toenbiger djriftenlidjer unb enbtlidjer toergleidjung ber ftrittigen 
religion burdj ein djrifienlidj concilium ober anbere gimltdje ge* 
^urlidje toeg gefymbelt, frib, rulje unb einigteit gtyflanfet unb 
erljalten, au<$ anbere be* tyetyligen reidj* obligenbe beftoerlidje 
fadjen fur Ijanb genomen unb bebadjt toerben mogen. 2Ba bann 
beritet). Stilt gefelligtoere, ber babfilidjen Ijetytigleit folc^en reidj** 
tag gu toerlunbcn/ gu bcmfelben Ijaben gu toerorbnen, toiffen $ur 
unb furften unb ber abtoefenben ipojtfdjafften unb retl) fidj toot gu 
erinnern, ba* inen nit ge^urt, ir $efy Stilt in foldjem einige 
mafc gu geben, fonber toollen foldj* gu bcr jtety. unb $5. Stilt 
gncbigem toolgefatten unb bebentfen gcftelt Ijaben. 

£>ie ^o. Stilt follcn audj nit barfur adjten, ba* djur unb 

furften unb ber abtoefenben ^ottfdjaften unb retlj be* gemuct* ober 

toittcn* gctoeft, bie babftli<§ ^c^ligfeit ober jfet). Stilt toon bifer 

1 SDie eingetlammerte ©tette ftejt DoppeU in ber unft ootfiegenbtn Sopie. 



Digitized by VjOOQ lC 



183 

Jjanblung ufjufd)lteffen, bann in iungfiem ratl)f<$lag u&trudlid) 
gemelbet, toad in tunfftigem <§rifienlidjen geforedj oerglu$en, bad 
fotdjd mit betoiHtgung $ety. 2Rt, gemeiner reidjdftenb unb gejmr* 
tidjer orbenlt<$er Dberleit gefd)een foIt # bamit babftlidj Ijctyligteit 
mcincnb. $)ad aber ir 1jetylig!eit nit mit nautcn gemelbet, i(t bcr 
urfadjen gefcfceljen, bietotyl bic proteftierenben folded # toieu&oorer* 
gauguen fymblungen oermertft, beftoerlidj angieljen, unb ju merer 
oertytnberung bann furberung bed fymbeld bienen mocfct. 

33on ber £et). 3Wt ljaben <§ur unb furften unb ber abtoefenben 
\>ottfd}afften unb ret^en nit melbung getyan, bietotyl fo irer Wit 
aid irem fyutyt unb atter gnebigfteu l)erw nU ma& ju geben ge* 
tt)ift, gu foldjem tag gu oerorbnen ober nit; unb ift ir 3Rt. folded 
gu tljon ober gu laffen nit benomen, fonber l)aben geadjt, toa ftdj 
bie oerorbneten nit oergleifljeu tourben, bad aldbann ir key* Wit 
ein gnebiger unb guetlid)er mitler fein moc§t, ober oon irer Wit 
toegen berfelben oerorbneten. ©emnac^ bitten #ur unb furften unb 
ber abtoefenben ipoltfdjafften unb ret!) foft(jd nit anberft, bann ergelt, 
gu oerfteen, unb ft gnebigflid) entf^ulbigt gu Ijaben unb gu fatten. 

SPad belangt bie angegogen reftitycion, ober fo bie nit 
ftatt Ijaben toolt, ben redjtltdjen orbenlidjen uftrag, actytcn c$ur 
unb furften unb ber abtoefenben ipottfdjafften unb retl) fur nufe, be* 
quern unb furtregli<§, bad bie $0. Wit fid) gnebigflid) begeben Ijett, 
toie cfyur unb furften unb ber abtoefenben ipottfdjafften unb retl) gum 
unbettfyenigften bitten, mit ben proteftierenben foldjer beber jmncten 
$aU> gnebigjtttdj unb frud)tbarli<§ gu fytnblen j bann fie bebedjtlid) er= 
toegen, bad ir JJo. Wit bt) tnen, toie au$ bittig ift, oil fyoljer anfeljen unb 
mer gu erljatten tyaben, bann bie oerorbneten unberfymbler, ©letter 
geftalt lonnbten ir Wit bed funfftigen fribenfianbd ^alben mit inen er* 
f^iefelidj, ftattlid) unb frudjtbarltd) audj Ijanblen ober fymblen (affen. 

Unb totetool d)ur unb furften unb ber abtoefenben pottfdjaffteu 
unb refy bebentfen oon nnnoeten fein, ben funfftigen fribftanb 
lenger, bann btfe uf nedjften ret^dtag anguftetten, in anfe^ung 
bad ber aldbann im fall ber notturfft modjt toet)ter erftrerft 
toerben; toietooC audj bie iprotefiierenben ftenb fid> uf atten Ijie^or gc* 
^flegten Ijanblungen beftoert, bie, fo ^erna^matd ir religion an- 
nemen tourben, gu oerlaffen, toie ft) bann fol^d au^ letnd maid 
be^oilligt no^ angenomen, ber urja^ bife ftanblung efetoad oer- 
^inbert toerben moc^t; fo tootten bod) d)ur unb furften unb ber 
abtoefenben ^ottf^afften unb ret!) fotcfys ailed gu ber £e* Wit 
gnebigem toolflefaHen unb ferrem %ebentfen geftelt $aben. 



Digitized by VjOOQ lC 



184 

Unb nadjbetn ber atttdel bcr angegSgnen befenfion Ijalben 
ftattlidj unb toot gu ertoegen fetn nriC, nrie j?o. 5Kt. gnebigffidj 
gu ermeffen, rooHen djur unb furfien unb bcr abroefenben !pott= 
fdjafften unb ret§ mttler toil, bi$ nut ben iprotcfticrcnbcn gefyanbelt, 
baoon notturfftigftid) ratljfcfylagen unb Ijanblen unb bann $5. Wit 
in fotdjem iren getreiwn ratty, toolmetnung unb bebendfeu uuber* 
tfyemgtftdj eroffnen. 2)a$ Ijaben dfjur unb furftcn unb bcr ab- 
toefenben vottfd^afftcn unb retlj bcr £0. Wit gu furberung bcr fadjen 
angeigen tootten, fid& barmit ircr ^a Wit unbertl)enigfli<§ betoefljenbe. 

(Sopte. 6 m. $ie »&Jdjrtft tragi auf betn Umfdjfofl bie SCuff thrift : Stat* 
nmrt ber d&ttr, furften unb jtenbe ber «ugfpurgifc§cn confeffton oenoanbten uf 
ber M. 3Rt, fcebemtyen. 

SRefotution ber catljottfd&ett uf ber SCuftfpurgifd^en confefftonB t>erwanbten ant* 
nntrt, Unbatirt. [tog. 21.] 

SDic Sfto. Sio. Wit fampt ben fcerorbneten unberfyanblern toon 
6)ux unb furftcn Ijaben bic fdfjrifftlidj antnmrt toon ben retljen, 
:pottf<$afften unb gefanbten bcr Slugfourgifdjcn confeffion unb ber* 
fetben religion antyengtg na<$ lengd toernomen unb befinben, ba$ 
fu§ bicfelb antttmrt mit bcr 9fco. i?o. Wit unb bemetter unber- 
jjanblcr <§tlfttid&en telblid&en unb gimttd&en furfdljlegen unb mittet, 
fo incn iungftlidfj in fdjrifft ubcrgeben toorben, tocnig ^ergtcic^cn 
unb bcnfclben in ben mciften tyaupfyuncten imbertoertig fcin; toetdjeS 
fidfj bic £o. Wit anftatt unb innatnen bcr $5. *fy Wit uff ber* 
felben gnebigft unb toatterticlj bebenrfen unb furnemen bifcr afljieigen 
tyanblung, audj ircr bcr ftcnb bcr Slugfipurgifdjen confeffton \>\V 
felttgen, gcljorfamcn unb gutttrifligen erbieten, ba$ bic btfes ftritS 
unb irtfyumbd gem gu furberlidjer d&riftenlidjer fcerglei^ung fomen 
ttolte, nittoerfetyen. Unb Ijatte audj barumb ft bebe, biefto. $ety. 
unb ^o. Wit anfengHidj unb Ijernad) atttoeg fur nufelidfj unb gut 
angefeljen, ba$ bic djur unb furftcn toermeltcr Slugfpurgifdjer con* 
fefpon bifen tag etygner perfon befudjen fotten, bamit umb fo \>il 
mcr unb ftattti^er bifc furgenomne tyanblung in erfdjieftfidbe 
toirdfung gebradfjt toerben mogen, angefeljen ba$ fid) ongegtinfett 
biefelbcn djur unb furftcn in ben fadjen, fo bic ^crfonXid^ gegen* 
toirttg getoeft, mererS belaben obcr annctnen mogen. ©ann fo 
gleidfjtool fo, bic retlj, pottfdfjafften unb gefanbten, tote ty an* 
jeigen, mit genugfamem getoalt toerfeljen, fo erftrcde fi(% bod^ ber* 
fclben getoalt nit toc^ter obcr Ferrer, bann uf iren tyabenben 
bet)d^ unb inftruction, toie fp bann unber anberm in einem 



Digitized by VjOOQ lC 



185 

artifel tret ubergcbnen antnmrt metben, baS ft in bemfelben fall 
nit gett>att Ijaben; ug toetdjer abtocfcn^ctt bann gefolgt, ba« bic 
j?o. 9Wt. famipt ben Derorbneteu untertyanblern uf anbere gett unb 
malfiat in bifer fad&en gu l)anblen geurfacfct toorben, ©aim bie 
£o. Wit, toie fo audj bed Don bet £et). 2Rt. in bc^ctc^ Ijat, fonfi 
tool letjben mogen unb nidjts lieberS gefc^cn $atte, ba* bifc 
Ijanbtung tnit bent erften al$ foldjs Jemmert muglidj getoeft, 
gum uftrag unb toergleidjung gefurbert toorben toere, befftalb ft), bie 
retlj, \>ottfdjafften unb gefanbten, tool abnemen unb tjerfieen 
molten, ba$ in bem fatt an ber £et). 9Wt unb innamen berfelben 
an bet M. W. fein abgang obet feumfal ettounben. 

Unb toietool fold) it, bet retlj, ^otfdjafften unb gefanbten 
ubetgebne anttoutt an it felta lang unb toeit ufegefuett, fo adjten 
bodj bie flo. 3Wt unb bie Derorbneten unbetljanblet btefelb gu 
bisjmttetn obet gu rotbetlegen bifet geit toon umtoeten fein, fonbet 
tootten bie attcin bie $au:|>tpuncten, batuf bie iefct atyteig Ijanblung 
betutot, fut Ijanben nemen. 

Unb nemtidj fut$ etft als ft, bie tet$, :potj^afftcn unb ge* 
fanbten, toon toegen tljrer :princtyaln in bad futgenomen <$rifttid) 
geforedj unb unbetteb gleidjtoot mit ettlidjen an^engen betoittigen, 
bas netnen bie $o. 2Wt unb bie t>erorbneten unbertyaubler innamen 
bet tfet). 3ttt. an unb a$ten audj, baS foX<^« t>on iren iprtnctyaln 
(fonberli<§ bietoil ft) batumb fo offt unb trilmat angefudjt Ijaben, 
unb v ba$ audj baffelb uf c^rifttidje unb let)blidje toeg, audj ganfe 
untoerbunbttidj gejielt ift) mit feinen fugen getoetjgert toetben muge. 

£)te £o. 2Kt unb bie oetotbneten unbetljenblet tooffen au<§ in 
bifet Ijanbtung bet babftttdjen $et)ligfeit befotyenen atrtpt ni<$t« be* 
nomen obet baffelb in einidje *>et?leinetung geftelt Ijaben, fonbet 
bos it babftlidj §eligleit bet funfftig tag unb malftatt foldjS 
<$tiftenlidjen gefotedjs toon bet £et). 9Wt. toettunbt tocrbe. 

SDa$ aber ft), bie retlj, \>ottf<$afften unb gefanbten, unbet 
anbetm Don toegen bet ungteiefceit ber unbetljenblet antegung 
tljon, gibt bie tfo. 2Wt. inen, ben retljen, fottjdjaftett unb ge* 
fanbten, gu etlebigung bt)fe etleuterung, ba8 bemelte unbetljanblet 
oon bet 9to. Jtet). 3Kt: unb nit ^on einidjer ^art^i obet ftanb t>er* 
otbnet fein, unb Ijanblen biefelb ufc betoetdj unb gejjeife bet £et). 
2Rt; befe$alb ft) fidj pterin einidjer ungtidjett nit gu befatoeren. 
SCBiU fi^ auc% nit gepuren, ber ^e^. 3JW. al« bem toelttidjeu 
^au^)t ber (^riften^eit Ijiertn orbnung ober ma^ gu geben, toie 
unb toen ft) gu foldjer ^anblung Derorbnet; unb bietoil bebent^et)ln 



Digitized by VjOOQ lC 



186 

betotHtgt unb gugelaffen toorben, bfe geletten in gleldjer angal gu 
toerorbnen, laft ed bemnad) btc £o. SOtt. bj bemfetben btiben. 

Unb aid in bcr ubergebnen anttourt fcrrer etlidjer toort tyalber, 
barin enberung befcfceen fot, melbung bef c^id^t , bcr toirbet man 
fid), fo man nun gum abfd)ib gretyffen toirbet, tool fcergleidjen. 

SDie malpat gu bifem djriftentidjen gefpred^ unb unbcrreb ernent 
bic $8. 2Wt. fampt bcr aerorbneten unberljanblern geen SBormbd, 
unb bad bcr tag in geljen toodjen nadj bcm alljie gemadjten ab* 
fdjtb, bad ift uf — tag k. angeen foil. 

Unb bamit bann fold) djriftentidj gefpred^ unb unbcrreb beft 
frudjtbartidjer befdjee, bad man audj baruf mit bcm erften gu 
einer lobtidjen djriftenlidjen toergtcidjung unb toeretnigung lomen 
m3g, fo bebentfen bic £o. 9Rt unb bie bctorbnetcn unberljenbler, 
bad bic rcftitucion bcr enttoenbten firdjengueter gu fotdjem aHcm 
ein groffe furbcrung gebercn unb bringen toirt. 

2Bie bann bic jto. 3Rt unb bie uubcrfyanbler genfclidj barfur' 
ad)ten unb Ijalteu, bad fotdje rcftitucion redjtmefjlg au$ btllidj be* 
fd)ee, unb fld& bcro d)ur unb furften unb ire toertoanbten bcr 
9lugfourgifd)eft confeffion mit Icincm grunb obcr bitti^Ictt fefcen 
nod) toetygern m5gcn. 3ubem *> a $ m W berfctben rcftitucion ben 
ftenben \jcrm5g gemelter Stogfourgifdjcn confefjion nictytd begeben 
obcr benomen ift; bann fo man mit bcr gnab gottd bed irtljumbd 
in ber ftrittigen religion gu einer Derglid)ung tfomipt, unb burdj 
biefelb obcr burd) ein gemcin d)riftltdj reformation befunben toirbet, 
bad ber firdjen guetter an bic or* unb enb, toie ft) bie ftenb ber 
2lugfourgtfd)en confefjion fccrmeinen, fcettoenbt unb angelegt toerben 
follcn, fihmen unb mogen biefelben firctyengueter toon ben orben* 
lichen in^abern toermelter firdjenguettern , bie iefco unblllidjer n>ci& 
entfefctfein, gteid) fo tool an biefelben, unb ba ed fur bittidj uub 
djriftlidj ertant toirbet, toertoenbt toerben, ate toan ft) bie in^enbig 
beljatten. Unb toic toon ben retljen, potfetyafften unb gefanbtcn in 
ircr ubergebnen anttourt gu mermat angegogen toirbet, ba* unbtlltdj 
fe}, bic rcftitucion toor crlebigung ber Ijauiptfad) ber ftrittigen 
religion, unb toer bie fird&engueter btllid) nieffen foil, gu tljon, 
alfo aud) entgegen $aben ft) tool gu crmeffen unb gu bebenlen, 
bad ben jtenben ber atteu religion nodj mer befdjtoerlictyer, folded 
audj toibcr atte rec^t unb biHictyett, bad ft) ber lirdjenguetter bt& 
gu uftrag unb erlebigung ber ljauptfa<$ cnttocrt bteiben unb alfo 
bed , fo ft) toon toil Ijunbert faren Ijeer in ruetoigem beftfc , inljabeu 
unb nieffung getoeft, entyeren uub geratcn foHen. SDann toietool 



Digitized by VjOOQ IC 



187 

Don inen, ben tefljen, pottfd)afften unb gefanbten, mit langer er* 
gelung, bad ire principal fyerinnen feinen eignen nufc, fonber fur* 
nemli<$ bie eer goted fudjen, unb bad fo bemelte fircfyenguetter gu 
befferm nufc unb frud)tbarfeit anlegen unb fcewenben, fo toirbet 
badj fotdjd an fcilen orten anberft unb tool bad toiberfpit befunben, 
befftalb ben ftenben ber $lugfpurgifdjen confeffion folc^d gu letnem 
be^elff ober befdjufcung fontcn tnag. S)ann in alien red)ten Der* 
feljen, nefceu bem, bad fotdjd afle erber unb bifltdjeit uf it tregt, 
bad niemantd bed feinen ober bed er in ruetoigem gebraud) unb 
in^aben getoeft, one re$t entoert ober &ergen>eltigt, unb bad ber 
entfefet fcor attem toiberumb reftifuiert toerben foil. 

SDemnad) uno in anfeljung foldjd ailed, fo ift ber fto. SOU, 
aud) ber \>erorbneten unberljanbler gnebigfter unb getretoer ratty 
unb innamen ber j?et). 3Jit. nodjmaln ir ernftlidj anfudjen unb 
beger, fo, bie retlj, potftfyafften unb gefanbten, tooflen ji<$ von 
iren principal toegen in bie biHid) begert reftitucion gutwittig be* 
geben unb tnlaffen, batnit bie eutfefeten toiberumb gu bem, fo fo 
in poffefflon unb tnljaben getoeft, fomrncn mogen. 

Sffia fo aber fold)e reftitucion ie fo Ijod) befroert gu fein t>er- 
meinen, bad fo bodj betoiHigen, toermelte Krdjenguetter gu britter 
Ijanb gu fteHen big gu enbttidjcr erorterung bed gtoifpaltd ober 
einer djrlftlidjcn reformation, toafyin unb toem fofdje lirdjengueter 
btttidj geljoren follen, unb bad mitler geit bie gefett unb nufcung 
berfelben lirdjengueter uf gute redjenfdjafft empfangen uub gu ber 
eer gotted unb anbern djriftlictyen unb nfifelidjen wertfen angelegt 
roerben; unb fo fo, bie rety, pottfdjafften unb gefanbten in bifed 
erjt ober anber bittid) befdjeen anfucfyen betoilligten, toie fldj bann 
bie ^o. Wit unb bie fcerorbneten unberljanbler in fotdjem leind 
abfdjtagd fcerfe^en toollcn, fo fan unb mag &o(genbd eined guten 
friblidjen anftanbd fyalben, ber nit attein big uf ben tag bed *or* 
^abenben gefpre^d ober funfftigen retdjdtag toerc, fonber fh$ uf 
ein gute geit $inad) erftrecfen, letdjtlidj geljanbett toerben, unb 
nwvbe au<$ fotd&e reftitucion nit atteht ben fribftanb furbern, be* 
fonber gtoif^en alien tljetyln freunbtfd&affi, lieb, gotten unb einig* 
teit mad&en, ben mi&tratoen, fo bifoer geftoebt, toeg uub bannen 
nemen unb aHem fribtidjen toefeu unb toolfart im Ijetytigen romifdjen 
reid) teutfdjer nation gu gutem gereidjt. 

SBa fo aber in beren Jeiud, toie obftet, toilligen, fidj aud^ bem 
orbenli^en rec^ten, bad ift bem Ify. unb bed tyetyUgen ret^d 
^amergeri^t nit unbertourfig ma^en molten, ^etten fo bj inen 



Digitized by VjOOQ lC 



188 

felbs gu bebenden, ba« man bcr fadjen Ijalben gu etnem fribjtonb, 
toeldjer bcr 9lo. Wit unb ben toerorbneten unberljenblern gegen 
$et). 2Wt. unb gemeiuen retdisftenben fceranttourtttdj obcr annem* 
ti<$ fein nmrbe, befdjtoertidj fommen mod)t 

3ubem fo lonnen bic &>. Wit innamcn bcr Stfy. Wit leinS 
n>eg$ 6ctt)iffigcn obcr gutaffen, ba$ bic djur unb furftcti unb ire 
mitoertoanbtcn ber Slugfpurgtfcfcen confeffion in anfyangenber fyanb* 
lung nodj mcr bic in bcr gefyorfam ber .f et). Wit unb bcr alten 
religion anljengig ftin, gu fidj gieljen ober anncmen mogen. Srito. 
Wit tourbe audj foldjS, fo fy fi$ beS anmaffen, toon toegen bcr Jfet). 2ftt. 
nit geftatten nodj gufeljen, barumb audj irerJto. 2Wt cmftlid) am 
fudjen unb beger ift, baS fy, bic ficnb bcr Sfagftmrgifdjen confef* 
fion, ft<$ be8 genfcltdj entljalten unb gu Ijanblung nit urfadj geben 
n>oHen ; barufe etoa unrun> unb befroerlidjer nadj tcil folgen tno^t. 

Unb btaml bie i?o. Wit unb bic toerorbneten unberljanbler, 
tPtc toorfteet, attein bic Ijauiptyuncten unb articfet uf bic alljie ge* 
pflegne Ijanblung fur fidj genomen unb bic mit bcr furfc pterin 
gemelbet Ijaben rootten , fidj baruff ir #c Wit unb bie toerorbneten 
unberljenbler guben retfyen, pottfdjafften unb gefanten ongegn>cifelt 
toerfeljen, ft) toerben innamcn ircr princtpaten ber £o. Wit innamen 
ber jtety. Wit ge^urlidj unb bttttdj befdjeen anfudjen unb begcr 
ferrer nit toetygern, be$ aucty ire untoergogenlidje antourt geben, 
bamit toolgenbS gu bem abfdjib griff en , toon bebentljetln barfeu toer* 
orbnet unb ir ^o. Wit, au$ c§ur unb furften unb berfelben 
fcottfd&afften unnotturftigcr toeife nit tenger ufgeljalten toerbe. 

©aim toa in foldjem toon incn nodjmaten toeigerung gefudjt 
toerben fott, be$ fi$ boc^ bic j?o. Wit unb bic toerorbneten unber- 
ljenbler ufc toorcrjetten urfadjen nit toerfeljen ttetten, fo tonrbet 
nidjts toeniger bie j?o. Wit innamen irer Jtei). Wit gu ferrer 
ijanblung unb abf<$ib greifen unb furgeen, u>ie ir jht. Wit foldjs 
toon ber ^ety. Wit ufgclegt unb befolljen toorben ift £>a8 Ijaben 
bic £o. Wit famfct ben toerorbneten unberljenbtern totlgebadjten 
retljen unb potfdjafften unb gefanten innamen irer princtyalen uf 
berfelben gegcbne anttourt nit rotten toerljalten. 

©opte. Unbatirt. 7 m. £)te an ber ©ptfce abaebrutfte 8foff<$rift ift, wie 
au3 bem 3n$att ^erDOtge^t, nidjt gans rid^tig. 

Responsum oratori regis Gallorum datum, guli 19. f^fi. %&] 

Mangnifice domine, christianissimi Francie regis orator! 
Reverendissimi el illustrissimi sacri Komani imperii electores 

Digitized by VjOOQ lC 



189 

ceterique principes atque ordines amplissimi ex oratione magnifi- 
centie vestre, quam nudius quartus luculentam sane et gravem in 
publico consessu habuit, intellexerunt, et quidem principio regie 
celsitudinis salutationem omni profecto benevolentia erga eos 
plenissimam, deinde causas, que eandem regiam celsitudinera eo 
permoverunt, at magnificentiam vestram ad hunc conventum pro- 
perare jus serit, que ee potissimum fuerunt: inprimis scilicet 
innatus ille amor , quern regia celsitudo erga hanc inclitam Ger- 
maniam veluti suorum maiorum patriam gerat; dein invictissimi 
imperatoris Caroli domini nostri clementissimi veluti fratris et 
amicissimi charissimi atque perpetuo foedere sibi coniuncti 
earn ob rem facta petitio ac preces; denique cura ilia non 
vulgaris, que in procuranda totius christiane reipublice utilitate 
christianissimum ipsum regem pro suo nomine et offitio solli- 
citum tenent, atque hec esse, que effecerint, ut regia celsi- 
tudo opere precium esse duxerit , hunc amplissimum conventum 
omni diligentia admovere et hortari, ut in eas rationes summo 
studio incumbat, que perniciosissimis in religione dissidiis 
hanc nationem in presentiarum misere vexantibus medicari 
posse videbuntur, quo magis externo christiani nominis per- 
petuo hosti communi consilio et auxilio resisti possit. Declara- 
vit quoque magnificentia vestra, christianissimo regi eorum 
principum et adherentum, qui se protestantes appellant, insti- 
tutum eatenus dispHcere, quatenus suas opiniones publico 
ecclesie consensui anteponunt ac privatis sententiis magis 
quam vetustissimorum conciliorum decretis (que revellere non 
liceat) fidunt; esseque christianissimi regis amicum consilium, 
ut huic conventui cure sit, ne prisca religio quid detrimenti 
capiat Quod autem ad abusus attinet, polliceri suam regiam 
celsitudinera omnem suam operam, quam apud sanctissimum 
dominum nostrum pro submovendis illis et restituenda prisca 
ecclesie disciplina prestare possit; quemadmodum hec copiosins 
non minori verborum elegantia quam sententiarum pondere 
exposita sunt, jamque erat huius orationis plausibilitas , cupi- 
vissent principes et status magnificentie vestre statim et ex 
tempore respondere; sed quoniam res ac negotia, que id 
temporis pre manibus erant, exigebant, ut illustrissimus 
Palatinus elector cum quibusdam aUis principibus ad regiam 
Romanorum mayestatem ex ipso concilio illico se conferrent, 
factum est, (it hec dilatio responsionis intercesserit, quam ut 

Digitized by VjOOQ 1C 



190 

magnificentia vestra equi bonique cotosulat, principes ac status 
amice petunt ac orant. Habita vero nunc super propositis 
communi deliberatione magnificentie vestre in hunc modum 
resporidere jusserunt : Primum benevolentissimam illam et 
plane regiam salutationem animo gratissimo accipiunt ac 
regiam celsitudinem vicissim amicissime offitiosissimeque sal- 
vere iubent et eidem optant optima queque. Ceterum quod 
christianissimus rex nedum amore huius indite nationis, quam 
et patriam agnoscit, sed etiam in invictissimi imperatoris 
gratiam atque adeo pro suo officio Germanie principibus ac 
statibus bene consultum velit ac nihil magis quam pacaii 
dissidia ac sarciri et constabiliri inter controvertentes pacem 
desideret, id ex magnificentia vestra intelligere principibus ac 
statibus nostris non potuit non esse iucundissimum. Facit certe 
in eo christianissimus rex rem sua ingenita humanitate ac 
regio officio dignissimam omni laude commendandam ac predi- 
candam. Atque utinam hoc amiticie fedus , quod inter invictissi- 
mum imperatorem ac christianissimum regem perpetuo initum 
magnificentia vestra contestata est, deus optimus maximus 
inviolabile faciat, nimirum quod id futurum sit omnis boni 
seminarium et presertim restituende religionis maximum fulci- 
mentum. Quod vero regia celsitudo principes et status nostros 
tarn diligenter cohortatur ad comparandas rationes pads et 
tranquillitatis publice, nosse debet magnificentia vestra, ipsos 
in hoc totos a tempore excitati dissidii unacum invictissimo 
imperatore ac serenissimo Romanorum rege semper fuisse in 
hoc unum hie incubuisse ac incumbere, nee aliquid preter- 
missuros, quod putaverint huic rei comodare posse. Porro 
quod celsitudo regia publicum ecclesie consensum protestantium 
privatis opinionibus anteponendum esse censet, eadem plane 
est ac semper fuit apud electores ceterosque status sententia, 
ift propterea non tain referret eos quam protestantes huius 
admoneri, apud quos, si hec regie mentis significatio per 
magnificentiam vestram ad eundem modum fieret, spes est, 
earn non modicum fructum facere posse: saltern quo fierent 
illi audita tanti regis pia sententia ad publice concordie sta- 
dium alacriores. Postremp principes ac status regie celsitudini 
maximas ac summas gratias agunt, quod tarn prompte et libera- 
titer operam suam apud sanctitatem pontificiam se prestituram 
offert, quam etiam non dubium est magni apud earn fore 

Digitized by VjOOQ 1C 



191 

momenti, modo communicatis cum imperatore consiliis apud 
suam sanctitatem adhibeatur. Orant itaque principes ac status 
nostri quam amicissime ac diligentissime quo regia celsitudo 
hunc animum et hoc institutum perpetuo servare et cumprimis 
unacum imperatore Garolo ac rege Ferdinando apud pontificiam 
sanctitatem urhoc esse velit, ut coacto generali concilio 
multo iam tempore desiderate abusus, qui in religionem 
irrepserunt, tollantur ac prisca disciplina in ecclesiam revoce- 
tur, quo certe modo uti comodissimo non dubium est pacem 
ac tranquillitatem nedum huic nationi sed toti orbi christiano 
restitui ac eas vires, que externo hosti retundendo sufficiant, 
subministrari facile posse. Id quod principes nostri et status 
a regia celsitudine omnino sperant ac amicissimis suis officio- 
sissimisque obsequiis demereri studebunt. 

Decima nona Julij hoc responsum datum est oratori regio, 
qui inter alia obiter replicavit , se omnino putasse , quod prin- 
cipes ac status protestantes conventui seu coronae principum ac 
statuum interfuissent , neque subterfugere posse, quominus 
illis eandem sententiam sui regis exponat. Deinde adiecit, 
principes ac status nostros non bene consuluisse sibi, quod 
eum a principio istorum comitiorum suis consiliis non adhi- 
buerint in causa quam maxime publica ac omnes christianos 
concernente, in quam rex suus sit tarn intentus; adiiciens 
quoque, id si factum fuisset, plurimum valuisse ad deiiciendos 
animos protestantium, nimirum ubi vidissent suum regem 
prisce religionis tarn studiosum. Preterea dicebat longe fuisse 
satius, quod principes ac status in publico consessu omnibus 
audientibus sibi hoc responsum dedissent. Postremo subiecit 
regem suum pollicitis staturum ac verbis suis rerum effectu 
fidem facturum. 

Ad que illi responsum est, nos ea que in mandatis habui- 
mus, ad eum fideliter pertulisse, et quod polliceretur , regem 
suum in eadem mente perpetuo permansurum ac omnia que 
promisisset facturum, id nos veHe ad principes et ordines 
imperii hie presentes referre, qui id dubio procul gratissimo 
animo essent accepturi, ac vieissim eos quecumque nobis ad 
eum perferre mandassent (quod in eis foret) effectui manci- 
paturos. 

Gopte. 3 S3K. $er ohm o&gebrutften SSCuff d^rif t ift nod& bie Semerftmg betgefiigt : 
Deest prima petitio regis Gallici. — Sgl. SJteUbedfer Urf. 137 ©. 500 ff. 

Digitized by VjOOQ 1C 



192 

aSorjIellimfl bar ©tfotbe in Betreff be§ Ketdfr3fommeraer«$t& fSteg. 23.] 

Kctum §agenan> 20 SultJ anno *c 40* 

Uf bcr r5mifdjcn hmigflidjen Wit unferS atter gncbtgfien §errn 
iungft ubergebne fdjrifft, fotoit bic bcfcnfton unb gegentoer be* 
tangt, $aben bic gegentomrtigen furftcn unb bcr abtoefenben !pott* 
f^afften unb rctlj erftlidj ben Stugfpurflif^eti abfdjib toor bic tyanb 
genomen, ben ^uncten bcr toeretntgung barin toerleibt §oren toer* 
lefen, unb nad)bem berfelb abfe^ib toon RtX). Sttt unferm attcr 
gnebigften Ijerrn, djurfurfien, furftcn unb ftcnb beS ljetyligen reidjs 
getneinttd) betoilltgt unb angenotnen, l)aben iefct erfdjeinenbe furften 
unb bcr abtoefenben pottfetyafften unb retfy ftdj unbeircbt unb cin- 
utuettgftid) entfd^loffcn, bemfelben nadjmalS tretolidj gu geleben 
unb nadjgufomen. 

Unb nad)bem btf$er gcbadjtem Stugfourgifd&en abfe^ib toenig 
fldebt unb fetter toil abfals befdjeljen, audj ba$ d&amergeridjt 
toermog bcffclbcn unb be8 Ijetyligen retd)8 orbnung gu ^rocebiern 
in toil »eg tocrijinbert toorben, bebenclen ir §. ©n. unb bcr ab* 
toefenben pottfdjafften unb retlj ratljfam, gut unb ljodjn5ttig, bitten 
antf) l)iemit unbertyemgfltdj, bic Stfy. unb i?o. Wit tootten gnebigft 
infeljenS Ijaben, gut orbnung unb n>eg furnemen, bartnit foldje 
toerfynberung uffljSre, bem djamergerictyt fein ftratfer lauf toermSg 
bcr uffgcridjten orbnung unb Stogfpurgifdjen abfdjib getaffen, unb 
toaS gufriben, redjt unb guter Ijanbtljabung unb execution be8 alien 
geljSrt unb furtreglidj fcin moge, nidjtS toerfauntyt toerb, fonber 
ein icber, fo bctrangt obcr ^infuro befdjtoert ttmrbe, ftdj gtyur* 
Udj8 redjtenS, audj roaS gu erljattung bcffclbcn, gctr5ftcn unb gc- 
brudjen m5gc. ©arinn toerben bic furftcn neben bcr $ei). unb 
j?5. Wit fldj unbertljentgflidj Jjalten unb irem tocrmogen nadj 
nidjt$ ertoinben laffen. 

Gopte. 1 81. 8foffc$rift: ©ememer furpen aud& bet abwefenben potfd&aften 
unb retl) an Ho. SRt. u&erge&nc fd&rifft 

Setid^t bet ^ufifpurgifd^en confefftonSoetwanbten uf bet catljoUfd&en ftenbe 
ubergebne antnmrt. In causa relligionis. [fteg. 24.] 

Return $agcnau) ben 24 Sulij anno k. 40. 

2lflerburdjteudjttgifter, gro&medjtigfter lunig, burdjleudjtigcn 
Ijodjgebornen ctyur unb furftcn, attcr gnebigft, gnebigft unb 
gnebig Ijern. ©. jht. Wit, djur unb furftlid) gnaben ubergebne 
fdjrifftlidje anttourt unb bebenden ber toorfteenben Ijanbluug Ijaben 
ber <$ur unb furften ftenb unb ftett bcr djriftenlidjen 9tugfpurgifdjen 



Digitized by VjOOQ lC 



193 

confefflon unb berfctbcit religions toeroanbten, tote bie retlj, pott* 
fd)afften unb gefanbten atyer neben bcm mimbtttdjen furtrag aber* 
mate unbertljenigtltd) angetySrt unb fcernomen, unb biten unber* 
tfyeniglliclj, ©. Stu. 3Jit., d&ur unb furftlic^c gnaben tootten baruf 
unfer notturfft unb beridijt Ijinnnber gnebigfli(§ inncmcn unb tter* 
merlen, ber ungegtoetyfelten fyofnung unb gutter jtdjt, <g. $o. 3Kt, 
audj djur unb furftftd)e gnaben roerben nic^t^ anberS barufc be* 
finben, bann ba$ folder beridjt, bitten unb er^ieten nidjt unjim* 
ltdj nodj unbittidf), unb ba$ unfer gnebigft unb gnebig $erren unb 
obern gu djriftenlid&er einigtett, aud) erljattung rulje unb friben 
im reid) teutfdjer nation gum ljod)n geneqgt, unb bad inen befljatb 
mit biHid^tcit fctn mangel gugemeffen toerben m5g. 

Unb erfilt<$ belangenb bas bie 9to. tfety. Sttt unfer aller 
gnebigfter tyerr bife gegenwurtige gufamenfunfft ber djur unb furften 
barumb gnebigft furgenomen, audj feiner*$ety. Sttt. fcor^aben, 
tt>itt unb meinung enbtlidj ba^in geftanben, ba« gteid) afljie ein 
anfang gu gepurlid&er djriftenlicljer toergletcljung ber ftrtttigen 
religion gemadjt unb in gegemmrtigtett ber djur unb furften befter 
frudjtbavlidjer gefjanbett toerben m5g; unb aber ufe aller ftutb 
furgefattenen urfa^en unb tocrljtnberung, unb furnemtidfy tuctyt bie 
djur unb furften perfontidj nit erfd(jinen # uf bi&mal al&ie gu 
frudjtbarer Ijaublung unb djriftenlidjer fcergteicljung nit Ijett mogen 
gefd)ritten toerben; gtoetyfeln in unberttyenigfeit n>ir nit, @. fto. 3Rt. 
fet) ingebendf ber unbcrtljentgften banffagung , toeldlje fotdj$ gneoig- 
ften unb toatterttdjen toittenS unb meaning Ijalber ber 9flo. j?ety. 3ftt. 
@. J?o. SJtt. erjt befdfjcljenen furljatten toir unbertljentgfi getljan, 
mit unbertljcnigfter erinnerung unfere gnebigften unb gnebigen 
Ijern ber tyux unb furften gu ©acijfen unb Jpeffen fdjretyben unb 
entfdjulbigung irer djur unb furftlidjen gnaben perfonlidfc nit er* 
fc^einend ufe ljod&torid(jtigen treffentidfjen urfactyen, unb baS ire djur 
unb furftlidjen gnaben, audfj bcrfetben religions ttertoanbten nid^td 
befto toeniger unfc anljer mit getoatt unb fcotma<$t atte$ bas, fo 
gu djriftenlid(jer toerglicljung, audj erljattung fribenS unb rulje im 
reidfj teutfeijer nation btenliclj ; unf er« $od(jften fleifc unb fcermogenS 
furbern gu Ijetffen gef<Jjtdft unb tterorbnet, be8 toir un6 aud^ na<§ 
uberreic^ung unfer tjabenben getoelt unb Dotmacljt unbert^enigft 
ercleren unb wmemen laffen, ber ^offnung unb gutoerfidljt, e« 
f often Je^unber al^ie bie jtritttgen religion fad^en gu etnem d^riften- 
tid^en gej^red^ unb Ijanbtung unb fonberlid^ uf mittel be$ grandf- 
furtifd^en abfd^ib« ate bie beften unb frud&tbarlid&ftcn getangt unb 

fieitf^r. XXVII. 13 

Digitized by VjOOQ lC 



194 

furgenomen toorben fcin # barumb au<$ unfere gncbtgft (unb) gnebtg 
Ijern unb obern efcttd&e toon ircn gelerten tljeotogen, uftoeWjeau<§ 
ber Stfy. 9Jtt. anbertoeit fc^reibcn be$ gleets Ijalber uftrudflidj 
lutet, in ghntidfjer anjal §tc^cr toerorbnen, bamit an ircn c$ur 
unb furftlidjjien gnabcn unb ben anbcrn an attem bent, bad gu 
djrtftenlid)er unberreb, Ijanbtung unb toergteidljung bienlicJ), nid)t$ 
cwrinben, 

5)ann bietotyi bifeS ein troftlid&er Ijanbet, baran gotteS eer unb 
ber feten felig!ett gelegen, fyaben ir cfyur unb furftti^cn gnabcn 
unb bie anbcrn nit tonnen bebendfen, (tote audi) fold)* uf e&lid&en 
geljabten reid&S unb anbern toerfamlung tagcn unb unberljanblung 
gutoor, aud) Je&unber toon 6. $o. Wit, dljur unb furfttidfjen gnaben 
baljtn Beba^&t unb ertoogen), ba$ bife fadjeft nad) getegenfyeit uf 
anbcre n>eg unb mittel lonb ober mog nufclidj unb frud&tbarlidj 
Ijingcicgt toerben, bann burd& cin djriftcnlidj geforetij, barinncn 
toon grunb ber fatten burdj toerftenbige, gcterte, gotsfordjtig leut 
gercbt , geljanbelt unb alfo toermog ber l^tigen afcoftotifdjen fd&rifft 
ber gttrifoalt ber religion gu toergtetdjung gebradtf unb ein djrifien- 
Udje nottoenbige reformation ber firemen gemadjjt fterb; unb gu 
fold&em dfortftenlidjen gefyredjj unb Ijanbtung §aben toir unS gutoor, 
unferm betoeldj unb Ijabenber getoalt nadlj, erbotten unb tljon un8 
nominate barfcu erbieten, unb tooften ntdjts tteberS, bann .ba$ 
baffelbig ie&unber afljie mfidjte furgengig fein. Unb ob bie fad&en 
gleidfj bijjmate nit enbttid) gum befdjjlufc getoidjen, ba$ bod) ntdjts 
befter toeniger ein folder anfaug unb guberetytung gemadjt, bamit 
man l)erna<J)er befto efyer unb bequetner gu einem fug! (itijen d&rift* 
lichen befdjtufc fomen, au<$ fotoit beffer einen beftenbigen friben 
unberljatten mSdjte. 

$)a$ toir un$ aber uf bie furgefd&lagne unb angegebne etoer d&ur 
unb furftlid^en gnaben ate toerorbneten unberljenbler toergteid&ung, 
fo gu 2tugtyurg in etlid&en ftrittigen artidfeln erfolgt fein folte, in 
jjanblung ingutaffen bebendfen geljabt, beS fein lurfetoerfd&iner tag 
(5. d&ur unb furftttdfjen gnaben etltd&e urfad^en unbertljentgft an* 
gegcigt, mit toermelbung ba$ toir un8 folder toergleidfjung in ben 
ftrittigen artidfetn nid&t gu erimtern; bann ob tool bejftalber ein 
gefyredfj unb Ijanbtung untoerbtnbttidj unb uf gefatten unb be- 
ttrittigung ber $ety, 3ttt. , audfj anbern djur unb furften unb ftenbe, 
beberfeits bur<J) einen uffdjujj gu Slugftmrg furgenomen gettoefen, 
fo ift bodfj biefelbig ^anblung gen^iid^ entftanben; gubem ba« fein 
gemeine artidfel unb regiftratur folder btfrutation, bann affein 



Digitized by VjOOQ lC 




too£ fonbere iprfoat t>ergei<$nufc fdn mogen, baruf abet bifc grofc 
toid&tigfte fa^cn bcr religion nit gu fteHen fein rotten , Dorljanbeu. 

©o toerben fidfj aud) bieienigen, fo be| foldfjem 2lugftmrgifd()en 
uffdjujj unb $anblung getoefen, beren etlid&e jefct alljte fein, er* 
innern, ba« bagumals bie fadjen flenfclid) um>erglidjen bliben, toie 
bann auc§ fur bie ftenb bebcrt$et)( burdj ben fcerorbneten uffd&ufc 
fein relation einidjer fcergteidljung gebradjt toorben, toeldfjeS bod&, 
ba bicfetben erfolgt, \t biHid) Ijet gefd^een fotten nnb mueffen; uft 
bem aud) erfdjeint, ba8 foldfj furgenouien unfcergrifltclj geforedj 
unb fyanbtung genfelidfy on einid&e Dergleid&ung entftanben, n>ie 
au<§ baruf ber beftoertidj abfctyib bartoiber bie ftenbe bifeS %ql8 etr* 
folget ift 

SDertoegen feinb toir ber unbertljenigften guberfidjt, @. $o. SSlt, 
cfyur unb furftlidje gnaben toerben un$ be« in ungnaben nidjt Mr* 
bendfen, ba8 toir un$ uf bie angegebne Stogftmrgifdfje wrgteidjung 
ntdjjt Ijaben tntaffen mSgen, fonber toil met barufe fcermerdfen, ba8 
unfere gnebigft gnebige Ijerm unb obern grunbtlidj urib etygenttidj 
ber notturfft nadl) Don alien ftritigen artidfetn gu rcben unb gu 
Ijanblen laffen begirig, bamit alfo bife fad)en, baran bie eer bed 
aHmedjtigen unb ber feelen Ijetyt gelegen, gu toarer djriftenlid)er 
toergletdjung u& bem grunb geljanbelt unb cin df)Viftenti<#e not* 
toenbige reformation ber lirdjen furgenomen toerben mod&te, toie 
audj toir ber 315. Slfy. 9Rt berfetben gnebigften toetterlicljcn fdfjrei* 
ben unb erbieten nadfj toitten unb gemuet baljin unbertljenigft Mr* 
merdfen. 

©ann ba$ unfere gnebigft unb gnebig tyerrn, bie djur unb 
furften bifeS tfyetyls, nod) gur geit alfyie nidjt perfonltdj erfdjinen, 
folcljs fein ber Sify. Wit, toie obgcmelt, unbertljenigft urfadfjen an* 
gegeigt, mit bem erbieten, ba* ntd)t8 beftotoeniger ire djur unb 
furftlicfyen gnaben fl$ barfcu rtd&ten toolten, ob fid) burdf) Dor* 
fcljung be$ attmedjtigen bie Ijanblung baljin fdjtdft, ba« ircr cfelic^c 
perf online gegentoertigleit aljjte nufc unb not fein tourbe , alsbann 
efetidje irer djur unb furftlidjen gnaben tljetytS yerfonlidjj unb ufs 
furberlidfjft, alS eS moglidj, audfj anljer gu lomen unb fid& ber* 
maffen gu ergeigen, ba$ bie Jfety. 2Rt. irer d(jur unb furftlidjen* 
gnaben unb ber anbern dljriftenlidjen etyfer gu got unferm Ijerrn 
unb feinem gotlid^en toort # au<§ ein xtfyt gefc^affne unbert^enigleit 
gegen irer ^e^. 9Kt. unb toarljafftig begerlid^Mt unb ne^gung 
gu d&riftenlidfjem friben unb einigfeit gnebigft gu fpuren, baran 

13* 

Digitized by VjOOQlC 



196 

bann normal* uf gemetten fall, ,fo atljie baS gefpredj, tret djur 
unb furftlictyen gnaben tyalber fern mangel fein nmrb. Unb toere 
and) fold)* bcr d)ur unb furftcn perfonli<$ nidjt erfd)einen« $alber 
unferm unbertljenigjien ermeffen na<$ nit not, ba$ djrtfttidj gefpred) 
jefct al^ic gu unberlaffen, bietmjt 6. $o. 5Jlt. unb d)ur unb furfl^ 
lichen gnaben bebencfen be$ funfftigen furgefd)lagnen gefpred)* ba* 
Ijin geridjt, ba$ aud) erftlid) bcr djur unb furftcn perf online 
gegentirirtigteit barbj nidjt toon noeten, fonber allcin ircr toer* 
orbneten unb gelerten, btc Jcfeo got lob in gimlidjer angat tnit gc= 
toalt unb toolmadjt gu einem foldjen <$riftenlidjen gefpred) unb toer= 
glidjung toortyanben unb bcffclbcn unbertljenigft getoertig fein. 

Unb nadjbem in @. J?o. 3ttt unb djur unb fuiftttcfyen gnaben 
ubergebner fdjrifft nrir efelidj !punctcn foldjS furgefd&lagnen gefpredjs 
Ijalber befunben, baruf toir unbertljenigfie crinncrung unb toor* 
toenbung gu t$on bie notturfft fein eradjtenb, alfo ift unfer unber* 
tfcenigfte unb unbettljenig bitt, (S. j?o. SSJlt, djur unb furfittdjen 
gnaben YDOttc fotd)8 gnebigflidjft unb gnebig toermertfen. 

Unb erftltd^ ba$ bie toort (bcr 2lugfpurgifdjen retdjSljattbtung 
unb abfdjtbs unbegeben) bcrgeftalt gefefct, ba$ un$ bicfclbigen 
toon ttocgen unfer gncbigft gnebig Ijerrn unb obern leiblid), bamit 
bie ntdjt baljin gebetotet, at8 ob man ftdj ufe ben jutoor gepflognen 
Ijanblungen unb betoilligungen unb fonberlicty bem crfolgten 5Jiurm- 
bergif<$en friben unb ftilftanb fefeen taff en # toie unferS unber* 
t^enigften bebencfenS biefelbigen toort ganfc uffen gelaffen ober aber 
gleidjmefftger molten geftelt toerben, ttoie man ftdj berfelbigen 
toergleidjen, bamit leinem tljetyl barburd) id)t« gu nac^te^l toer* 
ftanben toerben moljt. 

Unb gum anbern ba$ bie toort alfo lutenb (bergleidjen audj 
bie proteftierenben unb etlidje gelerte, toerftenbige unb fdjiblidje 
pcrfonen) audj uf toeltlidje modjten tocrftanben toerben. 

3um britten ba$ aud) gu bem toort confeffion bg toort apologia 
abiert unb alfo bcr proteftierenben confeffion unb apologia ge= 
fefct toerb. 

3um toierbten ba8 an bifen articfeln mit angefyentft, bad toon 
beben tyetyln gu foldjem djriftenlidjen gefpredj fdjretyber unb nota* 
ricn in gleidjer angat toerorbnet unb bie Ijanblung gum fleifftgften 
regiftriert unb in acta rebigicrt toerben folte , bamit man fid) ber* 
felben gu iebcr geit gu erfeljen unb gu erljoten. 

©otoil bie unberijanbler belangt, befinben n>ir c^toa6 ein un= 
gleid^cit in bem, ba§ toon unfer gnebigftcu unb gnebigen Ijern 



Digitized by VjOOQ lC 



197 

mittel fjiergu nientantd Derorbnet. ©aim bietotyt bic icntgcn # fo gu 
bcm c^viftenlic^cn gefpredf) gebrudjt, Don beben %t)len in gteid&er 
angal fcerorbnet toerbcn fotten, fo adjten toir in unbertljenigfeit 
fur billid) unb gtcic^ , bad audfj fcon bifem t^e^l efcUdje fur unber= 
Ijanbler, fo bie fac^en btrigiern, inod)tcn genomcn toerben; bitten 
beroljatben unbertfyenigfi @. #o.' Wit, d&ur unb furftliclje gnaben 
tooKcn bte bing gnebigft bal)in ridden, bad in biferfa<Jjen gfetdjeit 
geljaltcn toerbe. 

SDad aud) bic 9to. ^cg. 9Jit. e^Itc^e bcr ircn gu fold&em ctyriften* 
fid&en gef^red^ gu toerorbneu Ijaben foflen, fotdjd ftetten toir gu 
irer Sify. 3ttt. gnebigften bitten unb gefallen, unb rotten nidjtd 
fteberd, bann bad $r ^ e *)- un *> au $ ©• $*• SWtw m*<$ anberc d&ur 
unb furftcn felbd }>erfonltdj barbj fctn molten, toann Don bcr 
religion djrtftenlitJj gcrcbt unb geljanbelt toerben foil, bcr unge* 
jn>et)felten Ijofnung unb gutoerftdjt, ed folten ir £et). unb $5. 
9Kten, au<Jj dfjur unb furfttidjc gnaben bie fad&en toil anberft fcer* 
merdfen, bann fie Don efclid&en tt>iberti>ertigcn bertc^t toerben, unb 
beftnben, bad bifer ftanb furbaben, tt)tH unb gemuct aflein gu 
ufebretytung bcr ccr bed atmed&tigen , einer redfjt gefdfjaffnen c^rtften* 
lid^ett reformation ber tird&en, audf) gu erfyaltung friben unb rulje 
gcrt^t unb gum Ijodjften geneggt fej. 

Slber bed babftd §alber, bad berfctbig bic feinen aud) barbj 
Ijab, audlj feiuem legaten relation gefd&eljen foil, ftetten toir au<$ 
gu ber Jtei). Wit gnebigftem bebenfen, bietp^t aber ber artidfel 
feind angemaften :primatd uub fuperioritet bcr furncmbften ftritigen 
puncten einer, fo tootten n>ir ime barburd^ an folder fciner an* 
gemaften fuperioritet unb ^rimat nid&t ingcreum^t nod& bettnttigt 
Ijaben, bad auc§ f einer gefdljidften fyalbet, ba bic tnd gefpre<J) &er* 
orbnet, gleid&eit getyatten. 

Unb aid bie toort fteen (eind redfjtmeffigen concilij), bad bafur 
bie n>ort, bie Ijie gu&or uf etlid^en retd&dtagen aud) gebraud&t, 
nemlid(j eined djriftenlid()en fretjen concilij in teutfdjer nation gu 
Ijalten k. gefefct toerben. 

£um anbern aid (5. j?o. 2J?t, <Jjur unb furftltdje gnaben be- 
badjt, bad bic enfefcten ober entn)erten lird^en gueter'bifc gu lunff^ 
tiger d^riftenlid^er Ijanbtung ober anberm orbenlid^en uftrag ber 
ftrittigen religion toiberum6 reftituiert, ober aber inen orbcnlid^d 
red^tend Dermog bed rei^d orbnung geftattet toerbe; bamit fid^ 
niemantd gu beclagen ^ab, bad cr gu erortcrung f einer befd^njerung 
gepurlid^ rec^t nit erlangen m5ge. 

Digitized by VjOOQ lC 



198 

Uf bifcn artidfef Bitten toir, <$. St*. Wit, cfcur unb furftlidje 
gnaben woltcrt nadfjDotgenben toaren beridljt unb antourt ferner 
gncbtgft Derneinen; unb toietool torir unbertyentgflidj geneigt, 
@. £o, 9flt , djur. unb furftlidfyen gnaben mit langen angetgen gu 
Derfd&onen, fo mogen tt>ir bodj unfem gnebigften gnebigen Ijerrn 
unb obern nottutfft fatter nit umbgeen, (S. J?o. Wit, dljur unb 
furftlt<$en gnaben gu Dermelben, toiee« umb bifcn article! grunbt* 
lidj gelegen unb toa8 berfelben tnetnung unb djrtftltdlj gleidjmefftg 
erbteten fci ; unb adfjten e« in unbertljenigfeit bafur, e$ fcin 
<S. £o. 2ttt, djur unb furftltcljen gnaben ufj ben Ijie guDor ge* 
^Pegnen unb ergangnen Ijanblungen unb bcrtdjten unDerborgen, 
welder geftatt unfer gnebigft gnebig Ijerrn unb obern bie be- 
pcttung ber Itrdljen gueter in iret djur unb furftlidjen gnaben 
unb iren lanben, ftetten unb gebieten gelegen, gu Derenbern laffen 
notn)enbigtlid(j geurfadfjt ©ann ate burdj Derletljung be« attmed&s 
tigenbie reine e$r be$ eDangeli Don toarem redjjtfcljaffnem goteS 
bienft erfctyinen unb bi inen gelett unb geprebigt toorben, feinb ir 
djur unb furftlidfjen gnaben unb bie anbern, bie minifteria ber 
lirdjen folder irer belanten djrifittd&en leer nad) gu beftetten, wit 
abtyueung ber ingeriffenen mi&breudlj beroagen; gu bem ba8 an 
Diten enben bie orbenS lent unb anbere felbs Don iren mijjbreudijen 
unb fuiperftition, ate fie burd(j ba$ gottlidj toort etned beffern be* 
fidjt, abgeftanben. £)ann irer toil Ijaben fidj ufe ben cloftern gum 
ftubiem gu Derfeljung ber barren unb prebigamt unb berglidjen 
erltd&en ftenben getoent unb begeben, ben aud(j unberljaltung unb 
abfertigung Derfdjafft unb gereidjt toorben, unb ben ienigen, fo in 
ctSftem bliben pollen, genugfame Derfeljung Derorbnet Unb ift an 
efeltdjen enben unfer gnebigften gnebig Ijerrn unb obern furftentljuinben, 
lanben unb ge^eten fot<$e pflegung unb unberljaltung Dor augen, 
toeldje fld& audfj irer d&ur unb furftlidjen gnaben unb ber anbern 
religion in leer unb ceremonien befdfjtoert unb toiberfefct, bte Ijaben 
fidj an anbere ort begeben mSgen, bann iren djur unb furfttidjen 
gnaben unb ben anbern ate ben Derorbneten oberteiten Ijat nic^td 
anberS ge^uren rotten , bann gu Derfdjafung, ba$ be^be inljatts 
unb Derm5g beS Ijetjltgen gotltdljen gefdijrift bie nnbertgen nu&breudj 
inirenfurftentljumben, lanben, ftetten unb gebieten abgeftelt, unb 
barob gu fein, ba« ba8 gemein gut ber Itrdjcn, toeldfjs fonft Der* 
tomeftroorbentoer, nidfjt genfcticlj Don fyanben !omen modjt, bieuj^I 
einer Jcben oberleit folder ober bergleidjen gemetner gueter fdjufc 
unb Derfoarung gejmrt unb gufteet ©ann ir dfjur unb furftlid^en 



Digitized by VjOOQ lC 



199 

gnaben unb bic anbern Ijaben in iren furftentfyumben , lanben, 
ftetten unb gefeieten, unb nid)t in anbcrn ofcerleiten, folder guetter 
Derorbnung furgenomen unb baDon bic miniftcria unb bienft bcr 
fird^en Derfeljen unb fceftetten laffen, tt>tc bann audj guDorn toil 
pfarren ufe ben ctoftern unb fiifften Ijabcn Derfeljen unb geftelt 
toerben mueffen. 

Uber ba$ fo fcinb audj efctidje Ijofyital unb gemeiue coftcn gu 
unberljattung bcr armen barton ujjgeridjt, audj fdjulen gu er* 
gieljung bcr Jitgent gum tljetyt Don nettem geftifftet unb gum tljetyl 
beufeflngen baDon fcefferung nriberfaren, audj anberc firemen unb 
gemcinc nu§ fadjen barburd) gefurbert k. 

9lun ift man nidjt in afcreb, bag bgfenig, fo ukr fotdje not= 
toenbige djriftenti<$e Derorbnung ukrig (toeldjS boc^ an Dilen orten 
fo gering, ba$ audj bic obcrlcit Don bem ircn bic miniftcria unb 
anberc notturfft ber firdjen Derfeljen mueffen) in bcr ofecrteit 
fjanben unb Dertoaruug fteet, baDon bodj tegli<$ Dernere guteg bcr 
barren, befgleid)en fttyenbia Dor bic fo ftubiern, mueffen Derorbnet 
unb gereidjt toerben, unb toirbet gum Ijodjften Don noctcn jetn, 
ba8 Don foldjen unb bergleid&en ftrdjenguctern mit bcr gcit bic 
fdjulen gu erljaltung unfercr djrtfienlidjen religion unb anberer 
toblidjen unb eerltdjen lunftcn 6a& Derfeljen, audj anberc mcr 
redjtfdjaffne Ariftcnli^c milte Dcrorbnung gemadjt luerben. SDann 
ufc gotltdier unb Ijetytiger gefdjrifft, audj ben attcn concitqS unb 
canontfeuS clerftdj gu feetoeifen, ba$ bcr firdjen guctter gu unber- 
Ijaltung, berfelben biencr unb prebiger bc8 eDangelj, bcr fdjulen, 
armen* unb bergteidjen firemen audj gemeinen nufcfadjen geljorn. 
SDcrotDcgen unfer gncbigft gnebig Ijerrn unb ofcern etyietig, mit 
foldjcn guctcrn inmaffen geljort unb alfo gu Ijanbten, n>te ft) 
foldjS gegen gott unb an alien un:partljt)fdjen ortcn getratoen gu 
DcranttDortcn ; im fall after ba in djriftentidjem gefpredj ober 
concilio cin djriftenli^e Dergleidjung bcr religion, tt)ie gu bem att= 
med)ttgen gu Derljoffen, jefct obcr tunffttg erfolget, ftdj bergeftatt 
gu Dernemcn gu laffen unb gu ergeigen, ba$ menigfltd) fouren unb 
afenemen mag, ba$ inen Dil mcr an ber er gotcg, ciner redjt* 
fd)affnen djriftenlid)tn reformation ber firdjen, audj an friben, 
rue unb einigteit gelegcn, bann an bicfen guctern; bo<$ ba$ uf 
bem anbcrn tljetyl bte firdjeuguetcr, fo fy iuljakn, al$ bem audj 
gu warem djriftenlidjem redjtf^affneu nufc unb gefcrudj roie ofelut, 
angeroenbet, bamit allentljal&en gleidjeit geljatten unb djriftentidje 
reformation erfotgen mog. 



Digitized by VjOOQ IC 



200 

Unb ift bifer arttdcl ber fyauiptfad&en bcr ftrittlgen religion an-- 
§engig unb bcr furncmcn jmncten einer, fo in ba$ djriftltdj go* 
fpredj gc^orig # unb barumb audi) berfetbige, eer unb gu&or bie 
$aubtfad(j ju vergleid&en obcr entfdjib bradljt, nidfjt wag crortett 
toerben, SDann ba biefe ftcnb bcr Rrdjen gueter ben fccrmcintcn 
clegern totberumb cinraumcn f often, nmrbe ircn lirdjen ir re<J)t- 
gefdfjaffner bienft unb miniftcria toolgogen, n>elc^c« man mit got 
unb gettriffen nit na<$(affen mag. 

Unb btetoeil bcr ftritt etngefaffen, toeWje redfyte goteS bienft 
audfj minifteria ber firdjen few, bafyin folctye gueter bittig folgen, 
mag bie begert reftttucion, etye unb gu&or man be$ bauiptljanbels 
entfdfjeiben unb fcerglidjen, nid&t geforbert toerben; unb ttnrbet in 
fold&em dfcriftenlid&em gefored) unb fcergletdfcung mit fcerleiljung beS 
aflmectytigen uffunbig gemadjjt toerben, toeldje ba« re^tgefefcaffnen 
mmiftertum bcr gottidjen aipoftotifdjen fd&rifft gemefe letften, aud) 
toetdj ttyetyl bie lirdjengueter mi&brudfj, unb tote e* mit ber refti- 
tucion gu fatten. Unb fetnb bertt>egen be$ unbert^enigften wrljoffenS, 
<S. £o. 3Rt unb d&ur unb furftlidje gnaben toerben mit bifem 
unbertyentgften bertdjt unb crbieten gnebigltidj gufrtben fein unb 
unfere gnebigft gnebig Ijerm unb obem mit ber begcrten reftttucion, 
toetdlje an bem ^au^t^anbet ber ftrittigen religion Ijanget, gnebigf* 
lid(j unb freuubtlidf) fccrfd&onen, toie toir bann foldjjs fyiemtt unber* 
ttyentgft unb unbertyeuigtftcb bitten; unb nrirbet, fo man be$ 
^au^t^anbete c$riftti<fy fcerglidjen, ircr djur unb furfttidfyen gnaben 
unb bcr anbern Ijalber an bifem artitfet ber lird&enguetcr \pte ge* 
mclt nidjt emrinben. 

Unb fo ba$ djrtftlid) geforedje iefct attljie modjt gu cinem fur* 
gang gereid&en, unb bie fadjen bur<$ gottidje toerletyljung gu djrtften* 
liefer Dergleid&ung bradjjt, mod)te bifem artidfet auclj mit abgefyofffen 
tterben. %m fall aber fo bie fad&en bis uf eht anber geit fcerfd&oben, 
fein anftatt unfer gncbigften gncbigen Ijerrn unb obem toir be$ 
unbertljenigen d^riftenlid^en gleid&mefftgen erbietens, tone (£♦ 3?o. 9Kt v 
dfjur unb furftlicfye gnaben gnebigft unb guebigttidt) geljort unb 
toernomen Ijaben. 

®a« aber unfer gnebigftc gnebige Ijern unb oberu bem fcer* 
meinten entfefcten unb clegern Don toegen ber entroerten firdjen* 
gueter orbenttd&S redden fcermog be$ retd^S orbuung geftatten fotten, 
bamit fidfy niemant gu beclagen l)ab, bag cr gu erBvterung feiner 
befdjtoerung geipurlidj redjt nit erlaugcn mogc k; nrietool nun 
Ijod&gebad&te unfer gncbigfte gnebig Ijem unb obern Je unb alwegen 

Digitized by VjOOQlC 



201 

unb nodfj ate be« Ijetyligen reicl)$ geljorfamen d&urfurften, furfteit 
unb ftenben, gum ^oc^ften genetygt, menigflic!) orbenlid()$ gepurlidjs 
red)ten$ ntt fcorgufein; ate audj iljre c§ur unb furftlidjen gnaben 
unb bcrfclben religions fcertoanbten bi& anfyet unangefeljen atter 
ungleidjeit, fo inen gum t§et)l begegnet, menig!ltd&en redjten gepflegt; 

@o tyaben boc^ it dljur unb furftlidjen gnaben unb berfelben 
fcertoanbten u§ aflerlei djriftenlidjen nottoenbigen unb bittidjen uv- 
fadjen fldf) in fadjen be8 glaubenS unb religion, unb tt>a$ ben* 
felbigen anljengig, gu orbenlidjem gertdljt, barburdl) ft) bic let), 
garner SRotoctjlifd) unb anberc gertdfjt bcr ftenb fcetpflidjten folten, 
mergllidfje beftoerben geljabt unb nod). $)enn anfengflid) geipurt 
bcr earner ober anbern gertdjten nit in glaubenS unb religion 
fadjen, tt>a$ berfelben anljengig unb barufc ftieffen tljon, fidf) ein* 
gulaffen unb gu erfemten, fonber fot<J& erlantnufc gepurt einem ge* 
meinen cljriftenlidjen general ober national concilio, toie ban'n Ijie* 
*>or uf iungft geljattnem retd()$tag gu Sfturmberg bie ftrittige fad) 
bcr religion burdj curfurften , furften unb ftenb be$ §et)ligen retdjS 
uf ein fold) gemein frej djriftenlid) concilium ober national fcer- 
famlung teutfdjer nation mit benrittigung ber 5Ro. J?ety. 3Jtt. unferS 
aHer gnebigften Ijerrn, betotlligt unb gefdfjoben toorben ift 

Unb fo bem djamergeridfjt in fotdjen be$ glaubenS unb religion 
fadjen etnidfj etJantmiS gepuren folt, ate im bodj feme geipurt, fo 
toer bod(j biefelbige im bifetgeit beuomen, in bem ba$ bie $et). 2Kt. 
uf guetlidje uuberljanblung be8 d)urfurften gu 3Keinfc unb @. d)ur= 
furftlidfjen gnaben, gnebigfter Ijerr ber tfalfcgraf, gu 9iurmberg im 
yjtfHjten iar gu crljaltuug frib, rue unb einigfeit im l)et)ligen reidj 
alle unb Jcbe iprocefe in glauben unb religion fadjen, fo burd) 
irer Wt. garner Sftotweilifd) unb anbern geridjt furgenomeu 
toeren ober lunfftigtlid) nmrben, bifc uf ein djrtft(td) concilium, 
toie fotdljS uf bem reid&Stag guSfturmberg befd&loffen, cum clausula 
irritante gnebigtltdjft angeftelt Ijat. 

SDa$ aber bife fadj be8 toermetnten angegognen tyolij unb ber 
reftitucion ein glaubenS unb religion fad) fej[ unb ate preiubitial 
guDor unb eer bie principal ftrittigen fadjen, bie leer, ob bie redjt- 
gefdjaffen unb in gotltdfjer apoftolifd^er fdjrifft gcgrunbet fej ober 
nit, item toem bie firdjengueter im redjten guftenbig, toer bie bi& 
anljer mi&brudjt Ijab, aber nit erortert, nit mog ufegefuert toerben, 
Ijaben unfere gnebigftc guebtg ijerrn unb obern uf bem fribtag gu 
9lurmberg bie beben unberljenbteru, bem djurfurften gu 2Reiu& 
unb (§• dijurfurfttidOen gnaben, gnebigfter ^err pfalfegraf, mit 

Digitized by VjOOQ lC 



202 

djriftenlid)en red)tmeffigen grunben unb urfadjen bertdjt, audj ber* 
ilety. unb 6. J?o. 9Wt. met ban gu etnem mat, bebe in fd)rifften 
audj munbtltdj, unb toolgenbS bcm fet). djamergeridjt fetbS, audj 
ber ^?et). TOt oratorn, boctor Jpolben, gu ©djmatfatben angeigen 
laffen. 

93errer fo ift fyodjgemetten unfern gnebigften gnebigen $errn 
unb obern gum Ijodjfteu beftoerlid), ba$n>iett>ol bie^ety. flflt. burdj 
bie SRurmbergifdj ge^ftegte guetlidje unfcerljanblung tt>ie obgemett, 
ben abfdjib gu SSfagfourg, fotoil bic religion unb glauben belangen, 
bife uf ein gemetn djriftltdj concilium u& aHerteJ djriftentidjen 
nottoenbigen urfadjen augeftett, ba8 beirnadj be$ unangefeljen atte 
unb iebe ^erfonen be$ djamergeridjtt uf folded 2fogfi>urgifdjeu 
retdjstag unb inljalt beffclbtgen gu iprocebiern, gu fpredjen, gu er* 
fennen uub ftdj bemgemefe gu fatten getobt unb gefdjtooren Ijaben; 
al« ft) audj niemanbts fur ein affeffor, ber nit uf foldjen Slugf* 
^urgifefien abfdjtb, ben aHe8 fein« infyattS gu fatten fidj toerpflid)tigt, 
ufnemen unb gutaffen. 9ton fein aber in foldjcm Slugfourgifdjen 
abfdjib atterle} articfel, toeldje, at$ toeren ft) ttnber ben djriften* 
Udjcn gtauben unb religion toon neltoem mgefuert, toerroorfen unb 
toerbantyt, fo bodj unfere gnebigfte gnebig tyern unb obern bie fur 
djriftlidj, audj ber aipoftolifdjen leer gemefc ertennen unb fatten, 
alSaucfy ire djur unb furftlidjen gnaben unb berfetben toertoanbten 
in efclidjen berfelben articfetn djriftenlidje reformation unb toer* 
enberung in iren lanben unb ge^ieten furgenomen $abeu, bie* 
fclbigen gu be$ djamergeridjtS er!antnu$ gu bettittigen, bero \z 
mdjts anber$, bann ba$ ft) bie erlante ttarljeit bem nribert!jet)l 
gu urt$et)ln unb gu toertoerfen furfe&tidj unb ttriber ire geroiffen 
bargeben unb ftefleten, 

aSitgemelt djamergeridjt unberfteet fid) audj, fur unb fur uber 
unb roiber ber jtety, SDtt manidjfettig ernftlidj gefdjefft unb anbere 
iuffion, audj ©. $o. 3Jlt (Satagifdje unb SEBienifdje ,toertreg , unb 
uber bg bem djamergeridjt toon unfern gnebigften gnebigen Ijerrn 
unb obern guebige unb freunbtlidje beridjt unb erinnerung, bad 
biefadjen, berfcalbeu ire djur unb furftlidje gnaben unb berfelbigen 
toewanbten beclagt ttorben, religion unb glauben fadjen, unb u§ 
allerlej notttoenbigen Ijodjen unb djriftenlidjen bebentfen unb ur* 
fadjen uf ein djriftlidj concilium angcftelt tteren; audj unangefeljcn 
aller unb icber unferer gnebigft gnebigen Ijerrn unb obern toor* 
gett>enbten exception unb iproteftation unb anbere redjtmeffige gegen* 
ttoer, mit ber tljat ingutaffen unb gu :procebtern. 



Digitized by VjOOQ lC 



203 

3U bem fo ift notorium unb im tyetytidjen rcid^ offenttdj, ba$ 
bg djamergerid)t be8 babftti<$cn glaubenS ift unb ben bienft, amipt 
uub firdjenbreud) ber babftlidjen ftrdjen unb fonft atteS, tuaS fur 
ben babfitidjen glauben, tljut b} inen fur rjedjt unb biflid), unb 
n>a$ bartotber unb toon bifem t§ei)l gectagt # fjetert unb furgenomen, 
unbiflidj unb fur irrig adjten unb ertennen; ton ft) bann audj 
foldjen iren glauben unb meinung wit attertej befd)toertid)en 
preiubttite in fadjen bifen tljet)l belangenb, erctert unb fid) par* 
tljt)fd) ergeigt, fonbertidj in bem, bas ft) bem nnbertyetyt citation, 
procefc unb exhorbitancia mandata absque clausula justificatoria, 
fo toormate im Ijeittgen reidj nit gebrmtyt, in factyen, fo on atte 
.mittel religion unb glauben fadjen fein unb nit toernetnt werbeu 
tnogen, ate ba jefct bie reftitucion ber babftlidjen mefe unb ge- 
enberter ceremonien unb ember bergticfyen mer erlennen; unb fo ft) 
IjhUtoiber toon bifcm tljetjl, ba$ jemanbte feiner gueter toon toegen 
be$ glauben* burdj ben anbern tljetjl entfefet fej, angefud)t, fo er~ 
fennen ft) nit aflein benfelben gepetten iprocefc unb Ijitff nit, fonber 
ft) ttoeifen ben mit betrenmng ber ftraff toon inen unb laffen ben 
alfo redjtloffen, fo bod) ber frtbfianb, n>a er ben toerftanb, ben ft) 
ime gu irem toortljetjl geben l)abeu fotten, ate er bodj nit l)at, 
einem %t)t ate tool ate bem anbern toon toegen be« glaubenS bi 
Veen beS lanbtfribenS be$ feinen gu entfefcen toerbeut, unb alfo 
gtoijdjen beben ipartljtjen eiu glid) redjt ift unb fein foil 

3u bem ob fdjou unfer gnebigft unb gnebig fyerrn unb obern 
fidj mit ben clegern toergleid)en unb ft) gufriben ftetten, ba$ bannod) 
be$ unangejetyen ber leg. ftecal u& betoeldj beS djamerridjterS unb 
bet)fifcer ttoiber benfetben beclagt ex officio ^rocebiern unb furfaren 
foil, bertoegen bann Ijodjgemette unjere gnebigfte gnebige Ijerrn 
unb obern ba« djamergeridjt u§ obergetten unb anbern mer redjt- 
mefflgen urfadjen gu ttoetjgern unb gu recufiem unb fidj ad arbitros 
juris gu beruffen inljalt ires ubergebnen recuiation Hbete genot* 
trengt ttorben fein, in widens bie urfadjen beg toerbadjte, tx>ic 
fidj gejmrt, toor ben arbitris ufegufuren, m ba$ djamergertdjt fidj 
berfelben mit uuferen gnebigften gnebtgen Ijerrn unb obern toer- 
gltdjen ttnrt, toie <&. ^o. 2ttt. tmr unbertljenigft bitten, bie fadjen 
bj toitgemeltem djamergeridjt baijin genebigft gu ridjteu unb gu 
furbern. 

Unb ttoer iren djur unb furftlid^en gnaben unb berfelbigen tocr- 
wanten ganfe forgtti^ unb befdjtoerlid), nun mate fur bem djamer* 
gerid&t, ttoet^e ire djur unb furftii^en gnaben unb berfetben 



Digitized by VjOOQ lC 



204 

ttertoanbten aid t>erbec^tli(^en titter recufiert unb burd) befdjefyne 
recufation gu Uniterm unttritten, unfreunbtfdjafft unb abgunft be- 
tuegt, red)tend gu getoarten, aid ed and) iren d)ur unb furftlic^en 
gnaben unb berfelben fccrtoanbten gum t)5d)ften befdjroerltd), bad 
totlgemelt djamergertdjt ungeadjtet fotc^cr recufation fidj nodjmald 
bife fadj ganfc :partl)*)lidjer toifc unb tt>ibcr orbnung affcr re^tcn 
tljut intaffen. 

Unb ufe obergetten redjtmeffigen unb btttidjen urfadjen Ijaben 
(5, ^o. 2Rt unb d)ur unb furftlidje gnaben gncbigft unb gnebigf* 
lid) gu ermeffen, toie ed unfern gnebigften Ijern unb obern fid) 
bent orbenlidjen re$ten fcermog bed reidjd orbnung, toeldjed ttrir 
bad djamergeridjt gemeint fein adjten mueffen, gu fitymtttiew unb 
im badienig gugulaffen unb gu benrittigen, bad hne im redjten nit 
ge^purt, unb fid) alfo mit tornriffen ufe bem toeg bed red)tend unb 
toorgenanter recufation audj ein mal betoWigten bed Ijetyligen retire 
abfdiib, batnit btfc fadj uf ein gemrtn fre} djriftlidj concilium ober 
national fcerfamlung betoifligt unb guforberft aufe bem let), ge* 
ttrircften ftillftanb bife gu gemeltem concilio unb aud) (5. ^o. Wit 
toitfeltigen toertregen unb befefljen fuergen gu laffen unb ftd) ufe 
bem frib unb fic^er^cit in gefar, forg unb befdjtoernuf} gu fefceu 
gelegen fein tooll. 

Unb bietotyl tyodjgebadjten unfern gnebigften unb gnebigen fyern 
unb obern ufe obergelten urfadjen befdjtuerlidj, in bifer bed glau* 
bend unb religion unb berfelbigen anljengigen fadjen bad orbenlidj 
geridjt, tueldjed inen toerbedjtlid) , gu gebulben, unb aud) bie £et). 
Tit baffelbig burdj ben fribltdjen anftanb gu •Jturmberg. alter 
gnebigft angeftett, unb bann bife fad) alfo geftalt, bad bason in 
bem furljabenben c^riftenlidjen gefyred) neben anbern getjanbelt 
toerben muefc, fo bitten <&. ^o. 3ttt, aud) djur unb furftlidjen 
gnaben tt>ir unbertljenigft , ft) gerudjten nodjmald fol<$e redjt* 
fertigung gu foldjem djriftenlidjen geforedj unb toergleidjung gnebigft 
in rulje ju fteHen. 

Unb fotril efcltdj ben beftenbigen friblidjen anftanb, bed man 
fidj toerglidjen folt, unb. bad folder bafe bann bifcljer befdjeljen 
feinmod;t, geljalten, fcerfidjert unb geljanbtljabt toerbe k,, belangt, 
feinb unfere gnebigft unb gnebige Ijerrn unb obern gum Ijodjften 
geneigt unb begtrig, bad ein beljarlidjer beftenbiger frib ufgeridjt 
werbeu mog; bad ed audj irer djur unb furftlidjeu gnaben uub 
ber aubern Ijalben nitd mangel uodj erfcinben wirbt, Xoit auc^ bife 
anljer got lob an inen bef$alben nie nidjtd emunben nod) 

Digitized by VjOOQ lC 



205 

gemangett. $)ann ba$ cin geit fyeer barinnen *erl)inberung unb 
gerruttung Ijat furfaHen rotten, foldjg ift be« <§amergerid)t8 un* 
geipurlid&en iprocefc Ijalben , tote e$ toiber bife ftcnb in fad)en bcr 
religion unb barufe flieffenben ungeadjt unb nriber ber $to. Ret). 
Wit ufgeridjten friben unb ftittftanb, manbata, juffion unb be* 
toeld), audj (5. $o. 3Kt (Satagifdje unb 2Bientfdje t>ertrag tt)te 
obbentert, furgenomen, befdijee(n) unb bemfelben gugumeffen; unb tft 
unfer unbertljenigft unb unbcrtfyenigtli$ bitten, <5. £o. Wit, djur 
unb furftlid&e gnaben gotten nodijmals bife fadjen gu einem be- 
ftenbigen, beljarlidjen unb fatten friben rid&ten, barfcu unfere 
gnebigfte gnebige Ijern unb obcrn aHc ge^urlidje furberung, toolg 
unb fcerfidjernng gu tljon unb an inen nid&tt ertoinben gu laffen 
genetygt unb crbuttig. 

£a« aber bie jentgen, fo ftd& ber Slugfyurgifd&en confefjlon 
nacl) bem -Kurmbergifdjen fribftanb anljengig gemacjjt, u§ foldjem 
friben folten ufegefdjloffen toerben, ftdj aud) bie iproteftierenben 
berfetben in unb itfferljalb redjtenS nit annenten no$ belaben 
folten, bafur twtten ttir unbertljenigft geipetten Ijaben, fonber 
6. fto. SOW., audb d&ur unb furftltdje gnaben gotten in betradjt* 
nu6 bed §et)ltgen rei^d unb teutfdjer nation toolfart bie fadjen 
baljin ric^tcn unb furbern, bamit ein gemeiner frib burd) baS 
ganfc reidj gctt>urcft unb ufgeridjt, ba$ [<§eblid(j mi&trauen after* 
fcitS ufgeljabcn, audj bie fcorfteenbe dfjriftenlidje fcergleidfjung befto 
eljer tn$ toerdf gebradfjt urtb bann furter Don anbern be8 reidjg 
obltgen fotil frudljtbarer geljanbelt roerben mog. $)ann ba$ unfere 
gnebigft gnebige Ijerrn unb obern bie ienigen, fo nadj bem Sfturm* 
bergifdjen fribftanb gu bifer religion foinen, uffdfjlieffen ober laffen 
folten, foldjS n>er ufe atterlej urfa^en befd(jtoerltd(j , unb tragen 
leinen gtoetyfel, ber iefcgemelt SJturmbergtfdfj fribftanb fety uf afte 
ftenb ber 2lugf:purgifdjen confeffton unb berfelben religion fcer* 
toanbten gemein geridfjt unb gemeint, barumb ft) audi) baraufc nit 
gu fuubern. @o lautet audj ber 9to. Jfet). Wit gnebigS fd(jret)ben 
ufe ©atrflion, toeldjeS efclidfje jar nadj bem Sfturmbergifdjen frib- 
ftanb ufgangen, in gemein uf atfc ber religion fcewanbten; unb 
ob wol bifer artidfel Ijie gu&or uter ertoeent, fo Ijaben boc^ unfere 
gnebigft gnebige Ijerrn unb obern u§ treffenlidjen urfadjen unb 
bebendfen fi(^ fold&« nit begeben mogen, tt)ie be6 6. d^urfurftlid^cn 
gnaben gnebigfter Ijerr, ber ^fal^graff, gut tmffen tragen. ©enn 
@. ito. 3Jit., ^ur unb furftlid^ gnaben ljaben aud& gnebigft unb 
gnebigfttdj gu ermeffen, ba«, xoa foldje jonberung gef^een folt, 



Digitized by VjOOQ lC 



206 

barburdj met gu unfrtben, bamt gu erljaltung frlben* unb rnlje 
urfadj gegeben - toerben modjt; fo ljaben audj tsir bejftalben idjt 
toa8 gu betoilligen nit bet)eldj. ©efcglcidjen nadjbem tr djur unb 
furftlidjen gnaben unb bic anbern iren belanten glauben unb gu 
2tugftmrg ubergeben confeffton unb religion fur redjt unb djrift* 
lidj, bi§ fo lang ft) burd) bic 1jet)ltge, gottidje unb a:poftolif<$e 
fdjrifft eine$ beffern unbertoifen, adjten unb fatten, fo mogen ft) 
bic jenigen, fo gu incn in bic religion lomen toollen, mit got 
unb gutcm getoiffen nit uffdjlieffen, nodj fidj bcrfclbigen angu- 
nemen fcergeldjen. Unb ift nodjmals unfer unbertljenigft bit, 
@. $o. flflt djur unb furftlidje gnaben toolten cin beftenbigen 
friben in bcr religion fadjen gnebigft ufrldjten unb madden, bamit 
man gu bent twrljabenben djrtftenlidjen getyredj unb fcergleidjung 
befter ftattlidjer lomen modjt. 5Daran ergeigen @. $o. 9Jtt., djur 
unb fuvftttc^c gnaben fonber gtoetjfel got bem aHmedjtigen ein an- 
geuemS unb toolgefeHigeS toertf, unb toirbet ber 3*5. tfet). unb 
(?♦ J?o. SSJlt, audj @. djur unb furftlidjen gnaben int $et)ligen 
reidj bej[ menigflidj beruetnig fein, gudj teutfdjer nation gu toot- 
fart unb attem guten gcretdjen unb gebet)ljen; unb toerben folc$$ 
unfer gnebigft gnebig Ijerrn unb obern in ire £et). audj @. $o. 
2ftten, djur unb furftlidjen gnaben unbertljenigft, unbertfcenig, ge* 
Ijorfamlidj, freunbtlidj unb btenftlidj gu toerbienen unb befcfyulben 
alfeeit toittig unb geneigt erfunben toerben. S5ann foldjs friben 
Ijalben ljaben ir djur unb furftlidjen gnaben unb bie anbern bj 
ber 915. jfet). SJit. gu irer antunfft im Sftberlanb burdj ir ge- 
fefyitfte retlj unb bottf<$afften famipt anbern meer nottqjnbigen an* 
geigungen unbertljenigft fudjung unb anbringung tljon laffen, inen 
audj in irer Rfy. 9Jft. uffdjret)ben btfeS angefefeten tags an bie 
djur unb furften gu ©adjfen unb Jpeffen k. gnebigfte fcertroftung 
befdjeen, ba$ inen alljte t)on @. £o. 2Rt gnebige anttourt toiber* 
faren unb gegeben tuerben folt # barumb ft) bann @. ^o. 9Wt 
unbertljentgft Ijiemit audj geipeten Ijaben tootten. 

Unb foil mit fcerliljung be« aHmedjtigen anberft nit toermertft 
nodj gefunben toerben, ba« unfere gnebigft gnebige Ijem unb obern 
gu friben unb rue unb gu leiner getoaltfamen tljatlidjen Ijanblung 
ober jemanbto toiber billidjfeit gu befdjtoeren geneigt, fonbern fidj 
al8 loblidje, eerlidje unb djriftlidje djur unb furften, ftenb unb 
ftett gegen menigtlidj ergeigt unb geljalten; unb toa8 ft) in bifen 
religion fadjen furgenomen, ba8 ft) fidj fol^« t)or got fdjulbig gu 
fein gea^tet, ba8 ft) au^ na^mals atte*, tt>a« gu djriftenlidjer 



Digitized by VjOOQ lC 



207 

einiglett unb aergleidjung , audj erljaltung ru$e unb fribcn unb 
affer toolfart be8 $et)ltgen reidjs bienftlidj, tretoltdfj unb fCctfflfl gu 
ratcn unb gu furbcrn §eten, gum Ijodjften genetygt unb bcgtrtg fern. 
2Beldje8 alle* <5. 915. £o. Wit, djur unb furfttidjem gnaben 
uf berfelbig gefd(je$en$ munbtltd)$ unb fdjriffttidj* angeigen rotr 
unbertfyenigfter unb unbertfceniger tneinung jjintoiber furgutoenbett 
unb-gu fcermelben nit umbgeen mogen, unbertljenigft unb unber- 
tyenig bitten, 6. tfo. Wit, tyux unb furftlidje gnaben toolten eS 
gncbigft unb.gnebigftidj toermerdfen; foldfjs umb (S. j?o. Wit, djur 
unb furftlid&en gnaben geljorfamtidj unbert^enigtti^ gu fcerbienen 
fcin toir alfcit tmttig unb bereft. 

& 3^o. £u. 9Jlt. audfj dfjur unb furjlfidjen gnaben 
unbertljenigfie unbertfyenige geljorfame 

SDer dfjur unb furften, ftenb unb ftett bet Stugftmr- 
gif<J)en confefflon unb berfelben religion toerwanbten 
retl), pottfd&afften unb gefanbten. 
(Sopte. 21 m. 

<£ntlid&e Solution, nwS man fld& &ifj ju entlid^et ©ergleic^img bet religion 
»er$afom fotte. [Beg. 85.] 

Return §agenatt) ben 24 3>ulii anno ac. 40, 

SBietool bie 9to. itet). Wit unfer atter gnebigfter Ijerr big 
gegentoertig jufamenhmfft ber djur unb furften barumb gnebigft 
furgenomen, aud) feiner RtX). Wit toorljaben, loitt unb tneinung 
enbtlidj ba$in geftanben, ba« gteidfj at^ie ein anfang gu gepur* 
tidier djriftentidjer fcergleidjung ber ftrittigen religion gemadijt unb 
in gegennmrtigfeit ber dfjur unb furften beft frudjtbarer unb &er- 
fendflicljer geljanbeft toorben toere, fo bebencfen bodfj bie 9^0. £5. 
Wit fampt ben toerorbneten djur unb furften, ba$ u& atter Ijanb 
furgefattnen unb betteglid&en urfadfjeu unb toerljinberung, audfj fur- 
nemtidj bietuit bie iproteftierenben cljur unb furften :perfontidj nit 
erfdjeinen, uf big mat alljie gu frudjtbarer Ijanblung unb <$rtft* 
tidier toergtidfjuug fugflidij nit furgefdjritten toerben ui5g. 

©amit aber biefe anfe$enlid(je tagteiftung unb gufamenftrofft 
toiler dfjur unb furften, au<$ ber abttefenben ipotfdjafften unb retlj, 
nit on frudjt unb nrircfung toergee, fonber bie fadjen gu dfjrift* 
lidfjem anfang gefurbert, barufe fi<$ fcolgenbS einer djriftentidjen 
t>ergteidjung gu aerfeljen fein m5g, unb alfo ferner frib, ruljeunb 
etntgfeit im §et)ligen reidfj teutfdfjer nation erljalten tterb: 

(So Ijaben bie 9to. $o. Wit fampt ben wrorbneten dfjur unb 



Digitized by VjOOQ IC 



208 

furften, ate bic fo bic ftrtttig religion na<$ jtety. Wit Begem uf 
djrtftentidje Yucg unb mitel sertragen feljen, bie fadjen baljin be- 
badjt, ba$ ein anberer tag unb malftatt, tote man fid) be$ Jcfet 
toerglidjen, bodfj ber Slugftmrgifctyen rei<$$l)anbtung unb abf<$ib un* 
begeben, gu guetttdjem un\)etyunttid()em tractat unb gefpredfj fur* 
genotnen unb toerftmbt toerben modjt, baljin bie erfdjeinenben djur 
unb furften, fantyt ber abtoefenben ^otfdjaften unb retlj, befc 
glet^en and) bie ^roteftierenben ftenb ettidj gelert, toerftenbig unb 
fd)ibtic$e ^erfonen in gleidjer angat, fo }efct audj ju beftimben 
tveren, fcerorbnet $etcn, tnit befceldf) atebann ber :proteftierenben 
confeffton fur Ijanb gu nemen, fidj uf alle puncten unb }eben in- 
fonberljeit freunbttidfj, dfjriftlidj unb ber ^et)Iigen gefdjrifft gemefc, 
bod) unfcerbunbtlidfj gu unberreben unb alien mugticfyen fletg fur- 
gmoenben, aUe irrige ipuncten gu djriftenlidfjer einigleit, toer* 
gletdjung unb redjtem tterftanb gu bringen. 

Unb ba$ bie fcerorbneten toter djur unb furften burdj fid) felbs 
ober im fall ee^affter not ir anfefyenlid) unb gu bifer fadj tauge* 
lid)e retl) in angeregtem guettidjen tractat unb gefyredf) ate unber- 
fyanbter btiben unb ^refibiem. 

$)a8 audj baneben gu ber babjilidjen l)et)tigfett unb jtety. Wit 
toitten unb gefallen geftelt toerb, ire retl) unb gelerten gu foldjem 
tractat unb getyred) aud) ju toerorbnen unb barbj gu Ijaben. 

Unb baS atte bie bottfdjajf ten , retlj, tljeologi, gefanbten unb 
btener, fo uf funfftigen tag toerorbnet unb gefctyicft toerben, 315. 
jtety. 3Wt unb be« l)et)ltgen reidjs fcej geftracf fid)erl)eit unb ge* 
tetyt gu, uf unb gum fetbigen tag unb beffelben matftat bifi toiber 
in ir getoarfam Ijaben unb fid) bagegen geletytli<$ fytlten, un* 
befd)toert fretoen unb gebrudfjen. 

2Ba8 and) uf bemfelben tag attentijajbeu gu beftenbiger djriftem 
tidier toerglidjung tractiert unb bebad)t ttirbet, bas foil atebalb 
ber dth. Stfy. 3ttt. burd) obbemelt toier dfjur unb furften, ate bie 
toerorbneten unber^anbler et)genttid) gugefd&rtben, unb bagttnfd)en 
fein j?e>). Wit toon ben djur unb furften unbertl)enigttid) erfu<$t 
toerben, einen gemeinen reidjstag uf$ furberlid^ift ufgufdjriben unb 
felbs perfonlidj in Seutf^lanb gu fatten, uf toeldjem tootgenbS ber 
3M. Jtet). Wit, and) batftlidjer ^e^Iigfeit legaten unb alien ftenben 
be« reidjS be8 angegeigten guetlidjen tractate unb gefprcd)$ relation 
gefdfjeen unb furter bie fad)en ber ftrittigen religion burdfj ben toeg 
eine« redjtmeffigen conciltji ober fonft d^riftenlid^c fcergletdjung gu 
gevurlid^er erSrterung ge^rad^t, beggleidjen aud^ baneben in anbern 



Digitized by VjOOQ lC 



209 

bed fyetytigen reidjd teutf$er nation Ijodj bef<fytoertid)en obligen bie 
notturfft furgeuomen unb gefyanbelt loerben modjt. 

©ieiotyl jtdj audj ettlidj toon ftenben unb anbcrc bedagen, bad 
bie $roteftierenben ft) bed iren tnit ber t$at entfefct, bertoegen ft) 
gu redjtlidjer erorterung irer forbrungen nit fomen molten, fo 
tt)irbct f^rncr b} £u. 2ttt. unb ben oerorbneten d)ur unb furften 
bebadjt, bad bie entfefcten ber enttoerten lirdjenguetter bt§ gu 
lunffttger djriftenlidjer oergteidjung ober anberm orbenlidjen uftrag 
ber ftrtttigen religion btfltdj toiberumb reftitutert, ober after inen 
orbentidjd redjt oermog bed reidjd orbnung geftattet toerbe, bamit 
ficfy niemanbd gu bedagen ljab, bad er in erorterung feiner be* 
fattening ge£urli<$ redjt nit erlangen mog. 

Unb bamit bie gu oergleidjung ober anber ge^urltdjer orbnung 
ber ftritigen religion im ^etyligen reid) teutfdjer nation rulje, frib 
unb einigfeit nmrtflid) ertyalten unb bad eingeriffen miftoertratoen 
gtoifdjen ben ftenben abgeleint toerb, fo adjten ir J?o. 3Wt. famfct 
ben oerorbneten d)ur unb furften f&r ein Ijolje notturfft, fid) eind 
ferrem beftenbtgen friblidjen auftanbd gu bergleidjen, unb bad 
berfelb anflanb bafe, bann biHidjt btj$er befdjeljen fein modjt, ge* 
fatten, oerfid)ert unb geljanbtljabt, and) uf ettltdje monat nac§ 
orbnung bed funfftigen reidjdtagd erftrecft unb fonberltdj barinn 
oerleibt toerbe, bad fid) berfelb attein uf bie jenen, fo toorm SWurn- 
bergifd)en anftanb ber Slugfourgifdjen anljengig toorben, toerftecn 
foil, alfo bad fid) bie iproteftierenben feiner anbem, fo I)ernad)mald 
ir religion angenomen, toeber in nod) ufferljalb redjtend nit an* 
nemen nod) belaben, and) fonft niemant bem 2lugftmrgtfd)en reidjd* 
abjd)ib oertoanbt an fid) giefyen nod) annemen, fonber fid) bed 
fam^t aHer gen>altl)atlicfyer fcanblung genfelid) entl)atten unb menigfc 
lid) &i flleid) unb redjt unbefd)tt>ert bliben taffen. Return §agenan> 
ben 16 ^ulij anno k. im 40ften. 

Gopie. 4 33a. 9fo ber ©ptfce tragi bie 2l&fd&rift baS Saturn bed 24. 3ult, 
roctyrenb fie «am ©$fof$ *om 16. guli batirt tft. 9tac$ bem 3n§alt tjl ber 
24. Suit bad rid&tige Saturn. 

Dr. 3o§atm SDtorquarb berid^tct an ben HJtorfgrafen ©roft. $agenau. 24. Suit 
1540. [9teg. 26.] 

S5urd)leu<$tiger l)o<$geborner furft unb l)err! (5. g. ®n. fetyen 
metyn unbertl)entg fd)utbig ge^orfamen bienft aHe get)t guoor k. 
©nebiger furft unb Ijerrl (g. g. ®n. fljomen ^iemit in ben fur- 
fdjtag, fo bur^ SRo. ^o. SWt unb bie unber^anbler ben )>rote- 

Seitfd^r. XXTU. 14 



Digitized by VjOOQ lC 



210 

fiirenben getfcan ift $)arauff Ijabent ft) bornfiag iungft toerfdjinen 
cm tmettleuffige unb bodj in bcr fubftanfe abfdjtegige antomrt 
geben, bic nod) gur get)t uit eroffnet, tone toot idj bty mtynem 
fctytoager, D. (Styriftoffen unb funft barumb angetyalten k. $)ie 
£o. 2Rt. l)at bic :proteftirenben geftern frttag^ fur fic§ unb bic 
unberljcmblcr beruffen unb, tote id) toerftanben, nodjmats begert, 
ba« bie \>roteftirenben ftdj cincr beffern antamrt bebentfen. 9Ufo 
fiat bic ganfc $anbtung in bebadjt, toerIjoP<$, bifen tag toerbe 
antnmrt gefatten unb morgen obcr ubermorgen gum abfdjetjb ge* 
griffen. ©& be^arren bic iproteftirqiben, ba$ toor alien bingen iter 
leer tyalb erortcrung folic gef<$el)en , unb tootfent mittlcr get)t toeber 
in bag cammerridjt nod) bic reftitution betyiUigen. ©o begem aber 
SRo. S£fy. unb $o. 3ttt gum forberften ftiben, geric^t unb redjt, 
audj rcftitution ber entfefcten, unb baneben nit be« njeniger toon 
toergli($ung bcr leer unb abftcttung ber tmj&briid) folic tracttret 
unb cin gefored) toermog befdje^en furljalteS ge^alten toerben *c 
unb fepn bfyetyl ben anbern one rcc^t toergen>altigen. Sieter, guebigcr 
furft unb jjerr, tone tooH bic toniglidjen rettl) ba$ furljattent unb 
mid) toergetoiffet Ijaben, e$ roerbc bic $o. 93W. uff montag fdjierft 
abgieljen, fo toil mid) bo<$ nad) gelegenljetyt bcr Ijanblung be- 
buntfen, e8 modjte fidj etta>a$ ttjtcterd toergug$ begeben. §erfeog 
©jriftoff ift nod) gu §agnan> in ftetter arbetyt bty ber M. 3Jlt. 
unb Ijerfeog Subnrig toon SJaiern. SDie Ijanbtong blibt in ftiHc k. 
JBaltljafar gotten fdjtoadjetyt Ijctt fic§ gebeffert. 2Ba« gu icber getyt 
furfallt, tt>irt @. g. ©n, gu furbertidjftcm toon mir toernemen. 
6. g. @n. midj in uubertfyentletyt betoefljenbe. $)atum #agnatt) uff 
fantyftag ben jpdiii tag ^ulii gtoifdjen flbcn unb a<$ten toor mittag 
anno WOT . 

<$. $. ©n, unbert^cnigcr ge^orfamer 

^o^an SRarquatb D. 

©nefciger futft mib tyerr. SDemnad) fid) bie tagletyftung gum 
enbe fdjttfet, unb aber bcr fdjriber letyn :pferbttin Ijat, fanber ba8 
fetbig, barauff er geritten, toon ftunb an tmberumb ^eimgefdjidft, 
fo erforbert Me notturfft # bafj e. g. ©n. betoct^ geben, mit ete, 
^ferbttin gu toerorbnen k. SDatum ut in Uteris. 

Drig. SWit bet Stuff thrift: 3)em burd^Ieud^ttfien ^od^ebornen furpen unb 
$erren, tyuc (Srnft margraff ju Saben unb $o#erg ic, me^nem flttebigen 
futjlcn unb ^erten tc. 

3u fper 8f, @n. feBte |anben. 



Digitized by VjOOQ lC 



214 

£ie $tttnbe bitten ben Jtoifer, einen aflfoemeinen Jtetd&Stoa au3$uf<$retben unb 
i$n perfitoUd) ju befud&en. fcagenou. 28. 3ul. 1540. [Sleg. 28.] N 

SKffergnebigfter ^ctt! 3& be * tyanbtung, fo urir uf bifen tag 
att^ic gu §agenate gefcflegf n , tyaben tour ettlidje Ijodje oblige* unb 
befdjtoerungen be$ Ijetyttgffi rei^$ befunben, welcfcc ein gememe 
retdjSberfammtung 6. $e$. 2Wt. unb giemeiner ftenb !}&<$li$ er* 
forbern. ®ertt?eg*n bit^n toir unbertyeniglli<$, <$. £ety. SIRt. ge* 
ru^en chwn ftcmeinen rettjjstag gnebtgflidjen ufegufdjriben unb 
benfelben, in Msadjtung bee um>erma)benlid)en notturfft, etygner 
^>crfon gu befudjen. $>g toitbet (5. itety. 2JU. fetbs, bem tyetylkfjen 
rei<§ unb attcn ftenben gu #rtem wc^en. SBir fein audj fofdjs 
umb @. Jtety. 5ftt gefcorfamlid) gu t>erbien«n toitttg unb tfyon ba« 
mit <§♦ Ae^. ODit.) un$ unbertfcemgfli^ bevetdjen. S)atum $age* 
nato mitoa^d na<§ 3&cobi anno ?c. 40. 
<S. Set). SRt wbcrt^nigfte 

ctyurfurften, furften unb bet afooefjeuben ^otfc^afkn 
unb retfc, fr uf fcrinitatt* bej^rtfieu unb $u $age- 
na» evf^inev jStob. 
(Sopte. 

©melin. 



$ie Htmt^ett $tt Itlttf to $*$* Iff 1S.< 

56k befannt, toaren bie Uwuljen, meWje bem 23anetn!ttege 
borangiengen, bie 2Ui$briidje einer 23en>egung, toeldje niefct nur 
auf bem Sanbe, fonbern auify in ben ©t&bten ityreu, £erb ^atte. 
%vlx §aff, too bie alien ©tuben$efetten iferem ttebewmtye gegen 
ben <Sm£orf5ramlhtg fytxwann Sutler in ben SBorten SluSbrudC 
gaben, fie tooflten- btalb mit jlityfen auf bem 3Jlarlte fijgeln, fei 
auf $erolt, fur ^onftang auf 9tn$ljelm f. ©talin SCBirt (Seffy 4, 
94 f, , bettoiefen. tteber bie SBorgange in ttlm ftnb bis Jefet nur 
ungi&naue unb burftige Sfyrontfnadjridjten belannt getoejeu. 

S)er einfluferei<$fie SWann in Ulm gu Slnfang bed fed&geljnten 
SaljrljunbertS tear Dr. $latty&u« Sfteityart, toieberijolt ©efanbtar 
feiner SJaterftabt auf ben 9te«i)Stagen, aud& alter SBurgermeifter 
unb JBunbe«^au3ptmantt, and einem ©efdjledjte, n>el^ed beina^e 
bad gauge funfte^nte Sa^unbert ^inburc^ in geiftli^eu unb 

1 gut Grttfrung wn 9teg. 113 in ber & ttf#. f* ^f* bei Ober* 
rljeing 26, 120. 

14* 



Digitized by 



Google 



212 

toeltttdjen SCBurbcn gegl&ngt §atte unb nrie bur<$ ©efdjdftdlenntnifc 
unb ©eldjrfanrfeit , fo bur<$ ^radjtUebe unb 93ornefymI)ett ftdj be- 
merfltdj madjte* 3Rcm fagte bcm SDoItor 3ttattl)aud nadj, bag er 
ate 3 a ^mei[tcr bed ©d)ttabifd)en SBunbed im JBairtfc^cn erbfolge* 
Irieg fiber cine ©umme »on 3000 fl. bic 9tedjnung fd)ulbig ge* 
btieben fct. 2luf biefe (Sfyronifnadjrid^t ftnnte ftd) bcr (Sintrag in 
ben ulmifdjen Sftatydprotolotten 1505 3uni 13 begietyen: berated)* 
nung unb bed Ueberfeljend Ijalb mit bera ©oftor foil bleiben 
ftefyen, n>te ed fteljt, unb better nidjtd ba&on gerebt nodj gebadjt 
toerben. 

$)ad ulmifc^c JJJatrijiat &erfdjm&l)te bte^ludubung burgerticfyen 
©etoerbed leinedttegd unb toereinigte ficfy tnelf&tttg mit 3unftigen 
gu £anbeteunterneljmungen. ^fnbem c * a & cr baneben ftdj ate 
©runbbeftfcer unb toermSge bed 33orgugd, ber itym trofc bem toer* 
faffungdmafeigen Uebergeuridjt ber 3*nftc ttrittig eingeraumt nmrbe, 
ate 3tegierttngdinbaber fufytte, toar ed auf eine 3RtttelftelIung an= 
getoiefen, beren ©intyaltung nut bem SKdffaotten unb (£rleudjteten 
getingen modjte; ftdj angutetynen, fete unten feid oben, n>ar leister 
unb barum ty&ufiger. 5E)ad Sefetere toar ber gall bet §and Sefferer, 
£Ijein)aber einer Jpanbetegefettfdjaft in ©tuttgart unb gteidjgeitig 
SBfirgermeifter in Utm. ©em §aud neben bem Jpfarrfyof toar bad 
3lbfteigequartier §ergog Ulridjd. ©en (Sbetfallen auf ber £anb, 
ben tym fern gnabiger Qftrft toon SBirtemberg toeretyrt fyatte, gab 
er bem Gaffer bet beffen Slbreife &on Ulm — ed tt>ar toermutfylidj 
SWitte 9Karg 1513 — bad ©eteite; biefer aber $abe, nnrb ergaljlt, 
gu itym gefagt: „23urgermetfter, feib $$t ber 9Jiann, ber gtueen 
§erren bienen lann? 3fo r ^ att in Ulm eine geljorfame ©emeinbe, 
bie tafet <£u<$ emtfoljlen fein" i 1 

@d toar fur @rof$anfe ber geuannten Stidjtung ein fdjfcerer 
©djtag, bag ber 23urgergtmft in Jpatt &om Jtatfer gegen bie alten 
©efdjtedjter entf^ieben roorben tsar. §atte 33efferer burdjgefefct, 
bag bie Jgunftmetfter bem ©tabtfdjreiber auf ber ftanglei bad in 
ben ^unftbfidjfen fcorljanbene ©elb angugetgen fatten, 2 fo muffte 
er nun erteben, bag bie jlaufteute am 9. 9tpril gegenfiber bem 
SRat^aufe eine SErinffiube erridjteten, 2 ein (Stngriff greCftcr 2lrt 
in bad audfdjliefelid) ben @efdjle<$tern gegSnnte 9te<$t, eine ©efett* 
fdjaftdftube gu |aben, unb bo^ roar bied nur ein SSorftnet ernfterer 
SSorgange. SDic 3unfte, burc^ bad SBerbot tt>ibcr SReben, bie gum 

1 SBegetmatm, % Waty. 37. 
* <5!pomtna$tt4t. 

Digitized by VjOOQ lC 



213 

2tuflauf jiefyen, nidjt abgefdjretf t , fefcten StuSfdjiiffe nicbcr ju SBc- 
rating iljrer S3efc^tt)crbcn unb fasten cine 9Injal)t toon 2lrtifetn 
ab, bercn ^auptfacJ^tic^fte folgenbe 1 toaren: 

„2Benn eljrbare Scute au8 ben 3^^f* cn °^ er <tnbcrn ©tabten 
in bic ®efd)ledjter ju Utm tyeiraten, ttoerben foldje toon bcr ©e* 
fettfdjaft lefeterer auf bcr £rinfftube, iljren befonberen 2Jiafctjeiten, 
ben S&njen unb ©djlegel$5fen 2 au$gef <$toff en , ftatt bafe fie to>ie 
anbenoarte, g. S3, ju 3fag8burg, alter Q^ren bcr ©efdjtcdjter tnit 
greuben eutyfangtid) gemadjt tourben, burd) toeldjen SluSfdjfofe 
nid)t nur ber gemeine 9tufc, ©teuer, Umgetb unb anbereS, fonbern 
and) bic Sprung be$ £anbn>erfmann$ geminbert toerben, inbem 
fid) toernt6glid)e sperfonen abtyalten laffen, in bie utmtfdjen ©e* 
fdjledjter ju fyeiraten. 

„2)a$ neue ©efefe, bafe nictnanb fur Ccibcigcnc urn 3lufna^me 
in ba$ 33urgerred)t bitten folle, m5ge aufgeljoben toerben. 

„(£$ folic bei bem ©djwSrbrief blciben, bafe nur ber Sobfdjtag 
toon bem SRatlj, atte anbercn Jpanbcl aber toon ben ^unften S Cs 
ftraft ttoerben, unb fomit ber in bie Bunftjettel neuerbingS ge* 
fefcte 3lrtifel, bag beinfd)r5tifle 8 SEBunbeu toor ben 9fat$ ju bringen 
feten, fatten. 

„2Iffe Sfaljre folle toon ben ©tabtredjnern, bem ©teuermetfter 
unb ©ctyreiber toor einem fleinen dtafy flare SKedjnung gefdjeljen, 
bamit man lautern SSerftanb fyabe, ob ba$ ©emeingut in ber 
hammer fid) geminbert obcr toermetyrt fyabe. 2XHc uberfluffigen 
2lu$gaben foffen abgeftettt unb bie 3al)re3redjnung bci $5n be$ 
(Sib8 al8 SRat^ge^cimniB toerfdjtt>iegen toerben. 

„33urger fotten toegen lieberlidjer burgertid)er Jpanbel ntc^t in 
ben gemeinen £$urm mit 2R5rbern unb anbern Uebelt^&tern ge* 
tegt, fonbern ein burgerlic^eS ©efangntfc gemadjt toerben. 

„$ftadj ber ©lotfe folle fidj niemanb auf ben 3ed)en, SErinl* 
ftuben unb 2BirtI)$Ijaufertt enti&alten, aber otyne Unterfdjieb ber 
$erfo.n, ©efdjledjter unb gemeine 93urger. 

,„3n 9XnfeIjung be8 SidjtS auf ber ©trafee 4 folic e8 mit ben 
©ejd)led)tern n>ie mit anbern gefytlteu toerben; SSurger, ttoenn fie 
toerfidjern, bag ba8 Sidjt toiber itjren SBitten erlofdjeu fei, fotten 
toon ben ©affenfncdjten frei getaffen tocrben. 

1 9la$ flotteft. beg f $rftl. 6$mib Ms. xm S3efi%e be3 Serf. 

2 6. <Sc§mtb (S^wfiB. SBorterb. 465 f. 

3 b. $. burdj bie em $m>$en t>erlefct ift, f. ©enetfe. 
♦ 6. SSger Ulm im HR. % 427 f. 



Digitized by VjOOQ lC 



214 

„S>er 3Rif$rau$, bie ©ammtung J nut mtt ^erfonen an* ben 
®efc$led)tertt gu befefcen, folic abgcftettt Herbert. 

„33ei biefen fd&t&erett unb fotgfattigen S&ufeu im SKeidj foffe 
ber SBurgermeifter in 93ertt>attung feine* Stmt* baljelm bleiben unb 
ttfdjt fa liebertid(j, toie bister gefdljefyeu, in frcmben ©efdfjdften 
au*teitert, audjj nt<$t ben gilrften ©rib, SBftd&fen, $ufoer, Jftenn* 
unb ©ted)\>ferbe :profuriren. 

„Obgtei<$ bie gewetbtretbenben sperfonen im gfirftenHjum 
SOBirtemberg Utm fftt $)eutfdj*$Benebtg ge^altcn unb atte*, tt>a* 
fie beburften, in Utm gelauft Ijaben, toobur<$ ©teuer, ttmgetb, 
3ott, SOBeggelb unb ftberljaupt ber ©tabt Sftufc gemet>rt roorben, 
fo !)aben bod), tote man affgemcin totffe, etfldje betn 8&tgetredjt 
untemjorfenc sperfonen bie ©efeflfdjaft gu ©tuttgart etfyebt unb 
fi<J) batein fcetfpflidfjtet, tt>a« bet ©tabt unb ben gmetbtretbenben 
3ftnften gum grSfcten 9t\(tyt()eil geretdjt, inbem bie #antirung in 
ba* gfirftentljum SGBirtemberg gegagen fel. SStit alien biefen, bie 
fl<§ aufjerljalb ber ©tabt In bie gemclbete ©efcHfdjaft toetipfiid&tet 
ijaben, feffc ernftti<$ Dcrfc^afft wetben, fid) fcon berfelben gu 
fonbertt." 

£)ie Strtttet fatten nod) nidjt bie SRunbe Bet fSmmtttdjen 
^flttften gemadjt, auf toetdjem 28ege fie meljr unb meljr an* 
f pollen, at* bie unipityutdrfte unb am empfinbtidjften gettoffene 
<Perf5nli<$!eit, £an* 95cffcrer, ben 28. Sttai feitt Stmt at* SSurger* 
meifter, fonrie fein ©urgerre<$t Ktnbete, toa* l$m au<$ unter ber 
Sebtngung ber ©ntridjtung bet 5Rac^fteUer ttertmttigt tourbe. £u* 
glet<$ traf ber 9tat!) bie ^norbnung, baft urn ber Sffenttidj urn* 
gefcenben Sftebe ttrfffen, at* ob fed(j* au* bem Sftatt) bem ^ergog 
Utrid& 18000 ©ulben au* genteiner ©tabt jammer in*getjeim ge* 
lichen fatten unb bie ©fttgermeifter unb bie ©t&bttedjnet nictyt 
ftettetten, bie ©t&btredfyner mlt einer jfommiffion, befteljenb au* 
Sftaty #ettoart, ©teptjan SOBtnbecfer, Subtotg SBibemnann, £an* 
9^!/ 36tg ©etortin (©fittht?), 35rg (Srtyatt, 3ftet<J)tor ©ornlin 
unb #an* Sebgetter, eine tautere Sftedjnung tjcrfaffen unb biefetbe 
toor einem grafjen Sftatlj abtegen foffen. 9ttan ettoartete bie 2ln* 
lunft be* jfaifer* auf ben Stnfang be* 9flonat* 3unl (5* tag 
atte* baran, einer (Jinmif^ung t>ott feincr ©cite $utoorgu!ommen. 
Sit* er gu me^rtagigem 23efu^e eintraf unb nad^ Der Urfad^e ber 
fd^toebenben ^nungen fragte, anttbortete matt, e* liege mtt 2lu** 
na^me eine* ©van* mit ber 2$eberjunft in SBetreff bet 9tu*tt>eber 

' f ©. 3ftfter a. a. D. 489 ff. 



Digitized by VjOOQ 1C 



215 

woruber fciiferlicfyer SRaJeftdt ©ntfdjeibung angegangen toorben, 
nidjts toor , beffcn titan nicfyt fid)- fclbft mit einanbcr gu fcertragen 
tyoffe, unb fceftettte o|ne ©dumen cine au$ ©ef^ledjtern unb 
3unftigcn gufammengefe&te Unterfudjungtffommiffion. 1 

9ludj SDoftor 3Katt$du3 5Rcit^art unb aSurgermeifter Caspar 
9tembolb gel)5rten bicfer J?ommiffion an, bod) Bcibc mit grofcera 
innerem SEBibcrtt>ittem ©ie emipfanben ba$ (Singeljen auf bic 93e* 
fctytoerben bcr Jgunfte a ^ e ^ rtc Skfdjimpfung iljrer unb ityrer 93or* 
eftern ©Ijr&arfeit, beren ^tetfattige grofee unb getreue Wltyt, 
2lrbeit, gleife unb nufclidje 5Dtenfte, langc $a$xt § er 8«netoer 
©tabt gu gut in fiieb unb Selb getfyan, gdrtgtidj in SBcrgcffcn gc= 
fommen feien. Sic aid bie in ben borberften Slcmtern unb bic 
(Srften im SRatl) fSnnen iljrer ©en>iffcn ljalb nictyt gufetjen, u>ie 
gu Ulm Orbmmg unb Obrtgfeit fcotfcnbs gang abjjanben lommen. 
S)enn toa« ein Sftatlj orbne, furndjmc obcr befcpejje, §abe toelter 
felnen $urgang nod) 33eftanb, bann fofern e$ bcr ©emeinbe gefattc. 2 
2118 etlidje Sage nacfc bcr Slbreife beS £aifer«, bcrt 14. .guni, 
bic ©tdbtred^ner anlafetic^ bcr &ott iljnen gcftcHtcn Sftedjmmg gtoar 
Sffentlid) belobt nmrben, ofjue Jebodj bic SBcftrafung berer, toeldje 
el)renrfi!jrige 9tebcrt ttjibcr fie gefu^rt fatten, crfangen gu Wnnen, 
befdjlofcen 5ftelt1)art unb Sftembolb gur 2tu$fitfjrung etneS $tanc8 
gu fdjrciten, bcr, gcbaut auf ityrc toermeintlidje ttnentbeljrltdjfeit 
unb auf ityren (Sinjlufe im ©unb unb am faiferlidjen §of, fd)on 
langere 3ett Ijer Bon iljnen toorberdtet tt>at. $)er britte, bcr fi<§ 
iljnen anfdjtofc, toar 3ttarjr Jperwart. 

S)en 15. Suni — c$ toar ©t SBeit8*2ag unb Saljrmarft — 
gcigtc ^?a$:par SKembolb bem SRatlj an, baft erJoon fciner $urgn>eil 
tDcgcn, blewit cr langc 3eit nit an bcu fiuft fommen, gu fcinen 
©utern gu reiteu 2Billcn3 todre, mit 23itt, ifym baSfelbig gu *er* 
gonnen, unb ,3ufag, baf* cr ubcr gwo Sftddjt nit au$ fein looHt. 
3ft tljm — fdljrt bic ulmifdje ©ttiatsfdjrift fort, toeldje unfrc 
Quelle ift 2 — o$ne SGBiberreb geftattet toorben unb $at nicmanb 
anberS gcbaut benn bag fein SBitt laut fcine« furgeben todrc. 
Slbcr uber ba8 ailed tyatt berfelb ^adpar 9tcmbolb fidj mit SDoftor 
3Ratt^do unb 9Karj:en Jpcrtt>art t>creint, auc^ gut>or fdjon i^rc 
^leinot, ©ilbcrgcfd^irr unb anbereS 5Ham^aftigd tocrborgcnli^ and 
unfer ©tabt gebradjt, bann mitfammt i^rcn SBeib unb ^inben 

1 5Wad^ ben atot^Sprotol. 

* Wa% Ulm etabtBlBL 6403 ff. ad 6540. 



Digitized by VjOOQ lC 



216 

fidj gen Augsburg getljan unb banadj einen 5ftotarium afltjer ge* 
fdjidft, ber fidj auf freitag bauadj bei bem 93ertDefer unfreS SSurger* 
meifteramts in 93eitt)efen etlidjer ^riefter, benfelben ^erfonen tier* 
toanbt, angegetgt unb bege^rt fyat, iljm fur un8 gu erlauben, cr 
Ijabe etoaS berityrter breier ^erfoneu Ijalb gu Ijanbcln 93efet)l 
9iadjbem aber cin Sraudj bci im$, bag niemanbs fir ftn$ gelaffen 
nrirb, er geige benn an, toa8 cr fyanbetn tt>5fle, §at cr baSfelbig 
nit eroffnen tt>SHen, bef$alben nrir fcerurfadjt toorben if)n gu fcer- 
toeifen unb bic angegeigten bret ^erfonen in jtraft i^vcr (SibS- 
pflid&t gu ermaljnen, ficfy furberlidj aCfyer gu fugen. ©ie tyaben 
aber baSfelbig tteractytet unb unS iljr SSurgerredjt aufaefdjuben, 
atte$ ttriber bafj cin alter 93raudj in unfrcr ©tabt geroefen, tote 
ftc am 93orberften SBtff en Ijaben, bafe ein jeber 33urget , fo fein 
93urgerre<$t aufgeben, toor un« erfdjeinen fmb baSfelbig in eigener 
SJJerfon tljun foil. 

©o fcom erften 9lugenblidf an feft entfdjloffen, fidj nidjtS ab- 
trofeen gu laffen, unterliefc baneben ber 9tatl) uidjts, toaS bie 93or- 
fidjt gebot. 2)te enttoidjeuen Oligardjen fatten in ber ©tabt ®e* 
finnungSgenoffen gurudfgelaffen — e$ finb nadj ben Slnbeutungen 
ber 9tatlj«:protoIoffe Ijieljer befonberS geiftlidfje (Slemente gu redjnen — ; 
audfj ber gfamtlienanljang toar anfeljnliclj. 35ie gunfc erljielten baljer 
ben S3efeljl, bie SEBad^t ftatttidj gu fcerfeljeu; leiner beS 9tatlj$ foffte 
auf feinen (Sib Don ber ©tabt iibernadjt fein; bie §ut ber Stljore 
toarb fcerfdjarft; auf bie ©djlSffcr Jpelfenftein unb 9Ubedf tourben 
\t ein SBurger unb gtoei 3& n f^9 e wrorbnet, in Seipljeim bie 
©cfyartodijjter toerftSrft. ©oldje 9Waftregeln toaren audj gegenuber 
gu befurd^tenben 2lu$fdjreitungen Don ©eiten be$ gemeinen 9Kann$ 
nidjt uberflufftg. Gin ©affenfnedjt, ©abriel ttmrbe er geuannt, 
tteft fidj in ber erfteu Slufregung, toeldje bie ©eceffion fcerurfadjte, 
serneljmen, bie brei feicn 335fenud&te ; aber e« gebe im SRat^ nod& 
tne^r. 9ll« cr fflr biefe 3flebc gefangen gefefet toerben fottte, rottcte 
\\tf) urn i^n ein #aufc S3olf« gufammen unb befreite ifyn mit ®e* 
wait S5ie 3^ n f^/ ^on bem SHat^ barob befragt, fprad^en if)r 
3JJifefaffen baran au8 ; bag einem ERat^ in bie Obrigteit gegriffen 
Werbe; ber 9tatl) foffe ©abrieten gu feinen #anben nc^men, bo4 
ba feine Sftebe Derfe^rt tporben fein Knnte, nidjt ^eintid^ mtt i^m 
^anbeln. S)enn fd^neff, 2lngefid^W ber bebro^ten ©elbftanbtgfeit 
be$ ©taat^, fatten ftd^ bie entgtoeiten ©tanbe njieber in eintradjt 
gufammengefunben. 3Wan n>ie« ba« (Srbieten ber ©tabt SKemmingen, 
gur @r$altuug be« alien §et?ommen« unb 9tegiment$ Seib unb 



Digitized by VjOOQ lC 



217 

©ut bargujiredfen, banfenb a&, mit bem SBemerfen, cS beburfe 
gtoifcfcen SRatft unb 3unften feiner £aublung. £)a« gfeic^e 95cr- 
fallen nmrbe gegen bic Slbgeorbneten beS 33unb$ unb bic ^aifer* 
lichen ^ommiffare beobacfytet 3Rit geftiglett beftanb man barauf, 
baft bic 2tu$gen>tdjenen in $erjon Dor bcm QFtat^c ifyr SSiirgerredjt 
aufgufiinbigen unb fid) gur (Sntrid&tung bcr 5Ra(^ftcucr gu ber* 
pflidjten Ijaben; bi« bie8 gefdjeljen fei, roerbeman groar gegen tyre 
Seiber unb ©utcr nic§t« Ijanbetn, aber etroaige SScrtaufc berfelben 
nid&t fecftdtiflcn. ©er SRatlj Ijatte bereitS Don alien .Sunftcn bie 
©rflarung in £anben, bag fie, fine immcr iljre etngereidjten 93c- 
fdjtoerben entfefyieben werben mogen, bei bem Witty be$ States 
bleiben rotten, al« cr 3RitttD0dj nadj OMi 1514 cine crfte @nt* 
fdjeibung uber bie 9lrttte( gab, toeld&e tlug unb entgegentommenb 
gugteidj — ber eine ber neuen 33iirgermeifter tt>at 33ernljarb 
aScfferer — bie 33erfol)nung ber ©emut^er befiegette. $5ie 2tn* 
gelegenljeit ber 2lu$getretenen tt>ar jefet eine rein ipriDate. ©ie er* 
fd&ienen am 1. ©egember 1514 Dor bem SRatlj, Junbeten tfjr 
33urgerredjt auf unb Detpflidjteten fidj gur ©ntridjtung ber SRadj* 
fteuer. §an$ Sefferer, ber fidf) fdjorc fruljer gu biefem ©<$rttt be- 
quemt Ijatte, !am in ber $olge toieber urn Slufnaljme in ba8 
©firgerredjt ein. 

©iefer 2tu8gang tt>ir!te ate toarncnbeS @?emvel aud) anber- 
tsarW. „©el)et an", fagte ber 9lug6burger Prfljeimer, 1 „bie, fo 
gu ttlm fidj felbft in ©djanb unb Caftcr r aud) atte Gljrbarleit 
unb ba$ eljrlidj ftommun burdj iljren $rad)t unb Sfteib in un- 
ttnberbringlid) 93erberben gefiiljrt Ijaben, ba$ alleS nit gefdjeljen 
$att mfigen, toann ba$ bei 3eit furfommen unb in iljr Wtutfy 
tiriUen, 5fteib unb ©tolg gebrodjen war nwrben." 



9ln biefe 3JiittI)eifang mag fidj nod) eine anbere an- 
fdjliefeen in Setreff be$ SKeg. Ill gur ©efdjidfyte ber ©tabt 
Ueberlingen (Wbbrutf 23b. 26. ©. 129). £)er bort berityrte £anbet 
fteCt fid^ in ben Ulmifc^cn SRat^^rotoIoffen folgenbermafeen bar. 

©er Utmifd^e 2(mtmatm SWeyanber SRed^berger ubte eine ftrcuge 
^agb^oligei, 93efonber« ^erbroS bie benadjbarteu ©beUeute bie 
2Wa6reget beg SKnljangenS Don ^rugelu an bie §unbe. S3a tourbe 
er, al« er einft auSgeritten tear, urn ber SSerorbnung 5Rad^brudC 
gu geben, Don tfned&ten ^ili^« Don 9?ed^berg angefaHen unb 
an cine ©id^e aufgetyangt. $t)iti^^ Don 9iec^berg fd^idfte 3^ r 8 en 

1 SRa(§ U(m ©tabttttL 6403 ff. ad 6540. 



Digitized by VjOOQ lC 



218 

toon 9tedjbetg gn tfelmung nad) Ttfat unb lief} fid) ate Skater an- 
geben: cr Ijabe e8 jcbod^ nid)t etnem 9tatlje gu ©djmadj ftetljan, 
fonbcrn au$ toernunftigen ttrfacfyen, woHe and) Sebetn, ^^ c $ 
gtetne, barob gu SRebe ftetyen. £etgog Ulttdj ate 2eljen$I)etr bed 
3>unTer6 flbetnaljm bie SBermittefung. 3ftedjberg gebrau^te bitfelbe 
©ntfdjulbigung, ttlc fy&tet $ergog Ultidj fftr feine £fyat an£an* 
toon fatten, er Ijabe ate ftteifdjflffe geljanbelt. ©t mu&te gufagen, 
Ulm unt> ©eifilingen btci 3af)te metben gu tnotten. $)ie (Stben 
be$ ©rmorbctcn aber etljicften 150 ©ulben, tyeite gur @r- 
gSfcung, tljeite um batoon 9Reffen lefen gu laffen unb etneng^ 
tag aufgutidjten. 

Ufat. 3ft. spteffei. 



$ie ©ttrg 9MMttegft, aW 3*tttApfeI ^tuifd^eii fcm geiffr 
Wdjeti gfitftett turn ®ottfitais$ unb Ct. @*Hem 

30Ber $at iud) &ifc$of ba& fielert, 

baa fr unber $elme ritet, ba biu infel fuenen folbe? 

iuroer ftumter ftojl bcr if* Qewaljfen $'*ineta fon&en foer; 

bie werlt Ija&t ir 5etwuttaen gar, hwer muot ftet anberS ntyt wan: „gi& efyt $et\ 

©o fittflt ber 5Jiarner, ein au« ©<$tt>aben ftammeitbct, be* 
ruljmter ©idjter ber gtuelten Jpalfte bed lS.-S^tfyutberte. 1 TOan 
fonnte gtauben, baft Ijauptf&d)tlc$ 93if$of (Sberljatb II. toott Son- 
ftang (1248—1274), ftreitbaren 9inben!ett3, $ier gemcint fein 
fonne; aflein bci nctyeret Setradjtung fcaffen bie fcittc«ti>cg« nur 
an etnen (Singigen gctic^tcten r gcljarnifdjtert 93ctfe # fo glenttid) auf 
bie 9Reljrgal)l bet bamatigeti beutfdjcn S3ifdj5fe; n>entgflcn« fcit 
\)m Stagen be* $atfte« ^nnoceng IV. (1243—1254), ber, im 
^atn^fe gegen Jtaifer gftiebttdj II. unb beffen ©51jne, ctOe Seiben* 
fdjaften cntfeffeln gu biltfen glaubte. Ecce quam animosos et 
bellicosos habemus archiepiscopos in Germania, !ann 
tt>enige 3al)te fyatet, 1257, Jftidjarb toon <Sornn>aHte an feinen 
aSettet ben $rtngen ©buarb fdjretben.* 

©bgleidj nun bie am nteiften in$ Stuge fallenben iBeifotete in bte 
ba8 grofee .Sntettegnum genartnte , ttilbfelige 5J3criobc fallen burften, 

1 SBon bcr §a$m 2JHnttefin(jer II , 241. 2)ic Carmina Bur ana in ber 
93161. beS litter. SeremS, 1847, ©. 15, fagen t>on ben 93ifc^5fert: pro virga 
gerunt lanceam || pro infula galeam. 

' ©ebauer Men &. »id>arb« ®. 888. 



Digitized by VjOOQ lC 



219 

fo §ctt ed bod), toeber fruber nod) f pater, iemald gang an fott&cn 
23ifdj5fcn unb Slebten gef e^lt f tt>etd)«, gur ©etyau^tung rein* 
voeltlicfyer 9lnforud)e, gar feinen 2lnftanb natymen, flufl« gu'ben 
SBaffen gu greifen, att<j& banu, toenn ber unbequeme 9ta<$bat 
ebenfoKd bem geiftlidjen ©taube angel)5rte. 3^U^ett <£onftang unb 
@t. ©alien fc^cint bicfc «rt bcr Sftadjbarlidjfeit betnatye bic Siegel 
gettlbet gu fyaben. SBenn jidj bic toon £elmdbSrfer, ta fchtcr 
©djrift uber ben &bt 2Bil$elm toon £irfdjau, ©. 17 ff. aud* 
gefprodjene Stafidjt bettalpljettet, fo ift fctyon In ber £tit bed 
©tfdjofd ©iboniud toon Gonftang (748—760) unb bur$ ben* 
felben, bad ©t. ©affile ©tiftdlanb furdjtbar Dernnlftct toorben. 1 

£)ie Duettenfammlung ber babifdjen Sanbedgefdjidjte III, 133 
bringt freilid) ble unter ber S3eget<$nung Planctus beati Galli 9 
betannte 3nt>ecti^c , tnit gtDifd^en 1081 unb 1086 gefefeten @retg= 
nifjen in SSerbtnbung unb befletft fyieburd) ben Sftadjmljm bed 
8t|c$of* ©ebljavb Don gonftanj (1084—1110), toa^renb Slbefond 
Don 9lr?, toad 5Kone ganj unb gar uberfel)en fyat, 93anb I, 
©eite 362 ber @efd)idjten bed J?antond ©t. ©alien, bie be* 
treffenben, giemlidj leibenfdjaftlid) geljaltenen Grguffe, fftr etne 
gleid)geitjge ©djilberung ber in bie erften 3afyre bed '33ifdjofd 
©berljarb II. fallenben unb Don biefem Derfibten, rauberifdjen 
SSertouftungen Ijalt. 

3>dj !ann mir ein entfd&eibenbed Urtyeil nidjt aitma&en, er* 
laube mir aber, auf ben $ier folgenben ©l&ttevn eineu fteinen 
urfunblidjeu 33eitrag gu lief em, toeldjer Dieffeic^t, in ienen ge= 
le^rtcn Greifen, in beuen gegentodrtig bie $flege ber ©t ©aHifdjcn 
©Vccialgefdjtdjte ein ©egenftanb rul)mltd)ft anguerfennenber ©org* 
fait ift, ju einer aud) bie grage nadj bem Sitter bed Planctus 
beati Galli gu erttmnfetytem 9lbfdjtuffe bringenben, Iritifdjen 
Unterfuctyung bie Serantaffung geben Wnnte. SDabei mu& id) aber 
nod) Doraudjdjitfen, bag idj, burd) bieuftlidje Obliegenljeiten ab* 
ge^alten, nid)t bie erforberlidje £tit beflfee, urn micfy, toad bie 
neuefteu ^ubltcationeu betrifft, gang auf bem Sanfenben fyalten 
gu fonnen. J3ft bod) urn nur Sined gu nennen, bie gofyl ber 
SBercindfdjriften 8 eine fo gro&e geroorbeu, bag fogar ber §iftoriter 
Dom gadje gutoeUen etoad ubetfeljen tonn, gefdjwetge benn ber 

1 2Battenfa$ <&f<$$t*w*Utn U, 378. 

• Cod. Mac. Sangall. nr. 768. 

3 SQBie n^idj v>fa$ bo^ eine gfortfeftung bed VteptxtotiumS oon Aonerl 



Digitized by VjOOQ lC 



220 

guna<$ft auf ehte fadjgem&ge ?tuf&etoal)rung unb 93earbcitung bcr 
iljm antocrtrauten ©cfyafec angetoiefene 9lrd)itoar. ^ 

©odj nun gur @ad)e! 95ci bcr SBearbeitung unferer (Social* 
bud)er fartb idj cine ttrhinbe, tvcld^c fofort metne befonberc 9luf= 
merffantfeit auf fid) jog, toeil fie fidj auf 3nriftigfeiten gtoifdjen 
Sonftang unb @t. ©alien, n>egen bcr am ©influffe bc« 9flljeine$ 
in ben ©obenfee getegenen ©urg Sftljeinegg begietyt. S)a$ (Sopialbudj * 
gel)5rt, ber ©d)rift nad), untoerfennbar bem 15. ^aljrljunbert an. 
2)ie betreffenbe Urfunbe aber ift ein toon $apft ^noceng cincm 
23ifd)ofe toon 9ftefc ertfyeilteS (Sommifforium, beffen ©riginalbatum 
lautct : Datum Anagnie xij kal. Julii, pontificatus 
nostri anno undecimo. (Sine latere, bem 2lu$gange be8 
16. obcr SInfang be« 17. 3>al)rljunbert6 ange§5rige §anb, rebu- 
cierte, untcr ber SBorauSfefcung, ba& eS fidj urn Spa^ft 3>nnoceng III. 
fymble, auf ben 20. ^nni 1208. 

Seiber ift ba« Original nidjt aufftnbbar getoefen. 3 n 6<tytak 
bu#ern n)erben befanntlidj bte Orbnung6gaI)ten ber betreffenben 
$tyfte, obgleid) fie auf bem plumbum ftefyen, in ber 9tegel nic^t 
angefuljrt, ein Itmftanb, ber gu gatylfofen 2Wi&toerftanbniffeu bie 
SSeranlaffung gepeben l)at. SBiirbe aber unfer (Soptalbndj bic in 
bem pctyfttidjen (Srlaffe ertoaljttten $ird)enfurften burd) ibre SSor- 
uamen begeidjneu, fo toareu fdjon Ijieburdj bie erforberlid)en Sin- 
$atttyunlte gegeben, aWein audj biefeS ift leiber nid)t ber gall, 
benn e$ Ijei&t bafelbft nur: venerabili fratri nostro epis- 
copo Mettensi — venerabilem fratrem nostrum Con- 
stantiensem episcopum et dilectum filium abbatem 
monasterii sancti Galli u. f. n>. 9lur gtoei 8at)en finb nam- 
l)aft gemadjt 

©en ^nljalt bc $ ^pa^ftlic^en 23retoe$ bilbct ein bem 33ifd)ofe 
toon 2ftefc ertfyeitter 9luftrag. £)er $a:pft tyabe toernommen, bag 
gtoifdjen bem 33tfd)ofe toon Souftang unb bem 9Ibte toon @t ©alien, 

1 Gonft. (Sopb. 10. 21. nr. 314, 3oI. 48. £>a3 betreffenbe <5optalbud& ift, 
im 15. SaJjrfjunbert, auf ftarfem, eitte §anb al3 SBafferaeidjen tragenben 
^aptere Qefdjrieben, nmrbe aber fpater, — ba§ &iemlid) jopftfl (jeljaltene 2Baffer= 
aetdjen eineS SBorfefcbfatteS , mit bem Safelftabe , weiSt auf baS 17. 3afjri)unbert 
§in — in nid^t ebm gliicfltdjer SBetfe, etngebunben. @S nmrbe namlidj ber 
Sftanb ftarf befdjnitten, fo bajj aJtorginalbemerftmQen beg 16. 3$bt3. &um Sfjeile 
feljlen. 2Tud) §at flc§ oer 53u(§bmber einmal in ber fRei^enfoIge ber SMtter 
geirrt. 3)a leiber einjelne flatter ganj ^erauSgeriffen roorben finb, fo $abe id^ 
ber alten bi§ CCCXXVI reic^enben goliicung, neue arabifdje Siffern bei= 
fiefc^rieben. S)ie in biefem SBanbe ent^altenen Ur!f. reid&en oon 1225—1422. 



Digitized by VjOOQ lC 



221 

fcit geraumer grit, roegen bc« ©<j)foffe$ Sfttyetnegg unb toegen 
einiger anberer ©egenft&nbe, em 9ftedjt$ftrett obtoalte. Sftun fatten 
bic genannten SJkrteten auf gtt)ci Satyen compromtttiert unb e$ fei 
aud) son biefen cin ©d)ieb$f:prud() getljan nwrben. $)er crfte 
©d&ieb$rtdf)ter ift beutltdj genug als cin ©id son ©tattfeurg gu 
erteunen, toafyrcnb id) bei bem gtoeiten gunadtft an cinen fcon 
§eibelberg, abet audj an cincn toon §eibott8ttriier bente. 1 

SDurc!) ben gefattten ©d(jieb$forud() fei iibrigenS bie ftrage 
toegeu be$ ©cfyloffeS SR^cincgg nic&t erlebigt, tt>ol)l abet bem 9lbte 
auferlegt toorben, bafe er bem JSifdjofe, mit 200 2tt. ©., ben ge- 
fatten ©dfyaben unb ba$ gugefugte Unrest fcergute. §iet>on fyabe 
bet 2Ibt 40 2W. ©. bejafylt. SWlt bem SRcftc aber fei er im ftucf* 
ftanbe geblteben, @3 foil nun ber 23ifd)of toon aKefe, entroeber 
perfSnlidj ober burd(j_einen ©ubbelegaten , bie genannten ©cfyteb$* 
rioter bagu aufyatten, bafc fie fidj in bie grage toegen Sftljeinegg 
nidfjt toeiter einmifdjen. 3m Uebrtgen aber bleibe iljr ©djiebsfprudj 
in ilraft unb ber $lbt fotte, notljigen galle$ burdj getftlid)e 
©trafen, baju gegtmmgen toerben, bem 23tfd()ofe bie nodj feljtenben 
160 2ft. ©. ofyne n>eitere ©d)tt>iertgfeiten gu entridjten* 2Bem 
aber ba$ ©djtofe SRIjeinegg fcon 9tedjt$tt>egen gel)5re, bem 23i$* 
tljume (Sonftang ober ber Slbtei ©t ©alien, ba$ foffe iefet ber 
SMfdjof son 3Ke& mit aHer ©orgfalt unterfud&en unb, too m5gtid), 
burd) ©prudj ober a3ergtetd(), in$ dltint bringen. ©elinge ba« 
nidfjl, fo fei ber (Srfolg ber SJerljanblungen fd&rifttid) an ben ^Ja^ft 
ju berid&ten. 3ugtetd) fei ben ^arteien ^erem^tortfd^ eine Qfrifi am 
gufefcen, inner Ijalb toet^er fie ftcfy fcor ben tyeiligen 93ater gu fteffen 
Ijaben, um son biefem, gleicJjfam au$ bem 9Jlunbe ®otte$, einen 
geredjten SRidjterfyrudj gu erljatten. 

SSct oberfladfjlidjer 93etrad(jtung biefe$ ©djriftftudfeS lag e8 nun 
allerbingS fefyr nalje, baffetbe auf ba$ 3a1jr 1208 gu begiefyen, ba 
fidljer ift, bafc um j[ene 3ett, toegen beS ©<$toffe« Sftljeinegg, 
gtirifd)en ©t. ©alien unb Gonftang gefyabert tourbe. ©in afferbingS 
nidjt fonberfidj gutoerlaffigeS 33ud&, namlidfj 3. (Sif elein ©efc^icljte 
ber ©tabt ^onftang, ©. 234, toil! fogar n)iffen, ba& ^ft 
^nnoceng III. biefen ©treit im 3 a ^ rc ^209 gu ©unften Ded 
S3ifd^of6 t>on ©onftang entfdfyieben Ijabe. 

SBaS n?ir nun aber fiber bie gtmfdljeu bem SSifd^ofe SBernfyer 
»ou ^onftang unb bem 2lbte Ulrtd^ t)on ©t ©alien, au$ bem 

1 6. untm ben SWbtutf ber W. 

Digitized by VjOOQ lC 



sat 

§aufe bet £erren toon ©a?, wegen 9%^ehtegg geffifyrtc §c^be £u* 
tocrlSfflged toiffen, burfte fid) auf jene Sftadjrictyten befdjranfen, 
njclc^c ©onrab Don ^f&toerS 1 gegeben bat- SBenigften* Ijabe id) 
bet 3lbcfon« toon 9try uub audj bei Neugart (Mone) Episcop* 
Const. II, 418 , feine toeiteren Quetten gefunben. 9fo$ ber 
Gtyrontl toon speterStyaufen f erfaijren mx, ba& ©raf SRuboif toon 
Sftammtyerg, — weWjer, toie ®aber nad^gctoicfcu bat 8 mtt9ftubotf 
toon <Pfuttenborf ibcnttfd^ ift, — urn bag ^r 1163 bic SBefte 
SR^cincgfl toon jtonrab toon Jpeiligenberg erlaufte, ber fte toon (Son* 
ftang gu Seljen trug. Stomit aber bcr 3Ibt toon ©t ©alien fcinc 
9Inforu($e begrunben fonnte, fc^cint nit^t ndfyer ermittelt gu fein; 
bod) »ar er iebeufattd itn 93eftfee, benn Sijdjof 2Bern$er 
(1206—1209), begieljung$tt?eife . beff en Sfteffen bie toon 2irbon, 
toerben un« toon (Sonrab toon ipfatoerS auSbriidUdj ate Jener %\)&l 
begeidjnet, ber bie Surg eingenommen babe, $)ie betrcffenbe etnwS 
unflar getyaUeue ©telle lautet: Castrum Rinegge autu et 
consilio ministerialium , cum sue debuisset (esse) 
ecclesie pro parte, cum sibi vendicasset, Wernherus, 
dictus Constantiensis episcopus, suorum et ministe- 
rialium et nepotum de Arbona, qui forte tunc idem 
occupaverant castrum, non manu episcopi sed regis, 
econtra asserebat. %m toeiteren 83erlaufe nrirb bann nod) ge* 
fagt, bafc altljergebradjte geinbfeligfeiten, bie man auf beibgti 
©eiten geljegt Ijabe, ben SluSfcbtag gegeben fatten, fo baft e8, 
ftatt gum SSergleidje, gum @ebrau<$e ber SEBaffen getommen fei. 
SBergeb&be S3crmittelung5toerfu(^e feien toon (Sberljarb toon 9torborf, 
Sttbt gu ©alem, unb §einri4 son Gafyljen, 2lbt toon $eid)enau, 
gemadjt tuorben. 

£>a$ $a$r, in toelcfcem biefe geljbe begomten nwrbe, l&fct ftdjf 
leiber nid)t me^r gang genau ermitteln. ©arauf baft jfonrab toon 
$fatoer$ biefelbe auf bie ©rmorbung St qfytttypft' (1208 Sunt 21) 
folgen l&fet, m5d)te idj bod) !ein ubergrofieS ©etoidjt tegen, ob* 
gteid) man aud) ntdjt flberfefyen barf, ba& bet, tm ©ingelnen frei* 
lidj nid)t unbebingt gutoeriaffige 4 (S^ronift , jene getybe mit gu ben 
bebauerlidjen $olgen rennet, roeldje bie ©rmorbung be$ $flnig$ 
ffir ba8 Softer ©t ©alien geljabt Jj&be. 

* Conradus de Fabaria Casus S. Galli. Mon. Germ. SS. n, 169. 
a Chron. Petershus. bet SRon* QueUenf. I, 172 %$l 3&ef. ». STrj I, 

831. u. Neugart (Mone) Episc. Const n, 83. 
» Seitfarift I, 69. 

♦ aBattenbadJ ©ef^tSqueHen, II, 275. 

Digitized by VjOOQ 1C 



223 

3Benn feme ©d&ifberung nid^t fe§r ubertrteben fern foffte, fo 
toutbe auf beiben ©eiten in 2$ertoufiung be8 SanbeS ©ro&etf ge* 
teiftet, uaturltcfy jum unfagtid)en jammer ber armen fieute. 1 2>er 
2lbt son St. ©alien, ber, urn einen ©egenftofe auSjuuben, 
93if^of«geff betageru liefe, unterlag inbeffen iu einem ©efectyte auf 
bem aSreitcnfctb # toobei ber ©raf Ulridj son itiburg, auf ©eiten 
be$ SBifdjofS fedjtenb, ben 2tu$fd)fag gab. 

2Rit St. Otto IV. toar 2Ibt ttlricij, balb tta$- A. $Pty>« 
Sob, tocgen ber ©dfjirmfcogtei in em gefpanuteS S5erljattm| ge* 
fommen. <£x toottte namlid) biefetbe fetnem ©ruber £einrid) toon 
©ay gutoenben, toSljrenb ber JlSnig befyauptete, fte g$$re jum 
@rbe feiner ©emafylin, ^Beatrix,* bie befannttid} eiue loiter 
& $l>Uty:p* toar. S)er 2Ibt unierlag audj Ijier unb bie Slnfidjt 
beS 3lbefon« toon Sir?, 3 bafe &. Otto bet ber §imoegna$me be$ 
©djloff e$ 9t!)einegg, bur<$ bie oon 9lrbon, Ijehntidj bie £anb tm 
©piele geljabt Ijabe, fyat oiel 2Saljrfdjeinttdje« fur ftdj. Stucij. 
tourben wir, unter SBorauSfefeung ber 3W<$tig!eit biefer 9tei$en* 
fotge ber (Sreigniffe, fur ben SSeginn ber §el)be, xottytv ni$i Dor 
ben 11 SKotoember 1208, ate ben Sag ber SBerlobung OttoS mit 
SSeatrij:, gefefct toerben tinnte, einen 2tnl)alt$:punft gewnnnen. 911$ 
©d)irm*>ogt beS MofterS fy&tte fid) Otto ber ©efangenen an* 
ne^men fotten, attein er liefe biefelben in ber $anb be* ©iegerS. 4 
£>en ©ireit toegeu ^einegg Hejj er ebenfaffs unentf^ieben, ober 
oietmetyr er nufete benfelben ju feinem 3Sortljeile au«, inbem er 
fid) ba« ©djlofc toon beiben Snellen, &i« gur <£ntf#etbung ber 
8te<$ttfrage, iibergebett lie§* 5 ©r beleibigte Ijteburdj ben 2lbt. 

SBermutfylidj gefc^alj baS fcfcon ju %iSgaitg be$ SKonaW 
Sanuar 1209 f ate Otto in ©djtoaben, ju 2Beingarten unb tttm 
toar, fcbenfatts aber nod) toor beffen, im Sluguft be$ gletdjen 
3al)re*, na$ bent §oftage Don 2Iug8*urg, betoerfftettigten tteber* 
gang fiber bie %tpen. 

1 pauperes aancte Marie et sancti Galli in lacrimis. Gonr. 
Fabar. 169. 

* bie atartoBuna erfolflte am 11. 9to». 1208 in graitffurt. Bfihmer Reg# 
pttonia IV. wt 3S, 

s <8ef<$i$ten I, 331. 

♦ Conr. Fabar* 170. 

5 Conr. Fabar. 171. Lite inter Constanciensem nostramque 
ecclesiam non determinata, Otto tarn de manu episcopi quam 
abbatia castrum Einegge suscepit cum aliis aibi adiacientibus 
beneficiis , lit« iadeoisa. 

Digitized by VjOOQ lC 



224 

aSefanntfld) leiftete %bt Ulri^ toon ©1. ©aDen etttige SJatjre 
foater, namtidj 1212, bem iugenbltdjen ©taufer, ber ftdj in Son* 
ftang feftfefcte, alS fein ©egner in Ueberlingeu lag, fc^r ttndjtige 
SDienfie. SBarc bet Hbt toon ©t ©alien, auf ^. Otto's ©eite ge* 
n>e[en # toer toeife, ob JE. grtebridj II., bamats alS e8 ftdj urn 
einige ©tunben fymbelte, ben Kuweit bei 9lltftabten fyatte ^>af^ 
ficrcn nnb in (Sonftaug redjtgeitig eintreffen tonnen? 1 

Sejiefyt man bie am 20. guni gu SInagni auSgefiellte Urlunbe 
auf $atft .gnnoceng III. unb ba« 3a^r 1208, fo pafct ber 2luS* 
ftettungSort nur in annaljernber SBBetfe. 9iadj Potthast Regesta 
Pontificum I, 296 toerliefe biefer qtapft am 16. Sunt 1208 ben 
geuannten Drt, too er fid) toom 15. 5Jlai att aufge^atten fyatte. 

Siffein obgtei<$ tt>ir au$ beffen ^tinerar mit I)inrei<$enber 
©idjertyett toiffen, ba§ ftd) Smtoccnj III. am 20. 3uni 1208 
nicftt mefyr in Stnagni befanb, jo fonnte bodj toieUeicfyt bie :papft= 
tidje jtanglei am genannten Sage nod) bort geroefen unb, nad) 
ber Slbveife be$ ^avfteS, eine toon i^m N gene^migte ©adje, in 
feinem Seamen auSgefertigt Ijabeu. SDafe in ber taiferlidjen J^anjlci 
berartigc Singe toorfamen, fyat gttfer nadjaettoiefen. 2 

®egen ba$ $oX)x 1208 fyrutyt audj ber Umftanb, ba& bie 
geljbe, nadj ber SDarftetfuug ber eiujigen bi^er befannten Quelle, 
erft nacfy bem £obe St. $l)iiip:p$ begonnen nmrbe; benn toenn and) 
J?onrab toon $f&toer8 feine (Srgdfytong nidjt ftreng an bie 3eitfolge 
ber ©reigniffe antnupft, fo beabfidjtigt er bodj, im toorliegentfen 
gaHe, ein in golge ber ©rmorbung be$ $onig6 fiber fein Softer 
§ereingebrodjene$ 83erl)attgnij$ gu fdjitbern. 2lbt Utridj tyatte fidj \cl 
gu j?. P)itip:p ge^alten. 

§ur ba$ 3a^r 1254, begiel)ung«tt>ei[e bie SSegieljung be$ ipfcpft* 
lichen <£rlaffe$ auf 3>nnoceng IV., fpridjt, bag biefer fidj fdjou 
am 13. Sftai be« genannten 3>aljre$ 8 be$ Sijdjof* (Sacob) toon 
SKefe bebient fyatte, urn jroifdjeu bem SBifc^ofc (Sberljarb II. toon 
©onftang unb bem 2lbte Sertljotb toon ©t ©alien, u>egen be8 
j?loftcr$ SRljeinau unb anberer SDinge obtoaltenbe 3ttoifiigfetten gu 
fd)ttdjten. 4 3d) toermutlje batyer, baft fidj bie gu (Snbe ber nuri 

1 Stafl. SU). o. Sirs I, 333. u. Bdhmer Regg. Ottonis IV. nad> 177 # 

1 $rttte3 @rQftnaunaS§eft ju ben $egeften 8. SubroiflS be8 JBa^ern p. EX. 

5 $a8 Srepe tft batiert Assis. HI. idus Maij pontif. undecimo = 
1254 Wai 13. 

♦ ajctfll. 3eitf*rift XXVI, 337. Sibef. o. Krj I, 365 u. Potthast Regg. 
Pontif. 1536. (9tac§ Hochenbaum van der Meer Hist. dip]. Monast 
Rhenaug., bei Zapf Mon. Anecdot. p. 390., letter nur in furjem Stu^UQe.) 

Digitized by VjOOQ lC 



225 

fotflfttben ttrtunbe fteljcnben SBortc: sicut tibi de alia in- 
jungimus questione, auf ben am 13. 9flai ertljctften Stuftrag 
bejieljen. $)afc aber Snnoccnj IV. am 20. 3uni 1254 in bcr Zfyat 
in Stnagni war, entnefynen voir au8 Potthast Regg. Pontif. 
15430 unb 15431. 3tu« btefen ©runbcn fltaube idj bas aSretoe 
unbebenfltdj sum 20. 3uni 1254 fefeen ju burfen, 

@S folftc nun nodj bcr tooOftanbtge $Kbrud ber fottwtyt filr > 
bic ©efdjtdjte bcr 93tfd^5fc toon Sonftanj ate audj bcr Stcbtc toon 
®t ©alien ntdjt untm^tigen Urfunbc: 

$apft 3nnocen& (IV) ert$eilt bem Sifd&ofe t>on 3Refc ein (Sommtfforium jur 
©ntfdjetbung emeS, jtmfd)en bem SMfdjofe turn Sonftanj unb bcm Sfl&te 
t>on St. ® alien, wegcn ber Surg Styeinega, fdjroeBenben 5Rec$t3ftreite3. 
Sfoagni (1264) Sun. 20. 

Innocentius episcopus, servus servorum dei, venerabili 
fratri episcopo Mettensi salutem et apostolicam benedictionem. 
Dudum, sicut accepimus, inter venerabilem fratrem nostrum 
Constantiensem episcopum et dilectum filium abbatem mona- 
stery sancti Galli, Constantiensis diocesis, super castro de 
Rinegg et nonnullis articulis questione suborta, demum fuit 
hinc et inde, in dilectos filios Gielonem de Glatebure et 
Herdeginonera de Haidiwere, 1 laicos, super hijs tamquam in 
arbitros, iuramento prestito, concorditer conpromissum , qui, 
super castro eodem et quibusdam ex ipsis articulis questione 
indiscusse dimissa, super reliquis quoddam inter partes arbi- 
trium protulerunt, inter cetera in arbitrio mandantes eodem, 
quod dictus abbas ducentas marchas argenti prefato episcopo, 
pro dampnis et iniurijs illatis eidem, persolveret, de quibus 
licet quadraginta marchas idem abbas postmodum episcopo 
iamdicto persolverit, de residuo tamen sibi satisfacere non 
curavit; super hijs igitur, ad pacem et concordiam eorundem 
episcopi et abbatis sollicite providere volentes, fraternitati tue 
per apostolica scripta mandamus, quatenus per te vel per 
alium prefatis arbitris inhibere procures, ne de questione 
castri predicti et aliorum articulorum, de quibus iure arbitrati 

1 2)eutltd) Glatebure unb Haidiwere. 3)ie (Stolen von ©lattBurg 
ftnb ein fcetonnteS ®efd)lec$t, auc§ bie von Jpaibelberfl. 3n ber lefctgenannten 
gamilte finbe id), aHerbingS etroaS fpciter, einen Stfetljegen (1269 Neagart 
God. Alem. II, 269) was, al3 eine mit ^erbegino perwanbte jftamenfttouna, 
benterft fein mag. 

8ettf$r. xxvii. 15 

Digitized by VjOOQ 1C 



226 

fuerant, se de cetero intromittant, ceterum arbitrio circa ea 
super quibus processerunt in suo robore permanente, pre- 
dictum autem abbatem ad solvendum sine difficultate qualibet 
prefato episcopo residuum premissorum ducentarum marcharuro, 
videlicet centum et sexaginta marchas, monitione premissa, 
per censuram ecclesiasticam appellatione remota compellens, 
de predicto castro , an ad ipsum episcopum vel Constantiensem 
ecclesiam , an ad eundem abbatem vel memoratum monasterium 
de iure pertineat , inquiras , vocatis prius partibus , sive postea 
compareant sive non, de piano et absque omni prejudiciali 
strepitu, sollicite veritatem et de hoc plene inquisito etcognito, 
questionem huiusmodi, si partes ipse voluerint, iudicio vel 
concordia studeas terminare; alioquin inquisitionem quam 
super hoc feceris in scriptis redactam et negotium sufficienter 
instructum, ad apos^olicum remittas examen, prefigens eisdem 
partibus terminum peremptorie competentem, quo, per se vel 
per procuratores ydoneos, nostro se conspectui representent, 
justam super hoc autore deo sententiam recepture. Super 
reliquis vero articulis, de quibus arbitrium non extitit, si de 
illis partes coram te noluerint experiri , audias causam et earn 
vel judicio aut concordia termines, vel ad nos remittas in- 
structam , sicut tibi te alia injungimus questione , contradictores 
auctoritate nostra, appellatione postposita, conpescendo, non 
obstante si predictis episcopo vel abbati, vel quibuscunque 
aliis personis, a sede apostolica sit indultum, quod interdici, 
suspendi vel excommunicari non possint per literas apostolicas, 
plenam de ipso indulto vel expressam de ipsius tenore de 
verbo ad verbum mentionem minime facientes et constitutione 
de duabus dictis edita in consilio generali. Datum Anagnie 
j:ii kalendas Julii, pontificates nostri anno undecimo. 

©. a «. Sonftdnset 6«tyiaH>u$ 10. 3L nr. 314 got. 48. 

StotI) D. ©djtedenftein. 



Digitized by VjOOQ 1C 



227 



$a$ SBotmfe? ^nobale ttott 1496. 

3m Slnfdjtufe an bic 93i$tJjum$*©i)noben ^fCcgtcn eingeljenbe 
SStfitationen bet S)i5cefen ftnttgujtnben, burdj toeWje bie .guftctata 
berfctfecn nad) ben serfdjiebenften SRicfytungen eincr eingeljenben 
^rfifung unterjogen tourben. $\\ erftcr Stnie lam babet bic grage 
be$ £ird)enfcerm5gcn$ gur ©pradje, e$ nmrben fobann bie 9ted)t$* 
v>er^altniffc ber eingetnen &ir<$en fcftflcftcttt : gtotronat, 93au* 
fcftidjtigfeit «• f« !•} bemn&djft nmrbe bcr SScfunb bcr bem ®otte$* 
bienft gen>ibmeten SJt&ume unb ©eratlje beurlunbet ; e$ nmrben ami) 
Wufgeicfynungen fiber ba« Rrdjti<$e unb fitttic^c SBerljaften bcr ©e* 
mcinben gemadjt , 9lad)forfd)ungeu fiber bic 83em)altung bcr 
^irdjenamter burdj bic Ort$geiftlid)en angeftettt, fyierauf begfiglidje 
33ef<$tt>erben entgegengenommen , enbtidj bic ©tynobalabgaben fetbft 
ttergeufynet, unb niebergefefyriebett, toeldje fieiftungen bcr ©emetnbe 
unb einjetnen ©licbern berfelben fon>o^l gcgen ben bif<$5flidjen 
©tuljl unb gegen ben toifitirenben (Sommiffar ate aucfc gegen 
cinjelnc $ird)mbiener obtagen, 

£ierau$ ergibt jtdj, bag berlci Stufgeidjnungen in me$rfad)er 
£infidjt nrid)tig finb : fur bic Sonographic ganger grofjen 8anbftrid)e, 
fvir bic firdjlictyen SftedjtStterljaltttiffe bcrfclbcn, n>ic nid)t minber 
fur beren ©tatiftif unb (Sulturgefdjicfyte. 

2Ba« n>ir Ijter mitt^cilen, finb Slufjei^nungcn fiber ben 33e* 
funb ber SDiSccfe SBormS, toie er fidj bci ber ©tynobe crgab, 
bie SBifdjof 3o(ann HI* au * bem freifcerrtidjen §aufe fcon SbaU 
berg (1482-1503) im ^aljre 1496 abfctett. SOBo^in ba* Original 
fiber biefc ©iocefan^ifitation gefommeh, fyat fi<$ nidjt ermittetn 
laffen. UnS liegen gn>ei $bfd)riftcn fcor: 

A. au8 bem grof$. Ijefflfdjen £au«* unb ©taatSardjto gu ©arm* 
ftabt un« freunblidjft mitgetljeUt, in eincm mit ©djtoeinSteber 
fibergogenen §otgbanb in Quarto, sec. 17., 187 23(&tter, toon 
roetdjen 173 mit alter goliirung, bic anberen nidjt foliirt 
2luf einem ty&ter cingefiebtcn Slatte fteljt: Nota: Iste liber 
cum originali, quod domini majoris ecclesiae Wormatiensis 

15* 

Digitized by LjOOQ IC 



228 

habent, collatus et ita conscriptus est per me, registra- 
torem Casparum Fausium, Heidelbergensem , anno domini 
1607. §ierauf folgt auf ban erften (nidjt foliirten) 93tatte 
bic Uebetfdjrift: Registrum etc., auf ciucm jtoeiten (ebcnfatte 
nic^t foliirtcn) 33latte einc lurjc SSergctcJjnung ber 3)ecanat$* 
©ifce (Sedes), namlid&: SMtmftein, olim §effen f ®untter«= 
:plumen , 2BeftI)offen sive 3)al$ljeun , . olim 23ermer$§eim, 
Seiningen, quondam SBodfenljeim, ^reierSfyeim, Sftcmftaff (Sanb* 
ftu§l)*, 2Setnl)etm, SBeibftabt, ©d&toeigern, §eibelberg. — 2Iuf 
got 1 bi$ 172 folgt fobann ber £ej:t be$ Registrum Synodale 
unb auf got. 173 uub 11 toeiteren- (nidjt foliirtcn) Slattern 
ein afyljabettfcfyeS OrtSregifter. 

B. befinbet ftdj int groj#. ©eneralsganbeSard^iD baljier (£anb= 
fdfjriftenfammlung N° 311) , tool)in biefe §anbfc§rift im Sfafyre 
1847 atS 2lu8taufd(jobject gegen cin ©tabtbucfy Don Oppenljeim 
au$ bcm SDarmftabter 9lrdjiD gefomtnen ift. ©ie 1ft ebenfallg 
in Quarto, in ©d)tt>ein$leber gebunben, sec. 17., $al)lt genau 
eben fo Diele SSlatter ttrie A.; bodfc feljlt ifyr ber Stjarafter 
ber Jlutljenticitat, toeldfyen A. burdf) ben (Stntrag bc$ 9tegi= 
ftrator$ gaufiuS erfyalten l)at. $)ie ©d&rift (in ben Derfunftelten 
JBfigen, toie fie befonbers Don ben ^cfxiitcn ge^ftegt nmrben) 
biirfte um einige 3>aljrgel)nte linger fein af8 bte Don A. $m 
£ej:t finb Jeinc ttcfentltd^en Unterfctyiebe Dorfyanben, bodj ift 
beutlidfy erfennbar, bafe B. teine Stbfdjrift Don A. fein faun, 
fonbem ba& beiben (Soften ein gememfameS Original uorlag. 

©er 9lbbrudf folgt bem Steyt ber £anbfc§rift A. , toetd&e t^ei(= 
toeife bie SSocale anber« ate B. beljanbett 35ie £oi}Un, n>eTd^e in 
beiben (SobiceS burd) 93uc$ftaben auggebrutft finb, rourben im 21b- 
brurf burdfj arabifdje .Siffern nriebergegeben. Die (Srfldrung Don 
tedjnifd&en SluSbriidfen, n>eld(je fid) im SJerlaufe ber publication 
Dielfadj toieberfyolen, folgt am ©d^fuffe in gorm eiue$ ©foffarS. 



Digitized by VjOOQ IC 



229 



Registrant synodale 
omnium et singularum ecclesiarum ruralium Wornia- 
tiensis dioecesis, conscriptnm de commissione reveren- 
dissimi domini domini Joannis, episcopi Wormatiensis * 
per Jacobum Stoll, pastorem in Alnlieim. Anno domini 

1496, qui fait bissextus. 

(1) Sedes Hessen sive Dirmstein.* 

Roxheim. 

Ecclesia parochialis, Maria Magdalena patrona, domini 
maioris ecclesiae Wormatiensis conferunt. Ibidem altare 
sanctorum Sebastiani et Nicolai episcopi, consecratum tan turn. 
Filia Babenheim. 3 Septem jurati hie et in filia. Commissarius 
hie nullas habet exponsas , aedituus tamen dat mediam minam 
avenae et manipulum luminum abscissum infra et supra ma- 
num. Cathedraticum 12 1 /* alb. Communis emenda 9 /J 2 hi. Syno- 
dalia : maechanicus unum caponem , jurati adjudicant eis 
unum , superfuerunt quatuor maechanici ; similiter maechanicus 
dat mensuram vini, bibit communitas; similiter hospes dat 
caponem et mensuram vini. Domini praedicti conscrvant 
chorum , missale , calicem , vinum ad missas ac (1 v.) omnia 
ornamenta summi altaris, perpetuum lumen, domum plebani; 
fabrica hostias, ceram ad candelas. Communitas conservat 
baptisterium , agendam. Communitas in Roxheim corpus eccle- 
siae, turrim, campanas, funes, ossarium, feretrum, sepem 
coemiterii , januas , seras et clavem ecclesiae , cruci- 
fragam, vexilla, caldarium aquae benedictae, disponit campa- 
natorem, animalia seminalia. Fructus coemiterii recipit ple- 
banus. Subductorium pyxidis sive vasis, in quo reservatur 
venerabile sacramentum eucharistiae, ruptum est in una parte 
et venerabile sacramentum jacebat in ligno , quia vas ligneum 
est. Plebanus conqueritur, quod stabula sua collapsa, et non 
habeat, quo locet pecora sua; similiter, quod curia sua non 
habeat portam sive ostium. Nullam inveni diligent&m circa 
res fabricae , nullum quoque registrum computationis. 

1 turn fpatere* §anb ift an ben fflanb (jef djrieben : ex fomilia baronum 
de Dahlberg. 

2 im bair. %q.M. §ranlent$(rt. 

3 S3oben§eim a. Styein %q.W. granfentljal. 



Digitized by VjOOQ 1C 



230 

Filia Babenheim. 
Ibidem capella, sanctus Mauritius patronus, consecrata 
tantum. Comunitas conservat capellam et omnia ornamenta in 
casu quo fabrica capellae non haberet Poena absentiae 2 alb. 

MOrsch. 1 
(2) Ecclesia parochialis, sanctus Stephanus patronus, pater 
de Franckenthal * confert et regitur per fratrem ordinis. Ibi- 
dem altare sanctae Catharinae, dotatum, non confirmatum. 
Jurati optant illud confirmari voluntque illud dotare suf- 
ficienter juxta decreta reverendissimae vestrae paternitatis , sed 
plebanus repugnat. Quatuor jurati, commissarius sero et mane 
suscipitur a maiori decima mettertius; aedituus dabit mediam 
minam avenae et manipulum luminum abscissum infra et 
supra manum plebano; jurati et aedituus habent expensas 
cum commissario. Sicque fient expensae: Equi debent habere 
stratum usque ad pectoralia, et commissarius cum suis honeste 
et sufficienter refici, et in casu quo non fierent dignae ex- 
pensae, tunc decimatores de novo debent facqre expensas, 
quousque commissarius et sui sint contend. Cathedraticum 
12V2 alb. dat decima major. Communis emenda 7 1 /? /J hi. et duos 
capones, cedunt ad coquinam. Domini de Franckenthall con- 
servant chorum, corpus, omnia ornamenta, 24 $ olei, animalia 
seminalia , domum plebani ; fabrica ossarium , domum capellani, 
medium lumen, ceram ad candelas. Communitas baptisterium, 
turrim, campanas, funes, murum caemiterii, crurifragam, 
feretrum. Plebanus et communitas disponunt aedituum. (2 v.) 
Fructus caemiterii recipit plebanus. Capellanus et aedituus 
habent vilia, immunda ac fatita superpellicea corporalia im- 
mundissima, panni calicis immundissimi. Inveni venerabile 
sacramentum eucharistiae fractum in minute particula. Domi- 
cellus Simon Beiffart interfuit computationi , quare non dis- 
cussi. Plebanus neglexit unam niulierem , quae nunciis 
instetit, ut audiret confessionem ejus et porrigeret similiter 
venerabile sacramentum, qui distulit earn visitare. Plebanus 
se excusat et objicit campanatori, campanator contrarium 
dicit adduxitque juratos et quosdam de communitate, qui 
dicunt hoc accidisse ex negligentia plebani, quia post voca- 

2 von bem Sfoguftmerffofter §u ©ro^=gran!ent^a(. 



Digitized by VjOOQ 1C 



231 

tionem supervixit decern horis vel citra , nihilominus inortua 
est sine confessione et sacramentis ecclesiasticis. Heu res 
dolenda! Poena absentiae 2 alb. 

Studernheim. 1 

Ecclesia parochialis, sanctus Georgius martyr patronus, 
domini maioris ecclesiae Wormatiensis conferunt. Est mater 
et annexa ecclesiae parochiali in Agersheim, utraeque habent 
baptisteria et ecclesiastica sacramenta. (3) Ibidem altare 
sanctae Annae , consecratum tantum ; quatuor jurati , coramis- 
sarius sero suscipitur a plebano mettertius; aedituus dabit me- 
diam minam avenae et manipulum lunimum ut supra. Mane 
suscipitur a maiori decima metquartus. Plebanus, capellanus, 
jurati, faber cum servo habent etiam expensas. Plebanus et 
jurati possunt vocare unum ad prandium et habebunt expen- 
sas honestas et sufficientes. Et in casu quo expensae non 
fierent, tunc commissarius potest accipere missale et calicem 
et disponere prandium pro praefatis. Cathedraticum : 15/3 hi. 
Communis emenda 30 /3 hi. et cin Ijelbeltngen. Synodalia: 
legitimi 1 den., viduus vel vidua ein feeibelingcn, maechanicus 5 
obol. spirenses, faber babata, molitor unum caponem, jurati 
nihil. Domini maioris ecclesiae conservant chorum, corpus, 
ianuas, seras et claves ecclesiae, omnia ornata, medium 
lumen. Communitas turrim, campanas, murum coemiterii 
crurifragam, feretrum, baptisterium , chrisma; fabrica medium 
lumen. Communitas vult disponere campanatorem e contra 
plebanus et jurati dicunt, quod ipsi habeant interesse et non 
communitas, et sic est diversitas inter eos. Nunc est concor- 
datum, quod plebanus et jurati disponunt campauatorem. 
Poena absentiae 2 alb. 

Agersheim. 2 

(3 v.) Ecclesia parochialis , sanctus Kilianus patronus, 
domini ecclesiae maioris Wormatiensis conferunt et est filia 
ad Studenheim. 3 Ibidem a dextris altare beatae Mariae 
Virginis, consecratum, habet residentem. Ibidem altare sancti 
Jacobi, habet residentem. Aliud a sinistris altare sanctae 
Catharinae, habet residentem. Plebanus et jurati conferunt 

1 a3ej.-». grcmfentyal. 

* 'DggerSljetm Se^Sl. ©peter. 

3 ©tubert^eim SBeg^Sl. granlenfljal. 



Digitized by VjOOQ 1C 



232 

omnia. Quatuor jurati ; commissarius sero suscipitur a plebano 
metquartus ; aedituus dat medlam minam avenae et manipulum 
luminum, u£ supra, et habebit expensas. Mane maior decima 
dabit expensas commissario, similiter plebano, juratis, magistro 
civium et famulo suo, fabro cum famulo suo et aedituo, quo- 
usque compleatur numerus 17 personarum. Et in casu, quo 
expensae non fierent, commissarius potest ponere interdictum. 
Cathedraticum 15/3 hh maior decima dat Communis emenda 
20 den. communitas dat. Synodalia: legitimus 1 den., Viduus 
vel vidua 1. obi. spirensem, maechanicus 5 obi. spirenses, 
similiter hospes, jurati nihil. Communitas murum coemiterii, 
crurifragam, ossarium, (4) feretrum, caldarium aquae bene- 
dictae, aspersoria, sal benedictum, baptisterium , agendam, 
januas ecclesiae, claves, turrim, campanas, funes, chrisma, 
vinum ad missas et tempore communionis , animalia seminalia. 
Plebanus et Jurati disponunt aedituum in consensu magistri 
civium, non tamen de jure, sed ex vicinitate; domini maioris 
ecclesiae Wormatiensis domum plebani. Fructus coemiterii 
recipit plebanus, capellani conservant domos suas, plebanus 
conqueritur cum aedituo, quod communitas abstulerit campa- 
natori singulis annis 3 maltra siliginis. Jurati dicunt quod 
plebanus deberet conservare perpetuum lumen, et inde habet 
decimationem de centum jugeribus agrorum , * recipit quidem 
decimam, sed non conservat lumen. Plebanus conqueritur, 
quod non hateat horreum, et sit sibi magnum detrimentuin 
quia non potest colligere fructus suos, nee facere fimum, et 
sic bona laboriosa ecclesiae pereunt , nee habet stabula. 
Fabrica male regitur, non inveni aliquod registrum compu- 
tationis. Poena absentiae 2 alb. 

Friesenheim. 1 
(4 v.) Ecclesia parochialis , Sanctus Leodegarius patronus. 
Domini collegii Novae Civitatis, 2 Spirensis diocoesis, conferunt. 
Ibidem altare sanctorum Wolfgangi, Valentini, Mariae Mag- 
dalenae , consecratum tantum. Quatuor jurati adjudicant 
commissario mettertio coenam apud decimatores collegii 
praefati et debent honestte ac laudabiliter tractari; aedituus 
dabit mediam minam avenae et manipulum luminum ab- 

1 $e&.s2l. ©peter. 
Gottegiatftift ju IWettftabt an bet #arbt. 



s 



Digitized by VjOOQ 1C 



233 

• 

scissum ut supra, et habebit expensas apud commissarium. 
Mane suscipitur a maiori decima, quam habet Illustris Prin- 
ceps Palatinus Elector, mettertius. Plcbanus ibidem, jurati, 
adituus, faber, plebanus in Mundenheim cum aedituo suo. 
Commissarius etiam potest vocare unum vel duos, quousque 
perficiatur numerus 14 personarum. Hi omnes debent solem- 
niter refici et pasci. Cathedraticum: 12 1 /* alb. Communis emenda 
11/3 den. 3 den. communitas dat. Synodalia: legitimus 3 hi. 
spirenses, viduus, vel vidua 1 den., maechanicus vel hospes 
5 hi. spirenses, jurati et aedituus nihil > faber babata sine 
foraminibus. Domini praefati chorum , missale, calicem, omnia 
ornamenta; princeps praefatus corpus, fabrica, lumen noc- 
turnale, sacristiam, hostias; communitas turrim, campanas, 
funes, murum coemiterii, ossarium, (5) crurifragam, portam 
coemiterii, baptisterium , agendam, chrisma, vinum tempore 
communis, vexilla, caldarium aquae benedictae, animalia 
seminalia; plebanus et pistoria vel ©atfljctufe lumen perpetuum. 
Domini collegii praefati recusant dare vinum ad missas et 
allegant, quod hospites hucusque dederint. Hospites quoque 
dicunt , quod non teneantur de jure , sed propter deum dedisse, 
nunc vero omnino non dant. Et ille error quasi per totam 
diocoesin et in casu quo non essent ibi hospites. Fabrica et 
singula bene reguntur. Poena absentiae 2 alb. 

Mundenheim. 1 

Ecclesia parochialis, sancti Sebastianus et Petrus patroni. 
Praesentia ecclesiae sancti Andreae Wormatiensis confert. 
Ibidem altare beatae Mariae Virginis, consecratum tantum. 
Quatuor jurati ; commissarius sero suscipitur a pastore met- 
quartus, aedituus dabit medium semerinum avenae et mani- 
pulum luminum abscissum, ut supra, et si equi commissarii 
deficerent in avena, pastor supplebit. Similiter pastor tractabit 
commissarium et suos honeste , aedituus etiam habet expensas* 
Mane suscipitur a maiori decima metquartus, potest etiam- 
vocare unam personam. Plebanus et aedituus (5 v.) in Friesen- 
heim possunt esse in prandio et debent solenniter tractari. 
Cathedraticum 12'/t alb. Communis emenda 11 /J. hi. 3 den. 
Synodalia : legitimus 1 den. , viduus vel vidua 1 hi. spirens., 
maechanicus 5 fyetter spirens., faber babata non perforata, 

1 %q.M. ©peter. 



Digitized by LjOOQ IC 



234 

jurati nihil. Praesentia praefata disponit omnia necessaria ad 
summum altare, tectum turris, corpus; pastor chorum; com- 
munitas turrim, baptisterium , agendam, murum coemiterii 
crurifragam, campanas, funes, vinum tempore communionis. 
Commissarius tenetur dare communitati medium quartale vini. 
Poena absentiae 2 alb. 

Rucheim. 1 
Ecclesia parochialis, sanctus Ciriacus patronus, praepositus 
Neuhusensis 2 confert. Ibidem altare beatae Mariae Virginis, 
consecratum tantum. Quatuor jurati adjudicant commissario ex- 
pensas a praeposito Neuhusensi mettertio, aedituus dabit 
semerinum avenae et manipulum luminum abscissum , ut 
supra. Mane sustipitur ab ecclesia mettertius ; plebanus, 
jurati, aedituus habent expensas decentes et honestas. Cathe- 
draticum: 12 7* alb. Communis emenda: 11 /3. 3 den. (6) Syno- 
dalia: legitimus 1 den., viduus vel vidua 1 obi. spirensem, 
mechanicus vel hospes 5 obi. spirenses, jurati nihil. Prae- 
positus Neuhusensis chorum , domum plebani ; domini ecclesiae 
maiorisWormatiensis corpus; collegium Neuhusense omnia orna- 
inenta, vinum ad missas ; communitas turrim, campanas, funes, 
murum caemiterii , crurifragam , ossarium , baptisterium, 
chrisma , agendam , caldarium aquae benedictae , animalia 
seminalia. Pauperes conqueruntur , quod ante tempora fuit lis 
pro vino ad missas inter dominos Neuhusenses et juratos 
ecclesiae coram venerabili viro domino Joanne Weinheimer, 
in spiritualibus vicario , qui decrevit , quod domini Neu- 
husenses debent dare vinum ad officia divina, sed nee hodie 
faciunt. Plebanus et jurati disponunt aedituum. Fructus coe- 
miterii recipit plebanus. Plebanus conqueritur, quod^ subditi 
siu non dant sibi oblationes jure decretas, videlicet quatuor 
denarios usuales, sed tantum quatuor obolos. Domus plebani 
omnino collapsa est, nee residet apud ecclesiam propter de- 
fectum domus. Venerabilis dominus doctor Blenninger scripsit 
praeposito Nehusensi pro reparatione domus; quale responsum 
dederit, me praeterit. Dos ecclesiae sive plebani precaria, 
videlicet Scebe, gravata est per dominum et incolas villae. 
(6 v.) Janua ecclesiae nihil valet , similiter tectum corporis 

1 Sfoid^eim 9e$.s9(. ©peier. 

2 ber ^topft ber GoHefliatfird)e beg $1. (SgriacuS *u 9teu$aufm &ei SSBormS. 



Digitized by VjOOQ lC 



235 

ruptum est Lumen perpetuum conservant decimatores , qui 
dant 18 0. den. et fratres eremitarum sancti Augustini spi- 
remes, qui dant 25 ft olei Fabrica competenter regitur. 
Poena absentiae ad voluntatem commissarii. 

Ebstein. 1 

Ecclesia parochialis, sanctus Cyriacus patronus, collegium 
Neuhusense confert. Ibidem altare beatae Mariae Virginis dota- 
tum, dicti bte^mnbt, bte ©aucln^citn 8 conferunt. Nunc Philip- 
pus Allendorffer in 9lieber glerfctyeim. 3 Quatuor jurati adjudi- 
cant commissario mettertio coenam a decima minori; aedituus 
dabit mediam minam avenae et manipulum luminum abscissum, 
ut supra et habebit expensas apud commissarium. Mane maior 
decima suscipit commissarium mettertiura; plebanus, capel- 
lanus, jurati et aedituus habent interesse et jurati possunt 
advocare usque impleatur numerus 13 personarum et habebunt 
largas expensas, et in casu, quo expensae non fierent condigne, 
commissarius potest accipere missale et procurare. Cathedrati- 
cum: 12*/2 alb. Communis emenda: 30 /J hi. 1 obi. spirens., 
communitas dat. Synodalia : legitimus 1 den. , viduus vel vidua 

1 obi. spirensem, maechanicus vel hospes 4 hi. (7) spirenses, 
faber babata et habebit prandium. Domini praefati chorum, 
corpus , omnia ornamenta , domum plebani ; communitas 
turrim, campanas, funes, murum coemiterii, crurifragam, ossa- 
rium, baptisterium, chrisma, agendam, vexilla, latus ecclesiae, 
thuribulum, thus, caldarium aquae benedictae, animalia semi- 
nalia. Campanator deligitur per plebanum et juratos. Lumen 
nocturnale ante altare beatae Mariae Virginis et habet tan- 
turn 16 ?£ olei, reliquum datur propter deum. Fabrica et 
minor decima conservant perpetuum lumen. Domus plebani 
omnino est ruinosa, tam in horreo quam in stabulis. Agri 
dotis non coluntur, praesertim aliqui. Aedituus caret super- 
pelliceo. Murus coemiterii in tribus locis ruptus est , nee habet 
crurifragam, turris omnino deposita est. Ecclesia regitur per 
commendarium. Fabrica competenter regitur. Poena absentiae 

2 alb. 

1 (Sppftein SBea.=2l. $ranfent§ai. 

2 ba$ ©efdjledjt ber fcunbte oon (Saulijetm. 

3 9Ueberfforf#eim im §eff- flreife SBormS. 



Digitized by VjOOQ 1C 



236 

Flamersheim. 1 

(7 v.) Ecclesia parochialis, sanctus Stephanus patronus, 
praepositus montis sancti Georgii extra Pfedersheim 2 confert. 
Ibidem altare beatae Mariae Virginis, dotatum. Armiger 
Henricus de Meckhenheim 3 confert, tres jurati adjudicant 
commissario expensas mettertio apud pastorem , aedituus dabit 
mediam minam avenae et manipulum luminum abscissum, ut 
supra et habebit expensas. Mane commissarius dabit expensas 
plebano , capellano et juratis et habet medium maldrum sili- 
ginis a decima maiori in subsidium. Cathedraticum : 12 1 /* alb. 
Commune vadium 30 1 hi spirenses. Synodalia: legitimus 
2 den., viduus vel vidua 2 hi., maechanicus 4 hi. Pastor 
chorum, plebani domum; praepositus praefatus corpus, omnia 
ornamenta summi altaris, vinum ad missas; communitas tur- 
rim, campanas, murum coemiterii, crurifragam, baptisterium, 
ossarium , feretrum , vexilla , caldarium aquae benedictae. 
Fabrica conservat perpetuum lumen, sed decima maior dat 
30 ft olei in subsidium. Fabrica chrisma et ceram. Missale 
est falsum , nee habet registrum. (8) Agenda simpliciter nihil 
valet. Funem magnae campanae conservat Fridericus Blieck 4 
armiger, alium conservat dominus Henricus de Rotzenhausen 
miles. Plebanus et jurati disponunt aedituum , major decima 
animalia seminalia. In muro sive pariete chori est ferra- 
mentum vulgariter ©ercmbfe , fractum in una fenestra , et inde 
posset evenire periculum, pastor deberet reformare. Fabrica 
bene regitur. 

Ormbsheim. 5 

Est quaedam villula prope Frankhenthal dicta Ormbsheim. 
Ibi est capella et capellanus habet in corpore plaustrum vini 
et 20 maldra siliginis. Non habent ibi baptisterium , nee oleum 
infirmorum, nee volunt subiici alicui ecclesiae parochiali. 
Audivi nihilominus quod vera mater eorum sit Flamersheim. 
Decanus sancti Pauli dicitur ibi esse pastor. 

1 glomerS^eim 33e$.=2l. granfentljal. 

2 ^febberSfjeim im $eff. Ureife SBormS. 

3 aWerfen^eim SBe^Sl. Sanbau. 

4 SBfttf oon $ngelftat obet t>on Std&ten&erg. 

5 DrmSIjeim, auSgegangene* Drt Gei granfcnt^al »gl. greg, SUjctntfaij 
4. 2fo&. e. 9. 



Digitized by VjOOQ 1C 



237 
Hessheim. 4 

Ecclesia parochialis , sanctus Martinus patronus, domini 
ecclesiae maioris Wormatiensis conferunt. Ibidem altare beatae 
Mariae Virginis dotatum. Illustris Princeps Palatinus confert, 
est malitiose spoliatum reditibus suis. Tres jurati adjudicant 
commissario mettertio coenam apud (8 v.) pastorem f , similiter 
juratis et campanatori et debent laudabiliter tractari ; aedituus 
dabit mediam minam avenae et manipulum / luminum abscis- 
sum. Et si non bene tractarentur, tunc commissarius potest 
accipere breviarium et procurare. Mane maior decima similiter 
cum iisdem personis, et possunt interesse plebanus ibidem, 
plebanus in Heuchelnheim, aedituus suus, plebanus in Benters- 
heim, aedituus suus et faber, et in casu, quo expensae non 
essent dispositae, tunc commissarius potest accipere missale 
et procurare. Cathedraticum : 12 1 /* alb. Communis emenda 
2 alb. Synodalia: legitimus 1 den., viduus vel vidua vel vir 
episcopalis 1 hi., maechanicus 4 hi., faber babata. Domini 
praefati chorum, corpus, libros horarum, missale, calicem, 
domum plebani, animalia seminalia; communitas turrim, cam- 
panas , funes , agendam , baptisterium , ossarium , chrisma, 
murum coemiterii , crurifragam , vexilla , caldarium aquae 
benedictae, vinum tempore communionis. Plebanus et jurati 
disponunt aedituum, communitas vult, quod habeat interesse; 
domini dant salarium. Fructus coemiterii recipit plebanus. 
Porci intrant caemiterium, quia caret crurifraga. Murus coe- 
miterii ruptus est in magna parte. Et hie magna confusio ratione 
vini ad missas , quia nee (9) domini nee hospites volunt dare. 
Plebanus non habet horreum , stabula quoque magnam minan- 
tur ruinam. Tectum turris destructum est. Domus altaris valde 
ruinosa, videtur mihi quod possessor parum advertat. Quaerit 
eraolumentum , nee relevat altari detrimentum. Domini maioris 
ecclesiae intersunt computationi , quare non discussi res fabricae. 
Poena absentiae 2 alb. 

1 8q.s9L gratt!ent§al. 

2 Per pastorem hie videtur intelligi secundanus parochus , qui plebano 
subest et alicui filial! ecclesiae praeest, uti explicant canones. (Stnmertung 
im batmft&bter templar von fpfiterer §anb.) 



Digitized by VjOOQ 1C 



238 

Heuchelnheim. 1 

Dicunt, quod Heuchelnheim sit in camera domini,* etideo 
non visitetur isdem locus per commissarium , audivi tamen 
quod sint magni defectus in eadem ecclesia. 

Bentersheim. 3 

Ecclesia parochialis, sancta crux, sanctus Petrus apostolus 
et Nicolaus episcopus patroni, domini ecclesiae st. Andreae 
Wormatiensis conferunt. Ibidem altare non consecratum. Tres 
jurati adjudicant commissario expensas metquarto a plebano 
in dote, juratis et aedituo similiter; aedituus dabit mediam 
minam avenae et manipulum luminum abscissum, ut supra. In 
hunc modum fient expensae : plebanus dabit (9 v.) duplicia vina, 
duplices panes, duplices carnes. Mane raaior decima suscipiet 
commisarium metquartum , plebanum , juratos , aedituum , ple- 
banum in Hesheim, aedituum suum, plebanum hi Heucheln- 
heim, aedituum suum, et nobilem, 4 si ibi habitaret, et fa- 
brum. Commissarius etiam potest vocare unum vel duos , quo- 
usque numerus non exercescat 18 personas, et sic fiet pran- 
dium : duplices panes , duplicia vina , duplices carnes , et prae- 
cipue dabitur commissario capo bullitus et capo assatus et si 
non fieret modo praescripto, tunc decimatores de novo debent 
instituere et dare aliud prandium et si omnino negligerent, 
tunc commissarius potest accipere missale et procurare apud 
hospitem modo praescripto. Cathedraticum : 12 1 /* alb. Com- 
munis emenda 6 alb. 2 den. Synodalia : legitimus 3 hi. , viduus 
vel vidua 5 hi., maechanicus unum caponem, jurati et epis- 
copalis nihil. Domini st. Andreae chorum, corpus, omnia neces- 
saria ad divinum cultum, campanatorem , perpetuum lumen, 
domum plebani; communitas turrim, campanas, funes, bapti- 
sterium, agendam, ossarium, murum coemiterii, crurifragam, 
caldarium* aquae benedictae, animalia seminalia; Jabrica ceram. 
Fructus coemiterii recipit plebanus. (10) Plebanus non habet 

1 §eud&eli>etm a3e$.--2l. gfrcmfentyal. 

2 ber ipfarrfafc rourbe 1318 von SBifd&of @mmc$ bem §oc£fttft SDBprmS 
emaerleibt f. ©c^annat Ep. Worm. 1, 30. 

3 aSeinberSljetm $ej.=2l. grantentljal 

4 $te 8htrg Jpeud&elljetm roar em 2Bormftfd)e3 £e§en. (Segen @nbe beS 
15. Sa^r^unbcttS roaxtn bie SBoIfSfcijl tnit bemfelben beM&nt. t>gS. grcp, 
Styeinpfatj 2, 256. 



Digitized by VjOOQ 1C 



239 

horreura et per hoc incurrit damnum satis magnum. Chorus 
superius in tabulis sive velamine ruptus est. Domini praefati 
intersunt coirfputationi , quare praeterivi de rebus fabricae. 
Recusarunt, equo dare stramina et foenum et dixerunt, quod 
jurati non adjudicarent nee adjudicassent. Ecce malitia populi. 
Ego solvi 4 den. pro foeno. Poena absentiae 2 alb. 

Ntittesheim. 1 

Ecclesia parochialis, sanctus Petrus apostolus patronus. 
Generosus Wiricus de Lapide * superiori confert. Ibidem altare 
non consecratum. Tres jurati adjudicant commissario mettertio 
expensas solennes apud plebanum ; aedituus dabit mediam 
minam avenae et manipulum luminum abscissum, ut supra. Mane 
maior decima suscipiet commissarium mettertium , potest etiam 
vocare unum. Plebanus , jurati , aedituus et faber habent simi- 
liter expensas et fient hoc modo: primum ferculum commis- 
sarii erit capo bullitus, deinde duobus unum caponem et 
duplices panes, duplices carnes, duplicia vina; commissario 
caponem assatum, deinde duobus caponem. Et in casu quo 
sic non disposuissent , adjudicantibus hoc juratis, tunc com- 
missarius (10 v.) potest accipere misale et procurare apud 
hospitem et maior decima redimet librum. Et quando datur 
prandium modo praescripto, quae tunc supersunt, debent de 
sero apponi pro collatione. Cathedraticum : 12 V* alb. Com- 
munis emenda: 20 den. Synodalia: legitimus 3 hi., viduus, 
vidua, episcopalis et juratus quilibet 1 hi. , hospes , pistor et 
carnifex caponem , faber babata. Major decima conservat 
chorum, totam ecclesiam, omnia ornamenta, fenestras, vinum 
ad missas; fabrica hostias, medium lumen, ceram, chrisma ; 
domini de Schonaw 3 medium lumen ; communitas turrim, 
campanas, funes, baptisterium, agendam, ossarium, murum 
coemiterii, crurifragam, vexilla, caldarium aquae benedictae 
animalia seminalia, campanatorem. Fructus coemiterii recipit 
plebanus. Plebanus non habet^ domum , est tamen ibi locus, 
ubi quondam fuit. Murus caemiterii ruptus est in tribus vel 
quatuor locis et porci maxime foderunt in coemiterio. Bapti- 

* <3fcofc?Hebe$$etm »ej.-SC. ftvanterfyal 

2 Mvi% von $cmn f. greg, 9U)etnpfafy 2, 252. 

3 ftlofter @d^dnau im Dbenroalb fcei §eibdbe*g ogl. gre9 f SflSjempfala 
2, 251. 



Digitized by VjOOQ 1C 



640 

sterium caret clave, nee habuit in quinque vel sex annis, 
nee fuit seratum. Fabrica regitur competenter. Dominus 
Michael dc Fleckhenstein , dominus Nicolaus Rod et ego 
interfuimus computations Poena absentiae 20 den. 

Utzelsheim. 1 

(11) Ecclesia parochialis, st. Severinus patronus, domini 
sancti Andreae Wormatiensis conferunt. Tres jurati , commis- 
sarius sero suscipitur mettertius a plebano ; aedituus dabit 
mediam minam a venae et manipulum luminura, ut supra et 
habebit expensas : mane maior decima mettertium el potest vo- 
care unum; plebanus, jurati et aedituus habent expensas cum 
commisario et expensae fient pariformiter ut in Nuttesheim. 
Domini sancti Andreae conservant chorum, corpus, missale, 
calicem omnia ornata, vinum ad missas, perpetuum lumen, 
domum plebani ; fabrica ceram , hostias , chrisma ; communitas 
turrim, campanas, funes, baptisterium , agendam, vexilla, cal- 
darium aquae benedictae, ossarium, murum coemiterii, disponit 
aedituum, animalia seminalia. Fructus coemiterii recipit ple- 
banus. Cathedraticum : 12 1 /* alb. Communis emenda: 20 den. 
Synodalia: legitimus 2 den., viduus, vidua vel episcopalis et 
jurati 1 hi, hospes vel maechanicus unum caponem. Ecclesia 
est valde ruinosa , nee est distortior in tota diocoesi , ab intra 
apparet in pravimento , ac si porci fodissent in ea ; sunt plura 
stabula pecorum, quae praevalent huic ecclesiae in aedificiis, 
quod est absurdum dicere. (11 v.) Ossarium nihil valet. Est 
hie populus perversissimus et malitiosus ; ego difficulter auxilio 
officialium generosi Wirici de Lapide potui eos inducere, ut 
adjudicarent mihi , quia prandium non fuit dispositum , ut 
adjudicant, nee voluerunt satiari pecunia pro prandio. Poena 
absentiae 20 den. 

Horgheim. 2 

Ecclesia parochialis, sancta crux patrona. Domini maioris 
ecclesiae Wormatiensis conferunt. Ibidem a dextris altare 
st. Mariae Magdalenae, consecratum, stipendium est; ibidem 
a sinistris altare beatae Mariae Virginjs, consecratum tan turn. 

* RUmmtbefytxm Bej.^. granfentyal. 
2 $o*cf#eim im $eff. ^reife SBormS. 



Digitized by VjOOQ IC 



241 

Filia Weinsheim. 1 

Sex jurati , commissarius sero suscipitur a plebano metter- 
tius, duo aeditui dabunt minam avenae et duos manipulos 
luminum abscissos etc. et habebunt expensas. Molitor dabit 
caponem , quern recipit plebanus ad coquinam. Mane suscipitur 
a raaiori decima mettertius ; plebanus , jurati et aeditui habe- 
bunt expensas solennes. Cathedraticum : 12 1 /* alb. Communis 
emenda BO 0. hi. 1 fyelbelhtg. Synodalia: legitimus 1 den., 
viduus vel vidua aut vir episcopalis 1 hi., maechanicus 5 hi., 
jurati nihil. (12.) Domini praefati chorum, corpus, missale, 
calices, omnia ornata summi altaris, domum plebani, lumen 
perpetuum, animalia seminalia. Fraternitas beatae Mariae 
Virginis conservat similiter lumen perpetuum; fabrica funes, 
chrisma, hostias; fraternitas omnia ornamenta altaris beatae 
Mariae Virginis, lumen perpetuum; vinum ad missas hie non 
habetur et est magna confusio , quia hospites recusant similiter 
et domini. Communitas vinum tempore communionis, turrim, 
campanas, ossarium, baptisterium, agendam, vexilla, caldarium 
aquae benedictae, januam, seram ecclesiae, rnurum coemiterii, 
crurifragas , feretrum , aedituum , quia dat sibi salarium. 
Fructus coemiterii recipit plebanus. Poena absentiae 2 alb. 

Filia Weissheim. 
Ibidem capella St. Bonifacii annexa ecclesiae parochiali, 
de filia adjudicant ut dematre. Fabrica competenter regitur. 

Wiessoppenheim. 2 
Ecclesia parochialis, st Martinus patronus, dominus prae- 
positus ecclesiae maioris Wormatiensis confert, ibidem altare 
non consecratum, regitur per commendarium. Tres jurati; 
(12 v.) commissarius hie nullas habet expensas. Cathedraticum 
12'/' alb. Communis emenda 30 hi. 1 sibling. Synodalia: 
legitimus 1 den., viduus vel vidua 1 hi. maechanicus 4 hi, 
jurati nihil. Praepositus chorum, domini majoris ecclesiae 
corpus, missale, calicem, omnia ornata, vinum ad missas, 
candelas, animalia seminalia. Maior decima conservat lumen 
perpetuum ; fabrica hostias , vinum tempore communionis; 
communitas baptisterium , agendam, murum coemiterii , excep- 

* itr. 2Borm3. 

2 SBte3=Dppen$eim #r. SOBotmS. 

3fitf$r. xxvii. 16 



Digitized by VjOOQ IC 



242 

turn versus domum et hortum plebani , ossarium , turrim, 
campanas, funes, vexilla, caldarium aquae benedictae. Ple- 
banus et jurati disponunt aedituum. Commuuitas se multum 
interponit et vult interesse. Fructus coemiterii recipit plebanus. 
Plebanus conquestus est, quod non habeat coinpetentiam can- 
delarum; casula nihil valet Ecclesia non habet fenestras et 
sic frequenter ventus impetit plebanum in officio divino. Eccle- 
sia et domus ruinosae sunt, nee servantur in structura. Agri 
dotis locati sunt perpetuo, qui nunc gravavit eos pensione 
annuali, videlicet medio floreno. Plebanus mercenaries est ibi, 
ideo praeterit. Fabrica nihil habet nee habuit unquam. (13.) 
Communitas conqueritur, quod domini non disponunt eis ani- 
maJia seminalia. Poena absentiae 2 alb. 

Heppenheim uff der Wiesen. 1 
Ecclesia parochialis, sanctus Petrus apostolus patronus, 
praepositus majoris ecclesiae Wormatiensis confert. Ibidem a, 
sinistris altare sancti Nicolai episcopi, praemissaria, praefatus 
praepositus confert. Ibidem altare beatae Mariae Virginis, 
dotatum; armiger dictus Kellershals et communitas alternatis 
vicibus conferunt. Ibidem a dextris altare sanctae cruris, 
consecratum tantum. Septem jurati adjudicant commissario 
mettertio expensas sero apud plebanum , aedituus dabit 
mediam minam avenae et manipulum luminum abscissum etc. ; 
mane domini majoris ecclesiae mettertium. Plebanus, aedituus, 
faber cum servo habent expensas. Cathedraticum : 30 hi. 
Domini praefati dant. Communis emenda 30 hi. 1 Ijelbeling. 
Synodalia: legitimus 1 den., viduus, vidua vel episcopalis 
1 hi., mechanicus 5 hi., molitor unum caponem, faber babata, 
jurati et aedituus nihil. Praepositus chorum vel pastor, domini 
missale, calicem, corpus, animalia seminalia; 32 ft olei ad 
lumen perpetuum; fabrica complet residuum. Fabrica omnia 
ornata, chrisma, vinum tempore communionis, (13 v.) vexilla, 
caldarium aquae benedictae, superpellicea plebani et aeditui, 
fraternitas lumen perpetuum. Communitas turrim, campanas, 
funes ad maiorem campanam, baptisterium , agendam, ossa- 
rium, feretrum, murum coemiterii, crurifragas; aeditus duos 
funes ad minores campanas. Plebanus dat vinum ad missas. 
Hostiae cedunt de certis bonis, similiter sal benedictum. 
1 fceppenfjeim a. b. SBtefe $r. SBormS. 



Digitized by VjOOQ 1C 



243 

flebanus et jurati disponunt aedituum. Plebanus recipit fructus 
coemiterii. Ignorant, quis debeat conservare domum plebani. 
Agri dotis alienati sunt perpetuo. Primissarius habet domum 
et non residet, hie deberet astare plebano festis diebus, et 
interesse aspersioni, quod non facit. Plebanus, jurati et Jodocus, 
faber volunt addere certos reditus quandoque resideat. Domini 
intersunt computationi , quare non discussi. Poena absentiae 
2 alb. 

Pfeddersheim. 1 

Ecclesia parochialis , beata virgo patrona , praepositus 
montis sancti Georgii extra muros Pfeddersheim confert. A 
dextris altare sancti Nicolai episcopi, consecratum tantum. Ibidem 
ante chorum altare sanctae cruris confirmatum ; habet domum 
et residentem. (14.) Ibidem a sinistris altare auctae Catha- 
rinae, confirmatum; habet domum et residentem. Ibidem ante 
capellam altare sancti Sebastiani , consecratum tantum. Ibidem 
in sacristia altare sanctae Elizabet, consecratum tantum. Ibi- 
dem in coemiterio capella sancti Stephani, confirmata; habet 
domum et residentem. In eadem capella est aliud altare 
sancti Jodoci , Luciae et Otiliae , confirmatum ; habet domum 
et residentem. Ibidem in oppido capella in hospitali , habens 
beneficium confirmatum , domum et residentem. Ibidem in 
monte altare sancti Joannis baptistae, habet domum sed 
ruinosam, non residentem, omnia confert praepositus praefatus. 
Quatuordecim jurati, commissarius sero suscipitur a plebano 
metsecundus, aedituus dabit mediam minam avenae et raani- 
pulum luminum et ministrabit ad mensam; mane a maiori 
decima; plebanus, capellani, jurati habent expensas solennes 
cum commissario. Cathedraticum 25 alb. Communis emenda 
30 /3 1 labeling. Synodalia: legitimus 1 den., viduus vel 
vidua 1 hi. mechanicus 5 junge fetter, jurati nihil. Fabrica 
chorum, latera corporis, omnia ornamenta per totum, duo 
luminaria perpetua, plebano et aedituo superpellicea , bapti- 
sterium. Decima maior conservat corpus ecclesiae, (14 v.) 
communitas turrim, campanas, ossarium, feretrum, murura 
coemiterii, crurifragas, chrisma. Plebanus hucusque dedit sal 
benedictum, dicit se gravari. Praepositus disponit animalia 
seminalia, plebanus et jurati disponunt aedituum, fabrica dat 



1 #r. 2Borm§. 

16* 



Digitized by VjOOQ 1C 



244 

salarium. Domus plebani est ruinosa, domus altaris sancti 
Stephani est valde desolata et nemo earn potest inhabitare, 
jurati nesciunt, quis debeat eas conservare sive aedificare. 
Jurati conqueruntur de primissariis , quod omni die deberent 
mane legere unam missam in aurora, ut populus iret ad 
labores suos , sed primissarii sunt circa haec negligentes valde. 
Capella sancti Stephani habet malum tectum et desolatum. 
Agri et vineae plebani in parte incultae, reliqua pars locata 
est cuidam laico. Ecclesia tam noctibus quam diebus est 
aperta. Timendum est de periculis, quae possent in ea acci- 
dere. Fabrica corapetenter regitur. Poena absentiae 2 alb. 

Leusselnheim. 1 

Ecclesia parochialis, st. Laurentius patronus, praepositus 
majoris ecclesiae confert. Ibidem altare st. Valentini , conse- 
cratum tantum. Quatuor jurati , commissarius hie non habet 
expensas. Cathedraticum nullum, communis emenda 30 hi. 
1 fyelbcthtcjen. (15.) Synodalia: legitimus 1 den., viduus vel 
vidua 1 hi., maechanicus 4 hi. et 2 den., jurati et vir epis- 
copalis nihil; fabrica duo lumina perpetua, hostias, chrisma, 
chorum, campanas, funes, vinum ad missas, sal benedictum, 
murum coemiterii in altitudine usque ad pectus viri; si com- 
munitas vult habere altiorem faciat expensis suis. Domini 
maioris ecclesiae corpus, missale, libros horarum, domum 
plebani; communitas turrim, crurifragam, ossarium, bapti- 
sterium, agendam. Plebanus et jurati disponunt aedituum. 
Fructus coemiterii: fabrica recipit arbores, plebanus gramina. 
Non habent hie animalia seminalia. Dos alienata est ab eccle- 
sia. Plebanus non habet horreum nee stabula. Panni calicis 
immundi. Aedituus aliquando ministrat sine habitu, ego nunc 
praeveni, ut credo. Fabrica competenter regitur. 

Pfeffelkhum.* 

Ecclesia parochialis, sanctus Stephanus patronus, domini 
st. Andreae Wormatiensis conferunt. Ibidem a sinistris in 
capella altare sanctae Agnetis , dotatum, sed non confirmatum; 
habet habitationem et 20 fl. in proventibus. Quatuor jurati, 
nullae hie habentur expensae. (15 v.) Cathedraticum nullum, 

1 Seifetyeim $r. SBortnS. 

2 W*Po§«m to- SBormS. 



Digitized by VjOOQ 1C 



245 

communis cmenda 30 /3. 1 $elbelinflen. Synodalia: legitimus 
1 den., viduus, vidua et vir episcopalis 1 hi., maechanicus 
5 hi. Domini praefati chorum , corpus , missale , baptisterium, 
agendam, januas, seras et claves ecclesiae, domum plebani; 
fabrica duo lumina perpetua, vexilla, funes, chrisma, cruri- 
fragam , caldarium aquae benedictae , ceram ; communitas 
turrim, campanas, murum coemiterii, ossarium, feretrum, 
animalia seminalia; aedituus sal benedictum. Plebanus et 
jurati disponunt aedituum. Plebanus recipit fructus coemiterii. 
Plebanus conqueritur, quod non habeat horreum. Communitas 
conqueritur, quod ecclesia sit nimis stricta et parva et muri 
ecclesiae sint ruinosi et habeant plurimos cancellos. Fabrica 
competenter regitur. Poena absentiae 5 0. hi. 

Hoigheim. 1 

Ecclesia parochialis, st. Petrus apostolus patronus, cantor 
st. Andreae Wormatiensis confert. Ibidem altare sanctorum 
Jacobi et Laurentii consecratum tanttim. Ibidem in cripta 
altare st. Nicolai , modice dotatum , nee dicunt esse stipendium. 
Ibidem apud ecclesiam capella consecrata in honorem agoniae 
(16) vel martyrii Christi consecrata tantum et dicitur vul- 
gariter: $ue ber ^ ott ©ottefi. Hie locus multum visitatur, et 
offeruntur ibi plura. Quatuor jurati, commissarius sero sus- 
cipitur ab aedituo mettertius et dabit expensas, similiter 
mediam minam avenae et manipulum luminum; mane sus- 
cipitur a cantore mettertius ; plebanus , capellanus , jurati et 
aedituus, quilibet potest vocare unum secum et omnes habe- 
bunt expensas hoc ordine: Primum ferculum debent esse 
carnes bovinae coctae cum radicibus petroselini et ad hoc debet 
poni sinapis ; secundum ferculum debent esse gallinae et crura 
porcina in brodeo croceo, vulgariter ©eclen SBitvfc; tertium 
ferculum debent esse capones et carnes porcinae assatae et 
caules debent apponi, duplices panes, vina mediocra; pyra et 
caseus; similiter dabit equis mediam minam avenae, foenum 
et bonum stratum. Cathedraticum 12*/2 alb. Communis emenda 
30 j3 hi. 1 Jjeftelmfl, dat aedituus. Synodalia: legitimus 1 den., 
viduus vel vidua 1 hi., episcopalis 2 hi., maechanicus 5 hi. 
quatuor molendinae , quaelibet dat 15 hi., de illis habet doini- 
nus 8 hL, de aliis emuntur hostiae, (16 v.) jurati nihil. Do^ 

* $oc§ljetm flr. 2Bormg. 



Digitized by VjOOQ 1C 



246 

mini st. Andreae dant 30 ft olei. ad lumen perpetuum, aliud 
superaddit fabrica, omnia necessaria ad summum altare, 
libros horarum, corpus, 13 quartalia vini ad missas et tem- 
pore communionis. Fabrica lumen nocturnale, funes, chrisma, 
ceram, vexilla, caldarium aquae benedictae; cantor chorum et 
domum plebani; communitas turrim, campanas, agendam 
baptisterium , ossariuin, feretrum, murum coemiterii; fabrica 
dat tertiam partem, sed communitas conservat sola cruri- 
fragam , portas coemiterii et januam turris ; aedituus dat sal 
benedictum. Plebanus et jurati disponunt aedituum. Plebanus 
recipit fructus coemiterii. Animalia seminalia non habent. 
Poena absentiae 1 0. den. communitati et cum hoc in arbitrio 
commissarii. 



(17) Sedes Guntersblumen. 4 

Ubersheim. 2 

Ecclesia parochialis , st. Dionysius patronus , domini sancti 
Pauli Wormatiensis conferunt. Ibidem in curia Principis 
Palatini 3 capella st. Elisabeth , consecrata tantum , duo jurati, 
nullae expensae sero. Cathedraticum : 2 ft hi. Communis 
emenda 5 alb., cedunt in prandio ad coquinam; fabrica 
medium quartale vini ad coquinam; ista consumunt; si com- 
missarius vult manere, potest interesse; si autem plus consu- 
munt, quilibet dat portionem suam; aedituus dat minam 
avenae et quando synodus est finita, quidquid superest de 
avena, ipse tollit. Domini praefati chorum, omnia ornata, 
lumen perpetuum , domum plebani ; fabrica vinum &d missas 
et tempore communionis, hostias, ceram, baptisterium, agen- 
dam, chrisma, vexilla, caldarium aquae benedictae. (17 v.) 
Communitas turrim, campanas, funes, ossarium, murum et 
sepem caemiterii , crurifragam. Plebanus et jurati disponunt 
aedituum. Fructus coemiterii recipit plebanus. Domini sancti 
Pauli intersunt computationi. Poena absentiae 4 (Sngct 0. 
cedunt ad coquinam. 

1 (SunterSMum Sit, Dppenljetm. 

2 SBetS^eim #r. SBormS. 

» »fil. SBBibber, flurpfalj 3, 84. 



Digitized by VjOOQ 1C 



247 

Bechttheim. 1 

Ecclesia parochialis, st. Lampertus patronus, domini de 
monte st. Egidii extra Leodium conferunt et regitur per 
fratrem ordinis.* Ibidem ante chorum altare sanctae crucis 
confirmatum, habet domum et residentem; idem altare compa- 
ginatum est ex tribus lapidibus, nee inveni in ea tumbam 
reliquiarum , tam in stipite quain in lapide. Ibidem a sinistris 
altare beatae Mariae Virginis confirmatum , habet domum et 
residentem. Ibidem a sinistris altare sancti Egidii confirmatum 
habet domum et residentem. Plebanus et jurati conferunt 
omnia. Ibidem extra villam capella sanctae crucis dotata, sti- 
pendium est. Comes de Leiningen se intromittit de collatione, 
conservatur ex suis reditibus per duos magistros fabricae , qui 
singulis (18.) annis in dominica Reminiscere faciunt computa- 
tionem plebano juratis et certis de communitate. Quatuordecim 
jurati, commissarius hie nullas habet expensas, sed ipse dat 
expensas in prandio plebano, sculteto, duobus censuariis, duobus 
heimbergensibus , fabro, carnificibus, juratis non de jure, sed 
consuetudine, Cathedraticum: 30 hi. Communis emenda 8 unfcen. 
Synodalia: maechanicus 2 den. , legitimus 1 den., viduus vel vidua 
1 hi., pistor duos panes et mensuram vini, similiter hospes, 
communitas dat quartale vini, faber babata cum gumphis, 
carnifex quatuor crura porcina. 3 Plebanus conservat chorum, 
lumen perpetuum, domum plebani et suam. Generosus Wiricus 
de Lapide et tupus de Dalburg, armiger, conservant corpus 
et funes campanarum. Fabrica omnia ornamenta per totum, 
chrisma , tria lumina nocturnalia ; communitas duo latera 
ecclesiae, turrim, campanas, murum coemiterii, crurifragas, 
ossarium, feretrum, januas, seras et claves ecclesiae, tauros. 
Nobilis ac generosus praefatus Wiricus et plebanus arietes et 
apros. Major decima lumen perpetuum. Dicunt , quod plebanus 
debeat dare vinum ad missas et tempore communionis sal 
benedictum, sed plebanus negat. Aedituum disponit plebanus, 
porci intrant caemiterium. (18 v.) Dominus Jacobus, altarista 
habet incultam ecclesiam, habet in debitis 458 $G hi. et 139 

1 §B<!d#)etm $r. 2Borm§. 

2 ber Sluguftincr t>gl. @d)annat 1, 10. 

3 auSfleftrid&en ; ©on cmberer, f pftterer §cmb ift an ben Stanb gefd^rieben : 
NB. Haec male deleta fuere, quia per carnificem intelHgitur lanio. 

Digitized by VjOOQ LC 



248 

matter siliginis, 71 fC cerae. ^mSmeifter et Jpehnberger accu- 
sant in Synodo et non jurati. 

Mettenheim. 4 

Ecclesia parochialis, st. Nazarius patronus, quidam dictus 
Gensfleisch 2 confert. Ibidem altare beatae Mariae Virginis con- 
firmatum. Primissaria habuit domum , sed est collapsa ex toto, 
quaedam domina de Dalburg dotavit , ut apparet , in confir- 
mations Plebanus et jurati habent conferre , sed comes de 
Leiningen se intrusit, etiam abstulit et hodie aufert praefato 
beneficio plaustrum vini, nee residet. Ibidem extra villain in 
monte capella st. Michaelis dotata. Episcopus Wormatiensis 
confert. Diffimitum est per sententiam ordinarii judicis, quod 
deberet residere, sed non residet, quia domus est combusta. 
Septem jurati ; commissarius hie non habet expensas , sed ipse 
dat in prandio expensas plebano, capellano, juratis et aedituo. 
Aedituus vero dat commissario minam avenae et faber quar- 
tale vini, bibitur post prandium. Cathedraticum : 2 $G hL 
domina de Dalburg duas partes, pastor tertiam partem. Syno- 
dalia: legitimus 2 den., juratus, viduus vel vidua 1 den. 
maechanicus 4 den., hospes mensuram vini, (19) heimber- 
genses colligunt, et dant commissario mediam partem, et pro 
alia media parte dant commissario 5. p hi. ; si superest, cedit 
communitati, si minus habent, adhuc dant 5. /J hi. Pastor 
chorum , domum plebani , arietem , aprum. Domina de Dalburg 
corpus , januas , s^ras et claves ecclesiae , tibrum ; fabrica 
funes campanarum, calices, tarn in parochia, quum in monte, 
omnia ornata, vinum ad missas et tempore communionis, 
hostias , lumen perpetuum , ceram , agendam , chrisma , sal 
benedictum, vexilla. Communitas latus ecclesiae, ossarium, 
murum coeraiterii, crurifragam, et communitas vult se adpro- 
priare coemiterium, recipit enim arbores de coemiterio et 
omnes fructus. Communitas etiam recusat conservare bapti- 
sterium, dicit, quod domina de Dalburg debeat conservare 
quia conservat corpus, similiter caldarium aquae benedictae. 
Plebanus et jurati disponunt aedituum. Fabrica competenter 
regitur. Poena absentiae ad voluntatem commissarii. 

1 flr. 2Borot8. 

2 em tljemifcljeS ©efd)teci)t, baS u. a. &u ben SBurgm&nnem su Dppenljeim 
ge^orte tfi. 3W«. 26, 237. 



Digitized by VjOOQIC 



249 

Eycb. 1 
Ecclesia parochialis , st. Lupus patronus , domini st. Pauli 
conferunt. Ibidem altare a dextris beatae Mariae Virginis, 
consecratum tantum ; a sinistris altare st. Nicolai confirmatum, 
(19 v.) feservatum tamen doininis sancti Pauli. Filia 
Hammen.* Septem jurati, commissarius hie non habet ex- 
pensas. Cathedraticum 2 ft hi. Synodalia: legitimus 1 den. 
1 hi. , viduus 1 den. , vidua 1 hi. , maechanicus duplum , faber 
babata , hospes medium quartale vini , cedit ad coquinam ; in- 
stitor panum duos panes, cedunt ad coquinam; carnifex crura 
porcina, cedunt ad coquinam. ^upradicta synodalia debent 
postulari per tres festos dies; faber dat quartale vini ad co- 
quinam, et aedituus dat equis commissarii minam avenae. 
Domini praefati conservant omnia ornamenta summi altaris, 
libros horarum , baptisterium , corpus , chorum , agendara, 
januas, seras et claves ecclesiae, domum plebani; fabrica or- 
namenta altaris st. Nicolai, vinum tempore communionis, 
ceram, chrisma, vexilla, caldarium aquae benedictae; com- 
munitas turrim , campanas", murum coemiterii , ossarium, 
crurifragam; campanator funes campanarum, sal benedictum; 
fraternitas ornata et lumina altaris beatae Mariae Virginis, 
hospites vinum ad missas, hostias capellanis in Hammen. 
(20.) Plebanus recipit fructus coemiterii; animalia seminalia 
disponunt ac fovent plebanus et scultetus. Domini st. Pauli 
intersunt coraputationi et bene aedificant. Poena absentiae 
4 (Snget 0. 

Hammen filia. 

Ibidem capella, patroni st. Philippus et Jacobus, plebanus 
et communitas conferunt, et habet residentem. Ibidem altare 
beatae Mariae Virginis, consecratum tantum, et habetur in ea 
fraternitas. Quatuor jurati , comissarius habet solus hie pran- 
dium cum capellano et aedituo. Chathedraticum nullum, quia 
filia. Synodalia: legitimus 1 den. 2 hi., viduus vel vidua aut 
juratus 1 hi. , maechanicus duplum , faber babata , hospes 
duplum , institor duplum , piscator duplum , carnifex crura 
porcina. Maior decima conservat chorum et medium lumen; 
fabrica disponit omnia ornamenta, medium lumen, agendam, 
januam, seram et claves ecclesiae, vexilla, caldarium aquae 

1 @td& jfc. 2Borm§. 

2 £amm #v. SGBormS. 

Digitized by VjOOQlC 



250 

benedictae; capellanus hostias; communitas turrim, campanas, 
funes, sepem coemiterii, ossarium, crurifragam, animalia semi- 
nalia, domum capellani; hospites vinum ad missas. Plebanus 
et jurati disponunt aedituum. Aedituus recipit fructus coemi- 
terii. Fabrica bene regitur. Poena absentiae 2 alb. 

Alsheim. 1 
(20 v.) Hie sunt duae ecclesiae : parochialis una beatae 
Mariae Virginis, quam conferunt domini maioris ecclesiae 
Moguntinensis , in eadem a sinistris altare st. Catharinae. 
Primissaria confirmata, communitas confert. Ibidem etiam 
altare st. Salvatoris confirmatum. Plebanus et jurati conferunt. 
Alia ecclesia: st. Bonifacii, domini Neuhusenses conferunt. 
Ibidem altare st. Nicolai stipendiatum. Synodus sancta cele- 
bratur alternatis vicibus in ecclesiis praefatis. Septem jurati, 
commissarius hie nullas habet expensas, aedituus dat minam 
avenae. Celebrata synodo conveniunt plebani, aeditui et vadunt 
cum commissario ad hospitium et comedunt secum et habent 
in subsidium panes et vina infra iiotata. Similiter fabrica dat 
unum quartale vini. Cathedraticum 2 tf hi., decimatores dant. 
Synodalia: legitimus 2 den., viduus vel vidua aut juratus 
1 hi., maechanicus duplum, carnifex crura porcina, faber 
babata, hospes, pistor, sive institutor quilibet mensuram vini 
et duos panes. Domini Neuhusenses conservant chorum et 
corpus ecclesiae st. Bonifacii, domum plebani. (21) Vicarius 
quidam ecclesiae st. Guidonis Spirensis conservat chorum 
ecclesiae beatae Mariae Virginis et habet partem decimae ibi- 
dem. Domini maioris ecclesiae Moguntinensis corpus ecclesiae 
beatae Mariae Virginis , domum plebani. Major decima tria 
lumina perpetua, animalia seminalia. Martinus Bincz laicus, 
perpetuum lumen, nee habet pignora. Fabrica una est in am- 
babus ecclesiis, funes, omnia ornata, hostias, vinum tempore 
communionis, sal benedictum, agendas, baptisteria, chrisma, 
januas, seras et claves ecclesiarum, vexilla, caldaria aquae 
benedictae; communitas turres, campanas, muros coemiteriorum, 
latera , curifragas. Dos plebani ecclesiae beatae Mariae 
Virginis, perpetue locata est cuidam laico, ut dicunt, ple- 
banus repugnat, laicus gravavit earn annua pensione. Fructus 
coemiteriorum recipiuntur a plebanis et communitate. Com- 

* Mfytim to. 2Borm3. 

Digitized by VjOOQlC 



25i 

munitas arbores, plebani gramina et arborum ramos, eum 
abscinduntur. Bruta intrant coemiteria, quia crurifragae nihil 
valent. Fabrica competenter regitur. Plebani et jurati dis- 
ponunt aedituos. Hospites vinum ad missas. Poena absentiae 
1 ft cerae. 

Gimbsheim. 1 

(21 v.) Ecclesia parochialis, st. Mauritius patronus,Wilhelmus 
Bonn confert. Ibidem altare beatae Mariae Virginis ; primissaria 
pastor confert. Septem jurati, commissarius hie nullas habet 
expensas, aedituus dat mediam minam avenae. Fabrica quartale 
vini, quod simel bibunt. Cathedraticiim : 25 alb. Synodalia: 
legitimus 2 hi., viduus vel vidua 1 hi., maechanicus 4 hi., 
carnifex crura porcina, hospes mensuram vini, institor duas 
panes, similiter pistor, jurati nihil, praecones colligunt. Pastor 
chorum, tectum turris et domum plebani. Fabrica corpus, 
funes, calices, omnia ornata, vinum tempore communionis, 
hostias, lumen perpetuum, ceram, baptisterium , agendam, 
chrisma, sal benedictuip , tectum turris et lateris; maior 
decima aliud lumen perpetuum , omnia seminalia. Communitas 
latera, turrim, campanas, murum et sepem coemiterii, januas, 
seras et claves ecdesiae, crurifragam; hospites vinum ad 
missas. Plebanus et jurati disponunt aedituum. Fructus coe- 
miterii recipit plebanus. Fabrica optime et cum diligentia 
regitur. Poena absentiae 2 alb. 

Gunttersblumen. 

(22.) Ecclesia parochialis , st. Victor patronus , domini 
maioris ecclesiae Wormatiensis conferunt. Ibidem ante chorum 
altare beatae Mariae Virginis dotatum , confirmatum , habet 
residentem. Ibidem a sinistris altare st. Nicolai, consecratum 
tantum. Ibidem a dextris altare st. Michaelis et Margarethae, 
consecratum tantum. Ibidem extra villain capella sanctae 
crucis confirmata, habet residentem. Ibidem extra villain 
capella sanctae Julianae, annexa plebaniae. Domini praefati 
et jurati nobiles conferunt beneficia alternatis vicibus. Qua- 
tuordecim jurati, sed tantum septem fuerunt praesentes et 
fuit facta confusio propter juratos nobiles , quia volunt obedire 
ad voluntatem eorum, etiam allegant, quod non sint compel- 

1 flr. SBonnS. 



Digitized by VjOOQ 1C 



252 

lendi ad praesentiam synodi. Commissarius hie non habet 
expensas, sed ipse dat expensas mane plebano, capellanis 
aedituo et duobus heimbergensibus , fabrica dat quartale vini, 
aedituus minam avenae. Cathedraticum : 2 fC hi. Communis 
emenda 6 ft hi. 4 den. Synodalia: legitimus 1 den. viduus 
vel vidua 1 hi., maechanicus 2 den. (22 v.) et mensuram 
vini. Faber babata , gumphos et mensuram vini , pistor 
duos panes et mensuram vini, hospes medium quartale 
vini, et si est institor, dabit duos panes, carnifex crura 
porcina , et mensuram vini , institutor duos panes ; vinum 
bibunt vicini vel villani apud commissarium , ut deferant prae- 
dictos. Domini praefati chorum, corpus, animalia seminalia, 
domum plebani; fabrica januas ecclesiae, baptisterium , agen- 
dam, chrisma, omnia ornata, ceram, hostias, vinum tempore 
communionis , vexilla , caldarium aquae benedictae , lumen per- 
petuum. Communitas latera ecclesiae , turrim, campanas, funes, 
ossarium, feretrum, crurifragas, murum coemiterii, similiter 
portas coemiterii. Plebanus et jurati disponunt aedituum. 
Hospites dederunt vinum ad missas, nunc est confusio. 
Fructus coemiterii et gramina recipit plebanus , fabrica ligna. 
Quinque sunt lumina perpetua in ecclesi^ parochiali , fabrica 
unum ut supra, ad alia dat plebanus 26 II olei , decima minor 
52 ft olei, aliudc omplet fabrica. Perpetuum lumen etiam habetur 
in capella st. crucis, quod conservat fabrica capellae. Tectum 
etiam capellae iam dictae quam plurimum defectuosum est; 
ignorant, quis debeat (si opus esset) reaedificare domos ca- 
pellanorum. (23.) Dos plebani gravata est praecaria (vulgariter 
23cebe) et decimis. Plebanus non habet clavem ad depositum 
ecclesiae. Fabrica competenter regitur. 

Hangen Wallheim. 1 
Ecclesia parochialis, st. Maria Magdalena et st. Jacobus 
maior patroni. Dominus Joannes de Hirsshorn, miles, confert. 
Dicunt, quod nunquam fuerint visitati, ut audivi, villa ilia 
omnino igne fuit consumpta. Cathedraticum nullum adjudi- 
carunt, ego nihilominus insteti apud decimatores, videlicet 
pastorem (dictus Petrus et est vicarius st. Andreae) et 
Georgium Schutz , qui concluserunt mecum , quod vellent ista 
determinare apud vestram reverendam paternitatem infra duos 

1 Jpanflen-SBanjeun flr. SBormS. 

Digitized by VjOOQ IC 



253 

menses. Actum feria sexta post dominicam Oculi. 1 Com- 
nmnitas fuit contenta de juribus, in quantum collatores seu 
decimatores adraitterent. Fabrica conservat seipsam et omnia 
intra et extra ecclesiam. Campanatorem disponunt plebanus 
et jurati. Fructus coemiterii recipit plebanus, baptisterium 
caruit clausura. Sacramentum eucharistiae scaturiebat vermibus. 
Quidam obiit dictus Jacobus Lampolt , qui condidit anniver- 
sarium singulis annis cum tribus missis per 21 ft hi,; haere- 
des nunc recusant illam pecuniam dare ad istam ecclesiam, 
sed ordinare ad alium locum, ego nolui consentire. 

Rudelsheim. 2 
(23 v.) Ecclesia parochialis , st. Vitus patronus , domini 
collegii st. Catharinae in Oppenheim conferunt. Septem jurati. 
Commissarius suscipitur metsecundus in dote; aedituus dat 
minam avenae. Fabrica quartale vini, bibunt jurati cum com- 
missario. Cathedraticum : 4 U hi. Communis emenda 5 /J. hi. 
Synodalia: legitimus 2 hi., viduus vel vidua 1 hi. , jurati 
maechanicorum 3 nesciunt, pistor duos panes, carnifex crura 
porcina, hospes medium quartale vini ; totum recipiunt jurati. 
Domini praefati chorum, lumen nocturnale, domum plebani; 
fabrica corpus, latus, funes, omnia ornata, libros horarum, 
hostias , lumen perpetuum , ceram , baptisterium , agendam, 
chrisma; communitas turrim, campanas, ossarium, murum 
coemiterii, crurifragam, animalia seminalia; plebanus vinum 
ad missas ; aedituus sal benedictum. Plebanus et jurati dis- 
ponunt aeditilum. Fructus coemiterii : plebanus recipit gramina, 
fabrica arbores. Hie aedificant novam ecclesiam. Fabrica bene 
regitur. Poena absentum ad voluntatem commissarii. 

Dienheim. 4 
Ecclesia parochialis , st. Bonifacius patronus , dominus 
Eberbacensis 5 (24) confert et regitur per fratrem ordinis. 

1 mat* n. 

2 2)aS Storf SRubel&jeim , fe§r Ijauftfl ben 9^emu&erfdjtt>emmunflen au& 
gefefct, nmrbe 1422 oerlaffen unb* auf enter neuen ©tfttte roieber aufee&aut, 
bte ben Utotnen SubnnQ^oljfc er^ielt r ogl. SBagner, 33efd)ret&uttg wm 
ipeffen 2, 55. 

8 sc. expensam. 

4 $r. Dppenljeitn. 

5 ber Stbt beS (Stfter$tenfer=$lofte*8 (Sfcertad) xm SftfjemgaufceiS. 



Digitized by VjOOQ 1C 



254 

Ibidem altare beatae Mariae Virginis confirmatiim ; praefatus 
abbas confert. Ibidem in villa capella st- Nicolai , dicta clausa, 
et ibi est domus Brigidarum, 1 est incorporate monasterio 
Eberbacensi. Deberent ibi legere singulis hebdomatis duas 
missas, quia sufficienter est dotata, et ipsi monachi vix unam 
legunt missam. In eadem capella deberet conservari perpetuum 
lumen, nunc nullum ibi habetur, raro clauditur, quare bruta 
intrant et foedant locum. Dominus Jacobus Mentzer olim fuit 
possessor, qui novit singula. Septem jurati. Commissarius hie 
nullas habet expensas, sed ipse dat plebano, capellano, juratis 
et aedituo. Fabrica dat quartale vini, et aedituus minam 
avenae. Cathedraticum 3 U hi. Communis emenda 10/5 hlr. 
Synodalia : legitimus 2 hi. , viduus vel vidua 1 hi. , hospes 
medium quartale vini, faber babata et gumphos, pistor duas 
panes, vector 12 hi. Domini Eberbacenses chorum, murum, 
(dictum ben 2£eftergebeff) , vinum ad missas et tempore 
communionis, animalia seminalia, domum plebani, sed est 
omnino ruinosa; fabrica corpus et latera, omnia ornata, ho- 
stias, baptisterium , agendam, tria lumina perpetua, ceram, 
januas et claves ecclesiae , vexilla, caldariujn aquae benedictae; 
communitas turrim, campanas, murum coemiterii, crurifragam, 
feretrum, ossarium, paradisum, est quoddam aedificium ante 
ecclesiam , porticus dicitur ; praeco funes campanarum. (24 v.) 
Plebanus et jurati disponunt aedituum; fructus coemiterii 
recipit fabrica. Plebanus non habet clavem ad depositum eccle- 
siae. Plebanus habitat in curia abbatis, et quondam fuit quae- 
dam mulier neglecta in sacramentis ecclesiasticis tempore 
noctis; aedituus pulsavit ad ostium sed propter distantiam et 
latratus canum non potuit audiri; quare vicini petunt, ut re- 
verenda paternitas vestra animo penset pericula et subordinet 
plebano solitam residentiam. Ibi4em est quaedam fraternitas, 
quae negligenter regitur; fabrica competenter regitur. Poena 
absentiae 15 hlr. 

Oppenheim. 

Ecclesia parochialis, st. Sebastianus patronus, domini sanctae 
Catharinae conferunt. Ibidem a sinistris altare st. Dorotheae 
confirmatum , habet domum et residentem ; plebanus et jurati 
conferunt. Ibidem altare beatae Mariae Virginis confirmatum, 

i em JUofter mm Drben ber $. SBrtgttta. 



Digitized by VjOOQ 1C 



255 

plebanus et juratt conferunt. ibidem altare est cotopaginatum 
ex quatuor lapidibus , similiter ab antea fractum. Ibidem ante 
chorum altare st. crucis confirmatum , collegium sk Catharinae 
confert. Ibidem a dextris altare sancti Michaelis confirmatum, 
habet domum ; plebanus et jurati conferunt. Ibidem altare 
sancti Petri confirmatum, habet domum et residentem; (25) 
plebanus et jurati conferunt. Ibidem altare omnium sanctorum 
confirmatum, ; plebani, jurati et armiger quidam, Wigandus 
de Dienheim dictus, conferunt. Ibidem altare sanctae Agnetis 
habet domum, sed ruinosam. Collegium praefatum confert; 
magister Petrus Been est possessor. Ibidem altare st. Barbarae 
confirmatum , habet domum et residentem ; plebanus et jurati 
conferunt. Ibidem in civitate capella st. Annae confirmata, 
habet domum. Ibidem extra oppidum in leprosorio capella 
st. Nicolai confirmata, Eberhardus Fetzer 1 confert ambas 
capellas. Septem jurati , commissarius hie non habet expensas, 
sed ipse dat expensas plebano, capellanis, juratis, scriptori 
eorum , rectoxi puerorum , aedituo et juveni suo , carnificibus 
et piscatoribus ; carnifices tamen dant carnes ad coquinam, 
similiter piscatores pisces. Cathedraticum : 3 % hi. , dant 
domini collegii praefati. Synodalia: legitimus 2 hi., viduus 
vel vidua 1 hi. , faber babata et gumphos , pistor duos panes 
et medium quartale vini, vector 12 den., fabrica quartale vini. 
Fabrica conservat totam ecclesiam et omnia ornamenta. Jurati 
disponunt aedituum, aedituus funes et sal benedictum, sunt 
ibi quinque lumina perpetua et tria nocturnalia. (25 v.) 
Domini praefati conservant domum plebani, sed est adeo rui- 
nosa, quod non potest earn inhabitare. Jurati et alii fideles 
vellent libenter instituere perpetuum Salve, sed timent detri- 
mentum corporis plebaniae, ex eo enim augentur praesentie. 
Domini praefati, quando instituunt novum plebanum, tollunt 
portionem beneficii; cum conditione etiam praesentant. IUe 
nunc est praesentatus tali conditione, quod debet ecclesiam 
dimittere dominis sex annis, et abstulerunt a corpore ple- 
baniae singulis annis 22 maldra siliginis vel citra et quatuor 
amos vini, et hoc propter augmentum praesentiarum , et 
similia nunc jurati ac alii formidant. Fabrica quondam con- 
cessit civitati Moguntinae 420 fl. in auro pro pensione annua 
et eo anno fuit capta et domino Moguntino subiugata; inste- 

1 gefcer t>on ©ei&poIbSljeim. 



Digitized by VjOOQ 1C 



256 

terunt tunc pro pensione vel capital! summa, sed neutrum 
consecuti sunt, quare supplicant, quantus vestra reverenda 
paternitas dignetur eis de remedio providere. Jacobus Ottinger 
divisit in testamento suo omnia sua bona trifarie: unam par- 
tem pauperibus, aliam pro anniversario , et tertium fabricae; 
fabrica habet partem suam, sed pauperes nihil, nee anni- 
versarium institutum est, quia testamentarii non fecerunt in- 
ventarium nee computationem. Hi sunt testamentarii: Wipertus 
et Ernestus , capellani (26) ecclesiae st. Sebastiani , Anthonius 
Merckhel, Schnatz, Kuntz, jurati. Jurati valde conqueruntur 
de domino Philippo Drapp, quod sit multum negligens in 
missis, beneficio suo assignatis. Ego dixi, quod procederent 
juxta contenta confirmationis , in qua confirmatione habetur, 
quod neglectae missae habent taxam , qualem nunc non recor- 
dor , pecuniarum et ilia pecunia cedit fabricae ; tandem scripsit 
domino Wendelino et paternitatis vestrae sigillifero, me eum 
emendasse in 40 fl. Reverendissime pater, hie homo parcit 
veritati; nunquam locutus sum sibi, unquam nee vidi homi- 
nem. Plebanus non habet clavem ad depositum. Poena ab- 
sentiae ad voluntatem commissarii. Est confusio quaedam 
magna cum collectura synodalium quasi per totam sedem, 
quia nunc campanatores recusant , nunc praecones , nunc heim- 
bergenses , nisi precio conducantur , non minus tamqn recipiunt 
expensas. Jam ille abest, ille pauper est, ille domi reperiri 
non potest etc. Fabrica bene regitur. 

Ulversheim. 1 

Ecclesiae duae parochiales, et synodus sancta alternatis 
vicibus in eis celebratur. Una ecclesia st. Martini, quam con- 
fert collegium (26 v.) Neuhusense ; in eadem altare beatae 
Mariae Virginis dotatum , habet domum et non residentem. Alia 
est ecclesia st. Nazarii; collegium st. Gangolffi Moguntiae 
confert. Ibidem a dextris altare st. Jodoci confirmatum , habet 
domum et residentem. Ibidem a sinistris altare st Michaelis 
confirmatum , habet domum et residentem ; plebanus et jurati 
conferunt ambo. Septem jurati. Commissarius nullas habet hie 
expensas, aedituus dat minam avenae; fabrica quartale vini, 
bibunt jurati cum commissario. Cathedraticum : 2 tf. Communis 
emenda 5 p. hi. Heimbergenses dant. Synodalia: legitimus 

* 2Bafo-flfoer8§eim to. Dppen^eim. 



Digitized by VjOOQ 1C 



257 

1 den., jurati, viduus vel vidua nihil, faber babata, hospes 
medium quartale vini, pistor duos panes; collegium quodlibet 
conservat chorum suae ecclesiae; maior decima duo lumina 
perpetua, in qualibet ecclesia unum; fabrica duo lumina noc- 
turnalia , corpora ecclesiarum , omnia necessaria tam in 
ecclesiis quam extra; una est fabrica in ambabus ecclesiis; 
minor decima aprum et arietem. Fructus coemiterii: gramina 
recipiunt plebani , fabrica ligna. Plebanus et jurati disponunt 
aedituum. De sale dominicis diebus benedicendo est error, 
similiter de vino missarum. Panni calicis , superpellicea et albae 
immundissimae. Deficiunt in missali in ecclesia st. Nazarii. 
Duo floreni annui census non sunt impignorati, nee habent 
pignora. Aedituus conqueritur, quod plebani tollant sibi prae- 
sentias suas. Poena absentiae 10 den. Claus Fredtenheimer * 
absens, sed dicunt, quod nobiles sive armigeri non teneantur 
adesse synodo sanctae. Hie quilibet plebanus per unum annum 
praeest populo in administratione sacramentorum et visitant 
ecclesiam suam in qua est plebanus , et sic alternitatis vicibus 
faciunt. 

Weinolsheim.* 

Ecclesia parochialis, st Petrus patronus, domini maioris 
ecclesiae Wormatiensis conferunt. Ibidem a dextris altare 
st. Michaelis confirmatum, habet domum, residentem. Ibidem 
a sinistris altare beatae Mariae Virginis confirmatum , habet 
domum et residentem; plebanus et jurati conferunt ambo. 
Item in sacristia altare st Catharinae confirmatum, habuit 
quondam domum , nunc est collapsa omnino. Dominus doctor 
Adam possidet, domini praefati conferunt. Sex jurati. Com- 
missarius non habet, nee dat expensas; aedituus dat minam 
avenae et faber quartale vini , bibunt jurati cum commissario. 
Cathedraticum : 2 ft hi. Communis emenda 5 hi. (27 v.) 
Synodalia: legitimus 2 hi., viduus vel vidua 1 iuugen hi.; 
pistor duos panes et mensuram vini, faber babata et gum- 
phos, hospes medium quartale vini, carnifex crura porcina, 
maechanicus 4 hi., molitor de qualibet rota duos capones. 
Heimbergenses colligunt Domini praefati chorum, vinum ad 
missas, domum plebani; fabrica omnia ornata ad divinum 
cultum, hostias, sal benedictum, chrisma, januas, seras et 

1 au§ bem ©efd&lecfjt o. 3retten$«m oqL 3fdf)r. 2, 223. 

2 Rv. Dppmljetm. 

Better, xxvii. 17 

Digitized by VjOOQlC 



258 

claves ecelesiae, ceram, vexilla, caldarium aquae benedictae, 
quatuor lumina perpetua et unum nocturnale. Coramunitas 
latera, turrim, campanas, funes, ossarium, vinum tempore 
communionis, murum coemiterii, crurifragam, taurum. Armi- 
geri de Dalburg aprum. C&mes de Nassaw arietem. Ignorant 
de corpore ecclesiae, similiter de domibus capellanorum. Ple- 
banus et jurati disponunt aedituum. Fructus coemiterii recipit 
plebanus. Panni calicis immundi. Poena absentiae 12 den. 

Dolgesheim. 1 

Ecclesia parochialis, st. Bonifacius patronus, est incorpo- 
rata raonasterio Eberbacensi et regitur per fratrem (28) or- 
dinis. Ibidem altare beatae Mariae Virginis dotatum, plebaniis 
et jurati conferunt. Ibidem altare sanctae crucis consecratum 
tantum. Septem jurati. Commissarius hie non habet nee dat 
expensas; aedituus minam avenae; fabrica quartale vini. 
Cathedraticum : 2 ft hi. Communis emenda : 3 alb. 2 den. 
Synodalia: legitimus 1 den. ,'viduus vel vidua 1 hi., faber 
babata, hospes medium quartale vini, pistor duos panes et 
mensuram vini , nobilis et jurati nihil. Abbas Eberbacensis 
chorum, corpus, missalia, perpetuum lumen, animalia semi- 
nalia; fabrica latera, ornata, hostias, vinum tempore com- 
munionis, agendam, chrisrna, sal benedictum, vexilla, cal- 
darium aquae benedictae ; communitas turrim x campanas, 
funes, ossarium, murum coemiterii, januas, seras et claves, 
similiter sedes sive scamna. Plebanus recipit gramina et 
ramos arborum de coemiterio , fabrica ligna. Plebanus et 
jurati disponunt aedituum. Plebanus non habet clavem ad 
depositum ecclesiae. Poena absentiae ad voluntatem commis- 
sarii. Ecclesia habet in debitis exstantibus 64 fl. 40 S hi., 
97 raaldra siliginis. (28 v.) Quidam armiger dictus Hanns 
Reus , habitans \n Freymersheim , est hie juratus , saepe vo- 
catus fuit ad negocia ecclesiae, sed raro comparuit in synodo 
sancta; ipse praetendit alios nobiles recipere sive eligere in 
juratos, sed rustici recusant, turn quia nulla ferunt onera, 
turn quia recipiunt bona ecclesiae. Hie enim multa debet 
ecclesiae, nee pauperes audent exigere. Sic est error magnus, 
ubi nobiles sunt jurati , quia volunt dominari. 

1 #r. Dppenfjeim. 

Digitized by VjOOQIC 



259 

Hilnsheim. 1 

Ecclesia parochialis ,. st. Martinus patronus. Domina abba- 
tissa in valle rosarum 2 confert. Ibidem altare beatae Mariae 
Virginis confirmatum , habet domum , noif residentem. Domina 
praefata confert. Septem jurati. Commissarius hie non habet 
expensas; fabrica dat quartale vini; aedituus minam avenae. 
Cathedraticum : 1 1K 16 4 den. Synodalia: legitimus 3 hi., 
juratus sive nobilis 1 hi., similiter viduus vel vidua. Heim- 
bergenses colligunt ; faber babata et gumphos , hospes medium 
quartale vini (29.) Pistor duos panes et mensuram vini, 
carnifex crura porcina. Domina praefata chorum, duas partes 
corporis et tertiam partem; domini maioris ecclesiae Mogun- 
tinensis missale; maior decima 30 % olei; fabrica latera, 
hostias, vinum tempore communionis, ceram, baptisterium, 
agendam, chrisma, januas, seras et claves ecclesiae, vexilla, 
caldarium aquae benedictae; communitas turrim, campanas, 
funes, ossarium, murum coemiterii, crurifragam. Murus coe- 
miterii ruptus est in certis locis. Plebanus recipit gramina et 
ramos in coemiterio, fabrica ligna; dicunt quod plebanus 
posset dare licentiam abessendi a synodo sancta. Immun- 
dissima superpellicea. Plebanus et jurati disponunt aedituum. 
Poena absentiae 12 den. et ecclesiae 1 If cerae. Item omnes 
offensae vel poenae (vulgariter frct>et) in monte, in quo sita 
est ecclesia, hucusque fuerunt plebani, sed plebanus nunc 
existens dedit et assignavit hoc privilegium generoso Wirico 
de Lapide. 

Dorndurckheim. 3 

(29 v.) Ecclesia parochialis , st. Ciriacus patronus , domina 
abbatissa in Nonnenmtinster 4 confert. Ibidem altare st. crucis, 
est stipendium , habet domum. Non dant nee dederunt unqtiam 
domino reverendissimo jura sua. Ibidem in villa capella 
st. Georgii dotata ; armigeri dicti bie SBildjen et Philipp 
Schlutterer 5 conferunt. Capella est valde ruinosa ; ignorant 

1 Qiflefyeim $r. Dppenfjeim. 

2 6ifterjien}er-^onnen?Ioper 5Rofent§aJ &ei flerjenljeim (hah. ftqM. Sixty 
fjeimfofanben). 

* $r. SBormS. 

4 gifterjienfer^onnenffofter 9tonnenmitnfter in SBormS. 

5 2BUd) ober WiUitf) won 2tt$ei unb won ©pieSfjetm ; ©dfjlieber ober 
©d&luber, ©$luc$terer »pn ©rffenftein unb von Sadden Dgl. 3fd^r. 2G, 222, 236. 

17* 



Digitized by VjOOQ IC 



260 

utrum fabrica ecclesiae debeat earn reaedificare, vel patroni; 
desiderant quod vestra reverenda paternitas animadvertat ne 
omnino collidatur; in ea est luman nocturnale. Quinque 
jurati , commissarius dat prandium capellano , juratis et 
aedituo; fabrica dat quartale vini, aedituus minam avenae. 
Cathedraticum : 36 hi. 4 den. Synodalia: legitimus 3 hi., 
juratus sive nobilis 4 hi., faber babata et gumphos, hospes 
medium quartale vini, pistor duos panes et mensuram vini, 
carnifex crura porcina, maechanicus 4 den. Domina praedicta 
conservat chorum , corpus , lumen perpetuum , missale ad 
summum altare, animalia seminalia, domum plebani; fabrica 
vinum ad missas, hostias, baptisterium, agendam, lumen 
divinum, ceram, januas, seras et claves ecclesiae, vexilla, 
caldarium aquae benedictae. Communitas turrim, campanas, 
funes, ossarium, murum coemiterii, januas coemiterii, cruri- 
fragas, feretrum, vinum tempore (30) communionis cedit de 
certis bonis. Plebanus dat sal benedictum ; plebanus et jurati 
disponunt aedituum. Fructus coemiterii: gramina et ramos 
recipit plebanus, fabrica vero arbores. Adjudicant plebano 
synodum sanctam, quod plebanus per se possit celebrare syno- 
dum sanctam, a festo cathedrae Petri usque ad festum 
st. Bartholomaei et quod possit dare licentiam se absentandi, 
quando synodus est domini reverendissimi. Poena absentiae 
ad voluntatem commissarii. Ecclesia habet in debitis 553 fl. 
162 hi. et 68 maldra siliginis; in promptis habet 61 fl. et 
8 $5 hi., 89 maldra siliginis, 54 maldra speltae et 6 maldrar 
avenae; posset medio videre cum auxilio vicinorum conser- 
vare capellam praefatam. 

Wintersheim. 1 

Ecclesia parochialis, beata Maria Virgo patrona, armiger 
de Stetten conferunt. Ibidem altare sanctae Annae et Albani 
confirmatum ; habet domum et residentem ; pastor et jurati 
conferunt. Quatuor jurati; commissarius hie non dat % nec 
habet expensas ; fabrica quartale vini ; aedituus minam avenae. 
(30v.) Cathedraticum: 30 hi. Synodalia: legitimus 4 hi., juratus 
vel viduus seu vidua 1 hi. , hospes medium quartale vini, pistor duos 
panes et mensuram vini, faber babata, carnifex cnmTporcina; 
Heimbergenses colligunt. Pastor chorum, aprum, arietem, domum 

1 #r. Dppenljeim. 



Digitized by VjOOQ 1C 



261 

plebani; fabrica funes, omnia ornamenta, hostias, vinum, ceram, 
baptisterium , agendam, ossarium, murum coemiterii , januas, 
scras et claves ecclesiae , • crurifragam , vexilla , caldarium aquae 
benedictae; communitas turrim, campanas. Maior decima dat 
30 ft olei ad lumen perpetuum , aliud superaddit fabrica. Ple- 
banus et jurati disponunt aedituum. Fructus coemiterii : ligna 
rccipit fabrica, plebanus vero gramina ac ramos arborum 
abscissos. Poena absentiae ad voluntatem commissarii et com- 
munitati 1 /3 den. Hie aedificarunt novam ecclessiam. 

Ymbsheim. 1 
Ecclesia pafochialis, st. Pirminus patronus, domini maioris 
(31) ecclesiae Wormatiensis conferunt. Ibidem altare st. Ni- 
colai episcopi confirmatum, domini praefati conferunt. Septem 
jurati; commissarius hie non habet expensas; aedituus dat 
minam avenae; fabrica quartale vini, recipiunt jurati. Cathe- 
draticum : 2 U hi. Communis emenda 5 /3 hi. Synodalia nulla. 
Domini praefati conservant domum plebani, fabrica omnia 
necessaria intra et extra ecclesiam. Domini ecclesiae beatae 
Mariae Virginis ad gradus Moguntiae conservant latus eccle- 
siae et animalia seminalia. Plebanus et jurati disponunt aedi- 
tuum. Aedituus dat sal benedictum sive benedicendum. Fabrica 
recipit ligna in coemiterio, plebanus gramina. Poena absentiae 
ad voluntatem commissarii. Domini maioris ecclesiae intersunt 
computationi , quare praterivi. 



(31 v.) Sedes Westhoffen sive Dalsheim. 2 
Hernsheim. 3 

Ecclesia parochialis, st. Petrus patronus, domini Neu- 
husenses conferunt. Ibidem a dextris altare st. Ursulae, pri- 
missaria confirmata; habet domum et residentem. Ibidem altare 
st. Nicolai confirmatum ; habet domum et residentem. Ibidem 
ante chorum altare st. Catharinae confirmatum; habet domum 
et residentem. Ibidem a sinistris altare beatae Mariae Virginis, 
confirmatum; habet domum et residentem; omnia conferunt 

1 (SimSljeim $r. Dppenfjeim. 

2 SBeftfjofen unb $al$§eim flr. SBormS. 

3 §errn3fjeim #r. SQBormS. 



Digitized by VjOOQ 1C 



262 

Dalburgenses. Septem jurati; commissarius sero suscipitur in 
dote met 25 viris et tot equis; plebanus facit expensas, tarn 
pro hominibus quam pro equis; aedituus duos manipulos 
luminum. Mane maior (32) decima similiter plebano, capel- 
lanis , juratis , duobus heimburgensibus , fabro. De sero habe- 
bunt refectionem , et in casu quo expensae non fierent. Com- 
missarius potest accipere missale et calicem summi altaris et 
procurare apud hospitem; fabrica dat medium quartale vini. 
Cathedraticum : 3 7V» alb. Communis emenda: 1 1K hi. et 500 
radices petroselini. Domini Neuhusenses chorum , corpus, 
tectum, fenestras, omnia ornata summi altaris, januas eccle- 
siae, animalia seminalia, domum plebani; fabrica latera et 
funes, hostias, lumen perpetuum, ceram, chrisma, vexilla, 
caldarium aquae benedictae; communitas turrim, ossarium, 
murum coemiterii, crurifragam, feretrum et pannum ejusdem, 
campanas , baptisterium , agendam. Plebanus et jurati dispo- 
nunt aedituum; videtur tamen quod dominium de Dalburg 
eligat unum. Ignorant, quis debeat conservare domos capella- 
norum. Poena absentiae ad voluntatem commissarii. Domini 
praefati intersunt computationi , quare non discussi de rebus 

fabricae. 

Reyndiirckheim. 1 

(32 v.) Ecclesia parochialis , beata Maria Virgo patrona, 
domini st. Andreae Wormatiensis conferunt. Ibidem altare non 
consecratum; in eodem habent altare portatile et consueve- 
runt ibi celebrare sine licentia. Quatuor jurati. Commissarius 
sero suscipitur a minori decima met 13 viris et tot equis et 
dabit commissario et suis honestas expensas et equis neces- 
saria competenter : foenum et pabulum. Aedituus dat manipulum 
luminum, ad luminaria mensae commissarii, et habebit ex- 
pensas, similiter jurati. Mane suscipitur a maiori decima 
similiter ut supra, et duo procurators villae etiam habent 
expensas cum praedictis. Et in casu, quo non fierent expen- 
sae, vel non darent expensas decentes, tunc commissarius 
potest accipere missale et disponere prandium. Post prandium 
dat communitas medium quartale vini et fabrica medium 
quartale. De sero maior decima dat collationem, vulgariter 
ein fait efjett. Cathedraticum: 12 1 /* alb. Communis emenda: 
20 den. et quatuor capones, cedunt ad coquinam. Domini 

1 9tyembiir<*§eim flr. SDBormS. 



Digitized by VjOOQ 1C 



263 

praefati consenant omnia ornata et necessaria ad divinum 
cultum, corpus ecclesiae, domum plebani; plebanus chorum, 
aprum et arietem; fabrica hostias, ceram, chrisma, bapti- 
sterium, agendam, vexilla; (33) hospites vinum ad missas; 
communitas turrim , campanas , funes , sepem coemiterii , cruri- 
fragani, ossarium, sal benedictum et vinum tempore com- 
munionis. Plebanus et jurati disponunt aedituum. Communitas 
recipit arbores crescentes in coemiterio. Poena absentiae 
4 cnget /3. recipit communitas. Decanus st Andreae et cellarius 
in lapide intersunt computationi , quare non discussi de rebus 
fabricae. 

Osthoffen. 1 

Ecclesia parochialis , st. Eemigius patronus , domini maioris 
ecclesiae Wormatiensis conferunt Ibidem a dextris altare 
st. Agnetis confirmatum, habet domum et residentem, armi- 
geri de Randeckh conferunt. Ibidem in capella altare st. Ca- 
tharinae confirmatum; habet domum et residentem. Ibidem 
altare st. Thomae apostoli confirmatum; habet domum et 
residentem. Ibidem ante chorum altare st. Nicolai, confir- 
matum ; habet domum et residentem. Ibidem a sinistris altare 
st. Annae , consecratum tantum , conferunt omnia domini 
praefati. Ibidem in villa capella st. Pirminii est annexa 
duolms altaribus. Ita etiam in villa capella st. Joannis domi- 
norum (33 v.) de Rhodis, in ea deberent omni hebdomada legi 
ties missae, sed non leguntur. Quinque jurati nobiles. Com- 
missarius sero suscipitur in dote met 25 et tot equis, similiter 
jurati. Commissarius et sui debent solenniter tractari et equi 
-debent habere bonum stratum et pabulum sufficiens. Et in 
casu quo expensae non fierent, commissarius potest accipere 
missale et procurare apud hospitem. Mane maior decima simi- 
liter, et in casu quo non facerent et disponerent prandium, 
tunc tali anno dominus noster reverendissimus potest accipere 
decimam majorem. Major decima conservat chorum, corpus 
capellae st. Pirminii, quatuor libros horarum, missale, 30 ft 
olei , domum plebani ; fabrica latera , ceram , duo lumina per- 
petua , missalia ad alia altaria , similiter ornata , baptisterium, 
agendam , chrisma , vexilla , caldarium aquae benedictae ; com- 
munitas turrim, campanas, horologium, funes, porticum, 

1 Cftyoftn flt. SBormS. 



Digitized by VjOOQ 1C 



264 * * ■ 

quam nominant paradisum, ossarium, crurifragam , feretrum, 
taurum; plebanus vinum ad missas, sal benedictum, duos 
apros, duos arietes. Cathedraticum : 25 alb. Communis emgnda 
14 un&cn, facit 17 1 /* alb.; praecones colligunt. Plebanus et 
jurati disponunt aedituum. Plebanus recipit fructus coemiterii. 
(34) Ignorant, quis debeat conservare domos capellanorum. 
Dicunt si ecclesia esset interdicta, vel si esset generale inter- 
dictum , quod adhuc jurati cum uxoribus eorum possint 
intrare chorum et audire divina vel interesse, nee debent 
deferri in synodo sancta, etsi commisissent crimina. Poena ab- 
sentiae ad voluntatem commissarii. Domini intersunt compu- 
tation!, quare non inquisivi de rebus fabricae. Panni calicis 
immundissimi. 

Westhoffen. 1 

Ecclesia parochialis, st. Petrus et Paulus apostoli patroni, 
domini maioris ecclesiae Wormatiensis conferunt. Ibidem a 
dextris altare st. Catharinae ; stipendium , fratres exulum dis- 
ponunt. Ibidem altare st. Jacobi; stipendium, communitas 
confert. Ibidem a sinistris altare st. crucis confirmatum ; habet 
domum et residentem, domini praefati conferunt. Ibidem altare 
beatae Mariae Virginis confirmatum , non habet habitationem, 
habet tamen residentem, quia domus combusta est Domini 
praefati conferunt. Ibidem in coemiterio capella st. Michaelis 
confirmata; habuit habitationem, sed est combusta; domini 
etiam conferunt. Septem jurati (34 v.) adjudicant hie com- 
missario expensas, sero et mane met 25, sed nihil datur. 
Cathedraticum: non adjudicant, quantum nee quis debet, sed 
simpliciter quod domini eorum dent. Ego quaesivi, qui essent 
eorum domini? Responderunt : utrum quaererem de dominis 
villae sive decimae, et talibus verbis suspenderunt me longo 
tempore, nee potui habere aliud responsum. Dederunt 13 l /« 
\in%zn t quamvis ego invenio in aliis registris 20 uufcen ; com- 
munis emenda \3 i /2 unfeen; praecones dant. Domini praefati 
chorum, missale, calicem, summum altare, domum plebani; 
alii decimatores corpus; fabrica omnia ornata ad alia altaria, 
hostias , quatuor lumina perpetua , ceram , baptisterium , agen- 
dam, januas, seras et claves ecclesiae, chrisma, vexilla, cal- 
darium aquae benedictae; communitas et fabrica conservant 

1 SBeftgofen &*• 25tonn§. 

Digitized by VjOOQ 1C 



265 

latera; communitas turrhn, campanas, ossarium, feretrum, 
murum coemiterii r taurum , disponit aedituum , et semper est 
sacerdos ; campanator funes , vinum ad missas , sal benedictum. 
Plebanus disponit arietem. Dominus de Riippolczkurchen * 
aprum. Plebanus recipit fructus coemiterii. (35) Vinum tem- 
pore communionis cedit de certis bonis. Poena absentiae ad 
voluntatem commissarii. 

Gundersheim. 2 
Ecclesia parochialis, st. Remigius patronus, domina ab- 
batissa de Sion 3 confert. Ibidem a dextris altare st. Marga- 
rethae confirmatum; habet domum et residentem; collatio sive 
praesentatio erit domini reverendissimi post primam collationem ; 
plebanus et jurati conferunt. Ibidem a sinistris altare st. crucis 
confirmatum ; habet domum et residentem. Plebanus et jurati 
nominant et abbatissa praefata praesentat. Ibidem altare non 
consecratum , dicitur tamen sanctae Catharinae , et est annexa 
capellae in Ensheim. 

Filia Ensheim. 4 
Ibidem capella, st. Cyriacus patronus. Hie habetur sacra- 
mentum Eucharistiae et sepultura. Septem jurati; commis- 
sarius sero suscipitur in dote met 25 et tot equis, et debent 
bene tractari ; aedituus minam avenae et manipulum luminum, 
et habebit expensas. Mane maior decima similiter, et dabunt 
avenam sufficienter. (35 v.) Plebanus, capellani, jurati, aedi- 
tuus et faber habent expensas. Cathedraticum : 12 1 /* alb. 
Communis emenda: 13/3 hi.; hospes medium quartale vini; 
molitor unum caponem; faber babata et gumphos. Domina 
abbatissa conservat chorum, animalia seminalia, domum ple- 
bani; tertia pars decimae conservat corpus; fabrica agendam, 
duo lumina pGrpetua, unum lumen nocturnale, similiter per- 
petuum lumen in filia , missalia , calices , omnia ornata , libros 
horarum, plebano vinum ad missas, hostias, ceram, baptisterium, 
chrisma, januas, seras et claves ecclesiae, vexilla, caldarium 

1 3>letpolt3firdjen tm bair. $Bej.=2I. Gufel, Seftfcer bev §errfd)aft voaven bte 
won $o$enftfd ogt. Sfd^r. 26, 222. 

2 flr. 2Borm3. 

3 (Sifterjienfer^onttenllofter Sion bet SDtoudfjenljetm (bair. $Bej.=$l. 8ix$ 
Ijeimbofanben). 

* $k. Dppenljeim. 



Digitized by VjOOQ 1C 



266 

aquae benedictae ; communitas latera, corpus ecclesiae, murum 
coemiterii, crurifr^gam, ossarium, turrim , oampanas. Aedituus 
furies, sal benedictum, vinum tempore communionis cedit de 
certis bonis* Plebanus, jurati et communitas disponunt aedi- 
tuum. Fructus coemiterii recipit plebanus. Deficiunt in vino 
et missali. Domus plebani versus septentrionem est ruinosa 
satis, similiter horreum. Panni calicis immundi. Poena ab- 
sentiae 4 /3 hL recipit communitas ; fabrica competenter regitur. 

Eppelsheim. 1 

(36) Ecclesia parochialis, st. Martinus patronus, domini 
maioris ecclesiae Wormatiensis conferunt. Ibidem altare 
beatae Mariae Virginis confirmatum ; habet domum et resi- 
dentem , plebanus et jurati conferunt. Ibidem a sinistris altare 
st. Nicolai confirmatum; habet domum et residentem. Ple- 
banus et jurati conferunt, et si nobiles inhabitarent , haberent 
interesse collationibus de consuetudine. Filiae synodales sunt 
Hangendten Weisheim , Bledesheim et Flonborn. Oportet 
nihilominus ad ista loca singulariter intimare. Quatuor jurati 
adjudicant commissario expensas met 25 in dote et totequis; 
commissarius et sui debent pie et honeste tractari, equi 
debent habere bonum et mundum stratum usque ad ventres, 
pabulum sufficiens; aedituus dabit de ecclesia manipulum 
luminum abscissum infra et supra manum. Mane suscipitur a 
maiori decima; similiter plebani, capellani, jurati et aeditui, 
tarn in matre quam in filiabus habent expensas. Et in casu 
quo expensae non fierent, potest commissarius accipere quatuor 
missalia in praedictis quatuor villis. Domini maioris ecclesiae 
conservant chorura, corpus, latera, (36 v.) lumen perpetuus: 
similiter 24 tf olei, ossarium, domum plebani. Plebanus 
vinum ad missas, hostias ad missas, vinum .tempore com- 
munionis, aprum, recipit fructus coemiterii; fabrica conservat 
superpellicea plebano , capellanus aedituo , funes , omnia orna- 
menta, parvas hostias, lumen perpetuum , ceram, baptisteriura, 
agendam, chrisma, feretrum, murum coemiterii, crurifragas, 
januas, seras et claves ecclesiae, vexilla. Tertia pars decimae 
dat 17 $ olei ad lumen perpetuum. Communitas turrim, cam- 
panas, tauros, arietem. Cathedraticum : 3 & hi. Synodalia: 
legitimus 2 hi. , viduus 1 den. , vidua 1 hi. , maechanicus 2 den., 

1 flr. 2Borm8. 



Digitized by VjOOQ 1C 



267 

faber babata et gumphos. Hie non habent officium vigiliarum 
mortuorum. Ossarium omnino collapsum est. Fabrica dat post 
prandium medium quartale vini. Domini intersunt computa- 
tioni, quare non discussi de rebus fabricae. Aedituus dat sal 
benedictum. Domus st. Nicolai est valde ruinosa et in magna 
parte cecidit. Bona dotis pereunt , similiter stabula et hor- 
reum. Ignorant quis debeat conservare vel de novo construere, 
si opus esset, domus capellanorum. 

Hangendten Weysheim. 1 
Filia Synodalis. 
(37) Ecclesia parochialis, st. Walpurgis patrona , domini 
maioris [ecclesiae] Wormatiensis conferunt. Ibidem a dextris 
altare st.Catharinae in capella confirmatum ; habet domum et resi- 
dentem. Ibidem a sinistris altare beatae Mariae Virginis con- 
firmatum; habet domum et residentem. Praefati domini con- 
ferunt ambo altaria. Ibidem etiam in villa capella Joannitarum 
de Rhodis. Tres jurati adjudicant cum aliis in vera matre. 
Domini praefati animalia seminalia, domum piebani, fabrica 
superpellicea sacerdotibus et aedituo, chorum, corpus, omnia 
ornata, viflum ad missas, hostias, perpetuum lumen, ceram, 
baptisterium , agendam, chrisma, ossarium, feretrum, murum 
coemiterii , crurifragam , januas , seras et claves ecclesiae, 
vexilla , caldarium aquae benedictae. Communitas turrim ' 9 cam- 
panas. Vinum tempore communionis cedit de certis bonis. 
(37 v.) Plebanus et jurati disponunt aedituum. Aeditus funes, 
sal benedictum. Plebanus recipit fructus coemiterii. Dominus 
Conradus, altarista altaris beatae Mariae Virginis, habuit vineam, 
quae nunc periit omnino. Domini maioris ecclesiae hie non 
interfuerunt computationi. Ecclesia habet singulis annis 70 
maldra siliginis, de istis dant 40 maldra altaristis. Item 18 fl., 
item 33*/2 ft cerae, item 74 ft olei,-item in debitis 80 ft hi. 
In promptis duo plaustra vini. 

Bledesheim. 2 

Filia Synodalis. 

Ecclesia parochialis , st. , Laurentius patronus , domini 

maioris ecclesiae Wormatiensis conferunt. Tres jurati. Domini 

praefati corpus, chorum, januas, seras et claves ecclesiae, 

1 $(mgen=2Bet3l)etm flr. SBormS. 



Digitized by VjOOQ 1C 



268 

domum plebani; fabrica superpellicea, omnia ornata, hostias, 
vinam tempore communionis, lumen perpetuum , ceram , bapti- 
sterium, agendam, chrisma, ossarium, feretrum, murum coe- 
miterii, crurifragam, vexilla, caldarium aquae benedictae; 
(38) communitas turrim, campanas; plebanus vinum ad 
missas; aedituus sal benedictum. Plebanus recipit gramina et 
frondes in coemiterio, fabrica vero arbores. Tectum ecclesiae 
ruptum est et undique pluit in ecclesiam. Domini non inter- 
fuerunt computation^ Synodalia: legitimus 1 den., viduus vel 
vidua 1 hi., maechanicus 2 den. Murus coemiterii ruptus est 

Flomborn. 1 

Filia Synodalis. 

Ecclesia parochialis , st. Udalricus patronus , domini 
maioris ecclesiae Wormatiensis conferunt , et regitur per 
commendarium. Ibidem altare st. Margarethae contirmatum; 
domini praefati conferunt. Ibidem altare beatae Mariae Virginis, 
stipendium, et est annexum ecclesiae parochiali, sic tamen, 
quod plebanus debet habere capellanum. Quatuor jurati adju- 
dicant cum aliis ut supra. Domini praefati ex concordia dant (38 v.) 
singulis annis 3 maldra siliginis pro conservatione omnium et 
singulorum aedificiorum et aliorum, quae ad eos spectant et 
domini sunt omnino exonerati praeter domum plebani, quam 
conservant domini. Fabrica superpellicea, chorum, corpus, omnia 
ornata, funes, hostias, ceram, baptisterium, agendam, januas, 
seras et claves ecclesiae r vexilla , caldarium aquae benedictae ; 
communitas turrim, campanas, ossarium, feretrum, murum 
coemiterii versus orientem , meridiem et septentrionem , sed 
versus occidentem conservat fabrica ecclesiae parochialis in 
Armsheim 2 Moguntinae diocoesis. Plebanus vinum ad missas, 
lumen perpetuum , sal benedictum , aprum ; recipit etiam 
fructus coemiterii. Plebanus et jurati disponunt aedituum, 
aedituus disponit chrisma. Plebanus conqueritur, quod non 
habeat missale secundum stylum Wormatiensem. Murus coe- 
miterii ruptus est in una parte. Vinum tempore communionis 
cedit de certis bonis. Domini non interfuerunt computationi. 

2 $r. Dppenljetm. 



Digitized by VjOOQ 1C 



269 

Dientesheim. 1 
(39) Ecclesia parochialis, st. P^trus patronus, praepositus 
maioris ecclesiae Wormatiensis confert, et regitur per com- 
mendarium. Tres jurati adjudicant commissario expensas met 
25. Mane similiter ut supra. Cathedraticum : 12 1 /* alb. Com- 
munis emenda 3 /3 hi. Domini ecclesiae maioris Wormatiensis 
conservant totam ecclesiam praeter tectum chori , quod conser- 
vat pastor ; fabrica funes , murum coemiterii , ossarium , omnia 
ornata, ceram, hostias, baptisterium , agendam, chrisma. 
Pastor conservat lumen perpetuum. Aliud est ibi lumen , quod 
habet 40 1)5 olei et dificientibus illis cessat lumen. Aedituus 
dat vinum ad missas et sal benedictum. Nesciunt , quis debeat 
conservare campanas, nee habent animalia seminalia. Relicta 
Wernheri Hornickhs, 2 armigeri, disponit aedituum. Fructus 
coemiterii recipit fabrica. Deficiunt hie in missali. Ecclesia hie 
per totum est ruinosa. Domini non intersunt computationi ; 
opus tamen esset propter plura. Poena absentiae ad volunta- 
tem commissarii. (39 v.) Ecclesia habet in debitis 111 fl., 
20 ^ ft hi., 12 maldra siliginis. Pastor hie non residet, nee 
plebanus, nee habet domum; habet tamen locum, ubi posset 
aedificari, et ibi quondam habuit domum. 

Eselborn. 3 

Ecclesia parochialis , st. Petrus. patronus , armiger dictus 
Brenner de Lowenstein 4 confert. Ibidem altare beatae Mariae 
Virginis confirmatum ; habuit domum , sed est combusta. Imias 
de Lapide superiori confert. Ibidem in sacristia altare st. Jacobi 
maioris, consecratum tantum. Quatuor jurati; commissarius 
suscipitur sero in dote a plebano met 14 viris et tot equis 
et habebunt expensas solennes. Aedituus dat medium quartale 
vini et manipulum luminum. .Mane suscipitur a maiori decima 
similiter; plebanus jurati et aedituus habent expensas, et in 
casu quo expensae non darentur , commissarius potest accipere 
missale et calicem et procurare pro se et supra notatis. 
Cathedraticum: 13 alb. Communis emenda 5 /3 hi. Pastor 

1 SDinteSljetm #r. Sttjei. 

2 §ornecf aon §eppen§eim (im £odj, $r. Sl^ei) bqI. 31$*- 26, 223. 

3 (Sffelborn $r. Sttjet. 

* Brenner a. £5tt>enftem hex D6ermofd)el im fcrir. 33ej.-2l. $trd$etm: 
fcotonben t>gl. 3fdjr. 26, 223. 



Digitized by VjOOQ 1C 



270 

conservat chorum, domum plebani, aprum; (40) armigeri de 
Lewenstein corpus, tauruin, arietem; communitas latus extra 
ecclesiam ; fabrica turrim , 'campanas , funes , baptisterium, 
agendam, murum coemiterii, crurifragam, januas, seras et 
claves ecclesiae, omnia ornata, hostias, vinum tempore com- 
munionis, chrisma, lumen perpetuum, ceram; campanator sal 
benedictum. Pastor et jurati disponunt aedituum. Plebanus 
recipit fructus coemiterii. Poena absentiae ad voluntatem com- 
missarii. Inveni baptisterium sine sera et clausura. Horreum 
et stabula omnino sunt vitiosa. Pastor l&ssus et tardus est ad 
recuperandum. Fabrica bene regitur et bene aedificarunt. 

Herrnflersheim. 1 

Ecclesia parochialis, st. Petrus et Paulus patroni, com- 
mendator ordinis Theutonicorum in Marpurg est pastor, et 
regitur per fratrem ordinis. Ibidem altare beatae M^riae 
Virginis. Ibidem altare .st. Joannis Baptistae. Ibidem in 
sacristia altare st. Michaelis, omnia (40 v.) consecrata, et 
omni die habetur ibi una missa et sabatho duae. Sunt bic 
tres sacerdotes ordinis praefati de Concordia quondam facta 
per Principem Palatinum Electorem et vicarium in spiritualibus. 
Septem jurati. Commissarius sero suscipitur in dote met 25; 
aedituus dat manipulum luminum; mane suscipitur a maiori 
decima similiter; jurati, aedituus, faber et duo heimbergenses 
habent etiam expensas. Cathedraticum : 25 alb. Communis, 
emenda 10/3 hi.; faber babata et gumphos, molitor caponem; 
commendator chorum, vinum ad missas, funes, duo lumina 
perpetua, murum coemiterii, vulgariter Don bent fteinen gebett 
usque ad pistoriam, vinum tempore communionis, sal bene- 
dictum , aedituum , animalia seminalia ; procurator corpus 
ecclesiae; fabrica omnia ornata, unum lumen perpgtuum ex 
fraternitate exulum, hostias, agendam, chrisma, vexilla; com- 
munitas turrim, campanas, latera, murum coemiterii a pi- 
storia usque ad (vulgariter) ftetnen gebett, ossarium, cruri- 
fragam, baptisterium, caldarium aquae benedictae. Fructus 
coemiterii: gramina et frondes recipit plebanus, (41) fabrica 
vero arbores. Poena absentiae ad voluntatem commissarii. 
Baptisterium non fuit seratum et quasi nulla aqua in cal- 
dario. Plebanus non habet clavem ad depositum. Ecclesia 

1 Dbtvftfafyelm $r. SBormS, 



Digitized by VjOOQ 1C 



271 

habet singulis annis 12 fl., 7 f£ hi., 40 maldra siliginis, 36 l /t ti 
cerae. Item in promptis 48 maldra siliginis ; fraternitas exulum 
habet in promptis 40 maldra siliginis. 

Mullsheira. 1 

Ecclesia parochialis, st. Egidius patronus, abbas Horn- 
bacensis 2 confert. Ibidem a dextris altare st. crucis , conse- 
cratum tantum. Ibidem a sinistris altare beatae Mariae 
Virginis confirmatum; habet domum et residentem, abbas 
praefatus confert. Eadem capella nunquam est serata. 

Filia Synodalis : Wachenheim , et conveniunt in Mibheim ; 
oportet tamen in locis ambobus intimare. Quatuor jurati, 
commissarius (41 v.) sero suscipitur a minori decima met 25 ; 
mane similiter ut supra. Gathedraticum: 13 alb. Communis emenda 
8unfcen, facit 13 fi hi. Abbas conservat corpus, latera, ani- 
malia seminalia, salariura aedituo; fabrica chorum, omnia 
oroata , duo lumina perpetua , murum coemiterii in altitudine 
septem pedum , hostias , ceram , baptisterium , agendam, 
ehrisma, vexilla, caldarium aquae benedictae , chorum capellae 
st. Nicolai; communitas turrim, campanas, funes, ossarium, 
feretrum ,. crurifragam , januas , seras et claves ecclesiae , cor- 
pus capellae st. Nicolai , murum coemiterii ejusdem. Aedituus 
dat vinum ad missas et tempore communionis de certis bonis; 
sal benedictum. Plebanus et jurati disponunt aedituum. Fructus 
coemiterii recipit plebanus, sed fructus coemiterii capellae recipit 
ejusdem eapellanus. Ignorant, quis debeat conservare domum 
plebani. Domus capellae est ruinosa, cellarium et horreum 
omnino pereunt, similiter vineae sunt incultae et pereunt. 
Deficiunt in agenda. Ecclesia habet singulis annis 10 fl. 60 
maldra siliginis. Item in debitis 131 fl., 149 Shi., 43 maldra 
siliginis, (42) 106 ft olei. In promptis 30 fl., 6 plaustra vini, 
80 maldra siliginis. 

Wachenheim auf der Priem. 1 
Ecclesia parochialis, filia tamen synodalis, st. Remigius 
patronus, abbas Hornbacensis et Joannes de Wachenheim, 
armigcr, alternatis vicibus conferunt. Ibidem a dextris altare 

* HWiUjHjeimer §of tfr. SBormS vtf. SBagtter, $effen, 2, 78. 

2 SBenebicttaerffofter §ornfrad> Sej.-l. 3mex)bvH$m. 

3 2itad>enljeim an ber ^frimm 8v. SBormS. 



Digitized by VjOOQ 1C 



272 

st. Anthonii et Elisabeth confirmatum ; habet domum et resi- 
dentem, praefatus armiger confert. Ibidem altare st. Nicolai 
et Catharinae confirmatum; habet domum et residentem; 
armigeri dicti Hermen Boes et Eberhardt Fetzer conferunt 
alternatis vicibus. Ibidem a sinistris altare beatae Mariae 
Virginis confirmatum; habet. domum et residentem. Domi- 
celli de Wachenheim conferunt. Ibidem altare exulum non 
consecratum. Tres jurati. Cathedraticum nullum, quia filia. 
Fabrica omnia ornata, chorum, corpus, murum coemiterii, 
vinum et hostias, baptisterium, agendam, chrisma, sal bene- 
dictum; communitas turrim, campanas, funes, ossarium, feretrum, 
crurifragam ; animalia seminalia , non habent hie , dicunt (42v.) 
tamen, quod habuerint ad longa tempora in Mtilsheim, sed 
nunc repelluntur. Plebanus et jurati disponunt aedituum. 
Ignorant, quis debeat conservare domum plebani et est ab 
intra omnino collapsa, non habet coquinam, nee stubam, nee 
cubile. Similiter ignorant de domibus capellanorum. Vineae 
plebani ex toto devastatae sunt et habent certa bona laboriosa 
inculta. Similiter bona beneficii domini Medardi. Deficiunt in 
agenda et missali. Corporalia immunda fuerunt. Inveni bapti- 
sterium non seratum. Plebanus et iurati recusaverunt mihi 
notificare res fabricae. Audivi quod multa debeant ecclesiae, 
esset necesse valde respicere res fabricarum, quia laici sibi 
recipiunt 

Dalsheim. 1 

Ecclesia parochialis, st. Petrus et Pauli (sic!) patroni, 
praepositus ecclesiae maioris Wormatiensis confert. Ibidem a 
dextris altare sanctorum Jodoci, Luciae et Otiliae consecratum 
tantum. Ibidem a sinistris altare st. Nicolai et Catharinae 
dotatum, sed est unitum duobus altaribus infra scriptis. 
Ibidem in sacristia altare st. Joannis baptistae et Michaelis, 
consecratum tantum. Ibidem in villa capella (43) beatae 
Mariae Virginis confirmata; habet domum et residentem. 
Ibidem a dextris altare st. cruris consecratum tantum. Ibidem 
a sinistris altare st. Georgii; habet domum et residentem. 
Lis nunc de collatione est, quia praepositus praefatus intendit 
praesentare, similiter plebanus et iurati. Septem iurati. Com- 
missarius sero suscipitur in dote met 25. et habebit expensas 
solennes ; aedituus dabit manipulum luminum ; mane suscipitur 

1 $ate|eim #r. SBonit*. 



Digitized by VjOOQ IC 



273 

a quinque partibus decimae inaioris, similiter ut supra; ple- 
banus, jurati et aedituus habent expensas, et in casu, quo 
expensae non fierent, commissarius potest accipere melius 
missale et procurare pro praefatis; similiter heimbergenses 
habent expensas. Cathedraticum : 13 alb. Communis emenda 
8 p hi. 4 den. Praepositus praefatus conservat chorum, domum 
plebani et communitati caldarium, in quo bulliunt caules, 
vulgariter cappefc. Domini maioris ecclesiae corpus, domini 
de collegio st. Fabiani in Hornbach capellam beatae Mariae 
Virginis , taurum ; communitas latera , turres in ambabus 
ecclesiis, ossarium, crurifragam, campanas, feretrum, bapti- 
sterium , arietem ; (43 v.) fabrica muros coemiteriorum ,- tria 
lumina perpetua , in parochiali ecclesia duo et unum in capella, 
vinum tempore communionis; maior decima vinum ad missas, 
48 ft olei ; aedituus dat funes et hostias. Curia Meckhenheimers 
prope capellam disponit aprum. Fructus coemiterii recipit 
plebanus. Corporalia immunda et panni calicis immundissimi. 
Poena absentiae ad voluntatem commissarii. Ecclesia habet 
singulis annis 31 maldra 3 quartalia siliginis, 23 4 /* fl. , 4 ft 
17/3 hi., 87 ft olei, 10 ft cerae. Item in debitis habet 39 
maldra siliginis, 111 ft cerae, 31 1 1 /* ft olei, 212 fl. , 31 ft 
10 hi. In promptis habet 154 maldra siliginis 1 quartale, 
5 maldra 1 quartale avenae, 12 fl. , 16 plaustra vini. Domini 
hie non intersunt computationi. 

Niederflersheim. 1 

Ecclesia parochialis, st. Joannes baptista patronus, domini 
maioris ecclesiae Wormatiensis conferunt. Ibidem a dextris 
altare st. Georgii martyris, conrfimatum; habet domum et 
residentem, dominus Simon , vicarius Zellensis possidet. Domini 
praefati conferunt. Ibidem a sinistris altare st. crucis conse- 
cratum tantum. Septem iurati. Commissarius sero suscipitur a 
minori met 25, similiter iurati et aedituus (44) et habebunt 
expensas solennes. Aedituus vero dat manipulum luminum ut 
supra, et in casu, quo expensae non darentur, commissarius 
potest accipere missale et procurare. Mane suscipitur similiter 
a maiori decima; plebanus, capellanus et iurati cum aedituo 
habent expensas ut supra et in casu , quo non fierent expensae, 
commissarius potest accipere calicem et procurare. Cathedraticum 

1 SRieber-glorSljeim $r. SBormS. 

3eitf$r. xxvii. 18 



Digitized by VjOOQ 1C 



274 

25 alb. dat maior decima. Communis emcnda 10 /J 1 ^clbcltncjen. 
Domini praefati conservant chorum, corpus, missale summi 
altaris, domum plebani; fabrica omnia ornata, vinum ad 
missas et tempore communionis, hostias, lumen perpetuum, 
ceram, chrisma, januas, seras et claves ecclesiae, vexilla, 
caldarium aquae benedictac; communitas turrim, campanas, 
funes , latera ecclesiae , ossarium , feretrum , murum coemiterii, 
crurifragam , portam coemiterii, baptisterium. Plebanus tenetur 
dare annuatim 20 ft olei et aliquamdiu non dedit propter effoditio- 
nem nucum, quia domini et communitas ordinaverunt, ut evelle- 
rentur nuces, ne facerent impedimentum segetibus, et sic plebanus 
dicit se gravatum , quia praefatum oleum dat de (44 v.) decima 
nucum , quae nunc diminuta est. Aedituus dat sal benedictum. 
Plebanus, iurati et communitas disponunt aedituum. Plebanus 
recipit gramina et froudes arborum in coemiterio; fabrica vero 
arbores. Aedituus caret superpelliceo , mandavi, ut disponerent 
infra mensem. Claus Ebser tenetur annuatim ecclesiae 1 ft 
cerae, nunc autem recusat dare, cum fraude nititur vincere. 
Tectum chori et lateris ruptum est in tantura, quod pluit in 
chorum ; similiter murus coemiterii in una parte cecidit. 
Ignorant, quis debeat agendam et animalia seminalia; tamen 
communitas disposuit ac fovit ultra sexaginta annos. Poena 
absentiae 12 den. recipit communitas. Ecclesia Ijabet singulis 
annis 20 fl., 1 ft hi., 10 maldra 3 quartalia siliginis, 10 1 /* ft cerae, 
28 ft olei. Item in debitis 318 fl. 24 alb., 4 maldra 1 quartale 
siliginis. Item habet in promptis 40 fl., 10 plaustra vini. 

Bermersheim. 1 

Ecclesia paroehialis, st Ciriacus patronus, Princeps Pala- 
tinus Elector confert, et regitur per commendarium. Quatuor 
jurati, commissarius suscipitur met 25 sero a minori decima 
ut supra; aedituus dabit lumina ut supra et habebit expensas. 
Mane suscipitur a maiori decima ut supra; similiter plebanus, 
(45) jurati et aedituus per omnia ut supra. Cathedraticum : 
l2 1 /2 alb. Communis emenda 3 (i hi. Pastor conservat chorum, 
domum plebani , arietem , aprum ; arroigeri Philippus Schluch- 
terer, Fridericus Lauttersheimer et Hanns Lauttersheimer 
conservant corpus , taurum ; fabrica omnia ornata , vinum tem- 
pore communionis, hostias, lumen perpetuum, ceram, agendam, 

1 8v. 2Borm§, 



Digitized by VjOOQ 1C 



275 

chrisma, murum coemiterii, januas, seras, et claves ecclesiae, 
vexilla, caldarium aquae benedictae; communitas turrim, cara- 
panas, baptisterium, ossarium, feretrum, crurifragam. Aedi- 
tuus funes et ideo recipit gramina in coemiterio; fabrica vero 
recipit arbores et fructus eorundem. Ignorant, quis debeat 
dare vinum ad missas et sal benedictum. Ecclesia est ruinosa, 
et laici sive incoiae viilae conqueruntur et dicunt, quod Qmni 
anno deferant ad synodum hujusmodi negligentiam , et tamen 
nulla fiat executio. Dicunt etiam, quod non differatur ab eis 
petere jura episcopalia et compellere ut dent, Bed propter 
quod dent, non expediatur. Michael Riidiger accusavit Christ- 
man Philip , scultetum , quod non dedit sibi justas deciraas. 
Ecclesia babet singulis annis 15 fl. 17 maldra siliginis. In 
debitis habet 43 fl. 11 ft hi. In proraptis habet 13 maldra sili- 
ginis, l 1 /* plaustra vini. 

Guntheim. 1 
(45 v.) Ecclesia parochialis, st. Laurentius patronus, uni- 
versitas Heidelbergensis confert. Ibidem a dextris altare 
st. Nicolai et Catharinae confirmatum; habet domum et resi- 
denteip. Ibidem a sinistris altare beatae Mariae Virginis con- 
firmatum; habet domum et residentem. Universitas praedicta 
confert ambo. Ibidem in sacristia altare beatae Mariae Mag- 
dalenae conseeratum tantum. Septem iurati. Commissarius 
sero non habet expensas; mane suscipitur a pastore mettertius, 
similiter plebanus, eapellani, iurati ed aedituus habent ex- 
pensas. Cathedraticum: 13 alb. Communis emenda 5 (i hi. 
4 den., colligit heimbergensis. Universitas conservat chorum, 
domum plebani. Plebanus aprum, arietem, vinum ad missas; 
maior decima corpus, taurum; fabrica omnia ornata, hostias, 
vinum tempore communionis, duo lumina perpetua et duo 
nocturnalia, ceram, agendam, chrisma, januas, seras et claves 
ecclesiae, vexilla, caldarium aquae benedictae; communitas 
turrim , campanas , funes , baptisterium , ossarium , feretrum, 
murum coemiterii; fabrica et communitas conservant latera 
ecclesiae, portam coemiterii et crurifragas. Aedituus dat sal^ 
benedictum. Plebanus et? jurati disponunt aedituum. (4§) 
Fructus coemiterii : gramina et ramos arborum recipit plebanus, 
fabrica vero ligna. Henne Murer ibide>m legavit certam 

1 ©unburn 8x. SBormS. 

18* 

Digitized by VjOOQIC 



276 

pecuniam ad ecclesiain et haeredes scilicet ©tobentyannfe uitb 
3Jte<fi)elf)entt nituntur infringere animum legatoris ; tempore 
legationis fuerunt praesentes plebanus et iurati. Poena ab- 
sentiae 12, den., recipit communitas. Ecclesia habet singulis 
annis 20 fl. et partem decimae, quae secundum comraunem 
aesthnationem facit 40 maldra siliginis et duo plaustra vini. In 
promptum habet 60 maldra siliginis, 14 plaustra vini. 

Mergstatt. 1 

Ecclesia parochialis , st. Ciriacus patronus , domini Neu- 
husenses conferunt. Ibidem altare beatae Mariae Virginis, 
confirmatum ; habet domum valde ruinosara et non residentem. 
Domini praefati conferunt et reguntur ambo per commendam. 
Septem iurati. Commissarius sero suscipitur a minori decima 
met 13 viris et tot equis, et habebit expensas decentes. 
Similiter iurati et aedituus habent expensas. Aedituus dat 
manipulum luminum ut supra (46 v.); commissarius habet 
in mensa ad lucendum, et in casu, quo expensae non fierent, 
tunc tali anno cedit decima minor reverendissimo , quia nihilo- 
minus dabit juratis et aedituo coenam. Mane suscipitur a 
maiori decima similiter et in casu, quo non darentur expen- 
sae, tunc tali anno cedit maior decima domino reverendissimo, 
ita tamen, quod det expensas plebano, juratis, capellano, et 
aedituo, similiter fabro, si aliquis habitaret in loco/ Cathedra- 
ticum: 13 alb. Communis emenda 3 alb. Domini Neuhusenses 
conferunt chorum, corpus, taurum, domum plebani. Stabula, 
horrea, et alia aedificia sunt valde ruinosa. Fabrica omnia 
ornata, funes, hostias, vinum tempore communionis, lumen 
perpetuum, baptisterium , agendam, chrisma, sal benedictum, 
ianuas, seras et claves ecclesiae, vexilla, caldarium aquae 
benedictae; communitas turrim, campanas, ossarium, feretrum, 
murum coemiterii, crurifragam. Plebanus aprum, arietem. 
Plebanus et iurati disponunt aedituum et in casu , quo .non 
possent aliquem habere, tunc domini praefati tenentur eos de 
aliquo providere. Fructus coemiterii: gramina et frondes 
recipit plebanus, (47) fabrica vero arbores. Est hie error 
magnus de vino sacrificii, quia hospes recusant pariter et 
collatores. Ignorant, quis debeat conservare domum capellani. 
Poena absentiae ad voluntatem commissarii. Ecclesia valde eget 

1 aWdrftobt fir. SBorntS. 

Digitized by VjOOQ IC 



277 

structura, quia tempore tempestatis pluit vel mingit in eccle- 
siain. Domini praefati intersunt computationi , nihilominus 
requisivi iuratos, sed renuerunt. 

Abenheim. 1 

Ecclesia parochialis, st. Bonifacius patronus, dominus 
Fridericus de Dalburg, miles, confert. Ibidem ante chorum 
altare st. Andreae confirmatum, habet domum et residentem, 
praefatus miles confert. Ibidem a sinistris altare sanctae 
Catharinae, stipendium; plebanus et iurati disponunt. Ibidem 
a dextris altare beatae Mariae Virginis confirmatum, habet 
domum et residentem, praefatus miles confert. Ibidem in 
sacristia altare consecratum tantum , nesciunt patronum. 
Ibidem etiam extra villam capella in monte sancti Michaelis, 
sed nunc est devastata et collapsa; reditus ejusdem sunt 
annexi altari beatae (47 v.) Mariae Virginis praescripto. 
Septem iurati, commissarius sero suscipitur met 25 a minori 
decima et iurati cum aedituo; aedituus dabit manipulum lu- 
minum ad lucendum commissario in mensa et habebit cum 
suis expensas copiosas et in casu, quo expensae non fierent, 
tunc decima minor tali anno cedit domino reverendis^imo. 
Mane suscipitur similiter a maiori decima met 25; plebanus, 
capellani, jurati, aedituus, faber et duo heimbergenses habent 
etiam expensas cum commissario solennes et in casu , quo non 
darentur, tunc tali anno cedit maior decima domino reveren- 
dissimo. Cathedraticum : 25 alb. Communis emenda 10 alb. 
Maior decima conservat chorum, corpus, aprum, domum ple- 
bani; fabrica omnia ornata per totum, vinum ad missas et 
tempore communionis , ceram , quinque lumina perpetua , agen- 
dam, sal benedictum, vexilla, caldariuiii aquae benedictae; 
communitas latus , turrim , campanas , baptisterium et cooper- 
torium ejusdem , ossarium, feretrum, murum coemiterii , cruri- 
fragas, januas, seras et claves ecclesiae, tauros et unum arie- 
tem ; aedituus funes , chrisma. (48.) Plebanus et jurati dispo- 
nunt aedituum. Plebanus tenetur disponere et fovere arietem. 
Fructus coemiterii: gramina et ramos arborum recipit pleba- 
nus, fabrica vero arbores; non habent bonam agendam nee 
formatam. Anthis Fauth , scultetus ibidem , accepit supra 
mandatum plebani sarcophagum lapideum de coemiterio et 

1 flr. ©orm*. 



Digitized by VjOOQ 1C 



278 

vexit eundem in domum suam. Ego requisivi et monui pte- 
banum et iuratos, ut me certificarent de rebufe fabricae, quod 
renuerunt, quare excommunicavi eos. 



(48v.) Sedes: Leiningen quondam Bockhenheim. 

Criesheim. 1 

Ecclesia parochialis, st. Petrus apostolus patronus, domini 
maioris ecclesiae Wormatiensis conferunt. Ibidem a dextris 
altare sanctorum Symonis et Judae consecratum tantum. 
Ibidem a sinistris altare beatae Mariae Virginis confirmatum ; 
habet domum et non residentem, armiger quidam dictus 
Sifffidus Horneckh confert, nunc Morsheimer. Septem jurati. 
Noluerunt obedire , quia altarista altaris beatae Mariae Virginis 
per concordiam factam coram domino vicario assumpsit, sin- 
gulis septimanis duas celebrare et legere primissarias (quia 
carent confirmatione beneficii) et astare in festivitatibus ple- 
bano, neutrum horum facit, quare (49) pauperes dicunt, quod 
saepe ista et alia deferantur, sed nihil expediatur et ergo 
frustra deferant. Domus ruinosa est; possessor dominus Nicolaus 
Kutz, plebanus in Monsheim, qui nunc defunctus est. Bonum 
esset, instare apud testamentarios suos, ut domum reformarent, 
quia dives fuit et quia ejus negligentia quasi periit. Com- 
missarius hie non habet expensas, sed aedituus dat minam 
avenae. Cathedraticum : 13 alb. Communis emenda 5 hi. 
Fabrica conservat chorum, corpus, latera, omnia ornata, 
funes, vinum ad missas et tempore communionis, lumen per- 
petuum, agendam, ceram, januas, seras et claves ecclesiae, 
ostium coemiterii, chrisma, sal benedictum, vexilla, caldarium 
aquae benedictae. Communitas turrim, campanas, baptisterium. 
Plebanus lumen nocturnale. Capellanus conservat lumen in 
festivitatibus. Fabrica et communitas conservant simul murum 
coemiterii, ossarium, crurifragam, feretrum. Plebanus et iurati 
disponunt aedituum. De fructibus coemiterii ut supra. Praesentia 
ecclesiae maioris conservat domum plebani. Hie datur singulis 
dominicis diebus eleemosyna. Poena absentiae ad voluntatem 
commissarii. Domini maioris ecclesiae intersunt computationi. 
(49 v.) Hie non habentur animalia seminalia. Panni calicis im- 
mundi fuerunt. Ignorant quis debeat conservare domum capellani. 

1 flriegSIjeim #r. SBormS. 



Digitized by VjOOQ lC 



279 

Monsheim. 1 

Ecclesia parochialis, st. Georgius patronus, domini collegii 
Zellensis 2 conferunt. Ibidem a dextris altare st. Nicolai con- 
firmatum, habet domum valde ruinosam et non residentem, 
regitur per commendariuui , praedicti domini conferunt. Ibidem 
in sacristia altare st. crucis consecratum. Septem deberent 
esse iurati, nunc sunt quatuor tantum, et haec est ratio: 
quando aliquis fuit electus ad officium scabinatus, vulgariter 
©djoffen ober ©eridjtSmann, semper fuit vocatus, quia omnis 
scabinus iuratus ecclesiae. Illam consuetudinem refutavit domi- 
nus Cimo, 3 comes in Westerburg et absumpsit scabinos sine 
vocatione vel scitu plebani et vult quod plebanus accipiat eos 
in iuratos, sed plebanus recusavit in hunc diem. Sunt nunc 
quinque vel sex anni , quod hie error exortus est. Commis- 
sarius sero suscipitur a minori decima mettertius. Plebanus, 
capellanus et aedituus habent expensas. Aedituus minam 
avenae et manipulum luminum. Mane suscipitur a maiori 
decima mettertius. Plebanus, capellanus et aedituus habent 
expensas et duo hemberg(50)enses , sed quisque iHorum por- 
tabit mensuram vini et unum panem; faber etiam habet ex- 
pensas et debet subferrare equum commissarii , si - opus 
habuerit. Cathedraticum : 25 alb. Communis emenda 8 /J 3 hi., 
colligunt heimbergenses , ttidlitor unum caponem. Domini 
Zellenses conservant domum plebani. Fabrica conservat chorum, 
corpus, sacristiam, omnia ornata, ceram, lumen perpetuum 
et tria lumina in festivitatibus , hostias, chrisma, seras et 
claves ecclesiae , murum coemiterii in altitudine septem 
pedum ; si communitas vult habere altiorem , faciat expensis 
suis. Una pars muri cecidit, et nunc discordant, quia terra 
in coemiterio est altior septem pedibus terra exteriori sive 
extra coemiterium. Jttrati volunt, quod quando educunt et 
faciunt murum septem pedum in altitudine e terra a funda- 
mento, quod satisfecerint, sed communitas vult, quod debeat 
transcendere terrain in altitudine septem pedum, tam intra 
quam extra. Jurati e contra dicunt, quod velint ab una parte, 
ubi terra estbassior, facere murum in altitudine trium pedum 
cum dimidio, et quod communitas postea faciat fieri murum 

1 Jb. 99Borm§. 

1 (Sljotftift 3eHe tm bait. %*%,&. $ird)l)etm&oTanbett. 

3 BWu^ xoofjl Cuno §eigen, cgl 6. 288. • 



Digitized by VjOOQ 1C 



280 

usque ad superficiem alterius terrae existentis in coemiterio, 
et tunc velint iurati iterum facere murum in altitudine 3 4 /2 
pedum, quia a simili arguitur. (50 v.) Plebanus dat vinum ad 
missas et tempore communionis de certis bonis; communitas 
campanas. Turrim conservant omnia jugera in terminis villae. 
Ignorant , quis debeat conservare agendam , baptisterium, 
crurifragam, ossarium, domum capellani. Aedituus dat funes, 
sal benedictum. Comes de Westerburg disponit aedituum. Non 
habent animalia seminalia. Bona laboriosa altaris pereunt 
propter altercationem. Laici post officia missarum dominicis 
diebus tractant sua expedienda in coemiterio. Panni calicis 
immundi valde. Poena absentiae ad voluntatem commissarii. 
Ecclesia habet singulis annis in reditibus 26 fl. , 60 maid, sili- 
ginis; in promptis 93 fl., 11 plaustra vini, 156 maid, siliginis. 

Hohen Sultzen. 1 

Ecclesia parochialis, st. Mauritius patronus, domini st Andreae 
Wormatiensis conferunt. Ibidem in sacristia altare beatae Mariae 
Virginis confirmatum , habet domum et non residentem , quia 
lis est de collatione. Sex iurati. (51) Commissarius sero sus- 
cipitur a plebano mettertius, capellanus et aedituus habent 
expensas. Aedituus dabit mediam minamavenae, et manipulum 
luminum. Mane similiter duo heimbergenses dabunt medium 
quartale vini et duos panes et ^ b&tebunt expensas. Cathedra- 
ticum: 12 1 /* alb., praepositus st, Andreae dat. Communis 
emenda 5 alb. Domini st. Andreae conservant chorum, missale, 
calicem et omnia ornata summi altaris; praepositus st. Andreae 
corpus, januas, seras et claves ecclesiae; fabrica funes , omnia 
ornata altaris beatae Mariae Virginis, praeter lumina, quae 
dat capellanus, vinum ad missas et tempore communionis, 
hostias, lumen perpetuum, duo lumina nocturnalia, ceram, 
vexilla, murum coemiterii in altitudine septem pedum praeter 
post ossarium; maior decima 26 ft olei, animalia seminalia; 
communitas turrim, campanas, baptisterium, agendam, chrisma, 
ossarium, feretrum, crurifragam, portam coemiterii, arietem, 
caldarium aquae benedictae. Plebanus dat sal benedictum et 
disponit aedituum, conservat domum dotis, quare singulis 
annis habet duas amas vini, recipit fructus coemiterii. Pleba- 
nus et fabrica conservant murum coemiterii post (51 v.) ossa- 
rium. Ecclesia est valde ruinosa, murus coemiterii in multis 

1 $o$?n:$illicn Six. SBormS. 



Digitized by VjOOQ 1C 



281 

locis dilapsus est. Domus capellani ruinosa est , bona laboriosa 
pereunt, quia non bene coluntur propter litis pendentem. 
Poena absentiae 20 den. Ecclesia habet in debitis 7 1 /* A., 
82 J /2 fl hi., 50 maid, siliginis; in promptum 3 fl M 60 maid, 
siliginis. 

Uffstein. 1 

Ecclesia parochialis, st. Martinus patronus, domini Neu- 
husenses conferunt. Ibidem a dextris altare beatae Mariae 
Virginis consecratum tantum. Ibidem a sinistris altare 
st. Cyriaci consecratum tantum. Ibidem in villa capella 
beatae Mariae Virginis confirmata, habet domum, sed valde 
ruinosam et non residentem. Domini praefati conferunt ; septem 
iurati. Commissarius sero suscipitur in dote mettertius et 
communitas dat quartale vini et duos panes ad coquinam. 
Aedituus dat mediam minam avenae. Mane iterum recipitur 
in dote mettertius. Cathedraticum : 12 7* alb., decimatores 
dant. Communis emenda 4 /J hi. Dicti domini conservant 
chorum, corpus, ornatasummi altaris, (52) lumen perpetuum, 
agendam, januas, seras et claves ecclesiae, domum plebani, 
animalia seminalia; f abrica ceram , chrisma, vexilla, caldarium 
aquae benedictae; plebanus vinum ad missas, hostias, sal 
benedictum et vinum tempore communionis, recipit fructus 
coemiterii. Domini Neuhusenses tenentur conservare murum 
coemiterii infra ecclesiam et domum plebani, reliquum com- 
munitas. Plebanus et iurati dispommt aedituum* Poena ab- 
sentiae 20 den. communitati et commissario ad voluntatem 
suam. Ignorant, quis debeat conservare baptisterium , domum 
capellani, et capellam beatae Mariae Virginis. Ecclesia habet 
singulis annis 35 maldra siliginis, 9 ft hi., I 1 /* fl. In debitis 
41 fl. , 49 IE hi., 57 maldra siliginis, 7 tf cerae, 19 ft hi. 
1 maid, siliginis; in promptis 40 maid, siliginis, duo plaustra 
vini. Summa debitorum: 80 fl, 7 alb., 58 maid, siliginis, 7 ft 
cerae. 

Gosesheim. 2 

Ecclesia parochialis, st. Dionysius patronus, abba s Otter- 
bergensis 3 confert. Sex iurati. Commissarius sero suscipitur a 

1 Dffftein tfr. SSormS. 

2 ©offettfjetm, auSflegangeneS £>orf 6ei fllein&ocfenljetm xm halt. Sej.^. 
granfentfjal oqI. greg, ^einpfalj 2, 357. 

• Gtfiwaienfwt&tei Dttertog %q.'M. #aifer*faute*n. 



Digitized by VjOOQ 1C 



282 

plebano mettertius , aedituus dat mediatn minam avenae. 
(52 v.) Communitas dat medium quartale villi ad coquinam. 
Mane nullae habentur expensae. Cathedraticum : 12 1 /* alb. dat 
abbas praefatus, emenda nulla. Synodalia: legitimus 1 den. 
viduus vel vidua 2 hi., maechanicus 2 den. Abbas conservat 
chorum, corpus, omnia ornata, januas, seras, claves ecclesiae, 
animalia seminalia, sed non habent, 1 quia nemo ibi habitat, 
domum plebani, quae est valde ruinosa, quia plebanus non 
ibi residet, disponit aedituum ; fabrica lumen perpetuum, 
ceram , vexilla , caldarium aquae benedictae ; communitas 
turrim, campanas, ossarium, crurifragam, portas coemiterii 
et murum coemiterii. Plebanus hucusque dedit vinum ad 
missas et sal benedictum, sed nunc reluctatur et recusat. 
Funes et vinum tempore communionis cedunt de certis bonis. 
Fructus coemiterii: gramina et ramos recipit plebanus, fabrica 
vero arbores. Ignorant, quis debeat conservare baptisterium 
et agendam. Poena absentiae ad voluntatem commissarii. 
Fabrica sive ecclesia habet singulis annis 7 11., 15 maid. (53) 
siliginis, 70 * olei, 7 % cerae; in debitis 70 ! /i fl. 54 fE hi. 
109 maid, siliginis ^ 79 % cerae, 12 ft olei. 

Maior Bockenheim. 2 
Ecclesia parochialis, st. Lampertus patronus, est incorpo- 
rate monasterio Otterbergensi et regitur per fratrem ordims. 
Ibidem a sinistris altare sanctae crucis, consecratum tantum. 
Ibidem capella, in qua est altare st. Nicolai, cohsecrata tan- 
tum. Ibidem a dextris altare beatae Mariae Yirginis , confir- 
mata primissaria, habuit domum, sed tempore litium fuit 
combusta. Ibidem extra villain in monte capella st. Petri , in 
qua sunt tria altaria. Summum est consecratum in bonore 
st. Petri , est beneficium confirmatum , habuit domum , sed est 
cremate tempore litium et regitur per commendam. Ibidem a 
dextris altare beatae Mariae Virginis , confirmatum , habuit 
domum , sed est combusta. Ibidem a sinistris altare st. Catha- 
rinae consecratum tantum. Quatuordecim iurati. Cathedra- 
ticum: 20 unfeen, dat abbas praefatus. Communis emenda 
10 11. et duos capones. (53 v.) Abbas praefatus conservat 
chorum, corpus, vinum ad missas, quae fiunt in sumrao 

1 ntimlid) animalia seminalia. 

* @rofj&o(!enljetm 33ej.=S(. fttanfentljaJ. 



Digitized by VjOOQ 1C 



2*3 

altari, duo perpetua lumina, januas, seras et claves ecclesiae, 
domum plebani , disponit aedituum , animalia serainalia; 
fabrica tunes de certis bonis , vmum missaruin ad alia altaria, 
etiam in monte, hostias, vinum tempore communionis, lumen 
perpetuum, ceram, baptisterium , agendam, vexilla, caldarium 
aquae benedictae; communitas turrim, campanas, capellam 
st. Nicolai , ossarium , murum coemiterii , crurifragas ; aedituus 
chrisma; fructus coemiterii recipit plebanus. Commissarius sero 
et mane suscipitur per abbatem Ottenbergensem mettertius. 
Aedituus dat media m minam avenae, et manipulum luminum 
abscissum ut supra. Dictus abbas confert tria praefat^ bene- 
ficia. Aedituus saepe ministravit sine habitu, ego interdixi 
sibi , fuit etiam rebellis in respondendo ad interrogatoria. Com- 
munitas valde conqueritur de negligentia capellanorum et 
tamen non minus recipiunt fructus, etiam conqueruntur de 
non residentia. Ignorant, quisdebeat conservare ornata summi 
altaris et aliorum altarium, domos capellanorum , sal bene- 
dictum. (54) Bona altaris beatae Mariae Virginis in ecclesia 
parochiali in parte inculta sunt, similiter bona st. Petri in 
monte. Ecclesia est valde ruinosa et nimis parva. Altare beatae 
Mariae Virginis in parochia ante aliquot annos fuit biennio 
fraudatum divinis officiis. Jurati propter negligentias obti- 
nuerunt a judice inhibitionem fructuum. Tandem dominus 
praepositus maioris ecclesiae deputavit dominum Nicolaum 
Fauth pastorem in Mfilnheim , nunc dicti altaris procuratorem, 
et iuratos ecclesiae, ut extantes fructus sublevarent et in 
augmentum beneficii diverterent Jurati deberunt praefato 
domino registra turn extantium turn proven tuum; nunc recusat 
eis reddere registra, nee fecit computationem de sublevatis, 
nee sublevata ad usus beneficii distribuit. Pauperes sive iurati 
timent eum eo litigare quia vulpinus dicitur. Poena absentiae 
ad voluntatem commissarii. Fabrica habet singulis annis 9 1 /* 11., 
5 ft hi., 10 maid, siliginis, 23 « cerae, 60 « olei; in debitis 
90 fl., 25 maid, siliginis; in promptis 7fl., tria plaustra vim. 

Minor Bockcnheim. 1 
(54 v.) Ecclesia parochialis, st. Martinus patronus, est in- 
corporata monasterio Wadgassensi 2 et regitur per fratrem 

1 $tembocIen§eim »ej.=3l. granlent^al. 

2 23enebictincrirofter SBabga^en im di^.^. %ntx, ogL 3rc9, 9M)rim 
pfalj 2, 369. 

Digitized by VjOOQ 1C 



284 

ordinis , similiter omnia alia beneficia. Ibidem a dextris altare 
st. crucis , a sinistris altare st. Catharinae. Ibidem in coemi- 
terio capella beatae Mariae Virginis consecrata. Filia Kinden- 
heim. Novem iurati, commissarius suscipitur mettertius sero 
et mane in curia abbatis Wadgassensis; aedituus dat mediam 
minam avenae. Cathedraticum: 20 untzias. Communis emenda 
5/3 4 den. et duos capones. Abbas conservat chorum, corpus, 
omnes libros, vinum ad missas, lumen perpetuum, agendam, 
sal benedictum, januas, seras, claves ecclesiae, animalia semi- 
nalia; fabrica calices, omnia ornata, vinum tempore com- 
munionis, lumen perpetuum, ceram, chrisma, vexilla, caldarium 
aquae benedictae ; communitas conservat capellara beatae 
Mariae Virginis, murum coemiterii, crurifragam; aedituus 
f unes ; omnia iugera in terminis villae tarn spiritualium quam 
secularium conservant turrim, ossarium, campanas. Hostiae 
(55) magnae , sive panes cedunt de certis bonis , sed 
parvas hostias debent dare domini de Otterberg, et habent 
scripta desuper; nihilominus non dederunt quasi in 12 annis. 
Ignorant, quis debet conservare baptisterium. Fructus coemi- 
terii: gramina recipit plebanus, alia fabrica. Missalia hie nihil 
valent. Porci et alia bruta intrant coemiterium. Plebanus et 
iurati disponunt aedituum ex parte comitis de Leiningen, qui 
habet instituere aedituum, sed iurati habent in pignus colla- 
tionein campanariae propter mutuatam pecuniam. Tempore 
tempestatis pluit in ecclesiam, quia tectum ruptuuivest, et 
fenestrae destructae, similiter tabulatura sub tecto. Hie non 
potui habere notitiam rerum fabricae. Tandem officialis sive 
advocatus comitis de Leiningen voluit vel vult interesse et 
sic hodie pendit. Plebanus dixit, quod remitterentur propter 
nimia debita. 

Kundenheim filia. 1 

Capella, st. Martinus patronus, regitur etiam per fratrem, 
quia incorporata. Hie habentur omnia sacrata praeter bapti- 
sterium. Quinque iurati adjudicant cum caeteris in (55 v.) 
parochiali ecclesia. Abbas praefatus conservat chorum, corpus, 
missale, calicem, omnia ornata, animalia seminalia; fabrica 
hostias, lumen perpetuum, ceram, vexilla, ossarium, murum 
coemiterii , caldarium aquae benedictae ; aedituus funes , sal 
benedictum. Plebanus et jurati disponunt aedituum. Fabrica 

1 $mben$eim SBe^Sl. grcmfcntyal. 



Digitized by VjOOQ 1C 



285 

recipit fructus coemiterii. Hie est error de vino ad missas, 
quia abbas recusal. Similiter aedituus, similiter et iurati. 
Pluit intra chorum et ecclesiam , quia tectum est valde 
defectuosum. Fabrica habet singulis annis 6 maldra silig., 
23*/a ft cerae, 35 ft olei. In debitis: 48 maid, siliginis, 84 U 
cerae, 54 U olei et 21 fl., in promptis nihil. 

Bubenheim. 1 

Proprietas hujus villae pertinet ad eosdem sancti Martini 
Wormatiensis dominos. 2 Ecclesia parochialis, st. Petrus patro- 
nus, domini sancti Martini Wormatiensis conferunt. Quatuor 
iurati. Commissarius hie non habet expensas, nee aedituus 
dat aliquid, sed domini sancti Martini dant commissario 
17/3 hi. pro expensis ut audio de consensu domini ab antiquo 
observatum. (56) Cathedraticum : 12 1 |* alb. Communis emenda 
6 (i hi. Domini praefati conservant chorum, corpus, missale, 
medium lumen perpetuum , crurifragam versus fontem , domum 
plebani , animalia seminalia , . disponunt aedituum ; fabrica 
vinum tempore communionis, ceram, chrisma, murum coemi- 
terii in altitudine septem pedum et januas, seras, claves 
ecclesiae, vexilla, caldarium aquae benedictae; communitas 
turrim, campanas, funes, baptisterium, ossarium, crurifragam 
versus vicum; plebanus vinum ad missas, sal benedictum de 
certis bonis. Fructus coemiterii recipit communitas praeter 
nuces, quas recipuunt coloni dominorum st. Martini. Domus 
plebani est ruinosa ubique. Gorporale immundissimum fuit, 
et non habent ibi plura. Ignorant, quis debeat conservare 
calicem et ornata. Habent missale iuxta ritum praemonstra- 
tensem, non minus vetustum et obscurum. Inveni venerabile 
sacramentum Eucharistiae fractum in minutissimas particulas in 
modum furfurum. Poena absentiae ad voluntatem commissarii. 

Bissesheim. 3 

(56 v.) Ecclesia parochialis, st. Andreas patronus, domini 
collegii Zellensis conferunt. Ibidem altare st. Jacobi, Luciae 
et Otiliae confirmation, habet domum, sed ruinosam valde. 

1 a9ea.=$. fltrdfteim&ofonben. 

2 £>a8 6tift $u @t. ajtortm in SBormS fjatte 1478 bie ©efammt&eftyimg 
von bem Softer Hmftein erroor&ett f. %vtt), SRJjehtpfals 3, 186. 

3 SBiffer^eim %eyM. %vantenfyal 

Digitized by VjOOQ 1C 



286 

Domini praefati conferunt et regitur per commendam. Quatuor 
iurati. Commissarius sero et inane suscipitur a maiori decima 
mettertius; aedituus dat mediam minam avenae et manipulum 
luminum, et habebit expensas. Mane communitas dat duo 
quartalia vini ad coquinam et iurati habent prandium. Cathe- 
draticum: 12 1 /* alb. Communis emenda duos capones. Syno- 
dalia: legitimus 1 den., viduus vel vidua 1 hi., maechanicus 

2 den. , iurati nihil , faber babata et gumphos. Domini 
Zellenses conservant chorum , corpus , missale , calicem f omnia 
ornata summi altaris, animalia seminalia, domum plebani, 
quae est ruinosa, similiter stabula et horreum; fabrica vinum 
ad missas, ceram, chrisma, sal benedictum, ianuas, seras, 
claves ecclesiae, vexilla, medium lumen perpetuum; communi- 
tas turrim, campanas, funes, baptisteriuin, agendam, ossarium, 
feretrum, crurifragam ; os$arium nihil valet; plebanus vinum tem- 
pore communionis, medium lumen perpetuum; recipit etiam fruc- 
tus coemiterii. Murum coemiterii conservat fabrica et communitas, 
sic (57) quod communitas dat expensas lapidicis et fabrica dat 
sajariuin sive precium. Plebanus et jurati disponunt aedituum 
cum consensu dominorum Zellensium. Ignorant, qiiis teneatur 
conservare domum capellani et caldarium aquae benedictae. 
Agenda hie nihil valet. Ecclesia est ruinosa multum. Capel- 
lanus tenetur astare plebano in festivitatibus et tempore 
necessitatis providere poculum in sacramentis porrigendis; sic 
est decretum et habent decreta tale in scriptum , sed quomodo 
potest, cum non resideat? Poena absentis unum quartale vini 
plebano et juratis, sed non minus, adhuc talis ille absens est, 
in arbitrio commissarii. Fabrica habet singulis annis 26 maldra 
siliginis 1 ft hl. ; 4 % cerae. In debitis habet 17 fl., 84 ft hlr. 

3 maid, siliginis, in promptis nihil. 

Quirnheim. 1 
Ecclesia parochialis , beata Maria Virgo patrona , praeceptor 
in Steffansfeldt 2 nomine dominus de Herdlingshausen confert 

1 %q.M. gr<m!entl><tf. 

2 ©ofpital be3 JpeWggeiftorbeng git ©tefanSfelb bet Sntmatfj im (Stfafj. 
2)iefem mat ba3 JHofter §ertUng§Ijaufen (efymaB tin fllofter btt Sfoguftiner= 
Gljorfrauen) gut Drbmmg beS fcaufljalts unb tape 3u$t ii&erge&m wrben 
i. 3. 1450, ^rtlutgs&aitfett liegt ebenfaUS im »e}.=2L granfent^al. — SBofc 
miltt bilbet wit Ouirn$ehn tine @emeinbe. ogl. greg, 3tyempfal& 2, 346 
981, 382. 



Digitized by VjOOQ 1C 



287 

et regitur per fratretn ordinis. Ibidem altare sanctae crucis et 
Catharinae consecratum tantum. Ibidem extra villain capella 
st. Oswaldi (in Bassweiler dicta) consecrata tantum , et locus 
ille quandoque visitatur a devotis. Tres iurati. Commissarius 
sero suscipitur mettertius in dote et dabitur equis pabulum, 
aedituus dabit lumina. Mane vero suscipitur a maiori decima 
mettertius et iurati habent expensas cum commissario. Cathe- 
draticum: 16/3 hi. 4 den., dant domini de Herdlinghausen, 
Synodalia : legitimus 1 den. , viduus vel vidua 1 hi. , maechani- 
cus 2 den. Heimbergensis colligit, jurati nihil. Domini de 
Herdlinghausen conservant chorum, corpus, vinum ad missas, 
lumen perpetuum , sal benedictum , disponunt aedituum, 
murum coemiterii a maiori porta usque ad aciem versus occi- 
dentem , vel potius conservant murum a latere curiae ipsorum, 
animalia seminalia, domum plebani, quae est ruinosa valde. 
Gommunitas conservat clavem ecclesiae sive corporis, turrim, 
campanas, funes, baptisterium, ossarium, crurifragam, murum 
coemiterii versus occidentejn, septentripnem et orientem ; fajnrica 
omnia ornata, calices, missalia, aedificium super s^icristia, 
(58) vinum tempore communionis, hostias, ceram, agefldaro, 
chrisma, ianuas, seras, claves ecclesiae, vexilla, caldarium 
aquae benedictae. Communitas recipit fructus coemiterii. Sunt 
quinque domus supra coemiterium aedificatae, non dant pen- 
sionem ecclesiae, et timendum est, quod mala fiant in eis. 
Capella st. Oswaldi conservat seipsam. Poena absentum ad 
voluntatem commissarii. Ecclesia habet singulis annis 32 maldra 
siliginis, 2 ft hi. In debitis 20 U hi., 13 maldra siliginis; in 
promtum 11 It hi., 32 maldra siliginis. 

Lauttersheim. 4 

Ecclesia parochialis, st. Stephanus patronus. comes de 
Westerburg confert septem vicibus et armigeri de Lautters- 
heim octava vice. 2 Ibidem altare sanctorum Fabiani et 
Sebastiani consecratum tantum. Tres iurati; commissarius sero 
suscipitur a pastore mettertius; aedituus dat mediam minam 
avenae et manipulum luminura. Mane suscipitur mettertius a 
maiori decima et habebit expensas solennes. (58 v.) Cathe- 
draticum: 12 1 /* alb. Communis emenda duos capones. Syno- 

1 93es.=3l. #ird#eim&ofonben. 

2 ogl. greg, ^cinofdj 3, 205. 



Digitized by VjOOQ lC 



288 

dalia: legitimus 1 den., viduus vel vidua 1 hi., maechanicus 
2 den. Pastor conservat chorion, taurum; comes praefatus et 
armigeri conservant corpus , aprum , arietem ; communitas 
turrim, campanas, funes, murum coemiterii, ossarium, cruri-' 
fragas; fabrica calices, missalia, omnia ornata, lumen perpe- 
tuum, lumen nocturnale de uno prato, ceram, baptisterium, 
agendam, chrisma, ianuas, seras, claves ecclesiae, vexilla, 
caldarium aquae benedictae. Aedituus dat vinum ad missas 
de decima de uno iugero , cujus medietas est sita in terminis 
villae Lauttersheim et alia medietas in terminis villae Roden- 
bach. 1 Pastor et iurati disponunt aedituum. Ignorant, quis 
debeat conservare domum plebani et dare sal benedictum. 
Baptisterium caruit clausura sive sera. Lis pendet de fructi- 
bus coemiterii coram comite praefato. Ecclesia est maxime 
ruinosa. Plebanus non habet clavem ad depositum. Cuno 
comes de Westerburg habet cistam et omnia deposita in Alteh 
Leiningen, quare nihil (59) potui discutere de rebus fabricae. 
Comes, ut aiunt, fideliter laborat apud ecdesiam: vellet 
libenter a fundamentis de novo reaedificare. Poena absentis 
ad voluntatem commissarii. 

Kertzenheijn. 2 
Ecclesia parochialis, st. Petrus apostolus patronus, domina 
abbatissa in Rosendal 3 confert. Ibidem altare sanctorum 
Sebastiani et Blasii consecratum tantum. Ibidem in villa 
capella beatae Mariae Virginis stipendiata. Ibidem altare 
st. Joannis et Pauli confirmatum , praemissaria domina praefata 
confert. Septem iurati. Coramissarius sero et mane suscipitur a 
praefata domina, similiter plebanus et aedituus, et habebunt ex- 
pensas honestas; aedituus dat mediam minam avenae. Cathe- 
draticum : 10 uufcen = 12 1 /* alb., dat domina, sed nunc plebanus 
ex parte ejus. Synodalia: legitimus 1 den., viduus vel vidua 
1 den. , maechapicus 2 den. , iurati nihil , communis emenda 
duos capones. Domina praefata conservat choros, corpora, 
missalia, calices, omnia ornata, vinum ad missas, hostias in 
ecclesia parochiali et capella, lumen (59 y.) perpetuum, sal 
benedictum, domum plebani, animalia seminalia ; fabrica ceram 
in ambabus ecclesiis, chrisma, murum coemiterii in altitudine 

1 JBe^g. flird#eim&ofonben. 

2 S3ea.=3l. flirdfteim&ofonben. 

9 (Stftetjienfernonnenflofter ftofentfjal M #er$enf)emt. 



Digitized by VjOOQ IC 



289 

septem pedum, similiter in capella ianuas, seras, claves 
ecclesiae, vexilla, caldarium aquae benedictae; communitas 
turres, campanas, funes, vinum tempore communionis, bapti- 
sterium, agendam, ossarium, feretrum, crurifragas. Plebanus 
et iurati disponunt aedituum. Fructus coemiterii ecclesiae 
parochialis recipit plebanus, sed capellae recipit aedituus. 
Ignorant quis debeat conservare domum primissariae. Domum 
stipendii conservat fraternitas. Ambae ecclesiae sunt nimis 
parvae et strictae. Tempore pluviali pluit in chorum ecclesiae 
parochialis. Poena absentis 12 den. Ecclesia sive fabrica habet 
singulis annis 11 ft hi. 26 maid, siliginis, 21 ft cerae, 3 1 /* ft 
olei; in debitis 8 It hi. 18/3, l*/2 maid, siliginis, 7 1 /* ft 
cerae; in promptis 16 maid, siliginis. 

Wattenheim. 1 

(60) Ecclesia parochialis, st. Albanus patronus, pater in 
Hegene 2 confert. Ibidem altare st. Oswaldi consecratum tan turn. 

. Filia Ludelnheim. 3 

Ibidem capella st. Petri consecrata, sed nullae hie leguntur 
missae. Audivi quod pater praefatus deberet ibi quandoque 
disponere missam, uti iurati ejusdem capellae sciunt, quia 
Ramosa dat ea propter certa maldra siliginis. Est res intri- 
cata. Quatuor iurati. Commissarius sero suscipitur a plebano 
mettertius , aedituus dat mediam minam avenae et manipulum 
luminum abscissum ut supra. Mane non habet hie expensas. 
Cathedraticum : 16 /J hi. 4 den. Communis emenda duos 
capones. Synodalia: legitimus 1 den., viduus vel vidua 1 hi., 
maechanicus 2 den., iuratus nihil, sed uxor iurati 1 hi. Domini 
de Hegene conservant corpus, chorum, missale, libros hora- 
rum, omnia ornata summi altaris, vinum ad inissas, hostias, 
agendam, domum plebani, animalia seminalia; fabrica funes, 
ornata altaris st. Oswaldi, lumen perpetuum, ceram, ianuas, 
seras, claves ecclesiae, vexilla; communitas latus, turrim, 
campanas, vinum tempore communionis, baptisterium, chrisma, 
ossarium , sacristiam , (60 v.) murum coemiterii , crurifragam, 
caldarium aquae benedictae. Aedituus dat sal benedictum. 

1 8*8.:8. gvanfentfjal. 

2 2toguftinetflojte §8nhtflen vql 3 teg, 3N&empfaIj 2, 310 «. 386. 

3 £efoeli)eim f. ©ctten^eim ©. 291. 

gettf^t. xxvn. 19 



Digitized by VjOOQ 1C 



290 

Plebanus et jurati disponunt aedituum. Plebanus conqueritur, 
quod iurati non sint sibi obedientes , nee fecerunt sibi compu- 
tationem de rebus fabricae, nee habet clavem ad depositum. 
Murus eoemiterii ruptus est versus occidentem in magna 
parte et sic stetit ad deeem annos; iurati semper deferunt, 
sed nulla fit executio. Jurati dixerunt quod magister sive 
praeeeptor in Hertingshausen teneatur singulis annis dare 
ecclesiae in Wattenheim 1 ft cerae, et aliquandiu non dedit, 
jurati citaverunt eum et expensis factis dominus Joannes 
Marci et officiatus comitis de Westerburg, dictus Knauss, se 
intermiserunt pro arbitris feceruntque concordiam , quod 
magister in Hertlingshausen debeat singulis annis dare prae- 
fatum ft cerae. Conferunt etiam desuper literas appensis 
sigillis eorum. Tandem supervenit quidam alius, dictus domi- 
nus Joannes Winecker, qui recusat dare hujusmodi ceram. 
Poena absentiae ad voluntatem commissarii. Fabrica habet 
singulis annis '/» fl., 2 ft cerae, 6 hi., 8 maid, siliginis, 16 S 
cerae, 36 ft olei. In debitis: 3*/2 maid, siliginis, 29 ft olei, 
21 ft cerae, 9 fl., 65 ft hi. In promptis: 2 ft hi., 20 maid, 
siliginis. 

Eysenberg. 1 

(61) Ecclesia parochialis , st. Mathaeus patronus, episcopus 
Wormatiensis confert plebaniam. Ibidem a dextris altare beatae 
Mariae Virginis confirmatum , habet domum et residentem, 
episcopus confert. Ibidem a sinistris altare st. crucis confir- 
matum, habet domum et non residentem, plebanus et iurati 
conferunt. Ibidem altare sanctae Catharinae confirmatum, 
habet domum et residentem, episcopus Wormatiensis confert. 
Ibidem in villa capella sancti Joannis baptistae est de domo 
dominorum de Rhodis. 

Filia Dieffenthal. 2 

Ibidem capella beatae Mariae Virginis confirmata, habet 
domum et non residentem; ibidem etiam altare st. Georgii 
annexum capellae. 

Filia Stauff. 8 

Ibidem in castro capella st. Nicolai consecratum tantum. 

1 S3ej.=2l. £trc#jeim&ofonbett. 

2 Stefentljal 93^=21. Sranlentljal. 

3 ©tauf »e$.=2l. flird^etm&olanben. 



Digitized by VjOOQ 1C 



291 

Filia Ramosa. 1 
(61 v.) Ibidem raonasterium ordinis Cistertiensis. Ibidem 
altare st. Nicolai confirmatum. Prior ejusdem monasterii, modo 
episcopus Woimatiensis confert. 

Filia Hettenheim. 2 
Ibidem capella st. Stephpui incorporata monasterio Ramo- 
sensi. Octo iu^ati. Commissarius hie nullas habet expensas, 
sed habet pro expensis 1 ft hi. de quodam prato dicto 
Nidderswil Hettenheim; aedituus dat mediam minam a venae 
et lumina ut supra. Cathedraticura : 20 unfecn. Communis 
emenda 34 unfeen. Praepositus in Pfedersheim conservat corpus, 
januas, seras, claves ecclesiae. Maior decima omnia ornata 
altaris, vinum ad missas, animalia seminalia. Fabrica omnia 
ornata aliorum altarium, hostias , tria lumina perpetua, ceram, 
vexilla. Omnes parochiani legitirai habitantes tarn in matre 
quam filiabus conservant tmrim, campanas, latera, bapti- 
sterium, agendam, ossarium, murum eoemiterii, caldarium 
aquae benedictae, crurifragas. Aedituus dat funes, sal bene- 
dictum. (62) Vinum tempore communionis oedit de certis 
bonis in Hettenheim. Pecunia, quae datur pro chrismate, cedit 
de certis bonis. Plebanus et iurati disponunt aedituum. Fructus 
eoemiterii redpit plebanus. Ignorant quis de novo teneatur, 
si opus esset, aedificare domos capellanorum. Quidam aesti- 
marunt quod fabrica, quidam quod communitas, quidam vero 
quod capellani. Poena absentis ad volimtatem commissarii. 
Filia DiefFenthal conseryat seipsam ac omnia ornata et neees- 
saria, similiter perpetuum lumen. Baptisterium hie caret cal- 
dario et aqua sola continetur lapide. Computations ecclesiae 
singulis annis praesentantur domino reverendissimo , quare 
non discussi de rebus fabricae. 

Ebbersheim. 8 
Ecclesia parochialis, st. Stephanus patronus, pater in Hegene 
confert. Ibidem a dextris altare beatae Mariae Virginis conse- 
cratum tantum. Ibidem a sinistris (62 v.) altare ganctae 

1 Sftamfen S3ej.=2l. ftird^etmBolanben. 

1 fpetten§eim bilbet jefct mit SeibeUjetm tmter bem Harnett §ettenleibefl)eim 
einc (Seraembe. t>fll. greij, SHjetapfttty 2, ^°* 
3 ©Bert^eim a3ej.=2L SJrcmfentljal. 

19* 



Digitized by VjOOQ 1C 



292 

trinitatis consecratum tantum. Tres iurati. Commissarius hie 
non habet expensas, sed loco expensarum habet 10 /J hi. 
Cathedraticum : 16 /J 4 den. Synodalia: legitimus 1 den., 
viduus vel vidua 1 den., maechanicus 2 den., iuratus nihil, 
communitas unum caponem. Domini de Hegene conservant 
chorum, domum plebani, 13 ft olel Media pars decimae quam 
habet Valentinus zur Hauben, armiger, conservat corpus, 
13 ft olei; fabrica missalia, calices, omnia ornata, hostias, 
lumen perpetuum, ceram, baptisterium , agendam, chrisma, 
ossarium, vexilla, caldarium aquae benedictae; communitas 
turrim, campanas, funes, murum coemiterii, ianuas, seras et 
claves ecclesiae, crurifragam, disponit aedituum. Maior decima 
dat vinum tempore communionis , animalia seminalia. Aedituus 
dat sal benedictum ; fructus coemiterii recipit plebanus. Poena 
absentiae ad voluntatem commissarii. Fabrica habet singulis 
annis 1 fl., 5 ft hi., 2 maid. (63) siliginis, 4 ft cerae, 26 ft 
olei. In debitis 5 ft 4 /J hi.; in promptis 4 fl. 16 alb. Pater 
in Hegene celebrat singulis annis synodum sanctam in Hert- 
linghausen et in ecclesia parochiali, quam habet in mona- 
sterio, ad quod spectat Alten Leiningen, sed cuius authoritate 
faciat me praeterit. 

Rodenbach. 1 

Ecclesia parochialis, st. Brigitta patrona, praepositus eccle- 
siae Wormatiensis confert. Ibidem altare beatae Mariae Virginis 
consecratum tantum. Tres iurati adjudicant commissario mettertio 
expensas apud plebanum sero et mane, sic tamen quod ple- 
banus solvat unam partem et domini maioris ecclesiae Wor- 
matiensis duas partes. Sero dat aedituus commissario mediam 
minam avenae, ei manipulum luminum abscissum ut supra. 
Cathedraticum: 12 V* alb., domini praefati dant duas. partes, 
plebanus unam. Communis emenda:. duos capones et medium 
quartale vini cedunt ad coquinam, similiter duos panes. Syno- 
dalia: legitimus 1 den., viduus vel vidua 1 hi., maechanicus 
2 den., juratus nihil, faber babata et gumphos. (63 v.) 
Plebanus conservat chorum, 9 ft olei. Domini praefati con- 
servant corpus, missale summi altaris, animalia seminalia, 
18 ft olei ad lumen perpetuum ; fabrica omnia ornata, 
lumen perpetuum, ceram, chrisma, ianuas, seras, claves 
ecclesiae, vexilla, caldarium aquae benedictae; communitas 

1 $q.:& flivd^eim&ofonben. 

Digitized by VjOOQlC 



293 

turrim, campanas, funes, baptisterium , agendam, ossarium, 
murum coemiterii , crurifragam. Aedituus dat vinum ad missas, 
sal benedictum, recipit fructus coemiterii. Vinum tempore 
communionis cedit de certis bonis. Plebanus, iurati et com- 
munitas disponunt aedituum. Ignorant quis debeat conservare 
domum plebani et est maxime ruinosa, apposuerunt stipites 
ne cadat. Fabrica habet singulis annis 3 7* A-, 13 ft hi. 4 hi., 
7 maid, siliginis, 11 V 2 ft cerae, 63 ft olei; in debitis habet 
23 */i maid, siliginis, 28 ft 11 fi hi. 113 ft olei, 8 ft cerae; 
in promptis habet .7 fl., 2 1 /* maid, siliginis. 

Mertesheim. 1 

Ecclessia parochialis, filia unita est ecclesiae parochiali 
st. Martini in Grinstadt. Quondam fuit vera mater ad Grin- 
stadt, ut litterae sigillatae edocent. St. Martinus (64) patro- 
nus et providetur per plebanum plebani in Grtinstatt. Tres 
iurati, commissarius hie nullas habet expensas, aedituus tamen 
dat mediam minam avenae et lumina ut supra. Cathedraticum 
hie non datur sed in Griinstadt. Synodalia legitimus 1 den., 
viduus vgl vidua 1 hi. Abbas Glandariensis 2 conservat chorum, 
corpus, missale, calicem, omnia ornata, vinum ad missas, 
medium lumen, sal benedictum, animalia seminalia; fabrica 
funes, hostias, vinum tempore communionis de certis bonis, 
medium lumen , ceram , chrisma , vexilla ; communitas 
.turrim, baptisterium, agendam, ossarium, murum coemiterii 
versus orientem et occidentem, sed versus meridiem etsepten- 
trionem abbas, communitas et consultant sive attingentes, 
vulgariter anftofter simul. Disponit etiam communitas aedi- 
tuum, consensu plebani, quia dat salarium, et quod minus 
recipit ilium assumunt. Fructus coemiterii recipit fabrica. 
Ignorant, quis debeat conservare campanas, ianuas, seras et 
claves ecclesiae. Poena absentiae ad voluntatem commissarii. 
(64 v.) Murus coemiterii in pluribus locis dilapsus est et bruta 
intrant coemiteriumr Fabrica habet singulis annis 7 '/a fl. 
6 ft hi., 1*/* maid, siliginis, 8 ft cerae, 7 ft olei. In debitis 
habet 76 fl. 89 ft hi. 14 /J hi., 5 maid, siliginis; in promptis 
l 4 /i A. 

1 $Be3=2l. $rattfettt§al. 

2 Senebictinetffofter (Slanbem obet Sungenfelb (Longueville) in Sot§« 
tingen. s 

Digitized by VjOOQ lC 



294 

Asselnheim. 1 
Ecclesia parochialis, st. Stephanus patronus, est sita in 
campis. Domina Abbatissa de Rosendal confert. Ibidem altare 
beatae Mariae Virginia consecratum tantum. Ibidem in villa 
capella sanctae Elisabeth stipendiata. Princeps Palatinus Elector 
confert , modo Westerburg. Ibidem altare a dextris st. Nicolai 
et Sebastiani consecratum tantum. Ibidem a sinistris altare 
beatae Mariae Virginis consecratum tantum. Quatuor iurati. 
Commissarius sero suscipitur a minori decima, non adjudicant 
cum quot personis. Aedituus dat mediam minam avenae, nee 
adjudicant lumina. Mane suscipitur a maiori decima. Cathe- 
draticum: I2V3 alb. Communis emenda 5 unfeen. Synodalia 
nulla, sed heimbergensis dat ad coquinam quartale vini et duos 
panes. Abbatissa conservat chorum, corpus, missale, calicem, 
(65) omnia ornata summi altaris, vinum ad missas, ianuas, 
seras, claves ecclesiae, domum plebani, animalia seminalia; 
fabrica ornata altaris beatae Mariae Virginis in parochiali, 
hostias, vinum tempore communionis de certis bonis, duo 
lumina perpetua, unum in parochia et aliud in capella, quia 
ibi habetur venerabile sacramentum , agendam , chrisma, 
vexilla , caldarium aquae benedictae ; communitas turrim, 
campanas, funes, ossarium, murum coemiterii, crurifragam, 
recipit etiam fructus coemiterii tanquam de proprietate. Ple- 
banus et iurati disponunt aedituum. Fabrica capellae conser- 
vat seipsam et omnia ornata. Ignorant, quis teneatur conser- 
vare baptisterium et dare sal benedictum. Dicunt eos audi- 
visse quod domina abbatissa debeat, sed aedituus dedit ad 
certa tempora. Ecclesia parochialis habet singulis annis 12 
maldra siliginis 17 7* ft cerae, 82 ft olei, 15 quartalia vini, 
duas aucas, 38 hi. In debitis habet 192 fl., 100 ft hi., 
24 ft cerae , 20 (65 v.) maldra siliginis. In promptis habet 
20 fl., 2 1 /* plaustra vini. Fabrica capellae habet singulis annis 
2 amas vini et 15 quartalia vini, 2 1 /* quartalia silig. 18 /J hi. 
18 ft olei. In debitis 27 fl. 34 ft hi. In promptis medium plau- 
strum vini. 

Almsheim. 2 

Ecclesia parochialis, st. Stephanus patronus, armigeii de 
Lautersheim conferunt. Ibidem altare sanctae crucis stipendia- 

1 2tffenjehn ft^M. granfentljal. 

2 SUfc^etm SBe^Sl. granfentljal »g(. Sreg, Styeinpfala 2, 294. 



Digitized by VjOOQ 1C 



295 

tarn , pastof et iurati conferunt. Sex iurati. Commissarius sus- 
cipitur mettertius a minori decima et habebit expensas suffi- 
cientes. Aedituus dabit mediam minam avenae et manipulum 
luminum ut supra et etiain habebit expensas. Mane suscipitur 
mettertius a maiori decima cum expensis honestis. Cathedra- 
ticum: 12*/» alb. Communis emenda 8 3 hi. Pastor conser- 
vat chorum, animalia seminalia, domum plebani. Armigeri 
de Laudtersheim corpus , januas , seras , clayes ecclesiae ; com- 
munitas turrim, baptisterium , ossarium, cuuifragam; fabrica 
campanas, funes, omnia oinata, vinum ad missas, (66) ut 
tempore communionis de ceitis bonis, 26 ft olei, ceram, 
agendam, libros horarum, chrisma, murum coemiterii in alti- 
tudine septem pedum, si communitas vuU habere altiorem, 
faciat expensis suis, vexilla, caldarium aquae benedictae. 
Plebanus dat 26 ft olei et hostias, recipit fructus coemiterii. 
Plebanus et iurati disponunt aedituum, sed communitas vult 
se intromittere. Aedituus dat sal benedictum. Ignorant de 
conservatione domus capellam, sed fabrica instituit stipendium. 
Poena absentiae ad voluntatem commissarii. Fabiica habet 
singulis annis 12 fl. , 22 maldra sil'ginis, 20 ft cerae, 73 ft 
olei. In debitis 65 fl. , 25 ft hi. In promptis 24 fl. , 86 maldra 
siliginis, 4 plaustra vini. 

Mulheim. 1 
Ecclesia parochialis , st. Matthaus patronus , abbatissa in 
Nonnenmttnster 2 confert, et regitur (66 v.) per commendarium. 
Ibidem altare st. Wolffgangi et Valentini episcoporum conse- 
cratum tantum. Quatuor iurati. Commissarius sero suscipitur 
mettertius a minori decima cum lautis expensis. Aedituus 
dabit mediam minam avenae, et manipulum luminum abscis- 
sum ut supra. Mane suscipitur similiter mettertius a maiori 
decima. Cathedraticum : 16 jJ 4 den. Communis emenda 
20 den., duos panes et quartale vini, bibit communitas cum 
commissario. Pastor conservat chorum , arietem , recipit fructus 
coemiterii; abbatissa praefata corpus, ianus, seras, claves 
ecclesiae , taurum , conservat etiam daas partes domus plebani 
et plebanus tertiam partem; fabrica turrim, campanas, funes, 
omnia ornata et necessaria, vinum ad missas, vinum tempore 

2 Siftcrjienfer^onnenHofter Sfonifenmiinfter in SBormS. 



Digitized by VjOOQ 1C 



296 

coramunionis , hostias, lumen perpetuum, agendam, ceram, 
chrisma, murum coemiterii in altitudine septem pedum ut 
supra, vexilla, caldarium aquae benedictae , communitas bapti- 
sterium ossarium, crurifragam. Aedituus dat sal benedictum. 
Poena absentiae ad voluntatem commissarii. Fabrica habet 
singulis annis 19 ft olei et decimam (67) nucum, 15 *EG cerae 
l 1 /* maldra siliginis 2 '/a A. In debitis habet 25 fl. In promptis 
4 fl. ; duo plaustra vini. 

Colgenstein. 1 
Ecclesia parochialis, st. Petrus patronus, domini ecclesiae 
maioris Wormatiensis conferunt. Ibidem altare st. Sebastiani 
consecratum tantum. Ibidem in sacristia altare st. Nicolai 
episcopi consecratum tantum. 

Filia Oberkhum. 2 
Ibidem capella st. Egidii confirmata, habet domum et resi- 
dentiam. Princeps Palatinus Elector confert, modo Westerburg. 

Filia Hedesheim. 8 
Ibidem capella st. Stephani est annexa praefatae capellae 
sancti Egidii. Ibidem, etiam capella beatae Mariae Virginis in- 
corporata monasterio montis st. Disbodi 4 ordinis cistertiensis. 
Ista capella ante tempora fuit coenobium monialium ejusdem 
ordinis. Septem iurati. Commissarius sero suscipitur mettertius 
a minori decima cum honestis expensis. Aedituus dat mediam 
minam avenae (67 v.) et manipulum luminum ut supra. Mane 
suscipitur similiter a majori decima. Cathedraticum : 10 unfeen 
= 12 1 /* alb. Synodalia: legitimus 1 den., maechanicus 2 den., 
viduus vel vidua 1 U., heimbergerisis colligit, iurati nihil 
dant. Domini praefati chorum, omnia ornata summi altaris, 
domum plebani, taurum. Decima relictae Caspar Lerckhels 5 et 
generosi Wirici de Lapide superiori 6 conservat corpus eccle- 
lesiae, aprum; communitas turrim, campanas, funes, latera 
ecclesiae, baptisterium , ossarium, crurifragam; fabrica ornata 

1 %e%M. granfentyal. 

2 Dbviqfoeim SBe3.=2t. ftranfcntljal. 
8 §eibe§Jjetm SBe^Sl. grattfentfjal. 

4 JUofter Stft&oben&erQ &et ^mi^nad). 

5 Serdj (Settfe!) oon fttrmftetn f. 3fd)r. 26 , 236. 
« S)aun t). Dfarftem f. 3f$r. 26, 224. 



Digitized by VjOOQ 1C 



297 

aliorum altarium, hostias, capellas in Oberkhum et Hettes- 
heim de eorum reditibus, ceram, agendam, chrisma, murum 
coemiterii in altitudine septeni pedum, ianuas, seras, claves 
ecclesiae, vexilla, caldarium aquae benedictae. Campanator 
dat vinum ad missas, sal benedictum. Plebanus dat vinum 
tempore communionis, perpetuum lumen. Plebanus et iurati 
disponunt aedituum , communitas se nititur intrudere. Plebanus 
recipit fructus coemiterii. Poena absentis ad voluntatem com- 
missarii. Venerabile sacramentum non fait illuminatum per 
14 dies. Kleinhans Philip tenetur dare iuratis (68) singulis 
annis prandium et pauperibus mediam amam vini et 1 mal- 
drum tritici in panibus ; sed in duobus annis non dedit vinum. 
Fabrica habet singulis annis 77 maldra siliginis, 24 ft cerae, 
30 ft olei, 8 fl., .3 ft 7 /J hi. In debitis habet 107 maldra 
siliginis, 15^2 fl., 31 ft hi., 15 fi hi., 58 1 )* ft cerae, 83 ft 
olei. In promptis 2 plaustra vini. 

Grinstadt. 1 

Hie sunt duae ecclesiae parochiales, una st. Petri apostoli, 
quam confert generosus dominus de Reippolskirchen et Fride- 
ricus Blickh, armiger, alternitatis vicibus. Ibidem in summo 
altari est etiam beneficium beatae Mariae Virginis confir- 
matum, pastor confert. Ibidem aJtare st. Catharinae, quod 
confert Blieckh praefatus; aliud dictum st. Nicolai, quod 
confert pastor. Omnia ilia beneficia habuerunt domus, sed 
nunc non habent , quia" tempore litis dissipatae et desolatae 
sunt, et reguntur per commendam. Ibidem etiam altare beatae 
Mariae Virginis consecratum tantum. Septem iurati hie , simi- 
liter in alia ecclesia septem et simul iudicant, quia synodus 
alternatis vicibus (68 v.) celebratur in ambabus ecclesiis. Com- 
missarius sero suscipitur a minori decima mettertius et habe- 
bit expensas honestas. Ambo aeditui dabunt minam avenae et 
quilibet medium quartale vini et duos panes et habebunt ex- 
pensas. Mane suscipitur a maiori decima mettertius, similiter 
omnes sacerdotes sive beneficiarii ibidem. Cathedraticum : 25 
alb. Heimbergenses dant 8 3 hi. pro commune emenda, 
juratus et episcopalis nihil. Pastor conservat chorum, missale, 
calicem, omnia ornata, libros horarum summi altaris, agendam, 
vinum ad missas, sal benedictum, domum plebani, sed nunc 

1 (Mnftabt $<$.=& granfentyal. 



Digitized by VjOOQ 1C 



298 

domum non habet, quia desolate tempore litis. Collatores cor- 
pus, aniraalia seminalia; communitas latus, ossarium, cruri- 
fragam , murura coemiterii ; fabrica omnia ornata aliorum 
altarium, vinum tempore conimunionis , hostias, duo luraina 
perpetua, ceram, baptisterium, chrisma, ianuas, ser&s, clavem 
ecclesiae, vexilla, caldarium aquae benedictae. Plebanus et 
iurati disponunt aedituum. Plebanus et aedituus recipiunt 
fructus coetoiterii. Agri et vineae beneficiorum pereunt, "in 
parte incultae sunt. Fabrica habet singulis annis 34 tf hi., 
120 « olei, (69) 30 tf cerae. In debitis habet 260 tf hi., 
110 $ cerae, 222 tf olei. In promptis 20 fl., 4 plaustra vini. 
Ibidem alia ecclegia parochialis , in qua st. Martinus est patro- 
nus, abbas Glandariensis confert earn et regitur per fratrem 
ordinis. Ibidem altare beatae Mariae Virginis confirmatum. 
Abbas praefatus confert, habet domum et residefitem. Ibidem 
a sinistris altare st. (ieorgii martiris confirmatum , habuit 
domum, sed est vendita et alienata et pecunia locata ad usus 
beneficii. Fridericus Blieckh confert et regitur per commendam. 
Ibidem extra villam capella sanctae Trinitatis , est incorporata 
monasterio Glandariensi et sunt in ea tria altaria et in dies 
minatur ruinam. Abbas praefatus conservat chorum et corpus. 
Omnia alia sunt in ecclesia sancti Petri. Communitas conque- 
ritur, quod primissarius beatae Mariae Virginis non legat 
missas suas tempore congruo, sed mane. Fabrica habet singulis 
annis 18 tf cerae, 14 maldra siliginis, 135 1* olei, 7 1 /* fl., 
137* «M. In debitis habet 250 « hi., 109 tf cerae, 447 1 /* « 
olei. In promptis tria plaustra vini. Aedificant hie novam et 
satis egregiam ecclesiam. 

Sausenheim. 1 

Duae sunt hie ecclesiae parochiales, in una st. Petrus 
apostolus patronus, decanus maioris ecclesiae Wormatiensis 
confert. Ibidem altare st. Otiliae consecratum tantum. Aliam 
ecclesiam, in qua sanctus Stephanus est patronus, domini 
ecclesiae Wormatiensis maioris conferunt. Ibidem a dextris 
altare st. crucis, in quindena habet unam missam. Ibidem a 
sinistris in capella altare st. Catharinae, habet domum et non 
residentem , quia non plus habet quam 14 maldra siliginis. 
Septem iurati. Assumuntur hie per dominium temporale, quia 

* $eg.sX. granlent^al. 



Digitized by VjOOQ 1C 



299 X 



scabini sunt bic iurati, etiam non consentientibus plebanis. 
Cathedraticum: 20 unfeen. Communis , emenda 5 hi. Dant 
heimbergenses , unum quartale vini, duos panes et duos 
capones cedunt ad coquinam, et habent expensas cum com- 
missario. Domini praefati conservant choros , corpora , missalia, 
calices et omnia ornata summorum altarium , vinum ad missas, 
sal benedictum, duos tauros, domus plebanorum. Tecta eccle- 
siarum sunt destructa, et tempore pluviali pluit in ecclesias. 
Coramunitas turres, campanas, ossaria, feretrura, muros cae- 
miteriorum , crurifragas. Fabrica una est in ambabus ecclesiis, 
conservat funes, calices, missalia et omnia ornata aliorum 
altarium, vinum (70) tempore communionis, lumen perpqtuum, 
ceram, baptisterium , agendam, chrisma, ianuas, seras, claves 
ecclesiae , vexilla. Altare st. Catharinae dat hostias de certis 
bonis. Decima maior conservat lumen perpetuum , aprum, 
arietem. Plebanus et iurati disponunt aedituum. Plebani reci- 
piunt fructus coemiteriorum. Plebanus st. Petri non habet 
stabula, horreum et domus sunt ruinosa. Poena absentiae ad 
voluntatem commissarii. Fabrica habet singulis annis 12 fl. 
3 hi., 16 maldra siliginis, 5 $ cerae, 170 tf olei. In debitis 
habet 8 & hi., 31 maldra siliginis, 138 t olei, 14 ft cerae. 
In promptis 4 maldra siliginis, duo plaustra vini. 

Leiningen. 1 

Filia ad Sausenheim, celebratum tamen hie synodus. Ibi- 
dem capella st. Nicolai, est beneficium confirmatum. Ibidem 
altare st. Catharinae annexum -sum mo altari (70 v.) sine 
beneficio , habet domum et residentem. Episcopus Wormatiensis 
confert. Ibidem in oppido capella st. crucis, et aliud altare 
beatae Mariae Virginis , beneficium confirmatum , habet domum 
et residentem. Episcopus Wormatiensis confert. Duo sunt pro- 
curators capellae st. Nicolai et disponuntur per consules 
oppidi. Hie nullae habentur expensae. Capella haec providetur 
per plebanos ?n Sausenheim, quia populus non respicit matrem, 
nisi pro baptismate et sepultura. [Cathedraticum nullum, quia 
filia. Communis emenda hie et in Sausenheim una, qui isti 
dant medietatem. Fabrica conservat choiam, campanas, funes, 
omnia ornata, hostias, lumen perpetuum, ceram, chrisma, 
ianuas, seras, claves ecclesiae, vexilla, caldarium aquae 

1 Steuleimngen SBe^Sl. granfentljal. 

Digitized by VjOOQIC 



300 

benedictae ; communitas funem maioris campanae ; domini ma- 
ioris ecclesiae Wormatiensis animalia seminalia. In castro 
datur vinum ad missas et tempore communionis , sal bene- 
dictum de una decima. Fabrica capellae st. crucis conservat 
omnia necessaria in ea. Aedituus disponitur consensu officia- 
lium dominii, plebanorum et consulatus. Ignorant quis debeat 
conservare domos capellanorum. Fabrica capellae st. Nicolai 
habet singulis annis (71) 4 maldra siliginis, 43 ft olei, l 1 /* & 
cerae, 2 1 /* fl,, 9 & 12 |3 hi., nulla debita, nulla deposita. 
Fabrica capellae st. crucis habet singulis annis 4 fl. 8 ft 
5 /J hi. , 7*/2 maldra siliginis, 2 U cerae. In debitis habet 
7 ft 9 /J hi., 4 ft cerae. In promptis 8 $ 6 hi. 

Sultzen. 1 

Ecclesia parochialis, st. Joannis baptista patronus, domini 
Neuhusenses conferunt. Ibidem altare non consecratum. Duo 
iurati , commissarius suscipitur sero mettertius in minori 
decima et habet expensas solennes. Aedituus dat mediam 
minam avenae et manipulum lumimtm, habet etiam expensas. 
Mane suscipitur a maiori decima mettertius. Plebanus, iurati 
et aedituus habent expensas solennes cum commissario, et in 
casu quo expensae non fierent, potest accipere meliorem 
librum et procurare. Cathedraticum: 12*/2 alb. 5 un^en. Com- 
munis emenda 16 den. Domini Neuhusenses conservant chorum, 
corpus, omnia (71 v.) ornata divini cultus, vinum ad missas, 
medium lumen, taurum, aprum, domum plebani, disponunt 
aedituum ; communitas turrim , campanas , funes , baptisterium, 
ossarium, murum coemiterii, recipit fructus coemiterii; fabrica 
hostias, medium lumen, ceram, chrisma, ianuas, seras, claves 
ecclesiae , vexilla , caldarium aquae benedictae. Aedituus hucus- 
que dedit vinum tempore communionis; plebanus arietem, sal 
benedictum. Habent malam agendam propter discordiam, quia 
domini recusant disponere , sic communitas , sic et jurati. 
Noluerunt obedire, quia dixerunt quod semper essent proni in 
his, quae ipsi deberent facere , sed nos negligeremus apponere 
manum in expeditionem , quia ad plura tempora deferebant, 
domum plebani omnino decidisse, et quia non resideret apud 
ipsos in detrimentum animarum suarum, et allegarunt, unum 
virum obiisse sine sacramentis. Pater reverendissime , punctura 

1 O&erfiUaen JB^a. granfentijai »gl. ftreg, ^eiupfals 8, 378. 



Digitized by VjOOQ 1C 



301 

baculi pastoralis utendum est. Poena absentiae V 2 * cerae. 
Fabrica habet singulis annis 21 raaldra silig., 2'/*ft hi., 2 ft 
olei. In debitis habet 30 maldra siliginis, 20 ft hi. In promptis 
12 maldra siliginis, 8 ft hi. Stetten patronus ecclesiae. 1 



Sedes Preinsheim. 8 
Bettenberg. 8 
Ecclesia parochialis , st Martinus patronus , decanus eccfe- 
siae Wormatiensis maioris confert. Ibidem altare sanctae 
Catharinae confirmatum, habet domum, est quasi ex toto 
collapsa et requirit residentem. Plebanus et iurati conferunt. 
Filia minor Carlebach. 4 Ibidem capella st Nicolai confirmata, 
habet domum et residentem, Hanns Braun confert. Filia 
Babenheim. 5 Ibidem capella beatae Mariae Virginis confirmata, 
habet domum et residentem. Decanus praefatus confert. Septem 
iurati. Commissarius suscipitur sero a minori decima metter- 
tius et habebunt expensas solennes. Aedituus dat mediam 
minam avenae et manipulum luminum ut supra et habebit 
expensas. Mane similiter a maiori decima, et in casu, quo 
non fierent expensae, potest accipere missale. Cathedraticum : 
10 unfcen. Communis emenda 25 den. Domini maioris ecclesiae 
Wormatiensis conservant •mediam partem chori et corporis 
ecclesiae versus meridiem, ianuas, fenestras, missale, calicem, 
omnia ornata, libros horarum, agendam, murum coemiterii 
et crurifragam versus occidentem; plebanus vinum ad missas 
et tempore communionis, 26 ft olei, sal benedictum, recipit 
etiam fructus coemiterii; fabrica funes, hostias, vexilla, cal- 
darium aquae benedictae ; omnes parochiani baptisterium, 
turrim, campanas, ossarium. Domini de Heyna 6 conservant 
murum coemiterii versus septentrionem. Communitas de minori 
Carlebach conservat murum coemiterii versus orientem; (73) 
communitas in Babenheim conservat murum coemiterii versus 

1 8«f«$ t">n fpfiterer Qaifo im (Sob. A. 

2 IBt^S. SReuftabt a. b. §arbt. 
8 Se^g. granfentijal. 

4 fltein^arl&ad) &fr£L grantent$al. 

5 SBo&enljeim am $erg SBej.^. SReufiabt. 

6 Softer ber 2luauftiner^§or§etren ju §Mn$m f. %xtt) f 9Hjempf<tfa2, 312. 



Digitized by VjOOQ IC 



302 

meridiem usque ad curiam plebani. In capella Babenheim est 
perpetuum lumen, quia ibi sunt sacramenta. Communitas 
ibidem conservat capellam. In capella in minori Carlebach 
habetur perpetuum lumen, quia ibi sunt sacramenta, Com- 
munitas ibidem conservat capellam. Plebanus 6t iurati dispo- 
nunt aedituum. Ignorant quis debeat aedificare necessitatis 
tempore domos capellanorum. Capellanus in Babenheim habuit 
vineam, quae nunc ex toto est devastate et manet inculta. 
Plebanus neglexit unam mulierem cum Sacramento in minori 
Carlebach et dicunt eum fuisse requisitum, et sic obiit mulier 
inconfessa nee communicata. Plebanus dicit, quod visitavit earn 
et quando venit non potuit loqui et venit ad dementiam, sic 
quod non habuit usum rationis. Fabrica habet singulis annis 
23 */* maldra siliginis, 2 fl. 7 1 /* ft hi., 103 ft olei, 6^/2 ft cerae, 
unam amam vini. In debitis habet 20 ft hi. ; in promptis 3 fl. 
1 ft hi. , tria plaustra vini. 

Lusselstatt. 1 

(73 v.) Ecclesiaparochialis, st. Leodogarius patronus, pater 
ill Heine confert. Ibidem altare sanctae Catharinae confirmatum, 
habet domum 'et non residentem. Comes de Leiningen et iurati 
conferunt. Septem iurati. Commissarius sero suscipitur a minori 
decima mettertius et habet expensa solennes, dabit equis me- 
diam minam avenae et stratum bonum. Mane maior decima 
similiter per omnia. Cathedraticum : 10 unfeett. Communis 
emenda 8 4 /* un&ett 1 hi., et possunt redimere infra quindenam 
cum 26 den. Domini in Heine conservant chorum, missale, 
omnia ornata summi altaris, vinum ad missas, agendam, 
libros horarum, domum plebani, animalia seminalia; fabrica 
corpus, turrim, campanas, funes, omnia ornata ad altare 
st. Catharinae, vinum tempore communionis, hostias, lumen 
perpetuum, ceram, baptisterium , chrisma, ossarium, murum 
coemiterii, ianuas, seras, claves ecclesiae, vexilla. Aedituus 
dat sal benedictum, et recipit fructus coemiterii. Plebanus et 
iurati disponunt aedituum. Ignorant de conservation domus 
capellani. Poena absentis ad voluntatem commissarii. (74) 
Fabrica habet singulis annis 3 fl. 2 ft 7 /J hi., 2 maldra sili- 
ginis, 16 ft cerae, 58 ft olei. In debitis habet 8 fl. 24 ft hL, 
7 1 /* ft olei. In promptis I 1 /* plaustrum vini, 1 fl. 

1 Seiftabt 8e&.:». Sffeiiftabt a. b. &rcbt »gl. %xtt) 2, 491. 



Digitized by VjOOQ 1C 



303 

Weissenheim. 1 
Ecclesia parochialis, st. Joannes et Paulus patroni, domini 
maioris Wormatiensis conferunt. Ibidem altare st . ... 2 con- 
secratum tantum. Filia Babenheim ut supra sub Bettenberg. 
Populus hie alternitatis annis visitat banc ecclesiam et Betten- 
berg, sic tamen, quod viri isto anno Bettenberg et mulieres 
Weissenheim, alio anno mulieres visitant Bettenberg et viri 
Weissenheim. Plebani dicunt, quod sit error et melius esse, 
ut inveniretur melior modus. Commissarius sero suscipitur 
mettertius a decima ecclesiae et dabit duplices panes , duplices 
carnes et ruptum caponem et vinum optimum. Aedituus dabit 
manipulum luminum, et habebit etiam expensas. Ecclesia 
dabit mediam minam avenae. Commissarius etiam potest 
habere canem. Mane suscipitur similiter a maiori decima; 
plebanus iurati et aedituus (74 v.) habent etiam expensas, 
sed mane datur etiam assatura et in casu, quo expensae non 
fierent modo praedicto, debent fecere de novo. Septem iurati. 
Gathedraticum: 16 13 hi. 4 den. Communis emenda 5 tf hi., possunt 
tamen infra quindenam redimere cum 5 hi. Duo heimbergenses 
dant unum quartale vini ad collationem et debent apponi'frag- 
menta, quae superfuerunt, et habebunt etiam collationem. Et in 
casu, quo expensae omnino non fierent, tunc commissarius 
potest accipere missale et procurare pro se et praefatis apud 
hospitem modo praescripto. Et iurati debent sequi commissa- 
rium sub poena 16 den. et domini maioris ecclesiae Worma- 
tiensis debent dare salarium diurnum. Domini praefati conser- 
vant chorum, missale, calicem, omnia ornamenta summi 
altaris, vinum ad missas et tempore comtounionis , sal bene- 
dictum, domum plebani, taurum; fabrica corpus, medium 
lumen, ceram, agendam, chrisma, ianuas, seras, claves 
ecclesiae, vexilla, caldarium aquae benedictae, recipit etiam 
fructus coemiterii ; communitas turrim , campanas , bapti- 
sterium, ossarium, crurifragam, aprum, arietem, funes cam- 
panarum cedunt de certis bonis. Plebanus medium lumen, 
hostias de uno agro. (75) Murum coemiterii versus occidentem 
conservat armiger de Eppelborn, quia habet domum contiguam, 
aliam partem muri conservat fabrica. Plebanus et iurati dis- 
ponunt aedituum. Poena absentis 16 den. Fabrica habet sin- 

1 SBBetfjen§eim am 93erg, 8q.sf(. Steuftabt a. b. fcatbfc 

2 ber 9lame fe^It in 6eiben ©anbfd^riften. 



Digitized by VjOOQ 1C 



304 

gulis annis 6 1 /* fl. 6 1 /* ft hi, 8 1 /* maldra siliginis, 2 ft 
cerae, 16 ft old. In debitis habet 32 V« ft hi, 5Vi A-, 3 ft 
cerae, 8 quartalia nucum. In promptis 7fl., 24 maldra silig., 
5 maldra avenae, 2 maldra hordei, 2 plaustra vini. - De illis 
proventibus dat fabrica aedituo mercedem. 

Pfeffingen. 1 

Eccjesia parochialis , st. Petrus patronus K stipendiati collegii 

universitatis Heidelbergejnsis conferunt. Ibidem altare beatae 

Mariae Virginis et st. Annae consecratum tantum. Ibidem 

altare st. Valentini cdnsecratum tantum in sacristia. Ibidem in 

monte capella st. Michaelis confirmata, praefati stipendiati 

conferunt. 

Filia Ungstein. 2 

Ibidem capella sancti Nicolai confirmata. 

Filia Kalstatt. 3 
(75 v.) Ibidem capella st. Albani confirmata , habet domura 
et residentem. Ibidem altare st. Nicolai confirmatum, habet 
domum et residentem. Ibidem in sacristia altare st. Sebastiani 
consecratum tantum. Ibidem in campis capella st. crucis con- 
firmata , habet domum et residentem. Ibidem altare st. Jodoci 
consecratum tantum. Omnia ista beneficia conferunt praefati 
stipendiati. Septem iurati. Commissarius sero suscipitur in 
dote mettertius et habebit expensas honestas et equi habebunt 
pabulum usque ad nares. Mane suscipitur similiter a maiori 
decima cum plebano et iuratis. Jurati possunt unum vocare 
ad prandium. Cathedraticum : 20 mtfeen, dat maior decima. 
Communis emenda 6 den. Fabrica conservat chorum, murum 
coemiterii, campanas, funes, turrim, omnia ornata, libros 
horarum, ossarium, perpetuum lumen, ceram, baptisterium, 
agendam, chrisma, januas, seras, claves ecclesiae, cruri- 
fragam, vexilla, caldarium aquae benedictae. Decimatores 
conservant corpus ecclesiae ; pastores domum plebani , non 
habet horreum et stabula. Aedituus dat vinum ad missas, sal 
benedictum, recipit etiam fructus coemiterii. Vinum tempore 
communionis cedit de certis bonis. (76) Plebanus disponit 
aedituum. Communitas animalia seminalia. Habent hie agendam 

1 Wftfngen S8eg.^. 3Heuftabt. 

2 ^M. S«euftabt. 

* 5?aUftabt %qM. SReuftabi. 



Digitized by VjOOQ 1C 



305 

malam et falsam. Possessor capellae st. Michaelis conservat 
capellam, sed aedificia eius pereunt. Similiter bona laboriosa; 
esset obviandum. Communitas in Ungstein conservat capellara 
ibidem per omnia, communitas in Kallstadt conservat murum 
coemiterii, turrim, campanas ibidem. Sed fabrica ejusdem 
capellae conservat perpetuum lumen , quia ibi est sacramentum 
Eucharistiae et sepultura, dat vinum ad missas et hostias. 
Capella st. crucis conservat seipsam. Capellanus dixit mihi, 
quod resedit ibi 14 annis et in istis annis non fecerunt plures 
computationes quam duas vel tres , habet tamen singulis annis 
22 fl. Nee ego potui habere computationem , quia procurators 
non fuerunt praesentes et sunt isti dominus Petrus Sartoris, 
beneficiatus in Diirckheim Spirensis dioecesis, Joannes Siebhin, 
laicus ibidem et Simons Hensell in Ungstein. Comes de 
Leiningen se iritrudit. 

Erppelsheim. 1 

(76 v.) Eccle§ia parochialis, st. Albanus et Sylvester pa- 
troni, Princeps Palatinus Elector confert. Tres iurati. Com 
missarius sero suscipitur a minori decima mettertius et habe- 
bit expensas bonas in domo plebani. Aedituus dat mediam 
minam avenae et manipulum luminum abscissum , ut supra et 
habebit expensas. Mane suscipitur metquintus et similiter 
iurati habent expensas a maiori decima. Cathedraticum: 
10 unfectt. Communis emenda 10 /J 6 hi. , 1 fjelbelingen, possunt 
infra quindenam redimere cum 20 hi. et duobus caponibus, 
communitas dat. Pastor conservat tectum chori ; fabrica 
chorum, calicem, omnia ornata, vinum ad missas, hostias, 
perpetuum lumen, ceram, agendaim, caldarium aquae bene- 
dictae; communitas turrim, campanas, corpus, murum coe- 
miterii , ossarium , funes , vinum tempore communionis , bapti- 
sterium , sal benedictum , feretrum , ianuas , seras , clavem 
ecclesiae , crurifragam , animalia seminalia ; maior decima 
tectum corporis , missale ; plebanus chrisma. Plebanus et 
iurati disponunt aedituum. (77) Fructus coemiterii: gramina et 
frondes recipit plebanus, fabrica vero arbores. Ignorant, quis 
debeat conservare vexilla, caldarium aquae benedictae, domum 
plebani. Domus plebani est valde ruinosa , nee potest earn in- 
habitare, nee moratur ibi. Fabrica habet singulis annis 

1 @q>ol$eim 33e$.=3l. Stetfiabt. 

8dtfc$r. xxvn. 20 



30G 

26 maldra silig., 3 fl., 2 1 / 2 % hi., 34 tf olei, 5 % cerae. In 
debitis habet 4 maldra siliginis^ 6% ft cerae, 15fl.,8tfl70U. 
In promptis 20 maldra siliginis. 

Freinsheim. 1 
Ecclesia parocfaialis, st. Petrus patronus, damini ecclesiae 
Wormatiensis conferunt. Ibidem ante chorum altare trium 
regiun confirmatum, babet domum et residentem, plebanus et 
iurati canferunt. Ibidem a dextiis altare sancti Laurentii con- 
firmatum, habet domum et residentem, plebanus et iurati 
conferunt. Ibidem a sinistris altare st. Catharinae confirmatum, 
habet domum et residentem, plebanus et iurati conferunt 
Ibidem in sacristia altare omnium sanctorum et st. (77 v.) 
Michaelis consecratura tantum. Ibidem extra villam in monte 
capella beatae Mariae Virginis confirmata, domini ecclesiae 
Wormatiensis conferunt , sed nunc praesentavit praepositus in 
Enckhenbach ; 2 ibidem altare st. Annae confirmatum, habet 
domum et residentem, armigeri de Meckhenheim conferunt. 
Ibidem altare st. Erhardi confirmatum, habet domum et resi- 
dentem, plebanus et iurati conferunt. Septem iurati, sed de- 
fecit unus propter errorem, quia iurati nolunt alium habere, 
quam de scabinatu sive de judicibus. Burgravius in Alzeia, 
Morsheim, scripsit eis, ut susciperent unum de communitate; 
ego idem sensi,, quia alias fieret domino sive plebano, cum ipsi 
eligerent sive praesentarent, sine consensu plebani. Ego non 
potui eos inducere aliquo modo, sed manserunt in sua opi- 
nions Commissarius sero suscipitur mettertius in hospitio 
publico et habet ibi expensas honestas a decima minori. Aedi- 
tuus dat mediam minam avenae et lumina, ut supra. Mane 
maior decima dat commissario 7 /3 hi. minus 4 den. pro ex- 
pensis suis. Cathedraticum : 20 unfeen. Communis emenda 
5 unfeen, ita tamen quod legitimus det 1 den., viduus vel vidua 
1 hi., maechanicus 2 den. Capella in monte et ecclesia paro- 
chialis pariformiter (78) conservantur et habent etiam unam 
fabricam. Fabrica conservat choros, funes, omnia ornata, 
calices , missalia , vinum ad missas , hostias , tria lumina per- 
petua et lumen nocturnale ante ossarium, ceram, ehrisma. 
Maior decima conservat corpora ecclesiarum. Habent magnum 

* 93ea.=3C. Beuftabt. 

2 Jtfofter ©ncfenbadj 93e&.=2t. flmfetSfoutern. 



Digitized by VjOOQ 1C 



307 

defectum in corpore parochiae, quia nimis strictae et arctae. 
Domos capeljanorum conservant capeljani. Community latera, 
murupi coepiterii, crurif^agas, ossarium, turres, baptisterium, 
campauas, ^gendam, yexilla, caldarium aquae benedictae, 
animalia seminalia. Plebanus et iurati disponunt aedituum. 
Aedituus dat vinum tempore communionis.. Domini maioris 
ecclesiae Wormatiensis conservant domum plebani. Jurati 
YQlimt, quod plebanus debeat cum eis deferre excessus, ego 
restiti, eo quod quis posset dicere^ Ecclesiae plebanus reve- 
lavit ex confessione; sed frustra restiti, quia non potui eos 
revocare ab errore isto. Similiter est error de superpelliceis, 
quae fabrica hucusque dedit, nunc procuratores rtecusant et 
allegant consuetudines collegiorum. Altare trium regum est 
modicum violatum per collisionem alterius lapidis, quia aedi- 
ficabatur chorus, similiter altare sancti Laurentii, ruptum ante 
longa tempora et reformarunt (78 v.) tunc tapetibus, sed 
nunc tapetes ceciderunt. Fabrica habet singulis annis 63 fl., 
4 fb 15 (i hi., 10 7* maldra siliginis, duo plaustra vini, 36 4 /« & 
cerae, 184 ft olei, 7 ft hi., quas vocant l)etlerstn3. In debitis 
habet 43 7* fl., 2 U 6 hi., 14 ft cerae. In promptis habet 
4 plaustra vini, 3 fl.; redemerunt isto anno 5 fl., cum 100 fl. 

Dackenheim. 1 

Ecclesia parochifflis , beata Virgo patrona , domini de Heine 
conferunt. Ibidem altare st. Catharinae confirmatum, habet 
domum, sed est combusta. Domini praefati conferunt, regitur 
per commendam , est satis bene dotatum. Septem iurati. Com- 
missarius sero suscipitur a plebano mettertius cum expensis 
solennibus. Aedituus dabit mediam minam avenae et lumina, 
ut supra. Mane suscipitur a dominis praefatis mettertius, 
dabunt equis mediam minam avenae et coipmissario et suis 
expensas lautas , similiter iuratis et, heimbergensibus. Cathe- 
draticum: 10 unfeen. Communis emenda 3 % hi. , possunt re- 
dimere infra quindenam cum 20 den. et duobus caponibus. 
Et post prandium heimbergenses dant (79) unum quartale 
vini. Domini praefati conservant chorum, missalia, calices, 
omnia ornata, corpus, funes campanarum, superpellicea , ani- 
malia geniip^lia, viii^m ad missas, medium lumen, agendam, 
sal benedictum, ianuas, seras et claves ecclesiae, domum 

1 93e&.=2l. Stoftabt a. b. §arbt, 

20* 

Digitized by VjOOQ 1C 



308 

plebani. Tectum corporis est destructum et pluit tempore plu- 
viali in ecclesiara. Communitas turrim, campanas, feretrum, 
crurifragam. Plebanus et iurati disponunt aedituum. Fabrica 
dat hostias de certis bonis, medium lumen et lumen noctur- 
nale , ceram , baptisteriura , chrisma , ossarium , murum coemi- 
terii septem pedum, vexilla, caldarium aquae benedictae. 
Aedituus recipit fructus coemiterii. Poena absentis 16 den. 
Conqueruntur, quod capellanus nunquam assistat plebano in 
festivitatibus. 

Herxheim. 1 
Ecclesia parochialis , st. Jacobus patronus , domini de Heine 
conferunt. Ibidem altare beatae Mariae Virginis (79 v.) confir- 
matum, habuit domum, sed est combusta tempore litium. 
Plebanus et duo jurati seniores conferunt, et regitur per com- 
mendam. Quatuor iurati. Commissarius sero suscipitur a minori 
decima et habebit expensas bonas mettertius, aedituus dat 
1 sterling avenae et manipulum luminum abscissum, ut supra, 
et habebit expensas. Mane similiter a maiori decima. Cathe- 
draticum nullum, quia Luselsstadt et ista ecclesia fuerunt 
quondam una , quare adhuc dant unum cathedraticum , scilicet 
10 tinmen. Communis emenda 20 den. et duos capones. Domini 
praefati conservant chorum , vinum ad missas , sal benedictum, 
animalia seminalia, domum plebani; fabrica corpus, omnia 
ornata summi altaris , medietatem ornamentorum altaris beatae 
Mariae Virginis, aliam medietatem communitas, hostias, medium 
lumen, ceram, baptisterium , agendam , chrisma, ianuas, seras, 
claves ecclesiae, vexilla, caldarium aquae benedictae; com- 
munitas turrim, campanas, ossarium, feretrum, murum coe- 
miterii, crurifragam; plebanus funes, vinum tempore com- 
munionis, medium lumen perpetuum, recipit fructus coemiterii. 
Plebanus et iurati disponunt aedituum. Poena absentiae 2 alb. 
Summum altare est modicum (80) in uno cornu violatum per 
tonitruum. (sic!) Fabrica habet singulis annis unum plaustrum 
vini, 7 S hi., 7 $ cerae, 24 «& olei. Nulla debita. In promptis 
habet 1 plaustrum vini et 10 fl. 

Kircheim. 2 
Ecclesia parochialis, st. Andraeas patronus, domini de 
Heine conferunt. Ibidem altare st. Catharinae confirmatum, 

1 %q.W. Steuftabt a. b. §arbt. 

2 Jtitdftetm am @cf Sej.^. grattientljal. 



Digitized by VjOOQ 1C 



309 

habet domum et residentem. Campanaria est annexa beneficio. 
Praefati doniini conferunt. Filia Bissersheim, ut infra patebit. 
Extra Kircheim in campis capella beatae Mariae Virginis , sed 
est dominorum st. Joannis de Rhodis. Septem iurati, sed 
modo fuit magna discordia, quia aliqui, qui erant electi, 
noluerunt assumere. et officialis sive cellarius Principis 
Palatini in Dirmstein noluit, ut facerent iuramenta nee se 
aliquo obligarerit , nisi de sua singulari scientia ; quare 
noluerunt obedire. Sic ex jussu domini reverendissimi decrevi, 
interdictum ibidem servari. Dominus noster reverendissimus 
postea relaxavit , sed (80 v.) sed quo fine ignoro. Pater in 
Heine , ne videretur consentire rebellioni eorum , dedit 
12 ! /2 alb. pro catechesi. 

Bissersheim. 1 

Filia Synodalis. 
Ecclesia parochialis , st. Margaretha et Blasius patroni, 
domini de Heine conferunt. Ibidem altare st. Catharinae an- 
nexum plebaniae. Septem iurati. Hie nullae expensae, quia 
filia. Fabrica disponit superpellicea , chorum, corpus, funes, 
omnia ornata, hostias, vinum tempore communionis de certis 
bonis , lumen perpetuum , ceram , baptisterium , agendam, 
chrisma, murum coemiterii in altitudine septem pedum, si 
communitas vult habere altiorem , faciat expensis suis, januas, 
seras, claves ecclesiae, vexilla, caldarium aquae benedictae. 
Communitas conservat turrim, campanas, vinum ad missas, 
ossafium, feretrum, disponit etiam aedituum; aedituus sal 
benedictum; domini maioris ecclesiae Wormatiensis arietem; 
armigeri de Randeckh aprum; domini de Heine taurum. Com- 
munitas conqueritur, quod non valeat. (81) Plebanus recipit 
fructus coemiterii. Ignorant, quis debeat conservare, sive de 
novo aedificare domum plebani, si opus esset. Plebanus con- 
questus est mihi, quod domini Hegenenses recipiant decimas 
de dote ecclesiae suae, et ipsi sint patroni et habent decimas 
de ecclesia ilia. Sic faciunt in multis locis, ubi ipsi conferunt 
ecclesias , quod recipiant decimas a dotibus et spoliant sic 
quodammodo pauperes sacerdotes. Poena absentiae 16 den. 
Fabrica habet singulis annis 12 maldra siliginis, 6 % cerae, 
33 fC olei. In debitis 31 % maldra siliginis, 1 fl M 22 /J hi., 6 ft 
1 SBea.-St. granfentijal. 



Digitized by VjOOQ 1C 



310 

cerae, 17 & olei. In promptis 10 fl. , 8 mafdra siliginis, 
medium plaustrum vini. 

Mons Haselbach. 1 
Ecclesia parochialis, st. Cyriacus patronus, domina abba- 
tissa in Nonnenmtinster confert. Ibidem -beneficium in sumirio 
altari confirmatum , habet domum et residentem , domina 
praefata confert. Stabula et horreum corruerunt, quia hodie 
dissolutus est. (?) (81 v.) Ibidem capella sanctorum Philippi et 
Jacobi atque Walpurgis confirmata. Domina praefata confert, 
et regitur per commendam. Filia Carlebach maior et filia 
Laumersheim, ut infra. Commissarius sero suscipitur in dote 
mettertius et habebit expensas bonas. Aedituus dat mediam 
minam avenae et manipulum ltiminum abscissum, ut supra, 
et habebit expensas. Mane iterum suscipitur in Bote , similiter 
omnes sacerdotes sive beneficiarii, tarn in ecclesia parochiali 
quam in filiabus , similiter iurati et aeditui , et maior decima 
• faciet expensas bonas. Cathedraticiim : 20 unfeen. Coiiitiiunis 
emenda in Carlebach 8 /J 3 hi., in Laumersheim 5 /J hi., 
maechanicus 2 den. Domina praefata conSei'vat ecclesiam paro- 
chialem et capellam ibidem per totum ac omnia necessaria 
praeter ea quae sequuntur; fabrica luiheti nocturnale, super- 
pellicea. Duae communitates , scilicet Carlebach et Ldlit^rs- 
heim, murum coemiterii, crurifragas. Aelclituus dat vinum ad 
missas tempore communionis, hostias, chrisina, sal benedictutti. 
Plebanus disponit animalia semihalia hie et in filiabus. Hie 
et in filiabus non dant plures quam quatuor obolos (82) pro 
offertorio. Duo communitates praefatae conservant corpus 
capellae et latera, turrim, campanas, januas, seras et claves 
in eadem; fabrica perpetuum Jumen in eadem capella; funes 
cedunt de certis bonis in capella, ut supra. Aedituus dat vinum 
ad missas, iostias et unus aedituus praest : parochiali ecclesi^ie 
et capellae. Baptisterium translatum in capellam. 

Carlebach maior, filia. 2 
Ibidem capella, st. Jacobus' patronus, summum altare est 
annexum parochiae. 'Ibidem a dextris altare st. Catharinae 

, 4 * S3erQl)affel&atf) , ?inw§an§mex Drt bet Saumer^eun t>gl. greg, 3ft^ein= 
pfalj *, 344. 

2 ©roftfarl&ac$ »cj.-«. granlentfjal. 



Digitized by VjOOQ 1C 



311 

confirmatum , habet domum , sed ruinosam , nee residentem, 
regitur per commendam. Domina praefata i confert. Ibidem a 
sinistris altare beatae Mariae Virginis confirmatum, habet 
domum, sed valde ruinosam, praefatus capellanus, habens 
beneficium in summo altari parochialis ecclesiae , est possessor. 
Hie homo sine cura vel, ut potius dicam, sine conscientia vivit. 
Domina praefata confert. Quatuor iurati, et sunt similiter 
(82 v.) iurati parochialis ecclesiae. Fabrica capellae conservat 
chorum, omnia ornata, calices, missalia, lumen iperpetuum, 
duo lumina nocturnalia, cerain, vesilla, caldarium aquae 
benedictae, superpellicea ; fraternitas conservat feretrum ; icom- 
munitas latera, turrim, campanas, ossarium , murum coemiterii, 
ianuas, seras, claves ecclesiae. Plebanus et communitas dis- 
ponunt aedituum; fabrica et communitas conservant corpus 
ecclesiae; collatores beneficiorum conservant domos icapellano- 
rum et hoc quando igne vel incendio hostili jperirent. Vinum 
ad missas et hostiae cedunt de certis bonis, funes cedunt de 
certis bonis. 

Laumersheim tfilia. 2 
Ibidem capella, st. Bartholomaeus patronus, summum 
altare est annexum ecclesiae parochiali. Ibidem a sinistris 
altare st. Georgii confirmatum, habet domum 6t residentem, 
plebanus et iurati conferunt. Ibidem altare beatae Mariae 
Virginis confirmatum, habet domum et resideiitem, armigeri 
dicti die Kolben conferunt de Warttenberg. 3 Ibidem ante 
chorum altare st. cruris confirmatum, ! habet domum et (83) 
residentem. Armigeri de Bissersheim 4 conferunt. Ibidem a 
dextris dltare st. Catharinae, habet domum 6t residentem, *et 
regitur per commendam. Domina praefata confert. Ibidem 
etiam altare st. spiritus, ! hglbet domum et residentem. Senior 
armiger de Flersheim et iurati ibidem dt domina praefata 
conferunt alternatis vicibus. Tres iurati sunt etiam obligati 
ecclesiae parochiali. Communitas conservat corpus, turrim, 
campanas, funes, latus, sal benedi^tum, ossarium, feretrum, 
•murum coemiterii, duas cnirifragas, januas, seras, clavem 
ecclesiae, caldarium aquae benedictae. Plebanus, iurati 'et 

1 b. ,§. bie 3le6tiffin von 9tonitenmun{ter. 

2 8eg.&. grarifentyal t>Ql. %xtt), ^empfals 2, 365. 

8 Ue&er bie ftolb v. SBarten&era t>&I. g*e,9 a. a.0. 3, ,176rf. 
4 »fll. Sreg, 2, 330. 



Digitized by VjOOQ 1C 



312 

communitas disponunt aedituum; fabrica calices, missalia, 
omnia ornata, duo lumina festivis diebus, vexilla, super- 
pellicea ; armigeri de Flersheim dant vinum ad missas , hostias, 
medium lumen perpetuum; praesentia ibidem medium lumen. 

Geroltzheim. 1 
Ecclesia parochialis, st. Leodegarius patronus, armiger 
(83 v.) dictus Veltin zur Hauben 2 confert. Ibidem altare 
beatae Mariae Virginis dotatum , habuit domum , sed nunc est 
alienata, dominus Joannes Lenhus confert. Quatuor iurati. 
Commissarius sero suscipitur a plebano mettertius cum bonis 
expensis et honestis. Aedituus dabit mediam minam avenae 
et manipulum luminum, ut supra, et habebit expensas. Mane 
suscipitur a maiori decima metquintus cum expensis solennibus. 
Cathedraticum : 10 unfeen. Communis emenda 5ft hi., sed infra 
quindenam possunt redimere cum 5 /J hi. , maechanicus 2 den. 
Veltin zur Hauben conservat corpus, januas, seras, claves 
ecclcsiae. Ecclesia eget tecto et fenestris. Fabrica disponit 
superpellicea plebano, capellano et aedituo, conservat sacri- 
stiam, omnia necessaria ad summum altare, ornata altaris 
beatae Mariae Virginis , agendam , vinum tempore communionis, 
hostias, lumen perpetuum , ceram, chrisma, vexilla, caldarium 
aquae benedictae; communitas conservat murum coemiterii, 
crurifragas, turrim, capanas, funes, baptisterium , ossarium, 
animalia seminalia. Murus coemiterii ruptus est. Coemiterium 
caret crurifraga et bruta intrant (84) caemiterium , praesertim 
porci quasi effodiunt cadavera mortuorum; similiter canale 
infra chorum et turrim putrefactum est et pluviae ibidem 
nocent. Primissarius conservat lumina altaris et lumen per- 
petuum. Tenetur etiam in hebdomada (sic!) legere duas missas, 
sed rarissime vel quasi nunquam legit eas. Aedituus vinum ad 
missas , sal benedictum. Plebanus et jurati disponunt aedituum 
cum consensu communitatis. Plebanus recipit fructus coemiterii. 
Poena absentis CQmmunitati 5 /3 hi. et commissario ad placitum. 
Sic tamen adjudicant, quod nullus absens incurrat poenam 
ante undecimam horam; est contra jurisdictionem domini. 
Fabrica habet singulis annis 4 fl. , 8 ft hi. , 30 maldra sili- 
ginis, 5 ft cerae. In debitis habet 33 ! /t ft hi.; in promptis 

* ®erol^eim 8ej.=2l. granfentljal. 
2 »fll. 3Wt. 26, 224. 



Digitized by VjOOQ 1C 



313 

duo plaustra vini, 84 maldra siliginis. Pastor conservat chorum, 
domum plebani; tectum chori est ruptum, et tempore pluviali 
valde pluit in chorum. 

Weisheim. 1 
. Ecclesia parochialis , st. Cyriacus et st. crux patroni, 
domini Neuhusenses conferunt. Ibidem a dextris (84 v.) altare 
beatae Mariae Virginis confirmatum, habet domum et non 
residentem, regitur per commendam, domini praefati confe- 
runt. Ibidem ante chorum altare st. Elisabeth confirmatum, 
habet domum et residentem; plebanus et iurati conferunt. 
Ibidem a sinistris altare st. Nicolai, habet domum et resi- 
dentem, regitur per commendam, praefati domini -conferunt. 
Quatuor iurati. Commissarius sero suscipitur a minori decima 
mettertius. Aedituus dat mediam minam avenae et manipulum 
luminum abscissum infra et supra manum et habebit expen- 
sas. Mane a maiori decima similiter et habebit expensas so- 
lennes. Cathedraticum : 10 unfeen, raaior decima dat. Syno- 
dalia: legitimus 1 Singer fetter, jurati nihil, hospes 2 den., 
maechanicus 2 den., aedituus colligit; domini Neuhusenses 
omnia ornata summi altaris, missale, calicem, chorum, cor- 
pus, latera, ianuas, seras, claves ecclesiae, vinum ad missas, 
sal benedictum, agendam, domum plebani. Plebanus non 
habet horreum, est sibi et doti detrimentum, quia oportet 
eum locare agros laicis, quia non habet, ubi ponat segetes 
et per consequens non potest fimare do tern; stabula corruerunt. 
(85) Tectum corporis est ruptum, et tempore pluviali pluit 
super altare sanctae Elizabet. Communitas conservat turrim, 
campanas et etiam pavimentum ecclesiae sive corporis, cruri- 
fragas, ossarium, murum coemiterii, chrisma, baptisterium, 
duos tauros , arietem ; fabrica funes ,' superpellicea plebani , ca- 
pellanorum et aeditui, vinum tempore communionis de certis 
bonis, hostias, lumen perpetuum, duo lumina nocturnalia, 
ceram, vexilla, caldarium aquae benedictae. Plebanus sive 
decima minor conservat lumen nocturnale, aprum, et recipit 
fructus coemiterii. Plebanus et iurati consensu communitatis 
disponunt aedituum. Ignorant, quis debeat conservare domos 
capellanorum. Domus altaris beatae Mariae Virginis quasi ex 
toto periit propter negligentiam possessorum. Neglectae sunt 

1 SBeifjenljetm am <3<mb 93^.»2l. ffteuftabt. 

Digitized by VjOOQ 1C 



314 

decern missae in altari st. Nicol&i Oonquesti stmt de plebano, 
quod ad spacium mensis non dedit oleum ad lampadem , quara 
ipse conservare debet, nee fuit accensa, quia defectus olei. 
Jurati hie habent certa bona ecclesiae sub manibus eorum pro 
annua pensione; videtur mihi quod fructuosius sive maiori 
pensione posserit locari aliis. Jurati hie ndluerunt adjudicare 
cathedraticuni , nee potuerunt induci. (85 v.) Noluerunt dare 
equis pabulum in prandio, quia non adjudicant expresse. 
l>oena absentis 16 den. Fabrica habet singulis annis 1 maid, 
siliginis, 3 fl., 8 « 4 /J hi., 7 « cerae, 25 % blei. In debitis 
6 fl. In promptis tria plaustra vini. 

Lamsheim. 1 

Ecclesia parochialis, St. Stephanus pat? onus, abbas Weissen- 
'burgensis confer. Ibidem a dextris altare st. <Cathariuae , an- 
nexum parodiiae. Ibidem in introitu chori altare sanctae 
cruris confirmdtum, habet domum et residentem, praefatus 
abbas confert. Ibidem a sinistris- altare st. Agathae confir- 
matum , habet domum et residentem , praefatus abbas confert. 
Ibidem in coemiterio capdlla beatae Mariae Virginia confirmata, 
habet domum dt non residentem , regitur etiam per commen- 
dam. Domini rit. Pauli Wormatiensis eonferunt. Septem iurati. 
'Gommissarius sero suscipitur a plebano mettertius, similiter 
mane et dabit expensas sdlennes. Aedituus dat mediam minam 
avenae et manipulum luminum abscissum, ut supra et habet 
expensas (80) sero et mane apud commissarium. Cathedra- 
ticum: 20\m%tn, Prineeps Palatinus Elector dat de maiori 
decima; communis emenda 32 hi. ~ 16 den. Synodalia: legi- 
timus 1 den. , viduus vftl vidua *l hi., maechanicus vel hospes 
2 deli., vinitor ~ vineae cultor 1 hi. Fabrica conservat Cho- 
rum, corpus, latera, omnia ornate per totum, superpellicea 
plebano, capellanis et aedituo, vinum ad missas et tempore 
communionis, hofctias, tria 'lumina perpetua, ceram, bapti- 
sterium, agendam, ehrisma, januas, seras, claves, rexilla, 
caldarium aquae benedictae; communitas turrim, campanas, 
fifties , ossarium , crurifnagas , murum coemiterii , quatuor 
taurcys, arieteis. Ptebanus et iurati disponunt aedituum. Aedi- 
tuus huctisqae dedit sal benedietum, nunc recusat. Murus 
coemiterii' in parte ruptus est, porci etiam intrant 'coemiterium 

1 2am&8§eim 93e5.=3l. granfenftal. 



Digitized by VjOOQ 1C 



345 

per domum communitatis , vrflgfcriter wetd^ai^; vMetur mihi 
quod ista domus sit sita in coemiterio et una alia domus 
similiter, quam inhabitant legitimi. Fraternitas beatae Mariae 
Virginis con^ervat feretrum. Plebanus debet conservare domum 
suam , recipit fructtis coemiterii. (86 v.) Henrietta de Mecken- 
heim, armiger, fovet 'aprum. Altaristae conservant domos 
suas. Non dant hie plebano quatuor denarios usuales pro 
offertorio, sed tantum quatuor obolos. Videtur mihi quod 
sub gravi censura. Fabrica habet singulis aanis 35 fl., 
42 1 /* ft hi. , 117 maldra siliginis, 27 % cerae, 106 t olei. 
In debitis habet 101 fl. , 68V 2 * hi., 74 maldra siliginis, 15 
maldra avenae, 226 ft cerae et 12 alb. pro cera, 136V& ft olei. 
Concessertmt communitati 52 maid, siliginis. In promptis 
habet centum maldra siliginis , 8 plaustra vini ; emerunt certa 
bona et adhuc tenentur 296 fl. 



(87) Sedes Nanstall. 1 

Alsentrienborn. 2 

Ecclesia parochialis, st Vitus patronus, praepositus in 
Enckhenbach ordinis Praemonstratum confert, et regitur per 
fratrem ordinis. Ibidem altare st. Catharinae dotatum, stipen- 
diatum. Ibidem in sylva capella st. Brigidae consecratumtatittiiii. 

Filia Enckhenbach. 3 
Ibidem monasterium ordinis Praemonstratum. Septem iurati. 
Commissarius sero suscipitur in dote met 12 et 12 1 /* equis. 4 
(87 v.) Aedituus dat minam avenae et manipulum luminum 
abscissum, ut supra et caponem, qui cedit ad coquinam, et 
praepositus praefatus dabit expensas sufficientes. Mane simi- 
liter, exceptis juribus aeditui. Jurati habent etiamprandium, 
sed praepositus convenit cum eis et dat cuilibet 6 den. Ple- 
banus et aedituus habent expensas sero et mane , et in casu, 
quo ess,ent pluviae sive tempestates, posset commissarius cum 
suis manere et praepositus dabit expensas. Et si recusaret, 
commissarius posset accipere melius missale et procurare ex- 
pensas apud hospitem. Cathedraticum nullum. Communis 

1 Sttttbftt^I 8e^$. Jpom&ttfcg f. gteg 4 , 172. 

2 SHfen&orn IBq^X. flaiferafoutern. 
a ©ntenBac^ a3e&.--2l. flaifergfoutern. 

4 baS Va $fab fcebeutet einen 2Jtoulefel, f. unten $>r. 97. 



Digitized by VjOOQ 1C 



316 

emenda 12 /J hi. Jus clavis 6 den., maechanicus 3 den. Com- 
munitas conservat chorum , turrim , campanas funes , vinum 
tempore communionis , baptisterium , agendam, chrisma, ossa- 
rium, murum coemiterii , crurifragas, vexilla, caldarium aquae 
benedictae , disponit aedituum consensu plebani , recipit fructus 
coemiterii et fovet taurum ex concordia amicabili. Praepositus 
praefatus conservat corpus ecclesiae, omnia ornata, missalia, 
calices ad ambo altaria , vinum ad missas , ianuas , seras et 
claves ecclesiae, aprura, arietem, domum plebani ; (88) fabrica 
hostias , ceram ; plebanus perpetuum lumen ; aedituus sal bene- 
dictum. Poena absentis commissario -5 fi hi. et juratis unum 
quartale vini et unum panem pro 1 den. Fabrica habet sin- 
gulis annis 7 tf 5 /J hi. , 3 J /t maldra siliginis, 9 tf cerae. 
In debitis habet 1 fl. , 15 ft 16 /J hi. In promptis 4 ft hi. 
Altare st. Catharinae stipendiatum habet singulis annis 20 
maldra silig. et unum plaustrum vini. Praepositus totum capit, 
sed nihil disponit. Pauperes, ut percepi, fundarunt, sed frau- 
dantur divinis officiis. Monachi gaudent de proventibus et de- 
mittunt officia , propter quae instituti sunt. 

Lutrea imperialis. 1 

Ecclesia parochialis et monasterium Praemonstratum or- 
dinis, st. Martinus et beata virgo patroni. Nullum hie bene- 
ficium. Septem iurati. Commissarius sero suscipitur met 12 et 
I2V2 equis a praeposito, qui dabit expensas largas sero et 
mane. Aedituus dabit pondus avenae, lumen et caponem, qui 
cedit ad coquinam, et habebit expensas. Mane habent iurati 
expensas apud commissarium. (88 v.) Praepositus conservat 
chorum, vinum ad missas et tempore communionis, hostias, 
quinque lumina perpetua et decern lumina nocturnalia, can- 
<delas ad summum altare, agendam, chrisma^ sal benedictum, 
animalia seminalia in suburbio. Magister ecclesiae omnia alia 
necessaria disponit tarn in aedificiis quam ornamentis et facit 
computum consulatui. Plebanus non habet clavem ad deposi- 
tum, nee scit de rebus fabricae, nee admittitur aliqua ordi- 
naria authoritas. Ego nihilominus non inveni aliquem de- 
fectum in aedificiis. Consulatus vocavit me ad praetorium et 
exposuit mihi vitam indecentem monachorum, turn quia sin- 
gulis noctibus publicas tabernas visitant aedesque putanarum, 

1 flaiferafoutern. 



Digitized by VjOOQ 1C 



317 

turn etiam quia nunc uxorem istius, nunc famulam alterius 
violant et heu se de hujusmodi sceleribus iactitant et gaudent, 
cum malefecerint exultantque in rebus pessimis. Quapropter 
yellent ipsos monachos esse sacerdotes seculares implorantque 
vestram reverendam paternitatem hac in eo medium invenire, 
ut apostolica authoritate Enckhenbach et monasterium Lutrense 
unirentur et erigeretur in civitate Lutrensi collegium. 1 Credo, 
quod haec vestrae paternitati jam dudum exposuerint. Eandem 
(89) sententiam officialis ibidem, Hanns deFlersheim, armiger, 
in privato etiam (ut opinor) insciis consulibus mecum con- 
clusit instetitque, ut haec vestrae reverendae paternitati defer- 
rem. Magister hospitalis disponit ac fovet animalia seminalia 
in medio civitatis circa parochiam, sed communitas disponit 
ea in alia parte civitatis et in via currificum. 

Erffenbach. 2 
Ecclesia parochialis , st. Petrus patronus, praepositus Lu- 
trensis disponit per fratrem ordinis. Quatuor iurati. Commis- 
sarius sero suscipitur met 12 et 12 */» equis in dote et ibi habe- 
bunt expensas. Aedituus dat minam avenae et manipulum 
luminum abscissum ut supra et unum caponem, qui cedit ad 
coquinam. Mane suscipitur similiter a maiori decima. Plebanus 
iurati et aedituus habent expensas apud commissarium. Com- 
missarius etiam potest vocare ad prandium unum bonum 
socium. Cathedraticum nullum. Communis emenda 7*/* (i hi. 
Jus clavis 16 den. Praepositus Lutrensis conservat chorum, 
missale, calicem, omnia ornata; alii decimatores conservant 
corpus; (89 v.) communitas turrim, campanas, funes, bapti- 
sterium, agendam, ossarium, murum coemiterii, caldarium 
aquae benedictae, animalia seminalia, disponit aedituum con- 
sensu plebani. Fabrica dat plebano 15 hi. pro vino ad 
missas, conservat etiam perpetuum lumen, ceram, chrisma, 
ianuas, seras, claves, vexilla, vinum tempore communionis 
cedit de certis bonis. Hostiae dantur propter deum. Aedituus 
dat sal benedictum, etiam recipit fructus coemiterii. Poena 
absentis 5 hi. Tectum chori et corporis fractum est et rui- 
nosum. Fabrica habet singulis annis 13 % hi., 1 fl., 5^2 maid, 
siliginis, 4 maldra avenae, 8 tf cerae. Tn-promjJtis 12 fl. 

2 @rfenbac$ 93ej.=3l. JMfetSfoutern. 



Digitized by VjOOQ 1C 



318 

Nanstall. 1 
Ecclesia parochialis, st. Andraeas patronus. In anno pari 
confert earn illustris dux Joannes de Bavaria , sed anno impari 
conferunt earn generosi comites de Bitsch. Ibidem a dextris 
altare st. Jodoci consecratum tantum. Ibidem a sinistris altare 
beatae Mariae Virginis, confirmata primissaria, non habet do- 
mum, pastor confert. (90) Ibidem in oppido capella beatae 
Mariae Virginis conf -*mata , pastor et iurati conferunt. Filia 
Mittelborn. 2 Ibidem capella st. Verenae consecrata tantum. 
Ibidem a dextris altare st. Nicolai consecratum tantum. 
Filia Oberarmbach. 3 Ibidem nulla ecclesia. Septera iurati. 
Commissarius sero suscipitur metduodecimus et 12 1 /* equis in 
dote et inter eius familiares debet esse miles monoculus qui 
habebit aucupem et duos culpares, vulgariter ftei&er et duos 
folteres vulgariter umtbe, et escae debent coqui apud ignem 
carentem fumo vel sine fumo, quem ignem dabit fabrica, 
pastor vero facit expensas. Equi debent habere stratum usque 
ad ventres et pabulum usque ad aures. Aedituus dabit minam 
avenae et unum caponem ut supra et habebit expensas. Mane 
suscipitur similiter a maiori decima, similiter iurati. Commis- 
sarius etiam potest vocare unum bonum socium. Et in casu, 
quo expensae non fierent, tunc commissarius potest accipere 
optimum pignorum, (90 v.) vulgariter baft befte pfattbt, quod 
est in ecclesia et provocate expenses. Item plebanus , capellani 
et aedituus habent etiam expensas mane. Et si veni^et tem- 
pestas, tunc commissarius et sui possunt manere et dec* ma- 
tores debent eis dare coenam. Cathedraticum : 12 1 /* alb. 
Synodalia: legitimus 2 den., viduus 2 hi., vidua 1 hi., mae- 
chanicus 4 hi. , hembergensis dat. Jus clavis 6 den. Pastor 
conservat chorum, aprum, recipit fructus coemiterii; aliae 
duae partes decimae maioris conservant corpus, imssale, cali- 
cem, omnia ornata summi altaris, vinum ad missas, januas 
ecclesiae; communitas tuuim, campanas, fiines, ossarium, 
murum cqemUerii, cruiifragam, tauros; fabrica vinum tem- 
pore communionis, duo lumina perpetua, unum lumen quadra- 
gesimale, ceram, baptisterium', agendam, chrisma, seras, 
claves , vexilla , caldarium aquae benedictae ; fraternitas 

1 Sanbpu^l f. o&en 6. 315. 

2 2Rittet&ronn »ej.=2l. fcomburg. 
8 D&etaro&adj %*%.;%. Jpom&utQ. 



Digitized by VjOOQ 1C 



319 

conservat omnia ornata ad alia altaria. Pastor et iurati dis- 
ponunt aedituum. Ignorant, quis defeat conservare dpmum 
plebani. Hospites hucusque dederunt vinum ad missas. Aedi- 
tuus hucusque dedit sal benedictum. Communitas et haeredes 
fundatorum capellae cquservant earn. (91) Communitas in 
Miittelbora et fabrica capellae ibidem conservant capellam 
st. Verenae. Ibidem etiam habetur venerabile sacramentum 
Eucharistiae Qt sepultura. Conppuiutas hie v^tlde conqueritur 
de negligentia sacerdotiupa circa officia facienda. Poeaa ab- 
seatis 5 # hi. Fabr}ca parochialis eccle3iae habet singulis 
annis 3 fl. , 7 % hi., 2 1 /* maldra siliginis, 27 % cerae, 17 % 
olei et certam decimam pppaveris. Fabrica capellae in Mittpl- 
born habet singulis annis 2 ft hi., 15 maldra silig., 12 
maldra avenae, 26 % olei, 2 % cerae. 

Ruppach. 1 

Ecclesia parochialis, st. Egidius patronus, Illustris Pi Inceps 
Joannes Dux Bavariae confert. Ibidem altare beatae Mariae 
Virginis conscecratum tantum. 

Filia Miilnbach. 2 

Ibidem capella beatae Mariae Magdalenae consecrate tan- 
tum. Tres iurati. Commissarius suscipitur ut in Jfanstall. 
Cathedraticum : 16 hi., 4 den., communis emenda 5 fi hi, 
jus clavis 6 den. (91 v.) Pastor co»servat chorum et recipit 
fructus coemiterii • Dux Joannes corpus , missale , calic^m, 
omnia ornata surnrni altaris ; coipmunitas turrim , ftmea, ossa- 
rium, crurifragam, murum coemiterii, c^ldariupa aquae bene- 
dick, animalia seminalia, dpmum plebani, et disponit aedi- 
tuum. Hie est magna penuria in albis, aedituus non Ijabet 
superpelliceum. Fabrica campanas, omni$ ornata &d altare 
beatae Mariae Virginis , vinum tempore comipunionis , lumen 
peipetupm f ceptm , baptjstefmm , (prisma , jani#s , seras, 
claves, vexilla, Vinum ad mis^fts mendicant a veptoribfls 
propter deum. Ignorant, qu£s dpbeat conservare ^gemfam. 
Aedituus dedit hactenus sal benedictum. Fabrica habet singulis 

1 Sfhtppad^, awSgegangencS S)orf bet ©auptfM&l 803.=$. &0?n3vjg *$- 
gt<>9 4, 183. 

2 2MPa$ a3ej.=2l. §omBurg. 



Digitized by VjOOQ 1C 



320 

annis 6 fl., 2 tf hi., 4 maldra siliginis. In debitis habet 
18 fl., ll 1 /* $ hi. In promptis 4 maldra siliginis. 

Oberlauppach. 1 

Ecclesia parochialis , st. Petrus patronus , Illustris Princeps 
Palatinus Elector confert. Ibidem a dextris altare beatae 
Mariae Virginis annexum plebaniae. Ibidem a sinistris altare 
st. Nicolai et Catharinae confirmatum, (92) habet domum et 
non residentem, regitur per commendam. Plebanus et iurati 
conferunt. Filia Langwaden.* Ibidem capella st. Bartholomaei 
consecrata tantum. Ibidem a dextris altare st. crucis conse- 
cratum tantum. Ibidem a sinistris altare st. Otiliae et 
Sebastiani consecratum tantum. 

Filiae sive villae sub praefata parochiali ecclesia sunt 
Niederlauppach et Martinshev, 8 quae non habent capellas, 
quare non nuncupantur filiales. Quinque iurati. Commissarius 
suscipitur ut in Nanstall, tamen mane habet offam. Cathe- 
draticum : 16 hi. , 4 den. Communis emenda de qualibet domo 
4 den. Plebanus colligit et praesentat commissario. Pastor 
conservat chorum, recipit fructus coeraiterii; princeps prae- 
fatus corpus, missale, calicem, omnia ornata summi altaris, 
communitas turrim, campanas, funes, baptisterium , ossarium, 
murum coemiterii , crurifragam , animalia seminalia , domum 
plebani, disponit aedituum; fabrica conservat omnia ornata 
altaris beatae Mariae (92 v.) Virginis, vinum tempore com- 
munionis, duo lumina perpetua. Altare st. Nicolai et Catha- 
rinae conservat omnia sua ornata de certis reditibus ad hoc 
deputatis. Aedituus dat vinum ad missas, hostias, sal bene- 
dictum. Communitas in Langwaden conservat capellam in 
omnibus. Ignorant, quis debeat conservare ianuas, seras, 
claves ecclesiae, vexilla, caldarium aquae benedictae. Poena 
absentis 5 /J hi. Fabrica habet singulis annis 2 1 /* fl. , 32 /J hi., 
12 1 /* maldra siliginis, 61 It olei, 4 U cerae. In debitis habet 
10 fl. In promptis 30 maldra siliginis , 2 fl. Deficiunt hie in 
agenda et prius sunt similiter accusati. 

1 So&adjer §of xm 93e$.=2l. 3n>eibrucfett t>gl. greg 4, 60. 

2 SattQtmeben 93ej.=2l. $om&urg. 

8 SKieberlaufcad) fd^eint ibentifd^ ntit bem jefctgen 2)brfc§ett 8nopp dqI. 
gre^ a. o. D. aWartin^o^e S3eg.=3l. §omburfl. 



Digitized by VjOOQ 1C 



321 

Armbach. 1 
Ecclesia parochialis, st. Joannes Baptisla patronus, comes 
de Nassaw confert. Ibidem altare beatae Mariae Virginis con- 
secratum tantum. Ibidem etiam altare non consecratum. Duo 
iurati. Commissarius suscipitur ut supra, mane habet offam. 
Cathedraticum : 12 1 /* alb. Communis emenda 10 hi. Jus 
clavis 6 den. Pastor conservat domum plebani, chorum; (93) 
Gomes de Nassaw corpus, omnia ornata ac necessaria summi 
altaris; communitas turrim, campanas, murum coemiterii, 
ossarium, caldarium aquae benedictae, animalia seminalia. 
Ignorant, quis debeat conservare funes, baptisterium. Fabrica 
chrisma, ianuas, seras, claves, perpetuum lumen. Plebanus 
et iurati disponunt aedituum. Ecclesia habet singulis annis 
4 /« % cerae census, sed non datur, nee iurati dant; videtur, 
quia sciunt fundum, de quo datur, sed non instant impetere 
fundum. Fabrica habet singulis annis 7 maldra siliginis. In 
debitis 20 fl. In promptis 10 fl. et sex vaccas. 

Walhalben. 2 
Ecclesia parochialis, omnes sancti sunt patroni , praepositus 
Lutrensis confert. Ibidem a dextris altare beatae Mariae 
Virginis confirmatum, praepositus Lutrensis confert Ibidem 
a sinistris altare st. Stephani consecratum tantum. Tres iurati 
Commissarius suscipitur sero a pastore met 12 et 12 1 /* equis 
et habebunt expensas solennes. Aedituus dabit minam avenae, 
manipulum luminum et caponem ad coquinam. Mane suscipitur 
similiter a praeposito (93 v.) Lutrensi. Plebanus, iurati et 
aedituus habent expensas. Et si esset tempestas, vel negocia 
ecclesiae postularent, posset manere nocte sequenti et prae- 
positus dabit coenam. Et in casu , quo expensae non fierent, 
potest accipere missale. Cathedraticum 16 fi hi., 4 den., quos 
praepositus dat. Communis emenda 10 fi hi. Jus clavis 6 den. 
Praepositus conservat duas partes chori, missale, calicem, 
omnia ornata summi altaris, vinum ad missas, hostias in 
summo altari, ianuas, seras, claves, domum plebani, duas 
partes turris et corporis ecclesiae; communitas tertiam par- 
tem chori, corporis et turris, sacristias, campanas, funes, 
baptisterium, agendam, ossarium, murum coemiterii, cruri- 

1 $\x%tnaxnba$ 93ej.=Sl. Jpom&ura f. grey 4, 192. 

2 2BaW)aI&en 8ej.=3l. prmafenS. 

3eitf$r. XXVn. 21 

Digitized by VjOOQ 1C 



322 

fragam, vexilla, caldarium aquae benedictae, animalia semi- 
nalia, disponit aedituum consensu plebani; fabrica omnia 
ornata aliorum altarium, similiter vinum ad missas, ceram, 
chrisma, lumen perpetuum , vinum tempore communionis cedit 
de certis bonis. Aedituus dat sal benedictum. Plebanus recipit 
fructus coemiterii. Poena absentis 5 hi. Fabrica habet sin- 
gulis annis 5 fl., 20 maldra siliginis. In promptis 20 maldra 
siliginis, 8 fl. ; nulla debita. 

Eyssweiler. 1 

(94) Ecclesia parochialis , st. Margaretha patrona , plebanus 
in Zweibruckhen confert. Ibidem altare beatae Mariae Virginis 
conflrmatum,' habet domum et residentem, plebanus, iurati et 
tres de communitate conferunt. Ibidem a sinistris [altare] 
st. Nicolai et Michaelis consecratum tantum. Septem iurati. 
Commissar ius suscipitur ut in Nanstall. Cathedraticum : 12 1 /* 
alb. Communis emenda 32 0. Jus clavis 6 den. Illustris 
Princeps Palatinus Elector et Comes Fridericus de Bitsch 
conservant chorum ac omnia necessaria summi altaris. Ple- 
bantt& conservat tectum chori. Maior decima conservat corpus 
per totum; communitas turrim, campanas, funes, agendam, 
baptisterium , murum coemiterii, libros horarum, ossarium, 
omnia ornftta ad altare beatae Mariae Virginis, caldarium 
aquae benedictae, domum plebani, latus ecclesiae, domum 
altaris beatae Mariae Virginis , animalia seminalia. Plebanus, 
iurati et communitas disponunt aedituum , communitas sola dat 
salarium aedituo. (94 v.) Fabrica conservat vexilla, lumen 
perpetuum. Poena absentis 5/5 hi. Fabrica Bic non habet 
census fixos, vel quasi nihil habet. 

Harbach. 2 

Ecclesia parochialis, st. Petrus patronus. Illustris Princeps 
palatinus Elector confert duabus vicibus et tertia vice confert 
earn generosus Wiricus de Lapide superiori. Ibidem altare 
beatae Mariae Virginis confirmatum, pastor et iurati conferunt. 
Ibidem a sinistris altare st. Nicolai consecratum tantum. 

1 Sljaleifd&raeUer 93cj.=5l. prmafenS t>gl. 5 teg 4, 276. 

2 £or&ddj S8eg.=3l. prtndfenS. 



Digitized by VjOOQ 1C 



323 

Filia Ban. 1 
Ibidem capella Valentini consecrata tantum. Ibidem altare 
beatae Mariae Virginis consecratum tantum. 

Curiae sive villulae filiates sunt: 
Hermesberg, Weselberg, Linde, Quidersbach, Kinsbach pars, 
alia pars est dioecesis Metensis et ripa dividit dioecesin, 
Krieckhenbach , Hockhstein. 8 Cathedraticum : 10 unfeen. Com- 
munis emenda 35 hi. et de (95) illis adjudicant ipsis 5 fi hi. 
Jus clavis 6 den., aedituus dat. Collatores conservant corpus 
et latera, missale, calicem ac omnia ornata summi altaris, 
ianuas , seras , claves ecclesiae , deberent etiam conservare per- 
petuum lumen ante yenerabile sacramentum, sed non faciunt. 
Pastor conservat chorum, recipit fructus coemiterii; communi- 
tas conservat turrim, campanas, baptisterium , agendam, ossa- 
rium, crurifragas, murum coemiterii, caldarium aquae bene- 
dietae. Hactenus etiam disposuit ornata ad alia duo altaria. 
Communitates totius parochiae conservant animalia seminalia, 
domum plebani. Aedituus dat funes, sal benedictum. Hospites 
hucusque dederunt vinum ad missas. Fabrica dat vinum tem- 
pore communionis de certis bonis, duo lumina perpetua, 
ceram, chrisma, vexilla. Communitas jum 93an conservat 
capellam et omnia ornata per totum. Habent ibi sepulturam. 
Poena absentiae 5 hi. Bruta intrant coemiterium, quia 
caret ianuis, Adjudicant hie tria offertoria , videlicet in festo 
nativitatis Christi, paschae et pentecostes, qualibet die vir 

1 den., (95 v.) mulier, famulus et famula 1 hi. Item quando 
quia communicat tempore infirmitatis, adjudicant, quod in- 
firmus debeat dare plebano 2 den. et pro ultima unctione 

2 den., pro sepultura legitimorum 5 fi hi. et aget diem obitus, 
septimum et tricesimum. Non constitute in legitimo toro 
6 den. et plebanus faciet similiter, De sepultura pueri, qui 
non communicavit, adjudicant 2 den., quando bajptizat infantem, 
adjudicant 2 den. De decimis sic adjudicant: de frumentis: 
de decern manipulis unum, de septem unum, de quinque 

1 S3amt a3eg.=2l. §om&urg. 

2 §ermer3&erg unb 2Befel&erg S3ea.=2l. ^irmafenS, Sinben, CtuetberS&adj unb 
JUnbS&adjj $Be$,;3L $omfotrfl, flricfen&a# S3ej.=2l. tfaiferSIautew. §otfenftein, 
au§gcfiangcneg Sorf, beffen Sage nid&t genau fceftimmt ift, »gl greg 4, 287, 
289, 291. 

21* 



Digitized by VjOOQ 1C 



324 

medium, de quatuor nihil; de decern agnis unum, de septem 
unum, de quinque medium, si quatuor, dat de quolibet 1 den.; 
sic adjudicant de porcellis. In medio Maii est decimatio agno- 
rum, sed porcelli decimantur, quando sunt novem hebdoma- 
dum. De uno vitulo 1 hi. , de quatuor capris 1 den. , de pullis 
equorum , si masculus , adjudicant 4 den. , si faemella , 2 den. 
Fabrica habet singulis annis 15 maldra siliginis, 6 maldra 
avenae, 2 fl. In promptis 16 maid, siliginis, 10 fl. 

Aspach. 1 
Ecclesia parochialis, st. Blasius patronus, generosus (96) 
Wiricus de Lapide superiori et Hanns de Flersheim, dictus 
Monsheimer alternatis vicibus conferunt. Ibidem altare beatae 
Mariae Virginis confirmatum , habet habitationem et residen- 
tem, pastor confert. 

Filia Driebschytt. 2 
Ibidem capella st. crucis consecrata tantum. Ibidem altare 
st. Sebastiani et Georgii consecratum tantum. 

Filia Hilsperg. 3 
Ibidem capella st. crucis et st. Georgii. Princeps Palatinus 
habet ibi monachum, qui festivis diebus ibi celebrat. Pastor 
conqueritur, quod sit sibi praejudicium et detrimentum, quia 
incolae ibidem festivis diebus non visitant ecclesiam parochia- 
lem et per hoc fraudatur iuribus suis. 

Filia Wilstein castrum. 4 
Ibidem capella st. Georgii consecrata tantum. Septem 
iurati. Commissarius. Cathedraticum : 10 unfcen, pastor dat. 
Communis emenda 3 p den., jus clavis 6 den. Communitas 
conservat de eleemosinis fidelium ecclesiam parochialem et 
capellam in Dribschfltt, omnia ornata, ceram, chrisma, ossa- 
rium, murum coemiterii, vexilla, caldarium aquae benedictae, 
domum plebani, (96 v.) vinum ad missas mendicant aeditui a 
vectoribus similiter et hostias. Vinum tempore communionis 

1 2lfc$&ac§, auSgefiangeneS 3)orf, ie%t eta §of bei Stfppjtobt »fll. greg 3, 83 - 

2 Snppftabt S3eg.=3l. flaiferSIautern vfi. SJre? 3, 77. 

8 §U8berg, auSfleaangeneS S)orf, an beffen ©telle jefct bet ©tiltetljof bet 
SBBalblemingen ftefjt »fll. greg 3, 85. 

4 Surg SBUenftem bei Xrippftabt *fll. greg 3, 77 ff. 



Digitized by VjOOQ 1C 



325 

cedit de certis bonis. Fabrica baptisterium, agendam, duo 
lumina perpetua. Aedituus dat sal benedictum. Pastor et 
iurati disponunt aedituum in Aspach, sed in Dribschitt com- 
munitas consensu pastoris. Pastor animalia seminalia, recipit 
fructus coemiteriorum. Ignorant, quis debeat conservare do- 
mum capellani. Tectum corporis ecclesiae parochialis est quasi 
per totum ruptum et tempore pluviali valde pluit in ecclesiam. 
Aeditui non habent superpellicea et ministrant sine habitibus. 
Dicunt quod pastor divertat equos et vaccas suas ad coemi- 
terium. Baptisterium caret clausura et prius similiter fuit 
denunciatum commissario praepositi. Fabrica habet singulis 
annis l 1 /* fl., 30 hi., 4 maldra siliginis. In debitis 94 fl., 
8 U 7 hi. In promptu 10 fl., centum oves, 10 vaccas. 
Capella in Driebschitt. Fabrica eius habet singulis annis 5 fl. 
In debitis 8 fl., 19 U 11 hi. In promptis 4 ft hL Franciscus, 
officiates generosi Wirici, sive Melchior de Lapide spoliavit 
ecclesiam parochialem in tribus quartalibus agri, dictis uff ber 
§atbt, et hodie tenet. 

Hochspeyr. 1 

(97) Ecclesia parochialis , st. Ciriacus patronus , domini de 
Hegene conferunt. Ibidem altare st. crucis consecratum tantum. 
Septem iurati. Commissarius sero suscipitur in dote met 12 et 
12 V* equis, medius equus est mulus. Pater in Heine facit ex- 
pensas solennes , equi debent habere stratum usque ad ventres 
et pabulum usquae ad oculos, aedituus dat minam avenae et 
caponem ut supra et habebit expensas. Mane similiter, et 
commissarius debet vocare iuratos ad prandium et aedituum 
similiter. Et in casu, quo expensae non fierent, potest accipere 
missale et procurare pro se atque suis praefatis. Cathedrati- 
cum: 16 fi hi., 4 den. , pastor dat Communis emenda 3 den., 
jus clavis 6 den., dat fabrica. Pater in Heine conservat Cho- 
rum, muros sive parietes corporis f missale, calicem, omnia 
ornata summi altaris, vinum ad missas, hostias, animalia 
seminalia, domum plebani; fabrica aedificium ligneum super 
muros corporis, tectum, vinum tempore communionis, lumen 
diurnum de certis bonis, ceram, ianuas, seras, claves eccle- 
siae , (97 v.) ; communitas turrim , campanas , baptisterium, 
agendam , chrisma , ossarium , murum coemiterii , vexilla, 

1 §o#fpeier SBej.^ flaiferStoutem. 



Digitized by VjOOQ IC 



326 

ealdariam aquae benedictae, disponit aedituum consensu pa- 
storis et pastor dat sibi salarium. Pastor conservat lumen noc- 
turnale. Aedituus dat sal benedictum et recipit fructus coemi- 
terii. Media domus plebani est sita in coemiterio et hodie 
sunt in domo sua plures sepulti. Communitas vult, quod 
iurati debeant dare in communi emenda tantum, quantum 
alium contingit. Jurati recusant et dicunt, se esse liberos in 
isto foro et arguunt a vicinitate, quia ubique sunt liberi. 
Fabrica habet singulis annis 3 f /« maldra siliginis, 3 tf hi., 
3 $5 cerae. In debitis 10 1 /* fl hi. 

Finis sedium cis Rhenum. 

(@<$lu& folgt.) 

t). 9Beedj. 



$le SHeftgtwtion fce$ SUbredjt fOUttt, &ifd>ofS 
turn ©onftanj, 1411. 

SBa^rcnb bie dttere ©efcfyidjte ber SMfdjofe wn (Sonfianj, bis 
jum SKnfattge bes 14* ^atyrtyunberts, burdj 9teug art's HaffifdjeS 
SBer!, auf fo feften JBoben gcfteUt tsorben tft, ba& atte faatereu 
Slrbeiter ftetS Urfad^e Ijaben toerben, bcr £aftbarteit unb £rag= 
fraft bcr Ujnen, jum Seljufe etneS toeitercn SlufbaueS, njittig bar- 
gebotetten gunbamente, fi<§ banfbar ju erfreuen, feljlt unS be* 
!annttt<$, fir bic folgenben ^aljrljuttberte, fo jiemlid) Allies, toas 
auf ben SKamen einer foliben ©aftS ?lnfprud} macfyen Wmtte. 

£ieburdj jott inbeffen nicfyt gefagt fein , ba& auf bem genamtten 
©ebiete, in ftorfd^ung unb SDar jlettung , ein bem 9tutffdjritte fcer- 
ttanbter ©tittftanb eingetrcten fei. 2Bir befifcen im ©egentfjeite 
eintge redjt adjtbare 9Konogra^ien; attein eitte bie ganje Ijier in 
SBetradjt fornmenbe JRei^c beleudjtenbe , ubetftdjtftdje Arbeit, in 
toe(d)er bie Seiftnngen ber emjelneu 93if<$flfe, im JBufammen&ange 
mit ben attgemeinen 3 cttere *ftitiffcit unb ber gum $$eile bnrdj bie- 
fetben bebingten, befonberen Sage beS SBiStfyumS, Irittfdj getoftrbigt 
unb pragutatifd) bargefteCt ttmrben, ift bodj ntdjt toori&anben, SDaS 
bei Pistorius-Struve SS. Rer. Germ. Ill, 689—804 
fieljenbe, bis gum Saljre 1519 reidfyenbe, ungemettt bihftige Chro- 
nicon episcopatus Constantiensis, beS ^acob 2ftantiuS, 
fMt btefe Surfe letneStue^S aus unb nod^ toentger nmrbe btefelbe 



Digitized by VjOOQ IC 



327 

toon P. ©abv. Sucelin auSgeftifft, ber fMj, bttrd) fcinc ebeitfo 
imfrttifd&e ate tenbenjtofe Constantia Rhenana (1667), ein 
fel)t $n>eifelt)afte8 33erbienft ertoorben ljat. 2)a un8 audj 
Sac, SKertf g^roni! beS ©tetljumS Sonftanj uub J. F. Speth 
Constantini M. Triarcus triumphalis (1733), in ber 
9legel im ©ttdje Iaffen, fo finb ^tr ie&t, wcnn e$ fidj, toom 
14. Sa^rljunbert abioarte, urn (Souftanjer SBifdjofe unb bcrcn 
SebenSlauf Ijanbett, jum Sefyufc ber erften Oriefttterung , Ijaityt* 
facpdj aitf tfolb'S Sericon I, 199-219, auf 3, <5. ©ifelein'S 
©efdjicfyte ber ©tabt Sonftauj ©. 227—245 unb *or ?iaem auf 
©talinS treffltdje SSBirtembergifdje ©efdjidjte angeroiefen. UKan 
tt)irb getmj$ nidjt fagen lomten, baft biefer 3uftanb & er wiffeu* 
fdjaftltdjen §ilf$mittet ein gunfiiger feu 

ttnter foldjeu tlmftanben §at man tooljl nod) tange auf prag* 
matifdje SDarftettungen git toerjidjten. SDagegen foflte man jene nid)t 
unbegruubeten SBebenlen , toeldje gegen eine toorlaufige SBetjanblung 
einjelner ©pifoben auS ber Sonftanjer 93ifdjof$gefdjid)te affcrbtngS 
geltenb gemadjt toerben Iflnnen, bod^ nidjt ju i>einlid) nc^atem 
3<$ meine Ijierunter namentlidj bie Jjinftcfyttid) ber 93ottft&nbigfeit 
be$ SKateriate fid) etnfteHenben 3wetfel unb ©ermut^ungen ; benn 
tooflte man biefen unbebtngt SRedjnung tragen, fo nmrbe tool)! 
ba$, bis ju einem genriffen ©rabe, jefct fdjon ©rret^bare, 33raucb 3 
bare unb ©ute, bem gar nidjt jur ©effentttdjfeit getangenben 
©treben nadj bem SSeffereu aufgeopfert toerben muffen. $ftr gewiffe 
gfrajeu fSnnen }a, unter Umftanben, bie SWten ate gefdjloffen 
angefefyen toerben, toenn e$ fidj aud) toermutljen la§t, baft fid) 
toietteidjt baS Jefet toorliegenbe Material, nadj ber einen ober ber 
anbern Sfttdjtung l)ht, foater toerbe toertoottfianbigen Iaffen. 

(Sine foldje @:pifobe ift nun bte, im $aljrc 1411, frettotBig ober bodj 
iebenfalte o^ne^mang erfotgte SKefignation beS 33ifd)of$ 9ltbredjt 
23tarer, uber toeW&e, meineS SBiffewS, in SDrutfroerfen, nur toereinjette 
unb ungenugenbe Slngaben ju finben finb. 2flan nennt in ber Kegel beS 
33ifd)of$ Setljettigung betnt ^enjeHerfriege , ate bie ttrfadje feineS 
9iudtritte$, ioa8 au^, im SHgemeinen ni(^t unrt^tig, aber fcineS* 
toegS eine SDarlegung be« ganjen ©a^ber^alte ift, ben »ir, au$ 
ben mit SMfdjof Otto abgef^loffeuen 93ertragen, na^er fennen lernen. 
3Ketne £atfptquette ift ba8, in biefer SiAf^xi^t, f^on mel)rfac^ 
toon mir benuite Sonftanjer ©o^ialbu^ 10. A. 5ftr. 314 be« 
©eneraltanbe«ar^tto6, alfo eine, ftlr bie 3 eit be8 29ifdJof$ Sttlbre^t, 
betnalje ganj gleic^jetttge Slufaeidjmmg. 3luf 5>la^forf^ungen na^ 



Digitized by VjOOQ lC 



328 

ben Originaturlunben, toerbe idj mid) gunadjft nid)t einlaffen, ba 
idj leineStoegS ben Wnftrud) erfyebe, etoaS 93ottjtanbtge$ ju geben, 
fonberu nur foldje ©tucfe, bic mir bei ©rfuttung cincr 93eruf6- 
pfiidjt, Ijier ber SBearbcitung unferer Gonftanjer (So^iatbiidjer, 
notljtt>enbig jur §anb fommen muff en, Qetnetnnu^ig madjen modjte. 

9Ubredjt obcr audj Albert 93tarer (SBtaarer, Starrer, Slaurer) 
ftamrote au« ber fetyr befannten, in unb nm (Sonftanj, in l)ol)em 
2lnfeljen gen>efenen ^atricierfamilie, fceldjc fid) audj nadj iljren 
33urgen SBartenfee nnb ©irSperg fdjrieb nub fd)on frn^jeittg in 
Dcrfdjicbene fiinien getljeilt war. ftolgen ^ix *> cr Constantia 
Rhenana be$ gerabe in geneatogifdjen gragen, wenn and) in 
unDerbienter SBeife, ein gewiffeS 9lnfd)en bejifeenben, P. ©abr. 
33ucelin, (pag. 21. be8 mit bem befonberen £itel Constantia 
stemmatographica Derjebeuen SInljangeS) fo getyorte ber Sifdjof 
jum 3weige ber ©Ift^cr Don ©irSperg; bod) modjte idj anf biefe 
ikngabe feiuen befonberen SBertlj legen, ba 23uceftn, ber e$ bod) 
mit ber filiation nie befouberd genan genommen Ijat, felbft jit- 
gefteljt, ba£ er toeber ben Stater nodj bie SKutter Stlbredjts nadj* 
toeifen I5nne. <Sr legt aber btefes ©eftanbnife in einer fur feine 
SKetljobe ganj djaralteriftifdjen SBeife ab, inbem er namlidj, an 
jene ©telle ber ©tammtafel, tteldje 2ltbredjt8 ©Item einjuneljmen 
Ijaben, bie folgenben SBorte fe&t: Anonymus Blaarer de 
Wartensee, Guttingen etc. in Gyrsperg. Uxor familiae 
incompertae, antiquae nobilitatis. SCSir toerben bem 2Jer- 
faffer ber Constantia-Rhenana laum ttnredjt tljun, tt>enn 
roir bie 23ermutljnng Ijegen, ba§ beffen 9tnnaljme Ijinftdjtlidj beg 
©eburtSftanbeS ber Gutter be$ a3ifd>of$ SHbredjt, ftdj auf nidjtS 
toeiter ftufec , al$ eben nur anf bie, fur ba$ (Snbe be$ 14. Saljr* 
ljunbertS nodj gar nidjt jutreffenbe, attgemeineltnterftelUmg, ieber 
SDomljerr ^on (Sonftanj Ijabe, ti)ie man ba$ fyater nannte, mit 
einer geu>iffen 3lnja^l abetter 9lljnen Don SJater nub Gutter 
Ijer, auffdjtttfren mfiffen* 

SDafc 5Ubredjt, Dor f einer SBaljt jum SBifdjofe, bem (Sonftanjer 
SDomca^itet angeljSrte, ift fidjer. 1 @r betteibete fogar ba$ ttndjtige 
2lmt cineS 35om:pro:pfte8 unb ift mir ats folder bisljer in Ur- 
funben ber 3>al)re 1398, 1402 unb 1405 Dorgef ommen. 2 

1 (Sifelem ^onftanj ©. 248 nennt benfelben aB Stomljerten jum Sa^re 1389. 

2 Gonft. &opb. 10. A. nr. 314. fol. 129. v. — fol. 5. v. — fol. 226. 
3\xxn 3a§re 1400 finbe id) t$n 6ei SWarmor Urfunbenaugailge, in ben ©d&rtften 
bed ^obenfeeoercittS IV, 41. 



Digitized by VjOOQ lC 



329 

©ein SSorgSnger atif bcm bifd)5flid)en ©tuljU n>ar flttarquarb 
son SRanbegg, ber am 28. ^December 1406 aeftorkn ift. 1 
$)ie iebcnfattS wit §ergog grtebridj &on Oefterreidj fceeinftofete 
SCBaljl, fc^eint atebalb nadj Warquarbfl £obe toorgenommen toorben 
gu fein, bodj toiffen u)ir ^terftbec mdjW 3 ut)cr ^fP9 c ^ ^ ur f° *>W 
tft fidjer 7 bag bic bet ^Jott^aft, ©am$, (Sifdein unb £ofl> gu 
ftubcttbett Slngafcen , toermflge bcrcn 9UbredjtS fcifcJj5fftd)e$ ^Regiment 
crft im SDecemfcer 1407; obcr gu Shifang be« 3aljre$ 1408, be* 
gonnen fy&tte, atte falfd) flub. 

35er 3ftegterung$antritt be$ ncucn a3ifd)of$ jicl in cine feljr 
unruljige ^eit, tabcm Ja bie, unter beat Xiamen be$ Sfypengetter* 
friegeS, man modjte fagen ber 2Beltgefdjid)te angeljSrenben , tyeftigen 
Mmtft (1402—1409), eine n>eit^in fiber ba« an gett)5§nlidje 
geljbcn angulegcnbe Sflafe geljobene, iprincipiette 93ebeutung fatten. 
Urfotungttd) waren efl befanntlidj nur ber 2lbt *>on ©t. ©alien, 
£err ®uno Don ©toffetn, unb feme nadj greityeit burftenben 
Untertljanen im Sfypengefl, toeldje fid) feiublid) gegenuberftanben. 
£er 3lbt t>crfo(^t bie ©adje beS #erren* unb SRittcrftanbe^ , bie 
Sl^enjeHer aber, burd) bie rotebertyotten ©iege ber fd)tt)eigertfd)en 
<Sibgenoffenfd)aft fiber bie £ergoge t>on Defierreidj in iljrem fdjon 
im 14. S^^unberte geljegten 33orI)aben beftarft unb gu ffiljnen 
§offmmgen bered&tigt, wofften, gun&djft im 2lnfd)luffe an ©djM)fc, 
tt>o man itynen u?iKig bie §anb bot, einen ©djtoeigerort , Canton, 
bilben. 2 

3m toeiteren SSerlaufe ber (Sreigniffe nmrben audj bie 9tadj- 
baren, fie molten rotten ober nid)t, in ben itampf gegogen, 
namentlidj aber £ergog ftriebrid) tton Oefterreid), als SRed^tS- 
nadjfotger ber ©rafen t)on TOontforkg-eMtrdj. @8 ^atte n&mlid) 
ber 1386 bei ©empadj erfdjlagene #ergog Seopolb III. son Defter* 
reidj, im 3<d)xt 1375, bie ©raffdjaft gelblird), gu ber aud) ber 

1 fotthast Bibl. Hist. 303 Idftt ii)n im December 1407 geftotben 
fern; Gams Series Episcop. pag. 272 nennt ben 28. 2)ec. 4407 al3 
Xobestag. 2)a abet bag Saljt nod) mit bem ©fjrifttage begann, fo ift bie %n- 
gabe be§ <£onftan$et Prologs, 5 Kal. Jan. 1407, nrie betettS ©talin SBirtb. 
©efdjj. in, 391 nadjgen>iefen §at, attf ben 28. $ec. 1406 ju rebucieren. 2*m 
25. Son. 1407 rotrb SHbrecftt, bereitS ate Sifd^of won ©onftanj, in ben be= 
fonbern ©djirm unb ©c^uft beS §erjogS griebridj won DefterteidJ genommen. 
Sid^norogfn V. Slegg. 804. 805. 

2 SSgl. o. ©t(Uin 2fiirtb. ©efd^. HI, 388. Sergmann, bie 33elagerung unb 
bet ©ntfafc ber ©tabt SBregeng , in ben ©i|«ngSberid^ten bet iaif. 2Cfobetnie ju 
SBien, IX, 4 ff. unb 3ea»eget ©efdj. beS Stppenjemfc^en SBoRe^ I, 335 ff. 



Digitized by VjOOQIC 



' -^*K^^. 



330 

tnnere Sregenjerfcalb , ©onibfiren nnb gufead) flet;5rtcn f l&nflidj 
an fid) geBrod^t, cine (Snoerbuug, toeldje, fotooI)t mit ben ©rafen 
Don SEBerbenberg ate audj mit ben 9typen$eHern , $n Sfteibnngen 
fttfyren mnfcte. 2)a$ Signal jnm nrilben 9luflobern ber J?rieg8* 
flamme, ttntrbe aber fyau:ptjadjltdj bnrdj bie ©treitigfeiten jtoifdjen 
bem ©ttfte @t. ©alien nnb beffen Untertl)anen gegeben. 9ln er- 
folglofen a3ermittelung8Derfnd)en fefyhe e« tetne^mega , aber bte 
auf beiben ©eiten entbrannte Seibenfdjaf t , brangte tmmet ttrieber 
gn ben SBaffen. 

2tm 15. 50?ai 1403, bei ©fcetdjer, erlitten bte ate SmtbeS* 
genoffen beS jn (Sonjhnj ba$ 23nrgerred)t befifceuben 9lbteS Don 
®t. ©alien, Ijerbeigejogenen Stamen ber ©tabte, welcfye ben 
S3nnb nm ben aSobenfee fyielten, eine fcfytuere Sftieberlage. Unter 
ben ©rfcfylagenen befanb fid) audj em Slater, 1 au$ (Jonftanj, 
jebenfalte ein 33erwanbter , Dietleidjt ein 33ruber be$ bamaligen 
£ontproDfte$ 3Ilbred)t. 

2)afc biefer, fdjon beDor er ben bifdjoflidjen ©tntyl beftieg nnb 
audj beDor ber jetoeilige Sifdjof Don (Sonftang, in feiner (Sigen^ 
fcj^aft ate 9teidj8fitrft, in bie §anbel Derroicfelt nmrbe, ein ab* 
gefagter getnb ber 2l^engeller n>ar, nnterliegt teinem jgtoeifel. 
9lad) 3cDn>c8er8 SDarfteHuttg QOjl. I. ©. 329) gel)5ren Bttnftig* 
feiten mit einem ©omipropfte , in ttetdjem tt>ir ben Don Sonftanj 
jn erfennen glauben, 2 mit jn ienen ©retgniffen, bnrdj tt>el(3^c # 
fdjon im ^aljre 1402, bie ©rbittemng nmdjs. 

5lte, nadj bem Sreffen Don ©peidjer, bie ©eeftabte, am 

1 w. ©talin HI, 391 fagt in einer Stmnerfung, jebocfj oljne QueHenangaBe : 
„ba biefer (SUBredjt) im 3al)re 1403 in ber Gfylatyt gegen bie SfypenjeHet bet 
©pettier einen 33ruber wertoren Ijatte, fo modjte in i§m gamUieru)afi gegen baS 
aufgefianbene SBauewwott glw)en." 2>ie SBlarer'fdje ©tammtafet in SucelinS 
Constantia Rhenana, gieBt bem Sifdjofe groei SBruber, nftmlidj $ietl)elm 
unb 3o§anne3, won benen ber lefctere ate SIBt won SBetngarten (electus 
1416 f 1437) Be&eidjnet rairb. ©in $obe8jaljr ift Bei SMetljelm md&t angegeBen. 
9tod) 3eHn>eger ®efd). beS Slppenaeffifdjen StolfeS I, 342, werloren bie won 
<5onftan& etlid&e au3 ben ®efd&ledjtern Starer unb Sfluntprat, unb nadj ©ifelein 
©. 30 fielen Bei ©peid^er auS (Sonftanj 90 SKann, barunter ein SMarer, ge= 
ruxnnt ber ©ro^e. 

2 ;/ <&n$ontpropft, raa^rf^einli^ won ©onftanj , — ftnb 3eUweger3 SOBorte 
— war won einem geroiffen §an3 won §ertti Beteibigt raorben; urn fid) &u 
r<i(§en, Ue^ er oeffen §au§ anjiinben; aUe SBerooijner beS §auje§, bie grau 
auSgenommen, twelve fid^ noc§ jeitig genug retten fonnte, werBrannten mit 
bem §aufe." 



Digitized by VjOOQ lC 



331 

2£2tyrtl 1404, mit ben ^enjcffcrn ftrieben tnadjten, 1 blieb bcr 
SDomprofcft Don Sonftanj ein geinb berfelben, »>ie au$ beffen, 
beim £ofgeridjte 9tottt)eit , gegen bic ©tabt ©t ©alien etngeteiteten 
©Written etfid)tlid) ift. ©a namlidj bic 33urger Don ©t. ©alien, 
tvclrfjc begreiflidjev SDBeifc eine anbcre politic befotgten ate bcr %bt 
Don ©t. ©alien, toieber mit ben 2ty:penjeHern in freunbfdjaftlidjen 
SScrle^r trtfen, belangte fie £err ?Ubredjt, toett fie ^Jterfonen, 
bic in ber SReidjSadjt toaren, em* unb auSgeljen licfecn nnb iljncn 
fogar £eben$mitte( jufiityrten. 2 ©rft im 3fanuar be8 .gatyreg 1405 
toutbe ©t ©alien, burdj (Sglof Don SBartenberg , genannt Don 
SPilbcttftein, im Stamen be$ £ofrid)ter$ ©rafen 9tubotf Don ©utfc 
freigeforodjen. 3 

SDag e$, gnrifdjen ben 2fypenjeUern unb ben fieuten bed £)om* 
:propfte8, gu toirfttdjen, blutigen geinbjeligteiten fam, fdjeint eben* 
fatt« nadjgettriefen ju fein. 2lm 29. Stooember 1404 brannten bie 
lefeteren ein #au$ ab, toobei me^rere ^erfonen in ben g-lammen 
elcnb ju ©runbe giengen ober erftodjen wurben. 4 (Sine a3eitDedj«* 
Inng beS S)om:pro£fte$ Don Sonftanj, mit bent ©t ©aller ©tift$= 
^ro^fte DonSSufcnang, ift nidjt n>ol)l moglidj, toic ^etttoeger gegen 
^tbefonS Don 9Xrx na^geroiefen fyat, ba ttrir nnter Slnberem audj 
and bem, am 6. .gnli 1406, Don §erjog griebrtdj Don Oefterretdj 
mit ©t. ©alien nnb Stypenjell abgefdjloffwen 28affenftttlftanbe, 
^ofitio toiffen, bag bie £anbel beS ©omprotfteS mtt ben ®c- 
nannten, nod) nidjt gefdjlicfytet toaren. 6 

SBaS ben 23tfdjof Watquatb Don ©onftanj betrifft , fo Ijabe idj 
ntrgenbs finben Hmten, bag er fid) am 9typenjellerfriege, anbers 
al* abmaljnenb nnb mit Hrdjlidjen Senfuren broljenb, betljeiligt 
l)&tte, benn Jene in fp&teven SDarftetlnngen, and) bei &tUxoqnn, 
jit finbenben ©tellen, tvetc^c bicfen 23ifdjof, xotan and) nnr in 

1 (Softenfc, ttberlingen, 9fau>en8purg, Stnboro, ©t. ©alien, SBangen unb 
Sudjorn umb ben ©ee, 2Remmmgen, ilempten, 3$ne unb &itftfc$ in bein 
2Wgon>. 

2 3etoeget I, 851 unter $ern)eifung auf ba§ SCrd&to ber ©tabt 6t. ©alien 
(Index Archiy. Tom. I. ). 

* SeUweger c. e&enfallS nadj Sfrd&foalien ber 6tabt ©alien. 

4 Setfroeger I, 354. 

5 $ie Urf. ift a&gebrutft &ei 3eHn>eger Urfunben I # 2. ©eite 116. „2lud& 
fol ber tumpropp ju (Softenfc bie obgenanten won 6ont ©alien,, bie won 
2lppengeH unb bie jren unb bie fo $u jn ge§5ren untjerjogenlid^ on grottrb au$ 
ber ad^t unb au^ pann laffen unb bifen frib w& unbelumbert Ian/ 
b. $. , roa^renb ber S)auer biejeS 2Baffenftittftanbeg ni^t angreifen. 



Digitized by VjOOQ lC 



; ~ * r -r- 

332 

fe^r }>affiw SOBeif^^ am Jtatityfe 2#eil nefynen taffen , ruljeu atte, 
auf bcr falfcfyen, feinen £obe$tag erft guin 28. £)ec. 1407 fefeenbeu 
Slnnaljme. SWarquarb tear after fd^on am 28. 35ec- 1406 geftorften 
unb fein 9tac$f olger , 33tfd^of Sltftredjt, ftanb, n>te often in eincr 
9lnmetfung fdjon ertoaljnt nwrben ift, fteretts am 25. ^anuar 1407 
in cincm ftefonberen ©d)irm* unb ©djufcttertyattuiffe gum £ergoge 
griebrid) toon Oefterretdj. 2BaS after bad in 23egiel)ung auf bic 
9typcngctter Ijeifcen fottt, mit benen ber &om §ergoge am 6. 3uti 
1406 aftgefdjloffene SEBaffcnftittftanb am 23. 2tyrit 1407 gu (gube 
geljen fottte, 1 ift flat genug. SBirnriffen after, gu toeiterem Ueftet* 
ftuffc, bag 33tfd)of Sllftredjt, in einer im 3a!jre 1407, gu ©<$aff* 
^aufen , after oljne Jag gegeftenen Urlunbe ,* bem #ergoge 
grtebrid), ber tfym gum 93iStljume \>erfyolfen, angeloftt fyat, 
mit alien ©tabten, SSeften unb ©d)l5ffern ge&orfam unb getoartig 
gu fein. (S3 ttirb biefe Urfunbe, oftgleid) ifyr 9Konat unb Sag 
feljlen, toafyrfdjeinlid) bodj mit Ijinretdjeuber ©tdjerfceit anbie~Dom 
25. ftiS 29. ^anuar 1407 in ©djaffljaufen aftgefa&ten ©tude an* 
geretyt toerben ISnnen. 3 

£ergog griebridj sou Oefterreid) , genannt mit ber leeren 
Safcfye, war fcj^on im Scfyxe 1404 toom 9lftte Don ©t. ©alien gu 
£ilfe gerufen twrben, Ijatte after gegen bie fuljnen 2fy:pengeller 
ftiafyer nidjts &ermo<$t. ©eine $aupt(eute fodjten ungludlid), fte= 
fonberS am ©tofe (17. Suni 1405), too fte eine fcfytoere Sftieber* 
lage erlitten. $)ie ©ieger toerftanben eS after feljr gut, bie mit ben 
SKaffen erfodjtenen 33ortl)eite auSgunufeen. ©Sentftanb, at$ ©egen-* 
fafc.gum 23unbe am ©ee, ein 33unb oft bem ©ee, bem aud) ofter= 
reid)ifd)e Uutertl)anen fteitraten. 35ie ©tabte $eWird) unb 23lubeng, 
bag SGBaffgau unb $lontafun ge^orten mit gu btefem Sunbc, bem 
eine $tit lang fo giemltd) alleS getang unb ber ftdj im 5R^ein= 
tljale, im 33regengcrtoalbc, ia fogar im 3Knt$ale fiegreid; ertoieS. 

2Bie twit bie unter bem fdjwaftifdjcn, gu Oefterreidj l)iu* 
neigenben 9Ibel toerftreitete, iebertfatt^ u6ertviebcue ©age, bafe fidj 
He 9ty£engeHer mit nid)t$ ©ertngerem tvugen, al$ mit ber 33er* 
tilgung alter 9titterfd)af t , in ber t§atfad)ltd) toorljanbeneu @r- 
ftittctung unb bem Ueftermutlje ber ©ieger ftegvuubet toar, toirb 
fid) laum ennitteln laffen; bagegen ift getoifi, bafe fi^ auc^ bie 
33auevf(^aft in £)fterfd)tuaftcn unb im 2lHgdu, mit il)ren §erren 

1 SeUmwt 1, 373. 

2 2\%nomty V. 3lea. 977 unb 978. 

3 $8l. Sic^now^9 V. WW. 830. 831. 832. 834. 



Digitized by VjOOQ lC 



333 

bcm 33ifd)ofe Don 2tug$burg unb anbcrcn meljr, in Stoift &efanb ; 
welder am 28. September 1406, burd) bic SfaidjSft&bte, betgetcgt 
tourbe. 1 (Sine SBereinigung bcr Mgauer mit bcm 33unbe ob bem 
©ee n?ar gar nid)t unbenlbar. 2Kitljm ift e« fel&r begreiflid), bafe 
fid) au$ gurftcn, §erren unb SRitterfdjaft fo eng ate moglid) an 
einanber anfdjloffen, n>ofcci fie naturtidj bic SReidjSftabte gang auf 
iljre ©cite gu gteljen fud)ten, n>a$ iljnen iebo<$ nidjt Dottftanbtg 
gelang, ba bic 3eit, in n>et<$er bas toie bcr fianbabel geftimmte 
^atrtciat in ben fcfytoabifdjen ©tabten unbebingt fyerrfdjte, langft 
Doruber war. 

3tDifd)en bem §ergoge griebridj Don Oefterreid) unb bcm neu* 
ertoaljlten 23ifdjofe Don ©onftang, beftanben fe^r intime 33egie$ungen. 
9Ubredjt fagt hi ber obenertoaljnten Urftmbe gerabegu, bag iljm 
bcr §crgog gum 23tetl)ume Derljolfen Ijabe unb in cincr am 
29. ;ganuar 1*07 gegebeuen, Derfrridjt cr biefem $ergoge, bcr 
i$m bewifligt Ijatte auf bic in fcincn Sanben gefeffene ^faffoeit 
be$ (Sonftanger 93tetl)um« cine ©teuer gu tegen, bic #atfte be8 
(SrtrageS btefer ftiuangoperation, toeldje Dietteidjt audj bagu bei= 
getragen §aben lann, bafe §err 3Ubred)t toenige ,3>aljre torauf 
freinnttig abtrat. 2 

5ftit bem ©rafen ©berljarb Don SBirtemberg Derbanb jidj 
§ergog ftriebridj am 20. gebruar 1407 auf bie S5auer Don 
10 Saljren, 3 unb and) ber SBurggraf griebrid) Don Sftftrnberg 
fammrite £ru!p£en gegen ben 93unb ob bem ©ee. 4 S5iefer aber 
matynte, im Sluguft 1407, feinc 33unbe8genoffen Don ©cfytotyfc, 
gog mit benfelben in ba8 Jljurgau, nafyn bic ©differ ©onncn- 
berg, ©piegetberg, SBttfelfec unb Sannetf ein unb rudte fogar, 
tt>ie gum ^oljne, bte Dor bic Sflauern bcr ©tabt Sonfiang. £)a$ 
bcm 23if<$ofe ge^Srigc ©tffitd^en SBifdjofSgett, Sffnete fcinc S§orc. 5 
33enn nidjt ein SMfyum fcortiegt, fo ttmrbe bie ©tabt Gonftang 
im 3$)** 1*°7 gtDeimat Don ben 3fy:pengettern bebrofyt, guerft im 
Stuguft, bann aber uodjmate, furg Dor bcm 28. October. 6 

1 ». etftXin m, 388. Mon. Boic. XXXIV. a. 175. 
* £id&non><% V. Stefl. 834. unb 977. 

3 2\%noxo$tt) V. 9teg. 842 ». ©tfttm HI, 390. 

4 v. ©taim HI, 391 unb ©d&rei&er Urhmben&uci) ber ©tabt gm&urg II, 
214 ($terau« bet 3eBta)eger Urfuttben I, 2, 125). 

5 3etfa>eger I, 376, too inbeffen bie ©telle „n>eWje ©tabt bem geinbe 
beS SunbeS, 3Jtorquarb von SRanbecf, 33tfd)of won Eonftanj ge^Brte" ju &e= 
rtd^tigen ift, ba bamalS SHfce$t bereitS Sifd^of raat. 

6 Settweger I, 372. 



Digitized by VjOOQ lC 



-Vf^ T ,V 



•334 

Sin biefem £age, unter ben lebfyaften ©tnbvuffcn btoljenber 
©cfal^r / ttmrbe nun in (Sonftang cm 93unb abgefdjtoffen, in 
toeldjem fi<$ bk burdj a<$t §<utyttcute toertretene Jftitterfdjaft in 
©djttaben , mit ten SBifd^ofcn (Sber^arb toon Augsburg (@raf toon 
^irdjberg) unb 9Ilbrcdjt toon Sonftang, fottoic and) mit ber ©tabt 
<£onftang, gegen bic Stypengetter bi$ gu ©t. ©eorgentag unfc toon 
bort an <mf cm 3>aljr toerbanb. 1 9fat 21. Sttotoember 1407 tourbe 
biefer 33unb crtoeitert unb toerftarlt, 2 unb balb barauf, am 
©t £Uiaru3tage Qamtat 13.) 1408 , tteubetc fl$ ba« Statt. 
SDtc fitter toom ®t ©eorgenfreuge erfodjten toot SSreging cincn 
glangcnben ©teg. 3 93on bicfem Sage an toerliefe bic Stypettgefler 
bad JiSriegSgtucf, aber nicfyt ber SRutlj unb bie ®cl)arrlic^?eit. 

golgcn toir nun ber Constantia Rhenana pag. 309, fo 
ttoaren e8 fyauptf&djtid) bic SBifdjofe toon (Sonftang, tt)eld)e bic 
3C)>)>ettgel[er bejiegten. SSon S3tfc3^of 5Jlarquarb, ber aber langft 
in ber ©ruft lag, Ijetfct e8, er Ijftbe, nadj iener bebro^li^en (Sr* 
fdjeinung ber 9typengeHer toor ben SRauern toon <£on[tang, ben 
idjttoabtfcfyen 9Ibet bagu angercgt, ben Uebermutl) ber geinbe gu* 
rutfgutoeifen unb toon bent SBtfdjofe 9ilbred)t tourb fogar be$au!ptet f 
bag er bie gauge <5j:pebition gum (Sntfafce ber belagerten ©tabt 
SBregeng geleitct Ijabe. Hie antecessors sui sequutus 
vestigia, magnas continuo copias comparavit, civi- 
busque ad arma vocatis, cum proxima nobilitate, 
Rudolfo inprimis Montfortio et Sueviae societate, 
divi Georgii titulo per ea tempora insigni, duxit in 
Abbacellanos, nonam jam hebdomadem per acer- 
bissima frigora Brigantium pertinaciter obsidentes, 
primaque luce, quae divo Hilario sacra erat, in 
hostem invectus, facile profligavit, magnamque par- 
tem cecidit, arma, impedimenta, castra eorum in po- 
testatem redegit, Brigantium, et in eo Guilielmum 
comitem 4 obsidione liberavit, multosque ex hostibus 
suamet manu generose obtruncavit. 

©afc biefen 9tngaben SSucetinS !cin ©taube beigumeffen fet , be- 
barf gettoife feiner ttoeittauftgen 2Iu$fuI)rung. (S$ ift eine iperfontidje 

1 Urf. d. d. Goftenfc an @t ©imonS unb SubaStag 1407, Slbbr. bei 
Setoeflcr Urff. I, 2. 128. 

2 Urf. 6ei SeHrceger Urff. I, 2, 134 ff. 

8 SBergl. v. Stalin III , 391 , SBergmann ©. 6 unb 3elfo)eg,er 1 , 382. 
4 ®raf SBiUjelro won 2Jtontfort=93regen3. 



Digitized by VjOOQ 1C 



335 

©etyeiligung be$ 93ifdjof$ Sttbredjt bei bem (Sntfafee toon ©rcgeng 
in Ictncr SEBeife na<$geto>iefett. ©ie £au£tfuljrer bcr Mitterfdjaft 
ftaren ©raf Sftubolf toon 2ttontforHtettnang unb ©raf Hermann 
toon ©ulfc. $)er n>eitere 93erlauf bc$ 2lp:pengeffer!riege$ beriibrt 
unS ntdjt metyr, ba 23ifdjof 9ttbred)t, bet bcr burdj & SRuprec&t, 
freilid) in feljr mangelljafter SEBeife, gu ©tanbe gebradjten ©iiljne, 
ntdjt na^er betljeiligt toar, at$ anbere 23unbe$gtteber. (§r tt)irb 
gn>ar, in ber am 4. 2fcpril 1408 in Gonftang gsgebenen Urfunbe 
beS J?5nig8, nnter ben ftreitenben ^arteien genannt, toeldje nun* 
mefyr ben Sollgug be$ fSnigltdjen ©fcrudjeS eiblidj angeloben 
mu&ten. 1 

3)er 3 n ^ a ft be$ foniglidjen ftriebengfprudjeS tt)ar in ^nrjem 
fotgenber: ber Snnb ob bent ©ee, aW be$ 3fteidje$ SSerfaffung 
gunriberlaufenb, foil tobt nnb ab fein; affe« im ^riege Slbgenom* 
mene foH gegenfeitig guriitfgegeben nnb affer mit SRaub, 23ranb 
unb 2J?orb atiflcric^tctc ©djaben toergeben toerben; affe ©efangenen 
ftnb freigulaffen, unb affe nod) auSfteJjeuben Sofegelber unb 93ranb* 
fdjafeungen nidjt meljr gu begaljlen. SDie 9lp:pengeffer f off en toon 
SReidjSadjt unb 93aun 2 befreit toerben. 2>ie iljnen ©djaben broken* 
ben ©djWffer, toeld)e im iMege gerftort nmrben, f off en, toor* 
betyaltlidj einiflcr 2Iu$nal)men # uidjt toieber aufgebaut toerben. 
2Ba8 aber tyre 9Inf:prudje auf 9tetcb$unmittelbarfeit unb tyre befc 
Ijatb entftanbenen jgnriftigteiten mit bem Softer ©t. ©alien be* 
trifft, fo blieben biefe einem neuen ©prutye toorbeljalten. 

SDafc flty bie leibenfdjafttidj erregten sparteien fyiebei nidjt be* 
ntyigten, ift leidjt gu begreifen, umfomeljr alS & Oiufcredjt gu 
3toanggeboten ni 4* bie erforberlidje 2Kadjt befaft. 2fat 23. 3KSrg 
1408, gu Sonftang, toerliel) berfelbe bem ©ifdjofe 2ltbredjt bie 
SRegalien unb SfteidjSleljen. 3 3lm 16. Suni be« gleidjen Sctyretf er* 
neuerte bie ©t ©eorgengefeffftyaft, gu SBalbfec, il)ren 93unb 4 unb 

1 $a3 Mljere bet v. ©Win in, 392. unb fcofter & 9topre$t <3. 872. 
$>te Bet gefitoeger Urf. I, 2. 154 ff. abgebnutte SRid&tung, 2Jttttn»tlj »or bem 
^almtaae = 3lpr. 4, ift irrig &um 11. 2lpr. 14W8 rebuctert. 93gl. auc§ 
Chmel Regg. Ruperti nr. 2538 unb Neugart Cod. Alem. II, 488. 

1 .guttftd^ft t>om Sonne ben bie 93ifc§ofe won ©onftang unb 2lvg§burg ou§s 
(jefprod^en fatten; roegen be§ pfipftlid^cn Cannes foHten etft bie n5t|igen 
Sdjritte gef^en. 

• Chmel Regg. Ruperti nr. 2512. 

4 Urf. obgebrurft bei Burgermeister Cod. dipl. equestris I, 12 
unb IjierauS bet 3etoeger Urff. 1,2, 165. »ifc$of SWbre^t von ©onftanj 
wirb, unter ben SKitglicbern ber Siitterfc^aft, namentltdj aufgefiu)rt. 



Digitized by VjOOQ lC 



336 

am 28. gebruar 1409, trat audj bie ©tabt (Sonftanj biefem 
cmcucrtctt S3nnbe Bet, toel<$em bcr 23ifdjof oljneljin f<$on, at« 
3JMtglieb bcr 9Uttetfdjaft, angeljSrte. 1 

2tm 6. 2tyril 1409, ju £eibetberg, entfctyieb tf. ftu^redjt ju 
©nnften bc« W>t* t>on ©t. ©alien ttiber bic Stypenjetfer, biefc 
abet fugten fid) nid)t, fonbern traten, nadjbem flc freilfd) in bent 
tut Sal>te 1410 nneber begonnenen JEtiege ba« SRIjeintljat fcertoren 
fatten, am 24. 5Ko*>ember 1411, in bic ©djtoeijerifdje (Sibgenofien* 
T<^aft ein.* 

©afur bag ftd) SBifdjof Sttbredjt, Bet ben, ungefSfyr urn spftng* 
(ten t>or SR^einegg gtyfetnben, friegerifdjen (Sreigniffen be« Sabres 
1410, in toetdjen ber Sfterreidjifdje Sanb&ogt ©raf Hermann son 
&on ©utfc bie ^auiptrotte foieite, perfSntidj betfceiligt ^attc, ift 
nid)t bie geringfte ©fcur toottyanben. 

£)ie erfte, beftimmte §intoeifnng barauf , bafc 9ttbred)t8 im ^ctljte 141 1 
erf otgte 9tejlgnation, mit bem Sfypenjetf etfriege in 93erbinbung ftelje, ent* 
Ijatt baS oben ertoaljnte ChroniconEpiscopatusConstantien- 
sis bet Pistorius-Struve, pag. 762. ©a $eifet eg toon 2Ubred)t: 
LXIV episcopus, electus, scilicet, quia Appenzellen- 
sium litibus se nuper involverat, nee confirmatus, 
nee consecratus est, quare in tertio suae praesi- 
dentiae anno episcopium Ottoni, Marchioni de Rottel 
vel Hochberg, cum annuae pensionis ad vitam neces- 
sariae reservatione, modis et formis quibus melius 
potuit, resignavit; et ex eo tempore nonnisi pres- 
byter Albertus nominatus, vulgo $faff TOredjt 

Urn einen guten ©d)ritt toeiter, ge^t naturtid) P. ©abriet 
SBupetin, in feiner me^rfac^ citierten Constantia pag. 310. 
,3 um «3 a ^ re 1*09 lafet er ben 33i|d)of, roietooljt uergeblid), feine 
©eft&tigung in SRom betreiben — frustra Romae confir- 
mationem suam urget, pro irregulari habitus, quod 
jam electus episcopus ipse manus in hostes strinxis- 
set et, ut ferebatur, suo gladio magnam stragem 
edidisset. 3 um 3 a !) rc 1*^1 a * er beridjtet cr: initio anni 
hujus, Albertus episcopus noster, ne invito Romano 
Pontifice episcopatum violenter retinere videretur, 
pulcherrimo observantissimi filii exemplo, ultro et 

* $ie Urf. dd. bonrftag t)or reminiscere 1409 a&gebr. Bet 3efftoeger 
Urf!. I, 2. 188, wo aber ber 14. 9War$ in hen 28. ge&ruar ju t)er&effern ift. 
2 8g!. t). ©talin HI, 393. 



Digitized by VjOOQ 1C 



337 

sponte multis deprecantibus resignat, summo con- 
sensu capituli, Otthoni marchioni ab Hochberg et 
Rottelen , servata tamen sibi et quidem medicori 
annua pensione." 

3m (Sonft anger ©prenget T^icXt man $$ tooljl, nad) ben 93or* 
gangen gu pfa unb bem £obe bc« $Pa!pfte8 9llej:anber V., gu 
gtotft ^oljanne* XXIII. , bcr am 17. 3Kai 1410 gett>a$tt, im 
3faljre 1415 aber abgefefet toorben ift. 2Benigften8 toar cr e$, 
toeWjer burdfj feincn gtoenitenttar, (Petrus episcopus Tuscu- 
lanus), bie 2tppengetter, am 13. October 1410, au$ bem S3anne 
tl)un lief*. 1 SHufcer ^o^ann XXIII. epifttcrtc after nodlj, in ber 
$erfon beS ©regor XII. , ein gtoeiter $apft, ber freitidj am 
5. Suni 1409 in $pi[a abgefefet toorben wtr, aber erft im 3a§re 
1415 entfagte. Ob, unter folc^cn Umftanben, t>on ©etten ber 
gro&eS Siergewife gebenben !papftfid(jen Surie, ein ftarfer £)rudf 
auf ben SBifdfjof 2Kbrcdjt auSgeubt loerben lonnte, mufc ba^in- 
geftettt bteiben. 

2lm 18. 3ttat 1410 ftarb it 3fotyred)t nnb eS getangte nun 
bie beutfdje Jt5nig$!rone toieber an ba8 §au« ber Sujemburger, 
n>a8 fur bie Sfterreidjifd&e ^artei getoifc nidfjt gftnftig tear. 9H$ 
aber ,3oft Don 9Kaljren fd&on am 8. ^anuar 1411 mit Sob ab- 
gieng, lonnte man e8 laum noc§ bejtoeifctn, bafe i?. ©igmunb, 
erftmats am 20. September 1410 getoatytt, fid) toerbe befyaupten 
fSnueu. ©erfelbe untewarf fid^ be!anntli<$ einer jtoeiten SOBafyr, 
am 21. 3uU 1411; aHein er galjlte feme SJiegierungSialjre na<$ 
bem eiften SEBafylalte , ber tnetteiiljt fftr bie Sftefiguation be$ 
23ifd(jof$ 9Ubredjt nod) mafegebenber getoefen fein burfte, a!8 bie 
itym, toegen be8 5fy:penjetterfriege$, mangetnbe, ipapftttdje 33e* 
ftatigung. SSiffen toir bod) mit ©tdjerljeit , bur<$ SUbredjtS 
eigeneS, urhmblid&eS .Sugeftfittbnifc, *>&& e$ £erjog griebridj Don 
Oefterreidf) getoefen toar, bem er baS SBiStfyum gu fcerbanfen Ijatte. 
<S8 tt>ar ba8 nid)t ber erfte gatt biefer 2lrt SBtfc^of 3»o§ann 
SSBinblodf f 1356, Ijatte ebenfaHS burd& Sfterreid&tfdijcn ©nftu| 
ben (Sonftanger 99ifd)of$ftuI)l beftiegen. 3£un toar aber #ergog 
griebrtdfj Don Oefterreidjj, gerabe im $<il)n 1410, in feinem 
£au:ptlanbe Sterol, in einer feineSioegS beneibenStoertljen Sage, 
fcermoge f einer ©treitigfeiten mit bem 33ifd)ofe Don Orient, mit 
bem fld^ ber Sanbesljauiptmann ^etnrid^ Don SRot^enburg terbilnbet 
I)atte unb DetrmSge be« l^iemit tm 3 w f ammen] & an 9 c fte^enben ©in* 

1 Stte Uvt. Bet 3eatpeQer I, %, 222. 

8ettf$r. xxvu. 22 

Digitized by VjOOQ lC 



338 

fatted ber §ergoge fcon SBapern. 1 Unter fallen Umft&nben fonnte 
ed fur 2llbred)t Slarer fcieffeidjt nut na<$il)eitig f citt # ba& cr fid) 
bidder an ben £ergog toon Oefterrrid) fo innig angefd&loffen Jjatte. 
9lud) barauf mag nod) Ijingetoiefen toerben, ba& flc^, gurffegen 
3urid) unb bem Ijabdburgifdj gefinnten Slbel, bie gegenfeitige 93er= 
ftimmung, im Sofyxi 1411/ burdj Stl)&tlidjleiten aufcerte- 2lud) 
bad lann auf 2Ubred)td ©teHung fdjroer gebrucft $aben. S5od) bad 
flnb freili<$ nur ©ermutyungen , toelc^e aber immerljin cmS- 
gefyrodjen t&erben mSgen. 

S5ie erfte Urftmbe, toeldje und fiber bie SWobaltt&t ber nod) 
im donate ,3 an uar 1*11 erfolgten SRejtgnatton 2Ubred)td nafyerc 
3inl)altd}>uutte gcto&ljrt, ift ber fur benfelben an ©t. Slgnefentag 
(Sanuar 21.) toon SBif<$of Otto gegebene Seibgebingdbrief, toeldjer, 
in einem ton SHlbredjt, am 4. 3Ji&rg 1411, gur Slcce^tion aud* 
ficftctttcn 8te*erfe, fcottft&nbig entljaltett ift.* Potthast Bibl. 
Hist. 303 fefct bie Sftefignation erft in ben 3Ronat gebruar unb 
audj Gams Series Episcop. 272 ftimmt $iemit flberein. 

Otto nennt fidj in biefer merltt)flrbifien Urfunbe beftatigter 
SMfdjof unb begiej)t ftd) auf ben torn l)ettigen SBater, bem gJa^ftc, 
erfyaltenen 2luftrag, bad Seibgebing feined freittntttg abgetretenen 
SSorgangerd gu orbnen. ©ennffermafeeu jur SSegrfinbung ber in 
ber £l)at nid^t unbetr&djtlidjen SJeguge beffelben, bient nun bie 
folgenbe ©rg&ljtung, beren Stnfang idj tt)6rtlid^ aud ber Urfunte 
audgiel)en toitL „2ng ber ernurbig !pfaff SUbredjt SBlarer, unfeer ndd)* 
fter fcorfarenb an bem btyftum, bo er gu bem fclben gofcj)u& unb 
btyftum fam anfalj unb belant, bag bad felb gofeljuffe, t>on Ijinldff * 
teit unb lieberlidju toegen etlicfyer finer fcor&arenben btyfd)offen ge 
(Softenfc, an finen guten, red) ten, nufcen unb etyeftinen gar fer 
gefn>edjat unb geminret unb (mit) ftodren, linlibbaren fdjulben 
uberlaben unb toerfumbert tt>ag, barumb odj ettli^A bed felben 
gofcljufed f$toj$ unb gut in anber lut fyanb unb gewatt fcetpfenbet 
unb toerlitmbert toarenb, unb ba son ber felb ipfaff 9llbred)t 
33larer, atg ain getruroer Ijirt unb futrodfer, groffe begirb Ijat, 
bie felben beg gofcljufed f<$logge unb gut miber ge bringenbe, nddj 
finer fcormugenbe, tonb barumb, nadj miberbringunge unb 
lebigung unb lofung ber fcorgenanten fdjlofc bed egenan= 
ten gofcfyufed, nit lufcel find fcdterticfyen erbd uffgeben 

1 $gl. ®rf. ®i. Sranbid fcirol unter griebridj von Defterretd) €*. 57 ff. 
unb ©§t. SKe^er in ben 2for{(§uttaett jur fceutfe^en ®ef$. XV, 181 ff. 

2 (Sonft. eop6. 10. A. gol. 221. 



Digitized by VjOOQ lC 



339 

unb fcergerb l)at, alg bad atteS fdjinbar unb gu toiffen ift it f. to." 
Site ©runb bcr frcitt>iffigcn SReftgnation tt>irb angegeben, bag ftdj 
Sllbtc^t fiber getoiffe, ubrigenS reblidje SDinge in feinem ^nneren 
befdjtoert gefuljlt tyabe, toorauf er bann oom SBtStyume abgetreten 
fei (ber toon reblidjer fad) toegen, bic pit Ijerfc gemugt unb ge* 
toiffmig (fo!) bar gu beioegt unb geratfc(t) $ant, bag felb btyftutn 
toillenlltd) unb lebenllidj uff geben $&t unb ben abgetretten ift). 
S)aS fc^eint atterbingS eine 9lnf:pielung auf bie ©etljeiligung 
atn Styipengellerlriege gu feht 2Beit nun 2ltbred)t, tote oben er- 
tt>Sl)nt timrbe, bem aStetljume, mit ©arbringung eigener 3Jiittel 
fo loefentlidje ©ienfte geleiftet Ijabe, unb bamit er nidjt an geti* 
lidjem ©ute, gur ©d)mad) be8 geiftlidjen ©tanbeS (ge f^nta^et 
$f&fflidje« ft&te$) Slrmut^ leiben muffe, toerbe i!jm gu redeem 
fieibgebing, auf .bie S5auer feineS SebenS unb nidjt langer, au$* 
getoorfen toie folgt: 500 r^einifdje ©olbgulben, 60 Sftutt Lenten, 
36 3Mter £aber, 6 guber SBBein unb ate SBeljaufung bie bem 
©otteSljaufe Sonftang gel»5rige SSefte tfuffaberg bei 2Bdlb8l)ut, 
nebft ialjrlid) 120 Styeiuifdjen ©oibgutben „gu burgfdfc." @$ foil 
biefeS Seibgebing toon ben gefammten btf<$5flidjen (Sinlunften, tn«* 
befonbere aber son ben erften Sftufcen, bie man nennt primos 
fructus, fcotn Snfiegct unb ben ^faffenfteuern, bie man nennt 
consolationes, entrtdjtet toerben, jebod) benen unfdjdblidj, 
weldjc bereits auf biefe ©efatte angemiefen feien. ©ollten fid) fo 
fctyroere 3eiten unb Sanbge&reften einfieHen, baft wan ©ulben 
ni$t Ijaben fonne, fo foil bie 3tu8galjtung ber genanuten 
500 ©ulben rljemif^ in (Sonftanjer $Pfenningert v erfotgen, tote fte 
bann gang unb geb ftnb. 2)ie erfte ^aljtung mit 250 ©ulben er- 
folgt auf nadjfien ©t SoljanneStag gu ©onnroenben, bie groeite, 
roieber mit 250 ©ulben, auf ©t. 3o$anne8tag be« (Soangetiften 
in ben 2Bei§na$ten unb fo fort, immer l)albj[a^rig. &orn unb 
§aber, unb gtoar t>on ber beftett ©orte, bie man Jjaben !ann, 
finb immer auf 3Karttni f&lltg. 2Ba8 ben SOBein betrifft, fo fott 
eS guter roeifeer fianbmein toon 3fteer«burg fein, 3 guber toon ber 
Sogtljalbe bafelbft unb 3 guber au$ ber ©emainb. 2tud) foil man 
£errn 2llbre<$t ialjrlid) toerlunben, mann man gu 3Jieer$burg bie 
2Beinlefe Ijalten toerbe, bamit er fetne g&ffer unb 33oten bort 
l>aben ISnne. ©oUte aber einmal in einem 3Jal)re in 2Weer«burg ni(^t 
fo fciet SCBein toa^fen, ate gu biefer Slbgabe nSt^ig ift, fo foil 
biefelbe au$ anbern SSBeinbergen geleiftet toerben. SCBud^fe aber in 
alien bifdjoflidjen SOBeinbergen gttfammen nidjt fo fcief, fo mufe 

27* 

Digitized by VjOOQ lC 



340 

man ben SBein tnit spfenningen au$rid)ten unb babei 7 spfunb 
(Sonftanger ^fennige fur ba8 guber redjnen. $injl(^t(i^ aKer 
biefer Seiftungen unb gwar mit (Smfd&lug bcr „gu SBurgfag" in 
jiuffaberg gugefutyerten 120 ©ulben, toirb beftimmt, bag feinerlei 
(Sinrebe ben SSer^pi^teten befreien f5nne, toeber ^ricfl # §agel, 
fianbreifen, aRtgtoadfjS, 2l$t unb SBann, nodj ein toon irgenb 
Semanben audgetyenbeS SBerbot „atter gaiftli<$er unb toeltftcfyer l«t 
nodfj gerMjt", futg feine ©adje, bie ^Wftub gu erbenlen fcermoge. 
3ur 23urg unb SBefte ^iiffaberg gelj&rt audlj bie SBorburg. 9ludj 
Ijaben bie ©d&tffleute in SKinljain i wit Ueberfaljren SDienfte gu 
teiften unb atte fene Seute, bie im SL^at gefeffen unb formats bem 
&on Sranbis 2 bienftbar getocfen fmb, foWen nun and) bem gjfaffen 
9Ubred(jt 93tarer unb ben©einigen, bie in feinem SJlamen bieSSeftc 
inneljaben, bienen unb getoartig fcin f mit SRcif en , ©teuern, 
3figcn.unb 3i n fc n / ^ ie bisljer, Sftiemanb foil aber benfelben unb 
feine Seute baran irren, auf bie SBcftc unb toon berfetben gu reiten 
unb gu toanbcln, gang na<$ ifcrer Sftotljburft. 9tur ba$ toirb fcft= 
gefefet: ©ottte gSfaff 3ttbred(jt baS SiStljum unb bie tym geftettten 
23urgen, aHe gufammen, ober audfj uur einen, loegen be« Seib* 
gebingeS urn $Pon unb ©d&aben angreiffen, bann foil er nic^t ba$ 
9te<$t $aben, bie Seute bie im S^ale gefeffen finb an ftcfy gu 
giefyen ober angugreifen. ©emjeuigen toeldjem er bie SSefte antoer= 
ttaut, I)at er mit in ben Sib gu geben, bag biefelbe na<$ feinem 
Stobe an ben SBifdfjof toon (Sonftang, ober an baS SDomcajritet , im 
gatte bag baS 23iSt1jum lebig ftftnbe, frei gurftdfatfe. 2tuc$ foil 
unter alien UinftWtben bie 93efte ein offeneS £au$ be$ 23i$tljum$ 
Ijeigen unb fein. ©ottte e$ ftdfj aber ergeben, bag bie Seute im 
Stljale, bie gur SSefte $fiffaberg gelj&ren, einem anberen 93ifd(jofe 
ober 33icariu« fcfytttfren mugten, ober toenn biefelben toetpfdnbet 
nmrben, fo fott man benfelben mit in ben gib geben, bag fie bem 
$faffen 2l(bredjt getoSrtig feien, mit SDienften unb ber $&l)re (SSar). 
©efd&SIje baS nidljt, fo lann W>vtfy bie JBurgen gu Scifiung am 
fatten. 

3ur (Srfuttung atter biefer SDinge toerbinbet fldfj 93if<$of Otto 
fur fldj unb atte feine Jrtad^folger ober beren SBicare eibtid^, unb 
gtoar mit bem befonberen SSerfpred&en, bag er fidfj toeber beim 

1 ^ein^eim, S^adJ gegenilber. 

2 2)ie SSefte fliiffafarg war an VLlvify ^tiring con SranbiS oerpffinbet ge= 
roefen, ber fte, 1408, an feinen Prober SBolf^arb abgetreten ^atte. Umcerfa^ 
lexicon beg ©ro^erjogt^umS S5aben ©. 688. 



Digitized by VjOOQ lC 



341 

$a!pfie ttodj bei betn 9ft5mifd)en $5nige obcr ^aifer, obcr anbcrn 
§crrfd)aften um ettoaS beioerben toerbc, toaS bem $faffen 2Ubred)t 
an f cittern ficibgebing uttb 33urggefafc ©djaben bringen Wmtte, bet 
$5n son 2000 ©otbgutbeu „atfl bit nrir ba$ tdten unb uberfuren". 
211$ „redjte ©utten unb 2Beren" Ijiefur, fefct bcr SBijd^of feinen tieben 
£erren unb 93ater, ben flftarfgrafen SftitboXf oon §adjberg, §crrn 
gu 9t5teln unb ©aufenberg, unb bie (Sbien SMtljer t>on Gtingett, 
£an« toon Sfto&nege, §an8 oon $engeu, ftrtyen, 1 unb @afpar \>o\x 
dtingenberg; at* SHngultcn unb Stirgen toerben ferner^ttt gef cfet ; 
£an$ toon gribingen, £an$ £einrid) £rud)fe&, §an$ ©djtoarfc, 
fitter , £an$ toon #ieifd)ad) gu Sfteu-^enjen, $an$ toon £om* 
burg b. a., SRubger £arfcer, Surfljarb SBiedjSter, £an8 Strudjfefc 
ben man nennt SWotti, SBernli ©to&ger 2 unb §einrtd) toon Uttn. 
Sltte biefe ©itften, 2tnguften unb 33urgen, toetyfltdjten fid) aber 
gum Ginlaget in Gonftang ober ©d&afftyaufen, tt>o1)in fie gematynt 
toerben, ein 3>eber mit fciner eigenen sperfon unb tnit dnem 
$ferbe, ober in ©tetfoertretung burd) einen erbaren jtned)t mit 
einem guten $ferbe. $faff 2l(bred)t erljalt aber nodj ba8 befonbere 
9ted)t, fur ben gall, bafc ein 3ttonat ober meljr toergtenge, nad) 
ber 9Rafywng, o$ne ba§ er befriebigt totirbe, bic 2fagutten unb 
SBurgeu gufammen, ober nad) SBaljt einen etngetnen unter iljnen, 
fotoie aud) ba$ 2M$tljum ©onftang angugreifen uttb gu ipfanben. 
<5r lann fid) tyiegu al$ §elfer toa§ten, x ioett er toifl unb foil ba- 
mit toeber gegen ben $a:pft, nod) gegen ben 9t5mifd)en $5nig, 
nodj gegen §erren unb ©tabte gefrct>clt §abcn. 3lud) mad)t e$ 
babei gar fetnen Unterfd)ieb, ob bie betreffenben ©ultett unb 9fn* 
gulten bereits in ber Sefftung begrtffen finb, ober nidjt. Wit 
anberen SCBorten : toenn bie Seiftung nad) einem Wottate ntdjt gur 
3a^Iung gefifyrt Ijatte, fo fonnte 9Itbredjt ba$ felten oljne @etoaU= 
ttjat abgeljenbe, toirffamere SJlittet ber ^fanbung gebraud)en, ofyte 
bafc i^m l)ierau$ ein SSortourf gemadjt toerben fotttc. (Snblid) 
toirb nod) auSbrutftidj beftimmt, ba§ e« ber ©uttigfeit biefe$ 
33riefe« leinen ©intrag ttyun fotfc, toenn ba$ eine ober anbere 
©ieget nid)t baran lame, ober abfatte, <8v gift oiefaietjr ;/ alb bie 
toil ain infigel ober mer bar an ift". SDie Urfunbe tourbe beftegett 
oom Sif^ofe, bem ©omca^itcl, ben ©iilten, 9tngulteu unb Sur- 
gen, toel<$e \ity uberbiefe noc^ eiblid) bagu oerbinben, bie eingelnen 
2lrtifet getreultc^ gu fatten. 

1 3m ®opb. fte$t fe§ret§aft: grifen. 
^ Unbeutlid^. 

Digitized by VjOOQ lC 



342 

SiHe toeing ©petty, in feinem Triarcus triumphalis 
pag. 236 , l)tnft<Ptd& beS rejlgnicften StfdjofeS, baS 9fadjtige 
traf # menu er beffen SBetitelung alS Spfaff 3ltbred)t fur cin befonbereS 
3ei$en Don $5emut$ §aft, unb ben er bemgemafc noc§ lange 
3;aljre „gang nibertradjttg" in Sonftang leben lagt, toitb nun au8 
bem, feinem toefentlidjen ^nfyatte na #/ $ er tnitgetljeiUen Setb* 
gebingbriefe erficfyttidj fein. Wit biefem SBriefe toar abet bie ©adje 
nod) ntc^t sottftanbig abgejdjloffen. Sifdjof Otto gab ndmlid) feinem 
genannten SSorfaljrer, ben er bet biefem Stntaffc feiner befonberett 
Jreue unb fiiebe &erfid)ett, am 17. ftebruar 1411 eine grocitc 
Utfunbe, 1 in ber er ifym ba8 9te<$t berleil)t, auf bie ©auer feineS 
SebenS, bie bif<$oftid)e $falfc Ofaflenfe) gu Sonftang gu betootynen. 
SBotte inbeffen ber Sifdjof fetbft, ober einer feiner Sftadjfotger 
iperfoulidj bort toofynen, fo mfiffe 2ttbred)t fo lange toeidjen. 2Benn 
ber Sifdjof nid)t me!>r fcerfonlid* antoefenb fei , !5une er aber bie 
$fatg toteber begieljen. Otto mad)t fidj serbinbttdj biefelben feinem 
Written gur Seljaufung angutoeifeu, 3Ubredjt fei nun barin fefftaft 
ober nicfyt. 9ludj giebt er bemfetben ba$ Sftedjt, fid) au8 alien 
SBalbern be8 83t$tljum$ gu beljotgen, er m5ge tootynen too er tootle. 
$)a 3ltbredjt aud) fur biefe Urfunbe am 4. SWarg 1411 dnen 
9iet>er8 auSfteflte, fo ift beutltd) erftdjtlid), bag biefctbe ein 
(Somptement be8 2eibgebing6riefe$ t>om 21. Sanuar Wbet. @$ 
fteljt gu sermutljen, bag 2Ubredjt fid) erft bann fur fyintanglidj 
befriebigt !)lelt, al8 er audj nodj biefe etyren^otte SSertoittigung er= 
tyalten Ijatte. SDarauf n>et6t Ijin, bag feine beiben 3te&erfe am 
gteidjen Sage au«gefteflt worben finb. 2Bo flc§ £err 2Ubred)t 
i)auptfad)lidj aufljielt, in ^uffaberg obft in (Sonftang, toeig id) 
uid)t gu fagen. 35a§ er aber mit feinem 9tad)foIger auf gutem 
guge lebte, lann urlunbltdj belegt toerben. SSifd^of Otto begeugt 
namlidj am 31. SDtarg 1414 2 , bag iljm „§err 2Ilbred)t jc 33Iarrer 
unfer nad)fter fcorfarenb am bistum" bie befonbere gfreunbfdjaft 
getljan, Don einem etotgen jtaufe abguftefyen unb benfetben in ein 
Seibgebing gu fcertoanbetn. £err?Ubred)t fyabe nSmlidj , son §erren 
Sfotyann Don ©onftetten, fitter, unb grau Slnna beffen (Sljetoirtitt, 
25 5Jhttt ^orngeft, SGBiter 3ttafce$, au$ bem 9lmte Sannegg, urn 
255 ©ntben 3tl)einifdj gefauft. 9fom Ijabe aber er, SBif^of Otto, 
immer gebadjt, toie er ba« 2lmt SEannegg lebigen tootte „ba§ un« 

* ®. (Soften^ cinftag nadj ©t. SSaientinStag 1411, ®onft. ©opB. 10. A. 
nr. 314. gol 172. 

2 Urf. ©often§ 1414 am ^afota&enb. ©onft. 6op6. 10. A. gol. 297. 



Digitized by VjOOQ lC 



343 

barinne nicmanb lag nod) fiiro belumberte". 9Jfit baarem ®etbe 
tonne er £errn 9Ubredjt nt(^t au8ja§len. ©arum erfenne cv e$ 
ate cine befonbere greunbfdjaft an, baft biefer barin cttigctoilltQt, 
auS bent etoigen $auf ein fieibgebing ju tnadjen. Sifdjof Otto 
fagt bei biefem SIntaffe auSbr&cflidj , ba§ er feiuen 33orfaIjrer, 
in attem was bad ©tift betreffe unb bci jebem 3lnUegen, immer 
nrittig unb gutmutljig gcfunbcn Ijabe. @3 toirb mm beftimmt, bag 
20bred)t unb feinc beiben „r>ettern" $onrab unb lUrid) bic 
Starrer, toeilanb $onrab« efyelidje ©5§ne, iafyrlid) unb auf bic 
©auer iljreS 8ebeu$ (unfc itff ir alter briger tobe), 23 3Jtutt 
^ernen (Sonftanjer 9Wefj, in *6onftang, an toeldjer Srudfe fie 
nwHen, itmner auf ©t. 9ftartiu$tag , son ben 9Jlu$ten ju 3tteer$* 
burg unb ben urn 9Keer$burg gelegenen Ouarten, erljaften follen. 
33urgen Ijtefur flub: £err ©berfyarb Saft ©anger unb £err §ein* 
ridj toon 9tanbegg, beibe (Sfyorljerrett bed SDomS ju (Sonftanj, 
33ilgri toon §oeborff son Sangenftein b. \. t ,$?onrab getiy ton 
3tafcen«:purg unb £etnridj ton £ettifo*>en, toetdje fid) etoentuett 
jum (Sinlager ttetyflidjten. Slut 3. 2tyril 1414, in (Sonftanj, gab 
£err SXlbrec^t feinen ©egenbrief. <£r nennt fidj in bcmfelben: 3$ 
$faff 2ltbred)t 23tarver silent bifd)off ju (Softenfc, 1 SDtc in biefer 
Urfunbc genannten SScttevn be$ SBifdjofS, — bodj otyne 3tt>eifel 
feinc nadjfien SBeroanbten — feljlen in SBucelinS ©tammtafel. 
£>afe £err 2Ubred)t, auf ©t. 3JiatI>teabenb 1419, baju beljilfUd) 
toar, bie jnrifdjen bem 33ifd)ofe Otto unb ber ©tabt $teer$burg 
obtoattenben 3 toi f ti S* c i tcn WB^tcn ju fyelfen, ljabe id) bereite in 
biefer 3eUfdjrift (XXVII, 17) nad&getoiefen. 211$ bcffen £obe$ial)r 
toirb iuSgemcin 1441 genannt. Sucetin Constantia Ehenana 
321 nennt ben 8. 3tprii ate StobeStag. 

1 (SopialBud) 10. A. nr. 315 gol. 297 (cinftag oor bem §. Dftertase 
1414) »gl. aud& Seitfd^rtft XXVI, 15. bie Urf. 1416. Stpr. 27., too Stl&red&i 
efcenfaHS alS roetfanb Sifdjof t>on (Sonftanj Bejeidjnet nrirb. 93ei 3Jtormor 
UrhmbenauSjiifle, ©. 59, nrirb 9Wbrec§t Blarer, jum 18. 3KSra 1426, alS 
$om!jerr aufgefui&rt unb $n>ar an ber ©pifce bet SSertreter ber ©tabt (Sonftanj, 
Bei einer Sttdjtung wit ben (Sibaenoffen. 

3Ftot^ bon ©(^redenftein. 



Digitized by VjOOQ lC 



344 



gffiefetid) »•• $oubuv$, tin ftiegSlttfttger ttttfe ttnfeer- 

fpettfttger Setttfcfeotfeettfttoisttyit? <ttt8 feet erftett 

0«lfte feed 16. 3a$t$tttifeett3, 

93ei bcr SReipertorijlrung bcr Urftmben unb Slften uber bic 
gur 93attci ©tfafcSurgunb ge$5rige ©eutfd(jorben$commenbe SBeug* 
gen, 33eg.*9L ©adfingen, fanb fidjj ein gaScifel bor, mit bet Ueber* 
fdfjrift: „$riberid&cn Don §omburg, teutfdj orbenjj com- 
ment^uru gue SBeudffyen, fein bngeljorfamb &nbt Iriegd* 
gug betr." SDer gaScifel (40 2311. in got.) ftammt aud bem 
$. gilial'©taat$ardljto gu Cubtvigdburg unb geljSrt gu ben toon 
SBfirttemberg an un$ ejtrabtrten 2lTc^it>aIien. 3m SBegriffe, bad 
Urfunbenar<$tb ber (Sommenbe SBeuggen in biefer 3eitfd(jrift (b° m 
28. SBanbe an) gu berSffentlidfjen, tljeite i<$ ^ier fcfyon ben Snljalt 
biefeS etngelnen ga«cifel8 mit, ba berfelbe nicijt fotoofyt bie ®e* 
fcijtdijte ber (Sommenbe Seuggen aid folder berityrt, fonbern biet* 
meljr einen nidjt unintereffanten SBeitrag gur inneren ©efdjtdjjte 
bed ©eutfd&orbenS im 3Iflgemeinen ent^&tt unb indbefonbere bad 
93erljaltnift ber ^omt^ure gum Sanbfomtljur unb gum £od(jmetfter 
d&arafterifirt 

$)er ftaScifct umfa&t, n>ic man fe^en toirb, nic^t atte, fiber 
bie gtoetmaflge SBiberftenftigleit bed £omt$ur8 grtebricfy bon £on= 
burg, getoe<$feften ©dfjriftftfidfe, unb gerabe bie 2lftenftutfe fiber 
ba$ bie beiben Unterfudfjungen abfcpejjenbe Urtljeil fefyten. 5)er 
ga$ciM entljaft nemlidfj nidljt bie Originatalten unb (Sance^te, 
fonbern eine SJieinfdjrift ber gur 3eit bon beren 2lnfertigung ber* 
fugbaren ?lftenftfidfe. 2Ran toirb anne^men mfiffen, ba| biefe Sib* 
jdfjrift bei ber 9tudf!c$r §onburg'd bon bem gelbgug gegen 
granlreidD, im $erbfie 1544 angefertigt toorben ift, unb gtoar 
woljl in ?flt$ljaufen, auf SBcfe^X be« Sanbloutttyurd, unb gum 
3t»edf ber SBorlage an bad 5probinciatta!piteI ober an ben $oty 
meifter. ^ebenfatte loetet bie Sprobenieng auf 3ttt$ljaufen Ijin. SBon 
etnigen (Sorrefponbengen ift ed babei auff&flig, n>te fie in ben 
Seflfc be$ SanbfointljurS gelangen lonnten; offenbar nur auf Um* 
toegen. 

Ueber ftriebridfj bon §onburg 1 8 fieben unb Sljaten ift auger 
bem, toa$ in ben na<$folgenben (Sorrefyonbengen niebergelegt ift, 
nur fefyr SBenigeS urhmblidf) feftgufteflen. ©iniged l&{$t fid) ber* 
mutljungStoeife unb mit gtemticfyer ©idjevljeit ergangen. 



Digitized by VjOOQ lC 



345 

(Stnem ®efd)te<J)te angel)5rig, beffcn ©tammburg 1 im £egau, 
nidjt .toeit toom Uebertinger ©ee, tm 3lmte ©todfadj, bet ©talj* 
ringen tag, n>ar ftrtebrtdj toon §onburg urn ba$ 3 a ^ r 1516 obcr 
1522 in ben ©eutfdtjorbeu, unbgtoar auf bcr SWahtau, eingetreten. 
$onburg \u^mt fidj, in einem feiner ©djreiben (Wr, 12) an ben 
Sanblomt^ur, fcincr 20j|5^xlgen ©rfaljrung ate OrbenSmitgtieb ; c8 
ift aber au$ bem SOBorttaut ni<$t tnit SBeftimmtljeit gu erfeunen, 
ob er bamit nur feine 2lngel)5rigfeit gum ©rben, obet ob er feme 
ttnrffi($e 2Cntt>cfcn§eit in ber SJattei meint, unb ob nidjt feine 
6JS^rige 5tbmefen^eit im JEriegSbienfte in 9JPbredjnung gu bvingen 
ift. £>ie Stnnaljme, baft ber friiljere gtitpvintt ber rid&ttge fei, 
ttrirb bur^ ben Umftanb n>at)rf<l)einftdj gemadfjt, bafc £onburg 
fdfjon fritfjer einmat, el)e er feine 6Ja^rigcn (9tr. 1) ,$hieg$bienfte 
in %tcditn leiftete, ber ungeljorfamen 9T6ttoefenIjeit toon ber (£om* 
menbe fid& fdjutbig gemadjt ljatte (9tr. 3 u. 5). Slnf etnflugrci^e 
SSewenbung unb auf feine eigenen 93erftd)erungen I&nftiger Seffe* 
rung §in, ttoieber gu ©naben angenommen, ?onnte ber !rieg$tufttge 
unb unrutyige OrbenSritter ber SSerfudjung nidfjt ttotberfte^en , gum 
jttoeiten SWale o§ne SGBiffen unb ©rtanbnifc feiner Oberen bie 
3Jiainau gu toertaffen, urn fid) ben beutfdjen Sanb$lned)ten angu* 
fd&liejjen , bie unter Subttoig toon Sobron unb (Sttetfrifc toon 3otfew 
gufatmnengebrad)t morben ttjaren, unb in beren JRci^cn fid) audj 
(Saftar toon $runb8berg, toieroofyt nodj o$ne etne £au:ptmann$s 
ftette gu belteiben, befanb. ©ein SSatcr ©eorg toar bteSmal gu 
£aufe gebtteben. 2 3n to SWlttc be$ 3a^re* 1529 in bte #eimatl) 
gururfgefe^rt (togl. $Kr. 1 u. 2), fcfyeint §onburg anfangS wenig 
ober gar leine fiuft gefourt gu Jjaben, ttoieber in fein OrbenStjauS 
guriidfgufeljren. ©rft ats e$ nadf) einem 3aljtc mit feinen ©elb= 
mittetn gu @nbe toar, toerfudjte er feine 2lnred)te ate SDcutf(^= 
orbenSritter geftenb gu madden. 3>n M* 3Wtttel unb SCBege, bie er 
bagu aufbot unb bie iljm ftpefclid) audj gur SBieberaufnafyme toer* 
Ijalfen, geben bie unten tmtgetjjeitten (Sorrefponbengen (9lr. 1—7) 
einbttdf. SGBie ftarl babei bie faiferlidje prforadje unb ttoie ftar! 
bie nueberljofte SSerttoenbung angefe^ener SBermnbten unb $reuube 
in$ ©ettoid^t fiet, bleibt baljin geftetft; bie g&He fotdfjer (5inmifd)ung 

1 SSfil. 3eitfc§r. XI, 223 unb e$dn$ut§ 9KtterBurgen bed §<%au'3 
IH, 65—78. 

2 battle 2)eutfc§e ©efc§. im 331. ber Kef. II, 294. S3art§olb ©eor^c 
won 3?runb3&erg 240. 9ieiffner Historia §erm ©eorgen vntft §errn (Safparn 
wm grunbS^erg 33. 35. 



Digitized by VjOOQ lC 



346 

bed Jfaiferd ober bcr Sanbedljerrn in blc inncrcn Sfogetegcnljeiten 
bed Orbend n>aren belanntlidj in ftetem 3 unc ^ men * m 3Ser^&ttnife 
mit bem ©inlen bon SDtadjt unb Stnfeljen bed Orbend. (?d n>ar 
unter biefem ©rucfe namentlidj cine fdjtoterige, guroeikn unmSg* 
lidje 9iufgate, an ber ©trenge bet alten 2Jorfd)rtften fur btc Stuf^ 
natyrndfatyigfeit tteuer SWitglicber feftgufyalten. 1 

9iid)t ofyie toefenttidjen ©influft auf £onburg'd S3Biebcrauf- 
naljme, bie fid) bid in ben 93eginn bed S^wd 153i betgogerte, 
toar jebenf alld ber ttmftanb, baft fid) in fetner Satfei me$r unb metyr 
etn Mangel an tftdjtigem 9tad)nmdjd geftcnb madjte, fo baft ed 
immer fdjwieriger nmrbe, f&r bie SSertoattung ber Orbend^aufer 
etne genflgenbe Slngaljl guberl&ffiger ©rbendbriiber Ijerangujieljen. 
lleber biefen TOiftftaub toirb benn audj in einem, bem gtoeiten 
Ctyclud ber Sorrefoonbengen gugeljSrigen, ©djreiben bed Sanb* 
Jomtyurd ber Sattei (SlfafrSBurgunb (Sftr. 18) audbrutflid) tftage 
gefuijrt 

©er SBiebereintritt §onburg'd erfolgte nidjt auf ber Hainan; 
er tourbe ber ©ommenbe 33euggen gugetoiefen unb tnuftte cine 3eit 
tang jur ©trafe bie graue jhttte tragen (5Kr. 7). 2 3m 3al)re 
1540 Ijatte ed #onburg fdjon gum $omtI)ur gu ©traftburg 3 ge* 
bradjt 3 n ber 3n>ifdjengeit finbe idj feinen Sftamen nur einmat, 
im $<d)xt 1534 , ertt>&ljnt, in ttetdjem er auf bem gjrobinciafc 
cartel anrocfenb mar unb ben (Sapiteldfdjtuft mituntergeid)nete, 4 
Slid £omt$ur gu Seuggen flnben toir Hjn erftmald im Saljre 
1542 (5Kr. 9). 

#onburg fdjetnt, aid er bie #auptmannfdjaft unter (Sljriftof 
bon Sanbenberg ubernommen Ijatte, ber Stnfldjt unb 9tbftdjt ge* 
ttjefen gu fein, baft er ebenbamit audj auf fcinc ^omtljurei ber* 
gi<§ten muffe (9tr. 19). @rft aid atte feine ©itten urn Urlaub 
bergebli<$ getoefen, unb ber Sanbfomtljur 9liemanben gur lleber* 
naljme ber SSemaltung SBeuggen'd beorbert Ijatte, ubertrug £om 
burg felbft bie #audljattun& an einen tn SDienften bed Orbend 
fteljenben Unterbeamtcn unb madjte $iebon ber SRegierung gu 
©ufidljeun Slngeige (9tr. 29), wad er audj fruiter fdjon einem 

1 Bgl. j. S. "aSoigt ©ef$. beS $eutfd&en % D. I, 275 ff.'n, 58. 63. 

2 $gl. iiber fiijnttd&e gftHe t>. @d&redtenfietn 2Rainau 102. 

3 Urf. bat. Stobolfaett 6. ge&r. 1540, mferirt in einer ttrf. t)om 6. JJebr. 
1571. Section SBeuggen, ©eneralia, 3>ft. 57. $gl. aud& ». ©d^recfenftein 
2Kainau 96. 

2l&fc$rift in ben ^rot)inciaIa!ten ju SubroigSfeurfl. 



Digitized by VjOOQ lC 



4 



347 

SIbgefanbtcn be« SanbfomttjurS angefunbigt Ijatte (5ftr. 19). ©abei 
Ijing e8 nacfy $onburg 1 $ 2lnfid)t gan$ t)om Sanbfomtljur ab, ob 
ifym fur ben gall fetner aSBiebcrtcT^r bie (Sommenbe SBeuggen ober 
ctn anbere* §au8 toieber fibertragen toerben foflte. 

Ob #onburg, nadj beffcit Stbreife bcr Sanbfomtljur cinen 
§au8!omtIjur gu 93euggen , tit bcr sperfon be3 graug toon 
gribingen, befiettt ^atte (ftr. 32), bci feiner, tote e« fdjeint, 
fdjon im ©p&fyerbft 1544 erfolgten §eimfuuft (5ftr. 32) %\v- 
f:pvuc^e auf bie (Sommenbe Seuggen erfyob, ob ber Sanbfomtljur, 
unb tote lange er bet fetnem 33erbot ber SBieberaufnaljme $ou* 
burg's gu ©euggen, beljarrte, ob §onburg fiberljaupt unb toeldje 
(Strafe tljn fftr feinen Ungcljorfam traf, bar&ber fetylen bte 9lften. 
fieiber fteljt gerabe an einem Orte in bent SReipertorium fiber bie 
(Sommenbe WttSljaufen, im St. giliai*©taat$ardjto gu SubtoigSburg, 
too 2luSfunft gu fyolcn getoefen toare, bie latontfefye 33emerfung: 
„fel)tt". s Jtadj ber ubrigenS nidjt beutlidjen ,3 n ^ aI ^ an S a * e * 0tt 
bent feljlenben §a$ctfel, todre griebrid) toon §onbnrg unb @tg- 
munb son (Sptingen, jtomtfjur gu ©trafcburg, in Unterjudnmg 
geroefen, „fonberii<i) ber tefcte im ©tra&burger $ug ^^ x W5m. 
$atyf. 9Kt. fid) gebraudjen Jtaffen unb ba^ero entfefct, audj gu 
SUtSljaufen gefanglidj angeljatteu toorben"; fobann Ijanbefn bie 
3Iften son be$ ipcrrn toon §onburg'8 ubier ^audljaltung; de a. 
1544 et 1548. ^riebridj son §onburg toirb Ijier nt<$t i?omtl)ur 
genannt. SDagegen ift nadj bent Sffiortlaut be$ (SintrageS uidjt gu 
entfdjeiben, ob e$ fidj fyier urn gweieriei getrennte Unterfudjungen 
Ijanbelt, ober ob beibe, £onburg unb ©ptingeu, toegen bcffelben 
93ergel)en$ , ber Sljeilnaljmc an bent „©trafeburger Bug", in Unter* 
fu<$ung fanten, t§re« Slutted entfefet unb in 9Ut«Ijaufen gefanglid) 
eingejogen tourben. 3$ glaube, bafc fidj biefer Sljeil be$ 9tegefteS 
lebiglidj nur auf ben ©trafcburger ^omt^ur ©igmunb son ©^tin- 
gen, fruljer ©tatt^alter unb bann ,$?omtljur gu 9tufad) unb al8 
folder allerbingS einer ber JtriegSgefetten §onburg 1 « (Sftr. 15 
unb 25) ; begie^t. 2ln bent ;/ ©tra§burger 3 U 9" W fMj ^onburg 
f^toerlic^ bet^eitigt. 2Ba§ barunter uber^au^t gu ^erfte^en ift? 
25ocij too^t ni^W anbere«, al« bie Stljeilnaljme ber ©tabt ©tra^- 
burg 1 am fdjmallalbifdjen ^rteg, gu bem fie ben e&angelifdjen ©tinben 
2000 gjfcann unb 12 ^anonen fdjitfte. SDie 3a^re«ja^ten 1544 
unb 1548 tourben babei nicfyt bie 3 e ^ ^& SBerge^euS, fon- 
bem bie ber ©inleitung ber Unterfudjung bebeuten. 2Ba8 ji(^ mit 

1 grief e 9teue vaUxl ®eW. b. Stabt ©traJ6urfl II, 245 



Digitized by VjOOQ lC 



348 

einiger 2Bal)rf<$einlidjleit toermutfyen (5f$t, ift, bag bcr feljtenbc 
ga$cifel 1. bie Unterfu<$ung$aften gegen £onburg tmb ©ptingen 
\>om 3<ti)xt 1544 ttegen tljre$ £rieg$jug8 in laifertidjem ©tenfte, 

2. btejenigen gegen (Sptingen attein toegen feiner Setljeiligung am 
fcfyuialfatbifdjen ^ricg im ©ienfte bcr ©tabt ©trafcburg, unb 

3. biqentgen gegen £onburg toegen fcfyledjter §au$ljattung auf 
feiner Sommenbe, enttyelt. SMe lefetere SInHage gegen §onburg 
leljrt audj in ben Ijier abgebrutftcn (Sorrefoonbenjen 5fter8 imeber. 
(Sin 93ow>urf, an bcm aflerbingS fcine SRitfomtljure ifyren 3lnt^eil 
fcerbienten (Sftr. 12). 

©icfyer tft, bag $onburg trofc 9UIem fcinc Gommenbe, toenn 
cr i§rer je auf cinigc 3eit toerfuftig tourbe, fy&ter toieber erljielt. 
211$ i?omtljur gu 23euggen ift cr urhmbUd) nrieber nadjjufteifen 
in ben Saljren 1546, 1548, 1549 unb 1550; cr blteb tfomtyur 
bis ju feincm 0>or bcm 13. 2Cpril) 1551 erfolgten Sobc. 1 

$)en §auiptmann £an« ©gglin (9ir. 1) toon ^onftaiij, auf 
bcffcn 3eugnif$ fW), ^ en Saf^ar son grunbsberg, £onburg be* 
ruft, unb in bcffcn ftaljnlein cr rooljl in 3>taticn gcbicnt Jjatte, 
finbc id) jtoeimal in ben Sificn bei gteigner*, unter ben nament- 
lidj aufgefu^rtcn ipatfptteuten, ate #an« Gtfte uon (Sofianfe. 

©fjriftof *on Sanbenberg, §onburg$ ©berft im Saljre 1544, 
erfyatt toom gimmerifdien (Sfyroniften cm fd^tcc^teS Sob. 3 „(Sin 
ttrannifdjer, ubelfd)toerenber, fyodjtragenber, gottofer man ... ©r 
bienct faifer Sarin toiber $ranfreidj, nadjgenbS fSnig jpainridjen 
son (Sngellanbt ate ain obriftcr, Jeboc^ bradjt er nur t>it f^ulbcn 
mit imc l)aim unb toenig !par« gclte, barfcu au$ ain brief, ben 
l)ett im bcr funig son ©ngcllanbt fdjreiben laffcn in lateinifefcer 
farad), barin cr inc frunbt nenfyt. ©enfelbigen ttefj er menig* 
ctidjen, ber fein fcfyon nit begcrt, fel)en unb lefen. ©in gulfcin 
rotf brad)t cr aud) barson, gleid)tootf ungen>i&, ob Hjm ber funig 
ben Ijab gefdjenft, obcr ob er in fclbs fyab lafen amnadjen. $n 
fomma, er ift gar serborben unb f^ier in einer toerjtoetf* 

1 ©ection %m&n, (EoiwoL 48. 2fo3Ianb, ©d&roeia. gritf. 3fo?.622. Urf. com 
13. 2lp*. 1551. „9todj a&fter&en Ijerren gribertcp oon £om&ura , comeniljurS 
ju SBeutfm fclig." 2)ie Ur!unbc trftgt bie roofjIGefannie eifien^Snbtge Unterfdjrift 
be§ SanbfomtijurS ©igmunb oon ^omftein. — 2Bie me^rerc 3Ronate nadj 
^onburtfS $obe noc^ 2 Urhinben (Section Seuggen 9lr. 266 unb 267) com 
21. 2lttQ. 1551 auSgeftellt raerben fonnten, in benen §onButg al3 ^ilufet Be= 
jeid^net roirb, ift mix unetflftrlid). 

« «. a. D. »r. 81 u. 113. 

3 3immerifc&e ©^ronif III, 359—377, 6ef. 376 f. 



Digitized by VjOOQ lC 



34£ 

lung cmf bent ©c^tomktg geftotkn unb gu SBittingen begtafcen 
tootben" (1546). 

SDie toeiteten (Stlauterungen fotgen untcr bem Ztjtti. ©iefen 
fetbft geben nrit gang in bet ©djteibtoeife bet #anbfdjrift; nur 
bie ftnnloft Sntetyunctton ift abge&nbett tootben. 



I. 

3rriebrid& oon §onburg Bittet ben flaifet urn feine Sermittlung bet ben t)ier 
getoetenben Jtotntljuren bet S3aHei ©IfafcSurgunb, roegen feme* SSBieber^ 
aufnaljroe in fein DrbenSfjauS. ttnbatttt (1530). 1. 

©uplication. 

Sitter butd)lett<$tigiftet, gtofcmedjtigiftet fatyfet, attetgnebi* 

fliftcr I)ett ac. 
Sftadjbem tdj toetgangnet Jam tnit §anfen (Sgglin toon Softennfc, 
tyattptman, aufc bem tfyeufdjen tyaufc Sftatynato, baljin id) toetotbnet, 
ju taitung tonnb Ijanbtljafcung 6. Statf' SHlt getedjtigfljait, lannbt 
tonnb lent, inn baS 3Kat)lannbt gefeogen tonnb mid) batmen tneiner 
a<$tung, tine ainem ba^ffetn tebltdjen Wegfman n>ott geiputt, bis 
jnn ba$ fedjft \<xx etltdjen geljatten, beSgeudj idj mid) cmff meinen 
56crftcn , Ijet (Safipatn toon gtonfyetg, bemelten (Sggtin tonb ann* 
bet Ijetten tonnb gutt gefalen, bie be8 toiffen ttagen; ats idj nun 
tongefat hfy ainem Jar toibetumb ufe 3Rat)lannb fl&omen tonnb |n 
ba8 beturt Ijaufe 9Jtot)nati> in metnen angenomen otben begett, 
Ijab idj bodj baffelb tiribet fec^ meinem gnebtgen Ijettn, bem tannbt 
comentut 1 gu Stftjdjaufen, nod) bem comentljut gu 5Jlaiinati> 2 nit 
etlangen mSgen, fonnbet fetyen ft) gegeu mit be$ tootljabens, midj 
gu fttaffen, ate idj toetljoff mit nidjten toetbienbt no<$ befdjulbt 
Ijaben foil. SDatumb }itt idj <S. Siijty. 9Kt. mit Ij5djftem flet)3 
tonnb gum attet tonnbettljenigifien, bie tootte mit benn toiet ge* 
fctettenben tonnb gefdjtootnen comentljut bet bale*) jmt ©Ifafc tonb 
Sutgflnbji attet gnebigift toetfdjaffen tonb toetfuegen, mid) toibet inn 
ba« IjauS 2Jtat)nato one atte ongnab, fttaff tonnb entgeltnuS ann 
tonnb tofftgenemen tonb midj bafelbft fantyt ainem meinem biennet 
mit notoenbiger liffctung tonnb tote mit bad meinem ftanbt nadj 

* Stobotf oon fttibmgett 1517—37. *. ©d&rectenftetn 3Mnau 88. 
JB#. unten 9fr. 6. 

2 ©e&aftian t>on ©tetten 1518-36. o. ©c&redenftetn a. a. D. XVII. 



Digitized by VjOOQ 1C 



350 

ge:putt, gnebigllid) tmnb gutlidj geunberljatten, aud) midj ju afler* 
fceit t>ffcr bentrtem ljaufc SJiatynato, tone mix bad geliebt, »6 torutb 
eingon laffenn, an ailed fcerljinbern, 1 bod) fener mit bcm atUjattg, 
toann (S. £aty. 2ftt. tnittcr gcit ttnber ben Jljutcfijen ob*t anber 
berfelbeu nribettoerttgm tmnb tmgetyotfamen ainidjen friegdgug fur- 
netnen tourbe, bad aldban mix mit gufcieljen t>nb Jn @. JEaty. 3RL 
folbt Mtnb bienji fl&omen jeiaffen aud) bennlligt foil tt)5rbcn f wmb 
jo fid) bann berfelb gug nriberumb geenbet $at snnb idj bety ISben 
bfeib, bad ju gott ftatt, mid) jnn maffen, tote objt&et, toiber inn 
bad £aud SJtatynaro infcSnemen, mtt jo attergnebigfter beioetyfung, 
aid id) mtdj bed tyodj gu 6. £aty. 3Rt. sou meiner getretoen biennft 
toegen serttoften. SDad toitt idj tomb (5. ^at). 3Jtt. mit meincm 
(etyb, toa ftdj bad begtbt, j[nn alter tmnbertemtgfijatt fcnberttjentgs 
did) tonnb nodj atter mtbertenigtjt juuevbten. $itt guebigijt anuttmttt 
* <S. tf. SRt. 

onnbertentgijier tmnb 
geljorjamer btennet 

gvtbertd) uon £onburg, 
ttyeufdj orbennd. 

itatjer flarl V. entfprid&t ber SKtte griebrit$3 t>on fconburg (3>fr. 1) 1530. 
3ul. 28. 3fo83&ura- 2. 

i?atl toon gotten genaben erroelter Sftomifdjer IJjatyfer, gu 
alenfeeiten merrer bed retydjd *c. 

(Stfamen, lieben, anbe<$ttgen. SBmtfer lieber anbedjtiger grtbrtd) 
ton £onbutg Hjatt tonnd inltgenbe judication fdjrifft oberanttmtrt 
mtt tonbettemgifter ipitt, bad tint pie bety eudj gnebigctid) gufur* 
bern gerud)ten, bamtt beffyatb jetner judication bejter bSffer jtat 
geben n>5rbe, toie \x baraufe toernemen mugt, toetc^ed toir j[me jnn 
anfetjung jetnev *>mtd betoetyjten btennfte nit ljaben tootten ab* 
fdjlagen, tmnb begem bemnadj an eudj mit flet)d, \x toottenb 
inne t>mb btjer ^nnjer furberung loiHen bermaS gum beften be- 
fot^eu nemen, bamit er m5g j^urn ber jetben be^ eud^ genie§ 
tmnb jeiner t>nnd get^annen btennfte ergofett^I^ait em^fanngen . 
^aben. ©arann tl)ut \x ^nnd jonberd gu^ gefatten, gegen eu(^ 
totber mit gnaben guetfljennen, ©eben jnn bnjer wtb bed reic^d 
jtatt Slugj^urg ben ^viii tag %uty anno *c. im bre^jftgijten, 

1 S5gt. ba§ auSbrfttfUdJe SSerbot beS S)eutf^meifter« »om Sajre 1535, 
ba^ DtbenSritter o§ne jeine @inn)iaiQunQ fic§ in fremben ^riegSbienft Bege^en 
foUen. SBoifit a. a. 0. II, 69. 



Digitized by VjOOQ lC 



351 

xmfcrS UjatyferttyumbS \m geljenben tonnb t>nferer retype i?n funff- 
getyenben Jare. 

Ad mandatum cesaree et catholice 

maiestatis proprium, 
2Baltfirdj. SlUe^anber ©c§tt>ei&. 

2ln 91. ben Diet comentljuw bet baity inn @lfef$ tmb SBtirgiinbj fampi tmb 
befonnber. 

S)ie ftomtyure antroorten auf ba3 Jaifertfd&e ©djreiben (9fr. 2). Unbatitt. 
(1530. Dito&er?) 3. 

Siller grofmedjtigtjier, burcpdjtigifter, tonubernrintlidjefter fatyfer, 
aHer gncbtgiftcr Ijer. 6. £aty r - SRt finb tonfer tonnbertfyenigfair 
mtt njiOigcfter geljorfamme attfcett tonnbertoorffen. 9lUcr gnebigeftev 
Ijerr. SSety toergangen tagen ift ain gefcfyrifft toon @. ifat) r - 9)it. 
toon tyerr griberictys toon §onburg$, etttoan ainfc t^eufdjen Ijerren 
foegen, an toier comentfyur bcr bate^ <5lfd§ aujjganngen, bic 
mix , bcm comenfi&ur inn bcr 3Rat)nan) , toon feiner frunt* 
fdjafft toberantourt toorben ift, n>ettid;c id) mit geburenben cren 
empfangen tonnb anbern meinen mttfernjanten anfcatgt $ab, ttoie- 
ttoot bcren beij tonfem bcr etteften geiten fanner nic alfo genant 
obcr geljatffen, n>ic bcr toon §onburg inn feiner futyrfication tons 
gefdjfooren commtljur nentpt; ift audj bife tyer bety ton$ tonb in 
bcr bale*) (SlfaS nic erljSrt, ba$ bie comentljur onn tonfern §errn 
tonb obetn \n femltd)en merrern tonnb tninbern fadjen ettoaS gufce* 
fagen obcr ab&uf<$laljen modjt geljabt §aben, funber too Jr gufcetten 
aincn lant comenttyur fur fallen fatten gu fd)tt>er tonnb ba^ffer 
fein fooltenb, fo l)at er tonnber tons ain, gtoen obcr brety jurat* 
fdjlagen crforbcrn laffen, fo Ijat ate ban Jetliner fcin mtglidjen 
fleifi anlljert tonb fein fdjulbige :pfttdjt bewiffen ; bcr^albcn @. ^aty'- 
9Jlt ttoir inn bifen factyen to§ roartyafften oberfcetten torfadjen, nrie 
ben @. Stty. 3Kt fur bilTtdj eradjten mag, nidjts getoeren nodj 
abfc$tac§en. SMetoetyl \mx abcr Jnnc fcin, be$ toon §onburg« fup* 
plication <5. jftty. JDlt. tobergeben,befinbeu, ba$ @. jtaty. 2Rt feint 
§atb tobcll narrtert tonnb cr ncben bic ban gan& gangen fet), fo 
I&tnbenn voir nit tonbertafen, gctrcngt (5. £aty. 9Kt. ettoafc fcincr 
Ijanbtungen guenbetfljen. ©rftlid) baS er furroenbt, er fet) @. £at). 
9Kt. gu ^anbtljabungen irer tanbt inn 3Ra^lanb uft bem §au§ 
9ftatynato> ge&ogen :c. , ttoo ba$ fcin cmftli^ torfa^ fein« entlauffcn, 
tonnb @. ^a^. 3Wt cttoafc furtrcffcnli^S bamtt gc^olffen # med^t e« 
toilei^t ctoaS fcto bart^un« ain fdjein gemeft fcin. Slber tyteuor 
ift er an anbre ort (bo$ atoeg on torlob aufegcloffcn tonb toff |oc^ 



Digitized by VjOOQ lC 



352 

furbitt totbcr tonnb mit cutter ftraff ) , bodj toff fein toorbefdjeljen 
toertroftung, ba$ cr Ijmfur nenertfcin on torfob gieljen well, an* 
genommen roorben. 2Bie baffelbig geljaften worben fety, befeeugt er 
felbs Jim fcincr atyguen furcation. $)a$ er ban anfcatgt, nadj 
bent tonb er bet) ainem Jar au& SWatylanb tonnb miber inn biffe 
lanbt fljummen tonnb an tonfern Ijern tonnb obern ben tanbtcomen- 
tljur, befgleid)en an mid) comentfyur gu 2Katynam, Jnne n>iber 
anfeunemen tonnb innfeutaffen gebetten tonnb aber be$ ffyain fotg 
befijomen mSgen *c, baran §at er, toon §onburg, fic§ fetbs gar 
toergeffen; ban eS @, JfrU). 9Kt inn ber toarljatyt ntymcr bety bradjt 
wag uoerben, ba$ er tonfern $erren lannbt contentful* nodj mid) 
comentljur gu 2Rat)nati> an bem, ben roenig inn bifer ^anblung 
guanttmtrten geftanben tt>er, Je erfud)t nod) gebetten I)ab, funber 
jo mag ba« toiberfviff / too eS toon nStten n>er, woU glaptfd) 
(S, $at). 3Jlt. bargetl)ann toerben, ba« er bety ben geiten, bo er 
nodj ain J)ipfd) gettltn bety am anbern gefyept ^att ic, offentid) 
gefagt l)at, ee tonnb er mer inn bifen orben genn foelt, ee n>clt 
er feinem at)gnen toatter feut raster in fein l)annb geben tonnb 
fyredjen, ba8 etS burd) inn ftiefc. Ob nun ba$ ain gtcidjljatt 
feinem futyrttcieren, nad) anfeaig mag <£. Sity. W. ertoegen, 
bann tons anbren n>ott ttiffennb, ba$ er fein batfdjafft mit felfca- 
men Ueberlid)en gefelfdjafften onn foorben, beren er fid) ban roott 
befliffen !)att, bie n>it er gelt fyatt. SMetttyll toir ban ad)tenb, 
@. Jtaty. 9Jit l)ab gutt nriffen, toeldjer maffen biffer orben ge= 
ftaltett tonnb tyerlljomen fety, ba$ Ifyatuem mit ntctyten geburen will, 
onn toiffeu tonnb totHen fcincr ober!I)ait aufe tfnnb inn guloffen, 
tonb voir and) bifeljerr foflid)$ gu ftraffen na-3) tonferS orbenS budj 
im bruc§ getya^t ic. @$ l)att aud) bifi Ijerr fainer fein felbs ben 
tt>eg gemadjt, nad) bem tonnb er miber gu bem orben genomen, 
roie man Jn fatten foil, ban bifer toon #onburg, fuuber gemarten 
mieffen toon feiner oberlljait, wieer ge^alten tuerb. ©an ma feinem 
fu^ltcieren ftatt geben roerben fott, ma« abfaff, tonge^orfame tonnb 
geirfttung (bie ban b 4 ^ biff enn leuffen funft guuit toer^annben) en- 
fton tonnb erma^fen, ^aben roir Teid^ttid^ gubebend^en ; ban jebem 
urirt fteg tonnb meg fein« gefaflenS gu^anbten, atte orbenlid^e ge^ 
Ijorfame tonb ^au^attung gnuertaffen, mafe folten ftdj bie molben^ 
ben fremen , fo inen bie tonge^orfamen tonb mit toitt taftern belaben 
forgenenb , mie ben toon bem toon £onburg tonfer« bebencfljeS feint* 
^alb tonmefli^ begert mirb. §\)nmt @. ^a 4 ^. Wit mir tonnbert^enigeft 
mit T^o^ftem ernft ffeifftgefl bittenb, f^ mSffe aug &ty r - milti^ait, 



Digitized by VjOOQ lC 



353 

Gtufy alS ain tiebtyaber bcr gered)tigt§ait tonnb gudjt, djrifilidjet 
maiming ferner feincm begeren nadj mdjts gegen emanS aufegen 
laffen, funber ben orben be)} tonfern atten fyerfljomen tonb fret)* 
fatten beleiben taffen- SDaS atte* Ijabenb @. $aty. 9Jit n>ir in 
aUer bemutt toff ©. itaty. SSlt fdjreiben nit betgen n>effen, mit 
tonnbertljenigefter bitt, (£ itaty. 9Jit. toeUe bifen tonfern toerfcug in 
tongnaben nit annetnen, inn anfeljung, bas toxx toeit Don ainan* 
bern gefeffen fetyen, audj ba$ toir mit tonfer mercffylicljen ljau§ ge* 
fdjefften gu Ijerbft geitten belaben finb tonnb nit ec gufamen Ifyomen 
midjten. SDaS toettenb tomb <S. $aty. SKt tt>iv mit attcr fluttx>tttiflcti 
geljorfame tonbertljenigS freis tonb fdjulbtger pflidjt gern toetbtenen. 
$>atum etc. 

<S. flat). 9Rt 

tonnbertenig tfyemitigen 
5ft. tonnb 9i. toon -ft. comentfyur ttyeufd) orbennS. 

Sricbrid^ ©on fconburg erinnert ben flomtyur Sebaftian ©on ©tetten auf bet 
3Jtoinau an bie ©rlebigung feiner 33itte. 1530. Oft. 9. Ueberlingei*. 4. 

SRein freunttidjen nritttgen biennft guuoran, lieber Ijerr comen* 
t$ur. 3 r §®?t on atoex>fel gut loiffen , n>ie baS id) brieff toon $aty, 
Wt gebrad)t Ijab, bie bann eudj toonn Ijetn geldfljem toon ^tno* 
ringen \ aud) mcinem brubcr 2 tonnb SBurcf fatten toonn SDanndljem 
fd)tt>etyler s tobcr antnmrt ttorben fetyen, tonnb \x all meine Ijevrn 
tonb obcrn mir bigger nodj fljain annttourt nit gcben fyaben, ba$ 
bann mid) ernnftlid) beftembet; bann id) toermainbt, Jr all meine 
Ijerrn tonb obern Ijetten nit begett, mid) alfo in fl)often tonnb 

1 u. 3 fitter SSolfer (SSBIJer, getter) ©on ftnflringen roar fefjljaft &u 
SRaboIfoeH (f. u. 9lt. 20), too ex am Shtrggraben ein $au3 Ijatte (3immerifdl)e 
Gfjronil ©on 93atad (DI, 499), roeld&eS f pater (e&baf. IV, 186) ©on Surf art 
©on 3)an!eri3roeiler (bei HiaoenSburg) unb feiner grau (Srona ©on $no= 
ringen, be3 lefcten 2lbte3 oon SReid&enau, 2Jtorr. oon $normgen, 6c§toefter er= 
worben rourbe. Ueber bie oon 3)anJert3toeUer ogl. 83efc^r. be§ D.=5l. Hlaoena^ 
burg ©. 209. Eurfarb roar 1530 «ogt in ber fteid&enau (|. 9^r. 5). Db 
SSiHf er oon ^ndringen unb Slbt 3)iarg Sriiber roaren , erfctyeint nac^ bem SBort- 
iaut ber 3umnerifdjen ©§ronif (IV, 186) jroeifeUjaft. 2)ort roirb (Srona oon 
flnoringen auSbrii(fttc§ nur ai^3)tarEen ©c^wefter bejeidjnet. S5gl. aud^ ©d^on= 
^ut§ a. a. D. IE, 74 f. 

2 griebridjj oon Jpon&urg fvrid^t inxmer nur ©on ein em 93ruber (f. aud> 
Wt. 16); oon ben beiben Unterjeid^nern ©on 9ir. 6, 2Mf 2)ietritt) unb ©Ug 
©on §onburg, fc^eint ber iefttere griebrid^g 33ruber ju fein; ©ilg ift audfj einer 
ber 2(breffaten in 9fr. 5. Ueber 2»olf 2)ietrid^ ©gt. 3Kone Quettenf. H, 105. 
119. 

#cuj$r. XXVII. 23 



Digitized by VjOOQ lC 



354 

fcfyaben gebringen, bietoetjt i^ Derfyofft Dnnb t>nget}ti>et)felt, mein 
gefdfjtedjt Ijette mcr Dtnb ben orbcn Derbiennbt, 1 bann ba$ [x midj 
bet anntwurt fo gar tanng anftaften, ba$ bann mix nit mcr 
tnogltd) ift guuertyaten. Jtorumb fo ift mein Dnnbettenig }>itt fcmtb 
beget, ba$ \x, meine Ijertn mtb obetn, mir j[nn Diet tagen, ben 
nedfyften nad) bem endj bifet gnlljontyt, ain frainttidje annttourt 
gnftetten toottenbt, fantyt ben btieffen, fo idfj Don $aty. 9Rt tx- 
tanngt Ijab, bamit }idj totffc, tootan id) fetye; bann ti>a \x tnir 
fljatn anntttmtt fdjidfljen tomtben, Detjid) idj midj, bie nedjffc* 
tyunfftigen nrodjen gu itaty. 9Wt. Dnnb ®$n. Stilt gufyomen, 2 
nmtb tdj ufe notturfft welter mieffen ^annblen , ba« icfy ban tit tiebet, 
oevttagen feiu roeffte. ©oflidjS Ijab id) end) alien pn beften nit 
roeffen Det^alten. ©atnm 33betlingen 9 OctobtiS jm j?)rten. 

$riberid(j ton §onbnrg 
tljenfdj otbemtS. 

2)em em>irbigen tmnb eblen Ij&ren @e&aftian con 6tetten, comentijur ju 
Wlaynaw, nteinem giinfiigen Uebenn Jjetrn. 

$ie flomtfjure »on URainau, ftreiburg, Seuggen unb SJKityaufen geben ben 
brei gfiirfpredjern beS JJrtebrtd) »on §onburg auf bie »on i^nen tiber= 
gebenen 6$rtftfttttfe (SRr. 1 u. 2) 8efc$eib. 1530. 3fan>. 21. 2Jtomau. 5. 

SSnnfer frnntfidj roiffig biennft gmtot, ebfen, geftrenng, Deft, 
licben Ijetren Dnnb freunbt 9W. kefy. 3Ttt, DnnfetS afletgnebigtften 
IjSvrn, miffiue ann bie Diet comentur bet ballet) }nn (Slfefe Dnb 
SBftrgftnbi roetyfenbe, Don eudj Dnfetm fyettn Dnnb fmnb ©ebaftian 
ton ©tetten, comentljut j[nn ber 2ftai)att>, tljeutfclj otbenS, Dbet* 
antnuttt Dnnb bnrdf) jne x>ff ewer anljatten Dnb begem geoffnet, 
fantyt ainet fuppttcation Don Ijett gtibeticfyen Don $onbutg, 
tljutfdjotbenS, iter Stilt Dbetgeben, Ijaben roit mit atter Dnnber* 
t^enigifter ererbietung ge^Svbt Dnnb afleS Jnn^altt Dernomen; 
Dnnb bteroe^t nrir nit wiffen ^aben, TDetd^e bie Dier comentnr 

1 2)ie gamitie »on ©onbutfl ftettte allerbingS bem Beutfd&orben mand^e 
aJiitglieber, fo $. 93. wax 3fhiboIf uon §onbur(j 1557—70 J!omt§tit ber SRainau 
unb augteid) Sanbfomt^ur uon Socmen unb 9R8ljren, ©ottfrieb t)on §onburg 
1357 §au3fomt!jur auf ber aWainau, ©eorg »on §onburg (ebenbafelbfl 1482 
unb 83 §au3fomtf)ur) jtoei Sa^rje^nte lang flomtljur ju %eua,atn (1500—1519). 
gflr einen SWelc^ior t)on §onBurg, ber nad& Dc§g ©efd^. ber ^tabt unb Sanb= 
fd^aft Safel IV, 711, c. 1499 flomt§ur gu 93euggen gewefen fein foil, §abe 
ic§ fonft !einen 93e(eg. 

2 S)tefe, Ijalb hn ^one bet S)ro§ung angefiinbigte, Sl6fidjt fd^etnt nk|t 
jur SfaSfiifjrung gefommen gu fein. 



Digitized by VjOOQ lC 



355 

fet)en, tonnb ton$ fur tonus felbs folder ober nodj minber fadjemt 
Ijalb infeulaffen nit gefetm:pt, fo fyaben ttoir bannadjt bcu er* 
toirbtgen eblen Ijerren, Ijeren 9tuboffeu toon grtbingen, lanb- 
comentljur bcr ballet) jnn @lfa§ tonnb 93urgunbi, tljutfdjorbeuS, 
tonfern tyerrn tonnb obern, bcr bingen toerftennbigt. 93nnb \i>ien>ott 
fein ewirb tmnb roir I)o§ermelter $aty. 3Jlt after tonnbertljeuigift 
toilfarung v>nb eud) freuntltdjen gutten ttriffen jubetoet)fcn tonnb 
guerfcaigen forber genaigt tonnb begirtg toaren, fo Ijaben tx>ir bod) 
bet) tonnS nit emegen mugen, ba$ foldjer ber $at), SSlt beger, 
Jnn maffen bic fu^ttcation toetyfet tonnb toermag, toon tonn$ ftatt 
gcgcbcn toerben mug, to& torfac^en, bcro ttoir bebad)t tt>eren, jtat). 
3Kt. ac. mit grunb guberidjten , tsan ttoir nit lieber Jjerr g-riberidjS 
gtym:pf$ toerfc^onen toottem 35ann eud), al8 fyern griberid)$ erlidje 
freuntfdjafft, nit toerborgen, toother maffen tonnb geftaft err, Ijerr 
griberidj, erftUdj inn ben orben lljomen tonnb angenomeit, toa$ 
er bem orben fdjulbig getoefen ift. @ud) ijl au<$ toiffen, tt?a8 
geftalt er ftdj toerfdjiner Jam toberfetyen, one toiffen tonb tt)iber 
feinen obcrn fic§ tofe bem tyauS 5Jiat)natt> getljonn , ben orben toonn 
jm getoorffen tonnb in JriegS Ijanblung fic§ begeben Ijat, tonnb 
tote er baruber auf ernnftlid) anfyalten feiner erlt^cn freuntfdjafft 
gnebtgflid) angenomeit, tonnb toa$ er fid) bann gnmal erbotten 
tonnb begeben tyab. ©agegen Ijaben audj jr gugebenntfljen , tote er 
ba$ atteS jnn toergeffen geftelt, tyinber feiner oberfljait tonnb inn 
abn>efen berfetbigen forgtlidjer n>ei)$ tofe bem §au6 3Ka*)uatto fid) ge* 
tljon, ber orben mit ettoaS toeradjtUdjeu twrtten an ainen bom 
jnn ber infet geljenndfljt, inn frembe tanub in Jrieg gefeogen, 
tonnb atfc er to§ bem frieg nriber inn bife lannbt autyomen, in 
ben orbfcn nit begert, befonber fid) Ijatt toernemen laffen, ba$ er 
toit licbcr ben tob annemcn, ban ttoiber Jnn ben orben geen ttoett, 
tonnb alfo tonfern (jern tonnb obern, nodj Ijerrn ©ebafttan toon 
©tetten, in in f^omen julaffen (tt)ie tool er bo^ onn beftentlic^en 
grunb kty. 9Kt. anberft furgegeben) nie erfudjt no^ begert §at, 
befonnber ba^enig, fo er inn Iriegeu erobert, tottnu^ti^ tottb etoaS 
ergerlic^er tonnb ftrdftic^er toct)« fetnS gefattenfi toer^ert ^att ©ott 
nun tobcr fotti^S er, tote fein forbrung ftat, on ftraff tonb ent* 
geltnu«inn baS ^au« 3Rat)nat» tofgenomen, cr fam^t alnem Men* 
ner mit nottttoenbigcr I^fferung tonberljatten , au^ guatterfeeit, n>ie 
e« im gelie^t, Jn tonnb ufe jugeen tonnb in fricg gufeie^en geftattet 
tonnb bas att^erf^omen tonb bru^ beS orben« na^ ge(affen n>erben, 
fo Ijaben ir juermeffeun, ttoic grofffidj fotttd)« miber tonfev^ orbemS 

23* 

Digitized by VjOOQ lC 



356 

bucb, red)t, gered^tigfljait, fre^^att # gnaben, alt nnuerbedjtttdj 
Ijerfljomen, brudj tonb gefoonbait tonnb befonnber bic gtnatn gelibt 
bet getyorfame n>er, tonnb nit attain MS gu fcnerfyblidjen t>er* 
M)fen, befonnber gu nadjtail fcnnb genfctidjem tofcrutten be$ orbenS, 
btfer forgllid)en gcitcn Dub leffen ratten Dnnb bienncu tnedjt, 
ban anber jungen gleidjermaffen fidj guerfcatgen torfad) nemen 
tnedjten. ©a$ bitten nrir mit ftetyS guermeffen tonub bifc fcnfer 
anntourt, tt>ie ft befd)idjt, im beften aufguncmcu fcnnb tyeren 
Sftiberidjcn gu toetyfen, fidj bem orben guuerglcidjen, tomb fern fcber* 
trcttcn run) tonb bufc gufuren unb fidj in bic geljorfame infers 
Mb feinS Ijerrn tmnb obern guftetfen. ©o ba$ befdjidjt, ttotfen 
n>ir genfclidjer Ijoffnung fein, tonjer Ijerr fcnnb obrer, fo fein er* 
tt)irb Ijerr griberidjS bufcttwcfljung fintren-fcnnb feljen, ftyc toerbe 
aufe angfyorner gutc bic ftrcuge bcr ftraf , bic cr pttfidj fcertmrtfljt, 
miltern mtb offtermelten i?aty. SSlt. furbrung bebenndljen Dnb jtdj 
in altt)cg tonuernnflidj Ijalten snub erfcaigen. 35ar&u text infers 
beften toern%en8 mit tuitten gem bety tonferm Ijern fcnb obcrn fccr- 
Ijelffen toeHen ; baun eudj tmb anbem Ijer ftriberidjS crlidje frcunt- 
fdjafft frnnttidj gutttrifltg biennft gubetoetyfen , fetyen n>ir ganfc ge* 
naigt 2Bir bitten cudj audj Ijieneben, tm8 nit guuerargen, ba« 
nrir tonnfer antttmrt bijfter aufgeljalten , ban fair bcr tonruwigen 
Ijerbft gett, audj anbercr t>nfer obligenbcn gefdjefften Ijatb (n>ic 
U)off t>ff ernnftlidj §err cotnentljnrS in bcr 3Watynatt) befdjreiben) 
nit fytben mugen gufamen fljomen. Saturn 2Wat)nan> montage nadj 
(*eli&abet§e anno etc. 30. 

©ebafttan toon ©tetten, comentT)ur gu Sftatynafo, 2BUljalm fcom 
5ftetyger, cotnentljur gu gre^burg, SSrg Don 9tnbtato, cotnentljur 
gu SBeugfen, tmb §auu8 §ainridj toon SSrafdjberg 1 , cotnentljur gu 
Witfljaufen, tljeufdj orbenS bcr bafle*) |nn @lfa§. 

3)etm eblen geftrenngen ©eften Ijern SSoItfem »on $n8rtngen; titter, 93urtf= 
fatten »on SJantf^enfc^JDeplcr, oogt in ber ffttitynnato , »nb ©ilgen ©on §on= 
bnx%, fampt onnb fonnber, imfent lieben §cnt »nnb freunben. 

griebridp t>on §onBurg SJenoanbtc wnb greunbe oewenben pc§ fiir i^n beim 
SanWotnt^ut. 1531. San. 5. 8to<fad&. 6. 

©mirbiger, ebler, geftrcnger, befonnber licber ^crr Dnnb 
frSinbt. (Sudj fojen t)nfcr tPtttig freuntti^ biennft bcrait guuor. 
9la^ bem tmfer setter, f^ager, auc^ freunbt mmb bruber, I;crr 

1 ©p&ter (1532-36?) ^omt^ur ju Sreiburg unb bann (1537—38) gu 
9Wainau. d. ©d^recfenftein a. a. 0. 95. 



Digitized by VjOOQ lC 



357 

gribridj toon #onburg, tomb tonb toon toegen ba$ er ain geitlang 
ptn 5?aty. SOW. etc., tonferS allergnebtgiften Ijern, bienft in SDtatylanb 
getoeft, jn ftraff gcfaffen, toettidje tons etlid) taib, tonnb bietoetyt 
toir abcr toiffen, bag cr fidj be$ orbenS nit toerfcigen nod) ab* 
getljon, befonnber ba$ creufc, tote jm tool gepurt, fnr tonnb fur 
an \m getragen, gu bem toiv burdj fetn oberft tyau:ptteut tonnb 
anber beri<$t fein, ba§ er fidj imfctften feinem biennft, tote fidj 
atnem rtttermeffigen man gutljun Qcfeim^t, tool tonb erftdj ge* 
fatten, fo Ijaben toir baffelbig bebadjt, tonnb ba$ tool! gefagt toer- 
ben mag, ban bie toar^ait ift, baS er bamalen toiber Ijo<$gebad)ter 
jtai). 9ERt toibertoerttig tonnb audj tie <$riften(idjen erbfeinb, bie 
Surgen, toottidje bie SSenebiger bety jnn gefytyt* gebiennt tonb ge* 
:prudjen taffen, ba$ win* ban betoegt Ijatt, Jme Ijerrn gribertdjen 
mit furfdjrifft an eud) guerfpriefen. 9Snnb ift bemnac§ tonfer biennft* 
lid) tonnb freuntlidj pitt, ir to6tt foHidjS fein toerljanbtung nit 
gum §5djften ermeffen ober annemen, befonnber toie toir Ijinber* 
benntfljen tonnb Jme biefelben gum beften fdjeiben, alfo too er tye 
nit tongeftrafft l)ingen mag, fotdjlidj ftraff j[me bod) gum gertngften, 
fo |mer mSglidj ift, tofflegen, bodj June toeber bnrnen nod) bfodljen, 
toitnb eu<% in fottidjem burdj tonfer alter toiffen fo gncbigclidj 
tonnb bermaffen gegen Jme er&aigen tonnb fatten, toie tonfer Ijodj 
toertretoen tongegtoei)ffelt gu eudj ftett, audj bamit bemelten tonfer 
toetter, fdjtoager, freunb tonnb bruber f officer tonnfer furfdjrifft 
bet) eudj geniefcttdj empljienube. 2)aS begem toir tomb eudj tonnb 
gemainen orben, too e$ fid) eraifdjt, afffeeit biennfttid) tonnb freuntlidj 
guuerbienen. ©atum ©tocfadj ben V tag ^attxxarii a , etc. 31. 

SDiettrtdj ©pat \ obemogt gn 93radj, 93olc!ljer toon ^Ijnoriugen, baib 
rittere, 33urdljart toon Sernljaufen 2 , oberuogt gu SBIabenren, SBolff 
SDiettridj toon §onburg 3 , oberuogt gu Jutlingen, ^org #et« toon §at)fifc 
Ijain, geuanbt §eipn 4 , ©riftoff toon ©djtnen 5 tonb (Silg toon §onburg. 

2)em ernrirbigen eblen, geftrengen Ijern SRuboIffen t>on gribtngen, t§eufc$ 
orbennS lanbt comentljur bet balet) @lfaf$ tmb Surgiinbj, tmfertn befonbent 
tteben Ijeren tmno freunbt. 

1 §er&og ttlridp ©on 2Btrtemberg befannter getnb, ber nad& bet unter 
feinem Dberbefeljl aerforenen ©d&fod&t bei Saufen nac§ Defterreidj flo§ (3im= 
merifd^e (S§roni! II, 50 f.) unb 1536 ftarb. (Se^b §erg. Ulric^ U ; 469.) 

2 93ern*jaufen bet ©tuttgart 3ettfd)r. I, 380. 

s SSgl. 3umneriftf)e (5§romf IV, 33. SBoIf SDietridfj ift roo^l berfelbe, ben 
©d&5n§ut$ a. a. 0. Ill, 73 f. $ietritf> nennt. ©. aud^ oben ©. 353. 

^ ©om£au3»on3ffenIjeim? SBgl. 3eitfc^r. 16, 371. Schopflin Alsat. 
illustr. II, 648. Baquol-Ristelhuber L'Alsace 217. 

5 ec^ienen %tyM. ^onftanj. 

Digitized by VjOOQlC 



358 

griebrtdj ©on §onburg bittet ben 2anbfomt!jur urn aSerroanblung bet iljm auf= 
erlegten ©trafe. 1531. 3Rerj 1. 7. 

2ftein Dnbertljenig t>nb getyorfamen tDiOigen bienft juuor, er* 
ttrirbiger Dnnb gnebiger Ijerr. ©cm nadj Dnnb id) Dor Dergangner 
geittctt mit fampt meinem bruber Dnb Dettern Dnnb anbren Dnfern 
gncbigcn Ijerren Dnb v>ettcrn Dor etser gnabcn erfd)inen ju SRauen- 
fpurg Dnnb ba etoer gnabcn gut tDiffigttidjen erfunben, bed id) 
mtd) geborfamltc$en ju bebantfljen $ab, Dnnb mid) Ijietyer gen 
33eucfl)en befdjaiben; nun fo idj Oer bin fljomen, ba l)ab idj bei) 
meinem gunftigen Ijerren amen beueld) erfunben, alfo bad tdj bte 
graven futten foil tljragen, bad ban mix gar groff Dnnb fdjtDar* 
lid) ift , toie n>ol tnb id)d gar nit abgefdjlagen tyab , f onnber wo 
etDer gnaben baruff Derjjaren tDett, mit groffen befd)tDerben er* 
ftattcn tttyt, ban bad idj meincn befunberen gunftigen Ijerren mit 
ganfcem Dnb Ijoljem erbettcn Ijftb, bad er mid) bid auff toeitter be- 
fdjaib etoer gnaben Dnnb julljunfft bed bottend \n ainer learner 
Derljavren laffen tDetfe, ob bod) gnab Dnnb barmljerfciglljait ju- 
ertangen toere. SDcf^alb fo toere Dnb ift an etDer gnaben mein 
Dnberbiennftlid) Ijod) ftetfftg bitt Dnb begeren, ft) toeffe midj gne* 
bigcr ftraff, bie ft) bodj gteid) tool in mafc Dnb geftalt bte fein 
mage, anbevd ban mit ber graven Jfjutten bebeneffyen. SDarumb 
toil! id) etoer gnaben Dtmbertljenigfttdjen gebetten Ijaben Dnb mid) 
Dnberfton fcinfur jugefaffen end) Dnnb meinen §eren Dnb obern ju 
f$itff)en, bad id) ber Ijoffnung bin, \x att meine Ijerren Dnnb 
oberen toerbent ain tootgefatlen barob Ijaben. 9Mt mer ban id) 
beger l)iemit etoer gnaben gnebiger anttourt, barmit Ijab etDer 
gnab mi<$ \n affer geljorfame gnebigttid) befoffen. Saturn am 
erften tag bed TOerfcen anuo bomini 1531 jar. 

5rtbert<$ Don £onburg, tljeufdj 
orbend ju 23eutfl)eiu 

$em ertoirbigen eblen tmb gatftlidj ijerren, ijerr Stubolffen turn §ri- 
btngen, tontcomentljur ber baity ©Iffifj, meinem gnebtgen Ijeren tmnb obern 
&u§anben. 



Digitized by VjOOQ IC 



359 

II. 

$rtebrid) »on §onfotrg entfenbet feinen Seutnant unb DrbenS&ruber §an* 
Sacofr $ruc$fej$ an ben Sanbfonttljur £an3 SBernljer von 9tetfdSjad& gu 2te 
fteUium milnblid^er 9toc$ttc$ten. 1542. Slug. 31. SKUingen. 8. 

(Sttotrbiger, ebler, inn funberS gnebiger tmnb ge^ieteuber §cr 
*>nb obern. @3 totrt mein letytinamb §an« 3acob SEmgf e« ', gaiger 
bifc brieff 6 , etoer ertolrbe etttafc, ti>a« mir toon latyferlidjen tmnb 
fl)finigffid)en 9Jit oberften gugeftanben ift, angaigen, auc$ mciu 
nit felber gu etoer ertotrbe Jtyomen trtylidjen anfcaigen. ©cm ttette 
($. (g. gtoben geben gleidj n>ie tnir felber, tmnb midj barneben 
atfeett afe jrm geljorfamen inn gnebigem befell tragen, n>elc^e5 
i<J) alfcett a(8 geljorfamUdjen gubefdjulben genaigt bin, Saturn inn 
etyf gu gtttngen toff ben letften 9Iugufit) anno *c. 42. 

$riberi<$ son Jponburg, ttyeufd) orbennS. 

Sent ernnrbigen eblen $eren, §an3 SBernljern »on 3tetf djad) 2 , t^eufc^ 
orbenS lannbtcomentfjur bet baleg in (Slfcifj tmb JBurgiinbj, meinem jnfunbetS 
gnebigen fyemn tmb o&em &u §annben. 

griebru^ »on §on&urg tmeberljolt fd&riftlidfj feine bem Sanbfomtljur burdfj feinen 
$&gefanbten miinblid^ ©otgetragene 8ttte urn Urfaufc, jum Sroed emeS 
flttegSjugeS in foifertic$em SHenft. 1542. ©ept. 10. Seuggen. 9. 

(Srtotrbiger, ebler, infunberS gfinftiger Ijerr mtb obern. (Stoer 
fdjreiben 3 fcber meinS bruberS £an« ^acob £rugfeffen t>on 3ietn= 
fefben ernftfidj begeren tonb erlopnuS in bifen gu fljinfftigen gng 
§ab id) nttdj ernftlidjen etfdjeiben Mb gnugfamlicfy toevftanben, 
fljan audj toott ermeffen, ba$ gemainer ballet) cjroffc not tmnb 
toolfart gu bifer gciten; bietoetyt idj aber mit mcincm fljrantfljen 
Icib alfo toon meiner aflergnebigifien ^erren, bcr Sft. $at). fcnnb 
3ft ^. 2ttt. oberften, an gefud)t u>orben bin tonb mit aincm 
crttc^ctt befetdj begabt &or anbercn ttorben bin, toeldjer befeldj nit 
attain mir gu §oI)en rum ober tt)oCfart raidjen foil obcr wirt, 
fonnber and) gan&en tljeufdjen orben tmb gemaincr batty, bef^ 
ijalben i^ mit meinem trautfljen teib genaigt bin, mit gunft, 
gnaben tonb gutem ttriffen ^unb bitten etoer ate metnS fonberS 
gnebigen tjeren tjnnb obecen bifen erli^en gug gu tootftretftyen, 
mit atter ge^orfamefter ^itt, <S. evnjirbe n)ette bifen meinen fur* 

1 2lu§ ber Befannten gamilie ber Xruc^feg t)on SR^einfelben. 3 m folgen^ 
ben ©d^reiben nennt U)n §on^urg feinen (Orben§=) SBruber. 

2 fcmbfomtfjur 1540?— 49, juoor ^omt^ur &u grei&urg. 

3 S)iefeS ©c^rei^en fe!jft unter unferen 2l6f(^riften. 



Digitized by VjOOQ lC 



360 

genomen jug nit gu tongncbigen gefaflen toon miv annemen, ban 
bie be& ljutt, bic fur tonb fur fljain nife ift gu bifcn geitten, nit 
mcr bent orbcn tonnb gemainet batft) getDinnen inag. $itt nodj 
mal& mit tyedjftem ctnft tomb ain gnabig erfopmtS; ban man 
med)te funft mir tonb gemaincr bafy fonnft $art nad) reben, befe 
ban idj uit gem toon mir ober bcr batty tyeren tt>cltc ; idj toolt 
toil lieber erlidj erftodjen toerben. ©efljatben pitt idj nodj malfc 
gum attetljodjften tonbertljenigS gnebigS torfob tonb ain gnebige ant- 
rourt mit IjSdjftem fleifc, efoer ernrirbe toeCte midj gu fottidjem 
d)tiftenlidjen jug mit jren armen tetyten aignen tonb Ijinberfefcen 
furberen, barmit id) al$ ain orbenS ^erfon befter ftattttdjer er= 
fdjetnen meg. SBefitdj midj fyiemit alfeeit @. eroirbe alfe bcr ge~ 
Ijorfam. Saturn in eijl gu Seud^en f— tag ©e^femer anno eta 42. 

gfrtbericty toon §bnburg, tljeufdj 
orben comentljur gu SBeudljen. 

3)em emnrfctgen tmb eblen fyetxm §an§ 2Bewl)em ton SReif djadj, fonbt 
comentfjur ber baUt) in (SlfaS tmb Siirgtinbj, meinem Ijerren mtb o&em ju= 
fjannben. 

$er Sanbfomtljur fd^Icigt bem £omt!jur griebrtdj t>on $on&urg, unter nad)= 
briidlidjer 3Jtoljmmg an feine Drben3pflic$ten , feine 33itte a&. 1542. 
$e&. 4. 10. 

9ttein freuntfidj gru& guuor *c, lieber $err coment^ur. 3r 
Ijabenb laiber burdj $err ©igmunben toon (Siptingen 1 , ftattljalter 
gu Sftuffadj, ben befdjtoerlidjen abganng beg toon Dn> tonb be$ toon 
SaubeubergS feligen , toeldjer tonnb atfer globigen feelen bet 
almedjttg gott genebig tonb barmljerfcig fcin tortile, toerftanben. ^dj 
Ijab au<$ , al$ id) jre« abfterbenS beridjt toorbett bin , meinen toogt, 
ben SKofer, nit bet) mir gelja^t tonnb bin barneben atfo betriebt 
tonnb bef^umert gefoefen, bag idj ben tobtenbrieff nit ijab fljunbeit 
fdjreiben. SDodj Ijab idj bem toon ©ptingen bie fad) gegeu eudj 
aufcguridjten beuolljen, befcgteidjeu an afle anbere ort audj ain 
ttoiffen gemadjt k. 

3um anbern, meineS toettern ©toffels toon fianbenbergg 2 friegS* 
jugljalben, Ijabenb \x fonberS gtoet)ffet$ nodj nit \n toergefc geftelt, 
ttoaS id) inn betyfein be$ comentljurS toon 3Jiat)nan) mit eucb gu 
SBafenVtoe^ler 3 gel^anbelt ^ab, bo jr fetb« gefagt, \x Ijabenb eu(% 
ttoeitter nit mit ime ingelaffen, ban fo ber gug felbigen geit ain 

1 u. 2 f. ©inleitung. 

3 SSafenroeiUr SBej.-Sl. SBreifac^. 



Digitized by VjOOQ lC 



361 

furgaug Ijaben tmtrb. ©ietoeil nun bo&emal gemelter jug tain fur* 
gang getyapt, jo f^ann, mag ober unit id) end) tonb anbcrn i)tm 
fnvo (in betradjtung be$ groffcn mangels bcr orbenS ^crfonen tonb 
befdjtoerungen iefciger Wffen) nit erlauben ober in ainid)en jug 
tocrgunen jufctc^enb. Dekalb tdj cuc^ efoer orbens :pfftdjten, audj 
ber fdjutbigen gefjorfame, ate eur oberer abermate ermane, ba$ 
ir on augefeKjenS anberS jufageite in bem beueldjnen orbenS Ijauft 
93eucf§en bie t)auf$ctltung nadj ber ball) eerett, nub tonnb tootfart 
toerfeljen tounb eud) in ffyain friegSjug begeben n>5ffcnb. ©e§ toil! 
id) midj ju eudj toerfeljen etc. ©an eur jufagen bie orbenS ipflidjten 
tonb geljorfame nit Ttjtttber fid) ftetten ffyinben ober mogenb. ©arumb 
ntfllenb be$ orbenS fadjen, midj tonb end) fetbs, bebenntf&en tonb 
J)o<$ttoidjtige bing nit ring adjten tonnb }n nrinb fdjtagen, ba$ e$ 
eudj nit ettoan jn ^itftatten (toetdje mir laib foere) fl&ome. 

©en tt>ein nrill id) ate balb ban nrirbt, pollen laffen. ©er toon 
§odjnegflj ligt ju 2annb#perg frautflj, idj toerljoff gugott, fein fadj 
foCe ftdj beffern. (58 begegnet mir ain groffer jamer mit meinem 
gefinb tonnb ^ferbtcn, ligeub aCentljalben francfl), feinb mir nit 
mer ban jren toier reuter f^omen , bie jwen feinb f ran eft), mein 
setter $annf$ Satyar ligt audj \\x ©fterreidj be*) 8in^ francfb; 
gott geb genab. 

Saffenb cuc^ bie l)au|l)altung mit tretoen bem orben $u gut 
beuolfyeu fein, ftettcnb bie tonf often tonb aUeS, fo tons Mb bem 
orben toerttoifcUdj tonnb billtdje nacl)reb bringen mag, ab, bann id) 
forg, ba$ gejagt bring end) tonb bem Ijaufe fdjledjten nttfe, bietoeit 
ttoein tonb tljorn toff fd)lad)t ©atum am iiii* tag ©ecembrte 
anno *c. 42. 

D§ne Unterfdfjrtft unb Stuffc^rtft. 

griebnd) von §onburg bittet ben Sanbfomtijur roieberfjolt um Urtaub fiir ben 
beabfid&tigten ^riegSjug, ba tfjn ©toffel won Sanbenberg feiner Sufage 
ju entbmben fid) roetgere. (1542. ©ej. — ) 11. 

©runrbiger, ebter, |nfunber8 gunftiger §er tonnb oberer. ©toer 
ernrirbe fd)reiben mir gettyan be$ tatemS ben 4 ©ecembrte Ijab idj 
mit Ijeftctn fdjmerfeen entyfangen, ber erlid)en gefeWcn tyalben, fo 
bo mit bat abgangeu fiubt, benen tonnb alien gtobigen gott ber 
almedjtig mib touns nad) juen gnebig tonb barmljer^ig fein toeHe. 
3ebod) fo langt bejtyalben mein gau^ l)0(^fleijfig ^itt an ett>ev er^ 
nnrbe, bag fid) bie felbig bife tongnabt, bie nrir alle i>mb gotttvol 
tocrbient t)aben y nit toff ba« alter ljod)ft ju l)erfeeu faff en toelle, 



Digitized by VjOOQ lC 



362 

ban fo fcafcen bic fdjulbt bcr natljur agotttoitt tool befcatt, bic n>icr 
nodfj toot on$ Ijaben. 

3um anbren, meinS t>ettcm ©toff els toon SanbenbergS Ijalben, 
oerftanb idjj Jnn @. ertoirben fdjjreiben, toie ba$ idjj midj gegen 6. 
ertoirbe folte Ijaben laffcn merdfljen, toie ba« idj }me ben gug, jo 
er bafeumalten nit fur ftdj gang, mit fugen abfdfjladjen medfjte; 
ift nit on, idj bin beffelbtgen nodfj tool! ingebencflj; id) bin audj, 
alfo balb idj anljeimf<$ fljomen bin, bnnb @. ertoirbe bon tnir gu 
SBeutfljen gefdljatben ift, nicbcrgcfcffen bnb ime ©toffetn bon 2an* 
benberg gefd&rtben, onb inn bem, at$ idj \mt ben brieff Ijab 
toetten fdfjidftjen, bo Ijat er mir feinen fdjreiber gugefdjidfljt bnb 
tnir anlaffen gaigen, tote ber bon filer 4 ime ain grofc gufagens 
Ijabe getljan. 9tun fety er mit feinem regement baruon bnb Ijab 
jme bodfj bie itaty. Wit gugefd&riben, baS er feine Ijauptlett tsette 
auf entljalten bis bff fljunfftigen frielingS. ©efljalben fo toerfedj 
er fidj gegen mir al$ gegen feinem lieben oettren, i'tdfj toerbe midj 
biegeit atfo bff entljalten mit meinen fljnedjten, bife bie geit lljome. 
£>a Ijab idj bermainbt: Sftain, ban idlj Ijab Jme nit toeiter toer* 
forodjen, ban eben bff bie geit. S5aS ijat ber fdjreiber alfo t>on 
mir angenomen, jme bie fadljen atfo furgutragen onnb midfj be« 
orts gu teffentieren. 2lber mir ift toiber ain fdjreiben fljomen, toie 
ba$ ime audj nit geljatten toorben fet), miefte bennefter bem frieg 
tmb la^fer gefoanen fton, tote er ban midj bnb anber bnferS gu* 
fagenS ertafen fljunbe? $)ietoet)l ban bie fadljen alfo gefdfjaffen ift, 
ba$ idj ain mal mit gutten fugen nidjjt toot toeidjeit Ian, fo £itt 
idfj <£♦ ertoirbe , bie toette ain Main tocil ain getutt tragen , barmit 
nit mir tmb gemainer bafy, ja gemainem orben bnb guuor aufe 
meinem ftamen bnnb namen ain grofe nadjreb befcfyeljen. $)an idfj 
Ijab ©toffetn nit tttflten gelauben bnb bin felber gum fatyferlidjen 
commifari auf en geritten bnb \xt barumb angefudjt, aber fljatn 
anbren befdfjaib funben, ban joie bet) ©toffeln t>on Sanbtenberg. 

©e« jagenS Ijalben, ba$* Ijab idj meinem fdfjtoager S^ri* 
SRubolffen 2 nadfj tut @. ertoirbe erften beueld^ abgelljint, aber bie- 
toe^t bie beftattung bermag, ba« ain jeber bem anbren ain Ijatb 
jar fcorljin ab!t)inben foil, fo mu^ id& nod^ bie fctbigen geit ben 
f Ijoften alfo teiben. 3lber @. erioirbe bie fe^ nun frelidfjen, ban 
id^ toiH agottoiU ba« ^au§ Seudf^en on aCe befd&toerben oertaffen 

1 ©in SfieberKittber Qo^an t). Sier roirb aI3 faiferlid^er ©ommipr in ber 
Stotmmfdjjen (S^ronif IV, 27 genannt. 

2 2>er Warn* biefeS ©dowagers roirb fonft nid^t genannt. 



Digitized by VjOOQ lC 



363 

Mb mit meretm uufc, ban idj$ crfunbcn 1)ab. #temit tl)ur idj 
tnic^ @. ertoirbe ats bet geljorfam befellenbe, mit ttnnfcfyung toil 
gutter gefunber gltdf^afftigcr {aren tonb ate gettlidje langtljn>ierige 
rengierung k. SDodj jo mufe @. ertoirbe bic fadjen nit atfo toff 
bie fdjtoeten adjften nemen, ban ft) tljut fonft niemanbt mer 
fcfyaben, ban jer fetter tonnb ton« alien. 

3uui tritten, fo tt>er id) gu btfer getten mit guten gefetfen 
bie bed orbend aigen finbt, toerfaft, bie ben ban) 1 toon mir em* 
Vfa^en toelten, ban idj bety meinem aib nit gebencfljen fljan, ba$ 
idj jne mit bed IjaufeS nufc toeiter beljatten fl)an. SDefljalben fo 
Ijab v$ meinen fcoffmdifter tonb fdjreiber, baib gatger bifc brteffs, 
gu ewer ertoirbe abgefertiget , bie fadjen alfo anfcufcaigen tonb (S. 
erttoirbe aCer fac^eu gu beri<$ten. 5Dan e$ ift tooU mtglidjen, toer 
ber fdjanbtlid) btoo nit, tdj Ijete mid) nit alfo in ain IriegSgug 
begeben, ban bie tontreue bie ift gu gro§ tonber bem gefinbt, fo 
mag id)8 nit fe$en. £)arumb fo toeHe @. ertoirbc Jnen globen gtetd) 
n>ie mir felber, tonb Ijiemit fei) bie gnabt gotten atfeeit mit tonfc alien* 

Sfync Unterfdjrtft. Unbatirt. 

$etn ernrirbigen eblen Ijerren, Ijerr JpannS 2BemI)ew t>on SReifdjad^ fanbt 
comentljur ber bal^ inn <&f8f$ »nb Siirgiinbi / meinem jnfonberS giinjligen 
liebm $ern tmnb o&eren &u§amtben, Slttfcfywfjenn. 

griebridj ©on $onburg netwa^rt ft$ fcetm Sanbfomtljur gegen beffen ange&Udje 
2lbftc§t, ben flomtljuren i^re ange&orenen ©iegel afyuforbem. (1542. 
$ej. 26.) 12. 

(Srnrirbiger, ebter, iufunnber gunftiger lieber Ijerr tonnb oberer. 
3$ ftitflj elver ernrirbe Ijiemit ainen truntfl), gott ber atlmedjtig 
ber toelle @. ertoirbe toertictyen, ben fetbigen mit gefuntljait tonnb 
gutter laugtfljtoirtger regierung lafen nieffen, mit fantyt toil guter 
glttfljaff tiger Jaren *c. (Srnrirbigcr, ebler, fonberS gunftiget lieber 
Ijer tonb oberer, e« gaigt mir mein fctyreiber an, n>ie ba$ idj 
mein angeporn infiget toff ben nedjften gu fl)infftigen tag gen 

1 aDBeld&er XJjeil be§ @d&foffe8 Seuggen urn bicfe Sett ge&aut ober neu 
Ijergerid&tet nmrbe, batuber feljlen bie SRadjrid&ten. 93ei einer neuUdjen pdjtigen 
$eft$tiguna ber nodj vor^anbenen ©e6fiulic|feiten fanb id) leinen %tit)alt$puntt 
fur eine SSermut^ung in biefer §infw^t. 2)a3 norblidje eittgangSt^or trfigt bie 
3a§re§5al)l 1536. 2Bot)on ©onfeurg im twrtfegenben ©d^reiBen fprid^t, ift roo^l 
eine SReftauration im eigentlic^en alien ©djfofc. S)er jeftt nodj fte^enbe filtefie 
%$ti\ be§ ©d^IoffeS ip bie fiibUdje, gegen ben Wfytin gelegene fjront. 3)er rec^t^ 
winflige 2lnfcau gegen S'iorben ftammt auS bem t>origen Sa^unbert, vote audj 
bie an biefen 2fa&au fto^enbe, gegen SBeften (aufenbe ^ird^e. 



Digitized by VjOOQ lC 



364 

TOatjnato 1 bringen f5tte, aufc toeldjem id& oerneuten mnfcd, bad 
oittetdfjt @. ertoirbe ain netoerung tmberftat ftrjuncmen, toie ban 
id? fottid&d Jn ootgefcaltem cartel Ijie and) atndtljaild oerfianben 
Ijab. 211$ namlid&en bad @. ertoirbe Dermainbt, t>nd tmfere an- 
ge:porne inftget oon ond jnerforbern mit fantyt ben inljabenbenn 
Ijenfern, fo toir oom orben Jnljaben, Jnanfe^ung bcr Dbef&aufc 
fyaltung, jo oiflid&t bidljerr bet) ond alien ge§atten Mb erfunben 
toorben ift; ba fag idjj, bad ed tooll oon notten toitte fein, bad 
man ain ernftlid) einfeljnng Ijabe, batmit follidljd abgeftcXt toerbe. 
SDad after ainer barnmb fcin angeporen inflgct ainem lanbt comeit* 
tljnr jugeben fdfjnlbig fet), 2 bad t»ai§ idj nit, ban mir megen tool 
fpredjjen , bad onfere angeporne inftget nit Don bem orben l)te fetjen, 
aber bad, bad uiir aincm lannt comentyur jcin figel aufc grofem 
Ijerfclid&em Dertretoen, fo totr allc ju jmc geljapt fytben, gefctert 
mit bed orbend toa^en onb crtfe gefctert Ijaben, onb nit cr bic 
onfereu. SDarfeu fo ift ed Don fijatitem lanbt coment^ur gegen ben 
comentljnrn nie ge:praudjt toorben. @d Ijatfe audi) bie oergteicfyung, 
fo bo Dor ber ertoelung befdljeljen ift, nit in. 3$ glob toot, bad 
@. ertoirbe toot teit pnbe, bie nodj onbittidjere oirnemen toibcr 
Dnnd ratten- medjtett. 2lber ed ift nit ain bing , aid ba bie fetbigen 
ben armen teitten ju Slltfdjufeen an ben faitten gellopfft Ijaben. 
©t) Ijaben toetytfanbt 6. Dorfaren attdj alfo Jn onfc geljefc, barauf* 
bittidfjer bie ballet) gerftert toorben fSlte fein, toie idj ongejtoeijffelt 
bin, <£. ertoirbc nodj tool jutotffen ift. £>ad aber (ben) (S. ertoirbe 
ben onberricfyt oom abmtniftrator nemen mSdjte, fid) gegen ond jit 
fatten, toie er ftdj gegen fein en lanbt contention™, ba megen toir 
tool fpredjen, toir Ijaben fljainen finig, aber ainen fat)fer, mier 
ijaben fljainen abminiftrator, fonber ainen lanbt comenljur, bem 
Ijaben toir fein figel gefeiert mit bed orbend crct& , jn anfeljung 
onfer grofen Ijocfyen juDerftdfjt, bie toir ju jme getragen Ijaben. 
©oftc ban onnd alien oon Jne ain fottidjer groffer gtoang befdjeljen 
onnb mir oon ime alfo Derftaiuert toerben, bed bo nit attain 
mier, fonbern alien onfern nacJjtljomen ju Ijodjem treffcnli^em 
fdjaben raid^en med^te? ©an man mod^te leut finben, bie medjten 
fprcd^en ober gebendftjen, mir Ijetten ed mit fdjantUdfyer, lafterlid^er 

1 2)og ?prot)incta(copitel nmrbe am 17. San. 1543 a&geljalten. v. 6$retf en- 
ftein 3Jlainau 96 f. 

2 ©on^urtfg SJuSfu^rungen griinben fid; auf ein a&ftdjtlidjeS ober unab= 
fic^tlic^eg 3Jiif;t)erftattbni^. 2)te ^omt^ure fu^rten aHerbing^ urn biefe 3«t ^re 
gamilienfieg.^. 



Digitized by VjOOQ lC 



365 

tonnb tonerttdjcr fatten toertoirdft 2Ba$ ba8 tonferm ftameu tonb 
namen toir ain erlic^ lob bred)te, §at <£. ernrirbe toot juerad)ten. 
SDan Ijatte toctytanbt (S. forfar 1 nur baran gebad&t, cr $ette8 e$ 
gett)if(i(^eu tonberftanben # ban feme tonnbertoetyfer Ijaten in funft 
genugfamlidi) jn tons ge^cfet , bef Ijatben cr nit toittenS toafc, tonfe 
fcrcr gu famen gubefdfjriben , cr toifte ban, ba$ *ii traipanbten toor 
bcr ttyur ftienben, bic ben neften wit tonfe ben t^urnen jufteren. 
©a$ Ijette bcr atmimfierator tool! tnSgen erleiben, ban cr tyette 
audlj geluget, ba8 pn am feber toon ber gan| toere toorben, toie 
ban fein Ijerfe, will tonb mainuug nacJj fiabt. Sifter cr tjat bif$err 
toil bcr minber gunft bety ben feinen geljept, Ja audlj bety ben an= 
bern gemainen ftenben, barfeu fo §at er bife baity tomb fljain 
fatter nie gcuifet ober gefurbert, aber toaft gem l)ette er tottfc ge* 
nonten. 3$ #**& au $/ ^ i me n ^ tool 311 mut fet)e, ba$ toier 
btsljer alfo tool atn$ finbt gefein. ©an id& mag bety meinem aib 
fagen, bag idj nur bi§ Jn bie w Jar tomb bife bale*) bin getoeffen 
tonb lljann nie gcbendfljcu, ba« bic lant comentfyur tonb comenfl&ur 
alfo tool ainS fetyen getoeffen, al$ auf bife ftunbt. ©an gott ber 
almedtjtig l)at tons ain fonbre guab getljon, ba er ben aufc bifem 
gcit tjat genomen, 2 ber alroegen toiber bie Ijerren lanbt comentljur 
fcrati&iert Ijat; bef Ijatben toofle tonfc gott nodfj toor tontoilten be* 
Ijietten. ©a$ aber id) bamtnb fag, ba$ (§. evtotrbe bie Kjetfer nit 
folle toon t>n§ toffuorbern, ba$ fag t<Jj nit; fonber affeS ba$, fo 
m5glicfy ift, ba8 ber batei) ju nufc tonnb fuvftanb raidjen mag, 
barfeu toelten mir atte fyetffen tonnb ratten. SDan wax idj fdjon (§. 
ertoirbe meine figel gib, ir t)aben barumb ba$ t)au& s Beucfljen nit, 
ban id) fir be$ fyauft ©eudfljen ftget nit. ©arfeu fo toaife id) toolt, 
ba$ idj one @. toor^ifen nij:ig auffnemen ober toerl^aufen fol, c* 
leil)t mir audj nicmanfe nij:& one t>orn>ifen etwr. 3^ Wn ft) aud) 
frofo, ba$ aud^ mir entgelten fofleu, bejS mir uie genoffen l)aben. 
©a* ift aud) nit ipittidjen, id) l)ab altvegen gel)5rt, u>eu ain matter 
feme fl)inber ju lieb l)at, fo erleipt er tool als toil taife an inen 
aU He^§; ft) Ijaben bie liebe toub grofe tretoe toon @, ertoirbe ge= 
fpirt, aber ft) l^aben fid^ nit fljinben bamad^ fd^idt^en. Slber fy 
^aben aud) gut tonberric^ter geljept, bennen l^aben f^ gefolget tonnb 
nit an bie tren) gebadfyt, bie Jnen toon zuty befcfyeljen ift. 5Darumb 

1 S)er nftd&fte SBorgSnger 3^eifc^a(§3 war ^iltpp t>on @§inaen (1537—40), 
ii^cr beffen SptiQfett roentfi befannt ift. 

2 2Cer bamit gemeint fein lann, barii&ev fc^It in biefen Sorrefponbenjen 
fonft jebe Slnbeutung. ^ 

Digitized by VjOOQ lC 



366 

Ijaben ft) ben (on toon gott entyfangen, ber tt?ettc innen tonb ton3 
alien gnebig tonb barmfyerfeig fein, amen. 3$ £ttt audj <£. ertotrbe, 
ft) roeHe fidj nit tyefeen taffen tonb bife tncin fdjreiben mit tretoem 
ljer&en toon mir aufnemen, ban got bcr almedjtig fet) mcin jeug, 
ba$ id)8 aufe tretoem Ijerfcen gcgcn eudj tonnb ganfcem teufdjen 
orbcn main. $)an \x gfauben nit, nrie man ben comentljur toon 
flJiatjnan) 1 allenttyalben anf tatgan toon feinen toieramen, barbuvdfy 
mir alle benamfet roerben; folte ban erft ain tonnrif tonber tonfe 
fljomen, fine nmrbe e« ban gugon. JDa« gott gnebig toerljietten 
meffe, amen. 

gfriberid) toon £onburg, tljeufdj 
orben« comentljur ju Seucfljen. 
Unbatirt. 2 

$em emrirbigen eblen Ijeren $an$ SBernljern oon 3fceifd)a# , lanbt comeiu 
tljur bet bale^ inn @lfa$ Dtmb Stirgiinbj , meinem jnJunberS aiinftigen liebert 
Ijeren onb o&ern aufjanben. 

S)er Sanb!omt^ut antwortet fur$ auf ba§ oorige ©d&ret&en unb t>eroei3t §on- 
burg auf ba§ bemncidjftifle ^rotrincialcapitel. 1543. San. 2. 13. 

Sanbt comentljur etc. 

9Jiein frunttidj grufc guuoran, lieber fyerr comentljur. (Stt>er 
ernftlidj fdjreiben toff fanbt ©teffanS tag nedjftuerrudljt toon eudj 
aufegangen Ijab idj mit toleife toertefen tonb ganfe toott toerftannben, 
SDantflj eudj anfengtlidj tomb ben rcein; got geb genab, ba8 idj 
ben mit gefunbtljait tonb froben nieffen m5g. £)ife botten, jaigern 
beg brieffs, tomtb anberef fatten Ijatben toerbenb |r 3 in nadjft 
Wjuufftigem gefyredj ju 9Jlat)nan> gnugfamen tonnb erbaw befdjaib 
ctrtpfaljen, ban id) (ob gott toil) atfceit gefinbt bin, ertidj, reblicfy 
tonb atfo juljanbtenb \n meiner befd^oertidjen beuotdjnen amtuer- 
toattung, ba8 mir toon jemanbS bitttd^cr tx>ei§ fljain nadjreb tonb 
befdjutbigung Ijieraufe toolgcn foil. SDer allmedjtig gott toerletdj tm$ 
alien ju Jeber jeit feitt gute tonnb genab ridjtidj tonb barneben ain 
glidljafftigS guts jar. Saffenb eudj ben gofebiennft, orbenSfadjen 
tonnb jjaufcljattung ju bcr batet) nufcen mit tljrewen beuolljen fein. 
35atum am 2 tag 3>anuariJ anno etc. 43. 

9lnn coment^ur ju 8eu(!§en. 

1 ©igmunb t>on §omftein oon 1540 an, fpSter fanbfomt^ur. 

2 9lac§ 9lr. 13 batirt baS ©dJreiBen »om 26. $e&. 1542. 

3 «6. in. 



Digitized by VjOOQ lC 



367 

grtebridj) oon Jpon&urg bittet ben £anbfomt§ur toegen fetner „ax\\\en $inblm" 
urn etnen gttabigerenSBefd&etb, aBben, better (auf bem lefcten ^&0Mncial= 
capitel) etfjaltett Ijatte. 1543. San. 22. Settggen. 14. 

(Srmirbiger, ebler, innfonnberS gunftiger licbcr berr tonnb oberer. 
3d) gib 6. ertoirbe juuentemen, ba$ id) mit bcm £an$ 3acob 
£uber, be$ toon <Sd)onnatt>$ fdjaffner, toon toegen ^ifeftW) 1 ge* 
fyxnnblet Ijab tonnb befinbt feel) Jmc nit anberS, ban too er bcm 
orbctt mit tremen biennen fljunbe, ba8 cr be8 mit gutcm toiffen 
t^un toitt; bodj fo ift ev v>cr^aiffen bet) feinem Jundljeren bift 
So^annji tonb Iljan and) nit toor miter toaften ju etoer ertoirbe 
Hjomen feiner gefdjeffte Ijalben , aber tonatten fct fo toil er toff mit* 
faften tljomcn tonb fid) gcgcn ($. ewirbe er&aigen. 3$ bin gutter 
•Ijoffnung, er toerbe etoer ernrirbe gefatten etc. 

3um anberen, fo !pitt idj <$. ernrirbe, fy toette mem gncbigcr 
$er feiu tonb mcine arme fljinblin bifc ju nedjftem tonferen jufamen 
f^omen mit gnebigcr abfdjit tonb anttourt begegnen, ban je& 2 be- 
fdjeljen ift, bamit id) aud) mein I)erfc {n ruben fteffen lljtnbe; ban 
id) fonnft tonrub gnug l)ab, ba^ toift gott toon $imel. @« finb mir 
bi$ jnn bie anbertl)atbl)unbert fd)af }n ber jeit, al$ id) \t% aufc 
getoefen bin, geftorben, tt>etd)e$ mir tonb bem Ijaufc nit ain flainer 
fdjab ift. §iemit fe\) gott alfceit mit tonfc, tonb tl)ur mid) I)iemit 
(5. ernrirbe atfceit befeffenber. SDatum inn cpl ju Seudf^en auf 
montag na$ ©ebaftian} anno etc. 43. 

grtbertd) toon §onburg, tl)eufd) 
orbenS comenttjur ju 33eudH)en. 

2)em ertmrbigen tmb eblen Ijerett §an§ SBemljero von Sftetfdjadfj, fanbt 
comettt|ur ber batteg jnn @lfa§ utib S&irgitabi, memem jttfonberS gttebtgen 
Ijerrett tmb obertt juljanben. 

griebridj txmfcottburg fd&retbt bem (3)eutf$orben§rttter?) SBeltitt ©toff ler (von 
©toffeln?) &u gret&urg roegett femes bemnffdfjft artgutretenben #rteg§jug§. 
1543. 3Kai 25. 8euggett. 15. 

SJlein frcuntlic^ gru§ ju beuor, lieber SScftin. SGBt§, ba$ i^ in 
yiiii tagcn midj toerficJ^ l)intocg gu jie^en mit jtoetyen fentin Ined^* 
ten. ©o e$ ban beiner getegen^eit toere, fo magftu bi^ riftcn; fo 
balbt mir ban ba6 gelt toirt, fo toit \tf) bir fdjreiben, tonb f^icf^ 

1 $ie gleid^faHS gur S3aHei @lfaf;=93urpttb geljorige SDeutfdJorbenScommenbe 
§i^Hrc§, 6attton§ Sugern, bie 1531 fftcuforiftrt, 1542 toieber an ben Drben 
gurildfgegeben, uwb fiir toel^e je^t worn Sanb!omt^ur ein paffettber SetwaUer 
gefuc^t tDurbe. 95gl. Seu ©c^weij. Lexicon X, 192 f. 

* ©. obtn ©. 364 Sfom. 1. 



Digitized by VjOOQ lC 



368 

ben brieff Jn fy\ bem comentyuv gen 9htfad) ober too cr ift, bar- 
mit cr t>on ftunb an ju micr fljome, tmb madj bem tfaffen fl ut 
getter &nb grtefe mier bein Ijeren fraintlidjen, &nb too bu gut 
arm erttd) gefetten fanft auffortngeu, fo tljurg. $iemit bifc gott 
befotten. SDatum jnn tt)l $u SSeudfljen toff frc^tag post corporis 
Christi anno etc. 43. 

griberidj son £onburg, comen- 
tljur $u SBeutfljen. 

Sinn aSeltin ©tofflermt, jefc gu gregburg jm tljeufd) Ijaufi in egl &u ant- 
nmrten. 

guebrid) oon ^onburg erflfirt bem Sanbfomtljur, unter Slngabe mefjrerer 
©riinbe, bie Unmflglidjfeit ber Seiftuna ber an bie Drben^faffe ju 9tfirm 
fcerfl oom Jpaufe SBeuflflen &u leiftenben 33eifteuer. 1543. Sul. 7.? 
33eit(jgen. 16. 

9Jlein geljorfain tonnb albeit gut toilltg biennft feigent 6. er- 
wirbe ju alien jeiten mit Ijedjftem fleig toon mir berait gu befor. 
©rtoirbiger, ebter, infunberg giinftiger tieber l)er mi obrer. ©em 
uadj mtnb (S. ernrirbe toff neftgefyaftem tag ju gretyburg Jm 33reifc 
gato mid) tonb anber bie tyeren contentful' ju famen befdjreiben 
|at tonb toug alien bafelbft toirgeljalten , toie bag ber jegig mein 
gnebigefter Ijerr ber atminifterator * famipt alien meinen gnebtgen 
tyerren ben comentfjurn tonb lanbt comentljurn ftdj entfdjloffen 
Ijaben, bag \n Jeber bale*), toie bie genant fet), ainem fyaufc auf- 
legen fefle, ben ?— trcto jar tang jn bie fiften gen Sternberg 2 
julegen; tonnb Ijab idj mid) jnn meiner Ijauftljaltung ber maffen 
erfudjt, bag idj nit anberg barinen befinb, ban bag, bag mein 
toerwaltigung nit toermSgen toirt, toie tool! id) fur toar bie gett 
meing lebeng nie anberg genaigt gewefen bin , ban toag bem orben 
gu gutem tonnb toolfart raid)en mocfyte, mein lety, er tonnb gut 
barob julaffen tonnb nodj. ©g foil fidj obgotttoit bie jeit meinS 
lebeng nit anberg befinben, bag ob idj auft beg fyaufeg Seucfljen 
alg aufc meiner toertoatttgung fljinnbe bem SRomifdjen !l)inig »nb 
meim gnebigen Ijeren bem atminifterator f^afeung geben f^unbe 
mit beg ^aufeeg nu^ f bem bin id) fur mar jufdjledjt, eg ift au(^ 
\n beg ^aitfeg Seutf^en ^ermegen nit, fcnb je lenger ^e miuber. 
©an id) Ijab mieffen bem elenben pfaffen, ben id) ^ic bety mir 
jm ^aufe gelje^t l)ab, ber ba nit ain e^iftel lefen l^au, x>ff ber 

1 2So!fgang ©c^u^Bar, gen. TOlc^linQ, geroaljlt auf bem (Skneralcapitel 
ju ©peier 17. 2lpr. 1543. SBoifit II , 95 ff. 

2 Ueber biefe ©meral-Drbenglaffe ugl. SSoigt II, 98 f. 



Digitized by VjOOQ lC 



369 

ipfar gu 9teidjenbad) 1 Ijunbert ftucfl) geben , Ijab idj mit ben bauren 
gufriben toetten fctn ; bar^u Ijaben mid) Me toon ber riegierung ge* 
trungen. $)arfcu fo Ijaben mir bie toon ben funff altett ortett ein 
fdjreiben getljon, tote @. ertoirbe Ijierinen guuernemen Ijat, wen e$ 
alfo gugon foil, too nit, ffitte idj mein ingegebne Ijaufeljattung er* 
Ijalten. $)arfcu fo Ijatt mein bruber 2 mier ate t>ff nedjfien fyat ain 
toertrag gugef^itfljt, ba$ id) midj fottc erft meinfi toetterti<$en erfc 
gufc toerfceidjeu aufcertljatben icrtidjen ain Ijunbert gutbin, fo id) 
toff be$ reidjs fteuv biefeeit meinS lebenS Ijaben fottc , toeldjeS td) 
j[n mir felber gu tljon nit befinben Ian, aufc torfadjen bie totyl (5. 
ertoirbe nefimate atfo Ijart getljrengt Ijat, ba$ man felle ben t>er- 
trag, fo fatet, toerfigten, fo ainer aufc bem orben fljeute burdj elidje 
betoeibnng obet funft, toeber an beS ortoens Ijab ober gieter an* 
fi>red)ig gu fein. Sftun fcrdjt idj mir nit in bemfelben, toen man 
aber ainen ber mafeen toberttjreiipt tonnb ferer, ban er ober fein 
toermogen ift, tote fljan e$ aber ertiten toerben. 3luf$ ber tonnb 
anberen toerfadjen toirbe idj meinem bruber bifen toermainten toer= 
trag nit toerfigten, id) Ijabe ban be*) etoer ertoirbe tonb anbern 
metnen JnfunberS toertrutenn ferrem rat geljafct eta $)a$ l)ab id) 
6. ertoirbe ate meinem Ijeren tonb obern , bem idj mit atter geljor* 
fame gu bienen genaigt bin (gu bienen), nit toSflen toerljalten, 
mit ernftlidjer ipttte, fy toette bifc mein fdjreiben nit in tyainen 
tongnaben toon mir auffnemen, fonber mu§ ate jrem geljorfamen 
alt inn grinftli^em befeldj Ijaben etc ©atum Jn eit gu SSeucfljen 
toff famftag toor Sffiargereta anno etc* 43. 

ftriberld) toon £onburg, tljeufdj 
orbenfi comentljur gu Seutfljen. 

3)em emrirbtgen eblen Ijerrn, Ijer §an% 2Bero$em von SRetfd&adj), lant 
comentljur ber baity \nn @IfS3 »nb 33ilrgtinbJ f meinem jnfonberS gunftigen 
tmb ge&tettenben Ijeren tmb o&eren &uanttmtrten. 

grtebrtdj von §onlmrg t)erfic§ert toieberfjolt bie Unm8gUd)!eit ber Seifhmg ber 
33eifteuer an bie DrbenStoffe unb fcittet ben Sanbfomtyur urn emftroeittge 
SfoSlage beS Seuggen treffenben Stnt^eilS. 1544. 3an. 22. IBeuggen. 17. 

Sftein ge^orfam tonb gut toittig biennft fetyenb etoer ertoirbe 
albeit toon mir berait gu beuor. (Srtoirbiger, ebler, infunber6 ge- 
bietenber berr \)nnb oberer. @. ertoirbe fdjreiben fam^t ber toer^ 
enberung be$ angelegten getfe, fo ba gu ©peir betoittigt toorben 

1 5Ri<fen&ad& S3eg.=5l. ©fttfingen, tooS3euggen ben flfrd&enfafc Befa^. 

2 ©. oben ©. 357 9lr. 6. 

3ettf<^r. XXVII. 24 



Digitized by VjOOQ lC 



370 

tft, fantyt bcm fclbigcn abfd)ib $ab id) geljorfamlid) cmfcfangcn 
tmnb fcincS Jnljalfc gcnugfamlid) bcrftanbcn; mmb namlid)en bcr 
ftcwr ^albeit, bie ba id) crlcgcn folic, bic ban i<$ gulcgcn ganfc 
gcnaigt Mb gut toillig tocrc, too e8 id)t inn mcin obcr \n mcincr 
toertoallung &erm5gltd)aitcn tocrc, wic ban id) folc^d ber (enge nad) 
ctocr crtoirbc fcogt gu 2Ufd)aufcn mit toartyait angcfeatgt $ab, id) 
I)cttc mid) nic anbcrS tocrfcljcn, ban mcincn I)crcn fcnb obcrn, bcr 
tcnfd)maiftcr Ijcttc foflid)c f^a^ung ton mtfc nit bcgcrt, bicwcil 
ntir fomtft mit groffcr fc^afcnng toon 9fo. tyimgllidjcr 3Rt. bijftcrr 
alfo tobcrlcgt fcinbt. ©an f6ltc id) gctoift l)abcn, ba8 c« bic tnai- 
nnng gcl)c:pt, font! ban an mir gcjianbcn tocrc, tocltctd) nit barm 
gcmiHigt l)abcn, anfc torfad)en, toic @. crtoirbc mit bcr gctt toon 
mir tocmcmcn toirt. SDcf^albcn fo langt an @. crtoirbc normals 
mcin ganfc gel)orfamlid) ipitt, fy meHc ba« Jcnig gelt, fo ba bem 
l)aufc 23cucfl)cn l)tcrincn toffgclcgt rocrben mcd)t, gncbigflid)en bar* 
ftrctf§cn, barmit nit cttoafe gufc, fo bo barmit aufegcrid)t tocrben 
mcd)t, barburd) tocrfyinbert tocrben. ©o ban gott bcr atmcd)ttg mir 
toibcrumb Ijilfft , ba$ id) toanberen ?l)an, obcr bad @. crtoirbe fclbcr 
ju mir Dcrr fl)om:pt, aid ban toil id) mit ewer crtoirbc barubcr 
fifcen tonb ft bermafen bcrid)ten, ba$ ft) inn bcm gmnb bcr toar= 
l)ait befmben toirt, bad bad l)aufe SBcutfljcn bercn Mb anberen 
tyberburbinen toertl)crbcn muft, tonnb nit burd) meinS tobel l)aufc 
l)altung. $d) ipttt aud) (£, crtoirbc gum aHcr l)5d)ften, ft) toeffc 
fid) bic meg tonnb mic nit bctcrcn tan, fty mette bic Jarrc^mtng 
fclber ton mir cmipfaljcn. £>au fyete fljinben rcittcn obcr gon, fo 
rocltc id) bifen tag fclbcr befudjt l)abcn, mic biHid). SDan @. crroirbc 
gu ge^orfamen ftnbt mi<§ albeit roittig. S)atum inn e\)t gu Scucfc 
$cn toff ginftag nad) ©cbaftianty anno etc. 44 

gribcrid) ton §onburg, t^cnf^ orben 
comcntljur gn Scud^cn. 
S)em erwirbiflcn »nnb eblen §eren, §cr £an3 aBem^ern von 9tcifc§ac5, 
lanbt comentfjur ber bailey in ©fdf; tmb S3iirgunb, meinem jnfunberd gnebigen 
Ijeren Dtib obem ju^annbentt. 

S)er Srinbfomtljur $an^ SOBctn^er t)on 3^cifc§ac§ antroortet bem ©^tiftof von 
Satibettberg auf feine 35itte urn Ueberlaffimg ein& $ferbe§ unb ertlftrt i§m 
pgleidj, baf; e§ jur 3cit nid^t tniJglic^ fei, bem ^omt^ur griebridjj oon 
iponburg Urlaub ju einem ^rieg3jug j« ert^eilen. (1544. . gebr. ober 
3»erj.) 18. 

SRein frcuntlic^ gru§ gu6cuor, licber setter. SDcin f^rciben 
mir gct^on §ab ty attcd in^atW ^ernomen, mic bu trcffcnIW)cr 
bcincr gef^efft Ijalben ain« gutcn gaute, bavnff bu fclb$ berittcn, 



Digitized by VjOOQ lC 



371 

notturffiig roereft; beffcalb beln erfudjen Mb bitten an midj ift, 
ba$ idj bier ben Ijengft, fo id) \>oti fyerr gelcfljern toon jfneringen 
tobertljomen, gufd)itf$en jolt; were i$ bir in beat &nb anberm 
gu toilfaren ganfc genaigt. SDict^c^t idj aber mit pferben fur ntein 
tetjb gar t>bet fcetfetyen geroefen, fyab id) fotdjen gaul attein mir 
gureiten befd)toerlidj t>on fyer geltfljem toon ,$?tjnertngen guroegen 
gebradjt, benn er ntir aud) gu freunttidjem gefatten *or anbern 
QjauffStteifc gugeftelt, toeld)e8 gaulS idj bety bifen fdjtoeren tonnb 
forglidjen toffen (toie id) fetbS reiten fott ober mieft) nit tool ent* 
beren lljan. 3ft barumb main frainttid) begeren an bid), bu toctleft 
funft an anberen orten nad) frag taffen fatten tomb ain gaul, 
ber fur bid) fet), ben bu fonnberS gtoetyfet tool befljomeu fljanft. 
©oner bu aber Iljainen gaul bier gef atttg toberfljomen tnagft , bar- 
mit bu ban mein gutfen ttnffen fyireft, toil id) bir gu toilfarung 
tomtb frahttfdjafft on angefeljen, baa mir bifer gaul ganfc angertem 
ift, tomb c tonb ? gulbin inn min^, bie id) Ijerr gelcHjcro aud) 
barum geben Dab, toetben laffen, ban er funft bifer gett mir tomb 
fljain gelt fatyt toere; bann id) toon ftunbenan mit folcfyem gelt 
midj totberumb tjmb ain anbern gaul meiner Ijodjeit notturfft nad) 
betoetben toifl. 

gur ba8 anber, fo ift toerfdjtnen tagen mein comentljur gu 
SBeucfljen, l)err gribertd) toon £onburg, be^ mir getoefen tonb 
tonber anberm begert, ime guerlauben tub betutttigen A -ain gug mit 
bir jetljunb, be8 id) ban jme tonb bir guttoitfaren totputttg getoefen 
toere. $)ietoety(l) aber in betradjtung be8 groffen mangels tonb ab- 
gangs ber orbenS perfonen in meiner balety mir toarltdj toff bi<^ 
mat ime toon bem Ijaufe 23eu<Sl)en guerlaubenb tottmiglid), fo l)ab 
id) bir fottidjS toellen anfcaigen, barmit bu bid) barnad) toiffeft 
guljatten. .fciemit bir freuntfefyafft, lieb$ tonb gufc gu erfcaigenb bin 

idj atfooeg toillig. SDatum etc. 

Sanbt comentljur. 
2)em eblen t>nb »eften (Sriftoffen von ftmbenberg jum ©djramberg >, meinem 
Iteben setter. 

2)er SBogt 2 DeS SanbfomtljurS, StortUme $aufer, beridfjtet feinem §erm ilbcr 
ben ©rfolfl fcitter ©enbung an %mbv\ty t>on ^onburfi, beh er von feinem 
beabftc^tifiten ^negSgug abjubringen beauftragt roar. 1544. 3Her& 25 
S3afel. 19. 

(Srnrirbiger, ebler, geftrenger ge^ietenber gnebiger Ijerr. 21HS 

ity an Ijeut bato gen Sutf^en B^omen, Ijab itf) mit bem ^err 

1 Ueber bie S3urg ©d^rantberg f. Sefd&r. be§ OberamtS Dbemborf 290 f. 

2 ©. 3to. 22 ©. 375. 

24* 

Digitized by VjOOQ lC 



372 

comentljur, toad mir (5. ©n. beuotyen, gerebt, Jne ami) bed ab- 
fdjibd, fo 6. ®n. imc fctbcr gegeben, erinnert, bcr tnir tonber 
anberm baruff geanbtwurt, tone (§. ®n. Jmc toerfcfyinen }aren toer* 
gunbt, tnit ©toffeln toon fianbenberg ain gug getyunb, bed cr ba- 
mate Jui, bcm toon fianbenberg, toerfprodjen tonb gugefagt ©ollidjen 
feind gufagend $ab bet toon fianbenberg imc Sifter nit toeflen cr- 
laffen, fomtber n>ie anbcr feme Ijoiptteut {n . toerrutfljter geit gen 
^ifftngen 1 befcfyriben, alba er ber contenttyur Jm toor Ijerrn tonb 
ebetleuten gugefagt, bifen gug Ijelffen guuerbringen. £)ed to>ett er 
ttyun tonnb'fidj niemanbt bar an toerljinberen taffen. 3$ fyab Jne 
aud) gu left in 6. ®n. namen be*) ber geljorfame, bie er <S. ©n. 
guuolfcied)en fcfculbig, ermant, be*) feinetn beuoldjnen Ijaufe Snellen 
gubeletjben, baruff er gu tnir gefagt, er erlljene ©. ©n. ate fcin 
tjern tonb oberen, toeH audj (S. ©n. in alien gimlictyen tonb erltdjen 
fadjen geljorfam fein; bod) ipitt er etoer ©n. tomb gofc tottten, bad 
<§. ®n. Jne toeU gutttnUig gieljen laffen. ©o er ban totyber fljem 
tonb <5. ©n. tomb SSucfljen ober ain anber Ijaud anfored), ftanb 
ed gu <S. ®n., Jmc aind gugeben ober nit (Sr well (S. ©n, and) 
barum nit betrencfljen. 

jgum anbern, fo fyat er nadj feinem Ijimoeg gieljen in bed 
baud SSucfljen bod) toff 6. ©n. toeittern beuetd) toerorbnet ben 
Slberlin 2Birt gu SBetyler, ber bie Ijaufeljaltung alba gu Seudfljen 
toerfefyen fol. @r Ijat mir and) anfeaigt, er modjte latyben, bad 
($♦ ©n. ben toon fianbenberg ober toer (5. ©n. gefellig toer, gu 
im gen Seucfljen toerorbnete, toed er bemfelben bed Ijaud tober- 
antnmrten, bad (£. ©n. im roerbe ernacfy fagen, tonb im bei) 
?v c U guftellen, bie bid 3ftartljitti gef alien, on bie alten e?fianfeen, 
barfcu toerben bie Ijeto geljenben audj atttag angen. 

©encbiger Jjerr, bicn>c\jlc ban ber Ijerr comentljur all tag toff 
bed gettt toarttet, audj feine beuetdjd leut gum tljait 6c^ Jme ^at 
tonb bifen gug t^un tt)itt tonb nit be*) feiner fyauftjaltung bele^ben 
tourbet, ^ab i^ (S. ©n. in^alt bero beuel^ ain foHic^d nit f5Hen 
toer^alten. SDatum Safel ginftag nac^ Setare anno etc. 44. 

©artlime §aufer. 

@r toermaint audj, tt>o @. ®n. jne an bifem erlicfyen gug toer= 
^inberen toelt, ed m6^te @. ®n. tonb ber bale^ guuerttoe^fenb fein etc. 

Sent emrirbiaen eblen tmb fieftrengen §erm $an§ Wttnfyxn von Sfteifdjad), 
t^eufd^ orbmg lanbt comentljuro ber Baleg @lffi^ Dnb JBurgitabj etc., meinem 
gepiettenben »nb gnebigen §erm. 

1 2)iefe 3ufammen!uttft &u ipilftngen (Bei S)onauefd^mgen) fanb patt gmi- 
fd^en btm 16. unb 18. 3anuar. SSgl. $@. gol. 35»>. 



Digitized by VjOOQIC 



373 

gfrtebrio} oon $onburg btttet feinen Setter 9Hbred&t gfeldG&er oon 8nftxin%en t 
oen Jtomtljur oon bet UJtomau tm feine SSetmittlung beim Sanbfomtljur, 
toegen ©rtfjeilung bed oon tfjm erbetenen UtlauBg, &u erfud&en. 1544. 
3Jta* 31. 20. 

9Jtein freuntlid) grufe guuor, lieber Ijerr belter 1 . SBiffenb, ba$ 
mir neljft fpat ain Ijarte toarnung fljjomen ift, toie ba$ tnic^ tnein 
Ijerr, ber (anbt comentljur, gefengfttdjen anncmen tucl tomb be8 
bitten, ba8 idj mit ©toffeln toon Sanbenberg giedjen toiff, toeldjeS 
midjnit toenig befrembt, aufe ber torfadj, baS gebadjter tnein Ijerr, 
ber (anbt comentljur, mir \n anfang bife angenomen gugS guuftig* 
lidj erlauipt Ijat, in anfeljung meinS getljanen gufagen, fo idj 
©toffeln toon Sanbenberg bofcemalen getljan Ijab, toetdjes gufageu 
idj toon ©toffeln toon Sanbenberg, mcinem Ucben toettern, nie er* 
laffen toorben bin, audj mtdj nodj nit ertaffen ttritt, nadj laut 
fein« Jungften fdjreibenS, fo cr tntr ab bctn ©c^ramberg getljan Ijat, 
tote toot idj nit anberS toertnaint Ijab, ban mein Ijer, ber (anbt* 
comentljur, ber Ijabe nadj toermog be$ jungften abfdjabS, fo gu 
2Utfdjaufen befdjeljcn, follidjen jug tonb gufagen* bet) ime ©toffeln 
abgeftelt SMetoetyt tonb aber midj ber toilgemelt ©toffel toon fianben* 
berg, tnein lieber better, nodj nit crlaffen will, roie lljan ban id) 
follidjem tneinem gufagen, fo icfy jme getljan Ijab, toff meinS Ijerm 
tooluertwen Ijinberftdj ften tonb nit nadjtljomen; mit tt>a8 eren 
ttoolt itf) ba$ toeranttourten ? ©an idj j[e gu geitten tneinem $ern 
tonnb oberer gugeljorfamen tonb ttritfarn ganjj gcnaigt tonb guttoidig. 
2)arfcu Ijoff idj ^abe nit toerbient, ba$ er mid) in ainidjen tocg 
getoattigclidj toberfciedjen ober tyadjen foil; bann id) bift Ijer feinen 
anbcrn Ijerren gubienen bcgert Ijab, ban attain 9to. $at). tonnb 
^o. Wit, foeldjeS meine toon got begen 2 tonnb natturtidjen Ijeren 
ftabt, Ijoff audj, fljinb Ijieran nit unredjt tljun. £)e$alben langt 
an end) mein ganfe toettcrlidj ^itt, ba$ jt toon ftunban nadj bem 
Ijerrn, ben comentljur toon SKatynatto fdjidfyen ttoetten tonnb Jnc 
toon tnetnttoegen mit crnft anfudjen, ba$ er mit meincm Ijerrn, 
bem (anbt comentljur, nodjmals gan^ tonber benftli^en ^itten 
toeffe, bafi er feineS gorn6 gegen mir guebtgticfyen abften ttoette 
tonb mir in bifen djrifteltc^en gug gnebigli^ erlauben, aud) mir 
bic er, fo mir on alien gtoetyffef toon gott gunbt, bie gtoai fentin 
gufteren, gnebigli^ toergunben toelff. S)an i^ meiner eeren ^alb 
bifen gug jnit toberfifeen I^inb, fo fol mein fyerr bef^alben fljain 

1 ^nbringen ^atte eine oon §onburg tux grau, nadj ©d()dnl)ut§ a. a. D. 
n, 74 eine ©d^toefter Slbam^ oon ©onburg. 
* geben? 



Digitized by VjOOQ lC 



374 

gtotyffel Ijaben tonb mir in bifen djriftenHdjen jug erlaub, ba« jdj 
jn be« IjauS 33eud$en ntit alien crcn t>nb ab ben ii m gib. beffer 
geben roitt, ban idjs toon }me emipfangen Jjab, tonb ban bet 
almedjtig gott mir tmber fyaim fjitfft, tonnb id) }me itoiberumb gc- 
fall gu ainem orbenSbruber ober gu aincm fyaufftalter, ateban 
toil! id) mid) gu fcbct gctt gcgen jmc ate meinem Ijerren etpotten 
Ijaben, {me guge^orfamen tonb gutljun alleS, ba$ j;tn toolgefelbt; 
ban folt idj toff bifcn gug anljaimfdj bteiben tober ba$, ba$ id) all 
tncinc beuelcfyg tcut tonb fo fill gut ertidjtoom abel tonb funft ge^ 
fctten toertroft l)ab, tonb fo id) anljatmfd) bfyb tonb bic fa<$en alfo 
erltgen, toafc grofcr rom8 obcr nacfcrebeuS ba$ mir bredjt, aud) 
meinem ftamen tonb namen, and) barfcu ber ganfcen bate*) etc., 
tyaben \v ate bie l)od)uerftenbigeu tonb menigttid)en gucrmeffen. ©cf- 
l)alben ipitt id) nod) tote obftat, {r toSUen tonucrgogenlid) 4ety mei* 
ncm Ijerrn mit ernft anfyaften, barmit er mir in bifcn d)riftetid)en 
gug gnebtgclid) erlauben well. $)a« ftat mir tomb Jne tonb eud) gu 
ettoigen geitcn mit letyb tonb gut guuerbieuen, SDatum in etyl toff 
montag nad) 3>ubica anno etc. 44. 

gribertd) toon §onburg, tl)ufd) otben« 
comentl)ur gu SSeudfljenn. 

£)em eblen oeften onb geftrengen Ijerrn, Ijert SUbred&t gerdHjem von ftljnSrmgen, 
titter, feffJjafft ju Sftattolffeel, meinem fretmtftdfjen Keben t>etter, ju atgen Ijatmben. 

gelcfljer oon JfttBrmgen fd&uft biefeS ©d&retben (9leg. 20) an ben tfomtljur gut 
3Ramau. (1544. 2tyr. 1.?) 21. 

fiieber I)etr coment^ur. @$ l)at mir l)err grtberid) toon £on* 
burg ned)ft fpat ain fdjreiben gugefd)ufi)t, tonb baffelbig id) eud) 
l)iemit gufd)i<fl); ift mcin freuntli^ pttt an eud), ir toellenb barin 
l)anblen tonb ba$ beft tl)un gcgen meim Ijerren, bem lanbt comen- 
tl)ur, ob bod) j|m erloipt med)t toerben. $)a8 tt)il id) toon feinttoegen 
tomb eud) toerbienen tonb pitt eud) , \v ttoellenbs toon ftunban bem 
lanbt comentljur fd)retben tonb bamadj mi(^ ain anttourt laffen 
toiffeu. SDamit, tt>a§ cu^ lieb tonb bienft ift, bin id) mittig. 
Sllbre^t geld^cr toon^ncringen, titter. 

2ln coment^um oon 3Jla^nan). 

£>er Sanb!omt§ur oerbietet bem griebric^ t)on §onBurg, unter emftlic^er 2Ra^ 
nung an ba§ ©elttbbe be§ (SJeljorfamS, ffirmlic^ bie ^ettna^me an bem 
mit Sanbenberg beaBftc^tigten ^riegSjug. 1544. StytU 3. 22. 

3^ £amt8 SBern^cr toon Sfteif^a^, tcutf^ orbenS lanbt 
coment^ur ber bale^ (SlfaS tonb 93urgftnbi etc., coment^ur gu 



Digitized by LiOOQ IC 



375 

s lUtfdjufen, embeut bem toirbtgen cblett Ijerr gfribertdjen toon £on* 
Burg, teutfdj orbenS comentljur gu Seudftjen, mein freuntli<Jj grufc. 
©ib eudj fticmit guuernemen, nad() bcm tonnb icl) mtuermetybelidijer 
notturfft nadj, audj au§ ljod&itid&ttgen ttrfadjen, fo ir a toon mit 
toerftanben ^abenbt, eucfy etttidje matt, bub letftlic§ gu 33eucfljen 
burdj mein t>o&t *, in ffyunfftigen friegS gug gubegebeub ^cr^ottcn 
Ijab, fo bin id) bodj globlidj bericfyt toorben, baS jr eud& tomb 
fnedjt betoerbenbt tonb aud() mit be8 gemeltcn ljau$ 23eudf1jen teg= 
lid^en coftcn in friegS jug ruftenb, be$ idj mi<jj tonferm abfcfyib 
nadj nit toerfeljen. SDemnadj erman idj eudlj ate etoer obercr son 
mcinc beueldjnen antpts roegen, in crafft tonnb tugenb bcr Ijaittgen 
geljorfame, barmit \t guuorberft got bcm attmedjtigen, tonferm 
$ailanb, toolgenbs tonferm toblidjen orben tonb mir ate eroerm 
lanbt comentljurn toetpflidfjt tonnb gugetljan feit, ba$ \x eudj in 
fain friegS jug one mein toewiffigen tonb gutaffen gcbcn toettenbe. 
SDarneben fotteub ir bie friegS coftcn, barmit beS ljau$ 23eucfljen 
befdjtoert, abftetten, S5e$ n>iff id(j midlj atter btttidjait t>nb etter 
fdjulbigen geljorfame nadj getrSften. SDeS gu torffjunbt mit nefter 
bcuel^ncn orben$ bate*) infigel toerfertigt tonb geben am brittcn 
tag 3ty:pritte, ate man gait nadj bcr gejmrt Sripi taufent funff* 
Ijunbert toierfcig tonnb tier }ar. 

1544. g»pr. 5. fitter Stlbred&t SSctdf^cr toon ^noringen tyeitt 
bcm itomtljur griebridj toon §onburg baS ©rgebntfc bcr toon iljm, 
in ©emeinfdfjaft mit bem Jlomttjur ©igmunb toon £ornftain auf 
ber 2ftainatt>, beim Sanbfomttjur getljanen ©djrttte mit; bafc iljre 
gemeinfame gitrfyradje toergeblidfj getoefen, baft bcr Sanbfomtljur 
toielmeljr n>iebcr^olt auf ben iungften 2lbf<$teb unb auf ba8 bort 
toon grieberidj toon §onburg gegebene 93erf:pre«$en toertocife, baft 
bie toor jtoci 3Ea§rcn iljm ertljeitte (Srtaubnift nur unter ber SSor- 
auSfefcung gemeint getoefen fei, ber £ug Wer ^c atebatb begtnnen. 
^©ictoe^l ban gebacfyter ^err tanbt comentl&ur nit mit til fcberigen 
orben6 fyeren, barauff cr t)on n>egen feinS ganfeen loblic^cn bate^ 
fein fcerfc, gemut i)nb tjertretocn fefeen, t>crfe^en (yoit euc^ gaufe 
^orber tx>ot betoetft ift) \>nnb \x jefean ber elteft Jm orben biffer 
baHet), bef^alben cr gu cud^ ber bate*) an Dnnb obligenbcn fadfjen 
atte guflud^t ^aben f5lte f \>nb mit ainem erlic^en ^au§ begabt 

fe^en ^n5ringcn erma^nt barum feinen Setter gum ©e^orfam 

gegen feinc recite, naturlid^c Obrigfcit, ben Sanbfomtljur, bem er 

» $@. in. 

1 SBartHwe §aufer (9fc. 19.) 

Digitized by VjOOQlC 



376 

mebr oetpflidjtet unb berbtmben fci ate ©toffetn oon Sanbenberg. 
$)atum famftag fcorm spalmtag anno etc. 44. 23. 

griebrtd) oon $on&urg fcittet oen Sanbfomtljur, ftdj) nid&t (jegen tfjn oer§e|en 
&u laffen. 1544. 9tyr. 7. 24. 

3ttein freuntttdj grufc juuor, ertoirbigev, ebler, }nfonber8 lieber 
Ijerr onb obberer. 3$ W *>a8 fdjreiben, bon <S. <S. an mid) ^ u 6 5 
gangen ben 3 tag 9ty:prelen$, mit fantyt betygelegtem manbat, mit 
geburtidjer reuerenfc, toie bittidj, geljorfamflidjen emfcfangen tmb be* 
finbt j[nn bent fetbigen manbat, ba8 fidj bie fetbigen <£. @. net)fc 
man gar bber midj erfeimet Ijat, toclc^cS idj t>cr^off nit befdjulbt 
ober fcerbient Ijab. ©urdj men id) alfo gegen (£. (£. einqntbet 
tourbt, mag idj nit toifjen, idj gebentflj aber, e$ befdjedj bur<$ 
ein ^erfon, bie gem grofiern ontoillen onb oncoften jtoifdjen mix 
onb @. 6. felje, bann ob gott toil bifeljer nit befdjeljen toorben 
ift, audj Ijoff nit befdje^en toerben foil, too idj t)e mit eren Kjan 
baruor fein. 23itt abermate bemnadj (5. (5. ate meinen JnfonberS 
bertruten onb lieben Ijern onb oberen, \x toellen eudj nit alfo 
ober mid) ^e^en laffen, ban tdj bifljer in allem bem, barmit mir 
meifttidj onb muglidj ift onb audj muglidj fein mag, jugeljorfamen 
ganfc genaigt onb gnt toittig bin. S)ann idj netjfcman grttidjen 
fljriegS coften ofe be$ orbenS gnt offtriebe, fol fidj ab gott toiff, 
nit befinben, ban idj8 bem fyaufc 93eucfljen onnb (£. (5. nit jutaib* 
ttjuu toelbte. S)ann idj Ijoff nit anberS, bann mit 6. <S. toiffen 
onnb be$ IjaufeS Snellen mtfcen, mer ban idj bie gefnnben Ijab, 
fo ber jug fe^nen futgang Ijette, oon Ijinen jufdjaiben. Unb tljun 
micb bicmit 6. (£. ate meinem Ijern onb oberen, bem idj atter 
eren tmb gufe gunn, ganfc geljorfamtidjen beuelljen. Saturn uff 
montag nadj spalmarum anno etc. 44. 

griberidj oon £onburg, tljeufdj 
orben comentljur ju 23eudfijen. 

Sent ertotrbtgen onb eblen §errn, §err §an§ Sffiem^ern aon ffiifaafi), 
lanbt coment^ur ber fcaleg jn ©Iffif; onb SiitQiinbi, meinem jnfonberS gunfttgen 
t>nb lieben l)ero t>nb oBeter, ju^amtben. 

S)er 3)eutfdjmeifter 2C*>lfanfi <&tf)\\$bax fteBtt an <5§riftof von Sanbenberg baS 
SBege^ren, er fotte bie 5?omt§ure von Seuggen unb 3htfac§ (oon ber i§m 
gegeoenen 3ufage entbtnben. 1544. SJtot 3. ©peter. 25. 

SKolffgang etc. 
33nnfern gru§ juuor. Sieber befonnber, onus Ijett angelangt, 
toie ba8 fi^ ^err griberic^ oon £onburg, coment^ur ju SBeud^en, 



Digitized by VjOOQ IC ' 



377 

tottb toie barfur getyaften, audj Ijett ©igmunb son (Sptingen, co- 
mentljut git 9faiffad), baib tmfetS otbenS, gegen bit in tyaityt- 
manfdjafft eingetaffen, tmb bu jncn bic gugefagt $aben fStteft, mtb 
abet toir cntf d^Ioff cit # ber SRo. $aty. 3Kt., tonfetm affetgnebigiften 
^nt, ifeigS gug$ ttibet gtantf teidj *, ate ber ft<$ mit bcm Sfcutdljen 
toetbunben, eigner :petfon toff tmfetn felbS coftcn JUfeietyen tonb cin 
reittcv bicnnft gu leiften, batfcu ttrit ban obaeba<$tet comentyut 
felbs beb5tffen ; fo langt an btdj tmfet gnebigS begetn , bu weltcft 
fy baib bcincr gugeftetten Ijcutyttnanfdjafft froj ftetten &nb etlofen, 
fcff ba$ fy bcre mtgebinbett, gu tonjetm futljabenben gug t>n8 ge* 
toatten megen. $)c« toetten nrir ton$ tontoeigetlid) gctrcften Mb 
gnebtglidjen etlljennen t>nb befdjulben. Saturn ©petyet am 3 SJtoty 
anno etc. 44. 

2fa ©rijtoffeln t)on SanbenBetg, oBetften etc. 

2)er S)eutfd&meifter oerbietet 3frfebric$ Don §onBurg bie 2fana$me bet §aupt= 
mannfdjaft unter (S!)riftof von Sanben&etfl unb forbert i^n auf, mit t§m 
fetfeft bem flaifer SRetterbienfte im flttege gegen gran!rei($ &u letften. 1544. 
SRat 3. ©peter. 26. 

SBolffgang, toon gott$ gcnabcn abminiftratot beS $ofyneiftet- 
thumbs in SJSteuffen tonb mciftet tljeufdj otben$-in teutfdjen tonb 
welfen lanben. 

©nnfctn fteuntlidjen gtnfc guuot, nritbiget Uebet fax comen* 
tljut. 33n$ ^att bet etttritbig tyett §an8 2BetnIjet toon £Rcifc^ad^ f 
lanbt comentjjut bet balety (StfaS tonb Sutgunbi tonfetS otbenS 
guetfljennen geben, toie jne toetgangnet tagen angrfangt, ba« fr \n 
atbeitt fteen foltent, ein b&ubtmanfdjafft bety ©riftoffel toon Sanben* 
betg guubetB&omen tonnb anfeunemen tonb gu bem tootaugenlidjen 
gug nmbet gtantfbtei^ gebtaudjen gufoffen, ba« it aud) 'oUx 
metmate muntlidj tonnb fdjtifftttd) ^anbtung foW) aufc guten an= 
fcaigten totfad^en guunbetlaffen, batuff gu beljaten tonbetftuntent, 
ba$ tt>it t)nn« inn bebac^t bet fcettoanbtnuS, bamit it Jme an 
fcnfet ftatt guget^on, nit toetfeben. 3ft bemna(% ^nfer etnftlic^ be* 
geten, eu(% fot(^6 gug« guentbaften, tt)ie n>it au^ geba^tem (Sri* 
ftoffel t?on Sanbenbetg etfu^t, eud) bc« guetlafen, ^nnb ^nge- 
fetoetyfeft fein, et i)n« n>ilfatn toetbe. S)amtt abet it banuocbt }nn 
tjetmelten lobti^en t)nnb ebrii^en gug fl&omen mJgent, fo n>5tten 
tt)it euc^ nit i)et^alten, ba8 ttit ^n« au^ tteffli^en gutten t>t[ad)en, 

1 SSgl. 95oigt II, 112. 2fof bem ^tiegSjug gegen grattfreufj mat bet 
3Reipet jlets an b<£ JlaifetS ©eite. 

Digitized by VjOOQ lC 



378 

nad) rat ettidjer imfer tanbt comentljurn, fo njir Ja cil atljeer gu 
tons fyaben fljomen brlngen, gegen £aty. 3flt, fcnjerm alter gne* 
biflfteti Ijerrn Ijaben begcben, iter 5DW. in atgner fcerfon init 
ljunbert geruften pferben, &ff gemein Dnferd orbend coftett *>nb 
fdjaben, cin reutterd bienft toiber ben Qfranfcofen, old an^engern 
bed Sturtfljen gutyun, fcnb befljalben gemeltem fyerrn tanbt comen* 
t$ur fein angeburnud tofgelegt, bic cr ton* aud) geljorfamltdj git* 
fdjidtyeu fid) erbotten, to>ie ban \x &nb anber &on j[mc fcernemen 
toerben. ©o toetten eudj in folder gufdjicfljung gu rofc gebraudjen 
tafen, bad tangt &nd gu befunberm genebigen loolt gefatten. SJnb 
one bad tyabt ]r tetcfytiglidj gueradjten, bad, ett)er atflennrittiflfeit 
»n« gugebulbcn befdjtoertidj fein, fonnber imd jn crafft imfer ober* 
fljait nmrbet ge:purn, \>ff bed anber exempel barton nemen *>nb 
fcnferm [orben] gu grofer gerruttung *>nb befdjtoerben betangen, 
entgegen fdjutbigd emfeljend gutfyun \mb bed ewer befdjribeu ant- 
tourt x>n$ barnad) tyaben guridjten. 2)atum ©:peir am 3 9fla*) 
anno etc. 44. 

$em nurbigen getftttd&ett §errtt grtbrid&en oonn §on&urg, comentyuro gu 
Rteutfljett, t^eufd^ orbenS. 

1544. gjJai 11. SSeuggen. griebrid) &on £onburg'd 2tntw>ort 
auf bed £)eutfd)metfterd ©djreiben toom 3. 2Rai (9tr. 26). §on* 
burg recctyitulirt bartn nodj etnmal ben gangen bidljerigen SSertauf 
ber Stngetegenljeit, fcine 1542 an (Sljriftof fcon fianbenberg getljane 
3ujage, bed fianbfomtljurd bamatige^uftiutmung, bie SSergdgerung 
bed £uged unb bad SSerbot bed fianblomtfyurd , fipaterljin an bent* 
fetben fidj gu betfyeiligen, bie (Srneurung ber JBufage an &wtben* 
berg auf bent Sag &on §ufingen toon ©eiten feiner £auptleute, 
bad geljlfdjtagen ber gnter&entiott bed £anbfomt$urd bei bem toon 
Sanbenberg toegen (Sntbinbung §onburgd son fetner 3 u fafl c u - f- *>• 
$onburg toieberfcott bej$atb feine Sttten an ben Slbminiftrator 
unb ben fianbfomtljur, „<S. g. ®n. tooffe meinen <$riftenlid)en gug 
mir gu Trainer tonge^orfatne i)ffnemen t>nb mir noc^mald gan^ 
gnebtgettc^en in bifen djriftenttti&en gug tntt metnem angenomen 
frtegduold^ gu fufe gie^eu faffen ; ban ity bte^ett ntye Iain reutter 
gewefen bin, audj baruff I^ein t>erftanbt, toeber tote, nod) too, 
ntye ge^abt ober baruff geljept ^ab. ©arfeu mag @. g. ©. aid ber 
^o^uerftenbig affer gnebigft tooff eradjten f toie id^ aid ain armer 
(anbtdfne^t mit fouiterla^ nationen rittern \$ a(d ber Dnuerftenbig 
tourbt au^I^omen, bietoeil i(J^ foid)e ober berglei^en mtttere^, toie 



Digitized by VjOOQ lC 



. 379 

obfteet, nit gebraudjt Ijab. SDarfcu jo feinb aHe meine fnedjt *ff 
bifcn tyeuttigen tag t>ff bent muftetptafc \>on ntir abflcfertigt / n>ie 
ttntrbe i<$ ban bad toerautnmrten, bad idj ain anbcrn beueldj an* 
neme, e$e x>nb idj bem toorigen tncincm gugefagten gtmg ttyette. 

@d roirt au<$ (5. ft. ®. gaiger bife brieff « # mein biener, 

munbtiid)en beridjt geben, wie tdj gu ainem reutter, mciner getiber 
$alber, iaiber gerift bin. $>ad attcS Ijab td> <5. ft. ©. ganfc tmber* 
tljenigcUdjen and) geljorfamlictyen inn antnmrttd roeife nit n>5tten 
t>cr^alten mmb t^u mid) Ijiemit (S. ft. ©♦ aid meinem gncbigcn 
furften tonb tyern gaufc getyorfamlid) beuetfjennb. SDatum Sutfljen 
ben p tag 3Ka\) anno etc. 44. 27. 

@. ft. ©. 

ganfe fcnbertfjeniger tmb geljorfamer 
ftriberid) toon £onburg, tfyeufdj 
orbend comentljur gu 93euclfyen. 
D$ne 3luffc$rift. 

griebridj t>on §on&urg jeigt bet t>orber5fterreid&ifd)en SRegterung &u ©npljeim 
feinen Efcmarfd) unb bie SefteHung be§ Slufcerlin @rl)art aI3 SBerroatter 
beS £aufe3 Seuggen an unb fctttet fiir ben leiteren urn beren @$u$. 
1544. 2Jtoi 12. 28. 

2Mgeborn, ebel, geftrenng, $odjgelert mtb &eft genebig tonb 
gnnftig Heb Ijern tonb freunb. <£. ®n. tonb gnnft fetyen mein ge* 
ftifen freuntlidj toittig biennft gfluor. Slid tdj fefe in namen x>nb 
aufc beueldj ber 3to. $ety. 9Jlt. etc., meinem alter genebtgiften 
Ijero, audj mit meinem Denblin lanbfetnedjt toegfertig auffgemadjt, 
Ijab idj Stuberlin (Smarten , betoetyjent bife briejfd, bad Ijaufc 
33eutfljeii in meinem abroefen bid auff @. ©n. tonb gunft toernern 
beuetc§ guwrfeljen befefyaib geben. 3ft \>nnb fangt berljatben an 
6. ©n. mtb gunft mein ganfe bienftlidj &nb freuntlidj :pitt, ge* 
melten Slubertin in meinem abtoefen bid auf ber 9to. $at). tonb 
^^. 2Jit. etc., meiner attergnebigiften Ijern, roeittern befdjaib 
babety ljanbljaben, fdju&en \>nb fdjirmen, pe audj, road bem Ijaufc 
SBeudljen gufiele, gnebigcli(% be^olffen gefein, au^ meinen fcettern, 
Jpand ^ainric^en t)on fianbegffy, bad er bemeltem 3luberlin fonil 
m5gti(% au^ ^anbt^abe t)nb babe^ fdptfe \>nb fd^irm, genebigMi^en 
gnf^reiben. @8 ift an(^ an (g. ®n. t)nb gunft mein gan^ biennft- 
li(^ \)nb freuntttd^ ^itt 7 bie roefle, bietoeit i(^ nit aigner fcerfon, 
bad mir bo^ nit mogtid) gewefen, I^umen bin, Iain fcngenebigd 
gefatten baran ^aben. SDad »il i^ tmb 6. ©n. t?nb gunft \tf) 

Digitized by VjOOQ lC 



380 

albeit bienftlid) tonb frunttidj fytben guuerbienen. Saturn ben 
?ii 3Katy anno etc. 44. 

g. toon §onburg. 
2fa bie rengienmg gu (Shtfen. 

2)er Sanbtomtyur (jebietet bem Sfaberftn @rl)art alS fcetBeigenen bet (Sommenbe 
Sttfd&aufen, bie SJerwalhittQ ber (Sommenbe 93eufl(jen abjugeben, filr roeldje 
auf bem ^romndalcapttel &u 2HJd&aufen ein ©tatt^alter, m ber $erfon 
beS granj t>on g-ribingen, beftettt roorben fei. 1644. SJtoi 24. snfd&attfen. 29. 

3d) £ann{$ SBern^er toon Sfteifdjadj , teufc^ orbenS tanbt comen-* 
tfcur ber bale*) \n <§If&$ tonb 93urgunbji etc., embeut bir, Sluberlin 
@r$arten, mein grufe tonb fug bir fciemit gmoiffen, ba$ mid) glob* 
lichen antanget, rote Ijerr griberidj toon #o burg jn ^e^tsem feinem 
Ijintoeg gteljen tonb abroefen mein tonb meines orbenS tyufc 33eug?en 
Jn feinem namen guuertoalten bir beuolljcn Ijab, n>ctd)c6 mi<$ nit 
roenig befrSmbbt Slber rote bem attem, tonb bieroetyl id) ate lanbt 
cotnentljur ber balety (StfaS etc. beffetben ljufeS oberer tonb renter 
tyerr bin, bemnad)* erforber idj bid) bty ben ^flidjten, bamit bu 
mir toon meinS orbenS Ijauft 9UfcI)ujen roegen ate ain letybaigner 
man gugetljon tonb toerbunben Bift tonb btttidj fein folt, ba$ bu 
bcin8 empfangnen beueldjS tonb ljufeS Seutfljen one ainid>en toerfeug 
tonnb roaigerung abftanbeft tonb mtdj mtt bem felben ljaufc, fantyt 
feiner gugelj5rb, rutoig flatten tonb toatten laffeft, roic bann mir 
ate lanbt comentljurn bartn gutljon gepurt tonnb idj gutljun fdjulbig 
bin. S)aruff idj ban, fantyt meinen coment^urn tonb amiptetrager, 
aud) gemainer baty orbenS iperfonen, toff tyefeigem cafcittel gu 
9llf(^ujcn geljatten, baffelbig tyufe burd) Ijern granfeen toon gri* 
bingen, ate ein jiatljatter, bi& toff toe^ttem befdjatb, fampt meinen 
pne gugeorbneten bienern, toerfefcen gutaffen mid) entfdjtoffen, mit 
beueW) an bid), bu tocXfcft \n betradjtung betner fybaigenfdjafft, 
atteS red)ten$ tonb ber biflidjeit bie felben baran onucrljinbert, 
fonber bamit jn alter geftatt tonb mafe, rote e$ bir toon bem toon 
§o burg beuofljen tonb toertrutoet roorben ift, one einidj toerbcrgen 
tonb toerfdjtorigen ber regifter, jerli^er gutten tonb etfianfcen, flat- 
ten tonb toatten laffeft, ate ob idj in aigner perfon fetbS gugegen 
tonb barbty toere. S)e$ tott i^ mid^ entti^ gu bir toerfe^en, ^irneben 
bi(^ tonb ba$ gefinb famentti^ tonb fonberlic§ ber toffgelegtcn tonb 
get^onen ipffidjten tonb aiben, fam^t ben aigen tonb feinberfaffen 
guSarfotto, tog frafft meiner ate lanbtcoment^ur^ orbenlt^er ober* 
leit, tooll^omcnbti^ eriaffenb tonb auffljebenb, in frafft bife brieffs, 
mit meinem fyieran getrutf^ten fecret toerfertiget tonb geben gu 

Digitized by VjOOQ lC 



381 

Stftfdjufen ben fcierunbgioainkigtften tag TOat), uad) (SriftJ t>nfcr« 
Ijem ge^urt gefcett tuffent funffljunbert t>nb in bem tuerunbfcier* 
feigiftcn iar. 

SJriebridj von Jpon&urg beridjtet an ben 2anb!omtljur tiber feme biSljertgen <5r= 
le&niffe ttn gelbjug *. 1544. 3uni * 22. 30. 

(Srlmrbiger, ebfer, jnfunberS gunfttger licber Ijer tmb oberer. 3$ 
gib (5. evmirbe geljorfamlidjen guuernemen, ba$ id) mit fantyt 
metnem triegS toolcflj frifefy tonb gefunbt bin Don ben gnaben be« 
afmec&tigen gotte«, totetoot ton« ber fung toon (Sngellanbt mit gro* 
fern betrug t>nb Derreteret) befc^iffen fyat, gu bem ba$ er wife nit 
befealt fyat t>nb gar an betelftab gericfyt l)at. 2Ibcr ber from fatjfer 
^at angefeljen tmfer armenbfetigfait t>nb fyat t>n$ aCe in fetnen 
biennft genomen; ba giedjeu mtr fcffoeut batum gu }m t>ir ain 
flat, fyaifcet ©tantyfein 2 , ba l)at jr SOIL ainen fturm fcerforen, 
tonb n>ie man fagt bety mtfe, fo ift \n ber £rin& t>on Oranfle 3 an 
ber feiten erfdjofen loorben, gott Ijab fcin fcl; e« ift ^bcr man 
laibt 35i^ atteS l)ab id) (S. @. afs meinem fyern \>nb oberen geljorfam* 
ticfyen nit roeHen fcerfyalten, tmb tfyur midj <S. <S. al8 ber geljorfam 
affceit befeflenbe. Saturn ginftag ben 22 tag ,3uni anno etc. 44. 

griberidj toon $onburg, tljeufdj orbenS. 

2>em ewrirbigen Men Ijeten, Ijer §an8 SBernljero t>on SttfdjadJ, lanbt 
comentljur ber baleg jn @lfft§ t)nb S3urgunbj, meinem gn&igen Ijeren tmb 
oberer &u Ijanben. 

Sroetter SBerid^t 3?riebridj8 oon Jponburg an ben Sanbfomtljur. 1544. Qvpi. 1. 
Susemburg. 31. 

(Sriotrbiger, ebter, \n funberS gebietenber Ijerr tmnb oberer. 
(5. evtmrbe fcin gutoiffen, ba8 id) mit fantyt alien meinem IriegS* 
tootdlj frifd) tmb gefunbt bin, gott bem almedjtigen fety lob &nb er 
in etpigfait, amen. 3dj Wty ®- ertoirbe ben toertrag, tt>ic bie 
Ray. Wit ©eubifier \n gnaben t>ff genomen fyit; bo ligt ier 3Kt. 
no$, bi& ba$ bie ftct attc x>ff jar tmb tag gefoeift tolrt, aber 

1 93gJ. Nicolai Mamerani comment, de ultima Caroli V. Caesaris ex- 
peditions anno 1544 adversus Gallos suscepta, in 2Bilrbtn>ein§ Subsidia 
diplom. X, 386—412. Banfe a. a. D. IV, 310 ff. 

2 ©t. 2)ijier. 2)a§ 2>atum be3 oorliegenben ©d^reibenS fkimmt nid^t; ber 
©tutm, ben^on&urg offen&ar meint, fanb erft am 15. 3«K ftatt (Mameranus 
a. a. D. 491). 9Wfo n)o§r 3uH ftatt Sunt. 

8 2>er ^ring t)on Dranien erljtelt feine tobtlidje 2B«nbe nidjt in biefem 
6turm, fonbem %ag§ swot (e&b. 391.) - 



Digitized by VjOOQ lC 



382 

graff SEBit^ettn 4 bcr tigt toot aim ftettm 2 , baS fol and) jimU^eti 
ftartfl) fciti tonb reidj, mit aincm bergfdtfofc; ben namcn toatS idj 
nit. 3$ fdjicflj @. ermtrbe aud) bic fcroteftacion, fo mir miber 
ben fl&intg toon (Sngentanbt getfyon Ijabeu, tonb tt)ur midj Ijiemtt 
<S. eroirbe aid mehtem Ijeren tonb oberen befettenbe. Saturn Sifcet* 
burg ben erften ta$ ©eptembris anno etc. 44. 

grtberid) toon Jponburg, tufdj otbenS. 

$em ertmtbifien tmb eblen Ijeren §an§ 2Bem$ern ©on 9ieifd)ad), lattbt 
comentljur bet baty in <5lf&3 t)ttb SButflunbj, meinem gnebigen tntb gebietenben 
Ijeren onb oberer &u Ijanben. 

2)er Sanbtomiljur roeist ben §au§!omtf}ur granj t>on gribingen ju Seuggen an, 
bem angeblidj auf ber §eimfe$r begriffenen griebridfr t>on §on&urg ben 
©infojj in S3euggen ju t>em>e$ren. 1544. 0!t 15. 32. 

£ann8 SBernfyer toon Sfteifdjad), teufd) orbenS lanbt comentljur 
bet bate*) (Slf&S tonb Sfirgunbi etc. 

SRein fraintlid) gru& guuor, lieber $er ftattyatter. SXlac^ bem 
tdj gtobltd) toerftenbtgt morben, ba$ fyerr gfriberridj toon £onburg 
mit fetnen friegS teutten ju Sifcelburg geurtofct tonb -am Ijeruff 
jiedjen fctn jotte, fo nun er meinS gnebigen §ern tonb obetn ab- 
mimftratorS betoeldj entgegen tonb tonangefedjen mein ernftltdj toil- 
falttg erbieten tonnb freunttidje ermanung, fidj in ben engentenbtfdjen 
IrtegS gug begeben, mitt mir tatyber toon orbenS tonnb meiner 
amptung megen nit gepurn, jnn alS ain tongeljorfamen in be8 
fyauS 23eucfljen miberumb einfeutaffen. £>a« fyab id) eudj barmit, 
tote it eudj in btfem fat ; man e« fid) begebe, fatten mSgenb, be* 
ridjten metten, ju eudj gettoftenb, \x metbenbt nad) meiner ma* 
nung tonb mitten, n>ie }r get^unbt fdjulbig, Ijanblen. fiaffenb eudj 
ben gofebienft tonb Ijaufeljattung mit tremen beuetd)en fcim SDatum 
mittmocfy ben ?v tag October anno etc. 44. 

Slntt Ijerr granfcen von ftribingen, ftatljalter &u $eucfljen. 



1 ©raf 2Bil$eJm ©on gtirftettberfl. 

2 Signp obet ©ommercg ? 



©meliiu 



Digitized by VjOOQ lC 



383 



©ttt ©riaft bc3 $papfted Snnocettj IV*, gegett Me, 

jnm SBetyufe bet (grfdjletdjmtg turn Sigttttfitett rnib 

^ftiittben tm <£onftan$er ^ptettflel melpfad) ttor* 

gefoimttette gaifdfjung turn papftitdjett ttrlunbetu 

Assisi (1253) Jul. 5. 

Innocentius episcopus, serviis servorum dei, venerabili 
fratri episcopo Constantiensi salutem et apostolicam bene- 
dictionem. Cum, sicut tua nobis fraternitas intimavit, plures 
sint in tua civitate et dyocesi clerici, qui personatus, digni- 
tates ecclesiasticas et alia beneficia, cum cura et sine anima- 
rum cura, adepti sunt per literas falsas, presumptione damp- 
nabili nostro nomine fabricatas , nos nolentes , sicut etiam nee 
debemus , hec inpunita relinqui , fraternitati tue per apostolica 
scripta mandamus, quatinus illos, quos tibi constitit huius- 
modi personatus, dignitates et beneficia sic adeptos fuisse, 
eisdem auctoritate nostra privans, eadem, si ad tuam colla- 
tionem pertineant, personis ydoneis conferre procures, alio- 
quin ipsa per illos conferri facias ydoneis personis, ad quos 
collationem ipsorum noveris pertinere, contradictores per cen- 
suram ecclesiasticam appellatione postposita conpescendo, non 
obstante si aliquibus de partibus illis a sede apostolica sit in- 
dultum, quod interdici, suspendi vel excommunicari non pos- 
sint per literas apostolicas, non facientes plenam et expres- 
sam ac de yerbo ad verbum de indulto huiusmodi mentionem. 
Datum Assisii III. non. Julii, pontificatus nostri anno un- 
decimo. 

G. L. A. Const. Copb. 10. A. nr. 314 fol. 217. 

3Me fcotftefyenbe Urlimbe ftebarf fawn eine$ (SotmnentatS. SDer 
SBifc^of , toeld^er fidj an ben spatfi getoenbet Ijatte, i(t (Sbettyarb II. 
(1248—1274), cin £err, beffen toeltltt&e ^Strcitbarlctt in btcfer 
^eitfdjrift fdjon mefytfad) ertoSljnt tourbe. SDafe e8 jidj ntd)t nur 
urn fcereingelt baftefcenbe 2lu«na^m«fattc gefyanbelt Ijabe, toerbett 
tt)ir fuglid) anneljmen bflvfen. $)a8 Uebel, gu beffen 5lu8tottung 
bie 9ftadjt be$ 33ifd)of8 nid)t meljr guretdjte, fd)ctnt ein tief- 
emgenmrgelteS gewefen gu fein, ©djon ber SBortfaut beS, auf %n* 
tufen beS 23tfdjof$ gegebenett, :pctyftttd)en (SrfaffeS, geigt unS bie 
bamaltgen 3uftanbe to (Sonftanger ©prengel in einem fe^r un* 



Digitized by VjOOQ 1C 



384 

flunftigen 2td)te; mtr bejifcen aber audj nodj anbere, ebenfatte 
gang autljentifdje 2Utfgeid)mmgen , auS meldjeu Ijerborgeljt , ba& ba« 
gerugteUebel, namltd) bie foftematifdje (Srfdjleidjung bon iUrdjen* 
&mtem, burd) bie fid> bte auf bic ptyfttidjen ©ubbetegaten tyerab 
erftredenbe gJrajte, man tSrntte fagen fSrmlid) gro&gegogen toorben 
ift. @S ttmrbe maffenljaft unb fy5d)ftmal)rfd)einttd) gegen SBejafyfong 
fiber bie betreffenben gjfrunben wrfugt. 3tm 30. 2fyrit 1246 
fdjreibt ^nnocenj IV. bem (Sonftanger SDomca^itel, toeldjes er 
tpe^en femes ©eljorfameS belobt: Vestris igitur precibus 
annuentes, auctoritate vobis presentium indulge- 
mus, ne per apostolice sedis seu legatorum vel dele- 
gatorum ejusdem litteras ad receptionem vel provi- 
sionem alicuius compelli valeatis, nisi huiusinodi 
littere plenam de presenti fecerint indulgentia men- 
tionem. 1 Ungeadjtet btefer aScrfugung roar cS abet im 3>aljre 
1249 baljm gelommen, bafe ftdj ba$ SDomca^itet abermate an ben 
spatft toenben mufete, roridjer auc$ am 30. September 1249 21b* 
Ijitfe fcerfpradj. 2 SOBir erfa^ren au8 biefem merlrofirbigen ©djrei&en, 
bafe e$ ftdj urn nid^t toeniger ate 38 gSCe ^anbelte , nnb bafe ba8 
SDomtapitel, toetdjeS berate 14 9Rat geljorfam getsefen war, fid) 
nunmefyr in grower Sftotlj befanb, ttegen ber ungefifimen nnb jn= 
toeilen auf unfidjere Orte (antenben <£itationen, ber nod) ntdjt 
SSefrtebtgten. (Ex parte vestra fuit propositum coram 
nobis, quod cum tarn per nos quam per apostolice 
sedis legatos sit in ecclesia vestra scriptum pro tri- 
ginta et octo clericis recipiendis ibidem, quorum 
quatuordecim iam sunt in ea recepti, contingit fre- 
quenter vos per executores non receptorum ad peri- 
culosa loca citari.) $tn §erb(te 1250 mar bie ©adje nodj 
ntt&t better gebiefyen; ba« Ijeifet ba« SDomcapttel rourbe nodj immer, 
nnter Slnbrofyung geifttidjer ©trafen, toon ben ©adjtoattern ber 
uodj utdjt befriebigten (Slerifer bebro^t unb mufete fidj baljer aber* 
mate an ^nnoceng IV. ttenbeu. 8 ®ani afynlidj ergieng e$ bem 
Softer 3teid)cnau. 4 

1 3l&br. Neugart (Mone) Episc. Const. II, 622. 

2 2tfcbr. Neugart (Mone) 1. c. 626. 

3 2tobr. Neugart (Mone) 1. c. 

4 Neugart (Mone) 1. c. 624. 

8fiotl) bon ©djretfenftetn. 



Digitized by VjOOQ 1C 



385 



$a§ 9©ormfer ^nobale fcott 1496. 

(98) Sequuntur nunc sedes ultra Rhenum. 

Sedes Weinheim. 2 

Lamperthum. 3 

. Ecclesia parochialis , st. Andreas patronus , custos st. An- 
dreae Wormatiensis confert. Ibidem a dextris altare st. Luciae, 
Otiliae et Wendalini consecratum tantum. Ibidem a sinistris 
altare (98 v.) beatae Mariae Virginis confirmatum, habet 
domum et residentem, custos praefatus confert. Ibidem in campis 
curia Kirssgartthausen 4 . Ibidem capella st. Gangolffi incor- 
porata decanatui Nehusensi. Ibidem in castro Friederichsburg 5 
altare consecratum tantum. Novem iurati. Commissarius sero 
suscipitur met 12 4 /* viris et medius vir est scholaris, alii 
dicunt geminus natus, et 12 1 /* equis per aedituum cum mani- 
pulo luminum, et debet commissarium ducere ad hospitium 
et habebit cum suis expensas a nona usque ad nonam, equi 
debent habere stratum ad pectoralia et pabulum usque ad 
oculos. Commissarius et sui habebunt munda et alba linte- 
amina. Plebanus, capellanus, jurati, aedituus, faber et servus 
ejus habent expensas apud commissarium. Cathedraticum: 
15 /3 hi. , capitulum st. Andreae duas partes et custos tertiam, 

1 2Ba§renb beg 2)rucfe3 nmrbe id) burd) bie ©iite be§ §errn S3i&Iiotfjef ar3 
Dr. 93enber nod) auf eine roeitere £anbf dfjrtft , bie fid) in ber Unit>erfttcit§= 
bibliotljef gu Seibelberg. befinbet , aufmerffam flemad^t, unb fonnte biefelbe bet 
ber Searbeitung be§ nun folgenben X^eileS nodf) benufcen. @§ ift eine $apier= 
fjanbfd&rift ($r. 359, 54 a auf bem SRitcfen be3 (SinbanbeS bejeidfjnet) von 
431 Cluartfeiten. $iefelbe fdfjetnt von @. 174—392 ein Srud&ftucf einer fitteren 
2lbfd()rift, oietteidfjt nod) au$ bem 16. Saljrljunbert , &u entljatten, roeldjeS am 
3Cnfang oon einer §anb be§ 17. unb am Sd&Iufc von einer §anb be§ 18. 3a§r= 
ljunbertS eradn&t ift. $iefe SXbfd^rtft ift nidjt fo oottftanbig , wie bie @£emplare 
von flarterulje unb 2)armftabt, §at aber an eini^m ©tellen rtdE)ttgere Sefearten. 

2 2Beim)etm an ber SBergftrajje. 
1 Sampertljeim flr. $eppem)etm. 

♦ tfirfd&gartSljaufen %qM. 3Jtonm)ehn. 
5 Bei 3Kanm)eim. 

3rK ( ty. XXVTJ. 25 



Digitized by VjOOQ 1C 



386 

ius clavis 2 fi hi. dat communitas. Synodalia : legitimus 2 den. 
maechanicus 4 den.; iurati nihil, faber babata. Custos conser- 
vat chorum, domum plebani, sed est ruinosa; capitulum 
st. Andreae corpus, perpetuum lumen, ianuas, seras, claves 
ecclesiae excepta ianua turris. (99) Communitas turrim , funes, 
campanas, ossarium, murum coemiterii, vinum tempore com- 
munionis , chrisma , sal benedictum , crurifragas , ianuam, 
seram , clavem turris , animalia seminalia ; fabrica omnia 
ornata superpellicea plebani et aeditui, hostias, ceram, agen- 
dam, vexilla, caldarium aquae benedictae. Plebanus et iurati 
disponunt aedituum. Aedituus conqueritur, quod oporteat eum 
emere funes et tamen adjudicantur communitati. Ignorant/ 
quis debeat conservare baptisterium. Hospites hucusque dede- 
runt vinum ad missas. Plebanus fuit in balneo naturali et eo 
absenti fuerunt nati duo pueri et non fuit, qui baptizaret 
eos, quare pauperes fuerunt coacti, accedere alia loca ad vo- 
candum sacerdotem. Item in die dedicationis ecclesiae Wor- 
matiensis et in die st. Crucis non habuerunt missas in paro- 
chiali ecclesia. Jnveni folium salviae apud venerabile sacra- 
mentum eucharistiae. Dicunt, quod capellanus debeat conser- 
vare domum suam , sed ipse dicit , quod communitas debeat, 
quia dedit antecessori suo 16 1 hi. in subsidium aedificii. 
Fructus coemiterii recipiunt plebanus et aedituus. Capellanus 
sive primissarius tenetur omni hebdomade (99 v.) legere tres 
missas primarias , sed plures neglexit. Lumen nocturnum circa 
venerabile sacramentum negligitur per aedituum , licet ad illud 
cedant 52 ft olei. Fabrica habet singulis annis 17 fl., 19 ft 
8 p hi., 14 maldra siliginis, 14 ft cerae. In promptis habet 
76 fl. in auro et 62 ft hi. 

Schar. 1 

Ecclesia parochialis, st. Bartholomaeus patronus, abbas 
Schonauiensis confert. 

Filia Sandthoffen. 

Ibidem capella sanctae Mariae Virginis consecrata tantum. 
Ibidem altare st. Gangolffi consecratum tantum. Sex iurati. 
Commissarius sero suscipitur in Schar met 13 viris et tot 
equis. Aedituus expectabit sub porta curiae Schar et habebit 

1 <3d)aarljof SBe^2L 2Wannljeim. 



Digitized by VjOOQ 1C 



387 

in manibus suis unum album panem et mensuram vini et 
manipulum luminum in pondere V» ft et debet eum honeste 
inducere domum et stabula et habebit expensas solennes a 
nona usque ad nonani; similiter plebanus, iurati et aedituus; 
(100) equi vero debent habere stratum ad pectoralia et pabu- 
lum usque ad oculos. Commissarius etiam potest vocare unum 
honestum hospitem. Commissarius et sui debent habere bona 
et munda lectisternia. Faber et servus suus cum cane habent 
etiam expensas et dabit babata sine foraminibus. Et in casu, 
quo decentes expensae non fierent, debent fieri de novo et si 
omnino non fierent, tunc commissarius potest accipere omnia 
ornata. Cathedraticum : 15 /3 hi. Synodalia: legitimus 1 den., 
maechanicus 2 den., iurati nihil, aedituus colligit. Jus clavis 

2 p hi. dat fabrica. Schonaw conservat corpus , chorum , omnia 
ornata, vinum ad missas. perpetuum lumen, 5 f /j ft cerae, 
baptisterium , agendam, sal benedictum, vexilla, caldarium 
aquae benedictae, domum plebani, quae est ruinosa, patellam 
carbonum, thuribulum, ignile (vulgariter $euerjeug), ligna et 
tegulas ad ossarium, ligna ad sepem coemiterii, et communitas 
facit aedificatque expensis suis. Communitas turrim, funes, 
campanas, animalia seminalia. Similiter capellam in Sandt- 
hoffen cum omnibus ornatis de eleemosinis. Hospites hactenus 
dederunt vinum ad missas; (100 v.) fabrica hostias, chrisma, 
vinum tempore communionis. Abbas, plebanus et iurati dispo- 
nunt aedituum. Plebanus recipit fructus coemiterii. Poena ab- 
sentis 5 unfeen hi. = 7*/» P M. Aedituus conqueritur, quod non 
habeat thuribulum nee ignile, nee patellam carbonum pro 
calefaciendis manibus in hyeme. Fabrica habet singulis annis 

3 maldra siliginis et 2 maldra in decimis, 5 1 /* $ cerae. In 
debitis habet 16 fl. In promptis 64 ft hi. Fabrica capellae 
tantum habet in praediis communibus, quantum habet unus 
de communitate et omni anno facit 6 ft hi. vel quasi. Sed 
capella adhuc tenetur plura. 

Kefferthall. 1 

Ecclesia parochialis , st. Mauritius patronus , domini maioris 

ecclesiae Wormatiensis conferunt. Ibidem altare beatae Mariae 

Virginis consecratum tantum. Septem iurati. Commissarius 

suscipitur in dote a nona ad nonam cum tredecim viris et 'ot 

1 flfifertyat Se^B. SRann$eim. 

25* 



Digitized by VjOOQ IC 



388 

equis a maiori decima, cum expensis solennibus ; # equi habe- 
bunt pabulum et stratum (101) ut supra. Aedituus dabit 
manipulum luminum; et in casu quo expensae non fierent, 
tunc commissarius potest accipere missale et calicem et dis- 
ponere apud hospitem pro se et suis. Item plebanus, iurati 
et aedituus, faber cum servo habent etiam expensas. Cathe- 
draticum: 15 /3 hi. Jus clavis: 2 /3 hi. dat fabrica. Synodalia: 
legitimus 1 den., maechanicus 2 den., faber babata, iurati 
nihil, aedituus colligit. Fabrica disponit et conservat super- 
pellicea, chorum, sacristiam, turrim, campanas, funes, bapti- 
sterium, agendam, vinum ad missas et tempore communionis, 
hostias, omnia ornata, chrisma, ossarium, feretrum, murum 
coemiterii, ianuas, seras, claves, crurifragam, vexilla, cal- 
darium aquae benedictae. Domini maioris ecclesiae Worma- 
tiensis conservant corpus, domum plebani. Aedituus dat sal 
benedictum. Plebanus disponit ac fovet taurum , arietem, 
aprum, et inde habet privilegium, quod de quolibet genere 
habeat septem pecora libera a custodia, non dat de talibus 
mercedem custodi, recipit fructus coemiterii. Poena absentis 
1*1* (} hi. Corporalia immunda. Domini habent singulis annis 
24 maldra siliginis, 1 U hi., (101 v.) 2 «ff cerae. In debitis 
habet 25 hi. In promptis 32 maldra speltae, 21 maldra sili- 
ginis, nullam pecuniam, quia fecerunt fieri tabulam per- 
pulchram ad summum altare. 

Walstatt. 1 
Ecclesia parochialis, st. Petrus patronus, altarista st. Cruris 
Laudenburg confert. Ibidem altare beatae Mariae Virginis con- 
secratum tantum. Ibidem etiam altare st. Georgii martyris 
consecratum tantum. Sex iurati. Commissarius suscipitur in 
dote metdecimustertius et tot equis a nona ad nonam. Aedituus 
debet eum solenniter inducere cum manipulo luminum in pon- 
dere V« ft, mensura vini et duobus panibus. Commissarius et 
sui habebunt expensas solennes, equi stratum et pabulum 
sufficiens. Plebanus, iurati et aedituus habent etiam expensas, 
et si non fierent, tunc commissarius potest accipere missale 
et calices et procurare apud hospitem, et decima maior debet 
redimere eos. Cathedraticum : 15 dat pastor. Jus clavis: 2 /J hi. 
dat fabrica. Synodalia : quaeque domus 2 den. Fabrica conser- 

4 SBattjkbt 93ejr-2t. 9)tonn§ehn. 

Digitized by VjOOQ 1C 



389 

vat chorum, corpus, turrim, omnia ornata, (102) libros, cali- 
ces, campanas, funes, baptisterium, agendam, vinum ad 
missas, sal benedictum et omnia alia necessaria intra et 
extra ecclesiam. Pastor conservat tectum chori, domum ple- 
bani cum horreo. Plebanus et iurati disponunt aedituum. 
Plebanus recipit fructus coemiterii. Animalia seminalia dis- 
ponit communitas. Fabrica habet singulis annis 50 maldra 
frumentorum, 3 fl. In debitis 40 ft hi In promptis 10 fl., 
10 ft hi. 

Feydenheim. 1 

Ecclesia parochialis, sita in campis, st. Petrus et Paulus 
patroni. Dominus custos ecclesiae maioris Wormatiensis con- 
fert. Ibidem altare beatae Mariae Virginis consecratum tan- 
tum , ibidem in villa capella st. Joannis et Pauli annexa eccle- 
siae parochiali. Septem iurati. Commissarius suscipitur a nona 
in nonam ut supra. Cathedraticum: 15 /3 hi. Jus clavis 1 fi 
den. Synodalia : legitimus 1 den. , maechanicus 2 den. , iurati 
nihil, campanator colligit; fabrica superpellicea plebani et 
aeditui, chorum, turrim, campanas, funes, omnia necessaria 
ad cultum divinum, vinum ad missas et tempore communionis 
(102 v.) de certis bonis , hostias, duo lumina perpetua, ceram, 
baptisterium, agendam, chrisma, sal benedictum, ossarium, 
murura coemiterii , ianuas , seras , claves , crurifragam , vexilla, 
caldarium aquae benedictae. Domini maioris ecclesiae Worma- 
tiensis conservant corpus. Domini de Schonaw debent, cum 
necesse fuerit , expensis suis pendere sive suspendere campanas 
et inde habent 3 iugera, et in casu quo negligenter suspen- 
derent campanas, tunc agri sive iugera praefata cederent 
fabricae. Plebanus et iurati diponunt aedituum. Plebanus 
recipit fructus coemiterii, sed fabrica nuces. Communitas dis- 
ponit et nutrit animalia seminalia. Fabrica habet singulis 
annis 80 malt frumentorum, 4 fl., 6 ft cerae. In debitis 40 ft hi. 
in promptis habet 30 ft hi., 40 fl. in auro, centum maldra 
frumentorum. 

Heddesheim. 3 

Ecclesia parochialis , st. Kemigius patronus , Archiepiscopus 
Moguntinensis confert. Ibidem altare st. Catharinae consecra- 

1 geubenljeim Se^Sl. aJtonnfjetm. 

2 §ebbe8!)eim SBej.=SC. 2Beini)etm. 



Digitized by VjOOQ 1C 



390 

turn tantum. Septem iurati. Commissarius suscipitur in dote 
a nona in nonam met 12 l h viris et (103) 12 1 /* equis et 
debent habere calcaria de indagine vulgariter §enen, caetera 
ut supra. Cathedraticura : 15 /3 hi, maior decima dat. Jus 
clavis 1 den., dat fabrica. Synodalia: Ignile 3 hi., maecha- 
nicus , si adesset , 3 den. , iurati nihilr Sunt hie elati ac pro- 
tervi homines, bruta intrant coemiterium. Baptisterium non 
fait seratum, corporalia sunt immunda, aedituus divertit equum 
ad coemiterium. Pastor conservat chorum, domum plebani; 
maior decima ossarium, murum coemiterii; praepositus Lau- 
recensis corpus, animalia seminalia. Campanator dat sal bene- 
dictum; fabrica conservat turrim, omnia ornata, vinum ad 
missas et tempore communionis, hostias, perpetuum lumen, 
ceram, baptisterium, agendam, chrisitia, feretrum , crurifragas, 
januas , seras , claves ecclesiae , vexilla , caldarium aquae bene- 
dictae. Plebanus et iurati disponunt aedituum, sed nunc vide- 
tur mihi, quod Princeps Elector Palatinus disponat. Plebanus 
recipit gramina in coemiterio, sed fabrica nuces. Poena ab- 
sentis l 1 /* /J hi. 

Firnsheim. 1 

(103 v.) Ecclesia parochialis, beata Virgo patrona. Reve- 
rendissimus Archiepiscopus Moguntinus confert. Ibidem altard 
st. Catharinae consecratum tantum. Duodecim iurati , commis- 
sarius suscipitur hie, met 13 viris et tot equis cum compul- 
satis campanis et luminibus accensis, caetera ut supra. Ca- 
thedraticum: 17/3. Domini de SchSnaw dant duas partes, et 
pastor tertiam. Jus clavis 1 (i den. Synodalia : legitimus 1 den. 
maechanicus 2 hi. = 1*|» den., jurati nihil. Fabrica disponit 
superpellicea plebano et aedituo, corpus, turrim, murum coe- 
miterii, ossarium, omnia ornata, lumina, ceram, baptisterium, 
libros, calices, campanas, vinum ad missas et tempore com- 
munionis, hostias; pastor conservat chorum, domum plebani, 
horreum. Decima maior disponit ac fovet animalia seminalia. 
Plebanus accipit gramina in coemiterio, fabrica nuces. Con- 
quaestus est plebanus, quod habeat capellam in campis, dicta 
^ue ber $eitgen (Sid) , quae est omnino ruinosa , nee est serata 
et omnibus patet accessus, quare ibi oblata furantur. Abbas 
Schonauiensis , ut adjudicant, tenetur conservare earn, sicut 
hucusque videtur fecisse. 

1 SBiernljeim Sit. £eppenljeim. 



Digitized by VjOOQ 1C 



391 

Hohen-Sachsenheim. 4 
(104) Ecclesia parochialis, st. Jacobus patronus, commen- 
dator ordinis Theutonicorum in Franckfordia confert Ibidem 
a dextris altare st. Andraeae et Wendalini et Elisabeth con- 
secratum tantum. Ibidem a sinistris altare omnium aposto- 
lorum consecratum tantum. Ibidem altare st. Catharinae 
confirmatum, habet domum et residentem, commendator 
praefatus confert. Ibidem in coemiterio capella st. Christophori, 
consecrata tantum. 

Filia Grossen-Sachsenheim. 2 
Ibidem capella st. Mariae Magdalenae consecrata tantum. 
Ibidem altare st. Wendalini et Anastasii consecratum tantum. 
Duodecim iurati. Diu me suspenderunt , nee voluerunt obedire, 
quia non veni, ut adiudicant, volunt etiam ut commissarius 
sero intersit et cantet ut supra. Commissarius per omnia sus- 
cipitur ut supra, similiter plebanus, capellanus, iurati, aedi- 
tuus, fabri. Cathedraticum : 30 hi. Jus clavis: 1 den. 
Synodalia: 7 1 /* hi., dant iurati. Commendator conservat 
chorum, domum plebani, animalia (104 v.) seminalia. Pluvia 
nocet muris chori, graveque damnum infert. Fabrica disponit 
superpellicea , omnia ornata, campanas, funes, hostias, bapti- 
sterium, agendam, chrisma, sal benedictum, ossarium, mu- 
rum coemiterii, ianuas, seras, claves, vexilla, caldarium 
aquae benedictae; parochiani corpus. Illustris Princeps Pala- 
tinus Elector conservat turrim. Plebanus et iurati disponunt 
aedituum. Plebanus dat vinum ad missas et tempore commu- 
nionis; fabrica hie aedificavit novum et solennem chorum et 
ex conservatione peribit, ut supra memini, quod est satis do- 
lendum. Fabrica habet singulis annis 25 $ hi., medium plau- 
strumvini, nulla debita; in promptis tria'plaustra vini. Habet 
etiam singulis annis 40 % cerae et 50 U olei. Altare beatae 
Mariae Virginis in duobus locis fractum est, ita quod dua 
partes inde fregerunt , similiter summum altare in cornu dextro 
ruptum est. Fabrica capellae habet singulis annis 24 $ hi., 
duas amas vini, 4 $ cerae, 10 U olei, 4 maldra siliginis. In 
debitis 12 fb hlr. In promptis 4 amas vini. Hie deficiunt in 
missali, porci intrant coemiterium capellae. 

1 $oJjenfa#m 58e$.=2l. SBeinfjeim. 

2 ©rofjfadjfen 8e&.;2l. SBemljeim. 



Digitized by VjOOQ 1C 



392 

Lutershausen. 1 

(105) Ecclesia parochialis, st. Joannes Baptista patronus, 
domini maioris ecclesiae Wormatiensis conferunt, raodo no- 
biles de Hirsberg 2 . Ibidem ante chorum altare beatae Mariae 
Virginis et st. Wendalini consecratum tantum. Ibidem a dex- 
tris et sinistris altare st. Nicolai, confirmata prirnissaria, 
habet domum et residentem. Domini praefati et communitas 
villae alternatis vicibus conferunt. Ibidem a sinistris altare 
st. Catharinae confirmatum, habet domum et residentem. Do- 
mini praefati et communitas villae alternatis vicibus conferunt. 

Filia Atzmansweiler. 3 

Ibidem capella st. Crucis consecrata tantum; ibidem a 
dextris altare st. Huberti consecratum tantum; ibidem a sini- 
stris altare st. Luciae et Otiliae consecratum tantum. 

Filia Lutzel-Sachsenheim. 4 

Quatuordecim iuvati. Commissarius suscipitur ut supra. 
Cathedraticum : 15 hi., dat pastor. Jus clavis: 1 fi den. 
Synodalia: legitimus 1 den., maechanicus 2 den., iurati colli- 
gunt et dant commissario 772 /3 hi., caetera recipiunt ipsi. 
(105 v.) Pastores chorum, omnia ornata summi altaris ac> 
necessaria, domum plebani; fabrica conservat corpus, latera 
turrim, campanas, omnia ornata ad altare beatae Mariae 
Virginis. Collatores beneficiorum duorum praenominatorum con- 
servant ornata ad eadem, similiter capellas, in quibus sita 
sunt. Plebanus et iurati disponunt aedituum. Plebanus recipit 
fructus coemiterii. Communitas disponit animalia seminalia. 
Capellani tenentur £onservare domos suas. Hie deficiunt in 
duobus missalibus, et missale summi altaris viciatum est in 
canone, similiter commune sanctorum nihil valet. Plebanus 
hucusque non interfuit computationi ecclesiae. Capella st. Crucis 
conservat se ipsam. Fabrica habet singulis annis 13 1 /* ^ 
33 x /2 It hi., et inde faciunt certa anniversaria ac eleemosynas, 

1 £euter3I)aufen SBe^Sl. SSein^eim. 

* EHefen gufafc W tmx bie Starmftitbter §cmbfd)rift. 

1 SISmanSroeiler ober ^eUtflfreuj hex SRippenroeier SBe&.=3l. 30Bemfjeim. , 

* Sm 2)armft(ibter ©semptor au3 <$rofcett=@acijfm|etm corrigiert. Siifcefc 
jad^fen S8eg.=^C. 2Bem|rim. 



Digitized by VjOOQ 1C 



393 

10 U cerae, 50 U olei, medium plaustrum vini. In debitis 
28 */* A., 190 <$> hi. In promptis medium plaustrum vini, 79 fl., 
10 tf hi. 4 den. 

Schriesheim. 1 

Ecclesia parochialis, st. Vitus patronus, abbas Schonau- 
iensis (106) confert. Ibidem altare beatae Mariae Virginis 
confirmatum, habet domum et residentem. Plebanus et iurati 
conferunt. Ibidem altare st. Catharinae confirmatum, habet 
domum et residentem. Palatinus Elector confert. Ibidem altare 
st. Nicolai confirmatum , plebanus confert cum iuratis. Ibidem 
in sacristia altare st. Barbarae consecratum tantum. Duodecim 
iurati. Commissarius suscipitur in curia dominorum de Schonaw 
ut supra. Cathedraticum: 10 r.nfcen turning fyetter, facit 12 J /s /3hl. 
Jus clavis: 1 den. Synodalia: ignile 1 hi., maechanicus 
1 den., molitor de qualibet rota 9 hi., iurati, scultetus, scriba, 
praeco sunt liberi. Fabrica conservat omnia ornata praeter ad 
summum altare, libros horarum plebano, hostias, superpel- 
licea , campanas , funes ; domini Schonauienses conservant 
chorum , omnia ornata summi altaris ac necessaria ad divinum 
cultum in eodem altari, tres casulas: unam festivalem, unam 
quotidianam et unam pro defunctis, similiter tres albas ac 
humeralia ad easdem casulas, tabulam honestam, si opus esset, 
etiam de novo fieri procurent, octo libras cerae pro illumi- 
natione summi (106 v.) altaris, domum plebani cum horreo 
et stabulis, animalia seminalia. Plebanus recipit fructus coe- 
miterii. Alii beneficiarii conservant domos suas et illuminant 
altaria. Primissarius non legit missas , beneficio suo institutas. 
Altarista st: Catharinae raro celebrat. Communitas conqueri- 
ur, quod sacerdotes negligant cantare salve iuxta institutio- 
nem, quia saepe se absentant, et nihilominus tollunt praesentias 
sive mercedem.* 

Dossenheim. 2 

Ecclesia parochialis, st. Pancratius patronus, domini eccle- 
siae Wormatiensis maioris conferunt. Ibidem altare beatae 
Mariae Virginis confirmatum, habet domum et residentem. 
Ibidem altare st. Nicolai confirmatum, habet domum et resi- 

1 ©djrieSljehtt SBea.=2t. UJlcmntjeim. 

2 Eoffenljeim 33e$.=2l. $eibelberfl. 



Digitized by VjOOQ 1C 



394 

dentem. Armigeri de Handschuchsheim conferunt ambo. Sep- 
tem iurati. Commissarius suscipitur cum tredecim viris ut 
supra, et si expensae non fierent, potest claudere ecclesiam; 
alia ut supra. Cathedraticum : 8 j3 4 den. Jus clavis : 1 den. 
Synodalia: ignile 1 hi., maechanicus 3 hi., iurati nihil. (107) 
Domini praefati conservant chorum, omnia ornata ac neces- 
saria ad officium divinum demptis candelis, quas dat fabrica, 
domum plebani cum horreo ac stabulis; fabrica omnia ornata 
ad alia duo altaria, corpus, turrim, campanas, funes, bapti- 
sterium , agendam , chrisma , sal benedictum , vinum ad missas 
et tempore communionis, hostias, lumen perpetuum, murum 
coemiterii, ossarium, crurifragas, libros horarum, superpel- 
licea plebano et aedituo. Alii duo sacerdotes disponunt sibi 
ipsis superpellicea. Altaristae conservant domos suas, similiter 
altaria cum luminibus; communitas animalia seminalia. Ple- 
banus, iurati et communitas conquesti sunt de duobus bene- 
ficiatis , quod non satisfaciant beneficiis suis. Communitas con- 
questa est, quod sacerdotes minus diligenter sive raro visi- 
tent sive intersint salve. Plebanus dicit, quod absens. Quid 
autem, si omnes absentes essent? Magna negligentia est in 
talibus ubique, salubre esset dare medium. 

Hendtschuchsheim. 1 
(107 v.) Ecclesia parochialis sanctorum Viti et Georgii, 
domini ecclesiae Moguntinensis conferunt. Ibidem a dextris 
altare st. Urbani consecratum tantum. Ibidem altare st. Ca- 
tharinae confirmatum, habet domum et residentem, armigeri 
de Hendtschuchsheim conferunt. Ibidem a sinistris altare 
beatae Mariae Virginis confirmatum, habet domum et resi- 
dentem. Episcopus Wormatiensis confert. Ibidem altare st. Ni- 
colai confirmatum, habet domum et residentem; armigeri de 
Hendtschuchsheim conferunt. Ibidem in sacristia altare st. Ni- 
colai consecratum tantum. Ibidem in curia dominorum Lauri- 
censium 2 capella st. Annae consecrata. 

Filia Newenheim. 3 
Ibidem capella st. Joannis Baptistae , annexa ecclesiae paro- 
chiali. Ibidem altare st. Nicolai confirmatum, habet domum 

1 £<mbfd)ud)3E)etm SBe&.=2l. £eibelberg. 

2 Softer Sorfd). 

8 9teuen$etm §Be&.=2I. §etbelberQ. 

Digitized by VjOOQlC 



395 

et non residentem et regitur per commendarium. Armiger 
Dietherus de Hendtschuchsheim confert. Hie habentur omnia 
sacramenta et sepultura praeter baptisterium. Octo iurati. Non 
assumuntur per commissarium, si esset defectus tempore synodi 
nee per plebanum, nee iurant plebano, sed sculteto. Vestra 
Reverenda Paternitas (108) praeveniat hanc abusionem, alio- 
quin sentiet detrimentum religionis, quia in plerisque locis 
sic procedunt. Commissarius suscipitur a meridie in meridiem 
met l2 i J2 viris et tot equis in dote, ubi aedituus stabit in 
habitu cum mensura vini et duobus panibus et suscipiet com- 
missarium et ducet equos ad stabula et faciet eis stratum 
album et dabit cuilibet equo ein SRenfecr oedjftet avenae. Com- 
missarius et sui habebunt expensas solennes , plebanus , iurati, 
aedituus, scultetus scriptor, praeco, omnes, qui locaverunt 
decimas sive arendarunt, vulgariter 93eftenbev, omnes, qui in- 
steterunt pro arendatione decimae, omnes decimatores, faber 
cum servo tales habent expensas; et si expensae non fierent, 
commissarius potest claudere ecclesiam. Maior decima solvet 
expensas. Cathedraticum : 16 /? 4 den. Jus clavis: 1 0. Syno- 
dalia : ignile 1 hi. , maechanicus 3 hi. , iurati nihil , quondam 
dederunt 15 hi., scilicet communitas de Hendtschuchsheim 
10/3 hi. et Newenheim 5 p hi. Incolae Newenheim et Roschus 
Ziegelhaus non comparuerunt in Synodo, nee dederunt Syno- 
dalia, quare monui eosdem , ut satisfacerent. Paternitas Vestra 
Reverenda fecit mihi scribere, (108 v.) quatenus supersederem, 
quod et feci. Pastores conservant chorum, omnia ornata ac 
necessaria ad summum altare praeter candelas, conservant 
etiam domum plebani. Chorus defectuosus est in colamine sive 
tabulatura. Fabrica conservat corpus, turrim, campanas, funes, 
baptisterium, vinum tempore communionis de certis bonis, 
chrisma, sal benedictum, ossarium, feretrum, murum coemi- 
terii, ianuas, seras, claves, crurifragas praeter unam, quam 
conservant domini Lauricenses , vexilla , caldarium aquae bene- 
dictae, perpetuum lumen, ceram; fraternitas exulum conser- 
vat lumen perpetuum in ossario; communitas horologium, 
duos tauros; domini Lauricenses aprum; est liber mettertius 
a praetio custodiae. Plebanus, iurati, scultetus cum consensu 
nobilium disponunt aedituum. Ignorant, quis debeat conser- 
vare sive a novo aedificare domos capellanorum , si casus se 
daret. Deficiunt in agenda. Domini de Schonaw dant hostias. 



Digitized by VjOOQ 1C 



396 

Aedituus recipit fructus coemiterii. Plebanus conqueritur, quod 
iurati non sint sibi obedientes (109) nullo iuramento. Dicit 
etiam, quod ex mandato Reverendae Vestrae Paternitatis dispo- 
suit missale et iurati adhuc non satisfecerint pro eo. Jurati 
respondent, quod non teneantur de fabrica, sed pastores de- 
beant solvere librum. Similiter conqueritur de vino ad missas. 
Decretum, quod domini deberent dare hujusmodi vinum ad 
summum altare. Ipsi appellaverunt. Alias quilibet sacerdotum 
disponit vinum suum. Ista varietas diu duravit. Fabrica habet 
singulis annis 24 ft hi, 26 ft cerae, 17 ft olei, nulla debita, 
in promptis 27 ft hi. Fabrica capellae in Newenheim habet 
singulis annis 8 ft hi. , 32 ft cerae , 23 ft olei. 

Mannheym. 

Ecclesia parochialis, st Sebastianus patronus, domini eccle- 
siae st. Martini Wormatiensis conferunt. Ibidem a dextris 
altare st. Crucis stipendiatum. Ibidem a sinistris altare beatae 
Mariae Virginis, confirmata primissaria, habet domum et resi- 
dentem. Illustris Princeps Palatinus confert. Ibidem in castro 
(109 v.) capella st. Jacobi, confirmatum beneficium. Quatuor 
iurati. Commissarius suscipitur iuxta morem hujus sedis ut 
supra. Domini praefati conservant chorum, missale, calicem 
summi altaris, domum plebani; fabrica corpus, latus, funes, 
omnia ornata ac necessaria aliorum altarium, agendam ,* ceram, 
lumen perpetuum, ossarium, crurifragas; communitas turrim, 
campanas, baptisterium, chrisma , vinum tempore communionis, 
murum coemiterii, animalia seminalia. Hospites hucusque de- 
derunt vinum ad missas. Plebanus dat sal benedictum et re- 
cipit fructus coemiterii. Plebanus et iurati disponunt aedituum. 
Communitas conqueritur , quod nautae de Heidelberga et 
Hirschorn 1 exponant et imponant ligna navibus dominicis et 
festivis diebus et praecipue divinis sub officiis, graviter fert 
haec communitas. Similiter piscatores Wormatienses nullum 
festum celebrant, nisi festa gloriosae Virginis et dies domini- 
cas, quare aliis festivis diebus praendunt pisces, et sic alii 
festinantes quodammodo spoliantur. Poena absentis ad volun- 
tatem commissarii. (110) Fabrica habet singulis annis 6 1 /* A-, 
61 maldra frumentorura , 10 ft cerae, 111* ft olei; in debitis 

1 fcftfdftont flt. $eppenljeim. 

Digitized by VjOOQ 1C 



397 

47 fl. , in promptis 22 maldra siliginis, 43 maldra speltae, 
9 maldra avenae, 6 1 /* maldra pisorum. 

Oppaw. 1 

Ecclesia parochialis, st. Martinus patronus, domini maioris 
ecclesiae Wormatiensis conferunt. Ibidem altare beatae Mariae 
•Virginis confirmatum, habet domum et residentem, iurati 
conferunt. Filia Oedickhum 2 . Ibidem capella beatae Mariae 
Virginis annexa ecclesiae parochiali; ibidem a dextris altare 
st Annae confirmatum, habuit domum, sed nunc est combusta, 
habet tamen residentem; plebanus et iurati conferunt. Ibidem 
altare decern millium martyrum et st. Nicolai consecratum 
tantum. Hie etiam habetur sepultura et caetera sacramenta. 
Quartuordecim iurati. Commissarius suscipitur met 12 */i viris 
et tot equis, caetera ut supra. Cathedraticum : 16 hi. 4 den. 
Jus clavis: 2 den. Communis (110 v.) emenda: 9 unfeen. 
Domini praefati conservant chorum, corpus, calices, missalia, 
omnia ornata , domum plebani ; communitas turrim , campanas, 
funes, sal benedictum, ossarium, murum coemiterii, cruri- 
fragas. Hie est discordia pro vino missae, quia domini dare 
recusant , similiter iurati. Fabrica conservat perpetuum lumen, 
ceram, baptisterium , agendam, chrisma, vexilla, caldarium 
aquae benedictae. Plebanus et iurati disponunt aedituum. Ple- 
banus nutrit ac disponit taurum, aprum et arietem, et inde 
habet 21 pecora libera a custodia, recipit etiam fructus coe- 
miterii. Capellanus tenetur conservare domum suam. Fabrica 
habet singulis annis 15 1 /* maldra siliginis, 3 ft hi, 2 & cerae, 
nulla debita; in promptis habet 16 1 /* maldra siliginis. 

Edickheim. 

Communitas conservat ibidem capellam per totum, omnia 
ornata ac necessaria, baptisterium, sal benedictum, murum 
coemiterii; (111) fabrica conservat tria lumina perpetua, 
ceram, chrisma, agendam, ossarium, vexilla, caldarium aquae 
benedictae. Plebanus et communitas disponunt aedituum. Illu- 
stris Princeps Palatinus Elector et domini praefati fovent ac 
disponunt duos tauros. Communitas conqueritur, quod ple- 

1 Dppau 93e&.=2l. gr<mfent§al. 



Digitized by VjOOQ IC 



398 

banus teneatur habere capellanum et non habeat , sed disponat 
ilia officia per commissarium , de quo non sunt contenti, quia 
dicunt, quod primissarius habeat pro se sua officia et non 
posset implere vices duorum. Plebanus conquestus est, quod 
nunquam visitent parochialem ecclesiam dominicis diebus. 
Communitas dicit, quod non teneatur ex concordia facta per 
Reverendissimum Dominum Reinhardum, pie defunctum prae- 
decessorem Reverendae Vestrae Paternitatis ; plebanus negat. 
Poena absentis 2 alb. Fabrica capellae habet singulis annis 
15 raaldra silginis, 5 % hi, 4 fl., 12 %> olei, nulla debita, 
nulla prompta. 

Nota. Caeterae communitates villarum super ripamWessentz * 
noluerunt obedire, quia dicunt, quod habeant privilegium 
(111 v.), quod non debeant visitari, nisi septimo anno, turn 
etiam quia per dorainos eorum teraporales dicunt, se esse 
prohibitos obedire. Villae non visitatae sunt : Weinheim, oppi- 
dum , Merlebach 2 , Rumpach , Waldtmichelbach , Birckhenaw, 
Furtt , Heiligcreutzsteinach , Lichtenklingen. 



(112) Sedes Weibstadt. 3 

Neckhergmindt. 4 

Ecclesia parochialis, st. Udalricus patronus, abbas Schonau- 
iensis confert. Ibidem a dextris altare st. Catharinae et Mi- 
chaelis confirmatum , habuit domum, regitur per commendam. 
Differentia est de collatione, quia abbas praesentavit. Sunt 
etiam ibidem incolae , qui se habere dicunt jus praesentandi, 
quia fundatores. Ibidem a sinistris altare sancti Christophori 
et Catharinae confirmatum, habet domum et residentem, con- 
sules oppidi nominant et abbas praesentat. Ibidem extra oppi- 
dum capella beatae Mariae Virginis. Ibidem in summo altari 
beneficium confirmatum, habet domum et residentem, (112 v.) 
Princeps Palatinus Elector confert. Ibidem a dextris altare 

1 2Befc§nt$. 

2 movknbafy, 3fttm&ad&, 2Balbnud&eI&ad> , Sttfenau, giitt§ unb Sid&ten= 
flingen Sit. SinbenfelS, ^eiligfreugfteinac^ 93^21. §eibelberg. 

8 SCBai&ftabt 8q.&. ©in§§eittt. 
1 Sftetfargemiinb $e&.*2l. §eibefl&erg. 



4 



Digitized by VjOOQ 1C 



399 

St. Annae et Sebastiani consecratum tantum. Ibidem a sinistris 
altare beatae Mariae Virginia , decern millium martyrum 
consecratum tantum. Ibidem etiam altare st. Cruris conse- 
cratum tantum. Filiae Synodales: Wessenbach 1 , Dielsberg et 
Langenzell. Septem iurati. Commissarius hie nullas habet ex- 
pensas , sed dat expensas plebano , sculteto , capellanis , juratis, 
aedituo et fabris, dat etiam praefatis duos maechanicos ad 
collationem. 2 Cathedraticum : 3 & hi. dat pastor. Synodalia 
nulla, exceptis piscatoribus et maechanicis, quorum quilibet 
dat 9 den. /}, iurati nihil, faber babata. Fabrica conservat 
omnia necessaria tarn intra quam extra ecclesiam ad divinum 
cultum spectantia, praeter murum coemiterii in uno loco, 
ubi est murus oppidi. Plebanus, scultetus et iurati disponunt 
aedituum. Plebanus animalia seminalia, domum dotis; capel- 
lani conservant domos beneficiorum suorum. (113) Jurati con- 
questi sunt, quod capellanus non legat missas suas et fre- 
quenter accedat officia divina (puta ut supra) sine habitu. 
Fabrica habet singulis annis 16 ft hi., 9 % cerae, 11 ft olei; 
in promptis 10. 

Wesenbach, filia Synodalis. 

Ecclesia parochialis, st. Egidius patronus, abbas Schonau- 
iensis confert. Ibidem a dextris altare st. Wolffgangi conse- 
cratum tantum. Ibidem a sinistris altare beatae Mariae 
Virginis consecratum tantum. Filiae sunt Dielsberg et Langen- 
zell. Cathedraticum: 4 turones = 6 alb. Synodalia: ignile 
1 j8 den. , maechanicus 6 den. , jurati nihil et ^entgrafce. Abbas 
conservat chorum, turrim, animalia seminalia, domum pie- 
bani; fabrica corpus, campanas, funes, omnia ornata, vinum 
tempore comunionis, perpetuum lumen ac omnia alia neces- 
saria intra et extra ecclesiam. Dissentio est de vino missae, 
quia abbas recusat similiter et iurati. .Plebanus et iurati dis- 
ponunt aedituum. (113 v.) Plebanus recipit fructus coemiterii. 
Fabrica habet singulis annis 25 U hi, 4 U cerae, 5 ft olei; 
in promptis 10 ft hi. 

Dielsberg. 

Ibidem capella st. Oswaldi , beneficium confirmatum. Abbas 
Schonauensis confert, habet domum, sed ruinosam, et resi- 

1 SBiefenbadj, 2)il3&erg unb Sangen&eH %qM. fcetbel&erg. 

2 bad Ijeifjt rooljl: et tfjeilt jenen bie SlbgaBe von 2 maechanicis &u. 



Digitized by VjOOQ IC 



400 

dentem. Ibidem altare beatae Mariae Virginis consecratum 
tantum. Quatuor iurati. Adjudicant in qualibet filia ipsis unum 
maechanicum , et si non haberent maechanicos , adhuc com- 
missarius debet eis dare 1 den. Ego restiti, quia nihil dat 
quando non habeat, sed frustra. Fabrica conservat capellam 
et omnia alia necessaria. Hie habetur sacramentum eucharistiae 
et extrema unctio. Anno praeterito capellanus dimisit sanctum 
oleum infirmorum in Neckhergemiindt , quod et detulerunt 
apud me iam in visitatione. Ego inveni oleum infirmorum ibi, 
pertinens in Muckhenloch 1 in vase immundissimo. Plebanus 
ibidem dixit mihi, quod capellanus in Dielsberg ante annum 
dimisit oleum infirmorum in (114) domo cuiusdam rustici ad 
dimidium annum etiam publice. Timendum est, quod hie 
homo parum de Sacramento sentiat sive iudicet. Fabrica habet 
singulis annis 7 tf hi. , 2 tt cerae ; in debitis 4 ft hi. 

Langenzell. 
Ibidem capella st. Barbarae. Hie legitur singulis hebdomadis 
(sic!) una missa de fructibus et proventibus fabricae. Syno- 
dalia: ut supra. Quatuor iurati. Fabrica habet singulis annis 
14 $ hi.; in promptis 6 U hi. 

Muckhenloch. 
Ecclesia parochialis, st. Ciriacus patronus, dominus Joannes 
de Hirschorn miles confert. Ibidem altare st. Catharinae con- 
secratum tantum, magna trusta ceciderunt de lapide eiusdem 
altaris , quia lapis arenosus est. Ibidem extra villam in monte 
capella st. Wendalini consecrata tantum. Hie habetur omni 
hebdomade una missa. Ibidem a sinistris (114 v.) altare 
st. Sebastiani consecratum tantum. Haec capella habet chorum 
et in eo altare non consecratum. Septem iurati. Commissarius 
sero et mane suscipitur a plebano mettertius et debent bene 
tractari et equi sufficienter pabulari. Cathedraticum : 13 hi. 
2 den. Synodalia: ignile 1 hi. antiquum, maechanicus 1 alb., 
iurati nihil. Adjudicant ipsis unum maechanicum et communi- 
tati unum. Plebanus conservat tectum chori, animalia semi- 
nalia, domum dotis et recipit fructus coemiterii. Fabrica con- 
servat et disponit omnia necessaria intra et extra ecclesiam. 
Plebanus et iurati disponunt aedituum. 

1 3Rucfenloc$ 83^=21. fceibel&etfl. 



Digitized by VjOOQ 1C 



401 

Neckersteinach. 1 

Ecclesia parochialis , st. Caecilia patrona , Blieckher Landt- 
schadt armiger cotifert. Ibidem a dextris altare beatae Mariae 
Virginis confirmatum , habet domum et residentem. Ibidem 
ante chorum altare st. Petri et Pauli, confirmata primissaria, 
habet domum et residentem. Ibidem a sinistris altare st. Georgii 
et est altare pastoris. Hie enim pastor habet (115) singulare 
beneficium et plebanus singulare , et nunc possidentur ab uno. 
Praefatus armiger confert omnia. Ibidem in sacristia altare 
st. Mariae Magdalenae consecratum tantum. Filia Darsbergh. 2 
Ibidem capella st. Sebastiani consecrata tantum. Filiae Syno- 
dales: Heddenspach, Brambach, Schiemedteswag, Langenthall et 
Gruene 3 . Septem iurati. Commissarius sero et mane suscipitur 
a pastore metsecundus et debent pie tractari. Jurati et scultetus 
habent prandium apud commissarium et dabunt pastori 4 men- 
suras vini in subsidium. Cathedraticum : 13 hi., 4 hi. dat 
pastor. Synodalia: 1 obolum antiquum, maechanicus 4 den., 
aedituus colligit, iurati nihil. Hie adjudicant duos maechani- 
cos juratis et duos communitati. Pastor debet conservare 
tectum turris et chori, animalia seminalia, domum suam, reci- 
pit fructus coemiterii. Plebanus tenetur conservare domum 
suam. (115 v.) Plebanus et iurati disponunt aedituum. Fabrica 
conservat chorum, corpus, omnia necessaria tarn intra quam 
extra ecclesiam. Fabrica habet singulis annis 24 *S , 9 % cerae, 
50 ft olei, nulla debita, nulla prompta, quia aedificaverunt 
amoenam et solennem ecclesiam. Bleickher Landtschadt inter- 
est computationi. 

Heddesbach. 

Ecclesia parochialis , st. Petrus patronus , Bleickher Landt- 
schadt armiger confert. Ibidem altare beatae Mariae Virginis 
confirmatum, habet domum et residentem, armiger praefatus 
confert. 

Filia Brambach. 

Parochialis ecclesia, st. Maria Magdalena patrona, et est 
annexa praefatae ecclesiae, et plebanus celebrat alternatis 

1 SRetfarfteinac^ 8x. Jpeppenljetm. 
1 3)ar§&erg $r. §eppen§eim. 

8 $ebbe§&a<$, a3tom&a<9 8e^2l. £etbel&erg; ©d&ommattmwafl ®x. Sinbm- 
fete; £anflent$al unb ©rein flr. §eppenljeuu. 

3eitf$r. xxvn. 26 



Digitized by VjOOQ 1C 



402 

dominicis diebus in utrisque. Ibidem altare beatae Mariae 
Virginis consecratum tantum. 

Filia Schiemettenwagh. 

(116) Ibidem capella beatae Mariae Virginis , confirmatum 
beneficium, habet domum et residentem. Dominus Joannes 
de Hirschorn miles et armiger Landtschadt alternatis vicibus 
conferunt. Pastor conservat tectum chori et turris et com- 
munitas adducit sibi lateres, calces et sabula. Fabricae eccle- 
siarum conservant omnia necessaria, Fabrica ecclesiae Hed- 
desbach habet singulis annis 4 fl., 4 It cerae, 30 $> olei. 
Fabrica ecclesiae in Brambach habet singulis annis 12 fl., 2 S 
cerae, 5 % olei. In debitis 30 fl. 

Ersheim. 1 

Ecclesia parochialis, st. Nazarius patronus. Ibidem a dex- 
tris altare omnium apostolorum confirmatum, regitur per 
commendam. Ibidem altare st. Joannis Baptistae confirmatum 
Ibidem a sinistris altare st. Anthonii confirmatum. Ibidem 
altare st. Elisabeth confirmatum. Ibidem altare beatae Mariae 
Virginis; habent domos; omnia confert dominus Joannes de 
Hirschorn miles. (116 v.) Filiae Hirschorn 2 , Igelbach, Heim- 
born 2 , sed non sunt ibi capellae. Neckherhausen 3 non com- 
paruit. Septem iurati. Commissarius sero et mane suscipitur 
a plebano et debet bene tractari. Cathedraticum : 80 den. 
Synodalia : ignile 1 hi. Reperi in antiquo registro , quod mae- 
chanicus debeat dare 6 den., sed nunc nolunt dare; aedituus 
colligit. Fabrica conservat omnia necessaria intra et extra 
ecclesiam, tria lumina perpetua, domum aeditui; praesentia 
conservat perpetuum lumen. Jurati disponunt aedituum , etiam 
contra voluntatem plebani, et dicunt, quod plebanus sit domi- 
nus, quam diu ipsi velint, nee faciunt obedientiam plebano, 
sed militi. Plebanus etiam non habet clavem ad depositum; 
audio quod iurati multa teneantur ecclesiae. Communitas dis- 
ponit ac fovet animalia seminalia. Ignorant de domo plebani, 
quis earn debeat conservare, dicunt tamen, quod plebanus. 

1 ©rStyeimer 3iegetfjutte $r. §eppen§eim. 

2 £trftf$orn utu> SfielS&adj #t. §eppenfjehn; §amfatmtt 5hr. ®r&ac§. 

3 SRecfarljaufen ftv. fceppenijeim. 



Digitized by VjOOQ 1C 



403 

Dominus miles interest computationi , ego insteti pro ea, sed 
non potui habere. Adhuc aliqui tenentur synodalia, (117) vide- 
licet obolum. Si debeo eos pro tali re exconimunicare , timeo 
periculum futurum, nihilominus dedi monitorium contra tales, 
sed nemo curat. 

Neunkirchen. 1 
Ecclesia parochialis , st. Bartholomaeus patronus , schola- 
sticus st. Andreae Wormatiensis confert. Ibidem a dextris 
altare beatae Mariae Virginis consecratum tantum. Ibidem a 
sinistris altare st. Michaelis confirmatum, habet domum et 
residentem. Dux Otto 2 confert. Filiae Michelbach 3 , ecclesia 
parochialis, Schonborn, Schwarzach superior et inferior, 
Schwanen, Croeselbach, Kazenbach, Gudenbach, Lidenhardt 
et Minnenbergh. Quatuor iurati. Commissarius hie non habet 
expensas. Cathedraticum : 4 ft hi. , decimatores dant. Syno- 
dalia: ignile 1 hi., maechanicus 1 den. Fabrica disponit omnia 
necessaria ecclesiae. Plebanus, iurati et communitas disponunt 
aedituum. (117 v.) Plebanus recipit fructus coemiterii. Pastor 
conservat domum plebani; communitas animalia seminalia, 

domum capellani de eleemosynis. Fabrica habet singulis annis 

7 ft hi. , 32 ft olei. 

Schonborn, filia Synodalis. 
Ecclesia parochialis , st. Egidius patronus , dux Otto confert. 
Ibidem altare beatae Mariae Virginis consecratum tantum. 
Filiae: Mayseborn, Alenmule 4 . Quatuor iurati. Fabrica disponit 
omnia necessaria. Plebanus et iurati cum communitate dis- 
ponunt aedituum. Communitas animalia seminalia, domum 
plebani. Plebanus recipit fructus coemiterii. Fabrica habet 
singulis annis 7 ft hi. In promptis 10 ft M. 

Michelbach, filia Synodalis. 
(118) Ecclesia parochialis, beata Virgo Maria patrona. 
Comes Ludovicus de Lewenstein et armiger quidam de Helm- 

1 9leun!irc§en Sej.^. ®&er&ac§. 

2 JDtto II. &u 3JtoSbac§. 

3 2Widjelbad), ©djjflnbrunn, Dbet- tmb Unterfdjroaraadjj, ©c^roanljeim $8e&.=2l. 
©ber&ad); -WetfarJafcettbadj, (Suttenbadjj, Seibenljarberljof unb 3)ftnneburg 8e$.:2[. 
■DtoSbadj; $ri)felbadj, auggeftangener Ort bet SRocfenau 33^.-31. @berbad& 
(t)Ql. SBtbber 2, 139). 

♦ 3Jtoo8brunn unb DberaHemuijl R3ej.-3(. ©&erbad&. 

26* 



Digitized by VjOOQ 1C 



404 

stadt alternates vicibus conferunt. Ibidem altare st. Wolffgangi 
consecratum tantum. Tres iurati. 

Gudenbach, filia Synodalis. 

Ecclesia parochialis , st. Drbanus patronus, ex annexa 
ecclesiae parochiali in Neunkirchen, et haec fuit quondam 
vera mater. Ibidem altare beatae Mariae Virginis, conse- 
cratum tantum. Fabrica conservat omnia necessaria ecclesiae. 
Pastor turrim et animalia seminalia. 

Dudenzell. 1 

Ecslesia parochialis, st. Vitus patronus, plebanus et capel- 
lani in monte Wimpinensi 2 conferunt. Ibidem altare beatae 
Mariae Virginis consecratum tantum. 

Filia Breidenborn. 3 

Ibidem capella beatae Mariae Virginis consecrata tantum. 
(118 v.) Ad hanc ecclesiam sunt filiae synodales ecclesiae 
parochiales in Aspach et Aglesternhausen 4 . Septem iurati. 
Commissarius debet suscipi sero et mane in dote a maiori 
decima et bene tractari; nesciunt tamen, cum quot personis. 
Plebani in Aspach et Aglesternhausen habent etiam. pran- 
dium. Cathedraticum : 4 den. , pastor dat tertiam partem. 
Synodalia : ignile 1 hi. , maechanicus 1 den. , maechanica 
3 den. Jurati et aeditui sunt exempti, adjudicant eis unum 
maechanicum. Maior decima conservat tectum turris. Fabrica 
procurat omnia necessaria ecclesiae. Plebanus et iurati cum 
communitate disponunt aedituum. Pastor conservat domum 
plebani, animalia seminalia. Plebanus recipit fructus coemi- 
terii. Fabrica habet singulis annis 17 1 /* % hi., 18 1 /* ft 
cerae, 4 maldra speltae, 8 1 /* maldra siliginis. In debitis 
habet 158 & hi., 15 maldra siliginis, 5 maldra speltae, 2 maldra 
avenae, 167a $. In promptis 18 fl. in auro, 61 IE hi., 10 
maldra siliginis. (119) Hie est coemiterium munitum et certae 
domunculae in eo. 

1 SBimpfen am S3erg. 

8 JBreitenbronn S8ej.=9l. 2Ho3&ac§. 

* 2t§fcadj unb Slfltafterljaufen 33e&.=21. 3Jto§bac§. 



Digitized by VjOOQ 1C 



405 

Aspach, filia Synodalis. 

Ecclesia parochialis, st. Sylvester et Cornelius patroni, 
abbas de Suntzheim 1 confert. Ibidem altare beatae Mariae 
Virginis , primissaria confirmata , habet domum et residentem, 
comes de Leuenstein confert. Cathedraticum : 8 hi. , duae 
partes decimae maioris dant, disponunt etiam ac fovent ani- 
malia seminalia. Dicunt se audivisse a praedecessoribus suis, 
quod plebanus debeat conservare tectum turris et duae partes 
decimae maioris tectum corporis. Ista tecta sunt ruinosa 
valde. Jurati disponunt omnia necessaria ecclesiae de bonis 
fabricae. Plebanus, iurati et communitas disponunt aedituum. 
Plebanus conservat domum suam et recipit fructus coemiterii. 
Ignorant, quis conservare teneatur domum capellani. Adjudi- 
cant, sibi duos maechanicos fore dandos. Fabrica habet sin- 
gulis annis 6 ft hi. , 20 maldra frumenti, 3 ft cerae, 9 si- 
merina lini. In promptis (119 v.) 70 ft hi. 

Aglesterhausen, filia Synodalis. 

Ecclesia parochialis, st. Mathaeus apostolus et evangelista 
patronus. Domini vallis Wimpinensis 2 conferunt. Ibidem 
altare beatae Mariae Virginis, primissaria confirmata, habet 
domum et non residentem, dominus Joannes de Hirschorn 
miles confert. Ibidem altare st. Nazarii, Naboris, Celsi con- 
secratum tantum. Maior decima conservat tectum turris, do- 
mum plebani, animalia seminalia. Fabrica disponit omnia 
necessaria ecclesiae. Plebanus, iurati et communitas disponunt 
aedituum. Plebanus recipit fructus coemiterii. Ignorant, quis 
conservare debeat domum capellani. Dicunt tamen , quod tem- 
pore confirmationis patronus beneficii dederat domum. Adjudi- 
cant, eis duos maechanicos fore dandos. Fabrica habet sin- 
gulis annis 10 maldra siliginis, 5 maldra avenae, 12 ft, 3 ft 
cerae, 5 simerina avenae. In debitis 90 ft hi. In promptis 7 fl. 

Oberkhum. 3 

(120) Ecclesia parochialis, st. Lampertus patronus, dux 
Otto confert. Ibidem a dextris altare st. Sebastiani et Bar- 

1 ©mSfjeim. 

2 SBimpfen xm tyal 

3 D&ri($eim Se^Sl. 3Wo§badj. 



Digitized by VjOOQ 1C 



406 

barae consecratum tantum. Ibidem a sinistris altare beatae 
Mariae Virginis confirmatum, habet domum et non residentem. 
Dux Otto confert. Ibidem in castro altare st. Georgii conse- 
cratum tantum. Filia Merttelstein. * Ibidem capella st. Georgii, 
annexa praefato altari beatae Mariae Virginis. Filia Kir- 
stetten. 2 Sunt duae curiae. Duo iurati. Commissarius hie nullas 
habet expensas, nee adjudicant expensas plebano, capellano 
et piscatoribus , sed tantum de consuetudine hucusque asse- 
runt observatum [esse]. Cathedraticum : 3 fl., dat dominus 
dux Otto; de illis dat commissarius scabinis 4 /3 den. Hie 
scabini iudicii secularis adjudicant iura synodalia et habentur 
quasi principaliores rectores ecclesiae, sed tamen nee iura- 
verunt plebano neque commissario. Synodalia : legitimus 1 hi. 
maechanicus 3 hi. Scultetus, scabini, iurati et aedituus nihil 
dant. (120 v.) Jurati disponunt omnia necessaria ecclesiae de 
bonis fabricae. Dominus dux Otto conservat tecta chori, cor- 
poris et turris, sed sunt nunc valde destructa et ruinosa et 
undique pluit in ecclesiam. Plebanus animalia seminalia. 
Thomas Stollwagen disponit aedituum consensu ducis Ottonis 
et communitatis. Poena absentiae ad voluntatem commissarii. 
Quaestionarius quidam sancti sepulchri domus Spirensis hie se 
vestivit tempore quaestus sui et accessit altare ac legit missam 
et post sermonem suum vel potius post offertorium, quando 
vidit se habere pauca in offertoriis, exuit se vestibus sacris 
et dimisit officium incompletum ac recessit. Et sic generavit 
magnum scandalum in populo. Fabrica habet singulis annis 
13 $ hi., 6 ft cerae, 4 maldra siliginis, 7 maldra avenae. 
In debitis 60 ft hi. In promptis nihil. Fabrica capellae in 
Merttelstein habet singulis annis 7 <$> hi. , 2 $ cerae. In 
debitis 70 ft hi. In promptis 10 fl. Defectum habent magnum 
in missalibus et agenda omnino nihil valet. 

Kellwartthausen. 3 

Ecclesia parochialis , st. Nicolaus et Uldalricus patroni, 
(121) dux Otto confert, regitur per commendam. Duo iurati; 
commissarius habet expensas sero et mane; fabrica solvit. 

1 aflSrtelftein 23e&.^. 3Jto3&adj. 

2 jtirftetterljof SBe$.=2l. attoSbadj. 

3 flal&ert3$aufen $Be$.=2l. 2Ko3&ad&. 



Digitized by VjOOQ 1C 



% 407 

Cathedraticum : 2 fl. Plebanus ibidem et capellanus in 
Bischoffsheim * dant. Synodalia : ignile 1 den. Scultetus et 
iurati nihil. Agenda siinpliciter nihil valet. Plebanus et capel- 
lanus praefatus conservant tectum turris. Jurati disponunt 
omnia necessaria ecclesiae de reditibus fabricae. Plebanus et 
jurati disponunt aedituum. Plebanus recipit fructus coemiterii. 
Quaedam curia, dicta ber $riif)0jf, animalia seminalia; domus 
plebani tota est collapsa, nee residet ibi. 

Hasmersheim.* 
Ecclesia parochialis, st. Dionysius patronus; magister or- 
dinis Theutonicorum confert , et regitur per fratrem ordinis 
eiusdem. Ibidem a dextris altare st. Nicolai dotatum. Ibidem 
a sinistris altare beatae Mariae Virginis. Ista duo altaria 
sunt annexa, et est beneficium confirmatum, habet domum et 
residentem. Magister ordinis confert. (121 v.) Filia Hoichausen. 8 
Quatuor iurati. Commissarius suscipitur sero et mane in dote 
metsecundus vel tertius et duo iurati et scultetus. Fabrica 
facit expensas. Mane autem sive in prandio piscatores portant 
pisces in copia et intersunt prandio. Cathedraticum: 3 fl. 
Domini praefati dant. Synodalia: ignile 1 hi., maechanicus 
1 den. Jurati nihil. Similiter piscatores nihil, quia dant pisces. 
Domini praefati conservant tectum turris, domum plebani, 
animalia seminalia; fabrica disponit omnia necessaria ecclesiae. 
Communitas conservat murum coemiterii jet corpus ecclesiae, 
sed fabrica dat quartum denarium pro conservatione corporis. 
Aedituus dat sal benedictum et recipit fructus coemiterii. Si 
esset diversitas in electione aeditui, sic quod iurati eligerent 
unum et scabini alium, tunc inter hos duos dominus com- 
mendator 4 sive magister ordinis potest unum confirmare, 
quern vult. Fabrica habet singulis annis 11 It hi., 3 ! |2 S 
cerae, 2 7* ft olei. In debitis 5 ft hi. 

Hoichausen. 
(122) Ecclesia parochialis, st. Petrus et Paulus patroni, 
Neidthardt Hornickh armiger confert. Ibidem altare st. Catha- 

1 Sftedfotfcifd&ofsijetm %qM. ©inSfjeim. 

2 §afwter§l)eim $Be&.=2l. WloZhafy 

3 §od#aufen SBeg.-Sl. 2Ro§&ac$. 

4 £)er (Somtljur beS 2)eutfdjorben3Jjaufe3 Sowed. 



Digitized by VjOOQ 1C 



408 

rinae confirmatum , habet domum et residentem, pastor ibi- 
dem confert, cornu dextrum eiusdem altaris maxime ruptum 
est. Ibidem a sinistris altare beatae Mariae Virginis confir- 
matum, habet domum et residentem, sed regitur per com- 
mendam. Decanus vallis Wimpinensis confert. Ibidem altare 
st. Georgii et decern millium martyrum annexum altari st. Ca- 
tharinae. Ibidem est sepulchrum st. Nopurgae. Plebanus dicit, 
se legisse, quod ossa eius sint posita in summo altari. Hoc 
in loco virgo sancta magnis claret miraculis. Duo iurati. 
Cathedraticum : 4 den., dat pastor. Hie adjudicant, eis 
maechanicos omnes esse dandos. Fabrica conservat omnia 
necessaria ecclesiae. Fabrica habet singulis annis 9 U hi. et 
inde dant capellano medium plaustrum vini et aedituo 3*1* 
maldra siliginis, 7 1 /* ft den. et par calceamentorum et ple- 
bano 1 fl. pro luminibus et omni sabbatho presbyteris 3 den. 
pro salve cantando. (122 v.) Habent plura ex eleemosynis, 
quia illic est magnus concursus propter sanctam Nopurgam. 

Gumper. 1 

Ecclesia parochialis, st. Cyriacus patronus, domini eccle- 
siae maioris Wormatiensis conferunt. Ibidem a dextris altare 
beatae Mariae Virginis consecratum tantum. Ibidem a sinistris 
altare st. Sebastiani consecratum tantum. Filia Bapstadt. 2 
Ibidem capella st. Ddalrici consecrata tantum. Hie legitur 
omni hedomade una missa. Filiae: Inferius Gumper; ibidem 
capella non consecrata; Buchelnbach superior et Buchelnbach 
inferior 3 . Tres iurati. Hie commissaris non habet expensas. 
Cathedraticum: 3 fl., 4 den. Domini praefati dant. Syno- 
dalia: ignile 1 hi. maechanicus 4 den. Domini praefati con- 
servant chorum, corpus, sacristiam, domum plebani. Fabrica 
conservat turrim, campanas, murum coemiterii, (123) ossa- 
rium, omnia ornata, vinum ad missas et tempore communio- 
nis, sed hospites hucusque dederunt vinum ad missas. Ple- 
banus et communitas disponunt aedituum. Plebanus disponit 
animalia seminalia et recipit fructus coemiterii. Aedituus dat 
sal benedictum. Hie tempore pluviali pluit ad chorum et sa- 

1 D&etgimpettt 23e$.=2l. ©ing^eim. 

2 SBabftabt 23e&.^. ©inSJjeim. 

3 Untergtmpern, Dberbiege^of unb UnterttegelJjof Se^Sl. ©inSljeim. 

Digitized by VjOOQ 1C 



409 

crarium. Fabrica habet singulis annis 7 ft hi., 2 t cerae. In 
debitis 2 fl. nulla prompta, quia emerunt campanam. 

Huffelhardt. 1 

Ecclesia parochialis, st. Vitus patronus. Domini vallis 
Wimpinensis conferunt. Ibidem a dextris altare beatae Mariae 
Virginis consecratum tantum. Ibidem a sinistris altare st. Se- 
bastiani consecratum tantum. Filia Wollenberg. 2 Ibidem ca- 
pella st. Valentini consecrata tantum. Hie omni hebdomade 
legitur una missa. Filiae Wagenbach et Siegelsbach. 3 Com- 
missarius suscipitur sero et mane in dote et fabrica ecclesiae 
facit expensas. In prandio intersunt scultetus et iurati. (123 v.) 
Cathedraticum : 3 fl. dant domini praefati. Synodalia: ignile 
1 den., maechanicus 1 den., iurati et scabini nihil, quia sca- 
bini hie quodammodo se ingerunt pro iuratis et est quasi 
ubique. Domini in valle Wimpinensi conservant chorum, 
domum plebani, animalia seminalia. Fabrica conservat turrim, 
corpus, duo lumina perpetua, omnia ornata ac necessaria 
intra et extra ecclesiam. Plebanus, iurati et scultetus dispo- 
nunt aedituum. Aedituus chrisma, sal benedictum. Plebanus 
recipit fructus coemiterii. Fabrica habet singulis annis 6 ft hi., 
9 ft cerae, trina simerina lini. In debitis 95 ft hi. In promptis 
nihil, bene aedificaverunt. 

Siegelsbach, filia Synodalis. 

Ecclesia parochialis , st. Georgius patronus. Dominus 
Joannes de Hirschorn miles confert. Ibidem altare beatae 
Mariae Virginis consecratum tantum. Duo iurati. Syno- 
dalia: ignile 1 den., iurati, scultetus et aeditui nihil dant. 
Fabrica conservat omnia necessaria ac aedificia, et domini in 
valle Wimpinensi dant omni anno 1 maldrum siliginis in sub- 
sidium. (124) Communitas dat sal benedictum et conservat 
murum coemiterii, et est quasi castrum. Hospites hucusque de- 
derunt vinum ad missas. Fabrica habet singulis annis 8 fl., 
3 1 /* ft cerae. 

1 Jpiiffenljarbt 33e$.=2l. HRoS&ad). 

3 2Bagenfcad)er§of unb ©ieQetSfcad) a3ej.=3l. ©in^eim. 

Digitized by VjOOQ 1C 



410 

Steinfart. 1 

Ecclesia parochialis, st. Petrus patronus. Abbas in Siinz- 
heim confert. Ibidem a dextris altare beatae Mariae Virginis, 
confirmata primissaria, habet domum, regitur per commendam. 
Abbas praefatus confert. Ibidem a sinistris altare st. Cyriaci 
consecratum tantum. Septem iurati. Hie commissarius nullas 
habet expensas. Cathedraticum : 3 fl. dat abbas praefatus. 
Synodalia: ignile 1 den., maechanicus 5 den., adjudicant, eis 
duos fore dandos de iure et tertium de consuetudine. Aedi- 
tuus colligit. Abbas conservat turrim et tectum turris, domum 
plebani, animalia seminalia de dote. Fabrica conservat omnia 
ornata ac necessaria ecclesiae. Plebanus et iurati disponunt 
aedituum. Primissarius ex institutione beneficii tenetur ser- 
vare domum. (124 v.) Fabrica habet singulis annis 11 U hi., 
16 $ cerae, 18 U olei, 6 maldra frumentorum. In debitis 
80 <& hi. In promptis 50 maldra siliginis, 10 maldra avenae, 

24 « hi. 

Reyhen. 2 

Ecclesia parochialis, beata Maria Virgo patrona, armigeri 
de Neyperg conferunt. Ibidem a dextris altare st. Nicolai et 
Catharinae , confirmata primissaria , habet domum et non resi- 
dentem propter discordiam conferentium. Ibidem a sinistris 
altare st. Laurentii et Wolffgangi consecratum tantum , cornu 
sinistrum eiusdem altaris ruptum est. Sex iurati. Commissa- 
rius hie nullas habet expensas. Cathedraticum : 3 fl. dat maior 
decima. Synodalia : ignile 1 den. , maechanicus 6 den. , aedi- 
tuus colligit; iurati et aedituus nihil dant, adjudicant, eis 
tres maechanicos fore dandos et divertunt ea ad candelas 
exulum. Maior decima conservat tectum turris. Fabrica dis- 
ponit omnia necessaria per totum. Communitas murum coe- 
miterii, animalia seminalia. Coemiterium hie est munitum in 
medium castri et sunt plures domus in eo. (125) Pastor con- 
servat domum plebani. Plebanus ac iurati disponunt aedituum. 
Jurati dederunt domum praemissariae de bonis fabricae, sed 
si incendio periret vel vetustate , reaedificare recusant. Fabrica 
habet singulis annis 6 % hi., 8 maldra siliginis, 6 maldra 
avenae, 3 1 /* U cerae. In promptis 36 fl. 

1 ©temsfurtfj $e$.=2l. ©inSJjeim. 
1 SReiljen Se^Sl. ©in&jeim. 



Digitized by VjOOQIC 



411 

> 

Adersbach. 1 

Ecclesia parochialis, st. Walpurgis patrona, abbas Sun- 
nensheimensis confert. Ibidem altare st. Jacobi et Sebastiani 
consecratum tantura. Filia Haselbach. Ibidem capella non 
consecrata. Filia Erstadt. 2 Ibidem ecclesia parochialis, st. Dio- 
nysius patronus, est annexa praefatae ecclesiae. Ibidem a dex- 
tris altare beatae Mariae Virginis , primissaria confirniata, 
habet domum et residentem. Abbas praefatus confert. Ibidem 
a sinistris altare st. Georgii (125 v.) consecratum tantum. 
Quatuor iurati. Commissarius hie habet expensas, sed nolue- 
runt mihi adjudicare expensas, nee potui eos inducere. Ca- 
thedraticum: 3 fl., abbas in Suntzheim dat. Synodalia: ignile 
1 den. , maechanicus 4 den. , aedituus colligit. Abbas praefatus 
conservat turrim in tectura, domum plebani, taurum; fabrica 
omnia necessaria intra et extra ecclesiam; communitas sepem 
coemiterii, sed fabrica facit expensas. Reinhardus de Helm- 
stadt, Wipertus et Philippus de Nova Domo, armigeri, ple- 
banus et communitas disponunt aedituum, et semper est 
custos campi et saepe contingit ex ea causa error, quia tem- 
pore divinorum deberet esse in campis. Et praefati armigeri 
volunt, quod obediat plebano in ecclesiasticis officiis, et sic 
plebanus cogitur servire aedituo et eum expectare ad placitum 
suum. Plebanus fovet aprum et recipit gramina in coemiterio, 
sed fabrica fructus arborum. 

Erstatt, filia. 

Ecclesia parochialis, ut supra. Hie adjudicant eis unum 
maechanicum, abbas in Suntzen tenetur conservare (126) tur- 
rim in tecitura; fabrica omnia necessaria ecclesiae; armigeri 
praefati, plebanus et communitas disponunt aedituum. Com- 
munitas animalia seminalia. Aedituus recipit fructus coemiterii. 
Primissarius conservat domum suam. Bona ejusdem beneficii 
non bene coluntur. Idem ecclesiae capellanus ob invidiam 
abiit in diebus Paschae et Penthecostes et celebravit in alio 
loco, dicendo: ego non sum plebanus, cur plebanus non 
disponit. 

1 StberS&ad) 93e^.-2l. ©inSJjetm. 

2 $affefoac§ unb ©Ejrftabt 33ca.=2l. <3m3l)eim. 



Digitized by VjOOQ 1C 



412 

m 

Grunbach. 1 

Ecclesia parochialis, st. Margaretha patrona, domini vallis 
Wimpinensis conferunt. Ibidem altare st. Catharinae, con- 
firmata primissaria, habet domuui et non residentem , nee ibi 
leguntur missae institutae. Domini praefati conferunt. Duo 
iurati. Commissarius hie non habet expensas. Cathedraticum: 
3 fl. dant domini praefati. Synodalia: ignile 1 den., maecha- 
nicus 6 den. Jurati adjudicant eis duos, aedituus colligit. 
(126 v.) Domini praefati conservant chorum, turrim, domum 
plebani, animalia seminalia. Fabrica disponit omnia neces- 
saria et recipit fructus coemiterii. Communitas sepem coemi- 
terii et attingentium medietatem. Erhardus de Helmstat 
armiger, plebanus et iurati disponunt aedituum. Primissarius 
sive capellanus conservat domum suam, sed horreum perit 
cum sepibus. Fabrica habet singulis annis 10 ft hi. , 6 maldra 
frumentorum, 2 ft cerae. In debitis 12 maldra frumentorum, 
in promptis 25 ft hi. 

Bischoffsheim. 2 

Ecclesia parochialis , st. Joannes baptista patronus, domini 
vallis Wimpinensis conferunt. Ibidem a dextris altare st. Ca- 
tharinae confirmatum, habet domum et residentem. Senior de 
Helmstadt confert. Ibidem ante chorum altare st. Cruris, 
consecratum tantum. Ibidem a sinistris altare st. Wolffgangi, 
consecratum tantum. Ibidem altare beatae Mariae Virginis 
confirmatum, habet domum et residentem. (127) Senior de 
Helmstadt confert. Ibidem in oppido capella beatae Mariae 
Virginis, confirmatum beneficium, habet domum et resi- 
dentem. Senior de Helmstadt confert. Ibidem a dextris altare 
undecim millium virginum consecratum tantum. Ibidem a 
sinistris altare decern millium martyrum confirmatum, habet 
domum et residentem. Senior de Helmstadt confert. Duo 
iurati. Commissarius hie non habet expensas. Cathedraticum: 
3 fl. Domini in Valle 8 dant 2 fl. et domicelli de Helmstadt 
tertium. Synodalia : ignile 1 hi. , maechanicus 1 alb. , aedituus 
colligit, iurati et scabini nihil, adjudicant, eis duos maecha- 

1 ©tom&adf) SBe&.=2l. ©ingfjeim. 

3 sc. Wimpinensi. 



Digitized by VjOOQ 1C 



413 

nicos dandos de jure et tertium de consuetudine. Domini in 
Valle conservant tectum chori, domum plebani; fabrica con- 
servat totam ecclesiam et omnia necessaria. Armigeri de 
Helmstadt dederunt longo tempore et citra memoriam homi- 
num vinum ad missas et sal benedictum et iurati allegant 
praescriptionein. Similiter disponunt et fovent animalia semi- 
nalia. Plebanus, armigeri praefati et iurati disponunt aedi- 
tuum. (127 v.) Plebanus recipit fructus coemiterii. Capellani 
conservant domos suas. Bona immobilia capellae beatae 
Mariae Virginis in oppido non bene coluntur, quare pereunt. 

Helmstadt inferior. 1 
Ecclesia parochialis, st. Mauritius patronus. Domini in 
valle Wimpinensi conferunt. Ibidem a dextris altare beatae 
Mariae Virginis confirmatum, primissaria habet domum et 
non residentem, regitur per commendam; armigeri nominati 
et domini praefati praesentant. Ibidem a sinistris altare 
st. Quirini, consecratum tantum. Filiae Synodales 2 sunt: 
Helmstadt superior, Richarthausen, Hag, Fliensbach, Bargen. 
Duo iurati. Commissarius hie non habet expensas. Cathe- 
draticum: 3 fl. , pastor dat V* fl., capellanus */* A-> domini 
Theutonici 1 fl., armigeri de Helmstadt */» fl. et domini in 
Valle d / 2 A- Synodalia: ignile 1 obolum antiquum, maechani- 
cus 1 alb., aedituus colligit, adjudicant eis duos maechanicos. 
Aedituus nihil dat. (128) Decimatores conservant turrim in 
tectura, animalia seminalia. Fabrica conservat ecclesiam et 
omnia necessaria. Plebanus et iurati disponunt aedituum. 
Plebanus recipit fructus coemiterii. Domini in Valle conser- 
vant domum plebani. Plebanus primissarius debet conservare 
domum suam. Valde conqueruntur de non residentia sive ab- 
sentia sua; habitat Laudenburgae dictusque est dominus 
Petrus Pistoris. Fabrica habet singulis annis 46 fb olei, 7 % 
cerae, 4 % hi., 20 maldra frumentorum. In debitis 12 ft hi. 
In promptis 6 fl. 

Helmstadt superior, filia Synodalis. 
Ecclesia parochialis, st. Laurentius patronus, senior de 
Helmstadt confert. Ibidem a dextris altare st. Wendalini con- 

1 ttntertjehnftatt ift auSfleganfien t>fll. SBibber 1, 439. 

2 fcehnftatt, Sdeid^artSljaufen, glinS&adj unb SBargen SBej.^. ©inSljeim; 
§aag 93ej.=2t. @&erfeadj. 



Digitized by VjOOQ 1C 



414 

firmatum , habet domum et residentem , armigeri de Helmstadt 
conferunt. Ibidem capella st. Wolffgangi et Erhardi episcoporum 
stipendiata; ibidem a sinistris altare beatae Mariae Virginis 
(128 v.) confirmatum, praefati armigeri conferunt. Ibidem 
ante chorum altare st. Cruris consecratum tantum. Duo iurati. 
Decimatores conservant chorum , turrim et tectum turris , ani- 
malia seminalia, excepto primissario, qui nihil conservat de 
his. Fabrica conservat omnia necessaria ecclesiae. Plebanus, 
armigeri et iurati disponunt aedituum, et armigeri dant sala- 
rium. Plebanus et fabrica recipiunt fructus coemiterii. Pastor 
conservat domum plebani. Capellani conservant domos suas. 
Hie adjudicant ipsis duos maechanicos et pastori unum. 
Fabrica habet singulis annis 12 maldra frumentorum, 3 ft hi. 
In debitis 8 ft hi. In promptis 4 fl. 

Bargen, filia Synodalis. 

Ecclesia parochialis, st. Petrus patronus, armiger Philip- 
pus de Ernberg confert. Ibidem a dextris altare st. Wenda- 
lini consecratum tantum. Ibidem a sinistris altare beatae 
Mariae Virginis confirmatum, (129) habet domum et resi- 
dentem , praefatus armiger confert. Duo iurati. Cathedraticum : 
4 p den. Adjudicant, quod communitas dat 2 den. ex an- 
tiqua consuetudine. Coemiterium est munitum fortiliciis et 
sunt multae domus in eo. Sacerdotes conservant tectum chori. 
Fabrica conservat omnia necessaria ecclesiae; decimatores 
animalia seminalia. Primissarius conservat domum suam. Ple- 
banus, armiger et iurati disponunt aedituum. Plebanus recipit 
fructus coemiterii. Plebanus conqueritur, quod domus sua sit 
ruinosa valde. Ecclesia habet singulis annis 6 ft hi. , 12 mal- 
dra frumentorum, 5 ft cerae; in debitis 5 ft hi. 

Richardtshausen, filia Synodalis. 

Ecclesia parochialis, st. Cecilia patrona, domini in valle 
Wimpinensi conferunt. Ibidem altare beatae Mariae Virginis 
consecratum tantum. Cathedraticum: 4 /J den., domini in 
Valle dant. Synodalia : ut supra. Scabini , aedituus et custodes 
animalium nihil dant. (129 v.) Hie adjudicant, eis tres mae- 
chanicos fore dandos. Domini praefati conservant turrim, 
chorum, domum plebani. Fabrica conservat corpus, omnia 



Digitized by VjOOQ 1C 



415 

ornata. Coemiterium est munitum in modum castri. Com- 
munitas praesentat duos vel tres et inter illos habet eligere 
unum in aedituuin. Plebanus recipit fructus coemiterii. Media 
pars decimae minoris nutrit animalia seminalia et duo laid 
habent. Domus plebani est ruinosa. 

Hag, filia Synodalis. 

Ecclesia parochialis, st. Lampertus patronus. Communitas 
ibidem confert. Ibidem altare beatae Mariae Virginis conse- 
cratum tan turn. Duo iurati. Synodalia: ignile 1 hi., maecha- 
nicus 1 alb. Scabini, aedituus et custodes animalium nihil. 
Hie adjudicant eis 1 p den. Fabrica disponit omnia necessaria 
ad cultum divinum. Plebanus et iurati disponunt aedituum. 
Plebanus recipit fructus coemiterii. (130) Jurati non fecerunt 
computationem hoc anno. Animalia seminalia tenet com- 
munitas. Fabrica habet singulis annis 18 maldra frumen- 
torum, 3 ft hi. , 3 ft cerae. In debitis 30 ft hi. In promptis 
90 maldra siliginis et 6 maldra avenae. 

Flinsbach, filia Synodalis. 

Ecclesia parochialis, st. Agatha patrona. Dominus Joannes 
de Hirschorn miles confert. Ibidem altare beatae Mariae 
Virginis consecratum tantum. Sex iurati. Cathedraticum : 4 /3 
den. Synodalia: ut supra. Maior decima conservat tectum 
turris, animalia seminalia. Fabrica omnia necessaria intra et 
extra ecclesiam; murum coemiterii conservat fabrica et com- 
munitas, communitas duas partes et fabrica tertiam. Coemi- 
terium munitum est fortiliciis in modum castri et sunt domus 
in eo. Plebanus et iurati disponunt aedituum. Plebanus recipit 
fructus coemiterii. Pastor conservat domum plebani. (130 v.) 
Fabrica habet singulis annis 5 ft hi., 12 maldra frumentorum, 
12 ft cerae, 25 ft olei, nulla debita, nulla prompta. 

Waibstatt. 1 

Ecclesia parochialis , beata Virgo et Joannes Baptista sunt 
patroni. Dominus suflraganeus episcopi Spirensis confert. Ibi- 
dem a dextris altare st. Crucis , confirmata primissaria , habet 
domum et residentem. Ibidem altare st. Sebastiani annexum 

1 SBat&ftabt Se^Sin^eim. 



Digitized by VjOOQ IC 



416 

capellae extra muros, habet domum et residentem. Ibidem 
altare st. Otiliae et dei (?) exulum sive pauperum bene do- 
tatum ; ego audivi, quod confirmatio pendeat ob certam causam 
apud Vestram Reverendam Paternitatem. Ibidem a sinistris 
altare st. Leonhardi confirmatum , habet domum et residentem. 
Ibidem in sacristia altare consecratum in honorem lanceae et 
clavorum Christi. Ibidem extra muros capella beatae Mariae 
Virginis annexa ut supra. Omnia confert suffraganeus. Filiae 
Synodales sunt: Epfenbach 1 , Spechtbach, Eschelborn, Niden- 
stein et Daistbach. Tres iurati. Commissarius hie nullas habet 
expensas. (131) Cathedraticum: 3 ft hi. Synodalia: 5 hi. 
Pastor conservat tectum turris, domum plebani, horreum (ex 
toto corruit), animalia seminalia. Fabrica disponit omnia ne- 
cessaria ccclesiae. Plebanus et iurati disponunt aedituum. Ple- 
banus recipit fructus coemiterii. Capellani tenentur conservare 
domos suas. Dominus Joannes Heckher, altarista st. Leonhardi 
dimittit domum et horreum devastari ob negligentiam tecturae. 
Similiter vendit stramina et fimum , et sic pereunt bona bene- 
ficii. Quidquid communitas tractare habet, faciunt in ecclesia 
dominicis et festis diebus post sermonem magno clamore, ut 
singuli audire possint et sic interrumpunt suis clamoribus et 
causis profanis divina officia. Et ille mos est quasi in omni- 
bus locis circumjacentibus, nee sunt inducendi, ut ab hujus- 
modi factis desistant. Capellani ibidem in die corporis Christi, 
quando portabant venerabile sacramentum eucharistiae , lege- 
runt evangelia (ut moris est) sine vestibus sacris, imo sine 
stola, nee volunt astare plebano diebus festis, nisi det eis 
prandium. Plebanus recusat, quia dicit, quod non teneatur. 
(131 v.) Et valde opus esset, ibi facere unam unionem sive 
statutum , semper sunt infesti plebanis. Fabrica habet singulis 
annis 18 ft, 11 hi., 26 maldra frumentorum, 2 1 /* ft cerae, 
70 ft olei. In debitis 36 ft hi. et 1,8 hi. In promptis 14 mal- 
dra avenae, 8 maldra siliginis, 6 maldra speltae. 

Epfenbach, filia Synodalis. 
Ecclesia parochialis, st. Joannes Baptista patronus. Abba- 
tissa in Lobenfeldt 2 confert. Ibidem altare st. Mariae et 

1 ©pfenbad), ©fcfjeftronn, SReibenftein unb 2>at3bac§ SBe^SC. ©in^eim; 
©pedfjbad& 93ej.=2l. §eibelberg. 

2 9tonnenftofter Sobenfelb bet ^eibelberQ. 



Digitized by VjOOQ lC 



417 

Magdalenae, confirmata primissaria, habet domum et resi- 
dentem. Domina praefata confert. Ibidem in villa capella 
dicta st. Crucis ndto consecrata. Ibi leguntur quandoque 
missae in altari portatili. Septem iurati. Cathedraticum : 4 /J 
den. Domina praefata dat. Synodalia: ignile 1 hi., omnes 
maechanici 5 hi. Abbatissa conservat turrim, animalia 
seminalia. Hie est magnus defectus in structura turris, et 
domina recusat. (132) Fabrica disponit omnia necessaria. Ple- 
banus et iurati disponunt aedituum. Plebanus recipit fructus 
coemiterii. Primissarius conservat domum suam. Fabrica 
habet singulis annis 20 maldra frumentorum, 14 IK hi, 16 ft 
olei, 7 ft cerae, in promptis 50 ft hi 

Spechtbach, filia synodalis. 

Ecclesia parochialis, st. Martinus patronus, procuratores 
capellae beatae Mariae Virginis in Neckhergemiinde conferunt. 
Ibidem a dextris altare st. Wendalini consecratum tantum. 
Ibidem a sinistris altare non consecratum. Septem iurati. 
Cathedraticum: 4 /J den., praedicti procuratores dant. Syno- 
dalia: ignile 1 hi., maechanicus 1 alb., adjudicant, eis quatuor 
dandos. Procuratores praefati conservant chorum, turrim et 
domum plebani. (132 v.) Fabrica omnia necessaria. Plebanus 
et iurati disponunt aedituum. Plebanus recipit fructus coemi- 
terii. Dominus ecclesiae fovet animalia seminalia. Abbas de 
Stonaw (sic!) habet dotem. Fabrica habet singulis annis 4 ft 
hi., 8 1 /* maldra frumentorum, 11 ft cerae, 12 ft olei. In de- 
bitis 20 ft hi 

Esselbronn, filia synodalis. 

Ecclesia parochialis, st. Margaretha patrona, Bleickher 
Landtschadt armiger confert. Ibidem a dextris altare omnium 
sanctorum consecratum tantum. Ibidem a sinistris altare 
st. Crucis consecratum tantum. Quinque iurati. Cathedraticum: 
4 den. Comes Ludovicus de Levenstein 1 den. Abbas in 
Schonaw 1 § den. et dominus Conradus de Steinach 2 /J den. 
Synodalia: ignile lhl, maechanicus 6 den., iurati nihil. Pa- 
stor tectum turris, domum plebani, est ruinosa et pastor 
vult, quod plebanus debeat earn reaedificare; sed plebanus 
recusat, et ista saepe fuerunt delata, (133) quare laid dicunt, 
quod de caetero nolunt obedire, nisi fiat executio de delatis, 

8eitfd&r. XXVII. 27 



Digitized by VjOOQ IC 



418 

quia frastra dicunt se deferre. Fabrica corpus, omnia ornata. 
Plebanus, dominium temporale et iurati disponunt aedituum. 
Aedituus recipit fructus coemiterii. Ftfbrica habet singulis 
annis 11 ft hi., 4 ft cerae. dn debitis 40 ft hi. 

Niedenstein, filia synodalis. 

Ecclesia parochialis, beata Virgo patrona, armigeri de 
Pfennungen * conferunt. Ibidem a dextris altare st. Crucis 
confirmatum, habet domum et residentem. Ibidem a sinistris 
altare st. Sebastiani et Fabiani confirmatum , habet domum et 
residentem; armigeri praefati conferunt ambo. Ibidem in sa- 
cristia altare st. Trinitatis et Salvatoris consecratum tantum; 
hie nullus iuratus, nee dantur hie synodalia, quia nemo hie 
habitat nisi duo coloni. Filia Daistbach. 2 Plebanus hie nihil 
scit de factis fabricae, (133 v.) nee habet clavem ad depo- 
situm, sed nobiles totum expediunt. Aedituus caruit habitu, 
ego praefixi eis mensem, ut disponerent sibi habitum, quod 
si non facerent, non deberet celebrare. Pastor conservat 
tectum chori, animalia seminalia, hucusque dedit sal bene- 
dictum, domum plebani. Fabrica procurat omnia necessaria. 
Aedituus recipit fructus coemiterii. Domicellus disponit in 
aedituum quern vult, plebano volente vel nolente. Capellani 
conservant domos suas. Fabrica habet singulis annis 12 IE hi., 
4 maldra siliginis, 15 ft cerae, 144 ft olei; in debitis 9 ft hi. 

Daistbach filia. 

Capella beatae Mariae Virginis confirmata , habet domum 
et requirit residentem, sed non residet. Mathias Rammung 
armiger confert. Ibidem duo altaria non consecrata, celebrant 
tamen in altaribus portatilibus. Duo iurati. Synodalia: ignile 
1 hi., maechanicus 6 den. Fabrica conservat omnia et recipit 
fructus coemiterii. Armiger praefatus dat vinum ad missas, 
sal benedictum, (134) animalia seminalia. Armiger et com- 
munitas disponunt aedituum. Pauperes conqueruntur de capel- 
lano , quod rarissime celebret. Similiter tenetur singulis quatuor 
temporibus peragere anniversarium cum quatuor sacerdotibus 
et disponere candelas in pondere 2 ft, et inde habet magnum 

1 t>. SSenningen. 

2 2)ai§&ad) 93e&.=2l. ©in^eim. 



Digitized by VjOOQ 1C 



419 

emolumentum , sed tamen non fecit in sesqui annis. Bona 
eius laboriosa otnnino devastantur et pereunt. Capella habet 
singulis annis l 1 /* maldra siliginis, 5 ft olei, 6 ft hi., nulla 
debita, nulla prompta. 

Hoffen. 1 

Ecclesia parochialis , st. Vitus et Georgius patroni. Ibidem 
a dextris altare st. Catharinae et Matthiae , confirmata primis- 
saria, habet domum et residentem. Dominus Joannes de 
Hirschorn miles confert. Ibidem a sinistris altare beatae 
Mariae Virginis consecratum tantum. Septem iurati. Commis- 
sarius sero suscipitur reverenter et bene tractatur, mane simi- 
liter et potest vocare plebanum, capellanum et aedituum. 
Cathedraticum : 10 alb. (134 v.) Synodalia : ignile 1 hi., 
maechanicus 6 den. Adjudicant, eis duos maechanicos fore 
dandos. Coemiterium hie est munitum in modum castri et 
sunt in eo domus et cellaria. Pastor tenetur conservare domum 
plebani, chorum et turrim; fabrica corpus et omnia neces- 
saria; communitas murum coemiterii. Aedituus dat sal bene- 
dictum. Plebanus, iurati et scultetus disponunt aedituum. Ple- 
banus recipit fructus coemiterii. Ignorant, quis teneatur con- 
servare domum capellani. Fabrica habet singulis annis lO 1 /* ft 
hi., 12 maldra frumentorum, 5 ft cerae, 39 ft olei. Altare 
beatae Mariae Virginis habet singulis annis 12 ft, 17 hi., 
5'/2 ft cerae. 

Dorn 2 , filia Synodalis. 

Ecclesia parochialis, st. Nicolaus patronus, quidam in 
ecclesia Spirensi confert. Ibidem a dextris altare beatae 
Mariae Virginis consecratum tantum. Ibidem a sinistris altare 
non consecratum et (135) ibi celebratur in altari portatili. 
Tres iurati. Cathedraticum: 10 alb., dat pastor. Synodalia: 
ignile 1 hi., maechanicus 5 den., maechanica 3 den., iurati 
et aedituus nihil. Adjudicant, eis unum maechanicum dandum. 
Credunt, quod pastor teneatur conservare turrim et tecturam. 
Fabrica disponit omnia necessaria cultus divini. Plebanus, 
iurati et communitas disponunt- aedituum. Decimatores ani- 
malia seminalia , domum plebani. Plebanus recipit fructus coe- 

1 §offen$eim 93ej.-2l. ©inSljeim. 

2 Eileen 93e&.=2l. ©tn&jeim. 

• 27* 



Digitized by VjOOQ 1C 



420 

miterii. Joannes de Venningen armiger habitans in Zutzen- 
hausen 1 cepit Claus Kercher, in via, quando ivit ad syno- 
dum sanctam. Fabrica habet singulis annis 21 $ hi. , 7 ft 
cerae, 47 ft olei, 3 1 /* amas vini, 5 maldra siliginis., 

Baldfeldt 2 , filia Synodalis. 

Ecclesia parochialis, st. Crux patrona, quidam'vicarius in 
ecclesia, Wimpinensi confert. Ibidem altare beatae Mariae 
Virginis consecratum tantum. Filiae Horrenbergkh et ber 
Dberljoff 8 . Quatuor iurati. Cathedraticum : 10 alb. (135 v.) 
Synodalia : ut supra. Adjudicant , ipsis duos maechanicos 
fore .dandos. Molitor dat 1 den. Similiter pistor. Pastor 
tectum chori conservare debet; fabrica conservat corpus 
ac omnia animalia. Plebanus , iurati et scultetus dis- 
ponunt aedituum. Communitas disponit animalia serainalia 
et foventur in dote. Plebanus recipit fructus coemiterii. Ple- 
banus hie non residet, quia domum non habet et incolae multum 
gravantur ex eo propter pericula animarum, quae in dies 
accidere possunt. 

Esselbach. 4 

Ecclesia parochialis, st. Burckardus patronus, dominus 
Joannes de Hirschorn miles confert. Ibidem altare st. Crucis 
consecratum tantum. Ibidem extra villam capella st. Marga- 
rethae annexa plebaniae. Tres iurati. Cathedraticum: 80 den., 
10 alb., pastor et capellanus in Nidenstein dant. Synodalia: 
ignile 1 hi., maechanicus 1 alb., maechanica 4 den., molitor 
1 den. Adjudicant, ipsis duos maechanicos dandos. (136) 
Pastores chorum, turrim, animalia seminalia in dote, domum 
plebani; fabrica corpus, omnia necessaria. Plebanus et iurati 
disponunt aedituum. Plebanus recipit fructus coemiterii. Domus 
plebani non conservatur in tectura , quapropter perit. Plebanus 
dicit, quod pastor teneatur reformare, dicit etiam se non 
habere competentiam. Fabrica habet singulis annis 5 hi., 
3 maldra frumentorum, 9 ft cerae, 25 ft olei. In debitis 2 ft hi. 

1 3ujenljaufen $e&.=2l. ©in§$eim. 

2 »al&felb ft^M. 2BteSfod&. 

3 §orren&etg unb D&erljof S3e&.=2L 2Bte8loc§. 
* @fc$el&ad& 8q.&. ©insijeim. 



Digitized by VjOOQ 1C 



421 

Meckhesheim. 1 

Ecclesia parochialis, st. Martinus patronus, capellani illu- 
stris Principis Palatini Electoris conferunt. Ibidem altare 
beatae Mariae Virginis, confirmata primissaria, habet domum 
et residentem. Plebanus confert. Ibidem in villa capella beatae 
Mariae Virginis, annexa primissariae. Ibidem altare st. Udal- 
rici, Martini et Wolffgangi episcoporum, consecratum tantum. 
Filia Zutzenhausen. (136 v.) Ibidem capella st. Sebastiani et 
Fabiani, confirmata primissaria, habet domum et residentem. 
Capellani praefati conferunt. Ibidem a dextris altare beatae 
Mariae Virginis consecratum tantum. Ibidem a sinistris altare 
st. Leonhardi consecratum tantum. Ibidem in oppido capella 
st. Joannis Baptistae consecrata tantum. Filiae synodales sunt: 
Monchzell et Mauer 2 . Octo iurati. Commissarius hie nullas 
habet expensas. Cathedraticum : 40 turnos = 4 % hi., colle- 
gium in Nova Civitate s dat duas partes et capellani principis 
dant tertiam partem. Synodalia : ignile 1 hi. , maechanicus 
1 den., molitor 1 fi den., faber-babata et habebit expensas, 
hospes 1 p den. , iurati nihil. Aedituus colligit. Adjudicant eis 
molitorem 4 . Decimatores conservant tectum chori, domum 
plebani; fabrica conservat corpus, omnia ornata, capellam in 
villa, aedituus dat sal benedictum. Plebanus et communitas 
disponunt aedituum. Plebanus recipit fructus coemiterii. Abbas 
Schonauiensis animalia seminalia de quadam curia (137), ca- 
pellani conservant domos suas. 

Zutzenhausen. 

Quatuor iurati. Synodalia: ignile 1 hi., maechanici dant 
iura sua iudicibus tempore synodi et non domino. Capella 
st. Sebastiani et Fabiani conservatur de suis reditibus. Ca- 
pellam in oppido conservant armigeri ibidem 5 . Plebanus et 
iurati disponunt aedituum. Joannes de Venningen armiger se 
intrudit et intrusit, quia ordinavit contra voluntatera plebani, 
quod omnis pedellus ibidem sit aedituus. Electio praecogatus 

1 2Ketfe3§eim SBej.^. §eibe(berg. 

2 TttntyeU unb Wlauex, $^.=21. £eibelberg. 

3 SReuftabt a. b. §aarbt. 
* $gl. oben <3. 399. 

5 $ie t>. SBenningen f. oben ©. 420. 



Digitized by VjOOQ 1C 



422 

spectat ad eum, et sic consequenter haberet disponere de cam- 
panaria, quod videtur plebano non tollerandum. Gommunitas 
animalia seminalia. Capellanus conservat domum suam. Ca- 
pella sive fabrica habet singulis annis 4 fl. In promptis 
44 « hi. 

Monchzell, filia synodalis. 

Ecclesia parochialis, st. Petrus patronus, Rupertus (137 v.) 
Monch de Rosenberg confert. Ibidem altare beatae Mariae 
Virginis consecratum tantum. Quinque iurati. Cathedraticum : 
4 den., plebanus dat. Synodalia: ignile 1 hi., maechanicus 
8 den. , iurati nihil. Adjudicant eis duos maechanicos. Ple- 
banus tectum chori , animalia seminalia ; fabrica corpus, 
omnia ornata. Aedituus sal benedictum. Plebanus et iurati 
disponunt aedituum. Plebanus recipit gramina in coemiterio, 
sed fabrica nuces. Fabrica habet singulis annis 9 fC hi. , 3 ft 
cerae. 

Muer, filia synodalis. 

Ecclesia parochialis, st. Lampertus et Bartholomaeus pa- 
tronus. Senior de Nieppenlingen ' confert. Ibidem a dextris 
altare beatae Mariae Virginis confirmatum, habet domum et 
residentem. Ibidem a sinistris altare st. Sebastiani et Nicolai 
confirmatum, habet domum et residentem; praefatus senior 
confert omnia. Quinque iurati. Cathedraticum: 4 p den., ar- 
miger 2 alb. et capellanus 2 alb. (138) Synodalia: ignile 
1 hi. , maechanicus 1 den. , iurati nihil. Adiudicant eis duos 
maechanicos et communitati unum. Decimatores conservant 
tectum chori; fabrica corpus, omnia ornata. Plebanus, armi- 
ger praefatus, iurati et communitas disponunt aedituum. Ple- 
banus recipit fructus coemiterii. Coemiterium est munitum in 
modum castri, extra cum fossa. Bruta intrant coemiterium de 
qastro. Pastor tenetur conservare domum plebani, capellani 
conservant domos suas. Hie olim fuerunt septem iurati et per 
Vestram Reverendam Paternitatem sunt instituti quinque, sic 
tameh quod unus de communitate eis assistat sublevando cen- 
sus ecclesiae. Nunc communitas se opponit, quiavolunt, quod 
unus eis iungatur in subsidium. Fabrica habet singulis annis 

1 aWufc Ijeifjen SfippenburQ »g(. SBibber 1, 374. 3n bem §cibelBerget 
©Ectnplar ftdjt rtd&tig fo. 



Digitized by VjOOQ 1C 



423 

18 maldra frumentorum , 11 ft hi. , 16 f£ cerae. In debitis 
15 ft hi. In promptis 6 fl. 

Rieselsheim. 1 

(138 v.) Ecclesia parochialis, st. Dionysius patronus, do- 
minus Joannes de Hirschorn miles confert. Ibidem a dextris 
altare beatae Mariae Virginis consecratum tantum. Ibidem a 
sinistris altare apostolorum consecratum tantum. Filia Ban- 
maden 2 . Septem iurati. Commissarius hie non habet expensas. 
Cathedraticum : 3 fl., pastor dat 1 fl. et domini in Alten 
Wisloch 2 fl. Synodalia : ignile 1 obol antiquum , maechanicus 
1 den., adjudicas ipsis quatuor maechanicos. Decimatores 
debent conservare tectum chori et hie tempore pluviali pluit 
in chorum. Decimatores duarum partium nolunt referre et 
dicunt quod pastor debeat. Fabrica conservat omnia alia. 
Plebanus et iurati disponunt aedituum. Plebanus recipit fructus 
coemiterii. Pastor conservat domum plebani. Fabrica habet 
singulis annis 36 ft hi., I 1 /* maldra siliginis, 21 ft cerae, 45 ft 
olei, nulla debita, nulla prompta-. 

Gauangelach. 3 

Ecclesia parochialis, st. Petrus patronus, fraternitas (139) 
beatae Mariae Virginis Heidelbergae confert. Ibidem a dextris 
altare st. Wendalini consecratum tantum. Ibidem a sinistris 
altare beatae Mariae Virginis confirmatura, habet domum et 
residentem, Philippus Bettendorfer armiger confert. Ibidem 
in sacristia altare st. Otiliae, Luciae et Jodoci consecratum 
tantum. FiliaeSynodales: Sandhausen, Geugberch et Hilsbach. 4 
Septem iurati. Commissarius non habet expensas. Cathedra- 
ticum: 3 fl. , praedicatores in Heidelberga dant. Synodalia: 
ignile 1 obi. antiquum, maechanicus 1 den., iurati nihil, 
adjudicant eis tertium maechanicum. Hie habet magnum de- 
fectum in albis, stolis et cingulis. Decimatores chorum eccle- 
siae a fundamentis, domum plebani, animalia seminalia; 
fabrica corpus, turrim ac omnia ornata ac necessaria. Aedi- 

1 ffteilfyeim (9ttfofoe3$ehn) 93ej.=2l. §«bel&erg t>gl. SBibber 1, 368—370. 

2 SBammentljal a3e$.=3t. §etbelberg. 

3 ©attangenod) 93e$.=2l. ©etbelberg. 

4 ©anbljaufen, ©ai&erg unb (SQ&albO §il§bad() *Be3.=2l. §etbel&erg. 



Digitized by VjOOQ 1C 



424 

tuus dat sal benedictum. Plebanus et iurati disponunt aedi- 
tuum. Plebanus recipit gramina in coemiterio, arbores fabrica. 
Bona altaris oranino pereunt , quia vendit fimum et stramina, 
similiter permutavit domum pro alia. (139 v.) Fabrica 
habet singulis annis 18 1 /* maldra frumentorum , 9 ft hi. , 9 fC 
cerae , 43 */« ft olei ; in debitis 50 ft hi. ; in promptis 8 maldra 
siliginis, 6 fl. 

Sandhausen 1 , filia synodalis. 

Ecclesia parochialis , st. Nazarius patronus , dominus 
Joannes de Hirschorn miles confert. Ibidem a dextris altare 
beatae Mariae Virginis confirmatum, habet domum et non 
residentem, collatio est in dubio. Ibidem a sinistris altare 
st. Joannis Baptistae consecratum tantum, olim in eo fuit 
beneficium, sed nunc est translatum ad Frawenweyler 2 . Sep- 
tem iurati. Cathedraticum : 4 den. Synodaiia: ignile 1 hi., 
maechanicus ad voluntatem commissarii. Adjudicant ipsis duos 
fore dandos. Sacerdotes de Ernsheim 3 conservant tectum 
chori; fabrica corpus, turrim ac omnia alia necessaria. 
Capellanus dat sal benedictum, conservat domum suam. Ple- 
banus et iurati disponunt aedituum. Plebanus recipit gramina 
in coemiterio, fabrica arbores. Decimatores domum plebani, 
animalia seminalia. Domus plebani periit propter absentiam 
plebani, quia non legitur. Horreum ex toto collapsum est. 
(140) Fabrica habet singulis annis 12 ft hi., 12 maldra fru- 
mentorum, 12 ft cerae, 15 ft olei; in promptis 10 maldra 
siliginis, 8 ft hi. Hanns Wienber, cellarius in castro Diels- 
berg, dicit, quod res fabricae hie non bene regantur et ex- 
hibuit , se velle probare per registra. 

Geuberg, filia. 

Capella, st. Petrus patronus, fraternitas beatae Mariae 
Virginis Heidelbergae confert. Hie sunt omnia sacramenta 
praeter baptisterium. Septem iurati. Synodalia: ignile 1 hi., 
maechanicus 1 den., iurati nihil. Adjudicant ipsis duos 

1 3m ftarlSrofje* unb £>armftobter ©jemplar fteljt ©djaffljaufen, nut ba3 
§eibefl&etget §at ridfjttQ ©anbljaufen. 

2 grauenroetfer, auSflegangener Ort hex 2Bie3Iod). 

3 aSietteid^t ©tSfjetm hex §eppen§eim. 



Digitized by VjOOQ 1C 



425 

maechanicos. Fabrica conservat omnia aedificia ac ornata; 
communitas sal benedictum capellanus et iurati disponunt 
aedituum. Capellanus recipit fructus coemiterii. Decimatores 
quondam aedificaverunt domum capellani, sed nunc recusant. 
Deficiunt in agenda et in officiis mortuorum. Fabrica habet 
singulis annis 16 tf hi., 9 tf cerae, 18 t olei. 

(140 v.) Duelnheinu 1 

Ecclesia parochialis, st. Cyriacus patronus, armigeri de 
Dalheim conferunt. Ibidem altare beatae Mariae Virginis, 
confirmata primissaria, habet domum et residentem, armigeri 
de Nyperg conferunt. Ibidem a sinistrfs altare consecratum 
tantum. Filia Buernthall. 2 Sex iurati. Commissarius hie non 
habet expensas. Cathedraticum : 3 $ hi., dantur de dote. 
Synodalia : ignile 1 hi. , maechanicus 2 den. , jurati et aedituus 
nihil. Jurati adjudicant ipsis duos maechanicos. Jurati isto 
anno non fecerunt computationem de proventibus fabricae, 
quia sculteti dominorum temporalium volunt interesse compu- 
tationi, ut explorent, utrum fabrica habeat pecuniam, et 
quando sciunt fabricam habere pecunias, tunc domini mutu- 
antur tales pecunias , quod et hie timent fieri , quare distule- 
runt computationem. Pastor debet conservare tectum chori, 
domum plebani, animalia seminalia. Fabrica conservat corpus 
ac omnia necessaria. (141) Aedituus dat sal benedictum. Plebanus 
recipit fructus coemiterii. Fabrica habet singulis annis 7 tS hi., 
2 1 /* plaustra vini. 

Buerthall filia. 

Capella st. Galli annexa plebaniae in Duelnheim. Ibidem 
altare st. Margarethae consecratum tantum. Hie habent omnia 
sacramenta praeter baptismum. Synodalia: ut supra. Fabrica 
conservat omnia necessaria. Plebanus recipit fructus coemiterii. 
Capella habet singulis annis 10 ft hi., 12 ft olei; in debitis 
12 fC hi. ; in promptis 30 maldra siliginis. 

Miilhausen. 8 
Ecclesia parochialis, st. Maria Magdalena patrona. Dux 
Wirtenbergensis confert. Ibidem ante chorum altare beatae 



1 StteOjeim 8e^2l. 2Bie§(odj. 

2 metyal 93e&.=2t. 2Bie3(od&. 

3 afliUjUjaufen »ej.-2l. 2Bie8Ioc§. 



Digitized by VjOOQ 1C 



426 

Mariae Virginis, confirmata primissaria, habet domuni et re- 
sidentem. Illustris (141 v.) episcopus Spirensis et pastor con- 
ferunt. Filia Dierbach 1 . Ibidem capella non consecrata. Filia 
synodanda Rodenburg 2 . Quatuor iurati. Hie commissarius non 
habet expensas. Cathedraticum : 3 ft hi. ; pastor dat 15/3, 
episcopus 8 /3 den. et primissarius 8 /3 den. Synodalia: ignile 
1 hi., maechanicus 1 alb., raolitor duplum. Adjudicant eis 
tres maechanicos. Decimatores debent conservare chorura et 
tectum chori; fabrica corpus ac omnia alia necessaria; aedi- 
tuus sal benedictum; pastor domum plebani, taurum; epis- 
copus et primissarius aprum et arietem. Ignoratur, quis 
debeat conservare domum capellani; domus eius non bene 
conservatur , similiter bona laboriosa et maxime vineae 
pereunt, commulata et vendita sunt, et empta pars quarta 
decimae a domicello N. Fabrica habet singulis annis 16 tt hi., 
8 maldra frumentorum, 3 1 /* amas vini, 50 $E olei, 3 $E (142) 
cerae. In debitis 190 fC hi.; in promptis 3 plaustra vini, 6 
maldra siliginis, 10 maldra avenae. 

Rodenberg, filia synodalis. 
Ecclesia parochialis, st. Nicolaus patronus. Illustris Prin- 
ceps Palatinus Elector confert. Ibidem ante chorum altare 
st. Michaelis, confirmata primissaria, habet domum et resi- 
dentem. Princeps praefatus confert. Ibidem a sinistris altare 
beatae Mariae Virginis consecratum tantum. Decimatores con- 
servant tectum chori , animalia seminalia ; fabrica corpus, 
omnia necessaria ad divinum cultum. Plebanus, cellerarius, 
primissarius et iurati disponunt aedituum. Plebanus conservat 
domum suam et recipit fructus coemiterii. Capellanus conser- 
vare debet domum suam. 



(142 v.) Sedes Schweigern. 3 

Heimbsheim. 4 
Ecclesia parochialis, st. Hilarius episcopus patronus. Do- 
mini vallis Wimpinensis conferunt. Ibidem a dextris altare 



1 %f)aixnbati) %*iM. 2Bte3Iod&. 

2 9totljen&erg a3e&.=2l. 2Bte3lod&. 

1 ©d)roatgem ttrirt. D.$. Sratfenljetm. 



Digitized by VjOOQ 1C 



427 

beatae Mariae Virginis confirmatum , habet domum et resi- 
dentem, armigeri de Ernberg conferunt. Ibidem a sinistris 
altare st. Joannis Baptistae confirmatum, habet domum et 
residentem. Domini et armigeri praefati alternatis vicibus 
conferunt. In castro Ernberg 1 altare st. Albani consecratum 
tantum. (143) Filia Synodalis Mulbach. Duo iurati. Commis- 
sarius sero et mane suscipitur mettertius in dote vel alibi et 
fabrica facit expensas, iurati etiam intersunt. Quondam pis- 
catores consueverunt apportare bonos pisces, sed modo non 
sic adjudicant, nee veniunt piscatores. Cathedraticum : 4 ft hi., 
armigeri de Ernberg dant 1 fl. et Petrus Bremme de Sulm 2 , 
armiger 9 /3 den. minus 3 hi. et domini vallis Wimpinensis 
residuum. Synodalia: legitimus 1 hi., maechanicus 6 den., 
maechanica 3 den., aedituus colligit. Domini praefati conser- 
vant turrim et domum plebani ; fabrica conservat corpus , om- 
nia ornata , hostias , lumen perpetuum ; communitas murum et 
sepem coemiterii, animalia seminalia; plebanus vinum ad mi- 
sas, sal benedictum. Armigeri de Ernberg ex devotione dant 
vinum tempore communionis. Armigeri iam dicti, plebanus 
et communitas disponunt aedituum. (143 v.) Aedituus recipit 
fructus coemiterii , capellani debent conservare domos suas. 
Domus altaris beatae Mariae Virginis defectuosa est in tecto 
et nisi subveniatur, patietur grande damnum. Bruta intrant 
coemiterium. Fabrica habet singulis annis 8^2 fl. In promptis 
34 ft hi. 

Mulbach 8 , filia synodalis. 

Ecclesia parochialis, st. Valerius, Eucharius et Maternus 
patroni. Blickher de Venningen, armiger confert. Ibidem a 
dextris altare st. Valentini consecratum tantum. Ibidem a 
sinistris altare beatae Mariae Virginis consecratum tantum. 
Ibidem extra villam capella st. Nicolai annexa plebaniae. Ibi- 
dem altare st. Catharinae consecratum tantum. Synodalia: ut 
supra. Fabrica conservat omnia per totum. Armiger praefatus 
disponit aedituum. Aedituus recipit fructus coemiterii. Igno- 
rant, quis debeat conservare donjum plebani. (144) Fabrica 
habet singulis annis 10 ft hi. 

1 <5d)foj$ @F;ren&erg bet §em&jetm. 

2 SGecfarfuIm. 

s SRectormitpadj 93e$.=2t. SWoS&adj. ' 






Digitized by VjOOQ 1C 



428 

Wimpina. 1 

Ecclesia parochialis , beata Virgo patrona. Domini maioris 
ecclesiae Wormatiensis conferunt. Ibidem a dextris altare 
st. Quirini et sunt tria beneficia in eodem altari, habent do- 
mos et residentes. Decanus ecclesiae Wormatiensis confert, 
Ibidem altare st. Leonhardi et sunt in eo quatuor beneficia, 
habent domus et residentes. Decanus praefatus confert. Ibidem 
in sacristia altare st. Sebastiani consecratum tantum. Ibidem 
a sinistris altare st. Joannis Evangelistae et sunt in eo duo 
beneficia, habent domus et residentes, decanus supradictus 
confert. Ibidem altare apostolorum confirmatum , habet domum 
et residentem, consulatus ibidem confert. Ibidem altare 
st. Crucis confirmatum, non habet domum, sed habet resi- 
dentem. Jamdictus decanus confert. Ibidem in oppido capella 
st. Nicolai confirmata, habet (144 v.) domum et non resi- 
dentem. Abbas in Sunczen 2 confert et in aula regis. Ibidem 
etiam in campis capella- non consecrata, nee est ibi altare 
consecratum tantum, sed frequenter celebrant ibi in altari 
portatili. Filia Hohenstadt 3 . Ibidem capella st. Walpurgis est 
annexa plebaniae. Duo iurati. Hie commissarius non habet 
expensas. Cathedraticum : 4 tJ hi. Domini maioris ecclesiae 
Wormatiensis dant. Synodalia: ignile 1 hi., pro quo dat aedi- 
tuus 8 /} den. 3 hi. Fabrica conservat omnia necessaria intra 
et extra ecclesiam ad divinum cultum pertinentia, domum 
campanatoris. Consulatus disponit aedituum. Domini maioris 
ecclesiae Wormatiensis conservant domum plebani. Consulatus 
hie non denunciat excessus populi ad forum ecclesiasticum 
spectantes, sed ipsi emendant tales. Hie non denunciant in 
ecclesia, sed veniunt ad commissarium , ad domum plebani 
nihil deferendo nisi synodalia. Ego insteti contra eos, sed 
frustra, quia dicunt, quod aliter 4 ibi non fuerit observatum. 
(145) Omnes plebani in drcuitu conqueruntur de monachis, 
videlicet praedicatoribus 5 , quia avertunt populum a plebanis, 
dicendo, quare confitemini plebanis, qui excessistis in casibus 
episcopalibus, ipsi non habent vos absolvere, sed venite ad 

1 SBtmpfen am 93erg in §effen. 

2 



3 §oljftabt flr. SOBimpfen. 

* $a3 flarlSruljer uttb 2)artnftfibter @&emplar Ueft irrig: cultum. 

5 namitd) beg ©tifteS SBimpfen. 



Digitized by VjOOQ 1C 



429 

nos , qui habemus autoritatem. Ipsi etiam recipiunt publicos 
peccatores iniungendo eis poenitentiam solennem in mona- 
^terio sive conventu dictorum monachorum. Fabrica habet 
singulis annis 25 fl. 

Rappenaw *, filia Synodalis. 

Ecclesia parochialis, st. Joannes Baptista patronus, David 
de Helmstadt armiger confert. Ibidem altare beatae Mariae 
Virginis consecratum tantum. Duo iurati. Synodalia: ignile 
1 hi., maechanicus 4 den. Fabrica disponit omnia necessaria. 
Plebanus, domini villae et communitas disponunt aedituum. 
Communitas disponit animalia seminalia. Aedituus recipit 
fructus coemiterii. Ignoratur, quis debeat conservare domum 
plebani. (145 v.) Fabrica habet singulis annis 7 U hi. , 7 
maldra frumentorum. In debitis 12 fC hi. In promptis 9 fl. 

Vallis Wimpinensis. 2 

Ecclesia parochialis, st. Georgius patronus, custos eccle- 
siae vallis Wimpinensis confert. Ibidem altare beatae Barbarae 
consecratum tantum. Tres iurati. Commissarius hie non habet 
expensas. Hie nullum datur cathedraticum , nee synodalia. 
Non habent agendam, missalia nihil valent. Hie non habent 
aedituum et saepe fiunt confusiones, quando plebanus debet 
administrare sacramenta vel feriatis diebus celebrare, quip, 
non habent campanatorem , sed festivis diebus magistri 
fabricae praesunt. Fabrica conservat omnia necessaria cultus 
divini et habet singulis annis 20 fl. In debitis 16 fl. 

Biberach. 8 

(146 v.) Ecclesia parochialis, st. Cornelius et Cyprianus 
et sancta Crux patroni, praepositus ccclesiae Wormatiensis 
confert. Ibidem altare beatae Mariae Virginis consecratum 
tantum. Filia synodalis Kirchausen 4 . Sex iurati. Commissarius 
suscipitur in dote metsecundus vel tertius sero et mane , si- 
militer iurati et habebunt expensas honestas et fabrica solvet. 

1 SRappenau S3e|.=2l. ©inS^eim. 

2 SBBimpfen im $§al in §ef(cn. 
8 Si&erad) DM. §eU&rotm. 

4 $trc§§aufen D.21. §eU&ronn. 



Digitized by VjOOQ 1C 



^*- 



430 



Cathedraticum : 3 fl. , praepositus dat 1 fl., domini maioris 
ecclesiae dant 2 fl. Synodalia: ignile 1 hi, maechanicus 
4 den. Praepositus tenetur conservare chorum , turrim , domum 
plebani; fabrica corpus, omnia ornata ac necessaria. Com- 
munitas dat sal benedictum, sepem coemiterii, et ligna an- 
tiqua sepis recipit plebanus. Plebanus et communitas dispo- 
nunt aedituum. Plebanus recipit fructus coemiterii. Turris 
eget structura. Duae curiae dotem , animalia seminalia. 
(146 v.) Fabrica habet singulis annis 15 maldra frumen- 
torum, 24 l£ cerae, 3 fl. 

Kirchausen, filia synodalis. 

Ecclesia parochialis, St. Albanus patroniis. Magister or- 
dinis Theutonicorum confert et regitur per fratrem ordinis. 
Ibidem a dextris altare st. Albani consecratum tantum. Ibidem 
a sinistris altare beatae Mariae Virginis consecratum tantum. 
Duo iurati. Cathedraticum : 4 /3 den. Plebanus ibidem dat. 
Synodalia: ignile 1 den., maechanicus 4 den. Magister Theu- 
tonicorum conservat turrim, domum plebani; fabrica disponit 
omnia necessaria. Plebanus disponit aedituum, animalia semi- 
nalia. Aedituus recipit fructus coemiterii. Fabrica habet sin- 
gulis annis 6 maldra siliginis, 7 maldra avenae, 6 ft hi. In 
debitis 40 ft hi. 

Isesheim maior. 1 

Ecclesia parochialis, st. Mauritius cum sociis suis est 
(147) patronus. Abbatissa in Liechtenstern 2 confert. Ibidem 
altare beatae Mariae Virginis consecratum tantum , habet 
census ac debita. Filia synodalis minor Isesheim 3 . Duo iurati. 
Commissarius sero et mane suscipitur in domo plebani metter- 
tius cum honestis expensis. In coena sunt etiam scultetus 
et iurati, in prandio vero scultetus, duo iudices, iurati et 
aedituus. Cathedraticum: 3 fl., domina praefata dat 2 fl., 
Ebbert Nydeckher armiger 1 fl. Synodalia : ignile 1 hi. , mae- 
chanicus 6 den. et maechanica 3 den. Domina praefata con- 
servat chorum, turrim, domum plebani; fabrica corpus et 

i Dfcemfteljetm DM. ^etlfcronn. 

2 Stfterjiettjer^onnendofter Std&tenftern D.21. SBemS&erg. 

* Unteteifig^eim D.21. $ett&ronn. 



Digitized by VjOOQ lC 



431 

omnia alia necessaria cultus divini. Communitas conservat 
murum coemiterii, animalia serainalia. Plebanus recipit fructus 
coemiterii. Fabrica habet singulis annis 6 maldra siliginis, 
6 maldra avenae, 3 ft cerae. In debitis 7 ft hi. In promptis 
2 ft hi. Altare beatae Mariae Virginis in eadem ecclesiae 
habet singulis annis i \% fl. In debitis 7 fl. , 89 ft hi. (147 v.) 
In promptis 9 vaccas , deinde cedunt 9 ft hi, , 4 /J hi. et 84 
oves , deinde cedit lana , aestimatur singulis annis pro 6 fl. 
Item 20 fl., 10 /J hi. 

Isesheim minor, filia synodalis. 

Ecclesia parochialis , st. Cunibertus patronus , Conradus de 
Lamersheim armiger confert. Ibidem altare beatae Mariae 
Virginis consecratum tantum , tamen legitur in eo omni septi- 
mana una raissa, quia habet paucos reditus. Duo iurati. Ca- 
thedraticum: 4 /3 den., plebanus dat. Synodalia: ignile 1. hi., 
maechanicus 6 den. , maechanica 3 den. Abbatissa in Liechten- 
stern conservat tectum chori, domum plebani; fabrica omnia 
alia necessaria ecclesiae , imo etiam ecclesiam conservat. Cam- 
panaria nihil habet, quare communitas in locationem custodiae 
campi inserit etiam officium custodis ecclesiae, et sic omnis 
custos campi est aedituus , qui etiam recipit fructus coemiterii. 
Communitas animalia seminalia praeter aprum, quern disponit 
quidam de dote. (148) Fabrica habet singulis annis 30 hi., 
1 ft cerae, 10 maldra frumentorum. In debitis 6 ft hi., 12 
maldra siliginis. In promptis 1 ft hi., sex vaccas, quinque 
oves. Est hie in coemiterio domus quaedam, quam fecit fieri 
abbatissa et in <ea est stabulum equorum, omnibus venienti- 
bus cum equis commune. Timendum est, quod ibi fiant alia 
illicita. 

Kochendorff. 1 

Ecclesia parochialis , st. Sebastianus patronus. Domini 
vallis Wimpinensis conferunt. Ibidem a dextris altare st. Viti 
et beatae Mariae Virginis, confirmata primissaria. Domini 
praefati conferunt. Ibidem a sinistris altare st. Fabiani con- 
secratum tantum. Duo iurati. Commissarius sero suscipitur in 
dote mettertius et habebit honestas expensas, mane similiter, 
et intersunt scultetus, iurati et aedituus et piscatores qui 

1 flodjenborf 0.91. Sftecfosfulm. 

Digitized by VjOOQ 1C 



432 

dant bonos pisces. Jurati solvunt expensas de bonis sanctorum, 
molitor et pistor tortos. Cathedraticum: 4 U hi, armigeri de 
Sickhingen dant 10 hi., armigeri dicti die Greckhen 1 5 
den. et domini praefati dant 3 # hi. (148 v.) Synodalia: 
ignile 1 den., maechanicus 6 den. Domini jam dicti debent 
conservare chorum, turrim, domum plebani. Plebanus conque- 
ritur, se non habere horreum, aprum et arietem de dote. 
Fabrica conservat corpus, similiter omnia alia necessaria. 
Communitas murum coemiterii. Aedituus dat sal benedictum 
et recipit fructus coemiterii. Plebanus et communitas dispo- 
nunt aedituum. Plebanus disponit et fovet taurum. Turris est 
maxime ruinosa. Fabrica habet singulis annis 7 maldra sili- 
ginis, 5 maldra avenae, 4 ft hi., 10 fE cerae, 2 amas vini. 
In debitis 24 fl. , 22 # hi., 36 maldra frumentorum, 33 fl 
cerae; in promptis nihil. 

Beckhingen.* 
Ecclesia parochialis, st. Pancratius patronus, armigeri de 
Beckhingen conferunt. Ibidem altare beatae Mariae Virginis 
consecratum tantum. Ibidem (149) in campis capella st. Ni- 
colai consecrata tantum. Quatuor iurati. Commissarius sero et 
mane suscipitur in domo hospitis mettertius et sancti solvunt. 
Cathedraticum: 3 fl. Dominus Conradus de Beckhingen dat 
1 fl., cives Heilprunnenses 1 fl., Carmelitae extra muros Heil- 
prunnenses 2 fl. Synodalia: ignile 1 hi., maechanicus 6 den. 
Fabrica conservat omnia necessaria , sal benedictum et recipit 
fructus coemiterii. Adjudicarunt tamen, quod decimatores de- 
beant conservare chorum et turrim. Communitas conservat 
sepem coemiterii, ossarium, animalia seminalia. Plebanus et 
scabini disponunt aedituum. Ignorant, quis debeat conservare 
domum plebani et est maxime ruinosa et simpliciter nihil 
valet propter antiquitatem et est reformata anno 1520 et du- 
dum antea 3 . Fabrica habet singulis annis 3 If hi., 6 maldra 
frumentorum, 5 ft cerae; in debitis 9 fl. 

Nechhergartach. 4 
(149 v.) Ecclesia parochialis, st. Petrus patronus, com- 
mendator ordinis Theutonicorum Heilprunnensis confert Ibidem 

1 ©red o. tfodjenborf f. 3eitfdjrift 26, 229. 

2 835(fittgett 0.21. §etf&romt. 
8 Sujafc De§ ©opiften. 

* 9ftector(jartac§ 0.21. $ett&ronn. 



Digitized by VjOOQ 1C 



433 

altare beatae Mariae Virginis consecratum tantuin. Filia 
Franckhenbach 1 . Ibidem capella st. Albani consecrata tantum. 
Hie habent omnia sacramenta et sepulturam praeter bapti- 
sterium. 

Filia Bellingen. 2 

Ibidem capella sanctorum Petri et Pauli consecrata tantum. 
Duo iurati. Commissarius sero et mane suscipitur in dote 
mettertius. Plebanus , iurati , scultetus et aedituus etiam inter- 
sunt et fabrica facit expensas. Cathedraticum : 3 fl., deci- 
matores dant. Domini Theutonicorum ordinis, cives Heil- 
pronnenses, praesentia Heilprunnensis et praedicatores in monte 
Wimpinensi. Synodalia: ignile 1 hi., maechanicus 3 den., 
aedituus colligit. Fabrica conservat omnia intra et extra eccle- 
siam pertinentia ad divinum cultum. (150) Plebanus et com- 
munitas disponunt aedituum. Aedituus recipit fructus coemi- 
terii. Communitas disponit animalia seminalia. Commen- 
dator praefatus conservat chorum, domum plebani. Communi- 
tas in Bellingen raro visitat ecclesiam parochialem, sed Ises- 
heim. Fabrica habet singulis annis 15 maldra frumentorum, 
8 fC cerae. In promptis 100 fl., 40 maldra siliginis, nulla 
debita. 

Franckhenbach. 

Capella in Franckhenbach sive fabrica sua habet singulis 
annis 3 ft cerae; in debitis 3 fl., in promptis 1 fl., 3 maldra 
siliginis. 

Grossengartach. 3 

Ecclesia. parochialis , st. Laurentius patronus , et capellani 
in Odenheim conferunt Ibidem a dextris altare beatae 
Mariae Magdalenae consecratum tantum. Ibidem a sinistris 
altare beatae Mariae Virginis consecratum tantum. Ibidem 
ante chorum altare (150 v.) sanctae Elisabeth, confirmata 
primissaria , habet domum et residentem , praefati domini con- 
ferunt. Ibidem in villa capella beatae Mariae Virginis conse- 
crata tantum. Filiae synodales sunt Northeim et Schluchtern. 4 

1 granfen&adj D.2t. §eU&ronn. 

2 2fa3gegcmgencr Drt hei 3ftetfarQartad&. 

3 ©rojsgartadj D.31. §etI6ronn. 

4 9torbl)emt 0.21. $8ratfenf)eim ; <5d;Iutf)tew S8ej.=2l. ©ppingen. 
3citf(^r. xxvii. 28 



Digitized by 



Goog 



434 

Duo iurati. Commissarius hie nullas habet expensas , sed com- 
missarius dat prandium sacerdotibus de consuetudine. Cathe- 
draticum: 4 <& hi., dant domini praefati. Synodalia: ignile 
1 hi., maechanicus 6 den., iurati et scabini nihil. Adjudicant, 
eis duos maechanicos dandos. Plebanus conqueritur de mona- 
chis in Wimpina, quod distrahant populum a confessionibus 
sibi faciendis, similiter plures alii conqueruntur et dicunt, 
quod non sit eis opus, ut petant licentiam a suis plebanis, 
quando volunt accedere eos, sed monachos. Porci, oves, vaccae *, 
similiter alia bruta intrant coemiterium. Ego insteti apud eos } 
ut facerent crurifragam. Responderunt , quod domini de Oden- 
heim haberent unam domum in coemiterio, in quam veherent 
blada et vina sua cum quadrigis, similiter haberent stabulum 
equorum in ea domo et sic non possent; sunt etiam aliae do- 
mus in eo. Domini praefati debent conservare turrim, nunc 
minatur (151) ruinam, chorum, domum plebani, (plebanus 
conqueritur, quod defectum patiatur horrei) domum capellani; 
fabrica omnia necessaria ad cultum divinum. Fabrica et com- 
munitas conservant corpus ; communitas murum coemiterii, 
animalia seminalia. Scabini j>raesentant plebano tres viros, ex 
illis potest unum eligere in aedituum. Capellanus locavit bona 
sua immobilia perpetue pro annuo censu. Ecclesia sive corpus 
in maiore parte est innovatum propter ruinam et adhuc non 
est de novo consecrata, nee putant opus esse; ego dixi in 
contrarium , ex quo maior pars esset de novo constructa , opus 
esse earn de novo consecrare, quia characteres deleti. 

Schluchtern, filia synodalis. 

Ecclesia parochialis, st. Pancratius patronus, armigeri de 
Neyperg conferunt. Ibidem altare beajae Mariae Virginis, 
confirmata primissaria, habet domum (151 v.) et residentem. 
Praefati armigeri conferunt. Quatuor iurati. Cathedraticum : 
4 /3, Blickher de Venningen dat 4 alb. et pastor dat 2 alb. 
Synodalia: ignile 1 hi., maechanicus 2 den., scultetus et 
iurati nihil dant. Hie habet coemiterium munitum et sunt in 
eo multae domos et ante coemiterium habet aedituus domum 
suam, ut custodiat ecclesiam ac res laicorum, quae in coe- 
miterio recluduntur. Communitas conservare tenetur corpus 

1 £>aS ftavlZvufyv unb Starmfiabter (^emptor fefen aveae. 

Digitized by VjOOQ 1C 



435 

ecclesiae. Fabrica conservat omnia alia necessaria. Plebanus 
hucusque dedit vinum ad missas. Plebanus et communitas 
disponunt aedituum. Decima maior disponit animalia semi- 
nalia , sed pascuntur in dote. Pastor conservat domum plebani. 
Capellanus conservat domum suam. Fabrica habet singulis 
annis 6 # cerae, 9 ft hi., 10 maldra frumentorum, medium 
plaustrum vini. In debitis 6 $ hi. 

Northen, filia synodalis. 
(152) Ecclesia parochialis, st. Bartholomaeus patronus, 
Wipertus de Nova Domo armiger et dicti bie fiemltn alter- 
natis vicibus conferunt. Ibidem a dextris altare beatae Mariae 
Virginis consecratum tantum. Ibidem altare quoddam, et in 
eo est beneficium confirmatum, habet domum et residentem. 
Praedicti armigeri conferunt. Duo iurati, sed non comparue- 
runt propter dominum Wirttenbergensem , quia plebanus dicit, 
quod non audeant, nee dederunt cathedraticum. Ego dedi 
monitorium contra decimatores, sed vane. 

Schweygern. 1 
Ecclesia parochialis, st. Joannes Baptista patronus, armi- 
geri de Neyberg conferunt. Ibidem a sinistris capella st. Tri- 
nitatis et in ea altare st. Martini consecratum tantum. Ibidem 
altare st. Crucis , est annexum altari st. Georgii. Ibidem altare 
(152 v.) st. Catharinae confirmatum, habet domum et residentem 
Ibidem altare st. Barbarae confirmatum , habet domum et resi- 
dentem. Ibidem a dextris altare beatae Mariae Virginis con- 
firmatum, habet domum et residentem. Ibidem altare st. Ge- 
orgii confirmatum, habet domum et residentem. Ibidem parva 
capella, in qua est altare st. Bartholomaei stipendiatum , est 
annexum praesentiae. Ibidem altare st. Sebastiani confirmatum, 
habet domum et residentem, omnia conferunt praefati armi- 
geri. Ibidem in campis capella st. Sabinae, Mauritii et Viti, 
est annexa altari st. Michaelis. Ibidem altare beatae Mariae 
Virginis consecratum tantum. Ibidem in blica vulgariter 
lettener, altare st. Michaelis confirmatum, habet domum et 
residentem. Filiae synodales suntNyperg, Massenbach et Husen 2 . 
Tres iurati. Commissarius hie non habet expensas. Noluerunt 

1 ©djrocttgern D.21. SBratfenfjetm. 

2 -ftetpperg, 3)toffen&acE) unb §aufen DM, SBratfenfjetm. 

28* 

Digitized by VjOOQ 1C 



436 

hie adjudicare cathedraticum , nee potui eos inducere. Reperi 
in antiquo registro 4 ft, quas et dederunt armigeri de Ny- 
perg. Synodalia: ignile 1 hi., maechanicus 2 den. Est hie 
ubique confusio de collectura synodalium. (153) Fabrica con- 
servat totum corpus ecclesiae ac omnia ornata; armigeri 
praefati disponunt aedituum; decimatores animalia seminalia. 
Ignorant, quis debeat conservare domos plebani et capella- 
norum. Fabrica habet singulis annis 25 ft hi., 36 ft cerae, 4 
simerina lini. Habent hie synodalia pro derisu. 

Husen, filia synodalis. 

Ecclesia parochialis, st. Kilianus patronus, armigeri de 
Nyperg conferunt. Ibidem altare beatae Mariae Virginis, habet 
certos reditus et in eo legitur omni hebdomade una missa. 
Duo iurati. Cathedraticum nullum. Synodalia: ignile 1 hi., 
maechanicus 4 den. Fabrica conservat totam ecclesiam et 
omnia ornata et habet singulis annis 8 ft hi. , 18 maldra 
frumentorum, 10 ft cerae. In debitis 6 ft hi. 

Nyperg, filia synodalis. 

(153 v.) Ecclesia parochialis, st. Catharina patrona, ar- 
migeri de Nyperg conferunt. Ibidem a dextris altare beatae 
Mariae Virginis consecratum tantum. Ibidem altare st. Mauritii 
confirmatum, habet domum et residentem. Dux Wirttenbergensis 
confert. Ibidem in castro capella st. Georgii confirmata, habet 
domum et residentem , armigeri praefati conferunt. Duo iurati. 
Dant hie cathedraticum, sed nescio quantum, nee dederunt. 
Fabrica sustentatur ex eleemosynis. Communitas disponit ani- 
malia seminalia. Plebanus et scabini disponunt aedituum. 

Massenbach. 

Ecclesia parochialis, st. Georgius patronus, armigeri de 
Nyperg conferunt. Ibidem a dextris altare beatae Mariae 
Virginis , confirmata primissaria , habet domum et residentem, 
armigeri praefati conferunt. Ibidem a sinistris altare st. Se- 
bastiani consecratum tantum. Duo iurati. Synodalia: ignile 
1 hi, maechanicus 2 den. (154) Fabrica conservat totam 
ecclesiam ac omnia ornata. 



Digitized by VjOOQ 1C 



437 

Bonfeldt. 1 

Ecclesia parochialis , st. Margaretha patrona. Domini vallis 
Wimpinensis conferunt. Ibidem altare beatae Mariae Virginis, 
confirmata primissariaJ, habet domum et residentem. Domini 
praefati conferunt. Filia. Ibidem capella st. Crucis, est in ea 
beneficium confirmatum, habet domum et residentem. Rein- 
hardus de Helmstat armiger confert. Ibidem a dextris altare 
beatae Mariae Virginis consecratum tantum. Ibidem a sini- 
stris altare consecratum tantum , ignorant patronum. Filiae 
Vorfeldt et Treschlingen 2 . Duo iurati. Commissarius hie nul- 
las habet expensas. Cathedraticum : 3 fl. Magister praesen- 
tiarum vallis Wimpinensis dat. Synodalia: ignile 1 hi., maecha- 
nicus 6 den., maechanica 3 den. Aedituus colligit. Iurati et 
aedituus nihil dant. Adjudicant, ipsis duos maechanicos fore 
dandos. Domini praefati conservare tenentur turrim, animalia 
seminalia, domum plebani. (154 v.) Fabrica disponit omnia 
ornata. Plebanus et communitas diponunt aedituum. Primis- 
sarius tenetur conservare domum suam. Plebanus conqueritur, 
quod homines de Forfeldt (sunt incolae) rarissime visitant 
ecclesiam parochialem et plures nesciunt omnem dominicam, 
sed manent in oppido Forfeldt, et armiger ibidem instigat 
capellanum eiusdem loci ad praedicandum et arguendo dicit, 
quod non teneantur visitare ecclesiam parochialem, eo quod 
ibi habeant sacramenta. Fabrica habet singulis annis 8 maldra 
frumentorum 51t, 16/3hl.,8ft cerae. 

Forfeldt. 

Ibidem capella ut supra; fabrica eiusdem capellae conservat 
capellam et omnia ornata. Capellanus conservat domum suam. 
Synodalia: ut supra. Adjudicant ipsis duos maechanicos. 

Treschlingen filia. 

Ibidem capella st. Galli conseCrata tantum. Synodalia: ut 
supra. (155) Hie legitur omni hebdomade una missa. Fabrica 
conservat capellam et omnia necessaria et habet singulis annis 
6 fb hi., 4 maldra frumentorum. In debitis 15 U hi. 

1 Sonfeto 0.21. §eilBronn. 

2 fjiirfelb DM, Qeilhwrm, $refd)f linden SBe^St. ©in3$eim. 



Digitized by VjOOQ 1C 






438 

Gemmingen. 1 

Ecclesia parochialis, st. Martinus patronus , domini maioris 
ecclesiae Spirensis conferunt. Ibidem a dextris altare beatae 
Mariae Virginis confirmatum , habet domum et residentem. 
Domini praefati conferunt. Ibidem altare st. Crucis confir- 
matum, habet domum et residentem. Blickher de Gemmingen 
armiger confert. Ibidem altare st. Georgii confirmatum, habet 
domum et residentem. Eberhardus de Gemmingen confert. 
Ibidem a sinistris altare st. Catharinae confirmatum, habet 
domum et residentem. Blickher de Gemmingen confert. Ibidem 
altare st. Joannis Baptistae confirmatum , habet domum et re- 
sidentem. Philippus de Gemmingen confert. Ibidem capella 
et altare sanctae Trinitatis consecratum tantum. (155 v.) 
Filiae synodales sunt Stedtbach 2 et comparuerunt , Stedten, 
Niderhoffen et Gartach 3 an der Limpurg, non comparuerunt, 
quia sunt Wirttenbergensis dominii. Duo jurati. Commissarius 
hie nullas habet expensas. Cathedraticum : 4 lb hi. , decima- 
tores dant. Synodalia: ignile 1 hi., maechanicus 2 den., aedi- 
tuus colligit. Domini maioris ecclesiae Spirensis conservant 
chorum, turrim, domum plebani. Fabrica conservat corpus et 
omnia ornata ac necessaria praeter ad tria altaria, videlicet 
st. Joannis Baptistae, Georgii et beatae Mariae Virginis ac 
praeter ornata capellae st. Trinitatis. Plebanus et armigeri de 
Gemmingen disponunt aedituum. Aedituus recipit fructus coe- 
miterii. Decimatores disponunt ac fovent animalia seminalia. 
Collatores beneficiorum dant ligna ad conservationem domo- 
rum et capellani faciunt eas aedificari expensis suis. 

Stedtbach, filia synodalis. 

(156) Ecclesia parochialis, st. Georgius patronus. Domini 
maioris ecclesiae Spirensis conferunt. Ibidem in campis capella 
st. Viti consecrata tantum. Ibidem in campis domuncula quae- 
dam beatae Mariae Virginis et habet certos reditus. Audivi 
quod habeat 20 fl. et rustici habent in manibus suis. Syno- 
dalia : 1 /3 den. et 1 hi. Synodalia ex Niderhoffen 5 /3. 
Cathedraticum: ex Stedten 6 alb.; alia loca non visitantur, 

1 (SJemmmgen fteyM. (Sppingen.* 

2 ©teb&atf) SBe3.-2l. (Sppingen. 

3 ©tetten, SRieberljofen unb $teinQartad(j 0.21. SBratfenljetm. 



Digitized by VjOOQ 1C 



439 

quia sita sunt in dominio Wirttenbergensi. Recepi nihilominus 
a honorabili viro M. Joanne in Brackhenheim cathedraticum 
ex Kircheim 6 fl., cathedraticum ex Meinsheim 4 $ hi. , ex 
Brackhenheim 6 alb., ex Bottenheim 6 alb., ex Guckhlingen 
6 alb. , ex Pfaffenhoffen 6 alb. , ex Frawenzimmern l 6 alb. 
Synodalia: ex locis illis 14 alb., quia propter instantiam et 
petitionem praefati magistri Joannis Propmani sibi medium fl. 
pro laboribus suis asserit , etiam hactenus sic fuisse observatum. 

Kirchardt. 2 
(156 v.) Ecclesia parochialis, St. Egidius patronus, magi- 
ster ordinis Theutonicorum confert. Ibidem altare beatae 
Mariae Virginis et Barbarae consecratum tantum. Filia Ber- 
wangen 3 . Tres iurati. Hie volunt , quod delati in synodo de- 
ferantur per commissarium ad dominum nostrum reverendissi- 
mum, sed quod emendentur ad voluntatem eorum. Commis- 
sarius hie nullas habet expensas. Cathedraticum: 4 fb hi. 
Magister praefatus dat. Synodalia: ignile 1 hi., maechanicus 
6 den.; adjudicant ipsis duos. Magister praefatus conservare 
debet turrim, chorum, domum plebani, quae est valde rui- 
nosa et plebanus valde conqueritur de reparatione. Fabrica 
conservat corpus ac omnia alia necessaria. Plebanus dat vinum 
ad missas, animalia seminalia de dote. Aedituus dat sal bene- 
dictum. Plebanus et iurati disponunt aedituum. Fabrica habet 
singulis annis 5 $ hi., 21 maldra frumentorum. In promptis 
18 maldra siliginis, 3 <£ cerae. In debitis 10 maldra siligiuis, 3 fl- 

Berwangen 3 , filia synodalis. 
(157) Ecclesia parochialis, st. Crux patrona. Eberhardus 
de Gemmingen armiger confert pastoriam, sed Blickher de 
Gemmingen armiger confert plebaniam. Ibidem altare beatae 
Mariae Virginis consecratum tantum. Ibidem etiam altare non 
consecratum. Duo iurati. Cathedraticum: 4 den. dat pastor. 
Synodalia: ut supra; adjudicant eis duos dandos. Decimatores 
conservant turrim, chorum, animalia seminalia. Coemiterium 
est munitum magno muro et sunt in eo multae domus. Fabrica 

1 £trtf)Ijeim am Sftecfar DM. 33ejtgE>eim; 9Hem3fjetm, 23otmJ)etm, ©tig* 
linden, *pfaffen§ofen tmt> grauen^mmern D.21. SBratfenljetm. 

2 £trtf$arbt 33e$.=2l. ©mSljeim. 

3 SBerroangen 33e&-2t. ©ppwflen. 



Digitized by VjOOQ lC 



'"/■ 



440 

disponit omnia necessaria cultus divini. Communitas conservat 
murum coemiterii. Aedituus dat sal benedictum. Plebanus, 
Eberhardus de Gemmingen et communitas disponunt aedituum. 
Pastor doraum plebani. Fabrica habet singulis annis 15 f£ hi., 
7 maldra frumentorum. In promptis 18 raaldra siliginis. 

Richen. 1 

(157 v.) Ecclesia parochialis, beata Maria Virgo patrona, 
Blickher de Gemmingen confert. Ibidem a dextris altare 
beatae Mariae Virginis et st. Joannis Baptistae consecratum 
tantum et in eo legitur omni hebdomade una missa. Ibidem 
a sinistris altare st. Nicolai et Catharinae, confirmata primis- 
saria, habet domum et residentem, praefatus armiger confert. 
Ibidem in campis capella beatae Mariae Virginis non conse- 
crata. Filiae synodales Uckhlingen et Udalshoffen 2 . Quinque 
jurati. Dominium non vult, quod iurati faciant fidem plebano. 
Duo procurators fabricae. Commissarius hie non habet ex- 
pensas. Cathedraticum : 3 fl. , 4 den., maior decima dat. 
Synodalia: ignile 1 hi., maechanicus 2 den. Adjudicant eis 
omnes maechanicos. Plebanus non habet clavem ad depositum. 
Liber animarum, literae proventuum, registri non sunt reclu- 
sae in deposito, sed iurati habent in domibus eorum. Non 
habent lavacrum nee libros cantandi, imagines vetustissimas 
et nigras in modum Aethiopum. (158) Plebanus , iurati et 
scultetus disponunt aedituum, sed quern eligit scultetus, ille 
admittitur. Porci et alia bruta intrant coemiterium. Fabrica 
turrim et alia ornata conservat. Pastor tenetur conservare 
chorum , domum plebani. Communitas conservat corpus , debet 
dare lapides et caementa et ministrare artificibus, sed fabrica 
dat salarium. Ecclesia est a fundamento de novo aedificata et 
nondum consecrata et sic stetit 20 annis. Fabrica habet sin- 
gulis annis 19 % hi., 22 maldra frumentorum, nulla prompta. 

Udalshoffen, filia synodalis. 

Ecclesia parochialis, st. Nazarius patronus. Eberhardus de 
Nyperg armiger confert. Ibidem altare beatae Mariae Virginis 
consecratum tantum. Duo iurati. Cathedraticum: 4 /3 den. 

1 Sftfdjen 93e$.=2l. ©ppmgen. 

2 $ttUngen unb 2foeI3ljofen $e$.-2l. (Sppingen. 



Digitized by VjOOQ 1C 



441 

plebanus dat. Synodalia: ignile 1 hi., maechanicus 2 den. 
Fabrica conservat totam ecclesiam et omnia ornata et recipit 
fructus coemiterii. (158 v.) Plebanus et armiger praefatus cum 
iuratis disponunt aedituum. Ignorant, quis debeat conservare 
domum plebani. Fabrica habet singulis annis l*/» ft hi., 28 
maldra frumentorum, 17 ft olei. In debitis 200 ft hi. In 
promptis 40 maldra siliginis. 

Uckhlingen. 

Ecclesia parochialis, st. Georgius patronus, capellanus in 
Kornbach * confert. Ibidem a dextris altare st. Crucis et ha- 
betur in eo omni hebdomade una missa. Ibidem a sinistris 
altare beatae Mariae Virginis, confirmata primissaria, habet 
domum et non residentem, praefatus capellanus confert. In- 
colae villae conqueruntur de non residentia primissarii. Quin- 
que iurati et duo procuratores. Cathedraticum : 4 den. 
Blickher de Gemmingen dat 4 alb. et pastor 2 alb. Syno- 
dalia : ignile 1 hi. , maechanicus 2 den. Pastor conservare 
debet chorum, domum plebani. Decimatores alii conservant 
corpus; fabrica turrim, campanas et omnia alia necessaria; 
(159) communitas murum coemiterii (est munitum fortiliciis 
et domibus) et disponit aedituum. Pastor fovet uno anno ani- 
malia seminalia et alii decimatores aliis duobus annis secun- 
dum ordinem. Plebanus hie devastat dotem, quia vendit 
fimum. Fabrica habet singulis annis 2 ft, 7 hi., 1 fl. , 18 
maldra frumentorum, ceram et oleum in sufficientia. 

Hilsbach. 2 

Ecclesia parochialis, st. Michael patronus, magister ordinis 
Theutonicorum confert , et regitur per fratrem ordinis. Ibidem 
ante chorum altare beatae Mariae Virginis confirmatum , habet 
domum et residentem, praefatus magister confert. Ibidem a 
dextris altare st. Nicolai confirmatum, habet domum et resi- 
dentem. Volmar Lemlin armiger confert. Ibidem a sinistris 
altare st. Catharinae confirmatum, habet domum et residentem, 
cives oppidi conferunt. Ibidem altare st. Peregrini consecratum 
tantum. Ibidem in ossario altare st. Wolffgangi consecratum, 

1 $te ^etbel&erger §anbfd&rift lieft: tfirn&atf) (Mrn&atf) $Be3.=2(. Sretten?) 

2 §W<x% $Be$.=2l. ©in^eim. 



Digitized by VjOOQ 1C 



MX 



442 

habet domura et regitur per commendam , Joannes de Ven- 
ningen confert. (159 v.) Filia Wyler. Filia synodalis Elsentz 4 . 
Duo iurati. Commissarius hie nullas habet expensas. Cathe- 
draticum: 4 <& hi. , magister praefatus dat. Synodalia: ignile 
1 hi., maechanicus 1 den., aedituus colligit. Magister prae- 
fatus conservat chorum, disponit animalia seminalia et ple- 
banus pascit, conservat etiam domum plebani. Fabrica con- 
servat corpus, turrim ac omnia ornata. Plebanus, officialis 
ducis Ottonis et consulatus disponunt aedituum. Capellani 
conservant domos suas. Hie est institutum perpetuum salve 
cantandum et sacerdotes frequenter pro maiori parte sunt ab- 
sentes et non minus recipiunt praesentias et cives de hoc 
valde conqueruntur. Fabrica habet singulis annis 20 maldra 
frumentorum, 22 fC hi., 3 tf cerae, 4 U olei. In promptis 50 
maldra siliginis. 

Wyler filia. 

Ibidem capella st. Leonhardi consecrata tantum. (160) 
Fabrica eiusdem conservat capellam et omnia ornata. 

Elsentz, filia synodalis. 

Ecclesia parochialis , beata Virgo patrona. Magister ordinis 
Theutonicorum confert. Ibidem altare st. Catharinae conse- 
cratum tantum. Ibidem etiam altare non consecratum. Duo 
iurati. Synodalia : ut supra. Plebanus recipit fructus coemiterii. 
Plebanus et communitas disponunt aedituum. Communitas con- 
servat domum plebani. Fabrica conservat ecclesiam per totum. 



(160 v.) Sedes Heidelberg. 

Wissenloch. 2 

Ecclesia parochialis, st. Laurentius patronus, praepositus 
Lauricensis confert. Ibidem a dextris altare beatae Mariae 
Virginis confirmata primissaria, habet domum et residentem, 
praepositus praefatus confert. Ibidem ante chorum altare 
st. Georgii confirmatum, habet domum et residentem, armigeri 

1 28etfer 58es.=2l. ©mSfjetm; ©Ifenj ^.=21. (Sppmgen. 

2 2Bie3lotf). 



Digitized by VjOOQ 1C 



443 

de Nyperg conferunt. Ibidem a sinistris altare st. Catharinae 
confirmatum , (161) habet domum et residentem, praepositus 
praefatus confert. Ibidem altare st. Ottiliae consecratum tan- 
turn. Ibidem in sacristia altare st. Bartholomaei et Andreae 
consecratum tantum. Ibidem in castro capella st. Joannis 
Baptistae, beneficium confirmatum, habet domum et resi- 
dentem. Dux Otto confert. Ibidem in oppido in curia armigeri 
de Nyperg altare st. Joannis Baptistae consecratum tantum. 
Sex iurati. Commissarius sero suscipitur met 13 et tot equis 
in dote et procuratores sanctorum portabunt duos manipulos 
luminum in longitudine cubiti et habebunt expensas. Equi 
habebunt pabulum a terra usque ad pectoralia et tractabuntur 
honeste. Mane similiter, et possunt interesse plebanus, aedi- 
tuus,. scultetus, scabini et procuratores sanctorum. Maior 
decima facit expensas ; sed dicunt , quod ex parte ducis Ottonis 
non fuit sic observatum, qui habet tertiam partem decimae 
maioris, sed per commissarios fuit soluta tertia pars expen- 
sarum, et tunc 27 alb., 2 den. Et si fuerit absens, juratus 
vel scabinus dat in poenam 1 <$> cerae commissario. (161 v.) 
Si vero aliquis de communitate, dabit 4 /» $ cerae. Cathe- 
draticum: 12 alb., 4 den. , praepositus Lauricensis dat. Syno- 
dalia: ignile 1 den., maechanicus 2 den., faber babata et 
gumphos et habebit prandium cum servo. Jus clavis 2 den. 
Domini Lauricenses conservant tectum , corpus , turrim , omnia 
ornata. Plebanus, scultetus et scabini disponunt aedituum; 
communitas oppidi sive consulatus aniraalia seminalia. Dux 
Otto disponit ac fovet aprum. Ignorant, quis debeat conser- 
vare domos capellanorum. Fabrica habet singulis annis 37 U 
hi., 4 amas vini; in debitis 27 $ hi. 

Alt-Wissenloch. 1 

Cathedraticum : 8 den., 4 den. fenentur ius clavium, 
nolunt dare, nee volunt, quod hie celebretur synodus. 

Walltorff. 2 

Ecclesia parochialis, st. Petrus patronus, domini maioris 
ecclesiae Wormatiensis conferunt. Ibidem a dextris altare 

* 2ttttme§Iod& S8e&.=2(. SBteSIod). 
2 2Ba0borf, SBe$.=2l. 3Bie3fod). 



Digitized by VjOOQ 1C 



444 

st. Catharinae confirmatum , habet domum et residentem. 
Joannes de Sickhingen miles confert. Ibidem ante (162) 
chorum altare beatae Mariae Virginis, confirmata primissaria, 
habet domum. Domini praefati conferunt. Ibidem a sinistris 
altare st. Nicolai consecratum tantum. Ibidem in villa capella 
st. Laurentii, annexa altari st. Catharinae. Sex iurati. Com- 
missarius suscipitur a nona in nonam met 13 et 12*/2 equis 
in dote et habebunt expensas, equi vero pabulum usque ad 
pectoralia, et procuratores sanctorum dabunt duos manipulos 
luminum, Plebanus, sacerdotes, iurati, faber cum servo et 
cane habent expensas; maior decima solvit expensas. Et in 
casu quo expensae non fierent, tunc commissarius potest acci- 
pere calices et missalia et procurare expensas pro praefatis. 
Cathedraticum : 8 den. , 4 den. , maior decima dat. Jus cla- 
vium 2 den. Synodalia: ignile 1 den., maechanicus 4 den., 
faber babata, iurati nihil, aedituus colligit. Fabrica conservat 
omnia ornata, crurifragam, ossarium, abbas in Suntzen et 
moniales iiber &afen $fuel in civitate Spirensi conservant 
corpus ecclesiae. (162 v.) Plebanus et iurati disponunt aedi- 
tuum. Communitas conservat murum coemiterii, campanas, 
funes, feretrum, duos tauros, apros; plebanus vero unum 
aprum. Domini maioris ecclesiae Wormatiensis conservant 
turrim, domum plebani. Capellani conservant domos suas. 
Fabrics, habet singulis annis 6 $ hi. , 8 $ cerae, 4 t£ olei, ■ 
4 maldra siliginis, 32 amas vini, 18 maldra frumentorum, 
14 $ hi. de pratis. In debitis 47 U hi., in promptis 8 fl. 
Poena absentis 5 uncjen fetter. 

Nussloch. 1 

Ecclesia parochialis , st. Laurentius patronus , domini 
maioris ecclesiae Wormatiensis conferunt. Ibidem ante chorum 
altare st. Crucis, stipendium, habet domum et residentem. 
Dominus noster Reverendissimus nunquam habuit hie iura sua 
de stipendio. Ibidem a sinistris altare st. Nicolai, primissaria 
confirmata, habet domum et residentem, domini praefati con- 
ferunt. Sex iurati. Commissarius suscipitur ut supra , sed cum 
uno manipulo luminum. Plebanus, iurati (163), aedituus, 
faber cum servo habent expensas. Cathedraticum: 8 den., 

1 9hifjfoc$ §Be$.=2t. §«bel&erg. 

Digitized by VjOOQ 1C 



445 

4 den., maior decima dat. Jus clavium 2 den. Synodalia: 
40 den. , faber babata. Maior decima conservat chorum, 
• domum plebani; communitas corpus, turrim, campanas, ossa- 
rium, murum coemiterii, crurif ragam , sal benedictum, ani- 
malia seminalia praeter aprum , quern disponit ac fovet ple- 
banus; fabrica funes, omnia ornata. Plebanus iurati et scul- 
tetus disponunt aedituum. Primissarius conservat domum suam 
sed communitas dat ligna. Fabrica habet singulis annis 136 ft hi. 
In debitis 30 fl. , nulla prompta , quia reformaverunt ecclesiam. 

Leymen. 1 

Ecclesia parochialis, st. Mauritius patronus, domini st. An- 
dreae Wormatiensis conferunt. Ibidem a dextris altare st. Se- 
bastiani confirmatum, habet domum et residentem. (163 v.) 
Domini praefati, plebanus et fraternitas conferunt alternatis 
vicibus. Ibidem ante chorum altare st. Cruris confirmatum, 
habet domum et residentem , iurati conferunt. Ibidem a sinistris 
altare beatae Mariae Virginis confirmatum, habet domum et 
residentem, domini praefati et fraternitas conferunt alternatis 
vicibus. Octo iurati. Commissarius suscipitur ut supra. Cathe- 
draticum: 8 jS den., 4 den. Domini praefati dant. Jus cla- 
vium 1 den. Synodalia: legitimus et maechanicus 1 den. 
vidua 1 hi., iurati nihil, faber babata, aedituus colligit. 
Domini praefati conservant chorum, turrim, domum plebani. 
Domini ordinis Thetonicorum conservant lumen nocturnale. 
Plebanus et iurati disponunt aedituum. Communitas disponit 
ac fovet animalia seminalia. Fabrica habet singulis annis 
26 fl., 14$ olei, 12 ft cerae, 2 maldra siliginis. In promptis 
9 fl. , 6 plaustra vini. 

Sandthusen, 2 

Ecclesia parochialis, st. Petrus patronus, capellani in 
castro (164) Heidelbergensi conferunt. Ibidem altare st. Ca- 
tharinae consecratum tantum. Quatuor iurati. Commissarius 
suscipitur ut supra. Cathedraticum: 12 alb., 4 den. Jus 
clavium 2 /J den., dat fabrica. Synodalia: legitimus 1 den., 
maechanicus 2 den., vidua 2 den., faber babata et habet 

1 Seimen §Be&.=2l. §etbel&erg. 

2 ©cmb^aufen SBej.^. Jpexbeffierg. 



Digitized by VjOOQ 1C 



446 

prandium cum servo. Pastor conservat choruin, doinuin plebani; 
fabrica corpus, turrim, omnia ornata ac necessaria. Plebanus 
et iurati disponunt aedituum et est etiam custos et saepe ' 
fiunt ex eo negligentia; plebanus animalia seminalia. Fabrica 
habet singulis annis 16 ft hi. , 3 ft cerae, 12 ft olei, nulla 
debita, nulla prompta. 

Kircheim. 1 

Ecclesia parochialis, st. Petrus patronus, domini Neuhusenses 
conferunt. Ibidem a dextris altare beatae Mariae Virginis con- 
secratum tantum. Ibidem a sinistris altare st. Jpannis Baptistae 
et Joannis Evangelistae consecratum tantum. Ibidem capella 
(164 v.) st. Nicolai consecrata tantum. Ibidem in campis 
capella st. Wolffgangi consecrata tantum. Duodecim iurati. 
Commissarius suscipitur in dote a nona in nonam met 13 et 
tot equis et debent honeste tractari tam homines quam equi. 
Aedituus dabit lumina. Plebanus, primissarius , capellanus, 
iurati et faber habent expensas, et si expensae non darentur, 
tunc commissarius potest claudere ecclesiam. Cathedraticum : 
16 /J hi. , 4 den., maior decima dat. Synodalia: legitimus 
1 den., maechanicus 2 den., faber babata, iurati nihil, aedi- 
tuus colligit; jus clavium 2 den. dat. fabrica. Domini prae- 
fati conservant chorum, domum plebani; fabrica conservat 
corpus, turrim, omnia ornata, campanas, funes, baptisterium, 
tria lumina perpetua et alia quatuor nocturnalia, et recipit 
fructus coemiterii. Aedituus dat sal benedictum. Plebanus et 
iurati disponunt aedituum. Communitas disponit animalia 
seminalia. Vineae dotis non bene coluntur. Fabrica habet sin- 
gulis annis 40 ft hi., 8 maldra frumentorum, 18 ft cerae, 
35 ft olei, (165) 4 plaustra vini. In promptis habet 6 plau- 
stra vini, 80 maldra siliginis 30 fl. 

Rorbach, filia. 2 

Ibidem capella st. Benedicti, annexa ecclesiae parochiali. 
Ibidem altare beatae Mariae Virginis, confirmata primissaria, 
habet domum et residentem. Domini praefati conferunt. Fabrica 
capellae conservat capellam et omnia ornata et recipit fructus 

1 tfirdfteim 23e$.=2l. ^eibefterg. 

2 9to$v*a<$ »e$.s8. £eibetberg. 



Digitized by VjOOQ 1C 



447 

coemiterii ibidem. Communitas disponit animalia seminalia. 
Ignoratur, quis debeat conservare domum capellani, et est 
valde ruinosa. Bona immobilia primissariae non bene coluntur. 

Wiblingen. 1 
Ecclesia parochialis, st. Valentinus et Bartholomaeus pa- 
troni. Domini ecclesiae st. Spiritus Heidelbergae conferunt. 
Ibidem a dextris altare st. Nicolai (165 v.) confirmatum, 
habet domum et residentem. Plebanus et iurati conferunt. 
Ibidem ante chorum altare omnium apostolorum consecratura 
tantum. Ibidem a sinistris altare beatae Maria Virginis conse- 
cratum tantum. Filia Greusen 2 , quedam curia. Novem iurati. 
Commissarius suscipitur in dote met 13 et tot equis a cam- 
panatore cum manipulo luminum et tractabitur bene. Jurati, 
aedituus, faber cum servo habent expensas. Et in casu, quo 
ibi non essent parata coena et prandium, tunc commissarius 
potest accipere calices et missalia et introire Heidelbergam 
et ibi disponere et suis et aliis adjudicatis. Hie non adiudicant 
plebano prandium sive coenam apud commissarium. Cathfc- 
draticum: 16 hi. 4 den., maior decima dat. Jus clavium 
2 (i den. dat fabrica. Synodalia: ignile 1 hi., maechanicus 
2 den. , faber babata. Duo scabini juniores colligunt , et dant 
commissario 5 /J hi. , residuum recipit fabrica ecclesiae. Domini 
praefati conservant chorum, domum plebani; fabrica corpus, 
campanas, funes, omnia ornata, baptisterium , chrisma, sal 
benedictum, ossarium, feretrum, (166) murum coemiterii, 
crurifragas, domum capellani, et recipit fructus coemiterii. 
Communitas conservat tectum turris. Hospites ex contractu 
dant vinum ad missas. Vinum tempore communionis cedit de 
certis bonis. Plebanus et iurati disponunt aedituum. Plebanus 
disponit et nutrit animalia seminalia. Poena absentis 15 den. 
Fabrica habet singulis annis 6 maldra siliginis, 4 U hi. , 4 U 
cerae, 47 & olei. In proraptis 10 maldra siliginis, 80 $ hi. 

Edingen. 3 
Ecclesia parochialis, st. Martinus patronus. Domini maioris 
ecclesiae Wormatiensis conferunt. Ibidem altare beatae Mariae 

1 SBie&Imgen S8e^9t. §etbel&erg. 

2 ©ren$of M SBie&lmgen; bie $eibet&erger §anbfdj)rift lieft ; ®mt$eim. 
8 (Sbmgm S3e$.=2l. ©c^nj^ingen. 



Digitized by VjOOQ 1C 



448 

Virginis, confirmata praemissaria. Ibidem altare st. Joannis 
Baptistae consecratum tantum. Septem iurati. Adjudicant com- 
missario expensas ut supra. Aedituus dabit lumina ad longitu- 
dinem cubiti. Plebanus, iurati, aedituus (166 v.), faber cum 
famulo habent expensas. Et si ibi non fierent expensae, tunc 
commissarius potest accipere calices et missalia. Et in casu, 
quo etiam ,non sufficienter essent refecti, debent expensae 
fieri de novo, quousque satisfactum fuerit. Cathedraticum: 8 
den., 4 den. Jus clavis 1 /J den. Synodalia: legitimus 2 den., 
maechanicus 2 den. , sed qui est de communitate , vulgariter 
ein ©emeinSmann , 1 den., faber babata, iurati nihil. Domini 
praefati conservant chorum, corpus, turrim, duas campanas 
et omnia ornata summi altaris; sed domini convenerunt cum 
comunitate, quod singulis annis dant communitati 20 maldra 
frumentorum, vulgariter Strofrudjt, ut communitas conservet 
omnia quae domini tenentur conservare. Si autem ecclesia per 
incendium vel aliquo modo periret , tunc domini praefati tenen- 
tur earn reaedificare. Domini etiam conservant domum plebani, 
animalia seminalia. Fabrica conservat murum coemiterii, januas, 
crurifragas. Plebanus recipit fructus coemiterii. Poena absentis 
ad voluntatem commissarii. 

Eppelnheim. 

(167) Ecclesia parochialis , st. Bartholomaeus patronus, 
domini Neuhusenses conferunt. Ibidem altare st. Crucis conse- 
cratum tantum. Commissarius suscipitur ut supra et aedituus 
dabit lumina in longitudine cubiti et spissitudine digiti auri- 
cularis et debent referenter tractari. Et si expensae non 
fierent, potest accipere missale. Cathedraticum: 16 hi, 
4 den. Jus clavis 1 den. dat fabrica. Synodalia: ignile 
lden., maechanicus 2 den., aedituus colligit. Domini praefati 
conservant chorum et omnia ornata summi altaris, domum 
plebani. Fabrica conservat corpus et omnia alia necessaria. 
Communitas conservat turrim , campanas , murum coemiterii, 
ossarium. Conqueruntur , quod non habeant ornata. Plebanus 
instando contra Dominum nostrum Reverendissimum dixit in 
praesentia laicorum et etiam dominorum plebanorum in 
Edingen et Feidenheim 1 , quod synodus non esset de jure, 

1 Sfeubenfjetm %tyM. SJtonnfjetm. 



Digitized by VjOOQ 1C 



449 

sed per potentiam, et Dominus noster Reverendissimus gravaret 
ecclesias per synodum ; etiam dixit si venirent et adjudicarent, 
fo [oft man mit ber Ijanb barein fdjlagett. 

Blanckhstadt. 4 

(167 v.) Ecclesia parochialis, st. Nicolaus patronus 1 , abbas 
in Schonaw confert. Ibidem altare st. Andreae et st. Crucis 
consecratum tantum. Septem iurati. Commissarius suscipitur 
met 6 7* viris et 6 1 /* equis a campanatore a nona in nonam 
et dabit manipulum luminum in longitudine clavis ecclesiae et 
spissitudine parvi digiti. Commissarius debet intrare ecclesiam 
et ibi peragere officia divina, legendo et cantando et postea 
duci ad coenam; iurati, plebanus, faber cum servo et cane 
habent etiam expensas, maior decima facit expensas. Et in 
casu, quo non fierent expensae, potest commissarius accipere 
missale et calicem. Mane similiter. Cathedraticum : 8 /3 hi., 
2 den. Videtur mihi quod hie male deferant. Jus clavium 1 /J 
den. Synodalia: legitimus 1 den., vidua 2 den., maechanicus 
2 den., faber babata. Aedituus colligit. Abbas praefatus con- 
servat chorum , omnia ornata , missale, domum plebani. Fabrica 
conservat corpus, campanas, funes, chrisma, murum coemi- 
terii , sal benedictum , vinum ad missas , (et si fabrica deficeret 
communitas contribuit) lumen perpetuum; (168) missale hie nihil 
valet. Communitas conservat turrim, animalia seminalia. Ple- 
banus recipit fructus coemiterii. Plebanus et communitas dis- 
ponunt aedituum, sed plebanus se opponit contra communitatem 
et dicit, quod non habeat interesse. Poena absentis 8 /J hi., 
4 hi. Fabrica habet singulis annis 15 ft hi. In promptis 
6 maldra avenae et 2 fl. 

Schwetzingen. 

Ecclesia parochialis, st. Pancratius patronus, abbatissa in 
Newenberg 2 confert. Ibidem a dextris altare st. Nicolai et 
st. Catharinae, confirmata primissaria, habet domum et resi- 
dentem , praefata abbatissa confert. Ibidem ante chorum altare 
beatae Mariae Virginis consecratum tantum et in eo est 
fraternitas confirmata Ibidem a sinistris altare st. Crucis 

1 ^fonfftabi, 23es.=2(. @d)n><$maen. 

2 Softer fReu&urg &ei £eibel&erg. 

Seitfdfrr. XXVU. 29 



Digitized by VjOOQ 1C 



450 

consecratum tantum. Filia Oflftersheim *. Septem iurati. Com- 
mi8sarius sero suscipitur (168 v.) met 13 et 12 1 /! equis a 
campanatore cum duobus manipulis luminum et ducitur in 
curiam abbatissae praefatae et ibi habebunt expensas solennes 
et equi pabulum et stratum sufficienter. Plebanus, capellani, 
aeditui, iurati, fabri, quilibet cum servo habebunt expensas. 
Et in casu quo expensae non fierent, potest accipere calices 
et missalia. Cathedraticum: 16 /J den., 4 den. Domina prae- 
fata dat. Jus clavium 2 /J den. dat fabrica. Synodalia: legiti- 
mus 2 den. , colona 4 den. , maechanicus 4 den. , faber babata, 
iurati nihil, aedituus colligit. Domina praefata conservat Cho- 
rum, omnia ornata, libros horarum, calicem, missale ad 
summum altare, domum plebani. Fabrica conservat corpus, 
baptisterium , agendam, vinum ad missas et tempore com- 
munionis , excepta Parasceve , (tunc enim dat aedituus hostias) 
murum coemiterii , crurifragas , ossarium , feretrum ; com- 
munitas turrim, campanas, funes, animalia seminalia. Altare 
st Nicolai conservat omnia ornata sua ac necessaria ad di- 
vinum cultum pertinentia de suis reditibus. (169) Fraternitas 
conservat ornata aliorum duorum altarium. Plebanus et com- 
munitas disponunt aedituum. Plebanus recipit fructus coemiterii. 

Offtersheim filia. 
Ibidem capella st. Kiliani consecrata tantum. Domina prae- 
fata conservat chorum. Gaetera omnia ut in matre. 

Seckhenheim. 2 
Ecclesia parochialis, st. Egidius patronus; domini collegii 
Novae Civitatis conferunt. Ibidem a dextris altare st. Catha- 
rinae confirmatum, habet domum et residentem. Plebanus et 
iurati conferunt. Ibidem a sinistris altare st. Nicolai confir- 
matum, habet domum et residentem. Plebanus et iurati con- 
ferunt. Ibidem ante chorum altare beatae Mariae Virginis 
confirmatum, habet domum et residentem. Domini praefati 
conferunt. Filia Klopphen. 3 Ibidem extra ecclesiam parochialera 
extructa 4 . (169 v.) St. Albanus ibidem est patronus et est 

1 Dftet8$eim SBej.=2C. ©d&roefctttGen. 

2 ©eden^eim 93e^.-9t. ©d&roefcmQen. 

3 2lu3gegcmQenet Ort fittm)efittc§ Don ©etftngen f. SBtbber 1, 215. 

4 §iet ift rooljl capella &u etflSnsen. 



Digitized by VjOOQ 1C 



451 

ibi beneficiura * confirmatum , regitur per commendam, ut au- 
divi est incorporata ecclesiae st. Martini Wormatiensis. Duo- 
decim iurati et sunt semper scabini seculares. Commissarius 
suscipitur met 13 et tot equis ab aedituo cum duobus mani- 
pulis luminum et expensis ut supra. Jurati et fabri sunt in 
solo prandio. Et in casu, quo expensae non fierent, potest 
commissarius accipere missalia et calices. Cathedraticum : 8 /3 W. 
Ecclesia hucusque dedit, semper contradicens , decimatores 
debere solvere, sed scultetus dicit, quod decimatores essent 
in scriptione. Princeps Palatinus Elector habet duas partes 
decimae et domini de Nova Civitate tertiam partem. Jus clavis 
1 den. dat fabrica. Synodalia: ignile 1 den., maechanicus 
duplum, adjudicant eis unum artificem per totum; faber 
babata, iurati nihil, aedituus colligit. Domini praefati conser- 
vant chorum , domum plebani , domum capellani altaris beatae 
Mariae Virginis et est ruinosa valde. Princeps Palatinus con- 
servat corpus , communitas tectum turris , sed animalium semi- 
nalium duas partes et plebanus tertiam partem; (170) fabrica 
campanas, funes, omnia ornata, baptisterium, agendam, vinum 
ad missas et tempore communionis, quatuor lumina perpetua 
et unum lumen nocturnale, chrisma, sal benedictum, ossa- 
rium, murum coemiterii, crurifragas, ceram, excepta tertia 
parte ad altare st. Nicolai. Plebanus et iurati disponunt aedi- 
tuum. Plebanus recipit fructus coemiterii crescentes. Ignoratur 
quis debeat conservare alias domos capellanorum. Fabrica 
habet singulis annis 45 maldra frumentorum, 2 fl., 3 t hi., 
3 ft cerae, 10 ft olei. In promptis 41 fl., 20 ft hi., 54 mal- 
dra speltae, 46 maldra avenae. 

Ulvesheim. 1 

Ecclesia parochialis, st. Petrus patronus, domini maioris 
ecclesiae Wormatiensis conferunt. Ibidem a dextris altare 
beatae Mariae Virginis consecratum tantum. Ibidem a sini- 
stris altare st. Catharinae (170 v.) et st. Nicolai confirmatum, 
habet domum et residentem. Plebanus iurati et Rupertus de 
Erlickhen 2 conferunt. Sepem iurati. Noluerunt adiudicare, ex 
quo non veni, ut adiudicant, dixerunt etiam, quod de sero 

1 3Ioe^eim S8e$.=2r. SNannljetm. 

2 u. (Srltgljrim. 

Digitized by VjOOQlC 



452 

debuissem cecinisse vesperam et mane missam. Sed omnino 
volunt quod commissarius veniat, ut adiudicant. Ego annui 
eis. Commissarius suscipitur ut supra, sed aedituus tantum 
dat unum manipulum luminum et habebunt expensas solennes, 
et post prandium. Commissarius debet quaerere a iuratis, 
utrum sint bene refecti iuxta delata et consuetudinem , et si 
minus bene fuissent tractati, tunc expensae debent fieri de 
novo , donee satisfactum fuerit et decima maior solvet expensas. 
Cathedraticum : 16 hi. , 4 den. Jus clavium 1 fi den. Syno- 
dalia: ignile 1 den., maechanicus 2 den. et qui locavit domum 
2 den., iurati nihil, aedituus colligit. Maior decima conservat 
chorum, corpus, domum plebani, duos tauros, duos apros, 
duos arietes. Plebanus, si necesse est, debet habere etiam 
unum taurum, unum aprum, unum arietem. (171) Fabrica 
disponit superpellicea ^>lebano, capellano et aedituo, omnia 
ornata, lumen perpetuum et duo lumina nocturnalia, dat 
etiam salarium laborantibus pro conservation turris. Com- 
munitas vero dat lapides et caementa ad turrim et ministrat 
lapidicis seu laborantibus. Plebanus et iurati disponunt aedi- 
tuum. Plebanus recipit fructus coemiterii. Poena absentis 
7 1 /* hi. Fabrica habet singulis annis 3 fl M 2 IE hi., 44 
maldra frumentorum, 5 ft cerae. In debitis 10 ft hi. In 
promptis 15 maldra siliginis, 38 maldra speltae, 17 maldra 
avenae, 23 ft hi. Jurati conqueruntur, quod primissarius sit 
multum negligens in missis legendis, nee habet poenam in 
confirmatione, quare petunt, eis provided de medio salubri. 

Neckeraw. 1 

(171 v.) Ecclesia parochialis, st. Martinus patronus, abbas 
Schonauiensis confert. Ibidem a dextris altare beatae Mariae 
Virginis confirmatum, habet domum et residentem. Ibidem 
ante chorum altare st. Crucis confirmatum, habet domum et 
residentem. Ibidem a sinistris altare st. Egidii confirmatum, 
habet domum et residentem. Abbas praefatus confert omnia. 
Duodecim iurati. Commissarius suscipitur ut supra, sed aedi- 
tuus dabit duos manipulos luminum, plebanus, capellani, iurati 
et aedituus habent expensas. Et si expensae non fierent, ut 
adjudicant, tunc debent fieri de novo. Cathedraticum: 15 /Shi. 

Digitized by VjOOQ 1C 



453 

decima maior dat. Jus clavium 2 /J den. dat fabrica. Syno- 
dalia: legitimus 1 den., maechanicus 2 den., faber babata et 
habebit prandium cum famulo, aedituus colligit. Plebanus 
conqueritur, quod iurati non sint sibi obedientes. Fabrica 
conservat omnia aedificia ecclesiae sed in casu (172) quo ecclesia 
comburaretur vel alias rueret, tunc decimatores debent de 
novo reaedificare ; conservat etiam omnia ornata, vinum ad 
missas et tempore communionis, hostias, turrim, tria lumina 
perpetua, sal benedictum , ossarium, murum coemiterii, cruri- 
fragas. Erhardts Nickh conservat perpetuum lumen de certis 
bonis. Plebanus et iurati disponunt aedituum. Plebanus debet 
habere arietem et aprum et recipit fructus coemiterii. Com- 
munitas disponit ac nutrit taurum. Abbas praefatus conservat 
domum plebani. Capellani tenentur Jconservare domos suas. 
Fabrica habet singulis annis 5*/» A.» 62 Vi maldra frumentorum, 
18 t cerae. In debitis 7 fl., 54 U hi. In promptis 71 fl., 
21 « hi. 

Finis. 



Babatum, $ufetfen t>gL Du Cange, Glossar. ed. Henschel 1, 521. 

cathedraticum, bte bem SBifd^of j&Jjrltdf) von ben flird&en f einer Sttocefe, ate 
Seid^en ber 3l&!)angigfett ge^a^lte ©umme t>gl. Du Cange 2, 242 unb 
SBefcer unb SBelte, Rafyol flird&enlejtfon 1, 32. 

per commendam habere, eine $friinbe neben einer anbern, bie man fd&on 
t>or$er inne ijatte, beftyen t>gL flird&enlerjfon 2, 705. 

communis emenda, eine gemetne Sufje, b. !). eine beftimmte, feftfte!)enbe ®elb= 
fumme, me fie ate einfad^eS ©trafgelb bei geroitynltd&en Hetnen 
greoeln gu begafjlen Yjt, im ©egenfafc &u emenda altior ober wator. 
£ier foil n>o!)I nur eine gennffe ©elbfumme in ortSubltd&er SBeife be&eid&net 
roerben. 2)er ©inn ift n>o!)I, baf* bei tebet SBifttatlon bet SBetrag einer 
emenda communis, ber SBufse eineS fleinen greoete, ate eine 2lrt oon ©porteln, 
ober SBtfttattonSgebiUjren gu &a§ten ift, roobei man oieKetd&t »on bem ®e= 
banfen auSgtng, bafc jebe ^fttationScomtmffton etn>aS &u riigen ijabe, 
tt)iu)renb man e8 u)rem ©utbunfen rnd&t ilberlaffen rooHte, bie £filje ber 
ftugegebiujr &u beftimmen. * 

commune vadium barf ate fnnonm mit communis emenda betrad&tet roerben; 
vadium erfd&etnt §ter in ber Sebeutung turn SBette, b. $. ©trafgelb, 
toeld&eS bem 9Wd&ter gebiujrt. 



1 $iefe unb bie ©rflfirung etmger anbem SBorte nerbanfe id& ber &u»or= 
fommenben ©iite beS $errn ©elj. §ofr afys Dr. 3<>pfl in ©eibelberg. $ie ber 
claf fifteen Satimtfit angeljfirigen SQBorte, fonrie bie ted&mfd&en 2fo8brit<fe jur S5c- 
jeid^nung ber flird&engerfttlje glaubte td& Ijter ubergeJjen yx biirfen. 



Digitized by VjOOQ 1C 



454 

crurifraga, erne a&orrid&tunfl jur 2fo$ctltunfl bet £§iere non ben $irtf$or<m, 
mctteid^t gattetfen, tt>eld^e jut aSer^uiuna. bed I)erau3fa)arren3 oon Seic^en 
unb Sobtengebeinen burd& SBblf e , gild&fe, audfj roo^I ©djtneme geleflt tnorben 
fein mflgen unb betn $()ter, roeW&eS tyineintritt , bur$ jufammenfd^nettcn 
bet fteifen bag 93ein Bremen (crura frangunt). 2)a3 SBort ift in feinem 
bet mtr juflanglid^en SBb'rterbud&er &u fmben. 

do* = SBibbum, $farr§aug. 

feretrum, ©arfopljag ngl. Du Cange 3, 229. 

fortilicium = fortalicium, Sefeftigung f. Du Cange 3, 373, 375. 

gumphus, ©ufnagel ng.1. Du Cange 3, 595. 

heimbergensis , ein §etmburfle, ber ©d)ult$etfj, OttSnorftanb , tnoijl au$ etn 
2ttitQlieb ber (Stemeinbeoemjaltunfl. 2)ie Qa^i bet §etmbura.en in ben 
em&elnen Drten roar nerfdjieben. n$. $a It au§ s. v. $eiutimrgen unb 
3fc$r. 7, 258. 

hospes = mansionarius , ein ©inrooljner oljne 8ttrg.errec$t, $interfaffe. ngJL 
Du Cange 3, 700. 

ignile, geuerftfitte, ©auS^oltung. 

jwatus, Jftrdjengefdjroorner, flird>en= ober ^ettigenpffeger. ogl. 3W r - 7 # a56 - 

,/ws clavium, roa§rfc$einfc§etnlidj eine Slbgabe, roeldje an ben 93ifc§of al§ Sin- 
erfenmmg fewer bif$8fIic§en3uri8btctton3gen>alt (clavesecclesiae^potestas, 
pwisdictio ecclesiastica) gegeben n)irb. 

legitimus, ber freie (Sigentljiimer etneS <&v&& ober $ofe8, ein „<Sd>ter im 
Sanbe". ®r nnrb in SSerbinbung mit bem mechanicm (f. unten) ben ®e= 
meinSmannen flegenubergefteKt. S)er legitimus befifct nnrflidjeS (ed&teS) 
@igent$um im ©egenfafc &u bem ©emeindmanne ber oon bet ®ut$- obet 
DrtSljerrfdjaft ein Sauerle&en beftyt. 3mmer$tn Wei&t bie grofte 3# 
fold&er legitimi, nrie fie im SBormfer ©nnobale aufeefii^rt roerben, ju 
(Snbe bed 15. 3a$r$unbert8 auffattenb. 

mechanicm, fcanbaerfer »gl. 3W*- 15, 11, wo mechanics al$ SBittwe 
eined foldjen erflftrt nrirb. 2H3 ©nnonnm fommt im Synod. Worm. 
au$ ariifex vox. 

mercenariw, ein ^riefter, ber eine ^friinbe nid&t felbft inne Ijat, fonbern 
nur bie betreffenben #irdjenbienfte gegen einen beftimmten £o§n nerrtd&tet, 
»gl. Du Cange 4, 368 f. aud& 3, 306 s. v. firmariw. 

ossarium, £noc$etUjau3 , $ettu)au3. 

praeeo, ber DrtSoorftonb , 2Hirgermeifter f. Du Cange 5, 395. 

superpelliceum , ber roetfje, leinene (Sljorrotf bed $lerifer8 ogl. Du Cange 
6, 445 ff. 

synodalia, gleidjbebeutenb mit synodaticum unb synodus, eine Slbgabe, bie 
jebeSmal &ei Slbljaltung einer ©nnobe &u entridjten ift unb burd) beren 
Se^a^lung bie ^flic^tifien fiewifferma^en u)re w ©enb^rigfeit" anerlennert. 

Dtr episcopate = |>t«er episcopdlis, ein $5riger bed ^3ifd^ofd. 

i). SBee4 



Digitized by VjOOQ lC 



455 

aSeifeeitbttrfl gegett $fol3graf $l)Uiw. 

3 n ntcincm 33udje uber 9ieud)lin l Ijabe id) erjafytt , bafe 
Oieud^Xin bon bem <pfatjgrafen tytyliw 1498 nad) 9iom gefdjttft 
wurbe, £)er ©runb btefer ©enbung toar befonberS ber, ben $Pfaij* 
grafen bon bcm papjMidjen Sanne gu befrefen, bcr uber it)n »cr^ 
Ijangt roorben tt>ar, tteit cr bic ©etoalttfyatigfeiten be8 JpanS bon 
£rott gegen ben SBeiftenburger 2lbt £etnrtdj Ijatte gefdjeljen laffeit. 

33i8ljer war unS nur SfteucijftnS 1498 toor bcm SJJatft 
2Uej:anber VI. gefjaltene 9tebe befannt — ftc ift 1498 bet 2Wbu* 
'iDtanuttuS gu SBenebig gebrutft, ba$ einjige SBerf eineS 3)eutfd)en, 
taeldjeS bie ^reffen bicfeS beriiljmteften ©ud^bruderS befdjaftigte — 
iene fuljne 3lebe, in toelctyer 3teu<$Un ben SInftager auf$ §cfttgftc 
augriff, bie ©adje als eine rein toettficfje, eigenttid) nidjt bor ein 
getftlictyeS gform gefyfirige, tyinftettte, bem ^apftc, roenn audj 
fdjonenb, ba$ Ungeredjte feined Urtl)etf$ft>rud)$ bariegte, $pijilip$>« 
$rSmmigfeit, QJiitbc unb gretgebigfeit ^>ric6 unb mtt ben SBBorten 
fcfyfofc: ff aSon $)ir berlangt er nur fein 9tedjt, er btttet £>i$, bem 
Sftatlje berer nid)t ju fotgen, roeidje, bon menjtylicfyer ©djn>ad)e 
beftegt, fidj niefct fdjeuen, etyer jtriege unb 9Iergerniffe in ber J^ird^c 
^erborgurufen, ai$ ben grteben ber grS&ten Nation ju £flegen." 

Sftun §abe idj in ©enbig (6t 3Jiarfu«bi6Hot^e)t cod. L. X, 
178 nro. 63) ben 25rief gefunben, n>eldjen, nid^t ba« Softer, 
fonbevn 33urgermetfter unb 9tat$ ber ©tabt SBeifeenburg an ben 
^ctyfi fanbten, unb toelcfyer, JebenfaHS im herein mit manctycrtei 
©Written, bie bom Softer au$gingen, bie SBannbutte gegen ben 
gjfalggrafen ernrirften. SDer 33rtef 2 lautet fotgenbermafeen. 

Sanctissimo ac beatissimo in Christo patri et domino domino 
Alexandro divina providentia sacrosanctae Romanae ecclesiae 
dignissimo summo pontifici domino nostro singularissimo. 

Sanctissime ac beatissime in Christo pater , domine domine 
post humilem recommendationem et pedum oscula beatorum. 
Novit sanctitas vestra ex relatione novi electi Abbatis venera- 
bilis monasterii in Wisenburg ordinis sancti Benedicti, Spi- 
rensis diocesis, quemadmodum praemissum monasterium ab 
illius primaeva erectione et institutione digno et sumptuoso 
opere constructum et aedificatum fuerit ac multis et magnis 
redditibus annuis et bonis temporalibus pro sustentatione mo- 
nachorum illius habundantissime per Dagobertum Franciae 

1 Scipaifi 18^1 @. 46. 

2 @$r fcreiteS golio&fott, ©iegel ntd&t erljaften, obex ber Drt fid^tbar 
no eg gejianben. 

Digitized by VjOOQlC 






458 



Regem felicis recordationis d6tatum exstiterit atque fundatum 
In quo etiam plures personae successu temporis institutae ad 
divina peragenda officia in laudem et gloriam omnipotentis 
dei ejusque gloriosissimae genitricis virginis Mariae ac bea- 
torum Petri et Pauli apostolorum, necnon sancti Benedicti 
per noningentos annos vel circa digna, ut confidimus, persol- 
verunt obsequia. 

Quod monasterium sacrosanctae Romanae ecclesiae ac pro- 
tection! sanctitatis vestrae immediate subjectum existit: licet 
in temporalibus dicti monasterij abbas pro tempore existens 
sub sacro Romano Imperio speciali principatus dignitati depu- 
tatus sit, cujus etiam gratia necesse habet a Romanorum im- 
peratore aut rege pro tempore existente sua impetrare re- 
galia: ac etiam subire nonnulla praemissi imperij munera. 
Cum autem in antedicto monasterio provisione revera omni- 
potentis dei die noctuque divinus vigeat cultus per devotissi- 
mos modernos monachos sub stricta regulari observantia or- 
dinis saepedicti sancti Benedicti: nectalem aut tan turn summi 
dei cultum per centum annos retro experientia ipsa unquam 
ostendit: talia et tanta obsequia divina per praemissos reli- 
giosos monachos etiam de caetero persolvenda malignus Sathanas 
cujuslibet boni operis adversarius nequiens sufferre, ymmo 
conatur quovis modo impedire. 

Nam praemissi monachi per aliquot annos non leves susti- 
nuerunt persecutiones a quodam externae nationis advena, 
cui nomen Johannes de Trota miles, et ut in dies magis ac 
magis nedum antedictos monachos, sed etiam quaevis saepe- 
dicti monasterij bona tamquam infestissimus inimicus perse- 
qui magis convenienter posset, curavit omnibus modis, ut 
per illustrissimum ducem Philippum , comitem palatinum Reni, 
sacri Romani imperii electorem, in curialem non mediocrem 
assumptus sit, exinde praemissae sacrae observantiae oppres- 
sion! intendit saepedicti monasterii ipsam privando ac spo- 
liando sine intermissione de facto et violenter singulis fere 
bonis, mobilibus et immobilibus ad dictum monasterium per- 
tinentibus villis, castris, venationibus , piscationibus , silvis, 
pratis, pascuis, agris, agricolis, pastoribus, utriusque sexus 
hominibus dicto monasterio quomodolibet subjectis; necnon 
decimis, redditibus, censibus, superioritatibus aliisque bonis, 
mobilibus et immobilibus, ubilibet consistentibus. 

Unde consequitur praemissum militem divitem fieri , mona- 

Digitizetl by VjOOQ 1C 



457 

sterium vero saepedictum prochdolor depauperari, nee minus 
necessariam vitae sustentationem ab ante dicto rege.Dagoberto 
fundatore habundantissime provisam dictis monachis subtrahi. 
Verisimile etiam est nee sine conjectura formidandum futurum 
esse, ante dictum nostrum oppidum Wiszenburg, sacro Ro- 
mano imperio subjectum, exinde periclitari ac latenter forte 
alicui alteri subjugari, quae omnia optime singulari quadam 
astutia novit celare, simulando inter alia, futurum, ei erec- 
tion! saecularis collegiatae ecclesiae sanctitas vestra assentiret, 
ex hoc populus illarum partium et praecipue dicti opidi in 
quo monasterium ipsum situm est non modicam exinde con- 
solationem susciperet verum, ut quibusdam verbis Christia- 
nissimi imperatoris utamur quibus in una suarum constitutio- 
num scripserat : Quod medicamenta morbis hoc exhibent jura 
negocijs, unde consequitur, ut nonnunquam a judicio discordet 
effectus. Et quod credebat, conjectura prodesse experimento 
inveniatur aliter se habere. 

Quare, beatissime in Christo pater, qui continua solicitu- 
dine curam geritis de ecclesiis et locis ecclesiasticis omnibus 
pro illorum prosperis et votivis successibus ac cultu divino in 
eis feliciter augendo , Sanctitati vestrae supplicamus humilime, 
quatenus ipsa velit paterna dementia ac pietatis oculis re- 
spicere calamitates nostras quibus oprimimur ac etiam de facto 
destituimur, uti quibusdam praemissis silvis, pratis, pascuis, 
piscationibus , venationibus , ac quibusdam aliis usurpationibus, 
quemadmodum nostri majores in usu pro indiviso habuerunt 
cum saepedicto monasterio quamdiu praenominatum opidum 
Wissenburg sacro Romano imperio subjectum fuit. Nee minores 
ymmo majores verisimiliter nobis formidandae sunt adversitates, 
cum deducitur in effectum antedicti monastery translation 
£ed si in priori statu conservabitur, procul dubio divinus 
cultus debitum retinebit vigorem, nee minus nos oppressi 
pluribus anxietatibus eripiemur ac in salutis portum pia manu 
paterna collocemur, sperantes propicium deum salvatorem omni- 
potentem condignam retribuere mercedem in aevum. Datum ex 
Wissenburg, die sabbati decimoseptimo kalendas Maij Anno 
domini etc. nonagesimo septimo. 

Sanctitatis vestrae devotissimi servitores magister civium, 
consulatus ac tota comunitas opidi Wissenburg, nationis Ger- 
maniae , Spirensis diocesis juxta Elsaciam in partibus Reni 
situati. Subwtg ©etger. 



Digitized by VjOOQ 1C 



458 



Itthtttbett *on ®ttftern ttnb <&iabien am ©obenfee. 

(2fa3 bem filrftL Slrd&toe §u ©onauefdjmgen.) 

$5a$ fiirftlidje §au:ptard)h> gu SDonauejcfyingen beftfet erne 
$n$al)l Urtunben, toeldje Don ben ©tifteru unb ©tabten am 
23obenfee auSgefiettt ftnb cber biefctben betreffen. (Sin 2$eil biefcr 
Urfunben geljort fcit gcraumet 3 e *t bem Slrdjtoe, oljne ba& man 
angeben fonnte, ttann unb nrie ev in baffelbe getommen ift; ber 
gvSfcere Zl)dl aber rourbe Don 3- 3 re % rr &on Saftberg nadj unb 
nacjj gefammelt unb lam mtt beffcn (Soffectaueen in ben 33e[tfc be$ 
2lrd)iDe& — 93on biefen Urtunben folgeu Ijter tljeite roSrtlid), 
tl)ett« in Sftegeften bie Dot 1500 au$ge[tcttten; bie mtt * bejeicfc 
neten gefySrten jur fiafebergifc^cn ©ammlung. 



• 1227. 1 — &ifd)of ©onrab »on ©onftanj erlaubt bem ^leban Ulrid) wm 
fflfyvetibad) , ben 3e§nten \ n S3ae^flriet an Salem &u oerpfanben. 

CJnradus 2 , dei gratia Constantiensis episcopus, vniuersis 
Christi fidelibus hanc paginam inspecturis geste rei noticiam.|| 
Cum ordo Cisterciensis in hoc priuilegiatus sit, ut liceat sibi 
decimas laborum suorum recipere in pignore a deten || toribus 
earundem decimarum, filricus plebanus de Roribach 8 totalem 
decimam de Vaehsiriet, 4 tarn feni || , quam aliarum rerum, 
fratribus de Salem pro nouem marcis argenti de conscientia 
et bona uoluntate nostra in pignore exposuit et eandem pecu- 
niam in subsidium terre sancte tempore expeditionis trans- 
marine destinauit. Prefata igitur decima erit in possessione 
monasterii de Salem, donee predictus filricus uel aliquis de 
successoribus suis nouem marcas argenti restituat, nam mor- 
tuo ipso dlrico successor ipsius decimam illam, nisi prius 
soluta pecunia, de iure sibi non poterit uendicare. 

^era. Dr. SDaS Siegel be3 53ifc§ofS. Seg. f CVNRADV. DEI .... 
ONSTANTIENSIS. EPC. 

1 VLtbet bag Saturn unb ben Snfjalt biefer Utf. t>gl 3ettfdjr, 3, 465. 

2 (Sonrab von Segerfetb, SBifd). t>. <S. 1209—38. 

• 9ftdfjrenbad& bet fcetligenberg 8e$.=2l. ^fuUenborf. 

♦ a&gegangen. 



Digitized by VjOOQ 1C 



459 

* 1249, guii 8 £gon. — $abft Simocenj IV. erlaubt betn Softer ftetitymu, 

bie ©ittfunfte bet $irdje 9tteber$ell , roenn fie erlebtgt tmrb, fel&ft ju 
bejieljen. 

Innocentius episcopus, seruus seruorum dei, dilectis filiis, 
abbati et conuentui monasterii Augensis , ordinis sancti 
Be||nedicti, Constantiensis diocesis, salutem et apostolicam 
benedictionem. Pie postulatio uoluntatis effectu debet prose- 
quente compleri , ut et || deuotionis sinceritas laudabiliter eni- 
tescat et utilitas postulata uires indubitanter assumat. Ex 
parte siquidem vestra fuit nobis || humiliter supplicatum, ut, 
cum monasterium uestrum , quod ad Romanam ecclesiam nullo 
pertinet mediante, turn ex eo, quod pro assistentibus uobis 
in negotio ecclesie multa uos oporteat subire onera expensa- 
rum , turn etiam propter rabiem tirannorum seuientium in 
bonis eius , adeo in temporalibus sit collapsum , quod personis 
deo famulantibus in eodem uix eius sufficiant facultates , super 
hoc uobis paterna prouidere sollicitudine curaremus. Nos igitur 
uestris supplicationibus benignura impertientes assensum aucto- 
ritate uobis presentium indulgemus, ut ecclesiam sancti Petri 
mferioris celle 1 , 'que ad nos, sicut asseritis, pertinet, pleno 
iure, cum earn vacare contigerit, retinere in usus proprios 
libere ualeatis, prouiso, quod, ipsi ne debito diuinorum de- 
fraudetur obsequio , per idoneum vicarium seruiatur, reseruata 
ei de ipsius prouentibus congrua portione ad debita procura- 
tionum episcopi et archodiaconorum onera supportanda et in 
aliis diocesani episcopi iure saluo, siquid iuris super hiis eis 
competit in* eadem. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc 
paginam nostre concessionis infringere uel ei ausu temerario 
contraire. Si quis autem hoc attemptare presumpserit, indigna- 
tionem omnipotentis dei et beatorum Petri et Pauli aposto- 
lorum eius sciuerit incursurum. 

Datum Lugduni, VIII Idus Julii, pontificatus nostri anno sexto. 

$erg. Dr. $><t3 ©tegel feljli. 

* 1252, ge&r. 25. — ©onrab, 2l&t von $eid)enau, tetljt bem Softer #atlja= 

rinentljal ein 3^«SIe§en ju 2Wannen&ad). 

C. 2 , dei gratia abbas ecclesie Augiensis, omnibus hanc 
literam inspecturis noticiam rei geste. || Nouerint vniuersi, 

1 Unter&eH auf ber Qnfel SRetdfjenau. 

2 (Sonrab von Simnxtvn, 2l6t von SReidjenau 1237—55 f. ©dfjottijut!}, 
ftetc&enau 177-184. 



Digitized by VjOOQ IC 



460 

quod Rudolfus miles, dictus de Gerlinchon *, veniens ad nos 
in || Augiam , donauit nobis et obtulit ad manum nostram 
curtim suam et vineam, que || sita est sub castro Salunstain', 
cum omnibus appendiciis eorumdem. Nos vero hec omnia cum 
plenitudine libertatis ad instanciam et peticionem militis me- 
morati contulimus priorisse et conuentui sororum de valle 
sancte Katherine 3 , tali adiecta conditione, vt nomine census 
singulis annis offerant per nuncium suum ad cameram nostram 
fertonem cere, vt per hoc clare constet, easdem possessiones 
ab ipsis possideri tamquam vere predium censuale. 

Ad horum igitur firmitatem et robur perpetuum sigillo 
nostro et sigillo nostri capituli presentem litteram fecimus 
consignari anno domini M. CC. L. ii°, V° kal. martii. 

$erg. Dr. $ie ©iegel fe$Ien. 2fafjen fteljt wm berfel&en £anb: abbatis 
de Augea super Mannenbach. 4 

* 1258, SBettingen. — SlbeUjetb »on $i)engen fd&ertft i^tre Setbeigenen git SRafe 
an bad JHofter ftat$annmtf>aL 

Vniuersis Christi fidelibus, ad quos presens scriptum per- 
uenerit, Chvnradus, nobilis de Tengen 5 || , et Adelheidis, filia 
fratris eiusdem, relicta Rudolfi beate memorie, nobilis de 
Kei || serstul 6 , salutem et noticiam subscriptorum. Opus pietatis 
agitur, dum gesta bone fidei || a futuris periculis prouide con- 
seruantur , igitur nouerint omnes , quod ego Adelheidis memo- 
rata homines vniuersos, qui michi tittulo proprietatis here- 
ditario iure a meis progenitoribus attinere noscuntur, cum 
omni iure, quo ipsos possidere uidebar, contuli in remedium 
anime mee et parentum meorum monasterio et conuentui do- 
minarum de Diezzenhoven, 7 Costantiensis dyocesis, ordinis 
predicatorum , per manus C. nobilis, patrui mei memorati, 
hereditajrio iure perpetuo possidendos. Ego vero Chvnradus, 
dictus nobilis de Tengen, cum omni prole mea dictam dona- 
tionem ratam habeo et in testimonium promissorum dicto 

1 (Serlidfon Get grauenfelb (St. Sijurgau. 

2 ©atenftein am Unterfee (St. £§urgau. 

3 flatljarinentljal bei SMeffenljofen. 

4 am Unterfee (St. Kurgan. 

5 $$engen 8e&.s9(. (Sngen, bte @beln t>on %f). finb ftammt>erwanbt mit 
ben »on §ewen. 

6 tfaiferftufjl am 9tyein (St. Slargau. 
» £ieffenl)ofen (St. Sijurgau. 



Digitized by VjOOQ 1C 



461 

monasterio trado presens scriptum sigilli mei munimine robo- 
ratum. Ego autem Adelheidis memorata, quia proprium sigil- 
lum non habeo , sigillo C. , predicti patrvi mei , in presentibus 
sum contenta. 

Acta sunt hec anno domini MCCLVIII , indictione prima, 
in villa Wetingen 1 , per omnia recto modo, amen. 

^Jerg. Dr. ©iegel fe§ft. Slufjen fte§t Don berfel&en §<mb (jefdjjrieben: ber 
fr6nm »on $etf erftol »ber bie fo'te $e HlafS *. 

• 1261 , Dft. 3fieid&enau. — 3tbt SUbert von 9tad)enau letyt bem 3ttrd)er (Sa= 
nomcuS, M. Sertijolb, dictus scolasticus de Constancia, ein gingle^en 
in loco Bvchorne. 

Vniuersis Christi fidelibus presentem paginam inspecturis 
Albertus 3 , miseratione diuina abbas monasterii Augie maioris, 
salutem et noticiam subscriptorum. || Cvm vniuersorum con- 
ditor, secundum quod ewangelica ponit auctoritas, nomen sibi 
veritatis excellenter appropriat, in aperto videtur consistere, 
quod qui vias || illius custodire cupiunt, veritatis, que deus 
est, se faciant zelatores. Cvpientes igitur eiusdem conditoris, 
in quantum hvmana permittit fragilitas || , inherere vestigiis, 
vniuersis et singulis presencium inspectoribus notum esse vo- 
lumus, quod, cum magister Bertholdus, canonicus Turicensis, 
dictus scolasticus de Constancia, curtim cum vinea aliisque 
suis appendiciis, tarn arboribus, quam salictis, nee non et 
duabus peciis, que wlgariter dicuntur stukke, quas quondam 
a fratre Cvnrado de ordine fratrum minorum, dicto O e ten, pro 
tribus marcis subscriptus venditor comparauit, sitam iuxta 
lacum in insula Augiensi [in] loco, qui dicitur Bvchorne, 4 
dictam Vegellinshove 4 ex antiquo , cuius ad nostrum monaste- 
rium spectare dinoscitur proprietas, a Hainrico Swiggero, 
ciue Constanciensi , qui a nostro monasterio infeodatus eadem 
curti infeodatione homaigiali [sic] exstitit, super hoc nostrum 
habens publicum instrumentum , pro triginta et vna marcis 
fini, puri et legalis argenti ad pondus Constantiense compa- 
rasset, nos cwrtim iam dictam vna cvm suis appendiciis, se- 
cundum quod superius sunt expressa, nobis in manus nostras 

1 SBettmflen (St. Storgau. 

2 #af& ttfrblidj Dom 9U)ein (St. Siirid^. 

« SH&ert t>. gftomftew, Sl6t t>. % 1260—96, f. ©d)5tt$utl) , I c. 189—195. 
4 ©inert Drt biefeg SfamenS tame tc$ aitf ber %n\tl Steidjjenau nid&t. 



Digitized by VjOOQ IC 



462 

ab eodem Hainrico resignatam resignatione spontanea, iam 
dicto magistro ac omnibus heredibus et successoribus suis, 
tam feminis, quam inaribus, cognatione vel ordinatione qua- 
cunque sibi succedentibus , consideratione obsequiorum eius, 
quibus tam nobis, quam nostris predecessoribus voluntate 
simul et actione semper studuit complacere, monasterio nostro 
indefessus ac devotus obsecutor existens , volentes eidem grata 
respondere vicissitudine , de conuentus nostri consilio vnanimi 
pariter et consensu concedendam duximus, pleno de cetero 
iure quieta pace et quiete pacifica in modum feodi censualis, 
quod wlgariter dicitur erbelehen, perpetuo possidendam, dan- 
tes eidem magistro et heredibus siue successoribus suis qui- 
buslibet facultatem et potestatem plenam et liberam de pre- 
taxatis curti, vinea et eorum appendiciis, superius diffinitis, 
vendendi, obligandi, locandi, legandi, donandi, permutandi, 
transferendi in quamcumque personam cuiuscumque condicionis 
et per quemcumque modum , gratis uel pro precio , et genera- 
liter quicquid in mundo voluerint ordinandi, sine requisitione 
cuiuslibet et respectu secundum comunem terre cursum, ius 
et consuetudinem censualium feodorum, que cinslehen wlgari- 
ter nuncupantur, excepto dumtaxat, quod alienis ecclesiis, 
monasteriis sev aliis piis locis extra insulam legare non 
debent , nisi de nostra uel successorum nostrorum certa 
fuerit voluntate, exceptione qualibet alia siue difficultate, per 
quam vel occasionem cuius prenotati magistri et successorum 
suorum indifferenter omnium turn hereditaria, turn ordinaria 
pro voluntate cuiuslibet possessoris deuolucione succedencium, 
cuiuscumque condicionis fuerint, possidendi libertas, ius et 
dominium grauari possit vel diminui, circumscripta, vnde et 
ipsi magister et successores sui, prout iam sunt liquidius 
diffiniti, in eorum iuris manifestacionem , euidenciam, liber- 
tatem et emunitatem vnam libram cere dimidiam in festo 
assumptionis gloriose virginis Marie super maius ipsius altare 
annis offerre singulis ex stipulatione spontanea sine difficultate 
qualibet in perpetuum tenebuntur. 

In quorum singulorum et omnium testimonium, perpetui- 
tatem, robur et firmitatem presens instrumentum nostro no- 
strique conuentus communitum sigillis sepefatis magistro et in 
persona sua heredibus sev etiam per ordinacionem quamcum- 
que successoribus suis quibuslibet tradendum duximus, ne, 



Digitized by VjOOQ 1C 



463 

quam ipsis fecimus liberalitate spontanea, per obliuionis cali- 
ginem vel diuturnitatem temporis siue rancoris motum seu et 
alterius cuiusuis cauillationis ingenium concessio siue infeodatio 
retractari valeat uel turbari. Et ut amplius de facta ipsis a 
nobis gratia gaudere ualeant in posterum, ad renouandum 
idem instrumentum tarn in carta, quain in sigillis, prout eis- 
dem expedire videbitur, sine difficultate qualibet et precio, 
quandocumque et quotienscumque vetustate et alia demolitione 
quacumlibet consumpta fuerint vel corrosa , nostros vna nobis- 
cum successores presentibus obligamus. 

Acta sunt hec Augi# ante foras monasterii nostri inter 
curiam nostram superiorem et domum hospitalem conuersorum 
anno domini M° CC° L° XI , mense octobris, indictione quinta 1 , 
presentibus Friderico 2 preposito, Marquardo 3 decano, Hain- 
rico 4 thesaurario, Rvdolfo preposito sancti Alberti 5 , Bvrchardo 
de Hewen 6 , Rvdolfo de Guittingen 7 , Friderico dicto Sunnun- 
kalp 8 , Cvnrado de Gvndolvingen 9 , C. sacerdote de Selvingen * °, 
Vlrico de Salwnstain 41 , Hainrico ministro Augiensi, dicto 
Biurzeler, Algoto de Raste 12 et Cvnrado de Badewegen 13 
militibus, Hainrico dicto Sunnunkalp 8 , Hainrico de Bade- 
wegen 13 , Friderico dicto EUenbast, Vlrico dicto Hvseli, ciuibus 

* 1261 war Snbiftion IV. 

* oon Sijengen f. @dj5n§ut!) 191. 

8 oon ©umerau (D.=2l. Settnang, an bet 2lrgen) f. ©djbnljutlj 191. 
4 oon $orningen (§errlingen bet Ulm) @a)onI)ut{} 191. 

* ©t. 2lbaloert auf ffietdjenau , abge&rodjen 1832 , f. 3Jtormor , lirdJL 
Stouten oon SReidjenau 13. 

6 §o!)enljetoen $8e&.=3t. @ngen, bie oon §. netmen fidjj big an ba§ @nbe 
be§ 12. 3§btd. oon ©ngen: Bertoldus de Engen, §err oon (Siitern in 
£>orpberc, fjeifjt juerft audjj de Hewin, 3ettfdjr. I, 323 u. 325. Bemnadj 
entftanb bie SBurg §. md)t vox 1150. 

7 ©tittmgen (St. ^urgau. 

8 &ie ©unnenfalfc geljoren &u ben greu)ertn oon 3)eggenljaufen unb 
gridingen im Sinagau, oon benen SKe&entfnien in 3)tor!borf unb SBUbenftein 
an bet 2)onau im 13. 3§bte. fajjen. MfjereS f. gutter, getfigenberg loc. div. 

9 ©unbelfingen D.M. atfunfmgen. $ie §erren oon ©. an bet Sauter finb 
tooljl &u unterjdjetben oon ben gletdjnatnigen nobiles, bie ftdj oon ®. an ber 
$onau Bet Ulm nannten; bie lefctern gepren ju ben Stynaften oon §eHenftein. 

10 ©eelfmgen Se^Sl. Ueberlingen. 

11 ©alenftein (St. $l)urgau. 

12 gflaft «€&.*». anepta;. 

13 unbefcmnt , bie oon 93. finb toie bie ^iutjeCer, bie oon SRaft reid). Sienffc 
tnannen, f. Seitf d&rift f 1873, 479. 



Digitized by VjOOQ IC 



464 

Augiensibus, Vlrico de Rinegge, Hugone Porcello, Martyno 
aurifice, Hainrico scriba ciuium Constantiensium , C. dicto 
Woste, Hainrico de Sulgen 1 , Hugone de Evingen 8 , ciuibus 
Constantiensibus, et Rvdolfo clerico de Staine 3 et aliis quam 
pluribus tarn clericis, quam laycis presentibus in domino feli- 
citer amen. 

^Jerg. Dr. £ie ©tegel be£ 2H>t3 unb (SonoentS feljlen. 

* 1263, SWdrj 4. — 2fot Albert von SRetd&enau geneljmigt bie tte&ertragimg 
emeS 3mfe3 von einem ©ute beS ^loftetS flatljarinentfjal in BUenSbac^ 
auf ba8 be§ <5§uttrab Dtoer. 

In nomine domini, amen. Albertus, permissione diuina 
abbas Augie maioris , totusque conuentus eiusdem ecclesie 
omnibus hanc litteram inspecturis noticiam rei geste. Cumf 
dilecte in Christo priorissa et conuentus monasterii sancte 
Katerine apud Diezenhouen quandam haberent possessionem 
apud Alaspach, 4 que ecclesie sancti Georgii eiusdem locif 
tenebatur obnoxia in quodam annuo censu, videlicet lumine 
nocturnali et anniuersario quodam, que de ... 5 solidorum 
summa poterant expediri plus minus ve pro statu ipsis || actum 
exstitit inter nos et ipsas, quod, si quando predicte sorores 
inuenirent, qui predictum censum transferret in aequam de 
possessionibus suis certain, salua omni comoditate ecclesie 
sancti Georgii memorate, nos translationem ipsam ratam et 
gratam habere consensusque nostri auctoritatem inpendere 
deberemus. Cum igitur dilectus noster Chvnradus dictus Ower 
accepta, prout inter ipsum et sorores antedictas conuefiit, 
certa pecunie quantitate censum predictum transtulerit in 
predium suum, videlicet in curiam et uineam suam, sitam in 
superiori cella, 6 quam bone memorie Fridericus miles de 
Zoeffingen 7 olim noscitur possedisse, de quo prefata ecclesia 
sancti Georgii cum eadem comoditate et integritate, qua et 
prius, posset consequi censum suum, nos nostro et ipsius 
ecclesie, cui census debetur, nomine possessionem sororum 

1 ©oulgau? tmrtenbetg. 

2 Defmgen Ste^M. $onauef($ittgen. 

3 @tein am 3^em <£t. $$urgau. 

4 SWenSbad) SBea-SC. Gonftanj. 

5 bie ©utnme fe^It. 

6 D&erjett auf ber 9%eid^enau. 

7 3ofingen im Sforgau? 



Digitized By VjOOQ 1C 



465 

antedictarum a solutione census prefati exhoneramus et eun- 
dem predio dicti Cvnradi ad multam instantiam partium sub 
presentium testimonio et transferimus et auctoritate nostra 
translatum legaliter declaramrs. 

Interfueunt aut^m huic translationi Cvnradus miles de 
Tivnretun, 1 Henricus dictus Gabe, frater Ortliebus et frater 
Burchardus de Wangen 2 et alii quam plures. 

Datum anno domini M. CC. LXI1I , IV non. marcii, in- 
dictione sexta. 

$etg. Or. 2 Siegel fe^Ien. Slufjen fteijt x>on ojteidjjer §anb : beg apeteS 
oon D*toe vmbe baj Iteljt je SlloSpacfj. 

* 1266, 2Ra*r& 20, ©onftanj. - 33ifd^of @betf)arb x>on (Sonftan* geftattet feinen 
Set&etgenen ©enoffenfd)aft mit benen beS ^oftcrS flatijarinerUJjal. 

E. 8 , dei gratia Constantiensis episcopus, omnibus Christi 
fidelibus presentem paginam || inspecturis salutem in domino. 
Nouerint \niuersi tarn presentes quam futuri, quod, cum|| 
propter disperitatem condicionum hominum utiiusque sexus 
ecclesie nostre et monasteiii vallis || sancte Katerine prope 
Diessenhouen , ordinis sancti Augustini, iidem homines inter 
se matrimonialiter contrahere hactenus prohiberentur, ex quo 
eisdem frequenter incomodum prouenire uidebatur, nos, utili- 
tatem iamdicte ecclesie nostre et dictoram hominum quietem 
non inmerito intuentes , diotis hominibus ecclesie nostre utiius- 
que sexus presentibus damus licenciam, quatenus cum homi- 
nibus, prefato monasterio vallis sancte Katerine sub utroque 
sexu pertinentibus , sese per legittimam carnis copulam 
ualeant commiscere, concedentes eisdem nomine ecclesie nostre 
et successorum nostrorum omnium, quodhii, qui sibi inuicem 
modo predicto adunabuntur et filie et filii, ab eisdem legit- 
time procreandi, illo iure et consuetudine gaudeant et fruan- 
tur, que inter homines alios ecclesie nostre et monasterii de 
Oningen, ordinis sancti Augustini, ex consensu mutuo eorum, 
quorum utrimque intererat, est antiquitus obseruata. 

In cuius rei testimonium dato nobis tenore litterarum ista- 
rum sub sigillo abbatisse et conuentus monasterii predicti pro 

1 fciirnten (St. 3uric§. 

2 am Bab. Unterfee. 

3 ©Berfjavb son SBalb&urg, SBifdj. t>. <£. 1248-74. 
8ettf<*r. xxyii. 30 



Digitized by VjOOQ 1C 



466 

hominibus suis consimili eisdem has lilteras nostro sigillo tra- 
didimus communitas. 

Datum Constantie anno domini M. CC. LXVI , XIII kal. april. 

$erg. Dr. ©iegel feljlt. Slufjen fteljt non anberer, aber gtetc^eitiger §anb 
gefd&rieben: bed 6i8f$ofe3 tober bie genoSfdjjaft tmfer foie mtbe bed gotd $t>3 
»on ©fjoftence. 

• 1267, SRftrs 4. - Surd&arb ». Siifingen taufd&t mit Hermann, dictus Vrs, 
(Srunbftticfe bet tfircfjberg. 

Vniuersis Christi fidelibus presentes literas inspecturis 
Burchardus de Busingin ! , dictus Hallower || , noticiam sub- 
scriptorum. Tenore presentium profiteor, me et heredes meos 
agrum, situm vltra vineam || Burchardi dicti Vrs, ciuis Schafu- 
sensis, quern emphitheotali iure possedimus a monasterio 
Schafusensi , cum agro Hermanni dicti Vrs , ciuis Schafusensis, 
sito ultra opidum Chilchperch *, quern idem pro Cvnrado, 
dicto de Hemendal 3 , genero Wolchonis, emerat, de uoluntate 
domini Cvnradi 4 , abbatis Schafusensis monasterii, permutasse, 
ita ut de permutato agro a possessore ipsius agri census de- 
tritus Schafusensi monasterio persoluatur. 

In horum testimonium tradens ipsi presentem cedulam 
sigillatam, quia sigillum proprium non habeo, sigillo vene- 
rabilis abbatis Schafusensis prefati. 

Datum anno domini MCCLXVIP, IV. non. marcii. 

$erg. Dr. Siegel feljlt. 

• 1270, 9fan>. 3. - ©raf grtebridj, b. ftng. t>on ftoggenburg gibt itatyarinens 
tl)al bie (Stgenfcfjaft eineS ©uts in 2Jto$ingen. 

In nomine domini amen. Ego Fridericus , comes, jvnior de 
Toggenbvrch, vniuersis Christi fidelibus subscriptorum noticiam 
cum salute. Vt concessiones , donationes || seu largitiones, reli- 
giosis locis facte, perpetua maneant firmitate, solent frequen- 
ter scripturarum indiciis annotari. Nouerint igitur vniuersi, 
quod ego donationem proprieta || tis curie, site in Mazingen 5 , 
quam quondam Cvnradus miles, marschalcus de Tettinchon 6 , 

1 SSttftngen, bab. @nlfat>e im (St. ©d&affeaufen, Burch. de Bus. fd&eint 
nad& fetnem Semamen in §aHau, (St. <5d(jaffl)aufen, geroo^nt ju £aben. 

* flirdfjberg bei Sd^aff^aufen am Styetn. 
3 §emmentl)al (St. ©d&afRjaufen. 

* (Sonrab x>on $enfart, alS $C6t gen. 1257—74. 

5 bet grauenfelb (Sant. $$urgau. 

6 fcettigfofen bei $fgn <5t. $$urgau? 



Digitized by VjOOQ 1C 



467 

a patruis meis Friderico et Wilhenmo (sic) et me et fratre 
meo Diethelmo tenebat in feodum, in cuius curie feodo eidem 
marischalco Cvnradus, miles de Annvwiller 1 , post modo suc- 
cessit quamque curiam prescriptus Cvnradus de Annvwiller 
monasterio vallis sancte Katherine apud Diezenhoven cum 
omni jure sibi conpetenti donauit pro filiabus dicti marischalci, 
que ibidem regulam monasticam sunt professe, ratam, gratam 
habeo et firmam, prout earn fecerunt patrui mei et frater 
meus prenotati, secundum quod in instrumento super hoc 
confecto plenius continetur, et ut hec mea rati abicio per- 
petua sit et nota presentibus et futuris priorisse et conventui 
monasterii memorati presentes trado sigilli mei robore con- 
munitas. 

Acta sunt hec in strata publica, que ducit inter castrum 
Rvtoeberch et villain Ganderswiller 2 , presentibus fratre Han- 
rico commendatore de Tobel 3 , Berdoldo de Lflbvn 4 , Vlrico 
dicto Blvwil, fratre Hanrico de Rvstinstorf, anno domini 
MCCLXX , feria secunda post festum omnium sanctorum, in- 
dictione XIIIP- 

$erg. Dr. ©tegel feljtt. Slujjen t>on gletc^eittger §anb: be§ graven t>on 
$088enfo>rc$ vbev SWajjmgen tmbe fhtf birre briefe jroene. ($)er jtueite fefjlt.) 

* 1271, SRat 30. — ^rfotleg 8ifa. ©berfjarbS turn Gonftanj fiir bte 2fogu= 
frtnerinen femer SHBcefe. 

Eberhardus, dei gratia Constantiensis episcopus, dilectis 
in Christo priorissis et conuentibus, que de manu nostra 
religionem beati Augustini || receperunt uel- recipient, salutem 
in domino. Officii nostri debito nos vrgente, ecclesiarum et 
personarum nostre diocesis saluti intendere cupimus, ad ea 
tamen || specialius debitam solicitudinem gerere volumus, que 
pia bonorum proposita confauent, inquiete regularem discipli- 
nam augmentant et salutem || respiciunt animarum. Jgitur 
dilecte nobis in Christo filie, deuocionem vestram affectu 
beniuolo intuentes , concedimus , quod auctoritate et vice 
nostra vos priorisse sorores ad professionem recipere possitis 
cum se ad sollempne votum regulare voluerint obligare. Vt 

1 Sfabrogl bei <Bt. ©alien. 

8 ©anierfdjtopl an bet %f)ux £ant ©t. ©alien. 

8 So&el (St. ^urgau; bet gen. (Somtijur ift enter oon Stdjtenfteig. 

* x>on roeldjem ber tnefen Sauben? 

30* 



Digitized by VjOOQ IC 



468 

autem animarum vestrarum saluti plenius caueatur, volumus, 
ut dilecti nobis in Christo fratres predicatores , confessores 
vestri, vos ab excommunicacionis vinculo possint absoluere 
auctoritate nostra quam incurrere potestis, si qua vestrum 
alteri manum imponet uel imposuerit violentam , ratas habentes 
et gratas ordinaciones , quas inter vos dicti fratres fecerunt 
de absoluendo uel instituendo pro tempore priorissas presenti- 
bus , quamdiu per nostras literas patentes premissa non reuo- 
camus, valituras. 

In cuius rei testimonium has literas vobis concessimus si- 
gilli nostri robore communitas. 

Datum anno domini M. CC° Lxx primo, IIII kal. junii, 
indictione XIV a - 

2Bortltd) aufgenommen in bee tttlunbe, in bcr Stfdjof Otto 
ber ^riorin itnb bem (Sontoente domus seu collegii oppidi sui 
Merspurg ordinis st. Augustini bie8 ^rtoiteg, wie aubcrc feiner 
aSorfa^tcu beftatigt. 3ugleid) tljut cr benfelben bie ®nabe, baft in 
bcr jta^elle biefeS ^lofterS ieber ©eiftlicfye, TOSndj ober SGBelt* 
priefter, jebod) ofyne ^raptbtj ber gjfaxrlird^e $£erf:purg, 3Keffe 
lefen unb ben SKonnen bie ©aframente in gefunben unb franlen 
$agen fpettben barf, baft bie Sftonuen, toenn fcom SMfdjofe in gen. 
^farrfirdje ba$ ^nterbift fcerfyangt ift, in iljrer .Rarpette bem 
©otteSbtenfte betoo^neu t5nnen, enblidj bag fte in ber ^apette 
Ave Maria lauten burf en , unb bafe Jeber, ber to&tjrenb biefeS 
SauteuS mit gebeugteu ^nieeuben englifdjen ©ru§ betet, aUe 9lb= 
taffe getoimtt, bie tyinfidjtttdj be8 9toe 9Kartal&uten« gen. ^farr-- 
firdje gegeben finb. 

Datum et actum* Mayenow ordinis Theutunicorum anno 
domini 1418°, die decimo octauo julii, indictione XI a * 

?erg. Dr. S)a8 ©tegel $ifc$of DttoS feljlt. 

* 1274. SRaboIfSseK. — (Sonrab unb 9Bern$er x>on Jpomburg ttberge&en bie 
©djroefter (Sertrub, gen. %mW, bem 2Jtorienaiiare in ber Somftrdje ju 
(Sonftanj. 

Ex peccato primi parentis cunctis infligitur, quod hvmana 
memoria sit labilis et caduca || , ni testibus uel Uteris susten- 
tetur. Hinc est, quod nos Cv*nradus et Wernherus, dicti de 
Hohenbirh \ presentes || scire nee ignorare fiituros cuphnps, 

1 <So ift beutlidj gefd&rieben; id) oermutlje oarunier bad bet ^abolf^etl ge= 
tegene §omburg. 



Digitized by VjOOQ 1C 



469 

quod nos sororem Gerdrmt , dictam in curia , cum omni 
iure || , quod in ea habere dinoscimur, super altare sancte 
Marie choro Constantiensi, a quo etiam iure federis actenus [sic] 
possedimus, libere et sine contradictione cuiusquam resigna- 
mus, tali interposita pactione, ut singulis annis prefato altari 
pro censu \num persoluat denarium et post obitum suum 
vnam libram cere pro mortuario soluere dinoscatur. Sed ne 
presens instrumentum inprobitate heredum uel successorum 
nostrorum 4 infrigi (sic) uel calumpniari valeat, presentem 
paginam nostro sigillo et subscriptis testibus fecimus roborare. 

Testes dominus Johannes prebendarius in cella Ratolfi, 
Eberhardus , dictus Linsie , Hainricus , dictus Osterhovare, 
Bertoldus, dictus Cramare, Bertoldus de Stv^elingen * et alii 
quaplures (sic.) 

Acta sunt hec apud cellam RathoMTanno domini millesimo 
CC° Lxx° IIII , indictione V a - 3 

$erg. Or. Sig. desunt. 

* 1284 , guli 15. SReid&enav. — 2lbt Sllbert t>on SReld&enau iibergibt einen Seifc 
eigenen ber KapeUe St. 9Hfotau§ auf ber Qnfel 5Reid)enau. 

Nos AL, dei gratia abbas Augie maioris, n(otum facimus 
vniuer) 4 sis, quod, cum nos Walter || dictum an deem wsege, 
quern vir prouidus, (dict) 4 us Mvl, a nostro monasterio posse- 
dit || titulo feodali, ad iam dictum nostrum monasterium emp- 
tionis titulo reduxerimus, nos habito || consensu nostri con- 
uentus ipsum capelle sancti Nicolai nostre insule conferimus 
per presentes, statuentes, ut idem Walter omni iure, quo et 
ceteri homines in Mannenbach, 5 dicte oipelle sancti Nicolai 
pertinentes , gaudent , plenius perfruatur. In cuius testimonium 
sigillis, nostro scilicet et conuentus nostri, robore presentes 
literas consignamus. 

Datum Augie anno domini M° CC° Lxxx , ITII idus jvlii, 
indictione XII?- 

$erg. Dr. $a§ ©iegel beg SlbtS unfenntlicfj, bagegen bag be§ (SonoentS 
t»ol)I erljalten, e§ &eigt bie 2ftabonna ftfcenb nut bent $tnbe unb ©cepter. 
Seg. f S. CONVEN NASTERII. AVGIE. MAIORIS. 

1 nostr. fpftter §ineingefd)rie&en. 

* ©teifilingen »e$.=2L 6todtoc$. 

* 1274 war u&rtgenS ind. II; eS fte$t jebod& beutlidj v (unb 1274). 

4 3« 3<>tge *>*>« gettd&ttgfeit erlofd)en. 

5 2lm ttnterfee (St. $§urgau. 



Digitized by VjOOQ 1C 



470 

* 1289, 2Jtoi 18. (gttflfn. — ftubolf, gttebri$ unb SS&oIfrob t>on fcroen uer; 
faufen Sei&eigene in JfteDljeim an #at$arinent$al. 

Vniuersis Christi fidelibus presentem cedulam inspecturis 
Rvdolfus , Fridericus et Wolfradus fratres , filii quondam 
Rvdolfi nobilis de Hewen, noticiam subscriptorum || . Nouerint 
igitur tam posteri, quam presentes, quod nos, receptis tribus 
marcis cum dimidia argenti puri a dilectis in Christo prio- 
rissa et conuentu monasterii vallis sancte Ka || therine prope 
ciuitatem Diezenhoven , in ipsas iusto uenditionis titulo trans- 
ferimus per presentes homines subnotatos et ius et proprie- 
tatem , quam in eisdem dinoscimur habuis || se , videlicet 
Cvnradum dictum Nellenbvrger , Hainricum fratrem suum, 
Giselam sororem ipsorum dictam Ehingerin, Adelhaidem et 
Annam, filias eius, Bvrchardum filium eius et Hainricum 
filium eiusdem cum Elizabete vxore sua et filio horum Cvnrado, 
qui homines nunc habitant in Riethain 1 sub sede castri 
Stofeln * et tamquam serui proprii ante uenditionem , factam 
presentibus , sine contradictione qualibet per nos fuerunt habiti 
et possessi, et promittimus stipulatione sollempni et in hiis 
scriptis pro nobis et nostris successoribus sororibus preno- 
minatis, quod pro eisdem hominibus ipsis warandiam et de- 
fensionem coram quolibet iudice, ad quern tracti fuerimus, 
nos uel nostri successores prestare debeamus, quotienscumque 
fuerimus impetiti, et ut contenta in hoc scripto in posterum 
stabiliter perseuerent, renuntiamus circa ipsa et ipsorum quo- 
libet pro nobis et nostris successoribus beneficio restitutionis 
in integrum exceptioni deceptionis ultra medium iusti pretii, 
doli, mali, non numerate pecunie, non tradite, non solute 
litteris a sede apostolica uel aliunde impetratis aut etiam im- 
petrandis auxilio et beneficio iuris canonici vel ciuilis et gene- 
raliter omni suffragio tam in specie quam in genere, quo 
mediante ea , que premissa sunt uel ipsorum quodcumque 
posset, quouis ingenio uiolari. Et in preraissorum firmitatem 
perpetuam et inconmutabilem sepedictis sororibus hoc instru- 
mentum tradidisse nos recognoscimus sigillo Bvrchardi , nobilis 
de Hewen , patruelis nostri , et meo , Rvdolfi videlicet predicti, 
quibus usi sumus in hac parte conmuniter roboratum. 

Datum et actum in ciuitate Engen presentibus Bvrchardo 

1 Stteb^eim unb fcoljenftoffeln S3ej.-2l. <&n$en. 

Digitized by VjOOQ 1C 



471 

predicto nobili de Hewen; dicto Mowenhain 1 ; Cvnrado dicto 
de Ofcingen 2 ; Hainrico dicto Hiltebrant; Petro de Rothwil 3 ; 
Johanne dicto Blocheli; Johanne de Rothwil 8 ; Hainrico dicto 
Erzinger; dicto Valze; Johanne filioRvfi; dicto Boiler et con- 
uersis dicti monasterii vallis sancte Katherine fratre Rvdolfo 
de Scafusa 4 et fratre Eberhardo de Stoka 5 et aliis pluribus 
fide dignis , anno domini MCCLXXXIX feria quarta ante 
ascensionem domini, indictione IP- 

$erg. Dr. 2)ie Stegel feljlen. 2faf$en fte^i »on gletdfteitiger $anb: bag ift 
beS t>on §ewen Briefc tmt&e bie tote bie er onS gab. 

• 1290, 3Jtoi 1. (Sngen. 

Rvdolfus, Fridericus, Wolfradus fratres, filii quondam 
Rvdolfi nobilis de Hewen, transferunt, receptis sex marcis 
cum dimidia argenti puri , in priorissam et conventum mona- , 
sterii vallis sancte Katherine prope civitatem Diezenhoven 
venditionis titulo homines proprios suos: Berchtoldum dictum 
Ehinger, Mechthildim uxorem ejus, Heinricum, Adelheidim et 
Katherinam liberos ejus, qui homines habitant in Riethein 6 , 
Giselam Widenminun in Kilchsteten 7 . tlricum, Rvdolfum libe- 
ros predicte Giselvn, Adelhedim relictam quondam Eberhardi 
Widemers , Rvdolfum et Elizabetham liberos ejus , qui homines 
nunc habitant in Kilchsteten. T. Hermanno dicto Hiltebrant, 
Cvnrado dicto Zv*ner, Heinrico dicto Artinger, Heinrico pre- 
cone , Petro dicto Le v o , Vlrico dicto Sporli et conversis mona- 
sterii memorati fratre Heinrico de Vilingen et fratre Eber- 
hardo de Stoka. Datum et actum in civitate Engen, anno 
domini MCCLXXXX , in festo apostolarum Philippi et Jacobi. 

^$erg. Dr. £)ie ©iegel ber 2lu3fteIIer imb il)re§ patruelis Bvrchardi nobilis 
de Hewen fe$Ien. 2)ie gorm btefer Urfunbe ift t>3Uio gletdjfoutenb mit ber 
»om 18. 3Jtoi 1289 abgefafjt. 

1 2Jtouenfjeim $e$.=3l. @ngen; bie t>on 3tt. roaren Stof alien bet ©Men t>on 
SBartenberg unb pgleicfj £e$en§Ieute ber turn §etoen. 

2 De§ningen am Unterfee Se^Sl. ©onftanj. 

3 3tottn>etl. 

4 ©c9aff$aufen. 

5 ©todadj im §egau. 

6 SRieb^eim SBe^.-SC. @ngen. 

» fltrd&fietten 8q.s8. Gngen. 



Digitized by VjOOQ IC 



472 

1291, Slug. 30. 3uridj. — UrtyeilSforudj 9ttnn>in8, ©anior ber 3iird>er $robfU 
titty, aI3 t>om apoft. Stifle ernatrnten 9Udjter3, &nrifd)en Sfhtbolf turn 
$eroen, $e!an $u ©onftanj, aI8 ^farrJjerr gu SBobman einer= unb bem 
SHtter Sober Don Sobegge anbetjeitS iiber Sfaroaljeljnten in SBalbmen, @tdj= 
Ijalben unb fcubljoty. 

In nomine domini amen. Anno eiusdem millesimo ducen- 
tesimo nonagesimo primo, III. kal. septembres, indictione 
quarta || . Rinwinus , cantor prepositure Thuricensis , iudex 
vnicus a sede apostolica delegatus, vniuersis presentes in- 
specturis || subscriptorum noticiam cum salute. Cognitis cause 
meritis, que inter honorabilem virum, dominum Rudolfum de 
Hewen, decanum || ecclesie Constantiensis , rectorem ecclesie 
in Bodemen *, nomine sui et dicte ecclesie in Bodemen ex 
vna, ac discretum virjm L<5ber de Ltfbegge 2 , militem, ex 
parte altera vertebatur super decimis noualium, que soluuntur 
de fundis dictis in Waldinen 3 , in Eickalden 3 et in Hubholz 3 , 
libello porrecto, lite legitime contestatn, prestito iuramento 
calumpnie seu veritatis partibus examinatis principio, receptis 
testibus et examinatis, dictis eorum sollerapniter publicatis, 
conclusione in causa facta , iuris ordine in omnibus obseruato, 
partibus cum instancia summam postulantibus diffinitam, quia 
inuenimus tam ex confessione partium, quam et ex dictis 
testium product orum plene probatum, dictos fundos in libello 
expressos cause nouales et infra limites dicte ecclesie consti- 
tutes, nichilque per partem aduersam sufficienter ostensum 
in contrarium , propter quod iurisperitorum coueritato consilio 
predictum militem condempnantes sententiando decernimus et 
decernendo sententiamus in hiis scriptis debere ab occupatione 
et detentione dictarum decimarum desistere et ipsum in dictis 
decimis amplius non molestare , cum dicte decime ad prefatam 
ecclesiam in Bodemen de iure comuni pertinere noscantur, 
adiudicantes eidem decano percepta ac litis expensas declara- 
• tione, taxatione et condempnatione earum nobis reseruatis. 

Lata est hec summa a nobis et lecta publice in scriptis in 
ambitu ecclesie prepositure Thuricensis , anno , die et indictione 
prenotatis. 

^erg. Dr. £)a§ ©tegel SRinnrinS (jetgt einen fingenben 2)Wtod)). Seg. 
f S. BINWIN .... TVEICEN. 

1 Sobman am ttebedinger ©ee. 

2 Saubegg bei Subtoig^afen SBej.^. lleberlingen. 

3 glurnamen, auf ber topogr. ftarte t>on Stoben finbe id) fie jebodj nid&t. 



Digitized by VjOOQ 1C 



473 

* 1295, 3uli 10. (Sonftanj. — (gberljarb oon SBiitgeln cer&id&tet gegen mag. 
jSoffcmneS t>on ©t. ©alien unb feme ©ittjne auf ben gefjntett | tt ©ngisijofett. 

Omnibus presentium inspectoribus Erberhardus [sic], nobilis 
de Burgelon 1 , miles, rei geste notitiam cum salute. Ne lites 
amicitia uel concordia terminate || processu temporis in reci- 
dine questionis scrupulum relabantur, expedit ea scripturarum 
testimonio perennari. Nouerint igitur tarn posteri , quam pre- 
sentes, quod || ego, Eberhardus predictus, super lite et que- 
stione iam dudum motis inter me ex vna et magistrum Johan- 
nem de sancto Gallo , magistrum Hainricum , Johannem || et 
Hugonem, filios eiusdem Johannis supradicti, ex parte altera 
super decima in Onigishoven 2 mediantibus honorabilibus et 
discretis viris magistro Walthero de Scafusa 3 , officiali curie 
Constantiensis, et Vlrico deBodemen 4 , canonico Constantiensis 
ecclesie, communi consensu et spontanea voluntate taliter su- 
mus et fuimus complanati, quod remissa actione, quam idem 
magister Johannes et sui liberi contra me super fructibus 
acceptis a dicta decima habuerunt , ego Eberhardus pro me et 
meis heredibus omni iuri et actioni, si qua michi competie- 
runt ac competere potuerunt, renuntiaui et cessi ad manus 
dicti domini officialis , recipientis huiusmodi cessionem et 
renuntiationem vice et nomine predictorum, promittens fide 
data pro me et meis heredibus eisdem magistro Johanni et 
suis heredibus molestiam, grauamen aut iniuriam de cetero in 
dicta decima aut eius fructibus siue iiribus non inferre, nee 
inferenti consentire in iuditio uel extra, nee aliquid facere de 
iure uel de facto , per quod eisdem cura premissa posset 
dampnum aut preiuditium aliquod generari. In cuius rei testi- 
monium presens instrumentum sigillis predictorum domini 
officialis et Vlrici de Bodemen cum proprio sigillo eisdem 
magistro Johanni et heredibus suis tradidi communitum. 

Datum et actum Constantie anno domini M. CC. Lxxxx 
quinto, VI Idus Jul., indict. VHP, presentibus testibus infra- 
scriptis, videlicet domino Hainrico, nobili de Griessenberch 5 , 
magistro Johanne, dicto Pfefferhart, canonico sancti Stephani 

1 SBurglen bet SGBeinfelben <5t. Styurgau. 

2 @ngi^ofen bei SBifdjofSaea (St. $§urgau. 

3 ©djafftaufen. 
* 93obman. 

5 ©rtefenbetft bei SBemfalben. 



Digitized by VjOOQ 1C 



474 

in Conslantia, magistro Ber. de Stain 1 , magistro H. de 
Tu*wingen 2 , magistro C. de sancto Gallo et Vlrico, dicto Burst 
et aliis quam pluribus fidedignis. 

Nos officialis curie Constantiensis sigillum curie Constantiensis 
et ego Vlricus de Bodemen sigillum proprium cum sigillo dicti 
Eberhardi ad petitionem ipsius Eberhardi in premissorum 
euidentiam presenti instrumento apponi fecimus et appendi. 

$erg. Dr. $ie Siege! ttid&i gut ertytften. 

* 1297. — 8ta>er§ be3 fllofterS flatljarinentSal , ben Eobfatt i^rer gefauften 

Seibeigenen in Safabingen betr. 

In nomine domini amen. Slttcn b£n, bie bifen brief fe^ent 
atbe ijorent lefen, ben fot font fin, ba$ i<$ fwefter SlgneS, 
bto J priorin, tonbe || mit nut atte ber consent [ber froefteran toon 
Diejenljotoen, fyaben an to*n$ gefoffet bie tu'tte, ber nam Ijie nadj 
gefcriben ftat: || GSmrat, ben geljenber, tonbe §ainri<$, ben geljenber 
tonbe 9Uberel)t, ben gimbennan, bie fetygtyaft fint at brte ge 
SJafen || bigen 8 in bem borfe. 2>i« gejd^ac^ mit folidjem gebtnge, 
ftoele ruber in fttovbe an libe erben, fo wallet atteS ba$, ba8 er 
tat to$ tonbe jnne, an baS clofter, ift aber, bag er libe erben 
lat, fo fol man ba8 befte Ijo^t nen tonber aHem bem toefye, fo er 
Ijatte, an bag clofter ge atnern toaffe. SSnbe baS bis ftette tonbe iemer 
tontoemanbetot belibe, fo gib ity , bto 1 toorgenante priortn toon 
S)iegenl)Otoen , ir infigel an bifen brief. 

©is gefdjadj an bem iar, bo man gatte toon infers Ijerren ge- 
bto c r!e ttofent iar tonbe gtoai fytonbert iar tonbe nto'ngedj iar tonbe 
fto'ben iar. 

$erg. Dr. ©tegel fe$It. Stolen fte^t von gleidfoeitiger §anb: bis ift von 
jeljenbern von 2ta$enbingen, n>a3 bie rentes $un. 

• 1297, Suli 6. — £)a§ Stift Stnbau gibt feinen Stnfer, ©ruber (Sunrat von 

$egni, fret. 

2Bir ®$te 4 , toon gottej ginaben abtiffinnen, tonbe ber conuent || 
be J go$ju$ toon Smbotoe ftonbtnt alien, bt bifen brief || leftnt atber 
Ijorent teftn, bg Gfcnrat toon #egt 5 fil& Ijet totr || riljtit, ber tonfirg 

1 ©tein ant 3t!)ein (St. Sljurgau. 

2 Su&mgen. 

3 SBafabtngen bet £)teffett$ofen, $!)urgau. 

4 ©uta von Sriefen, 2le&t 1286—1340. 
• $egne bet (Sonftanj am Unterfee. 



Digitized by VjOOQ 1C 



475 

gofebuS cinfaer ift, mtbe um$ mit Dug Dnbe mit Dnftrm cenucnt 
mit alien ben bingen Dnbe mit alien ben re§ttn, aT^ er tot roaere, 
bet Don gebtn n)ir Dnbe Dnftr conuent Df in frilid) burd) gott, 
Dnbe Dir gityhtt Dng atter ber anfyralje , bt wit alber Dnnfir nal)= 
fotnen annen * moljtint fyen , bebD an gaigli<J)im Dnbe an wetfc 
lidjem gtriljte, Dnbe it lobent im, bg ev fidj brtfbire gt ge bem 
erbern ctoftir gt ©tfinljoDen , toan erg flirlt ift Dnbe DtfftcltJ) §et 
gibetten Dng, bag bg ain ftaete bine fige Dnbe biltbe etoicttlje. 
SDeg gcbtn toir btfeu brief gtfigiltin mit Dnftrj gofcljug inftgtt, 
Dnbe roir, ber conuent, nit tyegint Dnfirn agen infigil bt Dng, fo 
binbint nrir Dng gimainlidj Dnber Dnftr abtiffinne infigil an oifen 
brief. 

®k fltffab, bo man catte Don gotteg' giburte bufindj gtsai- 
IjDnbirt fDbinfe Dnbe ntDncic jar in tern Ijomog an bem famgtac 
nab fante 33°t. tage ben naefyften. 

$erg. Or. ©iegel feljlt. S)iefe Utfunbe ift ftdjtUd) t>on grauenljanb ges 
fdjrieben. Wufyn ftefjt t>on gtetdjaeitiger §anb: ber ampttfljen Brief oon 
8inb5n>e tmbe ir conoent t>mbe SB. <S. t)on §egi, bae& tm3 t)f $an gen. 

• 1301, 9Wai 18. 2)ieffen§ofen. 

3ioljan$, berSBagner, S36rger gu SDtyeffenfyoDen, gibt ba$ ©ut 
gen. O'pifoerg 2 , ba8 iljm ein (Sbel, §er §ug Don SWffenftein 3 , 
Derlteljen, biefem auf nnb ubertragt aUe fcine 9lnfyrud)c barauf 
an feine ftrauen Don bem Softer bei SDtyeffenljofen, bie iljm bafur 
gegeben Ijaben 4 <& A ber ntDngb, fo gi StycffentyoDen geng Dnb 
geb fint. SDa er !ein ©iegel Ijat, ftegeln bie 23tirger Don ©icfr. 
SDife brief wart gegeben, bo man ga(ti) Don gotten geburtb 1301 
an bem bonrftage Dor bien :p§ingften. 

$erg. Or. 6ieget fe$It. 

* 1303. 9War& 26. 

(Sglolf Don ©tuf lingen 4 , gen. ber ©geber, fdjenlt bem Softer 
&on 2)tfenljouen brober §ainridj Don @l)tngen 5 , feinen Setbeigenen. 
3. bie ebten Seute JRbboIf Don ©tuflingen, §ainricb Don ©tuf= 
lingen, fl&bolf von (Sgibad) 6 , §erbart Don ©tufttngen. ©eben 

1 f d&roiibif $ f iir : an in 

2 ©ppenberg bei ©tedbom? 

1 ^iefenftein Ui 2BaIb3$ut an ber 2llb. 

* ©teufclmgen DM. @^ingen. 

5 roirt. 2tmt§ftabt an ber 2)onau. 

6 @fdjenbadj 6t. Suaem. 



Digitized by VjOOQ lC 



476 

1303 ia ber uctftu nalj tnfer frown tage an bcm cinftage in bem 
manot bem mercen. 

$erfl. Dr. ©iegel beg 3tugfteHerS feljlt. 

• 1303 s. d. 

§er <5%nrat ton ^onbbrdj 1 V)ertanfd^t an bag Softer jc 
©iejenljotten feiue Setbeigene SRatljUt, bie be$ (SfytngerS* ©oljn 
l)at, gegen Slbelfyait, be8 et)iuger$ Jotter. SM* gefdjadj 1303. 

$erg. Dr. ©iegel fe$It. 

• 1305, SCpril 2. 

£er Gfenrat ton jpettteltngen 8 , (Sljorfyerr ton Jibr, fcfyenlt 
bie Knt ber fwefteran 33t*rrer Don ©tetten 4 , (Sfcnrat tnbe Jitat^c* 
rinmt, bem Softer ton @t. ^atfyermtn tat, ba$ bt ©tejenljoten 
lit. 2)i$ gefdjadj 1305 an bent tritadj nadj mitter tafttn. 

$erg. Dr. ©iegel feljtt. 

• 1306, D!t. 14. flatyarittentyal. 

©raf §ug nnb ©raf 2Bitl)atm, feiu ©ol)n, ton SRuntfort 5 , 
biirgen fur bie Slufredjtljaltung ber Su^ne $tinfd)en iljrem Seib- 
eigenen £)tyeH$ , bem SBeber ton SRubolfingeu 6 eiuer* unb bem 
Softer $u Styejentyouen unb alien Seuten be$felben (auSgenommen 
§agneu unb ^oljanfen, ©ebruber ton Sftubftngen 6 , bie an bierre 
fuu \>b fint tertan) anberfeits. SKadj biefer Suljne gibt ba$ Softer 
gen. $>tetri$ fur feine 2lnforudje 12$ SBrtSger pfenning , er fell 
aber nie meljr auf ben ©utcrn beg' JttofterS tooljnljaft toerben 
ober in beffen ©ehtinge unb ©eridjtett. ©tj gefad) je bem tor* 
genanbem clofter je ©tyejentyouen 1306 an bem naeljften fritage 
tor ft. ©alien tage, bo inbiction mag bu fun^te. 

$erg. Dr. Smex ©tegel fe^Ien. 

1 §omburg a3e$.=2l. ©totfad). 

2 natf) ber ttrf. turn 1290, 2Wai 1. u>o$nten bie ©finger in SRiebljeim 
S3ej.=3l. @ngen. 

3 §er&ftngen <£t. ©djaffljaufen. 

* ©tetten Get ©d&afftaufea. 

5 $ug unb SBUljalm geijoren &ur £ime ©c§cer;$ettttang , f. ©tfilin, urirt. 
©efd&. Ill, 687. 

* Sfaiolfmgen bei ©tgmarmgen. 



Digitized by VjOOQ IC 



477 

* 1307, Sept. 28. 3W5ggingen. — fitter 3o§an§ t>on SBobman oet^td^tet auf 
3toing unb 23amt be3 ipofeS im ©ereutlj Bet 3tt8ggtngen su ©unften beg 
&(ofter§ gelb&acfr. 

^n gottid namtn amen. Slffeti ben, bie bifin gegtwirtigin brief 
feljent albir borent lefin , ftrttb id} , $oband son 33obimin \ ain 
tittir , bad id) aineu fried) bdtte mil §ugm ©pfelin , aintm burger 
Don lofting || , Dmb getwinge Dnb bemte , bie tdj ^atte an bem 
Ijoue, bem man fpridjit in bem gtrD'tl)*, Dnb bag in bem trieg 
bie erberen in gotte, W abtiffenne t>ub W famnDnge Don ©elt* 
pad) 3 , bad Dorgnanbi || gfetb Dnb ben ijof Dmbt ben Dorgnanbin 
§ugin ©Jpfclhi foDfton, Dnb tdj Dnb bie Dorgnanbin Drowau Don 
SSelfcpadj ood) friegtljon Dinb bie Dorgnanbin twinge t>nb benne, 
Dnb bad idj || Dnb nrir baibuntljaty namtn tad) Dnb D'nfir baibir 
rebt fagtl)on Df bie ttfte gmainltdj, bie §ie nal)e gifdjribin ftant, 
bad wad ber 6rwtrbig in gotte, abt SHUridj Don ©almandwiffer 4 , 
i)er ^aiuridj Don Sfambegge 5 Dnb German Don StebinDeld 6 , Dnb 
bo {d,. xeljt fpvadjut Dmbi ben Dorgnanbin Med), bo bttfcfo id) mit 
bem rel)t twinge Dnb benne Dnb atte eljafti, Dnb bur §ailid miner 
fele Dnb bur miner finbe felan, jo gty id) Df Dnb Dirgtfje mid) 
an bem Dorgnanbtm gfol), bad ba fyatfit ge bem gerD'tlj, twinge 
Dnb benne Dnb oDdj anbirre refyt gaifdjlidjir albir weltljlidjir, fwte 
JD genemmit ften, bD { wir Ijatton, albir nod) gwinnm mol)tljin, 
bad webtr id), nod) enljatn min erbe an bad Dorgnanbi gfetl) nie= 
mir nD'tlj gefpred)inue fyabe Dnb $> aUim bem, fo bar gfe §orit, 
JDnbir bur minir f^te wiQin, fo gib id) iuen Dnb Dirgilje an bijim 
brieue, bad ftf bad Delji, bad inen, albir ir bDlD'tfyin Dffe bem 
g^tl; nfltljbDtftig ift geljenne gebem buwe, Dnb bed man ba gtnOtl) 
bibarf, bad fD J bad Drllidj waibin Df ber w&ibe, fo ge afteWingiu ' 
in minin Ijof fyorit nadj ber geioonljait, aid Don attir ber beljattin 
ift. Slbir W Dorgnanbi abtifj^inne Dnb ber conuentb Ijant mir 
gloptl) Dnb gibaifin, ob fD 1 ben Dorgnanbin IjOf gem geWtlj weffen 
Dirdjtffin bi minim lebtnne albir minis fDnd Sofyand lebinne, bad 
fD»' bad Dorgnanbi gbtt) niemiune gen fon gefoDfinne, wan Vn& 
gwain, ift, bad wir in aid toil barDmbe geben, aid anbir Ml), 

1 Stobman. 

2 a&gegangen bei 3W5ggingen. 

3 gelb&adj bei Sterfbom, ^urgau. 

♦ m 1282—1311 f. ©taiger, ©alem 94—101. 

5 SRanbegg Bei ©tljingen 33e$.=2L ©onftanj. 

6 SiebenfelS bei ©tetf&oro. 

1 2W(Jggingen JBej.-2l. ©onftana. 



Digitized by VjOOQ lC 



478 

tljMjen abir toir bc« nto'tlj, fo fon fto J ir gfcty gen, ftoer in atr 
maift bar tombe gitl), tonb bicrre gebinge fint fto' turtfc, tuan to ! n$ 
groatn gebnnbin, tonb froenne toir baibe irfterben, fo ftnt fto' in* 
Ijaim to'nftrtn erbin gebunbin , fto«' toirdjoufin ir gfctlj , ftoa fto { toeffen. 
©nb ge aincm brdjto'nbe bterre binge fo gib idj ben toorgnantljon 
toon SSelpadj bifin brief befigiltin mitl) minem injigil tonb be$ otodj 
midj tonb ben Jungin Sojanptn toon SSobimin gnfcgtn fot. 

$)t$ gifdjadj ge 9Jledjingen 4 in bent fare, bo man gattfye toon 
gottis gebto'rtJ) htt'jeljin^nbht iare tonb bar nadj in bem ftbinbin 
an fant 2JH<$eIs abtonbe. 

©a bi nmrint l)er SoljanS, ber THdjerre toon 9Ked?ingmgin * 
(sic) , btfebir 28°lric§, ber brfebirmaiftir toon ©atmanStmtter, §erre 
2B°lrid) toon Obirriebirn 2 , gribrid) toon TOedjingin 1 tonb brbbtr 
§ainrid) toon SSeltpa^ tonb anbirre bibirbir Wfyon gnfcgi. 

SGBiv abt 2Mud) toon ©almanStmffer, Ijerre §ainrid) toon 
SRanbegge tonb German toon SiebintoelS, bie toorgenanben fdjibeltotlj, 
ertoelt toon beben tatlen, toirieljen an bifim brieue, ba$ ttoir ba bt 
ttoaren , tnb ba8 ttrir fto' mit ain anbtr berifytfyon tonb gegto'ge ftgeit, 
bar totnbe btor ir baibir tail bette fo fyenfen ttoir to'nfrto"' tnftgil on 
bifen brief ge ainim torfto'nbe biftr binge. 

5Bir oudj bto j abtiffdjinne tonb bto* famntonge toon SScltyadj, bien 
toor^enanten, toirieljen affer ber binge, fo l)ie toor gefd)ribin ftant, 
baS fto* toar |igcn tonb mit to'nfirre n>ifftnt tonb toiffen gefefyefyin 
fint tonb binben to : tt$, fto { geljaftinne gen ben toor genantljon perron 
toon SBobimin, al$ fto 1 ba toor gefdjribin ftant, tonb geben oud) 
to'nfir inftgil att bifen brief geljenfiune mit gangen trto'toon. 

$erg. Dr. S5on ben bura) eine rot$&raune ©djjnur tjerbunbenen @iegefa 
fe^Ite bag beg <Sora>entg gelb&adj unb §ermamtg t>. Sie&enfelg von Sfafang an; 
t>on bem beg Sl&tg t)on ©alem fmb nut nodj fa)roaa)e gragmente ii&rig. 3)ag 
Solans t>. SBobman &eigt bag befonnte SBappen (3 ^fitter); »on ber Unu 
fa)rift ift nod) ju lefen: . . HANNIS . DE . BODO . . .. £)ag £emria)g turn 
3tonbegg geifit ben ©betfopf unb bie Umfd&rift: f S . MILT . HEINRICI . DE. 
RANDEG. $a3 ber Slbtiffln oon gelbbac^ aeigt bie SWabonna mit bem fltnbe, 
bartmter eine tnitenbe 9lomte, atteS in got^ifd^en SSerjterungen. tlmfa)rift: 
f SIGILLVM.ABBETISS CH. ^ie Urfunbe ift oortrefflid^ gefdjrieben. 

1312, Dft. 27. vox glorenj (1311, Suli 31. Como.) - $ehtti#VIL fe 
ftdtigt bag Urt^eit beg judex causarum palatii communis Cumaui , betr. 
bie SHeftitution ber SReidjjenauer SBefilungen am ©omerfee. 
Henricus, diuina favente clemencia Romanorum imperator, 

semper augustus vniuersis sacri Roinani imperii fidelibus pre- 

1 aKdggingen Sej.sSl. (Sonftanj. 

2 Dberriebem an ber ©alemer 3l(§, IQej.^. flberlingen. 



Digitized by VjOOQ lC 



479 

sentes litteras inspecturis gratiam suam et omne bonum. 
Exparte || venerabilis Dyethelmi * abbatis , principis nostri , et 
honorabilium virorum, capituli sev conuentus monasterii sancte 
Marie Augie maioris, ordinis sancti Benedicti, Constanciensis 
dyocesis, nobis extitit humiliter supplicatum, vt sentenciamf 
infra scriptam approbare et confirmare de imperiali clemencia 
dignaremur, cuius sentencie tenor talis est: 

In nomine domini nostri Jhesu Christi. Anno a natiuitate 
eiusdem millesimo, trecentesimo , vndecimo, die sabbati, 
vltinio mensis julii|| , indicione nona, super questione, que 
uertitur coram domino Sigebaldo de Gabbis, judice causarum 
palacii comunis Cvmani, cui nobilis vir, dominus Gualterius 
deCurte, generalis vicarius serenissimi regis, domini Henrici, 
Romanorum imperatoris, semper augusti, in ciuitate Cvmana 
et eius districtu , tamquam judici suo , commisit oretenus uices 
suas ad inquirendum et recuperandum jura, redditus et pos- 
sessions, vassallos et homines ac Acta cuiuscunque maneriei 
ecclesie , capituli et conuentus monasterii sancte Marie Augie 
maioris, ordinis sancti Benedicti, Constanciensis dyocesis, 
cui domino vicario ad inquirendum et recuperandum predicta 
dictus dominus imperator precepit et in mandatis dedit per 
suas speciales litteras occasione quorundam processuum facto- 
rum per testium productionem et alio modo contra communia 
et homines et contra tenentes de mansis locorum et territorio- 
rum et vicinanciarum de Pellio, de Liro, de Cuiano et de Nari, mon- 
tis Grabadone et contra quosdam homines burgi Grabadone et 
burgi Domasii et ipsius plebis Grabadone causa recuperandi iura, 
redditus et possessiones , vasallos, honores et Acta cuiuscun- 
que maneriei dicte ecclesie et monasterio pertinentes et alio- 
rum, que in litteris dicti domini imperatoris et que in dictis 
testium productorum et in instrumentis et actis dicti mona- 
sterii continentur. Que quidem questio est per dictum domi- 
nium Sigibaldum, iudicem causarum, ut supra, domino Galeazo 
de Pyro, iurisperito Cvmano, consulenda commissa ad uiden- 
dum, consulendum et determinandum , utrum sit sufficienter 
probatum per testes et instrumenta in dicta causa productos, 
ipsum monasterium habere redditus, possessiones, vasallos, 
honores et ficta in dictis burgis, locis et territoriis, consilium 

1 $iet§elm t)on Gajtal, 90&t 1306-42. Scftfoljut!), Stetdjenau 202—213. 

Digitized by VjOOQ 1C 



480 

dicti domini Galea zi de Pyro, iurisperiti Cvmani, cui dicta 
questio est et fuit consulenda commissa, ut supra, qui uidit 
et diligenter examinauit iura, raciones et allegaciones dicti 
monasterii et testes in dicta causa productos et instruments 
coram eo producta et quidquid ostendi et allegari uoluit coram eo 
et qui diu expectauit, si quis coram eo dicere et allegare 
uellet Chilsti nomine iuuocato, tale est, uidelicet, quod est 
probatum et esse probatum, dictum dominum abbatem et 
monasterium sancte Marie de Augla habere vasallos in burgo 
et territorio de Domasio et de Grabadone sev iura feodalia 
et habere terras et mansos et Actum in locis et territories de 
Liro, de Cuiano et de Nail et Pellio et ibi habere ficta, vi- 
delicet in territoriis de Pellio mansos quinque terrarum et 
rerum territoriarum , de quibus et super quos habet dicta 
ecclesia sev monasterium annuatim fictum solidos quadraginta 
denariorum nouorum , videlicet solidos octo pro quolibet raanso. 
Item esse probatum et ostensum, ipsum monasterium habere 
debere super eosdem mansos fictum omni anno staria octp et 
medium frumenti et staria sededm panici scilicet ad starium 
de Garlenda, item in omni tercio anno solidos tredecim et 
medium denariorum nouorum omni tercio anno pro precaria 
super mansis. Item esse probatum et ostensum, ipsum mona- 
sterium habere debere vnum mansum terre in territorio sev 
villa de Nari, pro quo solui debet omni anno fictum eidem 
ecclesie solidi viginti duo denariorum nouorum minus quatuor 
denariorum et eciam solidi duodecim denariorum nouorum 
omni tercio anno pro precaria super ipso manso de Nari. Item 
esse probatum et ostensum , ipsum monasterium habere debere 
in villis et territoriis de Cuiano et de Liro mansos duos terre, 
ex quibus soluitur annuatim fictum eidem ecclesie solidi quin- 
que denariorum nouorum pro quolibet istorum duorum man- 
sorum et solidi tredecim et dimidium denariorum nouorum 
omni tercio anno pro precaria. Item esse probatum et osten- 
sum, ipsum monasterium habere in villis et territoriis de 
Cuiano et de Liro unum mansum, cuius, mansi fictum gastaldi 
eiusdem ecclesie colligunt et colligere solent pro suo officio. 
Item esse probatum et ostensum , ipsum monasterium habere 
debere super omnibus predictis mansis omni anno prandia 
tria ipso domino abbate veniente in suburbium Grabadone , et 
si duxerit secum equos, quod debeant eos pascere in ipsis 



le , ^\- 



481 

tribus prandiis ad fenum et ad ordeum. Item esse probatum 
et ostensum, quod ipso domino abbate uel eius certo misso 
veniente in suburbium Grabadone causa petendi dictum Actum, 
quod donee fictum uel pars ficti steterit ad soluendum, quod 
illi, qui a predictis tribus prandiis in antea fecerint stare 
ipsum abbatem vel eius missum occasione dicti ficti petendi 
debeant facere expensas cibi et potus in Grabadona et eciam 
eis, qui secum fuerint ducti, donee ipsum fictum solutum 
fuerit. Item esse probatum et ostensum, ipsum dominum ab- 
batem et monasterium predictum habere uasallos et iura feo- 
dalia in burgo et territorio de Grabadona et de Domasio, 
scilicet terras de Salegio et Oliuedo de Sursaro et decimas 
earundem terrarum, que terre iacent in territorio de Graba- 
dona esse terras et decimas feodales dicti domini abbatis et 
monasterii sancte Marie. Item esse probatum et ostensum, 
quod ecclesia sancti Vincencii , in castro Grabadone , sita esse 
debeat dicti monasterii cum baso vno ipsi ecclesie adherenti, 
et eciam esse probatum et ostensum, alia basa, que sunt 
prope dictam ecclesiam in dicto castro, esse et esse debent 
de feodo dicti monasterii sancte Marie de Augia maiori. Vnde 
nos prefatus dominus Sigebaldus iudex causarum ut supra 
habito super predictis consilio dicti domini Galeazii de Pyro, 
iurisperito (sic) Cvmano, cui dictam questionem, vt supra, commi- 
simus consulendam, qui vidit et diligenter examinauit dictam 
questionem et iura et allegaciones et testes et instrumenta in 
dicta causa productos et ostendi quidquid et allegari uoluit 
coram eo Christi nomine inuocato et deum habendo pre oculis 
dicimus et pronunciamus et per sentenciam declaramus in 
omnibus et per omnia, prout in dicto consilio dicti domini 
Galeazii continetur, et prout hec superius per ordinem sunt 
conscripta. Lectum et publicatum et pronunciatum fuit supra- 
dictum consilium die sabbati vltimo mensis julii, indictione 
nona, per me, Johaninum de Bomazo, notarium palacii comunis 
Cvmani, et per suprascriptum dominum Sygebaldum iudicem 
ut supra ipso in bancho pro tribunali sedente (sic), presente 
domino Burcardo , misso suprascripti domini abbatis etcapituli 
et absentibus aliis tamen legittime citatis. Actum ad banchum 
dicti domini iudicis, ubi iura redduntur, vnde plures inter- 
fuerunt testes ibi rogati et uocati: dominus Johannes domini 
Egydii Ruschc, Jacobus de Arzegio, filius scilicet Bertrami 
8tttf$r. xxvii, # 31 

Digitized by VjOOQ 1C 



j 

! 



482 

de Arzegio, Petrucius de Mercato, filius quondam scilicet 
Andree de Mercato, Girasperolus de sancto Laurencio, filius 
quondam scilicet Rolandi de sancto Laurencio, Beneuenutus 
Serra et Abondiolus Pigus, ambo notarii palacii comunis 
Cvmani. Ego Johaninus Bomazo , notarius et scriba palacii co- 
munis Cvmani, hanc cartam sentencie tradidi et ad scribendum 
dedi infrascripto Menasino notario, scribi rogaui et me sub- 
scripsi. Ego Menasinus de Sallegio, notarius Cvmanus, filius 
scilicet Cunradi de Sallegio, de Cvmis , hanc sentenciam rogatu 
suprascripti Johannini de Bomaso , notarii palacii comunis 
Cvmani ^ scripsi. 1 

Nos itaque quia prefato Gualteiio vicario nostro Gumarum 
commisimus dictam causam summarie examinandam ac eciam 
decidendam et ex hoc de iurisdictione ipsius vicarii et per 
consequens prefati Sigibaldi sui iudicis, cui in hac parte 
vices suas commisit, plene nobis constat, prefatorum abbatis 
et conuentus supplicationibus benignum prebentes assensum 
prefatam pronunciacionem et sentenciam et omnia in eis con- 
tents rite et prouide peracta approbamus, confirmamus et 
presentis scripti patrocinio communimus. Nulli ergo omnino 
hominum liceat hanc nostre approbacionis et confirmacionis 
paginam infringere vel ei ausu temerario contraire. Quod qui 
secus fecerit preter indignacionem nostri culminis, quam ex 
hoc incurret quingentas marcas argenti pro pena componat, 
medietatem camere nostre, reliquam passis iniuriam applican- 
dam. In cuius rei testimonium presentes litems maiestatis 
nostre sigillo iussimus commun|ri. Signum doraini Henrici 
septimi Romanorum imperatoris inuictissimi. 

Datum in castris ante Florenciam VI kal. nouembris, in- 
dictioneXI*, anno domini millesimo, trecentesimo , duodecimo, 
regni nostri anno quarto, imperii vero primo. Ego frater Hen- 
ricus, Tridentinus episcopus, sacre imperialis cancellarius vice 
domini Henrici Coloniensis archiepiscopi , per Italiam archican- 
cellarii, recognoui. . 

$etg. Dr. 2)a8 @iegel fe§ft, er^alten bie bUxutylbe, feibene ©kgelfd&mtr. 

<§Hn 2. Urt^eil beS obengen. Sli^tetS Abet roeitere Steftfcungen 9teic$cnau'3 
am (Somerfee, dt. 1311, Slug. 20., beftfttigte $. #emrict> ebenfallS im Sager 
t>or gforenj 27. Oft. 1312. Severe Urfunbe ift »er5ffentlidjt in 9tettgart3 ep. 
Constant. II, 683—84, nro. 86. Stotr von biefer, nid^t <w<$ von ber $ier ge* 
gebenen Datte ©all O^em unb Dtmar @d&dn§ut$ tfenntmfc. fBtf. ©c$5n$ut$ 
1. c. 204, Dljem, SRetd&enauer Gfjromf, ed. SBarad 152—54. 

1 9WIe gen. Drte Itegen am norbttd&en Ufer beg (SomerfeeS urn <5fra»eb<ma. 



Digitized by VjOOQ 1C 



483 

• 1314, 9»ai 10. Heid&enau. 

Diethelmus, dei gratia abbas monasterii Augie maioris, 
immediate apostolice sedi pertinentis, universos homines suo 
monasterio pertinentes in locis et paitibus circa fluvium, dic- 
tum Kessel 1 , et in dem Rihsen 2 ac \f dem Hertvelt 3 viro 
discrete Walthero, dicto de Bophingen 4 , advocate in Hohen- 
burg 5 , ad defendendos et suo monasterio manutenendos fidu- 
cialiter committit, jmibus mortuariis autem, hereditatibus et 
censibus ab ipsis suo monasterio debitis , eidem integraliter re- 
servatis; vult etiam, Waltheiom hosce homines generose per- 
tractare et in cunctis corporis mdigentiis juxta suum posse 
defendere et reservat sibi et successoribus suis plenam liber- 
tatera Waltheri a dicta procuratione removendi et ipsam com- 
mi8sionem revocandi. 

Datum Augie , anno domini M° ccc° XIV , VI idus maii, 
indictione XII a - 

$erg. Dr. $a3 ©ieftel beg »btS fe$lt. 

• 1314, ©ept. 12. 9teic$enau. 

Diethelmus, dei gratia abbas, totusque conventus mona- 
sterii Augie maioris Walthero de Tettingen 6 , ministerial 
monasterii sui, et Anne, uxori ejus legitime, possessiones 
suas, videlicet lacum, dictum Wertse, cum pertinentiis agro- 
rum et pratorum ab antiquo dictis „der haik", quas a mona- 
sterio iidem in feodum, vulgariter dictum , „manlehen a tenue- 
runt, propter grata eorum obsequia, sibi et monasterio mul- 
tipliciter exhibita, communi deliberatione et ordinatione per- 
petuo valitura, eorum precibus permoti, in feodum censuale, 
quod vulgariter ain zinsaigen dicitur, sub annuo censu dimidie 
libre cere in assumptione beate Marie virginis camere abbatis 
annis singulis a possessore ipsarum possessionum exsolvendo 
transmutant. Sua autem auctoritate accedente Waltherus et 
Anna dictum feodum censuale, lacum Wertse cum agris et 
pratis, ab antiquo dictis „der hdg a , honorabili in Christo 

1 gtttfjc$en im Detting'fdjen , baS in bie 2B8rni| mimbec. 

2 SRieS (ndrblidj ber $onau um SJWrblmgert). • 
* fcfirbtfelb im roirt. D.21. 9tae3$etm. 

4 SBopfingen D.21. 9teve8$etm. 

5 &ei Sttfftngen im 9Ue3. 

6 Settinge* 93*3.-8. (Sonftanj. 

31* 



Digitized by VjOOQ 1C 



484 

preposito et conventui monasterii in Ittingen * pro nonaginta 
quinque marcis argenti Constantiensis ponderis vendunt et 
resignatas possessiones manibus suis (sc. abbatis Diethelmi) 
in dictum monasterium in Ittlingen transferunt possidendas 
perpetuo eo jure, quod ain zinsaigen dicitur, cum omnibus 
juribus et utilitatibus , quibus ipsi (Waltherus et Anna) et 
ipsorum predecessores easdem hactenus tenuerunt, adhibito 
specialiter juramento, quod prefata Anna corporaliter prestat 
coram se (abbate D.) , se venditionem pro se et suis heredi- 
bus ratam habituram esse perpetuo. 

Datum in predicto monasterio nostro , anno domini 
M°. ccc°. quartodecimo II idus septembris, indictione duo- 
decima. 

$erg. Dr. $ie ©iegel bed 9ffit3, bed Gonoentd, 2Batt$erd unb Hmtad 
fe^len. 

• 1315, Slug. 9. De^ningen. 

$robft #einridj unb ber (Sontoent bc8 ®otte$ljaufe3 gu O'mn* 
gen 8 gebeu tljr ©gentium an bem $lcfer, ber in be$ jUofterS ge 
fant i?att)ertnun tat bt SDtyeffenljouen ©ut ge SMberfyut 8 liegt, 
ben bisect SRuboIf ber Stoker t>ou iljnen gu Seljen getragen, unb 
ben berfelbe urn 4 t 5 * (Sonft. an gen. Softer t>erfauft Ijat, 
an lefctereS. ©eben ge O'ningen an bem noften (sic) famftage 
toor (t. Saurencien tutt 1315. 

$erg. Dr. ©lege! bed $robftd fe$it. 

• 1320, Stmi 17. 

2llbre!jt toon £aibelberg 4 toerlauft an bie ©iedjen an bem toelbe 
ge (Softeng unb ifyre ^Jflegcr SB°lri$en toon §of, ben attern, 
SRubolfen ben 9tufyen unb (Sfenraten ©oglin urn 17 SSJt. ©. J?o- 
ftenger ©etmdjtes ben §of ge SudjaHer 4 mit attem, tt>a$ gu bem- 
fetben geljSrt unb er in benfelben gefertigt Ijat, fur lebigeS (Sigen. 
©egeben 1320 an bem ginftag toor ft. SoljanS tult be8 t5fer$ ge 
fumtetoenben, 

?erg. Dr. 2)ad ©iegel bed SSerfftuferd t>erlefct; ed &eigt einen §elm, barcrof 
ein naty linfd fdjauenber Ijeulenber Sffiolf (?), bie Segenbe aBgf fallen. 
• 
1 Sttingen et. $$urgau. 
1 De^mngen am Unterfee. 
8 »ibern bei ©tein (St. ©d&affljaufen? 
4 fceibelberg unb SBudjadem bei Sifaof^eH (St. $$urgau. 



Digitized by VjOOQ IC 



486 

* 1322, Oct. 8. flatfymnent^aL 

Siitoft, bcr ©djendje Don ganbegge \ Dertauft urn 7 ft ^ (Souft 
bem Eloper ge fant Aatlprimm tal bi £)tyeffenl)ouen, fant SiuguftinS* 
orben , 39urdjart , ben man nennt ^on Sendjen 2 , §amtfen fel ©oljn 
Don 33uftDite 3 , Jpatnrtdj unb 9lnmm, beffen timber, bie ev Ijat 
bei Slbefljaib, fetner eljefidjen S&irtljin, bie gen* Softer gugeljort, 
unb bie it)m fyalb gu etgen roaren. ©eben ge bem Dorgenanben 
clofter 1322 an bem nofyften fritage Dor ft. SDtyonifien tuft. 

$erg. Dr. ©iegei fe§li 

* 1327, Slug. 21. Gonftang. 

Prepositus, decanus totumque capitulum ecclesie Constan- 
tiensis dictum Brenysen de Constantia ejusque heredes uni- 
versos „de agro, dicto des Schragen akker, sito sub villa 
dicta Rikkembach 4 prope lacus, quod (sic) wlgo dicitur der 
Bodense, contiguo etiam pratis ibidem situatis, wlgo dictis 
div lange blaichi", infeodant sub annuo censu sex solidorum 
denariorum Constant, sohrendorum capitulo per ipsum Bren- 
ysen et heredes ejus in festo beati Martini cum uno pullo, 
wlgo dicto ain vasnahthun , in carnisprivio annuatim solvendo* 
Datum Constantie, anno domini millesimo ccc° vicesimo septimo, 
XII. kal. septembres, indict, decima. 

$erg. Dr. 2)a8 ©iegel feljlt. 

* 1330, SJtoi 20. Steidjenau. — ©iil)ne unb SSertrag ber ©rafen SMfrat unb 
$ainrtd) t>on Steringen, ©e&riiber, mit Steidjenau roegen ber 3infer be3 
<5Jotte3!)auje3. 

2Wen ben, bie bifen brief an fe^ent ober Ijorent lefen, ftmben 
toix graue SOBolfrat Dnbe graue #ainrid) Don || 93eringen, gebruber, 
Dnbe Deridjen offenlidj an bifem brteue , bag toir Dnbe imfer ampt* 
lute bag gofefyuS in ber || ridjun Otoe bifte gef<$abeget Ijabeu an 
gtnfen, anDaffen, an ^o^tre^ten Dnbe an erbe, bu toir in fyaben|| 
genomen Don ben luten, bie beg go$jufe$ ginfere toaren Dnbe an 
bag gojjIjuS Ijorront, barumbe micfy, ben Dorgenanben graue SBolf* 
raten, tyerre Soljang, bcr faM>eHan, pfyleger ber ginfe Don beg 

* 2)ie tijurgautfdjen ©djenfen t>. & finb rooljl su unterfdjetben turn ben 
SBmSgauern §erren t>. & , einem Stoeige ber &e!annten &<fynttQlm. 
2 un&efannt. 

8 SBufwgl (6ei SB^I) (St. Sljurgau. 
4 SangenritfenftacJ (St. $l)urgau 



Digitized by VjOOQ 1C 



486 

gofcljufe* toegen, lange gebannet fyet x>nbc imfer fflc^an toerflagen 
itt an gotten biettft. $>eg Ijaben n>ir bn* erlennet, bag tt>ir bargu 
nit reljt fatten, ©en fdjaben Ijaint bn$ bber fefyen infer gndbiger 
tyerre, toon gotteS gnaben abt SMetljaln tmbe ber conncnt bej felben 
gofcfyufed, bnbe Ijatnt im$ mtbe infer bienerre, bie baran fdjulbtt 
roaren, lebig gelaggen affe« beg fdjaben, ben tsir bem gofcfyufe an 
ben ginfem getan fcaben, bur inferg bienfteS toitten tmbe mitte 
bem geblnge, bag voir inen getobt fyaben mit gangen tritoen, bag 
nrir, nolj infer nafyfomen, nolj nieman *>on infern wegen, bag 
gofcljus gefdfoabegen font an ginfe, an *oaUtn, an Ijoptrefyt albe an 
erbe, bit bem gofcfyufe geuaffent *on ben ginfern, bie tmber im$ 
gefeffen fint, a'b fn>a fit feggljaft fbrt. 3ft abet, bag ain man alb 
aintororoeftirbt, bag bie $erren fyredpnt, er Ijore an bag gofetytS, 
tmbe ton fyredjen, et fi infer, ba font fu ir botten bar fenben, 
bnbe ftoa ber t>itr btmgen mal, aid er bur re$t fol, bag ber tot 
tnenfdj beg gofcljufeS ginfer getoefen ift, ba fon toir, nolj imfer 
autptlftt bag gofcljufi an finem reljte nit ierren, bag felbe retyt fol 
odj in$ beljalten fin ton bem gofcljufe, froa tt>ir bem menfdjen 
befeggen mugin, al$ tt>ir ge retyte fulin. 2htbe ftoer ber ift, ber 
barumb ain nwr^ait Ian gefagen, eg fi mitte bem aibe alb fine 
ait, er fi teg gofcljufeS alb infer a'b ftoen er an fyoret, bag fol 
infer guter w>iffc fin bnbe fon in niemer beftodren an Bbe, nol) 
an gut. @g font od) be« gofcl)ufe$ getoiffe botten, ftoer bie fint, 
alb ftoar fi't foment, bem go^ufe finu iel)t ge toorbenne, son ins 
anbe son alien infem bienern ganjen frtbe t>nbe getrutoeS gelait 
fyaben, bag fit bon infern toegen nieman befwdren fol bnbe ft'tlin 
ft't bargu tntrberen mit gangen trftroen, bag bem go&ijufe werben 
fine ginfe *nbe fine todffe tmbe bag im bur rel)t roerben fol SGBic 
Ijaben in$ bargu gebitnben, froenne toir bem gofeljufe an ir fallen 
alb an ben reljten, at« t>or gefcriben ftat, toftrbag be^ainen fdjaben 
tdtin, alb ieman bon infern toegen, alb ber gebinge bel)aine$ 
brddjtn, al$ ba fcor gefcriben ftat, fo fol e$ ftSn in boHen f^ut 
ben bmbe alien ten fc^aben, ben roir bem go^ufe getan $aben, 
bag bie clofter^eiifn bargfi toef bnbe re^t ^aint ge borbenne mit 
ge clagenne, aT« beg tageg, 6 bte beri^tunge befd)d$e bnber bem 
go^ufe t)nbe im$. SSnbe bag big ailed ftdte beltbe, fo ^einlen toir 
fcnferre baiber infigel an bifen brief ge atnem njaren brKinbe aUer 
ber binge, fo ^ie toor gefcriben fint. 

5)ifu beri^tunge befdjalje, bo man t>on gotten geburte galte 
brfige^en ^unbert jare , barnalje in bem briggegoften iare <vx bem 



Digitized by VjOOQ lC 



487 

tage ber tyailigun fcfoart fenfcrj fyerren in imferre MOtoen mfinftcr 
in bcr ricfyun Otoe. 

$e?g. Dr. 2Me ©iegel fe^Ien. 

1330, Slug. 29. ©onftang. - flaifer Subwig letyt bie £e$en §einri$3 be3 
^ogenerS beffen Sodjter ©ecttia unb eaentueH ©&er$arten, 2lmmann ton 
Styeinegg. 

Sir Suborotdj, t>on gotS gnaben 9tomifdjer d&etfer, ge alien 
geiten merer beg reidjS, || tun djunt offenbar mit bifem brief, bag 
MtS ber befd)eiben man Jpeinridj, ber ^ogener, || bt tetjen, bie er 
son MS Mtb bem reidj Ijat, auf geben tyat, bt toir nadj feiuer 
tfeiggigen gebet|| ©iciltgen, feiner totter, toerltyen Ijaben tmb t>er* 
teiljen son befunbetn gnaben, &nb ob bt felben ©t)citig an erben 
toeruert, fo fyaben roir bt felben letyen toerliljen &nb fcerteiljen ft 
audj mit btfem brief (Sberljarten, SImman son JRe^uettc l , gb einem 
re^ten teljen, ate nrir im ft burdj refyt leifjen fiiflen. 93nb bar 
5>bcr ge t>r<$unbe geben toir in bifen brief mit fcnferm tnftgel &er* 
figetten. 

£)er geben ift ge (Sljoftenfc an ber mttiljen nad) fant ©artijolo* 
meu$ tag, bo man gait &on GfyrifteS geburbe breufceljen ljunbert 
Jar, bar naclj in bem breiggigeftem Jar in bem fe$tgeljenbem Jar 
infers retd)$ »nb in bem britten beg djeifertumS. 

$erg. Dr. 2)a3 ©iegel »ortreff(ic$ erljalten, e8 &eigt ben eutiflpftgen, redjt3= 
fdjauenben Slbter. Itmfd&rift : f SECR . LVDOWICI . DEI . GRA . ROMANOR. 
IMPERATORIS.S.A. 

* 1331 (SWai 29. ober Oft. 30.) ©djaffeaufen. 

£err griberidj, ber ©d)utt()aigge *, fitter , unb ber 9tat!) ge 
©djaftjufen befunben, bafe toor Ujnen an offeuem ©eridjte bie 
erbere grau Slbetyait, roettanb SBerfytoty jet. oon O^fer^ouen 3 
etyetidje SBirtljin, iBurgertn ge ©djaf&ufen, mit %em gilrf^re^en 
Otten fcon SBatb 4 , Siirger ge ©djaffyufen fcergieljen f)abe ber ge- 
meinbau an roffen tonb an riubern, fo ft toon tr sorgenanten nrirt 
faeligen geerbet §atte, &nb beg gins sub gultan, fo ir »f ben felben 
gemeinban ftunt, gu ©unften be8 jttofterS ge ft. JJafyerinen tat bt 

1 JUjemegg ©ant. ©t. ©alien. 

1 2)te »on Sftanbenburg roaren lange Beit im SBeftfce be8 ©$uO&etjjen; 
amteS in ©dj. , fte nennen fic§ beS^alb fe§r Iftuflg einfad^ nac§ biefem Slmte. 

3 DpfertSljofen ©t. ©c^aff^aufen. 

4 $alp hex ^ufinac^t am Stirrer fee. 



Digitized by VjOOQ lC 



'*^r* 



488 

$)tffenl)0ueu in bic $anbe ©ruber ©unrated bej ©emainberS uub 
©ruber SXlbre^te^, ^fleger unb ©djaffner be$ lectern. 

©eben ge ©cfcaffyufeu 1331 an ber tmtwodjen nadj beg fyL 
bafcficS tag ©onifacij. 

$erg. Dr. ©iegel fe$It. 

* 1336, mti 12. XuUtt 1 a. SDon. 

Otto, dei gratia dux Austrie et Styrie, venerabili in 
Christo patri , domino Nicolao 2 , ecclesie Constantiensis epis- 
copo, amico suo karissimo, ad ecclesiam in Hausen 3 , cujus 
jus patronatus sibi pertinere dinoscitur, post mortem Hainrici, 
quondam ibidem rectoris, Albertum deSwanndekk 4 presentat. 
Datum in Tulna 1 in die beati Gregorij, anno domini mille- 
simo ccc° tricesimo quinto. 

$erg. Or. S)a3 vooffitxfyaltme JReiterftgel $erjog OttoS. 

* 1336, Oft. 22. 

(5lato$, ber ©ifdjer unb (Sunrat, fein ©ruber, ©urger gu 
$)teffent)Ouen, wrlaufen tfjren Jpafbtfyett be$ 3 e ^ n * cn J c Ofpti* 
gen 6 , ben man fpridjt ber ©tj<$er fytynbt, ber tfynen unb ©elfrat, 
©urger je ©cfeafljufen gemeinfam tear unb od) »on tme lefyen ift, 
urn 102 ft alter ©riffger an ebengen. ©elfrat. (S$ fiegeln @<$u(t= 
fyeife unb 9ftatlj ju ©djafljufen. ©eben 1336 an bem ndltften 
tnantag na^ ft. ©alien tag. 

$erg. Or. ©iegel fe$It. 

* 1338, 5«oo. 7. 

Jpainrtd) son $erbettngen 6 unb Sftubeger, fein ©ruber, ©urger 
it ©<$afljufen, t^un genoffami mit bem Softer je ft. jtatljeunen 
tat bi ©ieffenljouen, ft. 9luguftinu8orben$ , tt>egen if)re$ Seibctgenen 
©urdjart Sftatbelin unb beffen eljelidje Sffiirt^tn 2lbefl)ait, §atnridj$ 
bed finger Softer, bte gen. Softer getyort, alfo, bafe beren 
$tnber affe ifynen unb bem Softer in renter genoffami gemeht 

i %uUn in Oefterrei<$ u. b. ©. an ber Sonau. 
2 Stocolaua t>. flen&ingen 1333-44. 

8 §aufen bet Slnbetftngen f. §ab3burg. ttrbar in publication 19. beS liter. 
58er. in Stuttgart p. 232. 

* ©d&roanbegg bei 2Xnbetftngen (St. 3^4- 
6 an ber Sljur (St. SUru|. 
1 fcerblingen (St. ©djaffoaufen. 



Digitized by VjOOQ 1C 



489 

finb; ftirbt 23urd)art wit #interlaffung toon £cibe$erben, fo erben fie, bie 
toon £crbltngen, nur ben gen>o§ntidjen gafl, ebenfo bag Softer toon gen. 
2lbel()eit in gleidjem gafle. Jpinterlaffen ffiurdjart unb Slbelbait feine 
$inber, fo fotten fie, bie toon £erbelingen, unb ba$ Softer, an 
ir re§t ftan tonb beliben an bem ®ute , ba3 jene fyinterlaffen. Sftren 
jtinbern fotten Surdjart unb 3lbelljaib mit SBiffen ber beiben 
Seibl)errf<$aften gteidj totet geben. SDaS Softer fann toon ben toon 
§erb!ingen S^eilung ber itinber toerlangeu, ebenfo audj bie toon 
£erblingen. ©eben 1338 an bem ndfjften famftag toor ft. 9ttartin3 tag. 
$erg. Dr. 93cibe Stegel fe^ien. 

* 1341, San. 80. $ieffen$ofen. 

§cr 3o^an8 toon Dftanbegge 4 , Slitter, tocvfauft bem Softer ge 
ft. Jtatfyrinun tal bi ©ieffenfyouen, ft. SDominicuS orbenS, 3o$anfen 
Sftafcenlo, Surdjart 3ta3enleu$ ©ot)it, urn i3 l l% $ after 23riffger. 
®eben ge ©ieffenljouen an bem udl)ften jinftag toor ber lietjtmeffe 
1341 

$erg. Dr. ©iegel fe^It. 



* 1342, 2fog. 14. 

§er Struott unb §er (Sbertyart, ©ebruber toon 33iirgelou 2 
beibe fitter, freie £errn, toerfaufen bem befdjeibeucn 2Ranue 
.©gelolf, bem Starrer, bem altern, 23uvger ge (Softenfc bie SSogtei 
ge 23ufent)ouen 3 aU Seljen toon bem SiStfyume ge Soften^ mit 
(SoufenS £er 93°(ridj8 toon St'trgelon, iljreS 23ruber3, ^il^errn 
ge Sugern, urn 48 tf ^ (Sonft. ®ehtn ge (Softenfc 1342 an tonfer 
frozen abenbe ge mittem ogften. 

$erg. Dr. $a§ ©iegel #errit SlmoltS fe§tt, bie @&erl)art3 unb Ulricas 
t>erbor&en. 

1345, $ej. 21. 3tetd>enau. 

£ainrid), ©cruder unb (Sfjunrat toon 3imberljoffe 4 , ©ebruber, 
toerlaufen urn 8 % $. (Sonft. bem befdjeibnen Sftanne, £errn §aiu* 
rtdjen toon ^ofbiron 5 , (Sfyorljerrn ge ft. <peter6fild)un 3e Stobrcu* 
cette 6 , gelegen in ber Sftid^unoroe, itjren eignen SSeingarten, gelegen 

1 Sftanbegg an ber SBiber 93ej. ©onftanj. 

2 Siirglen (St. Xljurgau. 

8 ^iefen^ofen bei SBifdjof^eH @t. Sfjurgau. 

4 gimmerljola fcei @ngen. 

5 flauf&euren, fcagr. <&tf)roabtn. 

6 Unterjea. 



Digitized by VjOOQ IC 



490 

ge SRibrencette in ber Oftidjunotoe an bcr gaggun, bcr man ftmd&t 
bcr !6r, an toeldjen einerfeitS flo^t SKetfter §anfen toon ©t ©alien 
spftunbetoeingarten , anberfeits „ber ftratd), ben man nempt bcr 
perron pratd)", obenan bte toorgen. ©affe, untcnan bic ©affe, 
bte man ucnnt (Megagge, nut GonfenS bcr Qfrau fiuciun, bcr 
23ftrgetertnun \ be$ toorgen. £ainrid)« to. 3^ ml ^ cr ^ olc fe tfjeKdjer 
SBirtfyin, nnb mit (SonfenS £ainrtdje$ ton 3im&er$oty, bcr SBcr* 
Ictufer 33mber, bcr ge O'roe toofynenb ift 3eugen: bte erbem 
SRannen $eter in <£gen$of, £an$, ber SDiim, £ainin Jliimberif, 
S°lrtd) ffofc, §cm§ SBttcam, §an« ber Sodjer, SlauS ^elbettng, 
SSetridj ber (Sramer, fyrif ^elbeling, 2Rerfe Mnxn 2lfuatt unb a. 
ertere 8eute genug. ©cf^c^cn nnb geben in ber SJiidjunotoe 1345 
an ft Sterna* tag, beS % gtoelfbotten. 

$er(j. Org. $ie ©iegel ber SJerfaufer unb grtffen ton 2Jtontten&adj3, 
ftatamtnanS in ber SRidjunoroe (fiir §einridj oon gtmBet^oty, ber in ber 
SWc^unSwe rooljnenb ift) feljlen. grau Sucia oer&anb ftd> unter ba3 ©iegel 
tyres ©DemannS, ba fte nut aigeneS infigels Ijat. 

• 1350, $e&. 4. ©d&affl&aufen. 

Johannes 2 , abbas et conventus monasterii omnium sancto- 
rum in Scaffusa, cum dominus Vlricus, dei gratia episcopus 
Constantiensis , suo consentiente capitulo , ecclesiam parrochia- 
lem in Witzen 3 cum omnibus juribus et pertinentiis suo mo- 
nasterio incorporarit ac vicario perpetuo in ipsa ecclesia, per 
eum et suos successores ad presentationem abbatis pro tem- 
pore existentis instituendo, certam praebendam reservaverit, 
cumque de dicta ecclesia singulis ipsius vacationibus hactenus 
de consuetudine primi fructus fuerint debiti episcopo Constan- 
tiensi et suae ecclesiae, quod monasterio dicto est multum 
onerosum, consentientibus omnibus, quorum interest, cum 
episcopo praefato commutationem solutionis primorum fructuum 
de dicta ecclesia faciunt: ecclesia in Witzen vacante, eius 
possessionem pacificam apprehendent , episcopus autem inper- 
petuum quartam partem fructuum eiusdem , quae alias sibi et 
ecclesiae suae de jure communi debetur, recipiet, itaquod de 
cetero dicta ecclesia eidem esse debeat quartalis et sit ab hac 

1 Sucie fdjeint bie lefcte biefeS SReidjenauer $ienftotattnertQefd)le<ljt8 jfr fein 
f. o&en ju 1261, DIt. 

1 3o§anne3 $8rfUnger , 2t&t 1350 — c. 1357. 
3 SBeifcen »e&.:2t. SBonnborf. 



Digitized by VjOOQIC 



491 

hora in antea, monasterium et ecclesia in Witzen sunt 
exemptae penitus a solutione primorum fructuum; alia jura" 
episcopalia et archidiaconalia debent per monasterium et vica- 
rium eiusdem ecclesiae persolvi, prout hactenus per rectores 
in ipsa ecclesia residentes fuerunt persoluta. Datum in mona- 
sterio praedicto IT. Non. mensis decembris, anno domini 1350°. 
$erg. Dr. ©iegel fep. 

* 1351, 3fog. 19. (Sonjtona. 

V°lricus , dei gratia episcopus Constantiensis , cum canoni- 
catus et beneficia ecclesie sue Constantiensis hacteniis in red- 
ditibus adeo sint tenues et exiles, ut canonici in eisdem deo 
servientes de ipsorum proventibus juxta sui honoris detentiam 
(sic) comode sustentari non possint , et attendens , quod spiri- 
tualia sine temporalibus persistere non possunt et ad suum 
officium pertinet, egentibus providere, ad honorem omnipo- 
tentis dei, gloriose virginis Marie et totius celestis curie at- 
que in augmentum divini cultus, canonicis et capitulo quar- 
tern ecclesie parrochialis in Witzen * et quintam partem fruc- 
tuum in Riegol 2 et in Rotwilr* ecclesiarum parochialium sue 
diocesis, donat eorundemque prebendis incorporat, salvis 
tamen sibi et ecclesie sue et successoribus suis omnibus aliis 
juribus. Datum Constantie XIITI. kal. mensis septembris, 
anno domini millesimo, trecentesimo , quinquagesimo primo. 

£>a$ Original fiegelte SMJdjof Ulrid). SDtc Urlunbc ift ertjatteu 
in bcm ©riefc f in n>eldjem (Srjbif<$of ©ertacuS \>on Wainj auf 
SSttten be« JEonfianjer (Sapttete nad) Ulricas £obe auctoritate sua 
metropolitica biefetbe beftatiftt; datum et actum Constantie, 
anno domini millesimo ccc° L° tertio, quinto non. mensis 
octobris, indictione sexta. 

$erg. Dr. £5a8 ©iegel feljlt. 

1358, Dft. 6. 2BurmUng<m. 

@raf Sttangolt »on SfteCenbuvfl, @()or^ctr je Softenfe unb 
§ert je (Suufcenbetfl * gibt urn ©otteS bitten unb ber 93itte ©utfavtS, 
be$ jtetler$ toon SSuimKn^en 4 , toegen bcffen Softer ©erbtut 

1 SQBeifeen SBe^.^SC. 93onnborf. 

2 9Uegel unb 9fJot§n>etl am flatferftuljl. 

3 flonjenberg D.21. Xutttingen, geljorte fett 9fofattg be§ 14. 3§bt3. ber 
Somprobftet Sonftanj. 

♦ D.21. Suttlingen. 



Digitized by VjOOQ 1C 



492 

£ainric$$, bc$ SRutterS toon Sinpad), e^elidje SBirtljin, bem (Jloftcr 
" ge £>tmerfd)aiu \ alfo baft fie „t)Oren fol nadj item toorgen. maifier, 
bcm mutter toon Stttpadj, an be$ felb cloftcr ge ©tmerfdjaiu." ©e* 
flcben ge 2Burmltngen 1358 an bem udbften famftag nadj ft. 2Jfr 
djetStag. 

$erg. Dr. 3)a3 ©iegel oerborben. 

* 1359 3uni 10. $ieffen$ofen. 

©djultljeifc unb SKatl) ge ©ieffenljouen beurfunben, bag tor 
itjnen an offenem ©ertdjte jc S)teffenIjouen gran ^atyerin, toei* 
lanb @unrate$, be$ ©rnften fet, e^eli<$e'2Btrtljin, unb ifyre JUnber# 
§err (Sunrat, SJtycofauS, ©vibe unb 5(nne unb ber fefcten gtoeten 
3Sogt ^o^anS, ber <5ccfeter, an SKpcolauS, ben Singen toon £engen 2 , 
©firmer $e SMeffenfyouen, iljr ®ut ge Cutfrtbtngen 3 , ba$ man nennt 
be* §atben$ gutii, urn 76 tf guter unb gaber Quxitytx TOunge, 
bie man nennt „ftebter" toerfauft fyaben. ©cben ge ©teffenfyoucn 
1359 an fant 93arnabe abent. 

$erg. Dr. ©iegel feljtt. 

* 1361 , SW«i 13. ©infiebeln. 

SWcolauS 4 , 9H>t, unb ber (Sontoent beS ©otte$ijaufe« ge ben 
2lnjtbetten geben aSottmadjt iljrem hammerer, Jperrn $eter toon 
JBotyufeu 6 , fie in bem ©treite, ben fie unb berfelbe mit bem 
Softer „bi Styefenljoueu , ft. ^atljerinen tall, ft. $)ominicu$ 
orbenS" toegen be$ SRcd)te« unb grbeS, ba$ 9S°tt 3m £of, 
9tubolf8 ©otyn toon Slffottran 6 , iljr Setbeigcner , nadj feineut Stobe 
l)interlaffen Ijat, gu toertreten. ©eben in itnferm cloftcr 1361 an 
bem neljften bunftag toov bem Ijl. tag ge Jrfjingften. 

$erg. Dr. 2>ie ©iegel feljlen. 

* 1362, SWdra 5. 

V°lricus, dictus Goldast, rector parrochialis ecclesie in 
Wolmattingen 7 , Constantiensis dioecesis , personality consti- 
tutes, anno millesimo ccc° Lx° secundo etc. etc., quinta die 

1 Dtmar^eim in D&erelfaji. 

2 Sljengen SBe^Sl. (Sngen. 

3 Seipferbingen 93e§-2l. ©ngett. 

* 9iicolaud »on (Suten&erg, %bt 1356—65. 

* SBoIHjmifen (St. Swjern. 
6 rceldjeS? 

* SBolmatingen S3ej.=3l. (Sonftanfc. 



Digitized by VjOOQ IC 



493 

mensis martii in civitate Constantiense , in curia habitationis 
reverendi in Christo patris ac domini Eberhardi *, dei gratia 
abbaiis monasterii Augie Maioris, in manus reverendi in 
Christo patris Hainrici 2 , dei gratia episcopi Constantiensis, 
sanus mente et corpore, non vi coactus, sed propria sua vo- 
luntate, pure ex causis rationabilibus , coram Jodoco, dicto 
Rudlinger, de Stain 3 , clerico Constantiensis dioecesis, impe- 
riali et curie Constantiensis notario jurato, coram fratre 
Mangoldo de Brandis 4 , commendatore domus in Somanswalde 5 , 
Const, dioc. , domino Wolflino de Brandis , armigero , magistro 
Johanne Johlarij, advocato curie Constantiensis, V°lrico de 
Bybrach 6 , rectore ecclesie in Rfldlingen 7 , Johanne de Kuntal 8 
et Walthero de Stokka 9 , sacerdotibus dicte dioec. predictam 
ecclesiam resignat. Instrumentum publicum antedicti notarii, 
ad hoc ab abbate praenominato Eberhardo requisite 
$erg. JDr. 

1362, ©ept. 22. (Sonftanj. — fceinrtd), SMfdjof t>on &onftan&, incorpotfrt bie 
^Pfarrfird^e §aufen ber prebenda episcopalis am $ome &u (Sonftanj. 

Hainricus, dei et apostolice sedis gratia episcopus Con- 
stantiensis, vniuersis Christi fidelibus presentibus et futuris 
salutem in eo, qui est omnium vera salus. Sane cum in 
ecclesia nostra || Constantiensi ab antiqua et approbata consue- 
tudine hucusque laudabiliter obseruata ac etiam a tempore et 
per tempus, cuius principium memoria hominum non existit, 
inuiolabiter tenta et || legitime prescripta fuerit et hodie sit 
certus et distinctus canonicorum numerus ac prebendarum 
canonicalium distinctio certa et determinata ac vltra eosdem 
numerorum et distinctionum (sic) in ipsa ecclesia || Constan- 
tiense sit quedam portio seu prebenda, episcopalis comuniter 
dicta seu nuncupata, eademque prebenda ob hoc instituta sit 

1 ©berljarb oon 8ranbi§ , m 1342—79, f. ©c$8n$ut§ , Beid&mau 
213-223. 

7 fcemid) o. SBranbiS 1357— 83. 

8 ©tein ©t. ©d&affijaufen. 

4 SranbiS im SBerner (Smmmtljai. 

• ©ummiSwalb (Et. SBero. 

8 SBi&eradj wirt. SlmtSftabt. 

7 SHcblinaen a. 3)<mau. wirt. 

8 unbefannt 

• Stodfodfr SfottSftabt. 



Digitized by VjOOQ 1C 



494 

et erecta, vt, si, quod frequenter accidit, aliquem ex canoni- 
cis, siue idem canonicus pro tunc in prespiteratus siue dya- 
conatus aut subdyaconatus ordine ministrflre teneatur iuxta 
ordinem inofficiationis et ministrationis in eisdem ordinibus a 
dictis temporibus et per dicta tempora obseruari consuetum 
et statutum, abesse contingat ex causa quacunque, quod tunc 
pro huiusmodi absente seu absentibus, ne diuinus cultus in 
dicta deseratur ecclesia, alii tres canonici, in ecclesia ipsa 
Constantiensi continuam facientes residentiam, seu duo aut 
vnus ex eisdem, quos etiam decanus et capitulum a dictis 
temporibus eligere consueuerunt et eligunt, pro tali absente 
vel absentibus- in eisdem ordinibus , in quibus iidem duo aut 
vnus absentes vel absens ministrare teneretur, ministrent et 
pro eisdem inofficient et deseruiant in ordinibus iuxta ipsius 
ecclesie Constantiensis consuetudinem et statuta, quodque 
dicta prebenda seu portio episcopalis dictis tribus canonicis, 
vni in prespiteratus , alio et secundo in dyaconatus et tertio in 
subdjaconatus ordine ministrari debeat, penitus et in totum, 
saluis penis, que consuetudo et statuta talibus absentibus 
canonicis et presertim sine causa rationabili infligere consueuit 
et infligit, verum cum sicut ad nostrum ex frequenti et cla- 
mosa cleri et populi ciuitatis Constantiensis voce peruenit au- 
ditum, quod nonnunquam in summo altari ecclesie nostre 
Constantiensis celebratio diuini pretermittitur officii propter 
absentiam canonicorum ipsius ecclesie ex ordinatione tunc in 
ipsa ecclesia celebrare debentium , quibus etiam solis in eodem 
altari summo , saluis missis defunctorum , iuxta consuetudines 
et statuta ipsius ecclesie a dictis temporibus et per dicta tem- 
pora celebrari licuit et licet et etiam pro eo, quia prebenda 
episcopalis adeo tenuis est et exilis , quod consideratione fruc- 
tuum eiusdem, nisi alias eX donatione hoc facere vellet, nullus 
canonicorum, quantumcunque a decano et capitulo ad hoc 
electus existeret pro alio absente tunc in ordinibus suis mini- 
strare debente voluit celebrare propter que quam plurima in 
clero et populo scandala nascuntur. Nos qui sumus H signum 
positi ad sagittam in exemplar aliorum ad augmentum cultus 
diuini tenemur ac cupientes cultum diuinum pro nostris in 
dicta nostra ecclesia Constantiensi, que caput aliarum eccle- 
siarum ciuitatis et dyocesis nostre existit, augeri temporibus 
et eius celebritatem ampliare, habito etiam super hoc maturo 



Digitized by VjOOQ 1C 



495 

et frequentato consilio cum venerabili decano et capitulo 
ecclesie nostre Constantiensis prefate ac proinde attendentes, 
quod, qui in sacrario dei operantur, inanes et mercede vacui 
esse non debeant, quodque indecens esset pascinatorum et 
pratorum rigatores mercede sua vacuari, idcirco ecclesiam 
parrochialem in Husen \ nostre dyocesis , cuius iuspatronatus 
ad prefatos decanum et capitulum pleno iure noscitur perti- 
nere, etiam de expresso consensu decani et capituli precticto- 
rum ad honorem et laudem omnipotentis dei et gloriose Vir- 
ginia Marie cum omni suo iure et iuribus, consuetudinibus, 
redditibus, prouentibus et obuentionibus vniuersis predicte 
prebende episcopali de consensu et voluntate vnanimi decani 
et capituli ecclesie Constantiensis predictorum applicamus, 
vnimus et incorporamus , reseruatis tamen nobis et ecclesie 
nostre Constantiensi predicte omnibus iuribus episcopalibus, 
si que nobis et ecclesie nostre Constantiensi predicte de iure 
uel consuetudine cum obedientia et reuerentia nee non arcW- 
dyacono loci persolui consueuerunt. Reseruamus etiam vicario 
perpetuo in dicta ecclesia instituendo prebendam antiquam 
plebano seu vicario pro absente rectore uel alias legitime im- 
pedito ministrante vna cum decima minuta ac oblacionibus, 
remediis et mortuariis ac aliis obuentionibus et emolimentis 
cottidianis , de quibus idem vicarius comode sustentari et hos- 
pitalitatem tenere, nee non iura episcopalia ac procurationis 
nunciorum sedis apostolice ac aliorum ordinariorum persoluere 
poterit , prout super hoc nos plenius informauimus. Et ut pre- 
missa omnia perpetuam roboris firmitatem recipiant et obti- 
neant, nos Hainricus episcopus predictus, decanus totumque 
capitulum ecclesie Constantiensis prefate sigilla nostra presen- 
tibus duximus appendenda. 

Datum et actum in capitulo ecclesie nostre Constantiensis 
pretacte de anno domini millesimo, trecentesimo sexagesimo 
secundo, X° kal. octobris, indictione 2 . 

$erg. Dr. $ie ©iegel fe§ten. 

• 1362, 9tor>. 10. Heidjenau. 

SRanflolt mi SvanbtyS 3 , teller bc« ©ottc«^aufc« in bcr dlxty* 
notoe, gibt ben etbern 9Jtann, £aitim ben 3Jiamtenbitrcr son 

1 2Belc§e3 ber t>ielen £aufen gememt ift, tjetmag i<$ mdjt jw fagett. 

2 bie 3a^l fep. 

8 im Sernev @mment$al. 



Digitized by VjOOQ 1C 



496 

8Bt8ljol&, feinen fietbeigcnen , betn Softer ge Sifentyonen gegen 
ben erbern 3Kann £anfen 93latbtnger \>on 93anfolfeIjouen 4 . ©eben 
gc Otoe 1362 an ft. 9ttarti« abent. 

$erg. Dr. ©iegel fe§lt. 
* 1363, 3Wirfc 11. ©d^afftaufett. 

.<Sgbred)t bcr ©djnttljaiffe 2 , Sftitter, ©djutttyetfc ge ©<$afp)ufen 
befnnbet, ba§ fcor iljm an offencm ©ertd^te ge 6<f)af§ufen SBefcel 
t>on $egt 3 , ©firmer ge ©djafljufen, an 23rftber (Sitnrat, §ofmetfter 
be$ $tofter$ ge SDiefenljouen, ft. ©ommicuS orbenS, at8 SSertreter 
beSfelben, ben erbern ^ne^t a3°iridj, ben jtd^eler, feinen 2eib* 
eigenen, urn 16 ft nener SJJfenninge, bte man nennt ftdbler, toer* 
lanft tyabe. ©eben ge €d)af!jnfen 1363 an ft. ©regortten abent 
$erg. Org. S)ie 6iegel be§ ©cfjultfjeiffen unb 2Befce& fe§Ien. 
(6c#uf; folgt.) 

Dr. Snbroig Saumann. 

1 ©anfljoljen bet SlaboIf^eU. 

2 sc. t>on Slanbenburg. 

3 $egne 33e$.=3l. ©onftanj. 



Digitized by VjOOQ IC 



Jlaittert- ntrt $atyn0tt. 



«ben§ehn Six. SBorma 277. 278. 

SCc^em 107. 108. 

2lbeI3J)ofen 9321. ©ppmgen 440. 441. 

mexSbad) 932L ©inSfjeim 411. 

t>. 3lffenf*em, 2Biq>elm <S$riftof 152. 

2lffoltem 492. 

2lger3l)eim f. DggerSljetm. 

Slgtafter^aufen 9321. 3Jto§bad& 404. 405. 

mtd, ©<$lofc 216. 

2Hba, ©eorgtuS, 93ifdjof con 126. 

2llbrec$t, flonig 12. 

mfytx™ 9321- granfentljat 294. 295. 

SUettmttle f. Dberaffemityl. 

2Utenborfer, SfMjttipp, in Stieberflfirftoetm 

235. 
2Wen3bad> 9331. flonftanj 464. 
2Ufenborn 9321. $aifer3Iauterr 315. 
2U3§eim flr. SBormS 250. 251. 
t>. 3Htborf, Barbara 109. ^Ijtftpp, ge= 

nannt 3Bolfc$lager 109. 
2lltfc$n>eier 9321. 93iil)t 118. 
Stttyaufett 349. 364. 373. 380. 
Sattmealorf) 9321. 2Bie3lod) 443. 
2K$et, 93urggraf Hermann t>. Stotenftain 

ju 130. 138. 
2tmlung, SRtclauS 107. 
t>. 2lmpringen, 3afob 122. 
t>. Stobfott), 3org 356. 
t>. 2lnbn>9l, tfonrab 467. 
Slppenmu^c (2lbtamii$Ie) 9331. Raxlfr 

ru!)e 126. 
2lppenn)eier 9321. Dffenburg 105. 
2Cppen$eD(er!rieg, ber 329 ff. 
t>. 2frbon, §ermann 32. 
t>. 2lrenbale, Solemn 38. 42 ff. 
2lrmbac§ f. flirdjenarnbad). 
2lrm§fjehn $x. Dppenljeim 268. 
Slrttftein, fllofter 285. 
Slrttnger, $emridj 471. 
de Arzegio, Bertramus 481. Jacobus 

481. 
mbatf) 932L 3Bo§badj 404. 405. 
2lfd)bad), auSgegangener Drt 324. 825. 
2t3man3n>etler 9321. 2Beinl)etm 392. 
3lffet§eim 9321. granlentfial 294. 
2lftman, SoQann, $ropft &u $for$ehn 

166 ff. 

3citf$r. xxvn. 



2lu Bet ©emSba* 9321. Stoftatt 60. 90. 
2lug3burg, 93t3t§um 333. 

- SBifd^dfe: (Sberijarb 0>. fltrdjberg) 334. 

$eter t>. ©djaumberg, ©arbinal 23. 

- ©ompropftei 11. 
2lug3&urg, Stabt 133. 213. 216. 

- Steic^tag &u 167. 177. 192. 194 f. 
202. 

2luguftincrinnen bet 3)wtoefe flonftcmj 
467 f. 



©abftabt 9321. <5in§l)eim 408. 
t). 93ad>, ®eorg 103. 
93abemer, §an§ $ietrid), 2tmtmann su 
93tt$l 118. 120. SJtoria 2RagbaIena 
@rifabet§ 118. 
93aben, 2Jtorfgrafen oon: 
93ern$arb I. 58 f. 103. 
93ern$arb H. 104. 110. 
<§:$nftof I. 88. 100. 108. 109. 

121. 123. 
G^rifiof H. 126. 
©buarb gortimatuS 102. 
@rnft 104. 110. 166. 209 ff. 
@rnft griebti(§ 128. 
ftriebnd) 123. 

Seotg griebridj 117. 

3a!ob I. 100. 

Staxl I. 41. 48. 53. 107. 126. f. 

flarl griebricS 99. 100. 103. 120. 

125. 
Subroig ©eorg 104. 120. 
$P§Uibert 114. 
^ilipp I. 101. 104. 109. 110. 

122. 123. 167 f. 
ttipp IL 114. 115. 126. 128. 

olf II., 65. 

BubotfVI. 123. 

SBttyefot 118. 
93aben - 93aben , 9tormtmbfd>af t§r8t§e 

167. 
93aben, ©tabt 94. 104. 

6tift§fird6e 88. $ropj*93ernl)art 88. 
93abenfd)euern f. ©d&euern. 
t>. 93aben>egen, ipeinrtd) 463. 
Sba^nbriitfen »«. 93retten 94. 

32 



Digitized by VjOOQ IC 



498 



93aiern, §ergoge wm: Subnrig 170. 210. 

mifylm IV. 168. 
93aiertbal 939. 2Bie§loc$ 425. 
93aigfefo 939. 2Bte3Iod& 420. 
93an!§oIgen 939. StabolfgeH 496. 
93ann 9321. §omburg 323. 
93arbetrot§ 939. 93erggabern 93. 
93argen 9391. ©in^cim 413. 414. 
93art, (SnbriS 41. 
93afabmgen ©ant. £§urgau 474. 
»afel, ©tabt 133. 145 f. 
— Goncil gu 135 ff. 
93auemaufftanb, r^einifd^er, t>. 3- 1431 

129—149. 
93aumftar!, SBenbel 104. 
Cedbtljeun flr. 2BormS 247. 248. 
93e<!, (SorneliuS, 3eugfnec$t 58. §an%, 

feoffetter 111. 
93eiffart, ©imon, Eomicelfor 230. 
93ember8ljeim bair. 3391. grattfentljal 

238. 
93eHingen, auSgegangener Dtt 433. 
93end&enV 485. 
93enber, SftcofouS, SBirtl) gu flreugnac§ 

39. 50 f. 
d. 93ergen, (Sonrab 87. 
93erg$affelbac$, auSgegangener Drt 310. 
93ermer3ljeim #r. 2Borm8 274. 275. 
93ern, $eter, SHagifter 255. 
t>. 93ertu)aufen, 93urdKjart 857. 
93erft§eim #r. fcagenau 94. 164. 
Bertholdus, canonicus Turicensis 461. 
93erroangen 9321. (Sppingen 439. 
t>. 93em>angen, §etnrtdj 76. 3Jtorgretlj 76. 
93efferer, 93erw;arb 217. §an3 212. 

217. 
93etfeger gu 93iu)I 110. 113. 
93ettenberg 939. granfentljal 301. 303. 
93ettenborTer, $$Utpp 423. 
93euggen, S)eutfc^orbenScommenbe 844ff. 

Jlomfl&ure: 35rg u. 9nblan> 356. 
grang o. gribtngen, $<ut3fomt§ur 

347. 380 ff. 
ftrtebrid) t>. #onburg 344 ff. 
®eorg o. §onburg 354. 
SWeldjtor t>. $onburg? 354. 
93euern bei 93aben 121. 
93iberad& D9. §eilbronn 429. 430. 
o. 93ibera<$, ttlrtdj 493. 
93iberfouel? 484. 
93ibU§§eim im Unterelfafj 75. 
93i<!elfee, ed&Iog 333. 
93u!e3ljeim 9321. Haftatt 99. 100. 
93iegel§of (Dbet; unb ttnterO 939. 

©mSfieun 408. 
93iefero)ofen (Sant. $i)urgau 489. 
93ietig§eim 9321. Sftaftatt 100—103. 
93Uftngen 9321. Movtieim 91. 
93irc* (93urg) bei Offenburg 105. 
93ir!enau #r. Sinbenfete 398. 



93i d)of$l)eim f. 9&edfot&ifc$of3$etm. 
93i d&ofSgell, ©tabt 333. 
93tjc$tt>eier 9321. Stofiatt 103. 104. 
93tffe3§eim 939. flircbljeimboranben 285. 

286. 

93iffer3§eim 9321. grattfentyal 309. 310. 
o. 93iffer3l)eim 311. 
93itfd&, ©rafen t>on 94. 318. 

— grtebri* 322. 
93Ianfftabtf. ?Hanff*abt. 

93forer (93laarer, 93Iarrer, 93Iaurer), 
®efc$(ed&t 328. 330. 

— 9D&redjt, raetlanb 93ifdjof von <Son= 

S;ng 17. ©gelolf 489. ffonrab 343. 
rid& 343. 
$Iatbinger, §an% 496. 
93Iaubeuren, Oben>ogt 93urtf)art t>on 

93er»u}aufen gu 357. 
93lenmnger, doctor 234. 
Blidt t>. ©ngelftot (unb to. Sic&tenberg) 

grtebridfr 236. 297. 298. 
93Ioed&ett, 3<>|cmn 471. 
93lobeS§eim flr. 2Borm§ 266-268. 
93Iun)U, ttlriclj 467. 
93obetu)eim (93aben$etm) bair. 9321. 

Sranfentljal 229. 230. 
93obenijeim am 93erg 9381. SReufiabt 301 

biS 303. 
93o<fou)eim (®rofc unb fllehu) 339. 

granfent^al 278. 282—284. 
93tfcfingen D21. ipeilbronn 432. 
v. 93Sdingen, ©onrab 432. 
Bobenfee, 95ereinung am 144. 
93obmann 939. ©totfad^ 472. 
x>. 93obman, 3o§an3 477. Wri$ 473. 
93oeS, German 272. 
935$men 147 f. 
Boiler dictus 471. 
93omago, 3o§annicu3 482. 
93onfeib D9. ipeilbronn 437. 
935nrein, ©uno, 93iirger gu ©tra^burg 

105. 
93onn, SBi^elm 251. 
t). 93onftetten, Albert 95. grau %nna 

342. 3o§ann SHtter 342. 
d. 93opfingen, SBaltyer 483. 
93opp, 3afob, ©apian 104. 
93o[fel, 2lnton r Sftotar 57. 
a3oj$eim f. Quinu)eint. 
93oten^eim 09. 93racfetu)eim 439. 
93ottenau 939. Offenburg 105. 
93ratfem)eim in 2Birtemberg 439. 
93rattenbad), §an8, gu 2KeerSburg 19. 
o. 93ranbi3 , @ber§arb 493. £emrtc$ 

493. HKangorb 493. 495. SBolfUn 

493. 
t>. 93rafd^berg / §anS §emrid) 356. 
93regeng, ©tabt 334. 
93reitenbronn 939. WvZbad) 404. 
93reit§urft 939. 93iu)( 110. 



Digitized by VjOOQ lC 



499 



93rettf$n>ert, SSett, 2Htbtirgermeifter &u 

$for$ehn 115. 
93remgarter, §an3, 9lotar ju ^for§- 

§eint 124. 
93renner t>. Sbroenftetn 269. 270. 
93rengfen 485. 
93retten, ©tabt 92. 146 f. 

— SSogt ©djnrider o. ©tcfingen 73. 
93rtfac§er, 2Earquarb, fitter, 93urger; 

meifter &u ©onftan& 22. 
93rombad) 9321. fcetbelberg 401. 402. 
93ronff)orft, (StSbert con 37. 42 ff. 
93ronJijorft unb 93orfelo , Dtto Jperr &u 

37. 40. 42 ff. 
SBrudjfal*, ©tabt 94. 

— ©d&ultljeifc $etnrta) 78. 
93rumatl) t. ©Ifafj 94. 

93ubenl)eim 3321. flird&ljetntbolanben 285. 
93ucelin, ©abrtel, beffen @(auBn>ilrbig= 

fett 327 f. 334. 
93uc§acfern ©ant. Sljurgau 484. 
99udjoroe auf ber 3. SRcid^enau 461. 
&ud&elnbadj f. 93tegeU)of. 
33ii^I 105—120. 

— <$enteintag§abfdjiebe 113. 
t>. 93ii$I, fitter Dtto 77. 
93iiI>IertI>aI 9321. 93ii§I 120. 

93ulad& 9321. flarlSrulje 123 f. 126 f. 
93Mot, $ad& 111. 112. 114. 
93unb ob bent ©ee 332. 
93urbad& 9321. ©ttltngen 57. 80. 82 f. 90. 
t>. 93iirglen, 2lrnoIt 489. ©ber§art 473. 

489. mrid& 489. 
93tir&eler, §einrid& 463. Sucte 490. 
93urft, Mrtd& 474. 
93iifaler, Hermann 211. 
93ufenba<$ 9321. ©ttltngen 124. 
93ufer, flarl 41. 
0. 93iiftttgen, 93urd(jarb 466. 
93ufwgl ©ant. Sljurgau 485. 



(Ealtljefd), 2Baltl)er 162. 164. 
©anbel 9321. ©eroterSljetttt 93. 
©arlebad&f. (Srofc unb $leinfarlbad&. 
©aftett, ©djlofc, bet ©onftan& 20. 
t>. ©afteH, 93urfljarb, 2>oml)err 32. $tet= 

Ijelm 479. 
©atagtfd&er 9Sertrag? 202. 205.. 
t>. ©Ijant, 3fluboIf f 93tirgemteifter p 

Surtd) 22. 
©$ur 476. 
©leoe, £er&og 2lboIf t>on 38. ^rtnjefftn 

$atl)arina 38. 53. 
t>. ©Itngen, 2BaIt!)er, ©bier 341. 
t). ©Itngenberg, ©afpar 341. 
(Slower, flubolf 484. 
©olgenftetn 9321. granlent§al 296. 
©omerfee , 93eft|ungen bcS JHofterS 

fteid&enau am 478 ff. 



©ontrtbution, fran&oftfd&e (1689) 104. 
©ramare, 93ertoIb 469. 
©ranter, Ulrttt) 490. 
©rafc t>. ©d&arpfenftetn, §emritt) 126. 
©reutoer, 9hcoIau§, ©apian 103. 
©rofd&nnler f. Orojjroeier. 
©unfcntan, $an3, t)on ©taffort 124. 
de Curte, Gualterius 479. 



$atfen§etm 9321. Sfteuftabt 307. 308. 
3)agobert, $8ntg 4. 
3Daigbad) 9321. ©tn3l)etm 416. 418. 
0. $alberg 248. 258. 262. grtebrtd& 

277. SBoIfgang (SBoIf) 104. 247. 
0. 2)aU)eim 425. 
$al§ljeim £r. SBorntS 261. 272- 

273. 
0. 2)anfert§tt>eiler, 93urffjart 353 ff. 
3)arot3bad) 9321. $for$etm 91. 
tapper, Soljann 72. 
$ar3berg £r. ipeppenljetnt 401. 
©aubenjett 9321. 2Ro§bad) 404. 
$aun t>. Dberftem, 3Ma)tor 325. 2Birtd& 

239. 240. 247. 259. 296. 324. 
StoEfonben 9321. flarlSmlje 125. 
$ettltnger f. 0. Xettlingen. 
fceutfaorben 344 ff. 407. 430. 433. 

439. 441 f. 445. 

— 2ttmuniftrator SBoIfgang ©djufcbar 
368. 376 ff. 

— ®eneralcapitel &u ©peter (1543) 
368 ff. 

— Drbengcaffe &u 9ttim&erg 368 ff. 
35eutf c|orben86attei ©If aft = 93«rgunb 

349 ff. 

— JBanbf onttljure : 



^iltpp t). @§ingen 365. 
ibolf 1 " 
358. 



Sftubolf t). gribingen 349. 355. 



^anS SBem^er t). fReifd^ad^ 359 ff. 

— ^romncialcapitel ju 

2IIt§§aufen (1544) 880. 

gretburg (1543) 368. 

aJtomatt (1543) 364. 366. 
2)teffent^al f. ^tefent^al. 
©iel^eim 9321. afiieSlod^ 425. 
Sienljeim 5?r. Dppen^etm 253. 254. 
t>. ^ten^eim, 2Biganb 255. 
3)ier&ad& f. ^§aimbac§. 
S)ieffen§ofen ©ant. 3:^wrgau 460. 475. 
488. 492. 

— Softer ^at^arinent^at bei f. flatlja= 
rinent^al. 

35ieten§aufen? 9321. ?Pfora^eim 71. 
SUSberg 9321. ipeibelberg 399. 400. 
$inte3§etnt ^r. 2«sei 269. 
2>imtfteht 9321. granlent^al 229. 309. 
Sttftbobenberg, Softer 296. 
©t. 3)ijter 381. 

32* 



Digitized by VjOOQ lC 



600 

t>. Sfyhtgen, Out 71. 
$ol0e3$eim tfr. Dppenljeim 258. 
S)drfttnger, 3o$atttte8, 2lbt 490. 
3)orn f. SiUjren. 
2)ornbttr(fljeim flr. 2Borm8 259. 
Bornlin, 3Md)ior 214. 
3)offen$etm 9331. £etbelbetg 393. 394. 
3)nebfc$9tt f. Srippftabt. 
SDringenberg, Subroig, fcumanift 97 f. 
SMUjren 821. ©m3$eim 419. 420. 
$um, §an§ 490. 

Shmbaufen, auSgegangener Ort 128. 
Burbad), 3ol)anne3, SRotar 83. 
2)urmer^eim 3321. ftaftatt 103. 
t>. 3)ttrrmenj, ^iinjel 100. 
t>. SHirnten, flonrab 465. 



«berbad&, Softer 253. 254. 258. 
@betftem, 8urg»ogt *u 72. 
©berftein, Orafen unb ®rftfmnen oon: 

8ern$arb I. 78. 

8ert$olb V. 61 ff. 

@bet$arb IV. 76 ff. 

(Sttfabetb, SUbttfftn &u grauenalb 

§einrtcfj I. 65 f. 

geitirty n. 61 

Dtto L 60. 76 

Dttmann (Dtto In.) 61 ff, 

sp^Uipp 114. 

mifylm V. 61 ff. 
©bertSbeim 821. granfentbal 291 

292. 
@btg§eim S833C. granfentljal 397. 
©bingen 9331. Sd&roefcingen 447. 448, 
t>. b. @ger, Sanber 38. 42 ff. 
©gglin, §an3, §aupttnann, con eon- 

ftanj 348 f. 
m ©genjjof, ^eter 490. 
©gmont, SBiQelm, #err px Sfelftefn 

unb 3Red)elen 37. 40. 42 ff. 
@gr,enbii$I bet Dffenburg 105. 
©jjingen 475. 
r>. @§ingen, ^ilipp 365. 
©binger, 2lbeUjeib 470. 476. 488. 2lnna 

470. 8erdjt§olb 471. 8urc$arb 470. 
(Sunrab 470. (SJifeta 470. #einrid& 

471. 488. flatyarina 471. 3Rati)Ut 
476. 2Red)tilb 471. 

©Ijrenberg, ©djfofj Bet JpetnSljeim 427. 
t>. @$renberg 427. p&tftpp 414. 
@$rftabt 821. Sin^etm 411. 
@ic& flr. 2Borm§ 249. 
@i$alben 472. 

©interim $r. Dppen^eim 261. 
(ginfiebel^of 9321. 8uf>l 58? 90. 
©tnubeln (auSgegangener Drt) 121. 
(Smftebeln, »t SfctcolauS (o. ©uten= 
berg) 492. 



i 



©tfenberg 831. tftrd^eimbofonbett 290. 
©tftSljeun (Dbet; unb UnterO D.2T 

§etfbronn 430. 431. 
<&c§e3$etm 9321. ftaftatt 102. 
©Uenbaft, Sriebrid& 463. 
~ (enb, Knfytlm 120. 6onj 120. £an$ 

120. 2Jtargaret§a 120. 
©Hmenbtngen 93. 

- Bfarrer 3o§ann SSk^el 87. 
@tfa|, SteidjSftabte im 145. 
@lfa|~8urgunb , 3)eutfdjorben3baflei f. 

sbeutfcborben. 
@Ifens 821. (Spptngen 442. 
@ngen 470. 

(StogiSljofen &"**• 3^wgau 473. 
(gnfenbac^ 9321. flatferSfoutern 315. 

— Eloper 306. 315—817. 
©nSljeim flr. Dppen^eim 265. 266. 
<5nft8$eim, ftegterung ju 346. 379. 
©n&betg, ber, bet @utingen 71. 

d. ©njberg, (Sonrat 76. 

d. @nanril)mgen, JpanS, gen. jammer 

40. 49. 52. 55. 
©pfenbadj 821. ©inSijetm 416. 417. 
t>. ©ppelborn 303. 
(SppeD^eim 821. §eibelberg 448. 
@ppel3$eun £r. SBormS 266. 267. 
©ppftein 821. ftranfentljal 235. 
t>. ©pttngen, ©tgimmb 347. 360. 376 f. 
@rfenbad& 821. flaifetSfoutem 317. 
®v$axt, 2luberlin 379 f. 35rg 214. 
(Srlen^auptin ». ©autyetm, ^at^arina 

109. 
t). ©rllg^eim, Stupert 451. 
@rpo^eim 8§tt. !»e«fkabt 305. 306. 
(SrSfjetm Jlr. §eppen§eim 402. 424. 
@rfmgen 821. ^for^ehn 91. 95. 
(Sr&tnger, §eintt4 471. 
d. @rtingen, ?JauI3 Sutram 73. 87. 
@f$etba$ 821. ein^eim 420. 
©faelbronn 821. ©inS^eim 416-418. 
t). (Sfd&enbadk Rubolf 475. 
@ffeIbom 5«r. 2a$ei 269. 
(Sttlingen 70. 90. 99. 103. 125. 8d)ult= 

W% Subnrig 66. ©tifft 67 ff. 
@ttlingenweier 821. @ttlingen 90. 
@^enrot§ 821. (SttUngen 125. 
@utingen 821. $Pfor#ehn 71. 
t). ©Dgtgen, §wgo 464. 
@9fm>eiler f. ^^aleifc^wetter. 

gabrl, (Sonrab, oon Sauterburg 96. 
gatfenbep, (Sonrab, ^arrer 100. 
gaiften^ub, §of bei 8ifc^n)eier 104. 
o. gaKenftetn, Drtlieb 162. 164. 
Pneberg, Slubolf 32. 
Fausius, Casparus, r^istrator 228. 
gelbbac^ 6ant. 2^urgau 477 f. 
gelbfird&, ©raffdjaft 329. 



Digitized by VjOOQ lC 



501 



gelbrennad(j 021. SteuenMirg 92. 
gelfe, (Sontab, Don 3tooen3&utg 343. 
gerbinanb L, flaifer 28. 167 ff. 
gerbinanb II., flatfer 28. 
gefcer t>. @ei3poIb3l)etm, ©Berljarb 255. 

272. 
geubenfjetm 9321. 2Rann§eim 389. 448. 
geuS f. 93e§u§. 
gtel, ^angrattuS, von 93tettg!)etm 

123. 
gin*, WW 81. 
gim§§eitn f. 93tero!jeim. 
giad)e, p&ilipS 41. 
t>. giecfenftetn, griebrtd& 117. aWtdjael 

240. 
o. gierSljeim 311. 312. §an% 317. 324. 
gitn§bad& 3321. ©tnS^etm 413. 415. 
giontfcorn flr. 2ll$et 266. 268. 
§Iomer3!)eittt 9321. granfentljal 236. 
giorenj 482. 
giofce, Seinjelin 105. 
glut, 93en&, &u 3Jleer§&urg 19. $<utlt 19. 
gran!, §anS 41. 
granfen&adj 021. $etf6ronn 433. 
granfentljal, 2luguftinerffofter 230. 
granffurt 133. 

— fteutfrfjorbenScommenbe 391. 
granffurter 2lbfc$teb 193. 
granfretdj, flbmg £>ago&ert 456 ff. 
granfretdp ©efanbter auf bem Sage 

von §agenau 171. 176. 188-191. 
grafted Bet gelbflrd) 4. 6. 29. 
grauenalfc, Softer 56-95. 

2le&tifjtnnen (djronofogtfdj) : 
@IifaBet^ v. @6erftetn 61 ff. 
©rlint t>. SBeingarten 58. 
2lgne3 t>. ©ertrtngen 75. 87. 
3Jtorg. t>. SBetngarten 69. 
Sofjcmna t>. 3Jtonbad) 89. 
3Jtorgaret$a t>. ©reit^ 82. 
©ertrub o. 3$ter3$etm 83. 

2fottmann ©&riftof HotfueS 72. 

ftlofterfrauen, Benannte 72 ff. 

^ropft SoljamteS 65. 

93er$etd&mfj ber mofiergeffiHe 89-93. 
grauenroetter, auSgegangener Drt 424. 
grauenjtmmern 021. 93ra<fenf>etm 439. 
gredenfelb 9321. ©ermerSfjetm 93. 
o. greifcetg, 2H&redjt 75 f. 2Jtorgretf> 

75 f. 2Rtd)el 76. 
gmfcurg, 2)eutfd&orben3comntenbe 356. 
t>. greienftetn, §etnridj 66. 
gremSfjeim 9321. SReuftabt 301. 302. 

306. 307. 
grebl^eim 9321. Stoftatt 94. 
t>. grettenljeint, GfouS 257. 
Fricchingen, Burchardus de 3. 
v. gribmgen, gran& 347. 380 ff. £an§ 

341. ftubolf 349. 355. 358. 
griefen§etm 9321. ©peter 232. 233. 



griebrtdjSBurg, eljentaligeS ©djfofj bet 

2Ramt*jetm 385. 
t>. grunbafcerg, Gafpar 345. 349. ©eorg 

345. 
giirfelb 021. Setlfcronn 437. 
giitfteuBetg, ©raf SBtUjelm turn 382. 
giirtfj 8x. StnbenfelS 398. 



(Babe, §einrtdj 465. 
de Gabbis, Sigebaldus 479. 
©at&erg 9321. §eibelbetg 423—425. 
x>. ©alen, granj 153. 
6i. ©alien, Softer 218 ff. 329 ff. 
- ©tabt 473 f. 
©am§i)urft 9321. 2td)ern 108. 
©anterfd&rogl (Sant. 6t. ©alien 467. 
©auangeHod) 9321. fceibelberg 423. 424. 
©et&el, ©abnel, Ofeerjager 58. 
©effiltngen 218. 

©eloem, §erjoge unb Jperaoginnen con : 
2tmolb 36 ff. 
flatljarine 38. 53. 
3Kargaret§a 36 ff. 
©entmingen 9321. ©pptngen 438. 
». ©entmingen, 93Iidter 438—441. @&er; 

§arb 438-440. ^Uipp 438. 
©engen&ad), Subnrig, &u ©ttlingen 124. 
©enSfleifd) 248. 
©t. ©eorgenfdjttb, 93tmb 335. 
©erbertd), 93ern!)arb, ju ©trafl&urg 116. 
©erlidon (Sant. Styurgau 460. 
©emterSberg (©eberSberg) 9321. 93ii$l 110. 
<3exn*ba% 932C. 3*aftatt 72. 94. 102. 

103. 114. 
— S33gte: SKati^S Strffct 72. SKatyeuS 

t>. §ec§t 72. 
o. ©ernSfcacS, 2lmoIb 77. 93ert§oIb 77. 

93iHung77. ©onrab77f. §einrtc§77. 
©erolg^eitn 9521. granlent^al 312. 
». ©ertringen, ^gne§, 2lebtiffin ju 

grauenalB 75. 87. 2lnna, 2Weifterin 

ju 93ibli^eitn 73 ff. 2fo%niger 87. 

93art§oIomau§ 86 f. ©frerfjarb 71. 

86. 123. @ngel 72. @nnelin 72. 

§on§ gen. ©arttnan 86. §eintic§ 

71. 73 ff. 86 f. 2Wargret$ 86. 2Rec§= 

tilt 72. 2»efee 73 ff. Ottilie 73 ff. 

ffietnfjatt 71. ^Cenget 73 ff. 
©eugfcerd) f. ©ai^erg. 
Gielo de Glatebure 225. 
©intBg^eim 8t. 2Borm§ 251. 
©tmpern (06et= u. Unter=) 9321. <5infr 

Beim 408. 
r>. ©tfeltngen, §einric§ 32. 
©lanbern, ^lofter 293. 298. 
©lafc t>. Satner^eim, Gonrab 121. 

Sunt 121. Sucta 121. SflerfUn 72. 
©nabent^al, ^lofter 95. 
t>. ©oer, 2lrnolb 38. 42 ff. 



Digitized by VjOOQ lC 



502 



Utrid) 492. 
o. ©Mnifc, <§bert)arb §emrici} grljr. 120. 
©offembrot, ©tgtSmunb 98. 
©offemjeim, auSgegangener Drt 281. 282. 
©offltn, $eter, SBilrger &u $for$eim 115. 
©fylm, (Sunrat 484. 
©raue $utte tragen 358. 
©raoebona ant (Somerfee unb anbere 

umliegenbe Drtfct)aften 478-482. 
©rec! o. floct)enborf 432. 
©rein flr. fceppenljeim 401. 
o. @reit$, SWaria 2Rargaret§a 82. 
©remgSberg int 2lmt 93iu)l 114. 
©renjfjof bet SSiebtfngen 447. 
©rieS bet 93rumati) 162. 
o. ©rtefenberg, £emrtd) 473. 
©rombact} 932L 93ntd)fal 74. 93. 
©rombadj 9321. ©inSIjetm 412. 
o. ©rombad), Dtto 85. 
©rofegartact) D21. §eilbronn 433. 
©roftfarlbact} 932C. granfentljal 310. 311. 
©rof =9ttebe3§etm 821. granfentljal 239. 

240. 
©ro&fadjfen 9321. 2Bein§eim 391. 
©ro&toeier 9321. 2lc$ern 107. 108. 
t). ©riinenberg, ©ufanna 83. 
©rimftabt 932l.granf entbal 293. 297. 298. 
©riintoettergbact) 9321. $>urlac$ 124. 
©riintoinfel (Kretjemoinfel) 9321. $arl3= 

rulje 126. 
©ugler, 9&icolau3, bifdjtffl. Official 104. 
©iiglingen D21. 93ra<fetu)eim 439. 
x). ©unbelfingen, ftonrab 463. 
©tmberSfjeim flr. 28orm3 265. 
©unburn flr. SBormS 275. 276. 
©iint, 2lbam, £anb!ud)enmeifter ju @tt- 

lingen 127. 
©unterSblum $r. Dppen^eim 246. 251 f . 
©uttenbad) 9321. 2Ro3bact} 403. 404. 
x). ©iitttngen, Stubolf 463. 



taag 9321. ©berbact) 413. 415. 
ad)berg, aWarfgraf SRubolf $u SRbteln 
unb ©aufenberg 341. 
o. £act)t, aRatljeuS 72. 
t). £aoffort, Sofob 38. 42 ff. 
§agenau 163 f., 2luguftiner &u 156 ff. 
^ropft SBityelm o. ©eiboltftorff 168, 

- 93erfammfong 1540 &u 166—211. 

- 2lbfct)ieb 166. 171. 

o. §agenau, fitter @ngeEfjart 157. 
$agenbad) 9321. ©ermerSfjetm 126. 
o. §aibelberg, 2Hbre$t 484. 
Haidiwere (§aibelberg) Herdegino de 

225. 
£ainbrunn $r. (Srbadj 402. 
§att 211 f. 
§attoioer, 93urd)arb oon 93itfutgen, ges 

nannt f. x). 93iifingen. 



§amm 5^r. 2Borm3 249. 

Jammer, £an3 oon ®n5tou)mgen, ge= 

namtt 40. 49. 52. 55. 
§anbfd)ucr)^eim 9321. §eibelberg 394. 
o. £anbf4uct}$()eim 393. $ietJ&er 395. 
$angen^2Ba^eim £r. SBormS 252. 253. 
§angen=2Bei8§eim flr.SBormS 266. 269. 
©arbad) f. forbad). 
~arber, 93ertljoIb 87. 
arbtfelb, baS 483. 
t>. Warrant, g. §., 2Cmtmann 119. 
§artfmng ber aflutter 161. 
fcartmann, §an3, 2Wt=9BoIbmeifter 111. 

£§emg 72. 
§arfcer Sftibger, 93urger &u ©onftanj 341. 
fcaffelbad) 9321. ©inSIjeim 411. 
§aj$mer§§eim 9321. 3Ro3bad) 407. 
§afcemoeier 9321. 93uljl 110. 
&ur $auben, Valentin 292. 312. 
§aueneberftein 9321. 93aben 99. 
§aunolt, (Sonrab 96. 
§aufen DS. 93racfetu)eim 435. 436. 
£aufer, 93artiime 371. 
§aufen bei 2Cnbelfingen 488. 493 ff.? 
£e(fyer, 3o§anne3 416. 
§ebbe3bad> 9321. §etbelberg 401. 402. 
§ebbe$r)etm 9321. SBBemljetm 389. 390. 
$egene f. §<mingen. 
©egne 9321. ^onftattj 474. 496. 
Jetbelberg 96 ff. 396. 423. 442. 445. 

- SeUiggeiftftift 447. 

- Unioerfttftt 275. 304. 

— 93ogt gQBtjpred)t 132. 141. 
$eibe3§eim 93^. gran!ent§al 296. 297. 
©eilbronn 433. 

§eilig!reuj f. 2I8man3tt>etfer. 

©eiliglreuafteinad) 9321. §eibelberg 398. 

§eine f. ^dningen. 

$einri(t) VU V ^onig 11. 12. 32. 478 f. 

©einridj, -Wotcr 77. 

x). ^einS^eim, ^uno 66. 

§ei§ o.§at;fif;§eim / Sbrg, gen. $eif$Im 357. 

©elbeling, SIau§ 490. grtf 490. 

Selb, doctor 202. 

— SucaS, ^ronift 2. 
^elfenftein, ©d)IoJ 216. 
©elmftabt 9321. ©tn^eim 413. 

o. ^elmftabt 403. 412 ff. 93art$ofo; 

mauS 149 ff. SDaoib 429. 9letm)arb 

437. 
Selmftetter, SBenbel 89. 
o. §emment^al, ^onrab 466. 
o. Jenfart, Konrab 466. 
$emtenberg, ©rafen oon : 93ed)tolb 176. 

mifylm 176. 
§ennenberg, SHuboIf, 2lmtmann ju %ux~ 

lad) 127. 
§eppetu)ehn a. b. 9Kieje ^r. SBormS 

242. 243. 
i&erb, Wattyaw 58. 



Digitized by VjOOQ lC 



503 



t). ©erbttttgen, (Sonrab 476. ©etorid) 

488. ffiitbeger 488. 
$ermer3berg §821. $irmafen3 323. 
£ern§l)emt ilr. SQBormS 261. 262. 
©errenalb, 2lbt (Sunrat 78. 
£errnfler31jeim j. DberflbrSIjeim. 
$ertltng3$aufen, fllofier 286. 287. 290. 
§ern>art, 2Jtorg 214 f. 
£er$emt 3321. 9teuftabt 308. 
fceffen, Sanbgraf ppW 169. 193. 206. 
^eWeirn 9321. granJent^al 237. 238. 
§etten!)eim f. §ettenleibellietm. 
©ettenXeibcI^eint 9321. granfentljal 291. 
&ubt, (Sunfc, con 93ufenbad& 124. 
§euc$el§eim 9321. granfentyal 237. 238. 
t>. ^euborffS3Ufiri b. j. at Sangenftetn 343. 
t>. §ett>en, 93urfl)arb, feompropft 15. 33. 

93ur$arb 463. 470 f. griebrid& 

470 f. Sftubolf 470 ff. Solfrab 

470 f. 
©egne f. ©bningen. 
©liter, Hermann 78. SGBernbrut 78. 
$ifebad& 3321. ©inSbeim 441. 442. 
$ilgbac$ (2BaIb=) 9321. §etbelberg 423. 
$tI3berg, auSgegangener Drt 324. 
§tUe§i)eim $r. Dppenljeitn 259. 
©iltebrant, ©etnrtdj 471. 
$trfd&au, 2lbt 2BoIf nt 67. 
$irfd#om $r. §eppen!)etm 396. 402. 
t>. §irfd#oro, SoijanneS 252. 400. 402. 

405. 409. 415. 419. 420. 423. 424. 
ipirfd&mann, Soljamt, tnarfgrcifl. 9tat!) 

$u ftarlSburg 115. 
§ifcftrd), 2)eutfc§orben§comtttcttbe 367. 
§od$aufen 9321. 3Jto§bad) 407. 408. 
§od#ehn $r. SBormS 245. 246. 
t>. ©odjnegK), ber 361. 
§odrfpeier 9321. flaiferSlautem 325. 326. 
§od#e9tt& &t£, ©djaffner &tt 93euern 111. 
§ocfenbac|, auSgegangener Drt 323. 
t>. §of, Ulrica 484. . 
Pfen 9321. ©ertner3i)eim 93. 
§offen!)eim 9321. ©in&jeim 419. 
x>. §ofjenberg, ©raf 20bred)t 13. 
de Hohenbirch 468. 
©Orenburg im 9tte3 483. 
t>. §obenfel$ 265. 
$o§ett[ac6fett 9321. 2Bein§eim 391. 
lo^ertftoffeln 9321. @ngen 470. 
§o5en=©uIgen flr. 2BormS 280. 281. 
$o§ftabt flr. SOBimpfen 428. 
o. $omt>ei, Sterner 37. 42 ff. 
$otnburg, bie, 9321. ©toctadj 345. 
o. ©ontburg (§onburg), 2lbam 373. (5on= 

rab 468. 476. grtebrid) 344—382. 

©eorg354. ©tig 353-357. §an% b. fi. 

341 . 3M$tor 354. ffiuboif 354. 9Bern= 

$er 468. SBotf Sttetrtd) 353. 357. 
fconingen, Softer 289. 292. 301. 302. 

307. 308. 309. 325. 



§orbad& 9321. ^irmafenS 322. 

£ord#eim $r. SBortnS 240. 

§orn, 9Jtotl)ia3 97. 

©ornbad), Softer 6ei 3tt)etbrii<Jen 271. 

273. 
§ornecf, £)eutfd&orbett3commenbe 407. 
©ornecf, SReit^arb 407. 
§ome<f o. §eppenl)eim, SQBernljer 269. 
o. §ommgen, §einrid) 463. 
t). §ornftein, ©tgmunb 348. 366. 375. 
fcorrenberg 9321. 2Bie3lod) 420. 
t). §orft, £l)eobortdj 54. 
§ofdj, Sljeobalb, ©eridjtSfd&reiber *u 

93ii§l 115. 
§ofdj, M. ©tepljan 96. 
§ote!i, 93ertl)oIb 56. £eitmd) 56. 
£uber, §an§ Sacob 367. 
§ub$ol5 472. 
§itffeH, §an% §einridj 117. Sacob 

119. felipp Sacob 119. 
©iiffenljarbt 9321. 9Jto3bad) 409. 
fciiftogen 9321. ftonauefdjingen 372. 378. 
§iigeI3i)eim 9321. SRaftatt 108. 
§tmb t). ©auHjetm 235. 
fcufeli, Utrtc§ 463. 
©ufiten 146. 
t>. ^utten, §an§ 218. 

SSger, Subnrig 119. ^ilipp 119. 
gber^cim Stt. SOBormS 246. 
w. 3^ter§§eitn, ©ertrub 83. 
Sffe^eim 9321. SHaftatt 108. 
SgelSbad) 5!r. ©eppen^etm 402. 
gtoeSljeittt 9321. aKantt^cim 451. 452. 
Smenftein bet 93il^t 114. 
3m§of ; ©erbrut 468 f. SHuboIf 492. 

Uli 492. 
gngel^eim 39 ff. 
o. 3ngeU)etm, aOBil^elnt 41. 
Sb^arti, gobanne* 493. 
Sb^Iittflen 9321. 2)urlac§ 93. . 
3fe3§eim f. ©iftS^eim. 
gtterSbadj) 9321. ^for^eim 89. 125. 
gtterSburg 125. 

Stlingen ©ant. ^urgau, Softer 484. 
Sttlingen 9321. @ppingen 440. 441. 
gubenbra" term, 9lt% 93iirgerin $u ©tra^= 

burg 106. 
Subenf^ulben, SQBormfer 129 ff. 

ftftfert^al 932C. 3flatml)eim 387. 388. 
Jailer unb flbnige, beutfd^e: 

2llbrec§t I. 12. 

gerbinanb I. 28. 167 ff. 

ferbinanb n. 28. 
einric^ VH. 11 f. 32. 478 f. 
flarl IV. 14. 
flarl V. 28. 189. 191. 349 ff. 



Digitized by VjOOQ lC 



504 



flaifer unb flitoige, beutfc^e: 

Subtoig 487. 

3Jtottijia3 28. 

2HastmiIian I. 28. 

aJto£tmittan II. 28. 

Dtto IV. 223 ff. 

$$ttipp 5. 29. 

Sftubolf H. 28. 

Siupredjt 335. 

©igtmmb 16. 58 ff. 

SBenael 14. 
flatferSfoutern, ©tabt 316. 317. 
- ?rftttU)ttfttatcnferIlofter316.317.32L 
». ^otferMl 460. ftbeUietb 460 f. 

Stobolf 460. 
flalbertSljaufm 9331. 9Wo$bac$ 406. 
flaUftabt SB2C. fteuftobt 304. 305. 
flftppeler, UIric§ 496. 
ffappeforinbecf 9321. SBii§l w 90. 109. 114. 

116. 128. 
flarl IV., ffaifer 14. 
flarl V , Jlaifcr 28. 189. 191. 349 ff. 
o. flarpffen, §an3 ©Briftof 116. 
flaftne*, ®a&iu%, ©of*at$ 127. 
flatyarinettfijal, fllofter bet ®teffenl)ofen 
460. 464-66. 470 f. 474 ff. 484 f. 
487 ff. 492. 496. 
$auf&eu*en 489. 
fla&en&adj f. 9te<farfafcen&ad&. 
HeIIer3f)<rf3, armiger 242. 
flempiS, $$oma3 t>on 98. 
v. flen&ingen, 9Wtofou3 13. 488. 
Rexytxfytxm 9391. flird^eimbolanben 288. 

289 
fleffel, kebenfKi^en ber SB5rntfc 483. 
rtefele*, 3Kat§9S 72. 
flegn, §enne 41. 
liefer, Safob, 3eugftted&t 58. 
flieffer, SOBtUjelm 153 f. 
flmbenljeim 9321. grattfentfjal 284. 285. 
flinbSbad) 9321. fcomburg 323. 
flirdjberg Bei ©djaffljaufett 466. 
flirdjetiarnbadj 9321. §omburg 321. 
ffixtiftaM 9321. ©m3§eim 439. 
fltrd^aufen D21. §eil&*onn 429. 430. 
flird^etm 9321. ©etbelberg 446. 
flird^eun D21. 93eftgl)eim 439. 
flird^eim am @tf 9321. granfentyal 

308. 309. 
fltrd&fietten 932C. @ngen 471. 
#trfd&er, §an8 3ofep§ , ©d&ult§etfj jit 

93aben 111. 
flirfdfjgartSfjaufen 9321. 3Wann§eim 385. 
flirffer, 2Ratf>t§, 93ogt &u 93iU)I 113. 
fltrfmer, Slnt^oni, 9Sogt &u 93iil)l 108. 
^irftetter^of 9321. WloZhatf) 406. 
fliflau 9321. 93rud)fal? 60. 
billing, gr. gafob, gorftmetfter 58. 
fllein, <So3tna§, #an&letfd)rei&er 113. 
ftUinaaxtatf) D21. 93ratfen$etm 438. 



rtteitt=flarl&adj 9321. granfctttyal 301. 

302. 
^lein^iebe^eim 9321. g*anfent&al 240. 
^reinftetnbad^ 9321. (SttUngen 64. 91. 
fllop^en, auSgegangene* Drt 450. 
flmelingen 9321. flarI3ru$e 126. 127. 
o. flnd&el &u flafcenettn&ogen 122. 
ffttoH, 93ern$art 75. 
^nopff, Soft, »on 93retten 73. 
flnopp 9321. Jpom&urg 320. 
t>. flnbringen, (Srona 353. SWars 353. 

Coffer 353. 357. 371. 373. 
flod&enborf D». 3Getfa*fulm 431. 432. 
flolfc t>. ©tauffen&erg, SRem&oIt 121. 
£oI& o. SBarten&erg 311. 
flitter, ^antfjlin, ©d&ultyetfj ju 93ufen= 

bad) 124. 
floln, @r&&ifdfjof §emnc§ t>on 482. 
fldnig3bad& 9321. S)urlac§ 74 ff. 94. 
o. flonigS&ac&, $an& ®im 72. 123. 
#onftcm&, 93ifdjofe »on: 

2Hbtec$t (931arer) 17. 326. ff. 
3eitpunft feiner SReftgnation 
338. 

2)iet§eltn 4. 29. 

©&erl)a*b II. 218 ff. 465. 467. 

©e&r>arb (». 3cirittgen) 219. 

©er$arb 12. 

§eitmd& (o.93ranbi3) 15. 33. 493. 

£emri4 (». §eroen), $obe§ia§r 26. 

§einridfj (o. $anne) 32. 

$ugo 2. 28. 

flonrab n. (t>. Segerfelb) 9. 458. 

aJtorf ©tttig 28. 

aWarquarb'S (». SRanbegg) %ob& 
iaf)t 329. 

aWa^itnilian (Sljriftoplj 34. 

9ttcoIau3 (o. flcnjingen) 13. 488. 

Dtto O. §a(§Bcrg) 16. 34. 336. 338. 

Otto (t>. ©onnen&erg) 27. 

5luboIfS (t). 3»ontfort) £obe$; 
ia§r 12. 

©iboniuS 219. 

Ulrid) 490 f. 

9Betn§er 221. 
flonftana, ©tabt 22. 146. 211. 333. 

— 93rii(fen 4. 29. 
flonftan&, 93i§t§um 489. 

— fcomlird^e 468 f. 485. 493 ff. 

2)ecan Siubolf o. ipenjen 471. 

— §ofgerid&t 473. 

— (Sie^m an bem gelbe ju 484. 

— ©t. ©tep^an 473 f. 

flornbacS (fliitnBa(§ 932C. 93retten?) 441. 
o. Aonjen&erg, 9WangoIt 491. 
flofc ttlrtd& 490. 
flrautenba^ (DBer^ unb UnterO 9321. 

SBii^I 115. 118. 119. 
flragS, 93ern§art 132. 141. 
flreujnadj 39. 



Digitized by VjOOQ lC 



505 



flregenwinfel f. (SJriimmnlfel. 
flrttfenbacl) 9321. flaiferSlautern 323. 
flriegSljeim flr. 28orm§ 278. 
flrofelbad), auSgegcmgener Drt 403. 
flutnberlt, #etmn 490. 
t>. fliintal, 3o^ann 493. 
5htppenl)ehn, 2ltttt 104. 
fluppen§eim 9321. ftaftatt 100. 
o. fluppenljetm, Dtt $ietrid£j 105. 
fliiffaberg, S5efte 339. 



8abad&er $of 9321. Sroetbriicten 320. 
Sabenburg 9321. 2Rattn$eim 388. 
SambSljetm 9321. grattfentljal 314. 315. 
v. SamerS^etm, (Sonrab 431 (f. audj 

©iafc). 
Santpert^eim $r. §eppenl)eim 385. 386. 
t). Sanbegfb, §an§ fcemricij 379. 
t>. Sanbenberg, (S&rtftof 346. 348 f. 

360 ff. 370 ff. 
SanbSberg? 361. 

Scmbfd&ab, 93Ucter 401. 402. 417. 
o. SanbSperg, #anS 105. 
fianbftu^I 9321. §omburg 315. 318. 

319. 320. 322. 
Sangenalb 9321. $for$eim 93. 
Sattgetmcfenbadj (Sant. $$urgau 485. 
Sangentljal #r. £eppen!)eim 401. 
Songmgea 9321. fcetbelberg 399. 400. 
Sangtmnben 9321. §omburg 320. 
de Lapide, Petrus 125. Wiricus 239. 

240. 247. 259. 
de Lapide superiori , Julius 269. 

Melchior 325. Wiricus 296. 324. 
£aft, ®berfjatb, 25omfftnger 343. 
t>. Saubegg, Scmber 472. 
d. Sauben, 93ert§oIb 467. 
». Saubenberg, ber 360. 
Saunter^eint 33331. ftranfentljal 310 bis 

312. 
de s. Laurentio, Girasperolus 482. 

Rolandus 482. 
Sautter^eim 9321. flird&ljettttbofattben 

287 288 
o. SautterSIjeim', ®efc$Ied)t 287. 294. 

295. 
Sebjelter, $an§ 214. 
Setbelfjeim f. ©ettenleibeHjeim. 
£etben§arberi)of 9321. SKo3bad& 403. 
Seimen 9321. §etbelberg 445. 
t>. Setningen, Orafen 247. 305. 284. 

287. 290. 294. <5uno 279. 280. 
Seipferbingen 9321. ©ngen 492. 
SeifeUjetm, tfr. SBormS 244. 
Seiftabt 9321. Sfeuftabt 302. 
Semltn, (SJefd&Iecfjt 435. 93olmar 441. 
SenfjuS, gobanneS 312. 
Sertfj (Serrfel) o. fttrmftein, ©afpar 

296. 



Seuterd^aufen 9321. 2Beinl)emt 392. 
Seutolbt, gafob, ©tabtfc!)reiber mDffen= 

burg 105. 
Leuus, Petrus dictus 471. 
Sid&tenberg, ^errfd&aft 110. 
Sidjjienflmgen $r. SinbenfelS 398* 
Sid^tenflern, fltofker 430. 
£ic§tetttf>al, fltojte 116. 
t>. SiebenfelS, Jpertnan 477 f. 
Sicbrat 161. 
o. Sier (Safyum?) 362. 
Sinbau, ©ttft 474 f. 
Sinben 9321. §omburg 323. 
£inpad& 492. 
Smfte, ©berljarb 469. 
Sipp, $&Utpp, ^farrer 83. 
Sobenfelb, Softer 416. 
Sod&er, §an% 490. 
t). Sobron, Subroig 345. 
£3iar, Seot^atb 78. 
£orfd&, Softer 390. 394. 395. 443. 
o. Soroenftein, ©rafen 405. 
- Subtmg 403. 417. 
Suber, $eter, ©umanift 95-99. 
Subtmg, flaifer 487. 
2ubn>tg§&fllje f. 9hibeI8fjeim. 
£ummel, 9Baft!jer 72. 
Sungenfelb (Longueville) ? mofter 293. 
de Lupfen, H., archidiaconus eccl. 

Argentin. 105. 
Suffetfiabt f. Seiftabt. 
Sutler (Dr. 2»artin) 175. 
Lutrea imperialis f. flaiferSfautern. 
Siifcelfad&fm 9321. SBetn^etm 392. 
Sujern, 489. 



fRad&tolffitt, bie 74. 
3Jtoiet, go^ann, 9totar 88. 
3Railanb 349. 351 f. 357. 
aWatnau, fteutfrfjorbengcommenbe 345. 
349 ff. 360. 373. 468. 

- tfontt^ure: $an3 §eitmci) o. 93rafc§- 
berg 356. Oottfrieb ». §ortburg 
354. Shtbolf t). ©onburg 354. ©ig; 
tmmb o. fcornftein 366. 373 ff. 
©ebaftian o. ©tettcn 349. 353 ff. 

Waim, 2)omcapiteI 250. 

- (Sr&bifcbof 177. 201. 390. 491. 

- ©ttft ©t. ©angolf 256. 
2KalW 3331- ©ttlingen 90. 
o. 9Jtotibadf), So^anna 89. 

2Watm, ©an§, 2(ltfc§ult§ei^ ju 93ufen= 

bad& 124. 125. 
3Kanncnbac§ Sant. Sljurgau 459 J- 

465. 
o. 3Jtomtenbad(j, grif! 490. 
3Kannenburer, §eini 495. 
3Jtonnl)eim 396. 



Digitized by VjOOQ lC 



506 

aRarburg, 2>eutfd&orbett8commettbe 270. 
Marcdorf, Hermannus de 3. 
aRarauarb, Dr. 3o§ann, 166 ff. 209 f. 
Martinus aurifex 464. 
aRartin3f>3be 9321. §ombu*g 320. 
aRar&jeJtt to. (Sttlmgen 80. 82 f. 
aRaffenbadj D21. 93racfen!jeim 435. 436. 
SRatt$ftufen (3Rette§ufen) 9321. 93it§l 120. 
aRattftaS (Sarfto 28. 
o. SJtouenljehtt 471. 
3Rauer 9321. fceibelberg 421. 422. 
2Ra£ttmItatt I., flatfer 28. 
aRarjmiUcm II., flaifet 28. 
aRager, goljann, atotar 70. 
aRagfebom f. 3Roogbrunn. 
aWajingen (Santon $$urgau 466. 
t). aRetfen§etm, §etnric$ 236. 315. 
2RecfeS§eint 9321. §eibelbe*g 421. 
3Reergburg, ©tabt 1 ff. 

— 2foguftiner 468. 

— $iirger entridjten ben ©eroanbfatt 34. 

— 93tirgermeifteramt 16. 

— 3Riiblen 343. 

— ©tabtammann 12. 

— Srintftuben unb ©efeafd^aften 21. 

— SBeinberge 339. 

aRegenfcer t>. SSeHborf, 3o$amt Soadjim 

124. 
aRehngfjetm D21. 93radenl)eim 439. 
2Welan^on 171. 
aRennmngett 216. 
3Renfcer, Sacob 254. 
de Mercato, Andreas 481 f. Petrucius 

482. 
aRerceSburg, aRerjeaburg j. aReerSburg. 
Mercesburg, liupoldus de 3. 
aRerflingen D& Seonberg 86. 
». aRerflingen, ©tffc 86. 
aRerlerin, ©ertrub 120. 
o. 3Rergburc, flonrab 10. Siupolb 3. 10. 
o. 3Rer3bur4 2lmoIb 10. 3RanegoIb 10. 

©ifrtb 10. 
2Rertegl)eim 9321. ftxaritentyal 293. 
aReftner, §einridj 66. 
aRetien§eim 5Sr. SBortnS 248. 
Mettensis episcopus 225. 
3Refc, 33ifdjof won 221. 
3Re£, 93erni)ar&, ©d&ulifjetj$ &u ^nie- 

Iingen 127. 
aRefcUnfd&nxmbetfiof 9321. (SttUngen 89. 
w. 3Re»ger, SBinjefot 356. 
3Rid)eIbad) 9321. ©berbadj 403. 404. 
t>. aRid&elbadj, ©einrid& 100. .Kraft 100. 
3RUS§eim (aRiilsrjeim) f.aRitfjnjeimer§of- 
Mimmenhusen, Hartmannus de 4. 
aRinfelb 9321. ©ermerSljetm 93. 
3Rmneburg 9321. aRoSbad) 403. 
3RUtelbronn 9321. ©omburg 318. 319. 
3RitteU)aufen bei 93rutnat§ 161. 
de Molendino, Eberhardas 65. 



aJWggingen 9321. rtonftanj 477 f. 
t>. 3Rbggtngen, grtebridj 478. 
aRondj o. Stofenberg, 9«upert 422. 
aJldndfoea 9321. fceibelberg 421. 
3Ron8§etm fa. SEBormS 279. 280. 
aRontfort=93regenj, ©raf SBinjehn t>. 334. 
aRontforfcSettnang, ©raf Stobolf ». 335. 

Wric$ 22. 
o. aRontfortsSd&eer^ettnang, ©raf &ug 

476. miMm 476. 
3Roo§ 932l.-8u§I 108. 
aRooSbrunn 9321. @berbad& 403. 
aRooSbrunn 9321. Sflaftatt 79. 83. 
2RorIenbad& fa. SmbenfelS 398. 
aRbrfa) 9321. Sran!ent$al 230. 
aRbrftabt fa. SBormS 276. 
aRflrtelftein 9321. 3Ro3bad& 406. 
3Rofer, SBogt su 93euggen? 360. 
o. aRoffenljeitn, SReinljarb, 2ltntmann ju 

aRiil)Iburg 127. 
aRiicfenfod) 9321. §eibeiberg 400. 
aRuggcnfturm 9321. Btoftatt 90. 
3RuP<u$ 9321. §omburg 319. 320. 
3Riifil$aufen SB21. 2BieSlo<$ 425. 426. 
aRttjfoeim 9321. granfentijal 295. 296. 
aRuIjtyeimer ©of fa. SBormS 271. 
Mul, dictus 469. 
3Rulbac^ f. ftetfarmiipad). 
aRiiUiaufen, $eutfdjoroenScotnmenbe356. 
aRunben^eitn 9321. ©peter 233. 234. 
Murensis episcopus, Petrns 125. 



JRanftaU f. 8anbftu§l. 
ataffau, ©rafen Don 258. 321. 
atedtorau 9321. ©d&roefcmgen 452. 453. 
aiecfarbtfd&of^etm 9321. ©in3§eiro 407. 

412. 
*Rec!argartad& D2t. ©ettbronn 432. 433. 
atectargemunb 93«. ©eibelbcrg 398. 399. 

400. 417. 
SRecfcrcljaufett ^t. ©eppenljeim 402. 
5Redtatfaftenba(§ 9321. 3Ro§ba* 403. 
9tetfattniU)lba$ ©». 3Ro§ba^ 427. 
atecfarjieittacb ilr. ©eppen^eim 401. 
SReiberfer, @berlja*b 430. 
sReibenftein 9321. ©inS^eim 416. 418. 420. 
SReipperg 0S(. 93ra<fenljeim 435. 436. 
o. sRctppcrg 410. 425. 434. 435. 436. 

443. @ber§arb 440. 2BU§elm 108 - 
Wetyavt, Dr. aRatt^auS 211 ff. 
t>. aieHenburg, ©raf 3Rangolt 491. 
ateHenburger, Sonrab 470. ©ifela 470. 

$emricb 470. 
aieuburg, ^lofter, bei $eibelberg 449. 
aieuenbitrg i. SBirtemberg 94. 124. 
ateuettfjehn 9321. §eibelberg 394—396. 
t>. aieuenftein, 9lubolf 105. 
aieuljaufen b. SBormS, ©oaegiatltrd^e 

beg $K. ^riacug 234. 235. 250. 



1 



Digitized by VjOOQ lC 



507 



266, 261. 262. 276. 281. 300. 313. 

385. 446. 448. 
SReuiemingen 9321. grcm!entl)at 299. 300. 
Steunfirdjen 9321. ©berbact) 403. 
fteufafc 9321. 93iu)I 110. 
SReufatj D2L sReuenbiirg 92. 
iReuftabt a. b. §a*bt, (SoHegiatfttft 232. 

450. 451. 
t>. Steuftabt, 2Bi|>crt 435. 
Sfomtoeter 9321. 93iU)I 121. 
t>. Sftbeggen f. ©(i)enJ. 
9&ieberpr3!jetm #r. SBormS 273. 
Sftieber^ofen D21. 93racten!)etm 438. 
3(tfeberlauppact) f. $nopp. 
x). SRteblingen, tfonrab 121. 
Wefern 9321. $for#eim 70 f. 
t>. TOefern, Out 71. §an3 87. §eumd) 

70 f. Heinfjart 71. 
t>. Sftppenburg 422. 
ftonnenmttnfter, Softer in 9Borm3 259. 

295. 310. 311. 
3torbf)eim D21. 93radeitt)eim 433. 435. 
t>. 9torbl)eim, 2lgne3 61 ff. 
SWrbKngen 146 ff. 
de Nova Domo, Wipertus 435. 
9hirnberg 133. 
9tti*nberg, 93urggraf griebrid) turn 333. 

— 2)eutfd)orben3faffe &u 368 ff. 

— 9ftetd)3tag &u 177. 201 f. 205. 
9hij$baum $21. 93retten 73. 92. 
ftufclod) 932t. £eibelberg 444. 445. 
9ttitte3§eitn f. ©rofc-WetbeSljeim. 



Dbetattemityl 3321. ®bevba% 403. 
Dberarnbact) 9321. §omburg 318. 
Dberbruct) 9321. 93iU)l 111. 113. 
Dberpr^ehn #r. SQBomtS 270. 271. 
Dberljof 9321. SSieSloci) 420. 
Dberfird) 105. 

Dberltn, Sol). Stjeobalb, 2lmimann 104. 
Dberleuppadj f. Sabadjer §of. 
o. Dberriebero, Ulrid) 478. 
Dberful&en SB^C. g*(utfentl)al 300. 301. 
Dbemmffer 9321. 93iU)t 108. 
Dberroeier 9321. 93iU)I 110. 112. 113. 
Dber-SHtffftngen f. SBofftngen. 
DberjeU auf ber 3. Metd&enau 464. 
Dbrig^etm 9321. granfentijal 296. 297. 
Dbetttjeim 9321. 93rud)fat 433. 
— ©ttft, GuftoS $an§ 73. 
Debicfljeim f. drbig§ettn. 
DfterSfjeim 9321. ©djroefcingen 450. 
Dffftetn ffr. 2Borm3 281. 
Dgger§(jeim (2lger§§eim) bair. $21. 

granfentljal 231. 232. 
Defjningen am Unterfee, Softer 465. 484. 
o. Deljmngen, ©onrab 471. 
Sentta*) 9321. 2lcr)ern 107. 108 
t>. Dtft, X§eobotfct) 54. 



t>. DpfertSJjofen, 2Jbefljeib 487. 93et$toIt 

487. 
DepiSperg^ppenberg bei ©tec! born ? 475. 
Dppau 9321. granfentJ&ai 397. 
Dppen^etm 253—256. 

- 2tmtmann SIBgpred&t 132. 141. 
Dranten, $rinj won 381. 
DrmSljeim, auSgegangener Drt betgran= 

feudal 236. 
Drtenau, £anbt>ogtei 105. 110. 
Drtenberg 9321. Dffenburg 105. 
£*9 (£>*), SeliE, SlatJ^err &u 3u*ict} 22. 
Dfftngen, (Sant. 3iirict) 488. 
Dfierfjooare, §atnridj 469. 
Defterretd) , §ergog fjriebrid^ nut bet 

Ieeren$afcr)e329. 332 f. 337. Dtto 488. 
Dftyofen flr. SBormS 263. 264. 
Deten, flonrab 461. 
Dttenau 9321. ftaftatt 72. 92. 
t>. Dttenau, @ber§arb 65. 
Dttenljaufen D21. SReuenbiirg 92. 
DtterStoeier 9321. 93iu)I 116. 117. 119. 

120. 121. 
Dtterberg, 2lbtet 281. 282. 283. 284. 
Detttgfjeim 9321. ftaftait 90. 102. 
DtttnatS^eim i. ©., JNofter 492. 
Dtto IV., flaifer 223 ff. 
x>. Dw, ber 360. 
Droer, $onrab 464. 
CtmSljeim, 93urg 78. 
o. £)ttH3f)ehn, 93ertoIb 77 f. Grafto 77 f. 

Guno 76 ff. $ruget 123. $an$ 

Suget 86. SQBolftriguto 77 f. 

©apfte: 2ner^nberVI.455.3nnocen$IV. 

218 ff. 225. 383. 459. 
Perugia 176. 

$faffeitt)ofen £21. 93ra<fenf)etm 439. 
^faffenrotl) 9321. ©ttlingen 56—58. 90. 
^faffingen 9321. fteuftabt 304. 
$faligrafen unb ^Jf alsgrdfinnen : 233. 

237. 270. 274. 294. 296. 305- 314. 

322. 324. 390. 391. 393. 396. 397. 

398. 421. 426. 451. 

— 2lnna v. ©intmern u. 3roetbrucfett 36. 
griebrid) L, ^urfilrft 107. 
griebrict) III, ^urf. 149 ff. 
griebrictj o. ©imntern 36 ff. 
So^anneS 318 f. 

§o^ann t>. ©immern 168. 
Subroig III., Jlurf . 60. 130ff . 149 ff . 
Subnrig V v ^urf. 169 ff. 186. 
2Wargaret§a t). ©immern 36 ff. 
Dtto II. o. 3Ho3bact) 403. 405 f. 

442 f. 
$f)Uipp 455 f. 
^uprecr)t, £ontg 37. 
©tep^an t>. ©immetn u. Sttm- 

brtidten 36. 
2BiI^elm 126. 



Digitized by VjOOQ lC 



508 



$fauen t>. SRitopurr f. n. Sfainnurr. 
?febbcrg§eim flr. SBormS 236. 243. 244. 
?feffcrborn=WP*eim? 181. 139. 
^fefferljart, 9Jtog. 3o$ann 473. 
$fiffltg$ehn, to. SEBorotS 244. 245. 
$iguS, 9Cbonbiolu8 482. 
$Ianfftabt §831. ©d&roefcmgen 449. 
feppn, flbnig 5. 29. 
Planctus beati Galli 219. 
gogener, (Secilte 487. §einrid) 487. 
Fontonium vel pontomium 5. 
$orceHu§, §ugo 464. 
$offelt, $ljUi»» Daniel, 9totar 57. 

Sk>tt, 93a(t6afa* 210. 
e Pyro, Galeazus 479. 



Oueibetgbad& 9331. §omburg 323. 
auim^eim 9331. gran!ent$al 286. 287. 



RaboIfteH 353. 374. $rcibenbat 3*'- 

fjanneS 469. 
9tof3, Gant. 3tirtd& 461. 
SRaibelin, 3lbeUjait 488. 93utd&art 488. 
Sflamf en 933t. Jftrdtfjetmbolanben 289. 291. 
9tomnumg, 2Jtottf>ia8 418. 
n. SRamftein, Albert 461. 
o. Stanbec! (Stanbegg) 263. 309. 2fana 

95 f . §etnrid& 343. 477 f. 3o$anS 

489. 
t>. Sfambenburg, @gbred)t 496.' grtebricb 

487. 
Stanpenau 9391. ©inSfietm 429. 
x>. Maft, 9lIgot 463. 
Baftatt, Stott 104. 

— Sanbcaniter 68. 

— ©tabt 101. 

SRafcenlo, 93ur$art 489. Solans 489. 

9lau», ©lefe 41. 

o. SRaoenSpurg, §einrid) 32. 

t>. Hed&berg, $ppp 217. 3<Jrg 217 f. 

SRedjberger, 9Uesanber 217. 

!Red)burger, QftteC §an3, Dr., non ©trafc 

burg 109. 
ftegenSburg, $fteic$§tag 168. 177. 
StetdjjartSljaufen 9391. ©inS^eim 413. 414. 
fteid&enau, Softer 459. 463. 469. 489 f. 

495 f. 

— 3tebte: Albert (t>. Hamftetn) 461. 

464 f. 469. 
• (Sonrab (t>. Qimmtxri) 459. 

$tet$ehn (o. eaftett) 479. 483. 486. 

@bet|arb (t>. 93ranbi3) 493. 

©einridf) (o. (Safyljen) 222. 

3Wat£ (t). flnortngen) 353. . 
meitynbati) 831. (SttUngen 125. 
9teic$enbad) 9331. Dffenburg 116. 
Betyen 9331. ©in&jetm 410. 
9leia)$ac§t 60. 



3tet<$8$ofgeria)t 59. 

tteicpfommergerid&t 171. 192. 201 ff. 
dltilfyexm 9331. §eibelberg 423. 
Sfteinljeim hex Sutiatf) 34 0- 
9lei»oltS!tra>n 9331. (Sufel 265. 
t>. SteipoItSfttd&en 297. 
o. SReifd&adk §an§ 124. §an§ $x 9teu= 

beroen 341. §an8 SQBernfjer 359 ff. 
Staff, §einrtc&, gorfWnec$t 58. 
ftembolb, flafnar 215. 
t>. ftemcbtngen, 3lgne3 61 ff. 93ert$oIb 

61 ff. SHetrid) 61 ff. §an3 61. 

2Rargretf> 86. 3tan§a*b 103. 6ig: 

numb 124. SBenbel 75. 
ffietndjtngetfjof 9331. fcutfaci) 94. 
9ten$en 9331. 9ldjern 105. 
SReud&Iin, 3oij. 455 ff. 
SReuS, §an§ in grcimerS^eint 258. 
SRbein, Ueberfdjroemmungen 103. 
9toetnbiir(!§eim to. 9Borm8 262. 263. 
SRgeinegg ©ant. @t. ©alien, 3hnman 

©&er$art 487. 

- 93urg 218 ff. 

9Hd)en 9331. ©pntngm 440. 

t>. SRidjenbad) , IWicofouS, $an&Iet 40. 

49. 51. 55. 
9ttc!enbac$ 9391. ©ciclingen 369. 
ftieb, $8*fe* im 108. 
SHebljeim 9391. ©ngen 470 f. 
SRieblmgen a. £>onau 493. 
SUeget 9331. 93ii$I 84. 
Sttegel am flatferftu$l 491. 
9Ue8, bag, in 93atern 483. 
ffiitnbad) to. SinbenfelS 398. 
o. SRinegg, Otto, ^om^err 31. Ulria) 464. 
Stttteracabemie ju ©elj 149 ff. 
9Htterfa)aft, fajwtibiWe 332 f. 
9tob, «ntcoIauS 240. 
Slobenbad^ 9331. Wrc^etmbolanben 288. 

292. 293. 
9l3ber, (Sefd&ledjt 116. 
mbtx (9lobber,3iober), 3lntonn 121. 122. 

— t>. ^iefenau, 2)iet§er. 
3fl%enbac§ 9331. ^fuffenborf, garret 

Ulria; 458. 
Slo^rbatt) 9331. §eibelberg 446. 447. 
t>. 9torbo*f, ®rafen 9. 2Wangolb 4 ff. 29. 
9tofentl)ar, SRonnenllofter bei ^e^en^eim 

259. 288. 294. 
Softer, ^einritt), oon ©ppingen 88. 
o. Slolnegge, §an% 341. 
t>. ^lolwaag, $emdtt) 84. §emrtdj 3BoI= 

gemut 71. Slubolf 66. 
t>. SRotenftain, ©onrab 131. 139 ff. 

Hermann 130. 138 ff. 
ftotyenberg 9331. SBiegloa) 426. 
9iotr>enfeIS 9331. 9laftatt 81. 104. 
9tot$tt)etI am ^atferftu^l 491. 
de Rothwil, Johannes 471. Petrus 471. 
n. SRottelein, Sut^olb, 3lrc§ibiaconug 32. 



Digitized by VjOOQ lC 



509 



9tot$fue§, <S§riftof ?&• 
ftottoeil, flcunmergeridjjt 201. 
t). SftofcenJjaufen, Jpetnncfj 236. 
3to$eim 3321. granfentyal 229. 
Sfotd^etm 3321. ©peier 234. 235. 
Sfoibe, SBipert, ^ropft 87. 
SRubeBljeim, jefct£ubnn^3§o§ebei2Bortn3 

253. 
Sfaiblmger, 3obocu§ 493. 
gftubroetS&ad) D21. sReuenfeiirg 60. 92. 
Sfiubolf n. , flaifer 28. 
9htf, §an§ 214. 
SRufadfj, £)eutfdfj0rben3fomtf>ur ©igtmmb 

o. @ptingen 347. 360. (368). 376 f. 
!Ru$, Slubolf 484. 
9toribeberd&, 33urg 467. 
Stumpad) f. 9Um&ad). 
IRuolfmgen feci ©tgmarmgen 476. 
SRuppacij, auSgegangener Drt 319. 
Sliippurr 9321. $arl3rul)e 58—60. 
t>. SRiippurr, $fauen, SCrnoIt 58. §an§ 

58. £einrtd& 58. 65. Song 58. 

9tat& 58. ©tfrib 58 ff. 
SRu»red&t, flbmg 335. 
3*ufd^e, @gibiu§ 481. 
de Rustinstorf, Hainricus 467. 
SRufj, 9Ucotau3, Sanbfdjretfeer &u #reu&= 

nad& 39. 41 ff. 53 ff. 
Styfj o. ©ul&bacij, §an§ Safofe, 93ogt 

&u (Sttttngen 127. 



©abina, DHoeriuS, 33tfd(jof ©on 126. 
©acfjfen, tfurfiirft (Solemn griebrid&) 

169. 193. 206. 
©alem, Softer 458. 2lebte: ©feerljarb 

con Storborf 222. UIrid& 477. 
©alenftein ©ant. $§urgau 460. 
t>. ©alenftein, Ulrid& 463. 
de Sallegio, Cunradus 482. Menasinus 

482. 
©anbljaufen 9321. Jpeibelberg 423. 424. 

445. 446. 
6anb!jofen 821. Sttamtyeim 386. 387. 
©anbroeter 3321. 33aben 108. 
©aSbad& 3321. 2Jd&ern 108. 
t>. ©aSbadj, Grafto 78. 
©aufenljettn 3321. granfentfjal 298. 299. 
©d&aarljof 3321. 2Jtonn§eitn 386. 
©d&afffjaufen 466. 471. 487 f. 496. 
— Softer 2Uret§e«igen 490. 2lbt Ron* 

tab t>. §enfart 466. 
*. ©c&aff§aufen,2BaItl)er 473. Stubolf 471. 
©d&attljaufen 3321. 3SBie3lod& 73. 
t>. ©d&auenburg, Satt 100, $afpar 100. 

3Md&tor 100. 115. 116. Ulricft 100. 

SBoIroar 100. 
©d&enf d. Sanbegg, Sutolt 485. 
©4m! t>. Wbeggen, 3o§ann 38. 42 ff. 



©d&euern (33abenfd&euern) 821. 33aben 

60. 90. 121. 
t>. ©d&et>enig, ©eltnid& 38. 42 ff." 
©d&tftung 3321. 33aben 108. 
©d&ittberg 3321. ©ttlingen 57. 61. 83. 93. 
©d&Iu<$enau, §of bei 33iit)l 105. 
©d&Iud&terer, $§ttipp 259. 
©cfjlud&tern 3321. @pptngen 433. 434. 
©d&foobe, ©eorg, $farrer ju 33it§I 114. 
©d&Iuttenbacf) 3321. ©ttUrtgen 61. 89. 
o. ©dfjmalenftein 85. go^anneS 85. 
©d&malfalben 202. 
©d&malfalber, Soljann 117. 3)aniel 118. 

©eorg griebrid) 118. 
t>. ©d&inen, ©&rtfiof 357. 
©d&mib, $aul griebrici), gorftfnedjt 58. 
©d&tmbtlapp, Safob 115. HJtorr. 115. 

3JtogbaIena 115. 
©d&nabel, SoJjcmn 72. 
©d&nepf, ?eter 72. 
©cumber, IWtfofouS, (Sapfon 114. 
©d^Hbronn 3321. (Sttlingen 69. 
©djbmmattenn>ag$r.£tnbenfel8401.402. 
©d&flnau, Softer 239. 386. 393. 395. 

398. 399. 417. 449. 452. 
t>. ©d&5nau, ber 367. 
©d&onbrunn 3321. @berbad& 403. 
©d&opf, 3o$anne§, ^farrer 87. 
©d&ramberg, 33urg 349. 371. 373. 
©d&ranc!, 2JHd&eI 84. 
©d&rie§ljeitn 3321. SBeinljeim 393. 
©d&ud&madjer, 2Benbel 89. 
©d&ufcbar, SBoIfgang 368. 376 ff. 
©d)n>aben, 93ereinigung in 144 ff. 
©cbtoaigern D21. 33ra<fen&eim 426. 435. 

436. 
v. ©dOnxmbegg, 2llfeevt 488. 
©d^njarjengern 2Balb bei ©utjbad^ 72. 
©c^roarft $an3, Slitter 341. 
©4tt>araad> 3321. 33ii^I 108. 
©d&nmraadk Softer 110. 116. 

— WtW: ©eorg 117. 3o^ann 110. 
aflid&ael 114. 

— ©uftog: 3o§ann gen. ber $i<fe 120. 
©dbroar^ac^ (Dber? unb UnterO 3321. 

@berbad& 403. 
©d&toaraerb, §anS©eorg 1 17. SRegma 117. 
©c^wei^ 2He£anber 351. 
©djroefcingen, ©tabt 449. 450. 
©Awe^aer, 3o§ann, 2lmtmann au 33ii§I 

115. 
©dttD^ (Eanioxt 333* 
©ebo^ooer,3o§.2lb v 2Cmt§oern)efer 104. 
©ectenljeim 3321. ©d^roe^ingen 450. 451. 
©eebunb, ©tcibte beffelben 330 f. 
©eelfingen 3321. Ueberlingen 463. 
o. ©eiboltfiorff, SBotf 168. 
t). ©elbac|, §an& 103. 
t). ©elbeneel, 3a!ob 114. 
Selvingen, Landolfus de 4. 



Digitized by VjOOQ lC 



510 



©el$i.@tf«jj, 9fHtteracabemie &u 149—154. 
— ©tift 149 ff. ^rflpfle: gran* *. ©alen 
153. 2lnbrea§ ». SBeicferSlJeim 153. 
©elabad& 154. 
©erra, 93eni)enutu3 482. 
©etorltn, 3brQ 214. 
©egler, So^attneS 96. 
o. ©tcltngen 432. (Srafft 76. ©<m3 141. 
3Jtorgret§ 75 f . 3Hernn)n 73. Dttilie 
73. ©d&nricfer 73 f. 
©iegel: 

93aben, ©tift 88. 
. t>. 93obman, 3o!)an3 478. 

v. SM&tngen, ©uta 71. 

t). ©berftem, ©raf ©berljarb IV. 
78. Otto I. 78. 

gelbbad&, Softer 478. 

o. fceibelberg, 2llbrel)t 484. 

5tonftan&,93tfdjofflonrab (o.^egets 
felb) 458. 

Subnrig, flaifer 487. 

2Reer3burg, ©tabt 3. 

o. SRanbegg, §einrid) 478. 

?Reid)enau, (Sonoent 469. 

3linnjitt, (Santor &u QM$ 472. 

o. 3fto{$n>aag, §einritf) 85. 

©peier, $ropft 93ert$olb 77. 

90Btrtemberg, ©raf ©berljarb III. 
86. Subroig I. 86. 
©iegetebadj) 9321 ©inSfjemt 409. 
©ifri&, Sfotar 65. 
©igmunb, $onig 16. 58 ff. 
©ilbernagel, 3acob 153 f. 
©tntmern, spfalagrafen »on, f. Spfala- 

grafen. 
©ingen 9321. 2>urfodj 61-64. 91. 
©m3i>etm, 2lbtei 405. 410. 411. 428. 

444. 
©m$eim 9321. 93aben 108. 118. 
©ton, 9tonnenJIofter bei 2Jtoud)en§etm 

265. 
©notolin, 93art§olome 108. 
©olar, 3of. 2tmbroftu§, Stotar 57. 
©ottmgen 9321. SRaftatt 108. 
». ©ottmgen, <£onrab 65. 
o. ©onenberg, Saurenfc 176. 
©ottnenberg, ©djfofj 333. 
d. ©otero, greyer x 118. 
©pad&bad&, §ug 106. 107. 109. 
©pdt, 2ttetrtd& 357. 
©pe#ad) 9321. fcetbelberg 416. 417. 
©petf, 93adj bei ©d&toaraadj 110. 
©peter, 2lugufttnerflofier 235. 

— 93tfd&ofe oon 415. 426. 2Iugufi 99. 

103. ©eorg 2lnton 89. §einrid) II. 
83 f. 3o§ann 125. 3o§ann II. 87. 
Sotljar griebrtd) 80. Subnrig 69. 
2Rat§ia3 125. ^ilipp 126. SOBil 
beric$ 125. 

— Eotncapttel 77. 88. 104. 138. 



©peter, ©enerafoicare : 3o$atm ». 93e*gett 
87 f. 93ifdf)of $etnrtd& vtm tyex- 
tttopgia 69. 

— ©t. ©erman, $ropft SBtpert Shtbe 87. 

— Eloper ilber £afan>W 444- 

— ©taDt 130. 133. 139 ff. 143 f. 

— Heid&Stag (1540) 167. 
©peffart 9321. ©ttlingen 65-70. 91. 

— SBau enter flapette 67 ff. 

— 9Sifttattonen, bifc$5flicf) fpeirtfd&e 69 f . 
o. ©peffart, Sftubeger 66. 

©pet, §an§ 100. 

©piegelbetg,©djfofrtm$$urgau 32.333. 

©pielberg 9321. 2>urla$ 70—72. 94. 

©pon^eim, ©raffd&aft 41. 

©porli, Ulrid) 471. 

©imltn, §ugin 477. 

©tabeltn, 3o§ann, $farrer 104. 

©taljel, SSeltin 95. 

t>. ©tain, ©tgfrtb 131. 139 ff. 

©tauf 9321. £ird#ehnboIanben 290. 

$u ©tcmfen, grftr. ©eorg Seo 116. 

©tebbadj 9321. ©ppingen 438. 

©tefanSfelb bei 93rumat*> 286. 

t>. ©tege, §etnrttf) 41. 

©tein am 9tyetn 464. 493. 

t>. ©tein, 8ernl)art 89. 93ert$oIb 474. 

o. ©tetnad&, ©onrab 417. 

©tetnbad& 9321. 93iUjI 108. 110. 111. 

118. 121. 
©teinmauem 9321. ffiaftatt 102. 
©teinSfurtfj 9321. ©in^etm 410. 
©tetten D21. 93rac!en§eim 438. 
©tetten bei ©d&affljaufen 476. 
o. ©tetten 260. 301. ©ebaftian 349. 

354 ff. 
t>. ©teujjftngen, 93ertoIb 469. $einria) 

475. §erbart 475. Shtbolf 475. 
©totfa* 471. 

o. ©to«ac$, @ber§arb.471. Sffialt^er 493. 
©toffter, SBertin 367. 
©tott, 3afob, ^fatrer in 2lln§eim 229. 
©toll ^u ©tauffenbetg, Hafpat 105. 
©toHe, 93ert^oIb 85. 
©toU^ofen 9321. Stoftatt 108. 
©tra^butg, 93ifc^ofet)on 170. SOBityeltn 60. 

— 2)eutf^otben§commenbe346f. ^om= 
t^ure: ©igmunb ». ©ptingen 347. 
griebridj t>. §onburg 346. 

— ©eiftUc^eg ©erid&t 105. 

— ©od^ftift 110. 

— ©tabt 60. 133. 145 f. 347. 
©tuberofjetm 9321. granfent^al 231. 
©tunger, 2lbelJjeib 120. 93urf§arb 120. 
©tiiterfjof bei aOBalbleiningen 324. 
©tuttgart 94. 214. 

Suburbium, 93otbutg 11. 
o. ©ulgen, §einric§ 464* 
©ul&, ©tafen won: Hermann 335. 9hi* 
bolf 86. 331. 



Digitized by VjOOQ lC 



611 



6ufobad& 9321. (Mingen 70. 90. 

- m. Staftatt 72. 92. 

©itfjen f. Dberfttljen. 

t>. ©umerau, aJtarquarb 463. 

©umtniStoalb , $)eutfd)orben3commenbe 

493. 
©unnenfatb, grtebridj 463. §emrtcfj 463. 
(Sunken f. ©inS^eim. 
<&\x% Gafrar 107. §ug 107. 
©uter, $onrab &u ©ttltitgen 124. 
©tofiger, 2BernIt 341. 
©toftneger, (Sonrab 66. 
©imager, $onrab 461. 
Synodale Wormatiense »27 — 326. 

385—454. 



^Sanne^etnrt^Sifc^ofau^onftan^ll. 

Sannec!, ©d^Ioft 333. 

Sannegg, 2fott 342. 

t). Sengen, £an§, grg 341. 

». Xetttfooen, §einrid& 343. 

d. Settlingen, 2tnna 483. (Stmrab 466. 

German 100. SBattljer 483. 
SJjairnbad) 9321. SBieSlod) 426. 
$§ateifc$tt>eUer 9391. ^trmafenS 322. 
S^engen 9321. @ngen 492. 
t). Xfjengen, 2tt>el§eib 460 f. fjriebridj 

463. flonrab 460 f. 
ftljermopglft, 93tfdf)Of §etnrtdf) oon 69. 
t>. £§un, SRuboIf ((Sljatn?) 22. 
Sfjurgau 333. 
Stefenau 84. 
t). Stefenftetn, $ug 475. 
Siefentfjat 9321. gran!ent!)at 290. 
ftitmretun f. $iiroten. 
t>. %obel, §einrtd), flomtljur 467. 
t>. Soggenburg, ©rafen: $ietljefat 467. 

griebrtd) b. ft. 467. griebrtd) b. j. 

466 f. 2BU$efot 467. 
Srefd&flingen 932C. ©in8§eim 437. 
Orient, 93ifd)of §emridj con 482. 
Xrier, Jhtrfiirfi=©r&btf(§of von 170. 
t>. Sriefen, ©uta 474. 
Srtppfiabt 932t.^atferStautern 324. 325. 
SroSbad), j£ran& 83. 
Sroffeler, Sitter ©einridj 65. 
o. Xrott, §an8 455 f. 
Erud&fefj, Stomas 126. 

— £an§ genannt 3Jtotte 341. 

— §an§ §etnrtdj (t). 9ttjeinfelben ?) 341. 

— t>. SJUjetnfelben, §an§ Safob 359. 

— t>. SBalb&urg, ©berfjarb 82. §an$ 22. 
Siibingen 474. 

%uUn in Defterreid) u. b. @. 488. 
Tusculanus episcopus, Petrus 837. 
Xuttlmgen, Dberoogt Sttetrtd) t). £on= 
burg &u 357. 



tleberttngen, ©tabt 17. 

UberSljetm f. 3&er§fieim. 

Ubftabt 9321. S3rud&fal 73. 89. 

o. Ubftabt, ©erfjarb 65 f. 

Utfpngen f. Sttlingen. 

Ubal^ofen f. 2lbeI3§ofen. 

Uffitem f. Dffftein 281. 

Uljlbmgen 10. 

o. llirenborf, 93urf§arb 12. 

Ulm, Sleicpftabt 134. 136. 143 ff. 146 ff. 

— ttnruljen t. g. 1513 gu 211-218. 

». Ulm, $emrtd> 341. 

Ulrid), ©eorg 2lbam 58. 

Ulricus thesaurarius Constantiensis 32. 

ttfoeSfjetm f. gfoeSBetm. 

Uefoer3!)eim f. 2Balb41efoer3l)etm. 

Ungftein 9321. fteuftabt 304. 805. 

ttnterfjelmftcitt, auSgegangener Drt 413. 

ttnter=3fiebet3bad) D2C. iReuenbitrg 72 

biS 76. 93. 
Unter=2Bflffmgen f. SBBofftngen. 
Unter&eU auf ber 3. Stetdjenau 459. 489. 
Un^urft 9321. 93ttM 107. 108. 110. 
ttrarfj, Dberoogt £>tetrid& ©pftt gu 357. 
Urhmbenfftlfcfcung 383. 
Ur§, 93urd&arb 466. 
UfcelSfjetm f. $tein-9tfebe§!jeitn. 



$ael)ftrtet, abgegangener Drt 458. 

t>. SSatfjtngen, ©raf £onrab 56. 70 f. 

SBalse, N. 471. 

SSarnbitler, §an§ 3a!ob, 5!anjrer 127. 

o. Stofc, Sfialt^er §err 9. 

93egeHinSljooe 461. 

93e|u§ (93eu^ geu§), Dr. §ierongmu§, 

Pansier 57. 122. 167. 
o. SBelbena, ©rftfin 2lnna 36. 
t>. 9&enmngen 418. 421. 93tttfer 427. 

434. go^anneS 420. 442. 
t). SSeringen, ©raf §einrid^ 485. 2Mfrat 

485. 
93iem§eitn ^r. $eppen§eim 390. 
93iEingen 349. 471. 
r». 93ittingen, §einric§ 471. 
93imbuc§ 9321. 93itf)1 108. 110—113. 118. 
SStfdjer, (SlauS 488. ©unrat 488. 
93ifitationen, bifc^oflic^ fpeirifc^e, in 

©peffart 69 f. 93offer3&ac& 79 ff. 
t>. 95Ioborp, SBi^eim 38. 42 ff. 53. 
SSogelfang, SBerg bei 93ifd&n>eier 104. 
935lfer§bac§ 9321. @ttlingen 76-83. 90. 

— ^farrer: §einric§ 66. ttlrid& 78. 
Seon^arb Solar 78. 3o§ann Utt 79. 
3Hat§iaS gering 80. granj %vo& 
bad^ 83. ^iUpp Sipp 83. 

- »ifitationen, bif d&5fCid^ f peirifd&e 79 ff . 
93oHmergn)eiIer 932l.@ermerS§eim 83f .93. 
93olj ber 3KiiHer 161. 

SSorfelbt f. gurfelb. 



Digitized by VjOOQ lC 



512 



^ 17.^1 



JBortmmbfd&aft&ftfo babtfdje 72. 
». Storm, 3«>^"« 37. 42 ft. 



8Bad&en§etm o. b. ^frimm 8x. aBormS 

271. 272. 
t>. 2Bad&enl)eim, SoljanneS 271. 
aBabgaflen, Mofter 283. 
SBagenbadjerbof 9321. ©m§i)etm 409. 
aBagner, 3ogann 475. 
SBaibftabt 9321. ©tnSIjetm 398. 415. 416. 
t>. 3BaIb (93alp) Dtt 487. 
aBalbangellodj 3331. ©m3§eim 73. 
aBalbmidjelbadj #r. SinbenfelS 398. 
9BaIbpred&t3n>eier 9321. Staftatt 90. 
3Balbfteg 9321. 93itfjt 110. 
2Balb41efoer3§eim flr. Dppen^cint 256. 

257. 
2BaIIborf 9321. SBieSloc^ 443. 444. 
SBaN&al&en 9321. prmafcnS 321. 322. 
SBaHftabt 9321. SJtonnljeim 388. 389. 
aBalti&er, $an3, D&eramtmann ju©tein 89 
aBangen am Unterfee 465. 
t>. aBartenberg, @glof , genannt ». SBtlben- 

ftein 331. 
aBafenftein, 93urg i. ©Ifafj 155 ff. 
aBafenroetler 9321. 93retfad& 360. 
o. aBaftd&enftem, £teterid& 157. 163. 
@ngel!)art 157. 162. ftrtebrtd) 155. 
163. grifcmann 157 (2) 163. 3o= 
pannes 155. 162. ©emann b. S. 
155 ff. ©emann b. j. 155 ff. 
aBaffer, grans, Sftger 58. 
aBattenljeim 9321. granfentljal 289. 290. 
anbem 2Bege, SDBalter 469. 
t>. aBei<fer3ljeim, 2fabrea3 153. 
2Betgfer§ljeim, Subnrig, ©djttltljeifj &u 

@ttlingen 127. 
3BeiIer 9321. ajfor^eim? 86. 
3Beiler 9321. ©inSfjetm 442. 
3Betngarten 9321. Starladj 84 f. 91. 
t>. 3Beingarten, 2lnfelm 85. (Srfynt 58. 

2Rargaretlja 69. 
aBeinfjeim a. b. 93ergftraf$e 385. 398. 
aBeinljetmer, Sofjann 234. 
aBeinoISfjeim 8t. Oippmfyim 257. 258. 
aBetnSberg, ©tabt 147. 
aBetnSljeim 8x. SBormS 241. 
aBeinjiiro, ©imon., 93urgermetfter in 

HReerSburg 24 f . 
3Beifjenburg 455 ff. 2lbtei 314. 
3BeiffenfeIber, 3o$ann 166. 
aBetfjetujeim a. 93erg 9321. SReuftabt 303. 

304. 
aBeifjenljeim am ©anb 9321. SReuftabt 

313. 314. 
2Betf$eim bet 9Borm§ 241. 
, 3Beifcen 9321. 93onnborf 490 f. 
aBelfinger, $an§, ©djultljeifj &u 93abdn 
108. 



3Bentf, Dr. 97. 

2Benatatt), flonig 14. 

Wernherus decanus Constantiensis 32. 

aBefd&mfc B98. 

aBefelberg 9321. gttrmafenS 323. 

2Beft&ofen flr. SBormS 261. 264. 265. 

aBepad&? 92. 

aBetter^badj f. ©riinn>etter8bad). 

aBettingen (Sant. 2largau 461. 

2BefceI, 3o§anne§, SRotar 75. 

— Sofjann, ^farrer 87. 

aBibemerS, 2lbet$eib 471. @ber$arb 471. 

<5U$abet§ 471. SRubolf 471. 
aBibemann, Subnrig 214. 
aBtbemimm, ©ifelo 271. 
3BiebUngen 9321. ©eibelberg 447. 
2Biedj3ler, 93urfl)arb 341. 
aBiebergriin t>. ©tauffenberg, aMd&tor 

105. 
3Biener 93ertrag 202. 205. 
aBiefenbadj 9321. §etbelberg 399. 
aBte3lod&, ©tabt 442. 443. 
aBtefrDppenlietm 5?r. 2Borm3 241. 
t>. aBigental, SReinbolb 85. 
». aBtger3§etm, 93ern§arb 108. 
aBUd& t>. 2U&et (u. t>. ©pte3§eim) 259. 
aBilb&ab D21. Sfceuenburg 94. 
2Btfenftein, 93urg Bet Srippftabt 324. 
aBimpfen am 93erg 404. 428. 
aBimpfen im SgaC, ©Ijorfttft 405. 408. 

409. 412. 413. 414. 426. 429. 431. 

434. 437. 
aBimS^eim D2t. Seonberg 86 f. 94. 
3Binbe(f (2Ut= unb S«eu=) 932C. 93iUjl 

108. 121. 
o. aBinbe* 93aftian 109. 93ut!§arb 106. 

109. ©eorg 114—116. 3a!ob 108. 
109. 114. $eter 106. 107. 9Hein= 
bolb 106. 107. 109. 3iein§arb 106. 
108. 3BoIf 109. 113. 

aBinbetfer, ©tep^an 214. 
aBinben 9321. 93aben 121. 
aBinben 9321. ®ermer§5eim 87. 93. 
2BingerS§eim bei 93rumat§ 162. 
aBinterbed&e*, aBil^elm 41. 
aBintergborf 9321. Stoftatt 128. 
aBtnterS^eim ^r. Dppenljeim 260. 261. 
aBirt, 2lberlin, gu mtt)Ux 372. 
aBirtemberg, ©rafen t>on: 

@ber|atb m. 86. 333. 

Subnrig I. 86. 

Ulrica V. 86. 
aBirtemberg, §er&ogtl)um 438. 439. 
— £er&oge 425. 435. 436. 

HIrid& 212. 214. 218. 
aBifcb, £eitmd&, §err ju 37. 42 ff. 
aBiSijolfc 496. 
aBitram, §an§ 490. 
aBttter^eim ^r. §agenau 94. 
aBoc§enmar!t ju SWeerSburg 11. 



Digitized by VjOOQ lC 



513 



SBotf, £etnrtd>, Witter 41. 
2BoUenbcrfi 9321. ©in^eim 469. 
». 2BoOI)aufen, ?kter 492. 
gBoHmatingen 9331. flonftanj 492. 
SBBottedljer, $aul 72. 
2Borm§, Sifd&ofe 248. 499. 394. @me= 
rid& 238. 3o§amt 229. Weinljarb 398. 

— Somcapitel 229. 231. 232. 234. 
237. 240—242. 244. 251. 257. 
259. 266—269. 272. 273. 278. 
292. 296. 298-300. 301. 303. 
307. 309. 387. 389. 391. 394. 
397. 428. 429. 444. 

— Wonnenmunfter 295. 310. 311. 

— St. SlnbreaS 233. 238. 240. 244. 
245. 262. 263. 280. 385. 403. 445. 

— (St. 2Rartin 285. 396. 451. 

— <St. $aul 246. 249. 314. 

— ©tabt 129 ff. 

SDSdffmgen SB21. SBretten 87-89. 92. 

SBoejte, ftonrab 464. 

2Bunc§er, Witter SBerttfjer 131. 139. 



SBurmUttQen D21. £uttliiiflen 491. 

g)m&3f)etm f. (Stmsljetm. 

AeU 89. %tyl 108. 

&Ue, ©fjorftift 279. 285. 

3etter , SJtottljeus , 2lmtsfd)m&er gu 

33aben 113. 
Siefller, SBenbel, §ofrat§ 127. 
t). gimmem, $onrab 459. 
d. 3i mnterl S) oI & (Sljunrat 489. §ainrid& 

489 f. Sucie 490. Stamper 489. 
t). Roeffhtflen, Witter griebrtdj 464. 
t>. goEern, ©ttelfrife 345. 
3orn o. 23ulad), ©eorg 105. 
3uiner, (Sonrab 471. 
3iirid), spropftfird&e, (Santor Wtnroin 472. 
— ©tabt 22. 

3ujen§aufen 933l.©in&jeim420. 421. 422. 
Stoei&rucfen 322. 
o. 3weibruclen, @raf §einrid& 66. 85. 



Digitized by VjOOQ IC 



fteriditigtingett. 



. 74 g. 11 t>. o. I. $unfpatf) ft. $imft>atf>> 

159 „ 2 o. o. I. itel§ ro(!cn ft. 3tel§ Cotfeii. 

202 „ 2 t>. o. I. $elben ft. fcolben. 

229 „ 10 t>. «. I. crurifraga ft. crucifraga. 

230 „ 10 t>. u. I. faetita ft. fatita. 

231 „ 11 o. o. I. In mi num ft. lunimum. 

233 „ 16 t). o. I. communionis ft. communis. 

234 „ 8 t>. k. I. sui ft. siu. 

240 „ 13 t>. it. I. pavimento ft. pravimento. 

241 „ 13 t>. o. L de matre ft. dematre. 

242 „ 3 o. u. I. aedituus ft. aeditus. 

243 „ 14 t>. o. I. sanctae ft. auctae. 

248 „ 12 t>. 0. I. diffinitum ft. diffimitum. 

248 „ 26 t>. o. I. quam ft. quum. 

249 „ 7 t>. u. I. Cathedraticum ft. Chathedraticum. 

250 „ 22 t>. 0. I. institor ft. institutor. 

251 „ 19 o. o. 1. animalia ft. omnia. 

252 „ 10 t>. o. I. institor ft. institutor. 

254 „ 4 t>. o. L ift naify hebdomads (sic!) %u fefcen. 
256 „ 5 t>. o. I. tertiam ft. tertium. 

355 „ 6 x>. u. I. 2Wannaro ft. 2Jtonaro. 



Digitized by VjOOQ IC 



Digitized by VjOOQ IC 



Digitized by VjOOQ IC 



Digitized by VjOOQ IC 



Digitized by VjOOQ IC 



This book should be returned to 
the Library on or before the last date 
stamped below. 

A fine is incurred by retaining it 
beyond the specified time. 

Please return promptly. 



Digitized by VjOOQIC