Full text of "Dissertatiunculae quaedam critico-theologicae"

See other formats

E LiBRiS 

H. MATHER. 

COLL. SS. ET INDIV. TRIM. CANTAB. 



DISSERTATIUWAE QUAEDAM 

CRITICO-THEOLOGICAE 



AUCTORE 



JO ANNE H. NEWMAN 



ANGLO 




TYP1S S. COMGRKGATIONIS DE I'KOFAGANDA I IDK 



MDCCCXLV11. 



REVERENDO PATR1 
ANTONIO BRESCIANI 

E SOCIETATE IESV 
COLLEGII VRBANI RECTOR1 

VIRO LECTISS1MO 
MOU1S HOSP1TIBVS SVIS ET LINGVA PAENE BARBARIS 

ACCEPTISSIMO 

HOC SERENISS1MORVM DIERVM 

SVB E1VS TVTELA ACTORVM 

QVALECVNQVE MONVMENTVM 

C03DIENDATVM DIGATVMQUE 
VELIMVS 



M O N I T U M 



Opuscula haec qualiacunque , ex nupera Oxo- 
niensi Bibliotheca Patrum maxima ex parte 
desumpta, Latine autem liberius reddita, criti- 
cis prudentioribus commendo ; id aegre ferens , 
quod, notulis quibusdam meis domi relictis, 
minus prodeunt accurata , quam pro ratione 
studiorum meorum a benevolis sperari potuisset. 
In Fest. S. Anselm. 

1847. 



DISSERT. 1. De quarta Oratione S. Athanasii contra 

Arianos ...... . pag. 1 

2. De Ecthesi Ephesina contra Paulum Sa- 
mosatenum ......... 24 



3. De vocibus rrpiv yewijOflvcu oux f,v Anathe- 
matismi Nicaeni ....... 4 1 



4. De VOCibuS ? erepa; u7ro<TTffW{ fi ouffta? 

Anathematismi Nicaeni ..... 58 



J?"3MW,5ffljfflWS . JO?W V W *'v r 9? )* W-Wf 5flMS;SW ' " 



D I S S K R T A T I O I. 

DE QUARTA ORATIOM- S. ATHANASII COMRA ARIAKOS. 



i^uatuor illas , quas viilgo vocant , Athauasii Orationes 
contra Arianos partes esse unius operis , recentioribus 
criticis persuasissimimi est ; post ipsum, ut videtur, Pbo- 
tium, qui codice CXL ad -SVTKS^AOV Athauasii provocat. 
Profecto Montefalconius , ut in re minime dubia, omni 
probatione praeter ipsam librorum structuram superseden- 
dum judicat. Nihil opus est longiore disptitationc , cum 
clarum sit ex hisce ipsis quatuor OrationiJ)us, niliil eas 
commune cum ullo alio opere habere ; sed ita inter sc 
cohaerere, ut unum ipsae opus siniul confieiaut, quarum 
prima sit principium , quarta autem omnium sit linis, quam 
sane ob causam sola haec ultima solita teriuinalur conclu- 
sione. Athan. Opp. t. i. pp. 403, 4. Haec ille; qui lanien 
paullo submissius loquitur, cum in Praej'at. sua p. xx\v , 
et in Vit. Athan. p. LXXH , concedit eas non esse cxaratas 
certo aliquo consilio prius inito, sed, decursu controver- 
siae, alteram ex altera, quo res majorem haberet lucem , 
fuisse productas ; id quod praecipue cernitur in secunda et 
tertia incipientibus, ubi sanctus Doctor, more suo, dispu- 
tationem jam forte longiorem , propter haercticorum tameu 
pervicaciam , continuandam judicat. 

Nee minus liquida res est Tillemontio , scribenti: Les 
quatre oraisons sout toutes liees ensemble , et en un meme 
corps, comme il parait principalemenl , parce-qu'il n'y a 
que la dcruiere qui finisse par la gloriiic'uliou ordinaire. . 

i 



Mem. EccL t. 8. p. 701. Et alibi: 11 est certain que ces 
quatre discours . . . scmblent . . . ne faire qu'une seule piece, 
qu'on aura partagee tantot en quatre , tantot en cinq. p. 1 9 1 . 

Tillemontii vestigia sequitur , tanquam pedissequus, Ceil- 
lerius, Ant. Eccl. t. 5. pp. 217, 218. qui cum Montefalco- 
nio consentit posteriores libros, vice guemque sua, anterio- 
rum partes suscipere. 

Jam prius Petavio , Incarnationem V. D. tractanti , idem 
excidit judicium ; eo gravius, quod obiter doctissimo theo- 
logo elapsum est. Dum enim Epistolam Athanasii ad Ep. 
Acy. ct Lib. contendit non esse revera partem Oration um 
contra Arianos , ( ut turn temporis ab Athanasii Editoribus 
babebatur , ) quia scilicet ilia Epistola non spectat , nisi ill 
parte quadam, ad doctrinam Arianorum, baec monet: Non 
est ejusdem cum sequentibus argumenti, nam in islis ad ver- 
sus Arianam haeresim disputat etc. . . . prima autcm, (i.e. 
Epist. ad Ep. Aeg. el Lib. } nihil horum facit. dc Incarn. 
v. 15. . 9- 

Auctoribus tamen tarn gravibus atque inter se consen- 
tientibus hie contra eundum est ; cum plane comprobari 
possit , ut puto , et sine magno conatu , quartam illam 
contra Arianos Orationem non esse contra istos baereticos 
ab Athanasio scriptam , neque prorsus esse orationem , ne 
disputationem quidem continuam, sed esse conglutinatior 
nem quandam fragmentorum theologicorum , vel annota- 
tionum seriem, variae et longitudinis etmateriae, praecipue 
de haeresi Marcelli et Photini , aliqua ex parte de Sabellia- 
nismo et Samosatenismo , vix aut ne vix quidem contra Aria- 
nos. Quam sententiam his argumentis fultam velim. 

. I. DE STRUCTURA LIBRI. 

1 . Jam hoc praemittendum est; nusquam, ut credo, ab 
antiquis ad Orationem hanc quartam provocari , tanquam ad 
partem operis Athanasii contra Arianos, vel de Trinitate; 
cum secuuda contra ct tertia laudantur a Theodorcto , Ju- 



3 

stiniano, Cyrillo Alexandrine, Facundo, Concilio Latera- 
nensi sub Martiuo I. habito, Agathone Pontilice, et aliis, 
idque illo ipso numerandi ordine qui etiamnum servatur in 
editione Maurina. (1) Quanrvis autem Photii , de toto opere 
ut quinquepartito loquentis , interpreter esse quodam- 
raodo videantur , et Concilium Oecumenicum Septimum , 
et Epistola Agathonis in Sexto , cum tertiam Maurinam 
pro quarta habent , inde tamen nou concludi potest quar- 
tam Maurinam, de qua hie quaestio est, comprehensam 
fuisse ut quintam partem wevTa^SXou Photii. Quoniam enim 
in uno codice haec Maurinorum quarta vocatur sexta Ora- 
tio, alia quaedam ibi reperienda est quinta; quae qui- 
dem , Montefalconio judice , est opusculum illud quod 
vulgo appellatur de Incarnulione contra Arianos, quod 
re ipsa in aliquibus codd. quintae iiomen gerit. Sunt porro 
codices qui Epistolam ad Ep. Acg. ctLib. quae in codd. so- 
lebat esse prima , quartam nominaut ; alius autem est Moii- 
tefalcoiiii , ex quo quarta ilia Maurinorum plane cxcidit. 
Acmlit quod in codice quodamBodleiano (lloe 29. an. 1 \ 10.) 
opusculum de Incarnatione contra Arianos tres priores subse- 
quitur orationes , quartae \ice. Aliis autem codd. quarta 
Maurinorum quinta est; aliis Epistola ad Ep.Acg. ct Lib. est 
tertia contra Arianos , Epistola de Sent. Dion, in duas 
partes divisa, pro prima et secunda, ut \idetur, habita. 
Quare , cum adeo varietur in codicibus , nulla praescriptio 
est ex usu editionum , cur quarta haec oratio adsciscatur 
in uumerum earuin , quae cum Arianis bellum gerunt. 

2. Deiiide uotandum est, librurn hunc ipsa iron te sua 
prodere se non esse orationem similem illarum quae ei prae- 
ierunt. INam , cum secunda ilia et tertia prooemium utraque 
suum habeat , in quo inentio lit gravissimi illius argument! , 
quod ab illis est continuandum , nihil contra aut scopo defi- 
nitum aut ratione ordinatum in quarta incipiente reperitur. 
In argumentum suum , quicquid sit illud , nullum enim 

(I) Theod. Eran. n, p. 136. Justin, atl Menu. Cyrill. Ep. p. '. i'acund. 
Tr. Cap. HI, 3. Concil. Later. Sect. 5. Agath. Ep. ad 



profitctur, praeccps ingreditur, propositionem prae se 
ferens categoricam quandam ex Evangelista desumptam , 
Ex Deo Deus est Verhum , nam Deus erat Verbum ; plane 
omisso vcrborum illo apparatu et verecunda dicendi pompa, 
qua in limatioribus suis operibus, res divinas tractaturus, 
utitur sanctissimus Praesul. 

Nee aequabilius aut liquidius fluit postea orationis cursus, 
sed turbatus semper, incertus, mutabilis. Nam saepius ma- 
teries subito profertur nova, ut in sectionibus 6, 9, et 25 
editionis Maurinae ; id quod amanuensibus tarn plane con- 
stitit, ut inquinque codd. interpolatum testeutur inter sectio- 
nes 12 et 13 opusculum de Sabbatis et Circnmcisione, Athanasio 
dubie a Maurinis (t. n. p. 54. ) inscriptum. Plane diversum 
est ab hoc genere disserendi aequabile illud et bene conti- 
nuatum sancti oratoris eloquium , qui tarn soleat priorem 
materiem suam producere et tanquam abdere in proxime 
sequentem, et rem cum re tarn callida junctura colligare, 
ut editori difficillimum sit disputationis cursum ad certa 
quaedam capita revocare. 

Accedit quod tres illae quae praecedunt Orationes com- 
mercium inter se ultro citroque habent, et ad se mutuo 
respiciunt , et complent definita quaedam doeendi vestigia, 
quae terminantur prope exeunte tertia. Integra quaedam 
disputatio , in Scripturis contra Arianos explicandis tota , 
continuatur a . 37. primae ad . 59. tertiae; ante tertiam 
in locis Propheticis et Apostolicis , per tertiam in Evange- 
b'cis versata. Incipit autem , procedit , et terminatur scopo 
ecclesiastico , seu canone fidei, proponendo, ut divinoruni 
oraculorum justo interprete (1). At in hac accurata rerum 
dispositione nullam plane sedem sibi potest vindicare quar- 
tus ille liber seu Oratio Maurinorum. 

Quid quod in verborum quoque usu sui similis est 
quartus liber , aut saltern dissimilis triura Orationum. Nam 

(1) Vid. voces o-xo'rro?, xavuv, aX^'Osia , Sioivoia, etc. Oral. I, 37 init. li. 
init. 4G. init. 11, 1 init. 5 init. 31 init. 33 init. 35 init. 'i init. 6:;, 05 init. 70 
init. in, 7 fin. IS med. 28 fin. 29 init. 35, 5S. lin. etc. 



5 

in illo, coeteris licet breviore, vocula ccleherrima o 
ter reperitur, vid. . 10, 12. at eaudera in tribus illis 
omnino non occurrere dicendum est, cum solitarius iste 
locus , Orat, i. 9. qui earn continet, symbol! quandam fert 
speciem , ut ex ipso loco intelligitur , neque in propriam 
Athanasii disputationem cadit. Contra, verbum illud omittitur 
aliquando in Orationibus tribus, ubi jure posset quaeri (1). 
Deinde in Orat. n, 78, 79, 80. ut in Gent. 40 et 46. In- 
carn. V. D. 20. ad Scrap, iv, 20. verbum aOroffocpia repe- 
ritur ; at in quarta reprobatur idem , Petavio judice , ( de 
Trin. vi, 1 1 . ) ut Sabellianum. Turn hoc quoque e minutio- 
ribus rebus ad rem nostram facit , quod tres illae , in San- 
ctissima Trinitate praedicanda, illustrationc uti solent ex 
luce et ejus irradiatione desumpta ; quarta vero, rnodo ignem 
non lucem, modo ignem et lucem inducit. Depravato deni- 
que textu haec graviter laborat ; illae non laborant. 

3. Profecto, ut antea dictum est, etiam hoc in quae- 
stionem venit , an forte portiones saltern aliquae hujus libri 
fragmenta sint tantummodo cujusdam operis , vel plurium 
operum; vel notulae rudiores subita manu scriptis mandatae, 
prout menti occurrerent ; vel capita controversiarum ; quae 
casus rerum temere in unura cumulura congesserit. Peregri- 
num omnino opusculum, forte non Athanasii, illud de Sabb. 
et Circumc. nonnunquam in medium hunc librum intrusum 
jam diximus; praeterea, (quod praecipue ad rem nostram 
facit ) idem opusculum re ipsa consociatur cum fragmento 
quodam Epistolae de Deer, et Tractatu In illud omnia , quasi 
totum quid, quamquam nihil cum illis habet commune, in 
codd. omnibus, excepto uno, quosmemorant Maurini. Alte- 
rum exemplum cernitur in Sermoue Majore de Fide, qui in 
Montefalconii Nova Collectione cditus est, qui autem vix aliud 



(i) Vid. aXXoT^iooo'o-io? Oral, i, 20 o/Wa? ouoVa? ibid. 21, 26. Hi, 26. 
o'/xoysv>jj , i, 56. op>^uvj; ibid. 58. Cf. de Syn. 5. iibi of*ooJa-jv repro- 
bat. Cf. item argumentum, non ad consubstantialitatnn, sed ad aeternita- 
tati'in Filii a vooe st'x^y ductum, Orat. 1, 20 cum illo ah eadem ad con- 
substantialituli'm, di- Decret. 20, et 23. Greg. Saz. Orat. 36. 



c 

est quam series quaedam portiuncularara ex variis Athana- 
sii operibus in unum comparatarum. Praeterea , quod attinet 
ad librum nostrum , in codd. quibusdam singulis partibus 
singuli praepommtur tituli ; ut TOV; o-SsniovTa?, *. T . >. in 
sect. 9 ; in sect, autem 1 1 , Trpd? TOV; ^ovta; ore, /. T. >. Porro 
illi et ille slant aliquando, nullo antecedente. Sed et 
int'ractum illud et inordinatum in orationis filo , indicium 
aliud est multiplicis et disparis materiae. Quid quod . 25. 
in duas partes temere secat quod alioqui continuum babe- 
ret cursum a 15 ad 36; . 11. autem mentionem ultro obji- 
cit alicujus rei quam in praecedentibus frustra quaesiveris. 
Turn . 6 et 7, quae solae pertinent ad Arianos , jacent 
inter argumentorum locos Arianis plane alienos, stylum 
autem sapiunt dilucidum ilium et liberum Orationum trium; 
qui quidem stylus aliqua ex parte in . 14, 17, 27, 28, 
et 34. reperitur. 

Notatu etiam dignum est , a Montefalconio in Monito 
suo Epistolae Encyclicae praefixo esse observatum , phrasim 
illam 01 Kspi Euffe|3tov non adhibitam esse ab Athanasio post 
Eusebii mortem; Neque enim sequaces Eusebii jam de- 
functi usquam apud Athanasium oi ntpi EuueStov \ocantur , 

Sed xotvwvoi TWV Trspi EixrsjStov \el y^ujpovoaot T'fl? apet; TOU 

Eud*ptou. t. i, p. 110. Jam hanc ipsam phrasin legimus in 
sectione 8. hujus Orationis quartae ; undesequitur, cum Eu- 
sebius discesserit e vivis an. 341 , Oratio autem prima scri- 
pta fuerit circ. an. 358, quartam hanc, qua Orationum 
seriem concludi creditur , scriptam esse ante primam , qua 
series orditur ; sin minus , saltern portionem earn quartae , 
quae phrasin oi xipi EUCE^OV continet, primae esse priorem, 
vel ( quod idem valet) quartam ex pluribus disputationibus 
esse conflatam. 

Plura adhuc sunt quae in hac re possint offerri ; nam 
sectiones 1-5, 9, 10, versantur in argumento plane suo, 
quod in reliquo libro nusquam attingitur. De |/ovopxi tra- 
ctant ; verbo autem pyj utuntur pro origine, ut in priori- 
bus Orationibus moris est ; cum idem usurpetur pro initio, 



7 

sectionibushujus libri 8, 25, 26, 27. POITO in disputations 
. 30-3G singularis usus est epithet! GeJo; ad Christum adhi- 
biti ; vox quoque vo=iv ejusdem loci propria est. 

Quod porro singulare est in boc libro , ut stylo signum 
imprimat, argumentum autem idem non leve quod de seric 
quadam annotationum polemicarum nunc agimus , non de 
justo et simplici opere , frequentia ilia est vocabulorum 

hujlismodi, n-suffriov 2, C. epurvrisv 3, f. 4, a. >SXTMV 4, 

init. 6, d. 10, a. D.E'/XTMV 3, a. 4, e. ejjsr6t tfixat&v, xa).6v etc. 
1 1, d. 14, a. 23. b. Cujus generis sunt ilia quoque, KM/O-J- 

Ofi7t 7sc EV TOI; sy.-jSscrOjv a-rorra sioijfzsva , e. g. 2, C. 4, C. 4 fill. 

lo init. 26, b. 26 init. quibuscum conferamus elegantiorem 
period! cursum, Oral.u, 24, b. x/6v avroO,- s > ff oc x K i TO-JTO, 
<v' STI ai).).5v 6 sAs y/0 ;, x. T. ).. cjusmodi sunt etiam TO d A> u T 6 
?s xsci TTc^oi <?uva(isw s , . 3; quae omnia Aristotclem sapiunt , 
non Atlianasium. Videsis etiam locos Scripturae sacraesubito 
propositos ut materiem disputandi, ut in . 1, 5, 9. et 31. 
Aristotelem etiam agit in hoc libro sanctissimus Doctor 
in offatis stiis theologicis prof erendis ; e. g. zl fi 7 avo c xt 

ebiv^yyjTO; 60g<5;, 4 fin. TO ex rtvoc OTT^O^OV vto; 67 T iv Ixst- 
^o 1 - 1 , 15, C. oirJiv iv rpd; TOV naTSjSa, et u.fl TO e; auToO. 17 d. 
w ovx Irrrt t: TKJ xKjOfJia; o yto?, TOUTWV oOJi -KTV^O 6 Beoj, 22 b. 
st ;//; -jio:, oud'i /clyo;- Et pirj /s'yo: , ouoi uioc. 24 fill. 

4 . Ulterius nunc progrcdiendum est ; liquet enim Atha- 
sium hoc in libro non raro innuere se non doctrinam so- 
lum haereticorum percellere , sed haereticos ipsos ; tamen 
de nominibus tacet ; quod contra fit in Ariana sua contro- 
versia, ubi liberrime loquitur dc Ario , de Eusebio , de 
Asterio, et aliis ejusdem sectac. Hie contra, licet occurrant 
certe oi -o TOO ^y.y.oi7Tew;, et xaT ^.c/f'jiYt.i^j , adversaru ple- 
rumqtie anonym! , unus aut plures, in canipum descendunt, 
vel potius illabuntur; ut colligi potest ex v-s 9 init. ri- 

--(J-JGI 11 jnit. -J7TJ)c<3 13 init. aurov T&tKOra /-i'/ovra 14, 8. 
ot TOUTO AeyovTe; 15 init. xar' KUTOV; 21 init. xar' i-/.zivov<; 22, C. 

Vid. etiam 8, c. 13, c. 20 init. 23, c. 24, a. 25, b. 28 init. 
Jam si accr ille accusatorius stylus huic libro abcsl , in hac 



re saltern, si non in alia, a praecedentibus tribus differt, 
in quibus ilia oratoris \is ct fervor animi praecipue ccrni- 
ttir; at audadus quiddam mine dicendum est, scilicet neces- 
situdinem fortassc aliquam fuisse Atbanasio cum quibusdam 
istarum factionum bominibus , quibus sagax et. benevolus 
praesul, licet congrediendum, tamen aliquatenus parcendum 
duxcrit. 

Deinde observandum cst haeresim , de qua per totuin 
paenelibrum agittir, licet Sabellianaeproximam, non fuisse 
Sabellianam ; am comparatur cum ea, e.g. zS-/>io-j TO Ix 

^u;/, 9, Ct o<7 ).). 1-i ^a3/.).tO'j 75- y. K-KVTX", 25. 

cum haeresis haeresi opponitur in fine .3. de Arianis aperta 
mentio est , ut mos est Athanasii , de Sabellianis autem non 
est mentio , sed de iis qui Sabellixant , quibuscum sci- 
licet res erat sancto Doctor!. Praeterea baeresim , quae 
agebatur, esse temporis illius, uon praeteritorum saecu- 
lorum , certum est turn ex loquendi modo , quo utitur 
Athanasius, turn quia caeterae , quibuscum dimicat in scri- 
ptis suis , sunt sui aequales. Namque etiam , cum Pauli 
Samosateni baeresim aggreditur , uon priscam istam sae- 
culi anterioris in arenam immittit, sed immutatametnovam, 
qualem ipse earn conspexerat in populo christiano. Neque 
lioc sane facile fidem facit , in medio illo tot tantorum- 
que errorum certamine , quod Athanasio contigit , pru- 
dentissimnm virum ad obsoleta quaedam , ut 7jsix6v -/ai 

a%olua-;iMv , COllfugisSC (1). 

Quae omnia suspicionem movent , baeresim , quae ma- 
teries est bujus libri , illam esse Marcelli Ancyrani , qui 
cum Atbanasio commilitaverat contra Arianos , et sectato- 
rum ejus; cum omnibus notum sit, simillimo illo Apol- 
linaris cxemplo, vVthanasium id ipsum facere in disputa- 
tionibus suis, baeresiarchae parcere nomini , haeresim seve- 
rissime impetere. Quid quod similiter a nominibus abstinet 
Kusebius in Arianis suis reprobandis (Eccles. Theol. i, 9, 10.) 
silet porro Yincentius Lirinensis , si revera in Commonitorio 

(1) Plutarch. Cic. 5. 



9 

suo Augustinum petit. Idem quoque in Platone fecit Ari- 
stoteles; sed in hac re testes supervacanei sunt. 

Quod nobis rem perstringentibus nunc commend atum 
est, mox, collatis inter se dogmatibus, hie Marcellinorum 
sen Photinianorum , illic eorum quibuscum in boc libro agi- 
tur, plenissimam babebit confirmationem; - eo scilicet mo- 
do , quo Orationes tres haeresim tractant Arianam , dispu- 
tationem bane quartam, divulsam licet et incompositam , 
in Marcelli vel Pbotini , necnon Sabellii et Samosateni erro- 
ribus refutandis versari. Quod cum dicimus , prudentes 
praeterimus sectiones 6 et 7 , ad Arianismum procul dubio 
spectantes , sed in summa operis importunas. 

His nostris jam in formam redactis, perjucunda fuit 
nobis fortuita lectio libelli , inscripti , In Eusebii contra 
Marcellum libros Selectae Observationes , auctore R. S. C. 
Lipsiae 1787. Laudato Athanasii quinto libro , ut ilium 
vocat, contra Arianos, pergit auctor anonymus dicere, 
ibi, ut in libro dc Act. subsl. Fit. et Sp. S. sententiam 
Marcelli, suppresso tamen nomine , refellit. Quod an aliis 
sit observatum, ignore . p. 28. 

. II. DE MATERIE LIBRI. 

Quo melius buic rei satisfiat, triplex hie sumendum 
est argumentum : primum cnim necessitudo ilia inter Atha- 
nasiura et Marcellum in bistoria istorum temporum , quae et 
qualis fuerit, defmienda est; deinde enucleanda doctrina 
Marcelli , Pbotini , et istiusmodi haereticorum ; turn ilia 
I'hotiniana baeresis conferenda est cum ea quae in hoc 
libro ab Athanasio oppugnatur. 

1. Cum Athanasius adbuc junior esset in Episcopatu 
suo, Marcellus Ancyrae in Galatia Episcopus responsum 
illud edidit Ariano sopbistae Asterio , ex quo et originem 
suam et subjectam materiem cocperunt Eusebii contra Mar- 
cellum j et de Ecclesiastica Theoloyia libri , nobis hodie prin- 



10 

cipales testes opinionum Marcelli. Neque Eusebius solurn , 
sed aliquot Concilia Arianorum condemnarunt hominem, 
qui , Romam petens, ibi Athanasio occurrit circa an. 341 ; 
cum uterque praesul a Pontifice Concilio habito de Aria- 
norum criminationibus purgatus est. 

Purgatus est iterum uterque Goncilio Sardicensi an. 347; 
ab eo tamen ipso tempore , nisi, nt Montefalconio vide- 
tur, ab an. 336-8 (Nov. Coll. p. LII ) postulationes eae , 
quae hactenus ab Arianorum factione urgebantur in Mar- 
cellum , inter catholicos etiam circumferuntur. Cyrillus Hie- 
rosolymitanus in Catechesibus suis an. 347. mentionem facit 
baereseos nuperae Galatarum , quae Christi sempiternum 
regnum negaret ; ubi Marcellum indicari a sancto oratore , 
et regio et dogma quae iiorninantur , liquido demonstrant. 
Cyrillum excipit Paulinus in Concilio Arelatensi ; Paulinum 
Hilarius ; sed Athanasius , cautus homo et clemens r siquis 
alius , Marcello patrocinatur usque ad circ. an. 360. Idem 
tamen , confessus tandem Marcellum non longe abesse 
ab haeresi , a communione , ut traditum est ab Hilario 
et Sulpicio, hominem suspendit. Narrat insuper Hilarius 
(Fraym. n, 21 ) inductum esse Athanasium ut hoc faceret, 
non propter opus Marcelli contra Asterium , sed ob ejus 
scripta quaedam posteriora Concilio Sardicensi. Id autem 
fecit Athanasius , cum Photinus , Episcopus Sirmiensis , 
qui haeresim fere illam Marcelli , magistri sui , ante an. 34 5 
ediderat , jam aliquot annos , Catholic-is et Arianis con- 
sent ientibus , a sede sua depositus esset. Marcellus , per 
totum decennium a sanctissimo praesule repudiatus, quo- 
cum tot tantaque ab Arianis pertuh'sset , tandem ab eodem, 
morti jam proximo (an. 371.) leniore judicio excipitur, ob 
rem hujusmodi: Basilio Caesariensi cum Athanasio agenti , 
ut ne Galatis benignius usus, rei Catholicae noxam inferret , 
occurrunt Galatae , missis ad Alexandrian! , qui orarent 
causam suam , quid autem revera senserint de Christo , sine 
ambagibus cxpedirent. Eugenius, Diaconus Ecclesiae Ancy- 
rauae , confessionem catholicam in suorum nomine ibi sub- 



11 

scripsit , quam confirraavit inanu sua clerus Alexandrinus , 
necnon, ut videtur, Athanasius ipse, quamquam inter no- 
mina subscripta ille non apparet hodie. Confessio haec , 
cui Montefalconius lucem dedit , scripta est in nomine cle- 
ricorum et caeterorum qui Ancyrae in Galatia sunt, una 
cum patre nostro Marcello , congregati. 

Quo negotio ad fmem perducto , et Ancyranus hie , et 
Alexandrinus ille praesul morti protinus succubuerunt , 
bellatores ambo in summo Ecclesiae discrimine , diversa 
fortuna; plusquam septuagenarius Athanasius, Marcellus 
autem nonaginta saltern annorum cumulo oppressus , - 
feliciter grandaevus , si reservabatur in hoc , ut errores 
suos illo extremo halitu vere efflaret. Nihilominus , qui 
in re historica, non biographia versantur, his, ut mos est 
inEcclesia, Marcellus apparet , non ut privatus quispiam, 
in sua ipsius persona et poenitentia sua , sed in secta quam 
genuit et in maturitate postrema earum opinionum , quae 
in ipso semina tantummodo fuerant et elementa pravitatis. 
Caeterum , utrum in hominem ipsum an tantummodo in 
sectatores ejus Athanasius in quarta sua, quam vocant, 
Oratione invehatur, concludi non potest in alterutram par- 
tem , ex ilia , seriore utique , confessioue ab Eugenio sub- 
scripta. Neque HUarius, Athanasium testatus Marcelli operi 
contra Asterium pepercisse, nos moveat , ne illo opere uta- 
mur in Marcelli placitis eruendis ; nam neque in aliis rebus 
tarn fidus in narrando reperitur sanctissimus Praesul, (ut 
cum de Liberio loquitur , ) ut ex iis quae plane haeresim 
sapiunt, ipsius causa pios sensus extorqueamus. Ea autem 
sunt hujusmodi. 

1. Eusebio teste , placuit Marcello, (1) unam tantum- 
modo in Deitate esse personam ; a Sabellio tamen in hoc 
dissentienti , quod teneret (2) non Patrem continuo esse 
Filium, Filium Patrem, (id quod ubrraropiav vocant ) sed (3) 
Patrem et Filium esse nomina mcra et nudos titulos; (4) 
neque exprimere relationcs aliquas essentiales in natura di- 



12 

vina , sed ex eo originem caepisse (5) quod Verbum Dei 
sempiternum , seu >oyo; ivStMiros , quod Divina quaedam 
est Ratio , sese manifestaverit in carne, in hypostasi sci- 
licet Jesu Christi , Filii Mariae , (6) hunc itaque unum Deuni, 
seu pov(J , quodammodo se aperire solere vel dilatare 
( 7r^aTuvs(jej) ut nos salvos faciat; (7 et 8) quam dilatationem 
esse actionem quandam, seu Ivi^/siav , Verbi , qua fit ^0705 
Trpoyopuos , seu Vox Dei , cum alioqui sit Ratio interior ; (9) 
harura autem dilatationum singulare esse specimen Incarna- 
tionem Verbi, scilicet dilatationem in carne hominis Jesu, (10) 
quam susceperit ineunte dispensatione Evangelica , quam 
exeunte relicturum sit (11). Sequi inde, Verbum non esse 
Filium, (12) nee Dei Imaginem, Christum, Primogenitum, 
Regem , sed Jesum esse haec omnia : quod si ea praedi- 
cantur de Verbo in Scripturis V. T. propheticurn illud est 
propter futuram suam in carne manifestationem , (13) ne- 
que dispensatione absoluta tribui poterunt eadem Verbo, 
carnem tune relicturo , regno se abdicaturo , ad Deum redi- 
turo , Verbo mero ut antea futuro. 

Haec ille : neque est cur fidem denegemus Eusebio, 
Ariano homini , vel Arianorum certe fautori , qui , turn 
contrariarum partium studio turn propter contrariam suam 
perfidiam , iniquius laturus esset judicium de opinionibus 
Marcelli. Nam ipsissima verba Marcelli citat scriptor ille ; 
ab aliorum autem testimonio confirmatur. Praeterea si Atha- 
nasius in libro hoc quarto haeresim quandam describit 
simillimam illius quae Marcello ab Eusebio tribuitur , du- 
plex hoc testimonium Eusebium corroborat, Athanasium 
inter pretatur. Photiniana porro doctrina , a Marcelli audi- 
torio profecta, in iis autem placitis sita quae ante illam 
ortam Eusebius assignavit Marcello , argumentum est vali- 
dum , eruditissimum hunc , licet lubricum , theologum Mar- 
celli animum et consilium recte divinasse. 

Nunc singula haereseos capita , quae supra percurri- 
inus, testimoniis allatis illustremus. 

(1) Unam tantummodo in Deitate ewe pereonam : Scri- 



13 
pturae adductis verbis xvoio; 6 so? in Exod.m, 5. quo Apo- 



stoli el? XU/HOS , <,- 0- ? <k in Ephes. iv, 5, 6. expediat, pro- 
sequitur Marcelhis : opus STTMS ** Imfaanbt imv evrcuGa 7r_po- 

ffWTrov , TO civTO xujstov xat 0s6v KpOtlPfOffutl J EllSel). p. 132. a. 
Iterum : TO yijs iyw, ivo; TTJSOCWTTOV fcntTCXdv IffTtv 5 p. 133. a. 

Turn pergit definire TT/SOO-WTTOV quasi sit idem atque r, tr.-, 
&SOTYJTO; povdc;. Vid. iteruin ivo; jrj5offwu , ibid. b. Atque 



(7W~ EtJJ , J) TO TTVSUJXK , X. T. )>. p. 168. C. 

(2) Id proprium esse Sabellio , iion Marcello , quod 
uio-aTo/i doceret; Patrem scilicet esse Filium, Filium autera 

Patrem. ISr/.).Jci?, st; aOTOv Tr^upfxe^wv TOV -c<T5a, ov uiov 

/iyew To>y.a , Euseb. p. 76. a. Et Eugenius quoque , in 
Apologia sua apud Athanasium, anathematizat Sabellium et 

COS qui CUm eo dicerent KUTOV TOV 7raTji elvat uiov , xi &TG 
pev yivSTat uto; , p.'o elvat TOTI UTOV 7rT6_pa , OT oj yivSTat 
Trar/jp, urj etvat TO'TZ vtov. jVot'. Co^/. t. 2. p. 2. Et BasilJUS : 
6 ^Se/).o; EtT^Mv , TOV OCVTOV 0i6 v , evx Trji tficOXftpiv<H DVTICj ~_oor 
T; 5XKffTOT6 TrajSK-tTTTVJffKf ^jssta; o.ETuo J3;po0pt6vov , vjv y.sv we 
TraTEjJa , vOv (Ji w; uiov , vOv (Ji w; 7rveiJ[x aytov <?tct).YS(jOat. 

J9. 210, 5 fin. 

(3) Patrem et Filium Marcello videri titulos quosdam, 
in tempore adhibitos scmpiterno Deo et Verbo ejus , tune 
scilicet , cum EvotaOsTo? ille AO'/OS, hi Deo inliaerens, fieret 
7r/>oipoj5ix6? in hypostasi Jesu Christi. 

Mjsxs),).o; xatvuTEjsav i^ivpi. T/J r/Vfl pxj/avflv, (-JEOV xa ! . TOV 
ev auTw ).o'yov SVK pev slvat opi^ousvo:, oOo (J' awTw TraTjso; xai 

uioo ^aj3?oaEvo; sKr^opiK^. Euseb. p. 76, a. \id. etiam p.63,c. 
Itaque , quo melius exprimeret figurata solum locutione 
Patrem esse Deuin , ilium appellavit Patrem Verbi , 

6V TM [ TOV X^iffTOV ] ya.ff/V [ TOV 060V 1 , ^Sl TO'J EKUTOO 'i.Vj^'J 

xuptov Etvat , v't'i.-j. xai TCUTOU TOV 7rc/.Tij>a , kfttlftloVM TOV -y.- 
T6pa T(>. i'(J< TOJ ~y.irjfi; fJ-.i-/.-j-J'7fj. il)ld. p. 38. 

Cui suffragatur bacreticus ille qui repcrittir in contr. 
Subell. Gregal. . 5. quern R. S. C. p. 28. putat esse Mar- 



14 

w yivvr.Gfj- yswarat yocjJ 6 ).oyo;, 



ore xai ).>6ira( xai 

Alibi testatur Eusebius a Marcello proponi CCUTOV [0e6v] 

t'ua.1 TOO EV aOrw ).oyov Trare/ia , ibid. p. 167. C. Quod qui- 

dem , licet vel purum catholicismum sapit, Eusebii ipsius 
saepius fortiter arianizantis doctrinae comparatum, tarnen 
eo nomine in observationem venit , quod Nestorius apud 
Mercatorem sic distinguit a Sabellio Photinum , Sabellius 
ut57rTOjsa dicit ipsum Filium , quera Patrem , et ipsum Pa- 
trem quern Filium , Photinus vero >oyo7rTOj3 [ Verbum- 
patrem] Mercat. t. 2. p. 87. 

(4) Verbum esse revera Verbum , >>jOwj ),iy 0; , ueque 
nisi improprie Filius : ^oyov yp elva <? o ; TOV ev TW e-^> , 

ev re xai raurov OVT KUTW TOUTOV 6j3ffpievo; , -xonipu. TOUTOU 
v KUTOV e^/r TOV re ^oyov uiov etvat auT^jjcOx a).vj6ws 
ev ouata? On-off7ffet xuiiw; Sz xai 



<)v , xai [/.-/j^ii/ srspov -/j ),oyov. t <? IAT^S 
S'tif.ov OTI ou$s uio; -flv xyjsiwj xat atajQ'U; , p-i^pt (Je y&jv^ 
p.aroj xaTK^jJflffTtxw; wvopiafff/.evoc. Euseb. p.61.8. b. 

(5) Verbum esse ab aeternitate in Deo , seu !V 
ut attributum quoddam : 

nXiv soo , disputat Marcellus , u^sv ETEJSOV ?v si^v 5v 

TV oixstKv (Jo^av 6 ).<>7o; wv ev Tffj nurpi. EllSCb. p. 39. C. 

Ubi notandum est , phrasin illam Iv TW 0ew, teste Montefal- 
conio (Coll. Nov. torn. 2. p. LVII. ) in suspicionem venisse 
multis Patribus , utpote suppositam pro Evangelica ilia np<><; 
TOV 0c6v [ Joan, i, 1 . ] \i7. etTrwv, observat Eusebius , p. 121 ,b. 

v TW (r)rr> , tv py] xaTaj3a).-/j Ini T/JV v6j5W7rtyijv 6aotO 
viroxMpivu Gvu.fi ifiy/.oz. 

Hand aliter Basilius, oux el-v, ev TW ew ^v 6 
Trpo; TOV 0ov , x. T. >. 7/OW. XVI, 4. p. 137. 

(6) Unitatem in Trinitatem esse productam seu dilata- 
tam , rursus autem Trinitatem in Unitatem esse collapsurara. 

Dicit Marcellus , ii TSIVVV 6 >.oyo; yaivotTO 65 Kvroii TOU 

... TO 0^ 77ViO/ 70 (XtOV 77aDX 75J 7TK720; EX- 



li 

. . OU ffacpwj XKt 'j>!Oj3<UC VT06a aJT 

cpaivETat r).aTUvop:v/3 piev si; 7j3t<Ja , ^tatpEii^at oe UQCU<UC UTTO- 

pEvouda; Euseb. p. 168. a. b. Etiam pp. 108, b. c. 1 14, b. 
Apud Theodoretum quoque Marcellum tenuisselegimus: 

'Kx.7a<7iv TIVCC Tfl; TOU jrar/ids OEOTVJTO; . . . pera <Js r/jv <7vy.7ra<7v 
6cxovou.tKv rra/tv ava<777X'70hvKi xai OWT>A$VC4 TTJSOS TOV fe)sov , 5 
tVflf liitvfiw TO <?s 7:vyov TrvEyjtoc Tra^J/raTtv r/i; lv.-u.iivz , 
xai Tau-njv TCC; TTOO-TO).OZ; 77j5a(7^e6/jvj. Haer. II, 10. NestO- 

rius quoque Photinum citat dicentem : Yides quia Deum 
Verbum aliquando Deum, aliquando Verbum appellat, tan- 
quam extensum atque collectum. Mercat. t. 2. p. 87. 
(7) Dilatationem bane sive 7r>aTUff[ji6v consistere in actione 

sive evsjjyeia TOU piovc/.o^oc. 

Verbum docet Marcellus, l^p-/ii. wov/j , Siy. TJJV ff</.jsx , 

-/.i/vp~f.<s<)M TOJ TTKTjsor. Euseb. p. 51. a. 

Quapropter argumentatur Eusebius, T 



TUVi7 , GU<T V TW (/rj gVSjSyEi'v VUVT&ltTflU. P< 108. b. C. 

Adeatur quoque ad sextuin et septimum anathema Coii- 
cllii Sirmiensis pruni, in quibus Marcellum et Photinum 
1'eriri ex quiiito 3Iacrostichi facillime concluditur. 

(8) Turn primum Verbum tuisse in ivejsysta, cum miiu- 
dum crearet: 

OuJsvo; O-JTO; 77j5&Tij30v, doCCt MarcelluS, Oesii wivs-j, TTKV- 
T6jv o; OM TOU /oyo'J ytyvsffOat UIAAOVTWV , Tr.saij/Osv o 'i'/o; 3p- 

EIK. Euseb. p. 41. d. Et continue , ^po TOO TOV 

6 AOyO; V TW 77KT_pt' OTE 0*6 6 fc)EO; TTKVTOXjOa- 

EV cujJavot; xai E-TI y/;; TrpoiiOETO 770(i;?a( , evjS- 
yeiaj j; TOV XO'O-JJLOU ysvgTt; f ;itro $pa.sriv.r.$ , xai <?toc TO-JTO . . . 
6 Xoyog TT^JOS/OWV tyivETo TOW xoo~[xov TTOf/jrfl;. ibid. 

(9) Consistere Incarnationem Verbi in dilatatione [ 7r).a- 
TUO-U.W] Monados , vel actione [EVEjsyjia] Verbi in carne, sen 
homine Jesu Christo : 

iii fxsv TOU TrvtuuiKTo; ;ETKfft; , iliquit MarcelluS, ytyvotTO 

' '! OS /! XKT 



16 

TtpoaOnxij Ini TOV SWT/JJJO; l^ry.'^ono , ivzpyuu. j OEO'TVJ; 

^Oca oVxEt. Euseb. p. 36, a. 
Neque aliter apud Theodoretum : SXTOCTIV va TJJ TOO -*- 

T/>6; OEOTIJTO? i'yvjffEv tj Tov XjstsTOv il.r^-jbivKt. Hacr. II, 10. 

(10) Gum Verbura csset in actionc , Iv evE/jyeta, sen fie- 
rct Tr/jo'jo/jixd; , seu procederet , ut opus quoddam navaret, 
hoc absolute rediturum esse in ilium in quo prius esset 

Statum: Tdv Iv TM Qsw Ao'yov, narrat EuseblUS, TTOTE p.v Evtfov elvs 

EV TW 0wi e^SCffXS, 770TS 7rj30lVK TOO SOU , Xat K//.OTJ T/.).V 

v(?j5y.ei(76ai ei; TOV 0Jov, xai EUEO-OKJ Iv aurw w; xat 77pore,oov 

flv. p. 1 12, c. Vel ut ipsis Marcelli verbis utar, el; BEO,- , /;. 

6 rou7oy ^oyo; 0eo; npo^dz [/Jv TO!) Trarpd?, tva Travra ^t' KUTOV 

/.iT TOV XatjJOV T/j; XjilffEw; Xt TflV TWV K7TKVTWV 

xat TOV ayavtsuov Tfl; vTxuv/;; {/.Truer,; svspyt:, TOTE 

K'JTO; O-OTKyfiffETat TW UTTOTi^KVTt aiJTW T6C TTaVTa BcfJ Xt 77Tpi, 

tva OLTC-JC /} ev Bsw 6 ).oyor, wffTrsjs xat trforifov nv ^jso TOV TOV 

xocry.ov etvat. Euseb. p. 4 1 . c. d. 

Quod corroborat Basilius quoque in epistola sua ad 
Atbanasiuin missa, cum Marcellum testilicatur docuisse, 

Xiyov EtjS'/jaOat TOV u.ovoysv , XT ^j3iav xat erri xatpou Trpoffs/- 
t; TOV 50M ;;r,/.0jv eTravaaT/iE^avTa , &-JTE -po 
O'JTS o.ETa T/JV i^avcxJov uyg7Tvat. jEJ9. 52. 

(11) Non Verbum sed Jesum esse Dei Filiuni. Quod 
quidem , involutum licet in iis quae jam citata sunt , tamen, 
cum tarn amplum impleat spatium in quarta contra Aria- 
nos , Marcello autem et Photino a variis scriptoribus attri- 
butum , hie in pleniorc lumiue debet collocari. 

lepds 7TOffTO>.6; TS xai paO/jr/j; ToO Kuptou IWKVVJJ; , dicit 

3Iarcellus apud Eusebium , TC a^iorvjTo; a^ToO p!/ov50wv , 

ulrM; E'/i'/vero TO-i AO'/oy U._PTU; , "Ev uj>/y ?, 6 >dyo; , /sywv, 
xcu .... ouo EV yswfiffEw; EKTau&a [ivvjfxovsuwv TOV >oyov. Euseb. 

p. 37. b. vid. eliam p. 27 /. Atque itcrum, oOx ui6v (-zc,j 

EKUTOV ovoaai'Et, >.).' I'VK O"ix TC; TOtauT/;; 6|/o/.oyia; [ f. ov5u.- 

^l'-<; T. S. C. j &7 TOV KvO^WTTOV , 06C T/!V 77pOJ KUTOV XOt- 

vwvtjtv , viov Wi-ij yiVftdOy.: -v.5v.iv.i-jy.vr, , [i. e. fc)E<7i uiiv Oeou ] 



17 

p. 42. a. Iterillll O-JTO; JSTIV 6 iyarr-fiTo, , o r-;. /oyr.j SvwOsij 

v6pw7Ts;. p. 40, a. 

Apud Epiphanium autein Photinus , o /oyo; iv r-ji jrarpi , 
ovjTtv , vr;, !/./V -,u/. uid;- #ae;\ p. 830, b. vid. etiam p. 831. 

Eugenius porro , in expurgatione sua, Q-J y*_o Uov TCTJ 

jtov xcu KA/SV civ ).oyov cppovoO[/.ev , wj 7tvs; v;ux? <JiS),ov. Ana- 

thematizat autein insaniam Photini ct scctatorum ejus, im 

/j yoovz'jyi TOV ytov TOU WsoO aOrov tvf rov /oyov , aX).a (Jtai- 
jj'j-jyfj i\6ytt( 7.M. p/<P T'J vtf) otiJoOfftv arro T/,J ix Ma&iaj xarr. 

cip/.x '/cviffsws. CoW. A r ov. t. 2. p. 3, d. 

Nestorius quoque : Cogitur Photinus Verbum dicere , 
non autem Verbum hoc Filium confitetur. >- Mercat. t. 2. 
p. 87. Vid. etiam Garner. Mercat. t. 2. p. 314 init. 

Accedit quod Marcellus ipse , in apologia sua coram 
Julio Summo Pontiliee habita , praecipue insistit in eo fidei 
articulo confitendo, qui in his locis periclitatur : e.c. po- 

voysvfl? uio; >dyoj, CUJUS FCgni , Ut tCStatUF ApOStoluS , non 

erit finis , Verbum ; de quo Lucas testatur , sicut tradi- 

derunt IloblS ot x-ap/jr,; unor.iv.i y.y.l U7rijpT ysvopsvot roii 
/oyou- TOV uiov , TO'JTi'ffTt TOV Aoyov TOU TravroxpaTopoj WsaO. j 
o -jva^t; crarpo? 6 uii;. Epiph. /^er. pp. 835, G. 

(12) Non Verbum, sed Jesum , esse Christum, Priino- 
genitum , Dei Imaginem , Eegem. 

Lif if TOV uiov, dlClt EusebiuS , r ? Trivra irapi^MXfv 6 Trails, 
Xoyov opi^otro uovov, 6[y.oov T'ii v avOcwrrot; , etra ffapxa 
/.3^Eva, xat TOTS uiov 0eoO ytyovtvcu, xal 'lufrouv XpiffTO 

, si/ova TJ TOJ 0eoO roO aopxrou , xai 
OVTK cipiTEpoVj TOT& a^o^(Jst^6atj TIC 
v ).EirrotTO TOUTW ^ufffff^Eia; Uff(^)i| ; p. 6, b. d. LOCUS llic , 

quern , oinissis quibusdam , coarctavimus , omnia ilia quae 
Marcello assignantur enumerat. Vid. quoque etiam pp. 49, 50. 
vel, ut ipsis Marcelli verbis utamur de Primogenito, ou TOIVUV 

T . . , , I . , 

OVTO? o K-ytwTaTo; Aoyoc, Trpo T/;; vxvvpw^fi<7w; TrpwTOTOxoj a7rff/jj 

XTtTEW; OVO(/.a<TTO, 77W? yaj3 (JuVKTOV TOV act OVTa TTpWTOTOXOV IlvKt 

Ttvog; ).),x TOV TrpoJTOv xatvoj KvOpwrrov , tj ov TK TTKVTCC avax- 
3cAtwa-ffOat 



18 
t. Euseb. p. 44, b. c. De Imagine autem, TTW? oCv 

t/.ova TOU aopTOv sou TOV TGV @ou Xsyov 'A<mpo; elvcu yeyoa- 
^E; ai yap eixovj; TOUTUVj wv et<7iv txove; ^ xrci KOVTWV , J;<- 
xrrxai Etfftv TTW? Etxiiv TOU aopK-ou 0ou 6 /o'yoj, zed auTo; xopy.- 
TO; wv ; . . <?j).ov , OTTUJVIXK T/IV xar' itxova TOV QioO YSvoasvrjv 
avt).-(7s ffapxa , eix.cbv otVfiO&if, T0 Koparou Osoj ysyovs p. 47, 

a-d Vid. etiam p. 142, b. 

Idem fert testimonium Epiphanius de Photino : <j><j/ss 

OUTOJ a~' apj^flc TOV XptiTTov p/j Etvat ? a^o (? 3>KQia; p. 829. 

(13) Verbum, in fine saeculi, ad Deum rediens, car- 
nem seu humanitatem esse relicturum, regno valedicturum. 

Quo in loco , hujus haereseos summa fere et capite , 
ut in suo symbolo indicarunt Patres Constantinopolitani , 
multus est Marcellus. Cum caro non prodest quidquam , 
quomodo potest habere sempiternam cum Yerbo societa- 
tem ? pp. 42, 3. Quid quod Dominus jam dixerat , Si 
videritis Fih'um hominis ascendentem ubi erat prius ? id 
quod \idetur innuere Verbi separationem illam a carne 
sua p. 51, c. A Propheta porro diserte dictum cst: Sede 
a dextris meis donee ponam etc. et a Paulo : Oportet 
ilium regnare donee ponat etc. p. 51 , d. et a Petro : Quern 
oportet coelum suscipere usque ad tempora restitutionis 
omnium etc. p. 52, a. Porro in id universa oeconomia 
dirigitur , non ut a Verbo , sed ut ab homine , hostis ho- 
minis possit subjici , coelum aperiri. p. 49, c. d. oOoe 7p 

KUTOJ x6' EXUTOV 6 ).6yo; p^< 

6zi; OTTO TOU itaB6\9V v6pw7ro; , 

|3afft>.EO; yiyovsv, iva ^fftX(vc yevouevo; TOJ Trpo'tspov xn 

vr/ficr/j $tv.p<>\ov. Euseb. p. 52, a. Praeterea, si iiiitium ha- 
buerit regnum illud 400 ante annos, non mirum est si 

habeat finem p. 50, d. wa-rep ap/rjv ovw 7t/.i TAOS ;ttv. 

p. 52, c. Quod si rogaverit quispiani; Quid turn fiet de 
carne ilia immortali, quondam propria Verbi? respondit 



ypuy&v , owx ffcpa/;. Euseb. p. 53, a. wo pou 

J>> TKHV: rrp'>. T/;: Osiy.c y^ay/,: ;//; y.;y//0/;/.y.. otic 



19 

i ~r,; 6t; ;/.s ; .v/j , rr,; :>> O'i? 
; tir.iiv a-jv/iaojiat. ibid. b. C. 



3. Jam vero, cum haec fuerit. doctrina Marcelli, Pho- 
tini , et factionis istorum hominum , vix quicquam oc- 
currit in singulis ejus articulis , sic ex ordine collocatis , 
quod non sit turn expressum turn confutatum in quarta 
ilia , quam vocant, Oratione Athanasii. Cujus rei vis eo 
major esse debet , quod in historia temporum illorum Atha- 
nasius tain alienus est ab Eusebio , tarn familiariter agit cum 
Eugenio et Basilio. Cum enim dissimilium ingeniorum , di- 
versarum partium viri , ut Athanasius et Eusebius , ejusdein 
erroris sunt testes , ut reipsa hie aut illic existentis , erro- 
rem ilium verisimile est et revera existere , et existere in 
illo loco , cui Eusebius eum assigiiat, Atbanasius saltern 
non abjudicat. Deinde Basilius, Athanasius, Eugenius, 
1 1 ii am rem agunt in historia hujus quaestionis ; accusator 
Basilius , Marcellus et Eugenius rei , Athanasius judex , 
crimen haeresis cujusdam societas ; quare cum Athanasium 
eundem de eadem haeresi jam antea scripsisse constet , fa- 
cilis est conjectura, sanctum Doctorem, cum scriberet, ver- 
sari in illis ipsis hominibus impetendis , quos postea notat 
Basilius , horret Eugeuius. Verum ad ipsaui locorum col- 
lationem veniamus , expositis hinc sectae istius placitis , 
iUinc opinionibus ab Athanasio damnatis. 

(1) E sectionibus triginta sex libri quarti , saltern una 
et viginta id agunt ut refellant eos qui dicerent Verbum 
non esse Filium : esto septem ex iis respexerint Paulianistas , 
nihilominus reliquis quatuordecim aliquis inveniendus est 
scopus, cui plene et unice responsurus est comitatus Marcelli. 

(2) Increpat Athanasius commentum dicentium, Verbum 
Dei , similem verbi humani , non habere substantiam ; o 

, vj 7r).w{ ^wvo a^uavitxri f aiia oOfftwi?!}; )>6yoj- 
, earat 6 0eo; ),),oov ei^ u.ipv. . . . erretorj Si, oCx eurtv 
, oOx av e't'g o*j$z 6 ).oyo? aurou, xara T/JV TWV ai/O^w- 

. . 1. Vid. quoque Conlr. Sabell. Greg. S- *> ^- 



20 

Hoc vero idem ilhul est , conceptis verbis , cujus Eusebius 
insimulat Marcelluin , e. g. 1*1 tit TOO ).er/ou , crcuavnxov KUTOV 
oitfwGt , xi O"(JLOWV TW avOpwiuvw. p. 118. Vid. quoquep.128. 
(3) Reprobat Athanasius illud in haereticis suis , quod 
dicerent in Natura Divina prius fuisse silentium, tumactio- 

liem quandani J TOV 0eov, <HW7rwvTa ptkv jtytvipygrov , Va^oOvra 

(? iff^Osev KUTOV (3ov).ovTai. . 11. vid. etiam . 12. At Euse- 
bius Marcelluin postulat de eodem; 6 /&yo; svtfev usvwv iv 

fl7VJ?OVTl TW TTKTpt, EVEpywV $ SV TW TflV XTtfflV O'/JUOUpyEtV , 

6i/.oicj; T r i> 'fltisrepw , Iv utw/rwat [xev Yjffy^a^ov?! , ev (?e yOlyyo 

^evoi? Evep'/oOvTt. p. 4, d. Alibi innuit Eusebius posse fieri , 
ut artifices etiain human! et in silentio sint et in actione si- 
mul , interna quadam mentis operatione , p. 167 , b ; idem 
innuit Athanasius . 1 1 , d. 

(4) Non pauca superius dicta sunt de 7r)T-j<7aw illo (*o- 
vKiJo; in carne , idque svspyeia quadam ; jam in hac ma- 
terie tota est una pars libri seu Orationis quartae , viz. 

. 13, 14, 25. yuai yap, dicit AthananiUS, 6 nmriip TT).- 
TuveTflct Etf yidv xal TveOjxa . 25. Tif rj IvipyCtg roO TOIOUTOU 
TT/KTVCUCU; yvi;TET 6 7TTjp xt yEyovwg c-ixp^, si'yc KUTCIJ [Aova; 
wv EV TW av&pw^w inXaTuvdq. . 14. 

(5) Dogma illud Verbi a Deo procedentis , ad Deum re- 
deuntis , Marcello tribuunt et Eusebius et Basilius ; Atha- 
nasius autem illi quam impugnat factioni, ipsis adhibitis 

S 7rpoe).6wv et nK\tvfop>v , TrpooiJoc et &Vftpepi, 7r_poe[3K>- 
et vaxa),tT , yewijffts et TTK-J^K T/j; yevvodew;. . 12. 

S- 4, e. 

(G) Marcellum de Verbo disserentem jam vidimus in- 
sistere in phrasi ev TW sw : idem fecerunt haeretici illi, de 
quibus loquitur Athanasius , vid. .12. passim .2. init. etc. 
e 4 e 

3- ^5 c> 

(7) Eosdem incusat Athanasius, nisi vellent esse meri 
Sabelliani , quod necessario tenerent attributa Dei esse res 
quasdam per se subsistentes in divina natura , quae proinde 
cuvOsTos est : at hoc ipsum deducit Eusebius ex doctrina 

Marcelli. Athanasius : XKTK TOUTO rj Oet UOVK; GuvOiTo; oavn- 



21 

8T<x< rmvoLEvrj si; oOfuav xa> ffw/jxoj. . 2. EusebiuS : 



cruvOerov unsp tiyyyi-j TOV 0sov, oOatKv aiirov urroTt&eagvo; <?iya 
Xoyou, ffu!/ps3v;x6; <Je TVJ outrta TOV )d'/ov. p. 121. vid. D. 149 d. 
Iterum AthanasillS es TOVTO , 77 it rap piv OTS ffoyo; , uid; <Jj 072 
iropia- >.).(>. p.j w; TTOtorvj? T; TOCUTK gv TW 0sw . 2. Itemm 
EusebillS : it (?' iv xxt raurdv v 6 so? xa/ w ev rat; Trxpot- 
ptoct; (Toyta, si<; ov^x cro-p/j EV aur^jj vooyjxivijj xaOo ffoyo; 6 0s6;. 
rt exwA-Jsv, x. r. A. p. 150, b. 

(8) Teste Eusebio , Mar cell us , dogma suum insinuans, 
professus est sibi praecipue cordi esse monarchiae dogma 
p. 109, b. quod quidem dogma Athanasius contra , dispu- 
tationis suae statim principle, confirmat illaesum prorsus 
esse et securum in doctrina eatholicorum. 

(9) Celebre est Marcelli dogma illud de regno Christi 
adtempus duraturo, ab initiis quibusdam orto, finem tandem 
habituro : haereticorum autem , quos urget Athanasius , 
baud absimile est illud . 8. , quod Filio et existendi et 
regnandi initium videntur assignasse. 

(10) Verbumesse Filiumetc. in Veteri Testamento negat 
Marcellus apud Eusebium p. 131 , b. pp. 83-101. pp. 134- 
140; negant haeretici apud Athanasium, . 23-29. 

(11) Cum loca ilia Veteris Testament! objicerentur Mar- 
cello , profitebatur eas anticipationes esse Novi ; d <?e n; , 

xat TT/.O TC? via; llWl3tDC, ro'j "XptTTOu , utoO ovopa TW /oyw JAOVW 
ostxvtivai ftivMfm ew77s).>otT9 , t\>p't t vtt TO-JT^ TrpoyijTex-rj; stpij- 

psvov. Euseb. p. 82, a. Quareapud ApostoJum ad Rom. i,4. 
pro opeaeEie legebat rpooptcr^sL'. Euseb. contr. Marc, i, 2. Vid. 
Anathem. 5" m Concil.Sirm.;vid porro Select. Observ. R.S.C. 
p. 10. Quod idem de Photino quoque narrat Epiphanius , 
autumasse scilicet eum Vetus Testamentum scriptum esse 
irpoxaTc^/em/w;, 7Tp 5 /p/3<TTixo); , Haer. p. 830. At Athanasius 
quoque de haereticis suis disputans , ))->. va.:, ? c/.7t, xeirat 

yiv , Trpo^'/jTt/wc ok =77'.). . 2i. 

(12) Cum contra Marcellum urgeretur Psalmus 109, 
voluit Luciferum ilium esse stellam , quae Magorum 
dux fuit. Euseb. p. 18, b. Vid. Epiphan. Haer. p. 833, a. 



22 

Athanasius quoque pro parte sua, per dims sectiones totus 
est in eodem Scripturae loco excutiendo. 

(13) Accedit denique , quod notatti certe dignum est , 
idem propemodum sentire Athanasium de natura dogmatis 
Sabelliani , quod Eusebium , Eugenium , Basilium sensisse 

Supra dictum est. 2aj3g).>iov TO fatrtfcvp*) TOV aurov uiov xat 
vrripot M-/OVTOC , xai ixctrtpov Kvacpevvrtc , cire j/sv vio;, TOV TTOC- 

TEpK , OTt $ TrCCT/jpj TOV UIOV. . 0. 

Profecto plura sunt quae conferri possint ad Atha- 
nasii librum quartum ex Marcelli et Photini haeresi illu- 
strandum ; haec autem qualiacumque satis sint quo demou- 
stretur, illud sanctissimi doctoris opus, non adversus Aria- 
nos, sed adversus Photinianorum dogma esse exaratum. 
Neque id multum in hac re valet , quo motus , Montefal- 
conius dubitat an opusculum Contra Sabellii gregales sit 
Athanasii ; riullam scilicet esse memoriae proditam Atha- 
nasii cum Sabellianorum familiis dimicationem. Nam si 
Teipsa certum est , hunc librum de Sabellianismo quodam 
disputare , esse autem genuinum , ( id quod nemo inficia- 
tur , ) quid ultra quaerendum est ? aliorum silentium ex- 
plicatione eget , sed nihil probat. Opportunum autem est 
Sirmondi responsum de Hieronymo similiter praetermit- 
tente Eusebii tractatus contra Sabellium : de infinitis 
voluminibus quae ab Eusebio edita testatur, pauca, certe 
non omnia, Hieronymum commemorasse. Sirmond. Opp. 
torn. i. init. 

Jam mihi disputandi tandem finem facturo , in mentem 
subit Ciceronianum illud, Utitur in re non dubia testibus 
non necessariis. At certe nulla moles argumentorum illis 
nimia est , qui adversaries habent Montel'alconium Bene- 
dictinum , Jesuitam Petavium. 

Restat ut subjiciatur operi nostro brevis quaedam ana- 
lysis partium seu fragmentorum eorum , ex quibus consistit 
hie liber. 

1. Sectiones septem, 1-5, 9, 10, Monarchiam tractant, 



23 

ct cognatam materiam unitatis , simplicitatis , integritatis 
divinae , turn Filii generationis ; quarum una . 4. et alte- 
rius pars .3. Arianos alloquitur ; reliquae familias Sa- 
bellianas. - 

2. Duo , 6 et 7 , cum Arianis cominus pugnant , nihil 
uutem commune habent neque cum sectionibus quae prae- 
cedunt, neque cum iis quae subsequuntur. 

3. Tres, 8, 11, et 12, comparationem ineunt inter con- 
trarias sectas, praecipue Sabellianam. 

4. Tres aliae, 13, 14, 25, pertinent ad praecipuum 
quoddam dogma Sabellii et Marcelli. 

5. Universae 21 . sectiones , quae reliquae sunt, cursum 
autem paene continuum habent, 15-24, 26-29. unam rem 
agunt , Verbum scih'cet idem esse ac Filius , contra doc- 
trinam Marcelli et Pauli Samosateni. 




DISSERTATIO II. 



DE ECTHESI EPHESINA CONTRA PAULUM SAMOSATENUM. 



JDxtat in tertia parte Actorum Concilii Oecumenici Ephe- 
sini an. 33 1 . habiti , symbolum quoddam sic fere inscri- 
ptum : De Incarnatione Verbi Dei , Filii Patris , Defmitio 
Episcoporum , qui Nicaeae in Synodo convenerunt , et 
expositio ejusdem Synodi adversus Paulum Samosatenum. 
Ecthesis haec Patribus Antiochenis , qui Paulura condem- 
naverunt cir. an. 264-270, vindicatur a Baronio an. 272, 
J. Forbes. Instr. Hist. Theolog. i, 4. . 1. Lemoyn. Var. 
Sacr. t. 2. p. 255. Worm. Hist. Sabell. p. 116-119. ( Vid. 
Routh. Rell. Sacr. t. 2. p. 523.) Simon, de Magistris , 
Praefat. ad Dionys. Alex. p. XL. Feyerlin. Dissert, de. P. Sa- 
mos. . 9. Fasson. de voce Homousion, Molkenbuhr Dissert. 
Crit. 4. Kern. Disgu. Hist. Crit. de hac re ; Burton, ap. 
Faber. Apostolicity of Trinitarianism, et aliis. Cum autem 
homousion Filii Dei profitetur, adhibita est a criticis qui- 
busdam , quo comprobarent Athauasium , Basilium , et Hi- 
larium , gravissimos auctores , errasse cum dicerent voca- 
bulum illud Antiochiae tune temporis, in Epistola Synodica 
Tatrum, aut condemnatum esse, aut prudenter omissum. 
Quae quidem subdifficilis quaestio non hujus est loci , ubi 
id tantum agimus, pace eruditissimorum virorum, ut alla- 
tis argumentis pro captu nostro commonstremus , Ecthesim 
illam Concilio neque Antiocbeno , neque vero Kicaeno esse 
coaevam , sed jure referri in tempora et Paulo et Ario 
posteriora. 



Caeterum occurrit hoc Symbolum ap. Harduiu. Condi. 
t, 1. p. 1640. Routh. Relliqu. Sacr. t. 2. p. 524. Dionys. 
Alex. Opp. Rom. 1696. (1796) p. 289. Card. Mai. Nov. 
Coll. t. 7. p. 162. Burton. Testimonies, p. 397-399. 
Faber. op. cit. t. 2. p. 287. Ad rem aggrediamur. 



1. Ecthesis haec habet: 6>.o 

GtJuaTO? , XV tvyj- VKT&C TO awj.y. oaooufTtov r<w 0<w. At milllil 

suadent vocabulum homousion non liabere locum in sym- 
bolis saeculi tertii. 

(1) Primum, decantata sunt ilia Augustini et Yigilii , 
ex quibus constat tempore Concilii Nicaeni homousion fuisse 
instrumentum novum , quo munita est fides Ecclesiae con- 
tra Arianos : Adversus impietatem Arianorum baeretico- 
rum, inquit Augustinus, novum nomen Patres liomoii- 
sion condiderunt , sed non rem novam tali nomine signa- 
runt, in Joan. 97. n. 4. Alio loco monet: minus quam 
oportuit intellectum esse illud nomen Arimini , propter 
novitatem verbi. Contr. Maxim, n, 14. quod tamen , 
subjungit , fides antiqua pepererat. Vigilius autem , 

res antiqua novum nomen accepit homousion. Disptct. 
Athan. et Ar. t. v, p. 695. Bill. Pair. Col. 1618. Vid. Le- 
moyn. Var. Sacr. I. c. 

(2) Deinde, auctor est Sozomenus , Hist, iv, 15. a Se- 
mi-arianis Sirmii an. 358. adhibitum esse in confessione 
sua conscribenda illud ipsum symbolum , quod Antiocheni 
Patres contra Paulum edidissent ; quod quidem certe non 
adhibuissent amentissirai homousii insectatores , si illam 
vocem continuisset. 

(3) Turn ex ipsorum Semi-arianorum testimonio idem 
conficitur, in iis scilicet quae ab illis scripta apud Epi- 
phanium reperiuntur. Haeres. 73. Profecto ibi provocant 
ad Concilium Antiochenum contra Paulum babitum , quo, 
usiam praeseferentes , insinucnt suum homoeusion; quod, 
inquam , contra esset ab illis factum , si Concilium illud 
in symbolo suo , ut usiam, sic homousion quoque ascivisset. 



26 

('0 Neque sane est quod miremur , ( hoc enim obiter 
dici liceat) si Patres Antiocheni oeconomia quadam uten- 
duni esse duxerint , in voce homoiision adhibenda. Nam qui 
primi Pauli causam tractaverunt , Dionysius , Gregorius 
Neocaesariensis , Athenodorus , fortasse Firmilianus , fuerunt 
Origenis discipuli, acerrimi impugnatoris eorum qui cor- 
poream aliquam naturam Deo tribuereiit ; qualem conten- 
dit Paulus, testibus Athanasio et Basilio, in vocabulo homoii- 
sion innui. De divina substantia tanquam corpore loqui- 
tur Tertullianus , in Prax. 7. utitur porro , post Valentinia- 
nos , voce -nptfolh , ( sicut Justinus cognata phrasi KttfWtv 
7swvjua, Tryph.61. ) ; at Origenes contra, cum Candido Va- 
lentiniano congressus , verbum illud reprobat , Melitonis 
autem opus , Trepi IvffwpaTov sou sevcrius uotat , in Genes. 
Fragm. t. 2. p. 25, quasi Deum esse materialeni docuerit, 
vid. etiam de Orat. 23. Ilia Platonicorum quoque admira- 
tio , quae in Origene cernitur , eodem spectat , cum phi- 
losophi istius sectae , quo Deum simplicissimum et perfe- 
ctissimum esse traderent, soliti sint ilium appellare urrepoO^ov. 

Profecto a Plotino Deus appellatur , origo existentiae 
et praestantior usia. 5. Enncad. v, 11. quia superemi- 
nens omnia est , non ilia , sed causa illorum ibid. c. ult. 
Quod docuerunt porro materialistae de necessitate physica, 
in causa fuit cur Plotinus Dei energiam et voluntatem di- 
ceret ejus esse miam, 6. Enn. vm, 13. Origenes quoque , 
Neque enim usiae particeps est Deus, participes enim facit 
potius, quam ipsc est particeps. Contr . Cels. vi, 64. Hinc 
vox OrresrjTtov de Deo usurpatur ab Areopagita , de div. 
nom. i,2. et a Maximo Confessore ; ouct , scribit , impro- 
prie de Deo dicitur , nam OTTSOOO^JO: est , in Areopag. de 
div. nom. v. wit. Vid. etiam Damasc. Fid. Orth. i , 4 et 8, 
pp. 137,147. Gregoritim Naz. quoque, qui Deum docet esse 
j-:p T/JV oO^iav. Om^.6,12. Et Constantinum ad Sanct. Coet.9. 

Origenes sane in Joan. t. 20, 16. eo usque progredi- 
tur , ut verba reprehendat ex -^ oOaia; ~ rarpo; ^/i^r.- 
c,v viov ; srd ob hanc plane rem , quia arbitrator , 



27 

perperam quidem , forniulam istiusmodi ustwrtv quandam 
inferre in notionem Dei. 

Jam Arianis certe usitatissimum fuit, eo nomine po- 
stulare homoiision , quasi , Gnosticorum et Manichaeorum 
more, immaterialitati divinae injuriam fecerit. 

Et Dionysium Alexandriae Episcopum constat primo 
horruisse aliquantum hoc vocabulum , turn solum fidenter 
illud enunciantem , et confitentem , cum eum Pontifex Ro- 
manus ad id hortatus esset. 

Neque illud ornittendum est , quod circa idem tempus 
cum habebantur Concilia Antiochiae contra Paulum , illam 
orbis Christianae partem invaserat Manichaeorum haeresis ; 
quae , utpote verbo homoiision usa in theologia sua , idque 
materiali sensu , non immerito Patribus metum incuteret , 
ne vox , in se sanctissima et praeclarissima , illo tempore 
catholico dogmati parum esset profutura. 

(5) Quibus perspectis, forsilan expediri poterit ille nodus 
in historia Patrum Antiochenorum , quod Athanasius, Ba- 
silius , Hilarius , una consentientes de verbo homoiision ab 
illis Patribus improbato , quare improbatum fuerit , inter 
se non consentiunt. Scilicet, cum usfa , ut a Petavio dictum 
cst , de Trin. iv, 1 . in philosophorum scholis, quod imum 
est et individuum, tune temporis significaret , cognata vox 
homoiision , de Sanctissima Trinitate usurpata , illis qui a 
theologia sua mysteria excludebant , alterutrum de his er- 
roribus secum ferre videbatur. Nam si verbum illud ma- 
teriale quid innueret , id jam haeresis erat ; si vero im- 
materiale , continuo fieri non poterat , quin ilia duo plane 
essent, non duo ullatenus, sed simpliciter unum. Quare signi- 
ficaret aut Patris partem (pfyo? oftoountov) esse Filium, sicut 
volebant Manichaei , aut Patrem esse Filium , sicut Sabel- 
liani. Paulus igitur in Patres Antiochiae congregates hoc 
fere usus est dilemmate : Nisi vocabulum vestrum Ma- 
nichaeorum est , quod vos negatis , certe Sabellianismum 
sonat , id quod ego libenter suscipio ; undc et veruni 
erit , quod Athanasius narrat , Paulum dixisse : Si homou- 



28 

sius est Christus , tres sunt subslantiae in deitate , et ve- 
ruin quod Hilarius , Homoiision Samosatenus confessus 
est. Subduxerunt itaque Patres voculam , ne illam sophi- 
sta aut haeresis postularet Manichaeorum , aut in Sabellia- 
nam vindicaret. 

2. LegimilS etiani in Ecthesi , psra TW; OSOTVJTO; wv xara 



Multa sunt et gra\ia, cur credamus , formulam illam 
vi;/iv temporibus esse tribuendam et Antiocheno 
Concilio , et fortasse Mcaeno , posterioribus. 

(1) Si Vaterlandio credendum est , aetatem Symboli 
Quicungue eruenti , daoovvtov rjy.tv pauci tantum ante Euty- 
chen coneeptis verbis tradiderunt , post autem plurimi. 
Quo hoc comprobet , provocat \ir doctus ad confessionem 
Turribii Hispani an. 447. Flavian! Constantinopolitani et 
LeonisPapae 449, Concilii Chalcedonensis an.451 ,Felicism, 
an. 485. Anastasii n. an. 496. Ecclesiae Alexandrinae eodem 
anno ; necnon Horraisdae , Ecclesiarum Syriae , Fulgentii , 
Justiniani, Joannis n. et Pelagii i. in saeculo sexto. In 
quibus singulis , inquit , aut unius natura dogma est 
reprobatum, aut duarum comprobatum , aut TO 6|*ooii<rtov 
fif/iv sancitum ; quos quidem articulos frustra quaesiveris in 
Symbolo Quicumque. Opp. t. 4. p. 247. Eodem autem ar- 
gumento, quo Symbolum Quicumque, verba 6{xoou<ytov ^tv 
omittens , collocatur ante Eutychen , Ecthesis haec Ephe- 
sina , iisdem usa , post Eutychen collocabitur. 

(2) Illud ipsum, quod ouoovsfov r.a-v est ab Eutyche re- 
pudiatum , iudicio est hanc formulam non usurpatam esse 
ab Ecclesia in confessionibus suis , ante Eutychem ; nam- 
que id haereticorum proprium est , Catholicae traditionis 
illos articulos respuere , quae hactenus sunt fidelium men- 
tibus non publicis monumentis mandata. Usque ad ho- 
diernum diem, contendit in Concilio Constantinopoli- 
tano, non dixi corpus Domini et Dei nostri esse 6{*oowfftv 
r,y.tv; confiteor autem Sanctam Yirginem esse O^ 



29 

ex qua Deus noster est incarnatus. Hard. Cone. t. 2. 
p. 164, 5. Scilicet in quaestionem venerat, utrura formula 
quaedam reciperetur necne, quae, cum apprime esset utilis 
ad nascentein haeresia opprimendam , adhuc tamen privati 
solummodo fuisset juris et in certis ut plurimum locis 
usitata. Idem accidisse cernimus in vocabulo ?y ff <? , quod 
eo plausibilius rejecerunt Eutychiani, quia rarius occur- 
reret in scriptis Patrum, quando in controversiam voca- 
retur. De -j-oyraiszt , quae vox alteri erit exemplo hujusce 
rei, post dicendum erit. 

(3) Occurretur forsitan a quibusdam dicentibus , articu- 
lum hunc ofzooy^isv /,u.tv sancitum esse ab Ecclesia cum Apolli- 
naristis confligente ; qui, teste Athanasio ad Epict.1., Chri- 
sti corpus Divinitati consubstantiale esse jactabant. Concedo 
utique; sed cum Apollinaristae, brevi, dogma ipsi suum de- 
seruerint, (Epiph. Haer. 77, 25.) non necesse habuit Ec- 
clesia tesseram aliquam fidei contra perfidiam eorum pro- 
ferri. Ambae quippe Apollinaristarum sectae videntur inter 
se consensisse in arliculo OUOO-JTWV vj.u verbo tenus reci- 
piendo , id solum exagitantes , utrum de corpore Domini 
jam cum Divinitate unito, posset ille praedicari, necne ; vid. 
Leont.de fraud. Apollin. Attamen occurrit certe formula ilia in 
confessione Joannis Antiocheni , circ. an. 431 . Rustic, contra 
Aceph. p. 799. et alibi, ut credo; ea vero non amplius 
21. annis antecessit Concilio Chalcedonensi, a quo inter for- 
mulas Ecclesiae ilia otxoo-JTov t^i-i recepta est. 

(4) Enimvero contra Apollinaristarum 6poo-J<7ov OSOTJJTI 
usitatius est in scriptis Patrum, non 6*oo-Jaiov rmv, sed 6^0 oy- 
<7tov Mzpiy.. Scib'cet Amphilochius , quasi summam rei expli- 
cans , Apparet certe , scribit , sanctos Patres dixisse , 
Filium esse consubstantialcm Patri secundum divinitatem , et 
consubslantialem Matri secundum humanitatem. ap. Phot. 
Bibl. p. 789. Proclus, non t&> oaoouatov, sed T&J opocpy/ov utitur, 
adjecto tamen Virgine, non nobis; TW Trarpi XKT 

rr.v OC'JT'/ITK ovssyffto; , OVTWJ 6 aOroj XKI T/; ^stcOivw V.V.TV. T.';V 

. Ad Ann. p. 618. circ. init. Vid. quoque 



30 

p. 613. fin. p. 618. Saepius buoovzio-j adhibens Proclus in 
theologia explicanda, hie non adhibet inoeconomia. Athana- 

sillS ailteili: TOV vjvwpEvov nxrpl xaza Trvsvpa, r y u.tv 3& xara ffajsxa. 

ap. Theod. Eran. n, p. 139. Alibi: oGx ex Mapi,-, XV EX TC; 

eaurcO ovatoc; <rwpa. ad Epict. 2. Yid. qUOCJUe VCrba opoysv/jj 

et opocu^o; inter se opposita de Se. Dzorc. 10. Eandera 
rem expriinit riluos xrtpuTcos , e. g. Procl. ad Arm. p. 613, 
quam quidem phrasin , ab Apollinarc rejectam , Eutyches 
recepit. Condi . t.2. p. 157. Leon. Epist. 21. 

Contra ab Eustathio an. 325. certe dictum est, Christi 

aniniam CSSe TIS ^u^ai; TWV KvOpwrcwv bpoovatov 7 toantp y.y.l 
<rap? opooufftos TO TWV avOow-wv trapxe. yl^j. Theod. Eran. I. 
p. 56. et ab AmbrOSio t7>/<?. p. 139. opo&ufftov -rwrraT^ixara T//V 
GsorvjTa, xai opooufftov flaiv xara T/JV avOpwTTOTVjTaj (Vid. qilO- 

que Leont. Contr. Nest. etEutych. p. 977.) quodmirabile sane 
erit si ab Ambrosio scriptum est , at sancto Doctori paene 
abjudicatur a Maurinis Opp. torn. 2. p. 729. Quid quod 
Leontium hunc , in cujus opere occurrit , alium esse atque 
auctorem ilium qui scripserit de sectis , Coustantii judicium 
est, Append. Epist. Pont. Rom. p. 79, eo autem nomine 
(quod adremnostram facit) quia minus accuratus scri- 
ptor est. At tamen videas aliud specimen ejusdem formulae 
inTheophilo Ap. Theod. Eran. 11, p. 154. 

(5) is'eque illud leve est, quod, cum ab 6f/.oou<7iov 
proferentibus vox ouaia pro fiat; sive 7^0,- sumatur, o 
autem valeat oud^uXov, sensus contra 6y.oou<riou patribus An- 
tiochenis saeculi tertii \idetur esse ille quern fert in formula 
otioeuffto; TTarpi; nempe ut individuum, non genus, signi- 
ficet ; quod quidem , ut jam vidimus , Paulus pro concesso 
habet in sophismate suo contra illos Patres torquendo. 
Quod adeo receptum fuit iliis tcmporibus , ut Hippoly tus 
tantum non diserte neget homines esse inter se unius sub- 

Stantiae VCl OUCTIK?; rOgat enim , pn -VTC? ev awpa iffpev x.T(>. 

rh-j oOfftav; Contr. Noet. 1. MalcMon autem, in ilia ipsa 
cum Paulo dimicatione , haeresiarcham incusat quod non 

TM o)';) 1',)-~r,<.t TOV UlOV TOV J/iVOyiVO. ROUtll. 



31 

Jtelliqu. t. n, p. 476. Africanus porro confitetur , c-Jzisu 
O>BV ovdtwGeis, av&pwTToj ),yT ibid. p. 125. Quinimo Atha- 
nasius ipse videtur uti verbo cO<7t simpliciter de divini- 
tate Verbi , numquam , quantum scio , de humanitate ab 
eo assurapta. Vid. Orat. i, 45, 57 fin. 59 init. 60 init. 62, 
64 fin. 11, 18 init. in, 45 init. etc. Inducit autera, quasi inter 
se contraria, OUO-IKV et '/;s;uvov Verbi, Orat. i, 41. oOcrtav 
et v6fwiTo Trj r, in, 34 init. Sed hac de re plura possent 
dici, quam hujus disputationis ratio ferret. 

(6) Accedit quod Epistola extat quaedam a Patribus An- 
tiochenis, vel quibusdam ex illis , scripta; quae, de Incar- 
natione disputans , verbis utitur plane sirnilibus verborum 
saeculi tertii, plane dissimilibus eorum quae in Ecthesi Ephe- 
sina repcriuntur. Mentionem scilicet facit de Filio incar- 
nato et facto homine , de corpore ejus ex Virgine 
sumpto , de bomine ex semine David , de partici- 
pationc carnis et sanguinis. Routh. RelL t. 2. p. 473. 
Atque baec de formula oy.scOjjo; f^rv, Apollinaris, vel po- 
tius Eutychis aevo, primuin in fidei confessiones recepta. 

3. Haec quoque notanda sunt in Ecthesi : iv -V^^T.^-J 

9Uv6fT0v EX OiOTijroc oOpKviov xai v6pw-ic ffa_pxo;. 

Verbum <7vv67ov, latine compositum, reperitur in fragmen- 
to quod extat disputationis Malchionis cum Paulo in Con- 
cilio Antiocheno , Routb. Relliqu. t. 2. p. 476; at r.poiwTrov, 
sumptam pro antitbcto , quod vocant , duaruin naturarum, 
ad seriorem aetatem referendum est. 

Concedendum sane est personae vocabulum reperiri in 
Tertulliano , idque de duabus Christi naturis disputantc. 
Contr. Prax. 27. Hoc tamen fVre K-; /E'/oy.svov est; quam- 
quam IVovatiauus certe , cui cum Tertulliano magna est 
necessitudo , loquitur de Ti-in. 21. de regula circa per- 
sonam Christi. Sed usurput ille auctor Christi nomen pas- 
sim in opere suo , non pro Filio Incarnato , sod simpli- 
citer pro Deo Uuigenito: c. c. Regula veritatis docct nos 
credere post Patren ctiam in Filium Dei Christum Josum, 



Dominum Deum nostrum , sed Dei filium etc. c. 9. -imf. 
Alibi, Christus habet gloriam antemundiinstitutionem,16. 
Vid. quoque 13, ubi Christum , non Verbum, carnem suin- 
psisse docet; alibi autem , inita jam disputatione de Per- 
sona Christi , tamen loquitur de illo ut secundam per- 
sonam post Patrem 26 et 31. Vid. quoque 27. 

Quidquid autem haec valeant , confirmare tamen ausim, 
(si de requaquam, quod universe non est, secure potest 
confirmari, ) vocabulum TT^WTTOV, de Christo incarnate sum- 
ptum , non fuisse in usu Catholicorum usque ad tempera 
fere Apollinaris. 

(1) Non occurrit in Athanasii opere contra Apollina- 
rem, scripto circ. an. 370. exceptis locis duobus, de qui- 
bus postea ; neque in Greg. Naz. Ep. 202 ad Nectarium, 
neque Epp. 101, 102. ad Cledonium; neque in Dialog is tri- 
bm Theodoreti , nisi in uno loco , quern , Ambrosio a 
Theodoreto et Leoutio tributum, Ambrosii non essc jam 
diximus; neque in Symbolo Damasi , a quo condemnatus 
est Apollinaris , vid. Epp. Dam. ap. Const. 4 et 5; neque 
in Symbolo Epiphanii , Ancor. 121; vid. quoque 75. 

(2) Desideratur idem in iis disputationibus Patrum , 
ubi, si turn esset in usu, jure erat expectandum ; cujus 
vice aliae contra suppositae sunl voculae et phrases, quae 
et iteratione sua formularum paene gerunt speciem , et 
varietate sua admirationem movent , cur Tr^'cwrov quoque 
in illis locis non reperiatur. 

E. c. Ireuaeus : Non ergo alterum filium horainis no- 
vit Evangelium , nisi hunc qui ex Maria etc. et cundem huuc 
passum resurrexisse .... Etsi lingua quidcm confitcntur 
unum Jesum Christum , . . . alterum quidem passum et iia- 
tumetc. et esse alterum eorum etc. Haer. in, 16, n. 5, 6. 
wins quidem et idem existens n. 7. per multa drvideus Fi- 
lium Dei n. 8. unum ct eundem, ibid. Si alter . . . alter . . . 
quoniam unum eum novit Apostolus etc. n. 9. Extendi- 
tur disputatio ad c. 21 . 

Ambrosius : I'nus in utraque (divinitatc et carne) lo- 



33 

quitur Dei Filius ; quia in eodcm utraque natura est ; et 
si idem loquitur, non uno semper loquitur raodo de Fid.nfi. 
Vid. 58. Non divisus , sed unm ; quia utrumque units , 
et unm in utroque . . . non enim alter ex Patre , alter ex 
Virgine , sed idem aliter ex Patre , aliter ex Virgine. de In- 
earn. 35. Vid. 47. 75. Nori euim quod ejusdem substantiae 
est , unus , sed unum est 77, quo in loco verbum persona 
sequitur de Mysterio Trinitatis. 

Hilarius : Non alius Filius hominis quam qui Filius 
Dei est , neque alius in forma Dei quam qui in forma servi 
perfectus homo natus est . . . habens in se et totum ve- 
rumque quod bomo est , et totuin verumque quod Deus 
est. de Trin. x, 19. Cum ipse Hie Filius hominis ipse sit 
qui et Filius Dei , quia totus hominis Filius totus Dei Filius 
sit etc. . . . Natus autem est , non ut esset alius atque alius, 
s<-d ut ante hominem Deus , suscipiens hominem , homo et 
Deus possit intelligi. ibid. 22. Non potest . . . ita ab se di- 
viduus essc , ne Christus sit ; cum non alius Christus, quam 
qui a forma Dei etc. neque alius quam qui natus est etc. . . . 
neque alius quam qui est mortuus etc. ... incoelis autem non 
alius sit quam qui etc. ibid, ut non idem fuerit qui et etc. 
ibid.50. Totum ei Deus Verbum est, totum ei homo Christus 
est ... nee Christum aliud credere quam Jesum , nee Jesum 
aliud praedicare quam Christum 52. 

Haud aliter Athanasius : >A$; , SUo?- srepo? , e-epo ; - e^ 

xai aOro;- raOrov uSixipero/;. Omt. IV, 15 6t29. Mo;, ).Ao;. 30. 
tva xai TOV aurov. 31. ov% w; roO ^6-you xE^wotTpuvou. ibid. TOV 
Trpoj auTOv ^yj^SevTa, w xai r/voJCTOat 7rffT6usTe , avOpwTrov a^' 
UTOV x w P'-? OU(Tt - ibid. T/JV ivixypKc-TOv ivwfftv. 32. TO Gctov ev 
xxi a^XoOv uvffTnpiov. ibid. T/JV jvoTJjra. ibid. o>ov aurov av6pw- 

TTOV TS xat @dv 6uoO. 35. Vid. etiam disputationem maxime 
subtilem in Oral. HI, 30-58. , ubi tamen vix inveneris ver- 
bum unum , quod sit theologicae scientiae proprium. 

Alia veterum theologorum specimina sunt hujusmodi: 
" IMediam inter Deum et hominem substantiam gerens. 

Instit. IV, 13. t)o; xai avO^WTroj ri/sto; 6 aOro;. Me- 

3 



31 

liton. ap. Routh. Rcll. 1. 1. p. 1 15. ex co quod Deus est, el 
ex illo quod homo . . . permixtus ct sociatus . . . alterum 
videut , alterum non vident. Novat. de Trin. 25. Vid. 
quoque 1 1 , 14, 21, 24. Duos Christos ... unum , alium 
Pamphil. Apol. ap. Routh. Rell. torn. 4. p. 320. 6 JTG? 

iffTO, v.ti 7:pd; sy.uT6v WCTKUTW; J'/wv, Greg. NjSS. t.2. p. G96. 
SVK -/at TOV aOrov. Greg. Naz. Ep. 101. p. 85. M.o JASV xat 
).).o TO, GJV 6 2frJTOp - oOx ocXJtoC os 'xxt )i).o;. p. 86. 

Vid. quoque Athan. contr. ApoUin. i, 10. fm. ii.fm. 13, 
e. 16, b. H, 1 ww7. 5, e. 12, e. 18. dr. fin. Theoph. ap. 
Thcod. Eran. H. p. 15-1. Hilar. ibid. p. 162. Attic. M/V/. 
p. 167. Hieron. in Joan. Hieros. 35. 

Haud ahsimiles loquendi modi, omisso plane vocabulo 
7rfd(7w-ov, rcperiuntur in Epistola ilia Patrum Anliochcno- 
rum , ad quam jam supra provocatum est : TO Ix ~ r ,: -r.-^- 

(ji'jov ff&iy-a yj,)r/c,sc/.-J r.v.'J TO TT y./i/iwy.x TV;C O-O'TBTC; ffwuTtxir, T^ 

OcOTi7T iXTpJu-OJ? -/ivOJTat XKt TjQWffoiflTaf (J'J ^pV 6 KUTOJ (-.'SO; 

XKt avOjSwiioc. Routll. Rclliq. t. 2. p. 473. OIJTW xt 6 XjOtffTo; 

, r^'' ^.'AT S * I J 

TTOO TflC ffKoxwaswc w; st? wnojpWeffTcct. xewo AJSJOTO; sv xt TO 
UTO wv T/I oiiffia. ibid. p. 474. si ).AO uiv . . . aX/o (Je . . . c?tio 

ubC?. tfttW. p. 485. Malchion quoque, Unus factus est ... 
imitate subsistens etc. ibid. p. 476. 

(3) Coustat praeterea, vocal) ulum jrpoffwTrov a Patribus 
antiquis de Christo praedicari incerto illo quotidiaui ser- 
mouis sensu ; id quod saepius vix iieret , si jam reccpta 
esset ea vox in symbola et confcssiones Ecclesiae. 

E. c. a Clemente Alexandrino rilius vocatur Trjooffwrrov, 
id est, vultus Patris. Strom, v, 6. p. 6G5. ctPaedag. i, 7. 
p. 132. Vid. quoque Strom, vn, 10. p. 886. Haud aliter 
Iv Trpocrw^w 7r-pos, Theopli. ad Aulol. n, 22. Vid. 6asis-oo- 
<7w^ov, Cyrill. Hier. Catech. XH, 14 fin. Apud Chrysosto- 
mum legimus, S-'^ T.-^^M-V.^ bumaiium scilicet et divinum, 
(nisi placuerit cum Tentschero de Patre et Filio illud accipi,) 
Srr.pvj.ivct. v.y.-v. T/iv o^oTT'/^tv , in Hebr. Horn, in, 1 fin. id 
porro , cum paulo ante locutus csset contra Paulum Sa- 
mosatcmim, in quern Ecthesin Eplicsiuara conscriptam cssc 






creditur. Vid. quoquc Amphilochium ap. Theod. Eran. i, 
p. 67, qui Christum docct dixissc , Pater major me est , 
ex carne et non ex Trpoo-w^ou GSOT/JTO?. His locis T^IM-OV 
videtur velle aspectum quendam, unum e multis, sub quibus 
res eadem potest considerari , quod item Athanasio usita- 
tum est; vid. de Deer. 14. Orat. i, 54. n, 8. Sent. Dion. 4. 
Qua quidem ratione explicandi sunt duo loci , in quibus 
videtur sanctus Doctor uti vocabulo TrpiswTrov, et quidem 
incommode , in eo sensu quern fert in theologia , viz. 
contr. Apoll. n, 2 et 10. ev (JtatpeTst Trpotrw^wv; ubi Lequienius, 
(iu Damasc. Dialect. 43 ) putat se reperisse singulare exem- 
plum vocis TrpoffMTTov pro natura adbibitae ; male quidem , 
cum ipse Athanasius in altero loco se explicans , TTOOTMTWV 
r, ovoaiTwv scribit. Quae cum ita sint , fortasse minus audicn- 
(lus est Montefalconius , fragmentum quoddam Atbanasii 
non nisi propter ipsam dictioncin rejicieus, \id. Opp. t.i, 
p. 1294. Monet enim post Sirmondum iu Facund. xi, 2. 
ilium locum continere doctrinam , ab Athanasiana peuitus 
abhorrentem ; ideo ante in quod versio latina , quam solam 
liabemus, propouit duas personas , unam circa homiuem, 
alteram circa Verbum. Quod si aliunde ostendi potest non 
esse Atbanasii fragmentum illud , abjudicetur utique. Cae- 
terum in sensu paulum diverse , non tamen in theologico, 
vocabulo utitur Hippolytus in loco qnem Leontius serva- 
vit , Hipp. Opp. t. 2. p. 45. ubi Cbristus appellatur ^Oo 
77r,i-,,j^wv ;;.i7 : .Tvj;, Dei ctlioiuinum. 

Praeterea apud Hilarium legimus , utriusque naturae 
personam da Trin. ix, 14. ejus hominis quam assumpsit 
persona , Psalm. C3. n. 3. Vid. eundem in Psalm. 138. 
n.5. Apud Ambrosium, in persona hominis, de Fid. n, 
n. 61. v. u. 108, 124. Ej>. 48, n. 4. Colligitur autem ex loco 
quodam Paschasii Diaconi , de Spi.r. n, 4. p. 1U4 , quam 
laudat Petavius , de Trin. vi, 4, 3, vocabulum persona , 
pro qualitate sen statu sumptum , etiam in sexto saeculo 
theologo posse imprudenter excidere. Vid. quoque Cvril. 
Alex. Dial. \, p. ;').')! . 



36 

Quapropter ab eodem Cyrillo , in quarto anathemate 
suo , adhibita est vox hypostasis ; d T; irpos^ot? Svai, 
ijyoOv OTroffTacscrt, etc. quo quid vellct TrpocwTrov clarius cffer- 
retur. Vid. quoque diligentiam Vincentii Lerinensis in hac re 
Comm. 4. 

(4) Accedit quod minim quantum distant ea quae de 
antiquorum dictis narrantur a scriptoribus serioris aevi , 
ab iis ipsis dictis, si quando casu temporum bodie ad nos 
pervenerint; hie scilicet notiones, justas quidem , sed illas 
nudas reperimus, illic notiones easdem certis verborum 
formulis vestitas ; ita ut ipsa locorum collatio demon- 
stret illas formulas non pertinere ad vetustatem. E. g. Ab 
Ephraemio Antiocheno accepimus Petrum Alexandrinum , 
Chrysostomum , Basilium , Nazianzenum , et ab'os docuisse 
duarum naturarum unionem , unam hypostasin , unamque 
personam. ap. Phot. cod. '219. p. 805-7. Optime vero; 
quis dubitet sanctissimos viros in gravissima materia Ca- 
tholicas enunciasse sententias? Sed aliud est loqui catho- 
lice, prorsus aliud uti iis vocabulis quae catholici boc tempore 
utuntur, quae quidem non erant necessaria, nonerantin 
ecclesiastico usu , donee irrepsisset haereticorum fraus , 
donee periclitaretur fidelium salus. Jam si Chrysostomum , 
quern Ephraemius laudat , adeamus , invenerimus sv&><; , 
ffuvyta, sv 6 so? ^6705 xai j ffp, vix autem ea verba 
quibus illas notiones Ephraemius vestit ; in Gregorii Epi- 
stola ad Cledonium , ad quam idem auctor provoeat , ne 
semel quidem verbum^mona; in iis autem quae extant Petri 

leginiUS hujusmodi, c^p; yevoasvo; oux. 



i. Routh. RelL t. 3. p 344-346. 
Maximus quoque Confessor sic iiiterpretatur Gregorium 
Wazianzenum : Hoc sane , ut puto , magnus quoque Gre- 
gorius Theologus dicere \idetur ea magua Oratione Apo- 
logetica , dum ait, Unum ex ambobus , et ambo per unum : 
quasi diceret , qucmadmodum enim ex ambobus , hoc est , 
ex duabus naturis, unum velut totum ex partibus sccun- 



37 

dum personae rationem , sic et per imum persona ratione 
ut totum, ambo partes naturae ratione, hoc est , duo. 
opp. t. 2. p. 282. 

Profecto quod in hujusmodi locis iminutatur a com- 
mentatoribus suspecta facit excerpta ilia ex operibus Pa- 
trum, quae in aliam linguam reddita ad nos veniunt; 
ut Ambrosianum illud Leontii ; eo magis quia in versio- 
nibus latinis , quae solent Graecorura Patrum textum co- 
mitari, verborum formulis reipsa occurrimus aliquando 
injuria intrusis, non malo quidera animo , sed quo sensus 
evidentior fiat. 

(5) Hoc quoque , ut arbitror , ostendi potest, scilicet, 
prout scripta de hac re , quondam antiquorum alicui assi- 
gnata', eidem decursu temporis a criticis abjudicentur , ita 
probabile fieri vocabulum np^^ov hie aut illic in iis reperiri. 
Quod in loco Ambrosii cernitur, jam bis citato; at major 
hie est materies dicendi, quam quae juste a nobis possit tra- 
ctari. Alteri tamen exemplo sit , quod exhibet Athanasius. 
Abesse vocabulum 7rpo<rw7rov, theologorum sensu intellectum, 
a magni Doctoris operibus jam diximus ; nunc divertamus 
ad fragmentum quoddam , in fine tomi prioris Maurini 
p. 1279 positum. Olet quidpiam peregrinum, monet 
Montefalconius ; et videtur maxime sub finem Eutychiano- 
rum haeresin impugnare ; ecce autem in eo vocabulum 
TrpoffWTrov. Turn , adeatur ab Epistolam , ad Dionysium quen- 
dam scriptam, Juh'o autem Pontifici perperam tributam; 
en tibi vocabulum Trpoawrrov, n. 2. vid. Constant. Epp.Rom. 
Pontif. Append, p. 62. Idem porro reperitur in Ix&sffet ilia TJJS 
*ou-a (xsoo; 7ri<mw{ , olim Gregorio Neocaesariensi , uni ex Pa- 
tribus Antiochenis , ab Eulogio autem (ap. Phot. cod. 230. 
p. 846.) Apollinaristis assignata. Reperitur idem apud Ser- 
monem quendam in S. Thomam , a Concilio sexto lau- 
datum ut Chrysostomi , a Montefalconio autem rejectum , 
a Tillemontio Edesseno auctorian.402. tributum, Ed. Maur. 
torn. S. part. 2. p. 14. Hie autem obiter dictum velim , 
celebrem illam Epistolam Chrysostomi ad Caesariwn, de 



38 

qua tantae niotac simt lites in controvcrsia sanctissimac 
Kucharistiac , vocahuhim jrpWr* continere ; quod de Hip- 
polyti quoque Contra fteroncm et Helicon dici potcst, si decct 
de I'ragiiKMitis illius operis striclim loqui. 

r. Licvat hie apponi locos quosdam autiqtiiorum Pa- 
trum , in quihus vocabulum illud offendimus. 

In Epistolis Apollinaristarum inter se dimicantium , 
an. 381. op. Leant, p. 1033, b.p. 1037, 1). p. 1039, b. ubi 
etiain occurrit iu-yiaw wv. 

In Apollinaris loco quodam ap. Theod. Eran. n, p. 173. 

In loco auctoris cujusdam adversus Arianos , quern vo- 
cat Sirmondus antiquissimum. Sirm. Opp. t. 1. p, 223. 

In fragmento Atbanasii, nempe ut citatur ab Euthymio 
apud Petav. Incarn. HI, 15. not. 19. 

In Gregorii Nyssen. Anlirrhet. contra Apollinarcm 35. 

Vid. quoque Damasc. contr. Jacob, torn, i, p. 421. 

In loco Ampbilochii apud Damasc. ibid, et ap. Anast. 
Hodeg. 10. p. 162. et ap. Ephraem. ap. Phot. p. 828. 

In Ambrosii loco graece reddito ap. Phot. p. 805. 

In Isidori Pelusiotae Ep. i, 360. p. 94. 

In Symbolo Pelagii an. 418. ap. Auyustini opp. t. 12. 
p. 210. 

In Procli Epist. ad Armenos -p . 613. 

(7) Finera tandem disputandi facientibus forsitan occur- 
retur nobis , Pauli ipsius Samosatcui doctrinam fuisse Ne- 
storiani generis ; quid autem credibilius , quam Patrcs 
Antiochenos , quomodo Hippolytus quadraginta ante annos 
usus esset vocabulum TrpoawTrov in theologia contra Noe- 
tum, ita ipsos quoque idem adhibuisse contra Paulum 
in oeconomia tractanda ? At non constat Paulum revera 
praeiisse Nestorio doctrina sua ; quanquam ex A than. 
Orat. iv, 30. colligi fortasse potest , sectatores ejus tandem 
a Nestoriana perfidia non longe abfuisse. Nam si ex actis 
Antiochenis, quatenus hodie extant, judicandum est , doc- 
trinam effudit Paulus fere hujusmodi. Filium exstitisse , 
ante adventum suum in came , solum in praescientia 



39 

divinn, Routli. A'"//, torn. 2. p. 400; si qtiis doccret secus, 
cum duos deos praedicare , p. 407; Filium, ante adventum 
in carne, fuisse , aut instrumentum quiddam, aut saltcni 
attributum solum, p. 400. ; ImmaiiUatem ejus non ita esse 
iniitam divinitati ut aliter esse 11011 posset, p. 473. Ver- 
l)um et Christum non unum esse et eundem , p. 474. , 
Sapientiam in Christo esse, sicut in Prophetis , verum 
abundantius , tamquam in templo; eum autem qui appa- 
ruisset, non esse Sapientiam , p. 475. denique, ut summa 
rei proponitur p. 484, non congeneratam fuisse cum 
luimanitate sapientiam substantialiter , sed secundum qua- 
litatem. Vid. quoque pp. 470, 485. Quae quidem omuia 
certo demonstrant , tribuisse Paulum cum Aestorio hypo- 
stasin lunnanae Christi naturae ; tribuisse autem cum eo- 
dem naturae divinae alteram liypostasin , non demon- 
strant. Verins dictum erit , antiquiorem baeresiarcbam 
prorsus non admisisse divinam hypostasim in Cbristo , ut 
Sabellii commilitonem ; quanquam id est verum quoque , 
Patres Antiochenos , non libenter tantum scelus tribuentes 
Paulo , ut bypostasin Verbi negaret , ex iis quae de Christo 
homine effutiebat , conjeeisse eum docere , ut Nestorium 
postea , duos esse filios , unum acternum , alterum tem- 
poraneum , p. 485. Quare Epistola Synodalis , post ejus 
depositionem a Patribus conscripta , eum docuisse testatur, 
Christum venisse non de caelo , sed de terra. Euseb. 
Hist, vn, 30. Neque aliter Atbanasius Paulum dicit Chri- 
stum pro mero homine habuisse , ex -/rpcx&^/j; ad divinita- 
tem suam evecto. 

Cum autem non levis esset similitude inter Pauli et 
Nestorii dogmata, (illo capite excepto, quod personalitatem 
et aeternitatem Verbi, Nicaeae interoa declaratam, teneret 
Nestorius, rejiccrel . Paulus, ) aequum erat , Ncstorio in jus 
vocato, ad Pauli priorcm haeresim , Antioeliiac jam con- 
demnatam , a patribus Kplicsi oongirgatis provocari. Atta- 
men contestatio ilia contra Ncslorium, quae, praefixa actis 
Ephcsinis, Hard. Cone. t. r, p. 1272. Paulum ct Nestorium 



40 

inter se ex ordine comparat , ne verbum quidem profert 
quo concludi possit a Paulo duplicem bypostasim esse ex- 
cogitatam. Neque, cum narrat Anastasius, Hodeg. 7. p. 108, 
in sacra Ephesina Synodo demonstratum esse , dogmata 
Nestorii consonare cum doctrina Pauli Samosateni, Ne- 
storianismum continuo tribuit Paulo, nisi Artemoni quo- 
que , quern alibi testatur Christum in duos divisisse. 
c. 20. p. 323, 4. Ephraemium autem Antiochenum , cum 
Paulum dicit alterum ante saecula filium , alterum vero 
postca summa cum dementia asseruisse ap. Phot. p. 8 14, 
verisimile est nibil amplius velle , quarn uti iis ipsis verbis 
Patrum Antiochenorum , de quibus paulo ante locuti sumus. 
Contra , plane colligitur ex Vigilio in Eutych. B. P. t. v. 
p. 731. Ed. Col. 1618. (omittitur locus in Ed. Par. 1624.) 
Eutychiauos distinctiouem fecisse inter dogmata Nestorii et 
Pauli, bujus Christum shnpliciter pro mero homiue habentis, 
illius eatenus solum usque dum consociaretur Verbo Dei. 
Marius item Mercator diserte testatur: Nestorius circa 
Verbum Dei , non ut Paulus sentit , qui non substantivum , 
sed prolatitium potentiae Dei efficax Verbum esse definit. 
p. 50. Idem affirmant, licet non fidelissimi testes , et Ibas, et 
Theodorus Mopsuestiae Episcopus, vid. Facund. vi,3. in, 2. 
Leont. de Sect, m, p. 504. Caeterum , si genuinae essent 
Dionysii Alexandrini Epistola adversus Paulum , et Respon- 
sio ad Pauli Propositiones decent , turn certo concedendum 
esset Paulum Nestorio praelusisse; id autem affirmantibus 
Tillemontio , Tabricio , Natali Alexandro , Bullo , Burtono 
et aliis , nos in contrariam sententiam cum Valesio , Har- 
duino , Montefalconio , et Routhio , ire velimus. 

Haec de Ectbesi Ephesina, plurima de re exigua; nisi, 
ut speramus, iis qui scripta Patrum diligentius tractant, 
aliqua protulerimus , quae , in uno loco definita , ad multa 
transferri possint. 



DISSERTATIO III. 

DE VOCIBUS irpiv '/ewijOijvat oOx r,v ANATHEMATISMI NICAENI, 



Oymbolo Ecclesiae Catholicae , celeberrima vocula homou- 
sion locupletato, subjunxerunt Patres Nicaeni anathema- 
tismos quosdam, qui Arianae perfidiae praecipua capita 
ferirent. Ex quibus ille est , de quo pauca quaedam hoc 
loco dicenda censuimus. Non quod formula ilia Arianorum 
sumpta per se difficilior sit intellectu, sed quia placuit 
doctissimo cuidam viro, de Nicaeno autem Symbolo optime 
inerito , nativo verborum sensui subtiliores notiones suas 
imponi. Quaenam illae sint , quare prolatae , et qua ratio- 
num vi confirmatae, nunc explicandum est. 

Docentibus catholicis Christum esse Deum, Ariani pro- 
tinus ilium esse Deum confitebantur ipsi, at Deum infe- 
riorem quendam, ne scilicet Deos duos introducerent in 
Ecclesiam. Quibus responsum est , Christum contra revera 
esse summum Deum, neque idcirco duos esse Deos, quia 
Christus esset Filius Dei ; qui autem Dei Filius esset , oportet 
ilium et verum esse Deum , nee tamen alterum , sed eundem 
ac Patrem suum. At in illo ipso vocabulo Filius, quod 
fidelibus jure documento erat verae divinitatis Verbi Dei, 
haereticorum factio collocavit omnem spem suam atque 
conatum fidei catholicae convellendae ; argumentabantur 
enim, cum omnis filius patri junior esset, idcirco Filium 
Dei non esse aeternum , neque habere caetcra signa verae 
divinitatis. Quare summa quaestionis in significatione Filii 
tandem posita fuit ; utrum scilicet Filius Dei , utpote Filius, 



essentiam totam et universa liabuerit attrihuta Omnipofcn- 
tis Dei , an contra initium existendi , ct alia quac de rebus 
creatis praedicantur. Quo autem rein dirimerent, catholici 
provocabant ad Patres priorum saeculorum , qui scilicet 
Filio Dei non teruporaneura ortum, sed paternae Divini- 
tatis plenitudinem tribuissent. 

At in hoc antiquiorum scriptorum testimonio esse quod 
docta tractatione egeret , censuit Ikillus , cui lis a nobis 
intendenda est , quo bene curreret catholicorum argumen- 
tum, et eruditioribus persuaderet. Nam scriptores quinque 
aevi Ante-nicaeni, Atbenagoram , Tatianum, Theophilum, 
Hippolytum, Novatianum, quorum duo in catalogo sunt san- 
ctorum , non inficiatus est vir doctus ita de Filio Dei loqui, 
ut haereticis ansam praebuerint affirmaudi , sibi placuissc 
Verbum Dei factum esse Dei Filium certo quodam tern- 
pore, atque ideo quodammodo extitisse ante generatio- 
nem suain , eo certantibus cum Ario quod dicerent Vcr- 
buni esse aeternum , eo consentientibus quod Filium aeter- 
num esse non dicerent. 

Non ideo tamen improbandus est Bullus, quia sollicita 
mente priscorum famae , suorum fidei consuluerit. Fateor 
equidem , non Hippolyto solum et Tbeophilo , sed Post- 
nicaenis etiam Hilario et Zenoni Veronensi in bac materia 
illud excidisse , quod resecatum vel saltern explicatum pru- 
denliores \elint; ut Marano quoque, Balleriniis , aliis visum 
est. Scilicet incommodiora haec gravissimorum script orum 
verba constat ab baereticis saltern recentioris aevi in paries 
suas adduci ; uam utrum ab ipsis Arii sectatoribus objecta 
fuerinl catholicis Concilii Nicaeni saeculo , alia res est. Pro- 
fecto notatu dignissimum est Arianos ipsos, cum Eccle- 
sia dimicantes , non provocasse ad Patres priorum tempo- 
rum usque ad circ. an. 352, paene triginta post Concilium 
Nicaenum exactis annis , cum , argumentis ex ratione et ex 
Scripturis , ( ut Atbanasius loquitur in Epistola sua de Sent. 
Dion. 1 . ) frustra petitis , tandem eo audaciae processerunt , 
ut etiam Patres calumniarenlur. Nimirum primo ad Collu- 



43 

cianistas solum suos confugiebant ; cum autcm multos post 
annos Patres Ecclesiae in suos usus convertcre caeperunt, 
ctiain turn Origenem solum appellarunt et Dionysium , non 
Hippolytum, non Theophilum , non alios illos de quibus 
supra mentio facta est. Quod autem ne versutissimorum 
quidem hominum illis temporibus in mentein venit , id 
recentiores ausi, hos ipsos Hippolyti et caeterorum locos 
in medium protulerunt, quo comprobarent dogma suum, 
Dei Filium non esse ad acternitatem genitum, sed in tern- 
pore creatum. Quibus ut occurrat Bullus, eximius alias 
in liac materie scriptor, Patres reos , in Defensione sun 
I'ldfi Xicarnae, illato crimine ila liberal, ut ultro tamen 
confiteatur illos dixisse, improprie certe, sed aliquo modo, 
Verbum in tempore fuisse genitum. Plures scilicet iis pla- 
cuisse putat Verbi geuerationes , tropicas illas quidem , 
sed quae verae generationis typi essent et adumbrationes ; 
quales sunt ejus resurrectio a mortuis, item nativitas ex 
Maria; qualis porro , de qua agendum est, missio ejus a 
Patre et processio , quo res universas crearet. Hinc non 
gravate concedit dictum quoddam fuisse Catholicorum , si 
non Catholicum dogma, turn ante Concilium Nicaeae habitum 
turn post, Verbum exstitisse antequam gigneretur; cujus 
rei inter alia testimonia adhibet verba Anathematismi , quo- 
rum interpretationcm in noshic suscepimus. Contcndit enim 
Patres Nicaenos eo ipso quod condemnarent eos qui dice- 
rent Verbum non exstitisse ante geuerationem suam , liquido 
significasse contra, Verbum ante generationem suam exsti- 
lisse. Nullus dubitat, ut ipsius verbi utar, quin hoc pro- 
nunciatum Arianorum oppositum fuerit catholicorum istorum 
sententiae qui docerent Tilium quidem paulo ante conditum 
mundum inexplicabili quodam modo ex Patre progressum 
fuisse ad constituendum uni versa. Def. N. F. HI, 9, . 2. 
Haec sane de hac Anathematismi Nicaeni clausula argute 
nimis dicta sunt , et turbant verbormn sensum alioqui sim- 
plicem et luculentum. Nam procul dubio in ilia formula 
Arianorum, quae a Patribus percellitur, contiuetur argumcn- 



44 

turn ex absurdo , quod vocant , desumptum ; cum ex ipsa 
vi vocabuli genitus confici crederent , Christum existendi 
initium habuisse. Confirmabant enim ( quasi id inficiari 
quenquam jam fuerit ipsis verbis sibi discrepare) Filium 
non exstitisse priusquam gigneretur ; alioqui non esset Filius. 

Quod interest inter explicationem hanc et illam Bulli , 
in hoc vertitur ; utrum verba ista , priusquam gigne- 
retur non erat , sint simplex propositio categorica , an 
argumentum ; sint negatio propositionis ei contrariae, erat 
priusquam gigneretur, id quod Bullo placuit; an potius, 
ut nobis videtur, YVW^/J quaedam, quam Aristoteles vocat, 
Eveu;^fxaTtx.rj , propositio rationem suam secum ferens , in 
qua, assumpta, non affirmata, contrariae propositionis 
vanitate , recta impetitur alia quaedam , nempe Filium ab 
aeternitate exstitisse. Arbitratur contra Bullus , et Catho- 
licos et Arianos apertis oculis contemplates esse proposi- 
tionem hanc , exstitisse Filium antequam gigneretur ; de 
hac certamen inter se instituisse : negasse Arianos , et Ca- 
tholicos, aut affirmasse, aut saltern permisisse. Profecto 
ne unum quidem Catholicum virum unquam earn emisisse 
sententiam non dixerim; affirmasse autem eandem Patres 
Nicaenos prorsus nego. 

1. Primum percurrendum erit ad pristinum illud jur- 
gium , quod nascentem haeresin primum Ecclesiae ostenta- 
bat, ut a Socrate narratum est. Testatur enim scriptor ille, 
Alexandrum , de mysterio Sanctissimae Trinitatis inter suos 
disputantem, interpellasse Arium, qui fortiter diceret, (1) 
si Filium genuerit Pater, ergo genitum habere existendi 
initium; (2) ergo fuisse quando Filius Dei non esset; (3) 
ergo eundem subsistentiam suam ex nihilo habere. Socr.i,5. 
Quibus e contrario collocabimus Anathematismi Nicaeni clau- 
sulas ; Illos vero qui dicunt, (1) fuit aliquando cum non 
esset, et (2) antequam gigneretur non erat, et (3) ex nihilo 
factus est etc. etc. . . , anathematizat Catholica Ecclesia. 
Quorum cum duae plenissime respondeant duabus ab Ario 
in Alexandrum conjectis , cui dubium esse potest , tertiam 



45 

quoque respondere tertiae ? id est , antequam gigneretur 
noa erat idem velle atque illud si Filium genuerit Pater, 
hahet genitus existendi initium ; id quod nos contra Bul- 
lum contendimus. Haereseos initia non fefellit posterior 
cursus, namque hie, ut diximus, ipse cardo fuit totius 
controversiae , nempe utrum Filius, quia Films, fuerit 
necne necessaria lege junior Patre suo. At ubinara contra 
in historia Concilii Nicaeni inveneris mentionem ullam 
illius propositionis , cui credit Bullus ab Arianis esse re- 
clamatum, Filium scilicet esse prius quam gigneretur ? 
Sentit angustias suas vir perspicacissimus, cum ad verba quae- 
dam appellat Arianorum in Epistola illorum ad Alexandruin 
missa , in qua perstringunt haeretici illos qui dicerent < eum 
qui prius erat, postea genitum esse aut creatum in Fi- 
lium. Athan. de Syn. 16, quos vult Bullus quosdain esse 
Catholicos. Hi autem plane non sunt Catholici , sed secta- 
tores Marcelli et Photini, ut constat, cumexEuseb. Eccles. 
Theol. i, 1. n, 9. p. 114, b. Contr. Marcell. n,9. turn prae- 
sertim ex Anathematismo Eusebianorum in confessione sua 
quinta , sive Macrosticho , ubi ita loquuntur ; Execramur 
cos qui ilium simplex (^i).6v) Dei Verbum non subsistens 
appellant, Christum autem ipsum et Filium Dei non fuisse 
ante saecula contendunt, sed eo tempore ex quo carnem 
nostrain ex Virgine assumpsit; hujusmodi sunt sectatores 
Marcelli et Scotini (Photini) Ancyrogalatarum. Athan. de 
Syn. 26. Quare non Catholicos, sed Marcellum et suos re- 
spicit Epistola ilia Arianorum ad Alexandruin ; quod quidem 
inde coufirmatur , quia illo ipso tempore Marcellum Aste- 
rius Sophista, Arianorum antcsignanus , scriptis suis la- 
cessebat. 

2. Notandum praeterea est , alias quoque Arianorum 
formulas , decantatas illas quidem , in quibus suinma hae- 
reseos positaest, ut captiosissimos homines decuit, vim 
quamdam habere entliymematicam. Cujusmodi sunt , Qui 
est, eumne, qui nondum esset, fecit ex nihilo , an qui 
csset? et Ununine est nou factuin an duo? Alhan. 



46 

Oral, i, 22. et interrogatio ilia de mutabili, quain cum 
locum hahet in Anathematismo Nicaeno, ita expoiiit Atlia- 
nasius : Nara lihero praeditus arhitrio est, an non? an 
voluntate pro sui arbitrii libertate bonus est , et , si vclit , 
potest mutari , cum mutabilis sit uatura ; an , ut lapis et 
lignum , iiberam non babet voluntatem in utramque partem 
se movendi et vergeudi? At/tan. Oral, i, 35. Scilicet vo- 
luerunt baeretici, liberum, quod vocaut, arbitrium oportere 
necessitate quadam ita proprium esse Christi, ut aiiter esse 
non potuerit quin absurdum quid subsequeretur ; ex quo 
conliceretur ilium in numero esse creatorum. 

3. In Orat. i. . 32. scribit Athanasius fyi-;w> illud 
sive non-factum serius esse suppositum ab Arianis in locum 
priortim suarum captionum : Cum jam non sit eis iute- 
grum his uti vocibus , e nihilo est , non fuit antequain 
gignerctur, vocabulum non fact i etc. cogitaverunt, ut, cum 
apud simpliciores Filium factum esse dicunt , eadem rursus 
ilia significent vocabula , nempe, ex riibilo est, aliquando 
non fuit. Quo in loco quamvis non disertis verbis dicat 
> T on factum unumne an duo ? pro Antequam gignere- 
tur non erat esse substitutum , tamen probabile est certe 
ilium hoc voluisse. Atqui constat formula non-factum vcl 
'/bv;Tov, ut ea quae jam diximus aliis verbis proferamus , 
hoc innui , Nisi duo sint non-factit vel dii , Ghristus, 
utpote factus sive genitus , initium habet existendi ; 
id quod ipsissimum est argumentum illud, quod \erbis 
Antequam gigneretur non erat , nos assignatum volu- 
mus. Caeterum distinctionem illam inter K'/EVJJTOV et '/EJ- 
v/;T6v, de qua loquitur Montefalconius in Admonitione sua 
in Epistolam de Deer. Nie. , a Damasceno notatam , mihi 
non persuadcri potest esse coaevam Athaiiasio ; sed hoc 
obiter* 

4. Praelerea dubium non est quin >'on erat prius- 
quarn gigneretur apud Athaiiasium idem valeat atque alte- 
rum illud Oui est, eumne, qui nondum csset, fecit cv 
jjihilo, an qui csset? Scilicet quod Ariaui contra Filimn 



_ 47 

lifutiebant , id paritcr ostcndit sanctus Doctor contra ipsum 
Patrcm posse contorqueri. Num qui est Deus , inter- 
rogat, cum antea non esset, postea factus est , vel estne 
etiam priusquara gignatur (fiat)? Orat.i, 25. At illud 
Qui est eumne qui nondum esset etc. (6 v TOV u.'n ovra etc.) 
argumcntum prorsus est, non mera propositio, idque ex 
absurdo ductum; ergo ejusmodi est, Priusquam gigne- 
retur non erat. Quod plane confirmatur ex Alexandri Epi- 
stola Kncyclica cum Arii contra Alexandrum prima ilia 
(lisputatione et Anathematismis Nicaenis comparata. Nam, 
cum ex bis triplex conficitur testimonium , quales fuerint 
formulae istae in quibus posita est haeresis Ariana, nulla 
alia in re sibi discrepat, nisi in hac, quod, omisso Si 
Tilius , ergo habet initium existendi, ipsius Arii, et 
Priusquam gigneretur non erat, Anatbematismi, Alexan- 
der Epistola sua supponit 6 &>v TOV ^ OVT etc. Quod est 
eumiie qui nou esset etc. Accedit quod sibi invicem re- 
spondent illae duae , in locis Gregorii Nazianzeni et Easilii 
infra laudatis, et in Cyrilli Thesaur. 4. p. IV.fc/i. 

5. Multa sunt temere jacta in Orationibus Athanasii 
quae nobiscum faciunt in bac re. Nam si Arianorum di- 
ctum illud, Non erat antequam gigneretur, argumen- 
tum erat, lit confirmamus , contra Filii aeternitatem , tmn 
respoiLsuri essent Catholiei , Yere dictum est Cliristum 
non esse antequam gignitur; essc non potcst ante, quia 
gignitur ah arteniifatc, utpotc ab aeterno I'atre; id quod 
re ipsa reperimus dictum ah Atlianasio. lies creatae iicri 
coeperunt , (yi-j^Ut) scribit ; at Dei Yerhum , euin priii- 
cipium ex quo sit, (*v. nullum baheat , merito nee esse 
nee fieri eaepil , sed semper I'uit. Opera igitur prineipiiun 
(*F//' V ) cum iiunt, hahent; (piod quidem prineipium i v e- 
bus, quae iiunt, priusest; Verbum autem , cum non sit 
ex nuinero rerum quae limit, i|>se potins rerum prinei- 
pium hahentium demim-giis est. Deinde ipsum esse rerum 
faclarum in eo ipso quod iiunt mensuram hai)et ( i-j -';> 
/u-'-'jyj.) , eosque Deus ab aliquo principio per Verhum 



48 

facere incipit , quo pcrspicuum sit illos non fuissc prius- 
quam gignerentur (npi* 7*vs?eat); at Verbum non in alio 
principio habet ut sit, nisi in Patre, qui , ut isti etiam 
consentiunt, principii est expers; ut ipse quoque Filius 
sine principio existat in Patre , a quo genitus est , non 
autem creatus. Orat. 11, 57. Neque absimili modo dispu- 
tant alii Patres. Alterum exemplum peti potestex Ora#.i,lO. 
ubi pro rptv yswvjQfl supponit Athanasius rrplv noi^r, ; at credo 
Bullum non esse dicturum, secundum hypothesim suam, 
Patres ullos antiques, disputantes de Filio, verba^/ib TroujOij, 
ut sua , alicubi adhibuisse. Attaraen, Quis hominum, 
sive graecus sive barbarus , scribit Athanasius , quern 
Deum confitetur , unani ex rebus creatis ausit dicere , et non 
fuisse antequam fieret? Orat. r, 10. Idem profitetur ipse 
Arius , suorura certe verborum optimus interpres , cum ad 
Eusebium Nicomediae Episcopura scribens, vocabulo ysw/je/j 
in xTtff&rj et alia siinilia mutato , luculentissime ostendit , 
quod certe non siverit Bullus , se ea esse rnente ut argu- 
mentum quoddam proferret. Nos quid sentiamus, et 
professi jam sumus et nunc profiteraur; Filium, antequam 
gigneretur , aut crearetur , aut destinaretur , aut f undare- 
tur, non fuisse. Theod. Hist, i, 4. Nee discrepat ab Ario 
Eusebius ipse : Manifestum omnibus est, illud quod factum 
est, non fuisse antequam fieret. Athan. de Syn. 17. 

6. Jam si occurrunt apud Athanasium, quae Bullo fa- 
vere videantur, facilem tamenhabent solutionem. E.g. Qui 
fieri potest , rogat , ut non sit in numero creatorum , 
si, ut isti opinantur , non erat antequam gigneretur? siqui- 
dem rerum creatarum et factarum proprium est non esse 
antequam fierent? Orat. n, 22. Dixerit fortasse Bullus, 
ex hoc perspicuum esse, Arianos affirmasse Filium Non 
esse priusquam gigneretur , Catholicos autem Esse. Sed . 
non est ita ; nain, quemadmodum Patres Nicaeni in Ana- 
thematismo suo, ut confirmavimus , non ipsam Arianae for- 
mulae propositionem simpliciter negant, scd ejusdem vim 
argumentativam , ita hie quoque vult Athanasius , non 



49 

Quo pacto non est creatus , nisi erat antequam gignere- 
tur, sed, Quo pacto non est creatus , si illorum argumen- 
imn verum est , non erat antequam gigneretur ? JVeque 
alibi Orat. i, 20. cum dicit , Si non fuerit Filius ante- 
quam gigneretur , non semper fuit in Deo veritas , vult , 
non Nisi fuerit re sed Si verum sit illud , Non fuit 
Filius etc. Itaque, non multo posHdem dicit de Deo Patre, 
quo vanissimos sophistas suo sibi gladio jugulet, Estne 
Deus etiam priusquam gignitur ? non certe quasi in Patre 
ullam significet generationem , sed quo argumentum ipsum 
ut ineptissimum explodat, sive de Patre usurpatuni sive 
de Filio. 

7. Et profecto ineptissimam et importunissimam esse 
hanc interrogationem, non simpliciter verae cuidam propo- 
sition! contrariam, plenissime cum Athanasio consentientes, 
judicant et Hilarius et Gregorius Nazianzenus. Missain fa- 
ciunt, quam prorsus ne proferri quidem oporteret. Gre- 
gorius scilicet de hac et allis Arianorum formulis loquens , 
in Filio docet, Generatio cum essentia ipsa concurrit atque 
a principio exstitit ; quod contra fit in hominibus , qui 
quidem , utLcvi in lumbis Abrahae, cum partim crant, 
partim procreati sunt, ac proinde partim sunt ex entibus, 
partim ex non entibus , illud scilicet complent Fuit ante- 
quam gigneretur; quod Bullus non in hominibus sed in Filio 
Dei dici posse arbitratur. Pergit de eadem re magnus theo- 
logus : Quaestionem hanc tuam absiirditatis multum , dif- 
ftcultatis nihil habere aio. Turn captionibus verborum qui- 
busdam aliis prolatis quae cum Ariana ilia possent com- 
parari, Ineptius est dicit, id quod a principio erat, 
utrum ante generationem esset (TT/JO TJJ? yevvcrews) nccne, 
in quaestionem vocari. Grat. 29, 9. 

8 . Hilarium fateor Pictavensem in Commentario suo in 
Matthaeum c. 31. n. 3. verba quaedam eniisisse quae Bullo 
favere videantur. Docet enim egregius ille vindex catho- 
licae veritatis , Verbum in principio Dcum , et hoc prin- 
ripio apud Dcum, et natum essc ex eo qui erat, et hoc 

4 



50 

in eo esse qiii natus est , quod is ipse est penes quern erat 

antequam nasceretur. Cujus simile est illud quod Bullo 

favet ex Zenonis Tractatu de Filii generations : Procedit 

in nativitatem , qui erat antequam nasceretur. At Zeno- 

nem non est cur moremur , diligentem , ut a Balleriniis 

monstratum est, DIM. 1, 2. . 6. Hilarii imitatorem. Quod 

autem ad Pictavensem ipsum attinet , provocamus ab Hilario 

imperito ad Hilarium peritissimum Arianorum. Coustat enim 

sanctissimum virurn , ilia scripsisse antequam in Asiam ve- 

nisset ; regeneratum autem pridem , ut ipsius verbis 

utar, et in Episcopatu aliquaiitum permanentem , Fidem 

Wicaenam nunquam nisi exsulaturum conceptis verbis 

audivisse , de Syn. 9 1 . postea autem , ut Coustantius nos 

monuit, sese correxisse in celeberrimo suo opere quod de 

Trinilate conscripsit. Illic enim , secus ac \oluit Bullus , 

Arianorum formulam antequam gigneretur non erat, in 

sophismatis loco luculentissime ponit. Adjiciant baec , 

de eo scribit , arguta satis atque auditu placentia ; Si , 

inquit , natus est , coepit ; et cum coepit , non fuit ; et 

cum non fuit, non patitur ut fuerit. Atque idcirco piae 

intelligence sermonem esse contendant , non fuit antequam 

nasceretur , quia ut esset qui non erat , nou qui erat , natus 

est, de Trin. xn, 18. Neque aliter illi formulae occurrit; 

Unigenitus Deus neque non fuit aliquando non Filius , 

neque fuit aliquid antequam Filius, neque quidquam ali- 

quid ipse nisi Filius, 15. quod quidem nihil aliud est 

nisi negatio illius Fuit antequam genitus est. Pergit , 

ut Gregorius : Ubi Pater auctor est, ibi et nativitas est, 

et vero ubi auctor aeternus est , ibi et nativitatis aeternitas 

est. 21. Quid potest esse disertius? Porro pro fuit ante 

quam natus est, supponit, semper natus fuit; e. g. 

Numquid ante tempora aeterna esse, id ipsum si I quod 

est, eum qui erat nasci? quia nasci quod erat, jam nou 

nasci est sctl seipsum demulare nascendo .... Non est 

itaque id ipsum, natuin ante tempora aeterna semper esse, 

H i-ssc antequam nasci. 30. Concludit, Athanasii sensum 






51 

A i-l clarioribus retractans verbis ; Cum itaque natum sem- 
per esse , nihil aliud sit coniitendum esse quain natum , 
id sensui , antequam nascitur , vel fuisse vel no/i fuisse, non 
subjacet. 31. 

9. Prodeat denique Basilius in dimicatione sua con- 
tra Eunomium ; cui argumentato , Aut existentem ge- 
nuit Deus Filium , aut non existentem . . . Qui est , gene- 
ratione non indiget , respondit sanctissimus Praesul , 
Eunomium , quoniam animalia , cum prius non sint , 
deinde generentur, qui autem hodie genitus sit, heri non 
esset , hanc notionem in Unigeniti sul)sistentiam transj'erre ; 
ct quoniam genitus est , dicere , ante generationem non 
fuisse. contra Eun. n , 14. Sophisma autem solvit , ut 
Patres supra citati , dicendo , Filio esse aeternam genera- 
tionem , ut loquitur Evangelista , cum aeternitati Patris 
generationem Unigeniti connectit. ibid. 15. 

Satis superque de hac re sumus disputati ; pro certo 
jam habcatur ,, a Concilio Oecuinenico , IN'icaeae congre- 
gato , minime sancita esse ilia verba quae Bullo Catholica 
videntur, Verbum Dei fuisse antequam 'gigneretur ; quasi 
ulla traditione Patrum aut Doctorum auctoritate nobis com- 
mendentur. Quae cum ita sint , operi nostro hie finis esset 
imponendus , nisi vir doctissimus , Concilio nequicquam 
appellate , ad Athanasium ipsum confugerit , Concilii illius 
magnam partem , quo causam suam apud eruditos feliciore 
spe posset orare. Opinionem nimirum earn, de generatione 
quadam Verbi ante mundum conditum in tempore facta , 
Athanasio ipsi impactam voluit , provocans ad Orationem 
secundam contra Arianos capp. 61-64. 

Ilia operis sui parte, copiosissima disputatione inita de 
verbis Prophetae , quae Ariani objiciebant Ecclesiae , Do- 
minus creavit me in initio viarum suarum in opera sua , 
utin Versione LXX Interpret, leguntur, provehitur sanctus 
Doctor ad verba Apostoli, Primogenitus omnis creaturae; 
quae proinde ita interpretatur ut doccat Verbum, quod 



52 

ante saecula fuit Unigenitum, cum creandus essel mundus, 
condescensione quadam seu n^-/.^^^-^ e Patre procedens 
factuin esse Primogenitura. Unde deducit Bullus, illam 
processionem sive condescensionein auctore Athanasio no- 
vam quandam , improprie utiqiie , Verbi in tempore esse 
generationem. 

Jam Verbi condescensionein quandam esse exhibitam 
in rerum universitate condenda consentiunt omnes; namque 
ineffabilis procul dubio erat gratiae et bonitatis , Filium , 
qui in principio erat apud Deum , in cogitationem ve- 
nisse creatorum, et in creatorum fragilitate versari. Sedboc 
Bullo non satis est, nisi condescensio ilia generatio seu 
nativitas quaedam appelletur. Catholici quidam doctores , 
qui post exortam controversiam Arianam vixerunt , ad 
Athanasium autem provocat, illam 7oj ).o 7 ou ex Patre 
progressionem ( quam et wf/.y.tyZy.tiv , hoc est , condescen- 
sionem eorum nonnulli appellarunt) ad condeudum haec 
universa agnoYere ; et ejus etiam progressions respectu 
ipsum TOV V>/ov a Deo Patre quasi natum fuisse et onmis 
creaturae primogenitum in Scripturis dici confess! suiit. 
Defen. F. N. in, 9. . 1. At Athanasium in hac progres- 
sione et condescensione Verbi voluisse natum denuo esse 
quodammodo Verbum , et proinde appellatum esse Pri- 
mogenitum omnis creaturae profecto non puto; contra 
Primogenitum illud, non relationis alicujus, quae in- 
tercederet inter Verbum et Patrem suum, esse siguifica- 
tivum, sed plane muneris cujusdam quod, mundum crea- 
turus , pro bono mundi , benignisshne in se suscepit Uiii- 
genitus. Scilicet ille, qui ab aeternitate fuit Unigenitus 
Patris , in universorum compagine et structura illam Filie- 
tatem suam signatam voluit, quo typum quendam Uui^-- 
niti atque imaginein univcrsa in se exhiberent. Itaque hoc 
sensu Unigenitus omnis creaturae se fecit Primogeuilum , 
quod , dum mundum ex nihilo duceret , illo ipso tempore 
se quoque fecit idcam et uormaiu cjusdcm Jnundi , J)c- 
miurgus nimirum ct summus artil'cx , scse coiiteiiiplans 



53 

atque intucns tanqtiam unicum exemplar suum , ex quo 
mundum nascentem exprimeret iraitando et conformaret. 
Quare Films progrediens a Patre non factus est denuo Filius 
^jpatris , sed mimdo Filius , ut scilicet condescensione sua 
mundus fieret quodammodo Patris filius , et in coelestem 
familiam adoptaretur. Quod si verum est , Primogeuitus 
nihil aliud significare , nisi Filius Archetypus, videbitur. 
Ad rationes veniamus. 

Primum, viabam wyxitTdJiUurcc, sive condescensio, (quod 
adeo non generatiouis in se habet ullum sensum , ut testi- 
bus Vesselio et Suicero de Aeterno Patre , omnium con- 
servatore , a Patribus usurpetur , ) quid velit apud Atha- 
nasium, liquebit legentibus sectiones 78-81 Orationis illius 
de qua hie agitur. Ilia disputationis suae pars incipit et 
terminatur mentione facta condescensionis Verbi : quare 
ad earn adeundum est tanquam ad praecipuum quemdam 
locum, unde vis vocabuli in gravissima hac materia possit 
erui. Incipit autem his verbis : Quo res factae non tantum 
existerent , sed etiam bene existerent , placuit Deo ut sua 
Sapientia se ad res creatas condescenderet , ut typum ali- 
quem et speciein ipsius Imaginis, cum in omnibus simul, 
turn in singulis imprimeret; quo nimirum perspicuum fieret 
et sapientia ornatas esse res factas et digna Deo esse opera. 
Ut enim nostrum Verbum , Yerbi , qui Dei est Filius , est 
imago; ita sapientia in nobis facta ejusdem Verbi, quae 
ipsa est Sapientia, imago quoque est, etc. . 78. Quid 
hie reperimus de Verbo denuo facto Filio ? quid non de 
Filio imaginem sui imprimente in operibus suis? Finem 
autem facturus Sapientiam introducit sanctus Doctor ita 
loquentem : Omnia quidem in me et per me facta sunt : 
quia autem opus erat ut sapientia in operibus crearetur , 
ego secundum substantiam quidem cum Patre aderam , 
me vero ad res factas condescendens , meum typum in illis 
apte imprimebam, ut uuivcrsus mundus tanquam in uno 
corpore nou secum discordaret sed concordaret. . 81. 

Quod ut plauius intelligatur, exponendumest Athanasium 



54 

autumasse , ne tillam quidem rem creationem suam sustinere 
posse , ut ne sanctissimam creantis mamim tanquam refu- 
giat et ad nihilum continue recidat , nisi eidem simul 
Deniiurgus ipse condescensione quadam suam impertiaJ| 
gratiain, quo mirabilcm illam patienter subeat operatic - 
nem , per quam in rerum naturam perventura est. Ver- 
bum, scribit, cum principio Demiurgus esset creatorum, 
condescendit ad res creatas, ut fieri possent. Neque enim 
ejus naturam, quae purus Patris est splendor, ferre po- 
tuisscnt, nisi, graeca fortius currunt quam latina, T>UV- 

OpMTTta TraTptxij ffu-yxaraSa; avTs).SiTO, xai xpariiffa? aOrx et; 

oOfftav yjviyx*. Orat. ii, 64. Quare operibus suis, dum crea- 
bantur, ut crearentur, virtutem quandam suam impertiens 
Artifex Filius, eadem proinde augustissimo filiorum no- 
mine donatus est ; <7vy/.aTSavro? TOO Xoyou , pergit sanctus 

doctor, uio^oesirat xai aiiffi /j xTtfft; Si auroO. Ex quo fit, 

ut non modo per Filium, verum etiam inFilio, ut Apo- 
stolus loquitur , rerum universitas facta esse dicenda sit , 
cum non exteriore solum mandato , sed intima vi et vir- 
tute Spiritus ejus consistunt et permanent omnia. Nam, 
ut alibi docet uberrimus ille rerum divinarum iuterpres , 
quern saepius appellasse jucundissimum est, Deus non 
solum nos ex nihilo fecit, sed etiam Verbi gratia secun- 
dum Deum vivere conccssit. At homines ab aeternis rebus 
aversi, sibi ipsis corruptions mortiferae auctores facti sunt ; 
qui ex natura quidem mortales fuerunt , sed gratia in Verbi 
parti cipatione sita naturae statum effugerunt. de Incarn. 
V. D. 5. Itaque nihil fere est creatum, quod non genitum 
sit quoque; cum contra non stent in loco suo, sed retro 
fluant et pereant , nisi vitam quandam a Creatore perci- 
piant intus, superadditam creationi suae. Proinde Atha- 
nasii mos est in scriptis suis , ut res creatas potius appel- 
let genitas quam factas vel opera, ywry. seu yswijTa, non 
TrotfitxaTa et ?pya, quo sanctissimam bane exprimat verita- 
tem ; cauto tamen semper , gratiae illud esse non naturae , 
donum Crcatoris non creaturae propriuin, quod mundus 



in sc habcat hanc formam pulchritudinis , et coelestium 
nccessitudineni , et principium stabilitatis. Res factae , 
docet, cumsint opera, genitae dici nequeunt , nisi, geniti 
Filii participes postea efi'ectae, genitae et ipsae dicantur, 
non sane propriam ob naturani , sed quia Filii factae sint 
in Spiritu participes. Oral, i, 56. 

His perspectis , non difficilis intellectu est mens Atba- 
nasii , cum Unigenitum Patris docet esse factum in crea- 
tione mundi Primogenitum omnis creaturae. Nam , cum 
gratia ilia , qua impertita natura rerum in suo loco per- 
manet , variis nominibus respici possit , ut lux , ut pul- 
cbritudo , ut sapientia , ut ratio , ut coelestis adoptio , ut 
similia , ille supremus Conditor universorum , seipsum 
mundo impertiens , fit quodammodo mundo principium et 
lucis illius, et pulchritudinis, et sapientiae , etrationis, et 
adoptionis in coelestium societatem. Itaque, qui ex aeterno 
Sapientia , Lux , Ratio , Filius est Patris , factus est ope- 
ribus suis principalis quaedam Sapientia , et formatrix Ra- 
tio , et Lux plenissime irradians , et arcbetypus Filius. 
Sapientia autem Patris tandem facta est sapientia mundo , 
et fecit ut mundus sapiens esset ; lux Patris facta est lux 
mundo , et fecit ut mundus splendesceret ; Unigenitus Pa- 
tris factus est Primogenitus mundo, et fecit ut mundus 
in familiam Dei adscisceretur. 

Profecto fateor haec omnia in mysterio et fructibus 
sanctissimae Incarnationis verissime compleri , cujus gratia 
ita superat quicquid universae naturae a Creatore datum 
est , ut Athanasius in quodam opere confirmare non du- 
bitaverit, mundi creationem esse per Filium solummodo, 
dispensationem autem Evangelicam esse in Filio. Decebat 
creationis quidem exordium per ipsum fieri , ut res exi- 
sterent; earum autem instaurationem , in ipso ; quae sane 
verba inter se differunt. Nam initio quidem omnia per ipsum 
facta sunt ut essent ; postea , ubi omnia defecerunt , Ver- 
bum caro factum est , quam scilicet induit, ut in ipso omnia 
reficerentur. In illud Omnia. 2. Quid quod, cum carnem 



sumeret , imaginem sui mundo exhibuit solidiorem multo 
ct clariorem , et verius se ipsum fecit primogenitum inter 
creaturas , quam cum , universa conditurus , ideam se face- 
ret et regulara rerum condendarum. Fateor equidem ; sed 
prioris operis praestantiain uon immmuunt praestantiora 
ilia quae subsecuta sunt ; id quod Athauasio adeo persua- 
sum est , ut saepius duo ilia una consociet et comparet , 
extollcns quidem meliora , non elevans quod in se bo- 
num est. 

Infmita prope locorum sylva est in sanctis Patribus , ex 
quibus augustissimum hoc munus Unigeniti , et in rerum 
natura et in oeconomia evangelica, possit illustrari. Cum 
justitia nulla esset in terra , doctorem misit , quasi vivam 
legem dicit Lactantius, Instil, iv, 25. Quidquid facturus 
erat Deus in creatura docet Augustinus , jam Verbo iu- 
erat, nee esset operibus, nisi esset in Verbo. In Ps. 44, 5. 
Alio loco Filius ab eodem appellatur , ars quaedam Omni- 
potentis atque sapientis Dei, plena omnium ratiouum vi- 
ventium incommutabilium. de Trin. vi, 11. Cyrillus autem 
Alexandrinus : Unigenitus scribit secundum naturam ; 
primogenitus propter nos , ut tanquam immortali cuidam 
radici omnis creatura insita sit , et ex eo qui semper est, 
germinet. Thesaur. 25. p. 238. Similiter ab Atbenagora 
Filius vocatur ISiu. .\ l-^mx. omnium rerum materialium; 
i i<Jea, o^p ).OYOV tlfrrwjt , a Clemente Alex. Strom, v, 3. 

t^sxv tSiM-J -/.u.1 ao^/jy ^SXTSOV TOV Trpwrt TOXOV Traffsw; y.TtffSw; , 

testatur Origenes, Contr. Gels, vi, 64 fin. xT<T<j>payiff&vj!/v, 
docet Cyrillus Alex, sis TO ap/sTy^ov rv; sixovo;. in Joan. 
p. 91. ciov a/rd Tivos apx5 concmit Gregorius Nyssenus , 
Catech. p. 504 fin. Et, ut ad Athanasium redeamus, multus 
est iu eadem doctrina, ut in locis hujusmodi: etxwv xai 

T-J-TO; rpo; j3STOv, Oral. I, 21. TU-TOV Tv ),a5ovTj, et urrcr/pa;/.- 
f^'j'y, III, 20. ev aurw ^v ffpOTSTyn-wpivot, II, 76 init. TUTTOV 
etxovo? IvOstvaj, 78, init. Trpwrorsxc; et? iaco8tt$tv TJJ? TWV TTKV- 
TWV (?ja TOO utoO ^ijjAto-JpYta; xcci uio:70/;ffw; , III, 9 fin. T'flV TOU 



57 

Quare jure optimo, ut credo, pro concesso potest as- 
sumi , coiidescensionem illam Primogeniti ad universa con- 
stituenda nullam esse adumbrationem aeterni mysterii quo 
Filius a Patre gignitur , sed simpliciter referre ad munus 
quo fungitur Unigenitus erga opera sua , disponens , sta- 
biliens , vivificans ea quae condidit. Scilicet idem fere valet 

irpttToroxec atque ^yj\ TC; xTiffswc, et p-ovo'/evr/s jrpwTsuwv ev 
Tfl XTtffSt , et TtpwroTurov ysvvijucc ? [Aovo; ysvvijTo; Iv T3i; y-vr,- 

Toi: , et caetera ejusdem generis , ut clarissimo etiam Ma- 
rano credo placuisse in opere suo De Divinitate Christi; > 
nequc qaicquam facit ad probandum, quod voluit Bul- 
lus , Concilium Nicaenum iis favisse qui dicerent , fuisse 
Filium antequam gigneretur. Finem igitur ponamus ali- 
quando disputation! nostrae , id solum suggerentes insu- 
per, nempe ilia quae de Athanasii doctrina supra dicta sunt, 
fortasse inutilia non fore in quibusdam Antenicaenorum nodis 
expediendis , quos non Bullus solum , sed eventu feliciore 
et Maranus et Ballerinii tractaverunt. 




DISSERTATIO IV. 

DE VOCIBUS e? irspa? Grro<rTa<7c ij 
ANATHEMATISMI INICAENI. 



Ambigitur inter doctos , utrura , cum Patrcs Nicaeni eos 
anathematc fcriunt qui Dei Filium ex alia hyposlasi vcl 
mia esse sentirent , vocabula hyposlasis et .' rcm unam 
significent an duas. In hac diversitate judiciorum , jure 
optimo licet in hauc vel in illam iri sententiam, cum utram- 
que sustineant ii , quos neminem in hujusmodi materie 
secutum esse poenitebit. Si hypostasin \olumus ab usia di- 
stinctam , Bullum habemus auctorem ; si vocabula in unum 
rcdacta, Petavium. Ego profecto Petavium sequor , felix 
tanto patrocinio , adductus autem non auctoritate viri , sed 
ipso factorum monitu , ut arbitror , et rei veritate. 

Bullus, in Defensione sua Fidei Nicaenae, credit, si eum 
recte interpretor , duas notiones , inter se sejunctas , subesse 
singulis vocabulis usiae et hypostasi in hac formula ; quasi 
anathematismus ille , in quo reperiuntur , duas haereses uno 
ictu fcriens , et illos condemnet qui dixerint Filium ex usia 
Patris non esse , et illos quoque quibus placuerit Filium 
non esse ex hypostasi Patris. Et praeterea duas revera hae- 
reticorum factiones , in bistoria temporum illorum , sibi 
invenisse putat , quae suuni utraque locum habeant in illo 
Anatbematismo. 

I'ctaviiis contra, de Trin.iv, 1. hyposlasin tune temporis 
idem vclln atquc usiam arbitratus , in una propositionc 
\iiallieinatismi menlcni docet i-sse f.ondusam ; co maxiiuc 



50 

quia, ante Concilium Alcxauclrinum an. 362 habittim, sen- 
sus hypostasis al) itsin di versus nulla csset publica Ecclesiae 
auctoritate munitus. Quocum consentiunt Coustantius (Ep. 
Pont. Rom. pp. 274, 290,462.) Tillemontius , (Dion. Alex. 
.15. ) Huetius, (Origenian. n, 2. n. 3. ) Thomassinus (de In- 
carn. m, 1.) et Morinus , (de Sacr. Ordin. 11, 6.) Maranus 
autem, (Pracf. ad Basil. . 1. t. 3. Maur.) Natalis Alexan- 
der, (Sacc. 1. 7)m. 22. circ. fin.) Burtonus (Testimonies to 
the Trinity, n.7 1 . ) et Routhius ( Relliqu.Sacr. vol.m, p. 189.) 
si a Petavio dissentiunt, at certc non consentiunt Bullo. 

Jam palmarium Bulli hoc est , quod Basilius , cum Sa- 
bcllianis dimicans , qui , suam rem agentes , dicebant Con- 
cilium Nicaeuum hypostasi et usiae unum sensum tribuisse , 
contra clara voce pronunciat Patres voluisse duas res , cum 
duabus voculis uterentur , et suam cuique vim assignasse. 

Provocat etiam ad Anastasiuni testantem, Hodeg. 21. 
(22. p. 243?) Patres Nicaenos definivisse tres esse hypo- 
stases in sanctissima Trim'tate. Quod quidem testimonium, 
ab Anastasio ipso Andreae Samosateno inscriptum, Petavius 
putat esse Gelasii Cyziceni , non gravissimi auctoris ; testi- 
monium autem est Amphilochii quoque , idem fere scribentis 
apud eundem Anastasium ibid. c. 10. p. 164. Vid. quoque 
c. 9. p. 150. c. 24. p. 364. ubi Anastasius ipse loquitur. 
Accedunt loci ex Dionysio Pontifice Romano, Dionysio 
Alexandrino , Eusebio Caesariensi , Origene quoque , a Bullo 
citati ; in quibus singulis , cum mentio sit trium hyposta- 
sium , trium autem similiter usiarum nulla in patribus sit 
mentio , pei'spicuuin cst hypostasi HI tune expressisse notio- 
nem aliquam, quani iisia non cxprimeret. Accedit quod 
Athanasius ipse de tribus hypostasibus loquitur, In illud 
Omnia 6. Expos. Fid. 2. Vid. quoque Incarn. c. Arian. 10. 
Orat. iv, 25. init. 

Hoc dc testibus ipsis : nunc de haeresibus duabus , 
(juac ex his vocibus tosscram , sibi quaeque suam , con- 
IVcisse dictmlur. Contendit Bullus distinctionem fecisse Se- 
mi-arianos inter usimn ol hyposta*in; ex hypostasi Patris 



GO 

esse Filium concessisse, ex usia negassc. Quare , quando 
anathematizat Concilium eos qui ex usia Patres negant esse 
Filium, ferit Semi-ariuiios ; quando eos qui ex hypostasi, 
( credo \irum doctum hoc velle , non aperte loquitur, ) 
Arianos. Diligentius rem excutiamus. 

1 . Incipio , non a testibus , sed ab hac interpretatione, 
quam , quasi ex historia temporum ductam , Auathematismi 
verbis vir doctissimus imponit. Quinam sunt ii, qui, Bullo 
judice, negarent ex hypostasi Patris esse Filium? Coucedatur 
hie Semi-arianos dixisse ex alia usia , at quinam dixe- 
rint ex alia hypostasi? Ariani? ,,rejecerunt isti ex usia 
utique , sed de hypostasi , tanquam diversa ab usia , ne ver- 
bum quidem protulerunt. Ego vero nusquam esse tune tem- 
poris illos haereticos existimo. Haec autem jacienda erant , 
severe non conjectura, quasi fundamenta huj us interpretatio- 
nis; si nulla sunt, corruit aedificium. Nam Bulli haec plane 
principals et absoluta est propositio , illos qui negarent ex 
usia non esse eos qui negarent ex hypostasi. Quaerimus duo 
genera haereticorum; et non designat ullos homines, qui 
negarint ex hypostasi) ex usia non negarint. 

2. Deinde , Semi-arianos tenuisse ex hypostasi sensu illo 
peculiari personae , quern usia non habet , hoc uuico probat 
argumento , quod tres illae Semi-arianorum Confessiones , 
aim. 341, 314, 351, quae sigillatiin appcllantur Marci Are- 
thusii , Macrostichus , et prima Siriniensis, iilos anathematc 
feriunt qui dicerent Filium esse ex alia hypostasi et non 
a Deo , praetermissis verbis ex alia usia , quae inde 
concludit esse propria Semi-arianorum. Quid velint verba 
ilia praetermissa , mox dicendum crit; interea notatu di- 
gnum est, confessionem Philippopolitanam , ex Marci ilia 
Semi-ariana sumptam , Hilarium ita non suspicari , tauquam 
lacunosam , quia omiserit ex alia usia , ut illarn contra 
defendat eo ipso quod retinuerit, ut putat, tesseram Ca- 
tholicorum, de Syn. 35. quod quidem perinde est , quasi 
aperte dixerit ex alia hypostasi et non ex Deo, idem velle 
atque ex alia hypostasi vel usia. Accedit quod Athanasius 



61 

quoque, in narratione sua eorum quae Nicacae de ana- 
theraatisrao occurrebant , de Deer. 20. fin. plane omittit 
hypostasin ; quasi , dum usia staret in suo loco , idem fuerit 
aut adjungere aut oraittere hypostasin. 

3 . Hoc praeterea notandum est , nihil prorsus a Bullo 
esse prolatum, quo demonstretur Serai-arianos revera re- 
probasse ex usia ; cum plane constet contra dogma illud 
recepisse eos , non reprobasse. Certissimum esse coniir- 
mat , haereticos eos , qui tres illas confessiones supra lau- 
datas protulerunt , scilicet Semi-arianos , nunquam fas- 
sos, nunquam fassuros fuisse Filium ex usia Patris pro- 
genitum. Fateor eum hac in re habuisse Petavium con- 
sentientem sibi ; sed me non perterret tantorum hominum 
conspiratio , qui Athanasium a me esse noverim. Quod 
quidem concedit Petavius , Athanasium arbitratus , utpote 
minus versatum in subtilitatibus Semi-arianorum , eredi- 
disse id eos tenere quod non tenereiit. Horum Semi-aria- 
norum , scribit , quorum antesignanus fuit Basilius An- 
cyrae Episcopus , prorsus obscura fuit haeresis . . . ut ne 
ipse quidem Athanasius satis illam exploratam habuerit. 
de Trin. 1, 10. . 7. 

Haec Petavius ; nunc contra audiamus verba Athanasii. 
Viros qui alia quidem omnia Nicaeae scripta recipiunt , 
de solo autem homousio ambigunt , non ut inimicos spec- 
tari par est ... Cum enim confiteantur ex usia Patris et 
non ex alia kypostasi esse Filium .... non longe absunt 
ab homousii voce recipienda. Talis est Basilius Ancyrae, qui 
de fide scripsit. De Synod. 4 1 . Quo in loco Athanasii illud 
quoque notabile est , praeter ea quae de Semi-arianorum 
doctrina testatur , quod hypostasin et usiam idem plane 
tacit fidelissimus hujus historiae interpres. Neque id omit- 
tendum est, quo Semi-arianos pergit urgere , idcirco scilicet 
eos debere homousion profited , quia jam profiterentur 
ex usia, quod ipsorum tessera homoeusion non satis 
posset muniri. 

Hilarius item , cum id agit ut ea dcfcndat quae Semi- 



G2 

arianis Ancyrae vel Sirmii lata essent, inter alia quae rccte 
confiterentur , hoc esse testatur , Non creatura est Filius 
genitus , sed a natura Patris indiscreta substantia est. 
de Syn. 27. 

Idem probatur , ni fallor , ex iis ipsis apud Epiphanium 
scriptis Serai-arianorum , quibus motus credit Petavius , 
illos haereticos ex usia Patris Filio denegasse. Subtilius 
aliquanto disputat, Semi-arianos tradidisse argutias quasdam 
de diversis , ut auturaabant, actionibus ( Ivtpyiiou; ) divinis , 
quorum una esset actio ygwjjTtxi seu generativa, alia xTi<mxii 
seu creatrix ; unde colligerunt Filium esse, non ex usia, sed 
per actionem illam generativam , I? optotoTuro; , ex simili- 
tudine Patris. At certe ea quae plane confitentur Semi- 
ariani in hac Confessione sua plus valent quam vult Peta- 
vius , et ex usia non obscure significant ; uiov 

dlCUnt , xt XGCT' oufftav sx TOU Trarpo; p. 825. b. w? 

ro'j <7oyoO utos, ouaia ouaiac , p. 853. C. xar' ouatav uiov TOV 

(-)5,0 xat Trarpo?. p. 854. C. I;ovffta opioO xl CUTIK Trarpo; povo- 

yevoo? uioy- p. 858. d. Vid. quoque vocabulum yvhaios ibid. 
et Athan. de Synod. 41. , ut alia , quae iidem proferunt , 
praetereamus. 

Quod quidem ex collatione ilia quoque colligetur , in- 
ter Semi-arianos et Anomoeos , Constantinopoli coram Con- 
stantio an. 360. habita , cum Semi-ariani , teste Theodoreto, 
non gravate confessi sunt etiam homousion illud Catho- 
licorum , idcirco , quia jam confiterentur ex usia. Cum 
enim Anomoei homousion condemnatum \ellent, Silvanus 
Tarsus , Semi-arianorum vir primarius , Si Deus Verbum 
non est ex nihilo , respondit , neque creatum , neque 
alterius usiae , homousius igitur est Deo qui ipsum genuit , 
utpote Deus ex Deo , et lumen ex lumine , eandemque cum 
Genitore naturam hal)et. Hist, n, 23. Quo in loco, ut in 
illo Athanasii , notandum est , Tbeodoretum , cum videtur 
ipsum Nicaenorum Anathematismum citare, tamen omit- 
tere verba ex alia hyposlasi, tanquam supervacanea , 
cum ex alia usia, jam memorasset. 



G3 

Hoc autem Petavio et Bullo concedendum est, Semi- 
ariauos temporis progressu propius accessisse ad Catho- 
licam fidem ; ita ut non jure possimus provocare ad illorum 
confessionem an. 358, quo probemus quid an. 325 deFilii 
generatioue sensissent. Quippe ex gremio Eusebianorum 
oriebatur schola quaedam et moribus et doctrina gravior , 
laudata autem ab Athanasio et Hilario ; quam postea , 
Damaso Poiitifice , relicta tandem haeretieorum factione , 
ad fidem Petri magna ex parte constat confugisse. Qui 
homines, quia ex usia confessi sint noudum Catho- 
lici , non ideo Eusebii illi duo idem tenuisse censendi suut r 
neque Asterius , neque caeteri, qui ipso Patrum Nicaenorum 
tempore, haeretici licet, a siniplici Arianorum vesania refu- 
gerunt. Esto igitur dubium , ut Bulli causam oreinus ultro, 
Semi-arianos Nicaenos ex usia recepisse ; tamen certum 
ne est eos contra recepisse ex hypostasi? Minime sane ; 
nam ipse Petavius, qui illis ex usia abjudicat, non vo- 
luit iisdem cum Bullo tribuere ex hypostasi. Quae cum 
ita sint , historia controversiae tandem relicta, ut Bullo mi- 
nus commoda, ad testes \eniendumest. 

Ex his testibus Gelasius est auctoritate tenui, Anasta- 
sius posterioris aevi. Quod autem ex Amphilochio adducitur, 
satis habiturum esset ponderis , nisi Basilius , eidem con- 
junctissimus , idem testimouium , idque expressius , dedisset. 
In Basib'um igitur , magnum certe auctorem , tota res reci- 
dit ; et profecto si unius viri testimouio concedenda est di- 
remptio quaestionis hujus, Basilium protinus sequamur ; hy- 
postasin et usiam inter se differre, dimissis argumentis, plena 
voce profiteamur. Sed nimirum uni viro , gravissimo licet, 
aliis adversantibus testibus, certe non est confidendum. 

Primum illud est , ut supra commonstravinms , Atha- 
nasium et Hilarium , non quidem data opera , sed in dis- 
putationis cursu , ita de hypostasi et usia esse locutos , 
ut significarent vocabula ea unam rem . non duas , voluissc 
in Anathematismo. Nam commutant ilia inter se ; hyposta- 
sin omittunt j omissa autem , tamen Auathcmatismum tan- 



64 

quam omnibus numeris absolutum aestimant. Praeterca Hi- 
larius in Fragm. n, 27. cum velit Anathematismi verba latine 
vertere , ex altera substantia vel essentia scribit. Cujus 
simile i'ortasse est illud Eusebii in Epistola sua , ex alia 
hypostasi et usia c. 7. 

Haec sint praeludia quaedam , namque Atbanasius , in 
Epistola sua ad Afros, ad vocem ipsam paene deliniendam ex 
proposito aggreditur ; Hypostasis est usia , neque ab'am 
habet significationem , quam hoc ipsum quod est. Quod 
Hieremias vocat existentiam , cum dicitetc. .4. Quam vis 
autem alibi loquitur de tribus hijpostasibus , aliud illud est ; 
nam quia hypostasis , numeral! diserte addito , vult persona, 
non inde continue perspicuum est quid turn velit , cum in 
singular! stat et in alio verborum contextu reperitur. Ego 
hoc verissimum esse puto , quando trium mentio est hy- 
postasium , hypostasin personam velle ; sed in Anathema- 
tismo Nicaeno non legimus tres hypostases , sed hypo- 
stasin vel usiam ; quemadmodum autem Athanasius , alibi 
de tribus hypostasibus locutus , tamen hypostasin in singular! 
sumptam usiam interpretatur ( vid. e. g. Orat. in, 66. iv,l, 
f. 33^.) ita Patres quoque Nicaeni, hypostasin pro- 
ferentes et usiam adjicientes , vocabula duo inter se non 
opposita , sed apposita voluerunt. 

Non minus aperte , nee minore auctoritate loquitur 
Hieronymus : Tota saecularium litterarum schola nihil 
aliud hypostasim nisi usiam novit. Ep. xv, 4. Quid quod 
de tribus hypostasibus disputans, liberiora haec profert, quae 
non protulisset utique, si Patribus Nicaenis hypostasis per- 
sona sonuisset. Sijubetis, condatur nova post Nicaenam 
fides ; et similibus verbis cum Arianis confiteamur ortho- 
doxi. > Certe si Basilius validus est testis ex una parte, non 
minus ex altera gravis Athanasius , vehemens Hieronymus. 

Basilius porro , non Caesariensis , sed Semi-arianus ex 
Ancyra, et alii ejus congregates, idem testantur apud Epi- 
phanium : Hanc hypostasin Patres usiam vocarunt. 
Haer. 73, 12 fin. Cui suffragatur coufessio ilia quam Epi- 



65 

slolae Sardicensi assutam invenimus : unam esse hyposla- 
sin, quam ipsi haeretici usiam appellant. Theod. Hist. n, 6. 

Sed occurretur forsitan , Hieronymum , Occidentalem 
virum, Basilium et Gregorium Semi-arianos, non satis fidos 
in hac re esse auctores, sed prout sua ipsorum aut veri- 
tatis traditio, aut haereticus error ferebat, asseverantius 
quam consultius de sensu hypostasi esse testates. Esto ; at 
Magnus Basilius contra habuit ille quoque suos amieos , 
traditionem suam ; si enim Occidens unara hij^ostasin prae- 
dicaverat , tres usias Semi-ariani , ita Orientales contra stre- 
nuos fuisse constat in trium hypostasium, unius usiae cou- 
fessione. 

Praeterea Socrates auctor est, disceptatum fuisse Ale- 
xandria de hypostasi paulo ante Concilium Mcaenum , quam 
tamen ne verbo quidem dignatum est Concilium illud. 
Hist, in, 7. id quod aliter se habet, si inter hypostasin et 
usiam a Concilio distinctum est. 

Concilium denique Alexandrinum an. 362. habitum , 
cum decerneret integrum esse hypostasin vel pro usia vel 
pro persona adhiberi , non solum eo ipso significavit , 
vocabulum illud aclhuc relictum esse , ut aiunt , in Eccle- 
sia, sed id apertissime declarat in Epistola sua. Si enim 
hypostasi sensum suum jam imposuisset Concilium Nicac- 
num , quid reliquum erat Alexandrinis nisi eum profiteri? 
Cujus arguraenti vim ita intelligit Bullus, ut confugiat ad 
conjecturam, innovatum fuisse in veteri vocabuli usu 
illo ipso Concilii Sardicensis tempore , reclamantibus et 
Socrate , qui ilium usum ante Concilium Nicaenum collo- 
cat, Hist, HI, 4, 5 et tabula Sardicensi, in qua unius hypo- 
xtasis doctrina ex traditione Catbolica repetitur. 

Ea quae adduximus sacculi quarli sunt tcstimonia ; 
neque aliud sonant , rariora licet , quae de eodem voca- 
bulo in saeculis ante-nicaenis traduntur. Socrates hie au- 
diendus est : Qui Graecam inter Graecos philosophiam 
tradidcrunt , usiam quidem pluribus modis dciinicrunt; luj- 
postasis vero nullain prorsus inentionem fccerunt. Irenaeus 



66 

quidem Grammaticus , in Lexico per ordinem litterarum 
digesto, quod Atticistes inscribitur, hanc vocem barbaram 
esse affirmat. Neque enim apud quenquam veterum scripto- 
rum earn reperiri; ac sicubi fortasse reperiatur, non co 
sensu, quo nunc sumitur , usurpari. Etenim apud Soph o- 
clem in Phaenice ea vox insidias significat ; apud Menan- 
drum vero condimenta , perinde ac siquis faecem vini in 
dolio subsidentein appollet hyposlasin. Verum licet ab auti- 
quis philosophis haec vox usurpata non fuerit , sciendum 
est tamen, recentiores ea frequenter usos fuisse pro usia. 
Hist. in, 7. Ex Anle-nicaenis, plurimus est Origenes in voca- 
bulo hyposlasis; idque , contextu verborum interprete , ut 
significetur persona. > Loquitur porro de tribus hypostto- 
sibus; ut Dionysius quoque, ejus discipulus; et Eusebius, ita 
tamen ut hypostasim cum usia confundat ; item Athanasius, 
ut supra dictum est, ( Orig. in Joan, n, 6. Dionys. ap. Ba- 
sil, de Sp. S. n. 72. Euseb. ap. Socr. i, 23. Athan. In 
illud Omnia. 6. ) ; de duabus Patris et Filii, Origenes, Ani- 
monius, Alexander, (Origen. in Cels. vm, 2. Ammon. ap. 
Caten. in Joan. x. 30. Alex. ap. Theod. i, 3. p. 740.) Quare 
\idetur ilia vox in Ecclesia catholica prius scbolae cujus- 
dam esse propria , nempe Alexandrinae : post autem exor- 
tas haereses ne verborum ambiguitas fidelibus fraudi esset , 
ab Ecclesia ipsa ex scholis in suos usus esse conversa. 
Profecto, quod alte in mentibus Catholicorum jam inde 
ab Apostolis insedit , Tria revera esse in Una Divinitate , 
id , cum a malesana philosophia periclitabatur , placuit Ec- 
clesiae, Dei monitu , per vocabulum hypostasis exprimi. Qua 
in re cum Bullo et Marano consentio plane; nisi quod 
Maranus hypostasin summo consensu receptam esse putat 
ah Oriente a Noeto vel saltern Sabellio exorto , Bullus autem 
apud Catholicos Dionysii aetate ratum et fixum illud 
fuisse, tres esse in divinis hypostases. 

Inquirendum est denique , cur , imam rem prae oculis 
habentes, duohus vocabulis usia et hyposlasi in Anathema- 
suo usi sint Nicaeni Patrcs. Brspondet Coustantius, 



67 

hypostasin primo scriptam ab illis fuisse, deinde usiam provida 
mente adjectam , ne scilicet hypostasin prave verterint Sabel- 
liani, quasi voluerit persona. Crediderim praeterea hypostasin 
priorem ideo liabuisse locum , quia Concilio Oecumenico , 
sub Latinorum magisterio habito, vocabulum substantia, sen 
hypostasis, quasi nativum fuerit et solemne. Quin Damasus, 
quinquaginta post annos, loquitur de Spiritu Sancto tan- 
quam cjusdem hypostasis ct wins cum Patre et Filio. Theod. 
Hist, n, 17 ; longe aliter atque Concilium Oecumenicum se- 
cundum , a quo , absentibus quippe Latinis , tres hypostases 
commemorantur. Neque alius fuit nisi Hosius, ex praesulibus 
scilicet Latinis , (qui ipse Pontilicis fuerat legatus Nicaeae,) 
qui controversiam de substantia sive hypos tasi , in Alexan- 
driam induxerit. Sardicae quoque , quanquam hyposfasis 
pro nsia in Epistolam Synodalem non inducebatur , taincu 
ex historia Concilii constat, Hosium ibi restitisse iis, quibus- 
cum magna ex parte consentiebat. Hoc porro in contro- 
versia fortasse erat saeculo tertio inter Dionysios duos, 
Pontificem Bomanumet Alexandrinam Praesulem, (ut visum 
est Coustantio, dissentientibus autem Marano et Bouthio) : 
cum Alexandrinus tres esse hypostases coufirmabat , Pon- 
tifex autem tres divulsas ( pfUpr|U*c ) i. e. tres substantias 
condemnabat , quasi tritheismum sapuerint ; Alexandrinus 
autem regerebat , Si eo quod tres sunt hypostases , divul- 
sas esse dicunt , tres sunt, etiamsi nolint, aut Divinam 
Trinitatem prorsus e medio tollant. ap. Basil, de Sp.S. 72. 
Quid quod Occidentalium usus in Athanasio cernitur, semol 
vel iterum hospite Poiitificis Bomani ; qui, cum Origenes, 
Dionysius , Ammonius , Alexander , populares sui , duo 
ct tres hypostases confitentur , ita tamen ipse variat voca- 
buli scnsum, modo unam , modo tivs docens hypostases in 
Divinilate, ut videatur prope in se ostendere illani loqucndi 
libertatem , quam in Concilio Alexandrine) Catbolicis as- 

SCL'Ult. 

Quac si rcctc se habcant, intelligi potesl quare, in tri- 
bus illis Cotit'cssionibus Semi-arianornm, omittatur ex 



68 

Hsia ; quia scilicet mittebantur ad Latinos , quos ut con- 
ciliarent, utebantur haeretici illo vocabulo, quod in auribus 
Latinorum clarius soniturum esset ; quemadmodum Atha- 
nasius contra , ut vidimus , in Epistola sua de Deer. Concil. 
Nic. scribens ad Graecos, omittit hypostasin, usiam retinet. 
Neque absimiliratione, quemadmodumSemi-ariani voluerunt 
praetensa hypostasi Occidentalibus blandiri , ita Acaciaui 
contra an.35g, jam ex Constantii favore audaces, illud idem 
vocabulum , non aliud , Arimini ab Occideiitalibus repudia- 
tuin voluerunt ; ut conspici potest ex illo symbolo , quod , 
conscriptum Nicae in Thracia, non solum usiam, ut in aliis 
confessionibus Arianorum, sed hypostasin etiam omittit ; quo 
scilicet Latinis necesse esset , non solum graecum komou- 
sion , sed latinum unius substantiae rejicere. 

Jam vero , si usitatum est philosophorum scholis , il- 
lam magis probabilem judicari hypothasin , quae ad uni- 
versafacta, de quibus agit, faciliime accommodatur , quid 
nobis ea quae jam dicta sunt perpendentibus restat , nisi 
ut concludamus , vocabulis hypostasi et usia Anathcmatismi 
Kicaeni unam rem , non duas significari ? 






N1HIL OBSTAT Paulus Cullcn Censor Tlicol. Deputatus. 
NIH1L OBSTAT Joannes I'crronc S. J. Censor Theol. Deputatus. 
IMPRIMATUR Fr. Dom. Buttaoni Ord. Praed. S. P. A. Magisler. 
IMPRIMATUR Joseph Canali Palriarcha Constantii\op^olil. Vicesgercns.
Internet Archive Audio

Featured

Top

Images

Featured

Top

Software

Featured

Top

Books

Featured

Top

Video

Featured

Top

Mobile Apps

Browser Extensions

Archive-It Subscription

Save Page Now

Full text of "Dissertatiunculae quaedam critico-theologicae"

See other formats
