Skip to main content

Full text of "Aardrijkskundig woordenboek der Nederlanden"

See other formats 


Google 


This  is  a  digital  copy  of  a  bix>k  thal  was  preserved  lor  gcncralions  on  library  shelves  bel  ore  il  was  carefully  scanned  by  Google  as  part  ofa  project 

to  makc  the  world's  books  discovcrable  onlinc. 

Il  has  survived  long  enough  Tor  ihe  copyright  lo  expire  and  the  book  to  enter  the  public  domain.  A  public  dom  ai  n  book  is  one  that  was  never  subject 

to  copyright  or  whose  legal  copyright  term  has  expired.  Whether  a  book  is  in  the  public  domain  may  vary  country  to  country.  Public  domain  books 

are  our  gateways  to  the  past.  representing  a  wealth  ol'history.  culture  and  knowledge  that 's  ol'len  dillicult  to  discover. 

Marks.  notations  and  othcr  marginalia  present  in  the  original  volume  wil]  appcar  in  this  lile  -  a  reminder  of  this  book's  long  journey  from  the 

publisher  to  a  library  and  linally  to  you. 

Usage  guidelines 

Google  is  proud  to  partner  with  libraries  lo  digili/e  public  domain  malerials  and  make  ihem  widely  accessible.  Public  domain  books  belong  to  the 
public  and  we  are  merel y  iheir  cuslodians.  Neverlheless.  ihis  work  is  expensive.  so  in  order  lo  keep  providing  ihis  resource,  we  have  laken  sleps  lo 
prevent  abuse  by  commercial  parlics.  iiicliiJmg  placmg  lechnical  reslriclions  on  aulomated  querying. 
We  alsoask  that  you: 

+  Make  non -commercial  u.se  of  the  files  We  designed  Google  Book  Search  for  use  by  individuals.  and  we  requesl  ihat  you  usc  these  files  for 
personal,  non -commercial  purposes. 

+  Refrain  from  tmtointiteil  //nerying  Do  nol  send  aulomaled  queries  of  any  sorl  lo  Google's  syslem:  II' you  are  conducling  research  on  machine 
translation.  oplical  characler  recognilion  or  olher  areas  where  access  lo  a  large  amounl  of  lexl  is  helpful.  please  conlacl  us.  We  encourage  the 
use  of  public  domain  malerials  lor  these  puiposes  and  may  bc  able  to  help. 

+  Maintain  attribution  The  Google  "walermark"  you  see  on  each  lile  is  essenlial  for  inlbrming  people  aboul  ihis  project  and  hclping  them  lind 
additional  malerials  ihrough  Google  Book  Search.  Please  do  nol  remove  it. 

+  Keep  it  legal  Whatever  your  use.  remember  that  you  are  responsible  for  ensuring  ihat  whai  you  are  doing  is  legal.  Do  nol  assume  that  just 
bccausc  we  believe  a  book  is  in  ihc  public  domain  for  users  in  the  Uniied  Staics.  thai  the  work  is  also  in  ihc  public  domain  for  users  in  other 

counlries.  Whelher  a  book  is  slill  in  copyright  varies  from  counlry  lo  counlry.  and  we  can'l  offer  guidancc  on  whelher  any  specilic  use  of 
any  specilic  book  is  allowed.  Please  do  nol  assume  ihal  a  b(K>k's  appearance  in  Google  Book  Search  means  it  can  be  used  in  any  manncr 
anywhere  in  the  world.  Copyright  infringemenl  liability  can  bc  quite  severe. 

About  Google  Book  Search 

Google 's  mission  is  lo  organize  the  world's  information  and  to  make  it  universally  accessible  and  useful.  Google  Book  Search  helps  readers 
discover  Uie  world's  books  while  lielpmg  aulliors  and  publishers  ivacli  new  audiences.  You  eau  search  llirougli  ihe  lïill  lexl  of  this  book  uu  ihe  web 
al|-\:.:.^:  /  /  böökj  .  qooqle  .  com/| 


AARDRIJKSKUNDIG 


V9#ft91BB911 


DBR 


HSBSRIaAlTBSlff 


BIJEENGEBRAGT 


DOOR 


*  i 

ft»    %>    v*n   tfet   &»* 


ONDER  MEDEWERKING  VAN   EENIGE  VADERLANDSCHE 

GELEERDEN. 


DERTIENDE    DEEL 


AANHANGSEL. 


Te  GORINCHEM,  bij 
J.   NOORDUYN   en   ZOON. 

1851. 


HARVARD 
UNfVERSITY 

LIBRARY 
AUG    2  1955 


*****#**lMofr+**4*4***Jr**+*************^^ 


AARDRIJKSKUNDIG 


^^Om^r  ^ëJSW^  ^S*«jS^nnnr  ^O^nmmmr  ^VV^BWWej  W^nWejSW  ^ê"^SWa^  ^nwJW^  ^SW^B^pnWj  W^^pe^^BW 


DER 


IT  33  D  33  R  L  A  If  D  33  If 


-*§»- 


Z. 


ZAADWAARD  (DB),  uiterwaard  10  de  Vijf H  etrenUrtkm ,  in  bet 
Land-van-Fianen ,  prov.  Zuid-Holland,  arr.  Gormchem,  kant.  en  gen. 
Vinnen;  palende  N.  aan  den  Doornwaard  en  den  Amttel  waard  ,  O.  aan 
den  K  wadewaard  en  den  Hoogend  yk ,  Z.  aan  den  Lekdijk ,  W.  aan  de 
limietscheiding  van  Leksmond. 

Deie  uiterwaard  beslaat,  volgens  bet  kadaster,  «ene  oppervlakte 
vao  59  bund.  en  wordt  in  eigendom  bezeten  door  den  Hoor  l.  H.  va* 
•ia  Mauw,  woonachtig  te  Amsterdam, 

ZAAFTINGE ,  voorm.  d.  in  Staats- Vlaanderen,  prov.  Zeeland.  Zie 
SAtmaes  (1). 

ZAAGMOLENS  (DE),  geb.  op  het  eil.  Wakkeren,  prov.  Zeeland, 
arr.,  I^ant.,  gem.  en  i  u.  Z.  O.  van  Middelburg,  naj>fy  den  straatweg 
vdb  Middelburg  naar  Goes ,  bestaande  uit  10  b.  en  tf  wind-boutiaag- 
raoleos , .  met  ongeveer  60  inw. 

ZAAGMOLENSPAD  (HET  HOORDELÜRE-) ,  b.  in  AmsieUand, 
prov.  Noord- Holland ,  arr.y  Tweede  kant.,  gem.  en  IS  min.  Z.  van  Am- 
sterdam ;  meestal  bestaande  uit  eenige  laagmoleos ,  die  meest  op  eene 
r(j  gebouwd  xjjn. 

Dit  pad  verleent  toegang  naar  de  Oude-Schagerlaan  ,  liggende  aan 
de  westayde  der  Oude- Wetering. 

ZAAGMOLENSPAD  (HET  ZUIDELIJKE-),  b,  in  Jmtielland,  prov. 
fl 'oord- Holland,  arr.,  Tweede  kant.,  gem*  en  10  min..  Z.  van  Am- 
sterdam ;  meestal  bestaande  uit  eenige  saagmolens ,  die  meest  op  eeue 
rij  gebouwd  syn. 


(1)    Kfenecns  soeke  men  alle  woorden  elderi  :net  'L  gespeld ,  welke  hier  niet  ge. 
ronden  worden  op  S. 

XIII.   Dexl.  1 


t  ZAA. 

ZAALBEEK  (DR),  riviertje,  in  Zalland,  pro?,  Oeerijuel,  gem. 
Batkmen.  —  Bel  ontstaat  nabij  Scholthof,  in  de  baart.  Schoolt,  ia 
at  Kring-oan-Dorth  9  eo  doorloopt  de  buurt.  Zuidloo,  alsmede  Itor- 
tkerkoek,  en  valt  by  bet  Hunnenkbruggetje,  in  de  Molenbeek. 

ZAA  LH  EUVEL,  geh.  in  'bet  Land-van-Rawutein  f  prov.  19  oord- 
Braband,  Eerste  dia».,  vr.  e»  6  a»  0»  H-  0.  van  't  aertogenboeek, 
kant.  en  SM)  min.  W.  van  6f«we,  ge»,  en  10  mm.  Z.  van  relp;  met 
9  b.  en  90  inw. 

ZAALHEUVELSCHE-STRAAT ,    weg    in   bet   Land-oan-Raoestein  , 

ENe+rd-Brmbané,  gem.  Petp,  in  eene  wiakelkaaksehe  rigting , 
dt  van  de  ZaoJhcnv eltche-slais  naar  den  steenvtg  van  Gras*  ep 
ogenbosch. 
ZAAMSLAG,  voorm.  eil.  io  Staats- Vlaanderen ,  in  JxelcrJmbacht, 
pro*;   Zeeland. 

OH  til.  bestond  oit  den  Zaamtlag-polder,  den  G raven-pol- 
der t  Diept  nee  en  Ond-Othene,  en  bevatte  de  dorpen  en  paroebiën 
Zaamtlag9  Aandik  tn  Otbene.  Tot  in  bet  Beidden  der  der- 
tiende eeuw ,  too  niet  langer ,  bleef  bet  eil.  tn  dien  staat  en  eerst  na 
bet  jaar  1900  werd  het  aan  de  wetlelyke  sydt  vermeerderd  met  den 
Triniteit-polder,  den  Noord-polder  en  Ntenw-Othane. 
Ten  Oosten  van  de  kreek,  welke  thans  het  Hellegat  vormt,  was  in 
Tle  dertiende  eeow  Copwtyk  opgekomen ,  hetwelk  sedert  door  den 
Sehrtidyk  aan  het  eil.  Zonette  verbonden ,  en  ten  Noorden  vermeerderd 
werd  door  den  Bartikarts-polder ,  en  ten  Zuiden  door  den 
Weide-polder,  en  den  Aykins- polder.  Eindeiyk  werd  bet 
voormalig  eiland ,  door  de  nog  tuideiykcr  gelegene  Visschers-pol- 
der,  Kapallt-poldtr,  Poucquet-polder ,  Reygert-pol- 
der  en  *  ree  Ie  Boomgaard-polder,  met  betonde  Ax  el  er- 
Ambacht  en  mtt  Bcoostenblij-  Benoorden  vereeoiod. 

Gedurende  dt  Snaansehe  beroerten  werd  éesm  seboone  landstreek  by 
her  bal  mg  oetekUri.  Eerst  leed  bet  eiland  veet  van  eene  verwoesting, 
op  den  S6  Juiy  1974 ,  aangerigt  door  de  Zeetrwteht  krijgsbesetting  van 
Neuten  ,  tot  afbreuk  der  Spanjaarden  ,  in  wier  magt  Zttnttte  tien  be- 
vond. Het  eiland  herstelde  sieh  echter  weldra  van  de  geledene  ramp  en 
de  ingesetenen  begonnen  weder  roimer  adem  te  halen.  Dit  bad  vooral 
plaats  toen  het  meeeendeel,  m  stilte  de  Henr.  leer  toegedaan,  ten  ge 
vofoe  van  het  slniten  van  de  Pacificatie  van  Gent,  op  den  8  November 
19T0,  gelegenheid  kreeg,  om  aijne  godsdienst  ongestoord  te  oefenen. 
Hierin  werden  tV  tngeietenef»  nader  bevestigd  door  den  ReUgwns-erede , 
denM  Jnltf  1978,  te  Antwerpen  gestoten,  toodater  telfs,  in  het  be- 
gin van  1980,  eene  Hervormde  gemeente  tot  stand  kwam ;  van  dete  vin- 
den wty  voor  de  eerste  maal  melding  gemaakt  m  de  klass.  van  Astenede , 
den  ft  JahJ  1*7»,  terwyi  in  de  volgende  klas*,  te  Halst ,  den  4  Januari 
1980,  de  Predikant  Rtnioe  Vors  tot  haren  eersten  leeraar  werd  bestemd. 
Hy  is  aldaar  ia  dienst  gebleven  tot  in  1989 ,  toen  AxeUr-Ainbacht  door 
vtrraad  m  handen  van  Spanje  kwam ,  waarna  hy  met  vele  leden  stjner 
gemeente  de  vlugt  naar  Zeeland  heeft  genomen.  Nog  in  dat  seUde  jaar 
komt  gemelde  Rtntee  Pott  voor  als  Predikant  in  de  voormalige  stad 
Retaerewaal ,  op  bet  eiland  Znid- Beveland.  Door  het  verraad  van-Ssm- 
*4ts  va*  ÖrtmiAwfcT ,  Hoog  Baljuw  van  het  Land- van  -Waes ,  die  geveinsd 
had  de  taak  der  Hervorming  te  syn  toegedaan ,  kwam  trouwens ,  op  den 
90  Oct.  1983 ,  het  geheele  Aieler-Arabacht  weder  in  de  magt  van  Soenje 
en  moest ,  op  AUerheiligendag  van  dat  selfde  jaar ,  bg  verdrag  aan  Pasju 
ingeruimd  «orden.     Kort   daarna   trok  Fmrs  ,  Graaf  vta  Houevieat , 


Z  A  A.  3 

mei  19  vaandelen,  meest  Ouitscfae  krijgslieden  ,  in  Vlaanderen,  nam 
bcsit  van  Neuten  ,  ten  einde  lich  daar  te  nestelen  «o  den  Spanjaarden 
alle  mogeiyke  afbreuk  te  doen  ,  te  welken  einde  hy,  digt  by  Neu- 
ten ,  eene  sterke  schans  aanlegde ,  welke  bekend  geworden  is  onder  den 
naam  van  de  Moffuchams  (tie  dat  art.)  Dit  krijgsvolk  rigtte  den  5 
Febraarfy  1584  in  dese  landstreek  eenc  scbrikkelyke  verwoesting  aan  , 
waarvan  de  sporen  nog  sigtbaar  waren  in  eene  kreek,  Zuidwest  van 
Zaabslao,  toea  sty  door  de  langdurende  hitte  in  den  somer  van  1842 
grootendeels  uitgedroogd  was.  De  dorpen  Zaabslao,  Othene  en  Aan- 
éijhe  werden  tyj  die  gelegenheid  door  de  genoemde  besetting  van  Neg- 
sta  in  brand  gestoken  en  vernield.  De  herinnering  hiervan  wordt  nog 
bewaard  in  dit  onde  rympje: 

Anno  vijftien  kondert  iagtig  en  eiere , 
Den  derden  van  Februort)*dag* , 
Doe  tag  men  Zaaeslao  etaan  m  gloeijende  tiert, 
(Maan  door  Hvolck  't  Graven  va*  HoasM, 
Dat  op  de  eehanee  bngten  ter  Nemee  lagk. 
Kort   hierop  werd  dese  geheeie  landstreek  onder  water  getet ,   toen 
Prins  Maobtts,  den  17  Juiy   1886,  aich  van  da  naburige  stad  Aael 
meester  gemaakt  hebbende,  bevel  gaf,  oip ,  tot  beveiliging  van  die  stad  , 
de  dtyken  door  te  steken.    Gedurende  het  twaalfjarig  bestand  dacht  men 
wel  aan  herdyken ,  telfs  werd  in  1610  oetroei  verleend  ,  tot  het  bever - 
'  schen  van  eenige  der  verdronkene  polders ,  doch  er  kwam  evenwel  niets 
van ,  véór  dat  in  1648  de  vrede  te  Munster  gesloten  en  den  12  December 
▼an  dat  jaar  door  de  Algemeene  Staten  op  nieuw  octrooi  verleend  was 
aan  Graad  van  nam  Nissa,  Heer  ean  Zaa*ka«,  Aandyke  en  Othene 
#••»  tuis,  tot  herdyken  der  gronden  van  Zaaraslag,  Aandyke, 
Oad-  en  Nieuw  Othene  en  Poucques-polder ,  in  welke  be- 
d\Jkiog ,  gedurende  de  jaren  1649  en  1680  tot  stand  gebragt ,  werden 
opgenomen  de  gronden  der  voormalige  polders  Z  aam  slag  y  Graven- 
polder, Diepenée,  Niaow-Othene,  Oud-Otheneen  Pouc- 
ques-polder, benevens  een  gedeelte  van  Genderdyke;  verkry- 


gende  desa  gronden  nn  den  algemeeuen  naam  van  den  Zaamslag- 
polder;  terwyi  de  gronden  van  Aandyke  en  de  nog  overgeblevene 
van  Geeridcrdyke  eerst  later  en  wel  in  1654  *yn  beverscht,  en 
thans  den  polder  van  Aan-  en  Genderdyke  uitmaken. 

Van  het  voormalig  dorp Zaamslao ,  hetwelk,  na  verscheidene  eeuwen 
bestaan  te  hebben ,  in  de  Spaansche  onlusten  verwoest  werd ,  is  geen 
spoor  meer  te  vinden.  Het  schynt  echter  nagenoeg  ter  selfder  plaats 
te  hebben  gestaan  ,  waar  het  tegenwoordig  dorp  ,  na  de  herdyking 
▼an  den  Zaam  slagpolder  (tie  dat  artikel),  in  de  helft  der  zeven- 
tiende eeuw,  gesticht  is. 

Z AAMSLAG,  gem.  in  Staatt- Vlaanderen,  in  AxoUr-Ambaekt,  prov. 
Zeeland,  arr.  Goes,  kant.  Axel,  distr.  Hulst  (B  k.  d.9  11  rovk., 
5  s.  d.)j  palende  N.  aan  de  Hont  of  Wester- Schelde ,  0.  aan  het  Hel- 
lejrat,  Z.  aan  de  gem.  Axel,  W.  aan  de  gem.  Neuzen. 

Dwe  gem.  bestaat  uit  den  Zaamslag-polder,  den  Polder- 
va  n  -Aan-en  .  Genderdyke  ,  den  Groote  -Hu  yssens-po  l- 
der,  den  Kleine -Hayssen  s-polder  ,  den  Kreeke-polder, 
den  Margaretha-polder  en  den  Bendragt-polde  r ,  benevens 
een  klein  gedeelte  van  den  Catharina-polder  en  nagenoeg  den 
gcheelen  Nieuw-Othene-polder.  Zij  bevat  bet  dorp  Z aamslag, 
mitsgaders  het  gehucht  Othene  of  Noten;  de  bunrten  Reuze  n- 
hoek,  het  Zaamslagsch  e-veer,  de  Poon  ba  vee,  de  Kwakkel 


4  ZAA. 

en  een  gedeelte'  van  het  geh.  bet  Spui,  benevens  60  boerenbofste* 
den- en  71  verstrooid  staande  huizen;  l»e*laat ,  volgens  het  kadaster, 
eene  oppervlakte  van  4402  bund.  96  r.  42  ell.,  waaronder  4323  bund. 
87  v.  r.  57  v.  ell.  belastbaar  land;  telt  415  buiten,  bewoond. door 
466  huisgezinnen ,  uitmakende  eene  bevolking  van  2380  zielen  ,  die 
meest  hun  bestaan  vinden  in  den  landbouw  en  daaraan  verbondene 
werkzaamheden  en  deels  in  hei  werken  aan  de  dyken  ;  ook  heeft  men 
er  eene  in  1849  opgerigte  touwslager^  en   twee  wind  toorn  molens. 

DtMe  gem.  bezit  onderscheidene  vischryke  kreken ,  onder  welke  de 
Othensche-kreek  bijzonder  in  aanmerking  komt.  Deze  kreek 
strekt  zich  langs  de  gebeele  westelijke  grensscheiding  der  gem.  uit, 
tot  dat  zij  zich  verdeelt  in  twee  takken,  waarvan  de  westelijke,  on- 
der den  naam  van  Bromkreek,  bij  het  geh.  het  Spui  eindigt,  en 
de  andere  aldra  op  nieuw  in  twee  takken  gescheiden  wordt ,  waarvan 
de  zuidelijke  het  Gat-va n-Pinte  heet,  tot  dat  deze  beide,  door 
den  Groenenweg ,  worden  afgesloten  en  aan  de  andere  zijde  van  dien 
weg  hare  oostelijke  rigting  voortzetten  ,  de  zuidelijke  tak  onder  den 
naam  van  Grootc-Dulperten  de  noordelijke  onder  dien  van  Kleine- 
Dulpert,  welke  vervolgens  zamengevloeid  zich  tot  aan  de  oostelijke 
grensscheiding  der  gem.  uitstrekt.  (Zie  verder  ons  art.  Othsbschb-bbbbk.) 

Onder  deze  gem.  staat  thans  slechts  ééne  buitenplaats  de  Punt 
geheeten. ,  5  min.  zuidwaarts  van  het  dorp  gelegen ,  zijnde  dt  andere 
Pau wv Wet  genaamd,  in  1847  gesloopt. 

Oe  Herv.,  die  er  2130  in  getal  zyn,  onder  welke  990  Ledematen. , 
maken  eene  gem.*  uit,  welke  tot  de  klass.  van  Usendijke ,  ring  , van 
Astly  behoort.  De  eerste  leeraar  was  Gbobgivs  de  Raad,. die  hier  den 
31  Juhj  1651  ztyn  dienstwerk  aanvaardde  en  in  1653  naar  West- 
Soubuig  vertrok.  Onder  de  bier  gestaan  hebbende  Predikanten  zyn', 
om  hunne  uitgegeven  schriften ,  vermeldenswaardig  :  Gzoiatus  db  Raad 
voornoemd  ,  .  voorts  Micbabl  var  Middelbover  ,  die  hier  van  1677  lol 
1706  en  Wille*  tb  Watkb,  die  hier  van  1725, tot  1742  stonden. 
Vroeger  geschiedde  het  beroep  door  den  kerkeraad  ,  met  medesteut,- 
ming  van  Ambachtsheeren ,  maar  na  het  vervallen  der  heerlyke  reg- 
ten  ,  beeft  de  kerkeraad  alleen  het  regt  van  beroeping. 

De  Christelyk- Afgescheidenen  maken  hier  eene,  by  Koninklyk  be- 
sluit van  12  Jantiary  1844  No.  110,  erkende  gem.  uit,  welke  150 
zielen  en  daar  onder  50  Ledematen  teil.  Deze  wordt  met  die  van 
Azel  en  Neuzen,  door  eenen  Predikant  bediend.  De  eerste,  die 
in  deze  gem.  bet  teeraarambt  bekleedde,  was  Afolloros  Gebabdos  de 
Waal,  die  den  tl  October  1846  in  dienst   trad  en  er  nog  staat. 

De  R.  K.,  ten  getale  van  100  zielen  ,  onder  welke  70  Gommnni- 
kanten  ,  parochie  ren  sedert  1844  te  Neuzen. 

Eertijds  was  Zaajulao  eene  heerlijkheid  ,  waarvan  de  regten  ,  ten  ge- 
volge van  de  inleving  van  Staats- Vlaanderen  by  Frankrijk  ,  op  het  einde 
der  achttiende  eeuw ,  vervallen  zijn-  Deze  heerlijkheid  behoorde  in  vroe- 

J [ere  eeuwen  aan  een  adellijk  geslacht,  van  hetwelk  het  den  naam  ont- 
eend  of  wel  daaraan  gegeven  heeft.  Zoo  vindt  men  melding  gemaakt 
van  Heer  Jab  var  Zaabslao,  omstreeks  het  jaar  980 ,  en  in  de  veertiende 
eeuw  van  Roebzzt,  Heer  van  Zaabjslag.  Deze  heerlijkheid  was  een  goed 
onsterfeiyk  leen ,  toebehoorende  aan  Ebakc£l  ,  Prins  van  Croy  en  van 
Solré  en  Etiehrb  var  Horoabijer  ,  Baron  van  hel  ambacht  en  de  heer- 
lijkheden van  Maldtghem  enz*  enz.,  mitsgaders  Vrtyhaanderheer  van 
den  lande  van  Guyse,  gezegd  Conlzy  enz.  enz.,  van  welke  de  hecrlykheid 
van  Zaaskia*  ter  leen  werd  gehouden   en  uil  gegeven. 


ZAA.  5 

Ten  jarc  1379  beeft  Heer  Paiur  vab  Maldbobih,  Ridder,  Heerm* 

Zaahslao,  deie    heerlykheid   ten   huwelijk  gegeven   aan  tijne  dochter 

Catbabiba  tan  Maldbobbh  ,  toen  ty  trouwde  met  Heer  Philips  var  Axbl, 

waarna  desen  hunne  heerlykheid  van  Zaahslao  verkooht  hebben    aan 

Heer  Gilles  ,  Ridder ,  erfachlig  Schouter  van  Lokeren ,   Waesmunster , 

Daakman  en  Blverzeele  ent.,  die  haar  naliet  aan  tijuen  10011  Flobis  T 

Ridder  ,  Heer  twsn  Zaahslao.     Dete  had  ten  hnweiyk  Glaba  ob  Vilain  . 

dochter    van  Jan  ob  Vilain,  Vrybecr  van  St.  Jan-Steen ,  waarby  bij 

vijf  kinderen  had  verwekt,  te  weten :  Flobu,  Wilbelhina,  Jan,  Maboaakta 

en   Jobaura    van    Zaahslao.     Na  het  overlijden  van  Flobis   iit  1444, 

werd   iyn  oudste  toon ,  mede  Flobis  genaamd  ,  Heer  pan  Zaahslao  ; 

dete  is  eerst  getrouwd  geweest  met  Jobamia,  dooJiter  van  Hbctob,  Heer 

van  fPierhoute  en  Alida  van  Bobssblb  ,  en  na  baar  kinderloos  overladen 

in  1471,  met  Josina  bb  Milaene,  waarbij  hij  verwekt  heeft :  1°.  Josma 

vab  Zaahslao;  8°.  Flobis  van  Zaahslao,  die  tonder  kinderen  overleden 

i» ;  3°.  Flobbncb  van  Zaahslao,  getrouwd  met  Anthont  van.  Hbbbtvbldb  , 

wier' toon  Abbodd  ,  naderhand  Ridder  en  Hoer  «ais  Zaahslao  geworden 

ir,  too  als  nader  tal  biyken.     Omstreeks  deten  tyd  is  de  geslacht snaam 

vab  Zaahslao  uitgestorven  en  de  heerlykheid  in  bet  geslacht  vab  HiatT- 

vbldb  overgegaan ,  too  wel  door  het  hnweiyk  van  Josiia  ,  als  van  Flo- 

atBce ,  die  beide  met  broeders  uit  dat  geslacht  gebawd  ttyn  geweest. 

Josina  vab  Zaahslao  ,  trouwde  met  Heer  Philips  van  Hbbbtvbldb  ,  die , 
door  dit  hnweiyk  alsoo  Heer  van  Zaahslao  werd.     Dete  hebben  nagelaten 
eenen  Zoon  Adolf  vab   Hbbbtvbldb  ,  Heer  van  Zaahslao  ,  die  trouwde 
met  LovisbmSobttb,  Dochter  van  Heer  Roblabdde  Sobttb  en.Lvsurn 
Vabbbbwvck  ,  vrouwe  van  der  fleuven  t  uit  welk  bnwelyk  is  gesproten 
«ene  dochter  Jbnbb  van  Hbbbtvbldb  ,  vrouwe  van  Zaahslao  ,  die  trouwde 
roet  Heer  Jan  van  dbh  Vucbtb,  Heer  win  Ifiemwenhoven.     Dete  vrouw 
overleed  kinderloos;  den  £5  October  1557,  waardoor  de  heerlykheid 
van  Zaahslao  verviel  op  Heer  Abbovd  van  Hbbbtvbldb  ,  Ridder ,  Zoon 
van  Floebncb  van  Zaahslao  en  Aavaoav  van  Hbbbtvblbb  voormeld.  Nadat 
Ridder  Abnood,  den  3  April  1559  ,  mede  kinderloos  overleden  was, 
verviel  de  heerlykheid  op  tyne  tuster  Anna  van  Hbbbtvbldb  ,  getrouwd 
met  Maiihi liaan  Quabbb  of  eigenlyk ,  daar  dete  reeds  gestorven  waren  , 
op  bunnen  toon  Abtbosï  Qoabbs  ,  die  getrouwd  was  met  Babbaba  van 
Cvjbnbndoob,  waarby   hy  verwekte  Mazihiliaan  en  Babbaba.     Na  den 
dood   tyner   ouders   werd    Maxihiliaan  Qoabbé,    Heer  mm  Zaanutag , 
daar  hy  tonder   wettig  oir  overleed ,    kwam  de  heerlykheid  op  tyne 
zuster  Baababa  ,   getrouwd  met  Heer  Phili»  ob  Foonhbao  v  wier  toon 
Cbbistopbobüs  db  FouEBBAO ,  Heer  van  Zaahslao  ,  de  laatste  Heer  was 
van  de  R.  Kath.  godsdienst.     Hy  verkocht  dete  heerlykheid  den  28  No* 
vember  1646  aan   Jab  Mslis,    Heer  van  SaafUnge,   die  baar,    den 
19  Jannary   1647,  overliet  aan  Heer  Gbbahd  van  dbb  Nisse  ,  Gecom- 
miteerde  ter  Generaliteit  wegens  Zeeland  ,  te  'sGravenhage,  die  altoo 
de  eerste  Heer  was  van  de  Hervormde  Godsdienst.     Deae  fleer  liet  by 
tyn  overlyden,  in  1669,  eene  dochter  na,  Cobnblia  van  dbb  Nissa,  vrouwe 
van  Ifissêf  Zaahslao  ent.  ,  die  eerst  getrouwd  is  geweest  met  Johan 
Hotssbn  ,  Heer  vam  Kattendijke ,  uit  welk  ouwel  yk  tyn  gesproten  Joban 
Hibbont hos  H mr ss en  ,  Heer  «ais  Fotmeer ,  Zaahlao  enz, ,  Mabia  Sosanna. 
Hotssbn  .  vrouwe  van  Kattendijke ,  en  Goanblia  Claba  Hivssen  ,  vrouwe 
•ais  St.  Phüipilond;    weduwe  geworden  tynde  ,    hertrouwde  ijj   met 
Mr.  Antbont  db  Hutbbbt  ,    Heer    van  Kruiningcn  ,    waarbij    zij    eene 
dochter  heeft    gehad   Wilnelbiwa  Albbbtina  db    Uoybebt,   vrouwe  van 
St.  Pictersdammc  ,  die  jong  en  kinderloos  gestorven  i*. 


6  ZAA. 

Na  het  overlyden  van  Mr.    Awmoeit  db  Uomif ,  in  1Ö&1 ,  verviel 
ds  hecrltykheid  op  Jobab  Hibbobtbus  Hbyssbb ,  voornoemd  ,  die  echter 
zijne  beide  bovengemelde  zusters  daarin  ook  aandoel  gaf*    Het  is  daarin 
dal  de  oorzaak  van  de  splitsing  on  verdeeling  der  heerlijkheid  Ie  toeken 
is.     In  1720  werd  sy  verheven  op  vrouwe  JtAmreni  Mabobieta  Hbtssbr  , 
üravinne  oon  F  Mor  f  en  fPartenslebenem. ,  vervolgens,  den  2  Deeem- 
ber  1724 ,  op  Albiahoib  Jobab  Hibbobtbus  Hutssbb  ,  Heer  eau  Katten* 
dijkê  «is. ,  die  trouwde  met  vrouwe  Aiwa  Hobobomb  $  waarna  bun  oudste 
Zoon  JoiAfi    Hiiaoavaus    Huisssa  ,  in   1764  ,  met  de  heeriyknetd  van 
Zaabsias  verlfyd  werd.     Ten  jare  1777  werd  sjj  bezeten  door  Mr.  Jobar 
Gbimblbos  Scbobbb  ,    Mr.  Whui  Babtbocobbüs   va*   bbb  Sabvbbbvba, 
Willbb  Jacob  Fbiobbik  Babor  var  Dovtv ,  Jab  Bijlzvbx©  ,  Vrouwe  Wu- 
bblbira  Ebjbibiss  ,    weduwe    van  den   Kolonel  Nigolaas  vab  Ybsbisybib 
en  door  Vrouwe  Abba1  Hbksboiub  voor  haven  oudsten  soon  Jobab  Hulbav 
rybbs  Hotssbb.     Thans  (1849)  worden  de  eigendommen  der  heeriyk- 
heid  Zaabslao,  bezeten  door  de  erven  van  Mr.  Cobbbu»  Gbbmt  .  Bulb- 
vbu>,  oud  Burgemeester  der  stad  Middelburg ,  voor  een  xctdc  ;  —  J.W. 
Baboh  Hoyssbb    vab  Katybrbubb,  te  *sGravenhage  voor  oen  aasde;  de 
kinderen  van  wQlen  Mr.  Alsxarbbb  Jbjmsu  Baron  vab  Dop»,  in  leven 
Burgemeester  vao  Zterikzeê,  voor  één  sesde:  —Mevrouw  de  douaniers 
Jab  Hbb9bul  Scbobbb  ,  geboren  Scbobbb  ,  te  Middelburg ,  bet  vruchtge- 
bruik van  drie  tiende ,  waarvan  den  blooteo  eigendom  teekonit  aan  Jhr. 
Mr.  Jacob  Gvuibumjs  Scbobbb  ,    Raadsheer  in  het  Hof  van  Zeelaad  te 
Middelburg)  voor  een  tiende;  Jonkvrouw  Abba  Scbobbb  ,  te  Middelburg, 
voor  een  tiende  en  vrouwe  Pbtbobbiaa  Scaeaaa ,  ecbigeaoeU  van  Mr. 
Jobab  Abbiaab  Bidder  vab  bbb  Hnn  een  Duyvendybe ,  Minister  vaa  staat, 
te  V  Qravenkage,  voor  een  tiende ;  —  de  kinderen  ton  den  Heer  Fbabcbis 
Pibvbb  Ebbbbms  ,  in  leven  Ontvanger  te  CeJijnsplmat  f  voor  oea  tiende 
en  de  erfgenamen  van  den  Heer  Wiujbb  Mabibbs  vab  as*  Sabwbwvbi.  , 
te  Dordrecht  f  voor  het  resterende  tiende. 

Het  d.  Zaawlao  ligt  6  u.  Z.  van  Goea,,  2±  iu  N.  W.  van  Buist,  1{  u. 
N.  N.  O.  van  Axel.  Het  is  na  de  herdgking  van  den  Zaamslag-polder , 
in  de  helft  dor  aevenliende  eeuw  ,  gesticht  t  nagenoeg  ter  solider  plaatse , 
waar  het  voormalige  dorp  van  dien  naam  («ie  het  vorige  art.)  ge- 
staan bad.  De  gevoelens  omtrent  .don  naamsoorsprong  z{jn  verdeeld. 
De  eigenlyke  naam  sonde ,  volgens  sommigen  ,  zijn  Zalbslao  ,  naar  de 
menigte  talm,  welke  hier  vroeger  gevangen  werd.  De  Belgen  noemen 
dit  dorp  sedert  onheugelijke  tyden  Zwaiowslao  ,  trouwens  in  het  wapen 
van  Z  aamslag  behoorden  eigeoujk  drie  zwaluwen  te  staan ,  doch  onge- 
lukkig heeft  de  teekenaar  die  soo  ellendig  afgebeeld ,  dat  de  Haoge  Raad 
van  Adel ,  die ,  bij  het  afgegeven  van  bet  wapendiplema ,  voor  wevers- 
spoelen heeft  aangooien.  Anderen  meenen  ,  dat  dexe  gem.  baren  naam 
soude  verkregen  hebben  van  vereenigen  (aamitnmeegen  of  smwcwtsaaa)  van 
verscheidene  voormalige  poiders  onder  eene  bedfyking.  Het  laatste  keest 
ons  bot  aannemelijkste  voor. 

Na  verloop  van  twee  eeuwen  is  dit  dorp ,  door  syaen  regtfmaiigen 
aanleg  en  fraaiheid  een  der  voornaamste  seeuwsebe  dorpen  geworden. 
De  huisen  van  het  dorp  omgeven  een  ruim  vierkant  plein  met  hoog 
geboomte  beplant ,  in  welks  midden  het  kerkgebouw  der  Hervormden , 
op  een  vierkant  ommuurd  kerkhof,  staat,  dat  vroeger  tot  begraafplaats 
diende.  Ook  bestaan  er  nog  cenige  achterbuurten ,  terwyt  vier  regte 
wegen,  noord-,  oost-,  zuid-  en  westwaarts  op  de  kom  van  het  dorp  aao- 
loopen.  In  het  dorp  staan  158  h.,  bewoond  door  192  huisgezinnen  , 
uil  makende   eene  bevolking  van   niiiu  870  stelen. 


ZA  A.  7 

De  Hervormde  kerk  is  een  vierkant  gebouw,  met  een  puntf*  toe- 
loopend  dak,  waarop  een  koepeltorentje,  met  klok  en  vurwerk  staat, 
dat  door  een  peervormig  spitsje  gedekt  is.  Aanvankelijk  bediende 
deae  geanecnie  sich  v oor  bare  godsdienstoefening  Tan  eene  bargerwo- 
oiog  aan  de  noordzijde  van  bet  dorp,  daarna  ?aa  eene  later  vernietigde 
brouwerij,  en  toen  ookdit  gebeuw  ,  door  den  aanwas  ?an  da  jent.  voof 
de  openbare  samenkomsten  ongeschikt  werd ,  beraamde  men  de  noo- 
dtge  middelen  lot  bet  stichten  van  het  tegenwoordig  kerkgebouw  ,  het- 
welk den  87  Jan.  16*8  lot  do  godsdienstoefening  werd  mgewyd.  Dit 
vrèj  ruême  en  allezias  geschikte  bedehuis  heeft  uitwendig  nog  arena 
veranderingen  ondergaan,  maar  is  naar  bat  inwendige  van  lijn  tot 
tyd  ,  en  vooral  in  1848  on  1843  ,  door  da  onbekrempene  milddadig- 
heid van  den  lieer  Cewatus  Hevtsta  ,  end  onderwater  dezer  gemeente  9 
aanmerkeltyk  verfraaid  en  verbeterd»  In  1816  vereerde  de  Heer  Msttm 
Jacosw*  Oeaaa,  ingezeten  der  gemeente/  aan  deie  fcork  eeit  orgel, 
hetwelk  den  8  Hoi  van  dat  jaar  voor  het  eerst  ty)  da  Open  bare  gods- 
dienst gebruikt  werd.  Ook  vindt  men  daarin  twee  koperen  kent- 
kroonen  ,  waarvan  da  grootste  in  1089  tan  geschenke  h  gageten  door 
Piavia  ÜAismm ,  mede  aan  inwoner  tan  Zaabslao.  De  netta  consi- 
storiekamer paalt  asm  de  oosltijde  van  het  kerkgebouw,  terwijl  aan 
da  noordstyde  hot  geraamte  bewaard  wordt  van  eenen  noordkiper, 
walka  dan  1»  Angnstns  1797  in  het  Hellegat  gevangen  Werd. 

De  benoodigdheden  tot  eeno  pkegUgo  bediening  der  bondsegefeit ,  wor- 
den schaar*  in  eene  darpsgemeantc  soa  fraai  alt  hief  aeugetrofen. 
Reeds  sedert  lang  is  da  gemeente  in  bat  bezk  van  tiet  Bitteren  Atond- 
maalsbeker»,  waarvan  twee,  een  geschenk  van  den  toenmalige*  Am- 
bachtsheer  Aattost  as  Hataaat ,  den  9  Janwar(|  MT8  voor  het  eerst  ge- 
hnaikt  warden  *  atyndo  tan  dan  oorsprong  dar  beide  andere  nfets  met 
sekerheid  bekend  ,  dan  alleen  dat  se  in  1798  reeds  aanwezig  waren. 
Het  overige ,  namelijk  schotels ,  kannen  en  hot  doopbekken  was  tan  tin  , 
tot  dat  de  reeds  genoemde  Haar  Coasesis  Hatssfea ,  sntkv  met  sferiyk 
zilverwerk  verwisselde.  Op  dan  84  Sept-  1849 ,  eenen  voor  hem  btj- 
sonder  hengeltiken  dag ,  vereerde  hy  aan  dexe  gemeente  een  fraai  th% 
veren  doopbekken  met.  prachtig  deksel,  hetwelk  op  een  nmhoftyhonteo 
pedonetal  geplaatst ,  den  volgenden  Zondag  tan  diezelfde  maand  aan 
da  bediening  des  H.  Watetwoops  nlegtig  werd  toegewyd  •  terwyi ,  na  s0n 
otorlyden  op  den  14  Maart  1844  i  volgens  tynan  uitersten  wil ,  eene 
som  werd  avtgereikt  voor  drie  zilveren  schotels,  eene  sierlijke  wtynkan  en 
een  nieuw  tafelkleed ,  hetwelk  te  samen,  by  de  viering  des  H.  Avond- 
niaals ,  op  den  7  Joly  daaraanvolgende  voor  bat  eerst  m  gebruik  fs  ge- 
steld» En  om  na  al  dia  milde  gillen  geheel  tot  vel  ledigheid  te  brengen  , 
voegde  sfjne  nagslatene  snater  Jajsa  Cowssiu  Hotte**,  wednwe  Flosis 
Ntesea  i  in  1846 >  daarby  nog  eenen  nieuwen  seer  fraayen  armstoel , 
ten  gebrntke  tan  den  predikant  aan  do  Avondmaalstafel,  en  een  keu- 
rig bewerkt  silveron  doopwaterkaunetie ,  welke  laatstgenoemde  gift,  op 
den  8  Noveaaber  tan  dat  jaar ,  tot  het  gebmik  plegtig  werd  iogewtyd. 

Da  pastorij  of  predikantswoning  staat  aan  den  noordeiyken  ingang 
van  bat  dorp.     Zy  is  in  1899  voor  rekening  dar  gemeente  gebouwd. 

Hat  bedehuis  der  Chris teiyk- Afgescheidenen  t  in  eene  achterstraat 
staande ,  was  oorsprenketyk  eene  schuur ,  welke  tot  godsdienstig  ge* 
broik  tngerigt ,  als  zoodanig  den  90  Jeny  1844  is  ingewyd. 

De  dorpscheol  is  mede  een  nieuw  gebouw  in  de  VttrHmat,  waar- 
van de  eerste  steen  gelegd  is  den  90  September  1830.  Zy  wordt  ge- 
middeld bezocht  door  180  leerlingen. 


8  Z  A  A. 

.  De  nieuwe  begraafplaats  is  aangelegd  teo  Zuiden  van  de  fetrsfraaf , 
ongeveer  5  min.  beoosten  hei  dorp  ,  en  den  1  Jun(j  1829  ten  gebruike 
"geopend. 

OnmiddcUyk  aan  de  suidoostzyde  van  bet  dorp,  staat  eene helstede, 
welke  den  naam  draagt  van  Tor  en  hoeve,  naar  den  Toreoberg, 
waarvan  nog  een  gedeelte  achter  de  woning  over  is.  Op  dexe  hoogte 
stond  vroeger  een  toren  en  in  de  nabyheid  een  sterk  kasteel,  het- 
welk aan  de  Salmoniërs  tot  eene  legerplaats  heeft  verstrekt.  In  1385 
liet  de  Heer  tas  Bobsssls,  het  met  iware  en  teer  uitgebreide  bol- 
werken versterken  ,  zoo  als  vóór  eenige  jaren  aan  de  grachten ,  fon- 
damenten en  palen  ,  waar  de  brug  gelegen  heeft ,  om  binnen  het  kas- 
teel te  komen ,  nog  te  tien  was ,  en  voorzag  het  van  veel  krijgsvolk. 
In  1482  werd  bet,  tijdens  de. toen  plaats  nebbende  onlusten,  onder 
Filips,  Hertog  «•*  Bourgtmiië ,  teer  beschadigd  f  tot  dat  het  in  1586, 
toen  Prins  Maoaits  deze  landstreek  onder  water  zette,  sjjne  slooping 
naby  was.  Althans  by  het  herdyken  en  droogmaken  van  dit  oord , 
in  1649,  was  van  het  kasteel  niets  anders  overgebleven  dan  de  toren, 
staande  op  de  reeds  genoemde  boogie.  Dese  toren ,  met  eene  menigte 
geschntgaten  en  andere  openingen ,  tot  afwering  van  den  vyand  ,  voor- 
tien ,  had  eene  vierkante  gedaante  ,  zeer  zware  muren  en  eenen  omtrek 
van  meer  dan  80  voeten  (ongeveer  90  Ned.  el!.).  Door  zyne  hoogte 
was  hy  aan  het  havenhoofd  te  Vlissingen  zigtbaar.  Het  benedenste 
gedeelte  had  tot  gevangenis  gediend  ,  waarvan  nog  sware  ketenen  aan- 
wezig waren ,  aan  den  grond  vastgehecht ;  by  het  afbreken  van  den 
toren ,  op  het  einde  der  zeventiende  eeuw  ,  heeft  men  onderscheidene 
doodsbeenderen  ge  vooden. 

Een  stuk  lands ,  hetwelk  nog  den  naam  draagt  van  de  Groote  en 
Kleine  Tempel  (zie dat  art.),  wyst  door zyne  hoogten  de  plaats  aan 
waar  het  kasteel  gestaan  heeft ,  hetwelk  door  Prins  Maueits,  in  1586, 
op  de  Spanjaarden  veroverd  en  daarna  onder  den  vloed  bedolven  werd. 
Qy  bet  opgraven  beeft  men  onderaardsche  kelders  ontdekt  en  aldaar 
muntspecien  gevonden ,  hetwelk  soms  nog  plaats  heeft  by  het  ploegen  , 
en  waaruit  de  oudheid  van  het  gebouw  gebleken  is.  Trouwens  hier 
bestond  vroeger  eene  commanderie  van  de  Malt bezer- Ridders ,  hetwelk 
oorspronkelijk  eene  preceptorie  van  de  Tempelheeren  was ,  synde  de 
landerijen,  ter  opbouwing  vanden  zoogenaamden  Heiligen  Tempel  van 
Zaahslag,  in  1282,  gegevendoor  Heer  Geaaid  vah  dbaMablatbde,  Ridder. 
.  De  kermis  te  Zaahslag  valt  in  ter  helft  van  de  maand  Juiy  en 
duurt  drie  dagen. 

Zaamsxag  is  de  geboorteplaats  van  den  Godgeleerde  Jora  vah 
Middblbovei ,  geb.  in  1685  f  in  1770  als  Emeritus  Predikant  van  Axel . 
alsmede  van  de  vermaarde  gebroeders  Jas  va  Watbe  geb.  in  1752 , 
overleden  als  Predikant  te,  Wetncldinge  in  Zuid- Beveland ,  Hbbmik  Cnais- 
tiaah  te  Water,  geb.  in  1754,  overleden  op  de  kust  van  Guinea , 
te  St.  George  Del  Mina,  waar  hy  eenen  aansieniyken  post  bekleedde ; 
Jacobds  Cobrelius  va  Watba,  geb.  in  1742,  die  by  den  Raadpensionaris 
van  Zeeland  te  Middelburg  werkzaam  was  j  Joba  Willes  te  Watba,  geb. 
den  280ct.  1740,  welke  laatste  boven  allen  heeft  uitgemunt  als  Godge- 
leerde en  Geschiedschrijver.  Hij  overleed  den  19  October  1822  als 
llooglceraar  in  de  Godgeleerdheid  en  kerkelykc  geschiedenissen  aan  's  lands 
lloogcschool  Ie  Leyden.  Hun  jongste  broeder  uit  halve  bedde  Willes  te 
Water  ,  mede  een  vermaard  godgeleerde,  umi  in  1757  te  Axel  geboren 
en  overleed  den  14  December  1831  tcLeyden  als  Inspecteur  vau  %  LautK 
gebeniGceerde  Studenten  aan  de   llüogoscliool  aldaar. 


ZA  A.  9 

Hel  tegenwoordige  dorp  Zaamlao  is  meermalen  door  brand  geleuterd. 
Zoo  werden ,  den  x9  Juny  1714  ,  16  huizen  en  eenige  schuurtjes ,  of 
nagenoeg  eeno  geheele  achterstraat ,  in  drie  uren  tyde ,  aan  kolen 
gelegd.  Den  6  October  1754,  op  Zondag  onder  kerktyd  ,  brand- 
den drie  huizen  en  eena  korentchuur  af  in  de  Nemensche  straat. 
Den  28  Augustus  1784  werd  cene  wagenmakery  door  brand  geheel 
vernield  en  juist  85  jaren  later  ,  den  $8  Augustus  1839  ,  trof  haar 
dit  zelfde  lot ,  terwtyl  ook  nog  meermalen  ,  zoo  door  onvoorzifftiffbeid  , 
als  door  bet  onweder ,  meer  of  min  geladcne  korenschuren  op  hofsteden 
in  dete  gein.  eene  prooi  der  vlammen  geworden  i^n. 

Het  wapen  van  Zaamslao  bestaat  in  een  schild  van  zilver,  met  zes 
gekruiste  weversspoelen  van  goud. 

Z AAMSLAG  (WEST),  voorm.  pold.  in  Staats  Vlaanderen  ,  in  Axt- 
Ur- Ambacht,  prov.  Zeeland,  in  het  voorm.  eil.  Zaanulaa.  Deze  pold. 
is  ,  even  als  het  geheele  eil.,  in  het  laatst  der  zestiende  eeuw  onder- 
gefloeid ;  wel  werd  in  1610  octrooi  verleend  tot  het  beverseben  van 
dezen  en  andere  polders.,  doch  er  kwam  niets  van  ,  vóór  dat  in  1648 
de  vrede  gesloten  en  den  12  December  van  dat  jaar  van  nieuws  oc- 
trooi verleend  was.  Toen  werd  nogtbans  ter  naanwernood  de  helft  van 
Wut-Zaabilao  herdij  kt  en  dit  maakt  een  gedeelte  van  den  tegenweor- 
digen  ZAAasiAe-rouin  uit. 

,  Z AAMSLAG-POLDER  (DE),  pold.  in  Staats- Vlaanderen,  in  Ax*~ 
Ier- Ambacht ,  prov.  Zeeland y  air.  Go€$ ,  kant.  Axel,  distr.  tiulst, 
gem.  Zaamslag;  palende  N.  aan  den  Kreeke-polder ,  den  Margaretha- 
polder,  en  -den  nieuw -O tbene- polder ,  W.  aan  den  nieuw- Kglan  tier- 
polder ,  den  Spark-polder ,  den  Triniteit-polder ,  den  Zuid-polder ,  den 
Kats-potder ,  en  den  SerKppens-po(4*r ,  Z.  aan  den  oud-Eglaotier-polder 
den  Visschers-polder ,  den  GappeUe-poKder ,  en  den  pold.  Beoosten- 
Bhj-bcnoorden  en  O.  aan  den  Groote-Huysseas-polder ,  aan  den  Aan- 
en-Geaderdyke-polder ,  aan  den  Catbarina-polder  en  aan  de  nog  dra- 
vende Schorren  van  bet  Hellegat. 

,  Oorspronkelijk  maakte  -  bet  meerendeet  der  gronden  van  dezen  pol- 
der een  afzonderlek  eilind  uit  (zie  het  art.  Zaajulag  eil.). 

De  ZAAasLAO-PoLosm  heeft  eene  kadastrale  uitgestrektheid  van  1769 
band.  16  v.  r.  10  v.  eil.  en  eene  schotbare  grootte  van  1150  bund. 
34  v.  r.  56  v.  eil.  Hfy  bevat,  behalve  het  dorp  Zaamslag,  het 
gehucht  O  t  bene  of  Noten  ,  de  b.  het  Zaamslagscbo-veer ,  een 
gedeelte  van  net  geb. .  het  Spui  alsmede  van  de  buurt  Reuzen- 
hoek,   mitsgaders  50  boerenbofsteden  en  55  bfyzondere  woningen. 

Deze  pold.  watert  uit,  door  de  Othensche  kreek  ,  op  bet  nieuw  Oos- 
telijke Stroomkanaal  tot  afvoer  van  de  Belgische  en  andere  polder-wa- 
teren ,  en  bet  bestuur  is  in  banden  van  eenen  DQkgraaf ,  twee  Ge- 
zworenen en  eenen  Ontvanger-Griffier. 

ZAAMSLAGSGUE-VEER  (HET),  b.  in Staatt- Vlaanderen ,  in  Axe- 
Ur- Ambacht ,  prov.  Zeeland,  arr.  en  6  u.  Z.  van  Goes,  kant.  en 
IJ  u.  N.  N.  O.  van  Axel,  distr.  en  ruim  2  u.  N.  W.  van  Unlst , 
gem.   en  bijna  {  u.  O.  van  Zmaenslaa. 

Deze  b.  bevat  88  h.,  welke -meerendetlt  op  en  overigens  onderden 
Oosteüjken  dyk  van  den  Zaamslag-polder  gebouwd  zijn ,  bewoond 
doer  150  zielen.  Vroeger  bestond  nier  gelegenheid,  om  over  het 
Hellegat  overgezet  te  worden  op  Steppeldyk ,  in  het  Land-van-HuIst  « 
en  voeren  van  dcie  buurt  onderscheidene  ruarktschuiten  op  Holland  , 
doch  sedert  het  opkijken  van  het  vaarwater ,  en  vooral ,  na  de  be- 
dijk ing    van    een    gedeelte  van  het  Hellegat ,    onder  den    naam    van 


10  ZAA. 

(ktbarina-pelder ,  io  den  winter  ? en  1845—1846 ,  i»  de  vaart  bier 
geheel  vervallen  f  toodat  de  ge».  Zaamslag  na  goene  andere  gemeen- 
schep te  water  beeft  dan  aan  do  b.  de  Poonhaven  (tie  dal  art.)*  een> 
half  uur  beneorden  bei  Zaamslagsehe-vecr ,  aan  bei  Ueilegat  gelegen. 

ZAAN  (DE),  riv.  in  Kenmtwurlaud ,  prov.  19  oord- Holland,  die, 
even  benoemden  Koollendam  bare  wateren  nit  de  Spijkêrhmr  en  Markt" 
*Uêt  ontvangt  en ,  in  eene  kronkelende  tuideiyke  rigiing,  lange  de 
dorpen  KnoUendam ,  Wennervoor ,  Zaandyk,  Koog  en  Westsaan  naar 
de  stad  Zaandam  vloeit ,  waar  ety  sich  doer  drie  sluiten  io  de  Voortaan 
en  eindeiyk  in  bei  IJ  onilati. 

Br  s(jn  er  die  meenen  dai  men  den  naam  deaer  rivier  moet  afleiden 
van  tand:  ab  i^jndc  de  namen  der  plaatsen  aan  daten  atroom  gele- 
gen oudtyds  niet  Zanen  ,  Ooetianen  es  Westzaan ,  maar  Zaanden 
Oosttaanden  en  Weataaanden  geschreven;  ay  vragen  wat  onderscheid 
ie  er  tusseben  Zmanda  en  Zandt?  Te  meer,  daar  de  buislieden  op 
sommige  plaatsen ,  daar  men  wat  op  s\jn  boers ,  of  oud  Hollandsen 
spreekt,  nog  tegenwoordig  neggen,  taant  of  nemten  kaant  of  Anaal, 
in  plaats  van  tand  en  kond.  Men  beeft  hier  omtrent  ook  bei  oud 
Hollandscb  stopwoord  je  taan ,  in  de  beteekenie  van  snel  of  terstond , 
in  bedeoken  genomen ,  als  betrekking  hebbende  op  den  snellen  vloed 
van  deten  stroom  in  voorgaanden  ttyd.  Maar  mees  tcbynt  aanneme- 
lyker ,  dan  dat  dene  siroem  s^nen  naam  ontving  van  een  nageregt , 
dai  men  mam  noemde ,  en  van  room  gemaaki ,  als  eene  lekkcray  van 
die  landstreek ,  aan  vrienden  en  vreemden  gewoon  was  voor  ia  teilen , 
tynde  alle  do  Undcryen  langt  ai  Zaan  van  onds  naar  veo-  on  daardoor 
meikryk. 

Dan  even  ab  men  verschil!  over  den  naacneoorsprong  van  deaen 
siroem  ,  even  too  is  men  het  ook  oneens  over  de  plaats,  van  waar  man 
tljnen  'oorsprong  mest  aoeken.  Men  vindt  er ,  die  willen ,  dat  sff 
een  tak  van  den  Eyn  was,  die  bej  Oosirnm,  of  bei  kasteel  Roem- 
bnrg,  uil  den  Ryn  uitvloeide,  langs  de  beeaiykneid  Alkemado^  tol 
voorby  bei  node  dorp  Sasseaheim,  Liese,  üttlegom,  Heemstede , 
door  bel  Nieuwerkerkerlaod  ,  en  voorts  naar  Polanen ,  van  daar  langt 
bet  oude  dorp  Zaanden  en  hel  Wormorland ,  toi  aan  de  heertykhcid 
de  Schermer ,  en ,  tosseben  de  vreonlanden  doorgegaan  tyndo ,  als  by 
Zenegeest  bevochtigd  had ,  by  Potten  in  de  tee  stortte  $  too  dai  de  sche- 
pen ,  langs  dete  uit  water  ing ,  toi  in  den  Eyn ,  en  van  daar  toi  aan 
de  tee  varen  konden,  om  hunnen  handel  te  draven.  Dan  dit  al- 
les steunt  op  losse  gissingen ,  en  eenige  verbalen  en  overleveringen , 
die  men  daartoe  by  brengt ,  alt ,  ondier  anderen ,  dai  de  Noorman- 
nen ,  door  deten  mond  dat  Ryne ,  in  Kennemerlaad  tonden  gekomen 
sgn ,  nadat  de  Ryninond  bij  Katwijk  gestopt  wat.  Dai  Wuvaiae* 
en  WiLUtaoaaos ,  als  mede  St.  Uesola  ,  mei  haar  elf  dnnend  maagden 
ia  deaer  plaaise  aangekomen  tonden  tgn.  Sn  hetgeen  men  bet  meeste 
doet  wegen  dei  er  benoorden  Alkmaar  nog  eene  streek  lands  geven» 
dan  wordt ,  die  men  Zanegeeet  noemt ,  waarecbyalyk ,  omdat  er  de 
Zaai  eertyds  by  benen  liep.  Men  doei  waarschyniyk  best  mei  da 
Zaaa  oorspronkeiyk  te  bepalen  binnen  de  enge  perken ,  die  sty  tegen 
woordig  nog  beeft,  nfnde  dnt  voortgekomen  nit  de  duinen  en  meren 
omtrent  Alkmaar,  waarvan  bei  overtollige  water  hierdoor  uitgestort 
•werd  in  bet  IJ.  Later  echter  mei  de  Kinheiro  tamengevloeid  tynde, 
kan  sy  daarmede  by  Petten  tich  in  Zee  hebben  gestort  (1). 


O)    Men  zie  eerder  hierover  het  art.  Kiahbim 


ÏAA.  11 

Aan  den  mond  van  de  Zaar  ,  niei  verre  van  hel  U ,'  lag  van 
ouds  bel  dorp  Zaandca ,  dat  hd  bei  Oosten  Obstsaandcn ,  en  aan  bet 
Westen  Westsaanden  bad  ,  waaruit  f ervolgens ,  Zaandam  ,  Koog , 
Zaandjjk ,  Wormerveer  en  West-Kno Hernia  ra ,  langs  de  Zaan ,  i(jn 
voorlgekoinen.  De  rivier  beeft  doorgaans  eene  wijdlo  tan  30  ioi  50 
roeden  ,  ofschoon  er  plaatsen  in  get onden  worden  ,  daar  z\j  maar  20 
en  24  reeden  v#yd  is ,  en  dan  weer  andere  daar  de  wydte ,  tieh  tot 
50  en  selfs  65  Hondsbosscbe  roeden  uitbreidt  5  sij  strekt  sicb  thans 
uit ,  van  de  bedykte  Starremeer ,  even  benoorden  Knollendam ,  tot  aan 
het  IJ ,  ter  lengte  van  ruim  5*00  Bynlaadscbe  roeden  (12,053  ell.) 
tonder  de  menigvuldige  bogten,,  die  er  in  sjjn ,  te  rekenen.' 

ZAAN  (DE)  of  wit  Zaai  ,  naam-,  welken  men  in  het  begin  der  aas- 
tiende  eeuw  gaf  aan  da  b.,  waaruit  later  bet  d.  WoauavBaa ,  in  het  balj. 


van  BUri*,  prov.  N  oord- Holland  y  is  voortgekomen.    Zie  Weaaiavaia. 

ZAAN  (DB  ACHTER-) ,  water ,  prov.  Noord- Holland.  Zie  bet  vol- 
gende art. 

ZAAN  (Dfi  BINNEN-)  of  nt  Acavaa-ZAAa ,  water,  prov.  Noord- Hol- 
land, liet  is  dat  gedeelte  van  de  riv.  de  Zaan,  prov.  Noord-Holland , 
hetwelk  van  haren  oorspong  naar  de  stad  Zaandam  loopt. 

ZAAN  (0E  BUITEN-)  of  ai  Vooa-Znn,  water ,  prov.  Noord-Hal- 
land.  Het  is  dat  gedeelte  van  de  riv.  da  Zoo»,  hetwelk  van  Zaan- 
dam naar  het  IJ  loopt. 

ZAAN  (OOST-I  d.t  tn  Komnem  triand ,  prov.  Voord- Holland.  Zie 
Oostsaan. 

ZAAN  (DE  VOOR-),  water,  prov.  If oord- Hollend.  Zie  Bsivae- 
Zaa*  (Da). 

ZAAN  (WEST-),  d.  in  bat  balj.  van  Bloü,  prov.  Noord- Holland. 
Zie  WtSTXAAü. 

ZAANDAM,  kast.,  prov.  N oord-H oUand ,  ar r.  Haarlem  ,  palende 
W .  en  N.  aan  bet  kant.  Beverwtyk ,  (X  aan  bat  kant.  Parmerendc 
Z.  aan  het  IJ. 

Dit  kant.  bestaat  uit  de  6  volgende  gen*.:  Zaandam,  Koeg-aan-dc- 
Zaan,  Wormerveer,  Oostsaan,  Wcstsaan  en  Zaandtyk. 
Het  beslaat,  volgens  bet  kadaster,  eene  oppervlakte  van  5992  band. 
80  v.  r.  45  ▼.  ell.,  waaronder  3755  baad.  29  v.  r.  92  v.  dl.,  be- 
lastbaar  land  j  telt  2969  h.,  bewoond  door  4007  buisgea.,  uitmakende 
eene  bevolking  van  21,700  inw.,  die  meest  in  bet  tebriekwesen  hun 
bestaan  vinden ,  tellende  men  ar  1  leerleeyery ,  2  lijnbanen ,  9  styf- 
sdmakerHen  ,  1  Hjmfebriek  ,  2  oüedikkoker^en  ,  5  paientoUefabryken , 
1  sobeepsbescbvitbakkery  ,  1  boekdrokkarij ,  1  metaalgieter^ ,  1  blaaaw- 
selmakerO  ,  2  smearsmeltarQan  en  2  barearoakaryen  ,  agnde  fabryken , 
om  de  sakken  ,    ten  dienste  van  da  olieslager^  ,  met  baar  te   belag- 

rn  j  voorts  101  houtsaag-,  98  olie-,  21  papier-,  21  verf-,  1  loodwit-, 
snuif-,  46  pel-,  4  slfyp-,  1  tras»,  1  cement-,  3  schulp-,  1  schulp- 
sand-,  1  mosterd-,  1  chocolade-  en  7  koornmolans. 

ZAANDAM,  kerk.  ring.,  prov.  Noord-Holland,  klats,  van  Haar- 
lem ;  bevattende  da  volgende  15  gem«:  Assan delft,  Jisp,  Knol- 
Ie  ndam-  en  -Marken  -Bi  noen,  Koog- aan -da  «Zaan,  Krom- 
menie, Kromme  niedtyk  ,Oeetiaan,Oostiaandam,  West- 
man  ,  Westiaandam,  Worm  er,  Wormerveer,  eaZaandQk. 
Men  heeft  er  13  kerken  ,  waarin  de  dienst  gedaan  wordt  door  veertien 
Predikanten  ,  en  telt  er  25,500  tielen ,  onder  welke  7200  Ledematen. 

ZAANDAM  ,  grm.,  gcdeelteiyk  in  het  balj.  van  Bloit,  gedceiteiyk  'm 
Keunemer  land  t  prov.  Noord-Holland ,  arr.  Haarlem ,  kant.  Zaandam 


12  ZAA. 

(9  m.   k.,    7  s.  d.)  j  palende   N.  aan  de  gem.   Koog -aan -de-Zaan    eit 
Wormer,  O.  aan  Oostzaan ,  Z.  aan  het  IJ,  W.  aan   Wes  traan. 

Deie  gem.  bevat  de  ft.  Zaardah,  bel  d.  bet  Kalf,  benevens  de 
eilandjes  de  Hoorn  en  de  Waard;  beslaat,  volgens  bet  kadaster, 
eene  oppervlakte  van  1983  bund.  27  v.  r.  6  v  ell.,  waaronder  1835  bund. 
39  v.  r.  SI  v.  ell.  belastbaar  land,  en  telt  1562  h.,  bewoond  door 
2408  huisgex.,  uitmakende  eene  bevolking  van  11,200  inw.,  die  hoofd- 
zakelijk htm  bestaan  vinden  in  eenen  uitgebreiden  handel  in  hout  en 
in  onderscheidene  molens  en  fabrijken. 

Ten  dienste  van  den  graan-  en  aaad handel  heeft  men  er  vele  pak- 
huizen. Veel  gerst  wordt  er  gebroken  op  34  pelmolens,  nog  meer 
zijn  de  oliezaden  ,  die  er  gebroken  worden  door  Q0  oliemolens.  De 
iionthandel  in  het  groot  en  klein  is  hier  van  eene  wgde  uitgestrekt- 
heid ,  zoo  voor  den  scheepsbouw  ,  als  om  82  saagmolens  aan  den  gang 
te  houden.  Voorts  zijn  er  9  verfbout-,  1  wit  papier-,  2  snuif-,  1  mos- 
terd en  3  korenmolens;  verders  2  lijnbanen .  5  slijfselfabriekcn ,  1  lijmfa- 
briek,  1  oliedikkokerij ,  2  patentoliefabrieken ,  1  scheepsbeschtiilbakkerij, 
1  melaalgielerij  ,.  1  harcnuiakery  en  1  boekdruk kerij.  De  zeevaart  was 
hier  vroeger  in  haar  vollen  bloei.  Behalve  de  schepen,  die  van  hier, 
naar  Oost,  West,  Zuid  en  Noord,  ter  koopvaardy  werden  uitgerust, 
zonden  de  ingezetenen  jaariyks  een  goed  aantal  schepen  ter  vissebcry 
naar  Groenland  en  de  straat  Davis.  Vele  andere  weirden  er  ten  dien 
einde  en  ter  koopvaardy  door  de  timmerlieden  aan  ingezetenen  van 
andere  plaatsen  vervragt.  Thans  behooren  hier  slechts  4  zeesche- 
pen thuis. 

Ook  vond  men  er  vroeger  onderscheidene  scheepstimmerwerveo  ,  doch 
thans  is  deze  tak  van  nijverheid  van  hier  naar  elders  verplaatst  j  zoo- 
dat  men  er  nog  wel  elf  zoogenaamde  hellingen  tot  het  maken  van  kleine 
vaartuigen,  maar  geene  eigenlyke  scbeepstimmerwerven  meer  vindt. 
De  scheepsbouw  verschafte  hier  ook  werk  aan  eenige  lij  o  banen  en 
de  uitrustingen  ter  zee  leverden  hier  altoos  bezigheid  en  gewoel ,  voor- 
naamiyk  in  het  voor-  en  najaar ,  dewyl  hier  vele  schenen  van  elders 
.voor  Groenland  eu  Straat-Davis  werden  opgelegd ,  die  in  het  voorjaar 
weder  in  gereedheid  werden  gebragt ,  en  in  het  najaar  hunne  ladingen 
aanvoerden  om  het  spek  tot  traan  te  kooken  en  de  walvischbaarden 
van  de  onreinheden  te  zuiveren. 

De  Hervormden  die  er  6700  in  getal  syn  ,  onder  welke  ongeveer 
2800  ledematen  ,  maken  de  gem.  van  Oostzaandam  en  Iregt- 
zaandam  njt ,  welke  in  deze  burger l.  gem.  ieder  eene  kerk  hebben. 
De  Doopsgez,  van  welke  men  er  1130  telt,  onder  welke  760  Lede- 
maten ,  maken  de  gem*  van  W estzaandam  en  Ooitzaandam 
uit.  welke  mede  ieder  eene  kerk  in  deze  burger! .  gem.  hebben,  en 
door  drie  Predikanten  bediend  worden. 

De  Rvangel.  Luth.,  die  er  zyn ,  maken  met  die  uit  de  gem. 
Koog-aan-de-Zaan,  Wormerveer,  Oostsaan,  Westsaan 
en  Zaandyk  eene  gem.  uit,  welke  ruim  1000  zielen  en  onder  deze 
600  Ledematen  telt.  De  eerste,  die  in  deze  gem.  het  leeraaramht 
heeft  waargenomen,  is  geweest  Jorarrbs  var  Bohrer,  die  den  27  Juiy 
1642  aldaar  beroepen  werd,  syn  H.  dienstwerk  aanving  tevens  met 
inwyding  van  Jiet  bedehuis.  Onder  de  in  deze  gem.  gestaan  hebbende 
Predikanten  vinden  wy  vermeld:  Michisx  Fredrie  Tatirghovf  ,  Pbil. 
.et  Med.  Doctor,  en  schrijver  van  eenige  Godgeleerde  werken ,  die  den 
25  November  1659  beroepen  werd  en  den  10  Ju  lij  1673  overleed  en 
Joiarres  Colbsus  (KoHLEi) ,   *an   1704—1720,  die  mede  vele  schriften 


Z  A  A.  13 

heeft  nagelaten  en  ook  de  Nederlandsche  lier  handtecrde      Het  beroep 
geschiedt  door  de  Mansledematen* 

De  R.  K.,  van  welke  men  er  ruim  1700  telt,  tnaken  gedeclteiyk 
de  stat.  van  Zaaiuub  uit,  welke  tot  bet  aartspriesters,  van  Holland 
en  Zeeland,  dek.  van  Anulelland  behoort,  door  «enen  Pastoor  be- 
diend wordt ,  780  Comiuunikanten  telt ,  en  parochieren  gedeeltelyk  aan 
het  Kalf.     Zie  dat  woord. 

De  R.  K.  van  de  Oude-Clerexy ,  die  er  wonen,  maken  eent  slat. 
uit ,    welke  door  eenen  Pastoor  bediend  wordt. 

De  Isr.,  die  er  140  in  getal  s^jn,  maken,  met  die  van  Roog-aan- 
de-Zaan  en  Zaandyk,  eene  ringsynagoge  uit,  waartoe  ongeveer 
160  zielen  behooren ,  en  waarin  de  dienst  door  eenen  Voorleser  ver- 
rigl  wordt. 

Men  heeft  in  deze  gem.  acht  openbare  scholen;  waaronder  twee 
Sladsscbolen,  twee  Stadsarmenscbolen  en  twee  Diaconie- 
scholen. Voorts  eene  Bfyzondere  school  van  de  Eerste 
klasse,  ééne  Byzondere  school  van  de  Tweede  klasse, 
één  Instituut  voor  Jonge  Heerenen  één  Insti  tuut  voor 
Jonge  Jufvrouwen.  Aan  ruim  1300  kinderen  wordt  onderwtys 
gegeven.     Bovendien  is  er  nog  eene  Stads-teekenschool. 

De  stad  Zaardab  ,  ook  wel  Zaarmdab  ,  Zarcbdab  ,  Zaardebdab  ,  Zaab- 
dab,  Zaibab  of  Voordab  van  Zaarobb,  en  in  de  wandeling  veelal  Saab- 
dab  of  S  ai  dab  genoemd,  ligt  5  u.  N.  O.  van  Haarlem,  2  u.  N.  W. 
van  Amsterdam,  2  u.  Z.  W.  van  Purmerende,  4  u.  Z.  ten  O.  van 
Alkmaar  en  ^  u.  O.  ten  Z.  van  Beverwijk,  ter  wederzijde  van  de 
Zaan,  02°  26'  N.  B.  22°  2?  O.  L. 

Vroeger  maakte  het  twee  belangrijke  dorpen  uit,  welke  door  de 
Zaan  van  elkander  gescheiden  en  daarnaar  Oost-Zaandam  en 
West-Zaandam  geheeten  werden,  doeh  in  het  jaar  1811  werden 
beide,  vereenigd  door  Keiser  Navol*»*  ,  tot  eene  stad  verheven.  Oost- 
Zaandam  en  W  est-Zaandam  worden  door  eenen  dam  in  de  Zaan 
aaneengeheclit ,  naar  welke  xy  te  samen  den  gemeenen  naam  van 
Zaarbab  voeren. 

Onicker  i«  het ,  wanneer  dese  dam  in  de  Zaan  gelegd  werd ,  doch , 
in  het  jaar  1398 ,  was  hij  reeds  in  wesen  ,  sijnde  daargesteld  op  kosten 
van  onderscheidene  dorpen ,  die  hem  nog  onderhouden ,  en  er  keuren 
en  schouw  over  hebben.  Deze  dorpen  zijn  Graf t  en  Rijp,  Zuid-Schar  - 
wonde  met  Noord-Schor  wonde  en  Oostmijzeo ,  Uilgeest ,  Akersloot ,  Wor* 
mcr ,  Ursem  met  Ouddorp  en  Oterlcek  en  de  pold.  Halertsbroek.  Zij  ma- 
ken ,  door  afgezondeoen ,  een  gemeen  Col  legio  uit  en  hebben  lot  hunnen 
Dy  kg  raaf  beoosten  de  groote  sluis  den  Burgemeester  van  Oostsaan  en 
be westen  die  sluis  den  Burgemeester  van  Westxaan.  Van  vroege  ttyden 
af  waren  er  in  dexen  dam  al  twee  houten  sluisjes  tot  eene  doorvaart 
en  uitwatering  van  de  Zaan ;  het  oostelykste ,  en  naar  alle  waarschijn- 
lijkheid het  oudste ,  werd  het  W 'ormersluisje  geheelen.  Mogciyk  werd 
er ,  in  plaats  van  dit  sluisje ,  een  ander  houten  sluisje  gemaakt  door 
die  van  Oostsaan  ter  eener  en  die  van  Woriner ,  Jisp  en  Neck  ter 
andere  ztyde  In  later  tijd  is  het  in  eene  steenen  sluis  veranderd, 
die ,  in  het  jaar  1721 ,  veel  verbeterd  en  eenigermate  wijder  ge- 
maakt werd  ,  en  den  naam  van  de  kleine  sluis  draagt.  Hei  westelfyke 
oude  sluisje  werd ,  omtrent  bet  jaar  1430 ,  op  de  uilersche  afschei- 
ding van  de  Weslsaner  Banne  gelegd ,  en  door  die  van  Westxaan ,  in 
het  jaar  1544 ,  overgedaan  aan  de  Heeren  van  den  Hondsbosscbe  en 
Duinen  van  Petten  ,  die  er  eene  groote  stecnen  overwelfde  sluis  maakten. 


14  ZAA. 

In  het  jaar  1733  weed  dete  sluit  geheel  weggebroken  en  eene  andere  , 
Tan  boven  geheel  open ,  in  hare  plaats  gelegd.  Dete  wordt  nn  de 
groote  sluit  genoemd.  |n  het  iaar  1610  werd  er  by  de  twee  stecnen 
sluiten,  door  de  bedykert  van  de  Beeneter,  ontrent  het  Oosteinde  van 
den  dam  ,  nog  oene  steenen  «Hwatering  gemaakt ,  die  men  den  duiker 
noemt.  Door  deze  drie  groote  uitwateringen  ontlast  aich  de  Binnen- 
Zaan,  by  lage  ebben,  en  behoudt  met  deaa  schuring  eene  bekwame 
diepte. 

Aan  het  Westeinde  van  deaen  dam  ,  wttd  in  het  taar  1009 ,  een 
overtoom  gttegd  ,  om  de  groote  schepen,  die  binnen  den  dam  werden 
gebouwd ,  over  te  winden  en  in  het  IJ  te  brengen.  Deae  heeft  er 
gelegen,  tot  ia  hot  jaar  1718,  wanneer  hij  teer  gebrekkig  werd, 
en  het  timmeren  van  groote  schepen  begon  op  te  honden ;  waarom  hy  , 
volgens  Resolutie  van  Dijkgraaf  en  Hoogheemraden  van  den  Hoogen 
dam ,  werd  afgekeurd ,  opgenomen  en  de  plaats  met  aarde  opgehoogd 
en  bestraat ,  geiyk  te  tegenwoordig  geilen  wordt.  De  dijk ,  waarover 
de  schepen  gewonden  werden,  wat  tusschen  de  150  en  100  voeten  (47 
en  ruim  50  ell.)  breed  J  hoog  uit  hot  getneene  binnenwater  7  of 
8  voeten  (3,20  of  3,40  ell.)  en  uit  het  bnitenwater  met  eenen  gemeenen 
vloed ,  4  of  8  voeten  (1 ,35  of  1 ,58  ell.).  Hier  konden  schepen  134  voeten 
(58,93  ell.)  lang  en  50  vooten  (9,41  ell.)  wijd,  overgewonden  worden. 
De  ligging  van  Zaahoas  en  de  geheele  geeteldheid  der  plaats  is 
even  eigenaardig.,  als  het  uitwendig  voorkomen  van  hare  gebouwen 
en  woningen.  Voor  een  gedeelte  aan  de  Voor-Zaan  gebouwd,  vormt 
de  stad  'aldaar  eene  breede  koen ,  in  wier  midden  de  drie  slniten  , 
met  de  omliggende  gebouwen ,  do  uitstekende  ponten  en  tieraden  aijn. 
Aan  die  kom  sluiten  tioh ,  noordwaarts  op ,  en  door  de  Binnen-  of 
Achter-Zaan  gescheiden  ,  twee  laute  stroken  ,  aan  welke ,  van  afstand 
tot  afstand  weder  in  eene  oostelijke  en  westelqke  rigtiog ,  kleinere 
grachten  of  toogenoemde  paden  grenten  ,  van  eene  ongelijke  lengte , 
en  die  op  het  veld  of  op  de  verschillende  fabrijken  nitloopen.  Daar- 
enboven loopt  aan  de  Westsijée  der  stad  ,  langt  de  binnen  tijde  cntle  ge» 
heele  lengte  der  streek  ,  eene  tot  in  Wormerveer  doorgaande  vrij  breede 
sloot ,  over  welke ,  als  middel  van  gemeenschap  ,  met  de  daartegen 
over  liggende  paden  en  fabrijken ,  tamelijk  hooge  en  twaargebonwdc 
bruggen  gelegd  aijn  ,  het  eerste ,  om  den  doortogt  der  kleinere  vaar* 
tuigen  niet  te  belemmeren ,  het  laatste ,  om  de  bruggen  tegen  het  over» 
trekken  der  brandspuiten  en  hare  geleiders  te  vertekeren.  Stoot  en 
bruggen  ontsieren  intusschen  grooteiykt  de  stad,  hetwelk,  vooral  by 
vergeiyking  met  de  oostsyde ,  ra  het  oog  valt ,  waar  beide  sints  hot 
jaar  1850  gedempt ,  en  weggenoaaen  tfyn ,  en  do  nu  verbroede  weg , 
op  nieuw  bestraat  en  voor  een  goed  gedeelte  met  ypenboomen  beplant , ' 
een  aangenaam  getirt  oplevert.  In  vroegeren  tyd  strekten  de  genoemde 
cypaden  der  meest  deftige  klasse- ter  woonplaats  ,  tbans  is  tulks  over  het 
^  geheel  in  onbruik  geraakt ,  en  vertoonen  de  woningen  aldaar  slechts  hot 
"  ëaaowe  spoor  van  voormalige  welvaart  en  bloei.  De  leoffte  van  de  twee 
bovenvermelde  hoofdstreken  of  straten  der  stad  isongeiyk  ,  loopend  e  de 
«ene,  de  Westzydc,  ook  wel  de  M olenbuort  genoemd,  ongeveer 
een  half  uur  ver,  in  het  dorp  Koog-aan-deZaaa ,  voor  den  vreemde- 
ling onmerkbaar ,  uit»  De  andere,  de  Oostsyde  genoemd,  heeft  de 
lengte  van  nagenoeg  een  uur ,  en  eindigt  m  het  Kalf  of  Halertsbroek , 
hetwelk  door  den  polder,  de  Groote- Wormer  begrensd  wordt.  Te 
voren  behoorde  doxe  laatste  streek  en  inzonderheid  het  Kalf,  mede 
onder  de  meest  welvarende  gedeelten  deier  gemeente.     Sedert  heeft  tioh 


Z  A  A.  1» 

hei  verval  der  tyden,  met  name  aan  hei  Kalf,  doen  gevoelen  ,  waartoe 
ook  bedraagt  de  voorkeur ,  welke  tegenwoordig  aan  de  woningen  ,  digt 
onder  den  foogenoeroden  dam  (het  middelpunt  der  kem  aan  de  Voor- 
Zaan)  gegeven  wordt.  Ter  wedercyden  van  de  beiden  hoofddeeten  der 
plaaU  slaan  ,  alt  in  ecne  uitgestrekte  slagorde,  de  molene  en  fabrtyken. 
Sommige  daarvan  staan  ook  ia  de  stad  toetenen  de  woningen  m ,  zoodat 
het  niet  geheel  vreemd  it,  onrotddelltyk  naast  de  woning  van  eenen 
gegoeden  burger ,  eene  sehnur ,  een  pakbnis ,  eenen  houtétek  of  eenen  mo- 
len te  aanschouwen.  Vroeger  wat  mikt  teer  algemeen ,  en  de  grond  van 
de  kleine  tuintjes,  welke  men  tegenwoordig  voor  en  beidden  de  wonin- 
gen aanteken wt ,  wat  voor  het  grootste  gedeelte  oorspronkelijk  tot  niets 
aodert  bestemd.  Immers  weinige  hutten  badden  ,  door  zulke  gebou- 
wen en  inrigtingen  bedekt  en  ingesloten ,  m  die  dagen  het  oiliigt  op  den 
weg.  De  landerijen,  welke  daar  tassehen  de  fabryken  en  woningen  liggen , 
kannen  over  hei  geheel  onder  de  bette  gerangschikt  worden  ;  sommige 
lelfs  zfyn  bij  uitnemendheid  voor  het  vetweiden  geschikt ;  terwijl  tij 
hooger  op ,  naar  de  kanten  ^»n  Altendelft ,  uitmuntende  boter  ople- 
veren. Dewijl  daarenboven  hei  veld  aan>  alle  tijden  door  water  en 
ringtlooten  doorsnede»  it ,  levert  tolkt  eene  overvloedige  en  gemakke- 
lijke gemeenschap  te  water  op.  Buitengewoon  groot  it  dan  ook  het  ge- 
tal der  kleine  [schuitjes ,  welke  web  dagelijks  bewegen  ,  of ,  soo  als  op 
de  Binnen-Zaan  ,  van  afstand  tot  afstand ,  tot  het  overzetten  gebruik t 
worden.  Ter  wederaijden  eindelijk  van  de  boven  omschreven  kom  en 
alt  hare  verlenging,  ziet  men  twee  Schiereilanden ,  het  Oo  ster-K  at- 
tegat  en  het  Wester-Ka  ttegat  genoemd,  welke,  met  de  daaraan 
grenzende  voor-  of  buitenlanden,  een  toegang  tot  de  stad  van  dt 
waterzijde  insluiten.  Te  voren ,  vooral  in  de  zeventiende  eeuw  ,  waren 
heide  eilanden  sterk  bebouwd  ,  en  lagen  bier  een  gedeelte  der  wereld 
beroemde  scheept  timmer  werven.  Doch  van  al  die  welvaart  it  geen 
spoor  meer  overgebleven ;  de  huizen  zijn  gesloopt,  en  op  de  plaats , 
Vftar  zij  gestaan   hebben  ,  graast  tegenwoordig  het  vee. 

Verre  de  meeste  huizen  ztyn  vnu  hout  en  derhalve  geverwd.  Dit 
brengt  van  zelfs  eene  zekers  verscheidenheid  en  bont  aanzien  te  weeg , 
hetwelk  alleen  zou  te  vermyden  zijn ,  indien  de  klenr  der  verf  voor 
alle  buiten  de  tel/de  ware.  Doeh  ook  hieruit  zoo  weder  eene  nog  min- 
der behagelijke  eenzervigheid  ontstaan.  De  eigenaars  versieren  daar- 
enboven de  woningen ,  elk  op  zijne  wtyze ,  en  zoo  wordt  uit  een  en 
ander  een  geheel  gevormd  ,  hetwelk  etch  meer  door  het  zonderlinge, 
dikwyit  wanstaltige ,  dan  door  echte  bouwkunde ,  smaak  en  schoon- 
heid  onderscheidt. 

Het  voormaüt*  Raadhuis,  dat  aan*  de  Oostzode  stond ,  bad  niets 
opmerkenswaardig ,  aelft  sou  niemand  daarin  den  zetel  van  het  stede- 
lijk bewind  herkend  nebben ,  indien  niet  misschien  het  kleine  wa- 
Cn  der  stad,  boven  den  nederigen  ingang,  hem  daarop  opmerkzaam 
d  gemaakt.  Sedert  hüff  had  men  dus  reedt  bet  ontwerp  gevormd 
tot  bet  bouwen  van  een  nieuw  stadhuis ,  daartoe  de  grond  aan  de 
OosUfyde,  ten  Z.  van  den  dam ,  vlak  aan  de  Voor-Zaan ,  aangekocht  en 
de  teekeniog  gereed  gemaakt ,  doch  de  volvoering  daarvan  wat  door  in- 
vloed van  latere  gebeurtenissen  afgesprongen ,  totdat  men ,'  den  16  Jnnfl 
1846 ,  overging  tot  het  leggen  van  den  eersten  steen  van  dit  gebouw , 
dat  den  83  November  1847  werd  ingewijd.  Het  wel  doordachte  en  ge- 
lukkig ontworpen  plan  voor  dit  stadhuis  is  gevormd  door  den  kondigen 
Architect  W.  A.  Scboltbb  ,  onder  wiens  toezigt  bei  gebouwd  is,  door 
den  timmerman  en  aannemer  J.  m  Vaies. 


16  Z  A  A. 

Het  voorin.  Raadhuis  van  West-Zaak»*!  ,  op  het  Kerkplein,  aan 
de  westzijde ,  U  een  onaanzienlijk ,  klein  gebouw ,  in  1683  gesticht  , 
hetwelk  vóór  het  bestaan  van  het  stadhuis  gebruikt  is  tot  stedeiyke 
secretarie.  ^ 

Het  Postkantoor    is  aao  de  Oostzijde. 

Onder  de  mark  waardige  gabon  wan  te  Zaabbasi  verdieot  vooral  mel- 
ding het  H  n  isj  e  van  Ctaar  Paria  1 ,  on  hei  Krimp  ,  ook  wel  Por- 
sienburg  geheeten ,  aan  de  Westzijde.  Dik  huisje  geheel  van  bout  ver- 
vaardigd en  rustende  opeenen  steenen  voet ,  bestond  ten  tyde  van  Petbb  , 
uit  een  vertrek  met  een  daarin  uitkomend  schdartje ,  aan  welke  laatste 
bovendien  nog  een  loodsje  of  afdak  was  toegevoegd ,  hetwelk  evenwel 
later  is  weggenomen.  Na  het  vertrek  daa  Keizers  geraakte  het  huisje 
van  de  eene  in  de  andere  hand ,  en  spoedig  daarna  genoegzaam  geheel 
in  vergetelheid.  Men  wees  het  wel  den  vreemden  reiziger  op  diens 
verzoek  aan,  doch  dit  gebeurde  weinig.  Eerst  in  de  jaren  1781  en 
1782  verkreeg  het ,  door  het  bezoek  van  den  ioenmaligen  Grootvorst 
(later  Paul  1)  en  van  de  Grootvorstin  van  Rusland ,  welke  in  gezel- 
schap van  Josbfb  ,  Keizer  van  Oostenrijk ,  en  den  Koning  van  Zweden 
herwaarts  kwamen ,  eenige  vermaardheid/  Dit  bezoek  werd  vervolgens 
door  dat  van  andere  aanzienlijker  personen  gevolgd  ,  onder  welke  oenen 
der  beroemde  Graven  Oau>rt ,  die  aan  het  huisje  eenen  gouden  gedenk- 
penning schonk  ,  met  het  beeld  van  Catiabiba  II  versierd ,  welke  even- 
wel niet  meer  aanwezig  is.  Even  zoo  is  het  gelegen  met  de  kelkjes , 
uit  welke  de  bovengenoemde  vorstelijke  personen  ,  ter  eere  van  Pbteb , 
gedronken  hadden  ,  en  waarop  de  eigenaar  en  toenmalige  bewoner  van 
het  huisje ,  Dia*  Jacobs  na  Vans ,  naderhand  een  klein  berigt  van 
dit  bezoek  had  laten  plaatsen.  Reeds  tuaschen  de  jaren  1780  en  1785 
had  ziekere  A.  Ve&oogw  ,  vader  van  den  voorlaatsten  kastelein  in  het 
logement  den  Otter,  uit  de  nalatenschap  van  genoemden  Dias  Jacobs 
db  Vans ,  het  huisje  voor  178  gnld.  aangekocht ,  en  werden  bty  dien 
koop  de  bewuste  medaille  en  de  kelkjes  voor  40  gold.  overgenomen. 
De  nut  bleef  evenwel ,  gelyk  te  voren ,  als  woning  in  gebruik ,  ter- 
wijl eene  daarin  geplaatste  gesloten  bus  de  vr(jwulige  schatting  der 
haar  bezoekende  Treemdelingen  ontving $  wordende  de  opbrengst , 
eenmaal  's  jaars ,  gelykelyk  tnsschen  den  eigenaar  en  de  bewoners 
van  het  huisje  en  diens  onderhooiïgheden  verdeeld.  Dit  duurde 
zoo  voort  tot  in  het  jaar  1799  of  het  begin  vau  1800,  toen  de 
toenemende  bouwvalligheid  van  de  hut,  in  verband  met  het  ver- 
hoogd bedrag  der  daarvoor  verschuldigde  belastingen ,  genoemden 
Yaaaoirw  tot  nare  geheele  wegruiming  bewoog ,  en  hem ,  zoo  het  schy nt , 
zonder  veel  moeite ,  de  toestemming  der  Plaatselijke  Regering  daartoe 
verwerven  deed.  Maar  nu  trad  de  Heer  J.  A.  Roxsiae,  kastelein  in 
de  Eendragt,  het  tegenwoordige  locaal  der  Sociëteit  en  Loge, 
tusschenbeide ,  en  werd  ,  na  eenige  onderhandelingen ,  tegen  betaling 
van  200  guld.  eigenaar  van  de  wereldberoemde  kluis  en  van  den  toen 
nog  voorhanden  meergenoemden  gouden  penning.  De  vereisen  te  her- 
stellingen (het  vroeger  genoemd  afdak  was  reeds,  door  Viaeoow  ,  af- 
gebroken) werden  nu  gedaan  ,  zonder  dat  de  nieuwe  bezitter  echter 
aan  het  gebouw  zelfs  iels  wezenhjks  verauderde ;  men  legde  vervolgens 
een  nieuw  hoek  ter  naarateekening  aan  en  plaatste  ook  eene  bus, 
welke  laatste  evenwel  spoedig  een  ongerocpen  nachtelijk  bezoek  uit- 
lokte ,  en  dien  ten  gevolge  (de  hut  bleet  sedert  RolsikVs  koop  on- 
bewoond) naar  het  logement  den  Otter ,  mede  bij  genoemden  kastelein 
in   gebruik ,    werd  «overgebragt.     Sedert   bleef  Bulsiro  ,    zelfs  na   zijn 


X 


ZAA.  17 

vertrek  naar  Groningen ,  in  het  jaar  1804 ,  eigenaar  van  liet  huisje ,  ter- 
wijl lijn  opvolger ,  de  Heer  Loum ,  met  de  sleutelt  en  het  verleenen 
van  den  toegang ,  en  een  ander  inwoner  met  bet  bestuur  van  een  en 
ander  en  ook  met  de  verdeeling  van  de  jaarlijksche  opbrengst  der  bus , 
welke  doorgaans  niet  onaanzienlijk  was,    belast   werd.     Het  is  mede 
aan  dese  beschikkingen  van  den  Heer  Bulsibg  ,  dat  men  de  sedert  dien 
tijd  talrijke,  wij  mogen  bijkans  leggen,  talloose  besoeken  te  danken 
heeft ,  met  welke  Petbb's  vroegere  woonplaats  werd  vereerd  en  waartoe  in- 
zonderheid de  gedrukte  kaartjes  van  den  meergenoemden  logementhouder 
medewerkten.    Later  behaagde  het  echter  Nederlands    Kroonprinses , 
thans  de   wednwe  van   Koning  Willbh  II,    om  de  nederige  woning 
.  van  haren  met  roem  vereeuwigden  voorzaat ,  tegen  den  al  vernielenden 
tand  des  tyd,    sooveel  mogelyk,    te  vrywaren.     Na   het  huisje  na- 
melyk ,   tegen    eenen  gen  ogen   koopprys ,    als  eigenares ,    te  hebben 
overgenomen,  deed  xy  er  boven  over  en  omheen. een  overdak  of  o? er- 
huis  bonwen,  in  welken  beveiligden  staat  het  thans  onder    bysonder 
toevoorsigt  en  bestnnr  van  eenen  daartoe  benoemden  ambtenaar  voor 
bet  pnbliek  te  tien  blyft ,  synde  het  gezegd  overdak  in  dier  voege  aan- 
gebragt ,  dat  Panas  woning  zoowel  van  binnen  als  buiten ,  tonder  eenige 
belemmering  kan   bezigtiffd  worden.     Het  huisje  zelf  bestaat  nit  twee 
kamertjes  die  ryk  roet  vlaggen  versierd  zij  o.     In  het  eene  vindt  men 
eene    fraaije    door  Cbbistiaam  Jolios    Loobwijk   Pobtsab    geschilderde 
afbeelding  van  Czaar  Pbtbb  ,  zoo  als  hij  zich  tijdens  zijn  verblijf  te 
Zaabbah    in    zijn    timmermansgewaad   voordeed.     Het   voorvertre*   i» 
rijk  in  opschriften ,  gedenkteekenen  enz.     Men  vindt  er  de  gedenksteen 
door   den   Russischen  Keizer  Aleiabdb*  ,  in  1814   ingemetseld ,    met 
bet    opschrift : 

Pbtbo   Macro  Albxabdbb. 
(d.  i.  Albxabdbe  aan  Pbtbb  den  Groote) ;  eenen  gedenksteen  van  Ko- 
ning Willem  I ;  van  de  Prinses  van  Oranje  (thans  weduwe  van  Koning 
Willbh  II);  ter  gedachtenis  vanden  tiendaagschen  veldtogt ;  de  woor- 
den in  de  Nederduitsche  en  Russische  talen  :  Niets  is  den  grooten  man 
te  klein,  tü  de  door  den  Russischen  Staatsraad  en  dichter  Jabkowsbj 
voor  ons  land  soo  vereerende  dichtregelen ,  waarvan  de  sin  door  den 
dichter  vab  Lbhrbp  in  de  volgende  woorden  is  overgebragt : 
Buig    in  dee*%  arme  hut,  waar  de  eng  Ven  Goos  omzweven, 
Buig  ,  Grootvorst  ,  kier  het  hoofd  in  stillen   ootmoed  neer , 
Zij  was  de  wieg  uws  rijks ,  te  omsloot  de  kiem  weleer , 
Die  grootheid  moest  aan  Rusland  geven» 

Uf  erigens  ziel  men  in  dese  woning  nog  het  bankje ,  waarop  Keizer 
Albxabdbb  stond ,  toen  hij  den  gedenksteen  inmetselde ,  eene  menigte 
bandtcekeningen  langs  den  wand  en  afbeeldingen  van  den  Czaar. 

Onder  de  kerken  te  Zaabdab  munt  vooral  uit  de  Her?,  kerk  te 
Oostzaandam.  Deze  staat  aan  bet  oosteinde  van  den  dam,  waar  in 
het  jaar  1411  reeds  eene  kapel  stond ,  behoorende  onder  de.  parochiekerk 
van  Oostzaan ,  en  waarin  eene  eeuwige  vikary  gesticht  was  ,  ter  eere  van 
den  Almagtigen  God,  van  de  H.  maagd  Mabia  ,  en  van  de  H.  Habia 
Macdalbba.  Volgens  eenen  openbrief  van  Fbbdbie  vab  Buuikbsim ■ , 
den  een  en  vyftigsten  Bisschop  van  Utrecht,  geteekend  in  het  jaar 
1419 ,  zyn  de  regten  dezer  kapel ,  en  van  den  Kapellaan ,  em  den 
ff rooten  toeloop  des  volks ,  aa n merkel yk  vermeerderd.  Want  aan  den 
Kapellaan  werd  verlof  gegeven ,  om  alle  dagen  eene  mis  te  lesen ,  of 
te  zingen ,  zoo  als  het  hem  beliefde ,  de  hoogteden  van  Paschen  en 
Pinksteren    uitgezonderd ,  wanneer  de   ingezetenen  hunne  gewoonhjke 

XIII.  Dbbl.  2 


18  Z  A  A. 

offer  gift  en  in  üe  kerk  te  Oostzaan  moestee  doen ,  waarby  hem  tevens 
verboden  werd  de  uitvaar!  van  alle  afgestorvenen  ,  die  boven  de  12  ja- 
ren end  waren ,    te  honden.     De  ingesetenen  kregen  ook  verlof,  om 
eenen  Priester  te  kieien  ,  die  de  magt  had  ,  om  biecht  te  hooren  j  boete 
en  straffen  op  te  leggen ;  de  ontbinding  te  geven j  het  ligchaam  des 
Heeren  tyj  de  sieken  te  brengen  ;  het  water  te  wijden ,  en  met  het  gewijde 
water  te  besprengen  ;  het  kruis  en  de  vaandels ,  in  den  ommegang ,  en 
op  de  krnisdagen  ,  te  dragen  ;  het  woord  Gods  openlijk  te    prediken, 
en   alle  dienst  eren  vrijelijk  te  doen  als   die  door  den  Pastoor  Tan 
Oostsaan  gedaan  werd  ;  den  doop  der  kinderen  ,  en  het  regt  der  begra- 
fenissen alleenlijk  oitgesonderd.     Hierbij  werd  hem  ook  verlof  gege- 
ten ,   om  alle   de  offerpenningen  en    inkomsten  der   gemelde   kapel , 
tegen  dat  se  opgebouwd  ion  worden  of  opgebouwd  wesen  ,  te  behou- 
den :  behalve  tes  onsen  til  ver ,  die ,  op  het  feest  van  St.  CinAaiiA  9 
de    Patroonesse    van   de  Oostsaander    parochiekerk,  vereerd  moesten 
worden.     In  het  jaar  1440  werden  dese  voorreglen  nog  vermeerderd ; 
en  in  het  jaar  1450  er  genoegtaam  alle  de  kerkelijke  voorreglen  aan 
toegeëigend  ,  met  verlof ,  om  die  te  vergroolen  en  te  veranderen ,  naar 
believe;  too  dat  ie,  Tan  dien  t#d  af,  voor  geen  der  naburige  kerken 
behoefde  te  wfyken ,  wordende  daartoe  telfs  met  een  torentje ,  op  het 
midden  der  kerk ,  versierd ,  hetwelk  naderhand  vergroot ,  op  het  einde 
der  kerk  gebragt  en  met  twee  klokken  voorsten  werd.     In  het  jaar  1414 
bad  men  reeds  ten  voordeele  van  dese  kapel ,  en  ter  verkrQging  van 
nog  eenen  Priester,  het  gilde  ter  eere  van  den  Heiligen  krans  opge- 
rigt,    hiertoe  aangedreven    door  eene  iflke  weduwe  die  er  'sjaarlQks 
\§  Eynsche  guld.  (16  guld.  80  cents),  aangaf,  en  beloofde  den  Priester 
te  haren  huite  te  tullen  houden.    Eindeiyk  werd  er ,  in  het  jaar  1515 , 
een   schoon   beeld  ,    levensgrootte ,    van  de  H.  Maria  Maasslib  a  ,   in 
eene  nis  aan  den   muur  des  torens  gesteld ,  waarvan  vergulde  stra- 
len uitschoten ,  hetwelk  eene  scboone  vertooning,  in  de  kerk  gaf,  en 
met  welk  beeld  te  eeren ,  men  ook  aflaat  en  indulgentie  kon  winnen. 
De  kermis ,   of  het  jaariyk»'  wtyfeest  deser  kerk ,  dat ,  ty)  den  aan- 
vang ,  op  den  eeraten  Zondig  na  M aiia*s  geboorte ,  gevierd  werd ,  is  , 
in  bet  jaar  1416 ,  door  Mattbias  ,  Bisschop  van  Biduane ,  Algemeen 
Vikaris  in  de  Bisschoppelijke  taken  van  Fatosaicus  vab  Bi.Aas.miui , 
den   een  en  vfjftigsten '  Bisschop   van    Utrecht ,   overgebragt  op   den 
Zondag  na   bet  Winterfeest  van  Sr.  Maarts*  ,   om ,    in  de  volgende 
tyden  ,    altoos   *•  jaarlijks  op  dien  dag  gevierd    te  worden.     Dan  of- 
schoon dete  kapel ,   van  tfld   tot  tfld  *    grooter  en  aanxienlyker  ge- 
morden was  ,    af*  hebbende    de    lengte ,    die  de    tegenwoordige   kerk 
nog    heeft ,    en   de    wijdte    van    de  tegenwoordige    Noordzijde ,    met 
nog  eene  afsnijding  aan  het  Zuiden ,  gelijk  die  aan  hei  Noorden  is  j 
'too   verloor  tty  nogtans   al   haren  luister  in  het  jaar  1576 ,    wanneer 
te  door  onacht taamheid  der  Statische  soldaten  ,  die  hunne  tenten  op 
bet  kerkhof,  ten  dien  ttyde  ter  sjjde  van  de  kerk  ,  opgeslagen  hadden  , 
in  brand  geraakte ,  en  geheel  uitbrandde ,  soodat  er  de  muren  alleen 
van  bleven  slaan.     Na  het  eindigen  van  den  oorlog  in  Holland  is  dete 
kerk  wederom  herbouwd  ,  en  door   de   Hervormden  gebruikt.     In  het 
jaar    1685    werd    tij    aan   de    inidxyde    bijna   de    gebcele   helft   ver- 
groot ,    en    kreeg   de    gedaante  ,   welke    xy    thans  heeft ;    eene    dub- 
bele kap  van   buiten ,   eu  een    dubbel   verwulfsel   van   binnen  ,    heb- 
bende dus   eene  lengte   van  rufm  50   el!.,    eene  wQdle  van  omtrent 
22  ell.,  met  eene  afsnijding  van  omtrent  4  ell.  breed  en  rnhn  59  ell. 
lang,  aan  het  Noorden,  die  op  xes  steenen  kolommen  rust.     De  munr 


ZAA.  19 

aan  de  wettigde  werd  io  1848  grootendeels  vernieuwd.  Ter  weder- 
zijden en  aan  beide  einden  is  de  kerk  met  bekwame  ramen  voorzien , 
waaronder,  aan  bel  Oosten  en  bet  Zuiden,  eenige  gewonden  worden 
waarran  de  glazen  beschilderd  zjjn,  meest  met  afbeeldingen  op  den 
handel  en  scheepvaart  der  ingetetenen  betrekkelijk j  eene  voorstelling 
Tan  MisecAMBS4a ,  munt  teer  uit  door  belder  koloriet  en  job  te  tecke- 
ning.  In  bet  midden  rust  het  dak  op  vtyf  steenen  kolommen,  welke 
eerst  van  bont  gemaakt  waren ,  doeh  dat  schieltyk  verging ,  wegens  de 
vochtigheid  van  bet  gebouw.  Van  de  negen  groote  koperen  kerk* 
kroonen ,  die  in  deae  kerk  hangen ,  *{j o  eenige  een  geschenk  van  de 
vrflers  en  vrtyslers  der  gemeente.  Daarop  leest  men  de  volgende  op-' 
schriften : 

Door  middel  van  het  geld 

Se  et/n  wij  hier  verheven. 
Ten  dunste  hier  gesteld, 
Uit  liefde  is  'I  gegeven. 

A°.  1686. 
Hier  ü  de  liefde  deugd 
Gebleken  in  dit  werk 
Pan  <T  OoHsaandamsche  jeugd 
in  deae  ons*  kerk. 

A°.  1686. 
Vrijers  en  Vrijsters  van  Saerdam 

Hebben  gedaan,  dat  ik  kier  kwam, 
Om  dat  van  iets,  welk  past  op  mijn , 
Gods  velk  en  kerk  veracht  %ou  mjn. 
Want  doen  van  mijn  het  Ueki  eerst  scheen, 

Men  tag,  dat  duisternis  verdween, 
Dog  God  wel  met  den  fakkel  van 
Zijn  woord  ons  best  verlichten  kan. 
En  op  de  grootste ,  waar  het  beeld  der  liefde  op  staat : 
De  vrijers  te  ChstSaerdam 

En  vrijsters  daar  beneven, 
Die  hebben  tot  eieraat 

Ons  in  die  kerk  gegeven. 
Dus  hangen  wij  hter  ten  toon, 

Gelijk  een  ieder  siet, 
Blijkt  boven  deve  kroon: 
Uit  liefde  is  't  geschiet. 

A*.  1686. 
Op  deie  giften  doelde  ook  een  ander  toogenaamd  tafereel  of  gedicht, 
hetwelk  in  1704,  in  de  nabfyheid  van  eene  deser  kroonen,  mede  tot 
lof  der  milde  gevers,  is  opgehangen,  doch  sedert  weggenomen.  Voorts 
siet  men  er  nog  eene  schilderij,  voorstellende  de  oostzijde  der  kerk 
tydens  den  watervloed  van  1825,  vervaardigd  door  den  Hilversumschen 
schilder  Jura  m  Huk.  De  twee  wapenborden  eindelQk ,  bezijden  den 
predikstoel,  doen  gedenken  aan  het  edel  geslacht  van  Mr.  Qonrtm- 
Cosm  ,  in  leven  Schout  der  banoe  van  Oostzaan  ,  eenen  opregten  Gods- 
dienst vriend,  van  wien,  behalve  andere  giften,  ook  bet  silver  afkom- 
stig is  ,  hetwelk  bfy  de  bediening  des  Avondmaalt  wordt  gebruikt. 
Het  zilveren  doopbekken  is  door  eenen  anderen  nog  levenden  lede- 
maat en  voorstander  der  rameen  te,  in  het  jaar  1829 ,  geschonken , 
en  de  fraaie  met  tilver  beslagen  btybel  voor  den  predikstoel ,  in  het 
zelfde  jaar,  door  den  Heer  D.  Aierm  Bizkii.  Dexe  kerk  heeft  eenen 


SO  ZAA. 

spitsen  houten  toren  ,  doch  is  fan  geen  orgel  voorzien.     Oudtyds  was 
er  een  kerkhof  ter  wederzijden  van  de  kork  ,  dan  dit  werd ,  ter  bevor 
dering  tan  ruimte  ,    en    ter  vergrooliog  van  de  kerk  ingenomen ,  ea 
een  ander   kerkhof,  een  weinig  beoosten  de  kerk  f  aangelegd  en  van 
tijd   tot  tijd  vergroot. 

•  Verdient  de  kerk  van  Oostiaahdam  ,  onder  de  voornaamste  gebouwen 
van  Zajmdam  ,  de  eerste  plaats ,  wegens  hare  oudheid,  de  kerk  van  Wes  t- 
zaandam  is  evenwel,  in  verscheidene  opsigten ,  niet  minder  te 
achten.  Ofschoon  Zaandam  ,  aan  de  weslzyde  van  de  Zaan ,  reeds  voorde 
Spaaosche  onlusten,  aangemerkt  werd  als  een  vierendeel  in  de  banne 
van  Westzaan  te  deelen  en  op  te  brengen ,  zoo  hadden  de  inwoners  f  daar 
ter  plaatse ,  noffthans  geen  kerk  ,  maar  vergaderden  eerst  in  de  ka- 
pel ,  en  naderband  in  de  kerk  aan  de  Oostsyde  van  de  Zaan ,  ten 
dienste  der  Zaandammen  gebouwd.  Hierin  hadden  se  met  eikan- 
deren hunne  gemeentelijke  kas ,  gemeene  armen  ,  en  het  bestuur  daar 
over  gemeen.  Na  de  Hervorming  verzochten  de  ingezetenen,  in  het 
iaar  1637  ,  vrQheid  om  eenen  Predikant  op  hunne  eigene  kosten  te  mogen 
beroepen  ,  en  ook  eene  kerk  te  mogen  stichten.  Met  dit  laatste  werd , 
in  het  jaar  1658,  eenen  aanvang  gemaakt.  Den  27  Augustus  werd 
het  heiwerk  begonnen,  den  14  September  de  eerste  steen  gelegd,  en 
den  18  October  des  jaars  1640,  voor  de  eerste  maal  daarin  gepre- 
dikt, door  Johanbes  Kioitros.  Den  25  JanuarQ  van  bet  volgende 
jaar  deed  de  eerste  Predikant  van  Westsaan  in  dese  kerk  z\joe  in- 
trede. Van  het  jaar  1679  tot  1680,  werd  dese  kerk,  eerst  aan  het 
west*  en  naderhand  aan  het  oosteiodc,  aanmerkelijk  vergroot,  soodat 
ze  nu  de  lengte  van  ruim  53  ell.  heeft.  Hare  hoogte  *  tot  de  goot 
is  omtrent  12,50  ell.,  de  kap  nog  9,50  ell.  daar  boven,  waar  de 
toren  nog  22  ell.  boven  uitsteekt,  z\jnde  dus  des  torens  hoogte  van 
den  grond  ongeveer  44  ell.  De  predikstoel  staat  aan  de  noordwester 
kolom  van  bet  kruiswerk,  en  aan  de  drie  andere  kruishoeken  heeft 
men  de  gestoelten  voor  de  Heeren  Leden  van  den  Raad  dezer  stad , 
Kerkmeesters,  en  andere.  Roven  de  westerdeur  is  een  fraai  orgel. 
Roven  de  oosterdeur  sag  men  vroeger  eene  schildery ,  voorstellende  de 
woede  van  eenen  stier,  die,  in  bet  jaar  1647,  ztynen meester ombragt , 
en  diens  huisvrouw  in  de  lucht  wierp ,  daar  s(j  van  bet  kind ,  waarvan 
ze  zwanger  ging,  verlost  werd.  Welk  kind  in  dese  kerk  gedoopt,  en 
na  zyn  ovcnyden ,  in  het  volgende  jaar  by  zyne  ouders  begraven  is. 
Wegens  dese  schildery  ,  welke  echter ,  uithoofde  van  het  onsticbteüjke, 
in  het  jaar  1834  is  overgeverwd ,  en  waarvan  nog  eene  kopie  in  de  ker- 
kekamer bewaard  wordt ,  wordt  deze  kerk ,  by  de  vreemdelingen  veelal 
de  Rullekerk  genaamd;  terwyi  xty,  by  de  inwoners,  om  hare  ge- 
daante, den  naam  van  Kruiskerk  draagt:  of  ook  wel,  in  tegenstel- 
ling van  de  kerk  aan  de  oostsyde,  die  ongelyk  veel  ouder  is,  de 
Nieuwekerk  genoemd  wordt.  Men  heeft  m  het  oosten  twee  be- 
schilderde ramen,  waaronder  dat  van  den  biddende  Saloio,  in  het 
zuidoosten ,  het  voornaamste  is.  In  het  westeinde  van  de  kerk , 
aan  de  suidzyde ,  is  eene  gaandery ,  langs  den  muur ,  vroeger  tot 
eene  sit plaats  voor  de  Weezen  en  Armen,  die  in  het  dorps  Wees-  en 
Armenhuis  woonden.  In  de  jaren  1834  en  1835  onderging  de  kerk, 
ten  gevolge  ecner  gcheele  verzakking  van  den  noordermuur,  eene  be- 
langrijke herstelling,  by  welke  gelegenheid  men  dak  en  toren  door 
eeo  even  eenvoudig,  als  kunstig  stutwerk  onderschraagde ;  terwyl 
vervolgens  het  geheel c  werk ,  tot  algemeene  goedkeuring ,  werd  tot 
stand  gebragt. 


ZAA.  21 

De  Doopsgezinden  bidden  reeds  van  ouds,  op  Zaandam  ,  ver- 
scheidene byeenkomstplaalsen  ter  oefening  van  hunne  godsdienst ;  doch 
niet  zoo  openhjk  en  aaniieniyk ,  als  in  den  teffenwoordigen  tyd.  De 
oudste  dier  vergaderplaatsen ,  ofschoon  van  buiten  en  van  binnen 
veel  veranderd ,  is  die  der  Priesche  Doopsgezinden ,  aan  de  west- 
ztyde  van  Zaaidah  ,  niet  ver  van  de  Hervormde  kerk ,  in  de  Molen - 
buurt.  Deze ,  gewoonlijk  het  Oude  Huis  genoemd ,  staat  over  den 
Wtgthol,  Zy  werd,  in  het  jaar  1628,  gebouwd,  uit  eene  geldvevza 
meling  onder  de  Leden  dier  gemeente  en  was  van  buiten  en  van  bin- 
nen teer  eenvoudig ,  doch  werd  in  hei  jaar  1718  meerendeels  her- 
bouwd ,  en  in  eene  seer  goede  orde  gebragt ;  hebbende  eene  gaanderij 
aan  drie  kanten  ,  en  den  predikstoel  aan  de  zuidayde  in  net  mid- 
den ;  xy^verd  in  het  jaar  17o£  van  een  orgel  voorzien.  Van  buiten  , 
loo  wel  als  inwendig,  trekt  >y  door  haar  eenvoudig  en  net  voorko- 
men het  oog  des  beschouwers  aan.  Even  geiyk  de  beide  andere  ker- 
ken! werd  sy  te  voreo  door  sooaenoemde  ongestudetrde  (niet  weten - 
schappeiyk  gevormde)  Leeraren  of  vermaners  bediend  ,  die  als  zoodanig 
nu  eens  uil  de  broederschap  gekozen  werden  ,  dan  weder  zich  zei  ven 
daartoe  vrijwillig  aanboden.  Nog  heden  ten  dage  bestaat  eeno  kleine 
bibliotheek ,  welke  in  die  dagen ,  gedeelteUjk  tot  hnn  gebruik  ,  ge- 
deelteiyk  ten  dienste  van  een  zoogenaamd  godsdienstig  collegie  ,  was 
aangelegd,  hetwelk  in  de  winteravonden  gehouden  werd,  en  waaraan 
een  ieder ,  naar  de  wijze  der  collegianten  of  Rijnsburgers ,  de  vrij- 
heid van  spreken  vergund  was.  Nog  tot  in  het  begin  dezer  eeuw  duurde 
des  e  in  vele  opzigten  vruchtbare  instelling  voort.  De  kerk  wordt  cch- 
ter  thans  tot  geen  godsdienstig  einde  meer  gebruikt. 

Niet  ver  van  deze  kerk  staat ,  op  een  ruim  plein  en  door  een  hek 
omgeven,  het  kerkgebouw  der  Verecnigde  Vlaamsche  en 
Waterlandsche  Doopsgezinde  gemeenten,  in  1687,  mede 
uit  vrijwillige  gaven  ,  gesticht.  Het  draagt ,  gewoonlyk  den  naam  van 
het  Nieuwe  Huis.  Somber  naar  het  uitwendige,  verrast  de  be- 
schouwing van  het  inwendige  dezer  schoone  kerk  in  te  grootere  mate. 
Zy  is  versierd  met  een  beeriyk  orgel ,  welks  volle  en  welluidende  toonen 
eenmaal  den  lof  van  een  beroemd  Toonknnstenaar ,  den  Abt  Voclbr  , 
verwierf ,  die  er  selfs  een  model  van  liet  vervaardigen ,  hetwelk  geheel 
uit  en  in  elkander  kon  gezet  worden;  hem,  tydens  zijne  kunstrei- 
sen  ,  op  verschillende  conserten  gediend  beeft ,  en  misschien  thans  nog 
in  Rusland  aanwezig  is.  —  Ook  bij  dese  kerk  berust  eene  kleine  boek- 
verzameling  ,  alsmede  eene  kleine  collectie  van  Romeinsche  penningen  *, 
munten  en  gesnedene  steenen ,  in  der  tijd  door  een  barer  leden  ,  Nico- 
laas  Calfv  ,  aan  haar  vermaakt. 

De  kerk  der  Doopsgezinde  gemeente  van  Oost-Zaan- 
dam, staat  aan  het  zoogenaamde  Groote  Glop.  Rlykens  oude  bescheiden 
bestond  hier  reeds  in  1636  eene  geregelde  gemeente.  Het  tegenwoordige 
gebouw  is ,  door  zoogenoemde  Waterlandsche  Doopsgezinden ,  in  het 
jaar  1656,  gesticht ,  in  stede  van  een  veel  kleiner ,  dat  op  de  zelfde 
plaats ,  of  daaromtrent  geslaan  heeft.  Het  onderscheidt  sich  uitwen- 
dig door  een  wanstaltig  voorkomen ,  en  toont  geensins  de  bestemming 
aan ,  waartoe  het  dient.  Van  binnen  zal  echter  de  beschouwing  mede 
vallen  ,  en  tiet  men  vele  blyken  van  den  yver  der  daarin  vergade- 
rende gemeente. 

De  kerk  der  E  v angel  isch-Luthcr  schen  sta.it  aan  de  Wtii- 
xiide y  niet  verre  vanden  Dam,  een  weinig  van  den  weg  af,  aanbel 
rinkepad.     Het  is  een  aanzirnlyk ,  uitwendig  grootsch  en  deftig  gebouw. 


22  ZA  A 

lo  bet  jaar  1642  werd  hier  eerst  en  met  too  teel  spoed  «ene  kerk  ge- 
bouwd f  dat  er ,  oa  twee  maanden  bouwen* ,  van  den  29  Maart  tot 
den  24 Mei,  op  Pinksterdag,  voor  de  eerste  maal ,  m  gepredikt  werd. 
Dan  ,  na  dat  dese  kerk  87  jaren  gestaan  had ,  werd  sf| ,  door  den 
aanwas  der  gemeente ,  te  klein  ;  weshalf e  men  die  afbrak ,  en  in  het 
jaar  1699 ,  eene  grootere  en  sierlijkere ,  op  de  zelfde  plaats  ,  bouwde. 
Dese  luchtige ,  nieuwe  kerk ,  bouwkunstie;  getimmerd ,  is ,  ofschoon  niet 
van  eenen  toren  voorsten ,  door  hare  hoogte  reeds  van  verre  gemakkeiyk 
ie  onderscheiden.  Inwendig  kenmerkt  sQ  sich  door  eenen  fraaQen 
bouw ,  evenseer  als  door  eene  doelmatige  inrigting.  Ten  jare  1757 
werd  er  een  uitmuntend  orgel  in  geplaatst ,  dat  ia  1642  aanmerketyk 
hersteld  en  in  orde  gebragt  is.  De  versierselen  van  doophek  en  pre- 
dikstoel tQn  opmerkenswaardig.  Behalve  een  enkel  fraai  geschilderd 
f  las,  bevat  de  kerk  geene  etgeniyke  merkwaardigheden.  Op  den 
1  Jniy  1842  werd  plegtig  gedachtenis  gevierd  van  het  tweehonderd- 
jarig  bestaan  van  de  gemeente* 

De  Roomsch-Katholijke  kerk,  aan  den  H.  Boanuciz»  toege- 
w|fd ,  staat  aan  de  Oostsijde,  niet  verre  van  den  Dam.  Nog  in  het  mid- 
den der  achttiende  eeuw  parochiëerde  de  geheele  katholyke  bevolking  van 
Zaaidaji  en  omtrek  aan  het  Kalf;  sedert  begonnen  vele  harer  leden  het 
lastige  en  ongemakkelijke  van  den  verren  afstand  der  kerk  te  gevoelen , 
•n  auoo  te  vergaderen  in  een  vertrek  van  het  groote  steenen  gebouw 
by  de  kleine  sluis ,  hetwelk  tegenwoordig  voor  openbare  uitspanning 
en  logement  is  ingerigt.  Kort  daarop,  in  het  jaar  1784,  verzocht 
snen  eerst ,  om  in  eene  booten  loods  te  vergaderen ,  daarna  em  te 
Oosttaandam ,  niet  verre  van  den  dam ,  eene  kerk  te  mogen  bou- 
wen ;  dit  toegestaan  styftde ,  werd  de  eerste  steen  Tan  dit  gebouw  ge- 
legd op  den  26  Jniy  1T88 ,  en  het  gebouw  den  14  November  daar- 
aanvolgende mgewyd.  Bet  was  oorspronkelijk  een  net  houten  gebouw , 
fraai  gestukadoord ,  en  van  een  orgel  voorzien.  Doch  in  het  jaar  1834 , 
begon  zich  ook  in  deze  kerk  eene  verzakking  te  vertoonen ,  ten  ge- 
volge waarvan  in  het  jaar  1858  het  geheele  dak  behendig  op  stutten 
werd  gezet,  waarna  de  houten  wanden  door  steenen  muren  vervangen 
zijn.  Tegelijk  werd  de  pastorij  genoegzaam  geheel  vernieuwd.  Het  ge- 
heel ,  hoewel  gedeeltelijk  door  omliggende  huizen  bedekt ,  heeft  een  goed 
voorkomen.  Men  heelt  in  dese  kerk  een  altaar,  eenen  fraaijen  pre- 
dikstoel en  eene  nette  communiebank. 

De  kerk  der  Rooraseb-Katholijken  van  de  oude  Cle- 
resy,  staat  aan  de  westsyde  van  het  zoogenaamde  Papcnpad.  Na  de 
Spaansohe  onlnslen  hielden  zfl  hunne  byeen komsten  eerst  in  bijzondere 
buizen ,  doch  in  het  jaar  1695  bouwden  aij ,  op  de  reeds  aangewezene 
plaats,  eene  kerk,  die  zeer  wel  ingerigt  is,  en  waarin,  op  den  vier- 
den September  van  dat  jaar ,  de  eerste  dienst  werd  gedaan.  Het  u 
een  klein  ,  maar  net  gebouw  ,  zonder  toren  of  orgel ,  en  met  één  altaar. 

De  Synagoge,  op  bet  Kuipertpad ,  is  een  geschikt  gebouw, 
zonder  toren. 

Onder  de  liefdadige  gestichten  verdient  in  de  eerste  plaats  genoemd 
te  worden  het  Diakoniehuis,  aan  de  Oostzijde ,  op  de  Bloemgracht, 
hetwelk  in  het  jaar  1677  gesticht  werd  ,  door  Diakenen  van  Oostsaan  - 
dam ,  om  er  oude  en  verarmde  ledematen  hunner  kerk  en  ouderlooze 
kinderen  hunner  ledematen  in  te  plaatsen  en  van  daar  hunne  giften 
aan  de  behoeftige  leden  der  gemeente  oit  te  deelen.  De  plaats  van 
dit  diakoniehuis  is  aanmerkeltyk  vergroot ,  duur  de  gift  van  Mevrouw 
Eumkm  Coomak',  wedune  van  Mr.  Quiktir  Cofetft ,  in  leven  Schout 


Z  A  A.  93 

der  banne  van  Oosliaan ,  aU  hebbende  ly  ,  op  hel  verxoek  van  baren 
voornoemden  man ,  aan  de  Diakonie  geschonken  een  tuin  niet  huizing 
en  eigen  grond  ,  Maande  te  Oosliaandam  ,  op  de  Bloemgracht,  naait 
hei  Diakoniehuis ;  *eo  dat  dit  huis  en  tuin  thans  de  Diakonie  toe- 
komt. Later  werd  het  door  den  Heer  Pebiembs  ,  die  te  Hamburg  over- 
laad, begiftigd  roet  de  aansicnlijke  sou  van  500,000  gulden.  In  het 
Diakoniehuia  worden  tegenwoordig  -een  getal  van  5  oude  inannen  ,  1 
oude  vrouw  en  87  kinderen  verpleegd. 

Nadal  de  inwoners  van  Oost-  en  Westiaandam  in  act  onderhouden 
hunner  armen ,  en  meer  andere  taken ,  tot  hunne  gemeenschap  be- 
hoorende ,  van  elkanderen  afgescheiden  waren ,  kochten  Begenten  van 
Westiaandam,  een  haia  aioaar,  op  het  Stikkelpad,  aan  net  Wett- 
tinde ,  dat ,  in  dien  tyd ,  tot  een  Spinhuis  gebruikt  werd ,  waar- 
van hei  pad  ook  wel  den  naam  van  het  Spinhuupad  draagt.  Dit  buis 
rigtten  sij  in  tot  een  Wees-  en  Armenhuis,  en  plaatsten  daarin 
alle  de  weeien  en  armen ,  ook  wier  ouders  geen  Leden  de?  Hervormde 
kerk  geweest  waren  of  in  eigen  persoon  daar  toe  niet  behoorden. 

Met  den  aanwas  der  Vereenigde   Doopsgezinden  nam  ook  bet  getal 
hunner  armen  en  weezen  van  lyd  tot  tyd  toe  ,  soodat  s|) ,  in  het  laatste 
van  het  jaar  1718  te  rade  werden  om  de  geweiene  vergaderplaats  der 
Vlaamscbe  Doopsgezinden  op  het  Stikkelfad ,    welke  sty  sedert  hunne 
vereeniging  in  bet  jaar  1687  ,  tot  een  pakhuis  gebruikt  badden  ,  en 
waarin  de  Lutberscheo ,    in  hei   jaar  1699 ,  gedurende  bei  bouwen 
van  hunne  nieuwe  kerk ,  hunne  bUeenJkonasUn  bielden ,  tot  oen  Wees 
en    Armen  buis  in  ie  rigien    Mei  den  aanvang  van  hei  jaar  1714 
was  hei  gereed ,  en  mei  hei  begin  van  Mei  werd  hei  bewoond.     Ver- 
volgens  vergrootte   Niceuus  Csxv  hei  erf  by  dit  Weeshuis,    aan  de 
wasuyde ,  mei  een  gedeelte  van  x\joen  tuin ,  die  hy  er ,  bty  uitersten 
wille  t  na  aQn  overlyden  i  'Q  hei  geheel  bQvoegde ,  weshalve  dit  huis 
aan  bei  Westen  eene  goede  ruimte  heeft.     Ook  maak*  dit  Wees-  en 
armbuis  van  den  weg  af  te  tien  eene  goede  veriooning.     Uit  dit  huis 
deden  de  Diakenen  ook  brood ,  boter ,  turf  en  spek  aan  do  Behoeftige 
Leden  uit. 

De  Evangelisch-Lutberscben  nebben,  in  bei  jaar  17töi,  een  huis,  op 
bet  Fmieupad,*  naast  de  kerk  dier  gevindte  tot  een  Wees-  oude 
mannen  en  vrouwenhuis  voor  hunne  gemeente  ingerigt ;  daarin 
ontvangen  10  weesen  opvoeding  en  onderwas,  en  er  i^n  bovendien 
4  oude  mannen  en  5  oude  vrouwen  in  opgenomen. 

Men  heeft  teZAMUuneen  Departement  der  Maatschappij, 
Tol  nut  van  U  Algemeen ,  den  16  December  1789  opgerigl  en  nagenoeg. 
900  Leden  tellende,  door  hetwelk  eene  bloeyende  winter-avond- 
school, eene»  spaarbank  ,  eene  brei-  en  naaischool  voor 
behoeftige  meisjes,  en  kleine  kinder  bewaarscholen 
syn  opgerigt,  en  waarbij  mede   eene   Leesbiliotheek  bestaat. 

Voorts  beeft  men  er  noe*  een  Genooisebap  van  Moederlijke 
liefdadigheid,  ter  ondersteuning  van  behoeftige  kraamvrouwen; 
eeneAfdeeling  van  bei  Nederlandscb  Bijbelgenootschap, 
met  100  Leden;  eeneAfdeeling  van  de  Proiesianiscbe  Maat* 
te  happy:  Uniku;  eene  Afdecling  van  hei  Genootschap 
tot  Zedeiyke  Verbetering  der  Gevangenen;  een  Genoot- 
schap tot  Ondersienning  der  Armen,  in  1841  opgerigt,  en 
eene  Bank  van  Leening. 

Nog  bestaai  er  een  Letterkundig  en  Phy sischGczelschap 
onderde  tinspreuk  Overeenttemmivg  door  wetenschap,  in  het  jaar  1839 


94  Z  A  A. 

opgertgt;  een  Concert  hetwelk  reeds  vijftig  jaren  bestaan  beeft; 
de  Loge  Anna  Paulowtm  mei  een  eigen  lokaal:  alsmede  een  munt- 
en penningkabinet  Tan  den  lieer  Gebbit  vab  Obdbs.  Tevens  werd 
aldaar  vroeger  bij  de  nasaten  van  den  Admiraal  van  Holland  en  West- 
Friesland  ,  Pibtbb  Flobisz.,  bewaard  bet  fraaije ,  met  tilver  versierd* 
pronkdeksel  der  doodkist  van  dien ,  in  1689 ,  in  de  Sont ,  gesneuvelde* 
en  te  Hoorn  begraven  Zeevoogd  ;  doch  dit  deksel ,  een  geschenk  van  den 
Koning  van  Denemarken ,  is  voor  «enige  jaren  aan  wijlen  Z.  H.  Koning 
Wille*  II  verkocht  geworden  en  berust  thans  te  't  Graveohage. 
ZiAHDAMis  de  geboorteplaats  van  den  Aardrijkskundige  Adbuah 

Loosjbs,  geb.  5  April  1689  f  **  M**rt  1707  na  seer  TeJe  fc«*fteo, 
vooral  tot  verklaring  van  den  Bijbel  geteekend  ea  eene  Beukrijving 
van  de  Zaaniandeehe  dorpen  geleverd  te  hebben  (1) ; 

Van  de  Geschied  schrijvers:  Hehdbik  Sobtbboom,  die  in  bet 
midden  der  seventiende  eeuw  leefde ,  en  Abbiaab  Reeen  ,  geb  in  1752 
f22  Juli j  1806,  bekend,  onder  anderen ,  door  tijne  bij  de  Hollandsche 
Maatschappij  van  Wetenschappen  bekroonde  Verhandeling  Over  den  Grond 
»d»  Neer  lande  koophandel  en  van  zijnen  aanwas  en  bloei. 

Van  de  plaatsnijders  Joawhbs  Sabsbedab,  geb.  in  186$  f  1607  en 
Duk  Koedijk,  geb.  in  1667. 

In  de  lente  van  1678  onUtond  er  te  Zaabdam  eene  geweldige  beroerte, 
die  gevaarlijke  gevolgen  ton  gehad  hennep,  indien  *Q  oiet,  by  tjjds, 
door  het  krijgsvolk  van  den  Staal ,  was  gestild  geworden.     De  Staten  van 
Holland,  in  aanmerking  nemende,  dat  de  turf,  in  dat  gewest,  met 
ongettyke  maat,  van  manden  of  tonnen ,  gemeten  werd,  hadden  in  Maart 
bevolen ,  dat  sQ  voortaan  overal  met  tonnen  van  de  zelfde  grootte ,  naar 
de  Leydscbe  gemaakt ,  sou  gemeten  worden.    Hier  naar  was  de  verpach- 
ting  van  den  tarf-accQns »  in  April,  geschied.    Doch  het  gemeen,  mee- 
nendebty  deie  verandering  benadeeld  te  styn,  morde  erover  op  onder- 
scheidene plaateen.     Te OoUzaandam  sloeg  het,  den  18  Mei,  geweldig 
aan  het  muiten ,  en  viel  aan  op  bet  huis  van  den  Secretaris  Jab  vab  bib 
Stug,  die  de  tnrfimpost  insamelde.     Eerst  werden  er  de  glazen  ingesla- 
gen ,  waarna  de  woede  eenige  uren  bedaard  scheen ;  doch  in  den  avond 
stoof  het  graauw  wederom  naar  dat  huis,  hetwelk  toen  deeriyk  geplun- 
derd en  van  alles  ,  wat  men  in  dien  tusschentyd  niet  had  kunnen  ber- 
gen, beroofd  werd.     Het  plunderen  duurde  den  gebeelen  nacht  door , 
zonder  dat  de  Stedehouder  van  den  Baljuw  van  Kennemerland ,    die 
tnet  eenige  dienders  derwaarts  gezonden  was,  xulks  konde  beletten.   De 
Regering  van  Oostzaandam  beducht  voor  verder  onheil ,  kondigde  des 
anderendaags»  opeigen  gezag,  af,  dat  men  aldaar  voortaan  de  turf, 
even  als  van  ouds,  met  manden ,  niet  met  de  nieuwe  tonnen,  meten  zou. 
Doch  dit  maakte  de  baldadigheid  nog  meer  gaande  »  de  «Regering**  riep 
men,    •  was  nu  de  klem  kwijt,  en  het  was  thans  de  regie  tyd,  om 
•  meer  pachten  afgeschaft  te  kr\)gcn."    Men  maakte  zich  meester  van 
de  nieuwe  tonnen,  die  verbrand  of  in  stukken  geslagen  werden.    Een 
Burgemeester,   Mbindbbt  Jocbbisz.  Kat  genoemd,  den  naam  hebbende, 
dat  hij  deel  in  de  pachterij  had  en  nog  onlangs  turf  met  de  oude  maat 
bad  opgedaan ,  werd  ook  met  plundering  bedreigd ,  doch  hij  stilde  de 
menigte  met  bier  en  tabak  ,  daar  sy  zich  ,  tot  diep  in  den  nacht  mede 
vrolijk  maakte.     Eenigen  hadden  Dibk  Jar  Tybejisioow  Schotvahceb  een 
okshoofd  wijn  afgedwongen ,  die ,  met  tabak  gemengd  ,  gulzig  ter  ly ve 

(1)    Het  is  dat  werk,  alsmede  de  Beschrijving  van  Zaandam,  door  B.  vak  Gtims ,  die 
vy  by  het  zamcnsteUcn  van  dit  art.  vooral  tot  gids  genomen  hebben- 


ZAA.  2tf 

werd  ingeslagen.     Het  graauw  hierdoor  verder  aan  hel  raten  geraakt, 
begaf  rich  naar  de  westzijde  van  Zaawdabi  ,  waar  hel  buis  Tan  den  Ouder- 
Secretaris,  Siaoa  OosTBaaooaii ,  die  ook  onderscheidene  imposten  ontving, 
niet  slechts  geplonderd ,  maar  gedeeltelijk  afgebroken  werd.    De  plun- 
denaars  vertoonden  eenen  ooden  verzegelden  brief,  geroofd,  zoo  men 
meende,  uit  het  kantoor  van  den  Secretaris  aan  de  oostzyde,  welken 
brief  men  zeide  ,  den  last  van  den  Print  vaj  Ozapji  te  behelzen ,  om  de 
pachten  en  Pachters  nit  te  roei  jen.    De  Baljuw  van  Blois ,  tot  wiens 
regtsgebied  Westsaandam  behoorde  ,  en  de  Stedehouder  van  den  Baljuw 
van  Kennemerland  hadden  ,  intusschen ,  te  weeg  gebragt,  dat  er,  aan 
iedere   sQde    van  Zaaham  ,  eeniffe    manschappen    geworven    werden , 
waardoor  de  ingeietenen  tegen  plundering  werden  beveiligd,  doch  iU 
wilden   ticb   niet  tot   bescherming  van  Pachters  en  hunne  bedienden 
laten    gebruiken.    Ook  werden   er  sedert    nog  onderscheidene  buiten 
van   dusdanige   lieden    geplunderd ,  in    het  geeigt  deaer   manschap , 
van  welke  sommigen   er   zelfs  de  hand  toeleenden.     Het  oproer   was 
middelerwyi  overgeslagen  naar  de  naast  bijgelegen  dorpen :  Wormer  , 
Wormerveer ,  Westaaan ,  Assendelft  en  Krommenie ,  en  bet  pionderen 
had  vier  of  vijf  dagen  éeduurd ,  toen  twee  vaandels  krijgsknechten , 
door    de    Staten  van  Holland  en  den  Prins   vaw  Oaanji  ,   te  scheep 
naar  Zaaibazi  gezonden ,  de  rust  spoedig  herstelden.     Te  gelyker  tijd 
waren  er  Gemagtigden  van  de  Staten  gekomen  ,  die ,  terstond ,   be- 
vel gaven,  om  den  turf  met  de  nieuwe  tonnen  te  meten.  Acht  of  tien 
oproerigen  ,  mans  en  vrouwen  ,  werden  in  hechtenis  genomen ,  en  naar 
*s  Gravenhage  gebragt ;   alwaar  vier  mans  ten  galge  en  de  overigen , 
alsmede  de  vrouwen,  tot  geeseling  verweten  werden.     De  schade ,  bij 
de  plundering   geleden :  werd  naderband ,  van  wege  de  Staten ,  be- 
groot en  den  beschadigden  goedgedaan* 

Te  Zaaks*!  ,  werwaartt  in  Augustus  1749 ,  toen  er ,  omtrent  het 
stuk  van   verandering  in  de  regering,  eene  algemeene  gisting  onder 
bet  volk  heersohte ,  eenige  ruiters  en  voetknechten  getonden  waren , 
omdat  men  voor  opschudding  onder  het  volk  beducht  was ,  werd  ruim 
een  jaar  later ,    terw\jl  het   krijgsvolk  er  nog   lag ,    toeleg  gemaakt 
tot  eene  tonderlinge  verandering  in   de   regering.     Ben   Heelmeester 
van   Oosttaandam ,  Jas  Pimi  genaamd ,    gemeenschap  houdende  met 
den  Amsterdamsehen  porseleinkooper  Dahiil  Raap  ,  bestond ,  aoo  ge* 
loofd   werd ,  op  dient  aandrijven ,  een  verzoekschrift  rond  te  dragen 
en  te  laten  teekenen  ,  waarby  begeerd  werd ,  dat  de  ambaebts-heer» 
ltjkheid   Ooftzaan-en-Oostzaandam  ,  die  voor   eenige  jaren ,   door  de 
Regering,  gekocht  was,   afgestaan  werd  aan  den  Prins    var    Okajijb 
en  aan   diens    wettigen  opvolger   in  de  stadhouderiyke  waardigheid. 
,  Dergely k   verzoekschrift  was    ook  te  Westzaandam ,    ten  opztgte  van 
de   ambachtsheerl.     Wcstzaan-en- Westzaandam  ,    opgesteld   en    door 
eenigen  geteekend.     Men    beloofde   zich   groote  voordeelen  *van    deze 
verandering ,  voornameiyk  ven1  de  scheepmakeriien  en  den  handel  van 
gezaagd  hout.     Het  eerste  verzoekschrift  werd  den  Regenten  van  Oost- 
zaan- en-Oostzaandam,  den  5  October  ,  overgeleverd ;  doch  men  verschoof 
bet  antwoord  daarop  eerst  vier  weken  en  toen  tot  in  January  175*1. 
Middellerwyl  begaven  zich  eenigen,  met  het  verzoekschrift,  naar  het 
Loo ,  waar  de  Prins  zich  toen  onthield  ,  om  te  vernemen  ,  of  de  op- 
dragt  der  twee  ambachtsheerl.  bem  aangenaam  ayn  zou  z  doch  Z.  H. 
wees  haar  voorstel  met  verontwaardiging  van  de  baud.     De  Regering , 
in  Januarij  van  het  gezegde  jaar  ,  echter  op  nieuw  aangezocht ,-  om  te 
antwoorden ,  gaf  eindelijk  tot  bescheid  :    »  dat  zij  zich   niet  verpligt 


,'f 


'  V , 


l  <y 


46  7,  AA 

»  vond  ie  antwoorden  ;  dat  zij  de  hoogste  aehting  voor  bel  bui  s  var 
»  0*AU£*  doch  met  do  inleveraars  van  bel  verzoekschrift  oieU  ie 
•  doen  had ,"  waarbij  do  taak  «teken  bleef. 

By  den  waiorvloed  van  JSovember  17 70  vielen  er  te  Zaabbab  onder- 
scheidene galen  ia  den  dyk ,  waardoor  Benige  buiaen  instortten ,  en 
torder  groete  schade  werd  aangerigt. 

Het  wapen  van  Zaabbab  bestaat  ia  een  gevierendeeld  veld  van  koel 
en  til  ver ,  hebbende  in  ieder  dool  cenen  leeuw ,  afwiseeteade  van  aiWer 
of  kooi  en  naar  elkander  gekeerd. 

ZAANDAM ,  geb.  'in  Hansingo  prov.  Groniagea  arr.  en  tt  a.  W.  van 
Affimfodam  ,  kant.  ea  1  u*  W.  vaa  Ouderdendam,  gom.  en  5  min. 
W.  N.  W.  vaa  Winmm  f  waar  bet  kerkelijk  oader  behoort  t  lusseben 
don  grindweg  en  bet  aijldiep  beataando  uit  twee  buiaen  teno  houtaaag- 
oa  oliomolea  ,  oa  eonc  kalkbranderij ,  welke  fabrijken  ea  bijgebouwen 
in  eigendom  bewoond  ea  gebruikt  worden  door  den  hoor  Hanaaia  U'ilwb 

WlBBBA. 

ZAANDAM  (KLEIN-),  naain,  welken  men  wel  oeaa  geeft  aaa  het 
d.  NikoanuiB*a  ia  JPaterlaad,  prov.   Ifoord-Holland.    Zie  Nibbwbbbab. 

ZAANfiAM  (OOOT-),  voorm.  d.,  ia  Konnomorland ,  prov.  Noord- 
üoUmmd.    Zie  Oostsaabbabi  on  Zaarbab. 

ZAANDAM  (WEST-),  voorn*,  d.  ia  do  keert.  JU»*,  prov.  Woord- 
Bolland  r  Zie  WamAABBML 

ZAANDKN,  voorm.  keert.,  arov.  Noord-üotUmd,   waarvan  Wii.ua 
/ 1  vaa  Zaajdab,  dio  aich ,  ia  den  jaro  1&96 ,  met  Gnart  vai  Yeuu  ,  Gus- 

uki  vaa  Aawu.,  Uaaaui  va»  Wobbbbb,  ea  anderen  in  het  ombrengen 
vaa  Flobm  V ,  Graaf  aaa  Holland,  petnengd  had ,  do  Heer  geweeat  ia. 

Deze  kearl.  lag  ten  N-  vjaa  kei  U,  door  welk  water  kot  voor  bot 
meereodeel  achynt  te  lijn  rogezsyolaea  ,  doek  koe  ver  aij  vaa  Zaabbab 
aak,  dot tj||de ,  beeft  uitgestrekt,   u  geheel  onaoker.    Naar  de  namen 
der  plaateen    te    oordeeLeo  ,  aou  mea  kunnea  vormoeden  ,  dat  beide 
de  ainaoahubeerlijkbeden  vaa   Oottiaan  on  Wettaaan  daartoe 
bakken  bekoord,  ea  dat  Zaanden  kot  koofiddorp  wat,  waaroiatroat 
man  ook  wil ,  dat  het  stambtus  der  Hoeren  van  Zaaodbh  gestaan  beeft , 
eoa   weinig  tea  W.    vaa   de   Kaan,   omtrent  eeao  watering,    tegen- 
woordig nog   's  Heeren-watering  genaamd.     Doek  vermits  beide   deae 
ambaehuhoerlijkheden ,  in  later  tftd  als  twoo  bijzondere  heerlykbeden 
voorkomen,  oa   kot  dorp  7«asbbbb  aaa  do  westzijde  van  de  Zaan  ge- 
legen beeft,  is  er   meerder  reden,  om  de  beerL  Zaa&bbh  alleen  aan 
do  wostsijdo  van  de  Zaan  te  soeken.    Alioo  benoorden  er  dan  buiten 
tw^fel  toe,  bot  dorp  Zaaibbb  oa   bet  naby  gelegen    Westsaan  ea 
ster  waaracsnjniyk ,  ook  Krommenie   on   Kroromeniedyk,  aU 
stynde ,  vaa  oade  tydea  af,   mot  Westzaan  oen  Scbouts-ambaeht ,  dat 
maar  weinig  jaren  na  den  moord  van   Graaf  Flosis  V ,  door  Willbb 
as  Gobbb   als  oeae  heerlijkheid  werd   geschonken  aan  syaea  broeder 
Ja*  vab  Bbabbobt,  die,  uit   kraebte   daarvan  Heer  van  Westzaan  en 
Krommenie  geweest  is ,  en  in  1546,  nionwe  band  vesten  schonk.   Nadat 
desa ,  ia    hot  jaar  1586 ,  overleden  was ,  kwam  die  keerly kheid  aaa 
sjyaen  dockierazeon  Lobbwub  var  Cbastilioii  ,  Graaf  eoa  BUis,  die  er 
Heer  van  was,    tot   in   bot  jaar  1372,    waarin   bij  zouder  kinderen 
stierf,  ea  waarna  deze  heerlijkheid  kwam  op  synen  broeder  Joah  var 
Gbasvillob,  die,  in  het  jaar  1381,  zonder  wettige  kinderen  na  te  laten 
overleed ,  en  ,  als  Heer  dezer  heerlijkheid ,  opgevolgd  werd  ,  door  zyneu 
broeder  Guus  ,  Graaf  vaa  Blois ,  die  ,  ia  bot  jaar  1397  ,  mede  zonder 
kinderen  gestorven  is ,  waardoor  aU  kwam  aan  synen  uaastbesUanuc  , 


Z  A  A.  37 

* 

Hertog  Albocbt  var  Biuuei  ,  Graaf  pan  Ueneqonwen,  Uêlèandf  Zee- 
land en  Heer  ean  Friesland »  die  deze  heerlijkheid  aan  sieh  behouden 
beeft,  gciyk  ook  na  hem,  gedaan  werd,  door  de  volgende  Graven, 
Willib  var  BfjjniH,  Vrouwe  Jacoba  var  Bsijibes  en  Hertog  Fiur* 
van  BoeaeoRaii,  door  wien  da  heerlijkheden  van  Westsaan-en-Krom- 
menie,  in  bet  jaar  1438,  ooafrcheideiyk  aan  de  Graafctyjkbeidafoode- 
rea  werden  verbonden* 

Van  Oostitnn  vindt  men  ia  al  dien  tyd ,  geene    btyiondere  Hoeren 
gemeld ,  dan  alleen ,  dat  Hertog  ALaatcar  var  Beusnu  >  desa  Ambaehts- 
neerujkbeïd ,  omtrent  bat  jaar  1405 ,  vergunde  aan  Sinoa  var  Zaarbr  , 
na  wiena  omkomen  te  Haarlem ,  *Q  in  het  jaar  1407  gekomen  sati  tijo 
aan  Heer  Weena  vab  Hbsiskrre.    Doeb  nh  eenen  brief  van    Hertog 
ALtaicaT  van  het  jaar  1304  blijkt ,  dat  Heer  Weena  van  Hisnstiac.  taan 
reeds  overleden  wat,  en  Heer  eau  Ooelaaan  geweest  is  in  het  jaar  1561. 
Dat  in  deso  heerl.  een  dorp  Ziiaatw  of  Zarrr  geweest  aij  ,  volgt 
niet   alleen  nit  de  benaming    bat  On  de-Kerkhof ,  of  aoo  ak  de 
landlieden   seggen   bet   O  ode -hof  f  welke  men    geeft   aan  zekeren 
boogen  grond    ten  Z.  W.  van  Zaandam  gelegen  in  bet  Kerkerak, 
een  water  dat  nit  de  Zaan  in  het  IJ  loopt ,  en  waarschijnlijk  schuurde 
langs  het  land  ,  waar  da  kerk  op  stond  $  maar  ook  nit  do  menigvuldige 
doodkisten  en  doodsbaeaderen ,  dia  in   bet  jaar  1737  bij  het  graven 
▼au  eene  sloot,  door  en  langs  hot  loegeoaamde  kerkhof ,  aan  de  West- 
sijde  van  de  Buitensaaa  ,  tot  elks  verwaoderiog  gevonden  aijn.     Want 
daar,  waar  dit  uitgebreide   kerkhof  ligt,   is  buiten  twijfel  ▼oorhein 
een  dorp  geweest ;  en  uk  da  namen  van  twee  dorpen ,  die  ten  Gasten 
en  ten  Westen  liggen  en  eertijds ,  in   bet  «maan ,  Oostaaandan  en 
Weatsaanden  genoemd  werden ,  kan  men  opmaken  ,  dat  er ,  in  vóórgaan- 
den  tijd ,  tnaschen  beiden  ,  eene  andere  plaats  bestaan  beeft ,  die  Zaan* 
aea  genoemd  werd ,  en  waarvan  de  andere,  als  ten  Oosten  en  Westen 
daarvan  gelegen  ,  den  naam  badden  aangenomen  j  sijnde  daa  van  die 
drie  dorpen  Zaarrrr  het  oudste ,  en  in  vervolg  van  tijd  ook  de  dam 
in  de  Zaan  gelegd ,  daarom  de  Zaanderdam  genaamd. 

In  het  algemeen  is  men  van  gevoelen ,  dat  dit  dorp  Zaan*** ,  deer 
de  woede  der  Droohter  Frieten  ,  niet  alleen  in  de  astene  gelegd ,  maar 
ook  niet  wederom  opgebouwd  is ,  sijnde  de  gelegenheid  van  Obstaaan- 
den  en  Weatsaanden ,  door  het  gebrokene  laad ,  veiliger  legen  de 
strooperijen  van  vijanden.  Vroeg  nogtans,  werd  de  Zaao  ,  niet  verre 
van  bet  oude  Zaaide*  bewoond  ,  want ,  in  het  jaar  1411 ,  was  bier  aan 
de  Oostsijde ,  wegens  de  volkrijkheid  reeds  eene  kapel  9  niet  meer  dan 
tien  minuten*  gaans  van  het  oude  kerkhof  van  ZaAieen ,  en  omtrent 
het  jaar  1440  werd  er  aan  de  westzijde  een  koernmolen  gesticht, 
waarop  tells  de  inwoners  van  Westsaanden  en  Krommenie  hun  koorn 
moesten  ter  molen  brengen ,  oppast  van  Bf  amaeitba  vas  Boeaaoawii , 
toen  Gravin  van  Holland  en  Zeeland  9  en  Vrouwe  man  Ifeetf rietland, 
geteekend  den  13  Jnnij  1430,  en  die  in  bet  jaar  1444  verkocht 
werd  aan  en  ten  behoeve  vao  de  kerk  te  Westsaanden ,  en  de  kapel 
te  Zaandam, 

ZAANDEN  (OOST-),    d.  in  Kenuemerland ,   prov.  Ne+r±  Holland. 

^F^e^a    m  twtmes>v  a\  a  es 

ZAANDEN  (VOORÜAM-VAN)  f  tt.,  gedeeltelijk  in  bet  ba  Ij.  van 
Blms,  gedeeltelijk  iu  Kennemerland ,  prov.  Noord- Holland.  Zie 
Zaaroam. 

ZAANDEN  <WEST-),  d.  in  hot  balj.  van  B4oi$f  prov.  Nootd-HoL 
tand.     Zie  Wbstsaar. 


98  ZAA. 

ZAAN  DEN  DAM ,  tt.,  gedeeltelijk  in  het  ba  Ij.  van  Bbi$  ,  gedeelte- 
lijk in  Kennemetlónd  9  prov.  Noord- Holland.    Zie  Zaabdau. 

ZAANDIJK,    gem.  in  het  balj.  van  Blois,    prov.  Noord- Holland , 
arr.  Haarlem,  kant.  Zaandam  (5  k.  d.,  8  m.  k.,  7s.d.);  palende  N 
aan  de  gem.  Wormerveer ,  O.  aan  Oost-Zaandam  ,  waarvan  sH  door  de 
Zaan  gescheiden  wordt ,  Z.  aan  Koog-aan-de-Zaan  f  W.  aan  Westzaan. 

Deze  gem.  bevat  het  d.  Z  aa  n  d  y  k ,  benevens  eenige  verspreid  staande 
woningen,  beslaat,  volgens  het  kadaster»  eene  oppervlakte  van  209 
bund.  69  v.  r.  80  v.  all.»  waaronder  199  bond.  74  v.  r.  58  v.  cll. 
belastbaar  land  5  telt  555  h.,  bewoond  door  461  huisge*.,  oitmakende 
eene  bevolking  van  ruim  8280  inw.  Onder  de  beroepsbezigheden  der 
inwoners  mant  bijzonder  uit  bet  papier  maken :  want ,  toen  de  Koning 
van  Frankryk ,  in  het  jaar  1678 ,  de  provincie  Gelderland  overmees- 
terde ,  namen  de  papiermakers  uit  Gelderland  de  vlugt  tot  in  Noord-Hol- 
land ,  en  wel  by  tonder  naar  Zaandijk  ,  dewy  I  hier  onderscheid*  graan  we 
en  büauwe  papiersoorten  werden  gemaakt ,  ofschoon  er  de  wit  papierma- 
kery  nog  geheel  onbekend  was.  De  groote  verlegenheid  der  vlugte- 
lingen moedigde  eenigen  aan ,  om  dat  werk  daar  te  beginnen ,  sooals  in 
1678  geschiedde;  eerst  in  den  papiermolen,  genaamd  de  Wever, 
onder  opsigt  van  Pimi  vab  ma  Let,  kort  daarop  werd  dit  werk  ook 
aangevangen  door  Jacob  en  Adriaan  Home,  wier  nasaten  daarin  nog 
volbarden ,  geiyk  nog  vele  anderen  ,  met  soovele  verbeteringen ,  dat  het 
Hollandsche  papier  lang  vele  andere  soorten  overtroffen  heeft.  Buitendien 
•y»  er  vele  van  de  inwoners  met  de  olieslagery ,  peldery,  houtzager^}, 
graankoopery  en  meer  andere  saken ,  druk  bezig ,  waardoor  men  vroeger 
meermalen  arbeidsvolk  te  kort  kwam ,  en  de  huisen  alsnog  in  bet  al- 
gemeen seer  wel  bewoond  sijn.  Men  telt  er  thans  4  wit*,  waaronder 
een  machinale  en  een  blaauw-  en  basterd-papier-,  6  olie-,  1  koorn-, 
1  pel-,  8  verw-  en  8  houtzaagmolens ,  1  oliedikkokery  ,  1  patentolie- 
fabrijk  en  1  boekdrukkerij. 

De  Herv.,  die  er  ruim  1600  in  getal  ztjn ,  onder  welke  ruim  700  Lede- 
maten, maken  eene  gem.  uit,  welke  tot  de  klass.  van  Haarlem,  ring 
wan  Zaandam,  behoort.  De  eerste,  die  hier,  na  de  afscheiding  van 
Wormervetr,  het  leeraarambt  heeft  waargenomen  is  geweest  Joiahrbs 
Goors,  die  er  in  1654  kwam  en  in  1698  naar  Leyden  vertrok.  Het 
beroep  geschiedt  door  den  kerkeraad. 

De  Doopsgez.,  die  er  580  in  getal  syn  ,  behoor  en  tot  de  gem.  Koog- 
en- Zaandijk.  —  De  R.  K.,  die  er  100  in  getal  sijn ,  parochie  ren  ge- 
deeltelijk aan  bet  Kalf,  gedeeltelijk  te  Zaandam.  Men  heeft  in  dexe 
gem. vier  scholen,  als:  eene  dorpschool ,  eene  Kleine  kinderen- 
of  Bewaarschool,  eene  School  voor  Jonge  üeeren  en  eene 
School  voor  Jonge  Jufvrouwen,  welke  gezamenlyk  gemiddeld 
door  560  leerlingen  bezocht  worden. 

Het  dorp  Zaandue  ligt  4  u.  N.  O.  van  Haarlem,  1  n.  N.  van  Zaan- 
dam, aan  de  Zaan.  Dit  gedeelte  van  den  Zaankant  begon  omtrent 
het  einde  van  de  vyftiende  eeuw  eerst  betimmerd  te  worden  ,  als  wan- 
neer zekere  IIbrdrik  Pibtbrsx.  Oodbbir,  den  80  September  1491,  bij 
Schepenen  van  Westzaan  verlof  verzocht ,  en  verkreeg  ,  om  te  dezer 
plaatse  eene  woning  te  bouwen.  Deze  man  had  vyf  ionen  ,  die  sich 
allen  daar  tevens  nedergezet  hebben  j  weshalve  de  buurt ,  by  hen  be- 
woond, in  den  aanvang,  en  nog  lang  daarna,  de Vufsrobrs  genaamd 
werd.  Vóór  de  Spaansche  onlusten  telde  men  hier  slechts  19  huizen. 
Ia  den  Spaanschen  oorlog  werd  deze  Buurt  der  Vuvbroers  geheel 
verwoest,  en  daartegenover  aan  de  Oostzydc  van  de  Zaan  eene  schans 


ZA  A.  39 

opgeworpen ,  van  waar  dat  land  oog  den  naam  van  de  tenant  draagt* 
lo  deze  Schans  bleef,  na  het  vertrek  der  Spanjaarden ,  een  oud  sol- 
daat over ,  die  er  school  gehouden  y  en  vele  Zaandykers  in  het  leien 
onderwezen  heeft.  In  het  jaar  1613  waren  er  80  huizen.  Doch  in  hét 
jaar  1741  en  1749  wat  het  getal  der  bewoonde  huizen  reedt  387  en 
daarin  350  huisgezinnen ,  die  te  aamen  1390  inw.  uitmaakten ,  thant 
telt  men  er  in  de  kom  van  het  d.  388  h.  en  3180  inw. 

Met  het  jaar  1636  werd  van  hier  een  voetpad  naar  bet  Noorder- 
deel  van  Westzaan,  de  Middel  genaamd  ,  door  het  veld  gemaakt,  soo- 
dat  men  daarlangs  in  den  tfjd  van  een  half  uur,  Tan  Zaahduk  tot 
Westzaan  kou  gaan.  Dit  voetpad ,  bij  hetwelk  ,  aan  de  Zaan ,  weleer 
een  kalkoven  gestaan  heeft ,  die  in  het  jaar  1643 ,  afgebroken  it , 
werd  in  het  jaar  1848  tot  eenen  rijweg  ingerigt,  leidende  Tan 
het  Guittpad  te  Zaaiqmje  tot  Westzaan  (welk  d.  toen  gelijktijdig  tot 
aan  den  zeedijk  bettraat  werd) ,  en  uit  die  gemeente  over  Attendelft  tot 
bet  Attummer  tolhek ,  onder  Heemskerk.  Bete  weg  it  sedert  bekend 
onder  den  naam  van  Zaanlandtchen  Communioatieweg  ,  en 
het  aanleggen  daarvan  heeft  veel  toegebragt  tot  eene  verbeterde  en 
versnelde  gemeenschap  met  de  stad  Haarlem  en  verder  gelegen  plaat- 
sen ,  vooral  nadat  op  het  einde  Tan  bet  jaar  1848  eene  diligence-dienst 
werd  ondernomen  Tan  Zaandam  op  Haarlem  ,  over  Zaajdije  ,  Westzaan  9 
Attendelft,  Beverwijk  en  de  Zandpoort,  van  welke  onderneming  bet 
hoofdkantoor  te  Zaandue  it  gevestigd. 

Dan  ofschoon  de  inwoners,  langs  dit  pad,  gereeder  dan  voorheen 
in  de  kerk  van  Westsaan  konden  komen,  waarin  iQ,  gedurende 
eenen  geruimen  tjjd ,  ook  een  hunner  leden  tot  Ouderling  badden , 
hebben  *y  nogthans ,  in  het  jaar  1638 ,  met  die  van  Wormerveer , 
Jacosos  Boutros  tot  bunnen  Predikant  beroepen  ,  die  hier,  den 
34  Augustus  van  dat  jaar ,  in  eene  houten  kerk ,  zyne  intree-predikatie 
deed.  Deze  houten  kerk,  was  83  voeten  (16,53  ell.)  lang,  43  Toe- 
ten (13,18  ell.)  breed,  en  de  verdieping  tosseben  de  11  en  13  Toe- 
ten (ongeveer  3,50  ell.)  hoog ,  stotptwtyze  met  4  gevels  ,  en  boren 
in  het  midden  met  een  torentje,  waarin  eene  klok  geplaatst  was* 
Een  derde  gedeelte  Tan  dit  gebouw  diende  tot  woning  van  den  school- 
meester ,  en  het  overige  tot  kerk ,  die  echter  in  jaar  1641  vervan- 
gen werd  door  eene  steenen  gebouw ,  staande  omtrent  het  midden 
van  bet  dorp,  een  weinig  van  den  weg  af,  over  de  Wegsloot,  dat 
in  bet  jaar  1643  werd  ingewyd.  Dese  nieuwe  kerk  was,  by  den 
aanvang  alleen  in  de  lengte  Oost  en  West  gebouwd;  de  toren  stond 
on  het  westeinde ,  met  eene  scherpe  spits ,  en  daar  beneden  waren  de 
klokken  en  wijzer  borden.  Doch  in  net  jaar  1707,  werd  dese  kerk 
aan  de  ooordztyde  uitgebouwd ,  en  bQna  de  geheele  helft  vergroot.  Men 
gaat  er  op  drie  plaatsen  in ,  ten  Oosten  ,  ten  Westen  en  in  het  nieuw 
gebouwde  gedeelte;  doch  z(j  is  Tan  geen  orgel  voorzien. 

Niet  Ter  van  de  kerk  staat  het  gemeene  Weeshuis,  in  bet  jaar 
1730  gebouwd ,  twee  verdiepingen  hoog ,  en  in  allen  deele  goed  inge- 
rigt.  Daarin  worden  38  weezen  verpleegd.  Dit  gebouw  wordt  ook  als 
Raadhuis  gebezigd. 

Men  beeft  er,  tezamen  met  Koog-aan-de-Zaan,  een  Depar- 
tement Tan  de  Maatschappy:  Tot  Nut  van  't  AUpmetn,  dat 
den  38  November  1788  it  opgerigt  en  100  leden  telt. 

Ten  dienste  Tan  den  koophandel  lag  men  eene  bouten  sluit  in  den 
weg ,  om  gemakkelijk  Tan  de  Zaan  naar  binnen  ,  en  Tan  binnen  in  de 
Zaan  te  kunnen  varen ,  die  in  het  jaar  1737  veranderd  en  van  steen 


30  Z  A  A. 

gewaakt  i».  Te  Zaak»i»  weid ,  in  het  jaar  1685 ,  een  Teer  aangelegd , 
om  van  daar  on  Amsterdam ,  en  van  Amsterdam  weder  herwaarts  te 
varen ,  op  de  daartoe  bepaalde  marktdagen  dier  stad. 
'  Sedert  eenige  jaren  bestaat  er  ook  eene  stoombooten-dienst  van  Alk* 
maar  op  Zaandam ,  in  verband  met  die  van  Zaandam  op  Amsterdam  9 
waardoor  dagelijks ,  met  uitzondering  van  Donderdag ,  voor  de  plaatsen 
aan  de  Zaan  eene  gelegenheid  te  meer  bestaat,  om  de  hoofdstad  ,  op 
eene  gemakkelijke  wijse  en  spoedig ,  te  beioeken. 

Des  avonds  van  den  5  Februaity  182S  bespeurde  men  te  Zsaaaiss , 
dat  het  water  io  de  Zaan  aanmerkeiyk  begon  te  rQsen,  hetwelk,  in 
overeenstemming  met  de  beriaten ,  die  des  morgens ,  ten  optigte  van  de 
doorbraak  van  den  dflk  tyj  Durgerdam ,  waren  ingekomen ,   de  vrees 
deed  ontstaan ,  dat  ook  deie  polder  sonde  overstroomd  worden*  Van  tyd 
tot  Mjd  hei  water  in  de  Zaan  gade  slaande,  sag  men  dat  de  rysing  meer 
Mykbaar  werd ,  aoo  dat  des  avonds  te  half  acht  bet  water  reeds  over 
den  weg  begon  te  stroomen,    hetwelk  sigtbaar  toenam,  en  dewQl  de 
weg  af  lagendyk  een  gedeelte  van  den  nngdyk  uitmaakt,   welke  om 
den  polder  Westsaan  ligt,  ontlastte  sich  het  water  in  het  veld  of  in 
dien  polder.    Later  in  den  avond  kwamen  er  geruchten  in,  dat  de  weg 
of  lagendyk  ap  onderscheidene  plaatsen  insakte ,   en  wel  voornamelijk 
bsj  den  koornmolen  en   het  pakhuis  de  Kanarty,  de  eerste  aan  het 
and*  en  de  laatste  aan  bet  noordeinde   van  bet  dorp  staande.     Het 
opwerpen  van  kiltdammen ,  hetwelk  dadelijk  in  het  werk  gesteld  werd , 
was  geheel  vruchteloos ;  dewijl  de  kracht  van  het  water  alle  bouwstoffen , 
die  aangebragt  werden ,  dadelijk  mede  voerde.    Daar  bet  nu  blijkbaar 
werd,   dat  er  geene  middelen  te  beramen  waren,  om  het  overloopcn 
van  het  water  te  beletten,  oordeelde  men  het   raadaamer,  den   door- 
gang aan  het  water  aoo  gemakkelijk  mogelijk  te  maken,  gebiedende 
man  tot  dat  einde  het  openen  van  alle  noorten ,  welke  tot  afsluiting 
der  -erven  aan  de  Zaan  diende,   en  ten  einde  de  doorstrooming  te  be- 
verderen, besloot  men  de  kHnkketting  van  de  sluis  op  te  halen.  Ake- 
lig was  de  toestand  in  dien  nacht;  de  meeste  menschen  op  seifsbehoud 
en  beveiliging  van  bonne  eigendommen  bedacht,  bleven  tehuis,  hunne 
goederen  bergen  en   naar  de  solders  brengen  of  bij  hunne  hnisgenoo- 
ten  hnn  lot  afwachten ;   anderen  dachten  meer  om  het  algemeen  dan 
om  hnn  eigen  belang,  achtten  hunne  gesondheid  niets,  daar  iets  te  be- 
houden viel ;  bragten  op  de  plaatsen ,  die  het  meest  geleden  hadden , 
den  noodigen  voorraad  van  sand  aan  en  stopten  een  gat,  hetwelk  in  den 
dijk  was  geslagen.  In  den  nacht ,  onder  het  gestadig  overstroomen  vau 
het  water ,   was  het  echter  niet  mogelijk  de  gaten  geheel  te  stoppen , 
te  meer  daar  de  weg  geheel  onbruikbaar  werd,  ieder  die  daaraan  ar- 
beidde ,  spoedig  doornat  was,  en  de  voorraad  van  sand  begon  te  ontbre- 
ken,    's  Morgens  omstreeks  ses  ure ,  begon  bet  water  op  de  paden  over 
de  straat  te  loepen ,  en  's  middags ,  te  12  ure ,  waren  de  bewoners 
der  huiien  op  die  naden  verpligl ,  de  w\|k  naar  hunne  solders  te  nemen  , 
en  konden  van   daar  niet  wederkeeren ,  omdat  het  water  by    desen 
meerder  by  anderen  minder ,  doch  by  sommigen  tot  eene  aanmerke- 
lijke hoogte ,  in  huis  stond.    Toen  's  Zondags  het  water  in  de  Zaan 
en  in  het  veld  op  den  polder ,  gel$k  gevloeid  was ,  en  men  naar  den 
toestand  van  den  weg  ondersoek  deed ,  werden  by  vele  gebouwen  aan- 
merkeiyke  galen  of  verzakkingen  in  den  weg  gevonden  ;  terwijl  deze 
weg   op    verschillende  andere  plaatsen  meer  of  min  beschadigd    was. 
In  den  namiddag  van  dien  dag  werd  het  gevaar  by  bet  pakhuis  de 
&  a  n  ar  ij  meer  en  meer  dringend ,  soo  dat  aldaar  op  nieuw  verdubbelde 


Z  A  A.  51 

arbeid  noodig  werd  geacht ,  ten  «inde  dit  pakhuis ,  waarop  40  a  50 
last  tarwe  geborgen  wat ,  voor  instorting  te  bewaren ,  hetwelk  ton- 
der dadelijke  hulp  tonde  gebeurd  z\)n  ;  niet  alleen  toch  de  pilaren 
maar  aelfs  de  koppen  der  heistokken  kwamen  bloot,  en  toen  men 
aanving  met  aldaar  te  arbeiden ,  bleek  de  nocdsakelyUieid  daarvan  jf  der- 
mate dat  men  voor  ééne  pilaar  6  zakken  met  aand  moest  laten  sinken . 
Ook  werden  tot  eene  scholing  eenige  ribben  in  den  wal  geslagen , 
daar  achter  balken  gelegd  en  de  gaten  met  sakken  tand,  seo  goed 
als  dit ,  onder  het  gestadig  overbraieen  ,  kon  geschieden  ,  geveld ,  al- 
les  roet  dat  gelukkig  gevolg ,  dat  noch  dit,  noch  eenig  ander  sjebonw 
instortte.  Den  volgenden  dag  was  des  morgens  het  water,  ofschoon 
in  de  Zaan  gevallen ,  in  de  dyksloot  verhooad  ,  door  de  nog  gestadige 
overstroomt ng  over  den  weg  j  soodat  de  dyk  ,  op  de  meeste  plaat- 
sen ,  tot  aan  de  huisen  toe  ,  onder  water  lag.  Van  dien  tyd  at  ech- 
ter daalde  het  water  door  den  getnkkigen  Westenwind ,  welken  de 
Voorzienigheid  tot  leeniging  deser  ramp  schonk  en  de  skrisen ,  soo 
wet  in  den  lagen  dflk  gelegen  ,  als  die  in  het  IJ  uitwaterende ,  stroom- 
den gedurig  uit.  De  schade ,  aan  de  fabrtyken  en  goederea  toege- 
bragt  ,  was  seer  aanmerkelijk ;  daar  de  eerste  geheel  overstroomd 
waren ,  en  sleefats  eemge  pakhitisen  ,  welke  nog  al  boog  op  den  dtyk 
der  Zaan  stonden ,  van  bet  water  verschoond  bleven. 

Het  wapen  deser  gem.  bestaat  niteeu  gevierendeeld  schild ,  het  eerste 
en  vierde  van  silver ,  met  eenen  leeuw  van  keel ,  het  tweede  en  derde 
van  keel  met  eenen  teenw  van  silver. 
ZAANERDAM,  st.,  gedeeltelijk  in   het  balj.  van  Blois,   gedeelte- 
'<         lijk  in  Kenéemtrtond ,  prov.  ffiooré-Hoèiand.    Zie  ZaaIdai» 

ZAANKANT  (DE) ,  naam  ,  welken  men  veelal  geeft  aan  de  dorpen  aan 
en  langs  de  Zaan ,  prov.  Noord-HoUandj  gelegen ,  welke  streek  men  ook 
wel   eens  Zaims*»  noemt.    Men  rekent  daartoe  gemetnltyk ,   behalve 
de  stad  Zaandam,   de  dorpen  Oostsaan,  Wormer,    Lands- 
meer,  de  Koog  ,  ZaandQk,  Wormer  veer ,   Knellendam, 
Westsaan,  Assendelft,  Krommenie  en  KrommeniedQk, 
thans   uitmakende  de  gem.  Assendelft,  Koog   aan    de    Zaan, 
Krom  men  te-en -Krommen  iedyk,  Landsmeer -en  «Water- 
gang,   Oostsaan,    Westsaan,    Wormer,    Wormerveer, 
Zaandam,  en   Zaandfyk  ,   te  samen  beslaande  eene   oppervlakte 
volgens  het  kadaster  van  19,917  band.  28  v.  r.  18  v.  ell.  waaronder. 
12,604  bnnd.  1 1  v.  r.  14  v.  dl.  belastbaar  land.     Men  telt  er  4078  h. , 
bewoond  door  6194  buisge*.,  uitmakende  eene  bevolking  van  50,000  inw. 
Men  vindt  zeker  geen  oord  in  ons  vaderland,  alwaar }  in  een  soo  kort 
bestek ,  zoovele  fabrijken  en  vooral  molens  gevonden  worden.    In  Junty 
1708  telde  men  er  183  houUaag-,  70  olie-,  35  pel-,  20  papier-,  18verw-, 
15  vol-,  5  meel-,  4  mostaard-  en  16  tabaksmolens,  behalve  nog  60  molens, 
die  niet  genoteerd  x$n  geworden  ,  dns  te  samen  432  molen  ,  wordende  er 
toen  nog  6  nieuwe  molens  aangebouwd.     Op  de  scheepshellingen  stonden 
306  nieuw  te  bouwene  schepen  en  vaartuigen  en  het  aantal  huisen  be- 
droeg 5050.    Thans  heeft  men  er  nog  543  molens  ;  als :  101  houtzaag-, 
114  olie-,  50  pel-,  23  verw-,  27  papier-,  2  slijp-,  1  biksteen-,  5  schuin-, 
1  schulpsand-  en  mostaard-,  1  mostaard-,  1  tras-,  1  cement-,  1  loodwit-, 
1  buskruid-,  1  potasch-,  1  hennep-,  5  snuif-,  1  chocolade-  en  10  koorn- 
mdlens.     Voorts  zyn  er  3  leerlooijerijen  ,  2  lijnbanen,  9  stijftehnake- 
rijen,  1  lijmfabrijk ,  2  oliedikkokerijen ,  5  patentoliembriiken ,  1  scheep* - 
beschnitbakkerij  ,  1  blaauwselmakerij  ,  2  smeersmei tenjen ,  1   metaal- 
gieterij,   2  harenmakerijen ,    12  seildoekfabrijkeo ,  waarvan  eene  door 


3*  Z  A  A. 

sloom  gedreven  wordl.     Al  vroeg   in  de  zestiende  eeuw  schijnt   bier 
omstreeks   al   vrij   wal   handel  geweest  te  zijn   en   in    het  bijsonder 
van  in-  en  aiUandscbe  granen,    In  of  omtrent  het  jaar  1537 ,    bragt 
een  der  schippers  van  Westzaan  Jak  Ui  genaamd ,  met  sijn   schip  9 
groot  bij  de  130  lasten,  een  lading  granen  aan  den  suiddijk  van  West- 
taan   ook  den  Overtoom  geheeten,    en  verkocht  die   voor  lzU  en  13 
gondgnld.  (18  guld.  75  cents  en  lÓauld.  50  cents.)  het  last.     Omtrent 
dien  tijd   was   er,  nevens  meer  andere  handelaars,  een  lakenkooper, 
die  gedurende  vele  jaren,  onderscheiden  xijden,  fluwelen,    kamelotten 
en  lakens  te  Antwerpen  kocht  en  te  Westsaan  en  de  omgelegene  dor- 
pen weder  verkocht.     De  beginselen  van  den  scheepsbouw,    die  hier 
naderhand  tot  eenseer  hoogen  trap  geklommen  is,  waren  seer  gering, 
en  bestonden  in  bet  maken  van  kleine  vaartuigen  en  het  herstellen  van 
het  geene  oud  en  gebrekkig  was.     Naderhand  maakte  men  smakken, 
smalschepen  en  dergelijke ,  tot  dat  men  eindelijk  groote  schepen  begon 
te  bouwen,   die  weleer  meest  te  Enkhuixen  en  vervolgens  te  Edam 
gemaakt  werden.    Akersloot  en  Rijp  schijnen  echter  Zaandam  te  sijn 
voorgegaan ,  en  de  Zaandammen  hadden ,  gelijk  men  wil ,  de  hulp  der 
'  Haarlemmers  en  Rijpers  noodig ,  om  een  groot  schip  te  maken.    Zeer 
spoedig  moet  echter  de  opgang  der  Zaandammen  in  dit  werk  geweest 
xijn,    en    het   groeide   zoo    krachtig  aan,    dat  er  door  den   tijd  35 
scheepstimmerwerven  langs  de  Binnen -Zaan  geweest  sijn.     Het  den  aan- 
vang der  vorige  eeuw  waren  er  nog  13  in  gebruik,  en  van  onderschei- 
dene anderen  werden  nojf  de  plaatsen ,  waar  s\j  geweest  waren ,  aange- 
wezen.    In  de  jaren  1709  en  1705  telde  men  in  de  bannen  van  Oost- 
en Westzaan  nog  50  scheepstimmerraansbasen  ,  die  groote  schepen  maak- 
ten.   Een  van  dezen  heeft ,  in  den  tyd  van  22  maanden ,  20  schepen 
te  water   gebragt,    waarvan  hy  er  eenige  van  alles  moest  voorzien. 
Van  een  ander  wordt  verhaald ,  dat  hij  er  een ,  in  den  tyd  van  vyf 
weken,  van  de  kiel  af,  in  alles  gereed  te  Amsterdam  voor  de  palen 
,  leverde.     Meer  dan   een   baas  van  Zaandam,  of  van  bier  afkomstig, 
,  beeft  bet  opperbestier  op  de  gemeenelandswerf  te  Amsterdam  gehad.    De 
scheepsbouw  is   hier  echter  aanmerkehjk  afgenomen ,  zoo  door  verval 
van    den  koophandel   in  het  algemeen,  als   omdat  men  vele  schepen 
in    Rusland  en  elders  buiten    lands  beeft  beginnen  aan    te    bouwen. 
De    houthandel  is  mede   van  kleine  beginselen  opgekomen.     Oude 
lieden ,  die  het    midden  der  zeventiende  eeuw  beleefden ,  konden  ge- 
beugen,  dat  sy  niet  meer  dan  drie  boutkoopers  op  Zaandam   ge- 
kend  hadden ,  hetwelk  veel  verschilt  van  een  aanzienlyk  getal  houl- 
werven ,  die   naderhand  in  het  Katte  gat  en   de   Nieuwehaven 
te   Zaandam  *yn  aangelegd.     Het  groot  getal  van  houtzaagmolens 
bevestigt  den   aangroei  van  den  houthandel.     Coibbxi*  Cobrblisz.  var 
.  UiTonsT,  bragt  syne  uitgevondene  kunst,  van  hout  met  molens  te  za- 
gen,  in  het  jaar  1569  te  Zaandam,  daar  hy  zyne  molen  ket  Juf- 
fertje genoemd  ,  met  octrooi ,  oprigtte.     Deze  ging  eerst  met  twee  sa* 
gen,  naderhand  heeft   men  molens  roet  tusschen  de  30  en  30  zagen 
gemaakt.     In  het  jaar  1727  ,  telde  men  in  de  banne  van  Oost-  en 
Westzaan  dam,    252  saagmoleos.     Op  het  laatst  der  vorige  eeuw 
was    het  getal    reeds  tot  194  verminderd,  en  sommigen  hadden  nog 
weinig  te  doen.     Velen  syn  er   afgebroken  of   tot    andere   bewerking 
ingerigt.     Eenigen  zyn  er  verbrand  en  niet  weder  opgebouwd. 

De  windoliemolens  schynen  het  eerst ,  aan  na  Zaan  ,  iu  het  begin  der 
voorgaande  eeuw,  gebouwd  te  syn.  Het  gebruik  daarvan  was  echter 
vroeger  en  kort  na  de  Spaansehe  beroerten  uit  Vlaanderen  ,  in  Holland 


Z  A  A.  SS 

gebragt ,  door  tekere  Libp  Jams.  Anbbibs  vab  Mobssibk.  De  kunst 
U  sedert  veel  verbeterd.  Het  getal  der  oliemoleos  in  d«  banue  van 
Oost-  en  Westsaan  bedroeg ,  in  het  laatst  der  vorige  eeuw  f  omtrent 
150 ,  die  ieder  meer  dan  1x0  lasten  oliexaad  sloegen ,  docb  thans  telt 
men  er ,  soo  als  wfl  hier  boven  gezien  hebben ,  nog  maar  114. 

Vroeger  kon  men  wegens  de  smalheid  der  wegen ,  langs  de  dorpen 
aan  bb  Zaak  alleen  te  voet  gaan ,  later  maakte  men  kleine  smalle  we* 
gentjes ,  alleen  daarvoor  geschikt  en  verbreedde  de  bruggen  tot  dat  men , 
eerst  sedert  weinige  jaren  ,  ook  het  pad  verbreedde ,  zoodat  men  er  nu 
met  allerlei  rijtuigen  kan  rijden. 

Volgens  keiserlijk  decreet  moest  er ,  in  het  jaar  1813 ,  eene  optchrij- 
ving  geschieden  van  hen,  die  den  ouderdom  tusschen  de  20  en  40  jaren 
bereikt  hadden ,  ten  einde  uit  die  mannen  het  ontbrekend  aantal  kust- 
bewaarders  aan  te  vullen.  Op  de  Zaankantsche  dorpen  geschiedde  dit 
aanvankelijk  tonder  eenige  tegenkanting :  alleen  te  Ktog  wanen  de 
meesten ,  op  den  bepaalden  tijd ,  daarin  nalatig ,  waarom  den  volgen- 
den dag  de  gelegenheid  daartoe  wederom  opengesteld  zou  sijn.  Maar 
die  volgende  dag ,  zijnde  Woensdag  den  21  April  181 5 ,  was  tevens 
de  dag  van  inschrijving  te  Zaandam,  en  dewijl  men  er  's  avonds  te 
voren  de  hoofden  bij  elkander  stak,  en  nu  en  dan  luide  mompelde 
en  blikken  wisselde  ,  die  niets  goeds  voorspelden ,  werd  hij  met  schrik 
verbeid.  Groot  was  echter  de  verwondering ,  toen  men  *s  morgens  overal 
vond  aangeplakt ,  dat  men  een  ieder,  die  sich  liet  inschrijven,  met 
den  dood  bedreigde.  De  teerling  was  geworpen.  Het  wanneer  en  hoe 
was  nu  niet  meer  de  geheime  levensvraag ,  het  was  uitgesproken ,  om 
alsnog  wrange  vrachten  te  dragen.  Aanstonds  was  alles  op  de  been ; 
de  Heer  Gommisearis  van  Politie  m  Qback  ,  liet  aanstonds  het  aan* 
geplakte  afhalen ,  en  spoedde  sich  naar  bet  stadhuis ,  aan  de  oost- 
zijde der  stad  (alwaar  de  inschrijving  moest  geschiedden) ,  om  door 
toespraak  en  tnsschenkomst  de  onberekenbare  gevolaen  van  de  bedrei- 

a,  soo  wel ,  als  van  het  feit  self ,  soo  veel  mogelijk,  te  voorkomen, 
niets  raogt  baten.  De  hoeden ,  aldra  met  Oranjelinten  versierd , 
Solfden  door  de  lucht ,  bij  bet  opbreken  der  straat ,  en  eenige  oogen- 
likken  daarna,  toen  de  sleutels  van  de  oosttijde  der  kerk  den  opge* 
wondenen  in  handen  vielen ,  werd  het  klokgelui  het  sein  tot  eene  al* 
pemeene  vereeniging.  Wel  werd  hierop  afgekondigd ,  dat  de  bewuste 
inschrijving  uitgesteld  was  j  doch  de  hartstogten  eenmaal  in  beweging, 
konden  daardoor  niet  gebreideld  worden.  Aldra  begeerden  de  saam* 
gezworenen  eeaen  aanvoerder ,  en  plaatsten  een  wel  gesteld  lmrger , 
met  name  Jacob  Rbe  ,  die  Commissaris  van  het  Rotterdamsche  veer 
was,  aan  bun  hoofd.  Door  sich  die  keuze  te  laten  welgevallen  be- 
wees Rbe  den  Zaabeabt  de  grootste  dienst,  want  terstond  voerde  hij 
eene  tucht  in ,  die  elke  buitensporigbeid  voorkwam  5  in  teen  woord , 
hij  schiep  soo  mogelijk  orde  ,  waar  hei  plotselinge  der  saak  de  bel- 
hamels selven ,  besluiteloos  sijn  deed.  Rn  nu  was  het  inleen  oogen- 
blik  langs  de  geheele  Zaar  een  leven  en  eene  beweging  soo  als  men 
er  in  geen  honderd  vijf  en  dertig  jaren  aanschouwd  had.  Haauwelrjks 
was  het  opgeworpen  bewind  het  insebrijvingsregister  der  stad  Zaandam 
meester ,  of  men  bepaalde  het ,  dat ,  om  elke  verdere  inschrijving  aan 
de  Zaab  te  verhinderen  (waardoor  trouwens  het  oproer  het  karakter 
van  algemeenheid  kreeg),  niemand  te  buis  of  aan  de  fabrijken  blij- 
ven mogt ,  maar  bij  de  afgifte  der  registers  op  de  dorpen  tegenwoor- 
dig moest  sijn.  Middelerwijl  do  klokken  van  Zaandam  en  omliggende 
dorpen  onverpoost  luidden  ,  werd  dit  bevel  uitgevoerd  en  eenvoudigen 
XIII.   DiBL  S 


M  ZAA. 

wichten  bij  de  gedachte  wat  heilrijke  gevolge»  dit  pogen  ken  nebbe*. 
Voorzien  van  de  gebate   registers  en  oer  aanwezige  wapenen  ,   kwa- 
men   de    Tolksboopen  >  ongeveer  des  namiddags  ten  half  vier  ure  op 
den  Uoogeudam  terug.     Daar  werd  terstond  in   bel  logement  de 
drie   {wanen  krijgsraad  belegd ,  ten  gevolge  waarvan  de  uitreiking 
van  geweren  en  wat  dies  meer  tij  ,    de  ontwapening  der  gendarmes , 
bet  uitietten  van  wachtposten  langs  de  gebeele  Zaan    en  hare   om- 
streken en  de  aanmaning  »  dat  ieder  naar  zijne  haardstede  terug  zoude 
koeren  plaats  greep.    Na   oenen  zoo  buitengewoon   ooatnimigen  dag, 
meende  men  nu  veilig  eenige  rust  te  kunnen  nemen ,  en  aonder  zich 
te  verdiepen   in    plannen ,   die  verdere  uitbreiding  of  wel  bebeotlQke 
tegenweer  ten  deel  hadden,  zag  men  den  volgenden  morgen  met  de 
beste  hoop  te  gemoet;   doek  wat  gebeurt  erl    Omstreeks  10  ure  des 
avonds  ontdekte  een  wachter  in  de  Voortaan  eene  boei,  naar  Zaan- 
dam koers  hondeode.   Nu  wee  oogeabiikkeujk  alles  weder. ep  de  boes. 
Koeriers   werden   naar  de  derpen    afgezonden  en   weldra  hoosde  men 
daar ,  zoowel  als  te  Zaandam  een  vernieuwd  klokkengeluj ,  thans  ver- 
mengd met  het   klepperen  der  ratels,   hetwelk,  .begeleid  deer  ketel- 
Uiuujk,  dat  door  schreeuwen  en  tieren  overtroflon  werd,   een   nacht 
vormde  voor  de  inwoners  t  even  vreemd  aU  beangstigend.     Deooraaak 
Tan  dit  rumoer  scheen  evenwel  niets  te  beduiden  te  hebben ;  de  boei 
was  slechts  bemand  met  ses  gendarmes ,   die ,   aan   wal  gestapt ,  aick 
aonder  tegenkanting  gevangen  gaven.     Spoedig  dus  wat  men  van  deze 
nieuwe  socg  ontheven ,  maar  het  meerendeel  der  aanzienlijke*  en  ge- 
.goeden ,  die  ondanks  lich  «elven  gedwongen  waren ,  die  heen-  en  te- 
rugtrekkende optogten  by  te  wenen  ,  was  et  roede  ten  voile  van  over* 
tuAgd ,  dat  het  veriet  aan  de  Zaa*  verder  in  Noord-Holland  geen  bij- 
val vond.     Dat  derhalve   al   het  gebeurde  niets    meer  was  dan  eene 
poging ,    die ,    door   nieU  verdedigd ,    niet  alleen  moest  mislukken  v 
maar  ook  eenen  trenrigen  afloop  moesten  hebben.    En  den  volgenden 
morgen  verscheen  er  in  de  Voorsaan  eene  kanenneerbooi ,  uit  welke 
aldra  te  kennen  gegeven  werd ,  da*  iedere  rustvecstoring  het  beschie- 
ten van    Zaandam  zou   ten   gevolge  hebben.     Het  Zaankante*  gemeen 
bespotte  eene   wijl  de  bedreiging.    Te  beproeven  haar  met  de  aanwe- 
xige  vaartuigen  te  bemagtigen  ,  strookte  beter  met  sijne  inzigUa ,  en 
niet  vepr  dal  een  paar  schoten  der  waarschuwing  nadruk  byzetteden , 
begon  bet  de  taak  eenigzins  anders  in  te  tien.     De  Maire  van  Zaan- 
dam »  Gosh  ,  verzocht  als  nu  de  Commissaris  Rea  hem  naar  de  beet 
te  vergezellen.    Deze  bewilligde  daarin  zonder  uitstel.     Na  een  kort  on- 
derhoud terug  gekomen ,  gaf  Ru  der  menigte  te  verstaan,  dat  men  wel 
zou  doen  zich  te  vgrwyderen ,  datby,  wel  is  waar,  den  vorigendag,  on 
bun  verzoek ,  aangenomen  had  de  leiding  op  aroh  te  nemen  t  doch  nu  , 
dewtyl  het  doel  mislukt  en  elke  nieuwe  stap  daarom  ten  eenenmale  nutte- 
loos was  f  bjy  aieb  van  alle  verdere  bemoeiingen  onthouden  wilde.  Ab- 
dan,  meende  hjj .  zoude  men  zich  in  zekeren  sin  niet  over  het  einde  te 
beklagen  hebben.    In  stede  van  hierop  af  te  trekken ,  riepen  sommigen 
bctn  toe ,  hem  des  noodt  te  tullen  dwingen  zynen  post  te  Wy ven  be- 
kleeden.    Anderen ,  ten  hoogsten  ever  dezen  afloop  verbitterd ,  dreig- 
den het  huis  van  den  Maire  van  Koog-aan  de-Zaan ,  £.  Shit  (dien  lij 
als  oorzaak  van  de  spoedige  komst  der  boot  beschouwden),  te  plun- 
deren j  reeds  stelden  zij  zich  daartoe  in  heweging ,  toen  tot  aller  ver* 
bezing  de  Heer  Smit  zich  op  den  Dam  waagde ,  daar  elke  aantijging 
overtuigend  weder  legde  en  op  die  wjjze  voorkwam  ,  hetgeen  het  toch 
alttyd  edele  des  opstands  in  vuigen  eigenbaat  ontaard  zoude  hebben  $ 


ZAG.  3B 

dien  dag  bleef  dus  alle*  in  beweging.  Maar  «les  Donderdag*  school 
men  reeds  niet  meer  tarnen  ;  des  VHJJdags  hervatte  de  meeste  hunne 
bctigheden,  en  des  Zaturdags ,  toen  de  ordo  volkomen  hersteld  was, 
versebenen  in  de  voorsaan  elf  kanenoeerbooten ,  die  in  den  middag , 
by  de  draaibrng  aan  den  Zaiddyk ,  12  a  1300  man  Zwitsers,  Gen- 
darmen en  betoldigde  gardes ,  onder  kommando  van  den  Graaf  Motivoa 
onttcbeepten.  Wel  had  man  by  de  schijnbare  kalmte  vernomen  ,  hoe  , 
behalve  de  Commissaris  Eik  v  de  overige  schippers  in  het  Rotterdam- 
•cbe  veer ,  benevens  nog  eenige  andere  personen  door  den  Maire  Gobbl 
opgeroepen ,  iets  hadden  onderteekend ,  doch  hoe  tonde  dit  argwaan 
verwekt  hebben ,  daar  die  Maire  den  ooderteehenaars  vertekerd  had  9 
dat  het  slechts  een  Moot  relaas  was  van  het  voergevallene ,  welks  ge- 
ringheid alleen  reeds  de  dragelijkste  uitkomst  waarborgde.  Aanstonds 
werd  er  afgekondigd  dat  de  inschrtiviag  des  anderen  daags  (Zondags) 
moest  geschieden.  De  Commissaris  Jacob  BW ,  benevens  Jan  EveBauae, 
VYuun  Ksuisvaaa  ,  Coaaius  Wijsstii  ,  BAasan  Steens  en  Taionoacs  ei 
Vans ,  te  Zaandam ,  en  Bases*  Shit  ,  te  Zeandyk ,  werden  uit  hunne 
buiten  epgeligt,  als  beschuldigd  van  de  hoofden  te  tijn  geweest  der 
iniiiterij.  Den  26  April  hield  men  ten  huite  van  den  Heer  P.  Late- 
stets  krijgsraad.  De  tos  eerstgenoemde!  luidde  bet  vonnis,  moesten 
sterven  ,  met  verbeurdverklaring  hunner  goederen  ,  de  laatste  was  vrij. 
Naar  de  derde  borg  voerde  men  de  ongelukkigen  henen;  een  weinig 
van  hunne  doodkisten  verwijderd  knielden  tij ,  —  en  een  schitterende 
knal  verkondigde  de  ijsseliifcc  straf  eener  te  vroeg  ffeuitte  vrijheidstucht. 

Z AANLAND ,  landstreek  ,  prov.  Noord- Holland.    Zie  het  vorige  art» 

ZAANLUST,  buit.,  prov.  N  oord- Holland ,  err.  en  5  u.  N.  O.  van 
Haarlem ,  kant.  en  gem.  Zaandam.  —  Dit  buit.,  beplant  met  lom- 
mertyk  hout-  en  heester  gewas ,  bloempartijen  en  moestuin ,  beslaat  eeoe 
oppervlakte  van  1  bund.  5  v.  r.  90  v.  ell. 

ZAAN  RED  AM  of  Zaaisam  ,  st.,  gedeelteityk  in  hetbalj.  van  Blits , 
gedeelteUjk.  in  Ksnnsmsrland ,   prov.    Noord- Holland.    Zie   Zaas»a*. 

ZACHAR1AS-POLDER  (DE  JONGE),  pold.  in  Staats- F  laandsrtn , 
in  bet  Früe-wan-Sluis ,  prov.  Zssland.     Zie  de  drie  volgende  art. 

ZACHARIAS-POLDER-EERSTE-GEDEELTE  (DE) ,  somtyds ,  mis- 
schien verkeerdeltyk  f  ook  genaamd  at  Joeet-ZACJ4atAS-routa~isatTa- 
cedeelte,  pold.  in  Staats- F  laanderen  f  in  het  Frije-van-Sltusï  nrov. 
Zcslond,  err.  Middelburg,  kant.  Oostburg ,  gem.  iJtenatjke ;  palende 
N.  aan  den  Dicreetyd-polder,  den  Oranje-polder  en  den  Manteau-pcJ- 
dcr,  O.  aan  den  Zecharias-poider- tweede-gedeelte,  den  Pieters-polder 
en  den  Amelia-polder ,  Z.  O.  aan  den  G  routen -Jonk  vrouw -polder- be- 
noorden 9  Z.  aan  Uiend^ke ,  W.  aan  het  ReUancnement  van  IJxen- 
dijke  en  een  den  Maurits-polder. 

Deie  pold.,  welke  omstreeks  het  jaar  1740  bedykt  is,  beslaat,  volgens 
het  kadaster ,  eeoe  oppervlakte  van  232  bund.  52  v.  r.  20  v.  eli.,  doch 
wordt  gerekend  op  223  bund.  20  v.  r.  63  v.  ell.  schotbaar  land;  telt 
8  b.,  waaronder  1  boerderij.  De  afwatering  is  doos  eene  buis  in  den 
Grootee-Jonktreuw-polder-benoorden ,  en  verder  door  de  sluis  der  Ze* 
ven-veieeoigde-pnlders  in  den  Braakman.  Het  polderbestuur  bestaat 
uit  eenen  Dijkgraaf  en  eenen  Ontvanger-Griffier. 

In  den  suidooatelijken  boek  van  deaen  polder  is ,  naar  men  meent , 
de  plaats  te  toeken,  waar  bet  in  1377  verdronken  Ut  end  ijk  e  lag. 

ZACHARIAS-POLDER-TWEEDE-GSDRELTE  (DE),  somtijds  ook 
genoemd  de  Jofies-ZAcatt ui- polder- twude-«edbelts  of  enkel  de  Joscb- 
ZAcaAmus  »oi»ia ,  pold.  in  Staats- F laandemi,  in  het  Frije-van-Sluis , 


36  Z  A  C. 

pro  f.  Zeeland,  arr.  Middelburg,  kant.  Oostburg,  distr.  Sluis,  eem. 
IJtendijke;  palende  N.  aan  den  Oranje-polder,  afdeeling  Roodenoek 
en  aan  den  Hoofdplaat-polder ,  O.  aan  den  Zacharias-potder-derde-ge- 
deelte,  Z.  aan  den  Pieter-polder ,  W.  aan  den  Zaeharias-polder-eerite- 
gedeelte  en  aan  den  Manleau-polder. 

Deze  pold.,  welke  in  het  jaar  1774  bedijkt  is,  beslaat,  ?olgens  bet 
kadaster,  eene  oppervlakte  van  87  bnnd.  22  v.  r.  75  v.  ell.  waaron- 
der 86  bund.  47  v.  r.  15  v.  ell.  sehotbaar  land.  Daarin  staat  slechts 
eene  arbeiderswoning.  De  afwatering  is  in  den  Oranje  polder ,  en 
toorts  door  de  sluis  van  No  1  in  de  W ester-Schelde.  Het  polderbe* 
stuur  bestaat  uit  een  Gezworenen  en  een  Ontvanger-Griffier. 

ZACHARIAS-POLDER-DERDEGEDEELTE  (DE)  of  de  Jobot-Zaou- 
iu8-dibdb-«b0SBItb  ,  een  driekaotig  lapje  grond ,  ra  Staats- Vlaanderen  , 
in  het  Vrije -van-Sluis,  prov.  Zeeland,  arr.  Middelburg ,  kant.  Oost* 
burg  %  distr •  Sluis,  gein.  IJzendijke;  palende  N.  W.  aan  den  Hoofd- 
plaat-  polder ,  O.  aan  den  Wilbelmina-polder ,  van  welke  bet  slechts 
door  eenen  landweg  gescheiden  is  ,  Z.  met  eene  pnnt  tegen  den  Pieten  - 
polder,  W,  tegen  denZacbariaS'pelder.tweede-gedeelte.  Het tiju  voor- 
gronden van  dezen  polder ,  die  in  bet  jaar  1774  in  de  bedijking  van  den 
Wtlkelmina-polder  begrepen  werden;  doch  daartoe  niet  konden 
gerekend  worden ,  omdat  de  Zacka  rias  tot  het  gebied  van  bet  Vrijt- 
van-Sluis,  de  Wilkelmina  tot  het  Committimus  behoorde.  Volgens 
het  kadaster  beslaan  dexe  gronden  eene  oppervlakte  van  84  band. 
60  v.  r.  80  v.  ell.,  waaronder  25  bund.  87  v.  r.  77  v.  ell.  sehotbaar 
land j  daarin  slaan  9h.,  zijnde  eene  herberg  aan  den  dijk  en  eene  ar- 
beiderswoning. De  afwaterrag  is  met  die  van  den  Wilbelmina-polder 
en  het  heeft  geen  afzonderlijk  polderbestuor. 

ZADAN ,  st.  in  Oost-Indii,  op  het  Sundascke  eil.  Celebei,  aan  de 
Westkust ,  2°  55'  Z.  B.  157°  55'  O.  L. 

ZADELBERG,  berg  in  Oost-lnHë,  op  het  Sundascke  eil.  Bautnmg. 

ZAJAN,  oud  d.  in  Oo*t-tnd&%  op  het  Sundascke  eil.  /ons,  res.  &*- 
■marang ,  reg.  Demak. 

Dit  d.  maakte  in  het  begin  der  vorige  eeuw ,  met  Goemoelak  en 
Tonabaja,  wel  500  huisgez.  uit. 

ZALINAF,  «il.  in  Oost-lndü,  in  de  Zee-van-florü ,  Z.  W.  va» 
liet  Sundascke  eil.  Celebes. 

ZALK,  polderdistr.  in  Zalland,  prov.  Overijssel,  arr.  Zwolle,  kant. 
Kampen,   thans   uitmakende   bet  achtste  dijksdistrikt  dier  provincie. 

Dit  dijkdistrict  wordt  begrensd  door  den  Zalkerdijk ,  van  het  Gelder- 
sche  hek  tot  aan  Kamperveen  en  de  scheiding  der  gemeente  met  Kam- 
perveen ,  Oldebroek  en   Hattem  tot  aan  den  IJsseidijk.    Hel  bestnor 
bestaat  uit  eenen  Dykgraaf,  vyf  Heemraden ,  teven  Hoofiingelanden 
>en  eenen  Secretaris  en  Ontvanger. 

ZALK  of  Saie  ook  Zalub.  of  Sallik,  ondtQds  ook  wel  Sastukb  of 
Sabdcjeib  genoemd ,  d.  in  Zalland,  prov.  Overijssel,  arr.  en  \{  n. 
W.  van  Zwolle,  kant.  en  2  n.  W.  Z.  W.  van  Kampen ,  gem.  Zalk~ 
en-Feeeaten ,  aan  de  westzijde  van  den  IJstel,  met  een  pontveer  bet 
Za  Ik  er  veer  genaamd,  terwijl  ten  N.  van  net  Zalkerbosch  nog  een 
voetveer  is  op  Veecaten. 

Dit  dorp  komt  reeds  voor  in  eenen  brief  van  het  jaar  1215,  waarbff 
Orro  vai  Gbldbb  ,  de  drie  en  dertigste  Bisschop  van  Utrecht,  verklaart , 
alle  *i)ne  onderzaten  of  hoorige  lieden,  in  bet  kerspel  of  de  kerspelen 
van  Wilsih  en  van  Sabtliie  (of  Zallik)  op  het  Veen ,  op  hoeven  van 
Disk  en  Hmoiik  vab  Bocibomt  wonende,  te  hebben  vrijgelaten,  ban 


ZAL.  17 

vrijheid  van  alle  schattingen  Ie  verkenen  ,  en  verder  de  selJtte  vryhedca 
te  schenken,  welke  de  bewoners  van  de  d.  StaTuts  en  Zwolle  en 
andere  nabygelegene  steden  en  dorpen ,  uithoofde  van  vergunning  van 
vorige  Kerkvoogden ,  genoten  $  en  beveelt  eindelyk  aan  de  genoemde 
Dia*  en  HaaaaiK  het  lage  geregt  in  den  voorgeschreven  lande;  terwyi 
hfy  het  booge  geregt,  over  root,  vrouwekracht  en  bloedstorting ,  bene- 
ven*  de  tienden  ,  grof  en  smal ,  van  bet  gelaaide  land  aan  zich  behield . 

In  bet  jaar  1277  verkocht  Willem  en  Gbbab»,  Kasteleinen  van 
Boekhorst ,  aan  bet  klooster  te  Stavoren  ,  onder  zekere  uitzonderingen  , 
waaronder  bet  veen  y  Kamperveen  geheelen  ,  begrepen  was ,  de  helft 
hunner  landerijen  en  Sahbbule,  waarop  bet  kasteel  stond,  benevens 
cenige  vbscheryen  ten  Zuiden  van  den  IJssel  en  eenige  aandeelen  iu 
Mastenbroek  ;  onder  voorwaarde ,  dat  *ty  den  wereldiyken  regstdwang  f 
aoo  als  bun  die  van  hunne  voortaten  was  aangpërfd ,  souden  behou- 
den ,  met  die  uilsondering ,  dat  de  Monniken  en  hunne  knechten  ,  wan- 
neer *y  elkander  onderling  niogten  slaan  of  wonden,  souden  staan  onder 
bet  geregt  van  den  Abt  of  van  den  ^persoon  dien  dese  daartoe  mogt 
hebben  gemagtigd. 

In  het  jaar  1547  verpachtte  Waui  va*  Rocuobst,  voor  den  t|jd 
van  ses  jaren ,  aan  Zvrata  Hulbribk  »  dat  scholtambt  tho  Zallick ,  rayt 
»  den  olden  Schylden  ,  als  namen tlicken  van  pantky  ringe ,  dueffslage , 
»  bloedlatinge  niet  koerbaar ,  van  geleyde  tgeven  met  myns  Jnnckercn 
p  consente  oerloff ende  opseggen ,  then  were  datymand  die  noet  dronge , 
»  ende  van  segellarie ,  ende  daar  tho  noch  dryffouet  ind  verïaren  beef 
»  ten  dat  ener  olden  Scbylt  weert  is  ,  off  daarbeneden  sal  Zweer  ock 

•  beholden  9  ende  is  dat  beter  dan  een  olden  schylt  sall  myn  Jnncker 
»  vors.  beholden.  Ende  weert  sake  dat  daar  broeken  ghe vellen ,  die  dat 
»  hoegeste ,  off  die  rechter  handt  androgen,  sall  Zweer  ock  dat  sine 

•  daeraff  hebben  geiyck  ander  Schuiten  in  Zallant ,  die  die  olde 
»  schylde  met  gelde  belacht  hebben*** 

Men  telt  er  62  h.  en  ruim  440  inw.,  die  meest  hun  bestaan  vinden 
in  den  landbouw.  De  huisen  leggen  met  de  kerk  ende  school ,  teer 
verspreid,  aan  een  lang  en  ruim  marktplein  den  Brink  genaamd. 

De  inw.,  die  er  op  16  na,  allen  Herv»  synt  behooren  tot  de  gem. 
Zalk-en-Veecaten ,  welke  hier  eene  kerk  heeft  >  die  vóór  de  Reformatie  aan 
den  H.  Nicolaas  was  toegewyd.  De  pastorie,  die  met  twee  wekeiyk- 
sebe  missen  belast  was,  en  in  het  jaar  1575  twee  honderd  Comrou- 
nikanten  telde,  stond  ter  benoeming  van  den  Vrybeer  va*  Boceiobst 
en  onder  het  toesigt  van  het  kapittel  van  St.  Lieven  te  Deventer  ,  waar- 
aan eene  der  Utrechtsche  Bisschoppen  baar  schonk.  Aan  de  pastory  was 
•ene  vikary  gehecht,  te  weten  die  van  de  U.H.  Apostelen  Petbos  en 
Paolijs.  Nog  was  er  eene  vikarij  van  de  H.H.  Jobarris  en  Laurevtius 
en  een  derde  van  Onze  lieve  Vrouw ,  die  ook  door  den  gemelden  Vryherr 
begeven  werd.  Deze  kerk  is  een  seer  oud  langwerpig  vierkant  gebouw 
van  duifsteen ,  met.  eenen  ruimen  grafkelder ,  doch  tonder  orgel.  In 
het  jaar  1852  iyn ,  by  uiterste  wilsbepaling  van  den  Heer  en  Me- 
vrouw 't  Hoer  aan  dese  kerk  gemaakt  drie  silvcren  avondmaalsehotels  , 
hebbende  aan  de  onderzode  ten  opschrift :  Aan  de  Hervormde  Chriete 
Ujke  gemeente  m  de  Heerlijkheid  Zalk  en  Vbcateh  geschonken  ter  er 
kenlenis  van  al  het  goede  en  de  zegeningen  in  die  heerlijkheid  genoten 
door  Willeji  't  Hom  ,  Oud- Burgemeester  ,  laatst  Wethouder  van  's  Ora 
venhage  en  zijne  echtgenoot,  Vrouwe  Abba  Sosabra  Ravbks,  1831.  I)t 
toren  is  van  oudere  bouworde  dan  de  kerk  ,  heeft  klok  en  uurwerk  > 
en  is  gedekt  door  een  laag  ,  spit»  dak. 


Sft  ZAL. 

*  De  16  R.  K.,  die  men  er  aantreft ,  behooren  tot  de  stat.  van  Zwolle.  — 
Dê  dorp  school  wordt  gemiddeld  door  70  leerlingen  bei  och  t. 

Do  in  de  oudheid  xoo  seer  vermaarde  Salische  wetten ,  die  mede  den 
grondslag  van  het  magtige  Frankische  verbond  tegen  dit  Romeinen  uit- 
maakten ,  t\Jn  ,  volgens  de  nanteekening  van  den  geleerden  Bvbiah  , 
in  dit  dorp  vervaardigd. 

Op  geringen  afstand  van  dit  dorp  lag  vroeger  het  kast.  Boekhorst. 
Zie  dat  woord . 

By  den  watervloed  van  Ja  o  o  art)  1809  brak  de  Zomèrdyk ,  om  den 
Ondcrdljkftche-polder ,  tnsschen  dit  dorp  en  Kampen,  op  drie  onder- 
scheidene plaatsen ,  door ,  waardoor  die  polder  onderliep  en  het  water 
tot  eene  aanmerkelijke  hoogte  tegen  den  achter  liggenden  Veenendyk  op~ 
rees,  welke  dyk  echter  door  noodkeeringen  voor  overloopen  behouden  bleef. 

In  de  omstreken  van  Zalk  was  het  water ,  by  de  overstrooming  van 
Februarty  1691$ ,  ook  verschrikkelijk  boog  en  5  menschen  verloren  in 
die  gemeente  in  bet  water  of  door  verkleumdbeid  het  leven.  Zeer  veel 
fee  kwam  om  ,  onderscheidene  huixen  waren  beschadigd ,  en  fcenige  in- 
gevallen en  weg.  Slechts  één  huis  bleef  vry  van  water  ,  en  «elfs  voor 
de  kerk  moest  men  dammen  leggen ,  om  den  vloed  tegen  te  houden. 
By  died  watervloed  had  hier  de  volgende  bytonderheid  plaats.  On 
den  regter  IJssel-oever  ,  bij  het  Zalk  er  veer  ,  werd  eeo  der  binnendyks 
staande  kleine  boeren  huixen ,  bewoond  door  eenen  landman  en  diens 
dertieniarigen  toon.  J)ete  laatste  tiende  dat  bet  zeewater ,  elk  oogen- 
blik  ,  door  het  aanspoelend  dryfhout ,  hunne  hot  dreigde  te  vernielen , 
raadde  tQnen  vader  aan ,  om  ,  daar  i\j  toch  niets  voor  oogen  hadden 
dan  te  verdrinken ,  alle  de  koeyen  aan  den  staart  van  bet  paard  te 
binden.  Dit  verrigt  ifynde ,  aet  de  toon  licb ,  met  xgnen  ouden  vader , 
op  bet  paard ,  en  redt  dus ,  naar  den  dyk  xwemmende ,  xich  aelven  , 
ttynen  vader  en  bonnen  eenigen  rykdom.  De  buurman  van  deken 
moedigen  knaap ,  dit  voorbeeld  willende  volgen ,  werd  in  ijjn  voorne- 
men door  plotseling  opkomend  dryfboot  belemmerd  ,  en  kwam  jam- 
roeriyk  om  het  leven. 

ZALK  (HET  KASTEEL -TB.) ,  voorm.  kast.  in  ZnUand,  prov. 
Ovtrijuel,  arr.  en  1|u.  W.  van  Zwolle ,  kant.  en  2  u.  W.  Z.  W.  van 
Kmmpen ,  gem.  Zalk-en- Feeeaten. 

Dit  kast.  is  reeds  soolaog  verdwenen  ,  dat  men  niet  eens  meer  de 
plaats  ,  waar  bet  gestaan  beeft ,   weet  aan  te  wijsen. 

ZALK-EN-VEKCATEN  ,  gem.  in  Zalland ,  prov.  Overijnel ,  arr. 
Zwolle,  kant.  Kampen  (8  k.  d.,  5  m.  k.,  1  s.  d.,  2e  ged.);  palende 
N.  aan  de  gem.  Wilsum  en  Zwoller-kerspel  ,  O.  aan  Zwoller- kerspel , 
Z.  en  W.  aan  Kamperveen. 

Dete  gem.  bestaat  uit  twee  deelen  ,  welke  door  den  Ustel  van  elkan- 
der gescheiden  worden  ,  van  welke  dat  aan  de  linkerxyde  van  die 
rtv.  bet  d.  Zalk,  benevens  de  havex.  Buck horst,  en  dat  ter  reg- 
terxyde  de  bours.  Veeeaten  bevat.  Zy  beslaat  eene  oppervlakte, 
volgens  het  kadaster ,  van  1504  bund.  24  v.  r.  90  v.  ell..  waaronder 
1503  bnnd.  79  v.  r.  90  v.  ell.  belastbaar  land  ;  telt  96  h.,  bewoond 
door  118  hutsges.,  uitmakende  eene  bevolking  van  650  inw.,  die 
meest  in  landbouw    en  veeteeld  ban  bestaan  vinden. 

De  Herv.,  die  er  ruim  600  in  getal  xijn ,  onder  welke  280  Ledematen  , 
maken  eene  gem.  uit,  «elke  tot  dr  klnss.  en  ring  van  Kampen  behoort. 
De  eerste,  die  in  dexe  gem.  het  leeraarambt  lieeft  waargenomen,  is 
geweest  Jobahms  Sandebcs  .  die  in  het  jaar  1581  hier  in  dienst  was  en 
in  1598  opgevolgd  werd  door  Joambs  A  kt  o  mi. 


ZAL.  S* 

De  R.  K.,  van  welke  men  er  ongeveer.  80  teli,  partchiëren  ie 
Zwoliê.  —  Men  beeft  in  deie  gem.  cene  school  te  Zalm. 

De  gem.  ZAïa-m-ViECATH  Is  eene  heerl.,  welke  vroeger  aan  de  Heeren 
vm  BucKaomtv  behoorde  ;  tbant  wordt  irj  in  eigendom  bezeten  door  den 
Heer  Baron  Bumscs  tot  Sceoovamn ,  woonachtig  op  den  hoite  Schoon- 
heten ,  gem.  Raalte. 

tiet  wapen  deter  gem.  bestaat  in  een  schild  Tan  goud ,  met  eenen 
leeaw  van  sabel. 

ZALKERBOSCH  (HET),  vroeger  een  aanaienlijk  boseb ,  in  ZalUnd , 
prer.  Overijssel,  gem.  Zalk*en-retca1en}  noordwaarts  van  het  d.  Zalk , 
in  de  bogt  weikc  aldaar  de  Ussel  vormt ,  en  wel  op  den  uiterwaard 
tusschen  dexe  rivier  en  üen  linker  Utseldijk.  Tbant  toonen  nog  enkele 
booinen  ,  boomstammen  en  kreupelhout ,  de  plaats  aan  v  welke  nog  dien 
naam  draagt.  Dit  bosch  levert  morilles  of  paddenstoelen  op,  en  wei 
van  de  beste  soort  in  de  provincie  Overijssel ,  alsmede  secr  goede  schuur» 
bieten  of  scbuurriet ,  om  glad  hout  te  politoeren. 

ZALKRRDIJK  (DE),  dijk  in  Zalland,  prov.  Overijssel 9  in  eene 
noordelijke  rigting  loopende ,  langs  den  Ussel ,  van  de  greoseheiding 
van  Oldebroek  ,  provincie  Gelderland  ,  naar  Kamperreen ,  en  dienende 
tol  rtyweg  naar  Kampen. 

Belangende  de  schouw  over  deten  dtjk  langs  den  Ussel,  welke  haren 
aanvang  neemt  daar ,  waar  de  Veluwscbe  schouw  ophoudt ,  weet  men  , 
dat  de  regering  van  Kampen  van  overlang  het  regt  geoefend  heeft ,  om 
eenen  uit  haar  midden  tot  Dykgraaf  te  benoemen ,  die  na  verloop  vao 
twee  jaren  door  eenen  anderen  werd  vervangen  ;  dan  later  ontstond  er  een 
geschil  over  het  regt  tot  benoeming  van  delen  Dykgraaf  tastenen  den 
toenmaligeo  Heer  van  Zalk  en  de  gemelde  stad ,  hetwelk ,  door  het  ooi* 
legte  der  Gedeputeerde  Staten ,  daartoe  door  een  staatsbetluit  gemag- 
tigd ,  aan  twee  Raden  uit  den  Hove  Tan  Gelderland  ter  beslissing  ver- 
souden  werd ,  en  dese  uitspraak  ten  gevolge  had ,  dat  de  Regering  van 
Kampen  sou  worden  gehandhaafd  in  het  besit  van  het  regt ,  om  eenen 
DQkgraaf  Tan  Zalk  aan  te  stellen ,   geltyk  ook  dese  Dijkgraaf  iit  het 
regt ,  om  alleen  en  met  uitsluiting  van  den  Heer  van  Zalk  eene  verga- 
dering van  erfgenamen  over  dtjktaken  te  mogen  uitschreven ;  blarende 
echter  beide  partijen  gehandhaafd  in  het  bestt  van  het  regt*  om  over 
alle  andere  saken ,  welke  t\}  aan  de  erfgenamen  mogten  nebben  voor 
te  dragen,  buiten  de  dljktaken  en  hetgene  daar  betrekking  toe  heeft, 
eene  vergadering  uit  te  schaven.     De  Heemraden  deser  schouw  styn 
vtyf  in  getal ,  van  welke  drie  uit  de  erfgenamen  en  twee  uit  de  binnen 
het  kerspel  wonende  ofschoon  niet  geërfde  buislieden  worden  gekosen. 
In  het  jaar  1431  beeft  Rcdolpius  tas  Dibpbolt,  de  drie  en  vtyftigste 
Bisschop  van  Utrecht,  eenen  brief,  mede  door  de  stad  Kampen  bese- 
geld akregcTen ,    waarin  wij  een  dijk  regt  voor  den  Zaiebssijk  vinden 
vermeld.    Volgens  eene  verordening  van  het  jaar  176i  is  bet  niet  ge- 
oorloofd eerriff  huis  aan  deten  d\|k  te  setten. 

ZALKERVEER  (HET),  veer  in  Zaüand,  prov.  Overijssel,  te  Zalk 
over  den  Ussel.     Zie  voorts  het  art.   Zale. 

ZALLAND,  oudtyds  Salum»,  too  alt  het  ook  nog  Teei  gespeld 
wordt  ,  landschap ,  prov.  Overijssel ,  waarvan  bet  vroeger  een  der  kwar- 
tieren uitmaakte.  Het  is  bepaald  ten  N.  door  een  gedeelte  Tan  be£ 
kwartier  Vollenhove  en  het  landschap  Drenthe,  ten  O.  door  een  deel 
van  Drenthe ,  het  Bentheimscbe  en  het  kwartier  Twentbe  ,  ten  Z. 
door  het  Geldenene  kwartier  fcutphen  en  ten  W.  door  den  Ussel 
en  de  prov.  Gelderland. 


40  2  A  L. 

Volgens  bet  vry  algemeen  gevoelen  soude  dit  hei  oude  IsLBcaowa  of 
lêLMOA  xijn  ,  hetwelk  100  veel  wil  seggen  ,  alt  de  landstreek ,  aan  ,  of 
by  den  IJuel  gelegen  eo  daarom ,  denkt  men  dat  Sallard  ,  niet»  an- 
ders dan  eene  verkorte  benaming  xij  ,  van  Umeiaajd  ,  geiyk  de  Late- 
nen nog  gewoon  sijn  deien  naam  alt  Isalabdia  uit  te  drukken.     Dit 
gevoelen  wordt  echter  door  Bosdab  in  twijfel  getrokken. 

Het  was  hei  derde  district  van  hei  voorm.  graat*.  Hameland* ,  doch 
daarvan  is  een  groot  gedeelte  door  de  uitbreiding  van  de  Zuidenee  vsr- 
i wolgen.  —  In  814  komt  het  voor  onder  den  naam  van  Salo*  en  in 
1170  onder  dien  van  Salabob.    Keiser  Otto  de  GrooU  noemt ,  in  zijne 

C"'*  rieven  van  de  jaren  943  en  968,  bet  landschap  Salok,  alsiaede 
III  in  het  jaar  996  ,  en  Lotiabjos  II  in  hei  jaar  1134.  Ga- 
babd  ,  Graaf  ron  Gelder,  noemt  het,  in  ifjne  akte  van  onderlinge 
Terbindtenis  van  het  jaar  1223 ,  het  graafschap  Sailardia  ,  dat  is 
Saiaarb. 

Het  is  voorheen   een  «eer  oud  erfgoed  van  de   kerk  van   Utrecht 

Seweest:  het  bovenste  gedeelte  weet  man  dat  daar  aangekomen  is 
oor  de  gift  van  koning  ZwransoLBvs ,  in  het  jaar  890 ,  en  het  on- 
derste b  aeker  dat  het  bQ  de  regering  van  keiser  Otto  1  al  onder 
die  kerk  gestaan  heeft.  Zekere  Ecubt ,  Markgraaf  wan  Mekeen,  on- 
dernam het  graafs.  Isuaoow  met  de  wapenen  aan  te  tasten,  weshalve 
keiser  Hunani  IV,  die  Kobrbaa»  ,  den  twee  en  twintigste  Bisschop  van 
Utrecht,  by  tonder  gunstig  was,  dit  graaft,  herwon,  en  het,  in  bet 
jaar  1086 1  aan  dien  Kerkvoogd  in  eigendom  schonk. 

Evenwel  hadden  da  Graven  van  Gelder  langen  tyd  vele  goederen  binnen 
dexe  landpalen  ,  die  eindelijk  door  verrailing ,  in  bet  jaar  1223  <  tegen 
•enige  landerijen  van  den  Bisschop  in  de  Betuwe ,  ook  in  eigendom  aan 
hem  gekomen  styn  ;  gelyk  sulks  getuigen ,  Keiser  FaaaBats:  Il ,  Ko- 
ning UsjfDBii ,  bet  perkamenteboek  van  Utrecht ,  Beka  en  anderen. 

Dit  kwartier  bestond,  behalve  uit  de  drie  hoofdsteden  De  van- 
ter,  Kampen  en  Zwolle,  uit  drie  bijzondere  distrikten ,  die  ten 
aanaien  van  hunne  eigene  huishoudelijke  «aken ,  bysonder  betreflende 
de  oefening  van  het  regt,  met  elkander  geen  gemeenschap  hadden. 
Van  dese  was  bet  landdrostambt  Zal  land  het  grootste  en  het  voor- 
naamste; de  andere  twee  waren  het  drostambt  van  IJsselmuiden 
en  bet  boogscboutambt  van  Hasselt-en-Hasselterambaoht. 
Het  landschap  Zau.au d  bevatte ,  behalve  de  drie  gesegde  steden  nog 
seven  kleinere :  Gramsbergen,  Hardenbergb,  Hasselt,  Om- 
men ,  Wilt  una,  Grafhorst  en  Genemuiden.  Voorts  11  schout- 
ambten :  Batbmen-en -Holten  ,  Hellendoorn,  Ra  al  te, 
01st,Wyhe,  Heino,  Dalfsen»en-Ommen  ,  Harden bergb, 
Zal  k- en-Veecaten  ,  IJsselmuiden,  Kamperveen  en  Stap- 
horst, de  ambmannQ  Golmschate,  de  heerl.  Bos,  op  Schot- 
land enden  pold.  Mastenbroek,  thans  uitmakende  degem.:  A ve- 
reest, Bathmen,  Dalfsen,  Deventer,  Diepenveen,  Ge- 
nemuiden, Grafhorst,  Gramsbergen,  den  Ham,  Har- 
denbergb,  A  mbt-Hardenbergh,  Hasselt,  Heino,  Hel- 
lendoorn, Holten,  IJsselmuiden,  Kampen,  Kamper- 
veen, Nieuw-Leusen ,  Olst,  Ommen,  Ambt-Ommen, 
Raalte,  Staphorst,  Wybe,  Wilsum,  Zalk-en-Veecaien , 
Zwolle  en  Zwollerkerspcl,  benevens  een  gedeelte  van  de  gem. 
Schokland,  eene  oppervlakte  beslaande ,  volgens  het  kadaster ,  van 
ruim  178,700  bïind.  Men  telde  er  den  1  Januarij  1840  16,740  h., 
bewoond  door  19,178  buisgez  ,  uitmakende  eene  bevolking  van  ongeveer 


ZAL.  41 

103,000  Hm.    De  grond  is  er  vruchtbaarder  dan  in  Tweotae ,  docb 
men  beeA  er  niet  100  vele  fabryken. 

De  Hem.,  die  er  71,900  in  getal  itfo  ,  onder  welke  ruim  1*4,800 
Ledematen,  makende  volgeode  gem.  uit:  A vereest,  Bathmen, 
Dalfsen,  üedemsvaart,  Deventer,  Diepenveen,  Gene- 
mniden  ,  Gramsbergea  ,  den  Ham,  Hardenbergh ,  Has- 
selt, Heemse,  Heino,  Hellendoorn  ,  Holten,  IJsselmui- 
den,  kampen,  Kamper-eiland,  Ramperveen,  Nieow- 
Leusen,  tfastenbroe  k  v  Olst  f  Ommen  ,  Ommersehans, 
Raalte,  Rouveen ,  Staphorst ,  Wolsum,  Wesepe,  Wybe, 
Wilsum,  Windesheim  ,  Zalk-en- Veecaten  en  Zwolle, 
benevens  een  gedeelte  van  IJhorst-en-de-Wijk,  die  40  kerken 
hebben ,  waarin  de  dienst  door  47  Predikanten  wordt  waargenomen . 

De  Cbristelyke  Afgescheidenen  die  er  1900  in  getal  tyn,  maken  de 
gem.  van  Hellendoorn,  Holten,  Kampen  en  Ommen  uit, 
welke  II  kerken  bobben  waarin  de  dienst  door  even  soo  vele  Predikan- 
ten wordt  waargenomen. 

De  Doopsges.,  van  welke  men  er  500  telt ,  onder  welke  860  Lede- 
maten maken  de  gem.  van  Deventer,  Kampen  en  Zwolle 
uit,  welke  5  kerken  en  even  soo  vele  Leeraars  hebben. 

De  Evangel.  Lu  tb.,  die  er  ongeveer  780  ia  getal  styn,  onder  welke 
450  Ledematen,  maken  de  gem.  van  Deventer  en  Kampen  uit, 
en  hebben  twee  kerken,  waarin  de  dienst  door  twee  Predikanten  wordt 
waargenomen. 

.  De  Herstelde  Evangel.  Lotb.,  die  men  er  800  aantreft,  onder  welke 
SOO  Ledematen,  maken  de  gem.  van  Zwolle  uit,  met  eene  kerk 
en  eenen  Predikant. 

De  E*  K.,  die  er  ruim  96,  S00  in  «tal  sijn ,  onder  welke  17,640  Gom- 
mnnikanten  ,  maken  de  volgende  SM)  staU  nit :  A  vereest,  Dalfseo- 
en-Hohenhorst,  Deventer,  Haarle,  Heino,  Hasselt,  Hee- 
ten,  Hellendoorn,  Kampen  (Maria  ei»  Ificolaa$),  Kampen 
{Maria  en  Franmscms),  Kolmsebate,  Lutteo,  Lnttenberg, 
Olst,  Ommersehans,  Raalte,  Vilsteren-on-Ommen, 
Wfjhe,  Zwolle  (Steegje)  en  Zwolle  (den  Bogen),  benevens 
een  gedeelte  van  de  stat.  Ens-en-Emmeloord.  Men  telt  er  91  ker- 
ken, met  5  bijkerken ,  bediend  wordende  door  91  Pastoors  en  9  Kapellanen. 

De  Israëlieten ,  van  welke  men  er  1100  telt ,  maken  de  ringsyna- 
gogen  te  Deventer,  Kampen  en  Zwolle  uit,  en  nebben  nog 
eene  bykerk  te  Hardenbergh. 

Dit  kwartier  heeft ,  by  de  overstroomingen  van  November  1778 , 
Jannary  1809  enFebruarij  1895,  veel  te  tyden  gehad. 

Hei  wapen  bestaat  in  een  veld  van  sabel  mei  eenen  springenden 
ram  van  tilver,  met  horens  en  hoeven  van  goud. 

ZALLAND,  voorm.  landdrostambt ,  prov.  Overijsul ,  kw.  Zollond, 

Kiende  N.  aan  het  lands.  Drenthe ,  O.  aan  het  graaft.  Bentheim  en  het 
r.  Twenthe ,  Z.  aan  de  ambtmannij  Golmaehaie ,  waardoor  de  st.  De- 
venter aan  drie  syden  omgeven  was ,  W.  aan  den  Useel ,  bet  drostambt 
Usselmoiden  en  het  hoogschootambc  Hasselt-en-Hasselter-ambacht. 

Dit  drostambt  bevatte ,  behalve  de  stad  Deventer  en  de  drie  klei- 
nere steden:  Gramsbergen,  Hardenbergh  en  Ommen,  nog 
8 sehontambten ;  Rathroco-en -Holten,  Hellendoorn,  Raalle, 
Olst,  Wyhe*  Heino,  Dalfsen,  Ommen  en  Hardenbergh, 
benevens  de beerl.  Zalk-en-Veecaten,  thans  uitmakende  de  gem. 
Avereest,  Bathmen,  Dalfsen,  Deventer,  Gram  sbe  rgen  , 


/ 

i 


i 

/ 


49  ZAL. 

den  Hum,  Hardenbergh,  A  mb  t-Hardenbergh,  Heino, 
Hellendoorn,  Hollen,  Nienw -Leasen,  0 1 1 1 ,  Ommen, 
Ambt-Ommen,  Raalte,  Wybe  en  Zalk-en- Veeca  ten  , 
•ene  oppervlakte  beslaande ,  volgens  het  kadaster ,  tan  191,659  bund. 
Men  telde  er,  den  1  Januarij  1840,  9469  b.,  bewoond  door  10,758 
hnisgpx.,  nitmakende  eene  bevolking  van  raim  48,500  ïnw. 

De  Uervv,  die  er  ongeveer  50,000  in  getal  s\Jn ,  onder  welke  ruim 
16,000  Ledematen,  maken  do  volgende  91  gem.  uit:  Avereest, 
Batbinen,  Dalfseu,  Dedemtvaart,  Deventer,  den  Ham, 
Harden  bergh ,  Heemse,  Heino,  Helleudoorn,  Holten, 
Nieuw- Leasen,  Olst,  Ommen,  Ommerteha  ns  ,  Raalte, 
Welsum,  Wesepc,  Wybe,  Wilsum  en  Zalk-en-Veecaten , 
die  91  kerken  hebben,  waarin  de  dienst  door  94  Predikanten  wordt 
waargenomen. 

De  Christelijke  Afgescheidenen  ,  die  er  700  in  getal  xtyn ,  maken  do 
gem.  van  Hellendoorn,  Holten  en  Ommen  uit,  welke  3  ker- 
ken hebben  ,  waarin  de  dienst  door  eten  zooveel  Predikanten  wordt 
waargenomen. 

De  Doopt  gei.,  van  welke  men  er  150  telt,  onder  welke  80  Lede- 
maten, maken  de  gem.  van  Deventer  uit,  welke  eene  kerk  en 
eenen  Leeraar  heeft. 

De  E  vang.  Loth.,  die  er  500  in  getal  ityn,  onder  welke  980  Lede- 
naaten  ,  maken  de  gem.  van  Deventer  uit,  met  «ene  kerk  en  eenen 
Leeraar. 

De  R.  K»,  die  er  ruim  17,000  in  getal  iyn ,  onder  welke  1 1 ,000  Commo- 
ntkanten,  makende  volgende  14 stat.  uit:  Avereest,  Dnlfsen-en- 
Hohenhorst,  Deventer ,  Haarle,  Heeten,  Heino,  Heiten- 
doorn,  Latten,  Lultenberg,  Olst,  Ommersohans , 
Raalte,  V ilsteren«-en-Ommen  en  Wyhe.  Men  telt  er  14  ker- 
ken ,  bediend  wordende  door  even  zoovele  Pastoors  en  14  Kapellaans. 
De  990  Israëliten ,  die  er  wonen  ,  maken  de  ringsynagoge  van 
Deventer  uit,  welke  eene  bfjkerk  te  Harden  berg  heeft. 

ZALLAND,  Toenn.dHkdistr.  in  ZmUand,  prov.  (henjttei,  gedeelte- 
lyk  arr.  en  kant.  Zwolle,  gedeelteiyk  arr.  en  kant.  Deventer. 

Het   bevatte  de    gem.  Zwolle,    Deventer,    Olst,  Wyhe   en 
Zwolt  erkers  pel,  en  besloeg  eene  oppervlakte  van  99,978  band.    De 
rid  of  dykstoel  bestond  uit  eenen  Dtykaraaf ,   vfjf  Heemraden  en  eenen 
Secretaris  en  Ontvanger.  Van  de  vtyf  Heemraden  was  een  namens  De- 
venter en  een  namens  Zwolle ,  die  altijd  Leden  van  de  Regering  dier 
steden  waren ,  en  eenen  namens  ieder  der  drie  kersspelen  van  Olst , 
Wybe   en    Zwolle,   die   door  de  geërfden   benoemd    werden.      Deac 
optelling  ïs  reeds  in  eenen  ouden  brief  van  het  jaar  1416  te  vinden. 
De  Heemraden  moesten,  aoowetals  de  Dykschryver ,  den  eed  in  handen 
van  den  Dykgraaf  afleggen.     De   verdeeling ,   voormaals ,  tnssdien  de 
ridderschap  en  de  steden  ,  omtrent  de  ambten,  gemaakt ,  heeft  ten  ge- 
volgen gehad    dat  het    dykgraafsehap   altoos    door  iemand  ,    uil    de 
ridderschap  bekleed    werd.     Nopens  de  oude  aanstelling  is  ons  weinig 
voorgekomen ;  niets  ouder  dan   het  jaar  1497  ,    toen  een  Schout  ven 
Zwolle  dit    ambt  aanvaardde.     In  het  jaar  1579  hielden   de   Over- 
tysseliche   Afgevaardigden  aan  ,   mj    den  Graaf  va»  RanaBTtiBBO ,    ten 
einde  het  aan  dé  steden  Deventer  en  Zwolle  mogt  toegekend  worden  : 
maar  nog  in  het  xelfdc  Jaar ,  veranderde  men  van  begrip  ,  en  sloeg 
den  Prins  iemand  uit  de  Edelen  ter  aanstelling  voor ,  en  bet  schijnt,  dat 
sedert ,  ook  vóór  dat  de  gemelde  verdeeling  plaats  bad ,  altyd  iemand 


2  AL.  41 

uil  de  ridderschap  daarmede  bekleed  it  geweest.  Ondertussohen  bragt 
eene  oude  gewoonte  mede ,  dat  de  Heemraad  nit  Divnrm ,  ty)  open* 
valling  tan  dit  ambt ,  het  waaraam ,  tot  dat  er  een  nieuwe  Dijkgraaf 
was  aangesteld.  In  bet  jaar  1707  beraamde  men  een  berigtschrift  toot 
den  Dykgraaf ,  doeh  bet  bevatte  niets  buienden  ,  en  men  mag  het  Dijk- 
regt  als  sip  eigenlijke  berigtschrift  aanmerken. 

De  Zallawcbb  Schouw  ging  over  dtyken,  wegen ,  weteringen  en 
hoofden.  Zij  begon  op  den  dQk  waar  de  Brikskampsehe  schouw  op- 
hield ,  dat  is  aan  de  Randerstyl  en  eindigde  beneden  oen  soogenaamden 
kolk  van  Uterwijk,  tusschen  Wihum  en  Kampen.  De  gewone 
Schouwen  geschiedden  door  het  geheele  rid  ,  maar  ten  aaniien  der 
noodschouwen  was  de  dy k  in  twee  deelen  gedeeld  ,  tusschen  welken  de 
Windesheimer  styl  de  scheiding  maakte ;  moetende  de  Dijkgraaf  het 
bovenste  eind  met  de  Heemraden  van  Deventer ,  OUt  en  Wijhe,  het  be- 
nedenste met  de  overige  schouwen.  De  selfde  afscheiding  had  tusschen 
de  ingetetenen  plaats  ,  ten  aansien  van  het  herstel  der  waden. 

Als  eene  bijzonderheid  meenen  wij  te  moeten  aanteekenen  ,  dat  de 
Dijkgraaf  met  sijne  Heem  raden  op  geen  andere  plaats  mogt  reglen  dan 
op  den  dijk. 

Zeer  onderscheiden  van  desen  dijksteel  was  de  regtbank  der  leveneu , 
welke*  over  bijstere  *,  dat  is  verlatene  of  onbeheerde  einden  driks  uit- 
spraak moesten  doen.  Om  deseiamente  stellen  moest  de  Dijkgraaf 
de  teven  naaste  landgenooten ,  te  weten  vier  boven  en  drie  beneden 
bat  bijster,  oproepen:  en  deien  waren  gehouden  ie!  ven,  of  (indien  het 
vrouwen  waren  of  andere  personen  die  wettigt  reden  van  verontschuldi- 
ging hadden)  door  anderen ,  het  vonnis  te  wijzigen. 

Vete  Schouw  ging  tevens  over  de  vier  weteringen ,  te  weten  over 
de  twee  OosUlijksten ,  de  Onde  en  H  iettv? e ,  geheel ,  en  over  de  beide 
Westelijksten  de  Zand- en  Soestweterf  ngen  ten  deele,  begin- 
nende even  als  ten  aansien  van  den  dijk  waar  de  Brikskampsehe  schouw 
ophield.  ty)  Z.  H.  besluit  d.d.  11  September  184»  is  dit  d\)ksbe- 
stuur  echter  geheel  veranderd.     Zie  het  volgende  art. 

Z  ALL  AND,  polderdist  r.  in  ZalUmd,  prov.  Overijutl,  gedeekeiyk 
arr.  en  kant.  Zwolle ,  gedeeltelfyk  arr.  Deventer ,  kant.  Deventer  en 
Raalte,  thans  uitmakende  het  levende  dtyksdistrikt  dier  provincie. 

Het  wordt  begrensd  door  de  Usseldyken  van  de  stad  Deventer  tot 
aan  het  Zalkerveer ,  de  oude  afsluiting  van  Mastenbroek  langs  de  stow- 
dfyken  en  belten ,  tusschen  het  Zalkerveer  en  de  Frankbuixen ,  den 
Zwartewatersdyk  tot  aan  de  buitengracht  der  stad  Zwolle ,  desa  bui- 
tengracht en  voorts  de  kaden  ten  Westen  langs  de  Niéuwe-wetering, 
de  Steenwetering ,  de  Hooge  gronden  van  Heino ,  Raalte ,  Diepenveen 
en  Bathmen  ,  de  Brikskampsehe  dfyken  en  Snippeling  overlaat  tot  aan 
de  contrescarp  van  Deventer  en  de  hooge  gronden  tot  aan  den  IJssel- 
d$k.  Het  bevat  de  gem.:  Zwolle,  Deventer,  Olst,  Wijhe, 
Diepenveen  en  gedeelte  van  Zwollerkerspel,  Heino,  Raalte, 
Da  lts  en  en  Ba  tomen,  en  beslaat,  volgens  het  kadaster,  eene  op- 
pervlakte van  16,217  btind.  61  v.  ell.,  met  een  belastbaar  inkomen 
van  578,539  guld.  70  cents.  De  rid  of  dijksteel  bestaat  uH  eenen 
DQkgraaf,  vier  Heemraden  en  eenen  Secretaris  en  Ontvanger. 

De  Zallaodsche  schouw  gaat  over  dyken ,  en  de  daarover  loopende 
wegen,  alsmede  over  de  vier  weteringen,  te  weten:  de  Oude-,  de 
Nieuwe-,  de  Zand-  en  de  Soestweteringen.  Het  opsigt  over 
de  seegravingen ,  langs  dese  weteringen  loopende ,  is  met  dat  ovrr  de 
weteringen  telven  verbonden. 


44  ZAL. 

Z  ALLAND-DRKN  TH  fc-KN -GRONINGEN,  aarttpr.  pro?,  Overijssel  r 
Drenthe  en  Groningen,  dat  licb  over  de  prof.  Groningen  en  Drent  ba 
en  het  Undi.  Zalland  uitstrekt,  en  de  volgende  45  statiën  bevat  Ap- 
pingedam,  Assen,  Averoest,  Bedum,  Dalfsen-en-Hoheo- 
horst ,  Deifsyi,  Deventer,  Ens-en-Ksnraeloo rd  ,  Fre- 
doriksoord,  Groningen,  Haarle,  Hasselt,  Heeten.  Heino, 
Hellendooro,  Op.  den  Hoorn,  Kampen  (Msau  en  Hicolaas), 
Kampen  (Mtiu en rasacncas) ,  Kleine-Meer,  Kloosterburen, 
Koevorden ,  Kolmschate,  Kninre,  Luttea,  Luttenberg, 
Olst,  Ommerscbans,  Pekel-A,  Kaalte,  Nienw-Soboooe- 
beeke,  Stads-kanaal,  Steenwykerwold-en-S  teen  wijk , 
Uitbuiten,  Veendam-en- Wildervank,  Veenhuisen,  Vil- 
steren-en-Ommen,  Volleohove,  Winschoten,  Wijhe, 
Zandberg,  Zuidborn,  Zwolle  (Steegje)  en  Zwolle  (den- 
Bonn). 

Van  deze  statiën  lijn  er  94  in  Overijssel,  13  in  Groningen,  en  $ 
'm  Drenthe,  gelegen.  Het  aantal  kerken  bedraagt  40.  Er  aijn  6  bij- 
kerken en  1  kapel,  welke  laatste  behoort  tot  de  parochiale  begraaf- 
plaats te  Zwolle»  De  kerken  worden  door  Pastoors  met  of  sonder 
Kapellaans  bediend.  De  bijkerken  aijn  afhankelijk  tan  de  kerken.  Bij 
iedere  kerk  is  een  pastorijhnis.  Men  telt  er  44,800  sielen ,  onder  welke 
39,000  Communikanten.  In  1845  bedroeg  het  getal  dar  eigene  be- 
graafplaatsen sevenüen.        f 

ZALM  (DE),  platen  in  (iet  BiesboseM,  prov.  ffoord-Brabemd,  ge- 
deeltelijk Tweede  distr.,  arr.  %s  Bertogenhosek,  kant.  Beusden ,  gem. 
Werkendam ,  gedeeltelük  Pierde  distr.  arr.  Bredm ,  kant.  OosterhoiU  , 
gem.  Made-en-Drimwulen ;  palende  N.  aan  het  Drooge-Gat,  en  het 
Kooigat,  O.  aan  het  Gat-van-den-Zalm  en  het  Gat-van-de-Gaas,  Z. 
aan  Maltha  j  terwijl  het  Gat  van  BoUebaken  er  door  heen  loopt.  — 
Een  gedeelte  van  dese  platen  is  ingepolderd.  Zie  het  volgende  art. 
ZALM  (DE)  of  m  AmuoonoAAn»,  pold.  in  bet  Biesboeth,  prov.  Joord- 
Brabandf  Tweede  distr.,  arr.  's Uertogenbosck ,  kant.  Beusden,  gem. 
Werkendam,  palende  N.,  W.  ea  Z.  aan  de  Grienden  van  de  Zalmplaat. 
O.  aan  bet  Gat-van-den-Zalm.  Dese  pold.,  welke  in  het  jaar  1830 
aanmerkeiyk  vergroot  b ,  beslaat ,  volgens  het  kadaster ,  eene  opper- 
vlakte van  14  bond.  80  v.  r.  80  v.  ell.,  en  wordt  door  twee  houten  dui- 
kers, een  op  de  Zuidoost-  en  een  op  de  WestsQde  des  polders,  wyd 
respectiveiyk  0,45  en  0,68  ell.,  ieder  voorsien  van  eene  klep  ,  op  het 
Gat  van  den  Zalm  en  op  het  Kooigat,  van  het  overtollige  water  out- 
last.  Het  tomerpeil  is  0,40  ell.  boven  A.  P.  Hy  staat  onder  het  be- 
stour van  den  Ontvanger  der  Domeinen ,  als  behoorende  aan  het  Domein. 
ZALM  (HET  GAT  VAN  DEN)  of  het  Zaligst,  kil  In  kef  Biesbosck, 
prov.  IVoord-Braband ,  uit  bet  Gat  van  het  Steenen  huisje  voortkomende 
en  ,  in  eene  suideiyke  rigting ,  tusschen  den  Mugaewaard ,  het  Don- 
dersand en  den  Vogelensang  ter  eenre ,  en  den  ZaLn  ter  andere  tyde 
door ,  in  het  Gat  eau  de  Ifooedeklsp ,  nitloopende. 

ZALNÉ,  hnnrs.  in  Zalland,  prov.  Overijssel,  arr.,  kant.  en  {  n.  Z.  O. 
van  Zwolle ,  gem.  Zwollerkerspel ;  met  16  h.  en  ongeveer  90  inw.  — 
Dese  boors.  komt  reeds  voor  in  eenen  brief  van  1556. 

ZALT-BOMMEL,  kant.,  prov.  Gelderland,  arr.  TUI;  palende  N. 
aan  de  Waal ,  die  bet  van .  het  kant.  Geldermalsen  scheidt ,  O.  aan 
het  kant.  Druten  en  aan  de  Maas,  waar  door  het  van  het  N  oord-b  ra - 
handsche  kant.  Oss  ,  gescheiden  is  ,  Z.  aan  het  Noord- brabandsche 
kant.  't  Hertogenboseh ,  waarvan  het  mede  door  de  Maas  geseheiden  is , 


1AL  4* 

Z.  W .  ea  W.  nogmaals  aan  de  Maat ,  die  h# t  van  bat  Noord-brabandtabe 
kant.  Heusdcn  scheidt. 

Dit  kant.  bevat  de  15  volgende  gem.  :  Zalt- Boramel ,  Driel , 
Ammertoden,  Neder-Hemcrt,  Pooderoijen ,  Brakel,  Zoi- 
liebem,  Gameren,  Kerkwfyk,  Heerewaarden,  flur we- 
nen, Hedal  en  Bossnm.  Het  beslaat,  volgens  het  kadaster ,  *eno 
oppervlakte  tan  18,857  band.;  telt  8808  b.,  bewoond  door  5179  huisgee., 
aitmakende  eene  bevolking  van  ongeveer  17,000  inw.,  die  meest  in  den 
landbouw  bnn  bestaan  vinden  en  onderscheidene  steenbaCkeryen  hebben. 

Z ALT- BOMMEL  ,  klass.,  prov.  Gelderlwut,  verdeeld  in  twee  rin- 
gen ;  te  weten:  Tail   en    Zalt-Bommel. 

Zy  bevat  89  gem.,  met  59  kerken,  welke  door  51  Predikanten 
bediend  worden  en  telt  19,000  tielen ,  onder  welke  6500  Ledematen , 

ZALT-BOMMEL,  ring,  prov.  GêUêrtaud,  klass.  Tan  Zalt-Bommel. 

Zy  bevat  de  volgende  14  gem.  :  Aalst,  Brakel,  Bruchem- 
K  er  k  w{)  k-en- De  1  wfynen,  Driel,  Gameren,  Hedel, 
Heerewaarden-en-Fort  8t.  Andries,  Harweneo,  Neder- 
Hemert,  Poederoijon-en-Loevcs  tein ,  Boesnm,  Well- 
Ammerioden-en- Wordragen  ,  Zalt-Bommel  en  Zuili- 
c  hem -en -Ni  en  waal. 

Men  telt  daarin  8100  tieten ,  onder  welke  5800  Ledematen ,  en 
heeft  er  19  kerken ,  welke  door  15  Predikanten  bediend  worden.. 

ZALT-BOMMEL,  B.  R.,  dek.,  apost.  vic,  van  '$ HertogttAouk , 
met  5880  eielen ,  onder  welke  4800  Communikanten. 

Men  telt  er  de  volgende  6  par.,  alt:  Ammenoden,  Driel, 
Hedel,  Hurwenen,  Boetam  en  Zalt-Bommel.  Men  beeft 
er  6  kerken,  en  eene  kapel  te  Veld-Driel,  bediend  wordende  door 
even  soo  vele  Pastoors  en  5  Kapellaans. 

ZALT-BOMMEL ,  gem.,  in  den  BommêUrwamrd ,  prov.  GtUtrlmmd, 
arr.  TUI,  kant.  Zalt-Bommêl  (81  m.  k.,  7  e.  d.)l  palende  H.  aan 
de    Waal ,  O.  aan    Herwenen ,  Z.  aan  Kerkwtyk ,  W.  aan  Gameren. 

Dete  gem.  bevat  de  stad  Zalt-Bommel  en  het  Schepen- 
dom;  beslaat ,  volgens  het  kadaster ,  eene  oppervlakte  van  1879  bond. 
10  v.  r.  80  v»  dl.;  telt  688  h.,  bewoond  door  745  boisges.,  uitmakende 
eene  bevolking  van  omtrent  5680  inw.,  die  meest  bnn  bestaan  vindan 
in  den  landbouw  en  eenen  aanaientyken  handel  in  aardappelen ,  koorn 
en  hooi.  Voorte  heeft  men  er  eene  boek-  plaat-  en  steendrokkerQ, 
eene  eeeptederfy ,  eene  bierbron  werjj ,  vier  tooQerffen,  eenen  koren- 
molen ,  eene  spijker-  en  vertinde  yieren  pannenfabrijk ,  eene  tijden- 
weverij  en  fabrijk  van  tijden  linten ,  eene  knoopen&brijk ,  teven  dga- 
ren  fabrijken ,  en  eene  fabrijk  van  cigaren  kistjes  en  tot  fineren  van 
mahonijhoot.  In  de  ijserfabrijk  werken  rnim  70  arbeiders  en  ver* 
vaardigen  allerhande  spijkers,  keukengereedschappen ,  grendels,  sloten 
ene.  waarvan  veraendingen  door  geheel  Nederland  en  naar  Hannover,  da 
Vrije  steden  en  het  noorden  van  Dahsehland  geschieden.  Vroeger  bc* 
stonden  er  nog  1  bierbrouwer^  en  twee  bokkingrookeryen ,  doch  deaa 
hebben  sedert  eeoigen  jaren  opgehouden  te  bestaan. 

De  Herv.,  die  er  ongeveer  8500  in  getal  sijn ,  onder  welke  ruim  1000 
Ledematen ,  maken  eene  gem.  nit,  welke  tot  de  klas.  en  ring  van  Z*U~ 
Bommêl  behoort ,  en  door  twee  Predikanten  bediend  wordt.  De  eerste , 
die  in  dete  gem.  het  leeraarambt  beeft  waargenomen ,  is  geweest 
Jobarris  na  Vaak,  die  in  het  jaar  1580  herwaarts  kwam,  en  in  het 
jaar  1587  overleden  is.  De  eerste  tweede  Predikant  is  geweest  Jaco- 
ais   SAtnet ,    die  in  bet  jaar  1684  herwaarts  kwam ,  en  in  het  jaar 


46  ZAL. 

1601  aaar  Dordrecht  vertrok.     Hel  beroep  geschiedt   door  den  ker- 
keraad. 

Onder  de  hier  geetaae  hebbende  Predikanten  verdienen  melding  de 
door  hanoe  schrilten  bekende  Auaiii  HnLaaiaoam  vaa  169B—  1609 
ea  Rotobe  Scaern  man  1737—1743. 

De  B5  Bvang.  Lu  tb.,  die  er  wonen ,  maken ,  aast  eeaigen  uit  dea 
omtrek,  eeae  filiaal  gem.  uit,  welke  ruim  40  vielen  tolt  en  waarby 
da  dienst  wordt  waargenomen  door  den  Predikaat  van  's  Hertogenbosch. 

Na  de  mvoenagder  Reformatie  ia,  ia  de  eerste  jaren,  het  geette- 
teiyk  bestunr  der  n.  K.  te  Banaat  en  ia  den  Bomm  elêtwaard  aeer 
moeyeiyk  geweest.  Eerst  in  1631  is  in  die  landstreek  oen  Missionaris, 
Joasiais  Uoas ,  gevestigd  gewoede» ,  dia ,  onder  vele  moegciykheden  , 
alle  de  overgeblevene  R.  K.  bewoners  van  da  Bommeier-  en  Tielerwaardea 
in  bet  geesteujke  bediende.  In  do  eerste  tijden  ,  werd  de  B.  K.  eere- 
dienst  voor  geheel  de  Bommelerwaaaa  verrigt  oa>  het  kasteel  van  Am- 
merenden ,  aan  een  R.  K.  familie  toebehoorende.  Te  voren  was  er  in  de 
stad  ZéLT-Boaau  een  Missionaaeis  van  de  ordo  der  Jeaoiten  geweest, 
dook  voor  morton  tijd  r  aangesien  man  het  bom  too  moeüelijk  maakte , 
dat  nty  sieh  genoodzaakt  xag  te  vlogten :  doek  in  1663  bekwam  Zalv- 
Bobbil  ,  hoewel  oogluikend ,  een  eigen  Missionaris  of  Pastoor ,  uit  de 
oade  dar  Mmderbmders ,  welke  Geestelyken ,  .sedert  alttyd  da  statie 
dier. stad  bastaard  hebben.  Omtrent  het  jaar  1707  is  etadetyk  aan  de 
Jk.  IL  toegestaan  eeae  eshendé  bidplaats  te  hebbca.  Da  atat.f  welke  tot 
het  apost.  vic,  van  'ë  MmtomtnUtek ,  dek»  van  ZaU-Bmmwul ,  behoort , 
tek  950  aielea  ,  onder  welke  790  Comrtmaikanten ,  en  wordt  door 
oenen  Pastoor  bediend. 

De  Israëli  tan r  van  welka  men  er  ongeveer  890  telt,  maken  eeae 
ringsynagoge  uit ,  waarin  de  dieast  door  eeae»  Yoerieeer  wordt  waar* 
genomen. 

Mea  heeft  er,  behalve  da  Latjjnsehe  sehool  ea  de  Te  e  ken- 
se  be>ol,  £  schelen,  als:  eeae  Stads  Fvansche  kostschool 
voet  Joageheeren ,  eeae  Stads  Pransche  kostschool  voor 
Jeageiufveouwen,  eeae  Stads  Nederdaitsehe  sehool,  eene 
Jteelerduitsehe  toeschenseheei,  eene  Armenschool,  eene 
Berbaliagf obool ,  eene  Bewaarschool  ea  eene  Israëliti- 
sche-godsdienst  ige-geadmitt  eer  de  M aa t s eh a pp Q «sehool 
(voor  gegoede ,  minvemnogeade  ea  armen  kinderen ,  onder  bet  beheer 
vaa  eene  sobHSospmtisie) ,  wafke  gcaomeoajk  door  roim  660  leerlingen 
nesocht  werden* 

-  De  «tad  Zaxt^Bobjb*  of  ZausvBobbil,  ondtyds  ook  wel  de  Hjaie-vsa- 
Boaam ,  efcea  meestal  enkel  Beaam ,  en  nog  bfy  verkorting  veelal  doe 
•genoemd ,  in*  het  Latyn  Boan* ,  Boaniim  of  Bobbua  SAtansan ,  ligt 
11  o.  Z.  Mi.  van  Arnhem,  3  t».  Z.  W.  van  Tiel ,  Bf«.  N.  van  's  Her- 
tegenaosck,  4  o.  O.  van  Goriachem,  7$  u.  Z.  O.  vaa  Utrecht,  op 
•r  48'  46^  N.  B.,  SB0  33'  1"  O.  L.,  aan.  den  linkeroever  der  Waar , 
•eaer  welke  men  hier  met  een  ryks-gterpont  wordt  overgeset ,  en  aan  den 
straatweg  van  Utrecht  naar  V  Hertogen boseh  ,  in  een  ▼ruchtbaar  oord  , 
alwaar  de  landen  en  boomgaarden  eeno  groote  verseheidenbeid  van  graan- 
gewas en  ooft  voortbrengea. 

Volgens  Km  AA*  sou  bommci  water  beteekenen ,  terwyi  het  by  gevoegd  e 
ooit,  vaarscbyniyk  sy mm  oorsprong  had,  doordien  het  sou  te  of  leewa- 
ter ta  de  negende  eeuw  noch  tot  aan  of  voorbij  Zalt»Bobbbl  met  d«s 
vroed  opstroomde  ,  daar  het  bekead  is  ,  dat  in  die  tyd  nog  op  de  Waai 
aeehondeo ,    bruinvitseben    en   andere   tweeslachtige   dieren    gevangen 


ZAL.  47 

werden.  Men  potte  deae  benaming  oek  op  de  tollen  tee  ,  te*  welke  oneer 
ander*  de  Geervlietaehe-tol  in  de  twaalfde  eeuw ,  de  tol  in  het  senten 
genaamd  werd,  welke  bare  hniftenwaebten  tot  WaalwQk,  fin  Noerd- 
Breband  ,  bad.  <*-  Zeo  bad  men  ook  soaie  en  sotto  veeoea,  waarvan  de 
laatste  boa  in  de  naam  van  da  stad  Zutphen  is  overgebleven*  Andere 
weenen  ,  dat  Men  den  oorsprong  van  bet  veorsetsei  $aU  van  de  oude  Salie» 
moet  afleiden,  waar  eebier  de  naam  Hajio-vab-Bouul,  welke  deaettad 
in  oode  brieven  draagt*  vandaan  komt ,  vinden  wêj  nergens  geboekt. 
Van  bet  dorp  of  viUa  Bonnet  geschiedt  de  eerste  melding ,  op  bet 
jaar  850 ,  toen  BsxaeaiGes  vfyf  boeven  ,  aldaar  gelegen ,  aan  da  kerk 
van  utrecht  opdroeg.  Keiier  One  lil  schonk,  in  986,  np  verzoek 
van  Arsmimm  ,  den  aabttiendea  Bisschop  van  Utreebt ,  aan  de  kei b 
van  UtrechL  in  eigendom  bet  .gebeele  rcgtsgebied  ever  het  dotp  {mlim) 
van  Boobbl  en  al  hetgene,  dat  bat  r\jk  daar  toebehoorde,  als  de  tol, 
de  munt  en  geuit ;  ook  al  betgene  in  dat  dorp  toi  den  ban  en  bet  regis» 

Scbied  behoorde ,  en  het  graafschap  van  graaf  Harnaste!  (üaneca) ,  in 
e  gouw  Teisterbant  gelegen.  Daarenboven  alle  de  goederen ,  die  Porto  v 
spon  van  Walcsaus  ,  in  dat  graajsobap  en  in  dat  dorp  Arckel  beseten 
had.  Desa  gilt.  ia  woordelijk  door  Keker  Herneem  11,  in  1015,  be- 
vestigd. Hen  weet  niet  in  welk  jaar  en  hee  Zt&v-Boeniai.  aan  Gelder» 
land  gekomen  ïty  ,  snaar  de  Hertogen  va»  Brahand  besaten  nog  eeniga 
regten  aldaar,  in  1196  en  1203  j  want  volgens  de  verdragen  toen  ge- 
sloten ,  sullen  de  Leenmannen  van  den  Hertog ,  die  te  Bonnu  wenen  , 
aan  bem  de  bede  en  da  diensten  van  drie  voogdeUjke  geregtsdagan  be- 
talen f  ten  ware  da  Hertog  dia  aan  dan  Graal  van  Gelre ,  voor  atjne 
dienst,  overgave. 

,  Seaminan  mennen ,  dat  nex*-Boanua  doos»  Graaf  Ovre  II  tot  aena  stad 
verbanen  is ,  en  met  muren  omringd,  aan  dit  gevoelen  warde  eenia  gewtgt 
bygeaat ,  doordien  men  ia  1226  8enepenen  van  Bosum.  aantreft ,  voor 
welken  bet  kaakte!  van  St.  Marie  te  Dftreebt ,  eene  opdragt  ven  goe- 
deren deed.  Dit  is  echter  niet  evereen  te  brengen  ,  met  den  brief 
van  Graaf  Rbmuld,  op  St.  Lueasdag  1516,  gegeven,  <—  waarmj  bet  dorp 
fionaaL  tot  eene  stad  gemaakt  wordt  ,  met  aeht  Sebepenen ,  die  nevens 
den  Regier  over  alle  aaken  vennissen  sullen ,  behalve  over  misdaden 
tegen  geddelyk  regt ,  tegen  natuurly  k  ragt  en  tegen  den  Graaf ,  alles 
achtervolgende  de  keiaerlyke  veegnnntng  van  15*0,  —  ken  sg  man  aan- 
name ,  dat  die  brief,  van  1516,  eene  bevestiging  was  van  vorige  regten 
die  niet  tot  ene  gekomen  sya ,  docb  waarvan  meer  voorbeelden  aanga*» 
troffen  worden. 

Zalt»Bokhh.  heeft,  sae  men  getuigt ,  van  ouds  het  regt  eta  mant  ge- 
bad  ,  waarsebyulyk  is  het  echter,  dal  dit  regt  «ich  alleen  tot  bat  maken 
van  koperen  penningen  bepaalde ,  van  welke  er  nog  exemplaren  in  pen- 
ningkabinetten aan  weeïg  sjjn  j  mede  beaat  de  stad  bat  regt ,  om  de  axcfjn» 
sen  op  de  ingezetenen  te  legffen ,  benevens  onderscheidene  andere  aanwien» 
ïyke  voorregten.  Ook  bloeide  xjj  eertgds  seer  door  den  koophandel ,  waar. 
aan  bare  gerakkige  ligging  niet  weinig  toebragt,  *oo  dat  »y  selfo  tot  het 
banseverbond  behoorde.  Nadat  Fainani  HsWeik,  Prins  ven  Ommje, 
in  1629  *s  Hertegenboseb  ingenomen  had ,  is  Ïah-Bomil  seer  in  buisen 
verminderd  j  welke  vermindering  op  300  ef  400  geschat  wordt.  Da  reden 
daarvan  is ,  dat ,  toen  *s  Hertegenboseb  ,  in  plaats  van  ZAï/r-Besnan,  ,  tot 
eene  grcnsplaats  gemaakt  werd ,  er  na  dien  tfyd  zooveel  kompagniën  niet 
io  bezetting  waren  als  er  voorheen  regimenten  in  lagen.  Men  kan  er 
by  voegen ,  dat  na  dien  tijd  de  koophandel  van  Zalt- Bosum  en  den 
Bomiuclerwaard ,    voor   bet   grootste   gedeelte   naar   de   Ütevjery   van 


46  ZAL. 

's  Hertogenboseh   verlegd  ie  gewerden.     Daarbij  ^  nog  dat  tr  ia 
1700  eene   zandplaat  toot  ZALT-Bonnet  getchoten  it,   die  mtn  aegt 
280  til.  lang  m>  185  «IL  breed  te  atjn  ,   welke  de  schepen  belet  aan 
de  etad  te  kernen ,  hetgeen  dut  de  koophandel  greetelgks  belemmert. 
De  oude ,  naar  men  wil ,  door  Graai  Oren,  in  1880 ,  ongetrokken 
mnnr,  die  nog  voor  een  gedeelte  in  weien  ie,  had  geen  walgang  van 
binnen  •  en  wat  enkel   tteU   opgetrokken ,   nitgesenderd   aan    den    ri- 
fierkant ,   waar  s$  tegebjk  tot  eenen  dQk  verstrekte ,  doeh  dit  ge- 
deelte it  geslecht.    Gedurende  den  oorlog  tegen  Spanje,  heeft,  hetiy 
Wium  1 ,    betay   s^jn  aoön ,    dia  grpote  vettingbonwkundige ,   Mtv- 
am,   Print  en»   Orïmje,    rondom    deaen   enden    muur   en   gracht, 
eenen  geheel  nieuwen  en  hoogen  aarden  wal  doen   leggen  van  toten 
bolwerken,    waarvan   één,   nog  heden,   ter  aQner  gedaebtenie,    het 
Oranje-bolwerk  wordt  genoemd,   en    den    wal    aan   elke   poort 
doen  versterken ,  met  een  raveujo ;  ook  wat  weleer  rondom  de  gracht 
van  den  wal  eene  goede  oontertcarp ;  daardoor  werd  die  ttad  aan  de 
landsQde  een  volkomen  vetting.   Thant  i\jn  de  werken  geslecht ,  fraai 
beplant  en  verstrekken  tot  wandelingen  en  tninen ;  de  hoofdgracht  it 
oog  aanwezig  ,  maar  van  de  buitenwerken  xtyn  geen  sporen  meer  te  ont- 
dekken.   Van  het  bastion  Oranje  heeft  men  een  fraai  nitaigt  over  de 
rivier  op  den  Tiekrwaard.    Tegenwoordig  heelt  de  ttad  de  gedaante 
van  een  langwerpig  rond ;    ity  had  vroeger  vyf  poorten ,   alt  :  twee , 
die   op  de  rivier  uitkomen,    ten  N.  de  waterpoort  en    de  Stty- 
ger poort,  en  drie  aan  de  landeyde  alt :   ten  O.  de  Oenteltche- 
poort,  ten  Z.  de  Bosch-poort  en  ten  W.  de  Gamersche-poort; 
de  drie  laatstgenoemde  bestaan  niet  meer,   lijnde  de  Oeneeleche- 
poort  eene  barrière ,  metfyseren  hekken,  en  de  Bosch-poort,  slechte 
epene  denren  met  doorgangen.    De  Gamersche-poort  it  tonder 
eenigealslnhing.   De  lange  tteenen  brug  van  10  bogen ,  welke  vóór  dete 
poort  lag ,  it  in  1847  afgebroken  en  thant  door  eenen  dam  vervangen, 
waarover  den  bovengenoemden  klinkerweg  geleid  it. 

Er  it  eene  haven  buiten  en  aan  do  R.  W.  tijde  der  ttad ,  welke  aich 
in  de  Waal  ontlatt  en  vroeger  een  gedeelte  der  boofdgracht  uitmaakte. 
De  ttad  je  luchtig  gebouwd ,  en  heeft ,  met  hare  mime  en  breede 
straten,  wier  hanen  doorgaans  goede  tuinen  hebben,  een  vroltyk  voor- 
komen. De  voornaamste  straten  sQn  :  de  Gamersohe- straat , 
da  Boach-ttraat,  de  Waterstraat,  de  Nieuwttraal,  dn 
Kerk-ttraat  en  de  Gasthnit-straat.  In  de  Gatthnitttraat  staat 
een  fraatye  arduintteenen  pomp ,  voorstellende  eenen  meerman  ten  halvn 
lyve ,  vasthoudende  eene  dolphyn  ,  waaruit  het  water  loopt.  Men  telt 
er  binnen  de  wallen  67b*  h.  en  5000  inw. 

J$r  ïtyn  twee  jaarmarkten ,  van  welke  de  eene  op  Pinksteren  en  de 
andere  in  Oclober  gebonden  worden,  ook  t|jn  er  twee  weekmarkten 
ep  Dingtdaff  en  Vrijdag. 

Het  Oude  Stadthuis,  dat  aan  de  Markt  stond,  it  in  het  jaar 
1768  afgebroken  en  op  de  telfde  plaats  een  nieuw  geslicht,  waaraan 
den  11  April  van  dat  jaar  de  eerste  steen  is  gelegd.  Het  is  een  een- 
voudig ,  doch  deftig  gebouw  ,  van  geschikte  kamers  en  ruime  vertrekken 
voorzien ,  en  prijkende  met  een  arduintteenen  bordes  en  een  fraai  koe- 
peltorentje.   Onder  het  Sladhoit  it  de  Hoofdwacht. 

De  Waag,  op  de  Markt ,  it  een  aantieniyk  gebouw  ,  welks  boven- 
kamer vroeaer  tot  vergaderkamer  van  deschutterty  diende  en  thans  ge- 
bruikt wordt  tot  eene  Latijntche-school. 
Het  Postkantoor  is  in  de  G*mer$ckê-$trmat. 


ZAL.  40 

Ook  is  er  eene  fraatye  gedeelteiyk  overdekte  Viscbniarkt. 

De  Kazernen,  in  do Kerkttraat en  do Strikêtraat ,  bobben  io  1856 
belangrijke  verbeteringen  ondergaan  on  een  oud  Magaayn  is  toon  tot 
Werkplaatsen  voor  den  garn  isoenssmid  on  -geweerrua^ 
kor  ingerigt. 

Merkwaardig  is  ook- nog  oen  bob  in  do  jfommenstraat ,  waar  eenmaal 
de  vermaarde  Maabtbr  f  ar  Rossm  gewoond  beeft  en  welks  moren  , 
too  van  den  voor*  als  van  den  aobtergovel ,  ongeveer  1,90  ell.  dik 
monden  ayn  $  terwQl  daaronder  kelders  gevonden  worden  ,  die  met  on- 
deraardscho  gangen  eenen  uitgang  zouden  gebad  bobben  in  «(juc  beer* 
lykbeid  Rossom ,  IJ  n.  van  Zalt-Bommel  gelegen. 

Do  Herv.  bobben  bier  oene  kerk,  de  Grootokerk  geheeten , 
staande  op  oen  plein ,  hezyden  de  Kerkstraat  on  de  NUuwstraat ,  bet 
Kerkhof  genaamd.  Dese  is ,  too  wegens  de  oudheid  van  bet  metsol-  en 
timmerwerk ,  als  wegens  hot  grooto  vensterlicht  teer  aanzieniyk.  Daarbij 
is  sij  zich  solven  in  alle  doelen  geiyk  en  van  een  gelykvormig  maaksel , 
als  z(fnde  door  den  zelfden  bouwmeester ,  op  den  zelfden  ttyd  begonnen  en 
voleindigd ,  tonder  eenige  tusschenposiog.  Zy  is  in  hot  jaar  1304  gewyd 
ter  gedachtenis  van  den  H.  Maabtbb.  By  de  kerk  staat  een  toren,  in  hoogte 
don  toren  van  de  St.  Maartenskerk  te  Utrecht  zeer  naby  komende  on  van 
don  zelfden  bonwtrant  als  den  dom  van  Utrecht  en  den  toren  van  Ebe- 
nen ,  hebbende  drie  omgangen  Doch  do  spits  van  den  Bommelschen 
toren  is  in  1538  door  den  bliksem  afgebrand  ,  waarover  do  Hoer  Joiab 
m  Buji  ,  in  loven  Burgemeester  van  Zaxt-Bobml  ,  een  fraai  iaarschrift 
beeft  gemaakt ;  hetwelk  binnen  do  kerk  op  het  afbeeldsel  van  don 
ouden  toren  te  loten  is :  * 

■aiC  baiVIt  iVaals  vaotIoIa  fVLMIn  rliAOBA** 
GoamVIT ,  aC  toto  VbbtICb  bVda  stbtIt 

Wolk  jaarschrift  door  Jonker  Abdbibs  Scbaoé  tap  Wssnoa  aldns 
vertaald  is  : 

Voorn  dat  au  bLIXiMs  VUUa  tilt*  booCbtz  staCb,  Ib  o» ast. 
too  stobd  bIt  sGooobb  stIts  bIbb  fbaCbtIo  o»  obsLabt. 

In  de  gemelde  kerk  was  een  kapittel  van  10  Kanunniken  ;  hetwelk 
Gbbjut  tab  Nassau  ,  Schatmeester  der  Utrechtsehe  kerk  en  Babbbd  va* 
Vüitm,  Kanunnik  van  St.  Pieterskerk  te  Utrecht,  volgens  Mibabo* 
gesticht  hebben ,  in  het  jaar  1303.  De  kerk  is  ruim  j  rust  op  twee 
ryen  zware  kolommen  9  on  bevat  oen  der  schoonste  orgels  van  het  Ryk , 
in  eenen  modernen  styi  opgetrokken.  Ook  ziet  men  thans  in  het  wes- 
toiyk  gedeelte  oen  muurschUderwerk ,  voorstellende  de  H.  Cnisrorwo- 
aoa  ,  dragende  bet  kind  Jezus  door  het  water ,  in  natuurlyke  grootte ; 
hetwelk  voor  eenige  jaren ,  by  het  witten  der  muren  ontdekt  is. 

Vroeger  hadden  de  Herv.  hier  uog  eene  kerk ,  in  de  Gasthuüstraat , 
de  Kleine-kerk  geheeten,  doch  deze  wordt  sedert  het  jaar  1830 
niet  moer  tot  godsdienstoefening  gebezigd ,  en  is  aan  het  Gasthuis , 
waaraan  zy  ook  eertyds  behoord  heeft,  in  koop  afgestaan ,  ten  einde 
aan  dat  gebouw  te  worden  aangetrokken.  Zy  heeft  eenen  hoog  op- 
gaanden  sierlyken  toren ,  waarin  een  teer  welluidend  klokkenspel 
is ,  hetgeen  gehouden  wordt  voor  bet  beste ,  dat  langs  de  Waal  wordt % 
aangetroffen ,  en  waarvan  het  uurwerk  by  het  slaan  eenige  ruitertjes  te 
paard  in  beweging  brengt.  Vóór  het  jaar  1830  werd  in  deze  kerk  des 
winters  Zondags  avonds  en  des  zomers  in  de  week  door  do  Hervorm- 
den gepredikt ,  ook  namen  de  Evangelisch- Lutberschen  er  hunrie  gods- 
dienst in  waar.  Sedert  bet  genoemde  jaar  houden  deze  laatsten  hunne 
godsdienstige  vergaderingen  in  de  Groote  kerk  der  Hervormden. 

XUI.  Dan..  4 


/ 


80  ZAL. 

Toen  den  R.  K.  was  toegestaan  ie  Zalt- Bonen,  eene  mdplaats  te  Leb- 
beo ,  hebben  &y  daartoe  van  lekere  jufvrouw  Tm  Osvia  een  huis  eerst 
gehuurd  en  daarna  gekocht.  Deze  bidplaats  is  in  een  nieuw  kerkenhuit 
veranderd ,  in  1781 ,  op  den  grond  daartoe  verleend  door  Tnoneant  One 
Med.  Doctor  en  Professor ,  tijnde  dit  een  langwerpig  vierkant  ,  in-  en 
uitwendig  fraai  gebouw,  in  de  Otiettrmat,  met  eeaen  kleinen,  vier- 
kanten toren ,  een  orgel  en  een  altaar. 

Men  had  er  vroeger  roede  een  klooster  van  Reguliere  Kanunniken 
St.  Peterspoel,  geheeten  ,  waarvan  men  thans  dt  juiste  standplaats 
niet  meer  weet  aan  te  wyien  ,  en  een  klooster  van  Reguliere  Kanonni- 
kcssen,  in  de  JVonnenstraat,  Maria-Magdalena-klooster  geheeten, 
waarvan  de  gebouwen  thans  tot  geweermakerswinkel  dienen  (1). 
De  Synagoge  ,  in  de  Kloosterstraat ,  is  een  klein ,  doch  doelmatig 
ingerirt  gebouw. 

Onder  de  liefdadige  gestichten  verdient  vooral  melding  het  Gast- 
huis, in  de  Gasthuisstraat,  tynde  een  prachtig  gebouw,  met  ruime 
/ ^       talen  ,  en  dienende  ter  verpleging  van  sieken  van  alle  gezindten ,  ten 
getale  van  25 ;  terwijl  het  ook  buiten  's  huis  hulp  verleent. 

Het  Hervormde  Weeshuis,  op  het  Kerkhof,  is  een  ruim  ge- 

\         bouw ,  waarin  gemiddeld  een  getal  van  150  kinderen  soudarf  kunnen 

verpleegd  worwen ,  doch ,  bjj  gebrek  aan  de  noodige  fondsen  ,  worden 

de  weeskinderen   naar  Frederiksoord  geaonden ,   en  het  weeshuis  tot 

Re  waarschoot  gebezigd. 

Het  Oude  Mannen-  en  Vrouwenhuis,  in  de  Niémmstfoat,  is 
een  ruim  en  goed  ingerigt  gebouw,  met  17  vertrekken  ,  waarin  5  man- 
nen en  20  vrouwen  xyn  opgenomen. 

Men  heeft  er  een  Departement  sier  Maa  ttcbappy  :  Tot  Nut 
van  't  Algemeen  ,  dat  den  20  November  1817  is  opgerigt ,  ruim  80  Le- 
den telt  en  in  een  eigen  gebouw ,  in  de  Kloosterstraat ,  vergadert. 

Bovendien  syn  er :  Afdeelingen  van  het  Nederlands  eb  Bij- 
belgenootschap, van  het  Nederlandsen  Traktaatge- 
nootschap, van  het  Nederlandsen  Zondelinggenootscbap 
en  van  Christelijk  Hulpbetoon. 

Aan  de  Latynsche  school  wordt  door  eenen  Reetor  aan  12  leer- 
lingen onderwys  gegeven.     Onder  de  hier  geweest  synde  Reetoren  ver- 
üient  melding  de  door  syne  schriften  bekende  Jahds  Miaies  Hooev liet  , 
.   die  hier  van  1822  tot  1829  geweest  is. 

De  Teekenscbool  telt  25  leerlingen  ;  de  Stads  Fransebe 
kostschool  voor  Jongeheerén  heeft  40  leerlingen;  de  Fran- 
sche  kostschool  voor  Jongejuf  vrouwen  2$  leerlingen \  de 
Stads  Nederduitsche  schoei  80  ,  de  Nederduitsche  tus- 
schenschool  60,  de  Stads  Armenschool  250  leerlingen}  de 
Herhalingsscbaol ,  welke  alleen  de»  Bomers  gebonden  wordt, 
40  leerlingen;  de  Re  waarschoot,  155  kinderen,  en  de  Israëli- 
tische school,  55  leerlingen. 

Zalt-Bohhil  is  de  geboorteplaats  van  Gusaiavus  Masios,  eigeniyk  Gtse- 
mbt  Maïs,  den  vierden  Bisschop  van  9s  Hertoeunboech ,  f  il  Jnltf 
1614. 

Van  de  Godgeleerden  :  GuuaDea  Moaiaeus,  in  1556,  als  Pro* 
fessor  in  de  theologie  in  de  abdy  van  St.  Truyen ,  in  het  toen* 
malig  bisdom  Luik,  na  eerst  die  zelfde  waardigheid  in  de  abdy  vast 


(t)    Zie  daaromtrent  meer  omstandig  ome  art.  Maria-Maqdalbna-kloostib    st. 
en  PKTEftiPoai.  (St-,< 


Z  A  L.  51 

St.  Geertruida  te  Leuven,  bekleed  te  hebben:  AeaiAROs  Buubt  ,  geb  27 
Mei  1711,  f  23  December  1781,  als  Predikant  te  Amsterdam,  en 
Hebbahbus  Rotaabm  ,  geb.  7  April  1753  ,  f  5  Jannary  1828 ,  als  Hoog- 
leeraar in  de  Godgeleerdheid  en  Akadem  ie- predik  er  aan  de  Hoogescbool 
te  Utrecht. 

Yan  de  Regtsgeleerden  .-  Tbobas  Vlas,  gcsegd  Lirrbds,  Raad 
Tan  Herbrib,  Graaf  varNassao,  Heer  van  Breda ,  geb.  emstreeks  1560, 
Ja»  varGlubbeb,  Raadsheer  in  het  Hof  van  Gelderland,  en  Wilhelmus 
Cor,  f  ia  1669,  als  Hoogleeraar  in  de  Regten  te  Franeker. 

Vanden  Griaksche  Letterkundige:  Labbbbtbs  Rablbcs  (Lam- 
bbbt  var  Baablb),  geb.  in  1595,  f  17  Junfj  1663,  als  Hoogleeraar 
in  de  Grieksche  taal  te  Leyden. 

Van  den  Gesehiedschryver  Hnratces  Bobbelivs,  (Hbrbbuk  f  ah 
Bobbbe),  die  omtrent  het  jaar  1530  geleefd  heeft. 

Van  de  Staatslieden:  Elbeetus  Lborieos  (Eaemsut  M  Lebow), 
ffeb.  in  1519  of  1520,  f  6  December  1598,  als  Kanselier  van  Gelder- 
land en  Mr.  Jacoi  Asbaiaji  UrrunuaB  eb  Mist,  geb.  20  April  1740 
1 3  AngBStns  1823 ,  als  Lid  van  de  Eerste  kamer  der  Staten  Generaal. 

Van  den  Krygsman  Maabteb  var  Rossbb  ,  geb.  in   1478* 

Van  de  Schilders:  Nicolaas  var  Ravbsvbir  ,  geb.  in  1601,  f  in 
1750;  Jobabrbs  VoBSTBBBABS,  geb.  in  1643;  Gebabb  Host,  geb.  in 
f648,  f  in  1735;  diens  toon  Hbrdbib  Jacob  Host,  geb.  in  1695, 
f  in  1733;  Hbbbbib  Sookbbs,  geb.  in  1680,  f  in  ^11,  en  diens 
broeder  Gusbbbt  Soobbbs,  geb.  in  1685. 

De  stad  Zalt-Bobbel  is  dikwerf  seer  diep  ra  de  Gelderse  he  oorlogen 
gewikkeld  geweest. 

In  het  jaar  1286  deed  de  Hertog  van  Brabaad  eenea  inval  in  het 
Land- van-Overmase.  Hertog  Rbibaib  var  Massa  o  socht  den  Brabander 
wel  te  keer  te  gaan ;  doek  iljne  magt  was  te  swak.  De  Hertog  van 
Braband,  duchtende,  dat  x\Jne party  sich  bQTiel  teveel  versterken  bob, 
verton ,  om  sulks  te  ontgaan ,  dat  het  land  van  Bobbel  een  Brabandsch 
leen  wat,  waarvan  de  Geldenenen  de  leen  verheffing  vertnimd  hadden , 
en  eitchte  het  dus  voor  sich.  Graaf  Reibaid  ,  vreetendo  voor  het  ver- 
lies van  tolk  een  gewigtig  deel,  bragt  al  sQne  magt  en  ook  die  van 
sjjne  vrienden  b(jeen,  om  den  overkant  te  bewaren.  Die  van  Zaet- 
Bobbei  ontvingen  en  erkenden  echter  den  Hertog  van  Braband  voor 
bannen  Heer,  ofschoon  de  Gelderschen  in  han  gesigt  waren. 

In  den  twist  tusschtn  vader  en  toon,  te  weten  de  beide  RstRAEBs 
tab  Nassav,  deden  de  Hoeren  var  Bobeb  en  Abeej.,  in  1309,  eenen 
inval  in  den  Bommelerwaard,  vraarby  de  stad  geheel  geplanderd  en 
verwoest  werd. 

In  1565  werd  Zalt-Bobbei  ,  door  Hertog  Ebuabb  ,  belegerd  en  inge- 
nomen, en  alle  de  Brabanders  van  daar  verdreven* 

Drie  jaren  daarna  werd  sQ  beklommen  door  Gooseb  var  Vaeie, 
die  tien  met  eenige  Heekerschen  vereenigd  had.  Hertog  Eboabd,  hier 
van  berigt  krygende ,  kwam  met  allen  spoed  derwaarts ,  heroverde 
de  stad ,  en  deed  de  Heer  var  Parwts  en  andere  Brabanders  onthoof- 
den ;  de  Heer  var  Vabib  was  des  nachts  de  stad  ontvlogt.  In  1372 
werd  sij  door  den  Graaf  var  Blois  ingenomen ;  de  bargen  moesten 
aan  hem  opbrengen  6000  golden ,  tot  straf  dat  sty  hem  niet  voor  Hertog 
van  Gelder  hadden  willen  erkennen. 

Ia  het  jaar  1477  trokken  die  van  Zalt-Bobbel  ,  met  eenigen  van 
Wageningea  ,  bij  loting  nit ,  onder  hunnen  Burgemeester  HAetstoer  , 
met  oogmerk ,   om  eenige  dorpen ,   in  den  omlrek  van   Buren  ,  onder 


32  ZAL. 

bedwang  te  houden  ;  maar  z\j  werden  door  den  Heer  var  Hts biste»*  . 
die  bij  Ravensway  in  hinderlaag  lag ,  onverwacht  verrast.  Verschillend 
zijn  de  verhalen  daarvan  :  deze  zeggen ,  dat  xij  vlagtten ;  anderen  , 
dat  zff  IJssbutbir  in  het  open  veld  geslagen  hadden. 

Toen  in  het  jaar  1481  ,  Maximimaah  ,  Aartshertog  van  Oottitrijk  , 
en  zoon  van  Keizer  Fbibbbik  III,  in  huweiyk  hebbende  Maria  var 
BouaaoRiNB  ,  zich  gereed  maakte,  om ,  met  een  magtig  heir ,  dat  te  'sHer- 
togenbosch ,  Gonnchero  en  elders  in  winterkwartieren  gelegen  had  , 
z(jne  aanspraak  op  Gelderland  te  doen  gelden  ,  was  hy  verzeld  van  vele 
aanzieniyke  mannen.  Z^jn  leger  kwam  in  deo  Bommelerwaard  ,  en  een 
goed  gedeelte  daarvan  in  de  stad,  terwijl  die  van  Zalt- Bonsai,  bezig 
waren  met  den  naamdag  van  St.  Igratios  te  vieren.  Ongeloofelijk  snel 
waren  de  burgert  in  bet  geweer ,  en  joegen  de  overvallers  mei  bebloede 
koppen  en  met  schande  beladen  de  stad  nit ;  ter  gedachtenis  daarvan 
leest  men  boven  de  Boscbpoort :  IoraGII  VI»  LVCesCIss  BoMbL 
bXpVLï»  iostbs. 

Het  volk  van  den  Aartshertog ,  om  dezen  blaam  nit  te  wisschen  en 
Zalt-Boihil  te  benaauwen,  overweldigde,  in  de  Bommelerwaard  eenige 
welgelegene  plaatsen  en  heeren huizen ,  waaronder  ook  het  slot  Hemert , 
op  de  maas  gelegen ;  daardoor  grooteiyks  de  toevoer  naar  de  stad  verhin- 
derende. Zalt-doiibi.  bierdoor  de  dringendste  levensbehoeften  missende  , 
was  genoodzaakt  op  andere  middelen  te  denken  ,  te  meer  toen  er  berigt 
kwam ,  dat  Nijmegen  ,  Tiel  en  andere  steden  genegen  waren ,  om  de  magt 
van  den  Hertog  niet  te  gevoelen.  Dns  zonden  zij  dan  ook  hunne  gemag- 
iigden  naar  's  Hertogen bosch  ,  om  Maxiiiliaan  en  Maria  in  hunne  waar- 
digheden te  erkennen.  Dit  geschiedde  den  27  April  1481.  De  gemaakte 
Trede  was  van  geen  langen  duur.  Hertog  Albbrt  vab  Saksbh  deed  ,  in 
1497,  eenen  inval  in  den  Bom  meier  waard ,  nam  bet  Reguliers-klooster 
ea  andere  plaatsen  ter  benaauwing  van  de  stad  in  ;  doch  geen  kant 
ziende ,  de  stad  te  overweldigen  vond  b\|  zich  gedrongen  op  te  breken. 
In  bét  jaar  1804  zond  Keizer  Maxmiliaah  ,  Rcdolpi  va*  As  holt  ,  een 
lwitsch  vorst,  en* in  zynen  tyd  een  aanzienlek  krijgsman,  met  een 
leger  naar  fioaum 5  doch  ,  wat  moeite  hy  ook  aanwendde ,  bij  moest 
made  zonder  de  stad  overweldigd  te  hebben,  vertrekken.  In  het  vol- 
gende jaar  besloot  Koning  Filips  ,  voornemens  zijnde ,  zich  naar  Spanje 
te  begeven,  door  magt  van  wapenen,  zich  van  bet  bezit  van  Gelderland 
te  verzekeren.  Naar  alle  oorden  van  de  Nederlanden  deed  bij  brieven 
afgaan  9  eischende  van  zQne  leenmannen  geld  en  volk  en  de  nalatigen 
met  zware  boeten  bedreigende.  Door. dit  middel  een  aanzienlijk  le- 
.ger  bijeengebragt  hebbende  vertrok  hy  daarmede  naar  Gelderland  en 
belegerde  de  stad  Bobbel  ,  welke  hy*  geweldig  deed  beschieten.  Of 
-dit  beleg  hem  te  lang  in  zijn  voorneroen  opgehouden  hebbe ,  of  dat  hij 
geen  kans  zag  de  stad  te  bemagtigen ,  valt  niet  te  beslissen ,  zeker  ia 
bet,  dat  hy  die  belegering  in  eene  omsingeling  veranderde  en  twee 
blokbuizen  voor  de  stad  opwierp,  zoodat  niemand  er  kon  in-  of  uitkomen. 
Maar  toen  hy  zag ,  dat  hij  door  de  welgemoedheid  en  eensgezindheid 
der  burgers  en  soldaten  veel  volks  verspilde,  en  er  geen  kans  was,  om 
de  stad  meester  te  worden ,  besloot  hy  die  bezet  te  houden ,  en  met 
het  overige  zijns  legers ,  naar  Arnhem  te  trekken  ,  hetwelk  hy  bc- 
magtigde ,  waarop  Harderwyk ,  Wagoningen  ,  EIbnrg  en  Hattem  volg* 
den ,  en  daarna  Doetincbem  ,  Lochem  en  Groenlo.  Zalt-Bobbel  had  reeds 
een  beleg  van  drie  maanden  verduurd  en  zou  zich  nog  niet  overgege- 
ven hebben  ,  had  niet  Hertog  Kabbl  ,  die  zich  reeds  onderworpen  had , 
de  burgers  met  trauen    in  de  pogen  daartoe  bewogen.     Hertog  Karsa, 


ZAL.  55 

wa»  Eenos»,  speelde  echter  den  geveinsde,  want  soo  haast  was  Fi- 
urs  ,  in  het  volgeode  jaar ,  uiet  naar  Spaoje  vertrokken ,  of  hy 
vond  middel ,  om  vermomd  in  Gelderland  te  komen ,  en  toonde  toen 
weinig  acht  te  slaan  op  het  gemaakte  verbond  j  integendeel  maakte 
hy  aich  meester  f  au  onderscheidene  steden  ,  en  kwelde  niet  alleen 
Fiurs ,  maar  ook  zijnen  opvolger  Kabel  Y.  Om  meester  van  Zalt- 
Bobhel  te  wordeu  bediende  hg  zich  van  Dia»  var  Uaaptbj  ,  een  Gel- 
dersch  Edelman,  die  onderscheiden  goederen  soo  in  den  Tieler-  als 
in  den  Bommelerwaard  bezat.  Deze  had  sich  voorzien  van  een  voer- 
schip ,  dat  van  binnen  opgepropt  uiet  volk ,  en  van  boven  met  les- 
bossen bedekt  was  ;  daarmede  vertoonde  hy  sich  's  morgens  vroeg  voor 
de  Waterpoort  te  Bobbel.  De  Edelman  zelfwas  gekleed  als  een  koop- 
man j  toen  de  portier  hein  vroeg,  wal  hy  geladen  had?  was  het  ant- 
woord :  rijst*.  Dit  was  de  leus  voor  de  zyuen ,  die  van  binnen 
begoouen  op  te  rijieu  en  op  den  wal  sprongen  j  zty  ontweldigden  den 
portier  de  sleutels ,  openden  de  poort ,  en  drongen  met  een  groot  ge- 
schreeuw van  Gelrt  I  Gtlrtt  de  stad  in.  De  Bourgondische  bezette- 
lingen ,  die  op  het  slot ,  in  plaats  van  in  de  stad ,  laven  ,  waren  meest 
op  roof  uit.  De  burgers  vielen  var  Haatter  terstond  toe  ,  en  hielpen- 
de  broggen  van  het  slot  afbreken  ;  *\j  ,  dit  er  sich  op  bevondeu  , 
gaven  zich  den  28  Jauoary  1511  over. 

In  Februari)  van  dat  jaar  trok  Hertog  Kabel  var  Gelder ,  ufeteene 
ffroote  niagt,  waarbij  ook  vele  Bommelsclie  burgers  waren,  naar  Heu« 
kelom  j  doch  om  liet  in  te  nemen  vonden  zy  meer  tegenstand  dat», 
sy  verwacht  hadden.  Die  van  lleukeluiu  versloegen  er  300,  onder 
welke  telen  van  deze  stad.  Den  27  Augustus  van  dat  zelfde  jaar 
deden  zy  eeuen  togt  in  de  Landen  van  lleusden  en  Altenat  en 
brandden  het  dorp  Aalburg,  (ligt  onder  lleusden ,  af,  alsook  het  dorp 
Andel,  onder  Altena  :  den  8  January  van  het  volgende  jaar  leidden 
zy  het  dorp  Engelen  in  kolen ,  en  den  25  van  die  maand  de  dorpea 
Geftcu   en  Nuland. 

Omstreeks  Paschen  van  het  jaar  1512  trok  do  burgerij  van  's  Her- 
togeuboseh  uit  om  Z alt- Borrel  te  bcnaauwen  ,  en  over  bet  veer  te 
Oijen ,  aan  de  Geldersche  zijde ,  ecu  blokhuis  op  te  rigten ;  hetwelk ,  in- 
geval hel  volmaakt  had  kunnen  worden  ,  van  groote  dienst  zoude  zyo 
gewet'&  j  doch  het  werd  niet  voltooid ,  deels  om  de  oncenigbeid ,  welke 
men  met  de  soldaten  had,  die,  cene  maand  loon  vooruit  begeerden-., 
hetgeen,  om  het  onvermogen  der  stad ,  onmogelijk  was  te  doen,  deels 
omdat  de  Gclderschen  het  stadje  liegen  aan  den  Brabandscben  oever  der- 
Maas  ,  ingenomen  en  verbrand  hadden. 

In  het  jaar  1525  slaken  die  van  Zalt- Bobbel  den  brand  in  het  dorp 
Orten,  voor  de  poorten  van  s'  lier togenbosch.  In  1527  ontnamen  zij, 
die  van  s'  Uertogenbosch  een  schip  geladen  met  vijgen  en  rozijnen. 

Iu  het  volgende  jaar  namen  de  Gclderschen  nog  ondenseheidene  ge- 
ladene  schepen  ,  die  uit  Holland  kwamen  en  te  »'  Hcrtogenbosch  te 
huis  behoorden.  Ook  uainen  zij ,  in  het  begin  dezes  jaars ,  vele  Braband* 
sebe  kooplieden  die  van  de  Frankforler  mis  terng  kwamen,  gevangen. 
De  meeste  hunner  waren  burgers  van  Antwerpen  en  s'  HertogenbosclK 
De  Redering  dier  steden  hierover  gebelgd ,  bragten  iu  aller  ijl  een  hoop 
volks  bijeen  ,  waarmede  zij  cenen  strooptogt  in  Gelderland  deden  ,  en 
schreven  brandsclialtingen  uit  tot  Zutphen  toe.  Zalt-Bobbsl  ,  mogelijk 
beducht ,  dat  het  haar  gelden  zoude  ,  zond  eenige  gemagtigden  naar 
s*  Herlogenboscli  ,  om  een  bestand  te  makcu.  Doch  deze  werden  aldaar 
kwalijk  bejegend ,  en  meu  und  hen    met  dil  ruwe  au l woord  terug : 


34  Z  A  L. 

•  Dat  lij  eerst  hunne  vestingwerken  en  wallen  Bonden  slechte»  e»  da» 

•  ot er  een    bestand  komen  spreken/'     De    stad    bleef  toen   evenwel 
oo  gemoeid. 

In  Jniy  1878  namen  eenige  Gorkammers ,  ondorsteuod  door  vele 
uitgeweken  Bommelaars ,  na  ccnen  der  poorten  opengeslagen  te  hebben  , 
de  stad  voor  den  Prins  van  Obarjb  in.  Dan  ,  xiêh  te  zwak  bevindende 
zonden  mij  om  meer  volk  naar  Gorinobem  j  vandaar  deed  men  hen 
eenige  Hoogdoitsehers  en  80  Walen  toekomen  ,  die ,  aoodra  sij  in  de 
stad  kwamen  ,  naar  de  kerk  liepen  en  de  beelden  verbraken»     De  bur- 

Ser\j ,  hierover  vertoornd  ,  liep  te  samen ,  en  joeg  dien  hoop  weder 
e  stad  uit.  Dia*  van  Haute*  ,  een  kleimoon  van  den  bovenvermel- 
de ,  maakte  web ,  met  eenige  uitgewekene  burgers ,  op  den  1  Au- 
gustus 1572 ,  van  de  stad  meester  ;  en  ofschoon  de  beeldstormen  byna 
alles  bedorven  badden ,  wist  echter  van  Haafte*  de  burgers  in  zoo  verre 
te  bevredigen ,  dat  i\j  sich  onder  de  regering  van  Oranje  begaven  , 
wordende  er  ook  toen  de  Hervormde  godsdienst  ingevoerd. 

Twee  jaren  later  werd  Zalt-Boembl  door  Reos bsees  met  groote  magt 
v  belegerd.  Binnen  de  stad  bevond  sich  van  Haatten  ,  met  vier  vendelen 
Schotten  *  onder  den  kolonel  Balflbüb  ,  die ,  met  de  burger^  volkomen 
eensgezind  waren,  om  de  stad  tot  het  uiterste  te  verdedigen.  De 
Spanjaarden  wierpen  seven  schansen  aan  de  zyde  van  den  wal  op ,  en 
beschoten  do  stad  allerhevigst  j  doch  konden  van  daar  meer  schade 
aan  de  huizen  dan  aan  de  stadsmuren  toebrengen.  En  hoewel  die  van 
binnen  hem  meer  nadeel  toebragten ,  dan  hij  hnn  van  buiten ,  sagen 
sy  echter  geen  kans  om  zyne  werken  te  vernietigen  of  hem  er  uit 
te  jagen.  Alzoo  vreezende  van  ,  even  als  te  Leyden ,  door  honger 
benaauwd  te  zullen  worden ,  vermits  zy  geen  ontzet  te  wachten  had- 
den ,  namen  i\j  het  mannelijk  besluit,  om  den  dtyk  door  te  steken 
en  den  vyand  te  doen  verdrinken  of  te  doen  vlugten ,  hetgeen  hen 
ook  gelokte.  Na  den  gemelden  1  Augustus  1572,  waarop  Zalt-Bom- 
■el  ,  door  van  Haaften  ingenomen  was  ,  en  den  eed  aan  Oeasjc 
had  gedaan ,  een  tyd  toen  in  Gelderland  nog  niemand  sich  tegen 
de  Spaansche  tirannij  durfde  vertellen,  sQn  do  Bommelaars,  de 
eerste  in  die  provincie  geweest,  die  in  het  verbond  met  Holland  en 
Zeeland  getreden  sijn ,  om  gezameniyk  de  goede  zaak  van  vryheid 
en  godsdienst  voor  te  staan  en  daarvoor  te  y veren.  Hierom  beeft 
Zalt-Boswel  dan  ook  de  eer  gehad  ,  met  de  gemelde  provinciën  ,  in 
alle  zoo  binnenland&che  als  buitenlandscbe 'handelingen  ,  als  een  lid 
van  een  en  het  selfde  ligcfaaam  aangemerkt  te  worden  ,  hetwelk  sich 
noemde  :  De  Ridderschap  en  de  Steden  van  Holland  en  Zeeland  en 
hare  geassocieerden  Steden  van  Bommel  en  Buren ,  diensvelgens  wil- 
den die  van  Za lt- Bommel  mede  begrepen  syn  in  het  verbond  van 
vereeniging,  deu  25  April  1576  tusseben  Holland  en  Zeeland  te  Delft 
gesloten,  doch  werd  daarin  niet  toegelaten. 

Daarenboven  hebben ,  onaangesien  de  Pacificatie  van  Gent ,  die  van. 
Za&v-Bohmbl  sich  altoos  aan  de  zijde  van  Obanje  en  de  Staten  gehouden. 
Nogthans  vindt  men  aangeteekend ,  dat  zy  eenige  zwarigheid  maakten 
om  «Ie  satisfactie  of  voldoening  van  den  Prins  van  Orajus  aan  te  nemen , 
vermits  zy  oordeelden ,  dat  eenige  punten  daarvan  strydig  waren 
met  *s  lands  regten;  verklarende  zy  evenwel  volmondig,  te  suilen 
biy ven  by  de  aangenomene  Unie ,  en  bereidwillig  te  syn  tot  het  afzweren 
van  den  algemeenen  vyand. 

In  het  jaar  1579  nam  de  stad  dan  ook  een  werkzaam  deel ,  om  de 
nadere  vereeniging  tusseben  de  provinciën  in  Gelderland  te  bevorderen. 


ZAL.  55 

Omtrent  desto  zelfden  tyd  maakte  de  R.  K.  aldaar  eenige  beweging , 
doch  Haar  Filifs  vaz  ata  Aa  ,  versterking  van  tolk  in  de  stad  hebbende 
weten  te  kragen,  herstelde  de  rast  spoedig. 

In  het  jaar  1587  klaagde  de  regering  van  Zalt-Bobbel,  by  den  Graaf 
vab-  LticasTia,  over  de  kwade  betaling  van  het  garnisoen ,  waarop  de 
Graaf  ten  antwoord  gaf :     •  Wat  ligt  u  aan  dat  van  HoaimLeai  gelegen , 

*  neemt  Engelsen  garnizoen  in ,    en  ik  zal  my  aelf  ten  borg  stellen , 

•  dat  xy  alle  maanden  prompt  betaald  sullen  worden."  Zy  daarentegen 
zeiden*  »  Wy  hebben  een  goed  volk  by  ons,  dat  zich  met  onie  bur- 
» gers  goed  verdraagt ,  wy  souden  daarin  niet  gaarne  verandering 
»  maken.** 

Op  den  Gelderschu  landdag,  welke  in  December  1595,  te  Arnhem 
gehouden  werd ,  handelde  men  onder  anderen  over  de  hereeniging  van 
Zalt-Bobbel  en  den  Boinmelerwaard ,  die  sieh  nog  als  verbonden  aan 
UoUand  wilde  gehouden  hebben ,  met  het  hertogdom  Gelder ;  waartoe 
eindehjk  eeae  schikking  beraamd  werd  ,  in  welke  men  wedersyds  ge* 
noegen  nam* 

Don  Feaacisco  as  Mzzsoza ,  Admirant  van  Arragon ,  ondernam  in 
1599  het  beleg  van  Zalt-Bosuul.  Hy  kwam  den  15  Mei,  met  het 
leger ,  voor  de  stad ,  deed  zyo  volk ,  dat  uit  's  Hertogenbosch ,  langs' 
eene  scbipbrug ,  by  Crevtcoeur ,  over  de  Maas  gelegd ,  van  voorraad 
voorzien  werd,  terstond  arbeiden,  om  de  stad  te  naderen.  Ook- deed 
by  eenen  aanval  op  de  buitenwerken  der  stad ,  doeh  werd ,  met  groot 
verlies,  afgeslagen.  Daarby  besprong  Prins  Maobits  de  vyandeiyke  loop- 
schansen  t  waarby  van  wederzydc,  cenigc  schade  geleden  werd.  Het 
beleg  werd  flaaowelyk  voortgeset  tot  op  den  13  Juny,  wanneer  de 
vy'and ,  met  stille  trom  van  voor  de  stad  opbrak  en  tot  bij  Rossura  terug 
week.  Nadat  de  Prins  nu  Zalt-Bobbel  genoegsaam  versterkt  had , 
legerde  hy  sieh  op  het  eiland  Voorne ,  alwaar  hy  de  schans ,  vroeger 
gesticht ,  aanmerkeiyk  verbeterde. 

De  oneenigheid,  welke  er  tusschen  Zalt-Bobbil  en  het  overige  ge- 
deelte van  Gelderland ,  omtrent  50  jaren  achtereen  geweest  was ,  werd 
in  het  jaar  1602  door  een  verdrag  weggenomen. 

In  het  jaar  1672  hielp  Zalt-Bobbel  weder  rykeiyk  den  last  des  oor- 
logs  dragen.  Sedert  den  Munsterschen  vrede  waren  de  werken  dier 
stad  ,  even  als  die  van  andere  steden  ,  zoodanig  veronachtsaamd ,  als 
ware  men  aeker  geweest  nimmer  weder  in  oorlog  te  snllen  geraken. 
Toen  deze  op  nieuw  uitbarstte ,  waren  de  borstweringen  in  der  haast  een  - 
weinig  verbeterd;  maar  de  wallen  hadden  palissaden  noch  stormpalen. 
De  gracht  by  de  wallen  was  too  diep  en  zoodanig  met  ruigte  bewas- 
ichen  dat  bet  gevogelte  er  *yu  verbiyf  in  hield.  In  het  magazya  waren 
geen  7000  pond  buskruid  en  slechts  eenige  weinige  musketten.  Op 
aanhoudend  verzoek  van  de  stedeiyke  regering,  tond  de  Raad  van  Sta- 
ten ,  den  17  Juiy  ,  nog  7000  pond  buskruid ,  drie  duizend  pond  snap- 
haan kogels  en  drie  duizend  pond  lont.  Deze  voorraad  was  zoo  onacht- 
zaam uit  de  oorlogsehepen  geligt,  dat  men  naderhand  den  Heer  Coa- 
aeus  na  Witt  beschuldigde ,  als  of  by  dien  nutteloos  had  gebruikt , 
met  oogmerk  om  de  noodige  krljgsbehoeftcn  van  's  lands  schepen  te  ver* 
spillen.  Het  geheele  garnizoen  bestond  uit  250  man  en  de  burgerty, 
verdeeld  in  vier  kompagoien  ,  kon  nog  geen  500  man  uitmaken.  Op 
den  24  July  hoorden  die  van  Zalt-Bobbel,  hoe  in  Holland  voor  de 
bevorderiog  van  Prins  Willbb  111  geyverd  werd.  Des  nachts  ten  elf 
ure  kwam  een  groot  aantal  mannen  en  vrouwen  byeen;  klopte  alle 
de  Regenten  op ,  en  begeerden  dat  zy  zich  terstond  naar  het  raadhuis 


86  Z  A  h. 

zouden  begeven ,  om  den  Prins  tot  Stadhouder  te  verkiezen ,  dreigende  « 
indien  ii)  weigerden ,  hen  allen  den  hals  af  te  sntyden.     In  dese  ver* 
warring  begaf  de  Regering  sich  naar  het  raadhuis.     Zekere  Hebdrje  j»i 
Waal  deed  toen ,  uit  naam  van  de  gehede  burgery ,  het  gemelde  ver- 
zoek.    De  Regering  gaf  teer  bescheiden  ten  antwoord ,  dat  de  geheele 
provincie  Gelderland,  veel  min  iy ,  daar  immer  tegen  geweest  waren  ; 
maar    dat  sty  vreeaden ,  dat  Zyne  Hoogheid ,  nu  Nijmegen  reeds  door 
de  Franseben  belegerd  was  ,  voor  welk  lot  tij  ook  duchten ,  dit  ambt 
niet  tou  willen  aanvaarden  -,  te  meer  daar  Zalt-Bobbbl  de  eenige  plaats 
in  Gelderland  was ,  die  de  vijand  nog  niet  bezet  had.    Dan ,  op  aan- 
drang der   burgerij ,     werden    terstond    de   Borgemeesters   Kabel    var 
Ürrebbr  en  Jorar  Geiswbit  ,    uit  den  Raad  ,    benevens  AiaiBius  Mts- 
tbeeb .    en    Leorard  Goais ,    uit  de  burger)} ,    gemagtigd  ,   om    uaar 
Gorincbem  te  gaan  ;  aldaar  of  elders  Zijne  Hoogheid  af  te  wachten  , 
en  bij  hem  aan  te    houden  ,   dat  de  stad  van  volk   eo  krygsbehoefte 
mogt    voorzien  worden  :  alsmede  te  vernemen ,  of  het  den  Prins  wel- 
gevallig zijn  zou  ,  dat  hem ,  bij  speciale  akte ,  onder  stads-zegel ,    de 
waardigheid  van    Stadhouder    opgedragen   werd.     Den   16  vonden  de 
'  Afgezanten  Z|jne  Hoogheid  te  Bodegraven ,  van  wien  zij ,  op  hun  ge- 
daan voorstel ,  ten  antwoord  kregen  ,  dat  hem  te  over  bekend  was  , 
hoe    veel  den   Slaat   aan    het  behoud    van  Zalt-Bommel  gelegen  was  ; 
dat  het  hem  smartte  te  moeten  hooren ,  dat  zulk  eene  stad  niet  beter 
voorzien  was ,    en  dat  hy  zich  nog  niet  in  staat  bevond ,  om  behoor- 
lijken bystand  te  zenden ,  doch  dat  hy  ,  wat  in  zijne  raagt  was ,  sou 
aanwenden  ,   om  Zalt-Bobhbl  te  bewaren.     Ook  toonde  de  Prins  zich 
niet  ongenegen ,    om  de  gemelde   akte ,    als  bem  die  gezonden  mogt 
worden,  te  aanvaarden.     De  maarschalk  de  Tobbire,  voor  Koevorden 
liggende,  deed  de  stad  den  14  Ju  lij  opeischen ,  en  drie  dagen  daarna 
aan  de  Regering  een  brief  ter  hand  stellen ,  waarbij  hy  beloofde ,  de  stad 
ie  zullen  sparen,  indien  zij  zich  gewillig  overgaf,  doch  dat  tij  anders 
gevaar  liep  van  verwoest  te  worden.     Op  dien  zelfden  dag  werden  uit 
Bobbel  naar  den   Prins  afgevaardigd,  de  Predikant  Sabbel  Wessbucs 
en  een i gen  uit   de   burgerij ;  eensdeels ,  om   ernstig  om  hulp  te  ver- 
zoeken j  ten  anderen  om  Zijne  Hoogheid  de  stadhouderlijke  waardigheid 
op  te  dragen.     Middelerwyl  verschenen  de  Franschen  den  90  voor  de 
stad  ;  Tubbrrb  deed  haar  andermaal  opeischen  en  vorderde  dat  de  Ge- 
deputeerden over  een  door  bem  voor  te  stellen  verdrag ,  zouden  ban* 
delen.     Doch  een  en  ander  werd  hem,  na  ryp  beraad  van  de  Rege- 
ring, alsmede  van  den  Rommandant  var  Lebvwih  en  de  voornaamste 
ingezetenen  ,  geweigerd.      Binnen  Zalt- Bobbel  waren  eenige  ongetrouwe 
burgers,    die  aan  Tuebrbr  eene  juiste  kaart  van  de  ligging  der  stad 
en  hare  sterkte  bezorgd  badden ,  met  aanwysing  waar  zij  het  «wakste 
was..    Dese  deed  de  Maarschalk  aan  de  Regering  vertoonen  j  doch  ook 
dit  deed  hen  niet  van  besluit  veranderen.    Op  de  Waal ,    voor   de 
stad  was  een  uitlegger  geplaatst,  die  de  Franseben  veel  nadeels  toe- 
bragt;  doch   ongelukkig  geraakte   dese   door   eigen   kruid  in   brand. 
Tegen  den  avond  zond  Tobrrrb  andermaal,  door  eenen  trompetter,  eeoen 
brief,  om   die   van  Zalt- Bobbel  tot   de  overgave  te  noodzaken ,  met 
bedreiging,  dat  bij  weigering  van  dien  ,  de  stad  nog  dien  zelfden  nacht 
zou  ingenomen  en  geplunderd  worden  ;   op  desen  volgde  terstond  een 
ander,  met  een  Fransche Kolonel ,  die  niets  deed  dan  beloven  en  dreigen. 
Twee  der  Regenten  schenen   tot  de  overgave  geneigd ;  doch  de  Rom- 
mandant var  Leeuw  e*  gaf  een  manmoedig  en  weigerend  antwoord.     Dan 
dit  baatte  hem  weinig;  want  de    bezetting  weigerde  te  vechten,  en 


ZAL.  57 

de  Burger-Officieren  de  zwakte  der  stad  kennende ,  en  geen  hoop  oj> 
ontzet  hebbende ,  wilden  bet  uiterste  niet  wagen  :  soodat  men  tot  dV 
capitulatie  moest  o? ergaan ;  die  dan  ook  den  volgenden  dag  geslokt» 
werd.  Men  bedong  voorwaarden  100  goed  men  kon ;  maar  de  Fran- 
scben  hielden  die  hier  soo  min  als  elders.  Toen  ift,  in  het  volgende 
jaar  1075  de  stad  verlaten  moesten  ,  persten  tij  de  reeds  uitge- 
putte borgen  nog  3600  gulden  toor  brandschatting  af.  In  de  gt* 
maakte  capitulatie  was  bepaald,  dat  men  van  stadswege  ISgtytelaars 
sou  leveren ;  desc  waren  Job  ar  de  Bsjb  ,  ridder  tot  Waardesteil ; 
Jobar  db  Kok  (de  Oude),  Fbabcois  var  Meues  (de  Dikke),  en  Jon*' 
ob  Koe  (de  Jonge),  en  uit  de  burgerij  Scbooe  Aait  Gobis  var  Bbzst 
(die   de   cenigste  R.  K.  was) ,    Joiah  var  dbr  Givbb  ,     Bbostbr  Batos- 

TBRSB  ,     DlBE     VAR     '*  GbAVBHWEEBD  ,     NoT    »B     ZwABT ,     JaR    VAR   LoBRtB , 

Herdbik  vab  Lobrbr  en  Oiedbbik  Sowaal.  Desa  werden,  terstond 
na  bet  gemaakte  verdrag ,  gewapenderhand  op  hel  stadhuis  gebragt , 
aldaar  in  eene  kamer ,  sonder  eten  of  drinken,  opgesloten,  osder 
opsigt  van  eene  sterke  wacht  bewaard,  en  alsoo  behandeld  als  mis- 
dadigers, die  den  dood  verdiend  hadden.  Doch  de  Heer  Louborie 
van  Bommel  kwam  hun  aanzeggen,  dat  zij,  onder  zijnen  borgUgt, 
naar  buis  konden  gaan,  om  xich  te  verterschen,  mits  sij  bebof- 
dcn.  binnen  één  uur  tijds  weder  te  komen.  Den  volgenden  nicht 
werden  xij  nog  sterker  bewaakt ,  en  daarna ,  onder  geleide  van  eeaigc 
mnskettiers,  naar  het  huis  van  den  Commissaris  Rbhau  overgebr&jrt , 
sonder  dat  het  iemand  geoorloofd  was  hun  aan  te  spreken.  Eender 
burgers,  de  vrijheid  nemende,  in  bet  %  oorbij  gaan,  zijne  vrouw  tot  te 
roepen ,  dat  sij  hem  eenen  reiszak  met  linnen  en  eenen  mantel  aan  de» 
Commissaris  huis  bezorgen  zoude ,  werd  daarover  zeer  vinnig  met  de 
tromp  van  een  snaphaan  in  de  zijde  gestoten ,  met  bijvoeging  vaa  : 
Marehe  donc  bougre.  Ofschoon  sij  nu  genoegzaam  drie  dagen  sonder 
eten  of  drinken  geweest  waren ,  kregen  sij  echter  bij  den  Commissaris 
mede  niets;  doch  aldaar  werd  hun  vergund,  dat  hunne  vrouwen  hun 
iets  mogten  zenden!  De  Commissaris ,  zijnen  maaltijd  gedaan  hebbende 
•teeg  te  paard ;  vier  van  de  gijzelaars  kregen  naauwelijks  *  voor  hun 
geld  eenen  wagen ,  doch  de  overigen ,  hoe  swak  ook ,  moesten  te  voet 
volgen ,  onder  bedreiging ,  dat ,  zoo  een  van  hen  slechts  een  weinig  ter 
zijde  ging,  hij  terstond  sou  doorschoten  worden.  Dus  kwamen  sij  ia 
de  grootste  vrees  te  Tiel,  alwaar  eenigen  het  ontvlugtfen  en  de  ovc 
rigen  in  het   volgende  jaar  gerantsoeneerd  werden. 

Ruim  een  eeuw  later  deelde  de  meermaals  bedreigde  Bom  meier*, 
waard,  weder  in  dit  lot.  Kerst  bezet  geweest  door  Engelschen  en 
Emigranten,  werd  door  hen  by  de  aanoadering  van  de  Frauschen  in 
1704  ontruimd.  Op  een  eiland ,  door  twee  groote  rivieren  omspoeld . 
wilden-  s\j  sich  soo  min  ophouden  als  in  eene  met  beleg  beureigdj 
vesting.  Zy  togen  naar  den  Tielerwaard ,  die  een  ruimer  veld  ter 
ontkoming  aanbood.  Staatsehe  benden ,  onder  den  Prins  var  Hbmbb» 
Dabmstadt,  vervingen  hen,  op  desen  door  hen  ontruimden  gevaariy» 
ken  grond.  Zalt-Bommbl  strekte  tot  hoofdkwartier  aan  dezen  Krygs- 
bevelnebber.  Reeds  voor  den  91  December  was  de  vorst  soo  sterk  dat 
de  Maas  vast  bleef  zitten.  Dryfys  vervulde  de  Waal ,  en  hel  liet  sick 
allesins  aanzien  ,  dat  ook  deze  welhaast  eene  vaste  yskorst  sou  worden» 
Waagden  bet  de  Franschen  om  den  bevloerdcn  stroom  over  te  gaan , 
dan  liepen  de  krygtlicdcn  in  den  Bommelerwaard  gevaar ,  om  krygsgc* 
vangen  te  worden  gemaakt.  Het  schynt  ook  dal  de  verspreide ,  ofschoon 
onzekere ,  hoop  op  eenen  wapenstilstand  en  het  daaruit  voortgevloeid» 


»8  ZAL. 

bevel  om  alleen  verdedigenderwyze  te  werk  Ie  gaan  ,  aanleiding  ge- 
geven .hebben  ,  om  het  minder  noodzakeiyk  te  achten  ,  die  potten  sterk 
t*  bezetten.  De  voorheen  met  krijgsvolk  opgevulde  dorpen  Hurwenco) 
ctQ  Rossum  werden  ontrnimd  en  het  volk  in  Zalt-Bommu  verlegd,  fieo 
groot  gedeelte  der  Staatsehe  krQgsmagt  verliet  het  eiland  ,  niet  vonder 
va  cl  moeite  en  met  groot  gevaar  over  de  Waal  trekkende,  doer  het 
steeds  toenemeod  en  opeenschuivend  dryfijs  belemmerd  ;  nogthans  voerde 
mtn  het  zwaar  geschut  mede.  Het  was  echter  maar  eene  gedeeltelijke 
opruiming  ,  overal  bleven  de  buitenposten  bewaakt  en  het  fort  St.  An- 
'dries  behield  de  krygsbesetting.  Toen  de  Waal  feieh  met  der  daad 
v&ttgezet  bad ,  zoodat  de  rivier  tot  overtrekken  geschikt  was  ,  keerden 
eenige  krygsbenden  na  de  voorheen  verlatene  posten  terug.  De  Ge- 
neraal Dabhdbls  ,  destijds  bij  het  Fransche  leger  dienende  *  kreeg  be- 
vel ,  om  den  26  December  de  overlogt  naar  den  Bommelcr- waard  te 
ondernemen.  Hy  deed  zulks  aan  het  hoofd  z\jner  brigade  ,  1500  man 
sterk.  Onvoorzien  van  geschut  trok  hij  en  z\jue  onder  hoerige  man- 
schap ,  by  het  dorp  Driel ,  met  geveld  geweer ,  dé  Maas  over.  Geen 
wederstand  van  belang  ootmoetende ,  maakte  hy  aich  meester  van  den 
Bons  meier-  waard ,  en  nam  de  krygslieden,  die  niet  ban  behoud  inde 
vlujft  zochleo  ,  krygsgevangen.  Ofschoon  deze  aanval  in  den  vroegen 
tnoiyen  geschied  was  ,  kreeg  de  Prins  tak  HisstH-DAansTADT ,  in  de  stad 
Zalt-Bobmbl  het  opperbevel  voerende,  niet  vóór  9  ure,  daarvan  berigt. 
Onverwyld  deed  hy  een  aantal  Grenadiers  de  stad  uittrekken  ,  om  de  toe- 
gangen te beaetten.  Aan  het  hoofd  van  de  drie,  onder  hem  staande, 
bat  ai  11  ons  toog  hy  de  stad  uit,  en  poogde,  aan  den  kant  van  Hur- 
weiien ,  den  inrukken  den  Dabbdbls  te  keer  te  gaan.  Vruchteloos  wat 
de*c  tegenstand.  De  Franschen  drongen  door  en  bereikten  Zalt-Bohhbl. 
Wel  waren  de  poorten  gesloten  ;  doch  den  weg  over  de  grachten  door 
bet  ijs  gebaand  vindende ,  stormden  zy  te  voet  en  te  paard  die  vesting 
van  alle  kanten  binneo.  De  verbaasde  inwoners ,  die  eerst  weinig  uren 
geleden  den  overtogt  der  Franseben  vernomen  badden  ,  hielden  de  in- 
rukkende krygsbenden ,  in  de  eerste  oogenblikken ,  voor  eigen  volk , 
dat  overhaast  de  stad  weder  binnentrok.  Kort  duurde  die  misvatting , 
en  ofschoon  de  ontsteltenis  groot  was  ,  bij  bet  eerst  gevormd  denkbeeld  , 
dat  hunne  verdedigers  in  zoo  byster  eene  wanorde  de  stad  weder  in- 
togen  ,  waren  de  schrik  ,  de  verwarring  en  de  woeling;  van  strydige  denk* 
beelden  onbeschryfelijk ,  toen  bet  geen  twyfel  leed ,  of  het  waren  de 
Franschen  ,  die  van  alle  kanten  aanrukten  en  de  stad  stormenderhand 
t «meesterden.  De  Hoofden  der  nog  iu  de  stad  geblevene  bezetting , 
op  eigen  behoud  bedacht ,  of  van  meening  Zalt-Bohibi.  nog  te  ver* 
dedigen ,  hadden  de  Regering  van  de  gelegenheid  verstoken ,  om  ,  op 
ceoigerlei  wijze ,  met  eenen  overrompelenden  vyand  te  dadigen»  Men 
wilde  de  Franschen  de  sleutels  der  stad  aanbieden ;  maar  deze  waren 
in  die  verwarring  niet  te  vinden.  Een  burger ,  aegt  men ,  waagde 
het  nog  om  eene  poort  te  openen ,  en  dus  een  biyk  van  overgave  te 
geven,  dan  het  onophoudeiyk  schieten  deed  hem  van  dit  oogmerk 
afzien.  Zalt-Bommei  kon  dus  niet  anders  aangemerkt  worden  dan  als 
stormenderhand  te  tijn  ingenomen  ,  en  uit  dien  hoofde  blootgesteld 
aan  plundering  en  al  de  ongeregeldheden ,  die  het  barbaarsck  zooge- 
naamd regt  des  oorlogs  geoorloofd  en  wettig  keurt.  De  beginselen 
daarvan  openbaarden  zich  welhaast ,  de  huzaren  ,  gevolgd  door  an- 
deren ,  ondernamen  geweldadiger  hand  de  huizen  binnen  te  dringen  , 
en  wat  hun  voorkwam  weg  te  rooven.  Dit  maakte ,  dat  het  by  de 
inrukking  der  Franschen  in  den  beginne  teer  ruw  toeging ,  en  eenigen 


/ 


ZAL.  59 

geen  geringe  schade  leden.  Dun  dit  werd  spoedig  gestuit  eo  de  over- 
meesterende  Franseben  vergenoegden  zich,  met  alles  in  da  winkels  te 
koopen  voor  assignaten ,  die  sy  ,  ter  waarde  van  negen  stuivers  de 
Livrt,  den  winkeliers  opdrongen.  De  uitgetogen  Prins  var  Hbsszr- 
Dabmsvabt  kreeg  berigt  van  de  vermeestering  der  stad ,  en ,  het  her- 
nemen onmogelijk  keurende  ,  trok  hy  de  Waal  bij  Rossum  over ,  en 
kwam  behouden  te  Op-Hemert  aan  ,  met  achterlating  der  legerbehoef- 
ten ,  die  de  Fransehen  in  banden   vielen. 

De  rampen  des  oorlogs  van  deze  stad  aldus  kortelijk  voorgesteld 
hebbende ,  moeten  wij  nog  melding  maken  van  andere  onheilen  ,  die 
xij,  zoo  door  brand  als  watersnood,  geleden  heeft,  alsmede  van  an- 
dere gebeurtenissen  alhier  voorgevallen.  In  bet  jaar  1523  sijn  in  Zaiv- 
Bombbl  900  huiien  afgebrand,  zoo  dat  er  niets  van  de  stad  ongesebon- 
den is  blijven  staan  dan  de  Groote  kerk. 

Boven  is  reeds  gezegd,  dat  de  toren  van  de  kerk  door  den  brand 
van  1538  aangestoken  werd;  weder  vernieuwd  lijnde,  werd  hij,  in 
1696 ,  door  den  bliksem  getroffen  en  verteerd. 

Nadat  Zalt-Bobml  slechts  één  jaar  van  de  Fransehen  verlaten  was, 
werd  het  met  het  grootste  gevaar  bedreigd ,  namelijk  door  eene  door- 
braak in  den  Lodijkerdijk ,  en  in  dat  lelfde  jaar  andermaal  door  een 
iwaren  ijtgang.  In  1740  was  te  Z alt- Bobbel  mede  alles  in  de  grootste 
benaauwdheid.  In  1751  moesten  de  inwoners  ,  wilden  xij  sich  voor  de 
overstrooming  van  den  Bommelerwaard  beveiligen ,  de  drie  poorten  aan 
da  waterzijde  der  stad  afdammen. 

De  overstrooming  van  1809  deed  tich  ook  te  Zait-Bobhil  streng 
gevoelen ,  want  door  het  overloopen  van  bet  water  over  de  dammen  en 
het  doorbreken  daarvan  werd  in  de  stad  zeer  teel  sebade  veroorzaakt , 
zoo  door  het  instorten  van  muurwerk ,  bet  ontstaan  van  openingen  in 
den  grond  en  in  sommige  buizen ,  als  voornamelijk  door  bet  onverwacht 
en  oogenblikkeiyk  indringen  van  bet  water  in  onderscheidene  woningen  , 
waardoor  vele  goederen  niet  konden  geborgen  worden  ,  maar  geheel 
moesten  bederven  ;  gelyk  ook  de  dyken  van  de  stad  en  het  sebependom 
door  overslorting  van  bet  water  en  het  slaan  der  golven  op  onderschei- 
dene plaatsen  zwaar  beschadigd  waren. 

In  1816  bad  deze  stad  en  haren  omtrek  weder  teer  teel  van  het 
water  te  lijden. 

Tot  in  den  jare  1831  werden ,  b{j  boog  opperwater  en  tysgang ,  ten 
einde  overstrooming  voor  te  komen,  drie  der  v{jf  aanwezige  poorten 
toegedamd.  Buiten  hei  ongerief  hieruit  ontstaande ,  leerde  de  onder- 
vinding meermalen  ,  dat  dit  middel  van  tegenweer  niet  altyd  voldeed 
en  nog  in  den  jare  1830  stonden  alle  de  dammen  op  het  doorbreken. 
Sedert  is  hierin  eene  belangrijke  verandering  te  weeg  gebragt ,  door 
den  grondslag  der  poerten  en  der  belendende  huizen  op  te  hoogen  en  de 
stad  aan  de  rivierzyde  van  eenen  dtyk  te  voorzien ,  ten  gevolge  waarvan 
nu  eenen  hoogeren  stand  van  water  wordt  gekeerd ,  dan  met  de  ban- 
dijken van  den  waard  geschiedt ,  en  er  geen  vrees  voor  overstrooming 
meer  bestaat. 

De  Regering  van  ZALT-Rennn,  in  het  jaar  1765,  sa  bet  overlijden 
van  een  Schepen  en  Raad  dier  stad ,  voorziende  dat ,  wanneer  sy  de 
gilden  de  keuze  lieten ,  in  het  vervullen  van  die  opengevallen  re* 
gentsplaats.  de  benoeming  zon  vallen  op  een  persoen  hun  onaange* 
naam ,  hadden  de  gilden  zoeken  te  bewegen ,  em  met  deze  vervulling 
te  wachten  j  let  dat  do  Prina  vzw  Onze» ,  in  het  naasl  volgend  jaar , 
zijne  meerderjarigheid  bereikte ,  tan  einde  daardoor  een  bl$k  te  geven 


60  ZAL. 

van  de  genegenheid  der  Regering  en  burgery  ,    om  naar  ifyne   keuze 
♦♦enen  Regent  te  ontvangen.     Geen  der  gilden  ,  behalve  dat  der  sak- 
kedragers,  gaf  gehoor  aan  dien  voorslag ,  maar  iy  vermochten;  over- 
eenkomstig het  bezworen  regt  van    voogdyschap   staande  de   minder- 
jarigheid des  Erfstadhouders ,  te  mogen  Wy ven  by  do  vrye  benoeming 
van  eenen  nieuwen  Regent.     De  Regering  gaf  vrijheid ,  om  de  gilden 
te  mogen  vergaderen  en  v  xoo  als  men  bet  noemt ,  te  plooijen  ;  een  der 
verzoekers  tot   dit  voor  regt ,  dien   zy  gaarne  in  de  Regering  zagen  , 
noemden  zij ,  doch  den  naam  des  anderen  versoekers,  dien  zij  vreesden 
tot  Mederegent  te  sullen  krygen  ,  werd  door  hen  verzwegen.     Toen  deze 
laatste  het  besluit  der  Regering  hoorde  voorlezen  ,  zonder  melding  van 
zyncu  naam  ,  vroeg  hy  den  voorzitleaden  Burgemeester  of  het  hem  ook 
geoorloofd  zoude  syn  mede  to  plooijen  ?  Dit  werd  hem  toegestaan.    By 
de  opneming  der  stemmen  bleek  ,  dal  de  lieer ,  dien  de  Regering  liufct 
vurwyderd  *ag,  Pene  groole  meerderheid  van  sUnitueu  bekomen  had. 
De  Regering ,  dit  ziende ,   beraadslaagde  ,  om  ,  overeeukomstig  een  by 
haar  genomen  besluit  t   van  hel  voorgef allene  aan  de,  Stalen  kennis  te 
geven.     De  Dekens  der  gilden  bleven  niet  achterlijk ,  om  het  regt  der 
\rye  verkiezing  der  burgery ,  of  wel  den  gilden  loebehoorende  te  verde- 
digen ,  en  vorderden  van  de  Regering ,  door  aangestelde  zaakbezorgers  9 
de  staalspapieren ,  betrekkelijk  hel  verhandelde  wegens  verlatene  of  open- 
gevallene regerinosplaatsen.     Deze  vergunde  zulks  gedeeltelyk.    Tegen 
den  voorjaarslanddag,  in  April,    maakten  de  slrydende  partyen  sicb 
gereed ,  om  voor  de  Stalen  ieder  hun  regt  te  verdedigen.  De  Regering 
ontvouwde  in  eenen  brief  hare  gehoudene  handel  wy  ze  9  en  beweerde  de 
rcglmatighcid  daarvan  5  terwyl  de  Dekens  der  gilden ,  in  een  betoog- 
schrift ,  hel  regt  eener  vrye  verkiezing  staande  hielden.    Twee  wegen  , 
om  door  vriendelijke  tussebenspraak  net  verschil  te  vereffenen  ,  werden 
vruchteloos  ingeslagen :  waarop  de  Staten  van  Gelderland  oordeelden , 
dat  de  persoon ,  die  door  de  meerderheid  van  stemmen  der  gilden  ge- 
kozen was,  als  wettig verkooren  ,  volgens  de  vrye  keus,  hun  gedurende 
des  Stadhouders  minderjarigheid  toekomende ,  moest  worden  aangemerkt. 
Zoo  zeer  als  elders  in  Gelderland  bleek,  in  het  jaar  1787  ,  de  tot 
Oa*iJB  overhellende  denkwyie  der  burgers  te  Zalt-doiie*.     *s  Prinsen 
verjaardag ,  twee  jaren  opcnlyk  ongevierd  gelaten ,  werd  in  dit  jaar  ver- 
eerd met  het  laten  waayen  der  Oranjevlag  van  hel  raadhuis »  met  het 
lossen  der  kanonnen ,  het  spelen  van  het  klokkenspel ,  vervangen  door 
het  slaan  der  pauken  en  het  steken  der  trompetten.     Dit  geschiedde  met 
goedkeuring  van  de  meerderheid  der  sledelyke  Regering  ;  terwyl  zy  het 
schieten  en  afsteken  van  vuurwerken  verboden  had.     Ëenige  y veraars 
namen  dit  verbod  niet  in  acht ,  en  lieten  het  niet  bij  het  vlaggen  en 
verlichteu  van  huizen  berusten ,    maar  schoten  den  geheelen  dag  en 
nacht  lustig  door ,  er  kleine  vnurwerkjes  by  voegende.     Om  dezen  ver- 
jaardag Ie  vereeren ,  trok  eene  bende  jongens  op  ,  onder  een  oranje- 
papieren  vaandel ,  versierd  met  strikken  van  de  zelfde  kleur.  Met  hunne 
wapenrusting ,    uit  knuppels  en   houten  sabels   bestaande  ,   deden  zy 
bewys  van  wapenhandel  voor  de  huizen  van  eenige  Regenten  en  per- 
tonen,  die  zy  wisten,  dat  in  zulk  een  spel  behagen  schepten  en  hen 
daarvoor  beloonden.     Geene  ongeregeldheden  of  baldadigheden  grepen 
er  plaats ,  en  den  Revelhebber  der  bezetting ,  den  Baron  vor  Patkqll  , 

gaat  den  lol  na,  van  alles  ter  voorkoming  daarvan  aangewend  te  hebben, 
tuiten  voorkennis  der  Regering,  was  kort  te  voren  te  Zalt- Boswel  eene 
sociëteit  opgerigt,  onder  den  naam  van  de  Opregte  Faderlandsche  sociëteit. 
Welhaast  ontstond  er  mede  eene  Oraojesocieteit  f  waarin  geene  andere 


ZAK.  61 

tot  leden  werden  aangenomen ,  dan  die  eene  verklariog  e  adert  eeken- 
den ,  dat  bQ  niets  tegen  da  Regering  der  stad  hadden  in  te  brengen. 
Het  vuur  Tan  tweed  ragt  sraenlde  nu  onder  da  asch  en  iloeg  mei  eene 
schrikbarende  vlam  uit ,  toen  het  Oranjegexinde  gedeelte  der  burgery , 
hoogst  misnoegd  over  het  aanhouden  der  Prinses  te  Goejan-Verwel- 
leslnis ,  dit  misnoegen  tot  wraak  liet  aangrepen  ,  en  aan  den  dag 
legde  door ,  tusschen  den  laatsten  Jon  ij  en  eersten  Juiy  ,  by  eenige 
Patriotten  de  glasen  in  te  slaan  en  die  geweldadigheden  op  den  vol- 
genden dag  met  driester  geweld  door  te  set  ten.  De  besetting,  door 
den  boven  met  lof  vernielden  Bevelhebber  in  de  wapenen  gebragt , 
stuitte  den  verderen  voortgang  Tan  die  bnrgerplaag  en  stoornis  der 
openbare  rust.  Genoeg  had  zy  echter  gewoed ,  om  de  Patriotten  voor 
erger  beducht  te  maken ,  en  zonder  wederstand  sich  te  schikken  naar 
den  wil  Tan  hunne  tegenparty.  Deze,  met  de  aangerigtte  stoornis  den 
schrik  wel  diep  in  het  hart  gejaagd  hebbende ,  zegevierde.  Ten  betoon 
hiervan  werden  zegebogen  opgerigt ,  oranjestrikken  gedragen  en  eene 
oranjerlag  op  den  toren  gezet  en  Tan  het  stadhuis  uitgestoken.  By 
•ene  scherpe  afkondiging  tegen  alle  verdere  oproerige  bewegingen ,  die 
thans  het  bedoelde  einde  daar  ter  stede  bewerkt  hadden  ,  moest  de 
onderdrukte  partij  een  scherp  verwijt  hooren ,  en  bet  leed  verkroppen  , 
dat  s{j  openlijk  werden  afgemaaid  als  de  oorsaak  der  onlusten ,  die 
deze  stad  beroerd  hadden  ,  terwyi  de  door  hen  opgerigte  vaderlandsohe 
sociëteit  verboden  werd.  Tot  het  vroiyk  vieren  Tan  de  behaalde  te  on- 
derbrenging der  patriotten,  had  de  schamele  gemeente  geld  noodig,  en  be- 
diende zich  van  het  algemeen  gebruikelijk  middel ,  om  by  de  huizen  rond 
te  gaan ,  ten  einde  de  burgers  en  ingezetenen  geld  af  te  Tragen ,  tot  aan- 
koop Tan  wyn  ,  bier  en  sterken  drank ;  dit  echter  ging  de  Regering  door 
eene  af  kondigiog  te  keer.  Om  bet  onaangename  hiervan  voor  die  party 
eenigzins  te  verzachten ,  en  er  iets  bitters  voor  de  patriotten  onder  te 
mengen ,  werd  in  die  zelfde  afkondiging,  »  ter  voorkoming  Tan  alle  Ter» 
»  keerde  inheezemingen,  die  sommige  kregen  door  deze  en  geene  tyd- 
»  schriften ,  verboden  het  inbrengen  en  verkoopen  daar  ter  stede  van 
»  den  Post  van  den  Jfeder-Rkijn ,  den  Politieke*  kruijer ,  en  dergelijke 

•  papieren ,  op  verbeurte  Tan  BO  gulden  voor  de  eerste  en  honderd  voor 

•  de  volgende  keeren ,   te  Terbeuren  by  iederen  boekverkooper  of  an- 

•  deren  personen  ,  die  deze  verbodene  papieren  te  dier  stede  mogt  in- 

•  brengen ,  verkoopeo  en  daarmede  rondloopen  ,  of  die  in  herbergen  ter 

•  lezing  voorleggen'*. 

In  1850,  is  Zalt-Bobbbl  de  eerste  Geldenene  plaats  geweest,  die  , 
door  in  het  onderhoud  der  uHletrekkene  schutters  te  voorzien ,  de 
Trywillige  deelneming  tot  aansluiting  aan  de  schuttery  ten  sterkste 
heeft  uitgelokt ,  zoo  zeer  dat  5*0  vrijwilligers  zich  aan  een  getal  van 
40  dienstpligtige  schutters  hebben  aangesloten  ,  en  deze  stad  derhalve, 
niet  alleen  van  alle  Geldersche ,  maar  zelfs  vao  alle  Nederlandsche  ste- 
den ,  in  evenredigheid  der  bevolking ,  het  grootste  contingent  schutters 
heeft  geleverd ,  behalve  het  aamieolyk  aantal  vrijwilligers  by  andere 
korpsen  in  dienst  getreden. 

Het  wapen  van  Zalt-Bobbh.  bestaat  in  een  veld  van  azunr ,  met  een 
opstaande  zwaard ,  ter  wederzijden  vergezeld  Tan  eene  roos ,  alles  van 
goud. 

ZAMET,  oud  d.  in  Oost-Indiè',  resid.  Amiboma,  opheteil.  Boewang- 
Betiy  een  der  U liassen ,  in  het  zuidelijke  gedeelte  Tan  dat  eiland. 

ZAND,  Toorm.  schorre  in  Staats- P  laanderen  f  prov.  Zeeland.  Zie 
Wimrj.410. 


62  ZAN. 

ZAND  (T) ,  b.  in  de  heerl.  Basmeer,  prov.  Jfotd-Braband,  Eerste 
distr.,  arr.  en  9  u.  O.  ten  Z.  Tan  's  tiertagenbaeah ,  kant,,  gem.  en 
5  min.  N.  0.  Tan  B onteer. 

.  De  Uerv.  hebben  hier,  sedert  1822,  eene  kerk,  dia  lol  de  gem.  Ifcur- 
meer-Sambeek-en-Beugen  behoort*  Dit  gebouw,  waarmede  torene  de 
woning  van  den  Predikant  Ttreenigd  ia  t  heeft  een  orgel ,  eenen  toren 
en  een  bemuurd  kerkhof. 

Tegenover  deae  kerk  staat  eene  kapel ,  aan  den  U.  Jeaums  Nsro- 
■ocmuf  toegewijd  en  in  het  jaar  1757  gebouwd ,  waarin  's  Maandags 
en  Vrijdags  dienst  gedaan  wordt ,  door  den  Kapellaan  Tan  de  parochie 
Boxmeer,  zijnde  dia  dienst  Tan  Vrijdag  overgebragt  nit  de  kapel ,  die 
voorheen  op  het  Kasteel-van- Box  meer  was,  dat  mede  in  dit 
gak.  staat.     Zie  Boxnxam  (Kastbzx-taii-). 

ZAND  ('T),  d.  in  Fiwelgo ,  proT.  Grenmaen.    Zie  Zaan*  ('t). 

ZAND  ('T),  plaats,  prov.  Friesland,  kw.  WesUrgoa ,  griet.  JPW 
seradeet ,  niet  Ter  Tan  Pingjmn ,  waar  het  Jo ban niter-k tooster,  Wy  n- 
gaard    des   Heeren,  gestaan  beeft.     Zie  dat  woord. 

ZAND  ('T),  buurs.  op  de  Oeer-Vehme,  prov.  Gelderland  t  distr. 
Vehme,  arr.  en  11  o.  N.  Tan  Arnhem  f  kant.  en  5$  n.  O.  N.  O. 
Tan  EUmrg ,  gem.  en  2|  n.  N.  O.  Tan  OUebroek ;  mat  tf  b.  en 
30  inw. 

ZAND  (HET) ,  oen.  in  de  Meèjerij  van  's  Hertogenhasck ,  kw.  Peeüamd , 
pror.  Noord-Btaband  f  Derde  distr.,  arr.  en  4  n.  N.  0*  Tan  Eindhoven  , 
kant.  en  2  n.  N.  Tan  Asten,  gem.  BakeLen-Milheae ,  10  min.  N#  Tan 
Makel  ,  aaMj  de  Esmtrloem. 

ZAND  (HET),  onbehuisde  pold.  in  den  Riederwaard,  prov.  ZawaU 
Bolland,  arr.  Dordrecht,  kant.  en  gem.  Ridderkerk  f  palende  N.  nas 
den  Kerke-polder ,  den  Doukerslootsche-polder  en  de  gorxen  tegen  dn 
Noord ,  O.  aan  de  gesegde  gorten ,  Z.  aan  den  Oad-Reijerwaardsche- 
poMer ,  W.  aan  het  d.  Ridderkerk.  —  Deie  pold.  wordt  op  de  Noord 
Tan  het  overtollige  water  ontlast.  • 

ZAND  (HET),  Toorm. afzonderlijke  heerl.  in  Rijnland,  prov.  Zsnef- 
H eiland,  arr.  Legden ,  kant.  Noordwijk ,  gem.  de  Beide-Kmtwijken- 
ên-ket-2and;  palende  W.  en  N.  aan  da  heerL  Katwijk,  O.  aan  Rijns* 
burg,  Z.  aan  Oegstgeett. 

tfexc  afzondert,  heerl.  bevat  het  geb.  het  Zand ;  telt  12  h.,  be- 
woond door  30  huisges.,  uitmakende  eene  beTolking  Tan  280  inw., 
die  hun  bestaan  Tinden  in  den  landbouw. 

Da  Herr.,  die  er  ruim  100  in  getal  xijn,  benenren  tot  de  gem. 
Kat*rijk~aan-den-R*jn.  —  De  R.  K.,  die  men  er  IttO  telt,  daaronder 
negrenen  het  personeel  Tan  het  R.  K.  Gymnasium ,  met  ongeveer  100 
Jongeheeren,  plegen  te  paroehiëren  te  Oegstgeest,  thans  bebooren  a|| 
tot  de ,  in  1846  te  Katwijk-ann-den-Rijn  gestichte ,  R.  K.  kerk.  — 
Men  heeft  in  deze  heerl.  geen  school ,  maar  de  kindaren  genieten  on- 
derwijs te  Katwijk-aon-den-Rijri. 

Dexe  heerl.,  sedert  onheugelijke  jaren  met  die  Tan  Katwijk  sijnde 
vereenigd  geweest ,  wordt  ook  daarmede  in  eigendom  beseten  door  den 
Heer  Of to  Baron  tai  Wasszvab* ,  woonachtig  op  den  huize  Hoekelum , 
bij  Wageningen. 

Het  geh.  ir  Zahd  ligt  1{  u.  N.  W.  Tan  Leyden ,  !£  u.  2.  Tan  Noord- 
wijk  ,  op  den  regter  oever  Tan  den  Oude-R^jn ,  tegenover  Katwtyk- 
aan-den-Ryn ,  waarmede  het  door  eene  brug  gemeenschap  heeft. 
De  naam  schtynt  ontleend  Tan  de  nabybeid  der  duinen ,  %and;  de 
eiganlyke  heerlijkheid  is  kleiaarde,    zeer   natuurlyk  door  de  ti 


Z  A  N.  65 

overstreomfagen  fan  de  rifier.  —  Vroeger  stond  hier  het  Ho it-h el- 
Zand.    Zie  dat  woord. 

ZAND  (HET),  ff  eb.  in  Staalt- Vlaanderen  ,  in  het  Overambmtkt-*on- 
Axel f  prof.  Zeeland,  arr.  en  8  o.  Z.  fan  Goes,  kant.  enl$  u.  Z.  O. 
fan  Axel  7  diatr.  en  2  u.  Z.  W.  van  Unit* ,  gem.  en  J  u.  fan  de 
Koewatkt. 

In  dit,  uit  eikander  gebouwde,  geh.  staan  54  b.,  bewoond  door 
36  huisges.,  uitmakende  eene  bevolking  fan  175  sielen.  Hen  findt 
daarin  ook  eene  bierbrouwer^. 

ZAND  (HET) ,  naam ,  onder  welken ,  de  grond ,  waarop  thans  het 
d.  Klooetertande ,  in  Staats- F ladnderen ,  in  ü 'ulster* Ambacht ,  prov. 
Zeeland,  staat,  reeds  fóór  de  bedijking ,   in  1185,  hekend  was. 

ZAND  (HET),  landg.  op  de  MiddelFoluwe ,  pror.  Gelderland, 
distr.  Feluwe,  arr.  en  8  o.  N.  ten  O.  fan  Arnhem,  kant.  on  2  u. 
N.'  O.  fan  Apeldoorn,  gom.  en  2  u.  N.  W.  Tan  Voorst,  1  u.  W.  ten 
N.  van  Twello,  waartoe  bet  kerkelijk  behoort. 

ZAND  (HET),  geh.  in  Follenhoee,  prov.  Oterijnel,  arr.  en '6  u. 
N.  N.  W.  fan  Zwolle  ,  kant.  en  N.  Tan  Follenhooe  f  gem.  Ambt-Fol- 
tennoee» 

fiy  den  watert  lood  van  February  1825 ,  Tiel  hier  eene  doorbraak  , 
waardoor  vijf  woningen  geheel  wegspoeldcn  ,  terwijl  daarbij  twee  men- 
seden omkwamen. 

ZAND  (HET) ,  geb.  op  bet  eil.  Wakkert* ,  prov.  Zeeland ,  arr. 
en  Z.  W.  fan  Middelburg  7  kant.  en  1  u»  N.  Tan  Fiissingen,  gem.  en 
1  u.  O.  N.  O.  fan  Kondekerke;  met  15  h.  en  ruim  60  inw. 

Het  grenst  onmiddellijk  aan  de  stad  Middelburg,  en  maakt  daar- 
van eene  foorstad  uit. 

•ZAND  (HET) ,  naam ,  welken  men  ook  wel  geeft  aan  hei  geh.  het 
Watertand,  in  het   Westerkwartior ,  prov.  Groningen,     Zie  Wtsvia- 


ZAND  (HET),  b.  in  de  Zijne,  prov.  Noord-Holland,  arr.  en  5  u. 
N.  van  Alkmaar,  kant.  en  \\  u.  N.  W.  van  Schagen,  gem.  Zijne* 
on-Haos+nolder ,  1  u.  N.  van  Schagerbrug ,  aan  bet  NoordhoUandsche 
kanaal  en  den  grooten  weg  tusschen  Amsterdam  en  den  Helder;  mei 
veel  deortogt,  28  h.  en  120  inw. 

Men  heen  er  eene  school,  welke  gemiddeld  door  80  of  90  leerlin- 
gen bezocht  wordt ,  en  een  station  van  de  paardenposterij  en  vermaarde 
uitspanning. 

ZAND  (HET  HU1S-HET-),  voorin,  adelh  h.  in  Rijnland,  prov. 
ZnieUHolland,  arr.  en  1  u.  N.  W.  van  Legden,  kant.  on  1  o.  Z.  van 
Noord/wijk,  gem.  de  Beide-Kotwijken-tn-hrt-Zand ,  in  bet  geh.  hei 
Zand. 

Dit  hais  is  reeds  lang  in  verval  geraakt  en  de  overblijfselen  daarvan 
ia  de  vorige  eeuw  weggeruimd.  Ter  plaatse ,  waar  bet  gestaan  heeft , 
liet  men  thans  vermoedelijk  een  gedeelte  van  hei  oude  huis ,  dat  thans 
dient  tot  woning  van  den  gaarder  der  tol  van  hei  hieronder  vermelde 
hek  2  de  vaJbrug ,  die  op  de  teekening  van  de  rome  hij  Pars  gevonden 
wordt ,  geeft  eenigiins  aanleiding  daartoe  j  misschien  kan  bet  ook  een 
weinig  verder  en  nader  bij  Rijnsburg  gestaan  bobben ,  op  eene  plaats 
aan  den  weg,  heden  nog  bekend  onder  den  naam  Tan  het  oerdron- 
ien  huis. 

Men  meent  dat  met  Zaid  weleer  eene  residentieplaats  der  Graven  van 
Holland  is  geweest ,  en  dai  Graaf  Willu  III  daarop  eene  staatsverga- 
dering  gehouden  heeft,  hy  gelegenheid ,  dat  hij  voornemens  was  eene 


64  ZAN. 

•  # 

reis  naar  Italië  ie  doen ,  waaneer  hg  vooraf  begeerd  seu  hebban ,  dal 
de  regering  des  landt,  bty  iyne  afwezigheid ,  met  toestemming  des  volks  , 
aan  zynen  soon  soade  worden  toevertrouwd.  Ook  wil  men,  dat  Vrouwe 
Jacoba  tah  Bbijiski  sich  bier  veeltyds  heeft  opgehouden. 

Aan  deo  weg,  teer  naby  de  plaats,  alwaar  weleer  het  oude  hoi* 
geslaan  beeft ,  is  een  tol  hek  geplaatst ,  met  octrooi  der  Heeren  Sta* 
ten ,  waar  voor  alle  ry  tuigen ,  paarden  en  ander  vee ,  hier  doortrek- 
kende ,  tol  moet  betaald  worden ,  in  plaats  dat  zulks  weleer  gegeven 
werd  voor  het  overzetten  met  de  pont  over  den  Ryn ,  vóór  dat  men 
nog  eene  vaste  brug  over  dien  stroom  had  gelegd.  De  brug  wordt 
nog  tegenwoordig  van  dezen  tol  onderhouden. 

ZAND  (LOÖN-OP-),  d.  in  de  M*ijerij-von-%$  Heriogenbosck ,  kw. 
Oüterwiik  ,  prov.  Ifoord-Braband.     Zie  LoeR-or-ZsvD. 

ZAND-AMBACHT ,  heerl.  in  het  soogenaamde  PuÜand-van-Delf- 
land,  prov.  Zuid-Holland ,  arr.  'f  Gravenhage,  kant.  Naaldwijk , 
gem.  'sGravetande-en-Zand-Jmbacht;  palende  N.  aan  de  heerl.  Mon- 
ster ,  O.  aan  Naaldwyk  ,  Z.  aan  de  Maas ,  W.  aan  's  Gravesandc. 

Dese  heerl.  bestaat  uit  de  pold.  Zand-Ambacbt-Binnen  en 
Zand-Ambacht-Bniten ;  beslaat,  volgens  het  kadaster ,  eene  op- 
pervlakte van  1470  band.  80  v.  r.  11  v.  ell.,  waaronder  823  bund. 
belastbaar  laad  ;  telt  72  h.,  bewoond  door  94  huisges.,  uitmakende  eene 
bevolking  van  670  inw.,  die  meest  hun  bestaan  vinden  in  den  land- 
bouw j  leverende  de  landeryen ,  welke  hier  liggen  ,  een  groot  voordeel 
op ,  too  van  tarwe  (waarvan  getuigd  wordt ,  dat  het  de  beste  en  witste 
van  geheel  Zuid-Holland  is) ,  als  van  de  vlasteelt ,  die  daar  vele  banden 
werk  geeft ;  in  de  verdere  voortbrengselen  des  velds ,  als  aardappelen 
en  ooft,  gevoegd  bg  bet  vlas  en  graan,  wordt  veel  handel  gedreven. 

De  Herv.,  die  er  ruim  630  in  getal  xyo ,  behooren  tot  de  gem.  's  £rw- 
vesandê.  —  De  R.  K.,  welke  men  er  oogeveer  40  aantreft ,  parochièren 
te  Naaldwijk.  —  Men  heeft  in  dese  heerl.  geen  school ,  maar  de  kin- 
deren genieten  onderwys  te  's  Graveaande. 

Dese  heerl.  kwam  ten  jare  1732,  uit  de  nalatenschap  van  Wti- 
ui  III ,  Koning  van  Groot-Brittanje ,  aan  Fatatani  11 ,  Koning  van 
Prutsten f  wiens  zoon  haar,  in  1754 ,  aan  Willem  V,  Prins  van  Oranje, 
overliet,  soo  als  sy  ook  thans  nog  tot  *s  Ryks  domeinen  behoort. 

Het  wapen  deser  heerl.  bestaat  uit  een  veld  Tan  azuur,  met  een 
klimmende  leeuw. 

ZAND- AMBACHT-BINNEN ,  pold.  in  het  soogenaamde  Wuïland- 
van-Delfland ,  prov.  Zuid-Holland  7  arr.  't  Gravcnkagt ,  kant.  Afaald- 
**ftt  gem.  'f  Óravesande-en-Zand-Jmbacht;  palende  N.  aan  de  heerl. 
Monster ,  O.  en  Z.  aan  Zandambacht-Buiten ,  W.  aan  's  Gravesande. 

Deze  pold.  beslaat,  volgens  het  kadaster,  eene  oppervlakte  van 
820  bund.,  waaronder  720  bond.  schol  baar  land;  telt  43  h.,  waar- 
onder 2  boerderijen ,  en  wordt  door  2  sluizen ,  op  de  Maas ,  van  het 
overtollige  water  ontlast.  Het  polderbestuur  bestaat  uit  eenen  Schout , 
twee  Ambachlsbewaarders  en  twee  Schouwers. 

ZANÜ-AMBACHT-BU1TEN ,  veelal ,  hoewel  verkeerdeiyk ,  Gsati- 
saide-Boith  genoemd ,  pold.  in  het  soogenaamde  W etÜand-van-Delf- 
land,  prov.  Zuid-Holland,  arr.  's  Gravenhage ,  kant.  Naaldwijk, 
gem.  's  Grat&andt-en-Zand- Ambacht ;  palende  N.  en  N.  O.  aan  den 
Vliet-polder ,  O.  aan  bet  Honderdland ,  Z.  aan  Staalduinen,  Z.  W. 
aan  Zand- Ambacht ,  N  •  W.  aan  den  Poelpolder. 

Deze  pold.  beslaat,  volgens  het  kadaster,  eene  oppervlakte  van 
409  bund.  32  v.  r.  18  v.  ell.,  waaronder  319  bund.  84  v.  r.  66  v.  ell. 


Z  A  N.  ft* 

scuotbaar  land  j  teil  99  h.,  waaronder  18  boerderyeo  ,  en  wordt  door 
2  «luizen  ,  op  de  Maas  ,  van  het  overtollige  water  ontlast.  Het  polder- 
bestuur  bestaat  uit  eenen  Schout ,  eenen  Ambachtsbewaardcr  en  twee 
Schouwers. 

Z ANDBAAI,  baai  in  Opst-lndiè ,  in  de  tndisehe-Zee ,  aan  de  Zuid- 
kust van  het  Sundasche  eil.  Java,  in  de   JFynkoopsbaai. 

Er  ligt  in  dexe  baai  eene  klip ,  waarop  met  laag  water  nog  geen 
ei  diepte  wordt  gevonden. 

ZANDBEEK  (DE),  beek,  welke  by  de  buurs.  Appel,  gein. Nijkerk, 
op  de  Peluwe,  prov.  Gelderland ,  eenen  aanvang  neemt ,  ineenesuid- 
wtsteiyke  rigting  naar  de  grenzen  der  prov.  Utrecht  loopt,  waar  ity 
door  de  gem.  Leusden  heen  vliet  en  zich  onder  da  Ftyhêut-wan*  Amers- 
foort  met  de  Barneeeldsche-beek   vereenigt. 

ZANDBELT,  b.  in  Pollenkoee,  prov.  Overijssel,  arr.  eo  4^  u.  N. 
van  Zwolle,  kant.  en  2  u.  Z.  O.  van  Follenkoee ,  gem.  en  1  u.  Z.  W. 
van  W 'anneperveen ;  met  44  h.  en  ruim  110  inw.  —  Dese  b.  \%  het 
westelijke  gedeelte  van  het  geb.   Sckmtsloot-en-Zandbelt. 

ZANDBERG ,  wijk  van  de  gem.  Uden ,  in  het  \L  and-van- ilavesUiu , 
piov.  If oord-B raband ,  Eertte  distr.  arr.  's  Hertogenbosch ,  kant  *Feg- 
M.  Zij  bevat  de  geb.  ten  Z.  in  die  gem.,  te  weten:  Vel  molen, 
Maasstraat,  Huls  heuvel,  Hoenderbosch,Weeg-&oo  ld  ert- 
cn-Kattenhol ,  Eikenheuvel  en  Duifhuis  en  telt  127  h.  en 
650  inw. 

ZANDBERG,  geb.  in  Opper- Gelder ,  prov.  Limburg ,  arr.  en  onge- 
veer 5|  u.  N.  van  Roermond,  kant.  en  5  u.  Z.  van  Horst,  gem.  en 
{  u.   N.   van  Helden;   met  27  b.  en  ruim  140  iuw. 

ZANDBERG  ,  ook  wel  ScsAAveaiifi  of  Soualbiig  genoemd  ,  kolonie  io 
uetdingspil  Zuidenveld ,  prov.  Drenthe ,  arr.,  judic.  kant.  en  7  u.  Z.  O. 
van  Assen,  adm.  kant.  en  6J  u.  N.  O.  van  Dalen  ,  gem.  en  5  o.  N.  O. 
\an  Odoorn,  aan  de  grenten  der  prov.  Groningen;  met  18  h.  eu 
een  aantal  vau  soden  opgelette  hutten  ,  en  330  inw. 

Deie  kolonie  is  nog  niet  lang  geleden  door  Munsterlanders  gevestigd. 
De  bevolking,  in  getal  toenemende  en  meest  van  de  R.  K.  godsdienst 
•  zijnde,  ontving  den  31  December  1842  van  den  Koning  vergunning 
tot  het  bouwen  van  eene  R.  K.  kerk.  Het  rijk  verleende  bun  daarvoor 
eene  toelage  van  f  5800  en  bepaalde  de  jaarlijksche  bezoldiging  voor 
den  geestelijke  op  f  800.  Dexe  kerk  werd  den  190ctober  1843  pleg* 
tig  ingewijd.  Het  is  een  langwerpig  vierkant  gebouw ,  met  een  spits 
torentje,  zonder  orgel.  De  stat.,  waartoe  deze  kerk  behoort,  telt 
500  zielen^  ouder  welke  ruim  260  Coramunikantcn  ,  wordt  door  eenen 
Pastoor  bediend ,  en  behoort  tot  het  aartspr.  van  Z  alland- Drenthe-en- 
Groningen. 

ZANDBERG,  voorm.  fort  in  Slaaft-  V laanderen  ,  in  Hulster  Ambacht, 
piov.  Zeeland.     Zie  Spitse*  sbrg. 

ZANDBERG  (DE),  geh.  in  de  bar.  van  Breda ,  prov.  Woord- Bra- 
band.     Zie  Zahdisboer  (De). 

ZANDBERG  (DE),  geh.  in  Staats- Plaanderen,  in  Hulster- Ambaeht , 
prov.  Zeeland,  arr.  en  6  u.  Z.  O.  van  Goes ,  kant.,  distr.  en  1  u. 
W.  N.  W.  van  Hulst  t  gem.  Graauw-en-Langendnm  9  {  u.  N.  O.  van 
Graauw» 

Dit  geh.  ligt  ter  plaatse,  alwaar  voormaals  het  fort  Spitsenberg 
beeft  gelegen,    waarmede  de  verdedigingslinie  \an  Hulst rr- Ambacht , 
welke  zich  van  de  vesting  Hulst ,  langs  de  Moerschans  en  het  fort  de 
Raap  ,  uitstrekte  ,  ge»loten  *erd  (zie  verder  ons  art.  Svivp^bbro). 
XIII  Dm.  3 


06  ZAK. 

Gedurende  de  Belgische  onlusten  h  dit  geh.  door  troepen  bezet  ge- 
weest ,  en  wel  Tan  t  FebruarQ  1851  tot  den  11  October  1836 ,  somt 
door  vrfl  sterke  detachementen,  doar  dit  punt,  door  de  nabijheid  der 
Belgische  grenzen  ,  aan  de  z\jde  van  Ricld recht  en  het  geheel  voor  den 
vijand  openliggend  terrein  Tan  het  verdronken  land  van  Saftinge ,  als 
zeer  belangrtfk  werd  beschouwd. 

In  dit  geh.  staan ,  behalve  een  windkorenmolen ,  29  h.,  bewoond 
door  52  huisgez.,  uitmakende  eene  bevolking  van  ongeveer  180 
stelen. 

TQdeus  de  vierde  kompagnie  van  het  tweede  batailjon ,  eerste  af- 
deeling  Overysselsche  schutterij  ,  de  positie  van  den  Zar*S£b«  besette , 
brandde ,  ra  den  nacht  van  22  op  29  Mei  1852 ,  de  woning  van  ze- 
kere Joos  db  Valce  af,  waardoor  die  man  met  t\]n  huisgezin,  van 
alles  beroofd  ,  tot  de  uiterste  armoede  was  Vervallen .  De  man- 
schappen def  bezetting  ,  met  *s  mans  ongeluk kigen  toestand  bewogen  , 
besloten,  met  toestemming  van  hunne  Oversten,  om,  voor  eigen  re- 
kening ,  bet  afgebrande  buis  te  herbouwen  ,  hetgeen  te  gemakkelijker 
geschieden  kon,  daar  de  kompagnie  allerlei  ambachtslieden  onder  hare 
manschappen  telde.  Men  heeft  op  de  plaats  van  het  verwoeste  buisje 
eene  nieuwe ,  fraaiere  en  grootere  woning  gebouwd  en  deze  mensch- 
tievende  daad  aan  de  vergetelheid  onttrokken  ,  door  het  plaatsen  van 
eene  witte  arduinsteeneo  plaat  in  den  voorgevel,  waarin  het  volgende 
opschrift  is  uitgehouwen  : 

Afgebrand  den  22  Mei ,  herbouwd  den  28  Junij  1852 ,  door 
dê  4de  homp.,  2de  batailjon,  Ie  afdeeling  schutterij 
van  Overijssel ,  Kapitein  O.  Zwibb  tah  Zardice  j 
terwQl  de  tegenwoordige  bewoner ,  zijnde  de  zoon  van  gemelden  Joos 
ob  VAtct  ,    PrBTBt  genaamd  ,  eene  t    achter  glas  geplaatste ,  •  hjst  be- 
gaaft ,  vermeldende  de  namen  der  Officieren ,  Onder-officieren  en  man- 
schappen ,   welke  de  gezegde  kómpagnie  uitgemaakt  en  aan  den  op- 
bouw van  het  huisje  medegewerkt  of  daartoe  by gedragen  hebben. 

ZANDBERG  (DEN),  geh.  in  de  heerl.  Zevenbergen,  prov.  ff  oord - 
Braband,  Vierde  distr.,  arr.  en  4  u.  W.  N.  W.  van  Breda,  kant., 
gem.  en  {  u.  N.  W.  van  Zevenbergen,  in  den  Zandbergsche-polder , 
tegen  deft  Nieuwen-dijk;  bestaande  uit  6  boerderijen  of  hofsteden. 

ZANDBERG  (DEN)  af  db  ZAünmascBB^toLDBa,  pold.  in  de  heerl.  Ze- 
venbergen,  prov.  NoordBraband,  Vierde  distr.,  arr.  Breda,  kant.  en 
gem.  Zevenbergen ,  bet  zuidelijke  gedeelte  uitmakende  van  den  pold. 
Zandberg  en»nienwendijk ;  palende  W.  ert  N.  aan  den  Groote-polder  , 
O.  aan  den  Nienwendijksche-polder ,  Z.  aan  de  Keensche-gorsen. 

Deze  pold.  beslaat,  volgens  het  kadaster  >  eene  oppervlakte  van 
169  bund.  54  v.  r.  78  v.  ell.j  telt  5  h.,  waaronder  1  boerderij,  eo 
wordt  op  de  Zandbergsche-Rcevliet  van  het  overtollige  water  ontlast. 
ZANDBERGEN  ,  poldertje  in  het  markgr.  van  Bergen-op*Zoom  ,  prov. 
N oord-B  raband ,  Vierde  distr.,  nrr.  Breda,  kant.  Zevenbergen  ,  gem. 
Standaar  ^buiten, 

Dde  pold.  welke  in  het  jaar  1770  bekaad  is,  beslaat,  volgens  bet 
kadaster ,  cene  oppervlakte  van  9  bund.  24  v.  r.  80  v.  ell.,  wordt  op 
de  Mark  van  het  overtollige  water  ontlast  en  staat  onder  het  polder- 
bestuur  van  het  Oudeland-van-Standaar-buiten, 

ZANDBERGEN  ,  buit.  in  de  Mtijerij  van  's  Hertogenbosth ,  kw.  Maas- 
land,  prov.  IV  oord*  Braband ,  arr.,  kant.  en  1  u.  N.  O.  van  's  Hert  o- 
genbosch,  gem.  en  20  min.  Z.  O.  van  Rosmalen,  aan  den  straatweg 
van  's  Heriogcnbosch  op  Grave. 


Z  A  N.  67 

ZANDBERGEN,  buit.  iu  het  Ifederkwartier  der  prov.  tl t nokt ,  arr., 
kant,,  gem.  en  20  min.  Z.  W.  van  Amersfoort,  aan  den  Arnhemmer 
ttraatweg. 

Dit  buit.  beslaat ,  met  de  daartoe  behoorende  gronden ,  tent  opper- 
vlakte Tan  40  bund.  98  v.  r.  28  v.  all.,  en  wordt  in  eigendom  bese- 
ten  door  den  Hoer  J.  Mms ,  woonachtig  te  Amersfoort. 

ZANDBERGEN  (DE) ,  voorm.  heuvelen  in  de  bar.  van  Bre da,  prov. 
ff  oord-B  raband ,  10  min.  Z.  Van  Breda f  onder  de  gem.   Teteringen. 

Dese  bengelen ,  later ,  tot  vertekering  van  de  vesting  Breda  ,  geslecht 
sijnde ,  hebben  plaats  gemaakt  voor  een  gehucht ,  hetwelk  nog  den 
■elfden  naam  draagt.    Zie  het  volgende  art. 

ZANDBERGEN  (DE) ,  bij  bet  kadaster  ook  de  Zuotaae  ,  geh.  in  de 
har.  van  Breda,  prov.  Jfoord-Braband ,  arr.,  kant.  en  10  min.  Z.  van 
Breda ,  gem.  en  ruim  Ij  u.  Z.  Z.  W.  van  Teteringem,  aan  des  straat- 
weg naar  het  d.  Ginneken ,  van  hetwelk  het  een  gedeelte  tehfjnt  uit  tt 
maken ,  sijnde  daarvan  slechts  door  de  Molen*LeQe  gescheiden.  Men* 
er  11  b.  en  70  inw. 

Des  somers  is  het  hier ,  vooral  op  Zon*  en  Feestdagen ,  teer  leven- 
dig ,  door  de  menigte  wandelaars ,  dia  sich  derwaarts  begeven  of  de 
herbergen  ,  waaruit  dit  geh.  hoonlsakeiyk  bestaat ,  komen  beiotken, 
Ook  is  er  eene  aangenaam  gelegene  buitenplaats ,  genaamd  R  u  s  1 1  a  n  d. 

ZANDBERGEN  (DE),  heuvelen  in  ZaUand ,  prov.  Overijssel,  gem. 
Ambt- Ommen  ,  1  u.  van  Ommen. 

ZANDBERG-EN-NIEÜWENDIJK ,  pold.  in  de  heerl.  Zevenbergen, 
prov.  Noord-Braband ,  Vierde  distr.,  arr.  Breda,  kant.  en  gem.  Ze- 
venbergen; palende  W.  en  N.  aan  den  Groote-polder,  O.  aan  den 
Losecaats-polder  en  Boertkens-gors ,  Z.  0.  aan  het  Landebt-van-Hoog- 
straten  of  Basius-Landeke ,  van  ouds  genaamd  Nieuwe-Nieuwandyk  en 
Z.  aan   de  Keensche-gorzen. 

Deie  pold.,  welke  in  het  jaar  1554  bedykt  is ,  bestaat  uit  twen  gedeel- 
ten ,  den  Za  n  db  erg  s  ch  e-polder  enden  N  ie  uwen  dij  ksche*  pol- 
de  r ,  en  beslaat ,  volgens  het  kadaster ,  met  de  dyken  ,  eena  oppervlakte 
van  515  bund.  11  v.  r.  82  v»  til.,  waaronder  289  bond.  5  v.  r.  schotbaar 
land.  Hy  heeft  eene  steenen  sluis  aan  bet  noordeosteinde  in  den  bui  te* - 
dyk,  wyd  1,50  ell.,  voorsien  van  eene  dryfdeur  en  schuif,  door  welke 
het  water  in  den  buitenboesem  overgebragt  wordt ;  dese  loosde  vroeger 
door  eene  steenen  sluis,  wyd  1,85  ell.,  en  voorsien  van  eene  dryfileur  in 
de  Roode-  vaart,  buiten  het  Sas,  waardoor  de  polder  op  de  Roede-vaart  en 
vervolgens  in  het  Hollands-diep  uitwaterde ,  doch  dese  laatste  sluis  is  voor 
eenigen  tijd  uitgebroken  en  bestaat  dus  niet  meer.  Aangetien  de  water- 
gangen van  desen  polder,  met  die  vanden  Grooten-polder  in  onmid- 
dellijke gemeenschap  syn ,  soo  wordt  ook  in  sommige  gevallen  een  ge- 
deelte van  het  water  van  cerstgenoemden  door  den  molen  van  het  oos- 
teiyke  gedeelte  van  laatstgenoemden  opgenomen ;'  doch  het  meerendeel 
wordt  door  des  polders  eigen ,  in  1734  gebouwden ,  watermolen  opm- 
malen  en  naar  de  Roode-vaart  afgevoerd.  Door  laatstgemelden  melen 
wordt  ook  het  Lmndeke-van- Hoog  straten  of  Basius-  Lan- 
deke  ,  van  onds  genoemd  ffieu+s-ffienwendijk,  bemalen.  Hei 
zoroerpeil  is  1,40  ell.  beneden  A.  P.j  bet  maalpeil  0,27  ell.  beneden 
A.  P.  Hy  wordt  bestuurd ,  met  den  Ifassau-polder  en  den  Arem- 
berger-poider ,  door  eenen  Dykgraaf,  vier  Geworenen  en  eenen 
Penningmeester. 

ZANDBERGSCH  E- POLDER  (DE),  pold.  in  de  heerl.  Zevenbergen, 
prov.  lïoord-Brabattd.     Zie  Zarssmo  (Das). 


68  Z  A  N. 

ZANDBERGSCHE-RREVLIBT  (DE) ,  water,  prov.  lf oord- Brabant 
loopende,  io  eene  noordoos  telyke  rigting ,  langs  da  grenten  der  gem. 
Klundert  en  Zevenbergen ,  on  lieh  ontlastende  ,  naby  bet  tas ,  io  de 
Roodê-voart. 

Ucl  dient  tot  waterloiiog  voor  dto  GrooUpolder  eo  den  Zand- 
bergen-Nicuweiidykscbe-polder  ,  waartoe  een  watermoleo  hei  water  op- 
maalt. 

ZANDBRAAR  (DE),  water  in  den  Zkeeang ,  prov.  Noord-Holland , 
gem.  en  i  u.  Z.  van  fVarder  9  aan  de  binnenxyde  van  en  tegen  den 
Hooge-seedyk. 

ZANDBR1NK,  buit.  ïaEemUnd,  prov.  utrecht,  arr.,  kant.  en  1  u. 
O.  ten  Z.  van  Amersfoort,  gaai.  en  1  u.  0.  van  Leusden,  aan  de 
M  oorster-beek. 

Dit  buit.   beslaat,  eane  oppervlakte  van  63  bund.,  en  wordt  io  ei- 

Ïendom  beaeteu  door  dan  Heer  Mr.  M.  M.  var  Asca  vaj  Wijc* ,  te 
ftrecbt. 

ZANDBUREN  of  Sandbsoabp,  geh.,  prov.  F  rietland,  kw.  Oostergoo, 
griet.  Smallingerland  %  arr.  en  4  u.  N.  0.  van  Heereneeen ,  kant.  en 
i  u.  N.  van  Éeetstersmaag ,  |  u.  N.  N.  W.  van,  Kortekemmen,  waar- 
onder het  behoort;  met  o  h.  en  50  inw. 

ZANDBUREN  ,  voorm.  naam  van  het  geh.  Zandoaast  ,  prov.  Fries- 
land,  kw.  Zeeenwouden ,  griet.  DoniawarstaL     Zie  Zajdoaast. 

ZANDDA  AR  BUITEN  (T),  naam,  welken  men  wel  eens  geeft  aast 
het  d.  Stardaabiouhi 9  in  het  markg.  van  Bergen-op-Zoon,  prov. 
Noord-Braband ,  en  welke  vermoedelijk  de  eeble  naam  der  plaats  ie. 
Zie  Stasi>a*h turft». 

ZANDDUK,  streek  gronds  in  Staats  -  Vlaanderen ,  in  het  Vrije- 
van-Sluis,  prov.  Zeeland,  dislr.  Sluis,  gem.  üeille.  Zie  Hbilu 
( Ooa-). 

ZANDDUK,  voorm.  d.  op  het  eil.  Wakkeren,  prov.  Zeeland.  Zie 
Zavduk. 

ZANDDUK.,  gen.  op  het  eil.  Zuid- Beveland,  prov.  Zeeland,  arr. 
kant.  en  tt£  u.  Z.  0.  van  Goes ,  gem.  en  |  u.  N.  W.  van  Kruinin- 
een ,  bestaande  uit  eenige  buiten  ,  meest  stroohutten ,  langs  den  d\jk 
van  dien  naam. 

ZANDDUK  (DE),  broeden  en  fraai  beplanten  dyk  in  het  eil.  ZuieU 
Beveland,  prov.  Zeeland,  loopende,  in  eene  noordoostejyke  rigtintj , 
door  de  gem.  Kruiningen  ,  van  een  weinig  ten  N.  Hans  west  naar  Yer- 
seke,  en  scheidende  de  Broedewe&ertng-Bewesten-Yerseke  van  de  Wn- 
tering  •  tan-  Kruiningen. 

ZANDDUK  (DE),  dijk,  prov.  Noord- Holland ,  langs  de  Noordtee, 
door  bet  Koegras ,  eieb ,  in  eene  noordelijke  rigting ,  van  Galandsoog 
naar  den  Helder  uitstrekkende. 

Dcte  dijk ,  welke  in  het  jaar  1610  is  aangelegd  ,  eu  ,  naar  den  Raad- 
pensionaris JeRAR  vau  Of.DiaiAaaevtxo ,  den  Qu>utAaaavBLDscaa-Btrt:  ge- 
noemd wordt,  is  in  1780,  door  de  aorg  van  Wülkm  IV  ,  Print  oom 
Oranje ,  veel  verbeterd ,  en  voorts  door  bet  planten  van  helm  en  over- 
ttniven  toodanig  aangegroeid ,  dat  hij  thans  tot  een  teer  hoog  data 
geworden  is. 

Die  dijk  diende ,  vóór  het  indijken  van  het  Koegras ,  om  de  Noord- 
tee te  beletten ,  tich  in  het  N.  W.  op  dat  tcld  uit  te  spreiden ,  en 
ticb  in  den  Wieringer- waard  te  werpen  en  ,  bij  gevolg,  om  te  ver- 
hinderen ,  dat  die  waard  genoodtaakt  werd  het  water ,  dat  met  de  ebbe 
wederkeerde,  op  eene  geweldige  wijse  in  sijnen  boetem  te  ontvangen. 


ZAN,  69 

Vóór  liet  aanleggen  van  dien  dijk  wat  den  Beldcr-en-Huiiduinen   een 
eiland  (1). 

ZANDDUK  (DE),  dijk,  op  bet  eil.  Texel,  pro*.  Itoord-HoUoud , 
sieb  uitstrekkende,  In  eeoe  noordootteiyke  rigting,  van  het  dorp  de 
Koog,  langt  do  wetuyde  van  de  later  hedtykte  Eyerlandsche  buiten- 
ve(den ,  tot  aan  het  Eyerlandsche  duin. 

Deze  dyk  ia  in  1629  eu  1650  aangelegd,  ton  einde  dit  duiolooia 
gedeelte  van  het  eiland  tegen  de  Noordaoe  te  beveiligen ,  en  daaraan 
heeft  bet  Eijerland  styn  ontstaan  te  danken  ,  want  vroeger  liepen  aao- 
xteniyke  killen  9  soo  als  de  Groote-Slufter ,  de  Kleine-Sltifter ,  de  Mug 
ens.  door  dit  opene  gedeelte  in  aee  9  en  sebeidden  de  noordelijke  punt 
van  het  eiland  van  bet  saidety}ke  land  af. 

ZANDDIJK-B1NNEN,  geh.  op  bet  eil.  Wakkeren,  prov.  Zeeland. 
Zie  Zardijk-Birre*. 

ZANDDIJK-BUITEN  ,  bet  noord-,  oost-  en  westeiyke  gedeelte  ven 
de  beerl.  Zandijk,  op  bet  eil.  Wakkeren,  prov.  Zeeland,  Zie  Zar- 
dije-Boitbh. 

ZANDDJ JKSHUIS ,  een  der  drie  pereeelen  ,  waarin  het  Eijerland  - 
teke-buileneeld ,  prov.  Noord-Holland,  arr.  Alkmaar  ,  kant.  den  Hel- 
der, gem.  Texel,  vóór  de  bed\)king  verpacht  werd.  Het. paaide  N.  aan 
hel  perceel  Eijerlandsbnis ,  O.  aan  de  noggesloot ,  Z.  aan  het  perceel 
Kwelderbeek ,  W .  aan  den  Zanddy k ,  en  besloeg  by  raming  eene  op» 
pervlakte  van  1023  bnnd. 

Het  huis  of  de  boerderij  van  dien  naam ,  dat  onmjddellgk  aan  den 
Zanddijk  stond  ,  is  in  1646  afgebrand  ,  en  op  eenigen  afstand  van  daar 
herbouwd ,  onder  den  naam  van  8ia  Robibt  Pin. 

ZANDE,  oude  naam  van  bet  dorp  '$  Graeeeande,  In  Delfland,  prov. 
Zuid- Holland.    Zie  *s  Gbavbisbbb. 

ZANDE  (DB),  buors.  in  ZalUmd ,  prov.  (herijttel  ,  arr.  eni  u. 
W.  van  Zwolle,  kant.  en  1  u.  Z.  van  Kampen,  gem.. en  ±  u.  O.  N.  O. 
van  de  kerk  van  Kamperveen  $  met  25  h.  en  ongeveer  160  inw. 

Dexe  bnurs.  heeft  door  den  watervloed  van  February  1820  veel  ge- 
leden. Slechts  weinige  hnnen  bleven  er  onbeschadigd.  Niet  meer  dan 
drie  der  ingezetenen  raogten  al  hun  vee  behouden  ,  twintig  anderen  een 
klein  gedeelte  ,  dat  der  overigen  lag  of  dood  in  de  stallen  of  was  door 
den  stroom  weggevoerd.  Wel  vyftig  verloren  bun  bouwgereedschap , 
huisraad  ,  in  één  woord  al  wat  in  beanten ,  en  hielden  geen  andere 
toevlnfft ,  dan  hun  vertrouwen  op  God  en  liefderijke  menschen  .  over. 

ZANDE  (HET) ,  naam ,  onder  welken  het  d.  Zabmwbbb  ,  in  Hun* 
singo,  prov.  Groningen,  wel  eens  voorkomt. 

ZANDE  (HÜIS-TE-)  of  Hof-tb-Zaidb  ,  landg.  in  Staats-  F laanderen  , 
in  Hulster-ambacht,  prov.  Zeeland,  arr.  Qoe$,  kant.  en  distr.  HuUt, 
gem.  Hontemsee,  in  het  dorp  Klooeteraande. 

Dit  huis  was  eertyds  een  klooster ,  van  de  orde  van  den  H.  Bbbbab- 
aw ,  onderboorig  aan  de  abdy  van  Duinen  te  Brugge ,  welke  in  Hul- 
ster-ambacht,  aansienlQke  goederen  beaat.  Het  werd,  met  de  daarbij 
beboorende  grondeigendommen ,  en  nog  eenige  andere  beaittingen ,  aan 
de  proostdy  van  Eversom  toekomende ,  in  1882  door  de  Staten  van 
Vlaanderen  aan  Prins  Willes  I,  dien  de  Koning  van  Spanje  eenige 
van  sQne  eigendommen  in  het  graafschap  fiourgondiö  bad  ontnomen , 
geschonken ,  om  hem,  voor  bet  verlies  daarvan,  eenigermate  schadeloo» 
te  stellen.  Toen  in  1885  de  stad  ïiulst  door  den  Hertog  vsa  P/ma*  ver- 
meesterd  werd  f    ging  dexe  gift  van  selfs  te  niet ,   doch   sedert  Prins 

1>    Bierdoor  rerralt  tot  min  volledige  art  OLSMnAMtTaLASoes-tuK 


70  Z  A  N. 

Fmbhui  HiRftftift  in  1645  die  stad  onder  hel  gebied  der  Staten  bragt , 
is  het  voormelde  regt  van  eigendom  door  do  Algemeene  Staten ,  teo 
behoeve  van  dieo  Prins  en  ayne  nakomelingen ,  bij  resolutie  van  16  April 
1640  bevestigd  en  de  goederen  den  5  Mei  daaraanvolgende  overgedra- 
gen ,  welke  dan  ook  by  de  deeling  der  nalatenschap  van  Prins  Wil- 
lem UI ,  in  1752 ,  aan  Willem  IV,  Prins  aan  Oranje ,  styn  toegewezen. 
Thans  is  dit  huis,  inei  de  vry  aansienlyke  in  den  omtrek  gelegene 
beiittingen,  bestaande  in  hofsteden,  beplante  dyken  en  landerijen, 
het  eigendom  van  de  erfgenamen  van  wyien  Z.  M.  Koning  Wimm  II, 
wiens  Rentmeester  de  Heer  Pmums  Jobahhbs  Bacubrb ,  Lid  van  de 
Tweede  Kamer  der  Staten-Generaal ,  bei  Hois~tb-Za*m  thans  bewoont. 

Reeds  op  het  jaar  1196  vinden  wy  melding  gemaakt  van  cekerea 
brief  door  BALiuiirf  s ,  Graaf  van  F  laanderen ,  uitgegeven  en  waarbty 
by  ,  tot  een  altyddurend  geschenk ,  aan  de  kerk  van  Duinen  gaf,  bat 
geheele  land  aan  de  tee  ,  dat  gelegen  is  tusseben  Hontenitse  en  Os- 
seaisse ,  hetwelk  JP  erfland  of  te  Sondt  genoemd  wordt ,  welke  lan- 
den en  tienden  de  vader  van  gemelden  Graaf  geschonken  heeft  aan 
de  kerk  van  den  H.  Paraos  te  Gent»  dia  ie  weder  in  het  beait 
van  Graaf  Balbovm  stelde ,  om  te  aan  de  kerk  van  Duinen  te  ver- 
leenen ,  hetgeen  ook  plaats  schynt  gehad  te  hebben ,  daar  die  van 
Duinen  eene  kapel  op  'tSandt  (Sande)  hebben  gesticht,  waarin  dea- 
tQds  da  gaddetyfke  diensten  voor  hem  en  de  aynen  tonden  verrigt  wor- 
den. Waarscbyniyk  beeft  dia  kapel  den  grond  gelegd  tot  bet  nader» 
band  ter  telfder  plaatse  gebouwde  klooster  op  het  8  a  n  d  t  of  te  Z  a  n  d  e. 

Het  later  ontstane  dorp  Kloesteraande  beeft  vermoedeiyk  aynen  naam 
van  dit  huis  ontleend.  Da  voormalige  kleosterkapel  is  thans  ingerigt 
tot  een  bedehuis  voor  de  Herv.  gemeente  van  Hontentsse.  Het  nma- 
te-Zanbi  beslaat  ,  met  de  daaraan  palende  botsenen  en  tuinen ,  eene 
kadastrale  oppervlakte  van  17  bund.  49  v.  r.  56  v.  ell. 

ZANDEBÜÜa,  goh.  ra  het  dingspil  Ifoormmaeld,  prov.  Drenthe, 
gem.  Roden.    Zia  9Ain>avtia. 

ZANDE1ND ,  b.  in  de  JTesW  wan  's  Heetogenbosth ,  kw.  Outerwijk, 
prov.  Ifoord*Brabané,  arr.  en  5$  u.  O.  Z.  O.  van  Breda ,  kant.  en  5J  n. 
O.  Z.  O.  van  Ginneken ,  gem.  Alphen-en-Riel ,  IJ  u.  N.  O.  van  Alphen , 
5  min.  N.W .  van  Riel ,  waartoe  aij  behoort  5  met  91  h.  en  ruim  100  inw. 

ZANDEN  (DE) ,  geh.  in  Fieelgo ,  prov.  Groningen ,  arr.  en  5J  q. 
O.  van  Groningen,  kant.  en  9  o.  N.  N.  O.  van  Üoogezand ,  gem.  en 
\  u.  N.  N<  O.  van  Slochteren,  90  min.  W.  van  Schüdwolde,  waartoe 
bet  behoort ;  met  5  h.  en  15  inw. 

ZANDEN  (DE),  geh.  in  het  fP  etterkwart  ier ,  prov.  Groningen, 
kant.  en  5  u.  W.  Z.  W.  van  Zuidkorn,  gem.  en  |  u.  N.  W.  van 
Grootegatt  9^  u.  N.  O.  van  Opende ,  waaronder  het  behoort,  even  ten 
N.  van  de  Zijlroe ,  bestaande  uit  een  sestal  geringe  dagloonerswoningeau 

ZANDENBURCH ,  voerm.  adell.  h.  in  de  stad  Utrecht,  aan  de  west- 
syde  van  de  Ouaagratht,  in  de  Snippee'lneht. 

ZANDENHOEF  ,  buit.  in  het  balj.  van  Breder**,  prov.  Noord- Rol- 
land, arr.,  kant.,  en  £  u.  Z.  W.  van  Haarlem,  gem.  Bloememhal- 
Tettervde-Aatbertsè*rg-en-de~Pogelen*ang,  |  n.  Z.  van  Bloemendaal , 
|  n.  Z.  van  Over  veen. 

ZANDE-POLDER  of  ZABDscai-roLDia ,  calamiteuse  pold.  in  Staate- 
Piamnderen,  m  Hnhter- Ambacht ,  prov.  Zeeland,  arr.  Goet ,  kant. 
en  distr.  Unbt,  gem.  Hontenitse;  palende  N.  aan  den  Maria-polder  , 
O.  aan  den  Wilbelmus-polder ,  den  Krak-polder  en  den  Schapers-pol- 
der, Z.  aan  den  Zoute-polder ,  W.  aan  den  Maria-polder. 


ZA.N.  71 

Deze  pold.  heeft  eene  kadastrale  uitgestrektheid  van  225  buod. 
78  v.  r.  23  v.  «11.  en  it  schoibaar  groot  217  buod.  78  v.  r.  76  v.  «II. 
Daarin  tlaat  het  d.  Kloosters  ande,  beoevens  «ene  brouwerij, 
•ene  toutkeet,  het  Huie-te-Zande  (zie  dat  woord),  de  hofstede 
Hoek-en-Bosch  en  nog  vier  andere  boe  renbofs  leden.  De  uil  wa- 
tering heeft  plaats  door  eene  steenen  heul  in  den  Nootddij  k-polder , 
en  door  deien  naar  de  zeesluis  van  Weltoorde  en  ioo  in  de  Waaier- 
Schelde.  De  Z*flDB-reu>ia  maakt  deel  uit  van  de  watering  van  Welt- 
oorde ,  bestuurd  door  eenen  Dykgraaf ,  twee  Gezworenen  en  eenen  Ont- 
vanger-Griffier. 

ZANDE  POLDER  (DB) ,  pold.  in  K$nnemerland ,  prov.  Boord- Hol- 
land, arr.  Alkmaar,  kant.  Schagen,  gem-  Calandioo$ ;  Dalende  M. 
aan  bel  Koegras ,  O.  aan  den  Bot  «polder ,  Z.  O.  aan  de  Venne  ?  W . 
aan  den  Oogmergatsdyk ,  die  hem  van  de  duinen  scheidt. 

Deze  pold.  beslaat,  volgens  het  kadaster,  eene  opper?  Uk  Ie  van 
208  bund.  96  v.  r.  98  v.  eïl.,  waaronder  100  bund.  acuotbaar  land  j 
telt  6  h.,  waaronder  2  boerderijen.  Het  polderbestuur  bestaai  uit  dat 
van  Cal  land soog. 

ZANDEWKER,  oudtyds  Soenwaae  en  Saadbwiib,  d.  in  Unnsimgo  , 

Srov.  Groningen  f   **r»  en  5  «.  N.  W.  van  Appingëdam ,    kant.  en 
u.  N.  O.  van  Onderdendatn,  gem.  en  1  u.  N.  fli.  O.   van  Kmten*  , 
teer  aardig  en  welgelegen  op  eeoe  terp. 

Dit  d.,  ook  wel  Zabdwjbi  ,  d.  i.  sandige  faooftte  genoemd ,  heeft 
tijnen  naam  van  het  tand  of  4$  wandstreeh ,  waardoor  bei  walsx  werd 
a/gekeerd  en  geweerd.  Anderen  willen,  dat  de  naam  oorspronkelyk 
zoude  *UB  Zowwiam  of  Soeewiia  en  eetweering  zoude  beduiden ,  om- 
dat und  zee  en  weer  vraterkeeriog  zoude  beteekenen ,  menende  z(j 
in  de  rigting  van  Zabdbwbbb  neg  overbiyftelen  van  eenen  ouden  zec- 
dQk  te  zien.  Men  telt  er  in  de  kom  van  het  dorp  49  h»  en  ruim 
2tt0  iavf.,  en  met  de  b.  Doodstil ,  de  Holenhorn  en  do  RnQp 
103  h.  en  ongeveer  $00  inw.,  die  meest  hun  bestaan  vinden  in  den 
landbouw.  De  bodem  bestaat  hier  uit  zavelaarde ,  dio  zeer  gemakkelijk 
te  bewerken  valt,  en  zich  beter  voordoet ,  'dan  de  harde ,  zware  klei. 
Ook  beeft  men  er  eenen  olie-  en  pel-  en  eenen  korenmolen* 

De  Herv.,  die  er  ruim  400  in  getal  zyn ,  onder  welke  ruim  70  Le- 
dematen ,  maken  eene  gem.  uit,  welke  tot  de  klas*,  van  HiddeUtum , 
ring  van  Üithuizermeeden ,  behoort.  De  eerste,,  die  hier  het  leeraar- 
ambt  heeft  waargenomen ,  is  geweest  GzaiAaoos  Wubbwh  #  die  hier  in 
1B96  in  dienst  was  en  in  1800  overleed*  Het  eollatieregt  was  bier  voor- 
namelijk by  het  hier  eertyds  bestaan  hebbende  Buis- van-N  y ene tein  , 
dat  voorheen  behoorde  aan  het  adeüyk  geslacht  Lavra  vab  Nijbbstbib. 
De  kerk  ia  inwendig  een  zeer  net  en  fraai  gebouw  ,  waarin  prachtig 
tnywerk  en  een  kostbaar  massief  koperen  wapen  enz.,  alsmede  een  orgel , 
dat  zeer  geroemd  wordt.  De  stompe  toren  staat  ten  Z.  W.  aJgezoft- 
derd  van  de  kerk.  De  beide  klokken  zyn  van  1467 ,  en  preken  met 
opschriften  en  beelden. 

De  Ghrieteiyk  Afgescheidenen,  van  welkenen  er  mim60  telt  ,  be- 
hooren  tot  de  gem.  van  Uithuizen,  De  5  Doopsgei.,  die  er  wonen . 
bebeoren  tot  de  gem.  van  Uithuilen.  —-  De  R»  TL,  die  er  ruim  tfÓ 
in  getal  zyn ,  parochieren  te  Uithuizen.  — •  De  dorpschool  wordt  gemid- 
deld deor  80  leerlingen  bezocht. 

Hen  had  hier  voormaals  de  burgen  Onnema  en  Scheltkama, 
later  Byenstein  genaamd.  Het  tcbynt  dat  er  eudtyds  tuesehen  Zsb- 
viwist  en  Oldt  naijl  eene  waterkeertog  geweest  is ,  die  aan  de  andere 


72  ZAK. 

*yde  ,  tiutclieo  Oldeuiyl  en  hel  Oo»  ter -N  ieland  ,    hier   en  daar  weder 
duideiyk  merkbaar  wordt. 

Dit  dorp  it  met  Qldentijl,  Oostcr- 19  ieland  eo  Rottwm 
couu  reglstoel  en  scheppery ,  waarin  de  eigenaar  van  bet  huil  Schelf - 
kema  of  Nyenslein ,  eertijds  alhier  gelegen,  de  meerderheid  had. 

ZANDFORT.  geb.  in  het  Land- van- Thom  t  prov.  Limburg.  Zie 
Sabtkat. 

ZANDGAAST ,  vroeger  Zahdidiih  of  Sabdbbobbb  ,  geh.,  prov.  Friex- 
iand,  kw.  Zevenwouaen ,  griet.  Doniawarstal ,  arr.  en  £  u.  Z.  van 
Snsek,  kant.  en  3  u.  N.  N.  W.  van  de  Lemmer,  J  u.  W*  van  Lange- 
weer ,  waartoe  het  behoort ,  ten  W.  van  het  Koetordemeer ;  met  4  h 
•n  ongeveer  30  inw.  Vroeger  bestond  hier  eene  eendekooi  f  die  geheel 
vor vallen  en  waarvan  thans  niets  meer  tigtbaar  is. 

ZANDHEUVEL,  b.  ofwyk  in  de  bar.  van  Breda,  arr.  eoiu.  If. 
O.  van  Breda,  kant.,  gem.  en  ten  Z.  O.  buiten  de  ttad  Oosttrkout , 
bestaande  uit  eenige  verspreid  liggende  haiaen ,  ter  wederxljden  van 
de  Hoogstraat. 

ZANDHOEK  (DE),  geb.  in  het  Land-tan-Ravestein ,  prov.  Ifoord- 
Braband,  Bertle  dislr.,  arr.  en  6  o.  O.  Z.  O.  van  's  Hertogenbosek , 
kant.  en  2  u.  0.  van  Fegkel,  gem.  eo  19  ruin.  Z.  W.  van  Boeket; 
met  90  b.  eo  110  inw. 

ZANDHOEK  (DE) ,  plaats  in  den  westeiykeo  hoek  van  Amsterdam  , 
aao  het  IJ ,  waar  veel  ansjovis  ingelegd  en  de  vlotten  gemaakt  worden 
van  het  hout,  dat  de  Zaandammers  in  de  wekeiykscbe  boutveilingen 
te  Amsterdam  koopen. 

ZANDHOEVE,  oudtyds  Jak-Tabak,  logement  io  Gooiland,  prov. 
/Moord' Holland,  arr.  en  4  u.  O.  Z.  O.  van  Amsterdam,  kant.,  en 
90  min.  Z.  O.  van  If  aarden,  gem.  en  10  min.  N.  van  Bussum,  aan 
den  straatweg  naar  Amersfoort ,  in  eene  der  schoonste  streken. 

Dit  logement  biedt  de  aangenaamste  gelegenheid  aan  tot  eeoig  so~ 
merverblyf.  Voor  eenige  jaren  is  het  afgebrand  ,  maar  sedert  fraaijer 
herbouwd.  De  stichter  v,an  dit  gebouw  was,  volgens  de  verhalen^ 
die  daarvan  io  omloop  ïyn ,  een  man ,  die  gestopte  pypeo  tabak  aan 
de  voorbygangers  te  Amsterdam  Jrerkocht  had  en  daardoor  eenig  ver- 
mogen verwierf ,  dat  hem  io  staat  stelde,  dit  groote  gebouw  te  be- 
trekken. De  bynaani ,  die  by  te  Amsterdam  bekomen  bad ,  werd 
sedert  ook  op  stine  woning  toegepast. 

ZANDHOOGTE  (DE),  geh.  in  het  Oldambt,  prov.  Groningen,  arr., 
kant.  en  i  o.  N.  O.  van  W inschoten ,  gem.  en  10  min.  Z.  van  Beerta; 
met  4  h.  en  40  inw. 

De  sand hoogte  bestaat  uil  twee  boerenplaatsen ,  elk  met  eeoe  arbeiders- 
woning. Een  dier  boerenplaatsen  op  den  eigenlyken  Zaii»boo*te  gelegen  , 
beeft  geen  eigen  naam;  de  andere  beet  Kloostergave,  naar  een 
klooster  ,  dat  vroegere  jaren  daar  ter  plaatse  gestaan  beeft ,  en  waarin  , 
by  eeneo  der  watervloeden  ,  vele  Monniken  sljn  omgekomen. 

ZANDHOVEN ,  buit.  in  Zalland f  prov.  Overijssel,  arr.,  kant.  en 
ruim  2  u.  Z.  Z.  O.  van  Zwolle,  gem.  Zwollerkcrspel,  io  de  buurt. 
Ittersnm. 

Dit  bolt.  beslaat,  met  de  daartoe  beboorende  gronden,  eeoe  opper- 
vlakte vau  73  bund.  35  v.  r.  70  v.  ell.,  en  wordt  in  eigendom  be- 
telen door  de  wetlowc  vau  den  lieer  var  Nabjbr  vau  Essmn  ,  woonachtig 
ie  Zwolle. 

ZAND1GE-E1LANDJES  ,    eilandengroep  in  Oogl-fndie\    in  de  Zee 
tanfloris,  ten  Z.  van  het  Sundatcht  cil.  Cehbes. 


ZAK.  75 

ZAND1JK  ,  voorin,  beert,  op  hel  cil.  Walcheren,  prov.  Zeeland, 
arr.  en  kant.  Middelburg,  gedeelte!  gk  gein.  V  er  e-en*  Zandijk-B  innen  . 
gedeeltehjk  gem.   Prouwe-polderZaudijk-Buiteuen-Schellach. 

Dczeheerl.  was,  met  opzigt  tol  het  lago  regtsgebied  ,  onderscheiden 
in  Zondijk- Binnen  en  Z  andijk-  B  uiten,  soo  als  zy  ook  uu  nog 
hat  geh.  Zand  y  k-B  innen  benevens  Zand  y  k-B  uilen  beval  ,sy  was 
oorspronkeiyk  groot  «beider  hemels  breedte  volgens  de  verheuinge  gedaan 
»  by  Amiuviü  Hambiitebi  in  het  jaar  1565 ,  1812*  Gemeten  77^  Roc- 
»  den ;  daar  af  men  Respondeerde  ten  Comptoire  Bewesten-Schelde  by  de 
»  breede  1239$  gemeten  ,  102  roeden  ,  en  men  korte  soo  in  vi-ye  landen  , 
»  alt  Lanen  en  Vroonen  49  Gemeten ,  26J  Roeden ,  volgende  den  Velt- 

•  hoek  ofte  Overlooper  dertelver  heueninge,  comt  t 'samen  1288£  gameten  , 
»  128i  roeden  ,  blyfl  525£  gemeten  29  roeden  ,  daar  af  getogen  voor 

•  Clerkloon  20  Gemetan ,  blyfl  suiver   over  Ambacht  502£    Gemeten 

•  99±  Roeden.*'  In  bet  jaar  1690  werd  dese  heeri.  groot  bevonden  , 
1764  gemeten,  77±  roeden  schotbaar  land,  en  121  gemeten  ,  278}  roe- 
den  vrye  landen  ,  dus  te  samen  1886  gemeten ,  56  roeden. 

De  kronykschryver  Rireaasaaas  segi,  dat  Zansijk  ,  door  heer  Wol- 
vest  var  BoassELi,  omtrent  bet  jaar  1280,  soude  bedijkt,  gebouwd 
en  vervolgens ,  omdat  het  een  kwaad '  leen  wat ,  door  gemelden  Heer 
aan  Floiis  V  ,  Graaf  van  Holland  en  Zeeland ,  geschonken  syn  , 
door  wien  het  weder,  als  een  goed  onverslerfeiyk  Leen ,  uitgegeven  werd . 
Dit  is  echter  niet  waarschyolyk ;  omdat  vermoedelijk  Zansijk  ,  reeds 
vóór  hat  iaar  1280  bestond,  hetgeen  seker  schynt  aU  men  stelt,  dat 
de  stad  Vere ,  sooteel  nader  dan  Zandyk  aan  den  stroom  gelegen  t 
reeds  in  954  sou  bekend  geweest  z(jn.  Zeker  is  hei  ,  dal  reeds  in 
1247  Siaoa  var  Za*duk  genoemd  wordt ,  na  wiens  overlyden,  de  tien- 
den ,  welke  hij  van  de  H.  Kerk  en  van  den  Abt  van  Middelburg,  onder 
den  titel  van  leen ,  besat ,  vermits  by  geenu  wettige  erfgenamen  naliet , 
weder  aan  de  kerk  gekomen  ztyn ,  soo  als  blijkt  uit  twee  grafelijke 
brieven  ,  de  één  van  Willem.,  Roonisch  koning,  in  bet  jaar  1247,  de 
12  kalende  van  Jannary  de  5  indictie ;  en  de  andere  in  hel  volgende 
jaar  1248,  daags  na  Si.  Jacob,  door  Ftoais,  synen  vollen  broeder , 
gegeven.  Is  er  nn  vóór  1247  eenen  Sraoa  vaji  Zahoijk  bekend  geweest, 
soo  is  hat  niet  van  grond  ontbloot,  als  men  vermoedt,  dal  dieselfde 
Siaoa  ,  Heer  vin  Zahduk  geweest  ty ,  vooral ,  wanneer  men  overweegt  , 
dat  gaslachtnamcn  in  die  vroege  tyden  niet  dan  by  Edelen  gevonden 
werden  en  het  reeds  genoegsaam  bevestigd  is ,  dat  voortyds  elk  steenen 
bnis ,  slot ,  kasteel ,  dorp  en  kleine  stad  ,  ztynen  bysonderen  Heer  had 
uit  edele  geslachten  ,  en  die  weder  hunne  namen  daarvan  ontleenden ,  of 
daaraan  gegeven  hebben.  Ook  wordt,  by  den  grafeiyken  brief,  in  1282 , 
Zahbub  reeds  een  ambacht  genoemd ,  en  Heer  Wolfmt  vab  Bobssbli 
gesegd  daarin  ecne  vesl  en  woning  te  hebben.  Was  hei  nu  een  am- 
bacht en  was  daarin  eene  vest  of  ridderroatig  huis ,  dan  moet  het  ook 
lang  vóór  dien  tyd  bekend  syn  geweest ,  dus  toen  niet  eerst  bedykl  sijn 
geworden. 

In  dese  heerlijkheid  stond  een  dorp  ,  van  den  zalfden  naam ,  het 
welk  vermoedeiyk  vroeger  dan  Vere  aene  parochiekerk  had,  doch  de 
tyd  ,  wanneer  die  sou  gesticht  s^n  ,  is  geheel  onzeker.  Rbtoesssiro  ver- 
haalt ,  dat  hier  in  het  jaar  1565  de  eerste  processiën  en  omgangen  ge- 
daan worden  ,  alsmede  dat  deze  kerk  ,  ah  moederkerk  van  Vere ,  van 
de  kerk  aldaar  eene  jaariyksche  rente  trok  j  ja  .  dat  die  van  Vcrc . 
Vrouwen-polder  rn  andere  byiiggende  dorpen  en  buurten  alhier  hunne 
sarramentcn  halen  en  den  doop  ontvangen   moesten.     Is  dit  zoo,  dan 


7»  ZAN. 

zoude  uocd  den  oorsprong  «u  deo  aanleg  de*cr  kerk.  reeds  zeer  vroeg 
moeien  zoeken ,  waarvan  nergens,  behalve  by  bovengemelden  schrijver  t 
eenige  byzonderheden  voorkomen  j  dat  i(|  eehler  ouder  dan  voorgemeld 
jaar  is ,  mag  men  veilig  stellen ,  wyi ,  in  bel  jaar  1323  ,  de  Deken  en 
het  kapittel  van  St.  Pieter  to  Middelburg  ,  onder  anderen  ook  het  voor- 
standerschap dezer  kerk  aan  den  Graaf  overdroegen. 

Wanneer  men  de  grootte  dezer  kerk  wilde  afmeten  naar  den  beo- 
gen ,  z waren  toren ,  die  alleen  daarvan ,  tot  in  het  jaar  1813 ,  overgeble- 
ven was ,  dan  sou  die  al  vry  aanzienlek  moeten  geweest  z(jo ;  dan  ver- 
.  i  noedel  yk  is  de  toren    zoo    hoog  en  twaar  aangelegd  t    om  tot  baken 
voor  de  schepen  in  zee  ie  dienen  ,  en  de  kerk  in  evenredigheid  kleiner 
geweest,  althans  het  beloop  van  het  kerkhof,  nog  Sn  wezen,  en  sedert 
hel  jaar  1834  ingerigt  tot  een©  begraafplaats  van  de  stad  Veere ,  soa 
wel  als  de  merken  aan  den  toren ,  waaruit  men  de  hoogte  der  span- 
ning van  het  dak  der  kerk  kon  opmaken ,  schijnen  dat  duidelijk  genoeg 
uit  te  wysen.  Hoe  bet  zy ,  deze  kerk  moet  in  eenen  goeden  en  voortrof- 
fclyken  stand  zyn  geweest  9  want  in   hel  jaar  1804  bestelden  de  kerk* 
meesters   van   Zabdijk,    aan  Pibtha  WAeauias,   klokgieter  lo  Mecbe- 
len ,  het  ghieten  van  drie  kloeken  van  góéden  accoorde ,    waarvan  de 
zwaarste  moest  wegen  1400  pond,  de  tweede  omtrent  1000   pond  en 
de  derde  omtrent  800  pond  ,  en  zulks  in  plaats  van  twee  oude  klok- 
ken ,  die  1674  pond  gewigt  hadden  en  aan  gemelden  klokgieter  gele- 
verd werden.     Deze  kerk   was  ook    niet  zonder  eigt-ndemmen  ,  waar- 
uit waarschynlijk   een    gedeelte  van  haar  onderhoud  gevonden   werd. 
Zy  bezat  105  gem.  201  rood.  lands ,  in  het  ambacht  van  Zaakje  zelf 
gelegen ,  buiten  en  behalve  3  gem.  84  reed.  lands  in  Ellewoulsdyk  , 
die  den  28  September  1371 ,  met  bewilliging  van  de  Regering  van  Vore , 
verkocht  syn.    Ook  was  zy  van  binnen  tan  geene  zilveren  versierselen 
ontbloot,    want  men  vindt   in  de  rekeningen  van    Waliavb»  var  otv 
Beaabsloot,  als  Ontvanger  van  geannoteerde  goederen  in  1372,  73  on 
74 ,  de  volgende  post  .verantwoord  : 

•  Item  ontfangen  vuyt  handen  van  Jacos  AaaiAiase.  Je.  xttj  oneen 

•  fileurs   gecoemen  vuyt  de  voirss    kcroke   van  Sandyck  en   't  zelfde 
»  vcroocht  voor  vjff  Schellingen  en  vier  groon  d'once  fst  over  de  voirsz 

•  Jo.  xxxj  oneen. 

ixxuj  L  viij  Q  vuj  fft 
De  Pastoor  dezer  parochie  genoot  de  helft  der  lammerttenden  bin- 
nen deze  hceriykheid,  terwyi  de  andere  helft  een  eigendom  was  van 
het  kapittel  van  St.  Pieter  te  Middelburg.  Het  onderhoud  der  kerk, 
zooveel  het  gebouw  betrof,  was  aan  Kerkmeesters  opgedragen.  Dit  kerk- 
gebouw zal  in  vollen  luister  gebleven,  en  ztyn  naderende  val  eerst  aan- 
gekondigd syn ,  ten  tyde  der  beeldstormery  ,  die  te  Middelburg ,  den 
22  Augustus  1366 ,  plaats  had ,  wanneer  dat  kwaad  wel  niet  dadeiyk  tot 
deze  parochie  oversloeg ,  maar  de  schrik  daarvoor  zooveel  vermogt ,  dat 

men  't  goed  van  de  kerk  talveerden,    wanneer  zekere  Job 

en  Cornelii  de  Ram  t'  samen  met  henl.  tween  het  groot  Crucifix ,  «Wie 
oenen  d'Qxale  hinck  vuterytere  oogen  gekenen  en  van  boven  neder  ge- 
worpen hebben ,  tuks  dat  vut  het  Cruce  splinters  waren  gebroken ,  snoer 
t*  heelde  en  wat  nyet  sn  stieken  9  dan  was  geborsten ,  —  eene  van  Jm- 
sterdam  —  (die  binnen  drie  dagen  dair  uair  wech  ginek)  heeft  den  eenen 
arm  van  't  voirn  heelde  met  ten  voet  afgestooten  e  gebroken,    dair  op 


driemaat  trappende.  Dan  in  het  jaar  1372  wanneer  Vere  s*  Prinsen 
z|jde  gekozen  had ,  tn  de  Spanjaarden  die  stad  trachtten  te  herwinnen  , 
i r  het  genoegzaam  zeker,  dat  hst  d.  Zajumjk,  zoowel  als    zyne  kerk, 


ZAN.  n 

verwoest  co  afgebrand  sal  «imo,  ofschoon  daarvan  tot  hiertoe  geeoe  by- 
zonderbeden  voorgekomen  x\jn.  Deie  kerk  ie  sedert  niet  herbouwd  , 
maar  omtrent  het  jaar  1584  schijnt  het  overgebleven  muurwerk  daarvan 
afgebroken  en  ten  algemeene  nutte  gebezigd  te  lijn  j  althan*  staat  er  , 
in  eene  rekening  van  Piiwa  RiTêtasiBie  ,  wegens  het  opmaken  van 
het  groote  bolwerk,  genaamd  Oranje,  achter  het  arsenaal,  in  1585 
gedaan ,  deswege  de  volgende  post  in  uitgaaf :  »  Item  al  noch  betaclt 
»  Labba  Jakss.  met  zyn  hulpe ,  van  dat  hy  gement  heeft  van"  Sandyk- 
»  sche  kereke  tot  op  het  voorn*  Bollewerck  Orangne ,  den  nombre  van 
•  een  bondert  negen  duyst  Zeeuwseben  steen ,  elck  duyst  twee  Schel l. 
»  g"r.  comt  ter  some  van  thien  Ponden  aehtien  Schel I.  ens#"  Een  ge- 
deelte van  den  toren  is  toen  blijven  staan ,  en  vertoonde  sioh  nog  als 
eenen  schoonen  sterken  bouwval,  toen  de  Franseboe  die,  in  1813, 
hebben  gesloopt,  om  de  steenen  aan  de  vestingwerken  van  Vere  te 
gebruiken  r 

Dese  parochie  en  heerl.  had  voor  de  Spaansehe  onlusten  een  eigen 
geregt ,  bestaande  uit  Baljuw ,  Schepenen  en  Klerk.  Dal  dit  geregt , 
in  vroegere  tijden ,  soo  wel  de  hooge  als  middelbare  en  lage  jurisdictie 
heeft  geoefend  ,  sobynt  men  te  mogen  besluiten  i  eerst  omdat  bier  een 
Baljuw  aan  het  hoofd  was,  waardoor  men  in  dien  tyd  niets  anders 
dan  een  crimineel  Officier  verstond  j  ten  andere  ,  omdat  Hoeren ,  die 
Ridders  en  Baanrotsen  waren  (soo  als  die  va*  Bobjseli  var  die  Visb) 
in  al  hunne  heerlijkheden  de  hooge  jurisdictie  lieten  uitvoeren ,  waar- 
van ,  met  opsigt  tot  den  Vrouwen-polder ,  biyken  xftn  voorgekomen  j 
daar  echter  de  archieven  van  Zarbue  waarschyuiyk ,  by  de  verwoes- 
ting ,  haar  in  1572  getroffen ,  vernield  en  niets  daarvan  overgebleven 
is,  kan  men  niets  anders  dan  gissingen  hieromtrent  maken.  Dat 
dese  parochie  vóór  de  Reformatie  volkryk  en  welvarend  is  geweest , 
kan  men  daaruit  ademen ,  dat  er  verschillende  gilden  bestonden  j  soo 
vindt  men  van  een  Saeramen tgilde  gewag  gemaakt,  dat  4  gem. 
180  roeden  lande;  ook  van  een  Si.  Annagilde,  hetwelk  3  gem. 
90  roeden  ,  en  van  een  St.  Maartensgilde,  dat  3  gem.  220 roeden 
laods  ten  eigendom  had ,  alles  binnen  dese  heerl.  gelegen.  Thans  telt 
men  er  58  b.  en  ruim  580  inw. 

Er  stond  in  de  heerl. Zabouk  ook  een  molen,  waarvan  do  Molen- 
berg in  hel  begin  deser  eeuw  neg  over  was,  en  de  weg,  waar  die 
stond,  wordt  nog  de  Molenweg  genoemd,  doch  in  het  jaar  1813  is 
de  grond  daarvan  aan  de  vestingwerken  der  stad  Vere  gebezigd.  Zy  had 
regt  van  dwangmalery  ,  soo  dat  alle  parochianen  daar  bun  koorn  moes- 
ten laten  malen  ,  uitgezonderd  die  van  het  gasthuis ,  hetwelk  toen  even 
buiten  Vere  stond ,  die  het  vry  stond  van  namiste  tot  Mei  alleen  hun 
koorn  buiten  of  binnen  de  stad  te  mogen  laten  breken  en  malen  j  doch 
van  Mei  tot  Bamisse  waren  sy  gehouden  solks  op  den  Zandykschen  mo- 
len te  doen ;  welke  molen  in  de  algemeene  verwoesting ,  die  het  platte 
land  in  1572,  1575  en  1574  trof,  is  afgebrand,  sedert  op  nieuw  opge- 
rigt ,  en  in  1670  nog  31  pond  vl.  5  schell.  8  gr.  (187  gitld.  70  oenU) 
in  huur  deed  ,  doch  sedert  vervallen  en  afgebroken  is. 

Reeds  van  hel  jaar  1539  of  1540  af,  heeft  dese  parochie  eenen 
steenweg  van  en  naar  de  stad  Vere  gehad  f  die  Heer  Mahhiliaab  va» 
BooaceNoii,  kort  na  syne  huldiging  als  Heer,  hier  liet  lejrgen;  doch 
die  schynt ,  in  de  onlusten  van  1572 ,  veel  geleden  te  hebben  en  in 
eenen  slechten  staat  te  sijn  gekomen  ,  soo  dat  de  ingezetenen  deser 
heerlijkheid  daar  seer%  over  klaagden  $  en  de  Regering  van  Vere  sedert 
aan  Prins  Willis  octrooi  versoeht ,  om  tot  herstel  en  onderhoud  van 


T6  1  A  9 . 

dien  weg ,  te  mogen  heffen  van  lederen  wagen  en  paarden ,  voor  iedere* 
reis ,  dat  xij  over  deten  steenweg  tonden  rtydeo  eene  groote  Vlaams  voor 
den  tijd  van  teven  jaren .  Sedert  is  in  de  teventiende  eeuw ,  bij  octrooi 
van  dt  Staten  van  den  Lande  en  de  Graaflijkheid  van  Zeeland ,  deae 
steenweg  tot  Middelburg  verlengd,  soodat  dt  passagio  tusacben  laatst- 
gemelde  stad  en  Ver©  midden  door  desa  heer!,  en  dorp  loopt. 

Binnen  deze  heerl,  was  gelegen  het  vermaard  en  aanzienlek  kasteel 
San  denburg.     Zie  dat  woord. 

Ook  bestond  er  vóór  de  Reformatie  tnsaehen  het  dorp  Zahmjr  en 
de  stad  Vere  eeno  kapel ,  der  ü.  Drievuldigheid  toegewijd ,  vóór  bet 
jaar  1804  gesticht ,  door  Gsjxtlb  CtAtseocaraa ,  die  men  noemde  Scirraa 
Gbeyli  ,  wier  testamentaire  Executeuren  ,  op  den  5  Maart  1523  t  naar 
styi  van  den  Uove  van  Utrecht ,  in  tegenwoordigheid  van  Burgemees- 
ters en  Schepenen  van  Vere ,  aan  Kerkmeesters  van  Za**ml  overgaven 
in  vryen  eigendom  ,  •  de  somê  van  aea  en  dartich  pont  gr*  vis.  eena 
»  in  Gelde  als  nu  coers  en  loop  heeft ,  een  situeren  vergulden  kelck  *e- 

•  gen  vnj  Onchen  xvj  Ingelschen  ,  twee  tenen  pullekens ,  een  paesbori , 
»  een  dobbel  Ornament ,  twee  dwalen ,  een  Missaelbouck  eiï  een  xiluren 
»  monslrancie ,  wegen  xij  Onchen  ,  xv  Ingelschen ;  item  een  stick  lanta 

•  groot  vyf  gture  luttel  meer  oh  min  liggen  in  de  voêrss.  prochie  van 
»  Zandijck.  —  Welcke  voersz.  penn  ,  mitgereyde  en  stick  lants  de 
»  voêrss.  gebroeders  taamen  opgedragen  hebben  —  en  dat  metten  laste 

•  en  op  te  Conditiën  —  te  vreten,  dat  de  kerkmeesters  van  Zandycfc 

•  altyt  ten  tyde  synde  tot  etwigen  dagen  sullen  doen  celebreren  twee 
»  eewegeraissen  alle  weken ,  binnen  d'Cappelle  van  d'heylige  drivol- 
»  dicheyt  staen  op  ten  Zandyckschen  Wecb  by  der  voert».  Gbbtlb  ge- 

•  gefondeert  sonder  emenneer  achterlaten  oftt  versumen ,  mitsgaders 

•  deseloe  Capelle  onderhouden  en  in  rake ,  dake ,  misgereyde  en  al  dee 

•  ten  altare  beboeuen  sal ,  nyet  vntgesteken  van  Ornamen ,  wyn  9  broet , 

•  wasch  ,  kelck  etc.**  Die  kapel  heeft  ongetwijfeld ,  in  de  verwoesting 
van  1578  ,  almede  het  lot  des  oorlogs  ondergaan ,  althans  stj  is  ,  na- 
dat de  stad  Vere  de  Spaansche  regering  was  afgevallen ,  ten  profijte 
van  den  lande  publiek  verkocht. 

Nog  waren  vroeger  binnen  dit  ambacht  vier  vliedbergen  of  terpen  te 
vinden  ,  die  bewffsen  dat  dese  streek  lands  ,  selfs  vóór  de  bedyking , 
bewoond  is  geweest ,   doch  twee  Tan   dese  bergen  bestaan  niet  meer. 

Dese  heen.  is ,  aoowel  als  Vere ,  het  eigendom ,  ja  het  stamgoed  v 
geweest  van  de  Hoeren  vas  Bobjsilb  ,  die  sich  var  Boasstut  f  ah  de*  Vraa 
of  va»  Zardijk  genoemd  hebben.  Toen  de  tak  van  dat  doorluchtig 
huis  geene  manneiyke  erfgenamen  over  bad  .  ging  sy  door  het  huweiyk 
van  Vrouwe  AtwA  VA*  Beasstu  met  Fairs  van  Roimeo*»iK  aan  desen 
over  ,  wiens  kleinzoon  Madsuliaar  vah  Booaoomm? ,  in  1558  overleden  , 
geene  kinderen  ,  maar  een  verwarden  inboedel  achterliet ,  als  wanneer 
Iknnui]  met  de  stad  Vere  en  toebehooren  ,  door  koop  aan  Fmrs  II, 
Koning  van  Spanje,  kwam,  waarna  in  het  jaar  1581  het  markgraaf- 
schap  van  Vere ,  en  daaronder  speciaal  Zahsijk  ,  andermaal  hy  decreet 
*\jn  verkocht  voor  f  74,500 ,  en  gekomen  in  het  doorluchtig  huis  van 
OaA*jB-NA*sAU,  waarin  *y  tot  de  omwenteling  van  het  jaar  1795  ge- 
bleven is  4  synde  toen  dat  markgraafschap  vervallen. 

Het  wapen  deser  heerl.  bestond  uit  een  gevierendeeld  schild  ;  het 
eerste  en  vierde  van  silver ,  met  drie  golvende  fasecs  van  asour  v  het 
hoofd  van  keel ;  het  tweede  en  derde  van  silver  met  een  zwaard  van 
nabel.  Op  het  midden  van  het  geheel  een  schild  van  sabel ,  met  eenc 
f**te  van  zilver. 


ZAK.  77 

Z ANDIJK- BINNEN,  het  suideigk  gedeelte  vau  de  voorin,  heerl. 
Zandijk,  op  hei  eil.  Walcheren,  prof.  Zeeland,  arr.  e»  kant.  Mid- 
delburg, gem,  Fere-en-Zandiik-Binnem;  paleude  N.  aan  Zaudyk-Buitun 
eo  de  tt.  Vere,  O.  aan  helSloe,  Z.  aan  de  heerl.  Kleverskcrke,  Pop* 
pekinderendorp ,  W.  aan  Schellach. 

Het  bevat  het  voorna,  dorp  Zand tyk  of  Zandyk» Binnen,  thans 
een  geb..  beslaat  eene  oppervlakte,  volgens  het  kadaster ,  van  92  bund. 
55  v.  r.  71  v.  ell.  belastbaar  land ;  telt 22  k.«  bewoond  door  24  huisges., 
uitmakende  eeue  bevolking  van  115  inw.,  die  metst  in  den  landbouw 
bun  bestaan  vinden. 

Het  geb.  Zahdijk-Bmbbr  ,  ook  wel  enkel  Zabmje  geheeten,  ligl  1  u. 
N.  O.  van  Middelburg,  i  u.  Z.  W.  van  Vere,  op  den  weg  van  Vere 
naar  Middelburg. 

Dit  geh.  is  een  overblijfsel  van  hel  voorin,  groote  kerkdorp  Zshoijk 
xie   het  vorige  art. 

ZANDIJK-fiUlTEN ,  het  noord-,  oost-  en  westelijk  gedeelte  van  de 
voorna,  heerl.  Zandijk,  op  het  eil.  Wakkeren,  prov.  Zeeland,  arr.  en 
kant.  Middelburg,  burgerlijk ,  met  Sehellaek  9  beboorende  onder  de  gem. 
Frouwe-polder ,  doch  kerkelijk  onder  Vere;  palende  N.  O.  aan  het 
Veersche-Gat ,  O.  aan  de  stad  Vere ,  Zandijk-Binnen  en  het  Sloe , 
Z.  aan  de  Middelburgscbe-haven  ,  Poppekindereudorp  en  Schellach, 
W.  aan  de  heerl.  Gapingeo  en  Schellach. 

Het  bevat  eenige  verstrooid  liggende  huisen ;  beslaat  eene  oppervlakte , 
volgens  het  kadaster,  van  650  bond.  63  v.  r.  21  v.  ell.  belastbaar 
land;  telt  36  h.t  bewoond  door  47  huisgez.,  uitmakende  eene  bevol- 
king van  ongeveer  270  inw.,  welke  in  den  landbouw  meest  hun  be- 
staan vinden. 

ZANDKANT,  b.  in  de  Meijerij  ean  's  Hertogenbosek ,    kw.   Oister- 

wijk ,  prov.  JVoord-Braband,  Tweede,  distr.,  arr.  en  IJ  u.  Z.  W.  van 

's  Hertogenbosek ,  kant.   en  2  u.  N.  W.  van  Boxtel,    gem.  en  |  u. 

W.    ten    N.  van  Helvoirt ,   aan   den   weg  vau  's  Hertogenbosoh  naar 

Dongen. 

Het  is  het  westelijke  gedeelte  van  bet  geh.  Ueikant- Laar  en- Zond- 
kant.     Men  heeft  er  oenen  bouten  'wiudkoorn  molen. 

ZANDKANTSCHE-LEY  (DB),  water  in  de  Meijerij  wan  'm  Hertogen* 
boseh,  kw.  Oisterwijk,  prov.  Noord-Braband ,  hetwelk  onder  Loon -op- 
Zand  synen  oorsprong  neemt,  door  de  gem.  Udenhout  loopt  en  sich 
in  de  Leybeek  ontlast. 

ZANDhlL  (DE  UOOGE-),  kreek  en  waterloosingskanaal  op  Bijer- 
landj  prov.  If oord- Holland.     Zie  HooeusjiDSKii» 

ZANDKBEEK  (DE),  vaarwater,  prov.  Zeeland,  synde  het  oostelyk 
gedeelte  der  Zuidvliet ,  loopeode  door  de  schorren  ,  ttisschen  Noord-Be* 
velaud  en  Zuid-Beveland,  naar  de  Ooster-Schelde ;  heeft  eene  doorgaande 
diepte  van  50  tot  200  palm.;  alleen  op  het  droogst,  tusschen  de  Rats- 
hoek  en  het  KaUche-vecr .  staat  36  palm.  water. 

ZANDMEER  (UET),  meertje  iu  BeilerdingspU,  prov.  Drenthe,  gem. 
Smilde,  i  u.  Z.  van  Siuildc.  —  Ten  gevolge  van  de  vergraviug  der 
hooge  veenen  roudom  dit  meertje,  is  het  genoegsaam  geheel  opge- 
droogd en  verdwenen. 

ZAND~UEftLE  of  Zasd-Osss  ,  b.  in  de  Meijerij  van  's  Hertogen- 
bosek, kw.  Kempenland,  prov.  Pfoord-Braband,  Derde  distr.  Zie 
Oe&lk  (Zaro-). 

Z AND-OORDEN  (DE),  gedeelte  van  den  W ester- Kamner-polder ,  in 
de    Jfiedorper-kogge,    prov.     PI 'oord- Holland ,    arr.    Alkmpar,    kant. 


78  Z  A  *. 

Sekamen,  gem.   (hêde-ftiedern-en-Zijdewmd ,  hetwelk  wel  ceos  abusi- 
veiyk  als  een  afzonderlyke  polder  voorkomt. 

ZANDPAD  (HET),  pad  in  AmeteUand,  arr.,  kant.,  gem.  Z  W. 
van  Amsterdam. 

ZANDPLAATRIF,  rif  in  (htt-lndü,  in  de  Zee*9an+FUm,  ten  Z. 
van  hek  SundatckêmU  Celebes,  tmschan  hét  eil.  Tomen  en  het  Apeneiland. 

ZANDPOEL ,  meertje  ,  prov.  Friesland,  kw.  Weiteree* ,  griet.  Wym- 
britseradeel ,  {  u.  Z.    van  Oudeam . ,  waart  et  i\j  behaort. 

ZAND- POLDER ,  voorin,  polder  io  Sêaats-Flaanderen ,  in  het  Prge- 
ton-Sluis,  Land-van-Kadmnd ,  prov.  Zeeland,  arr.  Middelburg,  kant. 
en  dittr.  S/«u ,  gen.  iUftnoodkioen*. 

Dete  pold.  liep  b(f  den  watervloed  van  97  JanoarQ  1589  geheel  on- 
der ,  daar  sync  dyken  voor  de  kracht  del  waters  besweken.  Hetgeen 
er  van  overgebleven  is ,  etjn  grootendeels  onbedykte  schorren  ,  die  tot 
schapendrift  gebruikt  worden.  Zij  palen  N.  aan  de  dningronden  Tan 
Kadsand ,  0.  aan  het  Ondeland-van-Kadsand ,  Z.  aan  het  Versche- 
poldertje  en  aan  het  Retranehement ,  W.  aan  het  Zwin.  Tijdens  de 
doorbraak  was  de  pold.  groot  mini  88  bund.;  de  oorkonden  der  eigen- 
dommen liepen  over  rnim  00  bond.  Volgens  bat  kadaster  lagen  er , 
tijdens  de  meting ,  47  bond.  40  v.  r.  99  v.  ell.  Van  dese  betit  het 
Domein  90  bnnd.  59  v.  r.  89  ▼•  ell.;  het  overige  behoort  aan  de  erven 
van  den  Heer  Jakob  Hamoen.  —  Het  oostelijk  gedeelte  staat  io  de 
oude  bescheiden  bekend  onder  den  naam  van  den  Groote-Knuyt. 
In  1890  werden  betraoheld  raim  5  band.  en  wijn  gtdijkt  in  het  Vemhe- 
poldertje  59  v.  r.  80  v.  ell.  De  overgeblevene  schorren  wassen ,  door 
het  opslikken  van  bet  Zwin ,  aanmerkelijk  aan ,  en  raken  voor  bedfij- 
king  geschikt. 

Z ANDPOORT  of  8A*e*ooaT,  misschien  afffeleid  van  8a*cta  Poot* 
(d.  i.  heilige  poort) ,  d.  in  bet  balj.  van  B rederede,  prov.  ffoerd~ffoi- 
temd,  arr.  en  1  u.  Z.  van  Haarlem,  kant.  en  IJ  u  N.  van  Bever- 
wijk, gem#  en  }  o.  Z.  van  Felsen. 

Dit  d.  bestaat  nagenoeg  uit  eene  enkele  ry  welgebonwde  hoisen ,  welke, 
in  eene  regte  rigtiug,  langs  de  weststyde  van  den  straatweg,  die  van 
Haarlem  naar  Alkmaar  loopt ,  ifln  gebouwd ,  het  heeft  naar  het  Oosten 
een  teer  schoon  en  uitgestrekt  nitsigt  over  de  weilanden  naar  Spaarn- 
dam, Spaamwoude,  de  scheepvaart  op  bet  Y,  de  Zaanlandsche  dorpen 
en  naar  Amsterdam ;  en  ten  Westen  aangename  wandeldreven.  Hier 
vereenigeu  sich  de  straatwegen  van  Alkmaar,  Haarlem,  Bloemendaal 
en  Spaarndam  en  er  ryden  dagelyks  twee  diligences  van  Haarlem  op 
Alkmaar  en  terug  hier  door ,  even  als  naar  Zaandam ;  terwyi  dit  dorp 
te  water ,  voor  teer  kleine  vaartuigen ,  gemeenschap  heeft  naar  Haar- 
lem ,  door  middel  van  eene  vaart ,  de  Delft  genaamd ,  die  in  het 
Spaarne  uitloopt.  De  straatweg  van  Haarlem ,  is  in  1814,  die  tan 
Bloemendaal  in  1899  en  die  van  Spaarndam  naar  dit  dorp  in  1895 
aangelegd. 

Men  telt  in  de  kom  van  het  d.  45  h.  en  370  inw.  en  met  de  ker- 
keUJk  daartoe  behoorende  b.  Jan  Gyse  vaart,  75  h.  en  640  inw.* 
die  hun  bestaan  vinden  in  landbouw  en  veeteelt ,  alsmede  in  de  werk- 
zaamheden op  de  buitenplaatsen  en  op  de  bleekenen.  Ook  heeft  men 
er  ecnen  koornmolen ;  vroeger  waren  er  in  de  nabjj heid  van  dit  d.  drie 
voorname  linnenbleekeryen ,  welke  thans  tot  buitenplaatsen  syn  ingerigt. 

De  Herv.,  die  er  ruim  950  in  getal  syn,  maken,  sedert  1844,  eene 
gem.  uit ,  welke  tot  de  klass.  en  ring  van  Haarlem  behoort,  995 sielen 
en  140  leden  telt.     De  eerste ,  die  in  deze  gero.  bet  leeraarambt  beeft 


ZAK.  n 

waargenomeo  ,  it  geweest  Coristiaar  Jar  var  Kst wits ,  Theol.  Doet., 
die  den  4  Mei  1845  bevestigd  is  en  in  het  jaar  1849  naar  Schoonho- 
ven vertrok.  De  kerk,  een  klein,  eenvoudig,  net  en  doelmatig  inge- 
rigt  gebouw  ,  tonder  toren  of  orgel ,  is  den  1  December  1844  ingewyd 
en  staat  een  weinig  achter  bovenvermelde  rij  huilen. 

De  weinige  Doopsgei.,  die  er  wonen ,  behooren  tot  de  gem.  van 
Haarlem.  —  De  enkele  E vang.  Luth.,  die  er  is ,  wordt  tot  de  gem. 
van  Beverwijk  gerekend.  —  De  R.  K«,  van  welke  men  er  350  telt, 
parochiëren  te  Schoten  en  te  Driehuis. 

Vóór  de  Reformatie  stond  hier  eene  kapel ,  ter  tere  van  den  Almag- 
tigen  God  en  van  den  Ui  Patbiciüs,  welke  op  het  laatst  der  veertiende 
eeuw  gesticht  was ,  door  Heer  Jak  var  BfiEDE&ODB ,  gehuwd  met  eene 
dochter  van  Heer  Willbri  var  Abcoude,  uij  was  korten  tyd  te  voren 
uit  Ierland  teruggekomen  ,  waar  hy  St.  Patriciut  vuur  beiocht  had. 
Dese  kapel  is  waarschyniyk  met  de  verandering  van  de  openbare  gods- 
dienst te  niet  gegaan  * 

De  dorpschool  wordt  gemiddeld  door  100  leerlingen  betocht. 
Men  heeft  er  ook  een  distributie-kantoor  voor  de  brievenpostery. 
Op  J  u.  W.  ten  Z.  tan  hier  liggen  de  bouwvallen  van  het  Huis- 
te-orederode  (sie  Brbdbrodr  [Het  Hois-Tb-})   en  het  onlangs  ge- 
bouwde krankiinnigengesticbt ,  genaamd  Mcer-en-Berg. 

Onder  de  vele  hieromstreeka  liggende  buitenplaatsen  ,  verdient  vooral 
de  hofstede  Spaarnberg  vermelding,  wegens  de  belangrijke  ferxa- 
meling  gewassen ,  die  men  er  aantreft ,  toebehoorend©  aan  den  Heer 
A.  var  dbr  Hoop.  Ook  ontmoet  men  in  da  nabyheid  van  dit  d.  wtjd 
beroemde  vinkebanen ,  waar  die  vogels,  in  het  najaar ,  met  duizenden 
gevangen  worden. 

De  kermis  valt  alhier  in  op  den  voorlaatsten  Zondag  In  Juiy. 
Sommigen  willen ,  dat  hierin  116$  een  gevecht  tnsachen  de  Dreg- 
ter-Friexen  ,  die  omtrent  Hoorn  en  Enkhuixen  woonden ,  en  de  Ren  ne- 
mers is  voorgevallen.  Zekerder  is  het ,  dat  nabM  dit  dorp  .  in  1573 , 
een  gevechtgeleverd  is  tusschen  de  benden  door  Soroy  ,  onder  Lazarus 
Mbuer  en  Corrrus  var  Evrrdirorr  afgezonden ,  om  Haarlem  te  ontzet- 
ten ,  en  de  Spanjaarden ,  waarin  de  eerste  eerst  overwinnaars  waren , 
maar  ten  laatste  geslagen  werden. 

ZANDPÜNT,  voorm.  naam  van  de  verl.  plant.  Croiurrib,  in  /Ve- 
derlands-Guiana ,  kol.  Suriname.     Zie  Ciohhe*ib. 

ZANDPÜNT  (DB) ,  de  tnidwestpnnt  van  het  «il.  Aruba  ,\n  West- 
ƒ  tufte,  tot  de  Cnracaoicke- eilanden ,  behoorende  ;  op  19°  5v  N.B.  en 
»*>  81'  W.L. 

ZAND8CHEL  (DE) ,  gemeenlek  dr  Zarosbl  genoemd ,  geh.,  gedeel- 
lelyk  in  de  Langestraat,  gedeeltelyk  in  de  Meijerij  van  %s  Hertogen» 
bosth,  kw.  Oislerwijk,  prov.  Ff  oord- B  roband ,  Tweede  distr.,  arr.  en 
5  u.  W.  ten  Z.  van  't  Hertogenbosch ,  kant.  en  Ij  n.  Z.  W.  van 
Waalwijk  t  gedeeltelyk  gem»  en  Ju.  Z.  Z.  O.  van  CapeUe ,  gedeel- 
telyk gem.  en  IJ  u.  N.  W.  van  Loon-op-Zand ;  met  157  h.  en  750  inw., 
waarvan  34  b.  en  150  inw.  onder  Capelle,  en  115  h.  en  600  inw. 
ondtr  Loon-op-Zand.  Het  bestaat  eigenlijk  uit  d  b.,  Hooge-Zand- 
schel  en  Lage- Z andschel  genaamd. 

ZANDSCHEL  (HOOGE-),.  b.  in  de  Meijerij  van  's  Hertogenbosch, 
kvr.Oi$terwijk,  prov.  Noord- Brahand ,  Tweede  distr.,  arr.  en  5  u. 
W.  ten  Z.  vao  's  Hertogenbosch,  kant.  en  IJ  a.  Z.  W.  van  Waalwijk, 
gem.  en  1J  u.  N.  W.  van  Loon-op-Zand ;  met  76  b.  en  410  inw.  — 
Het  is  het  zuidelijke  gedeelte  van  het  geh.  de  Z andschel . 


m  t  a  n. 

Z ANDSCHEL  (LAGE  ) ,  b.,  gedeeltelijk  in  de  Langestraat,  gedeelte- 
lijk in  de  Meijerij  van  *#  Htrtogeubosch  ,  kw.  O  uierwij  k  ,  prov.  Noord- 
Brabant*,  Tweede  distr.,  nrr,  en  t»  ti.  W.  ten  Z.  van  *s  Hertogenboseh  r 
kant.  eu  1|  u.  Z.  W.  van  Waalwijk,  gedeeltelijk  gem.  tn  1|  u.  N.  W. 
van  Loon- op -Zand  f  gedeeltelijk  gem.  en  |  u.  Z.  Z.  0.  Tin  CapelU , 
10  min.  N.  van  Hooge-Zandschel ;  met  61  b.  en  320  in*.,  tan  welke 
37  b.  en  190  inw.  onder  Loon-op-Zand ,  en  24  b.  en  130  inw.  onder 
CapelU,  —  Het  U  bet  noordelijke  gedeelte  van  het  geh.  de  Zand- 
s  e  bel. 

Den  24  Februarij  1842  is  bier  brand  ontstaan ,  waardoor  een  huis 
en  eene  schuur  met  24  stuks  paarden  en  hoornvee  eene  prooi  der  vlam- 
men is  geworden.      * 

ZANDSCHE-POLDER  (DE),  pold.  in  Staats- F  laanderen,  in  Hul- 
ster-ambacht ,  prov.  Zeeland,     Zie  Zanbb-fokbbb. 

ZANDSLOÜT  (DE),  watertje, prov. Friesland  y  kw.  Ooetergoo ,  griet. 
jéchtkanpelen ,   hetwelk  ,  nit   de  Twyseler  hooilanden  voortkomende  , 
Noordoost  waarts  aanstroomende  t  met  eent  kromme  bogt,  Zuidwaarts 
bet  dorp  Buitenpost  omloopt ,  van  daar  Oostwaarts  langs  den  rijweg 
vloeit ,  en  zich  bij  Steenbarst  er-til  Ie  met  de  Groninger  trek  vaart  vereen  igt. 
ZANDSLOOT  (DE),  water  in  Rijnland,  prov.  Zuid- Holland ,  gem. 
Lisse,  in  eene  oostelijke  rigtiog  van  de  Leydscbe  trek  vaart ,  in  de  ring- 
vaart van  het  Haarlemmermeer  uitloopende.  , 
ZANDSTEEG ,  weg  in  Zalland,  prov.  Overijssel,  gem.  Heinc. 
ZANDSTRAAT,  b    in  het  Land-van-Rat>e$tein  t    prov.   IV oord- B ra- 
band ,    Berst  e  distr.,   arr.   en    4J  u.  O.  Tl.  O.  van  's  Hertogenbosch , 
kant.  en  IJ  W.  ten  Z.  van  Grove,  gem.  en  10  min  W.  van  Schaayk ; 
met  75  h.   en  470  inw. 

ZANDSTRATEN,  geb.  in  de  lieer I.  GeertruüUnberg  9  prov.  Noord- 
Btaband,  fterWe  distr.,  arr.  en  2  u.  N.  van  Breda,  kant.  en  1£  n. 
N.  W.  van  Oosterhout,  gem;  Made-en- Drimmelen ,  10  min.  O.  van 
Made,  waartoe  het  kerkelyk  behoort;  met  24  h.  en  190  inw. 

ZANDSTÜ1VE  (DE),  streek  gronds,  in  Zalland,  prov.  Overijnel, 
ari.  Deventer,  kant.  Ommen,  gem.  den  Ham ,  in  de  Hammer-en- 
Linder-  marke. 

Deze  grond  ,  door  overstuiving ,  bier  meer  ginds  minder ,  ouder  zand 
bedolven ,  gemiddeld  ter  hoogte  van  eene  palm  ,  beslaat  eene  opper- 
>  lak  te  van  ongeveer  162  bund.,  en  bestaat  gedeeltelijk  in  grasgrond , 
gedeeltelijk  in  heidegrond,  gedeeltehjk  in  hooge  veengrond. 

ZANDT  ('T) ,  gem.  in  Fivelgo ,  prov.  Groningen  ,  arr.  en  kant  Ap- 
piugedam  (1  k.  d.  7  m.  k.  4  s.  d.)  j  palende  N.  aan  de  gem.  Uil- 
buiiermeden ,  O.  aan  Bierum ,  Z.  aan  Loppersuni  en  Appingedam  , 
W.  aan  Stedum 

Deze  gem.  bevat  de  dorpen  'tZandt,  Zeerijp,  Lceriuens, 
Een  u  in  en  Oester  w  ij  t  werd,  benevens  de  geb.  Zyldyk  ,  Col- 
bol,  Korendijk  en  bet  Voorwerk;  beslaat  volgens  het  kadas- 
ter ,  eene  oppervlakte  van  3833  bund.  66  v.  r.  13  v.  ell.,  waaronder 
3780  bund.  30  v.  r.  69  v.  ell.  belastbaar  land  ;  telt  416  h.,  bewoond 
door  310  buisgez.,  uitmakende  eene  bevolking  van  ongeveer  2620  inw., 
die  meest  in  landbouw  buu  bestaan  vinden.  Ook  syn  er  4  wind-pel- 
en  5  roggemolens. 

De  Herv,,  die  er  ruim  2400  in  getal  zyn ,  onder  welke  330  Lede- 
maten,  makeu  de  gein.  vau  Leermens,  Oosterwy twerd -en- 
Eenum,  't  Zandt  eu  Zeerijp  uit ,  welke  in  deze  burgerlijke  gem. 
3  kerken  hebben. 


Z  A  N.  81 

Ik  Christelijke  Afgescheidenen  ,  die  er  ruim  70  in  getal  zijn  ,  ma- 
ken eene  gem.  uit.  De  eerste,  die  in  deie  gem.  het  ieeraarambt  heeft 
waargenomen  is  geweest  Piiteb  Mbirberts  Du&maaios  ,  die  in  bet  jaar 
1840  herwaarts  kwam  ,  en  in  1841  naar  Dordrecht  vertrok. 

De  Doopsges.,  die  men  er  ruim  150  teil  %  behooren  tot  de  gem.  tan 
Leermens  en  Zij  ld  ij  kf  welke  in  dexe  burgerlijke  gem.  ieder  eene 
kerk  hebben.  De  R.  K.,  die  er  ruim  20  lijn»  parochieren  te  Üitkui- 
wen~9n-Apping*4am.  —  De  5  Isr.,  die  men  er  aantreft,  behooren  tot 
de  ringsynaffoge  tan   Jppingedam. 

Men  heeft  in  dese  gem.  6  scholen ,  als  :  ééne  te  E  e  n  u  m  .  ééne  te 
Leermens,  ééne  te  Oosterwijtwerd ,  ééne  te  't  Zandt,  ééne 
te  Zeerijp  ,  en  ééne  te  Zij  ld  ijk,  welke  gesatnelijk  gemiddeld  door 
510  leerlingen  worden  besocht. 

Het  dorp  't  Zahst,  heUZAi*,  het  Zardt  of  't  San»,  oodtQds  Sardi 
of  Soaoi,  ligt  2  u.  N.  W.  van  Appingedam,  5  u.  N.  O,  tan  Gro- 
ningen. Het  is  eene  aantienhjke  plaats ,  met  eene  ruime ,  breede , 
niet  geplaveide  straat ,  loopende  suid-  en  noordwaarts  voorbij  kerk  en 
toren  welke  ten  W.  van  de  straat  staan.-  Men  telt  er  in  de  kom  van 
hePdorp  78  b.  en  ruim  510  inw.,  en  met  de  kcrkeiyk  daartoe  behoo- 
rende  geh.  Colhol,  Korendyk,  hel  Voorwerk  en  Zyldyk, 
194  h.  en  ongeveer  1250  inw.  Het  kerspel  dat  teer  uitgestrekt  is, 
komt  aan  Huosingo  en  met  eene  streek ,  tustchen  Utthuisermecden  en 
SpQk  door ,  aan  den  Eemsdyk.  Men  heeft  er  binnen-  en  buitendijks 
land ;  doch  het  bnitendyks  is  sedert  1718  binnengedykt. 

De  Herv.,  die  er  750  in  getal  syn ,  onder  welke  120  Ledematen , 
maken  eene  gem.  uit,  welke  tot  de  klats,  van  Afpinqedam,  ring  van 
Leppenum  behoort.  De  eerste  die  hier  het  Ieeraarambt  heeft  waarge- 
nomen ,  is  geweest  Hmaicos  Hovnaeies,  die  in  1507  van  Appinge- 
dam beroepen  was,  en  in  1605  overleed.  Het  patroonregt  is  hier 
by  onderscheidene  collatoren  en  onder  anderen  by  de  regering  van 
Groningen* 

De  kerk  beeft  een  raim  koor ,  waarvan  het  dak  hooger  is ,  dan  dat 
van  het  schip.  Dit  gebouw  is  in  eenen  aeer  netten  staat  j  de  predik- 
stoel is  ongemeen  sieriyk,  bet  orgel  wordt  geroemd.  Aan  dit  bede- 
hnis  sjjn  nog  enkele  duifsteenen.  De  tware  stompe  toren  staat  aan 
den  rijweg,  ten  oostzuidoosten  afgezonderd  van  bet  kerkgebouw  en 
prykt ,  op  tyn  huisdak ,,  met  eene  kleine  spits  ,  waarin  een  bengel  of 
kleine  klok  hangt. 

De  kerk  der  Ghrist.  Afgescheidenen  beeft  toren  noch  orgel.  —  De 
dormchool  wordt  gemiddeld  door  ruim  90  leerlingen  beiocnt. 

Men  had  er  vroeger  een  Departement  der  Maatschappij :  Tot  Ifnt 
wam  't  Algemeen ,  dat  den  14  Augustus  1851  was  opgerigt,  doch  later 
te  niet  gegaan  is. 

Vroeger  stonden  hier  den  burg  van  Ompteda,  twee  burgen  van 
Alberda,  benevens  Lissebou. 

Een  gedeelte  van  dit  dorp  maakte  voorheen,  met  Leermem, 
Eenum  en  de  Rijp,  éénen  regtstoel  uit,  in  onderscheidene  toer- 
beurten afloopende ;  terwyi  het  andere  gedeelte  onder  het  Eesterregt  be- 
hoorde; het  langregt  had  het  met  Letrmens ,  i\jnde  Eestrum  en 
de  Buiten  SpijLuraerweg  een  langregt  op  sich  selve. 

De  bedding  van  de  oude  Fivel,  alhoewel  thans  toegewassen  en  be- 
groeid ,  is  onder  dit  dorp  nog  merkbaar  genoeg  en  wel  te  onderscheiden 
aan  de  brokken  van  dy ken ,  aan  de  schelpen ,  aan  de  kolk,  byde  Wiel, 
en  aan  de  ongemeene  breedte. 

XIII.  Dm.  0 


U  ZIN. 

Reed  een  nieuwe  dijk  op  ut  Zeur  hQ  en  boog  geiy 

door.  o  da  keripellieden  van  't  Zihdv  «d  onderen  ecnea 

dijkhrii  Je  ingedijkte  landen.     In  1317  werden  er  ouder 

't  Zul  icn  gedekt ,  waarvan  het  kloMler  van   Witlewie- 

run  ei  m ;   men  ontwierp  daarvoor  aeae  baaebtkkina  ea 

eer.ïH  :  door  de  redgers  van  Fivelgo  word  bevestigd  ca 

waarin  I  voorkomt  (1).     Br  ia  eene  oorkonde  van  1424  , 

waarin  ,  hoeveel  ichareu  bet  klooitcr  van  Selward  en  het 

klooster  van  Wieram ,  beneven!  eenigen  dar  iugneteaen  en  iemand  ,  wo- 
nende b(j  de  Nieuwe  Z(jl  op  het  ZandUter  boog*  uilerdtfk .  hadden.  Er 
wat  toen  veel  aangewonnen  ,  sedert  eene  vorige  verdeeling  ,  loodal  men 
wegen»  eUe  vyfde  schaar  eene  nieuwe  verlangde.  Van  deie  370  «ha- 
ren   had   JFieruM  388  en    Se/werd   18. 

In  April  1B3S  ijjn  in  dït  dorp  eeniga  oproerige  Wederdoopara  en 
«oogenaimde  geeildrijver*  dea  uacbl»  in  menigte  bijeengekomaa  om 
de  godsdienii  te  verriglen.  Onder  ben  waren  ten  leboeomaker  en  mq 
hovenier ,  d.'0  Gudilailerlijke  woorden  ailbraaktcn ,  en  met  onbetamelijke 
woorden  tegen  da  Priesters  en  Monniken  niet  alben,  naar  ook  tegen  de 
Overheden  uitvoer ,  onder  voorgeven  ,  dat  «r  een  nieuw  koningrijk  der 
Hinielen,  aanslaande  wat.  Omstreeks  300  mcnicben  lieten  lich  ,  uit  vree» 
voer  hun  verderf,  dien  nacht  hardoopen  ,  te  meer,  om  dat  men  er  aaa 
gerueht  had  venpreid  ,  dot  de  algemeens  oordeoUdag  nu  aanstaande  wan. 
Deuk  de  achoenmaker  il  ,  niet  lang  daarna  ,  door  de  geregttdienmm 
gevangen  en  gebonden  naar  Groningen  gebragt ,  alwaar  bij  all  een  ra- 
send menicb  u  gestorven  >  terwijl  de  andrre  bat  gevaar  ter  aaaower- 
oood  ontvlujt  ti. 

In  het  jaar  «90  leed  dit  dorp  veel  laat  van  kal  Suaucbe  krijgsvolk  , 
dateeuea  UroopLoajt'in  de  Ommelnnden  deed, 

UMiTPQl.DEE  ,  pold.  ia  ftrety),  prov.  Gromno»,  arr.  en  kant. 
Jppitytitam ,  gen».   'tZamd. 

Deie  pold.  maakt  een  gedeelte  van  den  Ooit-polder  uit ,  welk»  ia 
1840  üj  ingedijkt ,  bctlaat ,  volgem  bal  kadaster ,  eeae  oppervlakte 
van  70  bund.  ea  basat  ileohli  een  buil. 

Z^Nm'SÏSR-VOOaWEaK.geh.iafHK^o,  hm.  fiiwataoea,  arr., 
ka»,  enti  u.N.  W.  van  Jmimgtdam,  gaca.  e»  Uu.  R.  van 'f  Za*d; 
met  3  h.  en  »S  i.w. 

»ANDT?TKIL-ZUL  (DE>  .oorm.  ila»  in  fittlfo  ,  prov.  Ifrcetraawn  , 
gem.  en  35  ruin.  N.  O.  van  '(  Zandt,  welke  diende  lot  walertoouag  , 
doch  later  weggebroken,  i*. 

ZAHDVAASt  [ÜE,  ,  b.  ia  Ktm**mt*ta*4 ,  prov.  Zmid-ihUmmd. 
Zio  Hieau.  Ziibvwit. 

ZANDVELO  q1  h  Z^aarauaa-ioiaia ,  pold.  ïn  bet  Overaaarei*. 
dar  prov.   utrecht,  orr.   Utrecht,   kaal.   IJutlttein ,    gem.   Frenmijk; 

Kiende  V-  aan  den  Wiersdijk ,  O.  aan  dea  Straatweg,   Z.   aan   den 
kd(jk,   W.  aan  den  Gemsdijk. 

Veio  pold.  beilaat,  volgeni  bet  kadaster,  eeac  oppervlakte  van  140 
bund.  94)  v,  r.  6a  v.  «11.,  lijnde  alle»  goed  bonw-,  wei-  eagrïeodbad ; 
telt  9  h.,  waaronder  B  boerderijen ,  ea  wordt  door  eene  heul ,  op  don 
VaarUchen  Rijn  ,  van  het  overtollige  water  oatlatt.  Bet  po  Uit:  roest  u  uw 
hertaal  uil  Burgemeester,   Secretarie  en  twee  Heem  raden. 

ZANDVKStNE  (DE),  of  na  SaanvnaatH ,  pold.  in  de  vrije  beert. 
Schagen,  prov.    Woord- Holland ,  arr.  Alkmaar,  kant.  Schagen,   gen. 


Z  A  N.  85 

Schagtn-en-Burghorn  f  'm  de  seetie  Lagendijk,  palende  N.  aan  de  Ha- 
lerkaag ,  O.  aan  dan  Polder  voor-het-Noord  en  aan  Korneliskaag ,  W 
aao  Burghorn.  —  Date  pold.  ttaat  onder  bet  bestuur  van  Lagendijk. 

ZANDVENNB  (DE) ,  geh.  inde  Schagerkogge  f  prov.  Noord Holland, 
arr.  en  4  u.  N.  van  Alkmaar  t  kant*  en  l  u.  W.  van  Schagen  t  gfiii. 
Sehagen-en- Burghorn ;  met  2  b.  en  10  inw. 

ZANDVLIET,  buit.  in  Rijnland,  prov.  Zuid- Holland,  arr.  en  2, 
u.  N.  van  Legden,  kant.  en  2.  u.  N.  O.  van  Nootdwijk- Binnen  f  gein. 
en  |  o.  N.  van  Line. 

Deze  buit.  beslaat,  met  de  daartoe  beboorcnde  gronden,  eene  opper- 
vlakte van  25  bund.  89  v.  r.  58  v.  ell.  en  wordt  in  eigendom  bezeten 
door  den  Heer  G.  var  PalLahat,  woonachtig  op  bet  Keukenhof,  bij  Lisse. 

ZANDVLIET  (KLEIN) ,  buit.  in  Defiakd,  prov.  Zuid- Heiland,  arr., 
kant.,  gem.  en  Ju.  N.  ten  O.  van  'sGravenhage  ,  aan  den  Betuiden- 
houieche-weg. 

ZANDVÖORDEBWEG  (DE),  weg  in  het  ba  Ij.  van  Bredetode,  in 
eene  westeiyke  rtgting  van  de  Haarlemmer  tretvaart  oaat  het  d.  Zand- 
voort  loopende. 

ZAND  VOORT,  gem.  in  het  balj.  van  Brederode,  prov.  Ifootd- Hol- 
land,  arr.  en  kant.  Haarlem  (8  kt  d.  5  m.  k.  2  s.  d.) ;  palende  N.  aan 
de  gem.  VeUen ,  O.  aan  BIoemendaal-Tetterode^AalberUberff-en-de- 
Vogelenzang  ,  Z.  aan  de  gem.  Noordwvjkerhotit ,  W .  aan  de  Noordzee. 

Deze  gem.  bevat  bet  dorp  Zandvoort,  benevens  eenige  verstrooid 
liggende  buizen  j  beslaat ,  volgens  bet  kadaster  ,  eene  oppervlakte  van 
328*  band.  94  v.  r.  24  v.  ell.  waaronder  5271  bund.  11  v.  r.  2  v.  eh\, 
belastbaar  land ;  telt  195  h.,  bewoond  doof  250  hnisgez.,  uitmakende 
eene  bevolking  van  1170  inw. ,  die  meest  in  de  visscherij  en  deo  viteb- 
handel  hun  bestaan  vinden.  Ook  worden  er  jaarlijks  een  aantal  duin- 
gronden  met  aardappelen  en  erwten  bebonwd  ,  wordende  de  hier  geteelde 
aardappelen  voor  de  keurigste  van  geheel  ons  vaderland  gehouden  j 
terwijl  zij  ook  buitengewoon  lang  goed  huiven,  maar  niet  goedkoop  zijn. 

De  Herv.,  die  er  950  in  getal  zijn  ,  onder  welken  420  ledematen ,  be- 
beoren  tot  de  klass.  en  ring  van  Haarlem.  De  eerste  ,  die  m  deze  gem. 
het  leeraarambt  heeft  waargenomen,  is  geweest  Joeabbbs  Mamcus,  dfe 
io  het  jaar  1586  herwaarts  kwam ,  en  in  het  jaar  1611  overleed. 

De  R.  K.,  welk  er  220  in  getal  tijn  ,  behooren  tot  de  stat.  van  (het- 
reen-en-Zandeoort ,  welke  ook  in  deze  burgelijke  gem.  eene  kerk  heeft. 

Men  heeft  in  deze  gem.  2  scholen ,  als  eene  dorpschool  en  eene  bewaar- 
school,  welke  gezamenlijk  door  ruim  200  kinderen  bezocht   worden. 

Deze  gem.  ts  eene  beerl.,  welke  tot  in  1722  aan  de  grafèlijkbetd  behoord 
beeft ,  doch ,  op  den  6  November  van  dat  jaar  ,  volgens  besloit  van  de 
Staten  van  Holland ,  voor  eene  som  van  10,500  gold.,  verkocht  is  aan 
Pavlds  Loot,  Commissaris  wegens  de  Staten-Generaa)  der  Vereenigde 
Nederlanden  te  Lissabon.  Nadat  deze  overleden  was  is  zij ,  in  1760 , 
overgegaan  aan  Jobarhbs  vak  Masselis  ,  uit  wiens  geslacht  zif  gekomen 
ie  aan  de  familie  Habtsirck.  Thans  wordt  zij  in  eigendom  bezeten  door 
den  Heer  Willem  Pbilip  Babsabt  vab  Bebos*  ,  woonachtig  te  Haarlem* 

Het  d.  Zardvoobt  ,  in  oude  brieven  Saroetoebde  ,  Sabdfobt  en  Sabd- 
voemT  geheeten  ,  ligt  IJ  u.  W.  ten  Z.  van  Haarlem  ,  waarmede  het  door 
eenen  klinkerweg  gemeenschap  heeft ,  aan  de  Noordzee.  Het  is  tametyjk 
oud,  als  reeds  voor  het  jaar  1500  vermeld  wordende,  en  plagt  van 
ouda  een  volkrijk  en  welvarend  dorp  te  s$n ;  maar  leed  zoodanig ,  door 
het  woeden  van  de  pesttiekte ,  dat  het  grootst*  deel  der  inwoners  stierf. 
Thans  telt  men  er  in  de  kom  van  het  dorp  200  h.  en  1100  inw.   .' 


84  Z  A  N. 

De  kerk ,  welke  vóór  de  Reformatie  aan  de  H.H.  Aoatba  eo  Anuin 
wat  toegewyd ,  wat  dettydt  veel  grooter  dan  later ;  doch  daar  ttf 
door  den  oorlog,  tfydens  do  Spaansche  beroerten,  veel  geleden  had  » 
werd  een  gedeelte  op  kotten  van  *t  Landt  Stalen ,  weder  onder  dak  ge- 
bragt  ;  tot  bei  oefenen  van  de  Godtdiens t  bekwaam  gemaakt ,  jen  mei 
eenen  t pitten  toren  voortien.  In  de  voorgaande  eeuw  werd  deae  kerk, 
op  kotten  van  den  toenmaligen  Ambachttheer  aanmerkeiyk ,  verbe- 
terd ,  door  bet  vertterken  der  maren ,  bei  maken  der  ventten  en  vloe- 
ren ,  het  vernieuwen  van  den  predikstoel ,  benevent  de  aitbanken  voor 
die  van  do  Regering  en  den  kerkeraad,  Aan  den  muur  van  de  land- 
tyde  wat  ook  eene  kapel  gebouwd  met  eenen  grafkelder  voor  de  H<  eren 
van  Zabdvoobt.  Dete  kapel  bad  haren  ingang  in  de  kerk  en  de  be- 
graafplaatt ,  welke  door  een  hek  omringd  werd ,  pronkte  met  koateiyke 
tieradeo  van  keurig  en  net  uitgewerkt  marmer.  Dete  grafttede  wat ,  in 
het  jaar  1728,  getticht  door  den  toenmaligen  Ambachttheer  Paulo*  (óor, 
op  wient  naam  yermoedeiyk  sintpeelt  de  loottman ,  die*  boven  den  boog 
uit  marmer  gebouwen ,  met  een  lood  in  de  hand ,  tat.  Regtt  en  links  van 
den  prediktloel  lat  men  twee  merkwaardige  graftchrtften $  bel  eertU 
van  deten  inbond  : 

D.  H.  S. 
via  eniai  tv  vibtoti  tonusttnvt. 
Matybabos  na  la  Cavb. 
Tnerartkus ,  qui  eum  eiginti  duabug  meootiuutium  es  BritUmtd  nostros 
•d  portin  eontendentibui  praesidio  fuiseet ,  fufütis  quinque  myopormn- 
tibus  GalUcis ,    in  compeetu  orae  mostra*  ,    tubito  turbine  «nee  illiu* 
everta  et  procellis  housta  eum  Militibus  et  eUuitarns  periit,    D.X  litn 
MDCXClV  Diebuialiquot  pott  Cadaver  ejug  ad  iittus  Sandfurtente  •*?- 
pulsum  necfssarii  tumulandmm  curaruut. 

<d.  i.  Aan  de  schim  van  wylen  den  Kapitein  ter  tee  Dlirraiot  at  la 
Cavb  ,  Revelhebber  van  een  fregat ,  it  dit  toegewyd.  Een  man  door 
afkomst  en  deugd  teer  aautienhjk ,  die,  toen  hy  twee  en  twintig 
koopt  aardysebjepen  uit  Engeland  Ier  bescherming  bad  gestrekt ,  en 
vyf  Fransene  kapers  op  de  wlugt  gejaagd  had ,  in  het  getigt  van  oase 
kust,  als  lijn  schip  door  een  plotseling  opgekomen  dwarlwind  omge- 
worpen en  door  stormen  vergaan  was ,  met  matroaen  en  soldaten  it 
omgekomen ,  deu  10  Juiy  1694.  Zyne  aanverwanten  hebben  tyn  lijk , 
dat  eenige  dagen  daarna  aan  het  strand  van  Zabbvoobt  ,  is  komen 
aandryven  bier  laten  begraven.) 

Het  andere  grafschrift  luidde  *eldus  : 

■IBB  LMT  BBeBAVBB  PB  VBOOWB  JoBABBA  MaBOABKVBA  CoBBBV  ,  DOCBVU 
VAB  DBS  BEBB  K  O  LOK  IL  WaLTEB  CoBBBf  ,  BB  VAB  VBOUWB  MaBIA  Ma«»A- 
LERA  HaLEETT  ,  BB  B  018  VBO  OW  VAB  BBB  BIEB  KaPITBIB  CaABLBS  HaLEBTT  , 
VBBOROBLOBT  TDSSCBBB  NoOBDWUB  BB  ZaRDVOOBT,  KOBBRDB  UIT  ScBOTLaRB, 
BR  BAAB  BOOD  LIOCIAAB  BIEB  AAB  STAAND  KOHSR  DBJJVBB ,  OP  BBB  22  Sb>- 
TI1BBB   1720. 

Dete  kerk,  in  het  jaar  1848  afgebroken  x(jnde,  is  door  eene  veel 

Srootere ,  overeenkomstig  de  behoefte  der  gemeente ,  vervangen ,  die 
oor  keurige  nelheid  en  eentoudigheid  uitmunt.  De  toren  alleen 
is  blyven  staan.  Tot  deu  opbouw  van  dete  kerk ,  waaraan  de  oertio 
tleen  it  gelegd  den  29  April  1848,  door  Ds.  C.  Swalob,  geiyk  in 
de  noordsyde  staat  uitgehouwen  ,  en  waarin  de  eertle  godsdienstoefe- 
ning den  1  Juiy  van  dit  jaar  (1849)  gehouden  it ,  tchonk.  de  Heer 
Abbbt  Elua  Sarthacbhs  eene  torn  van  8000  guld.,  terwyi  ook  vele  an- 
deren milde  bijdragen  gaven.     Weldra  wordt  er  een    nienw  orgel   in 


Z  A  H.  815 

geplaatst ,    waartoe  genoemde   Heer  eeoe  som  tan  4800  guld.  gege- 
ven beeft. 

De  R.  R.  kerk ,  aan  den  H.  Aqatba  toegewijd ,  it  een  steenen  ge- 
bouw,   tonder    toren  of  orgel,   waarin  de   dienst   eens   in'  de    week 
door  den  Kapellaan  Tan  Overheen  verrigt  wordt. 
Hel  Gemeentehuis  is  een  ruim  steenen  gebouw. 
Ook  is  hier  een  Gasthuis,  vermoedelijk  io  1585,  door Guait  Wil- 
lis» en  Abltobhs  Willem,    i\joe  huisvrouw,  gesticht,   waarin  twaalf 
oude  mannen  en  vrouwen  9  voor  niet  wonen  en  de  vrye  kost  hebben. 
In  den  gevel  van  de  dorpschool ,  welke  gemiddeld  door  150  leerlin- 
gen betocht  wordt ,  staat  het  jaartal  1565  in  eenen  steen ,  waarop  den 
toom  van  een  paard  staat  uitgehouwen ,   omdat  de  schoolmeester  van 
dit  dorp  tevens  smid  was.     Daar  het  wapen  van  Zandvoort  in  dat  ge- 
bouw op  bet  kostyn  van  een  der  deuren  gevonden  wordt ,  is  bet  teker 
Tan  oudt  van  een   meer  of  min   openbaar  gebruik   geweest.     Do  in 
1845  opgerigte  bewaarschool  wordt  door  70  leerlingen  bexocbt.     In 
den  gevel  prykt  tfy  met  eenea  steen ,    waarop  uitgehouwen  is  : 

Oreeaior  bit  inmoirn. 
Men  heeft  hier  een  prachtig ,  in  1896  gesticht ,  Badhuis ,  welks 
aanleg  y  verdeeling ,  bad-,  slaap-  en  eetkamers  niets  te  wenscben  over- 
laten j  de  bediening  is  er  uitmuntend ,  en  hetgeen  men  er  gebruikt 
wordt  volgens  een  bepaald  tarief  berekend ;  terwyi  er  nog  een  tweede 
uitmuntend  logement  bestaat,  het  Kleine  Badhuis  gebeeten , 
waarby  ook  badkoetsen  bebooren. 

Op  bet  strand  heeft  men  eenen  lamplichttoren ,  op  acht  Bngeltcbe 
aeemQlen  xigtbaar  en  alleen  brandende,  indien  de  vissehers  vaartui- 
gen in  fee  xfjn. 

Tutschen  dit  dorp  en  Groot- Bentveld  is  de  renbaan  van  de  Sociëteit 
tot  verbetering  van  bet  paardenras ,  waarop  jaarlyks ,  in  de  maand 
September,   de  wedrennen  pjaats  hebben.  • 

De  kermis  valt  in  op  den  eersten  Pinksterdag. 
In  dit  dorp  is  ,  den  5  Mei  1788 ,  geboren  de  door  bet  geheele  Vader- 
land bekende  dwerg  Sinoi  Jah  Paaf  ,  wiens  lengte  op  eenen  pilaar , 
in  de  Grootekerk  te  Haarlem,  staat  aangeduid,  bedragende  76$  Ned. 
duimen.  Na  een  xwervend  leven  geleid  te  hebben  —  daar  hij  tich , 
niet  alleen  op  onderscheidene  plaatsen  van  ons  Vaderland,  maar  ook 
in  andere  naburige  landen ,  soo  als  in  Duitschland ,  Frankrijk  en  Ba- 
geland  en  aan  vele  Hoven  voor  geld  liet  tien  —  is  hy  den  9  Do- 
cember  1828,  te  Dendermonde  overleden.  Zyn  lyk  is  van  daar  naar 
ZiaaveoaT  overgebragt ,  en  in  de  dorpskerk  bygeset  geworden ,  waaruit 
het  echter  later  —  gelyk  men  verhaalt  —  is  weggeroofiL 

In  het  jaar  1508,  toen  Gwmi  of  Goioo,  Graaf  van  Fiaandiren,  la- 
menspannende  met  de  ütrechtsehe  muitelingen ,  gereed  stond  om ,  roet 
dien  Graaf,  Geiao  via  Avtsats,  den  twee  en  veertigste  Bisschop  van 
Utrecht,  die  in  den  slag  van  Duiveland  gevangen  was,  af  te  set- 
ten ,  en  die  van  Haarlem  reedt  in  onderhandeling  met  de  Vlamingen 
stonden,  en  b(jna  gereed  waren,  om  hunne  syde  te  kiesen,  landde 
Heer  Wrm.VAa  Haamstbbb,  Ridder,  bastaardtoou  van  Flokis  V,  Graaf 
evn  Bolland f  seer  onverwacht  te  Zahdvoobt  met.  een  schip  aan ,  maakte 
die  van  Haarlem  tyne  komst  bekend ,  e»  werd  door  hen  met  blijdschap 
ontvangen  en  ingehaald. 

In  het  jaar  1488  werden  de  kerk  en  bet  dorp  van  ZAüovooav  door 
het  krygsvolk  vau  den  Hertog  van  Saksen  geplunderd ,  om  het  Kaai- 
en Broodvolk  te  tuchtigen. 


86  Z  A  N. 

• 
Dit  dorp  beeft,  even  als  de  attest*  leedwpen,  van  ttyd  toi  tijd  veel 

feleden  van  watervloeden.     Onder  anderen  by  den  bekenden  Allerhei- 
igenvlood  van  1570* 

Diergeltyke  ramp  wedervoer  de  plaaU  op  den  fierden  en  vtyfden  Haart 
1671 ,  vanneer,  by  volle  maan  en  hoogen  springvloed,  hei  water  der 
Noordzee  met  xulk  oenen  geweldigen  aandrang  de  stranden  perste , 
dat  vele  dninen  daardoor  besweken ,  en  onderscheidene  buiten  onver 
spoelden.  Geene  mindere  schade  leed  Zuiavoeav ,  om  van  andere  voor- 
vallen niet  te  spreken  >  b|  den  geweldigen  ttorm  van  bet  jaar  1682. 
Door  de  hclmhoplanting  iQu  sedert  de  duinen  meer  bevestigd  en  voor 
de  verstuiving  bewaard. 

Op  den  91  Mei  1792  vertoonde  web,  aan  bet  seeetrand  van  Zaasv» 
vooat ,  een  ontxettend  versebynsel ,  by  mensehengeheugen  niet  geniën. 
Op  het  onverwachtst  en  binnen  weinige  oegenblikken   reet  het  water 
dermate ,  dat  het  100  hoog  aan  de  duinen  stond ,  al*  by  de  swaarste 
stormen   in    het  wintersaiaoen ;  het  daalde  echter  even  spoedig.     Ge- 
lukkig bevond  er  aich  slechts  een  man  op  het ,  onverwacht  met  wa- 
ter overdekte ,    strand ,   die  met  moeite  den  aanstroomenden   vloed 
rotkwam.    Te  meer  bevreemdend  was  dit  versomjnsel,  daar  deteaoo 
snelle  als  sterke  waterbeweging  aich  niet  ver  op  den  Oceaan  schee* 
uitgestrekt  te  hebben.    Eeaige  visschers  hadden  daarvan  ep  sea  niets 
bespeurd.    Alles  bleef  raadselachtig.  -  Sommigen  gisten,  dat  men  dit 
plaatseiyk  spoedig  rfyica  en  dalen  des  teewaters ,   meest  toeschrijven 
aan  de  werking  van  eene  boos ,  of  eenige  andere  dergelijke  bewening 
in  den  dampkring.    Deee  gissing  werd  kort  daarna  bewaarheid.    Drie 
stuurlieden  van  visseherepinken  ,  aich  te  dien  tijde  op  ace  bevindende, 
sagen  omtrent  bet  uur,  dat  dit  verschijnsel  plaats  green,  een  groet 
aantal  boenen  ,  die  dwars  over  hunne  schuiten  liepen.    t)e  lucht  was 
op  dien  dag  awaar  en  bedekt ,  de  wind  sterk ,  de  dampkring  broei* 
jende*    Dese  opsetting  des  waters  strekte  aich  meer  noord-  dan  soioV 
waarts  uit.     Bij  bet  secdorp  Petten  werden  de  rollen  en  planken  ,  die 
de  piekjes   ep  en  van  het  strand  halen,  mede  gesleept.     Zuidwaarts 
ging  die  hoogte  des  waters  niet  veel  verder  dan  omtrent  een  vierde 
uur  gaans  van  Zaanvooav. 

Onderscheidene  malen  aijn  op  het  strand  hij  dit  dorp  walvisschen  en 
cachelotten  aaaigesnocld ,  ioo  strandde  ,  aldaar  in  het  jaar  1479 ,  een 
walvisch  ,    die,  bij  meting y  ruim  vier  en'  twintig  voeten  (7,83  ell.), 
en  in  het  jaar  18Q3  een  andere ,  welke  meer  dan  vijftig  voeten  (18,69  ell.) 
lang  werd  bevonden. '  Van  een  derde  walvisch  ,  op  den  4  Januarij  dee 
jaar*  1629,  tnasohea  Z*vnveoav  en  het  naburig  Noord  wijk  gestrand , 
heeft  men  eene  afbeelding  vervaardigd ,  met  het  volgende  bijschrift : 
Wanneer  ons  't  vierde  licht  van  'ê  nieuwe  jaar  qnam  groeten 
/«  hier  iem  waUevieeh  lang  drie  en  Mrtig  voeten 
Naar  Ifoortmijk  ep  de  eet  naar  Zanifoort  wegaeHeand, 
God  tornde  't  quoet  wan  ent  en  't  lieve  Vaderland. 
In  het  jaar  1762  speelde  er  weder  een  caohelotvisch  en  in   1791 
nog  een  vtnvisch  aan. 

In  het  iaar  1803  was  dit  d.  getuigen  van  een  teer  stoutmoedig 
bestaan.  Als  namehjk  de  Engelseben  dit  d.  beschoten  en  daardoer 
een  visscherspiuk  in  brand  geraakte,  awom  sekere  Mathijs  afountaa 
naar  het  brandende  pinkje  ,  hetwelk  hy  onder  het  geschut  van  den 
vfyand  blnschte. 

Het  wapen  van  deze  gein.  bestaat  uit  een  veld  van  goud  ,  met 
drie  kruislings  over  elkander  liggende  haringen  van  ailver. 


Z  A  N.  87 

ZANÖVOORT,  voorn*,  beerl.  op  het  til.  Walcheren,  prov.  2ee- 
latss!,  arr.  mi  kant.  Middelburg }  gem.  Grjjpekerke-Póppenéamme-Bnt* 
tinge-Zandvoort-en-Bo*yeiande;  palende  ff.  aan  Ruttinge ,  O.  aan  Mid- 
delburg, Z.  aan  Koudekerke,  W.  aan  Hoogelande. 

Deteheerl.it  reeds  sedert  onbeugelyke  jaren  met  dié  van  Ba  tt  in  ge 
vereeoigd  geweest ,  loodat  men  thans  daarvan  del  grootte  taiet  juist  meer* 
weet  op  te  geven.  Volgens  sommigen  soa  hier  vroeger  een  dorp  van  den- 
aelfden  naam  bestaan  hebben ;  thans  telt  men  er  nog  slechts  8  h.  en 
80  inw.,  die  meest  in  den  landbouw  Iran  bestaan  vinden. 

Van  ouds  stond  hier  eene  kerk  of  klooster  ,  dat  dé  Ridders  tan  de 
Duitaehe  orde  te  Middelburg ,  in  het  jaar  1849,  hadden  doen  bónwen  f 
waartoe  tekere  Nieolaas  vab  Püttih  en  tfyne  hnisvrouw1  ter  dezer  plaatse 
hun  erf  geschonken  hadden.  Haar  als  in  vervolg  van  tyd  Fioais  V  v 
Graaf  van  BoUand,  benevens  onderscheidene  vermogende  Reden,  vele 
goederen ,  vrijdommen  en  waardigheden  aan  de  Durtsche  orde  vereerden 
en  dat  setis ,  in  bet  jaar  1884 ,  de  parochiekerk  van  St.  Pieter  binnen  Mid- 
delburg door  den  voornoemden  Graaf  gegeven  was ,  heeft  de  Komman- 
deur  der  orde ,  Heer  Hiittaa  va*  Daonee* ,  dat  klooster ,  met  de  kerk , 
deen  afbreken ,  en  eene  kapel ,  benevens  een  fraai  hais ,  binnen  Middel- 
burg laten  bonwen ,  terwQl  ÜQ  hét  regt  bekwam ,  om ,  wanneer  de  Graaf, 
of  ityn  toon  te  Middelburg  ter  hooger  vierschaar  tat ,  bty  aan  iljne  linker- 
stfde  roogt  titten ,  geiyk  de  Abt  van  Middelburg  de  regterttyde  bekleedde. 

Het  wapen  dezer  heerl.  bestond  uit  een  veld  van  sabel,  met  eenen 
keper  van  zilte* ,  vergeten!  van  drie  roten  van  til  ver ,  het  hart  van  goud. 

ZANDVOORT,  b.  ra  BeneUtnd,  prov.  Utrecht,  arr.,  kant.  en  9  u. 
N.H.  W.  van  Amersfoort,  gem.  én  £  u.  W.  tan  Baarn,  i  o.  Z.  W. 
ven  Eembrugge  ;  roet  12  h.  en  130  inw. 

In  dexö  b.  staat  de  kerk  Van  de  stat.  B&ant-én-Z andvoor t ,  welke 
aan  den  R.  Hicülaxi  Is  toegewQd.  Het  is  een  oud  gebouw  ,  roet  eenen 
kleinen  toren  f  van  een  orgel  en  één  altaar  voortien. 

ZANDVOORT,  d.,  prov.  Friesland,  \w.  Wesierym,  griet.  Wym- 
britsemdeei.    Zie  Samfimub. 

ZANDVOORT,  buit.  in  bet  Oootegt,  prov.  Groningen,  arr.,  kant. 
en *90 min.  Z.  van  Groningen ,  gem.  en  |  o.  N.  O.  van  Baten,  f  u. 
van  Beipman,  aan  den  grindweg  en  het  trékdiep  naar  Winschoten. 

Dit  buit.  beslaat ,  met  de  daartoe  béhoorende  gronden ,  eene  opper- 
vlakte van  2  bnnd.  tb*  v.  r.  92  v.  ell.,  wordt  in  eigendoni  beteten  en 
bewoond  door  Mevrouw  Mibia  Cbaimu  Sta*  LicnvimoaT,  weduwe 
van  den  Heer  J.  Hbehar  Nadta. 

ZARÜVOÖRT,  geh.  in  ÜoHetmoerêetdingspB,  prov.  Btenthe,  arr., 
jndht,  en  adm.  kant.  en  5|  o.  O.  van  Asten,  gem.  en  f  u.  O.  van 
Gieten;  met  7  b.  en  40  inw. 

ZAlvttWAAKD  (DR) ,  uiterwaard  in  de  Vijf-Beerentonden ,  Land- 
van*?  tanen,  prov.  Zuid-BolUM<i ,  arr.  Gorinthem ,  kant.  en  gem. 
Wanen;  palende  II .  aan  Middetwaard,  O.  aan  Doorn waa*d,  Z.  aan 
de  gren*  vafl  Leksmond,  W.  adn  de  Lek. 

ZANDWEG,  gek.  op  de  (her- feta**,  pro*.  Gelderland,  distr. 
Ftlutte ,  arr.  en  12  n.  R.  ten  W*  van  Arnhem,  kant.  cö  f  u.  N.  O. 
van  Blbnrg,  gein.  en  ff  n.  O.  van  Boomtfijk,  f  u.  Z.  van  Ooster- 
wolde,  waartoe  het  kerke1(Jt  behoort.  De  in  1845  nieuw*  gebouwde 
kerk  van  Oosterwolde  staat  in  dit  geh. 

ZANDWEG9CHE-ROSCH  (HET) ,  boscb  In  bet  rflk  van  Nijmegen  ', 
prov.  Betdertond,  gem.  Groesbeeh ,  eene  oppervlakte  bestaande  van 
M  band.  SS  v.  r.  w  v.  ell.     Er  groeit  daarin  meest  eiken  hakhout. 


88  Z  A  N. 

ZANDWERVRN  ,  ondtyds  Saidtwirvi  ,  geh.  in  de  Fier-Noorder- 
Koggen,  prov.  Noord- Holland,  arr.  en  9  u.  Z.  0.  van  Hoorn,  kant. 
eo  3  u.  N.  0.  van  Medemblik,  gem.  en  Z.  van  Spanbroek* 

In  bel  midden  van  eene  uitgestrekte  veenstreek  vindt  men  hier  eene 
landstreek ,  van  grof  bruin  tand ,  waarvan  door  de  eigenaars  vrfl  wat 
uitgevoerd  wordt  naar  de  omliggende  dorpen ,  die  zand  noodig  hebben 
en  te  ver  van  de  duinen  wonen  ,  ofschoon  het  duimand  anders  fijner 
en  witter  is. 

ZANDWERVERSBRAAR  (DB) ,  water  in  Waterland,  prov.  Noord- 
Holland.    Zie  PiomftsiramB  (Hit). 

ZAND  WETERING  (DE),  ook  de  Sahtwitmis©  gesneld  ,  beek.  of  water- 
leiding in  Zaüand,  prov.  Overijssel,  welke  onder  de  gcm.  Diepenveen  , 
in  de  buurs.  Linden,  begint.  Zy  doorloopt  deze,  alsmede  die  Tan 
Wechele,  B orgel ,  Tjoene,  Rande ,  tn  web  vervolgens  noordwaarts 
wendende,  genoegzaam  evenwijdig  aan  den  IJssel,  de  gem.  Olst  «o. 
Wgke,  tot  in  Zwollerkerspel ,  alwaar  sij  zich  één  sur  Z.  0.  van  ZwoÜe 
in  de  Soestwetering  ontlast. 

ZANDWIJK,  voorm.  afzonderlijke  heerl.  in  bet  Land-ran-AUena, 
prov.  Noord-Braband,  Tweede  distr.,  arr.  't  Heriogtnbosck ,  kant. 
Reusden,  gem.  Almkerk-en- Uitwijk ;  palende  N.  W.  aan  de  Banne- 
van-Uppel ,  N.  O.  en  O.  aan  de  Banne- van-Ui twgk  t  Z.  aanAlmkerk, 
W.  aan  de  Banne- van-Doorn. 

•  Deze  voorm.  beert.,  welke  reeds  sedert  onheuoeiyke  jaren ,  met  die 
van  Almkerk  vereenigd  is,  bevat  niets  dan  den  Zandwjjksche- 
polder  en  daarin  het  geh.  Zandwyk;  beslaat-,  volgens  het  kadas- 
ter, eene  oppervlakte  van  161  bnnd.  96  v.  r.  54  v.  ell.  De  inw. 
vinden  meest  in  den  landbouw  hun  bestaan. 

De  Herv.,  die  er  ztyn  ,  behooren  tot  de  gem.  Tan  Almkerk-en-Emmik- 
hoven.  —  De  R.  K.,  welke  er  wonen  parochiëren  te  JFoudriehem.  — 
Men  heeft  indeae  heerl.  geen  school,  maar  de  kinderen  genieten  on- 
derwas te  Almkerk. 

Deze  heerl.  wordt,  even  als  Almkerk,  in  eigendom  bezeten  door  den 
Heer  A.  N.  J.  Hammes,  te  Woudrichem. 

Het  geh.  Zamwijk  ,  oudtijds  Samdwijk  ,  door  de  landlieden  meestal 
Zaaow ik  gebeeten  f  ligt  5  u.  W.  ten  N.  van  's  Hortogenbosck ,  Sj  u. 
W.  ten  N.  van  Ueusden,  £  u.  N.  van  Almkerk. 

Het  wapen  dezer  heerl.  bestond  uit  een  veld  van  azuur,  mat 
tenen  zanulooper  ,  met  eenen  nachtvlerk  van  sabel  en  eenen  dagvlerk 
van  zilver. 

ZANDWIJK ,  in  oude  brieven  Sasctos  Vicos  (Heiligewijk)  gebeeten  , 
voorm.  dorp,  thans  eene  b.,  prov.  Gelderland,  arr.,  kant.  en  gem. 
Tiel ,  beginnende  in  de  stad  Tiel  en  strekkende  tot  over  de  Linge. 

Het  is  eene  wijk  of  buitenbuurt  der  stad  Tiel ,  ten  N.  buiten  de 
Zandwijksche  poort ,  terwijl  het  gedeelte  binnen  de  stad  nog  de  Foor- 
stad  genoemd  wordt.  Het  grenst  aan  Behield ,  Ommeren ,  Mauiïk  en 
Zoelen ;  en  bevat ,  buiten  de  stad  ,  eene  oppervlakte  van  746  bund. 
56  v.  r.  57  v.  ell.;  doch  waarvan  die,  welke  gelegen  zijn  tastenen  de 
stad  en  de  eerste  wetering  (hetgeen  genoemd  wordt  Binnenbooms), 
in  de  lasten  van  den  polder  met  mede  betalen.  Men  telt  er  169  b. 
en  1010  inw.,  die  meest  in  den  landbouw  hun  bestaan  vinden. 

Vroeger  hadden  Burgemeesters  van  Zahdwije  getracht ,  bet  beheer 
vaa  dien  polder  aan  zich  te  trekken  j  doch  in  1566  verzetten  de  Geërf- 
den zich  daartegen  ,  en  verklaarden ,  bij  eene  acte ,  dat  de  Burgemees- 
ters }  die  vroeger  treffelijke  Geërfden  waren ,  zich  de  administratie  over 


ZAN.  89 

de  Geërfden  hadden  aangematigd ;  dat  de  toenmalige,  boeseer  zij  geeiie 
landerijen  in  het  geregt  badden  liggen ,  echter  talk»  ook  deden  ,  en  dut 
xij  Geërfdeo  daarom  bon  deden  opzeggen  alle  geiag  en  bevelen  over  de 
Geërfden. 

Tydent  Zaubwi»  ,  even  alt  Tiel ,  nog  onder  bet  gebied  van  den 
Hertog  van  Braband  wat ,  werden  ,  tastenen  desen  en  Om ,  Graaf  van 
Gelre,  de  grenzen  van  Zawwije  en  de  Betuwe  door  een  icbcidsloot 
bepaald. 

Zajiowme  had  vroeger  t^n  eigen  bestuur;  doeh  geen  regthnie ,  hou- 
dende  de  regering  hare  vergaderingen  in  eene  gebaarde  kamer  in  het 
buit  no.  17  in  de  voorstad  van  Tiel ,  onder  bet  regtsgebied  van  ZIvdwije. 
Dit  buit ,  hetwelk  omtrent  het  midden  der  vorige  eenw  voor  een 
regthuifl  aangekocht  werd ,  is  wederom  in  1787  verkocht  ,  na  wel- 
ken t\jd ,  volgent  eene  overeenkomtt  met  de  regering  van  Tiel ,  bet 
geregt  van  Zabbwiie  op  bet  stadhuis  te  Tiel  vergaderde.  De  geregts- 
plaats  is  geweest  eren  batten  de  Zandwyksebe  poort ,  daar  thans  de 
nerberg  de  Roos  gevonden  wordt ,  en  het  is  wel  te  vermoeden ,  dat  op  die 
plaats  vroecer  een  raadhuis  heeft  gestaan ,  hetwelk  tyj  eenen  brand  ,  die 
er  meermalen  heeft  plaats  gehad,  kan  sjjn  verwoest  geworden.  In 
bet  jear  1798  wierd  Zssdwue,  in  alle  opsigten.  toewei  in  bet  politieke 
als  het  judiciële  met  Tiel  vereenigd  en  maakt  thans  daarmede  eene 
gemeente  uit. 

De  parochiekerk  van  Zasswije  beeft  gestaan  bQ  de  plaats,  waar 
thans  nog  bet  kerkhof  aanwezig  is  en  waarop  een  torentje  staat ,  dat 
echter  van  veel  lateren  tyd  en  waarsemjniyk  na  het  verwoesten  van 
de  kerk  is  gebouwd.  Desa  kerk  stelt  men  ,  dat  eene  van  de  eerste  ge* 
ttiebte  is,  nadat  het  Christendom  in  dese  landen  was  ingevoerd,  als 
sullende  in  het  jaar  695  ztyn  gebouwd.  Zty  werd  aan  Sr.  Viscnmos 
toegewijd  en  daarin  gesticht  eene  vikarij  ter  eere  Tan  God,  de  Maagd 
Maiia  en  den  H.  Sssastuar.  Waarschynlyk  was  bet  vroeger  een  flei- 
densche  of  Romeinsche  tempel.  In  de  kerk  waren  ook  een  altaar  Tan 
Sr.  ViscsiTies ,  een  van  Sr.  Aria  en  een  van  S*.  Artorios.  Dese  kerk 
sonde,  volgens  Hauia  (1),  in  1574,  door  de  Waalsche  bezetting  van 
Tiel  sija  geplunderd ,  verbrand ,  en  omver  gerokt ,  Toorts  souden  de 
steenen  daarvan  naar  elders  vervoerd  rijn.  Doch  geheel  verwoest  kan 
de  kerk  op  dien  tyd  nog  niet  geweest  sQn ,  want  in  het  geregtdyk 
signaal  van  Zaidwije  van  1583  vindt  men :  dat  de  bode  haft  geued9 
drie  Zondagtehe  geboden  gedaan  U  hebben  t»  de  St.  Fmcenttaskerk  tot 
Zarbwue.  Dit  nu  konde  natunrlyk  geen  plaats  gehad  hebben ,  als  de 
kerk  geheel  vernield  geweest  ware.  Dese  kerk  dan  na  y  in  welk  jaar 
dan  ook  v  afgebroken  stynde ,  is  niet  weder  opgebouwd.  In  eene  acte 
van  1573  wordt  van  de  pastorQ  op  Zamwue  gewag  gemaakt.  Indien 
daarmede  bedoeld  is  de  woning  van  den  Pastoor ,  tal  die  waarscbyniyk 
met  de  kerk  te  geiyk  mede  te  gronde  gegaan  syn  ;  ten  minste  is  daar- 
van geen  spoor  meer  te  vinden. 

Vroeger  moet  op  ZajbwIie  ook  een  Gasthuis  gestaan  hebben ,  want 
men  vindt  ia  1607  gewag  gemaakt  van  eene  vikarij,  beboorende  tot 
een  altaar  in  bet  gasthuis  tot  Zajbwue;  doeh  waar  het  gestaan 
heeft  en  wanneer  en  hoe  bet  weggeraakt  is ,  daarvan  syn  geen  Wy- 
ken  voorbanden. 

Op  eene  plaats  te  Zardwije  ,  genaamd  We  iterooijen,  stond  wel« 
eer  een  kloottcr.     Zie  Westiroouis. 


1      Tooiuü  der  Vwuntjdê  Nidfl+fidi*.    P.  Il  bl.  SM. 


90  Z  k  S. 

Io  hei  jaar  1846  is  aldaar  een  K.  K.  kerkhof  mei  kapel  aange- 
legd, —  Ook  staat  in  deie  b.,  aan  den  Bandijk,  bei  veerauis  va» 
bei  gierponteaveer  tussebien  Tiel  en  Wainel. 

Op  bel  grondgebied  van  dit  dorp  tiond ,  in  de  tesiiende  eeuw  ,  eeei 
molen  op  of  onilrenl  de  plaals ,  waar  tegenwoordig  bet  Israëlitische 
kerkkof  is,  waarvan  «kse  streek  nog  de  Molenwerf  genoemd 
wordt. 

In  1385  sfyn  meer  dan  achttien  baixen  op  den  dfyk,  onder  dit  d. 
slaande ,  afgebrand ,  e»  in  1599  nog  tes  en  dertig. 

Ma  den  strengen  winter  van  1408  op  1409  Wel  deor  bei  booge  wa- 
ter eene.  doorbraak  in  den  dyk  te  Ooy,  grooeende  aan  ZaaewijB  ; 
terwyl  in  1411  da  dfyk  op  Zab»wijs:  bosweek. 

ZANDWUK,  voorn.  buk.  'm  ZaUtmd,  pro*.  Overijssel,  arr.,  kant. 
cu  5£  u.  O.  Z.  O.  van  Zwolir,  gent.  e»  1  u.  Z.  vao  Dalhen. 

Uet  beetenbuis  ia  toot  afbraak  en  de  daartoe  behoonmdc  laadcrtyeo 
s^n  aan  oadersebeideno  lieden  verkocht.  Van  bei  haiepereeel ,  groot 
7  blind.  11  v.  r.9  ie  thans  eigenaar  den  bouwman  rUnaeie  Havik»*. 

ZANDWUK,  botstede  in  de  Zijpe,  prav.  Noerd-MoUmnd ,  arr.  «o 
5  u.  N.  van  Alkmemr,  kant.  e»  1$  ■•  N<  ^-  vtn  Schagen,  gem. 
Ztjp*~en-iime-poUUr,  1  n.  N»  van  8onagerbrag. 

ZANDWUK  (DB  BANNB-VAN-) ,  poid.  in  lef  Asmsf  tan  AUenn  , 
prov.  Noord*  Braband,    Zie  ZAHDWiJKSCMS>vou>Bm  (Dl). 

ZANDWUKSCHB-DUK  (Dl).  dMk  aan  den  TieUrwoard,  prav. 
Geiderlmnd. 

Vroeger  was  desa  drjk  Irskfcends  tot  even  bovea  hal  hoia  ,  genaamd 
da  Groet  e- Roodwit,  en  den  aldaar  som  let  kants.  Ooy,  gem. 
ScbteM ,  grenteade  Sakaard^k ,  doeb  in  kieren  ifyd  stjo  daarvoor , 
doar  aanwas  ,  uiterwaarden  gekomen  ,  en  ie,  van  de»  ouden  loep  van 
da  Waal ,  alleen  nog  eene  straat;  of  kil  te  *ve*. 

2ANDWUK8GHS-POLD6R  (DE)  of  di  Bmt-v^ZMnrwMK  ,  poid. 
ia  bat  Landman- Jkena ,  prov.  Noord- Broèand ,  Tweede  distr.,  arr. 
'êtiertofmboeek)  kant.  Beneden,  gem.  Almkeri-en-ütimijk ;  paleode 
Nu  aan  de  ZaneVaykecèie-lLad»  tegen  den  Polder-vwft-IJitwtfk  ,  O.  aam 
da  Rsetaade  em  den  Hodenptpswaard ,  alsmede  de  Dreef  van  de  Alle- 
naseheJieef  f  Z.  aan  bat  poldertje  de  Koeweide  ten  Oosten  van  das 
Attenesche-Hearel ,  W,  aan  de  vaart  leng»  den  Oude-Doorn. 

Dame  poW.  beslaat,  volgens  het  kadaster,  eene  oppervlakte  van 
161  btaad»  96  v.  r.  94  v.  ell.,  en  wordt  deer  den  watermolen  op  den 
Zevenbansebe-aoese»,  geaemenltylL  met  bet  water  tan  de  Zevenaatraen , 
os>  de  Bleekkil  en  vervolgens  op  den  Amer ,  van  het  overtollige  water 
ontlast.  '  De  watermol**  van*  dezen  polder ,  staande  aas*  en  malende 
op  den  Zevenaansche-boeaettr ,  beeft  96.40  all.  vlagt,  sfln  waterrad 
5.74  elK  mvddeliyiy  en  de  breedte  der  schoepen  is  0.49  et!.  Daar  de  wa- 
tergang van*  desen  polder  naar  den  molen  door  den  Oede^Uppelsobav 
Solder  strekt ,  too  wordt  het  water  van  den  Zaïrdwtyksche  en  den  Oed- 
jppelscbet-polder  door  de  beide  molene  gemeetwchappelQk  uitgamalen. 
Aan  den  sMoosibeek  van  desen  oofd.  Kat ,  in  de  toogennamde  Kiet- 
kaee  ,  een  steenen  sluisje *  wfld  0  31  ell.,  voonieo  met  eene  sehtfif , 
strekkende  esn ,  des  vereisehi ,  water  nit  dei»  Alm  ia  deten  polder  te 
zetten.  Het  somerpeil  u  1.01  ell.  onder  A.  P.  en  het  maalpeil  0.50  ell. 
boven  A.  P.  Bij  wordt,  gezamenlijk  met  den  pold.  den  Onde- 
Doorn  en  üppel  of  Oud-  Uppet,  bestnurd  door  eenen  Polder- 
schout  ,  tevens  Secretaris ,  vijf  Heemraden  of  lieden  van  bet  polder- 
bes t  du  r  en  eenen  Waardsman  voor  jederea  porder  daarenboven. 


ZAN.  91 

ZANDWiJKSCHE- POLDER  (DE),  pold.,  prof.  Gelderland,  arr., 
kant.  cu  Rem.  TUI;  palende  N.  aan  de  stad  Tiel ,  0.  aan  de  Neder  - 
Betnwe ,  Z.  aan  den  Tielerwaard,  W.  aan  de  Waal. 

Deze  pold.  beslaat,  volgens  het  kadaster,  eene  oppervlakte  van 
ruim  700  buod.,  en  wordt  door  eenige  sluizen ,  op  de  Linge ,  van 
het  overtollige  water  ontlast.  Het  polderbestuar  bestaat  uit  twee  Pol- 
dermeesters,  een  Secretaris  en  een  Ontvanger. 

ZANDZEE  (DE) ,  xandige  streek  in  de  Mtijtrij  wan  *«  Uertogenbauh , 
kw.  PteUamdf  prov.  ffoordrBraband  .  gem.  Deumt-tm-lAestd ,  25  min. 
W.  van  Deurne. 

De  overlevering  segt  deswege  %   dat  in  de  voorgaande  eeuw    aldaar 
een   bedelaar  •onregtvaardig    was   opgehangen.     Dese    man    werd    bij 
eanen  mcnschlievenden  boer  altijd  goedhartig   bejegend    en  hein  werd 
selfs  de  tafel  aangeboden.     Eens    was  by  ,  -na  den  maaltijd    gedeeld 
te  hebben ,  vertrokken  ,  toen  het  broodmes  werd  vermist.     De  bede- 
laar werd  voor  eenen  ondankbaren  dief  gebonden.    Na  eenige  weken 
weder  by  den  aelfden  landman  gekomen ,  werd  hij  over  desen  diefstal 
onderhouden :  by  bleef  bestendig  s\Joe  onschuld  volhouden.     Het  ge- 
schil liep  weldra  hooger ,  en  de  ongelukkige  beschuldigde  liet  xich ,  in 
hel  bijzijn  van  eena  menigte  nieuwsgierigen ,    uit  den  mond  vallen , 
dat  too  de  landman  volhield  hem  voor  den  dief  te  houden  9  by  dan 
la  vreezen  had,  dat  de  roode  haan   weleena  over  zyn   dak  sou  kun- 
nen loopen.     Dit  werd   voor  eena  bedreiaiog  van  brandstichting  go* 
houden.    De  varmaeside  dief  werd  voor  den   schepeaetoel  van  Deurne 
gebragt ,  dia  uitwees ,  dat  da  bedelaar  9  schnldig  aan  diefstal  met  be* 
dreiging  van  brandstichting ,  s|jn  leven  aan  de  galg  zou  eindigen.     De 
veroordeeld*  werd  naar  de  plaats  der  justitie ,  op  eanen  zandberg  ge- 
voerd,   om  daar  xtyne  straf  te  ondergaan.     Uy  swoer  s^ne  onachnld 
aan  dia  diefstal  j  betuigde  de  bedreiging  niet  gemeend  la  hebben ,  dit 
hem   alleen  door   geweld  en  vnigen   laster   in   drift   ontsnapt   was  , 
en  smeekte  het  Opperwezen ,  dat  de  berg  ,  waarop  hsj  als  misdadiger 
stond  gestraft  te  worden  ,  mogt  verstuiven.    Weldra  bleek  de  onschstld 
des  mans*     Het  noes,   dat  verlegd  was,  werd  gevonden,  en  da  berg 
raakte  aan  het  verstuiven.    De  inwoners  van  Denrne  beducht ,  dat  deaa 
uitgestrekte  zandberg  bun  dorp  sonde  everstroeraca  ,  plantte ,  in  het 
begin  deser  eeuw  ,  een  uitgestrekt  mastbosch  en*  het  aand  te  koeren. 
ZANDZEB  (DE),  vlakte  in  Qoit-InmVë,  ep  het  Sundamke  ei).  Java. 
Zie  Dasas. 

ZANEGKEST  of  Ssjmkum,  geh.  in  het  belj.  van  Kmnemerhmd  f 
prov.  Noord-Holland ,  arr.,  kant.  en  1  u.  N.  van  Alkmaar,  gem. 
en  4  u.  O.  ten  ft.  van  Bergt* ;  met  16  h.  en  100  Uw. 

Er  stond  bier  vroeger  eene  kapel,  die  in  het  midden  der  vorige 
eeuw  afgebroken  is ,  en  waarvan  de  bouwvallen  nog  lang  geëerd  wer- 
den, om  het  dusgenoemde  bloed  van  Bergen.  Die  kapel  sclrijnt  g*> 
sticht  te  s\jn  io  1421  of  1428;  zijnde  de  aanleiding  tot  hare  oprig- 
ting ,  zoo  men  wil  uit  een  wonder  rehoren ,  dat  gemeenUjk  het  nee» 
Uge  bUtd  van  Bergen  wordt  genaamd.  De  gebeurtenis  van  dit  wonder 
wordt  dus  opgegeven.  Toen  da  zeedijk  te  Petten ,  op  St.  Elisabetha- 
nacht  in  het  jaar  1424,  doorgebroken  en  de  kerk  aldaar,  waarin  bet 
volk  gevlugt  was,  ten  koste  van  vale  menschenlevens ,  ingestort  was  , 
had  het  seewaftec,  met  vele  andere  dingen*  eene  houten  kist  mede- 
gevoerd  ,  zy nde  een  stuk  goeds  van  de  kerk  te  Petten  ,  dat ,  te  Zane- 
geest  aanspoelende %  door  den  Schout  van  Bergen ,  Josmriss  via  Para- 
as* ,  werd  opgevéscht,  die,  de  kist  openende,  daarin  eene  ciborie  mei 


92  Z  A  N. 

addere  kerkelijke  vaten  ontdekte ,  eo  descn  kerkschat  in  een  nabijge- 
legen ban  deed  brengen.  De  Priester  en  Kotter,  van  Bergen i  kerk, 
hiervan  onderrigt ,  tonden  derwaarts  gegaan  sijn ,  en  onder  geroeide 
goederen  een  ivoren  doosje  gevonden  hebben ,  dat ,  door  den  Kotter  in 
een  houten  scholeitje  geiet,  ondereen  grooten  toeloop  van  volk,  met 
k missen  en  ffexangeu  ,  terwijl  bet  door  den  Kotter  gedragen  werd ,  te 
Beiqeh  ,  in  de  kerk ,  werd  opgebragt.  In  bet  dootje  nu  souden  gecon- 
sacreerde botttèa ,  in  linnen  gewonden ,  geweest  tijn ,  die  door  het  tee- 
water hunne  gedaante  verloren  hadden.  Deae  bottiën  souden  door  den 
Priester  van  Petten,  dettydt  te  Bergen  lijnde,  om  sijnen  schat  weder 
te  halen ,  genuttigd  ttyn ;  terwijl  bet  teewater ,  in  net  dootje  geborgen  , 
door  die  van  Bergen  in  bet  gemelde  schoteltje  werd  gegoten  en  be- 
waard ,  hetgeen  ten  gevolge  bad  dat  Bergens  Koster ,  intnsschen  tot 
Priester  verbeven ,  -na  set  maanden  het  seewater  in  geronnen  bloed  ver* 
anderd  vond. 

ZANEN  ,  heerl.  in  KennemerUtnd ,  proi.  Noord- Bolland ,  arr.  en  kant. 
Haarlem ,  gem.  Schooten-on- Gehuchten ;  palende  N.  aan  de  heerl.  Schoo- 
ien ,  O.  aan  het  Sparen  ,  Z.  aan  Scbooterbosch ,  W.  aan  Aalberttberg. 

Dete  heerl.  bevat  bet  geh.  Zanen,  bestaande  uit  eenige  verspreid 
liggende  woningen  ;  bet  laat,  volgent  het  kadaster  ,  eene  oppervlakte 
van  24  bund.  80  v.  r.  51  v.  ell.  belattbaar  land;  telt  3  h.,  bewoond 
door  5  huitges.,  uitmakende  eene  bevolking  van  ruim  20  inw.,  die 
meest  hun  bestaan  vinden  in  den  landbonw. 

De  inw.,  dia  allen  R.  K.  sQn  y  parochiëren  te  Schooien.  —  Men  heeft 
in  dese  heerl.  geen  school  ,  maar  de  kinderen  genieten  enderw\|t  tt 
Schooier- F  lüland. 

Men  meent ,  dat  de  Edelen ,  die  den  naam  van  Zajis  voerden  ,  en  * 
om  den  moord  aan  Graaf  Ftoais  het  land  moesten  ruimen,  na 
hunne  terugkomst ,  dit  land  gekocht  en  bier  een  slot  gebouwd  hebben  f 
hetwelk  ajj  aan  de  grafeiykbetd  leenroerig  maakten.  Vervolgent  is 
dase  heerl.  in  andere  geslachten  gekomen  en  ten  laatste  in  dat  van 
den  Heer  Mr.  Jas  Mortis ,  Raadsheer  in  het  Hof  van  Holland ,  wiens 
dochter ,  Vrouwe  MAaaiaim  Cbchia  Montsa  ,  douairière  van  Heer  Witv- 
ui  Grave  vis  Cabooaji  ,  dese  heerl.  in  het  midden  der  vorige  eeuw 
besat.  Thans  is  t\j  een  eigendom  van  den  Heer  BAaTaotonses  Lam  , 
woonachtig  te  Amsterdam. 

Het  geh.  Zabbb  of  Zaabbs  ,  ook  wel  Sasbb  en  Saah*  gespeld ,  ligt 
|  u.  N.  van   Haarlem,  .|   u.  O.  van  Bloemendaal. 

Het  wapen  deser  heerl.  bestaat  in  een  veld  van  keel ,  met  een  Bour- 
gondisch kruis  van  silver. 

ZANEN  (OOST-) ,  d.  in  Keunemerland ,  prov.  Noord- Holland.  Zin 
OetTSAAS. 

ZANEN  (WEST-),  d.  in  het  ba  Ij.  vanMstt,  prov.  Noord^  Holland. 
Zie  Westzaan. 

ZANERDAM,  tt.,  gedeeltelijk  in  hetbalj.van  Bleu,  gedceltetyk  io 
Xennemerümd ,  prov.  Noord- Holland.    Zie  Zaaibah. 

ZANE WEER ,  geh.  in  de  Fier-Noorderkogge ,  prov.  Noord- Holland , 
arr.  en  2  u.  Z.  W.  van  Hoorn,  kant.  en  S  u:  Z.  W.  van  Medem- 
blik,  gem.  Spanbroek. 

ZANTFORT,  geh.  in  het  graaft.  Home ,  prov.  Limburg,  arr.  eo 
3  u.  Z.  W.  van  Roermond,  kant.  eo  ij  u.  Z.  O*  van  Weert,  geen. 
en  |  u.   N.  van  Thorn;  met  tt  b.  en  ruim  20  inw. 

ZARDAM,  naam,  welken  men  in  de  wandeling  veelal  geeft,  aast 
de  st.   Zaasdai  ,   prov.  Noord-Holland.     Zie  Zaa»ai. 


ZE  ft.  93 

ZAYTE  (DE),  riv.  ia  Ooit-Indië,  io  liet  SuiwAucA*  dl.  Ce/eétf, 
Ma  do  Westkust ,  mei  eene  westelyke  rigting  ,.op  0°  30'  N.  B.  138° 
1'   O.  L.,  io  de  Straat-van- Makatsar  ujtloopeode. 

ZEDDAM ,  cl.  io  bel  graaft.  Bergh,  prov.  Gelderland,  diiür.  Ü*t$- 
borgk- en- Z  evenaar ,  arr.  eo  6  o  Z.  teo  0.  Tan  Zutphen,  kaal.  eo 
IJ  a.  W.  van  Ter- Borg  ,  gem.  Bergh,  35  min.  N.  van  '«  Hecrenberg, 
io  eeo  teer  vermakelijk  oord ,  tusscheo  weiden  ,  kooroveldeo  eo  bos- 
sehen  ,  aao  de  westelyke  af  helling  van  eene  uitgestrekte  bergketen  alge- 
meen bekend  onder  den  naam  van  helBergerbosch.  De  met  keffen 
bevloerde  hoofdstraat,  die  bet  aan  den  berg  hangende  dorp  een  lief 
aaniien  geeft  9  is  op  bet  midden  doorsneden  tan  eene  griend  weg ,  welko 
deze  plaats  van  den  eenea  kant  met  Zutphen  en  van  den  anderen 
kant  met  's  Heerenberg  en  Emmerik  in  verbinding  stelt.  Ook  is  reeds 
besloten  ,  om  door  het  aanleggen  van  eenen  nieuwen  griendweg  de  oom* 
mnnicatie  met  Ter- Borg  en  verdere  plaatsen  te  verbeteren.  Door  een 
en  ander  is  voor  den  bloei  van  dit  dorp,  dat  overigens  eene  menigte 
behoeftigen  telt ,  een  bemoedigend  vooruitzigt  geopend. 

Men  telt  er  in  de  kom  van  het  d.  72  h.  en  ruim  480  inw.,  en  mei 
de  daartoe  beboorende  buurt.  Vinkwyk,  Dijkhuizen,  Groot- 
Azew{jn,  Klein  Azewya  ,  Vetbuison,  Wijnbergen  ,  Braamt 
Kilder,  Stokkum  en  Lengel,  319  h.  en  ruim  2000  inw.,  die 
meest  in  akkerbouw  en  veeteelt  hun  bestaan  vinden. 

De  R.  K.,  die  er  1800  in  getal  ztfn ,   bebooreo  gedeeltelyk  tot  de 

•lat.  van  Zeddam  -en-Jtewijn ,  gedeelteiyk  tot  de  slat.  van  Wijnbergen. 

De  kerk  te   Zbbsum  ,   aan   den   H.  Oswaloos  loegewyd ,    stond   vóór 

de  .Reformatie  onder  het  patroonschap  der  Graven  via  o»  Baaei.     Er 

waren   ten    dienste    van  die  kerk    vier  vikartyen  geslicht ,   als :    de 

vikary  van  den  H.  Oswaldos  ,  wiens  bedienaar  gehouden  was ,  om  alle 

feestdagen  de  Goddelyke  dienst  Ie  doen ,   en  door  den  Graaf  en  den 

Pastoor   tot  dat  ambt  gekozen  werd ;   dé  vikary  van  het  H.  Kruis  t 

wiens  bedienaar  door  den   Pastoor  aangesteld  werd  en  gehouden   was 

tot  het  lezen  van  twee  missen  in  de   week ;    die   van  den  H.  Niso- 

laas  |  waaraan  de  zelfde  last  verbonden    was  en  die  door  den  Pastoor 

vergeven  werd ,  en  die  van  den  H.  Autobus  ,  wiens  bezitter  gehouden 

was ,  om  alle  Woensdagen  eene  mis  te  lezen ,  de  eerste  dienst  op  alle 

feestdagen  te  doen  en  op  bel  orgel  te  spelen.     Deze  kerk ,  welke ,  na 

by  de  Reformatie  aan  de  Herv.  te  zyn  overgaan ,  bij  besluit  van  Koning 

LoDiwrjK ,  op  den  1  Janoarij  1810  ,  aan  de  R.  K.  werd  terug  gegeven  , 

is  een  fraai  antiek  gebouw  ,  in  gothisebe  stijl ,    met  een  nieuw  orgel , 

dat  teregt  gerangsebiktvwordt  onder  de  voortreffelijkste  van  de  provincie 

Gelderland  en   twee  altaren,    welke  niet  weinig  tot  sieraad  der  kerk 

verstrekken.    In  den  s waren  toren,  die  56,80 elf.  hoog  is,  hangen  twee 

klokken ,    van  welke  de  grootste ,    die   ongeveer  3000   ponden  weegt  v 

Oswaldos  gedoopt  is ,  en  een  randschrift  het  jaartal  1626  draagt.     De 

kleine,  die  1800  pond  zwaar  is,  moet  er,    blijkens  een  randschrift  , 

in   1788  ,    door  de  Hervormden  in  gehangen  zijn. 

De  200  Herv.,  die  er  zyn ,  onder  welke  123  Ledematen  ,  maken  eene 
gem.  uit ,  welke  tot  de  klass.  vau  Zutphen ,  ring  van  Doetinchem,  be- 
hoort. De  eerste,  die  in  deze  gem.  het  leeraarambt  heeft  waargenomen  , 
is  geweest  Hizbobthüs  Gaiiofacqs  ,  die  in  1602  herwaarts  kwam ,  en  in 
1608  is  overleden  of  vertrokken.  Het  beroep  geschiedt  door  den  kerke- 
raad.  De  kerk  ,  welke  in  1810  gebouwd  is ,  uit  de  liefdegaven  in  andere 
Ïem.  opgezanieldeo  de  milde  giften  van  aaozienlyke  weldoeners,  is  een 
lein,  net  gebouw,  met  een  klein  torentje  en  van  een  orgel  voorzien. 


94  ZED. 

De  dorpschoel  wordt  gemiddeld  door  110  leerlingen  bezoekt. 

Hen  heeft  ia  da  nabuursehap  onderscheidene  landheisen  ,  en  dr 
anderen  de  Pad  e  voort  en  het  uitgestrekte  goed  Kern  o  ad  e.  Ook 
treft  men  in  de  aabgbeid  Tan  Zbobam,  het  aoogeoaamde  Montfer- 
land  aan  («ie  dat  woord)  en  den  Hertenheuvel ,  welke  voor  den 
boogsten  heuvel  van  geheel  om  vaderland  wordt  gebonden. 

De  kermis  valt  in  den  eersten  Zondag  na  Ontê  LUm  Froum  besoc- 
king  (2  Jnlij). 

ZEDDAM-EN-AZEWIJN ,  R.  R.  stat.,  in  bet  aartspr.  Gelderland. 
Met  eene  kerk  te  Zeddam  en  eene  bijkerk  te  Groot-  A  scwjfn, 
waarin  de  dienst  door  eenen  Pastoor  en  eenen  Kapellaan  wordt  waar- 
genoansn.  Zij  behoorde  vroeger  tot  hei  bitdora  van  Monster,  doch 
werd  later  der  Utreehtaehe  kerk  toegevoegd,  waartoe  tij  tot  aan  de 
Reformatie  behoord  heeft.  Men  teil  er  ruim  9600  lielen ,  onder  welke 
1800  Com raamkanten. 

Qese  stat.,  heeft  twee  eigene  begraafplaatsen,  akéénete  Zeddam  , 
waarvan  een  gedeelte  aan  de  Hervormden  it  afgestaan,  en  ééne  te 
Groet -Azewfyn. 

ZSDDE  (DE),  »bt  Zn»  of  *tZw,  b.,  onder  dm  Zeevang,  prov. 
Noord- Holland,  arr.  en  4  o.  Z«  van  Hotrn,  kant*  en  1  o*  Z.  vaei 
Edamt  gesn.  Éaiwtmde ,  met  £  b.  en  20  inw.,  e»  eene  brug- over  de 
trek  vaart  van  Monniekendam  op  Edam. 

ZEDERIK  (DE)  of  Zmeie  9  water  in  de  Pijf-Heertntanden ,  pro*. 
Zuid- Holland ,  hetwelk  aan  den  ArkeUchesHkm  uit  de  Linge  voorkomt, 
in  eene  noerdelgke  rigting  naar  Meerkerk  loopt,  waar  het  tich  in  twee 
takken  verdeeld ,  van  welke  de  eene ,  noordwaarts  naar  Araetde  loo- 
pende ,  sicb  ,  doot  de  Ameidensehe  voormolens,  ep  de  Lek  ontlast,  ett 
de  andere  in  eenen  noordoostelijke  strekking  naar  Yianen  leopt,  waar 
het  door  eene  sluis  op  de  Lek  nftwatert.  Een  gedeelte  van  dit  water 
is  in  1825 ,  fa  bet  belang  van  de  scheepvaart  verbreed  en  uitgediept. 
(Zie  het  volgende  art.)  —  Het  aederikpeü  ligt  1,429  ell.  beven  A*  P. 

ZKDERIK-KANAAL  (HET),  kennel  in  de  Fijf-Heeren-Lmukn, 
prov.   Zuid- Holland. 

Dit  kanaal ,  in  het  jaar  1848  aangelegd ,  begint  aan  de  Lek  beoosten 
Vianen  tegenover  de  slaiaen  te  Vreeswflk J  volgt  Zuidoostwaarts  de  wa- 
terleiding de  Vlieter  ;  vereenigt  sicb  te  Meerkerk  met  de  Zederik ;  volgt 
dete  zuidwaarts  loopende  tot  aan  den  Arkelschendam  en  neemt  aldaar 
den  loop  der  Linge  aan ,  die  door  de  stad  Gorinchem  in  de  Merwede 
uitwatert. 

Het  heeft  twee  panden  ,  als :  het  Ie  pand  van  de  Wilhelminaslnis  af 
tol  aan  den  Arkelschendam ,  t^nde  het  eigenlijke  kanaal ,  lang  17,800 
ei.  De  waterstand  is  als  van  den  Zederikboesem ,  waarvan  bet  maal- 
peil  is  1.425  boven  A.  P.  Het  2e  pand  van  den  Arkelschendam  af 
tot  aan  de  sluis  aan  de  Merwede,  is  de  rivier  de  Linge,  lang  4.900 
el.  De  waterstand  is  seer  veranderlijk,  gewoonlijk  1.65  boven  A.  P. 
daalt  tot  0.70  el.  boven  A.  P.  en  klimt  soms  tot  5.00  el  boven  A.  P. 

De  slniswerken  t{jn  :  1*.  De  Wil  helmi  nas  In  is,  met  5  aften- 
•derlijke  waterkeeringen ,  door  twee  ruime  schntkolken  gescheiden  ;  de 
buitenste  en  binnenste  waterkeering  geschiedt  door  een  paar  punt-  en 
de  middelste  door  een  paar  waaljerdearen.  Dese  sluis  heeft  eene  voor- 
haven  ,  lang  570  ell.;  eene  doorvaartwfydte  van  8,16  ell.;  diep  ep 
den  buitenBlagbalk  0,93  ell.  onder  A.  P.j  op  den  midden-  en  binnen- 
slagbalk  2,55  ell.  onder  A.  P.;  de  buitenste  schutkolk  is  lang  56,50  eU.; 
de  binnenste  94,17  ell.     De  grootste  boogie  waarbij  nog  geschat  wordt 


ZEIK  9* 

is  4,24  etf.  boven  A.  P.j  soodat  alsdan,  het  verval  bedraagt  2,82  ell. 
2°.  De  Zederikeluis  of  Sluis  aan  den  Arkelschendam  , 
in  den  Noerder-Lingedyk  f  met  een  paai  hooge  vloeddcuren ,  een  paar 
lage  binnendeuren  en  een  paar  wajujerdeuren.  aiiaschen  de  beide  laatste 
deuren  is  de  sohutkolk  lang  94,00  eü.;  de  slagbalken  liggen  op  2,55  ell. 
onder  A.  P.  Deae  sluis  ia  altyd  open  ,  Boolang  de  Linge  niet  hooger 
staat  dan  bet  Zederikpyi  of  1,425  ell.  boten  A.  P.  5*.  De  11  oor n- 
brugsluis,  welke,  aan  de  noordzijde  der  stad  Gorioebem,  do  Linge 
vao  de  baten  afsluit  door  eene  waatjersluis ,  die  mei  eene  keerslnis , 
aan  de  tuidiijde  dier  stad ,  eene  doortehntting  vormt ,  waarvan 
genoemde  haven  de  schutkolk  uitmaakt.  De  waayersluis  is  wtyd 
10,05  ell.;  diepop  den  slagbalk  2,58  ell.  onder  A.  P.j  de  keeraluis , 
welke  een  paar  vloed-  en  een  paar  .ebdeuren  beeft,  is  wyd  10,14 ell.; 
en  diep  op  deu  slagbalk  2,58  ell.  onder  A.  P.  De  gamee— onap  tus- 
scben  beide  oevers  tan  bet  banaal  geschiedt  door  5  dnbbele  draaibrag* 
gen  ovor  de  5  sluisen ,  9  vlotbruggon  tuaacben  Vianeu  en  den  Arkel- 
schendam en  2  ophaalbruggen  binnen  de  stad  Gorioebem. 

Het  ZiAiaiKKiKAAi.  moet  beschouwd  worden  ala  de  verlenging  van  de 
Zuid-W Ulems-vaart  en  de  soogenaanide  Keulsehe  vaart ,  ten  einde  die 
schepen ,  welke  door  laatstgenoemde  vaart  van  Amsterdam  tot  aan  de 
Lek  by  Vreeawyk  komen ,  eene  doorvaart  te  verschaften  tot  op  de  Waal , 
om  desa  rivier  op  te  stevenen  en  omgekeerd. 

Het  ia  in  de  meeste  der  laatste  jaren  onbemngryk  geweest  voor  de 
scheepvaart.  De  hooge  stand  der  rivieren  liet  aan  de  schepen  de  ge- 
legenheid |  om  do  Lek  en  den  Beneden-Ryo  te  bevaren.  Zy  hadden 
dus  om  ainh  van  Amsterdam  naar  Keulen  te  begeven ,  sla  Waal  en 
genoemd  kanaal  niet  meer  ooodig>  Oek  was  de  vaart ,  langs  de  Maas 
en  de  Zuid- Willem*- vaart ,  op  België  lang  gestremd.  Wanneer  in  bet 
vervolg ,  geiyk  te  vooraien  is  ,  de  BeneeVn-Rbyn  en  Lek  meer  en  meer 
onbevaarbaar  tullen  worden  ,  sat  het  nattmriyk  gevolg  daarvan  sfyu , 
dat ,  by  lagen  waterstand ,  de  schepen  van  den  Boven-Ry»  de  Waal 
sollen  moeten  bevaren  ,  en  dan  eerst  biedt  bet  Zi»eiibkah**i  de  beate 
gelegenheid  aan ,  om  de  scheepvaart  te  bevootdoelen ,  door  do  vaart 
van  Gorioebem  naar  Amsterdam  te  bekorten  on  gcmakkeiyk  te  makew. 

ZEDERIKSLD1S  (DE)  of  Sujie-AAa-sw-Aii*iLscaBii»Asi ,  sluis  in  het 
Land  aan  Awktil,  prov.  2md-HoUand,  arr.t  kant.  en  |  u.  N.  O.  van 
Gorinchtm ,  gem.  ArkaLtn-Riitoeld f  j  o.  N.  van  Arkel ,  aan  den  Ar» 
k eisene- dam.    Zie  verder  bot  voorgaande  art. 

Deae  sluis  werd  in  1819  aangelegd  en  te»  jaren  later ,  by  den  aan- 
leg van  het  kanaal  verhoogd  en  verkreeg  toen  eene  breedte  van  8,165  el , 
soodat  er  thans  de  groostc  Koulschc  schepen  doorvaren  *  Zy  ie  btjaon- 
der  nuttig  om  het  Lage  land ,  daarosnstreeks  liggende ,  van  bet  eter- 
tolttgo  water  te  ontlasten  ,  waartee  ook  dienstig  is ,  de  stoomwatermeten 
beschreven  op  het  artikel  AaaBLscaaiHMn.     Zie  dat  woord. 

ZRB  (DR  ZÜ1DBR-),  seeboecenv  van  de  No*rd*ee ,  tusseben  de 
prov.  Iféotd'tioUamdf  Utrtekt ,  Qehdwland  ,  (herijêtel  en  F  rietland* 
Zie  Zoweasii. 

ZEEBLOBMS  DOORTOOT  (DE) ,  in  bet  Engelsen  Suviowna  msnr , 
teeëngte  in  Oost- Indut,  in  de  ind%nhe*Zf ,  in  het  Noorden  van  de 
Poragroep. 

ZEEBURG  of  de  Dsinwa-m-Moiaaa-ZnDiSK ,  dfyk  in  AmrteUnnd, 
prov.  Noetd-üoüand. 

Dese  dijk  ie  van  seer  veel  aangelegenheid ,  als  strekkende  sicb  uit 
«en  de  «tad  Amsterdam  tot  aau  de  Kijktiit-poort  der  stad-  Muiden  toe  j 


96  ZEE. 

mei  eene  lengte  Tan  2368  roeden  5  voelen  6J  duim  Dtenier  dijkmaat , 
volgens  de  meting  in  1711 ,    door  Dijkgraaf  en  Hoogheemraden  goed- 

Sekeurd ,  waartan  het  dijkregister ,  in  hei  jaar  1772 ,  roei  veran- 
ering  der  namen  Tan  de  eigenaars  der  dijkpligtige  landen  vernieuwd 
is.  In  tijne  strekking  loopt  deze  dijk  langs  de  Zuiderzee  en  bel  IJ, 
waarvan  lij  het  water  niet  alleen  uit  Amslelland,  maar  ook  uit  de 
landen  onder  Muiden ,  Weesper-kerspel ,  een  gedeelte  van  Gooiland  en 
een  groot  deel  van  het  lage  der  provincie  Utrecht  afkeert. 

De  naam  van  Ztsioie,  die  dezen  dijk  voert,  is  ook  gemeen  aan  an- 
dere dijk  werken ,  die  in  eene  aanaienlijke  uitgestrektheid  tot  eenen 
omringdijk  en  aeewering  geschikt  sijn ,  doch  wij  vinden ,  ten  aanzien 
van  den  Dibbbimje ,  deze  benaming  niet  eer  dan  in  1587  , .  in  een 
handvest  van  Hertog  Willis  var  Biuttn:  doch  van  den  dijk  zei  ren 
schijnt  reeds  gesproken  te  worden  in  eenen  brief  van  Goiso  var  Avessis  v 
den  twee  en  twintigsten  Bisschop  van  Utrecht ,  aegeten  in  1901  y 
boewei  bij  hier  enkel  de  Zszaui  genoemd  wordt.  De  rede  der  bena- 
ming van  Disast-  au  M uwiRMjB  is  ligtelijk  te  ontdekken.  Men  vindt 
hem  ook.  de  Dijeaabjb-vas-IJ  «sloot  genaamd. 

Van  groot  gewigt  is  deze  dijk ,  ntet  alleen  voor  AmsteUand ,  Mui- 
den en  Weesper-kerspel ,  die  bij  •doorbraak  veel  te  lijden  hebben  ,  snaar 
men  heeft  in  vorige  tijden  voorbeelden  gehad ,  dat  het  water  zoo  diep 
in  Zuid-Holland  was  ingedrongen,  dat  de  brouwers  te  Gouda  klaag- 
den ,  geen  goed  bier  te  kunnen  brouwen ,  om  het  brakke  water.  In 
dese  ongelegenheid  overstroomt  het  platte  land  van  Utrecht  tot  Bren- 
keUn  en  Porteugen  toe ,  en  indien ,  door  krachtigen  arbeid ,  de  oost- 
zijde van  den  Vechtdyk  niet  kan  gehouden  worden ,  loopt  Kortenhoef , 
Bceukelerveen ,  en  de  proostdij  van  St.  Jan ,  Maarsseveea  en  de  lage 
veenen  van  Utrecht ,  tot  aan  de  stadspoorten  toe ,  onder* 

De  juiste  omstandigheden  omtrent  de  doorbraken  van  dezen  dijk 
zijn  ons  niet  bekend.  In  de  bevestiging  en  vernieuwing  van  een  hand- 
vest door  Keizer  Maxistouaji  en  Kabel  ,  Aartshertog  «on  Oostenrijk , 
van  den  21  Junij  1809 .  vindt  men ,  dat  de  dijk  op  twee  plaatsen 
te  geltyk  was  ingebroken.  Sedert  hebben  wij  in  de  vorige  eeuwen  geen 
andere  doorbraak  vermeld  gevonden  y  dan  op  den  4  Junij  1589  en  den 
5  November  1675  »  in  weJke  laatste  de  Zeedijk  ,  beoosten  Muiden ,  met 
elf  zeer  diepe  en  groote  walen ,  en  de  Zuaeaa  of  Dibbbbdije  ,  met 
vier  dergelijke  walen  ,  waren  doorgeslagen.  In  1702 ,  in  den  nacht 
van  den  5  op  den  6  April ,  heeft  de  Zeeburg  weder  een  zware  doorbraak  y 
op  dezelfde  plaats  als  in  1589,  geleden,  die  51  roeden  en  2  voeten 
(105,87  ell.)  lang  bevonden  is.  In  den  beogen  kersvloed  van  1717, 
verkeerde  de  dijk  in  gevaar ,  terwijl  het  waler  97  duimen  (2,74  ell.) 
boven  de  Amsterdamsche  peil  stond,  hetwelk  niet  meer  dan  7  dui- 
men (0,20  ell.)  verschilde  van  de  seedyks  hoogte,  die  104  duimen 
(2,94  ell.)  boven  hetzelfde  peil  is  gesteld.  In  zulke  zware  tloedcn  moet  de 
dyk,  by  stormen  uit  het  Noordwesten,  niet  alleen  den  slag  der  Zuiderzee , 
maar  ook  de  persing  van  eene  vreesselyke  menigte  waters  uitstaan ;  waar- 
uit ligtelykle  bevroeden  is ,  aan  welke  gevaren  dese  dyk  is  blootgesteld. 
Hierom  sijn  van  tyd  tot  tijd,  door  de  Graven  en  •  vervolgens  door 
's  Landt  Staten ,  breede  handvesten  en  voorregten  vergund  ,  tot  verster* 
king  van  den  dijk,  met  ondersteuning  van  geldmiddelen  uit  's  lande 
kas.  Fiurs  var  BouacoRnii  vergunde,  in  1440,  aan  allen ,  die  dykpligtig 
waren  aan  de  Dijkaadje  wan  IJpesloot,  bet  maken  van  een  bol- 
werk en  plating  van  bont  en  yzerwerk.  In  1452 ,  wilde  de  zelfde  Hertog , 
dat ,  by  het  maken  van  nieuwe  inlagen  ,  in  dezen  dyk  ,  de  oude  dy ken 


Z  B  K>  9T 

niat  zonden  worden  geslecht ,  maar  dat  ie  lol  slapers  moesten  bftivon 
leggen,    Io  1678  ,  werd  door  de  Btaten  van  Holland  en  West- Friesland 
eene  order  beraamd  tot  het  vers  waren  van  dezen  dyk ,  en  zijne  hoogte 
bepaald ,  9i.  (0,56  all.)  onder  den  bovenkant  van  den  deksteen  aan 
de  oostsyde  van  de  sluis  te  Muiden   naar  den  Ukant ;  de  breedte  , 
voor  aooveel  den  aarden  dyk  aangaat ,    van  18  v.  (5,09  ell.)   op  de 
kruin  ,  en  den  Palendyk  24  v.  (6,99  ell.) ,  en  nog  6  v.  (1,69  ell.)  zigt 
daarboven.,  de  Palendyk  te  samen  30  v.  (8,49  ell.)  op  de  kruin;  de 
buitenglooying  van  den  aardendyk  sou  moeien  ziin  van  4  v.  (1,15  ell.) 
op  den  voet ,  en  de  binnenploóying  van  2  v.  (0,56  ell.)  op  dèn  voet, 
in  de  binnenglooQing  van  den  Palendijk  van  5  v.  (0,84  ell.)  op  den 
voet,  achter  den  dyk  souden  geleod  worden  eene  barmte  van  24  v. 
(6,99  ell.) ,  en  aehter  deae  een  bekwame  sloof.    In  deser  voege  is  de 
dyk  onderhouden ,  tot  dat ,  in  de  vorige  eeuw ,  door  de  plaag  van  bet 
aeegewormte ,  het  sterke  bolwerk  van  palen  en  zware  balken ,  waardoor^ 
deze  dyk  tegen  den  aanslag  van  het  water  moest  beschermd  worden, 
deorknaagd  en  vernield  werd:  wanneer  Dykgraaf  en  Heemraden,  bfy 
resolutie  der  Staten  van  24  Mei  1735 ,  gemagtigd  werden  den  dyk , 
volgens  hunnen  voorslag,  te  veranderen,    vernieuwen   en  verswaren , 
een  werk  hetwelk  aan  arbeidsloon ,  aarde ,  plempen  van  sand ,  puin , 
keiateenen,  het  heyenvan  een  regel  palen,    2,539,894  guld.  gekost 
hoeft.     Men  begon  bet  werk  by  gedeelten ;   het  werd  in  1735  aange- 
vangen en  in  1757  voltooid.     De  vernieuwde  dyk  tusschen  Muiden  en 
Diemerdam >  daar  de  twaarste  aanslag  der  zee  en  persing  van  den  vloed 
aanvalt ,  is  onder  in  synen  aanleg  11  r,  (51,14  ell.)  breed ,  waarvan 
7  r.*  (19,81  ell.)  voor  de  buitengloojj ing  itfn ,  2  r.  (5,66  ell.)  voor  de 
kruin  en  2  r.  voor  de  binnenglooying.      De  bovenkant  van  de  kruin 
heeft  doorgaans  in  het  midden  de  hoogte  van  13  r.  (8,49  ell.)  uit  den 
grond.     Op  de  buitenglooying  van  de  stompen  der  afgezaagde  palen 
af  tot  op  de  hoogte  van  «enige  voeten  boven  het  dageiyksch  water, 
ligt  eene  goede  menigte  puin ,   bedekt  met  zware  net  ineengevoegde 
keisteenen,    die,   niettegenstaande  hunne  swaarte,   somtyds  door  de 
aee  overhoop  gesmeten  worden  en  de  onderleggende  puin  weggeslagen» 
In.  de  jaren  1742  en  1749  moest  de   dyk ,  die  aanmerkelijk  gezakt 
was ,  zwaar  gehoogd  worden ,  en  ofschoon  dit  buitengewone  en  groote 
kosten  veroorzaakte,   zyn  sy   nogtans  dragelyker  dan  te  voren.    De 
onkosten   wegens   het  onderhoud  van  den  Zuauae  of  den  Dismbe-w- 
Momia-ziBfUE ,    worden  gedragen   by  hoefslagen  over  de  landeryen  , 
welke  zoo  aan  gemeenten ,  genootschappen  als  byzondere  personen  toe- 
behoor en.    Deze  hoefslagen  sjjn  verdeeld  in  bonnen ,  welke  ieder  hun- 
oen  paal  op  den  dyk  hebben  ,  waarop  hunne  merken  geteekend  staan* 
De  stad  Amsterdam  staat  in  het  dykregi&ler  aan  geteekend  voor  680  r. 
3  v.  en  6  d.  (1931,64  ell.),  waarvan  een  groot  gedeelte  in  het  dykre- 
gister  van  het  jaar  1598   en  in  de  meting  van  het  jaar  1678  te  sa- 
men ter  lengte  van  497  r.  6  d.  (140,70. ell.)  bekend  staan.     De  overige 
«yn  naderhand ,  en  wel  bysonderiyk  by  overeenkomst  van  1697 ,  in 
een  altoosdurend  onderhoud  aangenomen.     Zy  nemen  haren  aanvang 
aan  de  stad  en  strekken  zich  uit  tot  digi  aan   het  gcmeenenlandshois. 
Het  hoogheemraadschap  of  de  waarschapplj  moet   1287  r.  4  v.  6  d. 
3365,62  ell.),  onderhouden,  voor  meer  dan  900  morg.  (730  bund.) 
epagestokene  landen  ,  van  welke  ruim  151  mors.  (122  bund.)  tet  Jioo- 
ging  van  den  dyk  vergraven  zyn.    Tot  onderhoud  van  den  dyk  zyn 
dykpligtigen  en  waalpligten  welke  laatste  9  distrieten  uitmaken ,  die 
ieder  haar  negen  deelen  contribueren,  als  zes  uit  Holland :  namelijk 
XIII.  Dm.  7 


98  ZEE. 

Muf  den  enWeeip  £,  Weesper-her  spel  J,  Loosdreokt  £, 
Loenen  £,  Diemen  en  Overdiemen  £  ca  Kortenhoef  %\ 
drie  uit  het  5ltcAf  «o»  Uif$cktf  als  Brenkelan  £t  Abcoude  £ 
en  Nigtevegt  J.  Deie  hebbes  wederom  hunne  ooderdistrikteo  ,  die 
in  deie  opsigten  aan  de  groote  afdeeting  onderhoorig  ttyn. 

In  de  ZuBvne  es  Diisnnauk  linea  twee  groote  sluiten  ,  de  Diamer- 
damraersluis  tn  Upesloterslnis.  Decente,  wordende  onderhouden  en 
bestuurd  door  de  geïnteresseerden  in  de  Diemeronminersluit ,  ie  gelegen 
aan  Dicmerdam  ,  voor  den  dam.  De  tweede ,  onderhouden  door  de 
gemterresseerden  in  de  I  Jpeslotersloifl ,  is  gelegen  op  Ilpesloet  aan  het 
Nieuwediep  b\j  het  genueiielandshuit.  Het  Uoogheeuwadfdiep  heeft 
er  het  oppertcesigt  en  schouw  over  beiden. 

Over  do  beheering  Tan  den  dtyk  hebben  da  Graten  van  Holland  en 
's  Landt  Staten  onderscheidene  handvesten  smgeven  ,  die  betrekking 
hebben  of  op  het  bysonder  bestuur  van  de  dittrikten ,  tot  het  schou- 
wen van  den  dtyk,  geregtigheid  ,  of  tet  het  algemeen  bestour  van 
Dijkgraaf  en  Hoogheemraden.  Hertog  Aibubck  va*  Beunt*  wildny 
volgens  handvest  van  het  jaar  1587  9  dat  ai  Zanaaa  geschouwd  aan 
worden  deor  drie  Schepenen  tot  Nieu  wer-Amstel ,  twee  Schepenen  te 
Amsterdam  ,  een  Schepen  tot  Onder-Amstel  en  een  Schepen  tot  On> 
tenwaal.  By  uitspraak  van  Hnao  vai  Ltawv  en  den  Raad  van  Holland , 
van  het  jaar  1456,  werd  vastgesteld ,  dat  Dtfkgraaf ,  Schout  en  Sche- 
penen van  Diemen  het  cujkregt  tullen  bujven  hanteren  en  bewaren, 
en  dat  de  Baljuw  van  Amstellaad  jaarttyke  7  man  uit  het  kerspel  van 


Diemen  soa  kiezen  ,  soo  om  regt  aldaar  te  v#yaea ,  als  om  den  dfjk 
te  schouwen.  In  het  jaar  1809  n ,  door  Keber  MsiiamtAH  ea  den 
Aartshertog  Kuil,  aan  de  stad  Amsterdam  vergund  de  nascaeow 
ever  de  schouwen  van  Sehout  en  Schepenen  van  Diemen* 

Alle  welke  handvesten  betrekking  hadden  op  de  btjioodero  behne- 
ringen  van  den  dijk  tn  de  daartoe  geregtigde  dittrikten ,  getjfk  die  van 
Muiden  insgehjks  hunne  bysendere  schouw  hadden*  Ten  aansien  van 
het  beogheemraadschap  vindt  men  dat  Hertog  Jan  vai  Bsusbb*  in  een 
brief  van  36  April  1423  spreekt  van  Wnmrslmden  «n  dra  67at*s>st  tem 
Utrecht  t  aoo  wel  als  van  WaanUeden  sa  zijne  bedneeen»  Op  den  97 
Juiy  van  dat  zelfde  jaar  vergunt  hy ,  dat  de  Gezworen  Heemradert  m 
der  Dijkaadje  van  Diemen  met  den  Heemraden-  nü  den  GeeUgte  naar 
inhoud  der  handvesten  ,  alle  Dijken  gelegen  in  den  Banne  van  Diemen 
xouden  scolen,  uitgieten  endeelenf  waaruit  men  lkteiyk  kan  afnemen 
dat  er  reeds  vóór  dten  tyd  eenige  Gemeenschap  van  Heemraadschap  tne- 
schen  Holland  en  het  Sticht  over  den  Zaaaeae  ei  Dimaaus  geweest 
ïs.  Duidelyker  blijkt  dese  gemeenschap  echter  in  eene  handvest  van 
Fuif*  vaj  BooaeosDii ,  gegeven  in  het  jaar  1440 ,  waarin  hy  belastte  dat 
het  bolwerk  en  de  platiag  van  IJpesloot  tou  geschouwd  worden  door 
den  Baljuw  van  Amstelland  en  de  Waarsluiden  in  dese  bedyking ,  alt 
een  Waarsman  uit  Muiden,  een  uit  Weesper-kerspel,  een  uit  de  Loot- 
drecht,  met  den  jongsten  Burgemeester  van  Amsterdam,  een  uit 
Breukelen ,  een  uit  Abcoude  en  een  uit  Nichtevecht,  Tot  dese  schou- 
wen bepaalde  hy  de  Sint  Odulphtis-  en  Sint-Lamhertsdagen  of  den 
18  Juojj  en  25  September*  Op  den  grond  deser  handvesten  en  vol- 
gens resolutie  van  de  Staten  van  West-Friesland,  van  7  af  ei  1678, 
hebhen  Schout  en  Schepenen  van  Diemen  en  die  van  Muiden  ieder  in 
hunne  regtshon  hunne  keuren  en  uitgiften ,  welke  tij  aanstonds  moeten 
overbrengen  in  handen  van  Dykgra'af  en  Hoogheemraden ,  die  bier  over 
de  nokeure  doen.     De  schouwdagen  van  Sint  Odulphus  en  Sint  Lamhert 


ZEE.  M 

•yo ,  volgens  octrooi  van  kei  kar  1704 ,  veranderd  en  gesteld  op  den 
IS  Mfei  en  24  Joiy.  De  nascnouw  door  Dykgraaf  en  Hoogheemraden 
geschiedde  over  den  gcbeeleu  dyk  op  den  17  Augustus  en  de  belaking 
op  den  1  September.  By  afweaen  van  den  Dyk  graaf  werd  de  schouw 
door  den  jongsten  Burgemeester  van  Amsterdam ,  als  tya  stedehouder , 
gedreven. 

By  de  handvest  van  Tilips  vah  Boumeoroti  was  bepaald ,  dat  bet  collegia 
bestaan  moest  uit  oenen  Dykgraaf  en  tien  Hoogheemraden  uit  de  steden  en 
distrikten.  Zy  bedienden  deie  ambten  voor  non  leven  en  moesten,  vol- 
gens meergemelde  resolutie  van  het  jaar  1678,  ieder  binnen  den  ring  der 
bedyking  twintig  morgen  lands  bezitten  of  voor  10,000  guld.  daarin  gegoed 
•yn.  van  dese  twee  artikelen  was  echter  de  Burgemeester  van  Amster- 
dam uitgezonderd.  Burgemeesters  van  Amsterdam  hadden ,  volgens  octrooi 
van  de  Staten  van  Holland  en  West-Friesland,  gegeven  in  het  jaar  1619  , 
een  voorregt  om  9  hetsy  den  jongsten  Burgemeester  of,  by  zijn  afwe- 
zen, een  ander  gemagtigd  persoon,  op  de  vergadering  van  Dykgraaf  en  Hoog- 
heemraden te  zenden  en  de  eerste  stem  te  voeren ,  behoudens  dat ,  by 
het  tegenwoordig  tyn  van  den  jongsten  Burgemeester  te  geiyk  met  den 
gemagttgden ,  maar  eene  stem  voor  Amsterdam  sou  gelden.  De  Dyk- 
graaf werd  door  de  Statén  van  Holland  en  West-Friesland  verkoren. 
De  verkiesing  der  Heemraden  geschiedde  door  de  byzondere  distrikten 
of  hunne  Ambachtsheeren ,  Abcoude  aHeen  uitgezonderd ,  waarvan  de 
Staten  van  Utrecht ,  by  verkoop  dier  heerlykheid  ,  het  stellen  van  een 
Heemraad  aan  zich  behouden  hadden*  Het  collegie  werd  bediend  door 
eenen  Secretaris  ,  eenen  Penningmeester  en  eenen  Boekhouder*  De  ge- 
wone vergaderingen  werden  gehouden  op  den  12  en  15  Mei ,  den  24  ea 
25  Juiy  en  den  17  Augustus ,  welke  de  schouwdagen  tyn  .alsmede  op 
den  1  September.  De  rekendagen  waren  op  den  eersten  Dingsdag  en 
Woensdag  in  November  en  de  betaaldagen  op  den  «ersten  Woensdag  ea 
Donderdag  na  Vrouwendag ,  somtyds  waren  er  ook  buiteqgewone  vergade- 
ringen. De  besluiten  werden  door  drie  gemagtigde  Hoogheemraden ,  met 
den  Secretaris ,  uitgevoerd ,  en  hiervan  op  de  naaste  byeenkomst  aan 
het  collegie  verslag  gedaan.  Tot  de  poldersaken  werden  insgelyks  een 
Hoogheemraad ,  met  toevoeging  van  dea  Secretaris,  gemagtigd.  Dykgraaf 
en  Hoogheemraden  vergaderen  des  zomers  in  het  gemeenelandshuis  aan 
den  dyk ,  niet  ver  van  Zeeburg  of  Jaap- Hannes.  Dit  huis  is  een  def- 
tig vierkant  gebouw ,  met  twee  vleugelen  tot  stalling  en  andere  nood- 
wendigheden.  Het  werd  in  het  jaar  1726  van  nieuws  uit  den  grond 
opgebouwd,  geiyk  het  tydschrift  getuigt,  dat  met  een  aanduidt  tot 
welk  gebruik  het  huis  dient ,  en  aldus  gelezen  wordt :  '  HIG  Da  feet! 
bataVI  fVbobb  aaCenDo  agbIs  tVemDIs  a^ItVs  ,  dat  zoo  veel  te  kennen 
geeft  9  als  :  Hier  wordt  geraadpleegd  over  de  beveiliging  der  lauderyen  , 
door  de  woede  der  Zuiderzee  te  bedwingen. 

In  den  winter ,  wanneer  de  dyk  niet  gebruikt  kon   worden ,    ver- 

S aderden  Dijkgraaf  en  Hoogheemraden  op  de  reken-  en  betaaldagen  te 
.msterdam,  in  den  Doelen  of  eene  andere  herberg.  Het  d  git  graaf- 
schap heeft  in  het  gemeenelandshuis  een  kastelein  ,  die  tevens  Opzigter 
van  den  dyk  is. 

Een  nieuw  reglement  voor  het  bestuur. van  het  Hoogheemraadschap 
van  de  Zbebobo  bn  DiEiEaouE  is  gearresteerd  en  goedgekeurd  by  Koniok- 
ïyk  Besluit  van  den  28  April  1845,  no.  42 ,  hetwelk  thans  gevolgd  wordt. 
In  Maart  1572  zond  Willem  I  ,  Prins  van  Oranje  bevel  aan  Didem* 
Sohot  ,  synen  Stadhouder  in  het  Noorderkwartier ,  om  sich  te  verschan- 
sen op  den  Diubbbue  ,  te  Jaap-Haones.     Hij  had  daar  aan  de  eene  nog 


100  ZEE. 

niet  droog  gemaakte  zijde  het  II  en  aan  de  andere  bel  Diemermeer, 
dat  voorbij  Amsterdam ,  tot  ki  den  Amstel  en  aan  den  Utreebtschen  wa- 
genweg 9trekte.  Eene  seer  gescbikto  plaats ,  gevolgelijk  om  den  toevoer 
van  boven  naar  het  leger  ,  100  wel  te  water  als  te  land  te  beletten. 
SoaoT ,  na  in  bet  begin  van  Maart  uit  Noord-Holland ,  met  800  soldaten 
en  een  goed  aantal  delvers ,  lijnde  overgestoken ,  bemagtigt  op  deo 
12  dier  maand  den  dijk $  slaat  voorts  eene  sluif  aan  stokken  ;  maakt 
wat  verder  eene  opening  met  de.  spade ,  en  verschanst  zich  tusschen 
beiden  ;  het  werk  verrigt  hebbende  ,  keerde  hij  zelf  naar  Edam  terog  , 
om  de  schans  van  daar  van  nooddruft  te  voorzien.  Binnen  Amsterdam 
had  men  van  dit  alles  niet  toodra  tijding  ontvangen  ,  of  men  aond 
rnim  twintig  gewapende  waterschepen  derwaarts ,  die  het  den  boots- 
gezellen van  SÓiot  too  bang  maakten  ,  dat  «j ,  roet  achterlating  van 
twee  galcijen  ,  onder  het  geschat  van  de  schans  moesten  wijken.  Van 
vier  kanten  deden  na  de  Amsterdammers  eenen  aanval  op  die  sterkte  ; 
die ,  echter  cich  zoo  dapper  weerde ,  dat  zij  de  aanvallers  op  eenen 
afstand  hield ,  totdat  zij  op  de  komst  van  Soüoy  ,  met  veertig  schepen  op 
de  vlagt  werden  gedreven.  Doch  de  kans  keerde ,  sedert  dat  de 
stedelingen  eenige  razeils  bijeen  hadden  gekregen.  Op  hunne  beurt 
werden  nu  'de  Moord- Hollanders  verjaagd  en  ontkwam  de  Stadhouder  zelf 
ter  naauwernood  het  dreigende  gevaar  ,  om  in  *s  vijands  hadden  te  val- 
len. De  bezetting  ontruimde  nu  ook  de  schans  en  bergde  zich  binnen 
Hoorn. 

ZEEBURG,  voorm.  redoute  in  Amtêlland,  prov.  Noord- Holland  9 
i  u.  O.  van  Amsterdam ,  op  den  Diemerdijk. 

Oeie  redoute  werd  in  het  jaar  1649  gebouwd  van  steen  ,  tot  bescher- 
ming van  den  mond  eener  breede  gracht  of  vaart ,  aldaar  gegraven  bui- 
tendijks ,  waardoor  de  stroom  met  eb  en  vloed  uit  het  IJ  komt  in  en 
uit  schieten  ,  tusschen  de  palen  van  de  scbcepswallen  en  de  stad  door. 
In  deze  redoute  kon  men  in  het  onderste  vertrek  zwaar  geschut  leggen , 
dat  langs  het  water  in  het  IJ ,  en  deze  vaart  heen  schoot ,  in  het  bo- 
venste vertrek  ,  dat  onder  het  dak ,  aan  de  vier  kanten  van  den  rand  en 
muren ,  een  stuk  overgebouwd  was ,  waren  luiken ,  die ,  open  gedaan 
zijnde ,  dienden  om ,  met  het  werpen  van  zware  steenen ,  brandende 
pikkransen ,  vunrpotten  en  dergel  ij  ken  ,  de  vijand  beneden  van  de  mu- 
ren af  te  houden ,  zonder  dat  men ,  degene ,  die  hier  boven  waren  v  koude 
zien  of  beschieten. 

Deze  redoute  is  in  1669  wederom  weggenomen ,  vermits  vele  oordeel- 
den ,  dat  zij  te  na  onder  de  stad  lag  en  van  eene  zoodanige  uitwerking 
niet  kon  zijn ,  als  men  sich  te  voren  wel  ingebeeld  had ,  zijnde  toen 
sommigen  van  gedachten ,  dat  zoodanige  sterkten  niet  te  digt  bij  de 
stad  behoorden  aangelegd  te  zijn ,  waarom  dan  deze  redoute  geheel  te 
vernietigd. 

ZEEdUAG,  vermaarde  herberg  in  Amstelland ,  prov.  Noord- Hol- 
land, £  o.  O.  van  Amsterdam,  gem.  Diemcn-en-Diemerdam ,  aan 
den  Diemerdijk,  ter  plaatse  waar  vroeger  de  redoute  van 'dien  naam 
gestaan  heeft. 

Deze  herberg  is  in  het  jaar  176S  gebouwd  door  de  Regenten  van  het 
Oodezijds  huissitten-armenhuis  5  aan  welke  door  Burgemeesteren  van 
Amsterdam  daartoe  de  vrijheid  was  verleend.  Door  nare  ligging  aan 
het  IJ  ,  door  het  gezigt  op  de  voorbij  varende  schepen  en  op  onder- 
scheidene dorpen  f  aan  de  overzijde  van  het  IJ  gelegen ,  verstrek^  deze 
herberg  tot  eene  aangename  uitspanning  voor  de  stedelingen  j  hoewel  zij 
thans  niet  meer  zoo  druk  bezocht  wordt ,   als  vroeger  het  gevat  was. 


ZEE.  101 

ZEE  BOEG  ,  voorin,  blokhuis,  in  Dregterland  ,  te  Hoorn,  in  hel  Wei* 
ten  der  itad ,  aan  de  zee. 

Dit  klokhuis  werd  in  het  jaar  1499  door  den  Hertog  Tan  Sakten  ge- 
bouwd, doch  in  1517,  toen  het  reedt  teer  vervallen  was,  met  toe- 
stemming van  't  tandt  Regering ,  door  de  burgery  ten  gronde  toe  ge- 
sloopt. De  grond  waar  het  gestaan  heeft ,  welke  een'  eindwegt  in  aee 
Mep  ,  it  daarna  bijna  geheel  weggespoeld ,  kunnende  men  ,  bij  laag  wa- 
ter, nog  eenigiint  de  grondslagen  en  overblijfsels  daarvan  tien  ,  soo- 
alt  eenen  tteenen  put,  en  een  ttuk  van  eenen  muur,  welke  nu  on- 
geveer eene  boogseneut  in  zee  liggen. 

ZEEBURG ,  aamieniyke  boerenhofttede  v  in  Hununao  ,  pro?.  Gro- 
ningen, ar  r.  en  5  n.  W.  >N.  W.  van  Appingedam,  kant.  en  9  u. 
N.  ten  W.  van  Onderdendam,  gem.en  f  u,  K.  van  Warffum,  inden 
Noord-polder. 

Deze  boerderty  hebbende  eene  oppervlakte  van  86  bund.  75  v.  r. 
90  v.  ell.,  maakt  het  wettelyke  gedeelte  van  KUin-Zeewijk  uit ,  waar- 
van het  it  afgescheiden ,  en  wordt  beseten ,  bewoond  en  gebruikt  door 
de  kinderen  van  Pibtbb  Doijbs  vai  Zbbbhbo. 

ZEEBURG,  boerenhofttede,-  op  de  Over-Fektwe ,  prov.  Gelderland, 
dittr.  Feluwe,  arr.  en  10  n.  N.  ten  W*  van  Arnhem,  kant.  en|  u.  Z. 
ten  W.  van  Blburg ,  gem.  en  10  min.  Z.  van  Doorntpijk,  ter  plaatse  , 
waar  vroeger  de  buitenplaats  Sobbenhof  (zie  dat  woord)  gestaan  heeft. 

Naar  dese  hofstede,  hebben  de  tegenwoordige  bewoners  de  erven  Bis- 
■as  de  geslachtsnaam  van  Zitaeao  aangenomen. 

ZEEBURG  of  Zbvemuisu,  buit.  op  de  Ovor-Peluwe ,  prov.  Gelder- 
land, dittr.  Feluwe,  arr.  en  10  u.  N.  W.  Tan  Arnhem,  kant.  en 
9£  u;  O.  N.  O.  van  Harderwijk ,  gem.  en  9$  o.  N.  O.  van  Ermeto* 

Het  huis  ligt  in  eene  drooge  gracht ,  en  heeft  eene  vatte  brug.  Boten 
den  ingang  leest  men :  Zbbbobo  MDGGX ,  en  in  den  gevel  staat  het  beeld 
van  Mmosos. 

ZEEBURG ,  koepel  op  eenen  duin  in  het  Land-ean- F 'oom*- en- Patten , 
prov.  Zuid-Holland,  onder  Oosteoome.    Zie  dat  woord. 

ZEEBURG ,  fort  op  het  eil.   Walcheren ,  prov.  Zeeland.     Zie  lUa- 

■BKBBS. 

ZEEDAH  (DE),  oude  naam  van  het  voorm.  geh.  Slivpbidah,  in 
Staak- F  laanderen ,  in  het  Frije-vou-Slnü ,  prov.  Zeeland.    ZieSur- 

PBBDAH. 

ZEEDIJK  (DE)  of  db  Hooobbuk,  dijk  van  Sehieland  en  Delfland, 
prov.  Zuid-Holland,  loopende  van  de  stad  Gouda  af  zuidwaarts  langt 
den  IJttel ,  tot  aan  den  Korten  Oord ,  en  van  daar  langt  de  Haas 
westwaarts  door  Rotterdam ,  tot  aan  Bulgerttein ,  vanwaar  hty  suidwaartt 
loopt  tot  aan  den  Zoolhoek  en  van  daar  weder  westwaarts  door  Delfs- 
baven  ,  Schiedam ,  Vlaardingen  en  Maassluis ,  tot  aan  den  Uoek  van 
Holland. 

Dese  d|jk  is  ingevolge  een  privilegie  van  Flobjs  V,  Graaf  van  Hol- 
land, gegeven  in  het  jaar  1981 ,  weinige  jaren  daarna  gelegd.  By 
dese  gelegenheid  sullen  waarschtJnltyk  onder  desen  dtf k  -de  sluizen  z\jn 
gemaakt,  door  welken  de  Bergpolder,  Zegwaart,  Soetermeer,  en  meer 
andere-  polders ,  hunne  uitwatering  hebben ;  g«H)k  die  wateren  na  nog 
uit  den  Rottestroom ,  onder  de  Hoogstraat  te  Rotterdam  door,  aan  den 
steiger ,  in  den  Kolk  ,  omtrent  de  Koornbeurt ,  uitloopen ,  door  4  sluisen , 
waarvan  de  deuren  met  de  eb  door  de  persing  van  het  binnenwater  zich 
openen ,  om  bet  te  boxen  en  met  den  aankomenden  vloed  zich  weder 
sluiten  ,  om  het  inkomen  van  het  builen  water  te  belettcu. 


102  ZBE. 

ZEEDIJK  (DR),  geb.  in  Zalland,  pro*.  Omrijuel,  arr.t  kam.  en 
»i  u.  N,  W.  tan  Zwolle,  gem.  Zwollerkerspet,  40  min.  W.  van 
ffasftnoroeft ;  mei  14  h.  en  ruim  80  inw. 

ZEEDIJK  (AAN-DE-)  f  geh.  in  Zalland,  pro?.  Overijssel.    Zie  Av- 

SCHED. 

ZEEDIJK  (DERDE-) ,  dyk,  prov.  Frtei land.  Zie  Biukmk  (Twbedb). 
ZEEDIJK  (DE  OUDE-),  dyk,    prov.  Friesland,  kw.  Westergoa9 
griet.  A*c  JUWt. 

.  Dese  d\jk  y  die  van  Dykshoek  in  hei  Westen  naar  Beetgnm  in  bel 
Oosten  der  griet.  Sarradeel  loopt,  maakt  de  iiiidehjke  grensscheiding 
van  Art  Bildt  oit ,  tn  loopt  verdier  als  gedeelte  van  den  Slachtedyk 
(sie  dat  woord)  inidwaartf  t  al*  westelijke  grens  der  voormalige  Mid- 
delsee. 
ZEEDIJK  (TWEEDE-)  9  dykt  prov.  Friesland.  Zie  Biumua  (Oim-). 
ZEEDORP,  geb.  in  Staats- F  laanderen,  io  üulster- Ambacht ,  prov. 
Zeeland,  air.  en  2£  n.  Z.  0,  van  Goei,  kant.,  distr,  en  5J  o»  N. 
van  Hukt,  gem.  Ostenitm. 

In  dit  geb. ,  gelegen  aan  den  oever  van  de  Honte ,  staan  24  b.9  be- 
woond door  26  boisgeiinnen  en  170  zielen. 

ZEEDÜIN,   bnit.  on  het  eil.    Walcheren,    prov.  Zeeland,  dislr., 
arr.9  kant.  eo  2  a.  N,  W.  van  Middelburg,  gem.  QoetkapeUe. 

ZEEG  (DE  VERLOREN),  water  in  de  Over- Betuwe,  prov.  Gelder- 
land.    Zie  VBatoees-Zne  (Da). 

ZEEGAT  (HET) ,  boerderU  in  Dregterland,  prov.  IYoord-üolland, 
arr.,  kant.  en  2  o.  Z.  Z.  W.  van  Hoorn-,  gem.  ScAoriam. 

Deie  plaats  is  aldus  genaamd ,  ten  gevolge  van  eene  dykbrenk  9  welke 
aldaar  in  de  sestiende  eenw  moet  hebben  plaats  gehad.  Zy  beslaat  9  vol- 
gens het  kadaster  eene  oppervlakte  van  13  bund.  16  v.  r.  50  v.  ell. 
ZEEGBUURTJE  9  geh.  io  de  Sehagerkogge ,  prov.  Noord-Holland, 
arr.  en  4  n.  N.  van  Alkmaar,  kant.  Schagen,  gem.  Schagew-en>-Burg- 
horn;  met  4  b.  en  ruim  90  inw. 

ZEEGRAVEN,  beekje  in  ZaUand,  prov.  Overijssel,  gem.  ffessjo, 
hetwelk  in  eene  noordwestelijke  rigting  die  gem.  doorloopt. 

ZEEGSE  of  Zaïeu  ,  geh.  io  het  diogspil  Noordenveld ,  prov.  Drenthe , 
arr.,  kant.  en  2f  o.  N.  0.  van  Assen,  gem.  en  1}  o.  0.  vanfmt; 
met  0  b.  en  60  inw. 

Dit  geb.  heeft  9  met  het  naburige  Tynaarlo,  eene  aomer-  en  wiaUer- 
Jbysebool  |  welke  door  IS  leerlingen  wordt  bezocht, 
.  ZEEHONDENPLAAT  (DE)  of  ne  Huls  ,  uitgestrekte  en  hooge  droog- 
vallende bank  van  den  Banjaard ,  io  den  mond  der  Ooster-Schelde , 
tusschen  het  Hemdegat  en  het  Westgat ,  welke  met  lage  tijen  niet  ge- 
heel ondervloeit. 

ZEgHONDENPLAAT  (DE),  bank  in  defloorthee,  aan  de  westkuat 
van  het  Lond-van-Foorne ,  waarvan  bet  door  de  Fokt  gescheiden  is, 
terwijl  de  Spleet  en  het  If oordergat  haar  begrenaeo.  ZQ  heeft  hoogstens 
84  palm  diepte  en  is  gedeeltelijk  droog. 

ZEELAND,  voorm.  graaft.,  dat  ten  tijde  van  s|joen  ketsten  Graai 
bestond  uit:  de  eilanden  Walcheren,  Noord-Beveland 9  Wol- 
faaradijk,  Zuid-Bevelend,  Schouwen,  Duivelend,  Too- 
ien en  Su  Philipsland,  benevens  de  heerL  S.ommel*d4k, 
Nieuw-Voasemeer  eo  de  pold.  Hinkelenoord. 

Het  grensde  N.  aan  de  Grevelingen  en  het  Krammer  9  die  het  van  het 
(traas*.  Holland  sehetddeo  9  O.  aan  bet  hert.  Braband  ,  Z.  aan  de  Honte  , 
die  het  vao  het  graafs.  Vlaanderen  scheidde ,  W.  aan  de  Noordsee. 


XBE.  105 

Het  b  onnoodig  vergeaoehte  afleidingen  van  den  omdi  van  Zbblard 
te  toeken.  Hei  waarsot^niykste  en  tevens  eenvoudigste  gevoelen  is  dat 
hei  sijnen  naam  van  tijne  gesteltenis  en  ligging  ontleend  heeft,  ter- 
wtyl  Zeb&ajo  niets  anders  dan  see  en  land ,  dat  is :  land  in  tee  liggende 
te  kennen  geeft;  tonder  dat  het  noodig  «ij  sicb  op  de  Denen  of  Frie- 
ten, als  oude  beaitters  deaer  landen ,  als  hunne  naamgevers  te  beroepen. 
Bei  b  genoeg,  dat  deae  landen  altijd  met  de  tee  hebben  moeten  wor- 
stelen ,  en  aan  menigvuldige  inbraken  onderworpen  geweest  styn .  het- 
geen aanleiding  beeft  gegeven  tot  bet  spreekwoord :  Holland  bolland, 
Zeeland  geen  land,  ik  kan  kei  mei  den  keikmnt. 

Do  oorsprong  Tan  Zanten  verliest  neb  in  de  gryse  oudheid ,  toodat 
dien,  door  gebrek  aan  onde  geloofwaardige  schryrers  ,  niet  aeker  is 
op  te  gaven  ;  man  vindt  onder  anderen  beschreven ,  dat  reeds  vele 
vuren  voor  Cbbutds  geboorte  een  DuiUeh  volk ,  Steambren ,  (ook  be- 
kend onder  den  naam  van  Franken  ,  en  die  tieh  naderhond  in  het  land 
nedersetteden ,  nn  Frankrfyk  gebeeten)  t  ter  tee  Engeland  willende  bc- 
magtigeo  ,  in  ZatLtsp  landden ,  doch  dat  dete  toen  door  een  volk  , 
Selaven  genaamd  ,  uit  het  land  Sclavenburgh  (volgens  eenige  scbry vers 
bet  in  de  Maas  verdronken  Vlaardingeo)  verdreven  werden ;  dat  dete 
Selaven  sicb  vervolgens  in  Zaniao  nedertetteden ,.  en  dat  dit  land 
toen  nog,  vele  jaren  na  CaaiSTOs geboorte f  slechts  bestond  uit  schor- 
ren en  kreken.  Wasffschfynujk  werd  het  ook  al  spoedig  door  dete 
volken  verlaten  en  door  anderen  verrangen,  daar  men  niets  verders 
ovan  hen  met  tekerfaeid  leest. 

Onder  de  ondste  inwoners  van  Zcsxabd,  van  welke  iets  te  bepalen  b , 
waren  de  Sneven  (in  de  onde  kronfyken  ook  wal  onder  den  naam  van 
Zwindels  bekend),  die  ten  tyde  van  Ketter  Hovoaras  door  de  West-Gothen 
uit  banna  onde  woonstede  rerjeagd  aQnde ,  ia  Duitschland  tot  aan  den' 
Rijn  en  selfis  tot  in  Gallië  doordrongen.  Waarschijnlijk  waren  dete 
Sneven  Franken,  die  tich  in  bnnno  taal  Zeeuwen  noemden,  hetwelk 
in  goed  Latijn  door  SaUci ,  in  sloabt  Latijn  door  Smevi  is  overgeaet  $ 
waardoor  da  verwarring  ontstaan  is  als  of  de  Sahers  en  do  Suëven  twee 
afsondertiike  volkstammen  waren.  Hoe  dit  tij ,  de  Sneven  maakten  sicb 
ook  Tan  do  eilanden,  thans  di Ziaewscn  mlahdbj  genaamd,  onder  het 
bedreven  der  allerTerschrikkenjkste  verwoestingen ,  meester,  en  bleven 
er  tich  ook  handhaven )  hetgeen  waarschynlyk ,  wegens  hnn  bestendig 
oerbJtff  in  die  gewesten,  gelegenheid  gegeven  beeft,  dat  men  die  eilan- 
den naar  hen  genoemd  heeft.  Zty  genoten  echter  geen  langdurige  rust, 
dewtyl  tJJ  in  net  midden  der  vtyfde  eeuw  toot  het  geweld  der  Frieten 
moesten  bukken ,  die  do  ZttcwscBE  eilakbb*  onder  hunne  magt  bragten 
en  ban  gebied  tot  de  Schelde  uitbreidden,  waardoor  don  ook  dete 
eilanden  in  oude  schriften  begrepen  worden ,  onder  bet  grondgebied  , 
dat  onder  den  algemeenen  naam  van  Friesland  bekend  was.  De  Sneven 
bleven  echter,  niettegenstaande  dete  overbeersebtng  der  Frieten  in  os 
Ztnrwscna  anaanni  wonen  ,  tot  dat  t{| ,  volgens  bet  algemeen  gevoe- 
len ,  omtrent  bet  jaar  881 ,  door  den  Deenscbcn  Koning  GooBraitn , 
moest  allen  omgebragt  en  genoegtaam  uitgeroeid  tyn.  Misschien  echter 
styn  er  nog  velen  overgebleven  of  naar  het  Vrfje  gevlugt  en  in  kalmer 
tijden  naar  hunne  vorige  'woonsteden  terug  gekeerd.  Het  ging  echter  den 
Frieten  ook  niet  alttyd  naar  wensch  ,  want  Parij*  de  Dikke,  wan  Hental, 
den  Frieseben  Koning  Rtosoeo  geslagen  hebbende,  dwong  hem  tot  onder- 
werping en  liet  daarop  door  Wkubroro  ,  een  Neder- Sa  kier ,  het  Chris- 
tengeloof verkondigen  in  Zbbumid  ,  waar  de  afgoderfy  van  aloude  lijden 
diepe  wortels  geseboten  bad.     WiiueaoaD  was  echter  de  eerste  niet,  die 


104  ZEE. 

bei  Evangelie  in  Zbbi.hi»  verkondigde ,  dewijl  Biieiot  of  Rioi ,  Rhcehop  van 
Noyon  ,  dit  reeds  to  voren  oodaan  eo  vele  Suëven  of  Zeeuwen ,  doorttyne 
prediking  bekeerd  bed.  Wilubbob»  landde  aan  hei  eiland  Walcheren  9 
waar  Hbbculbs  ,  onder  den  bijnaam  van  Maöcsakiw  ,  de  Godin  Nbbalessia  , 
Nbptüios  en  Mbbcubius  ,  die  ook ,  naar  sommijrer  ffedaehten ,  den  b$» 
aaain  van  Godas  ,  Wodab  ef  Wodib  ,  droeg ,  gediend  werden.  Tan  den 
laatste ,  die  toen  in  Westkapelle  no«  aangtoéden  werd ,  smeet  WiLLmtem» 
het  beeld  ter  aarde  en  verbr\}selde  bet ,  in  tegenwoordigheid  dier  blinde 
afgodsdienaren ,  hetwelk  een  hunner  hem  met  eene  wonde  in  het  howfd 
deed  boeten.  Dit  verhinderde  echter  den  mishandelden  Wuxnaoa» 
niet,  om ,  nadat  hy  geneien  was,  x\fne  aangevangen*  geloofsprediktng 
in  di  Zbbuwbcbb  bilabdbb  ,  alom  voort  te  iet  ten.  Doch  daardoor  waren 
de  ombetameiykheden  nog  niet  gestuit ,  want,  omtrent  het  jaar  817 ,  ten 
tyde  van  Fbbbbik  t  den  achtsten  Bisschop  van  Utrecht  t  waren  -de  bloed- 
scheodige  huwelijken  tnssehen  broeders  en  tutters  daar  nog  in  twens;. 
In  het  begin  der  negende  eeuw  vielen  de  Denen  en  Noormannen  in 
dete  landen  en,  vele  verwoestingen  aangerigt  hebbende,  sochten  tg 
er  tich  te  handhaven.  Hbbiold,  een  hunner  Koningen,  genoodzaakt 
stfnde  xtyn  ryk  te  verlaten ,  tocht  hnlp  by  Keiier  Lodiwue  den  Pre- 
me,  toon  van  Kabel  den  Groote.  Hy,  nevens  tjjne  twee  broedere 
Bobik  en  Haame,  Christen  geworden  lijnde ,  bekwam  de  regering  over 
dexe  gewesten.  Aan  HtniBfi  schynt  in  het  bysonder  eenig  bewind  in 
het  eiland  Walcheren  te  sijn  afgestaan*  Doch  de  Noormannen ,  in-Friee» 
land  gevallen  tljnde,  dwongen  de  Frieten  schatting  te  betalen  i  «eo» 
deden  tty  ook  de  inwoners  van  Walcheren  ,  waar  t(f  Ecwbait,  Graai 
van  dat  eiland,  mitsgaders  Htsanie,  den  15  JnnQ  857,  vermoordden 
en  bb  Zebbwscbb  bilabdbb  onder  hun  gebied  bragten ,  totdat  ty,  na 
alom  gruwelyke  verwoestingen  aangetipt  te  hebben ,  op  het  gerecht ,  dat 
Ketter  Lodewijk  met  een  onttaggeiyk  leger  tegen  hen  ontrek ,  dete 
kasten  met  hunne  vloot ,  die  met  buit  overladen  was ,  verlieten;  fterwyi 
door  een  vreesiyk  onweder  echter  meest  alle  de  schepen  door  de, sec 
werden  vers  wolgen.  Het  leed  intusschen  niet  lang  of  Zbblabb  werd 
wederom  van  de  Deenscbe  teeschutmers  ontrust* 

By  de  verdeeling  van  het  keiterryk  viel  Zeeland  ,  nevens  meer  andere 
landen ,  Kabel  den  Kale ,  Koning  van  Frankrijk ,  te  beurt ,  die  het 
naderhand  xaan  tynen  broeder  LofiABios  afstond ,  doch  het  bestaoe 
aan  Hebioid,  voormaals  Koning  van  Jutland,. opdroeg j  later  eenigen 
haat  tegen  bem  opgevat  hebbende ,  deed  hy  hem  ,  in  het  jaar  847  , 
van  kant  helpen.  Übbjold  werd  'opgevolgd  door  tynen  toon  Godefbjbb  , 
die ,  na  het  vermoorden  van  Ecobbabt,  reeds  het  graafschap  Walcheren 
had  beteten.  Daar  dete  echter,  met  tynen  broeder  Bobck,  Hertog 
van  Holland,  nit  het  land  vertrok  ,  droeg  Keizer  Lotwabios  Friesland , 
waaronder  het  Hollandsche  en  Zeeuwsche  hertogdom  behoorde ,  aan  ty«- 
nen  tweeden  toon  ,  mede  Loibabios  genoemd ,  op ,  die  het ,  na  ayne 
vaders  dood,  aan  de  wedergekeerde  Bob  ra  en  Gods*bibb>  overleverde.  Men 
vindt  te  dier  tyden  en  nog  lang  daarna  van  menigvuldige  invallen  en 
verwoestingen  der  Denen  in  dete  landen  melding  gemaakt. 

Na  het  overlyden  van  Ijotbabius  ,  die  kinderloos  stierf,  viel  Zeelabo  ,- 
bij  verdeeling  des  ryks,  Kabel  den  Kak  weder  ton  deel.  Sedert  te 
het,  doch  onteker  op  wat  t\jd  en  wtyte,  aan  de  Hollandsche . Graven 
gekomen.  De  Vlaamsche  kronykschryvers  willen ,  dat  de  Zeeuwsche- 
eilanden  en  wel  die  Be  west  er-Schelde,  aan  hen  tonden  gekomen  <yn , 
door  de  gifte  van  Keiter  Lodbwijk  ,  onder  den  naam  van  tPasda ,  aan 
Dirk  ,  Graaf  van  Holland ,  in  bet  jaar  868  gedaan.     Anderen  beweren, 


ZBE.  10* 

dal  *H  door  Lotbabio»  ,  Koning  der  Franseken  >  to  het  jaar  968  aan 
ztynen  Zwager  Dibk  II  geschonken  zouden  xljn.  Doch  veelligt  doet  men 
best ,  roet  eenen  anderen  schrty  ver  te  gisten  ,  dat  de  Hollandsche  Graven 
hnn  regt  op  Ziexabd  grondden  ,  op  3©  giftbrieven  van  Kabsx  den  Een- 
voudige aan  Graaf  Dia* ,  In  bet  jaar  932 ,  verleend  ,  tyj  welken  i^n  ge- 
bied, zuidwaarts,  wordt  bepaald  tot  aan  Fortropa ,  waarschtyniyk  in 
Zuid-BcTeland  gelegen.  Dit  ii  ten  minsten  zeker \  dat  Abbowd  bet 
beaeten  en  aan  zijnen  aoon  Dibk  UI  nagelaten  heeft.  Walcheren  en 
Borssele  waren  echter  in  den  beginne  niet  aan  Hollands  grafelQk  ge- 
bied onderworpen ,  maar  behoorden  tot  de  lyftogten  der  Keizerinnen. 
Toen  Tbbofbara  echter ,  in  991 ,  overleed ,  kwam  Walcheren  aan  den 
Keizer  terag ,  waarop  Hudbik  III  het  aan  Boodbwub  IV ,  Graaf  van 
Vlaanderen  ,  opdroeg ,  hetwelk  de  oorsaak  was  van  geweldige  oorlogen 
tmschen  de  Hollanders  en  de  Vlamingen,  welke  meer  dan  derde  halve 
eenw  voortgeduurd  hebben  i  tot  dat  alle  de  Zbbowscbb  Eilabdbb  ,  ten 
tyde  Tan  Graaf  Willbb  III ,  in  bet  jaar  1535 ,  door  de  bemiddeling 
Tan  Kabbl  4r*  Sekoone ,  Koning  twn  Frankrijk .  weder  aan  het  grafelijk 
geslacht  Tan  Holland  gekomen  styn.  De  verwisseling  der  vier  grafelijke 
geslachten ,  die  het  eene  het  andere  opgevolgd  tUn  ,  betrof,  voor  zoo  ver 
bet  mannelQk  oir  aanging ,  insaeiyks  Zbblasd  ,  hetwelk  dos  ,  na  een  ttyd 
lang  te  sijn  bestuurd  geweest  door  het  oud  HoHands  grafelijk  geslacht , 
daarvan  in  1299  is  overgegaan  tot  dat  Tan  A thuis  in  Henegouwen ; 
daarna  in  154b*  tot  dat  van  Bbubber  ;  toen  in  1455  tot  dat  van  Booi- 
eenDii ,  en  eindelyk  in  1477  tot  het  magtige  huis  van  Oostbbbuk  , 
hetwelk  te  dier  ttyd  ook  de  geheels  Spaansche  Monarchie  bezat.  Doch 
de  krenking ,  zoo  der  burgerij) ke  als  der  godsdienstige  voorregten ,  door 
Kaibx  V  begonnen  en  door  zijnen  toon  Fiurs  II ,  voortgezet  en  aan- 
merkelijk verzwaard  ,  viel  den  vrflheidlievenden  Zeeuwen  even  ondraag- 
lijk als  den  inwoneren  van  Holland  en  andere  Provinciën ,  weshalve  de 
Staten  zich  ,  op  aanrading  van  Prins  Wiubs  I ,  in  het  jaar  1579 ,  b{| 
de  Unie  van  Utrecht  voegden  en  na  den  dood  van  gezegden  Vorst, 
tlcbserveo  de  soevereiniteit  over  deae  provincie  hebben  aangetrokken , 
welke  door  den  Muntersebcn  Trede  ,  Tan  het  jaar  1648 ,  aan  ben  is  be- 
vestigd geworden* 

De  verdeeling  van  Zwijm  werd  van  ouds  onderscheiden  in  geesteltfk 
en  wereldlijk  regtsgebied.  Volgens  het  geestelfyke  bestond  het  in  vier 
dekenschappen ,  nameiyk:  Tan  Walcheren,  Schouwen,  Zuid* 
Bevelend  en  Borssele.  Hunne  Dekens,  ook  Provisors  genaamd 9 
werden  aangesteld  bij  den  Domproost  Tan  Utrecht ,  die  Tan  's  Bisschop*- 
wege  het  bewind  over  de  Zeeuwsche  kerken  had.'  De  Dekens  badden 
groot  gezag  en  regtsgebied ;  zoodat  sQ ,  zelfs  in  burgerlfyke  geschillen , 
tusschen  stedelingen  en  landlieden ,  vonnis  velden,  volgens  het  wereld* 
lljke  werd  Zshajd,  naar  den  loop  van  de  rivier  de  Schelde,  die  Zbb» 
labo  in  tweededen  splitst,  verdeeld  in  Zeeland-Be  w  es  ter- Schelde 
en  Zeeland-Beooster-Sehelde,  welke  verdeeling  doorgaans  in 
grafelijke  brieven  gevonden  en  in  de  keur  Tan  Zuiabb  ,  in  1495  ge- 
maakt, gebonden  wordt. 

Het  wapen  van  Zbblab»  is  een  veld  van  goud ,  met  eenen  leeuw 
Tan  keel,  getongd  en  genageld  van  azuur,  half  te  voortctyjn  ko- 
mende ,  uit  eene  zee ,  bestaande  uit  zes  golvende  fascen ,  afwisselend , 
Tan  azuur  en  zilver.  Wanneer  dit  wapen  bet  eerst  gebruikt  is  geweest , 
is  onbekend,  doch  waarscbynlfyk  in  den  zelfden  tijd ,  waarin  Holland 
het  sjjne  heeft  gekregen  $  gelQk  de  gesteldheid  des  lands ,  bestaande 
uit  vele  eilanden  .  die  gedurig  met  de  zee   te    worstelen   hebben  ,  de 


166  Z  £  E. 

ooraak  tal  x^o  ,  dal  de  leeuw  swommendc  vertoond  wordt ,  waar- 
mede ook  de  gewone  siospreuk :  Locvoa  bt  ebeboo  (ik  worstel  en  ont- 
zwem),  die  er  doorgaans  onder  geleien  wordt,  overeenstemt. 

ZEELAND ,  voorheen  eene  prov.  van  de  voorm.  republiek  der  Fer- 
eenigde  Nederlanden,  welke  uit  bet  gehooid  vroeger  bestaan  hebbende 
graaft.  Zoeland  bestond. 

Zy  grensde  N.  aan  de  GreveÜngan  en  het  Krammer ,  die  haar  van 
de  prov*  Holland  scheidden,  0.  aan  Staats-Braband ,  Z.  aan  de  Honte 
of  W  ester-Schelde  t  waardoor  aty  van  $taats- Vlaanderen  gescheiden 
werd,  W.  aan  do  Noordse*» 

By  de  omwenteling  van  het  jaar  1T08  bleef  de  provincie  Zanua» 
wel  hare  vorige  grootte ,  grtmen  en  naam  behouden  t  maar  nam  den 
titel  van  departement  aan. 

BQ  de  staatsomwenteling  van  bet  laar  1798  werden  bij  dit  depar- 
tement gevoegd :  1°.  bet  suidwestelijke  gedeelte  der  voorm.  provincie 
Holland,  bestaande  in  deefl.t  Goedereede,  Overflakkó  en  &o- 
senburg,  bet  Land-van*Veorne-en»Putten,  bet  Eiland- 
van-Dordrecht,  den  Hoeksche-waard,  den  Zwijndreeht- 
sehe-waard,  den  Riederwaard,  bet  Land-van-Usscl- 
monde,  benevens  de  heerl.  Niervaart  of  de  Klundert,  Zeven- 
bergen, Hooge-en-Lage-Zwaluwe,  Geertruidenbe  rg , 
Made,  Dr  im  mei  en  en  Standhaae,  en  fl°.  het  wtstelyke gedeelte 
van  het  voorm.  StaoU-Brohand  t  bestaando  in  de  bar.  van  Breda, 
bet  markgr.  Bergen -op- Zoom,  de  heerl.  Steenbergen  en  Wil- 
lemstad; terwijl  bet  alsoo  samengestelde  departement  den  naam  van 
DarABTinnT-tAB-Di-ScaKLai-ui-HAAS  bekwam. 

Bij  de  staatsregeling  van  het  jaar  1801  werd  echter  de  verdeeling 
weder  op  den  ouden  voet  gebragt,  waarbij  Zulaio,  by  sijne  vorige 

{rootte,  ook  sijnen  naam  terug  bekwam,  behalve  dat  de  oold.  Hin- 
elenoord  aan  het  departement  Brakend  en  de  heerl.  o  e  aam  els- 
dijk  aan  het  departement  Holland  kwamen. 

Toen  in  het  jaar  1806  ons  vaderland ,  onder  dan  naam  wast  Hol- 
land, een  koningrijk  werd,  bleef  het  ook  sijne  toenmalige  grootte 
en  naam  behouden.  Bij  het  traktaat  van  Parijs ,  van  11  November 
1807,  werd  de  stad  Vlissingen  met  een  grondgebied  van  1800  etl.ft 
rondom  'die  stad ,  en  bij  het  verdrag  van  16  Maart  1810,  geheel  Zsa- 
ujus  aan  Frankrijk  afgestaan ;  terwijl  het  bij  de  inlijving  van  het 
koningrijk  Holland  in  het  Fransen  keuerrijk ,  in  1811 ,  den  naam  van 

ÜbFABTBMBBT  VA*   M    MoHtU    VAK   »*  ScBBXM   bekwam. 

Na  de  herstelling  van  Neèrlands  onailiankelykheid  kreeg  dit  depar- 
tement synen  ouden  naam  van  prov.  ZiaLaaa  terug,  waaraan  het  voorm. 
Staats- Vlaanderen,  by  besluit  van  den  Soevereine  Vorst  ven 
90  Juiy  1814 ,  werd  toegevoegd. 

ZEELAND,  prov.,  welke  samengesteld  is  uitt  1)  de  voorm.  prov. 
Zeeland,  behalve  de  heerl.  Sommelsdyk,  die  thans  tot  de  prov. 
Zuid- Holland  behoort,  benevens  Nieuw -Vossemeer  en  de  pold. 
Hinkelenoord,  welke  tot  Noord*  Braband  gerekend  worden  ;  2)  het 
noorderdeel  van  het  graaf*.  Vlaanderen ,  dat,  ttydens  het  bestaan 
der  republiek,  een  gedeelte  der  QeneraJUleUêlanden  uitmaakte,  onder 
den  naam  van  6  taats-Vla  and  eren  hekend  was,  en  het  Vryc- 
van-Sluis,  dat  in  Aardenbarger- Ambacht,  Oostburger- 
Ambacht  en  IJsendyker-Asnbacht  verdeeld  werd,  benevens 
bet  Hulster-  Ambacht  ,  Axeler- Ambacht ,  een  gedeelte  van 
Asseneder-Ambacht   e»  van  Beuchouter-Ambacbt  bevatte. 


SBB.  107 

2tj  grenst  alxoo  N.  aan  do  Grevelingen  en  het  Krammer ,  die  baar  van  de 
pro?.  Zuid-Holland  scheiden ,  O.  aan  de  Eendragt  eo  de  Ooster-Schelde , 
waardoor  *U  Tan  Noord-Braband  wordt  gescheiden  en  aan  de  Belgi* 
sche  prov.  Antwerpen  ,  Z.  aan  de  Belgische  prov.  Oost- Vlaanderen  en 
West- Vlaanderen ,  W.  aan  de  Noordsee. 

De  proT.  ZntkMB  is  Tan  het  N.  naar  het  Z.  nagenoeg  even  lang  als 
van  het  W.  naar  het  O.,  zijnde  een  afstand  tan  ongeveer  11  uren. 
Zij  had  voor  weinige  jaren  eeno  oppervlakte  van  omtrent  52  gtogra- 
phieehe  v.  ra.  of  173,782  bond.,  waaronder  104,254  hund.  bebouwde 
gronden,  2505  groote  wegen,  pleinen,  wallen,  wandelingen  ena., 
3625  bond.  wateren ,  rivieren ,  beken  ,  kanalen  ,  vy  vers ,  grachten , 
moerassen  eni.,  5554  bond.  heide ,  sce-  en  riviert tranden ,  duinen , 
riet-,  geest-  en  biesland  en  tarfgrouden  i  als  men  echter  de  verdronken 
landen  en  de  stroomen  moderekent ,  ia!  dese  prov.  wel  55  v.  m.  of 
291,576  bnnd.  bevatten.  Men  heeft  er  177,875  percelen ,  als :  **e- 
boowde  26,841 ,  ongebouwde  151,052  j  door  de  later  ingedekte  landen 
en  gonen  heeft  dit  echter  eenige  vermeerdering  ondergaan.  Ziilard  be- 
vat de  negen  volgende  steden:  Middelburg,  Zieriksee  ,  Vlis- 
singen ,  Vere,  Goes,  Tooien,  Sluis,  Bnlst  en  Axel; 
107  plattelandsgemeenten  (1) ,  en  U  verdeeld  in  vijf  distrikten  : 

Het  E  e  r  s  t  e   dist* .  bevat  21  geoou  en  (op  1  Jan,  1 849)  57,855  siel. 

•  Tweedo      »      •      26    »      •  •  52,507    » 

•  Derde         •       »      51    •      •  •  50,850    » 

•  Vierde       •       »      18    •      •  •  23,601     » 
»    Vijfde        »      •      18    •      e             t  50,408    » 

Zoodat  de  gebeele  bewolking,  op  1  Januari)  1849,  beliep  155,271  tieten. 
Bij  de  tienjarige  volkstelling  van  1  Jannarij  1840,  bestond  die  bevolking 
slechts,  met  inbegrip  der  militairen  in  garniaoen ,  met  hunne  vrouwen  en 
kinderen ,  ten  getale  van  2705,  uit  151,558  sielen,  welke  50,982  huis- 
gesinnen  uitmaakten ,  die  24,412  hnisen  bewoonden ;  onder  deaen  waren 
van  bet  mannelijke  geslacht:  47,465  ongehuwden,  25,959  gehuwden 
en  2667  wednwenaar**  van  hot  vrouwelijke  geslacht:  47,008  onge- 
huwden, 25,956  gehuwden  en  6525  weduwen  5  terwijl  die  bevolking, 
wat  de  godsdienstige  gcsindhedcn  betreft,  waartoe  aij  behoorde,  ver- 
deeld werd  in  111,838  Protestanten  j  58,925  R.  K.  en  597  Israëliten. 

Men  telt  in  Znxsan:  101  Hervormde  gemeenten,  welke  vier 
classes  uitmaken;  als:  die  van  Middelburg,  Zieriksee,  Goes 
en  IJsendijke,  en  110  kerken  hebben,  bediend  wordende  door 
116  Predikanten. 

De  Afgescheidenen  hebben  er  12  gen*.  —  De  Remonstran- 
ten besitten  er  geen  kerk.  —  Van  de  Evangelisch-Lutherschen 
sijn  er  6  gen*,  met  4  kerken  on  6  Predikanten:  van  de  Herstalde 
Bvaageliseh-Luthersahen  geen;  van  de  Doopsgotinden 
4  gena.,  met  5  Predikanten ,  terwijl  de  gena.  Goes  jm  en  dan  deor  den 
Leeraar  van  de  gem.  Ouddorp,  prov.  Zuid-Hoümnd,  bediend  woedt. 

De  Roomscb~Katholijken  hebben  er  9  statiën  en  6  pastorijen, 
van  welke  de  eerste  tot  het  aarttpr.  van  BeUaiU,  dek.  van  ZeasVrnaT , 
behooren ,  even  aoo  vele  kerken  hebben  en  door  8  Pastoors  en  5  Ka- 
pellaans  bediend  worden }  terwijl  de  pastorijen ,  het  Zetuwsehê  gtdetlt* 


(1)  Onder  de  plsttelandsgameente*  telt  me*  ook;  Araemulden,  Brouwersha- 
ven, Aardenburg  ,  Oostburg ,  Usendflko,  Neuaea  en  Sas  van  Gent,  om 
dat  dese  t  ofschoon  den  naam  van  stad  Toerende,  toch  geeae  stpdslflte  regten  hebbes ; 
*0  worden  m  ofüctele  stukken  plattelaadssteden  genoemd. 


1ÖG 


ZBË. 


•o»  kei  biêdcm  Oeni  uitgemaakt  hebbende ,  than*  onder  bei  apostolisch 
vicariaat  Tan  Breda  behooren,  6  kerken  en  16  hulpkeiken  hebben , 
welke  door  6  Pastoors ,  16  Desservanteo  en  6  Vicarissen  bediend  worden. 

Men  beeft  er  geen  statie  van  de  Roomsen-Kat  bolijken  der 
Oude  Cleresy,  gemeenlijk  Jansenisten  geheeten* 

Van  de  Israëliten  «in  er  1  hoofdsynagoge  en  1  ringsynagoge , 
bediend  wordende  door  1  Rabbi. 

Voor  de  regterlijke  magt  is  Zeblahd  verdeeld  in  drie  arrondissemen- 
ten, alt:  Middelburg,  Goes  en  Zierikteo,  te  tarnen  uitma- 
kende 12  kantons. 

Men    beeft  er  5  kiesdlslrikten ,    welke   de  volgende   hoofdplaatsen 

hebben : 

Het  Ie  kiesdistrikt ,  hoofdplaats  Middelburg, 

•  9o  •         ,  •   '        Zierikiee, 

•  3e  t  t         ■•  Goes, 

•  4e  •         ,  »  Sluis, 
i     9e          •         ,          •  Hulst. 

Voor  de  nationale  militie  beeft  men  er  19  kantons,  welke  tot  de 
volgende  hoofdplaatsen  behooren  : 

Ie  militiekanton,  hoofdplaats 


9e 
5e 

U 

tfe 

6e 

7e 

8e 

9e 

10e 

11e 

19e 


t 
» 


Middelburg, 

Vlissingen, 

Vere,- 

Zierikiee, 

Brouwershaven 

Tholen, 

Goes, 

Kappel&e, 

Sluis, 

IJsendijke, 

Axel , 

Hulst. 


Ten  opsigte  Tan  het  onderwee  wordt  Zenuw  in  5  scboeJdtstrikten 
verdeeld. 

Het  Ie  schooldistrikt  telt  47  scholen. 

•  9e  •  »    58        • 
t    5e            e              »    55        • 

•  4e  •  •    99        » 
»    5e            •  t     19        » 

Lagere  scholen  telt  men  er  altoo  159(1).  —  Latfyesehe  scholen  , 
van 'welke  er  5  sfln,  worden  gevonden  te  Middelburg,  Goes  en 
Zierikiee. 

De  eenige  rivier  die  Zaai**»  bespoelt,  is  de  Schelde.  Behalve 
4e  armen  van  dete  hoofttrivier ,  behooren  nog  de  volgende  «ytakken 
•tot  de aoogenaamde  Zeeuwsche  stroomen:  betSloe,  het  Veerscbe- 
.gat,  deZuidvliet,  het  Keeten,  het  Zype,  het  Mastgat,  de 
Mosselkreck,  de  Eendragt,  het  Slaak,  bet  Hellegat,  de 
Braakman,  de  Eede  (9),  het  Zwin  ent. 


(1)   Onder  die  seholea  sQo  echter  de  toogenaamde  matreeeenaehoonjee  nJct  mede 
gerekend. 

(f)  Hot  water  der  Bede,  welke  In  Vlaanderen  ontspringt  (slo  one  art  Esdej  , 
wordt  thans  door  de  Belgen  aifeodamd ,  om  het  In  het  kanaal  ran  Zelsate  te  lelden: 
rot  groot  nadeel  van  het  dorp  fiede ,  en  van  de  steden  Aardenburg  en  SI  als  , 
die  t>tJ  groote  droogte  daaruit  van  water  voorden  worden. 


ZEE.  109 

De  kanalen  en  Taarten  in  dit  gewest  ityn :  het  Ka  n  a  a  1  tan  N  eu  s  e  o- 
op-Geot,  roei  een  Zykanaal  op  Axel  en  Hulst;  do  tot  af  roer 
van  de  Belgische  en  polderwaters ,  in  1846  gegravene,  Oostelijke 
en  Westelijke  Stroomkanalen,  ia  Neuken  uitwaterende  j  de 
in  het  jaar  lpl7  voltooide  Nieawe  haven  van  Middelburg}  de 
Haven  van  Goes;  de  Vaart  van  Sluis  naar  Brugge,  van 
welke  echter  maar  een  teer  klein  gedeelte  door  deae  provincie  loopt  t 
en  de  Haven,  van  Zierikzee. 

De  Zeeuwsche  eilanden  en  kusten  ,  door  de  aee  en  de  hier  voren  be- 
schrevene stroomen  bespoeld ,  worden  onophoudeiyk ,  roet  meer  of 
minder  kracht ,  aangevallen ,  en  by  stormvloeden  soms  hevig  geteis- 
terd. De  duinen  en  dyken  zonden  op  zich  zclven  tegen  dat  geweld  niet 
bestand  zyu,  indien  menscheiyk  vernuft  en  kunst  die  wateringen 
niet  wisten  te  versterken  ,  door  paalwerken  ,  steenstortingen  ,  bekraro- 
mingen ,  rysbermen ,  zinkstokken  en  meer  andere  kostbare  middelen. 
De  seedyken  van  Zulaid  zyn  aan  den  zeekant  vlak  of  langzaam  af- 
kopende ,  om  de  kracht  der  daarop  aanrollende  golven  te  zachter  te 
verbreken.  En  opdat  het  wegspoelen  van  de  aarde ,  zoo  veel  roogeiyk 
belet  worde ,  zyn  ze  aan  den  voet  of  teen  niet  alleen  met  rys ,  steen- 
en  paalwerk  wel  beslagen  en  bedekt,  maar  ook  van  het  paalwerk  op-, 
waarts ,  met  eene  mat  van  glui  of  stroo  bekramd. 

Dewyi  er  de  grond  brak  en  derrieachtig  is ,  valt  er  het  water  meest 
brak  of  byna  zout,  en  eenigzins  bitter.  Om  echter  zoet  water  voor 
het  vee  te  hebben,  heeft  men  op  vele  plaatsen  in  Zbblaicd,  een  zeer 
dienstig  middel  uitgevonden ,  met  het  delven  van  ondiepe  vaten  -  of 
drink  putten ,  welke  bodem  digt  en  vastgemaakt  wordt ,  voor  het  op- 
wellen van  bet  water  uit  den  grond,  en  wegzakken  van  het  boven- 
water,  en  die  voorts  met  uitgestrekte  en  binnenwaarts  langzaam  af- 
glooyende  kaden  omzoomd  worden.     Vele  wellen  ,  zelfs  tegen  de  zee  v 

rsven  uitmuntend  goed  water.     In  Sluis,   Oostburg,   Aorden- 
urg  en  Hulst  is  uitnemend  goed  putwater. 

De  polders  zyn  verdeeld  in :  1°  calamiteuse ,  die  uit  's  Eyks  kas 
gesubsidieerd  worden ,  om  in  het  onderhoud  hunner  werken  te  voorzien ; 
deze  staan  onder  het  Hoofdbeheer  van  het  Ministerie  van  Binnenland* 
sohe  zaken ;  2°  polders ,  die  waterkeerende  werken  hebben ,  waaron- 
der zyn  begrepen  de  aan  zee  gelegene  niet  calamiteuse,  alsmede  de 
binnenpolders ,  die  slnisen ,  waterleidingen  enz.,  te  onderhouden  heb- 
ben ,  deze  staan  onder  toezigt  van  Gedeputeerde  Staten ;  5°  ach- 
terliggende polders ,  dat  is ,  die  achter  de  calamiteuse  aan  zee  gelegene 
polders  liggen  ,  en  daarom  ten  l>ehoeve  van  deze  jaarlyksche  subsidiën 
moeten  opbrengen  j  deze  hebben  hunne  eigene  vrye  administratie. 

De  provincie  Zbblahd  wordt  verdeeld  in  0  polder-arrondissementen , 
te  weten  :  1°  het  arr.  Walcheren,  bevattende  het  eil.  Wacberen 
met  Nieuw-  en  St.  Joosland  ;  2°  het  arr.  Schouwen,  samengesteld 
uit  bet  eil.  van  dien  naam,  roet  Duiveland  {  5°  het  arr.  T  hol  en,  be- 
vattende de  eil.  Tholen  en  St.  Philipi land  ;  4°  het  arr.  Z  u  i  d-B  e  v  e  1  a  n  d 
zijnde  het  eil.  Zuid-Beveland  roet  Wolphaarlsdyk  ;  5°  het  arr.  Noord* 
Beveland,  zijnde  het  eil.  van  dien  naam;  6°  het  arr.  Oostburg, 
zameogesteld  uit  de  polders  van  het  vierde  district ,  welke  gelegen  zyn 
tusschen  den  Braakman  en  het  Zwin,  en  benoorden  de  Passengeule-polder, 
behalve  de  Sophia-  en  Diomede-polder ;  7°  het  arr.  Sluis,  bevattende 
de  twee  opgenoemde  polders  en  alle  de  overige  van  het  vierde  distrikt , 
met  dat  gedeelte  van  den  Glara-polder ,  hetwelk  tot  het  vyfde  distrikt 
behoort ;  8°  bet  arr.  Aiel ,  samengesteld  uit  alle  de  polders  van  het 


110  ZBE. 

vtffde  distrikt,  gelegen  ten  W.  van  hel  Heileg  al .  met  Inbegrip  der 
vier  Biy*  en  Oud-Karnemelks-polders ;  9"  het  arr.  Huift,  waartoe  alle 
de  overige  polders  van  bet  v(jfde  dittrikt  bebooren. 

De  luchtgesteldheid  van  Zulub  is ,  door  de  nabijheid  der  aee  eei 
het  menigvuldige  binnenwater ,  meer  vochtig  dan  droog ,  en  aan  eeno 
gestadige  verandering  van  warmte  en  konde  onderworpen.  Men  kas 
er  echter  teer  gezond  blty  ven  5  ten  bewQte  hiervan  strekt ,  dat  men  er 
overal  menschen  van  leer  hoogen  ouderdom  en  goede  gesondheid  aan* 
treft ,  terw^l  sommigen  den  ouderdom  van  honderd  en  meer  jaren 
bereiken.  Zbblaid  was  voor  deaen  met  veel  meer  kanalen  dan  tegen- 
woordig doorsneden  ;  die  kanalen  Kepen  meest  alttyd  droog  of  waren 
ten  minste  met  hooge  slikken  betet.  De  eilanden ,  aan  de  tee  en  on 
hoofdrivieren  gelegen ,  waren  onderhevig  aan  gedurige  inbraken ;  men 
tie  slechts  wat  Zuid- Beveland  verloor»  in  het  jaar  1850,  toen 
de  Oostwatering  inbrak,  die,  ten  jare  1532  weder  bedykt  zijnde, 
straks  inliep  en  geheel  door  de  tee  verzwolgen  is  9  tot  dat  daarvan  t 
deels  nog  ia  de  set  tiende,  deeb  in  de  zeventiende  eenw ,  een  goed  ge- 
deelte herdijkt  is.  -  Borssele  en  Noord-Beveland  vloeiden  ook 
in  en  uit:  het  eene  jaar  bedekte  men  en  het  ander  jaar  verloor 
men  het  bedijkte.  Er  waren  dus  meer  ondergevloeido  tanden  dan 
nu ,  en  in  de  versch  bedQkte  landen  waren  meer  patten ,  poelen  en 
kreken ,  die  alle  des  Bomers  door  dt  ion  werden  uitgedroogd.  De 
groote  wegen  waren  laag  en  moerassig,  omdat  men  ten  meesten 
deele  de  uitgedroogde  kreken  voor  wegen  gebruikte,  en  wanneer 
die  des  winters  onbruikbaar  waren ,  geriefde  men  sich  met  ellendige 
gegraven  schuitvaarten ,  die ,  des  somers  meestal  uitg^roogd  stynda  , 
de  locht  niet  minder  met  stinkende  dampen  vervulden.  De  haard- 
brand  van  de  schamele  gemeente  was  op  velen  plaatsen  koemest 
in  de  ton  gedroogd,  die  dus  eerst  den  dampkring  van  het  land 
en  daarna  dien  van  de  woningen  besmette;  die  het  wat  ruim  hadden 
stookten  turf  van  moer  of  darring,  welke  uit  het  land  gehaald  werd 
en  ,  in  plaats  van  eenen  vruchtdragenden  grond,  eenen  modderpoel  na- 
liet ;  terwijl  die  ontgrooding  nog  meer  veroorzaakt  werd  door  het  uit» 
5 raven  van  de  moer  of  darriog  tot  het  maken  van  tont,  stynde  dit 
e  eenlgste  soort  van  sout,  die  men  hier  te  lande  pleeg  te  hebben. 
De  vlasnering  was  seer  bloe(jend  in  Zbslabd  ,  maar  men  had  de  morsige 
gewoonte ,  om  het  vlas  overal  in  de  slooten  en  vaarten ,  nabQ  de  gemeene 
wegen ,  te  roten  ,  hetgeen  een  onverdragelyken  stank  veroortaakte. 
Men  had  er  seer  weinige  hoornen  en  dus  ontbeerde  men  de  balsa- 
mieke  uitwasemingen ,  die  dese  verspreiden.  In  het  kort  het  moet  er 
een  seer  akelig  land  geweest  *yn ,  even  onaaogenaam  voor  het  gesigt 
als  schadeljjk  voor  de  gesondheid,  en  met  ruik  een  land  gesond  te 
faeeten ,  zoude  men  de  zelfde  dwaasheid  begaan ,  als  de  genen  die 
het  in  *yne  tegenwoordige  gesteldheid  voor  ongezond  houden.  De  schrQ- 
vers,  die  het  ongezond  noemden,  hebben  dus  de  waarheid  getuigd,  en 
onze  voorouders  nebben  teregt ,  zoo  op  hunne  getuigenis  als  op  eigen 
ondervinding ,  een  ongunstig  oordeel  over  de  %eeuwsche  lucht  moe- 
ten strijken,  maar  beschouwt  men  Zielahd  in  den  tegenwoordigea 
tijd ,  dan  moet  raen  sich  verwonderen  over  de  voordeden ,  welke  een 
verlicht  bestuur ,  zelfs  in  de  natuurlyke  gesteldheid  van  een  land , 
kan  te  weeg  brengen.  Hoeveel  kanalen  z(jn  er  niet  van  tyd  tot  tyd 
toegedamd  en  ingedykt ,  waardoor  onderscheidene  eilanden  aan  elkan- 
der s\}n  gekoppeld,  dus  is  Schouwen  vereenigd  met  Duiveland, 
Zuid-Beveland  met  Borssele,  Tholen  met  St.  Maartensdyk 


Z£fi.  111 

ca  St.  Annaland,  Wolfaarsdtjk  met  Zoid-Bevoland ,  cd 
daar  te  voren  slikken  of  doorwaadbare  kanalen  waren ,  heeft  men  nu 
d*  schoonste  wei-  en  hooi  landen.  De  menigte  van  kleine  eilanden ,  in 
de  distrikten  Sluis  en  Halst,  zijn  met  elkander  en  met  het  Taste 
land  vereenigd.  De  inbraken  van  de  cee  sijn  zoo  gedurig  en  menig- 
vuldig niet;  de  gronden ,  langer  bebonwd  zijnde,  verkregen  eene  versch- 
heid  en  ▼astheid  ,  waardoor  se  minder  uitdampen ,  dan  de  losse  en  niet 
doorgezakte  gronden  van  nieuwe  landen.  Binnenlandsche  poelen  en 
moerassen  zgn  er  bijna  nergens  dan  onder  aan  de  teedijken ,  want  dio 
landwaarts  plegen  te  liggen ,  worden  met  moeite  en  kosten  drooggemaakt 
en  tot  weilanden  aangelegd ,  waarvan  de  groote  moeren  bij  Yerseke  en 
de  peel  bij  de  stad  Goes  bewijzen  zijn ,  zelfs  de  uitgehaalde  zand-  en 
dijkpotten  worden  zoodra  er  mogelijkheid  toe  is  met  kaphont  en  boomen 
beplant,  terwijl  de  kunst ,  door  bekwame  slnizen  ,  de  lage  gronden  van 
het  overtollige  water  ontlast.  Doorgaans  zijn  de  groote  wegen  hoog  en 
droeg  opgereden ,  in  Zuid-Beveland  meest  allen  bezand  of  met 
straatsteenen  of  klinkers  bevloerd ,  zoo  dat  men  daar  alle  dorpen  , 
zoowel  des  winters  als  des  zomert,  met  wagens  en  paarden  bezoeken 
kan.  Ook  ia  de  districten  Sluis  en  Hulst  sijn  reeds  en  worden 
nog  jaarlijks  vele  wegen  bezand  en  bestraat.  Het  moeren  of  darring- 
slaan  is  reeds  onder  de  regering  der  Graven  door  plakkaten  belet  of 
moeijelijk  gemaakt.  Op  het  behoorlijk  delven  en  schoonhouden  tan 
watergangen  tüa  zeer  goede  orders  in  Zeelaid,  en  het  roten  van  vlas 
bij  de  wegen  u  reeds  door  oen  plakkaat  van  Koning  Fiuvs  II  ten 
strengste  verboden ,  zoo  dat  da  binaenkanaleu  nu ,  in  plaats  van  mod- 
derkreken  ,  zeer  helder,  toet  en  drinkbaar  water  voor  menschen  en 
vee  opleveren  en  in  sommige  eilanden  met  voordeel  bevischt  worden. 
Eindeitfk  het  nadeel  van  ontgrondiagen  en  het  gebrek  aan  brand  zyn 
niet  alleen  weggenomen ,  maar  door  een  groot  voordeel  vervangen , 
sedert  dat  hot  geheel  verboden  b  darring  te  slaan  en  aan  de  ingezete- 
nen verlof  gegeven  is,  om  overal,  tegen  over  bunnen  grond  de  wegen 
te  beplanten.  Beide  deze  zaken  hadden  de  Staten  van  Zeblard  voorge- 
dragen aan  hoaaen  Graaf,  Keizer  Kabel  V  en  in  het  antwoord  op  hun 
verzoek  is,  bty  ampliatie  op  de  keure  van  Zeeland,  den  22  Mei  1375,  ' 
verboden  9  dat  niemand  in  Zeeland  darriae;  tal  mogen  delven ,  »  en  op 
»  dat  de  onderzaten  van  den  platten  lande  te  beter  mogen  voorzien 

•  en  geriefd  worden  van  darringe,  is  geconsenteerd ,  dat  een  ygelyk  zal 

•  mogen  plante  op  de  heerewegen  tegens  over  sfynen  grond  en  de  erve  , 
»  enne  't  hout  daaraf  komende  blooten  en  de  bon  wen  't  s\jnen  profyte." 
Van  dit  voorregt  hebben  zich  de  ingezetenen  der  Zttowscat  eilIhdb* 
bediend  en  het  gebrek  van  darring  heeft  hen  moeten  doen  besluiten  tot 
het  planten  aan  wegen  of  dyken  en  het  aanleggen  van  bosschen  waar 
door  sommige  eilanden,  die  te  voren  naakt  en  bloot  en  moerassig 
lagen ,  nu  veranderd  z|jn  in  de  aangenaamste  bel  om  roerde  wandeldre- 
ven,  daar  de  beernjksle  vergesigten  op  de  koorn-  en  weilanden  door 
de  tusseben  liggende  beplantingen  worden  afgebroken.  Heeft  nu  dit  land 
zulk  eeae  herschepping  ondergaan  j  zyn  alle  de  oorzaken  weggenomen  , 
aan  welke  men  de  ongezondheid  der  luehtstreek  toeschreef;  is  de  damp- 
kring  nu  ,  in  plaats  van  met  den  stank  der  poelen  en  moerassen ,  be- 
zwangerd met  de  frissche  uitwasemingen  van  veel  boomgewas  en  planten 
verfriseht,  dan  kan  men  wel  begrepen  dat,  ofschoon  de  luehtstreek 
over  280  tot  300  jaren  ongezond  moet  geweest  sijn ,  zQ  het  echter  nu 
niet  meer  ia.  Opmcrkehjk  is  het,  dat  de  cholera  tot  nog  toe  (1849} 
in  Zieiaks  niet  is  doorgedrongen. 


112  ZBB, 

De  grond  'm  met  «enige  uitzondering  iu  de  eti.  Znid-Bev eland  e» 
Wal  o  her  o  o  In  den  wester  duiakaut  der  provincie  en  ia  de  moeste  stre- 
ken  van  de  distrikten  Sluiten  UuUt,  doorgaans  laag  ,  vlak  en  eden , 
wordende  slechts  nog  op  enkele  plaaUen  in  de  eilanden  door  vliedbcrgen* 
afgewisseld  ,  zynde  nooff  opgeworpen  heuveltjes  of  bergjes ,  wier  omtrek 
rond  en  wier  ruggen  plet  syn.  De  hoogte  -is  ongelyk  v  doch  gaat  niet 
boven  de  9  of  9.50  ell.  boven  de  oppervlakte  der  zee.  Over  de  oud- 
heid en  den  oorsprong  deser  heuvelen  bestaan  verschillende  gevoelene 
of  gissingen.  Het  waarsobynlykste  is ,  dat  sy*  door  eeoige  der  oudste 
bewoners  opgeworpen  zijn  ,  om  ,  bg  voorkomende  watervloeden ,  daarop 
te  vlugtcn  ,  lich  alsoo  tegen  de  woede  der  golven  te  beveiligen  en  voor 
eenen  sekcren  ondergang  te  behoeden.  Voor  dit  gevoelen  vindt  men 
eenigen  grond  in  de  werken  van  Puaios ,  die  in  de  eerste  eeuw  onzer 
jaartelling  leefde ,  en ,  over  Zzblak*  sprekende ,  lich  op  deze  wyse  uit- 
laat :  •  Tweemaal  gedurende  den  nacht  komt  de  opgezwollen  oceaan 
»  met  vreessclijk  geweld  over  die  landen  stroomen ,  dit  eeuwigdurend 

•  voorwerp  van  twist  in  de  natuur,  bedekkende,  zoodat  hei  twyfcl- 
»  achtig  is  of  men  het  voor  land,  dan  wei  voor  een  gedeelte  der  aee 

•  moet  houden.  Daar  heeft  het  rampzalig  volk  hoog  opgewaaide  zand* 
»  heuvels  of  kleine  bergen  met  handen  gemaakt ,  naar  de  hoogste  vloe- 
»  den  die  het  ondervonden  heeft  gemaakt ,  aan  de  zeevarenden  gelyk 

•  wanneer  de  omringende  wateren  alles  bedekken ,   maar  als  schipbrao* 

•  kclingen ,  wanneer  die  wederom  syn  afgeloopen."  Door  de  eersten 
verstaat  h(j  dan  waarschijnlijk  de  duinen ,  zoo  als  die  nog  aanwezig 
syn  ,  en  door  de  laatste  vliedbergen  ,  van  welke  zij  zich  tot  hunne  vei- 
ligheid bediend  hebben.  De  grond  der  prov.  Zibxmto  is  doorgaans  uit- 
nemend goed;  meestendeels  vet,  magtig,  kleiachtig  en  mild  in  het 
geven. vin  vele  en  velerhande schoone  enkostelyke  vruchten,  behalve.de 
aan  België  paleode  grensgemeenten  van  de  distrikten  Sluis  en  Halst, 
alwaar  vele  beigronden  en  boschlanden  gevonden  worden.  Zelden  klaagt 
de  landman  over  kwade  oogsten  of  misgewas,  en  hy  wordt,  niet  zoo  dik- 
wyls  als  elders ,  door  verschroeiende  winden ,  luchten  ,  zwarte  vliegen  of 
dergelyke  ongevallen ,  in  zyoe  hoop  bedrogen.  Het  bouwland  spant  in 
Zbblak*  inzonderheid  de  kroon.  De  weilanden  *yn  er  mede  zeer  goed, 
zelfs  ij;n  de  schorrea  en  gorzen,  die  by  alle  hooge  vloeden  onderloo* 
pen ,  uitnemend  ter  weiding  van  schapen  ;  die  van  wegen  de  zillach- 
tige  kruiden  ,  welke  zy  daar  eten ,  zeer  vet ,  gezond  en  smakeiyk  ge- 
vonden worden.  Ook  groeyen  op  de  schorren  ,  de  sonteraal ,  eene  bloed* 
zuiverende  struik ,  en  bet  zeekoraal ,  eeu  heilzaam  geneesmiddel  tegen 
de  scheurbuik ,  en  welke  kruiden  versch  gekookt ,  ook  eene  aangename 
spys  opleveren.  Boomvruchten  en  moeskruiden  ityn  er  zoo  goed  e» 
overvloedig  als  ergens  in   Nederland. 

De  voornaamste  voortbrengselen  uit  het  dierenryk  syn :  paarden  , 
die  hier  over  het  algemeen  niet  fraai ,  doch  kloek  en  sterk ,  ofschoon 
op  het  eiland  Walcheren  van  eene  kleinere  gestalte,  en  algemeer» 
geschikt  foor  den  landbouw  syn  j  runderen  ,  wel  niet  zoo  fraai  als  de  HoK 
landsche  ,  maar  niet  minder  zuivelryk  ;  schapen ,  die  ,  vooral  in  Zuid* 
B  e  v  e  l  a  n  d ,  door  kruising  met  fingelsche  rammen  van  het  Lincolnsche 
ras ,  eene  aanmerkelijk  betere  wol  dan  vroeger  leveren ;  varkens ,  die 
hier  by  uitstek  wel  tieren  j  klein  wild  ;  watervogels  ,  die  in  den  voor- 
zomer, vooral  aan  het  zuidelyke  gedeelte  van  het  eiland  Schouwen, 
eene  groote  menigte  eijeren  opleveren ;  voorts  het  zelfde  wild  en  tam 
gevogelte  als  in  de  provincie  Zuid-Holland.  De  zee ,  die  Zeblajw  be- 
snoeit,  alsmede  de  Zeeuw sche  stroomen,  zyn  ryk  aan  \isch  eu 


ZEE.  113 

schelpdiere!) ,  zoo  tb  :  kabeljaauw  ;  heilbot ;  sckelviscb  ;  toog  ;  tarbot ; 
zehol  ;  bot  ;  makereel ;  spiering  ;  ansjovis  ;  molenaar  ;  garnalen  f  oes- 
ter» 9  vooral  op  hel  verdronken  Zuid-Beveland  en  Duivelend; 
seor  blanke  mosselen  ,  welke  van  Filippino  op  karren  tot  Parys  toe 
vervoerd  worden  ;  kleine  en  groote  krabben ;  schardein ,  en  een  aan 
Walcheren  alleen  eigen  visebje,  de  smelt,  welke  men  door  het 
omploegen  van  het  strand  vangt.  In  toete  binnenwateren ,  100  als  de 
o  gel,  bij  Hulst,  en  de  Notensche-kreek,  bij  Neuzen  en  Zaam- 
ïg  9  vindt  men  goede  baars ;  soo  mede  in  de  Zwake  by  's  Graven  - 
[der,  op  Zuid- Beveland,  waarom  daar  een  baarsje  tot  windwyzer  op 
toren  der  kerk  plag  te  slaan.  Ook  zijn  Zuid-Bevel  and  en 
Lwsch- Vlaanderen,  maar  vooral  Schouwen,  bekend  door 
dea  c^Hitmun lenden  paling. 


Het^ jplantenrijk  geeft  hier  tarwe,  in  groote  hoeveelheid  en  by  uit- 
stak goj1  Wtde ,  soo  dat  zy  voor  de  beste  gehouden  wordt ,  die  men  tr- 
iest ? u*  ^idt ;  ffarst ;  haver  ;  rogge ;  witte  boonen  ,  vooral  zeer  goede  op 
het  eü  9t_±  Walcheren  ;  paardenboonen  ;  boekweit;  erwten;  aardappe- 
lea  j  vlswTb  ;  meekrap  (1 ) ,  voortreffelijk  op  de  eil.  Zuid-Beveland, 
Koord/  *  Beveland  ,  Schouwen ,  Duiveland  en  Tholen  ,  als- 
mede oi^iilreeks  Axel  en  Hulst;  koolzaad;  klaver;  vogelzaad;  mos- 
Urdiaa^ll  >  mangdwortel ;  paardenpeeo  ,  en  papaver  ,  hoewel  de  vijf 
laatste -r^-in  geringe  hoeveelheid.  De  Zeeuwsche  tuinen  geven  voortret- 
UX\)\jt 3r  groenten ,  moeskruiden  en  boomvruchten  ;  de  boomgaarden  , 
welke W  vooral  in  Zuid-Beveland  seer  menigvuldig  syo  ,  leveren 
een+JJ  grooten  overvloed  van  uitmuntende  appelen ,  peren,  kersen  enz. 
De  Bioutsoorten  ,  welke  hier  meest  worden  aangekweekt ,  zy n  de  olm ; 
de  «berk  ;  de  elf ;  de  esch  ;  de  beuk ;  de  Ganadasche  en  Lombardische 
pulier  $  de  waterwilg  en  de  linde*  Het  delfstofrQk  levert  alleen 
trrie  en  darink,  eene  twavelachtige  en  siltige  soort  van  aarde,  uit 
plantaardige  overblylselen  bestaande ,  waarvan  men ,  zoo  als  wy  bier- 
voor gezien  hebben ,  oudtyds  op  de  Zeeuwsche  eilanden  turf  plagt  te 
maken  en  uit  welker  asch ,  met  zeewater  besprengd ,  men  ook  een 
zuiver  en  wit  zout  wist  te  stoken.  Intusschen  leveren  onderscheidene 
gemeenten  van  het  voormalig  Land- van -Hulst  een  zeer  goed  soort 
van  zoogenaamden  binneuderrie  op ,  van  welke ,  in  het  jaar  1848 , 
114,457  tonnen  zy n  uitgegraven ,  welke  derrie  aan  de  ingezetenen ,  zoo 
armen  als  ryken  ,  eene  goede  brandstof  oplevert ,  terwijl  de  schamele  ge* 
meente  uit  de  schorren  van  het  zoogenaamde  drooge  land  van  Saftinae , 
•ene  soort  van  vaste  zwavelachtige  zeederrie  steekt ,  die  zij  om  niet  be- 
komt en  haar  in  den  winter  tot  brandstof  verstrekt,  hoewel  de  reuk 
er  van  voor  diegene,  welke  er  niet  aan  gewoon  is,  schierondragelijk  is. 
Men  heeft  in  de  provincie  Zbelard  weinige  fabryken  ,  de  voor- 
naamste syn :  meestoien ,  waaronder  die  met  stoom  gedreven  worden , 
callicotweveryen  ,  touwslageryen ,  scbeeps timmerwerven  ,  bierbrouwe- 
ryen ,  azynmakeryen ,  zout-  en  zeepziedeeyen ,  styfselmakerijen ,  cho- 
coladefabrijken  ,  cichoreifabrijken ,  leerlooierijen  ,  pottenbakkerijen , 
steenbakkerijen,  tabaksfabr* jken ,  ansjovisebzouterijen ,  kooru-,  grot-, 
pel-,  olie-  eo   hout-zaagmolens ,  enz. 

Be  Provinciale  Staten  bestaan  uit  46  leden  ,  van  welke  6  door  de 
ridderschap ,  21  door  de  steden  en  19  door  het  platte  land  gekozen 
worden ,  waartoe  Middelburg  8  leden ,    Zicrikzee  en    Vlissingeu  ieder 

(0    Via  1845-1846  aftn  in  Zkvlard  rerwerlu  5?t7  vaten  meekrap  en  muilen  en  **4& 
ponden  racin. 

XIII.  Dbil.  8 


111  ZBE. 

5  ,  Gom  2,  Tbole» ,  Vare  ,  Sla* ,  Halst  ca  Aul  ieder  1  kteaea.  Door 
cUi  Provinciale  Staten  worden  5  loden  voor  de  tweede  kamer  der  Staten 
Generaal  benoemd.     De  Gedeputeerde  State»  bestaan  uit    tf  leden. 

Hel  wapeavaa  de  prov.  Zbcluid  is  hetzelfde  al»  dat  Tan  bet  voorin.    .' 
graafschap. 

ZEELAND,  geaa.  in  het  L**d-van-&av6$ttm,  prov.  Notrd-Brabamd,  , 
Eerste  diilr.,  arr.  'j  HêrtogtnboseJk ,   kant.  Grae*   (8  k.  d.,  £  m.  k.^/ 
3  e.  d.)j  palende  N.  aan  de  gen.  Sehaayk  ea  Reek,  O.  aan  EsouareTn 
en  Mitt-ea-St.-Hubert,  Z.  W.  ea  W.  mq  uden.  ƒ 

Desa  geen.  bevat  «ei ei.  Zeeland,  benevens de  ffeb.  en  b.  firan>W, 
Graspeel,  Kruisberg,  Nabbegat,  Oventje  of  O  ver  ei  ld, 
Ticnt,  Voederheil  en  Heide'  of  Zevenb ui»;  beslaat,  volgens 
het  kadaster  ,  eene  oppervlakte  van  31315  band.  96  v,  r.  45  tl.  etl.f 
alle»  belastbaar  laad,  telt  312  h.,  bewoond  door  339aoisgex.,  fama- 
keade  eene  bevolking  van  ruim  1800  i*w.,  die  fBeeat  ban  tbestean 
viaden  in  handel  en  veeteelt.  Eeaige  landlieden  generea  sieb  «iet  bet 
steken  van  tnrf  in  de  Peel ,  die  sty  op  de  weekmarkten  ia  de  f  dorpen 
in  den  onttrek  verkoopen.  •  Ook  beeft  aten  er  een  gering  ftVta!  lin- 
nenwevers ,  2  bierbroawer^jen  ,  1  wvndgraan-  en  2  roa-eKeraokfa.  Men 
vindt  er  made  vele  trekössen  en  acbapen.  4 

De  iaw.,  die  allen  R.  K.  a(|n,  onder  welke  1306 Cornmaamauttn  , 
naken  eene  par.  uit,  welke  tot  bet  apost.  vks.  van  '«  Hettoge dbosckj 
dek.  van  Hmtestein-tu-Mefen ,  behoort  en  door  oenen  Pastoor  J  eenee 
Kapellaan  «n  eenen  Beninciant  bediend  wordt. 

Mea  heeft  in  deze  gem  twee  scholen,  als  eene  te  Zreeian&en 
eeae  te  Oventje,  welke  geeameniyk  gemiddeld  ooor  Ü0  lecrliryo 
beaoebt   werden. 

Het  d.  Zbblahü  af  Or-Zeaxiaa,  etidtyds  Sititrr  of  Siatinnt,  It^t 
0  u.  O.  van  Jg  UerUgtwbenk  f  2  q.  Z.  W.  ^aatirave,  aan  den  bn> 
nenrijweg  van  Grave  op  Eindhoven.  Man  telt  er  ia  de  4eaa  van  bes 
d.  70  h.  ea  ongevear  öOö  iaw. 

Volgene  sommigen  aoude  de  naam  afgeleid  i\jn  van  wee  on  Imsef , 
alt  of  het  het  eerate  land  tonde  ztfo  geweest,  dat  afeh  na  het  verwtf* 
deren  dar  aee  aldaar  soa  vertoond  hebben.  ¥ree*er  maakte  bet  mot 
Ddtm  ea  Hoe  hel  eene  diagaank  uit ,  geassisteerd  door  de  Meeren  be- 
ambten Drossaard  Fiskaal  ea  Lendsehityver  te  Mavesteto  residerende, 
aa  werden  die  drie  dorpen  gerakend  onder  den  Berken  t,  on  hei  Bethe- 
lnmd»wn  -  ümeeemn  genaamd. 

De  kerk  word  in  bat  jaar  1W6  ala  kapel  gestfcht  door  Anentm 
Havo ,  en  «aa  den  I.  Paas  aa  Martelaar  Geaarn*  toegewtyd  ■,  tor  wveas 
eare  ar  jaarlfyk  twee  foestea  gevierd  worden ,  het  eene  den  eersten 
Zondag  in  de  maand  Mei ;  het  andore  den  46  Scptcnvber  ,  welke  «oor 
Aft  bewoners  dar  omliggende  dorpen  aeer  ffverig  betoont  worden.  Bene 
kerk ,  met  een  orgel ,  drie  altaren  on  «enen  vierkanten  toren  ,  van 
uarwerk  en  lage  «pits  vooriiea ,  is  te  bekrompen ,  on  alle  da  paro- 
chianea  naar  behooren  te  koenen  bevatten. 

De  dorpscbool  wordt  gemiddeld  door  180  leerlingen  neaoeht. 

ZEELAND,  beerl.,  op  den  D*fi*i,  prov.  Gelderland,  distr.,  arr., 
en  kant.  Nijmegen,  gcm.  Müfingen;  palende  N.  aan  de  beerl.  Mil- 
lingen,  O.  en  Z.  aan  de  Prniasisehe  prov.  Rijnland,   W.  aan  Leath. 

De»e  beerl.,  bevat  niets  dan  het  geh.  Zeelond ,  beslaat  eene  opper- 
vlakte van  174  band.  29  v.  r.  90  v.  ell.  belastbaar  land;  telt  4  h., 
bewoond  door  even  zoo  veel  huisgez.,  uitmakende  eene  bevolking  van 
40  inw.,  die  .meest  hun  bestaan  vinden  in  den  landbouw. 


ZEE.  115 

De  inw.,  die  allen  R.  K.  styn,  behooren  tot  de  par.  tan  MiUmgen. 
— -  Men  beeft  io  dete  heerl.  gien  school ,  maar  de  kinderen  genieten 
onderwyt  te  MilUngen. 

Deifi  beerl.  it  eene  oude  beiitting  van  bet  bnii  var  mr  Bebgb ,  onder 
Milliugen  beboorende.     Wille»  vm  Apfbltbbb    weed  daarmede   door 
Fbbdebie,    Heer  var  dei  Bescs,  in  1406  beleend*    Zjjn   aoon  Wille* 
▼ar  ArrtLTBat  f  erkocbt  baar ,  in  1457 ,  aan  ësbebt  var  Al*uh  ,  Heer 
wan  Hennepel,   die  daarmede  verleid   werd.     Door  bet  hnweiyk   van 
Cathabira  vab  Almbr  met  Hbudbik  tar  Bborckiohst  en  Batirbur6,   is 
Zbblabd  aan  dat  geslacht  overgegaan,  tonder  dat  men  ontdekken  kan  , 
wanneer  het  vervreemd  is.     In  1575  klaagde  de  Heer  var  BaoRCKioas*- 
Arrolt  aan  het  Hof  van  Gelderland,  dat  die  van  Nymegen  tyne  hnis- 
lieden  in  Zbblabd  met  krijgsvolk  bezwaarden  en  tot  schattingen  dron- 
gen, daar  Zeeland  een  by  tonder  territorium  was,  waar  hy  eenen  Ref- 
ter stelde.     Het  Hof  schreef  aan  Nymegen,  daarvan  af  U  tien,    ten 
ware  wettige  redenen  hebbende.     Nymegen  antwoordde ,  hier  niets  van 
te  weten,    en  dat   de  taak  haar  toiets  aanging*    Sedert  werd  Zbblabd 
door  bet  Gleefsch  geslacht  vab  Motiteld  bezeten ,    en  behoorde  in  bat 
begin  deser  eeuw  aan  den  Graaf  van  de*  Lif+b  Bmtbb*sl»t,    als  ge- 
trouwd synde  met  de  dochter  van  den  Heer  vab  Msjbbbtisa6Bh.     Thans 
wordt   tij  in  eigendom    betelen  door  den    Heer  Jorar  Kabel  Zuiim., 
woonachtig  te  Cleve. 

Het  geh.  Zbblabd,  ook  wel  Zblaho  gespeld ,  ligt  8  n.  O.  ten  Z.  van 
Nymegen  Ju.  Z.  ten  W.  van  Millingen. 

ZEELAND,  vervallen  fort,  in  de  beerl,  Fauenuar,  prov.  Neord- 
Braband,  gem.  en  1  o.  Z.  van  IV ieuw* Fourneer. 

Dit  fort  beeft  etne  vierhoekige  gebaslionneerde  gedaante  en  ia  vooralen 
van  eene  natte  gracht  en  eenen  bedekten  weg ;  het  ia  opgeworpen ,  om  Zee- 
land tejren  den  inval  der  Spaniaardente  dekken ;  hoewel  later  meermalen 
hersteld ,  is  het  thans  in  vervallen  staat ,  doch  nog  in  t||n  geheel  ugsbanr*. 

ZEELAND  (HET  HUIS  TE),  veorm.  adell.  h.9  in  bet  La*d-«mr 
Rovestêin,  prov.  If oord*  Braband ,  Eertte  distr.,  arr.  en  6  u.  O.  van 
'f  fierlogenboêck  ,  kant,  en  8  u.  Z.  W.  tan  Graat)  gem*  Zeeland. 

Dit  buis  k  reeds  voor  too  vele  jaren  gesloopt ,  dat  daarvan  alk 
gehengenis  verdwenen  is  en  men  aelfs  niet  meer  de  plaats  vmet  aan 
te  wyaen,  waar  het  gestaan  heeft. 

ZEELAND  (OP),  d  ,  in  het  Land-van-&av*$têin  f  pro  f.  NwrdrBra* 
band*     Zie  Zbelaba. 

ZEELAND  BEOQSTEN-SCHELDkE,  het  Noordoosteiyke  der  beide 
deelcn,  waarin  Zeeland,  toen  bet  nog  een  graafschap  was  verdeeld 
werd. 

Het  grensde  N.  aan  de  Grerelrngen  en  bet  Krammer,  O.  aan  het 
hert.  Braband ,  Z.  aan  Zeeland  Bewesten-Schelde ,  W.  aan  de  Noordtee » 
en  bestond  uit  vier  eilanden;  te  weten:  Schouwen,  Duiveland, 
Thelen  en  Pbilipsland,  benevens  Som  na  e  Isdyk  in  0t er*  Flakkee 
en  Nieuw -Vosse meer,  en  den  pold.  Hi  nkeleneerd,  aan  bet 
vasteland. 

ZEELAND  BEWESTEN-SCHELDE,  het  Zoidvaesteiyke  der  beide 
deelen ,  waarin  Zeeland,  toen  het  nog  een  graafs.  waa ,  verdeeld  werd. 

Het  grensde  N.  aan  Zeeland-Beoosten-Schelde ,  0.  aan  het  hert, 
Braband,  Z.  aan  de  Honte  of  Weetee-Schelde ,  die  het  van  bet  graafs. 
¥  laanderen  scheidde  ,  W.  aan  de  Noordzee ;  en  bestond  nit  iet  eilan- 
den j  te  weten:  Walcheren,  Zoid-Beveland ,  Noord- Beve- 
\and,    Wolfaarsdyk,    St.     Joo|land    en    Oest*Béveland 


116  ZE  E. 

ZEEL AN DIA,  voormalig  fort  in  Staats- Vlaanderen,  pro?.  Zeeland, 
gelegen  hebbende  aan  de  zuidzyde  van  den  polder  Beoos t e n-Biy  Benoor- 
den, gem.  en  ruim  J  u.  O.  van  de  stad  Axel,  ten  O.  en  in  de  nabijheid 
▼an  de  kreek  genaamd  Driet-Arendi,  achter  een  pnntigen  uithoek  de» 
dijkt  van  den  toen  doorgestoken  polder  en  parochie  van  Beoostenblij. 

Aan  dit  fort  begon  de  zoogenaamde  door  Prins  Mauiits  ,  op  het  einde 
dar  zestiende  eeuw ,  na  de  inneming  Tan  Axel ,  aangelegde  JxeUeke 
linie  van  defensie ,  noordwaarts  met  eene  natte  gracht  en  voorzien  van 
6  bastions  j  welke  linie  nog  gedekt  werd  door  de  forten  K y  k u i  t  en 
Nassau  (zie  die  artikelen) ,  en  aan  laalstgemeld  fort ,  tegen  den  zeedyk 
?an  het  Uellegat ,  eindigde 

In  het  begin  der  achttiende  eenw ,  tijdens  het  laatste  der  regering  van 
LopBwuK  XIV ,  was  de  stad  en  het  Ambacht  van  Axel  in  groot  gevaar 
om  door  de  Fransche  troepen  overrompeld  te  worden,    bet  geen  door 
eene  list  van  eenen  opgezeten  van  Axel  werd  verhinderd.  Vóór  de  stad 
Axel  lag  destyds  een  stroomend  water ,  hetwelk  het  zoogenaamde  Over- 
kwartier  van  het  ambacht  Tan  Axel  scheidde ,  over  welks  schorren  en 
banken    men    niet  dan    bij    peillaag    water    komen    kon.     De   Fran- 
scben ,   zich  by  verrassing  van  de  stad  zoekende  meester  te  maken , 
vormden  het  plan  om  in  eenen  donkeren  nacht  het  gemelde  water  te 
doorwaden,  en  zoo  in  stilte  binnen  de  vesting  te  komen.     Zy  had- 
den te  dien  einde  zekere  Jan  Pikkevb  ,    uit  het  fort  St.  Ghislain ,    ge- 
prest en  hem  genoodzaakt ,  om  hun  door  de  onbekende  en  ongebaande 
schorren  den  weg  te  wijzen.     Het  toeval  wilde ,  dat  toen  zy  reeds  een 
eind  wegs  hadden  afgelegd  ,  de  klok  van  Axel  half  één  sloeg ,  en  daar 
die  klok  de  halve  uren  niet  voltallig ,  maar  alleen  met  éénen  enkelen 
slag  aangaf ,  deed  dit  de  aanvoerder  der  bende  aan  Piekbvb  Tragen  :  •  hos 
laat  bet  nu  te  Axel  was  ?"     Deae  man  had  op  dien  oogenblik  tegen- 
woordigheid van  geest  genoeg ,  om  te  bedenken ,  dat  by  nu  mogeiyk 
een  middel  bad  gevonden  ,  om  de  stad  te  behouden  en  gaf  ten  ant- 
woord ,    dat  bet   half.  twee  was.     Deze  list  gelukte.     De  Franschen  , 
verschrikt  door  dit    berigt ,    begonnen  te  bedenken ,    dat  volgens  de 
rekening  van  het  watergetyde  ,  de  vloed  aan  het  opkomen  moest  zyn 
en  dat  zij  derhal  va  ,  b(j  den  minsten  tegenspoed,  of  door  's  vyands 
hand  of  door  bet  water  moesten  omkomen ,  zoodat  zy  besloten  terug 
te  keeren ,  hetgeen  hnn  gelukte ,  behalve  aan  twee  man ,  die  door  de 
duisternis  en  den  spoed ,  om  zich  in  veiligheid  te  stellen  ,  in  de  slijk 
versmoorden.      De  brave   Piebbvé  vond    des   anderen  daags    gelegen- 
heid ,  om  te  Axel  van  den  mislukten  aanslag  kennis  te  geven  ,  hetwelk 
ten  gevolge  had ,  dat  men  voortaan  aldaar  beter  op  syne  hoede  was  j 
lerwyl  men  in  alleryl  het  fort  Zbbiahou  en  Rykuit ,  die  tegen  over  de 
plaats  lagen  waar  de  vijand  dacht  in  te  dringen  ,  roet  geschut  wapende 
en   van   krijgsvolk  voorzag,    waardoor  de  toeleg  des  vyands  verydeld 
werd  en  de  stad  behouden  bleef. 

In  1794  was  dit  fort  nog  aanwezig,  daarin  was  eene  dnbbele  steenea 
kazerne  van  's  Landt  wege  gebouwd ,  met  eene  voorleggende,  van  geschat 
voorziene ,  battery ,  welke  kazerne  weinige  jaren  daarna  voor  afbraak  is 
verkocht ,  terwyi  de  battery  is  geslecht  en  de  grond  door  de  aanpalende 
ingelanden  ingenomen ,  die  ook  een  groot  gedeelte  van  de  gracht 
gedempt  hebben  j  zoodat  van  dit  fort  genoegzaam  niets  meer  is  te  zien. 
ZEELAND! A,  voormalig  fort  in  Oost-Indië,  op  het  eil.  Boewang- 
Beti)  een  der  Uliauêrt,  in  het  westen  van  bet  eiland,  in  1655  gebouwd. 
Na  de  mislukte  expeditie,  in  1817,  tegen  de  onroerige  bevolking 
van  de  Uliassers  ondernomen!   bevond  zich  de    Adelborst  der  eerste 


ZEE.  f  17 

klasse,  D.  W.  Musfoima,  met  83  soldaten  io  dit  fort,  hetwelk  ia 
eenen  ellendigen  staat  van  tegen  weer  was.  Bijna  geen  der  kanon- 
stukken  waren  bruikbaar,  de  affuiten  verrot  en  vergaan.  Dadelyk 
werden  er  handen  aan  het  werk  geslagen,  om  voor  eenige  stukken 
roipaar den  te  vervaardigen ,  ten  einde  des  noods  van  de  beste  kanonnen 
.  nog  eenige  dienst  te  nebben .  De  stukken  werden  buiten  het  fort  ge- 
rigt  op  die  punten,  waar  men  vermoeden  kon,  dat  de  muitelingen 
een  aanval  xoude  durven  wagen ,  alzoo  de  sterkte  alleen  naar  de  zee- 
syde  wederstand  kon  bieden  ,  van  welken  kant  men  nu  niets  te  v reexen 
had.  Het  werd  evenwel  noodzakelyk  geoordeeld ,  eenige  affuiten  ens.  aan 
te  vragen ,  alsoo  deaanwesige ,  ofschooo  soo  goed  mogeiyk  in  elkander 
gebragt ,  altoos  gebrekkig  bleven.  Aan  dit  verlangen  werd  spoedig  vol- 
daan door  de  aanvoering  van  twee  veldstukken  ,  tes  rolpaarden  en  de 
noodige  ammunitie.  Dadelyk  werd  nu  een  plan  van  verdediging  ge- 
gevormd  'f  eenige  buizen  natyj  de  sterkte  werden  geslecht  j  de  borstwe- 
ringen ,  boog  genoeg  opdat  de  vyaod  niets  bespieden  kon ,  opgeworpen 
en  de  kanonnen  en  veldstukken  in  battery  gesteld. 

De  getrouw  gebiedene  Radja  van  Haroeka  werd  met  eenig  volk  oit- 
gesonden ,  om  de  gezindheid  der  inboorlingen  te  polsen ,  en  voorsla- 
gen tot  onderwerping  te  doen  j  doch  de  hardnekkige  Indianen  gaven 
ten  antwoord,  dat  zy  eerstdaags  die  spitte  varkens  wel  anders  zouden 
leeren  praten.  Ook  vernam  de  Radja  tevens,  dat  bet  getal  muitclingen 
hoe  langer  hoe  meer  aangroeide ,  en  er  alleen  op  eene  gunstige  gele- 

Ïnheid  gewaaht  werd ,  om  de  sterkte    aan  te    vallen.     De  Adelborst 
osoubtibb  verzocht,  uithoofde  van  ongesteldheid  naar  boord  van  het 
schip  *fe  RverUen  terug  te  gaan  ;  terwyl  tevens  aan  den  Gouverneur  van 
jdmboma,  var  Middelkoop  versterking  werd  gevraagd.     Spoedig  kwam 
een  detachement  van  20  man,  onder  bevel  van  den  Kapitein  der  infan- 
terie  P.  S.  var  DaiBt  en    den   Luitenant    Sc*bstbb    aan ,  soo  dal  de 
(rabeele  bezetting  toen   uit  106  man  bestond     De   Adelborst    W.    C. 
hcRBiMus  werd    nu ,  onder  de   bevelen  van  den   Kapitein    var   Dbibl  v 
belast  wel  het  bevel  over  het  geschut  van  het  fort.     De  muilclingen 
waren    van  het  d.   Haliheo  naar  die  van  Pilauw  en  Gabauw  gelrok- 
ken ,  slechts  een  uur  gaans  van  hel  d.  Haroeka ,    en    waagden ,  den 
30  Mei  1817,  des  namiddags  ten   5  ure ,  met  eene  magl  van   onge- 
veer 600  koppen  ,  eenen  aanval  j  daar  echter  de  bezetting  ,  steeds  on  • 
der  de  wapenen  was ,   en  onafgebroken  by  het  geschut  gereed  stond  , 
merkte  de  Indianen  ,  dat  sy  niet  verrassender  wyze  kwamen  en  dat  hun 
levendig  mus  kei  vuur  dadelyk  beantwoord  werd.    Alhoewel  sy  door  bet 
schroot  vuur  der  veldstukken  veel  volks  verloren ,   bleven  zy  evenwel , 
een  groot  uur  lang ,  hardnekkig  doorstryden    Twee  man  der  bezetting 
geraakten  ongelukkig  in  bunne  handen  en  werden  dadelyk  ellendig  om 
het  leven  gebragt.    Ziende  dat  sy  niets  tegen  ons  wakkere  krygslieden 
konden  uitrigten ,  trokken  de  muiteliogen  af.    De  bevelhebber  der  sterkte 
en  de  Adelborst  Scbbidios  deden  nu,  meteen  detachement,  de  ronde  in 
den  omtrek  en  maakten  den  .toegang,  door  het  leggen  van  voetangels  en 
het  opwerpen  van  meer  verschansingen ,  raoeyelyker ,  terwy I  alles  weder 
tot  het  afslaan  van  eenen  nieuwen  aanval   werd  in  gereedheid  gebragt. 
Des  anderendaags  werd ,  door  de  waakzaamheid  der  bezetting,  een  Indiaan 
gegrepen,  A  aai  aar  Radja  was  genaamd,  die  de  gelegenheid  der  sterkte 
zocht  op  te  nemen.     De  bespieder  werd ,  door  bedreiging  van  ptftifftng  , 
eindelyk  genoodzaakt  gewigiige  luededuelingen  te  doen  ,  hetwelk  by  in 
den  beginne  hardnekkig  bad  geweigerd.    De  muilelingen  hadden  hel  plnn 
gemaaki.  om  den  2dn  Jnoy  ,  tussenin  1  i  en  5  ure  des  namiddags,  met 


-* 


118  ZEE. 

eene  legermagt  van  0000  aura ,  andermaal  de  sterkte  uo  te  vallen  en 
dat  wél  op  het  geren  van  een  bepaald  seio.     Die  lcgersnagt  bosaoud 
gtdeelteiyk  uit  Cerarasehe  Alfoeren  of  toogenoemde  koppensnellers ,  Ho- 
aiinoësen  en  Haroekaërs,  gewapend  met  geweren,  pieken,  klewaogs, 
p\jl  en  bogen.     Dexe  100  belangrijke  ontdekking  werd  dadelijk  ter  kea- 
nisse  Tan  den  Gouverneur  gebragt,    met  vertiek  omf  100  megel$k, 
nog  «enige  versterking  te  bekomen.     Ook  dit  werd  toegestaan ,  aeodat 
de  bezetting  nu  tot  200  koppen  wat  aangegroeid.     Alles  werd  mei  den 
meesten  \j  ver  in  gereedheid  gebragt ,  om  de  gedachte  overmagt  te  ont- 
vangen.    De  besetting  gunde  sich  htfna  geen  naebtrost  en  geraakte, 
hg  het  gebruik  fan  weinig  en  slecht  voedsel ,  teer  afgemat.     Met  dete 
ingespannen  verwachting  liep  den  dag  van  den  fiden  hmfj  teer  vreed- 
snam  ten  einde.     Doch  den  volgenden ,  rukte  het  vijandelijke  leger , 
onder  het  aanheffen  van  een  verward  gehuil  en  getier  9  op  ondetwohei- 
dene  punten  doldriftig  aan*    Op  een  gegeven  teeken  van  de  trom  *  vloog 
ieder  op  a\jnen  post  en  een  levendig  vnnr  opende  »ch  van  wederstyden. 
De  voorvechters ,  in  oenen  halven  kring  rondom  de  sterkte  geschaard , 
dansten  den  tjakelelis  of  krijgsdans ,  met  hanne  klewangs  ■chermeode , 
en  de  haren ,  in  lange  vlechten  ,  om  de  hoefden  awevende ,  aoo  nabij 
de  monding;  der  stukken ,  dat  het  schrootvnnr  een  versobrikkjk  bloed- 
bad onder  hen  aanrigtte.    Het  is  grootclijks  te  verwonderen ,  dat  sty , 
met  snik  cene  geduchte  overmagt ,  geen  storm  waagden  en  de  boictting 
door  bet  groot  aantal  als  het  ware  overstroomden,  dan  ware  het  ge- 
daan geweest  met  onse  dapperen.    God  verhoedde  tolk*.    Drie  uren 
lang  duurde  de  strijd  met  onafgebroken*  hevigheid*     De  muitalingen 
trokken  toen  af,  naar  het  gebergte*    De  overwinning  was  met  Gods 
bijstand  behaald,  alhoewel  de  kans  seer  hagchelijk  gestaan  bad.    De 
Kapitein  va*  Dam.  en  de  Adelborst  Soumies  deden  de  ronde  en  von- 
den ,  soover  rij  xich  durfden  verwijderen ,  den  grond  van  bloed  door- 
weekt ,   soodat  het  verlies  van  de  andere  sijde  aanmerkelijk  moet  ge* 
weest  tijn.     De  besetting  begaf  tioh  na  dood  afgemat  ter  ruste,  ter- 
wijl alles }  soo  spoedig;  mogelijk  weder  gereed  gemaakt  werd  voor  eone 
goede  verdediging.   Alhoewel  onse  dappere  krijgslieden  haakten ,  om  den 
vijand  op  te  toeken  ,  werd  snlks  evenwel  niet  raadzaam  geoordeeld , 
uit  aanmerking  van  onse  in  vergelijking  tod  geringe  magt. 

Dit  fort  is  in  bet  jaar   1818  door   oenen  orkaan  ingestort  on  ver- 
nield. 

ZEELANDIA  of  Zauunxs,  fort  in  Nêdtrlandê-Guum* ,  kol.  SWt- 
nnost,  ten  O.  vu  de  stad  of  liever  in  den  oostelijken  hoek  vnm  Fo- 


De  stichting  van  dit  fort,  nu  BranavoaT  geheeten  ,  wordt  aan  de  Per- 
lugescn  toegeschreven ,  doch  don  tegenwoordigen  naam  heeft  bet  na  de 
bemagtiging  van  Kauaszoos  in  1067 ,  bekomen.  Om  de  uitspringende 
punt ,  waarop  dit  fort  gelegen  is ,  loopt  een  sterken  stroom ,  welks  rave- 
\mf  oen  bestendig  gedraisch  verwekt.  Dete  sterke  schoring  van  bet 
rivierwater  heeft  reeds  den  Gouverneur  van  SomunuK  het  besluit 
doen  nemen,  om  den  rivieroever  met  groote  Hinten  en  klipsteenen 
tegen  a&poeliog  te  verzekeren,  ofschoon  de  ondergrond  uit  sebulp- 
steen  bestaat. 

Dit  fort  b  eimnbjk  eene  citadel ,  bestaande  uit  eene  regelmatige  ge- 
bastionneerde  vgfhoek,  met  steenen  maren  en  natte  grachten  voorsien , 
benevens  eenige  buitenwerken  ,  en  ten  O.  aan  de  rivier ,  eene  battery 
voor  90  vuurmonden.  De  ingang  is  aan  de  stadsttjde  en  beeft  aldaar 
eene  esplanade.     Aan  de    noord-   of  lmberiyde  deser   poort  ,    vindt 


ZEE.  II* 

men  MM»  groeien  bornput  ,  waaruit  hel  water  ,  met  eene  tyJoa  even- 
wigtigen,  lange»  hef  boom  opgehaald  wordt.  De  poort  binnengaande , 
kosnt  snen  op  een  binnenplein ,  waarop  (echter  tonder  eeirig  herkeo- 
utngsteeken)  de  Gouverneur  tan  Sana  sus  lik  door  de  eproertingen 
werd  begraven;  ttngs  aiei  men  de' getraliede  vensters  der  militaire  en 
regU  de  criniinele  en  eifiele  gevangenissen  ;  toot  «kb  heeft  men  twee 
hooge  palen  staan ,  toetenen  welke  een  kleine  veetpaal  etaat ,  waaraan  boei- 
jen,  in  welke  de  afgestraft  wordende  «laren  of  slavinoen  geboeid  en  ge* 
sweept  worden. 

Behalve  de  bovengenoemde  gevangenissen  ,  is  net  zoogenaamde  Kak- 
kerlakken gat,  bet  ellendigste  aai  ,  dak  men  skh  verbeelden  kan  , 
tegt  tegenover  de  poort ,  in  oenen  hoek  Tan  den  dikken  muur.  Het  is 
dan  verwulfde  kelder ,  waarin  het  licht  van  ton  noeh  maan  doordringen 
kan.  Dene  soo  dniatere  ale  voehtige  spelonk  beeft ,  bty  de  militairen  , 
door  hei  aldaar  ingrooie  menigte  huisvestende  ongedierte,  bovenstaanden 
naasn  verkregen,  en ,  wegene  de  engexendheid  van  dit  hol,  wordt  niemand 
langer  dan  14  dagen  daarin  opgesloten.  Behalve  tot  gevangenissen , 
cwenon  de  gabonwen  van  hei  BimuFeaT  tot  megastynen  van  kleeding 
en  wapenen  ;  terwijl  men  in  den  linkervlengel  de  provoost  en  de  werk- 
plaatsen van  hei  garsriaoen  heeft. 

Verder  bestaat  Zamsawu  nii  eene  ffroep  onregelmatige  gebouwen  ; 
nis:  het  Paviljoen  voor  de  Officieren,  synde  eene  houten 
'toont  van  twee  verdiepingen  hoog ,  met  twee  galerQen  aan  de  oost-  of 
binnemtfde ;  dit  onregelmatig  gebouw  aaa;  er  in  de  laatste  tijd ,  seer 
sleeht  en  vervallen  oh  en  wordt  thans  of  is  misschien  reeds  door  een 
nienw  gebouw  vervangen.  Ten  Noorden  daarvan  heeft  men  de  Hoofd- 
wacht, by  de  toogenaamde  ophaalbrug,  waaraan  het  seer  sterk  van 
swaar  en  dengdiaam  hout  gebouwde  Mes  huis  en  *yne  keuken 
grenst,  synde  een  gebouw  van  twee  verdiepingen  hoog,  langwer- 
pig en  vierkant ,  met  een  kruisdak ,  op  welks  midden  een  koepel- 
torentje staat  t  waarin  eene  klok  en  een  uurwerk  sooder  wijzer- 
plaat gevonden  wordt ,  synde  het  eenige  publieke  uurwerk  van  ge- 
heel Paramaribo.  Het  hTeshuis,  in  welke  oester  frontespies  men 
hot  wapen  der  kolonie  gebeeldhouwd  tiet ,  is ,  volgens  het  opschrift  van 
het  weeteiyk  frontespies ,  in  1789  gebouwd  ,  en  voert  tot  sinsprenk 
Attm  non  sisener  tmtitmt  (de  boog  kan  niet  altijd  gespannen  syn).  De 
benedenzaal  waarin  een  biljard  en  eene  tapkast,  dient  den  Officieren 
tot  keffijkuts  j  de  bovenste  verdieping ,  waarin  de  krygsraad  fitting 
bondt ,  strekt  tevens  tot  eetsaal  voor  de  Officieren  van  het  garnizoen  ; 
ierwyi  de  sijgehouwen  de  woning  en  keukens  van  den  Mosman  bevat- 
ten. Ook  dit  gebouw  wordt  gebed  vernieuwd.  Naast  de  Mes  staat 
aan  van  steen  ejeboowd  Officie rshnis;  vervolgens  de  battery  en 
eenegroote  kennen  ;  waarop,  de  firaaye,  twee  verdiepingen  hooge  ,  ge- 
heel van  steen  en  luchtig  gebouwde  Kas  e  me  volgt,  staande  op  eene 
koele  plaats ,  aangezien  de  zeewind ,  die  hier  regt  over  de  rivier  aan- 
waait ,  daar  door  blaast.  Dit  gebouw ,  dat  oorspronkeiyk  voor  een 
MagasQn  van  levensmiddelen  gebouwd  werd  en  later  in  eene 
kazerne  herschapen  is ,  is  niet  alleen  het  grootste  maar  tevens  het 
hechtste  gebonw  der  kolonie.  Voor  de  kazerne  en  de  vroeger  genoemde 
gebouwen  heeft  men  een  ruim ,  onregelmatig  scbulpenplein ,  waarop 
nieren  daar  eenige  grafzerken  verspreid  liggen.  Ook  werd ,  volgens  Hsa- 
u»(l),  de  Gouverneur  oa  Govta ,  den  1  Augustus  171U ,  aldaar  begraven  » 


(1)    Bachrprity*  van  dt  oolkplanlingt  Xurinamc ,  bl.  50. 


130  Z  B  E. 

Achter  de groote kazerne  had  men  vroeger  de  Kazerne  der  mu»i- 
k  ante  o  ,  waarboven  het  korps  Guides  of  het  Negerkorps  logeerde ;  ach- 
ter dit  gebouw  een  Officiers -won  ing  en  daar  achter  deSomaaels* 
dijks-kreek  j  dooh  in  1854  sQn  alle  de  gebouwen  achter  de  groote  kazerne 
afgebroken.  Bij  de  plaats,  waar  dit  Officiersboii  stond,  siet  men  nog  de 
fondamenten  van  eenen  vroeger  bestaan  hebbenden  en  door  den  wind  ge- 
dreven wordende  watermolen  ;  die  echter ,  toowel  aU  de  wind-rogge- 
molen  van  het  fort  Amsterdam  ,  nit  gebrek  aan  wind  ,  spoedig  in  verval 
geraakt  en  afgebroken  is. 

By  het  tien  van  het  otende  fort  hetwelk ,  door  afbreking ,  aanbou- 
wing  en  verandering ,  geheel  van  gedaante  veranderd  is ,  moet  me* 
zich  verwonderen  ,  dat  het  een  bombardement  van  drie  dagen  v  (vaa 
den  1b— -17  October  1719)  tegen  de  Franschen  heeft  knnnen  uithou- 
den,  vooral  wanneer  men  daarbij  in  aanmerking  neemt,  dat  het  des- 
tijds zeer  in  verval  en  slecht  gewapend  was.  Maar  de  kolonisten  sei»> 
den  ,  dat  de  schatting,  door  den  Franschen  Zeevoogd  Cassabd  gevraagd, 
onder  bedreiging  van  de  kolonie  te  sollen  platbranden  t  en  de  ingeze- 
tenen door  honger  en  bommen  te.  sullen  dwingen  ,  slechts  een  lokaas 
voor  de  Franschen  was ,  om  y  in  geval  van  betaling ,  in  het  vervelg 
terug  te  komeo  en  alsdan  de  opbrengst  hnnner  nog  niet  geoogste  pre- 
dukten  op  te  eisschen  j  dat  het  dus  beter  ware  hen  maar  te  laten 
branden ,  w(jl  sty  toch  maar  gekomen  waren ,  om  te  rooven  ,  waarvan 
dan  ook  eene  manmoedige  verdediging  het  gevolg  was :  echter  moesten 
da  onsen  voor  de  overmagt  der  Franschen  bukken. 

ZEEL AN  DIA ,  plant,  in  West-lndie^  op  het  eil.  Ctuvcuo,  in  de 
M idden- Divisie ,  O.  van  het  Schot  tegat,  Z.  van  de  plant.  Welgelegen, 
N.  van  de  plant.  Vagevuur. 

ZEELANDIA  (NIEUW-),  fort  in  Oost-Indü,  op  het  Sundasche  etl. 
Boêwang-Besi,   een  der  IJ  liassen. 

Dit  fort,  hetwelk,  ter  vervanging  van  het,  in  1818  ingestorte, 
fort  Zeelandia  (zie  hierboven) ,  geheel  nieuw  gebouwd  is ,  staat  op  den 
oever  der  zee ,  op  een  klein  voorgebergte ,  omtrent  honderd  schreden 
van  don  afloop  eener  rivier,  die  tamelyk  breed  maar  niet  diep  is  en 
geheel  doorwaad  kan  worden.  Op  den  zelfden  afstand  loopt  hij  in  zee 
uit.  Het  is  van  ruimen  omtrek  doch  heeft  slechts  twee  punten  of 
bastions.  Op  het  bastion  aan  den  kant  van  Ceram  kunnen  twee  stuk- 
ken op  dat  naar  Saparoea  slechts  één  stuk  geplaatst  worden.  Daar 
in  staat  ecne  goedeen  ruime  Residen  tswonm-g,  en  eene  daarvan 
afgezonderde  Vergadertaai  of  Baji,  alles  van  steen  gebouwd. 
Wyders  nog  een  Specerij-pakhuis  van  gabba-gabba,  en  eene 
kleine  Kazerne  voer  veertig  militairen ,  insgelijks  van  gabha-gabba 
gebouwd.  By  eene  aardbeving,  die  den  1  November  1835  plaats  bad, 
zijn  de    muren    van  het  residen liehuis  in  dit  fort  afgeweken. 

ZEEL  BERG  of  Zzelsbiigbh  ,  geb.  in  de  Meijerij  van  's  Hertogen- 
bosch,  kw.  Kèmpeland ,  prov.  PI  oord- liraband,  Derde  distr.,  arr.,  kant. 
«n  2J  ii.  Z.  van  Eindhoven,  gem.  en  20  min.  Z.  0-  van  Falkeus- 
tcaard,  nabij  de  Ton  gel  reep  ,  waarover  hier  eene  brug  ligt ;  met  16  b. 
en  ruim  80  inw. 

ZEELISSE,  geb.  in  de  Meijerij  van  *s  Jiertogenbosch ,  kw.  Oester- 
*>*jk}    prov," n 'oord- Br aband.     Zje   Semsssr. 

ZEELST,  gem.  in  de  Meijerij  van  *«  Hertogenbosch  ,  kw.  kem- 
penland,  prov.  IVoord-Braband,  Derde  distr  .  arr.  en  kant.  Eindho- 
ven (5  k.  d.,  dB  m.  k.,  K  *.  H.),  palende  N.  W.  aan  de  gem.  Oir» 
schot  en  Best ,  N.  O.  aan  de  gem.  Slrijp  ,  O,  aan  Gestel-en- Blaarthem  , 


Z  B  E.  121 

Z.  O.  aan  Waalre ,    Z.    aao    Veldboven-en-Mereveldboveo ,    W.    aan 
Oerle. 

Deie  gem.  bevat  bet  d.  Zee  Ut,  en  deb.  Klcin-Eindhoven, 
beslaat ,  volgens  bet  kadaster  ,  eene  oppervlakte  van  1514  bund.  20  v.  r. 
32  v.  ell.,  waaronder  1290  bund.  48  v.  r.  95  v.  ell.  belastbaar  land  ; 
telt  178  b.,  bewoond  door  242  huisaez.,  uitmakende  eene  bevol- 
king van  1220  inw.f  die  meest  in  den  landbouw  ban  bestaan  vinden  ; 
terwyi  er  tevens  handel  wordt  gedreven  in  linnen-  en  pellengoederen. 
De  grond  is  er  slechts  middelmatig  en  voor  een  gedeelte  seer  schraal 
en  onvruchtbaar ;  rogge ,  haver  en  boekweit  sjjn  de  granen  die  hier 
gewonnen  worden. 

De  inw.,  die  er  allen.  R.  K.  ityn ,  behooren  tot  de  par.  van  ZeeUt- 
en~Mereveldhoven ,  welke  in  dese  burgert,  gcm.  eene  kerk  beeft. 

Men  heeft  in  dese  gem.  eene  school ,  welke  gemiddeld  door  180 
leerlingen  besocht  wordt. 

Het  d.  Zsust  ligt  1  u.  W.  ten  Z.  van  Eindhoven ,  2}  u.  Z.  O.  van 
Ifcrschot.  De  buisen  staan  er  seer  verspreid.  —  Men  wil  dat  de  naam 
der  plaats  afkomstig  is  van  de  Saliers. 

De  kerk,  aan  den  U.  Witusaeaaes  toegewijd,  welke  sedert  de  Re- 
formatie by  de  Hervormden  in  gebruik  was,  is  in  hei  jaar  1795  aan 
de  R.  K.  teruggegeven.  Het  is  een  middelmatig  kruisgebouw  mat  eenen 
spitsen  toren  op  bet  dak.  Er  plagt  foorheen  nog  een  kleiner  torentje 
met  een  klokje  op  het  midden  der  kerk  te  staan ,  doch  dit  is  er,  by 
de  vernieuwing,  in  1759 ,  afgenomen ,  omdat  het  voor  het  dak  te  scha* 
delyk  was.  De  kerk  staat  in  bet  midden  van  het  dorp,  op  een  kerk- 
hof, dat  niet  een  steenen  munr  omringd  is. 

Ook  stond  onder  Zbblst  eertyds  een  voorname  kapel  onder  aanroe- 
ping van  den  H.  bisschop  Sivtaiaos  ingewyd ,  met  eenen  priesteriyken 
tytel  of  beneficie  voorzien.  Dese  kapel  is  geheel  verdwenen  Ter  plaatse, 
waarsQ  gestaan  heeft ,  tiet  men  thans  nog  eene  noerdery  bet  Sev  er- 
eind  geheel  en.  Ook  heeft  hier  vroeger  gestaan  een  kast.  bet  Huis 
te  Ze  e  1  s  t   genoemd.    Zie  het  volgende  art. 

Aan  Zbblst,  Blaarthem,  Zonderlijk  (nu  Veldhoven)  is 
door  J sa  II,  Hertog  eau  Braband,  in  1297  9  een  aansieniyk  hoek  of 
weiland  uitgegeven. 

De  kermis  valt  in  den  derden  Zondag  in  October. 

Het  wapen  deser  gem.  bestaat  uit  de  beeldtenie  van  den  H.  Witu- 
aaoanos. 

ZEELST  (HET  HUIS-TE-) ,  voorm.  kast.  in  de  Meiierij  van  's  Uer 
togenbosch,  kv#.  Kemverlond,  prov.  IV oord- Braband,  Derde  distr., 
arr.,  kant.  en  1  u.  W.  ten  Z.  van  Eindhoven,  gem.  en  5  min.  N.  O. 
van  ZeeUt,  aan  de  Kruisstraat. 

Dit  kasteel,  hetwelk  in  eene  gracht  lag,  ging  in  1655,  by  af- 
scheiding der  nagelatene  goederen  van  Vrouwe  Elii  abbtb  var  Beakel  , 
aan  Jonkbeer  Kabbx  Artooh  var  Vladebaceeji  ,  Heer  wan  Nemelaar , 
en  diens  suster  over.  In  het  jaar  1685  werd  het  bewoond  door  Jonk- 
heer Kabbl  var  Vliebdbk  ,  Heer  van  Eckart.  Het  is  voor  eenige  jaren  , 
door    den  laatsten  besitter ,  Graaf  var  Dbohcblbero  ,  gesloopt. 

Ter  plaatse ,  waar  bet  gestaan  beeft ,  siet  men  nog  eene  boerenwo- 
ning  bit  Slot  geneeteo. 

t  ZEELSTEN- MEREVELDHOVEN,  R.  K.  parochie,  apost.  vic.  van 
's  fIertogenbo$ch ,  dek.   van  Eindhoven. 

Vóór  de  Reformatie  waren  Zeclst  en  Mereveldboven  twee  af- 
zonderlijke parochiën ,  doch  sedert  iyn  lij  vereenigd  tot  eéne  par.,  welke 


in  Z  H  E. 

•«•e  kerk  U  Zeelst  iomoi  kapel  te  M erev eldhoven  heeft,  waarin 
de  dicoft  door  eenen  Pastoor  en  eenen  Kapellaao  verrigt  wordt.  Hen 
telt  er  1490  sieleo,  onder  welke   1000  Cominoni kaneen. 

ZBELUST,  voorin,  buit.  in  Rijnland  >  prov.  Zmd-H*Uandf  arr. 
tn  5  u.  O.  van  Leydm,  kaot.  Alpken  y  gein   JlpJmn-em-Riettld. 

Daar  bei  heerenhois  van  dit  buit*  afgebroken  is  hertaal  er  thans  nog  al- 
leen eene  boerderij  ,  welke ,  roet  de  daartoe  behoorende  gronden  ,  enne 
oppervlakte  beslaat  van  17  band.  95  v.  r.  95  v.  eU. 

WEM  (DB),  boerderij  in  Ftsetye,  prov.  Qnminftu,  arr.,  hant.  tn 
1  u.  W.  ten  N.  van  Jppiutjêdmm  f  jjem.  en  J  n.  N.  van  Zopyersosn, 
1  u.  N.  O.  van  Garrelsweer,  1  u.  Z.  W.  van  JPtrdmm,  ten  N.  ven 
bet  DoM$Urdiep,  welke  men  wel  eene  als  een  gnb.  vindt  opgegeven 


Oese  beerderty  beslaat ,  met  de  daartoe  behoorende  gronden ,  eene 
oppervlakte  van  49  bond.  44  v.  r.  30  v.  eM.,  en  wordt  in  eigendom 
beseten  door  den  Heer  P.  B.  Geeaneeaji,  woonachtig  te  Loppersnni. 

ZEEPB  (DE),  duinvallei  op  het  eïl.  Scimuwtn,  pret.  ZétUnd , 
gom*  en  W.  van  Bmamutede» 

ZEERIJP,  oudtyds  Simii»,  io  de  woodeitag  deorgnans  Rin,  Risoa 
of  na  Bijv  genoemd ,  onder  welke  kaatste  benaming  bet  algeassen  be 
------  "  ilu,  W" 


kond  is,  d.  in  F**eigot  prov*  é7twmoyssi ,  «rr«,  kont*  en  a  u.  W.  H. 
W.  van  Jppmgkkm,  gom,  en  f  o.  Z.  W.  van  't  Zandi.  —  Hou 
lelt  er  in  de  kom  van  hot  d.  51  h»  tn  180  mw.,  en  met  de  daartoe 
behoorende  b.  de  Groevo  81  b.  on  1100  mw.,  die  in  don  landbonw 
bnn  besteen  vindon*  Ook  beeft  men  er  «enen  roggemolen.  Dit  dorp 
beeft  aeer  teboone  snvelacbtige  landen  en  schijnt  m  vroeger  tfyden  aaor 
annsieniyk  geweest  te  sQn.  Doch  de  burgen  ntyn  ook  bier  gesloopt, 
eésohoon  nog  lang  eene  borg  in  de  Rtyp  en  een  ander  in  de  Groeve  tien 
hebben  staande  gebonden. 

Door  bet  onregelmatig  gebouwde  dorp  slingert  een  niet  s^plavewk 
rfyweg.  Het  schijnt  stynen  naam  gekregen  te  bobben  ,  omdat  bet  eer- 
tjfds  op  den  oever  (in  *t  Latijn  ripm)  van  den  boesem  der  Eems  of  van 
de  naven  van  Wester-Emden ,  aan  de  Ftve**,  gelegen  was.  Het  ligt 
|  o.  Z.  W.  van  W«ster-Bmbden ,  waarvan  bet  door  de  breede  bedding 
der  oude  Fivel  gescheiden  is. 

De  Herv.,  die  eV  450  in  getal  tQn ,  onder  welke  70  Ledematen ,  aankon 
eene  gem.  uit,  welke  tot  de  klats,  van  Appmftdmm,  ring.  van  Lop- 
pêrsum,  behoort.  De  eerste,  die  hier  bet  leereer  ambt  beeft  waarge-' 
nomen ,  is  geweest  Giaiiaaos  Alsbbyi ,  die  voorheen  Roomsch  Priester 
en  er  in  1595  in  dienst  was.  Hfy  werd  in  1600  opgevolgd  door  Dabibl 
Tiohai.  Onder  de  bier  gestaan  hebbende  Predikanten  verdient  melding 
de  beroemde  Godgeleerde  Hnniaves  Muhtwobs  ,  die  er  in  1777  kwam , 
en  in  1780  als  Hoogleeraar  en  Akademieprediker  naar  Harderwijk  ver- 
trek. Het  eollatieregt  wordt  bier  door  onderscheidenen  uitgeoefend  ; 
doch  Primarins  Gollator  is  Jonkbr.  O.  Q.  J.  J.  vax  Swiseaaia ,  weon- 
aebtig  te  Groniogen ,  die  tniks ,  voor  een  paar  jaren  ,  tyj  pnblieken 
koop  bekomen  heeft. 

De  kerk ,  is  een  fraai ,  hoog  en  nrim ,  half  krutsgebonw  ,  dat 
ook  inwendig  besienswaardig  is;  het  orgel  verdient  onderhouden  te 
worden.  De  vroeger  seer  hooge  naaldtoren  heeft ,  na  afneming  van  de 
naald ,  in  1854 ,  en  het  daarvoor  plaatsen  van  een  verkort  vierledig 
dak  van  blaauwe  pannen,  met  eene  lantaarn  daarop,  -de  gedaante 
van  een  theebas.  Dese  toren  staat  ten  N.  O.  afgesonderd  van  de 
kerk,  met  de  hoeken  naar  de  hoofdwindstreken  gerigt,  waardoor  één  hoek 
naar  de  kerk  gekeerd  is.    Vroeger  diende  dexe  toren  voor  eene  baak  op  de 


ZEE.  m 

Wadden  en  de  Bent.  Dete  kerk  it ,  ia  hel  jaar  179* ,  uit  hare  eigene 
fondsen  aanmerkeiyii  verbeterd  en  versierd ,  en  met  geheel  nieuwe  tit- 
banked  veortien.    . 

UtaaaAaaea  ,  die  volgens  Ene ,  in  bet  jaar  1317  ,  de  Pastoor  der 
kerk  was ,  werd  ia  het  telfde  jaar ,  den  21  Mei ,  op  eene  schetmsche 
wlfte  doodgeschoten.  Om  desen  doodslag  is  er  ,  100  als  Eao  telf  ge- 
tuigt, een  ioterdlot  over  het  land  van  Frrelgo  geveld.  In  1953  segt 
Ene ,  is  tcbteiyk  gestorven  Mtaoo ,  Abt  van  se  Rij»  ,  zijnde  een  regts- 
geleerde ,  die  vrQ  geleerd  was.  Ubso  Esunes  noemt  hem  den  Pastoor  van 
Rijp  ,  on  voegt  er  bty ,  dat  by  onder  de  geleerdsten  van  tyaen  tijd  gerekeod 
mag  worden* 

De  dorpsobool  wordt  gemiddeld  door  ruim  60  leerlingen  beioeht. 

Het  Garsthuiter-maar  strekt  aieh  hierdoor  langs  Eennm  naar 
Oosterwrjtwerd  uit.  «-*-  In  het  begin  deser  eeuw ,  werd  er  te  Zanu» 
een  teer  twaar  awboente  opgedelven  (volgens  Ligetéob  ,  dat  van  eeneo 
Arrikaansehen  ousant) ,  hetwelk  in  het  Museum  te  Groningen  bewaard 
wordt* 

Onder  de  bijzonderheden  van  dit  d.  rekenen  wij  den  Woldweg  of 
Wolddijk  en  bet  aldaar  too  algemeen  aangenomen  bekende  spokende 
Rypsterlieht.     Dit  eoo  gevreesde  licht  was  neen  lich  verplaatsende 
ruil  of  vmtig*  kmdmtter,  geen  swiseAe  lonUam  otgUUkoon,  geen  dwoéi- 
of  htplicht  (/Wr*//**),  maar  een  bltyvend  licht,  dat  op  de  selfde  plaats 
dan  eens  teer  helder  en  dan  eens  bijna  onmerkbaar  geiien  werd.    Er 
bestaat  omtrent  de  oorsprong  van  dit  licht  de  volgende  legende :   Keiier 
Rabbi,  de  Qtöot*  beval ,  na  tyne  overwinning  op  den  Friescjien  Koning 
Rabbov»  II ,  en  na  dat  dete  gevlagt  was ,  dat  overal  in  sfln  uitgestrekt 
r\jk  de  wetten  in  schrift  souden  worden  gesteld  (1).    De  Frieten  be- 
noemden tet  dat  einde  twaalf  deskundige  personen ,   wetgeleerden  • 
door   hen   Wimotiet  en  door  de  Noormannen  jtten  genaamd ,  want 
bet  twaalftal  was  in  geregtstakcn  overal  van   veel  beduiden  is.    Dete 
Wirooedes  moesten  als  ingewQdden  de  heilige  godentaai ,  die  meeren- 
deels uit    rtfmen   en  spreuken   bestond,   uit  het  oud  Friesch  in   bet 
Latyn   overzetten ,  en  die  vertaling  sou  hen  vervolgens  tot  rigtsnoer 
verstrekken.    Kabdl  wilde ,  by  het  invoeren  van  meer  algemeene  wet- 
ten ,   de  eenheid   bevorderlijk  atyn  ,   tonder  evenwel  hunne  voorva- 
deriyke  wetten  en  gebruiken  te  veel  te   wtyiigen  en  op  den  achter- 
grond te  dringen  ;  de  Wimoedes  weigerden    echter  hunne  wetten  in 
schrift  te  brengen ,  als  sty ode ,  huns  intiens ,  niet  geoorloofd ,  het  door 
hunne  voorouderen  in  Orakeltaal  nitgesprokene  in  schrift  te  stellen , 
ook  wilden  de  Frieten  tieh  niet  aan  de  elders  nieuw  ingevoerde  kei- 
teriyke  wetten  onderwerpen ,  als  wakende  te  teer  van  bonne  alonde 
teden  en  gewoonten ,   waaraan  t$   too  bytonder  gehecht  waren ,  af. 
De  Keiser ,  hiervan  kennis  bekomen  hebbende ,  gaf  de   twaalf  wysen 
(Wimoedes)  teven  dagen  tyd  om  eene  keus  te  doen  tusschen  het  ont- 
hoofden ,  levend  begraven  of  om  ten  prooi  gegeven  te  worden  aan  de 
woeste  golven  der  toe  ,  door  in  een  stuurloos  schip  geplaatst  te  worden 
en  tich  altoo  te  laten  dryven.    Zty  koten  het   laatse  gingen  te  Ztt- 
aur ,  in  lydtame  onderwerping ,  aan  boord ,  en  dreven  nu ,  roet  een 
schip  tonder  teil,  roer .  nerocm  of  anker,  voor  Gods  weer  en  wind, 
teewaarts.     Op  het  ruime  water  tynde  teide  een  der  Wimoedes ,   met 
name  Asmë  of  Asiaa ,   dat  by  eens  in  eene  leerrede  van  Wiubbbobb 
geboord  bad ,  dat  Jatos  Cbaistos  ,   voort  na  syne  opstanding ,  op  het 


(l.    JEguth.   Vita  Car.  U.,  p.  m.  39. 


124  ZEE. 

bidden  van  zyo*  io  druk  gesetene  vrienden  onder  hen  verschenen  was, 
niettegenstaande  de  deuren  van  de  taal ,  waarin  s({  sich  bevonden  ge* 
sloten  waren ,  en  nu  stelde  hy  aan  zyne  ambt  eo  lotgenoolen  voor , 
om  ootmoedig  de  bulp  ,  redding  en  tustcben komst  van  Jezus  ,  in  dit 
100  groot  gevaar ,  biddend  af  te  smeeken.  Dit  geschiedde,  de  geknielde 
twaalven  tonden  hunne  gebeden  ten  hemel ,  en  liet ,  wyi  zy  nog 
baden  ,  vertoonde  ticb  achter  in  bet  schip  een  man  ,  rustende  met 
zyn  hand  op  een  kromhout ,  waarmede  by  het  schip  bestuurde ,  en  ben 
alzoo  weder  in  de  haven  ,  vanwaar  tij  uitgevaren  waren  terngbragl. 
Als  nu  de  dertiende ,  met  de  twaalf  Wimoedes ,  aan  welke  by  in  uitar- 
lyk  voorkomen  geheel  gelyk  wat»  ,  aan  land  kwam ,  wierp  by  het  krom- 
hout op  den  grond  ,  alwaar  bet  terstond  brandde  en  vervolgens  tot 
eeue  lichtende  baak  voor  de  seelieden  verstrekte ,  tot  dat  't  Zandt  (de 
haven  van  Zeemjp)  verstopte ,  waarop  het  brandende  hout  verdween  en 
door  eene  ryke  bron  van  heerlijk  versch  water  vervangen  werd  ;  doch 
van  toen  af  brandde  de  duivel ,  hier  aan  den  dijk  ,  een  vuur  als  een  val- 
iche  lantaarn,  een  groot  licht,  om  de  seelieden  te  misleiden,  daar 
dit  licht  bij  nadering  verdween.  De  dertiende ,  om  tot  het  verhaal 
terng  te  keeren  ,  onderwees  en  leerde  de  Wimoedes  verders,  gevende 
ben  tevens  in  v  welke  reglen  sij  ter  gehoorsaming  aan  hel  keizerlijke 
bevel  van  de  Friesche  wetten  zouden  uitkiezen  en  besebrij  ven.  Als  sij 
nu  wel  onderrigt  waren  ,  sagen  sij  den  dertienden  niet  langer  :  sij  gin- 
gen aan  hunne  taak  en  volbragten  deze.  Zij  kosen  het  landregt  dat 
hen  door  Mabia's  zoon  geleerd  was ,  en  dese  verzameling  van  wetten 

verwierf  de  goedkeuring  van  den  Keizer  en  den  Paus  beiden  ,  en  door 

dese  voorgewende  ingeving  van  Jezus  dames  kregen  de  anders  stijf- 

hoofdige  Friezen  hunne  wetten  ovet  een  komst  ig  des  Keizers  verlangen. 

Het  zoo  gevreesde  Rijpsterlicbt  is  dos  niet  anders  dan  het  vuur  va» 

den  Booze. 

In  hel  jaar  1590  leed  dit  dorp  veel  last  van  bet  Statenvolk,  dat  eenen 

strooptogt  in  de  Ommelanden  deed. 

ZEERIK,    water    in    de    vijf  Heerenlanden ,    prov.   Zuid-Holland. 

Zie  Zbperie. 

ZE  E  RUST ,  laan  in  bet  balj.  van  Blois,  prov.  Noord- Holland ,  geni. 

Bloemundaal-TeUerode-Jalbertêberg-en-den-Fogelentang,  1£  u.  Z.  ten 

W.  van  Bloemendaal,  die  in  eene  westelijke  strekking,  van  het  landgoed 

Oosterduin  naar  Bentveld  loopt  en  eertijds  waarschijnlijk  op  den  aldaar 

voorbij   vloeijenden  Rijn    aanliep. 

ZEERUST,  buit.  in  Delfland,  prov.  Noord- Holland,  arr.  en  3J  u. 

Z.  van  'i  Gravenhage ,  kant.  en  i  u.  Z.  W.  van  Foorburg,  gein.. Rijswijk. 
ZEERUST,  thans  Rusthoek,  buit.  in  Eemland,  prov.  Utrecht,  arr., 

kant.  en  2  u.  N.  W.  van  A men foor t ,  gero.  en  xO  min.  N.  \Y.  van 

Baaru. 

Dit  buit.  beslaat,  met  de  daartoe  beboorende  gronden  ,  eene  opper- 
vlakte van  6  bund.  55  v.  r.  92  v.  ell.,  en  wordt  in  eigendom  bezeten 
door  den  Heer  Mr.  Sibeor  Petrus  Baron  var  Hbbistba  ,  woonachtig  te 
Amsterdam  ,  die  den  naam  Zbeaust  in  dien  van  Rustboee  veranderd 
heeft. 

ZEERUST,  buit.  in  Rijnland,  prov.  Zuid- Holland,  arr.  en  1  u. 
Z.  O.  van  **  Gravenhage ,  kant.  en  20  min.  Z.  O.  van  Foorburg,  gcni. 
Siompwijk-Wilneeu-Leydschendam-Zuidzijde-en-Tedingerbroek,  in  de 
Polder -van-Tedingerbroek ,  2  u.W.  Z.W.  van  Stotnpwijk ,  aan  de  Lejd- 
srhevaart  enden  straatweg  van  Leyden  op  's  Gravenhage.  —  Dit  buit. 
be»laat  eene    oppervlakte    tan    3   bund. 


ZEE.  125 

ZEEKUST,  ?  oor  ra.  buit.  iu  Rijnland,  prov.  Zuid- Holland ,  arr. 
en  24  u.  O.  van  Legden,  kant.  en  {u.  W.  van  Alpken,  gem.  Ouefc- 
Aoorft  en-de-Gnephoek,  naby  's  Molenaarsbrug ,  J  u.  0.  van  Koudekerk. 
fiy  de  kapitale  beeren huizing  is  thans  eene  kalkbrandery  met  drie 
ofens  gevestigd.  Het  beslaat  eene  oppervlakte  Tan  92  v.  r.  88  v.  ell., 
en  wordt  in  eigendom  bezeten  door  den  Heer  J.  var  Laebrvbld  Bisdom  , 
woonachtig  te  Oudshoorn. 

ZEERUST,  buit.  op  het  eil.  Walcheren,  prov.  Zeeland,  arr.  en  5  u. 
Z.  van  Middelburg,  kant.  en  1  u.  N.  ran  Flitsingen,  gem.  tn  1  u. 
N.  van  Koudekerke. 

Dit  buit.  is  door  CoaiiiLis  Evertser,  een  lid  van  het  beroemde  ge- 
slacht der  Zeeuwsche  teehelden  van  dien  naam ,  gesticht ,  doch  is 
thans  gesloopt. 

ZEESE ,  Zebsse  ,  Zibsb  of  Sbtsb  ,  buurs.  in  Z alland,  prov.  Overijssel f 
arr.  en  6£  u.  N.  O.  van  Dei enter ,  kant.  en  \  u.  Z.  O.  van  Ommen, 
gem.  Ambt-Ommen ;  met  26  h.  en  ongeveer  150  inw. 

ZEEUW  SC  HE-El  LAN  DEN  (DE) ,  naam  ,  onder  welken  men  de  eilan- 
den verstaat ,  waaruit  de  prov.  Zeeland,  tfjdens  het  bestaan  van  de  Re- 
publiek  der  Vereenigde  Nederlanden ,  bestond.  Zie  Zeeland,  voorna,  prov. 
ZEEUWSCHE-STRÜOMEN  (DE) ,  wateren  ,  welke  de  Zeeuwsche- 
eilanden  bespoelen ,  en  door  de  Schelde  en  bare  takken  gevormd  wor- 
den ,  daartoe  rekent  men  de  Honte  of  W  ester-Schelde,  de 
Ooster-Schelde ,  de  Eendragt,  het  Slaak,  de  Krabbe- 
Rammegors-  en  Mossel  kreken  ,  hetMastgat,  hetZype,  bet 
Schenge,  bet  Znidvliet,  het  Sloe  enz. 

ZEÈÜWSCH- VLAANDEREN  ,  naam,  welke  men  thans  veelal  geeft 
aan  dat  gedeelte  van  het  voorin,  graafs.  Vlaanderen ,  hetwelk ,  tijdens 
het  bestaan  van  de  republiek  der  Vereenigde  Nederlanden ,  onder  den 
naam  van  Staats- Vla  andsrer  ,  tot  de  Generaliteitt -landen  ,  behoorde.  Zie 
Vlaarderbr  (Zeeowsci-). 

ZEEUWSCH-VLAANDEREN-BEOCSTEN-DEN-BRAAKMAN  ,  naam, 
welken  men  wel  eens  geeft  aan  het  distr.  Holst  ,  prov.  Zeeland,  Zie 
Hol»* 

ZEÈÜWSCH- VLAANDEREN-BEWESTBN-DEN-BRAAKM AN,  naam , 
welken  men  wel  eens  geeft  aan  het  distr.  Sluis  ,  prov.  Zeeland.  Zie 
Sluis. 

ZEEVANG  (DE),  of  db  Zeevare,  dykgraafs.  en  hoogheemraad*., 
pro  v .   Noord-  Holland, 

Onder  dit  dykgraafs.  behooren  een  gedeelte  der  stad  Edam  ,  de 
regtsbannen  van  Oosthtiizen,  Hobrede,  Middelie,  Axwyk 
en  K  wad  ijk.  Het  strekt  zich  langs  de  Zuiderzee  tot  aan  den  ban  van 
Ethersem ,  en  van  Edam  tot  aan  de  laodzyde  langs  de  Purmer  tot 
Kwadyk ,  van  daar  langs  de  Becroster  lot  Gasthuizen  aan  den  Zeedyk. 
In  zijne  grootte  wordt  het  gerekend  op  4200  deimpten  of  2800  mor- 
gen (2276  bund.)  lands.  De  grond  is  hier  meestal  veenachtig ,  zoo 
dat  de  ingezetenen  turf  maken  voor  hun  eigen  brand  welke  echter  niet 
van  de  beste  soort  is.  De  lander  yen ,  ofschoon  laag  en  moerassig , 
xijn  er  vruchtbaar  ,  en  de  groente  ,  welke  men  bier  voortk weekt ,  wordt 
doorgaans  voor  sniakclyker  gehouden  dan  in  andere  polders  of  meeren. 
Dewyi  hier  altoos  muizen  in  bet  land  gevonden  worden ,  is  men  wel 
gewoon  de  Zbbvaro  de  moeder  der  muizen  te  noemen.  Dit  dykgraafs. 
staat  onder  het  bestuur  van  eenen  Dykgraaf  en  vyf  Heemraden. 

ZEEVANGSCHE- WATERING  (DE) ,  water  in  Waterland,  dat,  in 
de  gem.  Oosthuiten  en  Hobrede,  zyn  begin  neemt;  aan  den  ringdtyk  van 


m  ZR  E. 

den  Zeevajig,  bty  Hobrede,  voortkomt  j  in  eene  ooord noordoostelijk  e 
rigling  langi  Oosthuisep  en  Etershem  naar  den  Keukendij k  loopt ,  eo 
sich ,  onder  desen  door  in  de  Zuiderse?  ontlast. 

ZEEVAKGSKEURBNDIJR  (DE),  dijk.  in  Waterland;  pro*.  IV oord- 
Holland.      Zie   KlOEIHDUI.    (»S  ZlBVAMt*). 

ZEEVANG-ZEBDIJR »  dyk  in  Waterland,  prov.  If oord- Holland , 
toepende  langs  de  Znidersee  in  eene  noord  noord  westelyke  rigtiog  va* 
de  haven  Tan  Edam  naar  den  Zee**ags-Reokendy»;. 

Deze  dyk  heeft  by  den  storm  fan  17  Febroary  1836 ,  groote  schade 
geleden . 

ZEEVLIET  ,•  buik»  ia  den  Loptkerwaard ,  pro?.  Utrecht,  arr.  en  2£ 
u.  W.  van  Utrecht,  kant.  en  i  u.  W.  van  IJsseUUm ,  geni.  en  £  a. 
O.  van  Benschop, 

Dit  buit.  beslaat  *  nat  de  daartoe  beloerende  gronden ,  eene  opper- 
vlakte van  47  bund.  52  v,  r.  41  v.  ell.,  eo  wordt  in  eigendom  bezeten 
door  den  Heer  A#ai*aws  vas  Diibjr  ,  woonachtig  te  Benschop. 

ZEEWEG  (DE),  of  na  Lah«bvbi.»sblavr ,  weg  in  Rijnland,  prov. 
Zuid-Bolland,  gom.  N oordmjk'B4mWi^n' Buiten^ Lanaeveld-en-0 ff em , 
in  eene  westelyke  rigting,  loopende  van  da  Woensdagsche-waterinf 
naar  4c  Noordsce. 

ZEEWUK,  voorm.  bofat.  ia  het  balj.  van  Bloi$,  prov.  ffoerd- 
Bolland,  arr.  en  2£  u.  N.  van  Haarlem ,  kaat»,  gen,  en  5  min.  N.  W. 
van  Beverwijk. 

De  daartoe  behoord  hebbende  gronden ,  eene  oppervlakte  beslaande 
van  11  bund.  25  ▼.  r.  20  ▼,  ell.  en  thans  gebruikt  tot  tnioen ,  wei- 
en houwUnd  ,  worden  in  eigendom  beseten  door  onderscheidenen. 

ZEEWUK,  katoeapl.  in  Nederland*- Guiana,  kol.  Suriname,  aaa 
de  Molhoek  r  ter  r*gtcr*yd*in  hei  afvaren;  palende  bovenwaarts  aan 
de  verL.  plant.  Theodora  Busaona ,  beaedeawaarts  aan  de  verl.  plant. 
Sophia's  lust;  547  akk.  groot  met  149  slaven. 

ZE£WIJK  (GROOT- >,  teer  groote  boerdery  ia  Huntmao ,  prov. 
Ghpningen,  arr.  en  4i  a»  W.  N,  W,  van  Jpmtngedam,  kant.  en  2  n. 
N.  ten  W.  van  Onderdendam,  gem.  en  J  u.  N.  N.  O.  van  Warffum, 
op  den  Nêard-polêer. 

Peso  boerdery  beslaat,  mei  de.  daartoe  behooreade  gronden ,  eene 
oppervlakte  van  190  bund.  90  v.  r.  50  v.  ell.,  en  wordt  in  eigendom 
beseten  en  bewoond  door  den  Heer  Geaav  Reiaaias. 

ZEEWUK  (LUTJE-)  of  Rliirs-Zebwijk  ,  boerdery  in  Bunemao,  prov. 
Groningen ,  arr.  en  4$  u.  W.N.  W.  van  Jppmgedam,  kant.  en  du. 
N.  (en  W.  van  Onderdendam,  gem.  en  Ju.  N.  N.  O.  van  Warffnm, 
in  den  Noord-polder,  onmiddellijk  ten  W.  van  Groot-Zetwyk. 

Dese  boerderij  beslaat,  met  de  daartoe  beboorende  gronden,  eene 
oppervlakte  van  54  bond.  52  v.  r.  90  v.  ell.,  en  wordt,  in  eigendom 
bezetea  door  dea  Heer  Jsi  Aaras,  Burgemeester  te  Warffnm. 

ZEEZIGT,  bait.  op  het  eil.  Goederttdeen  Overflakhee ,  prov.  Zuid- 
Holland,  arr.  en  4  u.  Z.  W.  van  Brielk,  kant.  ea  3  o.  W.  N.  W. 
van  SommeUdijky  gem.  en  j  n.  N.  O.  van  Goederende,  in  den  Oude- 
Oostdijksehê polder , .tegen  de  duinen. 

Dit  buit.,  in  1079  aangelegd  door  den  Heer  Blakbkt,  is  met  boomeo 
beplant,  welke  dienen  tot  een  baken  ia  see,  en  waarby  in  1755  nog  een 
nieuw  plantaadje,  ten  koste  van  het  aeeweaea ,  is  aangelegd. 

ZEEZIGT,  vervallen  battery  op  het  eil.  Goedtfdc-en-  Owerflakkee , 
gem*  en  £  n.  N.O.  van  Goederetae,  aan  het  Goereeache-Zeegat ,  nabfy 
het  landgoed  van  dien  naam. 


%  B  G.  187 

Op  den  SI  Augustus  1806,  ttraadda  in  het  aatigt  van  date  batterij 
bel  schip  th*Aunf  vaa  Baltimara  naar  Amsterdam  bestemd.     Nietta- 

Senstaande  den  feilen  storm  en  booge  sec ,  roeiden  IUaas  Hajuu  ,  Das 
uiua,  Tnwit  vm  bb  PoLnaa,  GaaatT  bi  Wamt  en  schipper  Jas 
Rsaiaia,  onder  het  geleide  van  dan  seumaohitr  J#babms  Dbobjuai,  mat 
eeae  kleine  boot ,  naar  bei  acaip?  hetwelk  »U  aiet  daa  na  de  grootste 
inspanning  bereikten,  en  hadden  toen  het  gakk  de  aqnipagje,  bestaanda 
uii  15  man  ,  ia  onderscheiden*  reuea,  behoadaa  aan  fond  te  brengen. 
Des*  daad  ter  kennisje  van  het  gouvernement  gekomen  a\jade,  is 
aan  elk  der  genoemde  personen  lat  aandenken  uitgereikt ,  een  zilveren 
medaille ,  bobbande  aan  de  etoe  ayde  daa  Botlaadsehen  leeuw  ,  en  aaa 
de  andere  zijde  dea  naam  van  daa  persoon ,  iaat  da  varmelding  dar 
terrigte  daad. 

ZËEZ1GT,  harbarg  en  badhuis  ia  Sckiedand,  pro*.  Zuid* Holland, 
tie  voorts  het  art.  Scietihihcbi. 

ZEEZIGT,  katoenplaot.,  in  JfmM**dt~Gwama ,  kol.  Suriname, 
aan  de  Mothreek ,  ter  linkerzijde  ia  bat  afwen ,  palanda  bovenwaart* 
aan  de  plant.  Ejndperk.,  'waarmede  aij  verbanden  is,  beneden  waams 
aan  de  katoenpL  Landxigt  j  606  akk*  groot 5  met  420  slaven.  Da  Negers 
noemen  haar  Bah,  om  dat  hier  vraagt*  een  Zeebaak  stond* 

flat  woonbnis  vaa  deae  plant,  iê  «eer  gfoat,  en  was  vroeger  in  aanaiea 
ongeraaen  prachtig  ^gtitykonde  «al  iats  op  aena  fraaija  HaMaodsahe hut- 
ten plaats. 

ZEEZCIPEft  (DB),  paal  ja  bat  markgr.  vaa  Beagtn-op-Z*"*  * 
prov.  JVoord-Bratxmd,  gem,  M  {  u.  W.  vaa  foute,  ia  de  heide, 
eaae  opparvbkte  naslaande  van  18  4>ujmL  69  v.  r.  40  v.  «IL  Hen  vangt 
daarin  veel  baars  f  «aoek  *a  faling. 

ZEGBEOEK,  dnwallti  'm  SM* land,  p#or.  Zuid- Holland,  ar*,  en 
kaai.  'sGmnnkofti  gedealtaU#k  gem-  \*&rQ*ênbmge,  gedeeltelijk  gam. 
JLtHudumm,  welke  geheel  iuascben  da  dniaea  feslosnn  4tgt  en  aicb 
over  eenc  aanxieniyke  lengte  door  beide  gem.  uitstrekt. 

ZEGE  DIJK  (DE)  4  dyk ,   prav.    Ne*rd+Brab<m*\    Zie  GaetaBaaus:. 

ZEGENP0LDE& ,  onbebuisde  anid.  in  nat  Land-mau~Putten ,  prov. 
Zuid-Holland,  arr.  Dordrecht,  kant,  Rdddeekerk,  gem. .  èVunn-Oud- 
eu-tfieum-PemdxeoJUi  palende  N.  aan  dan  pakL  bat  Buatenland-aan- 
Ehooa ,  O.  aan  dan  Holen-polder  en  den  Partlaadaeha-aalder ,  Z.  aan 
den  Nieuwe- polder  en  de  gorsen  tegen  de  Qnda-Jfaas  en  W.  aan  4* 
havan   van  Khaoau 

Deae  poid^  welka  in  da  seyentiaade  een*  arilsjal  is,  beslaat,  wol- 
gens  bet  kadaster,  eene  oppervlakte  van  137  bund.  80  »v.  r.  70  v.  eU.t 
waaronder  150  hand.  58  v.  r,  60  v.  all.  eohaibear  laad  ;  en  waadt , 
gecombineerd  mat  den  M  o  Ie  u  po  Ld  er ,  daar  aenco  snolcn  en  atne 
sluis,  np  de  QuoVMaas,  vaa  het  overtollige  water  ontlast.  Bet  pol- 
darbestunr  bfrtsftt  uit  aenen  Dykgraai ,  twee  fleamradan,  eenen  Pen- 
ningmeester en  Secretaris,  an  aenen  Rode. 

ZEGERSW AAL  of  Zaasaswau ,  water ,  in  Dreoterlaud,  prav.  ff  oord- 
Holland ,  gem.  en  b*  min*  N.  van  HoagcartpeL 

ZEGE  VAART ,  naam  ,  welken  sommigen  geven  aan  het  d.  ZaawAjtan, 
in  Rijnland,  prov.  Zuid-Holland.    Zit  Zmwaabd. 

ZEGEN  WERP,  landg.  inde  M  eijerij -van-U  HeHogenbosek ,  kw.  Ou- 
terwijk ,  prov.  /f  oord- B  roband ,  Tweede  distr. ,  arr.  en  l£  u.  Z.  Z.  O.  van 
'$  Herlogenboeek ,  kant.  en  1£  u.  N,  ten  O.  van  Bostel ,  gem.  ca  £  n. 
Z.  van  Si,  Michieh- Geitel ,  tuiifben  den  Dommel  en  den  grindweg 
op   's  Hertogenboseh. 


128  ZEG. 

Op  dit  landgoed  beslaan  ,  behalve  het  heereabuis ,  niet  de  daartoe 
behoorende  f  telling  ,  koetshuis ,  toMimanswoning ,  tuinen  eoa  v  vier  ka- 
pitale bouwhoeven ,  roet  hooi-,  wei-  en  bouwlanden ,  2  arbeidere*  en 
portiers  woningen ,  benevens  9  schaar-  en  mastbosschen  ens.,  te  samen  be- 
slaande eene  oppervlakte  van  144  band.  58  v.  r.  Het  wordt  in  eigesv- 
dom  beseten  en  bewoond  door  den  Heer  Jan  Bastist  W*mu  Milis, 
Ridder  van  den  Nederlandsche  Leeuw. 

ZEGGE,  d.  in  bet  markgr.  van  Bergeu-op»Zoom ,  prov.  ffoord-Bra- 
band,  arr.  en  4  n.  W.  van  Breda,  kant.  en  1  u.  Z.  Z.  W.  van  Ost- 
denbosch,  gem.  Rucphen-Forenseindt-en'Sprundel ,  1  u.  N.  W.  van  Roe- 
pben. Hen  telt  er  26  verstrooid  staande  h.,  en  ruim  16b*  inw.  est 
met  de  daartoe  behoorende  gen.  den  Noordhoek,  het  Heester- 
bosch,  het  Molenkwartier ,  75  h.  en  ruim  550  inw.,  die  meest 
in  den  landbouw/  hun  bestaan  vinden.  Ook  heeft  men  er  1  bierbrou- 
werij en  1  windkoreninolen. 

Dit  d.,  vroeger  «esegd  LaRDBa-vsa-BBBeia-sovaf-DBii-NiEowBjirae, 
en  eertijds  genaamd  Mosssme,  was  reeds  sedert  het  jaar  1608  eene  afsoo- 
derlQke  gem.,  toen  bet  in  het  jaar  1810  bQ  Rucphen  is  gevoegd. 

De  inw.,  die  er  allen  R.  R.  *Un ,  onder  welke  5/0  Communikantcn , 
maken  eene  par.  uit ,  welke  tot  het  apost.  vic.  en  dek.  Tan  Breda  be- 
hoort ,  en  door  eenen  Pastoor  bediend  wordt.  De  kerk  ,  aan  Onze  Lieve 
Fremwe  boodschap  toegewijd  ,  is  in  den  jare  1847  nieuw  gesticht  en  is 
ten  eenvoudig  langwerpig  gebouw  met  eenen  smallen  vierkanten  klok- 
toren  tegen  den  voorgevel  aangebouwd ,  gedekt  door  een  spitsje.  Zjj 
is  van  altaren ,  doch  van  geen  orgel  vcorxien.  Ook  heeft  men  er  eene 
kapel ,  mede  Owte  Lieve  Fremwe  boodschap  toegewijd ,  en  eene  dorp- 
school  welke  gemiddeld  door  160  leerlingen  besocht  wordt. 

Het  wapen ,  door  de  voorm.  gem.  geroerd  ,  b  een  rond  schild ,  waarin 
een  ander  vierkant  schild,  met. drie  makels,  waarvoor  een  geknield 
Lieve  vrouvrebeeld  met  een  boek  en  eene  ster  en  weegschaal  boven 
bet  hoofd. 

ZEGGE   (DE  LAGE-),  streek  gronds  in  het  markgr.  van  Bergen- 

2 -Zoom ,  prov.  ffoord-Braband ,  gem.  Rucphen- F orenseinde  en  Sprum 
l,  7  min.  W.  van  Zegge;  waartoe  het  behoort. 

Het  is  een  hoek  basterd  kleigrond  geheel  tusschen  sandgrond ,  eene 
oppervlakte  beslaande  van  87  bund.  28  v,  r.  65  v.  ell.,  waarin  de 
Riet  haren  oorsprong  neemt. 

ZEGGKLIS ,  geh.  in  Kennemerland,  prov.  Noord-Holland ,  arr., 
kant.,  gem.  en  5  min.  O.  van  Alkmaar ,  ten  Z.  van  het  Groote-Noord- 
Hollaudsche*  kanaal. 

ZEGGEN  (DE),  waterpoelen  in  de  bar.  van  Breda ,  prov.  Ifoord- 
Braband,  gem.   Terheyden,  welke  seer  gesonden  visch  opleveren. 

ZEGGERSBEEK  (DE) ,  ook  wel  de  Aselea-  of  Aziloscbe-biu  ,  ri- 
viertje in  Twenthe,  prov.  Overijssel,  dat  uit  de  Esehmarku,  gem. 
Ambt  Delden ,  voorkomt  in  eene  noordelijke  rigtiog  door  de  gem. 
Bomt  loopt  en  sicb  in  de  Bornsche-beek  ontlast. 

ZEG  LIS  (HET),  water  in  Kennemerland,  prov.  Jfoord-HoUand. 
Zie  SseesLis. 

ZEGOLTMARKE,  plaats  vermeld  in  793 ,  in  het  lands.  Felma , 
thans   onbekend. 

ZEGSCHE-NOORDUOEK  (DE),  geh.  in  bet  markgr.  van  Bergen  op- 
Zoom,  prov.  /Voord- Braband,  arr.  en  4  u.  W.  van  Breda,  kant.  en 
]{  u.  Z.  van  Oudenbosch ,  gem.  Rucphen- F orenseinde-en-Sprnndel , 
1   u.  N.  van  Rucphen;  met  18  h.  en  ruim  140  inw. 


ZEG.  1W 

ZEGDIT -POLDER ,  naam  ,  welken  men  wel  eens  abusivelijk  geeft  md 
4en  Swüit-Polbeb  ,  in    het  eil.   Zuid- Beweland ,  prov.    Zeeland.     Zie 

SlGDIT-POLDIB. 

ZEGVELD,  gem.  io  het  Jfederkwartier  der  pro?.  Utrecht  t  art. 
Utrecht ,  kant.  Maar  sten  (6  k.  d.,  3  ro.  k.,  2s.d.);  palende  W.  en 
N.  aan  de  Mye ,  die  haar  van  de  Zuid-Hollandsch  gem.  Nieuwkoop  en 
Acbttienhoven-en -de- Bosch  scheidt,  O.  aan  de  G recht ,  waardoor  zij  van 
de  gem.  Kamcrik-Mijzijde  wordt  gescheiden ,  Z.  aan  de  Zuid-Holland- 
sehe  gem.  Rietveld-en-de-Bree  en  Bodegraven  ,  W.  mede  aan  de  Mye. 

Deie  gem.  bestaat  uit  den  Zegvelder-polder  en  het  Zegvel- 
der-Broek; bevat  bet  d.  Zegveld  en  eenige verspreid  staande  wo- 
ningen j  beslaat,  volgens  het  kadaster,  eene  oppervlakte  van  1521  bund. 
95  v.  r.  77  v.  ell.,  alles  belastbaar  land  ;  telt  103  h.,  bewoond  door 
151  huisgez.,  uitmakende  eeoe  bevolking  van  ongeveer  640  inw.,  die 
meest  in  den  landbouw  bun  bestaan  -vinden. 

De  Herv.,  die  er  ruim  440  in  getal  lijn ,  onder  welke  ongeveer 
810  Ledematen ,  maken  eene  gem.  uit,  welke  tot  de  klast.  van  Utrecht, 
ring.  van  Mijdrecht ,  behoort.  De  eerste ,  die  in  deie  gem.  het  leer- 
aarambt  heeft  waargenomen ,  is  geweest  Sbbastiabvs  Hbldt,  die  in  1595 
herwaarts  kwam  en  in  1605  naar  Op-  en  Neer-Andel  vertrok. 

De  9  Remonstranten ,  die  er  wonen ,  behooren  tot  de  gem.  Nieuw- 
koop~en-Zepenhovtn.  —  De  R.  K.,  van  welke  men  er  186  telt ,  pa- 
roemeren  in  de  Mijt.  —  Men  heeft  in  dexe  gem.  éeue  school  ,  welke 
gemiddeld  door  75  leerlingen  beaocht  wordt. 

Deze  gem.  is  eene  heerl.,  welke,  in  het  midden  der  vorige  eeuw ,  onder 
het  geregt  van  het  kapittel  van  St.  Maria  te  Utrecht  behoorde.  Thans 
wordt  zy  in  eigendom  bezeten  ,  door  het  Domein. 

Hetd.  Zbovbxd  of  Smvbld,  ook  wel  Zbevbidt,  ligt  4{  u.  W.  ten  N. 
van  Utrecht,  5  a.  W.  ten  Z.  van  Maarssen.  Het  is  net  meest  westelQk 
gelegen  d.  der  pro v.  Utrecht,  en  grootendeels  in  de  lengte  gebouwd. 
Men  telt  er  in  de  kom  van  het  d.  25  h.  en  ruim  200  inw. 

De  kerk  is  klein  en  beeft  een  koepeltorentje  op  den  voorgevel ,  doch 
is  van  geen  orgel  voorzien.  De  Pastoor  van  dit  d.  werd  vóór  de  Reforma- 
tie aangesteld  door  den  Deken  van  de  St.  Maria* i  kerk  te  Utrecht.  Op 
het  einde  der  veertiende  eeuw  is  hier  Pastoor  geweest  Kobhelis  Jacobs  , 
var  Hemde».  Toen  de  Zegvelders  onder  zyu  geestelijk  bestuur  staande , 
het  sQ ,  dat  zy  bem  ongenegen  waren ,  of  dat  ze  vaajküet  oude  geloof 
begonnen  af  te  zien  ,  hem  de  penningen  ,  daar  zy  op  geschat  waren , 
niet  langer  begeerden  op  te  brengen ,  heeft  hy  eenen  brief  aan  den 
OflSciaal  van  de  St.  Maria's  kerk  gesebreven ,  en  daarin  verzocht ,  dat 
hy  door  diens  voorspraak  ,  zoowel  als  door  het  gezag  des  kapittels  ,  ge- 
holpen mogt  worden  ,  om  aan  het  zyne  te  komen.  In  bet  jaar  1576 
was  Joh  ah  vah  Oss  ,  alhier  Kapellaan ,  die  ,  in  dat  jaar ,  benevens 
den  Schout  en  eenige  andere  parochianen  ,  een  smeekschrift  heeft  in- 
geleverd by  den  Deken  en  het  kapittel  der  St.  Maria's  kerk  ,  en  daarin 
vertoonde ,  dat  hunne  kerk  onmagtig  was,  om  de  jaariyksche  renten  ,  die 
zy  te  betalen  had  ,  op  te  brengen  ,  waarom  zy  de  vrijheid  verzochten  , 
om  een  zilveren  kruis  en  meer  andere  juwcelen  ,  die  aan  gemelde  kerk 
ter  eere  van  de  U.  Maagd  Mabia  voorheen  vereerd  waren  geweest ,,  te 
verkoopen.  De  goederen  en  inkomsten  van  de  pastorie  bestonden  des- 
tijds in  51  morgen  lands ,  opbrengende  60  guld.  *s  jaars. 

In  het  jaar  1829 ,  it  te  Zegveld  eene  nieuwe  predikantswoning  ge- 
bouwd ,  waartoe  door  de  gem.  ruim  1100  guld.  en  uit  het  fonds  voor 
noodiydende  kerken  1900  guld.  is  by  gedragen. 

XIII.  Dm.  9 


130  l  B  Ci. 

Do  kermis  valt  in  op  Dingsda^  na  22.  September. 

Het  wapen  deier  geut.  bestaat  m  tweo  waldhoorns ,  onder  eene  kroea. 

ZEGVELD  (HET),  naam,  onder  welken  de  duinvallei  m  Zaavaia f 
ia  bet  balj.  van  Brederode ,  prev.  Nootd-HoUand ,  wal  eens  voorkomt . 
Zie  Zulvbl»  (Het). 

ZEGVELD  (POLDER-VAN  ),  peld.  ia  het  Nedethtmtkr  der  prev. 
Utrecht.     Zie  Ze«vbhh**k>ldib. 

ZEGVELDERBROER,  pold.  io  het  IV ed er  kwartier  der  prov.  tftrerAc , 
arr.  Utrecht,  kant.  Maareeen,  gem*  Zegveld;  palende  N.  aan  de 
Mye,  die  hem  van  Achttienbaven  soheidt,  O.  aan  da  Gracht,  door 
welke  hy  van  Ramerik-Mysyde  en  Gravesloot  gescheiden  wordt,  Z. 
aan  den  pold»  Rietveld  ea  den  pold.  da  Brae ,  W.  aan  dan  Zegvel- 
der-polder. 

Dese  pald.  beslaat,  volgens  het  kadaster,  eene  oppervlakte  vaa 
1011  buod.  71  v.  r.  44  v.  elL,  alias  wei-  en  hooiland;  telt  50  h., 
waaronder  50  boerderijen ,  en  wordt  van  het  overtollige  water  ontlast 
door  twee  molens  op  den  RQn  en  da  Grift.  Het  polderbestnur  be- 
staat uit  oenen  Schoot  en  Secretaris  en  drie  Heemradeii. 

ZEG  VELD  ER- POLDER  (DE)  of  Poldbi-vuiZmviu»  ,  pold.  ia  bat 
Plederkwartier  der  prov.  Utrecht,  arr.  Utrecht ,  kant.  Afname»,  gaaa. 
Zegveld ;  palende  N.  en  N.  W.  aan  de  Mye ,  die  hem  van  Nieuwkoop 
scheidt ,  O,  aan  het  Zegvelderbroek ,   Z.  aan  den  Mye»polder. 

Dese  poUL  beslaat,  volgena  bat  kadaster,  eene  oppervlakte  vaa 
510  bund.  22  v.  r.  55  v.  elL,  alles  wei-  en  hooiland;  telt  55  h., 
waaronder  26  boerderjjen ,  en  wordt  door  eenen  molen ,  op  de  Grift,  van 
het  avertollige  water  ontlast.  Het  land  ligt  1.24  all.  onder  A.  P.  Hat 
polderbestuur  bestaat  nit  eenen  Schoot  en  Secretaris  en  drie  Heemrade». 

ZBGVELDSCHE  K ADE  (DE) ,  dijk  in  bat  Jtederkwrtier  der  prov. 
Utrecht  ,  in  eene  luidoostelijke  rigting ,  van  de  Mije  naar  da  Gracht 
loopende,  en  aldaar  de  grensscheiding  tussehan  de  prov.  Zuid-H oltmmd 
en  Utrecht  vormende. 

ZEGVELDSGHfi-SLOOT   (DE) ,    water  in   het   Ifederhutetier   der 

Srov.  Utrecht  9  gem.  Zegveld,  in  eene  noordwestelijke  rigting ,  van  de 
recht ,  door  Zegveld  ,  naar  de  Zegveldsohe  watering  loopeode. 

ZEGVELDSCHB- WATERING  (DE),  water  in  het  JVederkwortier 4tt 
prov.  Utrecht,  gem.  Zegveld,  nit  het  Zegvelderbroeh  voort  komende , 
en  in  eene  zuid  en  wcstclyke  rigting  naar  de  Zegveldsche-kade  loapende. 

ZEGWAARD  ,  gem.  in  Rijnland,  prov.  Zuid  Holland ,  arr.  UGm- 
venhage,  kant.  Voorburg  (ö  k.  d.^  27  m.  k.,  2  s«  d.);  palende  N. 
aan  de  gem.  Soeterwoode  en  Benthuuen ,  O.  en  Z.  O.  aan  Benthora  en 
B leis w ijk ,  Z.  W.  aan  Berkel  en  Pijaaeker,  W.  aan  Soetermeer» 

Deze  gem.  bestaat  uit  den  Palensteinsehc-polder,  den  Bin- 
nenwegscbe-polder  eh  het  Voorhoekje;  bevat  het  d.  Zeg- 
waard, en  het  geh.  den  Hoorn,  beslaat,  volgena  het  kadaster, 
cene  oppervlakte  van  1582  bund  55  v.  r.  57  v.  all.,  waarander  1578 
bund.  5  v.  r.  25  v.  elL  belastbaar  land  j  telt  167  h«,  bewoond  daar 
514  buisges.,  uitmakende  eene  bevolking  van  1400  inw.,  dia  vroeger 
in  de  veenderij ,  doch  thans  meest  ia  de  graanteelt  hnn  bestaan  vinden. 
Men  hoed  er  mede  eenen  koornmolen. 

De  Herv.,  die  er  770  in  getal  lijn ,  onder  welke  240  Ledematen, 
behooreu  tot  de  gem.  Soetermteer-en-Zegwmard  ,  welke  onder  dese  bur- 
gerlijke gem.  eene  kerk  heeft. 

De  Remonstranten,  van  welke  men  er  20  telt,  worden  tot  de  gem. 
Soetermeer-en-Zegwaard  gerekend ,   eu  hebben  in  deze   burgert,   gem. 


ZKG.  151 

«ene  kerk.  — ■  De  Evang.  Luib.  die  men  or  vindt,  behooren  lot  de 
gein.  van  's  Gravenkogc*  —  De  R.  K.,  van  welke  men  er  600  aan- 
treft ,  worden  tol  de  stat.  van  Soetermeer-enZegwaard  gerekend  ,  van 
welke  de  kerk  te  Soetermeer  staat.  —  De  school  dezer  gem.  is  ge- 
combineerd met  Soetermeer,  doch  staat  te  Zegwaard. 

Deze  ge  ra.  is  eene  heerl.,  welke  in  het  midden  der  voorgaande  eeuw 
in  eigendom  beseten  werd  door  Hbbbik  var  Dibst  ,  Heer  van  Palenitein, 
Regeringsraad  van  den  Koning  van  Prnïssen  ;  later  werd  zij  bezeten 
door  Jas  Ost  ,  Heer  van  Palenitein ,  in  wiens  geslacht  zij  lot  na  toe 
verbleven  is ,  zijnde  thans  Ambachtsheer  van  Zkwaabd  de  Heer  G. 
P.  E.   Baron  Ost,  woonachtig  te  Luik. 

Het  d.  Zmwaabd  ligt  2J  n.  O.  ten  Z.  van  's  Gravenhage,  IJ  o.  O.  van 
Voorborg.  Sommigen  noemen  het  Zbmvaabt  en  anderen  willen ,  dat 
het  oorspronkelijk  Sbk-waabd  soa  geheeten  zijn,  als  zamengesteld  nit 
wek  en  waard ,  hetwelk  eenen  polder  beteekenen  kan ,  waarin  sek,  zeker 
water  lis  of  biezen  ,  groeide*  De  haizen  staan  ter  wederzyden  van  derf 
Bleiswykschen  weg ,  in  eene  zelfde  rij  met  die  van  Soetermeer ,  zijnde 
de  beide  dorpen  alleen  door  de  W 'allewatering  gescheiden  ,  zoo  dat  het 
oogenschynlHk  slechts  een  dorp  is. 

De  kerk  der  Hervormden  ,  die ,  sooals  wij  hier  boven  gezien  hebben , 
mede  tot  Soetermeer  behoort,  is  op  dat  art.  beschreven  ,  doch  staat 
in  dit  dorp  (1). 

De  kerk  der  Remonstranten ,  die  hier  vroeger  stond  ,  was  in  het  jaar 
1654  met  die  van  Sobtbmebb  gemeenschappeiyk  geboawd  en  in  1640 
aanmerkeiyk  vergroot  en  verbeterd $  van  binnen  was  sQ  aan  drie  zijden 
met  gaanderijen  voorzien  en  men  hield  deze  kerk  voor  de  fraaiste, 
welke  de  Remonstrantsche  gemeente  op  het  platte  land  had.  Desa 
kerk  is  in  het  jaar  1841  door  een  geheel  nieuwe  vervangen.  De  woning 
van  den  Predikant  is  tegen  de  kerk  aangebouwd. 

Voorheen  stond  onder  dit  d.  het  ondadell.h.  Palen  stein.  Zie  dat 
woord. 

Toen  de  Spanjaarden  de  stad  Leyden  belegerden  is  ook  Zbgwaabd  door 
hen  bezet  geweest.     Zie  daaromtrent  nader  het  art.   Soetbbbebb. 

In  het  jaar  10150  zou  dit  dorp ,  volgens  oude ,  nog  voorhanden  stynde, 
aaoteekeningeq  veel  geleden  hebben ,  door  een  aldaar  ontstane  brand  , 
die,  zoo  men  te  dier  ttyd  meende,  door  kwaadwilligen  gesticht  was. 

Een  verschrikkelyk  voorbeeld  van  moedwil  en  schennis  leverde  het  dorp 
Zbowaabd,  kort  na  de  omwenteling  van  het  jaar  1787,  op.  Deze  barstten , 
met  herbaalde  en  telkens  verdubbelde  woede,  uit  tégen  Pibtbb  var  dei 
Botci,  Oud-Leeraar  der  Remonstranten  te  Leyden,  ook  bekend  als 
Nederduitsch  dichter  en  schaver  van  eene  Redevoering  over  het  beleg 
en  ontvet  der  ttad  Leyden  in  1774 ,  die  thans  in  stilte  zQne  dagen 
te  dier  plaatse  sleet;  doch  daar  omstreeks  bekend  stond  als  de  zaak 
der  Patriotten  toegedaan.  Een  hoop  gemeen  volk  van  Voorburg  en* 
elders ,  deels  te  voet ,  deels  te  paard ,  in  het  dorp  gekomen ,  begaf 
«th  ? oor  bet  huis  van  var  dbb  Bosch  j  daar  schreeuwde  de  aanvoerder , 
onder  bet  zwaayen  van  den  sabel,  «Oranje  boven!*'  «Hier  moeten 
wy  wezen!*'  Dit  bedrijf  bragt  het  gepeupel  van  Soetermeer  en 
Zbowaabb  mede  op  de  been.  Hierby  voegden  zich  de  Regenten,  die 
echter  meérendcels  hun  best  deden ,  om  den  hoop  tot  bedaren  te  bren- 
gen ,  door  de  belofte ,  dat  zy  alle  de  papieren  ,  tot  de  zaak  der  Patriot- 
ten  betrekking  hebbende,   en   die  in   het   omsingelde   hnis   te  vinden 


(1)    Zie  Deel  X,  bl.554 


m  ZEG. 

waren,  zouden  uitleveren.  De  Regenten,  binnen  gelaten,  verzoehteai 
die  papieren  te  mogen  hebben.  Var  der  Bosca  antwoordde ,  geene  van 
belang  te  bezitten ,  dewyi  de  Schout  Voia  die  in  bewaring  had  j  doch 
gaf  z(jne  bereidvaardigheid  Ie  kennen ,  om  die  ,  welke  hy  had  f  over  te 
geven*  Hy  stelde  ze  den  Regenten  ter  hand ,  die  se  aan  het  buiten* 
staande  volk  vertoonden.  Hiermede  niet  te  vrede,  vorderde  het, 
dat  var  oei  Bosca,  met  oranje  versierd,  zich  aan  hen  zou  vertoonen. 
Toen  hy  zulks  deed ,  wilde*  men  hem  ten  huize  uit  hebben  ;  doch  welk 
lot  hem  dan  te  wachten  stond ,  kon  men  opmaken  uit  het  geschreeuw , 
van  sommigen  :  •  dien  bliksem  moet  van  kant !  hy  is  het  die  al  het 
kwaad  gebrouwen  heeft!"  De  zich  by  den  bedreigde  in  huis  bevin- 
dende Regenten ,  bevreesd ,  dat  het  volk  ter  deure  zoude  indringen  , 
trokken  vak  do  Bosca  terug,  en  sloten  de  denr.  Zulk  eene  behan- 
deling ,  eene  zoo  dreigende  taal  en  houding  drong  vak  dbi  Bosca  de  be- 
tuiging af,  »  dat  het  hem  in  de  ziel  leed  deed ,  dat  men  zoo  sterk 
»  tegen  hem  was  vooringenomen  j  vermits  hy  zich  bewust  was  eene  regt- 
•  vaardige  zaak  voorgestaan  en  niets  gedaan  te  hebben  dan  hetgeen 
»  een  braaf  man  pastte."  Opzyne  volernstige  verzekering  ,  dat  er  geene 
papieren  meer  dan  de  overgeleverde ,  tot  die  zaak  betrekkeiyk , .  ten 
zynen  huize  waren ,  vertrokken  de  Regenten ,  en  bewerkten  dat  de 
zamengeschoolde  bende  uiteen  ging.  By  het  heengaan  hadden  Re- 
genten aan  van  dei  Bosca  gezegd  ,  dat  men  ,  hoe  sterk  er  aan  de  denr 
gescheld  of  geklopt  mogt  worden  ,  niet  moest  opendoen.  Met  dit  ont- 
rustend bedryf  had  men  reeds ,  toen  de  Regenten  nog  in  huis  waren , 
begonnen  ,  en  herhaalde  het  van  tyd  tot  tyd ,  tot  in  den  namiddag , 
wanneer  de  Heer  vm  Tbilirgeh  ,  Welgeboren  man  van  Rijnland ,  uit 
naam  van  het  volk ,  kwam  ,  en  meer  papieren  eischle  ,  dewyi  het  volk 
de  -  verzekering  van  vak  der  Bosch  ,  ten  dien  opzigte ,  niet  geloofde. 
By  den  Schout  York  ,  die  niet  op  het  dorp  was ,  kon  men  daarnaar  geen 
onderzoek  doen.  Met  var  Teimrobh  had  var  der  Bosca  een  vriendelyk 
onderbond  en  ontving  van  hem ,  Op  de  herhaalde  betuiging ,  dat  hij 
geen  meer  dan  do  overgegevene  papieren ,  tot  die  zaak  betrekkeiyk , 
onder  zich  had ,  de  toezegging ,  dat  hy  alles ,  wat  mogeiyk  was  ,  zou 
aanwenden  ,  om  het  gemeen  tot  bedareu  te  brengen.  Dit  volgde  echter 
niet.  Het  kloppen  op  de  deur  en  vensters  ging  tot  in  den  avond  zy- 
nen gang.  Een  vriend  van  var  der  Bosca  wilde  hem  overhalen ,  om 
zich  tot  veiligheid  naar  Palenstein  ,  het  huis  van  Schout  Vork  ,  te  bege- 
ven j  doch  de  groote  menigte  des  volks  op  straat  maakte  die  kleine 
overstap  ongeraden.  In  eigen  huis  te  bleven  was  en  bleef  gevaarlyk. 
Laat  in  den  avond  ging  var  der  Bosch  ,  meer  op  dringend  verzoek  zijner 
hnisgenooten ,  dan  uit  eigene  verkiezing ,  dooreene  achterdeur,  zijn  hots 
uit.  Zijne  echtgenootc  volgde  hem ,  en  hij  bragt  dien  zorgvollen  nacht 
ia  het  huis  zijner  zusters  door.  Eene  dezer  zusters  die  beiden  teer 
beangst  waren,  vond  's  anderendaags  's  morgens  goed,  den  tuinman 
van  var  der  Bosca,  drie  huizen  van  daar  wonende,  te  vragen  of  deze 
een  veilig  verblyf  voor  baren  broeder  en  zuster  had?  Dit  gereedelijk 
met  ja  beantwoord  zijnde,  begaf  hij  zich  met  zijne  vrouw  derwaarts, 
en  zij  bleven  dien  dag  en  eenen  volgenden  op  een  zoldert  je.  Doch  op 
den  morgen  van  den  derden  dag ,  na  dat  het  geheele  dorp  t  door  een 
valsch  gerucht,  op  nieuw  in  onrust  gebragt  was,  begon  de  woede  met 
verdubbelde  pogingen.  Men  maakte  afspraak  alle  de  huizen  te  on- 
derzoeken, ten  einde  var  der  Boscb  te  vinden  en  te  vermoorden. 
Des  tuinmansvrouw ,  hiervan  verwittigd ,  kwam  bij  de  verscholenen , 
met  berigt ,  dat  zij  hen   uiel  langer  veilig  in  huis  kon  bergen  3    doch 


Z  E  f..  155 

tij  wees  hun  achter  op   de  werf  eene  kleine  schuur ,   mei  aanmaning 
om  tich  daar  te  versteken.     Bevend  begaren  sii   sich  derwaarts;  uit 
hoofde  van  de  benaauwdheid  echter  der  verblijfplaats  en  van  de  vrees  , 
dat  tij  ook  daar  niet  veilig  souden  zijn,  vertoefden  sij  er  niet  lang. 
Zij  keerden  weder  naar  de  zusters  op  de  werf;   doch  beiden  verklaar- 
den,   dat  lij  hen   niet  in  hnis  konden  nemen,    en  dat  sij  ook  daar 
niet  veilig  souden  wesen.     Hierop  begaf  tich  via  der  Bosch  met  tijne 
▼rouw  in   de  snijding  tusschen  het  huis  van  de  susters  en  het  naast 
daarbij  staande.     Naauwelijks  waren  de  susters  in  buis  of  er  vervoegde 
zich  bij  haar,  teer  bekommerd ,  een  Dorpsschepen ,  vergezeld  van  den 
Bleiswijkschen  klapperman ,   een  slecht  berechten  karel ,  met  verzeke- 
ring dat  var  dbw  Bosch  sich  in  haar  huis  of  op  haar  werf  moest  be- 
vinden en  dal  zij  hem  over  te  leveren  hadden»     De  susters  verklaarden 
dat  de  gezochte  sich  niet  in  haar  buis  bevond ,  er  bijvoegende ,  dat 
sQ  die  verzekering  met  eenen  eed  konden  staven.     Hierop  vertrokken 
de   beide  mannen.    -—    In   gemelde  snijding  vonden  sich  degesoebten 
en  belaagden  blootgesteld  aan  eenen  zwaren  regen  ,  met  donder  verge- 
zeld.   Zfj  sagen  van  daar  over  eene  plank  eenig  Pruisisch  krijgsvolk 
voortyj  trekken.     Dit  weder  en  dit  ontzettend  vertoon  drongen  de  be- 
angsten ,  na  sich  bykans  twee  uren  op  die  ongeschikte  plaats  onthouden 
te  hebben ,  om  sich  van  daar  te  begeven  en  op  de  werf  in  de  schuur  sich 
te  verbergen     De  ongelukkigfen  baden. en  smeekten  de  susters  om  in  huis 
te  mogen  opgenomen  worden  ;  doch  desen  verklaarden  stuks  niet  te  kun- 
nen toestaan.     In  de  prangende  angst ,  uit  die  weigering  geboren  ,  en 
gevoegd  by  het  reeds  geledene ,  keert  vah  hbn  Bosch  sich  om  ,  begeeft  sich 
uit  den  schuur  op  de  werf  en  voorts  naar  het  pad  ,  hetwelk  op  de  Rtng- 
sloot  liep,    en   springt   in  bet  water.    Eenigen  van   het  volk  schoten 
toe,    trokken    hem   uit  het  water;  doch    hij   werd,  ofschoon    bij  er 
slechts    weinig   oogen  blikken    in   gelegen    had    en    adergelaten   werd , 
dood  bevonden.     Het  lijk    werd  op  de  stoep  achter  aan  de  Ringsloot 
gelegd.     De  susters  onderzochten    by  de  negenten  of  bet  geoorloofd 
was  den   gestorvenen  in  huis  te  nemen  ;    doch   kregen  tot  bescheid  , 
dat  men  niets  aan  het  lyk  konde  doen  ,   voor  dat  de  zaak  aan  den 
Baljuw  was  aangegeven.     Daar  men   na  geen  gevolg  van  het   aange- 
ven des  gevalt  aan  den  Baljuw   vernam,    bleef  het  lyk  op  de  zelfde 
plaats  liggen  en    niet  ongemoeid :    want  de  kwaadaardigheid ,  sich  bij 
den  ongelukkig  omgekomene  met  spotzucht  verenigende ,    stak  neus 
en   ooren  met  oraniebloemen ,    vnldo   daarmede   de  handen  ens.     In 
den  gapenden   mond    stopte  de  baldadigheid  schulpen.     In  desen  be- 
spotten staat  bleef  bet  lyk  v\Jf   dagen  lang  liggen,    tot  dat  er  twee 
dienders  van  Rynland  kwamen ,   die  een  touw  om   bet  lyk  sloegen  , 
het  vervolgens    in    het  water   wierpen   en    even  alt  een  kreng   achter 
eene  schuit  door  de  Ringsloot  naar  het  kerkhof  sleepten  en  tonder  kist 
in  eenen  kuil  dolven.     By  die  schandeHjke  mishandeling  kwam  nog , 
dat  de  weduwe ,  op   last  van  den  Baljuw  ,    aan  den  bode  vyftig  du- 
katen betalen  moest. 

Het  wapen  van  Zbawaasd  it  een  schild  van  asunr ,  met  drie  banden 
van  zilver. 

ZEG WAARDSGHE-POLDER  (DE) ,  pold.  in  Rynland  t  prov.  ZwtVJ- 
Holland,     Zie  BimmwiescHi-roLDBB. 

ZEGWAARDSCHB-WEG  (DE) ,  weg  in  Rijnland,  prov.  Zuid- Hol- 
land, gem.  Zegwaard,  in  eene  oosteiyke  rigting  van  Benthuizen  tot 
aan  den  Hoorn  loopende  cq  waaraan  onderscheidene  boerde ry en  en 
huizen  gelegen  zijn. 


bepl 

Zl 


154  ZBH. 

ZBHOB  (DE)  of  Wai^mdi,  riv.  in  Qmt-lndti,  op  hei 
eil.  Boero,  aan  de  Oostkust,  die  sich  met  eene  oosteltyke  rigting  in 
deo  Arckipel-van-St.-Lasmrus  ontlast. 

ZEIDA ,  kaap  ia  Oost-Indie,  ia  de  Straat-ean-mlakassar ,  aan  de 
West  kost  van  het  Sundatche  eil.  Celebes. 

ZEI  DE- POL  DER ,   pold.    in   Rijnland,   pro?.  Zuid-Holland.     Zie 

ZUDB-POLDBB   (1). 

ZEI  JEN  of  Sbubb,  geh.  in  het  dingspil  van  Neardenaeld,  pro?. 
Drenthe,  arr.,  kant.  en  IJ  o.  N.  W.  van  Aeeen%  gem.  eo  {  d,  Z. 
W.  van  Ffief ;  met  40  h.  en  220  inw. 

ZEIST,  d.  in  het  Oeerkwartier  der  prov.  utrecht.    Zie  Zitst- 

ZEK,  d.  in  Oott-Indiê,  op  het  Sundasche  eil*  Sumatro ,  goov.  gek. 
Padang,  in  de  Padangtche*Boeenlmnden. 

Ditjdorp  werd,  daaa  het  eene  sehuilplaaU  der  muitelingen  wat, 
den  27  Maart  1820,  door  den  Luitenant-Kolonel  Kb**,  mei  al  «ai 
den  vtfand  Tan  eenige  dieast  kon  «tja,  verbrand  en  vernield* 

ZEKVELD  (UET),  duinvallei  io  het  balj.  van  Broderode,  pro?.  iToer* 
Holland,  arr-  en  kant.  Haarlem,  gem.  en  1|  o.  Z.  van  Z&ndeoort. 

Deae  duinvallei  beslaat  eene  oppervlakte  van  50  bund»,  en  it  meest 

riant  met  aardappelen. 

lEKVKLDT ,  d.  in  het  Nederkwattierèw  pre*.  Utrecht.   Zie  Zeem». 

ZEK  WAARD  ,  d.  in  Rijnland,  prov.  Zuid- Holland.    Zie  ZBCwaam». 

ZELAND,  geh.  op  den  Duffel,  pro*.  Gelderland.    Zie  Zulèmb. 

ZEELANDIA,  fort  in  Néderlmmdt-Guiana ,  kol.  Suriname.  Zie 
Zbblabdm. 

ZELDAM,  b,  in  Twenthe,  prov.  Ooerijmel,  art.  en  i{  o.  Z.  van 
Almelo,  kant.  en  1  Ui  W,  van  Delden,  gem.  Jmbt-Delden;  met 
72  h.  en  480  inw*  Deae  b.  maakt  het  noordelijhe  gedeelte  van  de 
bnurs.  Wiene-en-Zeldam  uit. 

ZELDAMMKÏUBEEK  (DE),  beek  in  Twenthe,  welke  in  het  Wie- 
nereeld,  gem.  Ambt  Delden,  ontstaat)  in  eene  noordwesteHjke  rigting 
naar  Wierden  loopt  en  sieh  vervolgens  in  de  Regge  ontlast. 

ZELDEN-RÜST  ,  verl.  plant,  in  Nederland^Qniana ,  kol.  Suriname, 
aan  de  Cottica,  ter  linker  x\jde  in  het  afvaren,  palende  bovenwaart»  aan 
de  koffijplant.  Groot-Cu  ylemburg ,  beneden  waarts  aan  de  koffijplant.  Le 
Gontentemènt ;  580  akk.  groot.     De  Negers  noemen  haar  Gian-Soobj*. 

ZELDEN- RUST  ,  verl,  plant,  in  Nederlande-Gmiana,  kol.  Snriname, 
aan  de  Suriname ,  ter  linker  Bjjde  in  het  afvaren;  palende  beven  waarts 
aan  de  verl.  plant.  Oranjeslein  ,  beneden  waarts  aan  de  suikerplanl.  Gui- 
nesohe  Vriendschap  j  954  akk.  groei. 

ZELDEN-ZAT ,    ook  Zbldbü-Zatbh  ,    landg.   in    den    Vrijdom  oma 
's  Hertogenboich ,  prov.  IVeord-Brabond ,  Tweede  distr.,  arr.,  kant.  en 
1|  u.  O,  Z.  O.  van  'e  Hertogemhoeek ,  gem.    Berlicum-en-Midde*rode , 
i  u.  Z.  O.  van  fierlionro ,  in  bet  geh.  Middelrode  f  tassebeo  de  Aa  en 
de  Zuid-Willemsvaart. 

ZELDER,  geh.  in  Opper- Gelder  9  prov.  Limburg,  distr.,  nrr.  en 
12  u.  N.  van  Roermond f  kant.  en  {  u.  W.  van  Gennep,  gem.  en 
35  min.  W.  van  Ottertum;  met  4  h.  en  55  inw. 


ZELDERSGHE-HEIDE,  geh.  in  Opper-Gelder,  prov.  Limburg,  distr., 
arr.  en  12  u.  N.  van  Roermond,  kant.  en  |  n.  W.  van  Gennep,  gem. 
en  |  u.  W.  van  OUereum ;  roet  16  h.  en  ruim  100  inw. 


(1)   Eveneens  soeke  men  de  overige  woorden,    elders  Zei  jrc&pclü,  welke  hier  uut 
F-^vonden  worden  op  Zn. 


ZEL.  135 

ZELDBRT,  geh.  io  Eemhnd,  pro?.  Utrecht,  arr.,  kant.  en  £  u. 
N.  van  Amen  f oort,  gaai.  Hoogland. 

In  dit  geh»  heeft  mea ,  io  September  1847 ,  met  het  slootuitgraven 
op  een  weiland  ,  eenen  merkwaardigen  eikenboom  gevonden  ,  die ,  vol- 
gens ooggetuigen  ,  slechts  6  palm.  onder  den  grond ,  wel  ligt  eeuwen , 
heeft  verborgen  gelegen ,  en  waarschijnlijk  door  eene  der  oudsle  over* 
stroomingen  der  Zoidersee  ,  aldaar  is  nedergespoeld.  Dtse  boom  was 
11  ell.  lang,  aan  den  top  6  palm.  in  bet  kruis ,  aan  den  wortel 
1,90  ell.  in  doorsnede,  en  in  het  midden  soo  breed ,  dat  een  boeren  - 
wagen  er  op  staan  kon. 

ZELEN,  ireh.  in  Opper-Gelder ,  prov.  Limburg,  arr.  en  3  o.  N. 
ten  W.  van  Roermond,  kant.  en  5J  u.  Z.  van  Horit,  gem.  en  35  min. 
W.  van  Helden  f  met  50  b.  en  165  inw. 

ZELHEM,  gem.  in  het  graait*  Znlphen,  prov.  OeUerimnd,  arr. 
Zmtphen,  kant.  Doetinehem  (5  k.  d.,  15  m.  k.,  4  s.  d.) ;  palende 
N.  aan  de  gem.  Hengelo  en  Ruurlo ,  O.  aan  Lichten  voorde  ,  Z.  O.  aan 
Wisch,  Z.  aan  Ambt-Doetinchem  ,  W.  aan  Hummelo*en-Keppel. 

Desa  gem.  bevat  het  d.  Zei  bom,  henevens  de  boors.  Hal  Ie,  Hei- 
denkoek,  Oosterwtyk,  Wassink-en-Veninkbriak,  Vels- 
wtyk  en  Winkelshoek;  beslaat,  volgens  hei  kadaster,  eene  opper- 
vlakte van  8099  bond.  1  v.  r.  8  v.  ell.,  waaronder  7828  buod.  50 
,v.  r.  95  v.  ell.,  belastbaar  land;  telt  552  h.,  bewoond  door  601  hais- 
ges.,  uitmakende  eene  bevolking  van  ruim  3440  inw.,  wier  hooOdbe- 
sLaan  is  de  landbouw,  met  de  daaraan  verbondene  veeteelt,  voorts 
handel  in  graangewassen,  hout  enz.  Ook  heeft  men  er  twee  wind- 
korenmolons* 

Vergelijkt  men  het  getal  inw.  der  gemeente  roet  hare  uitgebreid- 
heid dan  is  ztj  schaars  bevolkt j  da  oorxaak  daarvan  ligt  in  de  uit- 
Sestrektc  heidegronden ,  vroeger  in  hoeken  gescheiden  en  mi  tusseben 
e  belanghebbende  ingeteten  verdeeld ,  waarvan  het  gevolg  is  ,  dat 
daarvan  na  meer  voordeel  dan  vroeger  getrokken  wordt,  alzoo  zij 
worden  bebouwd  en  tot  boseh-  en  teellanden  aangelegd 

De  Herv.t  die  er  ruim  2780  in  getal  x\jn,  maken  eene  gem.  uit, 
welke  tot  de  klass.  van  Znipkenf  ring  van  Doetinehem ,  behoort.  De 
eerste,  die  in  deie  gem.  het  leeraarambt  heeft  waargenomen,  is  ge- 
weest Jobanbbs  Fbbhobibbsis  ,  die  in  het  jaar  1594  herwaarts  kwam,  en 
in  het  jaar  1598.  naar  Sleenderen  vertrok. 

De  20  Afgescheidenen  ,  die  men  er  aantreft ,  behooren  tot  de  ff  cm. 
van  Vameveld.  —  De  enkele  Evangel.  Luth.,  die  er  woont,  wordt  tot 
de  gem.  van  Doetinehem  gerekend. 

De  R.  K.,  van  welke  men  er  ongeveer  630  telt,  behooren  tot  de  stat. 
Hengelo-en- Zelhem.  —  De  12  Isr»,  die  er  zjjn ,  behooren  tot  de  ring- 
eynagoge  van  Doetinehem.  —  Hen  heeft  in  deie  gem.  twee  scholen, 
als  éeue  te  Zelhem  en  ééne  te  Halle,  welk  gesameniyk  gemiddeld 
door  150  leerlingen  bezocht  worden. 

De  Domheer  Willem  vab  Bbbcbbh  ,  een  der  eerste  die  over  Gelder- 
land geschreven  heeft ,  verhaalt ,  dat  de  Graven  van  Zutphcn  ,  die  nit 
het  overoude  en  adellyk  huis  vsit  Saksbb  afstammen  ,  vóór  de  grond- 
legging der  stad  zich  Graven  van  Zilbem  hebben  geschreven,  akmedc 
dat  uit  hunne  nazaten  Graaf  Baldbbick  het  huis  te  Zelhbh  tusschen 
Niel  en  Meer  in  de  Dnflel  sou  hebben  gebouwd  ,  van  wiens  nakome- 
lingen hy  eencn  Graaf  Dibdbbib  ,  met  %\}ne  broeders  Alabd  en  Gbrarrt  , 
en  hunne  gezamenlijke  kinderen  van  beide  lijden  ,  in  een  oud  en  versle- 
ten in  is  boe  L  bad  vermeld  gevonden  :  maar  dat  graaf  Daldebigi  lijn  slot 


136  Z  E  L. 

Ie  Zblbbb  bad  «gebroken  on  van  de  puinen  en  overschot  een  Benedictij- 
ner klooster  had  gebouwd  voor  de  geestelijken  van  Zcffelick ,  en  dit 
met  aamicniyke  inkomsten  verrekt.  Zoodat  men  niet  behoeft  te  twij- 
felen (voegt  hy  er  by)  of  de  Dnfiel  t  die  na  onder  Gelderland  behoort , 
voorheen  gestaan  bebbe  onder  de  Zutphensche  Graven.  Doch  anderen 
houden  dit  verhaal,  met  regt,  voor  verdacht  of  immers  onzeker,  kun- 
nende i\j  «eb  ook  niet  overtuigen  ,  dat  de  onde  Graven  van  Zutphea 
ofte  Zelbsh  ,  of  te  Ziffelick  hof  hebben  gehouden  ,  aangexien  Baldbbick  , 
die  hier  voor  een  Graat  van  Zeuuub  doorgaat ,  geen  Graaf  van  Zntphesi 

Seweest  is,  maar  de  derde  van  dien  naam  en  de  dertiende  in  de  rij 
er  graven  van  Geve,  die ,  met  sQne  vrouw  Adbloeid,  dochter  van  VYicn- 
■aji,  Graaf  van  Zutphen,  in  het  jaar  1000,  binnen  het  vlek  Ziffelick 
(hetwelk  in  de  Romeinsche  brieven  bekend  is  onder  den  naam  Tan  Ce- 
velum)  ter  eere  van  den  U.  Maaitbb  een  klooster  heeft  opgerigt ,  bet- 
welk  eerst  de  Benedictvner  Monniken  toegeëigend  was  9  en  daarna  aan 
wereldtyke  Domheeren  ,  binnen  Ziffelick  is  gebleven ,  tot  aan  het  jaar 
1436,  als  wanneer  Aaotv ,  de  eerste  Hertog  van  CUre,  het  met  toe- 
stemming van  Paus  Euesiius  naar  Kranenburg  verplaatst  beeft;  dat 
roede  Dibe  ,  by  Bbbcbeb  genoemd  ,  geen  ander  is  dan  de  vierde  van 
dien  naam  ,  en  in  het  geheel  de  achttiende  Graaf  van  Cleve ,  die  kinder- 
loos stervende  9  t|)n  broeder  Abboid  tot  erfgenaam  had  ,  die  by  Bbbcusj 
ten  onregte  Alab»  wordt  geheeten. 

Zblbbji  behoorde  in  1088  tot  het  Aartsdiakenschap  van  Vreden  ia 
W  es tp halen  en  tot  de  pagus  IFeitfrka.  Later  maakte  het  deel  mt 
van  het  bisdom  Munster  en  had  lot  Heer  de  Graven  vu  Lob*.  In  1988 
verkocht  Hebban,  Heer  vab  Lom,  syn  regtsgebied over  Seblbb  enHam> 
•blo  aan  den  Graaf  van  Geit*  en  Zutphen ;  sedert  maakte  Zblbbbl  een 
gedeelte  van  het  Landdrostambt  van  Zutphen  uit ,  dat ,  by  de  iniy  ving 
van   ons   land  met  Frankryk ,  heeft  opgehouden  te  bestaan. 

Het  d.  Zubeh  of  Zelleb,  oudtyds  Selbbbb  en  Sbblbm  gespeld, 
ligt  4  u.  Z.  O.  van  Zutphen,  IJ  u.  N.  O.  van  Doetinchem,  op  een 
punt ,  waar  onderscheidene  ry wegen  elkander  ontmoeten.  Men  telt  er 
in  de  kom  van  het  d.  186  ty.  en  560  inw. 

De  tyd  van  stichting  van  dit  d.  is  onteker.  Het  komt  in  1151  onder 
den  naam  van  Selebbb  voor.  Sommigen  willen  dat  het  synen  naam  aan 
de  oude  Saliërs  verschuldigd  is.  Op  den  21  Junjj  1846  werd  de  eerste 
steen  gelegd  tot  bestrating  van  bet  dorp ,  waardoor  in  ecne  groots  be- 
hoefte werd  vooriien. 

De  kerk  ,  welke  voorde  Reformatie  aan  den  H.  Labbebtds  was  toege- 
wyd ,  stond  destijds  ter  benoeming  van  den  Proost  van  Bethlehem.  Er 
waren  drie  vikar(fen  in  de  kerk  geslicht,  als:  die  van  St.  Aiwa,  die 
Tan  St.  Abtobib  en  die  van  St.  Cathabiba.  Deie  kerk,  welke  eenen 
hoogen  toren  heeft,  oud  en  bouwvallig  geworden  synde,  is  in  1845  op 
eane  doelmatige  wijze  verbeterd  en  verfraaid.  Het  orgel,  dat  eenen  ge- 
ruimen  tijd  in  seer  slechten  toestand  was ,  is  in  dit  jaar  (1849)  door 
den  orgelmaker  Scbwabtx  van  Anholt  hersteld  en  verbeterd ,  waarna  het 
den  5  Jnny  werd  ingewyd»  De  kerk  en  loren  schijnen  van  eene  hooge 
oudheid  te  sijn  en  oorspronkelijk  geheel  met  tras  of  duifsteen,  die 
hier  en  daar  door  gewone  metsclsteenen  vervangen  is  ,  bekleed  te  sijn 
geweest.  De  kerk  is  voorts  eeoe  kruiskerk ,  van  welke  de  regtersijde 
langer  uitgebouwd  is  dan  de  linker.  Zy  schijnt  in  Junij  van  net 
1872  veel  geleden  te  hebben  door  de  troepen  van  den  Graaf  van  bsb 
Bebob,  die,  in  bet  belang  van  sijnen  schoonbroeder ,  Witten  I,  Prins 
van  Oranje ,  uit  het  Weerd  ,  vooraan  in  Westpbalen  ,  over  Gen  dringen  , 


Z  B  L.  137 

Sillcvolde  en  hel  klooster  Ie  BtritioiM  oalr  Zsibsm  trok  en  ver* 
volgens  o? er  Hengelo  naar  Zntphen ,  en  hel  Overijsselsche.  Daarin 
ligr^  begraven  Fibdbjuk  Jobar  ,  Vryheer  van  Bakr ,  Heer  vim  Slangen- 
berg,  Luitenant  Generaal  der  Infanterie,  onder  anderen  Termaard  uit 
het  gevecht  by  Ecckeren  in  1703. 

De  dorptchool  wordt  gemiddeld  door  ongeveer  100  leerlingen  haaoeht 
en  is  een  uitmuntend  gebouw. 

Op  eenige  min.  N.O.  van  het  d.  ligt  Hissing,  dat  van,  adellijke 
afkomst  is,  en  gedeeltelijk  door  den  tegenwoordige»  eigenaar, 
F.  J.  A.  B.  Bicuse,  tot  eenen  icer  schoonen  lusthof  is  aangelegd  (1). 

Onder  Zilhim  is  een  tyjna  honderdjarige  eik,  die,  op  eene  hoogte 
van  ruim  1,20  ell.  boven  den  grond  gemeten,  5,37  ell.  omtrek,  co, 
6,30  ell.  beren  den  grond  ;  2,34  ell.  ra  den  omtrek  heeft ,  aynde  de 
stam  8,30  ell.  hoog  ,  sonder  takken ,  cirkelrond  en  volkomen  regt.  Ben 
andere  boom  mede  aldaar ,  die  tot  op  eene  hoogte  van  11,30  ell.  ins- 
gelijks sonder  takken ,  cirkelrond  en  volkomen  regt  is ,  heeft  ruim 
1,30  ell.  boven  den  grond,  5,14 ell.  en  op  6,30  ell.  hoogte  ,  2,46  ell. 
omtrek. 

ZcLHia  is  de  geboorteplaats  van  Gibbtbotd  vab  Zbist  ,  die  in  1623 , 
met  EaiST  Willem  graaf  van  Bentheim  huwde  en  een  sieraad  van  hare 
sekse  wordt  genoemd.  De  lotgevallen  drier  vrouw ,  ter  sake  van  de 
pogingen ,  door  den  Bisschop  van  Munster  aangewend ,  om  baar  tot 
net  R.  K.  geloof  over  te  halen  9  zijn  tonderling  en  toonen  aan ,  dat 
mij  eenen  buitengewonen  moed  moet  hebben  bezeten. 

Men  beeft  te  ailbbb  vier  paarden  en  beestenmarkten,  als  do  eerste 
den  5  Mei ,  de  tweede  den  1  JnlQ ,  de  derde  den  16  September ,  de 
vierde  den  2  November.     De  kermis  valt  in  den  17  September. 

liet  wapen  deser  gem.  bestaat  uit  een  veld  van  goud ,  met  eene 
ploeg  van  sabel,  beschenen  door  de  son. 

ZELHEMMBRHEIDE(DE),  heideveld  in  het  graaft.  Zntphen ,  prov. 
Gelderland,  kant.  Doetinchem,  gem.  Zeiken** 

Het  strekt  sich  uit  van  het  Noorden  naar  het  Zuiden ,  dat  b  van 
omtrent  Varsaeveld  tot  nabQ  bet  dorp  Zei  hem ,  tol  |  mQl  in  de  lengte , 
en  van  des  Hoeren  Veen  aan  de  Oostsyde  tot  aan  net  Bogelanderholt , 
in  gelyke  breedte.  Dus  mag  men  rekenen  dat  dese  heide  omtrent 
8  uren   in  den  omtrek  beeft. 

ZELHEMSGHE  ZAND  (HET) ,  uitgestrekt  denntbosch ,  in  het  graafs. 
Zulpken,  prov.  Gelderland,  gedeeltelijk  gem.  Hengelo  en  overigens  in 
de  gem.  Zejkem,  langs  de  grenzen  van  de  mark  van  Hengelo  sich 
uitstrekkende  naar  de  gem.  Kuurlo  en  ten  N.  belend  aan  den  grooten 
weg  van  Zclhem  op  Ruurlo,  eene  oppervlakte  beslaande  van  500  bund. 

Dit  Zard  was  oorspronkelijk  het  eigendom  van  de  geërfden  der  zoo- 

Senaamde  Dansborger  «Hat  tem  er-Mark ,  en  is  in  18»  aan  den  Heer 
aron  vab  die  Hbtdbv  vak  Baai  ,  met  alle  de  dennen  der  onderschei- 
dene aanplantingen  daaronder  begrepen ,  voor  9000  gold.  verkocht. 
De  benaming  van  het  Zaid  is  waarschijnlijk  eerst  in  het  eerste  vierde 
gedeelte  der  vorige  eeuw  ontstaan  j  immers  in  dat  tijdperk  vindt  men  het 
eerste  melding  gemaakt  van  zandverstuiving  daar  ter  plaatse,  welke 
verstnfving  van  jaar  tot  jaar  is  toegenomen ,  aoo  dat  eindelijk  in  het 

(l)  Het  verdient  opmerking,  dat  de  namen  van  de  ond  hoerige  Erven,  deoorvpronke- 
Jtfke  beiitters  van  de  marken,  doorgaans  hier  en  in  naburige  gemeenten  op  te* uit- 
gaan, au  Pomra.  Waaanv  en*.,  waarvan  men  ook  vele  eoortgetyke  ftattlenamen 
aantreft,  van  welke  sommige*  den  uitgang  op  i*Q  hebben  veranderd. 


138  Z  B  L. 

tweede  en  vooral  io  het  derde  tot  in  het  begin  van  het  vierde  gedeelte  der 
vorige  eeuw ,  de  geërfden  van  die  inark  getracht  hebhen  die  verstuiving  te 
koeren ,  aanvankelijk  door  het  plaatsen  van  eiken  kwadden  en  daarna 
door  het  planten  van  soogenaamden  zaadhaver,  tot  dat  men,  in  1777, 
op  het  denkbeeld  is  gekomen ,  om  dennen  te  plaqten ,  hetwelk  niet 
alleen  de  ia  nd  vers  tui  ving  geheel  heeft  doen  ophouden ,  maar  ook  be- 
langrijke voordeden  heeft  opgeleverd.  liet  Zaid  ïs9  sedert  dat  de 
Heer  baron  via  dib  Heydeh  vai  Baak  daarvan  eigenaar  geworden  is , 
aanmerkelijk  vergroot ,  waartoe  de  markverdeeling  aanleiding  heeft  ge- 
geven  ,  en  ten  gevolge  daarvan  zijn  er ,  soo  door  gemelden  Heer  als 
anderen  ,  vele  nieuwe  dennenbosachen  aangelegd.  De  weg  van  Zelhem 
op  Ruurlo,  die  vroeger  geen  de  minste  schaduw  opleverde ,  heeft 
daarbij  veel  gewonnen,  als  zijnde  voor  een  groet  gedeelte  ter  weder* 
lijden  beplant. 

ZELKE  (DE)  of  Noobd-Siuu  ,  voorin,  hoogte  op  het  eil.  Schouwen  , 
prov.  Zeeland,  naby  destad  Zter&ke*,  en  het  eerste  Sas  ,  op  den  wes- 
telijken oever  der  oude  haven.  Zy  is  even  als  de  Zuid-Zelke  (zie  het  volg. 
art.)  van  overoude  tyden  opgehoopt  door  het  uitstorten  van  de  asch 
der  aoutkeeten  die  aldaar  in  menigte  stonden ,  volgens  andere  souden 
daarop'  molens  gestaan  hebhen ,  terwQl  sy  ook  in  hoogte  en  omtrek 
de  gedaante  eens  molenbergs  hebben.  De  Noord-Zelke  dient  thans  voor 
een  gedeelte  tot  begraafplaats  ,  het  overige  gedeelte  wordt  als  graset- 
ting  verpacht.  Gedurende  de  Franscbe  overheersebing  werd  door  den 
toenmaligen  Onder-Prefect  te  Zierikzee,  het  hegraven  in  de  kerken 
verboden ,  toodat  het  StedelQk  bestuur  verpligt  werd ,  om  een  plan  tot 
het  aanleggen  eener  begraafplaats ,  buiten  de  stad ,  te  beramen ,  en  daar- 
voor op  de  stadsbegrootiug  fondsen  aan  te  wyxen.  Dit  gesehied  zijnde, 
is  het  aanleggen  der  begraafplaats  aanbesteed  en  aangenomen  voor 
6565  francs  87  cent.  (5031  guld.  50  cenU).  Op  den  6  April  1813 ,  werd 
de  eerste  grondsteen  van  den  ringmuur ,  door  den  toenmaligen  Onder- 
Prefekt,  met  veel  plegtigheid  gelegd,  in  tegenwoordigheid  van  de 
stedeiyke  Regering,  tynde  destyds,  tot  aandenken  daarvan,  eene  ar- 
duinsteenen  serk  in  den  muur  geplaatst,  met  een  toepasselijk  opschrift, 
en  van  deze  verrigtingen  een  proces-verbaal  opgemaakt,  hetwelk  door 
de  aanwezige  autoriteiten  is  gekeekend  en  neg  in  het  Stads- Archief 
wordt  bewaard.  De  steen  is  echter  na  de  omwenteling  van  December 
1815  weggenomen. 

ZELKE  (DB  ZUID-)  of  de  Zcro-SiazE ,  hoogte  op  het  eil.  Duweland, 
prov.  Zeeland,  aan  het  einde  van  den  Visschertdyk  der  stad  Zierikzee  ^ 
nabij  het  eerste  sas  op  den  oostelyken  oever  der  oude  haven.  Het  is 
eene  grasryke  hoogte  met  hoog  geboomte  omgeven.  Deze  hoogte  was  in 
de  Spaansche  tyden  met  eenen  wal  en  andere  versterkingen  hemanteld  , 
en  was  eene  sterkte  van  aanbelang ,  die  het  vaarwater  de  Gouwe  tot 
ver  voorby  de  haven  best  reek- 
Toen  in  het  jaar  1572  de  stad  Zieriksee  geweigerd  bad ,  zich  aan 
de  zyde  der  vrygewordene  steden  en  der  Watergeuzen  te  voegen ,  kwa- 
men de  Verenaars ,  in  den  nacht  tusschen  7  en  8  Augustus ,  onder 
het  opperbevel  van  den  Admiraal  Jacos  SiaonsiooN  de  Rijk  derwaarts. 
De  bezetting  bestond  ait  eenige  vendelen  Walen.  Deze  ,  de  komst  der 
Verenaars  vernemende  y  trokken  uit  met  een  veldstuk ,  om  hen  van  de 
rcede  te  verdry  ven  ;  db  Ruk  ontscheepte  evenwel  syn  volk  aan  het 
Nienwe-Uoofd ,  wierp  er  in  haast  eene  schans  op ,  en  rukte  toen  voort  tot 
aan  de  Zoib-Zbxkb  ,  die  verschanst  was.  Hopman  Kloot  veroverde  die 
weldra.     Dr.  Rus:  deed  er  bet  geschut  op  planten,  en  eeuige  kogels  in 


ZEN.  139 

de  stad  schieten.     De  Walen  deden  nog  eenige  uil-  en  aantallen  om 
de  Zelkb  weder  in  te  kragen  ,  dooh  werden   met  verlies  terug  gesla^ 

5 en ,  en  genoodzaakt  gedurig  achter  de  soutkeeten  to  wtyken.  Yan 
aar  werden  xij  verdreven  en  binnen  de  stad  gejaagd ,  waar  mi  ook 
de  gemeente,  reeds  lang  het  Spaansche  juk  moede,  begon  te  maken 
waarop  de  oveugave  van  Zieriksee    spoedig  volgde. 

Sedert  onheugehjke  lijden  bestaat  te  Zieriksee  eene  gewoonte ,  dal 
ingezetenen  van  allerlei  stand,  met  hunne  kinderen,  op  den  tweeden 
Paascbdag  des  namiddags  naar  de  Zoid-Zileb  wandelen  en  met  hen  de 
hoogte  beklimmen ,  terwQl  dan  aldaar  eene  soort  van  kermis  wordt  go» 
houden  en  de  kinderen  zich  verlustigen  met  hard  gekookte  eijeren, 
waarvan  de  schalen  geklenrd  zijn  en  die  men  daar  alsdan  ook  koopen 
kan ,  van  de  hoogte  te  laten  afrollen. 

ZELKE-POLDER  (DE)  ,  onbehuisde  pold.  op  het  til.  Duieeland , 
prov.  Zteland ,  arr.,  kant.  en  gem.  Zieriksee;  palende  N.  W.  aan 
het  Dijkwater,  N.  aan  den  Polder- van-Bettewaardc,  O.  aan  den  Gou- 
w«f eer-polder ,  Z.  aan  den  Zuider^NieuwIand-polder  en  W.  aan  het 
Poortambacht  van  Zieriksee. 

Dese  pold.  heeft  eene  grootte  van  9  bnnd.  80  v,  r.  80  v.  ell»,  waar- 
onder 8  bund.  10  v.  r.  16  v..  ell.  schotbaar  land ,  en  ontlast  sieh  van 
het  overtollige  water,  door  eenen  duiker,  in  het  Dijkwater.  Het  pol- 
derbestuur  wordt  uitgeoefend  door  oenen  Dijkgraaf ,  oenen  Gezworene 
en  eenen  Ontvanger-Griffier. 

ZELLANG,  4.  in  Oost-Indië,  op  het  Snndaseke  eil.  Celebet,  aan 
de  westkust  j  4°  20'  Z.  B.,  157*  19'  a  L. 

ZELLE  (HET),  buit.  in  het  graaf».  Zutphem,  prov.  Gelderland, 
distr.,  arr.  en  S  u.  Z.  O*  Tan  Zutphen,  kant.  en  9$  o»  N.  van  Boe- 
tiucAes»,  gem.  en  1  u.  0«  van  Hengelo. 

Dit  buit.,  bestaande  uit  heerenbuis,  koetshuis,  stalling,  bouwhuis 
en  schuur  ,  tuinen ,  bouw-  en  weiland ,  benevens  uitgestrekte  bosseben 
van  opgaand  en  eikenakkermaalhont  j  beslaat  eene  oppervlakte  van 
194  bund.  54  v.  r.  62  v.  ell.,  en  wordt  in  eigendom  bezeten  en  be- 
woond door  den  Heer  C.  A.  A.  J.  G.  Baron  va«  Doara. 

ZELLEM ,  d.  in  het  graaft.  Zntpken ,  prov.  Gelderland.    Zie  Zeint*. 

ZEMEL-POLDER ,  pold.  in  Rijnland,  prov.  Zuid-Heiland,  arr.  Ley- 
den ,  kant.  Noordmijk,  gem.  Liste;  palende  N.  aan  de  Stiaksloot ,  O.  en  Z. 
aan  de  Voor-Ringsfoot  of  den  Lisser-polder ,  W.  aan  de  hooge  en  buiten 
den  pold.  gelegen  landen  en  aan  den  Hoeren  weg  of  straatweg  op  Haarlem. 

Dese  pold.  beslaat ,  volgens  het  kadaster ,  eene  oppervlakte  van  75  bnnd* 
8  v.  r.  60  v.  ell.,  waaronder  44  bund.  sohotbaar  land ;  telt  4  h.,  alle  boer- 
derijen ,  en  wordt  door  eenen  molen  ,  op  de  Voor-Ringsloot,  van  het  over- 
lollige  water  ontlast.     Het  polderbestnur  bestaat  uit  twee  Poldermeesters. 

ZËMOE  (DE),  Wat-Zimob,  riv.  in  Oost-Indië,  op  het  Sundasehe 
eil.  Boero  t  aan  de  Noordkuit.  —  Zy  loopt  met  eene  noordoostelijke 
rigting  in  de  Bogt-van-Catsjali  uit. 

ZENDEBEN,  bunrs.  in  Twenthe,  prov.  Overijssel,  arr.  en  1$  u. 
Z.  O.  van  Almelo ,  kant.  en  IJ  u.  N.  van  Delden,  gem.  en  £  u.  N. 
W.  van  Borne ,  aan  den  straatweg  van  Zwolle  naar  de  Pruissieche  gren- 
zen. Men  telt  er  210  h.  en  1100  inw.,  die  meestal  hun  bestaan  vinden 
iu  den  landbouw  en  weverty. 

De  R.  K.,  die  hier  470  in  getal  s\jn  ,  behooren  tot  de  stat.  Tan  Kelk- 
ent-Uertme.  —  De  Herv.  tot  do  gem.  Borne.  —  Er  is  hier  ook  eene 
in  1837  nieuw  gebouwde  school,  die  gemiddeld  door  160  leerlingen 
bexochl  wordt. 


140  ZBM. 

Dete  buurt,  maakt  roet  Boroerbroek    eene  raarke    uit,    wtlke 

io  1849  verdeeld  Is. 

ZENDERHOER  ,  buurs .,  io  het  graaf*.  Zntphen ,  prov.  Gelderland. 

Zie  ZiiNiion. 

ZENNE WIJNEN,   heerl.    in    den  Tielerwaard,   prov.    Gelderland, 

Benedendutnkt ,    arr.   Tiel,   kant.  GeldermaUen,    gem.  Op-Hemert ; 

palende  N.  aan  de  heerl.  WadenoQen ,    O.  en   Z.  aan  de  Waal,    Z. 

W.  aan  de  heerl.  Op-Hemert. 
Dete  heerl.  bestaat  nit  den  pold.  tan  Zennewijnen,  benevens  de 

Hoogeweide,  den  Postwaard  en  den  Stiftswaard,  en  bevat 

niets  dan  de  buurs,  Zennewijnen;  beslaat,  volgens  het  kadaster, 

cene  oppervlakte  van  SIS  band.  67  v.  r.  65  v.  cll.,  waaronder  SIS 

bund.  45  v.  r.  59  v.  ell.  belastbaar  land ;    telt  52  h.,  waaronder  56- 

buisget.,  uitmakende  eene  bevolking  van  170  inw.,  die  meest  in  den 

landbouw  ban  bestaan  vinden. 

De  Herv.,  die  er  140  in  getal  tijn ,  behooren  tot -de  gem.  Op-He- 

mert-en-Zennemijnen.  —  De  R.  K.,  van  welke  men  er  50  telt ,  pa- 

rochieren  te  Forti.  —  Men  heeft  in  dexe  heerl.  geen  school ,  maar  de 

kinderen  genieten  onderwijs  te  Op-Hemert. 

Dexe  heerl.  beaat  altijd  deselrae  Hoeren  als  Op-Hemert.    Zoo  als 

tij  dan  ook  thans  nog ,  even  air  die  heerl»,  in  eigendom  betelen  wordt 

door  den  Heer  Babtiolv  Joba*  GausniAi  Baron  Maciat  var  Op-Htnav- 

■a-ZinHBvruifva  ,  woonachtig  te  Rotterdam. 
De  buars.  Ziwiiw/uiibii  of  Swirwiauw ,  ook  wel  Sbiïbwbwb»  en  Zit  - 

wnn  genoemd ,  op  sommige  kaarten  ook  Znvwum*  gespeld  ,  ligt  J  o. 

Z.  ten  W.  van  Tiel ,  *{  u.  Z.  O.  van  Geldermalsen  ,  aan  den  Waaldijk. 
Balmrice  gaf  in  850  vijf  hoeven  aldaar  (in  Senmmum)  gelegen  , 
aan  do  kerk  van  Utrecht ,  en  de  abdij  Priim  bexat  aldaar  goederen. 
In  bet  jaar  1228 ,  hebben  de  Abt  en'  het  convent  van  M arienweerd  hun 
hof  (curiü)  van  Zunnwima ,  tot  het  stichten  van  een  Nonnenklooster 
van  de  Prettmonratenser  orde  gegeven.  Dit  boawen  is  dat  telfde  jaar 
begonnen,  door  de  vrouw  van'  SMvrafittw,  die  men  van  elders  twee 
MÊamxD  genaamd,  en  weduwe  van  Hbrdiik  vai  Smttboixbs  te  sijn 
geweest  en  wier  eenige  dochter  Olh»a  met  Foman» ,  Heer  van  de  Leek 
trouwde.  .  Het  volgende  jaar  werd  de  kerk  door  WroaAiiaos  var  Olms- 
auie,  den  vijf  en  dertigsten  Bisschop  van  Utrecht,  ingewijd.  Aldaar 
tijn  tien  Nonnen ,  uit  het  klooster  van  Verschen  komende  ,  geplaatst ; 
en  de  stichting  ontving  onderscheidene  regt en  en  bevestigingsbrieven. 
De  kerk  en  het  klooster  werden  in  het  jaar  1579  door  het  lot  van  den 
oorlog  tot  den  grond  toe  afgebrand  ,  en  waarschijnlijk  tallen  die  nader- 
hand weder  opgebouwd  tijn  ,  waarvan  men  echter  niets  vindt  aangetee- 
kend ,  terwijl  daarvan  tegenwoordig  ook  niets  meer  te  vinden  is.  De 
Nonnen  van  Zaaiavnjinni  waren  adellijke  geestelijke  joffers ,  en  tijn 
daarna  in  wereldlijke  Kanunnikessen  hervormd ,  tonder  eenige  verplig- 
ting  dan  haar  geld  te  onttangen.  Het  is  mogelijk  dewijl  de  hol  aan 
het  klooster  geschonken  is ,  dat  ook  van  ouds  het  lage  geregt  daaraan 
behoorde,  en  later  in  wereldlijke  handen  kwam. 

Men  heeft  in  dete  heerl.  een  schuitenveer  over  de  rivier  de  Waal , 
van  de  herberg  de  Rood  e  Molen  op  Dreu  melen. 

By  den  watervloed  van  Jannarij  1809  heeft  dete  heerl.,  naarmate 
van  hare  kleine  uitgestrektheid ,  veel  geleden ,  tijnde  aldaar  twee  hui- 
aen  weggespoeld  en  achttien  andere  beschadigd  geworden ;  doch  hoewel 
bet  vloedwater  alhier  drie  voet  hooger  dan  in  1784  heeft  geslaan  tijn 
er  geene  menschtn  of  beesten  omgekomen. 


ZES.  141 


ZENNEWIJNEN  (DE  POLDER- VAN),  pold.  in  den , 

prov.  Gelderland,  Benedendistriet ,  arr.  Tiet,  kant.  Geldermalten , 
gera.  Op-Uetnert  ;  paleode  N.  aan  deu  Polder- vau-Wadenoijen  ,  N. 
aan  bel  Hoogweffsehe-blok ,  O.  eu  Z.  0.  aan  da  Waal ,  Z.  W.  aan 
den  Polder- van-Op- Hemert. 

Dexe  pold.  beslaat ,  volgens  bet  kadaster ,  eene  opper? lakte  tan 
315  bund.  67  v.  r.  35  v.  ell.j  waaronder  315  bond.  45  v.  r.  59  v.  ell. 
sehotbaar  land j  telt  32  h.,  waaronder  5  boerderijen ,  tn  wordt  door 
eene  sluis ,  op  de  rivier  de  Linge ,  van  bat  overtollige  water  ontlast. 
Het  polder-bestuur  beslaat  uit  twee  Leden. 

ZENNEWUNSCHE-EN-DRÜMPTSCHE-WATRRING (DE),  watering, 
welke  uit  den  Polder-van-Zeunewijuen  voortkomt ,  eerst  in  eene  noord- 
westelijke strekking  tassenen  dien  polder  en  het  Hoogewegsche-blok 
en  daarna  in  eene  noordoostelijke  strekking  tasseben  laatsUremeld 
blok  en  den  Polder*van*Wadenoijen  doorloopt  en  sich  door  de  Zeune- 
wijnscbesluis ,  in  de  Linge  ontlast. 

ZENNEWIJNSGHE-SLUIS  (DE)|,  sluis  in  den  Tielerwaard,  prov.  Gel- 
derland, in  den  Zuider-Linaedijk ,  5  min.  0.  van  Wadenoijen,  dienende 
om  den  Polder- van- Zen newijnen  van  bet  overtollige  water  te  ontlasten. 

ZENU WIJNEN  ,  naam  ,  onder  welken  het  d.  ZiauBwijiia ,  in  het 
graaf* .  Zutphen,  prov.  Gelderland ,  op  sommige  kaarten  voorkomt. 
Zie  Zehrewijsir. 

ZERONSON ,  distr.  in  Oost-lndii ,  op  het  Sundasehe  eil.  Celebes , 
reg.  Mtnado.  —  Dit  dislr.  behoort  tot  het  bondgenootschap  of  Manahassa. 

ZESBOERSTER-POLDER ,    pold.  in   Hnnsingo,  prov.    Groningen. 

Zie    HoBtlflOlSTEBS-PoUtEB    (WlSTBl-). 

ZES-GEHUCHTEN  ,  gem.  in  de  Meiierij  van  's  Hertogenbosch  ,  kw. 
P e  eiland ,  prov.  Noonl-Braband,  Derde  distr.,  arr.  Eindhoven,  kant. 
Helmond  (7  k.  d.,  29  m.  k.,  4  s.  d.);  palende  N.  aan  de  gem.Ton- 
gcrle,  0.  aan  Geldrop  ,  Z.  aan  Heeze  ,  W.  aan  Aalst  en  Stratam. 
Deic  gem.  bestaat  uit  de  geh.  Riel,  Gij x en  rooi,  Genoenhuis, 
11  oog-Geldrop,  Hout,  Halst,  Papevoort  en  Putten,  en 
draagt  den  naam  naar  de  zes  eecstgenoemden  ,  uit  welke  zty  vroeger 
bestond j  beslaat,  volgens  bet  kadaster,  eene  oppervlakte  van  1496  bund. 
75  v.r.  90  v.  ell.  belastbaar  land  j  telt  184  h.,  bewoond  door  205  hoisges., 
uitmakende  eene  bevolking  van  ruim  1000  in w.,  die  meest  zich  generen 
van  den  landbouw.  Ook  vinden  eenigen  bon  bestaan  in  den  arbeid  op 
de  fa  brij  ken  te  Geldrop.  De  grond  is  ligt  aand,  dat  bij  den  minsten 
regen  slijk  wordt  en  bij  de  geringste  droogte  aanmerkelijk  veel  stof  geeft* 
De  granen,  die  bier  geteeld  worden,  iqn:  rogge,  oekweit,  haver, 
garst ,  aardappelen ,  vlas ,  hennip  en  spurrie.  Menh  heeft  er  eenen 
koor  n  molen. 

De  inw.,  die  er  allen  R.  K.  aijn ,  parochiëren  te  Geldrop.  — -  Men 
heeft  in  dese  gem.  geen  school ,  maar  de  leerlingen ,  die  er  40  in 
getal  zijn  ,  genieten  onderwijs  te  Geldrop. 

Het  wapen  dezer  gem.  bestaat  uit  eenen  eikenboom  en  drie  horens , 
waarboven  eene  eikenkrans  en  twee  sterren. 

ZESHOE  VEN ,  kleine  onde  pold.  in  bet  JfederJtmarÜer  der  prov. 
Utrecht ,  arr.  Utrecht ,  kanL  91  aart  ten,  gem.  Maartensdijk ,  welke  nu 
in   den  polder  van  Maartensdijk  versmollen  is. 

ZESMOLENS  (HET  LAND  DER),  naam,  welken  men  geeft  aan  alle 
de  polders  in  het  Land- van- Arkel-benedtn-de-Zouwc ,  prov.  Zuid- Hol- 
land,  behalve  die  vanden  Ranne  van  Gorinchem  en  de  Reeni  t 
met  de  Hoeken  ,  welke  poldert  hunne  eigene  molens  hebben. 


142  ZES. 

Dit  land  bevat  de  pold.  van  Jjanff-Bebeiwtjk,  hel  0  u  d  e  I  a  n  d- 
met-Kort-Sohelwijk,  Sohelluiaen,  Hoornaar  en  Arkel , 
it  samen  ,  volgens  het  kadaster  eene  oppenrlakte  beslaande ,  van 
1604  band. ,  verongeldende  voor  1408  band.,  dieeertyds  van  het  over- 
tollige polderwater  werden  ontlast ,  door  ses  gemeenschappelijke  water- 
molens ,  waardoor  die  gemeensohap  den  naam  van  het  Land-der-ies- 
molens  heeft  bekomen  en  nog  behouden ,  hoexeer  tQ  thans  slechts  vijf 
gemeenschappelijke  molens  bezit,  die  het  overtollige  water  van  ge* 
noemde  polders,  te  samen  sich  vereen igende  in  een  waterschap  ,  ge- 
naamd de  Krom  me  -Gi  essen,  nitmalen  ten  deele  in  de  Schelluia- 
sche-Vliet  en  ten  deele  in  de  Groote-  of  Voor-Gtessen ,  vanwaa  r  bet- 
selfde water  sich,  door  het  waterschap  van  den  Overwaard,  in  het 
Blshoat,   met  behulp  van  voermolens,  in  de  rivier  de  Lek  ontlast. 

ZRSMORGEN  (DE),  onbehoisd  foldertje,  in  bet  Land*  van- Altena  % 
prov.  Noord»Brdband9  Tweede  distr.,  air.  's  Hertogenbosch ,  kant* 
tietuden,  gem.  Emtnikhoven-en- Waardhuizen ;  palende  N.  aan  de 
baiteng ronden  tegen  de  Bleek,  nabij  de  Drie-Sluizen,  O*  aan  de  Nieaw 
Dassensche  of  Zaid-Hollandtche-polder *  Z.  aan  Oad-Boeren verdriet, 
W.  aan  de  Bleek  kil. 

Dese  pold.  beslaat,  volgens  het  kadaster,  eene  oppervlakte  van 
5  bund«  13  v.  r.  40  v.  ell.  griendland;  en  wordt  door  drie  houten 
duikers ,  met  kleppen  voorzien ,  wijd  0,20  tot  0.50 ,  op  de  Bleekkil 
van  het  overtollige  water  ontlast.  Het  somerpeil  is  0.15  boven  A.  P. 
en  de  hoogte  der  dijken  1.80  boven  A.  P.  Hel  bestuur  bestaat,  met 
dat  van  den  Nieuw-Dussensehe-  ofZuid-Hollandsche-polder,  nit  eenen 
Dijkgraaf,  viif  Heemraden  en  eenen  Penningmeester. 

ZES8INGEN  ,  geh.  inhetbalj*  van  Luxemburg,  grooth.  Luxemburg. 
Zie  Cbsshwh*. 

ZESTIENHOVBNSCHE-POLDER  (DE) ,  pold.  in  Schietend,  prov. 
Zuid- Holland ,  arr.  Rotterdam ,  kant.  Schiedam,  gem.  Oversehie-en- 
Hoogeban;  palende  N.  W.  aan  den  Laag-Schieveenscbe-polder ,  N.O. 
aan  den  Schiebroeksche-polder ,  Z.  O,  aan  den  pold.  den  Oudendijk  , 
Z.  W.  en  W.  aan  de  Rotterdamsche-Schie. 

Dese  pold.  beslaat ,  volgens  het  kadaster ,  eene  oppervlakte  van 
181  band»,  en  wordt  door  eenen  molen ,  op  de  Schie ,  van  het  over- 
tollige water  ontlast. 

ZESTIEN  ROEDEN,  geh.,  prov.  Friesland ,  kw.  Zevenwouden,  griet. 
JRngwirden,  arr.,  kant.  en  |  u.  N.  O.  van  Heerenveen,  J  n.  Z.  Z.  O. 
van  Tjallebird,  waartoe  i\j  behoort ;  met  6  h.  en  58  inw. 

ZES-VEREENIGDE-POLDERS  (WATERING-VAN-DE-),  naam,  die 
in  zwang  begint   te   komen  voor  de  watering  de   Zeven-Fereeuigde- 

S  riders ,   in  Staats- F  laanderen ,   prov.    Zeeland,    Fierde   distr.     Zie 
BVBlf-VBBttSIODB-rOLDimS  (Watbiiso-der-). 

ZESWIELEN  ,  overtoom  in  Kennemerland ,  prov.  IV oord- Holland. 
Zie  Alemaabdee- Overtoom. 

ZET  (*!'),  b.  onder  den  Zeevang,  prov.  Noord-Holland.  Zie 
Zeddb    (Db). 

ZET  (DE  ENGE-)  of  de  Engb-Zevbisak  ,  water  onder  den  Zeevang  , 
prov.  IV oord- Holland,   gem.  Katwoude,   5  min.  O.  van  de  Zedde. 

Het  beslaat  met  de  Wij  de- Z  et  enhet  Z  ette- gat,  met  welke  het 
eigenlQk  één  water  uitmaakt ,  eene  oppervlakte  van  89  bund.  2  v.  r. 
40  v.  ell.,  en  men  vangt  daarin  baars  en  paling. 

ZET  (DE  WIJDE-)  of  de  Wijdb-Zktbbaak  ,  water  onder  den  Zeevang, 
prov.  Noord- Holland,  gem*  Katwoude,  b*  min.  N.  O.  van  de  Zedde, 


Z  E  V.  145 

ZETTE  (HET),  b.  onder  dco  Zeevang,  prov.  If oord- Holland.  Zie 
Zins*  (De). 

ZETTEGAT  (HET),  water ooder dca  Zeevang ,  pro?.  N oord- Holland , 
gem.  Kmtwonde,  onmiddellijk  Un  N.  van  de  Zedde,  tusschsn  ds  Pur- 
mer- ringsloot  en  de  Trekvaart  Tan  Edam  op  Jttonnickendam. 

ZEVENAAR,  voorm.  distr.,  prov»  Gelderland,  kw.  Arnhem ;  pa- 
lende N.  en  O.  aan  het  dittr.  Doesborgh  ,  Z.  aan  de  Pruissische  prov. 
Rijnland ,  W .  aan  het  distr.  Veluwensoom. 

Het  bevatte  de  volgende  5  gem.:  Zevenaaar,  Duiven,  Her- 
wen-en-Aardt,  Westervoort  en  Pannerdsn,  thans  eeo  ge- 
deelte van  het  dittr.  Doetborgh-en-Zevenaar  uitmakende  en  de  sonde 
oppervlakte  als  het  kant,  Zavenaar  beslaande.  Zie  voorts  het  vol* 
gende  art. 

ZEVENAAR,  kanU,  prov.  Gelderland  f  arr.  Arnhem  f  palende.  N. 
aan  het  kant.  Doesborgh ,  O.  aan  het  kant.  Tsr-Borgh  en  aan  de  Pruis- 
sische  prov.  Rynland,  W«  aan  het  kant.  Arnhem. 

Dit  kant.  bevat  ds  5  volgende  gem.  t  Zevenaar,  Duiven,  Her- 
wen-en-Aardt ,  Westervoort  en  Pannerden;  beslaat  eene 
oppervlakte ,  volgens  het  kadaster ,  van  11,515  bund.  55  v.  r.  50  v.  ell., 
telt  1424  h.,  bewoond  door  1701  hnisges.,  uitmakende  eene  bevolking 
van   10,550  inw.,  die  meest  in  don  landbouw  hun  bestaan  vinden. 

ZEVENAAR,  gem.  in  &e  Lijmere,  prov.  Gelderland,  dist.  Doetborah 
en-Zevenaar,  arr.  Arnhem,  kant»  Zevenaar  (5  k.  d.,  15  m.  k.,  5  s. d.fc 
palende  N.  aan  de  gem.  Angerlo ,  N.  O.  aan  Didam ,  O.  aan  Bergh , 
ï.  O.  aan  de  gem.  Ellen ,  in  de  Pruissiscbe  prov.  Rijnland  ,  Z.  aan 
ds  Strang  en  dea  Oude-Ryn ,  die  haar  van  de  gem*  Herwen-en-Pan- 
nerden  scheidt,  W.  aan  de  gem.  Duiven. 

Deze  gem.  bevat  het  voorm*  stadje ,  thans  plattelandstadje  Z eve- 
naar, het  dorp  Oud-Zevenaar  en  de  buurschap  Kwartier, 
Babberioh,  Holthuisen,  Grieth,  Zweekhorst  en  Ooy; 
beslaat»  volgens  het  kadaster,  eene  oppervlakte  van  2764  band. 
79  v.  r.  90  v.  ell.,  waaronder  2698  band.  18  v.  r.  15  v.  ell.  belastbaar 
land  j  telt  552  b.,  bewoond  door  668  huisges.,  uitmakende  eene  be- 
volking van  ongeveer  5500  inw.,  dis  meest  in  den  landbouw  hun 
bestaan  vinden. 

De  Roomseh-Kathoiyken,  die  er  ongeveer  5100  in  getal  x\Jn, 
maken  de  stat.  van  Zevenaar  en  Oud-Zevenaar  uit,  welks  in 
dese  burg.  gem.  ieder  eene  kerk  hebben. 

De  Hervormden,  van  welke  men  er  ruim  290  telt ,  maken ,  met 
die  uit  de  yem.  Duiven,  eene  gem.  uit,  welke  tot  de  klass.  van 
Zutphen,  ring  van  Doesborgh ,  behoort,  en  550  zielen,  onder  welke 
210  Ledematen,  telt.  Het  beroep  van  den  Predikant  geschiedt  door 
den  kerkeraad. 

Er  wonen  2  Remonstranten ,  sn  2  Evangel.  Luth  ;  de  laatste  worden 
tot  de  gem.  van  DoeUnehem  gerekend. 

De  Israëliten,  welke  er  omstreeks  80  in  getal  s|)n,  hebben  er  eene 
bijkerk ,  welke  tot  de  ringsynagoge  van  Doetinchem ,  synagogaal  ressort 
van  Nijmegen ,  behoort. 

Men  beeft  in  dese  gemeente  drie  scholen ,  welke  het  eigendom  sQn 
der  verschillende  kerkelyke  gemeenten,  als  eene  van  de  R.  K.  ge- 
meente te  Oud-Zevenaar ,  eens  van  de  R.  K.  gemeente  te 
Zevenaar  en  eene  van  de  Hervormde  gemeente  aldaar, 
die  gezamenlyk  door  een  gemiddeld  getal  van  ruim  500  leerlingen  be- 
zocht worden. 


144  2  £  V. 

Nog  heelt  men  «r  «ene  Latynsche  school.  De  inkomsten  v*u 
den  Rector,  die  teveni  hei  hulppredikambt  bty  de  Her?,  gemeente 
waarneemt,  worden  grootendecls  gevonden  uit  een  vikarij,  die,  oor- 
spronkelijk aan  een  der  R.  K.  kerken  verbonden ,  later  door  de  Prois- 
sisehe  regering  voor  het  rectoraat  aangewexen  is. 

In  dexe  gem.  treft  men  eenige  oud  adellijke  kasteelen ,  met  jagt- 
regten  ,  aan  ;  als  :  Babbericn,  Kamphuizen,  Enghuixen', 
Zwanepol,  Mathena,  Poelwijk  en  het  Huis  Zevenaar9 
naar  welke  laatste  de  eigenaar  en  bewoner  Jonkheer  Jak  Ahtooh  Caatt- 
viaai  Aa  rol»  vah  Nrsrix  ,  lich  noemt  van  Nisvbh  vu  Sevbkabb. 

Reeds  vroeg  vindt  men  gewag  gemaakt  van  Zbvkraas  (Sovehaire) 
in  het  Graafschap  Lymers  (Leomerite) ,  dat  genoemd  wordt  als  onder- 
deel van  hel  grootere  graafschap  Hanieland.  Dat  vroegere  graafschap 
L\j roers  strekte  xich  echter  ongetwijfeld  veel  verder  uit  dan  het  latere 
ambt  van  dien  naam  ;  want  xelfs  de  tegenwoordige  stad  Doetincbem 
behoorde  er  toe.  Zoo  vindt  men ,  dat  in  858  aekere  Rodoabjus  ,  Graaf 
in  Gelderland ,  aan  den  Bisschop  van  Utrecht  verscheidene  goederen 
onder  Duiven  en  Doetinchem  ,  in  het  graafschap  Lymers ,  schonk. 
Later  schynt  ook  het  overige  gedeelte  van  de  Lijmers  aan  het  Utrecht- 
sche  bisdom  gekomen  te  xyn  5  het  biykl  ten  minste  nit  onderscheidene 
authentieke  oorkonden ,  datörro,  Graaf  van  Gelderland,  in  1256,  den 
Hof  te  ZavBRAAa  van  het  kapittel  van  St.  Marie,  te  Utrecht  kocht.  — 
Zyne  opvolgers  bleven  echter  niet  lang  in  het  rustig  bexit  daarvan  , 
want  Zevbhaab  ,  en  de  omgelegen  Lymers  werden  al  spoedig  een  twist- 
appel tusschen  den  Hertog  van  dit  gewest  en  den  Graaf  van  Gleve. 
Van  1500  tot  1400,  en  vooral  in  de  laatste  helft  dier  eeuw,  waren 
xe  nu  in  het  bexit  van  den  eenen  en  dan  van  den  anderen ,  werden 
genomen  en  hernomen  ,  en  schynen  xelfs  meermalen  gedeeltelijk  in 
het  bexit  van  den  eenen  en  gedeeltelijk  in  dat  van  den  anderen  te 
xtfn  geweest ,  -  xelfs  hebben  Rxihoud  ,  Graaf  van  Gelre  en  Diax  ,  Graaf 
swst  Vieve,  in  1528,  gexamenlyk  dljkregten  gegeven  aan  de  ingexetenen 
van  de  Lymers.  Eindelyk  gaf  Rbiroud,  Hertog  van  Gelre,  den  51  Janu- 
ary  1406,  gedurende  de  geschillen  met  zynen  broeder  Emjarb  over  het 
besit  van  het  hertogdom  door  geldgebrek  genoopt ,  zfone  r  egt  en  op  de 
Lymers  in  pand  aan  Adolv,  Graaf  van  Cleve  en  van  den  Mark,  voor 
10,000  oude  guldenschilden,  Dexe  pandschap  schynt  nooit  gelost  te 
s^jn ,  en  is  diensvolgens  de  Lymers  sints  dien  tyd  in  bexit  gebleven  van 
den  Graaf ,  en  na  1416  van  de  Hertogen  van  Cleve ,  totdat  in  1009 
hei  regerende  hnis  uitstierf. 

In  de  laatste  jaren  van  de  regering  van  dit  bei*  onder  den  waan- 
zinnigen Hertog  Willem  ,  en  onder  lynen  xwakhoofdigen  toon  Josas 
werd  de  onsydigheid  van  het  Gleefsche  gebied ,  noch  van  de  Spaansche 
noch  van  de  StaaUche  xyde  geëerbiedigd ;  zoodat  dexe  streken  dikwerf 
het  tooneel  van  bloedige  gevechten  werden ,  waarbij  ook  de  Lymers 
niet  gespaard  bleef.  Gedurende  dien  tyd,  werd  Zbvbbaab,  in  1895, 
door  Mavbits  ,  Prins  van  Oranje ,  ingenomen ,  doch  nog  in  het  xelfde 
jaar  aan  de  Stenden  van  Cleve  teruggegeven.  Het  was  echter  vooral 
na  den  dood  van  Hertog  Johaj  .,  dat  dexe  streken ,  gedurende  den  oor- 
log  over  de  erfopvolging  in  het  hertogdom  Cleve,  tnsschen  de  buizen 
vaji  BaARDxsoae  en  Nbuboobc  op  het  schrikkeiykst  verwoest,  en  in 
naamlooxe  ellende  gestort  werden.  Eindelyk  maakte  het  in  1666  ge- 
sloten verdrag  een  einde  aan  alle  dexe  jammeren ,  en  Zbvbbaab  ,  met  de 
Lymers ,  kwam ,  benevens  het  eigeniy ke  hertogdom  Cleve ,  aan  Bbasmbv 
soxfi.    Hel  bleef  onder  het  Pruissisch  bestuur  tot  1806 ,  als  wanneer  bet 


ZBT.  US 

tyj  het  door  Navoibos  opgerigte  groothertogdom  Bergh  werd  ingelijfd  , 
lo  1808  werd  het  bij  het  Koningrijk  Holland  gevoegd  ,  ter  vergelding 
van  een  groot  deel  landt ,  dat  wij  aan  Frankrijk  moesten  afstaan  ; 
edoch  eene  nieuwe  verwisseling  Tan  meester  stond  voor  de  denr.  In 
1810  werd  Zbveiuab  ,  als  deel  van  het  koningrijk  Holland ,  bij  het 
Fransehe  keizerrijk  ingelijfd*  In  1813  door  Pruisten  herwonnen ,  bleef 
het  in  diens  besit  tot  1  Junij  1816 ;  toen  ging  het ,  ten  gevolge  van 
art.  25  van  de  Weener  congres  acte ,  aan  net  Koningrijk  der  neder' 
landen  eter. 

Hoeveel  Zevbraab  en  omstreken  bij  die  gedurige  afwisseling  van  be- 
ttour  geleden    hebben ,    laat    sich   ligielijk   begrijpen.     Daarenboven 
werd   de  Lijmers  ook  teer  dikwerf  door  overstroomingen  geteisterd, 
en  als  om  dexe  onheilen  nog  te  vergrooten ,  vond  de  regering  in  het 
jaar  1809  goed ,  om  een  gedeelte  van  den  Lymerschen  dijk ,  onder  de 
baarschap  Babberieh ,  in  de  gen.  Zbvbbaab  ,  te  slechten  ,  en  daarvoor 
eene  overlaatskade  in  de  plaats  te  leggen  ,   ten  einde  bty  hoog  water 
deo  Rijn  sich  over  den  Lijmersche-polder  in  den  I Jssel  «sonde  kannen 
ontlasten.     De  ingesetenen  en   grondeigenaren  werden  daardoor  aan- 
merkelijk benadeeld ;  soodra  toch  het  water  eene  aansitnlijke  hoogte 
bereikt  heeft ,  dan  kopt  de  geheele  polder  door  gesegde  overlaatskade 
onder  ,  en  het  water  kan  sich  slechts  ontlasten ,  doordat  de  dijken  langs 
den  1  Jssel  voor  de  kracht  van  den  stroom  beiwijken  ,  of  het  moet  door 
de  sluis  nitloopen.     De  ingesetenen  hadden  den,   ter  bekoming  van 
dadelijke  schadevergoeding  voor  het  nadeel ,  dat  sij  geleden  hadden , 
aan  den  koning  gewend.     Bij  dispositie  van  den  Oden  van  Slagtmaand 
1800  werd  op  hun  versoek  afwijsend  beschikt ,  doch  tevens  bepaald , 
dat ,    •  soo  het  mogt  komen  te  blijken ,  dat  de  verlaging  der  dijken 
eene    wezenlijke  schade  veroorsaakt  heeft ,  de  ingesetenen   deswegens 
schadeloos  sollen  worden  gesteld.*9    Aan  dese  bepaling  van  genoemd 
koninklijk  besluit  is  echter  nooit  gevolg  gegeven.     Er  had  onder  an- 
deren  in  1810  mede  eene  overstrooming  plaats  ;  toen  vielen  er  ook 
verschillende  doorbraken   in  de  bedoelde  overlaatskade ,    vele  landen 
werden  afgedreven  of  besand,   en  groote  schade  aangerigt. 

Het  voorna,  stadje ,  thans  plattelandstadje  Zbvbhaab,  oudtijds  ook 
wel  Zbvbbbb  of  Zivnma ,  Sivtm  of  Sbtbstbb  gesneld ,  en  ter  onder- 
scheiding van  Ooo- Zbvbbaab,  wel  eens  Nibow-Zbvbhaab  geheeten,  ligt 
%l  u.  O.  Z.  O.  van  Arnhem ,  3  u.  W.  N.  W.  van  Emmerich ,  aan 
den  grindweg  tnsschen  beide  plaatsen ,  9  u.  van  den  Eisenberg ,  1  u, 
van  de  Proissische  grensen. 

Het  plaatsje  ontleent ,  volgens  de  overlevering ,  sjj nen  naam  van  de 
set***  aren,  die  het ,  wegens  de  bysondere  vruchtbaarheid  van  den 
omtrek ,  in  styn  wapen  voert ,  anderen  willen ,  dat  het  stynen  naam 
ontvangen  heeft  van  eene  reliquie  van  seven  haren  der  Maagd  M  abia  , 
welke  in  de  kerk  te  Ond-Zevenaar  tonde  bewaard  worden ,  lijnde  ook  de 
Maagd  Mabu  ,  met  het  kind  Jssot  on  den  arm ,  het  oude  aegel  van 
Zbvbbaab  ,  met  het  omsebrift  :  tegel  der  Seepenen  nam  Sewener.  Maar 
het  is  waarschynlijker  >  dat  de  naam  afkomstig  is  van  Frankische  #*s- 
benharm  villa ,  die  seker  in  de  elfde  en  waarschijnlijk  reeds  in  de  ne- 
gende eeuw  voorkomt  en  hetwelk  beteekent  seven  heiligdommen  ,  soodat 
de  oorsprong  vanden  naam  in  de  Frankische  oudheid  sou  opklimmen. 
Jobar  II,  Hertog  tast  Cleee,  heeft  het  in  1487  met  stadsgeregtigheid , 
vrtfe  w\jnacc\jnsen ,'  vrQheid  van  den  tol  te  Huissen  ,  en  regt  om  tol 
te  heffen  begiftigd  en  den  bieraccQns  voor  50  oude  schilden  in  erf- 
pacht gegeven.  Het  is  een  klein  ,  doch  in  eene  aangename  en  bijsonder 
XIII.  Dbbi.  10 


146  Z  £  V. 

gezonde  streek  gelegeu ,  bloedend  plaatsje ,  vroeger  door  wallen  en 
grachten  omgeven  co  met  vier poorteu  voorzien  ,  alf  :  de  Bloekseho- 
poort  teo  «.  W.,  de  Griet  bc  che-p  oor  t  ten  N.,  de  Didamsebo- 
poort  teo  N.  O.,  cd  de  Kerk -poort  ten  Z.,  doch  de  wallen  ztya 
geslecht  eo  de  poorten  afgebroken. 

Hen  beeft  er  eene  mime  Markt,  en  de  voornaamste  straten  *yn  : 
de  Kerkstraat,  de  Didamechestraat,  meestal  de  Diemsche- 
straat  genoemd,   de   Marktstraat,  ens. 

Men  telt  er  binnen  de  voormalige  wallen  183  huisen  en  ongeveer 
1900  in». 

In  het  voor-  en  najaar  ztyn  er  onderscheidene  veemarkten  ,  waarvan 
die  in  bet  voorjaar  druk  i(jo  bezocht.  Ook  is  er  wekelijks  eene  niet 
onaansienlijke  groenten-  en  vroehtenroarkt. 

Het  oude  Stadhuis,  dat  op  de  Markt  stond,  is  vóór  langen  t$d 
afgebroken  f  en  in  het  jaar  1842  vervangen,  door  eennieuw,  goed  in- 

Sec  igt ,  eenvoudig  modern  Gemeentehuis,  inde  Dtdamtohettramt , 
etwelk  tevens  voor  de  zittingen  van  bet  kantongeregt  dient. 

De  R.  K.,  die  er  ruim  1000  in  getal  zQn,  onder  welke  ongeveer 
700  Communikanten ,  maken  eene  stat.* uit,  welke  tot  het  aarispr. 
van  Gelderland  behoort,  door  eenea  Pastoor  J>ediend  wordt  eo  eene 
eigen  begraafplaats  heeft.  Bij  de  oprigting  deaer  kerkgemeente ,  beeft 
xiob  de  Candsvorst  bet  regt  der  begeving  van  de  pastorie  voorbebonden j 
welk  regt  tegenwoordig  soodanig  wordt  uitgeoefend ,  dat  het  bestaat  in 
bioole  goedkeuring  van  den  door  de  geestelgke  overheid  gesondonen 
Pastoor. 

De  voor m.  paroohiekerk  v  in  de  WitUburgêr-$tr*at ,  welke  vrfy  greot 
uu  aanzienlijk  was ,  en  eenen  fraaijen  toren  bad ,  is  in  het  jaar  1601 
door  de  vlammen  verteerd  j  waarna  de  tegenwoordige  kerk  op  de  zetMs 
plaats  is  opgebouwd ,  die ,  even  als  de  voorgaande ,  aan  den  H.  Aanaiss 
toegewijd,  en  een  groot,  goed  onderhouden  gebouw  is,  met  eenen  dak- 
toren  ,  en  van  een  fraai,  nieuw,  bijsonder  welluidend  orgel  en  drie 
altaren  veertien ,  waarvan  het  hoofdaltaar  sedert  kort  met  een  fraai 
schilderstuk  prtykt,  iQnde  eene  kopfl  van  vak  Dije's  MmUr  Bolorma, 
met  de  vereering  der  wonden  van  MAeoALRRA;  dit  uitmuntende  stuk ,  ver* 
vaardigd  door  den  Heer  var  Banna ,  te  Antwerpen ,  is  door  Jonkheer 
van  Nisraa  var  Sbtehair  aan  de  kerk  geschonken.  BQ  deie  kerk  be- 
hoorden vier  vikartyen,  en  wel  eene  van  de  H.  Ahra,  eene  van  de 
H.  Maria,  eene  van  den  H.   Amtomus  en  eene  van  den  H.  Gaoneros. 

De  Hervormde  kerk,  in  de  Markt-itraat ,  welke  van  vóór  de 
Reformatie  dagteekent ,  is  een  klein  doch  net  gebouw  ,  van  eene  to- 
renspits en  van  een  orgel  voorzien. 

Men  beeft  hier  een  Burger- Weeshuis  en  een  Gattbuit  ter  ver* 
pleging  van onde lieden,  Loe-Gasthois  genaamd. 

Het  fonds  ter  verzorging  der  Weezen  is  gesticht  ten  be- 
hoeve ven  ooderloose  kinderen  der  burgers  ven  de  stad  Ziinwiu.  Ver- 
mits er  echter  geene  burgetregten  meer  bestaan ,  zoo  is  ty)  oeo  reglement 
in  1894,  bet  regt  tot  opname  verzekerd  aan  de  afstammelingen  der 
oud-burgers  van  Zzvrraa*  en  tevens  onder  sekere  beperkingen  uitge- 
strekt tot  de  latere  bewoners  van  bet  plaatsje.  Het  curenltfke  Weesh  ■  is, 
dat  inde  Kerkttroat  stond,  is  afgebroken,  en  de  Weexen  worden  ia  de 
kost  besteed  htf  burgers  van  de  gezindheid  waartoe  zij  bebooren.  Voor  op- 
voeding ,  onderwys  en  vestiging  in  de  Maatschappij  wordt  zeer  goed  ge- 
zorgd. Het  bestuur  bestaat  uit  twee  Leden  en  eenea  Bentsneester  ,  door 
den  Gemeenteraad  benoemd. 


Z  BV.  147 

Hel  Loo-Gaithuii  in  de  9?  ittenh  urgent  raat ,  staat  thans  onder 
«tt  beheer  tan  den  Heer  var  BoBBtswiRii.  Onder  de  Pruissische  rege- 
ring  stond  ook  deze  inrigting  onder  hel  toesirt  tan  het  Stedclyk-  en 
Staatsbestuur.  Thans  bestaat  er  geschil ,  of  het  al  dan  niet  aan  de 
openbaar  gestelde   mateten  sal  onderworpen  worden. 

De  school  der  R.  R.  gemeente  te  Zbvbkaab  wordt  gemid- 
deld ddbr  een  getal  van  100 leerlingen  betocht ;  de  school  der  Her- 
vormde gero.  door  48  leerlingen. 

Er  is  hier  een  distributiekantoor  foor  de  brief enpostery. 

De  kermis  te  Zet bbaa*  fait  in  den  eersten  Zondag  na  het  feest  van 
St.  Petros  en  Paulus  (29  Juny). 

Het  wapen  deser  gem.  bestaat  uit  een  veld  van  goud  met  se  ven  uit 
eenen  halm  voorkomende  aren  vergeseld  fan  drie  J  fan  sabel. 

ZBTENAAR  (DE)  of  Zbv bsaabt ,  voormalige  schorren  en  aanwas  in 
Stadts-Flaanderen  t  in  Ifetizen-Ambaeht,  prov.  Zeeland,  welke  in  1595 
ter  bedykmg  tjjn  uitgegeven  en  tkans  den  ZifEtUAi-roLDSE  uitmaken. 
Zie  dat  woord. 

ZSVBNAAR  (HET  HÜIS-) ,  oud  adel I.  h.,  in  do  Lijmen,  prov. 
Gelderland  %  distr.  Doesborgh-en-Zevenaar  t  8  o.  ten  O.  Tan  Does* 
borgh ,  air.  en  3  u.  O.  ten  Z.  van  Atnhem  %  kant.,  gem.  en  binnen 
de  voorm.  grachten  fan  Z evenaar. 

Dit  h.  beslaat ,  met  de  daartoe  behoor ende  gronden ,  eene  opper- 
vlakte van  150  band.,  en  wordt  in  eigendom  beseten  en  bewoond 
door  Jonkheer  Jak  Abtoob  Cbbistiaa*  Abjold  f  ai  Nispeb  vab  Sbvbhaeb  , 
Lid  tan  de  Tweede  Kamer  der  Staten-Genbraal  en  Districtft-tymmis- 
saris ,  te  Zevenaar. 

ZEVENAAR  (KLEIN-) ,  nold.  in  StadU-Vlaanderen ,  in  Neuun- 
Ambacht,  prot.  Zeeland.    Zie  Zbvbbaab-*oldeb  (Kluh-). 

ZEYBlf  AAR  (NIEUW-) ,  naam ,  onder  welke  het  plattelandit.  Zt- 
vBHAAmv  in  de  Lijmen,  prov.  Gelderland,  wel  eens  voorkomt.  Zie 
Zbvbjaa*. 

ZEVENAAR  (OUD-) ,  d.  in  de  Lijmen,  prov.  Gelderland,  distr. 
Doetbotgh-en-Zevenaar ,  5  o.  Z.  ten  O.  tan  Doesborgh,  air.  on  5J  u. 
O.  Z.  O.  tan  Arnhem,  kant.,  gem.  en  £  u.  Z.  O.  tan  Zevenaar. 

In  eenen  brief  fan  Rsibamk  Hertog  van  Gelder  ,  tan  het  jaar  1515 , 
werd  dit  d.  Zeverde,  doch  later  is  het  Alt-Zbvbbaab  genoemd. 

Men  telt  er  eenige  Weinige  huisen  en  met  de ,  kerkeiyk  daartoe  behoo- 
reode  buurs.,  Babbericn,  Grieth  ,  Kwartier,  Ooy,  Zweek- 
horst  en  Holthuisen,  549  h.  en  omtrent  2200  inw.,  die  meest  in 
den  landbouw  hun  bestaan  finden. 

De  inw.,  die  er  op  150  na ,  allen  R.  K.  s|jn  ,  onder  welke  ruim 
1400  Coriimunikanten ,  maken  eene  stat.  uit ,  welke  tot  het  aartspr. 
tan  Gelderland  behoort ,  door  eenen  Pastoor  en  eenen  Kapellaan 
bediend  wordt  en  eene  eigen  begraafplaats  heeft. 

De  Iterk  ,  aan  den  H.  Ha*tirc*  toegewtyd  ,  is  een  oud  gebouw ,  met 

eenen  twaren  toren  y  met  laag  spits1  dak ,  en  tan  een  orgel  voorsten. 

De  190  Herv .,  die  er  wonen ,  behdaren  tot  de  gem.  van  Zevenaar. 

—  De  dorpfehoot  wordt  gemiddeld  door  een  getal  vafl  160  leerlingen 

betocht. 

De  kermis  valt  in  des  Zondags  vóór  het  feest  van  Jobarbbs  den  Dooper. 

In  January  1799  had  er  in  Leuven  ,  onder  Groessen ,  in  de  oabyheid 

tan  dit  d.  eene  dykbreuk  plaats ,  waardoor  de  Lymers  geheel  onderliep. 

By  den  water  vloed  van  Janaary  1809  deed  de  verbalende  instorting , 

door  den  mond  van  den  Ouden-Ryn  ,  gevoegd  by  den  toevoer,  die  uit 


148  Z  KV. 

bet  kanaal ,  door  de  doorbraken  io  deo  Paanerdensabea  Waardsahen- 
daui.  op  den  Ouden-Ryn  gebragt  werd,  hel  water  tot  zulk  eeoe  owt- 
ttitUndo  hoogte  tegen  de  Lymersohe  dijken  oprijzen ,  dat  deze  aller- 
wego  overstroomden ,  waarvan  het  gevolg  wat ,  dat  op  den  15  dier 
maand  ,  des  raorgene  te  half  acht  nre ,  twee  doorbraken  voorvielen  ,  aU 
een  te  0  u  d-Z  evenaar  en  de  andere  onder  't  L  o  o  ,  beneden  Leuven  , 
waarvan  de  eerste  omtrent  J  uur  beneden  de  kerk  van  Ogd-Zivbraab 
eene  lengte  bad  van  150 .  en  de  andere  van  ruim  200  ell.  Hierdoor 
werd  bet  geheete  ambt  Lijmers  ,  benevens  Westervoort ,  Lathum  ,  An- 
gerlo  en  de  verdere  lage  streken  langs  den  Oude-Utsel  overstroomd  , 
waarbij  onderscheidene  menschen ,  wier  woningen  door  den  stroom  me- 
degevoerd  werden  ,  omkwamen  ,  terwijl  tevens  veel  vee  bij  die  gelegen- 
heid verdronk. 

ZEVEN  AAR  (OUD-),  naam  welken  men  wel  eens  geeft  aan  den 
ZsTEflAia-roLDEa  f  in  Staalt- P laanderen ,  in  Neuzen- Ambacht ,  prov. 
Zt eland'.     Zie  het  volgende  art. 

ZEVEN  AAR-POLDER  of  Ooa-ZivMAAa-rotMa ,  polder  in  Staats- 
V  laanderen,  in  /l enten- Ambacht ,  prov.  Zeeland,  arr.  Goei,  kant. 
Axel,  distr.  Hulst,  gem.  flenzen;  palende  N.  aan  den  SI  nis-polder 
en  den  Vlooswy k-polder ,  O.  aan  de  Zeven-Triniteiten  ,  Z.  aan  den 
Koegors-polder,  W.  aan  den  Koegors-polder  en  den  Sloii-polder. 

Den  21  Maart  1898  gaven  de  Staten-Generaal  der  Vereenigde  Neder- 
landen octrooi ,  aan  Ba|juw ,  Burgemeester  en  Schepenen  van  Axel  en 
Neuzen  j  om  te  bedijken  den  Zevenaar  ,  of  tekere  schorren  en  aanwas 
aan  de  zuidwestzyde  van  Ter-Neuzen  ,  welke  schorren  sedert  1545  mei 
de  zee  gemeen  gelegen  hadden,  behalve  omtrent  400  gemeten  (178 
bunders)  slikken,  geinundeerd  kk  1585,  en  waarvan  de  bedyking  on- 
schadelijk werd  gerekend  voor  de  toenmalige  fortificatie  werken  van 
Nemen  ,  en  zulks  met  vrydom  van  de  tienden  voor  acht  jaren  en  mei 
het  regt  van  de  vrtye  jasrt ,  vissebery ,  vogelary  enz.,  (1). 

Naderhand  wendden  Bieb  de  eigenaren  en  bedykers  tot  de  Alge- 
meene  Staten  j  om  eenige  meerdere  voordeelen  ,  dan  by  octrooi  fan  1595 
waren  toegestaan ,  byzonder  met  betrekking  tot  zekere  eeuwigen  c\jns  en 
eene  recognitie ,  gedurende  de  tieodvrye  jaren  ,  uithoofde  dat  wel  de 
dykaadje  met  aansienlyke  kosten  in  het  jaar  1648  gesloten  was ,  maar 
veel  schade  geleden  had ,  door  de  hevige  stormen  van  1649,  1650,  1655 
eus.,  waarop  eene  verlenging  van  nieuwe  acht  jaren  ia  gevolgd,  by 
ainpliatie-octrooi  van  9  Maart  1659. 

Deze  polder  beslaat  eene  kadastrale  uitgestrektheid  van  527  bund. 
74  v.  r.  46  v.  ell.,  waaronder  504  bund.  89  v.  r.  82  v.  ell.  schotbaar 
land,  telt  7  boerenhofrteden  en  10  byzondere  woningen  en  watert 
door  duikers  uit  in  de  nieuwe  stroomkanalen  ten  Oosten  en  Wetten 
van  het  Kanaal  van  Neuzen. 

Het  beheer  van  den  ZevHiia-roLOza  is  toevertrouwd  aan  eenen  thjk- 
graaf ,  eenen  gezworene  en  een  Ontvanger-Griffier. 

ZEVENA AR-POLDER  (KLEIN-) ,  op  sommige  kaarten  bekend  onder 
den  naam  van  Nooao- Wuvzjiaua ,  onnehuisde  polder  in  Staats- F  laan* 
deren,  in  Neuzen- Ambacht ,  prov.  Zeeland f  arr.  Goes,  kant.  Axel, 
dut.  Hulst,  gedeelteiyk  gem.  Neuzen,  gedeelteiyk  gem.  Hoek,  pa- 
lende N.  aan  den  Slnis-poider ,  den  Goesen «polder  en  den  Oud-Zeveuaar* 
polder  ,  O.  aan  den  Koegors-polder  ,  Z.  aan  het  voormalig  Azelscbe  gat , 
W.  aan  Nieuw- Watten ryk  en  aan  Oud-Westenryk. 


(1)    Zie  €root-Pt*kkoatbodt    D.  II,  bl.  1817. 


Z  fi  V.  149 

Date  pold.  motl  reed*  in  bet  begin  der  set  entiende  eeuw  bedykt  t\ju 
geveest,  beeft  daarna  veel  geleden  door  overstroomingen  en  is  ver- 
volgens geheel  onderra  vloeid. 

Den  o  April  1689  verleendeo  de  Staten  van  Zeeland  octrooi  ter 
herdyking  van  <kn  Kteia-ZneaAAa-toLDia ,  ter  grootte  fan  circa  Ü00  ge* 
meten;  inet  aaniienlyke  vrydommcn,  doch  in  den  nacht  vau  £1  op 
28  Maart  1791  is  dese  polder  op  nieuw  doorgebroken ,  ou  kort 
daarna  weder  gedigt ,  tot  dat  hy ,  door  den  storm  in  den  nacht  van 
14  op  15  January  1808,  andermaal  ondergevloeid ,  en  later  mei  aan- 
aienlyke  kosten  weder  hersteld  is.  De  pold.  is  thaos  scbotbaar  groot 
99  bund.  35  v.  r.  68  v.  ell.,  op  eene  kadastrale  uitgestrektheid  vau 
917  bund.  92  v.  r.,  waaronder  begrepen  de  voorliggende  schorrea  , 
slikken  en  blikken.  Hy  watert  uit  door  eenen  duiker,  liggende  in 
den  polderdyk,  in  den  Sluis-polder ,  welke  laatste  door  den  Vlooswyk- 
polder  ityn  water  ontlast  in  het  nieuw  aangelegde  oosteUJk  stroomka- 
naal tot  afvoer  van  de  Belgische  wateren ,  en  bet  bestuur  wordt  uitge- 
oefend door  eenen  Dijkgraaf ,  bijgestaan  door  eenen  Ontvanger-Griffier. 

ZEVENAAR-POLDER  (OÜD-),  pold.  in  Staate- Vlaanderen,  m  ƒƒ«{- 
ster- Ambacht ,  prov.   Zeeland,    Zie  ZavMAAa-POLosa. 

ZEVENAARSCHE-AA ,  voorm.  riv.  in  Gelderland.  Zie  Aa  iZavt- 
aaaasen). 

ZEVEN  AART  (DEN),  voorm.  schorren  in  Staate- Vlaanderen,  in 
flemen- Ambacht.    Zie  Zitou**  (Den). 

ZEVEN-AMBACHTS-POLDER  (DE),  of  at  DaooectMAAftTa.roLOEa- 
var-Nibowkoof  ,  ook  wel  de  Niiowaoopscai-Daooesuaeaij  genoemd  , 
droogmakery  in  Rijnland,  prov.  Zuid- Holland,  arr.  Leyden,  gedeel- 
teiyk  kant.  Alphen,  gem.  Aarlandereeen  ;  gedeelteiyk  kant.  Pttn- 
brugge  en  daarin  gedeeltetyk  gem.  Ter* Aar,  gedeelteiyk  gem.  Nieuw- 
eten,  aedeelteiyk  gem.  Zeeenhoeen ;  gedeelteiyk  kant.  Woerden,  gem. 
ffieuwkoop;  palende  N.  aan  de  Ooster-polder  en  W ester-polder  van 
Nieuw  veem,  N.  O.  aan  den  Zevenhovensche-polder  en  den  Noorder- 
buurtsche-polder ,  Z.  O.  aan  den  Nieuwhoopscbe- polder ,  Z.  W.  aan  de 
Aarlanderveenscbe-droogmakery ,  en  W.  aan  den  Noordei odiche-  polder  , 
den  Hoef-  en  Schouten-polder ,  den  Korteraarsche-polder ,  den  Blok 
landscbe-polder  en  den  Schilker-polder. 

Deie  droogmakery,  beslaat,  volgens  bet  kadaster,  eene  oppei vlakte 
van  1961  bund.,  en  wordt  door  15  molens,  van  het  overtollige  water 
ontlast.     Het  land  ligt  5,80  ell.  onder  A.  P. 

ZEVENBANNEN  (DE),  streek  lauds  in  het  Land-van- AUena ,  proi. 
Jfoord-Rraband ,  Tweede  distr.,  arr.  '«  Uertogenboeeh ,  kant.  Ueutdvn , 

3edeelteiyk  gem.  Almkerk-en- Uitwijk,  gedeelteiyk  gem.  Rijswijk,  gc- 
eelteiyk  gem.  de  fVerken-en-SUeuwijk  en  gedeelteiyk  gem.  M  oud ru hém- 
en-Oudendijk. 

De*e  streek  bestaat  uit  da  volgende  polders:  1°  de  Ou  de- ban, 
geheel  onder  h* oudrichem-en-Ouaendijk  f  groot  551  bund.  65  v.  r. 
47  v.  ell.;  8°  de  Nieuw  e- ban,  onder  fFoudriahem-en-  Oudendijk, 
129  bund.  60  v.  r.  50  v.  ell.,  onder  de  fVerken-en-Sleeuwijk  ,  115 
bund.  59  v.  r.  44  v.  ell:  5°  de  Ban  ne-vaii-Ry  s*y  k  ,  geheel 
onder  Rijswijk,  296  bund.  38  v.  r.  77  v.  ell.;  4°  de  Banne- 
van-Zand  wyk ,  geheel  onder  A  Imkerk-en- Uitwijk ,  161  bund.  86  v.  r. 
54  v.  ell.:  5°  de  Ranne-van-Uitwy  k,  mede  geheel  onder  Almkak- 
eu-üitwijk,  SUN) bund.  98v.  r.  16  v.  ell.;  6°  de  fianne  van-Oud- 
U  p  pel ,  almede  geheel  onder  Almkerk-en*  Uitwijk,  845  bund.  60  v.  ell  , 
en     7°    de    Banne-van-Honswyky    onder   Almkerk-en- Uilwijk , 


150  '  ZKV. 

55  buod.  40  v.  r.  99  v.  ell ,  onder  &  ouAtukem-tfi-Oudendêjk ,  10  band. 
17  v.  r.  98  v.  elft.,  onder  de  ITerke*-enrSle*uwijk ,  £1  bnnd  67  v.  r. 
22  v.  ell.  eo  onder  Rijswijk ,  41  bund.  17  v.  r.  50  ?•  ell.;  in  alle* 
te  samen  1716  bund.  88  v.  r.  25  v.  til.,  volgen»  bel  kadaster,  alle* 
tcbotbaar  land.  —  Oeie  bannen  worden  door  7  molens ,  op  den  SU- 
venbansche  boeiem  en  vervolgen»  door  de  Oost-  en  Bleekkil ,  op  den 
Amer ,  van  hek  overtollige  water  ontlast. 

ZEVEN  BANSCUE- BOEZEM  (DE)  ,   walerhoeaenj  in  het  Lanè-wam 
jillena ,  prov,  ff  oord-Braband ,  4  u.  Z.  van  SleeuvQk  ,  1  Ju.  W.  Z.  W. 
van  Woudrichcm. 


Deie  boeiem  ontvangt  fjjn  water  door  de  molens  der  kiervoor  ge- 
noemde teven  bannen,  alsmede  van  de  polders  Sleeuwyk,  Jto- 
hannisseland ,  Oude-Doorn  en  Nieuwe-Doorn,  welke  daarop 
regt  van  uitwatering  hebben.  De  gemiddelde  hoogte  van  den  grondslag 
van  desen  boesem  is  0,10  ell.  boven  A.  P.  De  landen  in  den  Zeven- 
bansche-boeiem  ,  behooren  in  eigendom  aan  parükulkren.  Hei  onU 
vangen  van  opgemalen  water  daarin  is  een  servituut ,  hetgeen  op  hem 
sints  onheugelijke  tydeo  is  rustende. 

ZEVENBANSCHE-BINNENSLU1S ,  sluis  in  het  L*nd—»-AU*nm, 
prov.  ffoord-Braband ,  liggende  in  den  Oud-AUenatche-seedQk.  Beae 
sluis  beveiligt  het  Oude-Land-van-Altena  ,  bty  eene  overstrooming  va* 
tyieuw-Altena.  Zy  voert  het,  uilgemalen  polderwater  der  Zevenbaoocn 
in  de  Oostkil  ;  is  wjjd  3.46  ell.;  heeft  Wee.  paar  puntdeuren  ,  en  vtordt 
door  de  genoemde  Zevenbannen  onderhouden. 

ZEVENBANSCHE-BUITRN-SLDIS  (DB^,  sluis  in  het  Laudnamr 
AUena,  prov.  Noord- Braband,  gom.  JlwJetrk'+n- Uitwijk;  f  u»  W.  van 
Almkerk ,  in  den  NieuwendQk  >  *yide  de  middelste  der  drie  sluiaao  aldaar. 

Dese  sluis,  wyd  4,70  ell.  en  Yoomien  van  twee  paar  puntdewren 
wordt  door  de  polders  van  bat  lUeuwe-Land-van-Altena  onderhouden. 

ZEVENBERGEN,  kant.,  prov.  ffoord-Braband,  arr.  Breda;  nakende 
N.  aan  bet  Hollands- Diep ,  0.  aan  het  kant.  Ooslerbout ,  %.  aan  de 
kant.  Breda,  Oudeuboschen  Bergeu-oprZoom ,  W.  aan  het  Volkerak. 

Dit  kant.  bestaat  uit  de  6  volgende,  gem.:  Zevenberg.ee>,  Fij- 
n  aart-cn-Heyn  i  ogen  ,  H  oog  e-en -Lage -Zw  alu  we,  kwluji- 
dert,  Standaar-b  uiten  en  Willemstad.  Het  beslaat  eene 
oppervlakte ,  volgens  het  kadaster ,  van  23,346  bund.  28  v.  r.  99  v.  ell., 
waaronder  18,642  bund.  53  v.  r.  60  v.  ell.  sehotbaar  land.  Men  telde 
er  op  den  1  January  1840,  2515  h.,  bewoond  door  5159  hnisgex., 
uitmakende  eene  bevolking  van  ongeveer.  16,000  inw.,  die  meest  in 
landbouw  en  veeteelt  hun  bestaan  vinden.  Men  heeft  er  1  scheeps» 
timmerwerf,   IQ  meestoveo,  1  rosolie-,  7  wind-  en  2  roskoornmolens. 

ZEVENBERGEN  of  het  Lsan-VAH-ZBviaaaaeaji,  heerl.,  voorheen  tot  de 
prov.  Bolland  behoorende,  thans  ff  oord- Braband ,  Vierde  distr.,  arr. 
Breda,  kant.  Zevenbergen;  palende  N.  W.  aan  de  Roode- Vaart,  die  haar 
van  de  heerl.  Niervaart  scheidt ,  N,  aan  hot  HoUandsdiep,  O.  aan  de  heerl. 
Hooge-en-Lage-Zwaluwe ,  Z.  aan  de  bar.  van  Breda,  waarvan .sy  door  de 
Mark  gescheiden  wordt,  Z.  W.  enW.  aan  het  markgr.  van  Bergenrop-Zoom. 

Deae  heerl.  bestaat  uit  de  gem.  Zevenbergen  en  een  gedeelte  van 
de  gem.  Klunderl,  bevat  het  voorna,  stadie,  thans  d.  Zeven  her* 
gen  en  de  dorpen  Moerdyken  den  Hoek,  en  telt  670  h.  en  ruim 
5000  inw.,    die  meest  in  den  landbouw,  hun  bestaan  vinden. 

De  Hcrv..  die  er  1380  in  geULitin,  onder,  welke  750  Ledematen  , 
makende  gem.  van  Zevenbergen  en  Moerdijk  uit  en  behooren 
gedeeltelijk  tot  de  gein.  Klunderl.  —   De  R.  K.f  van  welke  men  er 


Z  E  V.  181 

3900  uk  y  onder  welke  2500  Communikanten ,  makt*  de  par.  van  Ze- 
renbergen    en  deo  Hoek   uk. 

Meo  heeft  in  dese  beerl.  set  tchelen ,   als  Tier  te  Z  e  f  e  n  be  rge  o , 
céne  aan  den  Moerdijk,  en  één  aan  den  Hoek. 

Uil  de  benaming  ion  roea  tich  ligt  kannen  verbeelden  ,  dat  de  land- 
streek hieromtrent*  r^sende  of  bergachtig  is ,  doeh  de  tegenwoordige 
toestand  geeft  hiervan  niet  alleen  geen  denkbeeld  9  maar  men  vindt  in 
's  landt  gedenkschriften  niets  ,  dat  tot  deze  gedachten  aanleiding  kan 
geven.  In  het  tegendeel  wordt  er  getuigd,  dat  de  stad  weleer  eene 
seestad  is  geweest ,  en  dat  hieromtrent  nog  overblijfselen  van  zeesche- 
pen x\)n  opgegraven.  Dit  geeft  gelegenheid  lot  eene  veronderstelling, 
dat  de  stad  en  bet  land  van  Ziyoteigei  ,  dien  naam  gekregen  beeft 
van  teven  waterstroomen  ,  killen  of  kreeken ,  waarin  de  schepen  konden 
geborgen  worden.  Men  moet  bekennen  ,  dat  de  landen  in  dit  oord  , 
zooveel  veranderingen  van  overstroomingen  aanwas  ondergaan  hebben 
als  byna  ergens  in  Holland ;  waarom  niet  ligteiyk  alles ,  wat  van  de 
oude  ttyden  omtrent  hunnen  toestand  getuigd  wordt ,  moet  verworpen 
worden,  Maar  het  is  tevens  vreemd ,  dat  men  aangeteekend  vindt,  hoe 
men  voor  den  inbraak  van  deu  grooten  waard ,  langt  een  beogen  tee- 
dyk  van  ZivitMaets  tot  Strtyen  kon  rQden  tonder  over  te  varen ,  het- 
welk ten  minste  te  kennen  geeft ,  dat  deae  teven  kroeken  of  killen 
reeds  vroeg  in  de  vijftiende  eeuw  geen  gemeenschap  met  Zivtatttes* 
moeten  gehad  hebben. 

Zevtanaevj  heeft  onder  Strflcn  behoort  tot  in  1290 ,  toen  Wrussi 
va*  Svauta  ,  na  hel  overlyden  van  ttynen  vader  Hueo ,  dit  land  tot 
leen  ontving  van  tyaen>  oom  ,  mede  Wille*  geheete».  In  de  uitgift 
wordt  dete  heerl.  bepaald  alt  liggende  tusschen  de  Okkerlake  en  de 
Lindonk.  Na  Wille*  va*  Smit**,  die  de  eerste  Heer  van  Zbviii- 
iBaeaa  wat ,  en  tich  daarom  later  Wili**  va»  Zavtveiaee*  noemde , 
bleef  de  beerlykheid  nog  lang  in  tyn  geslacht ,  totdat  zij  door  het 
huwelijk  van  Ma6*alua,  erfdochter  vaz  Ztmais***,  met  Cobrzlis 
vab  Gunt  ,  overging  in  het  buit  va*  Bmeaa ,  en  vervolgens  rh  dat 
van  Lteaa  en  AaansBao.  Naderhand  werd  er  Abulia  var  Sous  ,  weduwe 
van  Faaoiai*  Haaneic,  Print  tas»  Oranje,  in  1640 ,  mede  verlijd. 
Fiurt  IY  ,  Koning  van  Spanje ,  had ,  staande  de  onderhandeling  over 
den  vrede  te  Munster,  dete  heerl*  reedt  in  het  begin  van  het  jaar 
1047 ,  bij  een  bijtonder  traktaat ,  aan  Hare  Hoogheid  afgestaan  tegen 
eenige  goederen  den  Print  in  de  Spaantche  Nederlanden  toekomende. 
Prins  VYuxta  11  deed  op  het  einde  van  het  tetfde  jaar  wel  eenige  ver- 
anderingen in  het  traktaat  maken ,  maar  de  beerlykheid  bleef  aan  de 
Prinses.  Hierdoor  kwam  ZivaaMBea*  by  opvolging  in  de  nalatenschap 
van  Willui  IU  ,  Koning  wan  Engeland,  en  is,  by  de  verdeeling  deter 
heerlyke  goederen ,  aan  den  toenmaligen  Stadhouder  van  Holland  , 
Willes  V  ,  Print  ens>  Oranje ,  te  beurt  gevallen ,  too  dat  sy  thans 
aan  het  Domein  behoort. 

Het  wanen   deter  heerl.  bestaat  in  een  veld   van  wlvcr ,    met  drie 
SL    Andneskruisen  van  keel. 

ZEVENBERGEN,  gem,  in  de  heerl.  Zevenbergen,  prov.  Noord-Bra- 
band,  arr.  Breda ,.  kant.  Zevenbergen  (12  k.  d.,  10  m.  k.,  9  t.  d.) ; 

S Jende  W.  en  N.    W.  aan  de  gem.  Klundert,    N.  O.  aan  de  gem. 
ooge-en-liage-Zwaluwe ,    Z.   O.    aan  Terheyden ,    Z.  aan  de  Mark , 
die  haar  van  Etten-en-Leur  en  Hoeven -en-St.*- Mat  rtens-pohler  scheidt. 
Dese  gein.  bestaat  uit  de  pold.  de  Oude-poldtfr-  van  -Ze  ven- 
her gen  ,  den  Gel  dersche  -polder,  den  Groote-Srhenkrldljk, 


152  Z  K  V. 

den  Kleine-Schenkeldtyk  ,  <ltn  Koekkoek,  cleo  Pelgrim^ 
en-Bruinings*polder  ,  Elderensland  ,  bet  Hoogland -eo- 
Joukershoet,  den  Oude-Moerdyk,  dt  Kleine- Noord-en - 
Slik-polder,  Zandberg-  eo-  Nieuwendyk  en  Huige-pol- 
der,  benevens  gedeelten  van  bei  Landeke-van-Hoogstraten  , 
de  Keeusche-  gorzen  ,  de  Gecombineerd*  -  Oude-Nöord- 
Toren-Oost-en-West  -  Meren  -  polders,  den  Nassau -pol- 
der, den  Blok-polder,  den  Arembergsehe  -  polder  ,  den 
Bredasche-polder,  den  Roijale-polder,  de  Korte-Blokeu 
en  den  Groote-Zonscalsche-polder  ;  bevat  het  vroegere  stadje  , 
thans  d.  Zevenbergen,  het  d.  den  Hoek  of  Zevenbergsehe- 
Hoek,  de  geh.  Calishoek,  de  Drie-Hoefyiers,  Haieldonk, 
het  Lamsgat,  Nieuwendyk,  bei  Strooije  dorp  en  Zand- 
berg, benevens  gedeelten  van  de  geh.  Blaauwesluis  en  het  Slik- 
gat;  beslaat  eene  oppervlakte,  volgens  het  kadaster,  van  4910  bund. 
80  v.  r.  39  v.  ell.,  waaronder  4363  band,  98  v.  r.  65  v.  ell.  belast- 
baar land ;  telt  601  h. ,  bewoond  door  907  huisges.,  uitmakende  eene 
bevolking  van  4600  inw.,  die  meest  in  den  landbouw  hun  bestaan  vin- 
den ;  ook  heeft  men  er  4  meestoven ,  3  bierbrouweryen ,  2  grutteryen , 
1  leerlooyery ,  en  9  wind-  en  1  roskoornmolens. 

De  Herv.,  die  er  ruim  1000  in  getal  s{jn ,  maken  voor  hei  groot- 
ste gedeelte  de  gcm.  Zevenbergen  uit,  en  bebooren  gedeeltelyk 
tot  de  gem.  KlutuUrt. 

De  Cbristeiyk- Afgescheidenen  t  die  men  er  ongeveer  100  telt ,  ma- 
ken eene  gem.  uit.  —  Hen  beeft  er  een  enkele  Remonstrant,  een  enkele 
Doopsgetinde  en  een  enkele  Evangel.  Lutb.  welke  laatste  tot  de  gem. 
van  Breda  behoort. 

-  De  R.  K.,  die  men  er  3500  aantreft  ,  maken  gedeeltelyk  de  par. 
van  Zevenbergen  uit,  en  bebooren  gedeeltelyk  tot  de  par.  den 
Hpêh. 

Men  heeft  in  deae  gem.  vtyf  scholeo,  als:  vier  te  Zevenbergen, 
en  ééne  aan  den  Hoek, 

Het  d,  ZBvuBtafiia  ligt  3  u.  N.  W.  van  Breda ,  4  o.  W,  Z.  W. 
van  Geertruidenberg ,  2  u.  N.  O.  van  Oudenbosch  ,  ter  wedersjfde  van 
het  Zevenbergscbe-kanaal ,  die  de  Mark  met  de  Roodevaari  vereenigt 
en  baar  met  het  Hollandsdiep  gemeenschap  geeft,  en  waarover  eene 
houten  ophaalbrug  ligt,  lang  8  ell.,  welke  de  beide  deelen  deier  plaats 
in  gemeenschap  stelt.  Voorheen  was  bier  veel  doortogt ,  dewyl  als 
toen  de  oroote  weg,  van  Antwerpen  op  den  Moerdyk,  over  dese  plaats 
liep  $  sedert  het  aanleggen  van  den  straatweg  over  Breda  heeft  dit  echter 
opgehouden,  ofschoon  de  doorvaart  van  schepen,  uit  Holland  naar 
Breda  en  elders,  nog  eenige  levendigheid  verwekt.  Men  wil,  dat  dese 
plaats  oudtyds  eene  groote  stad  was  en  dat  hiervan  blyken  gevonden 
syn ,  die  men ,  by  het  opdelven  van  den  grond  tot  den  landbouw , 
ontdekt  heeft.  De  overstrooming  ,  in  hei  jaar  1421 ,  heeft  deze  plaats 
aanmerkeiyk  doen  verminderen.  Eertyds  was  xjJ  bewald  en  versterkt 
met  een  slot ,  dat  nog  in  de  leenbrieven ,  waarmede  de  Heeren  en 
Vrouwen  van  Zevekbsbgeji  veriyd  worden,  uitdrukkelyk  wordt  gemeld, 
doch  in  het  jaar  1427  is  de  plaats ,  door  Fiuts ,  Hertog  van  Bourgon» 
die ,   ontmanteld  en  sedert  otibeiuuurd  gebleven, 

Ook  moet  hier  eenigen  t\jd  de  munt  van  Holland  gevestigd  syn  ge- 
weest. Men  vindt  althans-  opgeteekend,  dat'oueenighedeu,  tussehen 
Dordrecht  en  Fairs ,  Hertog  van  Bourgondii,  gerezen ,  desen  laatsten , 
•ils  Ruwaard  tan  Holland,  bewogen  ,  in  1429,  dt  munl  \an  daar  ovtr 


Z  E  V.  W 

te  brengen  naar  Ziviiiiiiau,  van  waar  ty  echter  reeds ,  in  hei  vol- 
gende jaar,  weder  binnen  Dordrecht  gevestigd  is.  In  Staart  1450 
ontving  Fiurs  de  Goede  14,569  Engelsche  nobels  uit  Engeland ,  ,  die 
hy  aan  Ju  vab  Bbabahd,  Par  tik  uliermeester  der  munt  te  Zbvbsibbcbw  , 
gaf ,  om  er  gouden  klinkaarts  van  te  slaan ,  hetgeen  een  verlies  van 
700  tt'  13  sch."  en  6d.  ten  gevolge  had.  Biykens  een  muntplakaat 
van  den  zelfden  Hertog,  van  1453  ,  werd  Zeverbsbces  als  muntplaats 
opgegeven. 

Bet  Gemeentehuis,  aan  de  Markt,  is  een  doelmatig  ingerigt 
gebouw,  roet  een  torentje.  Voorheen  heeft  hier,  ten  N.  huilen  de 
stad,  de  soogenaamde  Lob  beken  storen  gestaan,  welke  vóór  on- 
geveer 00  jaren  is  afgebroken. 

De  H er v.  maken  ,  met  die  uit  het  d.  deu  Hoek,  degeh.  Blaau- 
wesluis  ,  Calishóek  ,  de  Drie  -  Hoefijters,  Haseldonk,  't 
Lams  gal  en  bet  Slikgat,  eene  gem.  uit,  welke  670  zielen  telt, 
onder  welke  ruim  400  Ledematen.  De  eerste,  die  in  dese  gem.  het 
leeraarambt  heeft  waargenomen ,  is  geweest  Miauius  Hoeios ,  die  er 
in  1610  kwam  en  in  het  jaar  1620  overleed. 

De  kerk,  die  vóór  de  Reformatie  aan  de  H.  CATa*aiiu  was  toegewtyd, 
is  tameiyk  fraai ,  heeft  eenen  vierkanten  toren  en  is  van  een  orgel  voorzien. 

De  R.  K.  maken,  met  die  van  de  geh.  Blaauwesluis,  Calis» 
hoek,  't  Lamsgat,  en  het  Slikgat,  eencupar.  uit ,  welke  tot  het 
apost.  vic.  van  '$  Hertogenboich ,  dek.  van  Geeriruidtnberg ,  behoort , 
die  1640  Communikanten  telt,  en  door  eenen  Pastoor  en  eenen 
Kapellaan  bediend  wordt.  Na  de  Reformatie  hebben  de  R.  K.  van 
Zbvbbsbbobb  groote  moeite  en  meermaals  groote  gevaren  moeien  door- 
staan, om  de  gemeenzame  oefening  van  hunne  godsdienst  te  behou- 
den. Na  onderscheidene  afgelegene  en  onaanzienlijke  plaatsen  tot  de 
godsdienst  gebruikt  te  hebben ,  hadden  de  R.  K.  tot  meerdere  veiligheid 
eene  schuur  kerk  of  bidplaats  op  «enigen  afstand  van  Zevenbebgeii  op- 
gerigt.     Omtrent  het  jaar  1690  was  die  schuurkerk  binnen  de  plaats 

?ebouwd,  en  werd  bediend  door  Priesters  uit  de  orde  der  Karmelieten, 
n  1730,  toen  er  over  het  bouwen  der  kerkschuren  zekere  toelating 
of  regels  door  de  booge  overheid  waren  vastgesteld ,  hadden  de  R.  K., 
om  die  kerkschuur  nog  te  vernieuwen  en  te  vergrooten ,  reeds  alle  de 
bouwstoffen  verzorgd ,  en  het  oude  gebouw  afgebroken  -.  doch  op  den 
18  October  van  gemeld  jaar  1720  werd  ,  op  verzoek  der  Zuid  Hol- 
landsche  synode ,  by  resolutie  der  Staten  van  Holland ,  bevolen ,  het 
nieuw  gebouwde  binnen  eene  maand  ,  tot  den  grond  toe  af  te  breken  j  en 
toegelaten ,  op  den  grond  der  oude  schuur  wederom  eene  houte  schuur , 
ter  grootte  ,  lengte ,  breedte  ,  hoogte  ,  fatsoen ,  zoo  als  die  oude  schunr 
was  geweest  te  doen  maken.  Doch  in  het  jaar  1857  is  hier  eene  geheele 
nieuwe  kerk  gebouwd  ,  waartoe  uit  's  Ryka  kas  eene  som  van  12,000 
guld.  verstrekt  werd.  Dit  bedehuis ,  even  als  de  vorige  aan  de  H.  Babtbo- 
lombos  toegewyd ,  is  een  langwerpig  vierkant  gebouw ,  met  een  rond 
koepeltorentje  op  den  voorgevel  en  inwendig  op  pilaren  rustende.  Zy 
is  van  een  orgel  voorzien 

Men  heeft  er  een  Departement  der  M aalt c happy  :  Tot 
Nut  van  't  Jlgemeen,  hetwelk  den  1  January  1829  opgerigt  is 
en  15  leden  lelt;  eene  Afdeeling  van  het  Nederlands  fiy- 
belgenootschap ,  en  eene  Oude  Scbutteriyke  Yereeni 
ging,  naar  St.  Jobis  genoemd  en  opgerigt  in  het  iaar  1545,  later, 
bij  besluit  van  zijne  Majesteit,  Willem  I  bevestigd,  in  vroeger  t^jd  was 
iaaraan  ook  nmlo  het  boogschieten  verbonden  ;  getuigen  daarvan  nog 


154  3  BV. 

eene  weide »  aan  «Ut  gild  Uebtboorêndo  to  de  daarbij  gestaan  hebbende 
staak ,  die ,  in  het  jaar  f845  v  echter  wegjpnomeo  is.  Byxonnder  echter 
wat  dese  vereeniging  ook  bestemd,  sn  daarait  eertydsde  leden  der  Regering 
vaa  ZeviaaeaeBa  te  verkiezen,  en  ofschoon  dit  laatste  on  ook  verval- 
len is ,  en  het  schieten  naar  den  vogel  Ml  het  sehtftd  van  Sr.  Joais 
ten  eenen  male  is  afgeschaft ,  bestaat  die  vereeniging  echter  nog  :  houdt 
jaarhjks  op  den  verjaardag  des  koniafs  eene  gemeenechappeiyke  ver- 
gadering ,  en  bedient  sich  dan ,  Hy  de  inwyding  van  hare  nieuwe  leden,  t 
van  eenen  kostbaren,  en  sliveren  halskraag ,  terwyi  de  leden  onderling 
sich  tot  het  begraven  van  de  overledenen  hunner  faro i Hen  verbonden 
hebben.     Thans  telt  dese  vereeniging  10  Leden. 

Men  heeft  er  ook  een  Distributiekantoor  voor  de  brie- 
venposteryen. 

Men  beeft,  er  vier  naarden-  en  beestenmarkten ;  de  eerste ,  ttynde 
de  voorjaarsmarkt  oen  darden  Woensdag  in  April  \  de  tweede  op 
Woensdag,  volgende  in  de  eerste  week  na  94  Augustus;  de  derde  den 
eerste  Woensdag  in  Oetober  en  de  vierde  op  de  deie  eerste  Woens- 
dagen in   November. 

ZsviHsiaeifi  is  de  geboorteplaats  van  den  Zedeseh-ry  ver  tjiaaices 
SsrusuHiTivs  (Bsidbik  vah  Zavtaasaen)  die  in  1543  ab  Pastoor  te  Diesi 
overleed ; 

Vanden  Kruidkundige  Rbahobi  Swttass ,  geb.  in  1&K9  fin  1602 ; 

Van  den  Nederduits  en  e  Dichter  JaoobZiso*,  geb.  14 Februari) 
f  97  November  1718 j 

Van  de  Laty,nsche  Dichters:  Maanacs  Piuos,  t  m  180&  en 
Faaacaices  WiuiBuns  Wasraovws  y  f  >n  1700 ; 

Van  den  Gesehied»ohrtj.ver  Fasjciscss  FaAacaeii ,  f  >n  1617 
als  Pensionaris  van  Gouda  * 

In  1491  werd  een  groofc  gedeelte  van  dese  plaats  door  den  vloed  wegge- 
spoeld. 

Heer  Gaaarr  van  Siaum  »  Heer  vam  Zseenóeryen ,  hield  seer  getrosjw 
da  sijde  van  vrouw  Jaeei*  vab  Bstraea  ,  waaromlhure ,  Hertog  va*  Boom- 
eosoti  t  sich  in  1496  tot  het  beleg  van  die  stad  begon  gereed  te- maken. 
Doch  het  werd  eerst  in  den  aanvang  des  volgenden  jaars  ondernomen. 
Het  duurde  eenen  geruimeu  ttyd ,  door  de  dappere  verdediging  des  Hoe- 
ren va*  Zavmaaota  r  die  sich  eindeUjk  op  den  16  April  genoodsaakt 
sag ,  de  stad  op  en  sich  met  de  krijgsgevangenen  over  te  geven.  Graan 
werd  gevankelijk  naar  Eijssel  vervoerd ,  alwaar  hij.  op  het  kasteel  in 
hechtenis  gehouden  werd,  tot  na  den  dood  van  Jacosa,  in  het  jaar  1457. 

In  het  jaar  1590  werd  dese  stad  door  Kaan* ,  Grave  va*  M  Aisrtsa  f 
bemagtigd  en  deerlijk  geplunderd. 

Den  19  Augustus  1848 ,  des  namiddag  ten  vijf  ure ,  werd  ZivtaaaaeaH 
geweldig,  door  eene  boos  geteisterd,  die  wit  het  Zuidwesten  opkomende  9 
naeeuigc,  ofschoon  geringe  ,  verwoesting  te  Zegge  by  Rucpben  en  den 
Oudenbosch  te  hebben  aangerigl ,  over  Zfavaassaaaa  losbrak ;  terwyl  ty 
daarna  ,  op  den  weg  naar  de  Zwaluwe ,  ook  nog  eenige  boomen  ont- 
worteld en  geveld  hebbende ,  in  dit  dorp  eene  aanmerkelijke  verwoes- 
ting heeft  aangerigt  en  etndeiyk  hare  krachten  uitgeput  hebbende ,  in 
bet  Hollands-diep  nedergeaonken  en  verdwenen  schijnt  te  syn.  In 
de  gem.  ZBvisaaaoaii  werden  daardoor  Ift  huisen  en  96  schuren  geheel 
vernield ,  75  huisen  en  schuren  dermate  geteisterd  ,  dat  xulks  met 
vernietiging  gelijk  staat  en  175  schuren  ten  deele  beschadigd.  Ver- 
basend was  het  te  tien ,  welk  eene  kracht  de  windhoos  op  de  B.  K.  kerk 
had  uitgeoefend.     Het  dak  dier  kerk   toeh  was  aan  de  oostiyde  met 


zbv.  n* 

de  bekleding  en  daksparren  afgewaaid  en  verbrtyzeld  ter  oppervlakte 
van  312  v.  ell.,  onderscheidene  gordingen  waren  afgeslagen  en  daar- 
enboven  btyoa  de  geheele  bekleeding  «iet  het  lood  van  den  nok  afge- 
scheurd ,  15  Ned.  ell.  muurplaat  waren  geligt  eo  het  lood  der  goot 
over  eene  lengte  van  ongeveer  20  ell.  geheel  afgescheurd  ,  verschrik - 
keb^k  was  bet  boven  aan  het  metselwerk  de  uitwerkselen  te  zien  ,  synde 
onderscheidene  schoren  geheel  weggenomen ,  de  planken  bekleeding  van 
het  dak  aan  flarden  ,  bet  gedeelte ,  dat  nog  was  blijven  liggen  ,  gegolfd 
en  geheele  klompen  lood  vaa  den  nok  afgescheurd.  Binnen  in  het 
gebouw  begon  de  scheuring  bij  het  tweede  raam, ,  en  strekte  zich  uit 
over  eene  lengte  van  ongeveer  55  dl.,  in  hét  midden  daarvan  was 
da  muur  2£  duim  orogeset.  Dese  scheuring  en  voortzetting  had  plaats 
op  gemiddeld  14  ell.  hoven  den  vloer  binnen  de  kerk ,  terwijl  ook  een 
der  togen  boven  het  raam  gescheurd  was.  Aan  de  oostsijde  bestond 
de  overzetting  over  bijna  geheel  de  lengte ,  maar  aan  die  zijde  op  eene 
gemiddelde  hoogte  van  35  duimen-  boven  den  vloer  v  klimmende  dese 
scheuring  tot  bij  bet  kleine  altaar  ,  waar  tij  op- 1$  elL  boven  den  vloer 
eindigde.  Alle  de  steunpilaren  .  die  in  het  minden  van  het  gebouw  ge- 
tonden  w/erden ,  hadden  bijna  de  sel£dc  overzetting  als  de  muren.  Het 
is  duidelijk  en  zeker,  dat  dit  nieuw  en  hecht  kerkgebouw  ,  de  wind- 
hoos in  soo  verre  gestuit  heeft ,  dat  tij  westwaarts  afweek  en  de  hui- 
zen aan  de  westzijde  van  het  kanaal  vernielde  ,  ander*  was  het  aan- 
sienlijkete  gedeelte  decor  plaats  benevens  de  Herv»  kerk  getroaTtB  ge- 
worden. De  schade ,  enkel  aan  gebouwen  ,  werd  te  Zzvbhbibosr  begroot 
op  ƒ  160,000.  Bovendien  had  de  landman  op  den  akker  ontzettend 
veel  geleden.  Immers ,  beha  We  dat  de.  rijp  te  veld-  staande  granen  door 
die  verschrikkelijke  windvlaag  half  gedorseht  waren ,  werden  duisende 
schoven  van  den.  grond  opgenomen  en  door  de  kteht  heengeslingerd. 
Gelukkig  echter  heels  men ,  bij  dese  ramp ,  slechts  5  mensehenlevens 
te  betreuren  gehad. 

Het  wapen  deser  gem.  bestaat  uit  een  veld  van  sUner  ,  met  drie 
St.  A*ndrieskruisen,  van  keel. 

ZEVENBERGEN  (HET  HUIS-TE-) ,  adeil.  h.  in  KmmemerUmd , 
prov.   Noord- Holland.    Zie  Hebbskub.  (Slovt*-). 

ZEVENBERGEN  (HET  RASTEEL-TE-y  of  het  SMv-ta-ZiviMiaeiii , 
voorm.  slot  in  de  beerl.  Z  evenbermen ,  prov.  Noord' Brakand ,  Vierde 
distr.,  arr.  en  5  u.  N. W.  vantifatju,  kant.  en  gem.  Zevenbergen. 

Het  is  onzeker,  wanneer  dit  kast.,  hetgeen  ,  volgens  de  kaart  vaa  den 
Land  meter  A.  Snav,  aan  de  zuidzijde  van  Zevenbergen  heeft  geslaan, 
gebouwd  is  ,  maar  het  werd  ,  in  het  jaar  1427  ,  in  den  oorlog  tussebeo 
Fiups  ,  Hertog  een  Bourgondië,  en  Jacosa  va*  Batimia,  Gravin  van 
Holland,  veroverd  en  gesloopt  en  is  nimmer  weder  opgebouwd. 

ZEVENBERGEN  (DE  OU  DB- POLDER- VAN-)  of  bet  Obsb-Labd- 
v4M-ZsvBasssQHi ,  pold.  in  de  heer l.  Zevenbergen,  prev. *  Noord- Bm- 
band,  Vierde  distr.,  arr.  Breda,  kant.  en  gem.  Zevenbergen;  palende 
N.  aan  de  Geldersche  polders,  den  Groote-Sehenkeldyk ,  den  Brui- 
nijigs-polder  en  de  Koekkoek ,  O.  aan  den  Groote-Zonzeelsche-poldex  , 
Z.  aan  dien  zelfden  polder  en  Kraauwehvgors ,  Haseldonk ,  het  Hui- 
gen-poldertje  en  de  buitengronden  tegen  de  Mark,  W.  aan  Zevenber- 
gen en  het  kanaal  van  dien  naam. 

Dese  pold.,  welke  in  het  jaar  1555  bedekt  is,  beslaat,  volgens 
hel  kadaster,  eene  oppervlakte  van  1525  bund.  44  v.  r.  18  v,  ell., 
met  de  dijken  ,  waaronder  1557  bund.  53  *.  r.  9tf  v.  «II.  srhelbnar 
iand.     Hij   *or<H  door  yree  steeoen    sluizen    in    den   dijk   langs  het 


1*6  2  b  r. 

Zevenbergsche-kanaal ,  «ene  voor  de  ontlasting  van  dao  boeaem  vaar 
bat  suideüjke  deel ,  gelegen  beneden  Ze veu bergen  ,  w(jd  1 .82  ,  voonie» 
van  eene  dryfdeur  en  schuif,  en  eene  voor  bet  noordelijke  deel,  ge- 
legen  boven  Zevenbergen,  v#yd  1.78,  en  voorzien  als  boven,  en  door 
middel  van  den  ouden  of  liokscben  watermolen  in  bet  midelyk  eo 
den  watermolen  in  bet  noordelijk  gedeelte  dea  polders  op  bet  kanaal 
van  Zevenbergen  en  verder  op  het  Hollands-diep  t  van  bet  overtollige 
via  ter  ontlast.  Ten  gevolge  der  verlamming  van  bet  kanaal  van  Ze- 
venbergen ,  werd  men  in  1717  bedacht,  op  het  stellen  van  watermolens 
in  desen  polder ,  echter  is  men  eerst  in  1741  overgegaan ,  tot  bet 
bonwen  van  den  ouden  of  linkschen  watermolen  $  terwyi  die  in  bet 
noordelyk  gedeelte  later  9  en  wel  in  1752,  is  geaet.  De  eerste  deser 
molens  heeft  89  ellen  en  de  laatste  28,  25  ell.  vlugt ,  terwjjl  de 
schoepen  der  schepraderen  respectiveiyk  0.46  en  0.42  breed  syn.  Het 
somerpeil  is  voor  bet  suideiyk  gedeelte  van  deten  polder  1.00  bene- 
den A.  P.,  en  voor  het  noordelyk  0.70  beneden  A.  P.  en  bet  maat- 
peil  voor  den  molen  van  het  tuidelyk  deel  0.30  en  voor  dien  van  bat 
noordelyk  deel  0,35  boven  A.  P.  Hy  wordt  bestuurd  door  eenen  Dijk- 
graaf, twee  Gesworenen  en  eenen  Penningmeester. 

ZEVENBERGEN  (HET  SLOT-TB  ),  voorm.  slot  in  de  heerl.  2e- 
venbergen  f  prov.  IVoord-Braband.    Zie  Zivtasaaoia  (m  Huis-tb). 

ZEVEN BERGER-TOGT  (DE),  op  de  meeste  kaarten  m  Slirostoot 
genoemd,  water  in  Kennemerland  9  prov.  ffoord-Hollmnd,  hetwelk  aan 
het  Assomer-tolhek  een  begin  neemt  en ,  in  eene  oost-xoid -oostelijke 
rigting,  tusschen  de  gem.  Heemskerk  en  Uitgeest-en-M  arken- Binnen 
doorvlooit ,  en  thans  tegen  de  binnenged ijkte  landen  te  niet  loopt.  Het 
beeft  synen  naam  ontleend  van  de  voormalige  benaming  van  het  hui» 
Marquette  of  te  Heemskerk ,  hetwelk  een  aantal  jaren  Hois-te-Zevbr- 
■aaeia  genaamd  werd.  Zijnde  deze  togt  alstoen  de  communicatie  van 
de  gem.  Heemskerk  met  het  Wijkermeer  geweest. 

ZEVEN BERGSCHB  HAVEN  (DE),  water  in  de  heerl.  Zevenbergen, 
prov.  floord-Braband.     Zie  Zavaaauescii  Kabaal  (Hbt). 

ZEVENBERGSGHE-HOER  (DE),  d.  in  de  heerl.  Zevenbergen,  prov. 
ftoord-Braband.    Zie  Hoi*  (om). 

ZEVENBERGSGHE  KANAAL  (HET)  of  Da  Ziviamaseaa  Havbb ,  ook 
wel  onjuist  de  Roodb-vaabt  genaamd  en  vroeger  voor  een  gedeelte  be- 
kend onder  den  naam  van  Sr.  Jobisw/aal,  vaart  in  de  heerl.  Zeven' 
bergeh,  prov.  Noord-Brabnnd ,  dat,  by  het  Lamsgat,  uit  de  Mark 
voorkomt ,  in  eene  noordeiyke  rigting  door  Zevenbergen  stroomt ,  bij 
de  voormalige  schans  Noorddam  den  loop  der  Roode  vaart  aanneemt 
en  daardoor  in  het  Hollandsche-diep  uitloopt.  Zij  beeft  twee  sassen , 
eene  aan  de  Mark  en  een  aan  het  Hollandsche  diep.  Dexe  vaart  is  ge- 
graven ten  einde  eene  korter  gemeenschap  voor  de  scheepvaart  te  heb- 
ben ,  tusschen  de  plaatsen  in  de  bar.  van  Breda  ende  Hollandsche  ste- 
den ,  dan  wel   langs  de  Dinlel  kan  plaats  hebben. 

Het  gewoon  peil  van  dit  kanaal  is  0,18  ell.  onder  A.  P. 
ZEVEN BOERSTER-POLDElt  (DE),  pold.,  in  ünnsingo,  prov.  Gro- 
ningen.    Zie  HosNBoisTEa-roLDER  (Oosteb-). 

ZEVEN  DER  ,  gem.  in  den  Lopüterwaard ,  prov.  Utrecht,  arr.ÜtrecAt, 
kant.  IJ  stelt  tein  (5  k.  d.,  2  m.  k.,  1  s.d.);  palende  N.  aan  de  gem. 
Zuid-Polsbroek,  O.  aan  Lopik  en  Gabauw  ,  Z.  aan  Willige* Langerak , 
W.  aan  de  stad  Schoonhoven  en  de  gem.  Vlist-en-Bonrepas. 

Deae  gem.  bestaat  uit  den  pold.  Zevender,  welke  door  den  Lo- 
piker»dyk    in    Noord-Ze  vender    en  Zuid-Zevender    gescheiden 


werdt.  Zy  beval  alleen  het  geb.  Zeeender  f  bestaande  ^ïit  eenigc  ver- 
spreid staande  h.j  beslaat,  volgens  het  kadaster,  eene  oppervlakte  van 
874  band.  98  v.  r.  76  f.  ell  ;  telt  17  h.,  bewoond  door  88  huisges., 
uitmakende  eene  bevolking  van  ongeveer  180  inw.t  die  meest  in  vee* 
houdery  ,  bennepbonwery ,  en  het  aankweeken  van  grienden  hnn  be- 
staan vinden 

De  Hcrv.,  die  er  onseveer  40  in  getal  i\jn ,  behooren  kerkelyk  tot 
Willigt  Langerak»  —  De  R.  K.,  van  welke  men  er  ongeveer  80  telt 
parocbiëren   te  Cabauw.  —  Men  beeft  in  dete  gem.  geen  school  maar 
de  kinderen  genieten  onderwys  te  Willige- Langerak  of  te  Schoonhoven. 

Deie  gem.  is  eene  heerl.,  welke  in  het  midden  der  vorige  eeuw 
bexeten  werd  door  den  Heer  Jacobus  Baaat  ,  voor  eenige  jaren  was  Heer 
van  Zbtehdii  Mr.  Jian  4)babd  var  Williob  Lakcibak-  bh  Caiacvt  na 
wiens  overlydeo  deze  heerl.  is  aangekocht  door  den  Heer  G.  L.  vaw 
Oosybb  Slihcbbxavb  ,  Heer  van  Cabauw f  wonende  te  Schoonhoven  die 
baar   thans  nog  betit. 

Het  geh.  Zbvbbdbb  ,  ook  wel  eens  Zbvbhtbi  gespeld,  ligt  IS  o.  Z.W. 
van  Utrecht,  4  u.  Z.W.  van  IJsselstein. 

Het  wapen  van  Zbvbribb  bestaat  ait  een-  veld  van  goud ,  met  twee 
gebretesseerde  fascen  van  sabel. 

ZEVEN  DER  ,  pold.  in  den  Lopikerwaard,  prov.  Utrecht,  arr. 
Utrecht,  kant.  IJsselstein,  gem.  Zeeender,  palende  N.  aan  den 
pold.  Zuid- Polsbroek,  O.  aan  de  pold.  Lopik  en  Cabauw.  Z.  aan  den 
pold.  Willige- Langerak ,  W.  aan  den  pold.  Vlist-en-Bonrepas  en  de 
stad  Schoonhoven. 

Dese  pold.,  beslaat ,  volgens  het  kadaster  ,  eene  oppervlakte  van 
874  buod.  98  v.  r.  76  v.  ell.  schotbaar  land ;  telt  17  h.  waaronder 
15  boerderijen,  en  wordt  door  molens,  op  de  Vlist,  van  het  overtollige 
water  ontlast.     Het  polderbestuur  bestaat  uit  8  Leden. 

ZEVEN  DER  (NOORD-) ,  het  noordelijk  gedeelte  van  den  pold.  Z«- 
vender  in  den  Lopikerwaard ,  prov.  Utrecht,  arr.  Utrecht,  kant.  Ut- 
selstem,  gem.  Zeeender,  palende  N.  aan  den  pold.  Zuid-Polsbroek, 
O.  aan  den  pold.  Lopik ,  Z.  aan  den  Lopiker-dyk ,  die  het  van  Zuid- 
Ze  vender  scheidt,  W.  aan  den  pold.  Vlist-en-Bonrepas  en  de  stad 
Schoonhoven. 

Het  beslaat,  volgens  bet  kadaster,  eene  oppervlakte  van  106  bond. 
11  v.  r.  09  v.  ell.  schotbaar  land;  en  bevat  9  b.,  waaronder  6  boer- 
derijen.    Het  land  ligt '1.19  ell.  onder  A.  P. 

ZEVENDEN  (ZUID-),  het  Zuideiyke  gedeelte  van  den  pold.  Z#- 
nender,  in  den  Lopikerwaard,  prov.  Utrecht,  arr.  Utrecht ,  kant. 
IJsselstein,  gem.  Zeeender,  palende  N.aan  den  Lopiker-dyk  ,  die  het 
van  Noord-Zevender  scheidt,  O.  aan  Cabauw,  Z.  en  W.  aan  Willige 
Langerak. 

Het  beslaat ,  volgens  het  kadaster ,  eene  oppervlakte  van  108  bund. 
80  v.  r.  77  v.  ell.  schotbaar  land  j  en  bevat  8  h.f  waaronder  7  boer- 
deryen.     Het  land  liet  1.09  onder  A.  P. 

ZE  VEN-EILANDEN ,  eilanden  groep  in  Oostmdtë,  in  de  Straat- 
ean  Karimata,  N.  van  het  Sundasche  eil.  Bangka ;  1°  W  Z.  Br. 

ZBVEN-EILANDEN  ,  groep  eilandjes  in  Oost-Indië,  in  de  Indische- 
Zee,  aan  de  Westkust  van  het  Sundasche  eil.  Sumatra. 

ZEVENER,  voorm.  stadje  op  de  Lijmers,  prov.  Gelderland.  Zie 
Zevbbaab. 

ZEVEN-FONTEINEN  (DE),  water,  in  het  Land- van- Valkenburg , 
prov.  Lintburg,  gem.  Foerendael,  hetwelk  uit  den  Steenberg  ontstaat 
en  in  eene  regte  rigUng  naar  Voarendaal  loopt. 


158  Z£V. 

ZBVRN-GRlBTRNIJBN -EN4TADSL00TEN  (HBT  DIJRSBESTÜUK- 
VAN-DE-) ,  Dykgraafs.  prov.  f  rietland,  N.  aan  de  griel.  Smallingerland 
en  Utwgeradeel  e»  de  Slooter ,  Heeger-en-Flussinger  meren ,  O.  aan 
Oost-Stellingwerf  en  West*Stellingwcrf ,  Z.  en  W.  aan  de  Zuidertee, 
sich  uitstrekkende  over  de  grietenyen  Dooiawarstal,  Gaaster- 
land,  Lemsterlanu1 ,  Haskerland,  Schoterland,  Op  ster- 
land  en  Aengwirden  en  de  gera.  Slooten. 

Dit  dyksbestuur ,  hetwelk  in  de  Lemmer  vergadert ,  bestaat  uit  drie 
Leden,  «enen  Secretaris  t  eenen  Ontvanger ,  twee  vol  mag  ten  uit  Dooia- 
warstal ,  twee  uit  Gaasteriand ,  twee  uit  Lemsterland ,  twee  uit  Has- 
keitand ,  twee  uit  Schoterland ,  twee  uit  Optterland  ,  twee  uit  Aeng- 
wirden en  twee  uit  Slooten. 

ZEVENHONDERD  (DE),  voorin,  oold.  in  Starts- f  Umnderen,  in 
bet  Vrije-ean+Slmu  ,  prov.  Ztthmd,  dtstr.  Stmü. 

Dese  voorna,  pold.  lag  beneorden  den  tegenwoordigen  Z  war  ten- 
po  ld  er  f  misschien  behoorde  hy  ook  tot  Wulpen.  Men  weet  er  weinig 
van ,  dan  dat  er  twist  over  deten  poldergeweest is ,•  tusschen  de  Heeren 
van  Nieuwvhet  en  bet  Collegie  van  den  Vrije.  Naar  den  naam  te  oerdee- 
len  tal  hy  omtrent  700  gemeten  (ruim  500  buhd.)  groot  ayn  geweest. 

ZEVENHOVEN,  gem.in  Rijnlmd,  prov.  Zuid-Höttond  y  arr.  ley- 
den,  kant.  Womhrmgge,  (7  k.  d.,  20  m.  k.,  9  s.  d.,  8e  afd);  pa. 
lende  N.  aan  de  gem.  Nituwveen  met  de  Ufterbourt,  N.  O.  aan  d. 
Utreehtscbe  gem.  Mydrecht,  O.  aan  de  Utrechtsche'gem.  Wilnis,  Z. 
aan  de  gem.  Nieuwkoop-endoorden ,  W.  aan  Ter-Aar. 

Dese  gem.  bestond  vroeger  uit  den  Noorderbuurtsche-polder, 
dea  Voordykeehe-polder,  enden  Achterdyksche-polder, 
van  dewe  is  de  Aehterdyksche-polder  geheel,  en  de  Voor* 
dyksche-polder  voor  f  gedeelte  weggeveend,  toodat  er  omtrent 
bet  dorp ,  naauweiyks  soo  veel  land  overgebleven  was  ah  men  noodig  had 
om  een  enkel  beest  vet  te  weiden.  Thans  bestaat  ity  uit  den  Droog- 
gemaakte-polder-vaa-Zevenhoven,  den  Noordonicbe- 
baortsehe-polder,  den  Voordyksche-polder  en  een  gedeelte 
van  de  Niettwkoopscbe*droogmakery  of  Zevenambaehts- 
polder.  Zy  bevat  het  d.  Zevenhoven,  een  gedeelte  van  hetd. 
Noorden,  benevens  de  Zevenhovensche-buurt,  de  Noorder- 
buurt  en  bet  Noordeinde j  beslaat,  volgens  het  kadaster,  eene 
oppervlakte  va»  1 629  bund.  58  v.  r.fOv.ell.,  waaronder  1619  bund. 
97  ▼.  r.  62  v.  ell.  belastbaar  land;  telt  153  h.,  bewoond  door  184 
haitget.,  uitmakende  eene  bevolking  van  ruim  900  inw.,  die  meest 
in  den  landbouw  ban  bestaan  vinden.  Behalve  op  de  veendery ,  leg- 
den de  inw.  sicb  vroeger  ook  veel  toe  op  het  smeden  van  yserwerk, 
tot  allerhande  arbeiders-  es  kenkengereedschappen.  Men  had  er  toen 
meer  dan  dertig  smidsbaaen  ,  waaronder  evenwel  maar  vy  f 'eggema- 
kers ,  wier  voorname  besigheid  bestond  in  het  maken  van  snymessen , 
houwelen  f  alsmede  gereedschappen  voor  de  Groealandsche  vistehers. 
Doch ,  by  het  achteruitgaan  der  visscherij  is  ook  deae'  trafiek  teer  ver* 
mtaderd;  too  dat  er  thans  nog  slechts  ééne  tmedery  bestaat.  Voor 
eenige  jaren  had  man  er  ook  nog  eene  scheefsdnnnarwerf ,  doch  deae 
beeft  mede  opgehoaden  te  bestaan. 

De  Herv.,  die  er  570  in  getal  tijii,  onder  welke  140  ledematen, 
maken  eene  gem.  ait,  welke  tolde  ktass.  van  Legden,  ring  van 
Woerden ,  behoort.  De  eerste,  die  hier  het  leeraarambt  heeft  waar- 
genomen, is  geweest  J.  H.  Viiian»,  die  van  daar  naar  Woerden  ver- 
trok. Het  beroep  geschiedt  door  den  kerkeraad ,  onder  agreatie  van  de 
egering  van  Haarlem  als  Ambaehuheeren. 


Z  E  V.  1»tf 

De  Remonstranten  ,  die  er  neg  slechts  weinig  in  getal  s^o  ,  baheoreu 
lol  de  gem.  tan  Nieuwkoop- en- Zevenhoven ;  vroeger  maakte  Zevasaowj* 
•ene  afsoaderujke  Remonstrautsche  gem.  uit.  Vóór  do  drie  laatste  maan- 
den van   het  jaar  1621   weid  do  bediening  van  deie  gemeente ,   ia 
combinatie  met  If ieuwveen,    Rijneaterw  oude   en  £«y«*«i- 
d  e  ii  ,  opgedragen  aan  Nicolaas  Loediisios.  In  April  1630  hebben  die  van 
Zsvsaaovsa  en    Nieuwkoop  ie>  samen  jaarlijks  230  guld.  toegezegd 
voor  de  sociëteit ,  met  beding  dat  *y  alle  Zondagen  souden  mogea  bediend 
worden.  De  gem.  schijnen  reeds  in  1627  byeengevoegd  te  sijn.     In  Hoi 
1630  werd  nu  aan  Nieuwkoop  en  Zbve*uovi*,  voor  het  halfjaar v 
beginnende  met  Jony  ,  by  combinatie  de  bediening  van  Wauo  Maibt**!. 
geschouken  ,  die  by  de  bezorging  der  gem.  met  eigene  Leeraars ,  in 
1632 ,  te  Zwammerdam  werd  geplaatst.    Toen  werd  aaa  Zevnaovts 
toegevoegd  de  voormalige ,  in  1619,  om  tyae  Remomtrantsche  gevoe- 
lens afgesette  Leeraar  dier  gom.  Nmolaas  Jaoosi  (Nmoiaas  Jakobs)  dook 
met  last,  dat  de  beide  Leeraars  van  ZivajaovBa  en  N  ieuwkoop  we* 
derkeerig  de  beide  gem.  souden  bedienen.     In  de  vergadering  van  1652 
echter  versoebton  die  van  Zavsanevae  ,  dat  C&abs  Jacobss.  baar  als  haar 
eigeo  Leeraar ,  alle  Zondagen  voor  den  middag  mogt  bedienen.     Ken 
sprak  met  die  van  Nieuwkoop ,  eo  veraoeht  ZivuniovBR  en  haren  Pre- 
dikant sich  te  willen  beschouwen  als  gecombineerd  met  Nieuwkomp , 
geiyk  vroeger.    De  vergadering  van  1o39  werd  reeds  door  synen  opvolger 
als  Predikant  te  Zavmovw  en  die  van  1660  en  1661  door  hem,  als 
Emeritus  Predikant  der  gem.,  bygeweond.    Toen  echter  Gaaasuae  Ban- 
aiae ,  die  hier  sedert  1808  in  dienst  wat ,  sich  in  1611  van  de  dienst 
der  broederschap  liet  uitkoopea ,  verleer  Zevaanovni  daardoor  bet  be- 
sit  van  oenen  eigen  Resaonstrantsehen  Leeraar  en  werd  met  Nieuw- 
koop voor  goed  vereeniffd.     Onder  de  te  Zsvuwon»  gestaan  hebbende 
Leeraars  verdient  melding  do  Geschiedkundige  SssAsnAAR  Curve*  ,  die 
er  in  1723  kwam  en  in  1726  naar  Hoorn  vertrok. 

De  R.  K.  die  er  310  io  getal  ayn ,  maken  met  die  van  Nieuwpeen 
een  stat.  uit,  welke  tot  betaartspr.  van  MoUmneU  en  ZemUnd,  dek», 
van  Rijnland  behoort ;  860  lielen ,  onder  welke  370  communicanten 
telt  j  door  oenen  Pasteer  bediend  wordt ,  en  eene  eigene  begsuafpUaU 
heeft. —  Men  heeft  in  dese  gem.  ééne  school,  te  Zevenhoven,  welke 
gemiddeld  door  60  leerlinge*  besookt  wordt. 

Dese  gem.  is  als  heerl.  onder  den  naam  van  ZtvarcovBjHEa~Noe«B** 
bekend.     Zie  het  volgende  art. 

Het  d.  Zsvsseova  ligt  8  n.  O.  ten  N.  van  Leyden,  2|  u.  O.  ten 
N.  van  Woubrugge ,  en  is  tameiyk  lang,  staande  de  buiten  ter  we- 
derzijden van  den  ringdijk  ,  en  tellende  men  er  in  de  kom  vim  het  d. 
70  h.  eo  460  inw.  Het  is  thans  seer  welvasend ,  en  sedert  de  droog- 
making sijn  er  nieuwe  woningen  en  vele  huisen  gebouwd. 

In  de  kerk  ,  welke  vóór  de  Reformatie  een  den  H.  Jobs****  dm  Boemer 
was  toegewyd  ,  en  een  seer  oud  gebouw  is  ,  waren  destyds  geene  kerke» 
bjke  bedieningen  ,  geene  broedersehappen.  De  kerk  had  ook  geene  in- 
komsten ,  behalve  dat  sy ,  volgens  seker  contract ,  hetwelk  alttyd  duurde ; 
jaarlyks  50  gulden  trok  9  daarentegen  was  sy  eene  lyfrense  schuldig  van 
24  gulden ,  die  uit  de  gemeente  ingezameld  moest  worden.  De  koste 
trok  van  ieder  huis  vijf  stuivers,  behalve  dat  had  hy  niets.  De  tegen- 
woordige kerk ,  welke  niet  seer  groot  is ,  voor  eenige  jaren  seer  vervallen 
syode  ,  is  in  ket  jaar  1837  vernieuwd  en  uitnemend  verfraaid,  waartoe 
1000  ffulden  onderstand  is  verleend  uit  bet  fonds  voor  de  noodlij- 
dende kerken  en  de  gemeente  selve  400  gulden  heeft  by  gedragen.    Voor 


160  X  B  V. 

de  kerk  tiaat  ten  fraatye  vierkante  toreu  t  boven  den  klokkeaolder  met 
cao  lystwerk  gedekt ,  waarboven  eenc  tchoone  f piU  opgaat , '  met  uur-  en 
windwyzers  voorzien ,  en  binnen  met  uurwerk  en  klok ;  het  kerkhof  U 
roede  in  een  goede  staat ,  zoo  ook  de  woningen  van  den  Predikant  en 
den  Schoolmeester. 

In  het  Neordeinde ,  aan  den  weg  naar  Nieuwveen ,  staat  de  R.  K. 
kerk ,  aan  den  H.  Jounm  den  Dooper  toegewijd ,  lijnde  een  ruim , 
luchtig  en  wel  ingerigt  gebouw  ,  dienende  te  geiyk  voor  die  van  Nieuw- 
veen.  Bet  is  met  toren,  orgel  en  altaar  voorzien.  De  pastorie,  die 
in  1849  gebouwd  werd,  is  er  aan  vast. 

De  kermis  valt  in  den  Zondag  na  St.  Jan-Baptist. 

By  Handvest  van  Hertog  Albmcit  van  8  April  1596 ,  heeft 
Zivbhiovei  een  voorregt  verkregen ,  dat  styne  lieden  en  ondenaten , 
niet  voor  eenige  Baljuwen  mogten  gedaagd  worden,  om  borgen  te 
worden  van  doodslagen  of  leemten ,  die  eenige  van  hunne  magen 
deden ,  of  voor  maaggeld  niet  meer  behoefden  te  betalen ,  dan  5 
schellingen  (1  guld.  80  cents)  voor  eenen  doodslag  en  voor  eene  leemte 
de  helft.  Ten  zelfden  dage  vergunde  hun  Hertog  ALBaicsT  nog,  dat 
alle  schatbaargocd ,  gelegen  in  het  ambacht  van  Zivraaovsa ,  schatbaar 
sonde  bly ven  voor  wie  hot  ook  koopen  soude  ;  geiyk  ook ,  dat  indien 
eenig  goed ,  dat  toen  niet  schatbaar  was ,  verkocht  werd  aan  schatbare 
lieden ,  dat  goed  schatbaar  toude  bly  ven  ten  eeuwigen  dage.  In  1629 
is  er  by  Schout  en  Ambachtbewaarders ,  Schepenen  en  geburen  van 
Zivnnovav  bs  Nooanta,  eene  ordonnantie  ontworpen  op  het  visschen 
en  aan  Baljuw  en  welgeborene  mannen  van  Rijnland  overgeleverd , 
die  haar  op  den  8;January  1631  tot  eene  keur  gemaakt  hebben. 

AU  een  bijzonder  voorregt  besaten  de  bevoegde  geburen  het  regt ,  dat 
•y,  bij  een  of  meer  vacaturen ,  in  het  verkleien  van  leden  van  nie- 
mand afhankeiyk  waren ,  doende  altoos  de  verkiesing  selve ,  maar 
daarentegen  syn  sj)  ook  verpligt,  hunne  rekeningen  niet  alleen  voor 
b«t  geregt,  maar  ook  ten  overstaan  der  gemeente  te  doen. 

In  het  jaar  1672  heeft  deze  gem.  ook  van  de  Franschen  teiyden 
gehad. 

Het  wapen  dezer  gem.  is  een  veld  van  goud ,  met  eenen  dubbelen  arend 
van  sabel. 

ZEVENHOVEN ,  streek  lande  in  den  JWlasterwaard,  prov.  Zuid- 
Holland,  arr.  en  kant.  Gorinchem,  gem.  Anxeide;  palende  N.  aan 
Liesveld,  O.  aan  de  Meente,  Z.  aan  Meerkerksbroek,  W.  aan  Aak- 
sterveld.  —  Het  is  een  gedeelte  van  den  Polder-tan-Ameide. 

ZEVENHOVEN  (DE  DROOGGEMAAKTE-POLDER-VAN-)  of  de 
ZcvMiovusciB-roLBia ,  pold.  in  Rijnland,  prov.  Zuid-Holland,  arr. 
Leyden,  kant.  Woubrugge ,  gem.  Zevenhoven;  palende  N.  aan  Mij- 
drecht, O.  aan  Noorden,  Z.  aan  Nieuwkoop,  W.  aan  Nieuwveen. 

Deze  pold.,  welke  in  het  jaar  1795  bedykt  is ,  beslaat ,  volgens  het 
kadaster ,  eene  oppervlakte  van  ongeveer  1600  bund.  schotbaar  land ; 
telt  21  boerderyen ,  en  wordt  door  8  molens ,  op  Amstelland ,  van 
het  overtollige  water  ontlast.  Het  polderbestuur  bestaat  uit  eenen 
Dykgraaf ,   vier  Heemraden ,  Secretaris  en  Penningmeester. 

ZEVENHOVEN  (HET  NOORDRINDE-VAN-) ,  b.  in  Rijnland,  prov. 
Zuid-Holland,  arr.  en  5  u.  O.  ten  W.  van  Leyden,  kant.  en  21  o. 
O.  N.  O.  van  Woubrugaê,  gem.  en  20  min.  N.  N.  W.  van  Zevenho 
•en,    aan   den  rijweg  op  Nieuwveen  ;    met  10  h.  en  60  inw.,  en  de 
H.   K.  kerk  van  Zevenhoven. 

ZEVENHOVEN-EN-NOORDEN  ,  heerl.  in  Rijnland,  prov.  Zuid- 
Holland,  arr.    Leyden,  kant.    W 'onbrugge. 


Z  E  V.  161 

Aangezien  deie  beerl.  uit  nieU  anders  bestaat  dan  de  gem.  Zevenho- 
»,  en  alaoo  ook  de  telfde  grenzen,  grootteen  bevolking  heeft,  kunnen 
wty  hier  volstaan,  met  derwaarts  te  verwtyien. 
-  Deze  beerl.  is  in  het  jaar  1724  voor  1500  guld.  door  de  stad  Haar* 
lera  nit  de  gewezen  grafelijke  goedaren  aangekocht,  die  baar  thans 
nog  in  besit  heeft. 

ZBVENHOVENSCHE-BUURT  (DB),  geh.  in  JtynJaW,  prov.  Zuid- 
Holland,  arr.  en  5f  u.  0.  ten  N.  van  Levden  ,  kant.  en  5  u,  0.  ten 
N.  Tan  Woubrugge,    gein.  en  \  n.  O.  N.  O.  van  Zewenkoven, 

ZBVBNHOVBNSCHE-POLDER  (DE),  pold.  in  Rijnland,  prov. 
Zuid- Holland.     Zie  Zbvbviovbii  (Di  Daoo«eBtf44B,TB-H>LDBB-VAi-). 

ZB VENHUIS,  Zbvbjutoizbii  of  de  Heidb,  geh.  in  het  Landman-Rare- 
stem,  prov.  Noord* Braband,  Eertte  distr.,  arr.  en  6  o.  O.  van  's  Her- 
togenbotch,  kant.  en  9  n.  Z.W.  van  Grave,  gem.  en  J  o.  N.  W.  tan 
Zeeland;  met  18  h    en  ongeveer  190  inw. 

ZBVENHUISSEN  of  Zbtwhuubh  ,  meestal  Sraco,  ook  wel  SnóouBzv 
ooar  en  Stboodob»  genoemd ,  geh.  in  bet  markgr.  van  Bergen-op-Zoom , 
prov.  Noord-Braband ,  Vierde  distr.,  arr.  ea  6  u.  W.  N.  W;  van 
Breda,  kant.  en  2{  u.  W.  van  Zevenbergen,  gem.  Fijnaart-en-Hey- 
mngen,  2  u.  W.  N.  W.  van  Fijnaart ,  bestaande  uit  7  kleine  wonin- 
gen ,  aan  den  rijweg  van  Willemstad  naar  Steenbergen ;  bewoond  door 
ruim  40  zielen. 

ZEVENHUIZEN,  gem.  in  Sehïeland,  prov.  Zuid-Holland,  arr. 
Rotterdam,  kant.  Hitlegersberg  (4  k.  d.,  14  m.  k  ,  5  t.d,);  palende 
N.  aan  de  gem.  Moercapelle-en-dc-Wildeveenen ,  O.  aan  Zttui-Wad- 
dtnxveen  en  Moordrecht,  Z.  aan  fiieuwerkerk-op-den-IJssel  en  Kra- 
lingen ,  W.  aan  Hillegersberg-en-Rotteban  en  aan  de  Rotte ,  die  baar 
van  Bleiswyk  en  Bergscbenhoek  scheidt. 

Deie  gem.  bestaat  uit  den  Twee  mans -polder  den  Een- 
dragts-polder ,  benevens  gedeelten  van  den  Zuidplas-polder, 
den  Nesse-polder ,  den  Wollefoppe-polder,  den  Gatges- 
polder  en  den  Swanlasche-  polder;  bevat  bet  d.  Zevenhuizen 
benevens  de  geh.  Kikkershoek,  het  Oude- Verlaat  en  de  Vyf- 
h  n  i  z  e  n :  beslaat ,  volgens  het  kadaster  eene  oppervlakte  van  9868  bnnd . 
78  v.  r.  86  v.  ell.,  waaronder  8860  bnnd.  58  v.  r.  47  v.  ell.  belastbaar 
land;  telt  240  h.,  bewoond  door  550hnisges.,  uitmakende  eene  bevol- 
king van  ongeveer  1750 ,  die  meest  hun  beslaan  vinden  in  den  land- 
bouw, ook  is  er  eene  kaarsenfabriek  en  1  k oor n molen. 

De  Herv.,  die  er  ongeveer  1600  in  getal  ttjn  ,  onder  welke  ongeveer 
600  Ledematen ,  maken  eene  gem.  uit ,  welke  tot  de  klass.  van  Rot- 
terdam, ring  van  Hillegersberg ,  behoort.  IK»  eerste,  die  hier  bet  leer- 
aarambt  heeft  waargenomen,  is  geweest  Micbabl  Ardbiessbh,  die  in  bet 
jaar  1578  van  Dirksland  beroepen  is,  en  in  bet  jaar  1581  van  zjfne 
dienst  ontzet  wejd.  Het  beroep  geschiedt  door  den  kerkeraad ,  onder 
agreatie  van  den  Ambachtsheer. 

De  Remonstranten ,  die  er  40-  in  getal  zfyn ,  bebooren  tot  de  gem.' 
Zevenkuiten-en-Bleiswijk . 

Het  was  in  deze  plaats  *  dat  de  afzondering  der  Contra-Remonstran- 
ten in  1616  aanleiding  gaf,  tot  de  beruchte  keuren  van  Schieland  van 
SI  tot  26  Junij ,  by  welke  de  afgezonderde  vergaderingen  op  zware  boeten 
werden  verboden  ,  en  die  de  voorname  oorzaak  z\jn  geweest  van  veler 
hnat  tegen  HuqobbGboot,  door  wien  ze,  ofschoon  tegen  s\jn-sin,  ont- 
worpen waren ,  gelijk  x\J  ook  in  z\jn  afwezen  z\ju  gearresteerd.  Den 
14  April  1619  werd  de  eerste  Contra- Rcraonstrantsche  Predikant  door 
XIII     DfiEL.  11 


16*  zsv, 

dan  Baljnw  van  Schieland  alhier  op  den  stoel  gebrogt :  by  die  gele- 
genheid had  or  door  ongegronde  schrik  grooio  stoornis  plaals  •  en  dien 
ten  gevolge  moest  de  afgeiette  Predikant  Matvbbo*   Adriabi  Buaoios, 
na  het  overleveren  van  hei  kerkeboek  ,  binnen  tweemaal  vier  en  twintig 
uren.  hei  dorp  en  de  klassis  verlaten.    In  de  vergadering  van  de  Staten 
van  Holland  werd,  den  21  Juo|j  1619,  ook  een  rennest  van  de  Re 
inonttrantcn  te  ZsvumtEB  gelezen  ,  waarby  tty  vertncbten  ,  det  de  uit- 
oefening hunner  godsdienst  hun  tnogt  worden  toegestaan.     In  de  tweede 
helft   van    1630  werd  dese  gemeente  met  die  van  ZoeUrmeer  en 
Blêiswyk  in  commissie  bediend  door  Pascbjbb  db  Fuki,  die  er  van 
sehryft ;  »  daar  werden  wQ  dapper ,  dan  van  den  Landdrost  Sriet f , 
»  dan  van  den  Baljuw  Dom ,  gcjaeat  on  geplaegt,  alhoewel  wty  onte  ver- 
gaderingen meestal  by  naehte  hielden  en  wy  noovt  in  de  predikatie 
a  overvallen  werden.*9    In  het  jaar  1684 ,    werd  de   bediening  deaer 
gemeente   van  1  JunQ   voor  vier  maanden,  mei   die   van    Gouda, 
JF  oerden,  Schoonhoven,    Moordrecht  en   W  addinrneen 
opgedragen  aan  Tuonoaiis  Boen  en  Ruin»  Ardiibsz.  WALntema.    Ia 
het  jaar  1650  werd  de  gemeente,   roet  die  van    Moordrecht  en 
Waddinxpccn,   door  Din  Jabs*.  Bies  bediend,  welke  bediening 
ook  bet  volgende  jaar  moet  voortgeduurd  hebben.     In  1651  en  1652 
schynt  de  gemeente  nog  niet  van  tenen  vasten  Leeraar  voorwen  te  sy* 
geweest ;  bQ  werd  waarschQniyk  in  afwisselende  combinatie  met  andere, 

C senten  bediend.  Al*  haren  eersten  eigen  Leeraar  komt  voor 
aas  LoBBiMisB.  Hy  werd  Proponent  in  1640,  en  bediende  de  ga» 
meente  tot  in  de  helft  van  1680 ,  toen  hy  ,  na  eerst  in  April  te  Rot- 
terdam geroepen  te  ayn  ,  door  Amsterdam ,  als  haar  alumnus  voor  hare 
gemeente  werd  geëigend.  Na  dat  Mattbu»  vab  nsa  Rn* ,  die  hier  sedert 
1806  stond ,  in  1814  overleden  was ,  werd  dese  gem.  eerst  voor  reke- 
ning der  broederschap  bediend,  en  daarna ,  op  voorstel  van  de  Sodeteits 
commissie,  door  haar,  in  1815 ,  gecombineerd  met  die  van  Zegwaart, 
en  dit  door  de  groote  vergadering  in  1816  goedgekeurd.  In  die  combinatie 
werd  de  prediking  op  de  feest-  en  hiddagen ,  alsmede  de  Avondmaals- 
viering ,  voor  de  berde  gemeenten ,  nader  door  de  broederschap  gere- 
geld. Zy  werd  toen  bediend  door  Gbbab»  LnmmBBaa.  In  1896  wensahU 
de  breaderschap  drie  gemeente  weder  van  een  eigen  Leeraar  te  voor- 
tien  ,  en  droeg  aan  bare  commissie  op ,  daartoe  het  noodige  by  bal 
gouvernement  te  verrigten ,  doch  tonder  bepaling  van  ttyd*  Hiervan) 
kwam  niet.  In  1846  werd  de  combinatie  niet  Zeqwaart,  by  de 
aanstaande  vacature  te  BUüwijk,  veranderd  in  combinatie,  met  dese 
laatate  gemeente.  Toen  werd  de  Proponent  bUbtoios  Cour  Snitn», 
den  23  November  1846 ,  voor  beide  alt  Leeraar  beroepen.  Hy  daad 
syne  intrede  te  ZavwmautB  den  28  Februari! ,  te  Bleitwtik  den 
7  Haart  1847. 

De  9  Rvangel.-Lttth.,  die  er  wonen,  behooren  tot  de  gem.  tan 
Gouda.  —  De  R.  K.,  die  men  er  ongeveer  00  telt,  paroehieren  aan 
den  Bcrgcchênhoch.  —  Men  heeft  ia  date  gem.  ééne  school  ,«etke  ge- 
middeld door  900  leerlingen  bezocht  wordt  en  op  welke  alle  leerlingen , 
tan  gevolge  van  het  bestaande  schoolfonds,  kosteloos  onderwys genieten. 

Dese  gem.  is  eene  beerl.,  welke  vroeger  een  Hollandsen  leen  was,  en 
de  Voaaaoma  eenigen  tijd  heeft  toebehoort.  Na  Hbbdbik  vab  Voeaaoirr , 
die  Bfwsael  tot  ssjn  woonplaaU  geknten  heeft,  ie  dese  beerl.  opgedragen 
aan  Awvoei  va*  Osb-Hbqsmb  te  Rotterdam;  thans  wordt  mij  in  eigendom 
betelen  door  Mevr.  Jobabsa  Tcihsaad,  wed.  den  Heer  Cobbblm  Mat», 
woonachtig  te  Zevenhuiten. 


ZKV.  16* 

Hel  d.  Zavmoisi* ,  ligt  5u.  N.N. O.  van  Rotterdam ,  i  o.  N.  O. 
van  flillcpersberg ;  en  bestaat  oH  eeno  laoge  dubbele  buurt ,  die  bestrnat 
en  met  smdehjke  woningen ,  bebouwd  is.  Hen  telt  er  in  de  kom  van 
bet  d.  117  h.  en  910  inw. 

De  kerk  plagt  vóór  de  Reformatie  door  den  Abt  van  8*.  PawwteUtreaht 
te  worden  begeven.    Daarin  wat  eene  vikarQ  gesticht  aan  net  altaar  van 
de  H.  Mmogd.    Deae  kerk  brandde  den  90  April  en  i  Mei  1690,  mat 
de  daarnaast   staande  koiaen ,  waaronder  ook  het  schoolgebouw ,  af. 
Na  dat  ongelnk  vorrigtte  men  de  godsdienst  in  eene  benten  loot* ,  die 
wen  Zaiden  op  bet  kerkhof  werd  opgeslagen.    Dageerste  godsdtenstoeJe» 
,  ning,  die  men  eehjer  na  den  brand  hield ,  geschiedde  onoV  den  bJoo- 
ten  hemel ;  den  8  Juoy  daaraanvolgende  was  de  loets  reeds  voltooid  » 
getyk  er  op  dien  dag  ook  reeds  in  werd  gepredikt.    De  tcgeaoooidige  kerk 
van  Zavnmnnvis  men  ia  1700 beginnen  te  bouwen  en  sQ  was  reeds  in 
1701  voltooid.    Het  is  een  ruim  en  aansientyk  gebouw,  met  twee  kappen 
of  eenen  tak  in  het  midden,  en  is  geheel  met  le(fen  gedekt;  het  dak  met 
op  teven  ronde  bonten  pilaren ,  en  teven  andere  ook  rondom  ,  die  van 
eaeeniyn,  opgemetseld;  deze  14  pilaren  sQn  aan  de  oost»  en  wcsttMda 
verdeeld.  Aan  bet  westeinde  rQst  een  UinelQk  heoge  toren  boven  het  dak 
nit,  deae  is  vierkanten  heeft  eene  %achtkante  spits ,  met  lei  mo  gedekt» 
fa  den  toren  hangen  eene  slag*  en  twee  foffclokken ,  lijnde  alle  drie  dia 
klokken  op  bet  kerkhof  aldaar  gegoten ,  waartoe  de  inw.  tooveel  sflvnr 
aanbragteft,   dat  er  grooter  voorraad   was   dan   men    beëdig  had; 
loo  dat  die  goedhartige  lieden ,    met  hetgeen  er  te  veel  was ,  dank» 
baar  weer  naar  hole  geienden  werden  j  doch  niet  alleen  de  klokken 
maar  ook  de  aebeele  kerk  is  gemaakt  uit  de  liefdedriften  der  inwoneia 
tonder  onderscheid  van  geaindte.     Het  kerkroim  wordt,  onder  de  avond- 
dienst ,  verlicht  door  ïes  koperen  kaarskroonen ,  welke  insgelijks  door 
eenige inwoners  aan  de  kerk,  vereerd  iyn,  wier  namen  in  de  kroonen 
Mjn  gegraveerd.    De  scboteb ,  die ,  bty  het  houden  van  het  Avondmaal , 
gebruikt  worden  ,  styn  van  tilver ,  en  mede  een  geschenk  van  eenige  ver* 
mogende  rageaetenen.    Aan  het  Oost-einde  van  de  kerk  was  vroeger 
da  consistoriekamer,  welk  lokaal  thans  gebruis^  wordt,  om  de  doodebaar 
eo  verdere  benoodigdheden  voor  de  bejrraveoi*  in  te  plaatsen ,  terwtyl 
de  consistorie  thans  aan  de  westsfyde  der  kerk  is  gebouwd.    Aan  het 
Oosten  vindt  men  het  koor,   dat  een  weinig   boven  den  grond  der 
kerk  verheven  is ,  en  van  voren  met  een  bruin  bonten  bek  omtet.    Da 
vloer  van  het  gebeele  gebouw  b  belegd  met  klteioe  terksteenen.    Nog 
pronkt  bet  ruim  deser  kerk  met  aestien  teer  fraai  beschilderde  glatcn , 
wier  gelyken  men  waarschyniyk  op  geen  Hollandsch  dorp  aantreft; 
op  sommige  styn  afgebeeld  de  handwerken  ,   verrigtingen  of  betigbe- 
den  der  gevers  of  schenkers  dier  giasen ,  waarom  dan  ook  hunne  we- 

Sens  en  namen  er  teer  eigenaardig  op  f  taan  afgebeeld  ;  de  Noordttf  de  van 
ete  giasen  trof  in  1790  des  avonds  eene  iware  hagelbui ,  waardoor 
velen  daarvan  werden  ingeslagen ,  doch  door  de  toenmalige  kerk- 
meesters weder  hersteld  sQnde  9  hebben  te  niets  van  hun  eerste  aantten 
verloren.  Zfy  sjjn  meestal  in  1701  gegeven  en  geschilderd  door  de  glas- 
schilders  te  Dordrecht  Amuses  via  Well  en  Joats  Lovia.  Het  kerk- 
hof is  van  de  straat  afgesloten  door  palen  met  kettingen ,  in  wier 
midden  staat  een  yseren  hek. 

De  Remonstrantsche  gemeente  heeft  te  detcr  plaatse  eerst  eene  kerk 
gesticht  in  1668,  hoewel  er  reeds  vroeger  eene  b  aanwezig  geweest, 
want  in  1034  droegen  de  leden  reeds  de  lasten  van  hun  algemeen  kerk- 
genootschap ,  en  hadden  reeds  een  erf  aangekocht ,  om  er  eene  kerk  op 


104  Z  E  V. 

Ie  stichten  ;  daar  bun  echter ,  by*amenderaent  van  het  Hof  van  Holland 
tutk»  verboden ,  of  ten  minste  voor  abtoen  niet  toegestaan  was,  U  dit 
werk  «enigen  l^d  Mtfven  steken  j  ongetwijfeld  tnlleo  de  kerkelyke  geschil- 
len ,  welke  des  tyds  plaats  hadden ,  daaraan  niet  weinig  hebben  teegebragt ; 
want  reeds  waren  die  verschillen  soo  hoog  geloopen ,  dat  Baljuw  en 
Schepenen  van  Scbieland  geraden  vonden  ,  twee  sterke  keuren  te  maken , 
tegen  degenen',  die  sicb  veroorloofden ,  sich  van  de  kerk  af  te  sonderen ; 
dit  sag  opeen  getal  van  18  of  10  personen ,  die  eenen  Proponent  van 
Amsterdam  ontboden  *  om  voor  hen  te  prediken  ,  hetwelk  in  eene 
sehnnr  tonde  geschieden*  Dese  personen  werden  by  gemelde  keuren 
verklaard  vin  net  ambacht  vervallen  te  weien  ;  dan  in  1620  presen- 
teerden de  Remonstranten  een  reqnest  aan  de  Staten  van  Holland,  om 
vrtje  godsdienstoefening*,  doch  dit  werd  van  de  hand  geweien.  De  Pre- 
dikant ,  die  te  dier  tyde  hw  stond ,  hield  xieh  stil ,  sich  met  de  heer- 
eenende  geschillen  niet  inlatende ;  dan.  eenige  leden  vielen  onder  ver? 
denkiaft  van  de  vergaderingen  der  Remonstranten  hij  te  wonen,  mei 
name  Klaas  Migbaelssoob  dobtbbal  ,  A  du  aak  Pibtbisioob  Hoogbvbbs  , 
Jacob  Abbiaabbsoob  Matioo»,  deae  werden  daarom  ook  in  de  geseling 
getal ,  ofschoon  men  hetgeen ,  waarmede  *y  beschuldigd  werden ,  niet 
bewijsen  konde  ;  tty  werden  verder /in  boeten  beslagen  en  kwamen  niet 
los  «vóór  dat  deae  betaald  waren.  De  tegenwoordige  Remonstrantsche 
kerk  is  teer  nét  en  tot  het  godsdienstig  gebruik,  allesins  voldoende 
»*g*rigt.  Zy  is  geheel  van  steen  gemetseld  ,  met  roode  pannen  gedekt 
en  met  blaauwe  terktegels  gevloerd.  De  predikstoel  is  eenvoudig  maar 
net*  De  schotels  en  bekers  ,  die  by  het  Nachtraaal  gebruikt  worden  , 
tynvan  tilver. 

De  Doopsget,  hadden  in  vroegere  tyden  alhier  mede  eene  kerk ,  doch 
dett  was  af  sedert  langen  tyd  niet  meer  in  gebruik  en  is  vervolgens 
weggebroken.  Vooraan  de  straat  staat  nog  het  hub ,  waar  achter  de 
kerk  gestaan  heeft. 

De  Hervormde  gemeente  beeft  te  Zbvbhibmbji  een  Diaconie-huis ,  het- 
welk gebouwd  ia  in  1686;  bet  staat  ten  tuidwesten  van  bet  dorp  af, 
op  do  Lanae  zijdes  teer  seker  is  het  gebouw,  gesticht  ter  bewoning 
van  die  leeken  en.  weeten  ,  welke  uit  de  kas  der  diaconie  onderbonden 
en  groot  gebragt  werden  ;  evenwel  wordt  het.  thans  niet  meer  gebruikt , 
alleen  worden  vjjf  woningen  ,  die  in  dit  gebouw  gevonden  worden ,  be- 
woond door  huisgesinhen ,  die  eenigen  onderstand  noodig  hebben.  In 
den  tyrouur  van  het  gebouw  is  een  steen  gemetseld ,  waarop  drie  wa- 
pens sijn  uitgehouwen  ,  benevens  het  volgende  rijmpje : 

Dat  afgesloofden  troost  uit  armoe  zelfs  kan  rijten 
Is  dit  gebouw  bekwaam  den  wijzen  aan  te  wijzen 

En  dwazen,  dat  's  haar  jeugd  in  arbeid  brengen  deur 
Opdat  's  haar  dagen  niet  eindigen  in  getreur. 

Nog  leest  men  op  deten  steen  :  hier  wan  heeft  den  eersten  steen 
gelegd  Jas  Srobe  Jacobsmob  ,  den  6  M ei  1686 ;  en  daaronder :  't 
diaibbt  Aanaois. 

Vroeger  stond  hier  het  ond  adel!,  h.  Tb  Dom ,  ook  wel  het  Ho»  tb 
Zbvmbuiwn  geheeten.     Zie  Ddin  (Te-). 

Nog  beslaat  bier  een  Departement  der  Maatschappij :  Tot  Nut 
van  t  Algemeen,  den  14  Februarij  1854  opgerigt ,  hetwelk  60  Le- 
den telt. 

De  kermis  valt  in  den  derden  Maandag  in  Ju  lij. 
In  het  jaar  1787  is  het  hier,  in  vergelijking  van   andere  dorpen  , 
rustig  toegegaan.     Het  bleef  hier  bij  het  inslaan  van  snifte  ruilen  in 


Z  B  V.  165 

het  huif  van  den  Remonstrant  se  beo  Predikant }  in  nog  een  ander 
buis  werden  mede  de  glasen  ingegooid  j  voorU  bedreef  men  bier  nog 
eeuigen  moedwil  aan  sommige  stille  burgers  ,  hetwelk  echter  bQ  eiken 
weldenkende  werd  afgekeurd. 

B(j  de  revolutie  in  1795  is  bier  niet  een  ceoig  tuensob  leed  gedaan  ; 
ïoventaen  weken  heeft  men  er  inkwartiering  gehad  van  Holiandsche 
militairen ,  die  het  .echter  eenige  inwoners  ,  voornamelijk  door  de  lengte 
van  tijd ,  lastig  maakten. 

Het  vMpen  dezer  gein.  is  een  veld  van  sinopel ,  niet  een  pal  van  si I  ver, 

ZEVENHUIZEN  ,  d.  in  bet  W  ester  kwartier  f  prov.  Gronmoen,  arr. 
*n  4  n.  Z.  W.  van  Gromingen*  kant.  en  5  u.  Z.  van  Zuidkant,  ge- 
deeltelük  gem.  en  \\  u.  O.  -van  Marum,  gedeelteiyk  g*m.  en  1  u. 
Z.  ten  W.  van  de  Leek ,  naby  de  grenien  der  prov.  Drenthe.  Men 
telt  er  450  b.  en  8600  inw  ,  die  meest  in  turfgraverty  en  landbouw 
bon  bestaan  vinden. 

Dit  d.  strekt  zich  ter  wederztyden  van  bet  Zevenbuiaer*  of  Hoofd- 
diep,  op  {  uur  gaans  ten  N.  W.  van  de  Drentscbe  grenzen,  naar 
bot  Z.  W.  nitv  waarmede  zich  onderscheidene  wyken  vereenrgen  ; 
meer  naar  bet  Z.  W.  vindt  meu  de  Boer  es  treek.  Het  is  eigenlijk, 
cene  vecnkolootc ,  beslaande  voornamelijk  uit  hoogveen  en  uit  ouafge- 
graven  en  afgegraven  toebereiden  ondergrond ,  en  levert  mede  aand  , 
kern ,  *nergel  en  keislceneii  op»  Het  is  meest  bewoond  door  veen  ha- 
zen ,  landbouwers ,  veenwerkers  en  arbeidslieden.  De  aanleg  dezer 
veenen  is.  men  verschuldigd  .aan  den  .Ridder  .vin.  Ewssa,  Heer  tan 
jVienaord',  die  se  in  1559  aanvaarde  en  daarna  met  zware  bosten  aan- 
lag f  mei  kanalen  en,  sluizen.  Hij  nam  daartoe  bij  zijn  familie  9  even 
als  bij  de  Ripfbbda's  te  Winsum  en  bij  vele  anderen,  gelden  op.  In 
het  jaar  1691  kocht  sUsraa  var  Ewsmi  ,  alle  {iienoordtche  goederen  in 
Vredewold  ,  by  uitdocning  der  kaars  ,  voor  70,000  Erader  guldens* 
In  1895  ssjn  er  drie  kapitale  molens  gebouwd ,  om  het  water  in  de 
veenen  op  te  voeren.    • 

Een  kwartieruur  noordwaarts  van  de  kerk  loopt  uit  liet  Hoofddiep  j  de 
Oost-Indische  wQk  met  de  zytakken  het  Kaapdiep  en  Drost 
in  de  wijk.  Zuidwaarts  daarvan  komt  men  aan  do  Kokswyk  en 
de  Haspelwyk,  welke  laatst*  naar  het  Hoofddiep  leidt.  De  E  verte» 
w  yk  begint  uaby  de  kerk  en  loopt  W.  naar  bel  Hoofddiep  en  verder  door 
naar  dVJohkersv aart,  die  noordoostwaarts  in  de  boofdvaart  valt 
en  de  Te  Is  wijk  mei  de  Aalsterwyk  ounecuit.  Bovendien  worden 
er  nog  eene  menigte  andere  wykeu  gevonden ,  die  minder  betaiigryk 
z^jn,  bebaive  de  Veldstreek,.  welke  hg  na  evenwydig  niet  de  Bo^c- 
restreek,  op  I  u.  afstauds  van  deze,  in  eeue  zuidzuidooslelyke  rig- 
ting  loopt. 

,  00  rta  v.,  die  er  2000  in  getal  zyn ,  onder  welke  slechts  rniui  5*0  le- 
dematen ,  benoorden ,  tot  in  het  jaar  1835 ,  kerkeiyk  tot  Midwolde  en 
de  Leek,  maar  maken  sedert  eene  aüsonderiyke  gem.  uit,  welke  tot 
de  klats»  van  Groningen,  ring  van  Grootegaêt,  behoort.  De  eerste, 
die  bier  bet  leeraarambt  beeft  waargenomen ,  is  geweest  Hsbbahvs  Hbb- 
naiaos  Slot,  die  er  den  11  October  1835  bevestigd , werd ,  en  er  den 
1  Mei  1847  is  overleden.  Tot  den  opbouw  van  kerk  en  pastorie  heefi 
bet  fonds  van  de  noodlijdende  kerken  eene  bydrage  van  4000  gulden 
geleverd.  De  gecollecteerde  gelden  in  de  provincie  bedroegen  de  som 
van  1583  gulden;  Z.  H.  Wilmui  I  stond  daartoe.  190Q  gulden  af  en 
de  inwoners  der  gemeente  zelve  hebben  2000  gulden  by  gedragen.  Deze 
kerk  is  een  langwerpig  vierkant  gebouw  ,  zonder  orgel.     Op  deze  kerk 


166  ZE  V. 

went  tii  1898  eene  torenspits  {jebouwd  en  daarin  ecne  klok  gekoekt  van 
de  gem.  Oudeecbeoi ,  prov.  Friesland ,  welk  eeo  en  ander  bekostigd  is 
uil  vrty  willige  bijdragen  der  gemeenteleden. 

De  Afgescheidenen ,  die  er  ongeveer  900  «iele»  in  getal  sija ,  onder 
welke  ram  90  Ledematen  ,  maken  eene  geip.  uit ,  welke  lei  eersten  Pre- 
dikaat gebed  beeft  Axeeai  vt»  ata  Mita ,  die  in  bet  jaar  1844  derwaarts 
kwam  ,  en  er  nog  in  dienst  it. 

De  R.  K.,  die  er  HS  in  getal  sijn,  parochiëeen  te  ZuMoru.  —  De 
twee  dorpecbolen ,  de  eerste  gestiebt  in  1841  en  de  tweede  'm  1846 , 
werden  gemiddeld  door  270  leerlingen  besoebt. 

Den  lil  Junij  18321  is  aldaar,  waarschijnlijk  ten  gevolge  van  hei* 
taendieg  en  onweder,  de  tnrf  on  de  veengronden  in  braad  geraakt. 
Zie  daaromtrent  ons  art.  Lna  (De). 

ZEVENHUIZEN,  geb.  in  Jm*leUamd,  prov.  Iftord-Holmmd,  aar., 
kant.,  gem.  en  5  min,  W.  tin  JmrtirJom,  ten  N.  van  de  Haar- 
lemuMr-trekvaart. 

Dese  b.  bestond  weleer  nit  7  buiten .  waarin  vbsgtclingen  uk  Frank- 
gtyk  t  ttydons  de  herroeping  van  bet  edict  van  ffantes  ,  eene  wykplaat* 
vonden* 

ZEVENHUIZEN,  geb.  in  bet  markgt,  van  B*r$en-orZ*om 9  prov. 
Ifóord-Braboud.   Zie  Zavissotjsi». 

ZEVENH0IZBN,  pold.  in  Eemland,  prov.  t7lree*t,  art.  ea  kant. 
jÉmênfrêrt,  gem.  Duüt-<U-Haar  ra-Zrticnnnaf ra ,. 

ZE VJBNH 012111  f  b.,  pri.FrMomd,  kw,  WuUvgo*,  arr.  eav*  e. 
W.  van  l^ewnswjréen^  kaai.  ea  £  o.  O.  van  Hartmgem,  aam*  ent  a. 
O.  Z.  O.  van  Fremcjfctr ,  aan  de  trekvaart  van  Leeuwarden  naar  Faa- 
aekerjmet  14  b.  en  raim  HO  Inw. 

ZEVENHUIZEN,  geb.  in  het  L<nd-«m-JUme$ê*mf  prov.  ifneraV 
a^vw4wnef.    Zie  Zavaenois. 

ZEVENHUIZEN,  geb!  ep  bet  eil.  Texil,  prov.  ft^Jfesraue), 
arr.  ea  11  a.  N.  van  Alkmaar,  kant.  en  5  n.  N.  van  den  BwUÊêt, 
gem.  Ttxtt,  \{  n.  O.  van  Bmgt,  5  min.  N.  O.  van  OsotarW, 
waartoe  het  beboect  j  met  11  b.  en  60  inw. 

ZEVENHUIZEN,  bnurs.,  op  de  MdtUl-VtUme,  prov.  GtUerkmd, 
distr.  FeUmty  arr.  en  8  u.  N.  van  Arnhem,  kant.,  gent.  en  tt  min. 
O.   van  JpeMoom;  met  101  h.  en  640  inw. 

ZEVENHUIZEN  ,  buit.  op  de  Over-Ftlu**,  prov.  wWrfsrtW.     Zie 


ZEVENHUIZEN,  geb.  in  Zallond,  nrov.  Ovtrüuel,  arr.  ea  4  n. 
W»  vaa  ZwelU,  kant.,  gem.  en  1  o.  Z.W.  van  Kampen;  aset  8  b. 
ea  ongeveer  40  inw. 

Btf  den  watervloed  van  Februari  1828  beeft  dit  geb.  veel  geleden. 
Reeds  des  Vrtydagt  moraens ,  den  4  dier  maand ,  tnsschea»  11  ea 
19  oren  dreven  een  landman  met  vroaw  ea  toon ,  benevens  knecht  en 
twee  meiden,  op  bet  dak  des  baises  gevlogt,  daar wedo» weg  ea  kwa- 
meo  daarna  in  oen  vloed  om ,  veertig  stuks  vee  verdronk  iaagetyka. 
Be»  ander  hiiisgesin  ten  getalie  vaa  0  personen  ,  onder  welke  een  klein 
kind  van  nog  geene  twee  maanden  ,  redde  aieb  op  den  hooiberg ,  slechts 
een  sieke  bloedverwant  spande  daartoe  te  vergeeft  alle  krachten  in>, 
en  van  vtyftig  stuks  vee  bleef  niets  over ,  dan ,  als  by  toeval ,  een  and 
paard.  Een  derde  behield  skh  en  de  aQnen  op  eene  dergeiy ke  wfyee , 
maar  verloor  alle  itfne  runderen  tot  dertig  toe ;  desgaajk*  een  vierde 
en  een  vyfdc  met  twintig  hoornbeesten ,  terwijl  een  sesde  met  gebjk 
verlies ,  nevens  4  huisgenooten ,  van  des  middags  van  den  4  tot  des 


ZEV  W 

avonds  van  den  6  Februari)  to  hooier  «n  koude  op  bei  dak  bleef  fcr- 
toevea.  Zoodat  hl  dit  geh.  7  menschen  verdronken  en  160  stuk*  vee 
omkwam. 

ZEVENHUIZEN,    plaot.  in  tT*st-!ndie ,   op  het  eü.  e*rata*t    ra 
de  Middeu-dhiiie ,  Z*  va»  de  plant.  Siberiin ,  W.  van  Óud-Si.  Marie. 
ZEVENHUIZEN  (HET  HOF-TE-),    voono.  adelt.  b.  in  Sttieknd, 
prov.  Zuid-lloü*nd.    Zie  Du»  (Tb-). 

ZBVBNHUIZBN-BN-BLB18WIJK  ,  Rensoastrantache  gem.t  prov. 
Zwid+ReUand      Zie  Zavanoisu. 

ZBVENHUIZER-DIEr'  (HET)  of  iet  Zsvaiaoisiia*iBv  ,  ook  bet  t.'eor». 
on»  genaamd,  kanaal  in  bet    fPetttrkwartier %  prov.  Groningen. 

Dit  kanaal  begint  aan  de  grentcn  der  prov.  Drenthe,  doorloopt ,  fa 
eeoe  aoordelQbo  rigting ,  do  gedn.  de  Leek ,  langs  bet  d.  Zevenheteen  , 
naar  de   Leek  gaande,  waar  bet  m  het  Leek$ter-ditp  uitloopt. 

ZBVBNRÜttBR-POLDKR  (DE)  t  potd.  in  Rijniand,  prov.  Zuid- 
Üoü/Htd.    Zio  vVsaaeftoce^revjOBn  • 

ZBVENMANS-POLDEft  (DE),  poui.  in  Delfland,  prov.  Zui±Ho± 
kmd,  arr.  Matterétum,  kant.  F  hardingen,  gen.  Flmardiuger-  Ambacht- 
en-Bobbere-pelder ;  palende  N.  aan  den  Groote- Vcnenoordsebe-poMer  , 
O.  aan  den  West-en-Oost-polder ,  Z.  aan  de  gorie»  tegen  de  Iraas  , 
W.  aaa  don  Kleine-Vettenoordsehe-polder. 

ZEVEN MEBBS  (DB),  water  in  Wttierwolèe,  prov.  thornnpm.  gein. 
en  Si  a.  Z.  van  Flogtwedde,  {  n.  N.  rao  ScHrogo,  bfy  de  Sellinger- 
iienssev 

Dit  water  bestaat  uit  teven  meertjes  9  waarvan  bet  «Q11*0  nawn  VBt" 
leont.    Br  Ngt  daarover  aan  vaar.    Zie  kat  volgende  art. 

2EVBNM  EBR&.VBER  (HET) ,  voer  in  ITmterwokk,  pro*.  öfonvW- 
gmt  J  u.  N.  van  Sellinge. 

Van  dit  veer  is  het  gokt  nik  nfct  vaat  vardceld,  maar  bat  wordt 
jaarlijks  taatehen  de  amiugerHnarktgeeioovan  omgeslagen, 

ZEVEN-MEREN  (DE),  teven  poelen  in  Beileréfkgtpil  r  prov.  ühwa- 
**a>  welke ,  door  do  aagraving  der.  reenen,  voor  kat  aieeronaant  niet 
meer  bestaan. 

ZEVBN  MOMEN  (DB) ,  toornt,  poelen  of  roeren  In  de  Meijerij  eau 
*$  Hertogenboech  y  kw.  PeefUmd ,  prov.  lïeord-Braband ,  IJ  u.  Z.  van 
AtUn  en  even  xoo  ver  Z.  O.  van  Somertn,  aan  do  uiterste  greneen 
vaa  Noord-Braband,  by  daa  graoten  paal,  welke  da  gein.  ifederweert, 
prov.  Limburg ,  van  At  (en  en  Someren*  scheidt»  ' 

Deie  mj  elkander  gelegen  poelen  of  mereh'  e\Jo  tegenwoordig  geheel 
droog  en  met  de  daar  ongelegen  heide  gettfk.  Daar  er  vroeger  tns- 
safaea  Asten  en  Someren  geschil  geween  was.  over  da  greaasehetJiag'9 
beeft  men  bH  minaeiyke  schikking ,  goedgekeurd  door  do  Algemeen» 
Staten  4er  Vereenigde  Nederlanden ,  don  10  April  1700 ,  awedgevon- 
den  op  wedenydseke  koste»  eeae  schaiaeloot  to  graven  f  begianenaa 
aan  den  grooten  poel,  tegen  Umaarg>  ter  plaatse,  waar  vroeger  de 
SavBs^Hom»  lagen ,  en  in  eono  eegte  lyn  op  de  Graote»Aa  aanloopende. 
Aangesien  na  het  Urreih  te  deaer  plaats*  eeo  stérk  verval  heeft,  ttjn 
vermoedetyk  sedert  het  graven  van  dete  sloot  de  geiegde  poelea  gn> 
keel  droog  geloopen.  Naar  men  wil  sou  kot  dorp  Someren  van  dete 
poelen  i\Jncn  naam  ontleenaa. 

EEVEN-lfOEREN  (DE) ,  watertje  ia  de  Mtwjerhj  mn  '$  Nertwftn» 
fata,  prov.  Noord-Braband  >  dat  in  de  poefo*  van  dien  naam ,  aan 
de  snidoosteiyke  grensen  dier  provincie,  tQnen  oorsprong ; nceuUL, 
en  noordwestwaorls  aanstroomeodc ,   sich  vroeger,  tegenover  het  geh. 


166  Z  BV. 

Otterttyjk ,  onder  Lierop  ,  in  d*  Ja  ontlastte ,  van  welke  rit ter  hei  een* 
dar  boofidadcren  uitmaakt.  Ne  bet  graven  van  de  Zoid-Willems-vaaTt 
ontlast  dit  watertje  iich  door  den  duiker,  onder  het  geh.  Romen, 
bfl  de  sluis  No.  10 ,  en  vervolgens  in  de  Aa. 

ZEVEN  SPRONGEN ,  waterrtfk  oord  in  bet  Uud-vou-f'+lkeubury, 
prov.  Limburg  t  gem.  en  Z.  W.  van  klimmen  ,  aan  den  berg ,  op  wal- 
ken Kliniiiien  gelegen  tt . 

liet  ontleent  lijnen  naam  van  de  scven  plaatsen  ,  waar  net  water 
bier  voorniaals  uit  den  grond  opwelde.  Tbans  vindt  men  er  teel  meer, 
welke  te  samen  eene  gebeele  beek  vormen ,  die  naar  den  Geleen  boot. 

ZE  VENTER,  voorm.  stadje  op  do  Lijmers,  prov.  GeldeeUmd.    fee 

ZtVBBAAB. 

ZEVEN-VEREENIGDE  POLDERS  (DE),  watering  in  StmaU-Vtoam- 
derenf  in  het  Feije-vau-Sluis  en  bet  Cornmitttmns,  prov.  Zeeland, 
arr.  Middelburg,  kant.  Oostburg,  dis  Ir.  Sluis,  gedeeltelijk  gem.  Umm- 
dijkt,  gedeeltelijk  ^em.  Biervliet.  Zfy  bestaat  tbans  uit  de  navolgende 
pokiers:  Band.   R.  Bil. 

Zaobarias  Eerste  gedeelte,  scbotbaar  groot    223,  20,  *3. 

Groote-Jonkvroaw-Beaoorden ,     •         •         159 ,  &4,  89. 

Groot-en-Klein-Zniddiep,  »        •         195,  £4,  7ff. 

Oranje-polder,-  .         .        006,  68,  40. 

Magdalena- polder,  •        •  ¥6,20,03. 

St.   Aana-polder,  •         •  55,  05,  Off. 

Te  samen.  .....  .  1662,04,05? 

De  drie  eerstgenoemde  polders  liggen  onder  JJsemdijkef  de  drie 
laatstgemalde  onder  BieeeUeU  Zfy  wateren  uit ,  lange  da  Onde-Linie , 
in  den  Braakman  ,  door  eene  sluis  ten  Noorden  van  de  Magdalenaskiis 
(sie  dat  art.)*  onroiddelUjk  tegen  dese  j  maar  beeft  met  beur  geene 
gemeenschap  (1).  Het  bestuur  beslaat  uit  oenen  Geaworane  en  Ont- 
vanger-Griffier. Da  polders  hebben  bovendien  banna  eigene  besturen. 
Zie  daaromtrent  en  over  de  andere  bijzonderheden  der  polders  van  date 
.  watering ,  da  anwnderlijke  artikels. 

Ta  voren  was  ook  de  Kleioo-Jonkvroo  w-BenDorden  deel- 
genoot deser  watering ;  maar  dose  is  daarvan  ,  ten  gevolge  der  betere 
suatie  van  den  Kapiufendem ,  afgescheiden.  Sedert  is  de  naam  -van 
de  watering  der  Zm-VtenBuene-rofceams  •begonnen  gebruikt  te  worden  t 
die  misschien  de  oode  naam  aal  vervangen. 

ZE V£N WOUDEN,  een  der  drie  kwartieren,  waarin  de  pre*.  Fries- 
bmdf  verdeeld  is;  palende  N»  W.  aan  het  kw.  Wettergoo,  N.  aan 
bet  k w.  Oostergoo ,  O.  aan  de  prov.  Drenthe ,  Z.  aan  Overijssel,  Z.W. 
aan  de  Znidersee. 

Dit  kwartier. bevat sleebte eene  stad,  namelijk  81  ootan  ,  en  bestaat 
niet  uit  aeven ,  geujk  de  naam  schsjpt  aan  te  w\|ien ,  maar  uit  tien 
grietenijen,  met  name:  Utingeradeel,  Aengwirden,  Deniavar- 
.stal,  Haskerland,  Sohooterland ,  Letnsterland,  Gaas- 
teer land,  Op  ster  land,  Stellingwerf-Oosteinde  en  Stel- 
lingwerf-Westeinde.  Oodtojd*  werden  de  Stellingwerven  wal 
by  Friesland,  doch  aisooderiyk  en  niet  als  een  gedeelte  van  bet  Woen- 
KwAanaa  gerekend  ,  en  mogelijk  beeft  Aengwirden  voor  desen  een  deel 
eener  naburige  grietenty  uitgemaakt ,  soo  dat  het  getal  deelen  van  aeven 
tot  tien  vermeerderd  stynde ,  echter  de  oude  naam  in  weten  is  gebleven. 


*   (l)    In  het  art.  Mach  ju,mrA-»n  i»  staat  verkeerdelijk ,  dat  i\j  ten  Znldcn  ligt 


ZEV.  169 

Men  noemt  dit  kwartier  de  Woeei*  >  dcwyi  het  meestendeels ,  vooral 
mar  bet  Oosten  ,  uit  hooge  veeoen ,  boitcheo  en  sandgrondcn  beslaat , 
alhoewel  ineo  westwaarts  vele  lage,  veenige gronden ,  meren  en  poe- 
len vindt. 

De  aard  der  laodertyeo  van  dit  kwartier  is  aeer  verschillend.  Hut 
Noordwestelijke  gedeelte  is  over  het  algemeen ,  eenige  plaateen  uitge- 
sonderd ,  vol  wateren  en  seer  laag ,  synde  de  grond  veen  ach  tig ,  die 
beste  t ware  baggelaartarf  oplevert;  ook  is  bet  hier  seer  viscbrtyk. 
Gaasterland*  dai  bot  westeiykate  van  allen  ligt,  is  vry  hoog,  en 
bestaat  meerendaels  uit  heuvels  en  hooge  landige  maar  niet  onvrucht- 
bare bouwlanden  en  botsenen.  Eet. overige  van  het  Woea  Ewaama 
is  meest  boogveen,  met  bosschen  en  heiden,  doeh  ook  veersien  met 
vele  vruchtbare  velden ,  die  vooral  tot  het '  telen  van  rogge ,  haver 
en  boekweit  dienen.  De  weilanden  s$n  hier  ook  niet  kwaad,  indien 
aty  maar  rQkeJfyk  met  mest  worden  voorzien.  Van  dag  tot  dag  ver- 
meerdert de  vruchtbaarheid,  van  deae  hooge  veeuige  landouw :  want 
daar  het  boogveen  op  sich  aelf  een  onvruohtbaren  grond  heeft, 
waarop  niets  wil  wassen,  wordt  in  tegendeel  do  benedongrond  teer 
vruchtbaar  bevonden,  nadat  bet  boogveen  is  afgegraven. 

Zevtswotmn  bevat  het  gelseele  arr.  ft oe ren  veen,  benevens  hel 
kant.de  Lemmer,  van  het  arr.  Sn  eek;  beslaat,  volgens  het  kadaster 
128,115  bond,  94  v.  r.  7»  v.  ©11.,  waaronder  122,141  bnnd.  82  v.  e!lM 
belastbaar  land;  telt  10,266  h.,  bewoond  door  10,909  boisgea.,  uiu 
makende  ceae  bevolking  van  ruim  05,000  lielen,  die  meest  in  den 
landbouw ,  de  bont-  ah  veeteelten  veenderQ  Iran  bestaan  vinden  ;:ooh 
beeft  men  er ;  4  bierbrouweryen ,  10  branderijen ,  &  steen-  en.  paonebak- 
kerfyen,  9  kaikovens,  52looyeryeo  ,  35  timmerwerveo ,  8  lyobanen  , 
ScliMoeeisabrilkfen,  3  UbaksCabrykcn ,  1  boekdrukker*),  7  houtzaag-, 
2*  olie*,    2  mostaard-,  en  23.  korenmolens,  e* 

De  aaneienlyke  wateren  der  Zsvnrwotnsv  liggen  meest  in  het  wet* 
lelijke  gedeelte  ^  eti  wel  in  da  giïetenyent  .Utingeradeel,  Donia- 
warstai  en  Lemtterland.  Daaronder  nanten  uit.de  Tj  enk  e»-, 
Sneeker-  en  Sloeter-meren,  van  welke  het  laatste  ook  meeren^ 
deels  Ut  de  Wofoaa  bekoort.  In  het  noordeiyitste  gedeelte  des  kwar- 
tiers vindt  men  de.  oode  rivier  de  Boorn;  verder  zuidwaarts  ï^n  de 
riviertjes:  de  Ruinder  of  Tjonger  en  de  Linde,  die  auJhièty 
Sktykeftbufg  vereenigen  4  en  voort».,  onder  den  naam  van  deKorndor 
alleen ,   by  het  vlek  de  Kuinro ,  in  Overüsael ,  .in  see  storten.  ■ 

De  belangrykste  dykis':  da  Lepprfdyk,  die,,  onder  den  naam  va* 
Uude-lieppedykv  aich  va*  Irnsemerayi  iast  onderscheidene  bogten 
'uitstrekt-  tot  in.  de  hooge  OpsterUndscV  veeoen.  Deaed^k  Uvan  veel 
belang  voor  Ooatargoo ,  dewyl  hy ,  door  *yoe  hoogte  en  de  sluiten?, 
die  er  m  liggen ,  den  toevloed  van  water  uit  de  lage  dealen  van  ifo$- 
ttrgeo  en  bb  Weena*  ,  in  Oostgrgoo  belet. 

De  voornaamste  wegen  ayn ,:  het  gedeelte  van  den  «traatweg  van 
Leeuwarden  naar  de  Overysselsebe  grensen ,  loopende  door  Beerenveen  ; 
het  gedeelte  van  den  straatweg  naar  de  Lemmer  met  eenen  Duinweg 
naar  de  Joure  en  Oldeboom.  Door  meest  alle  grietenyen  loopen  twee 
landwegen  met  tg  Ukken  ter  verbinding. 

Het  wapen  van  Zbwwoiuiw  beslaat  uit  een  veld  van  tilver ,  met 
seven  hoornen  ,  op  een  terras ,  alles  van  sinopel. 

ZfiVEN-ZEELANDEN  (DE),  naam,  welken  men  in  de  middeleeuwen 

Ï ai  aan  die  landen,    welke  vroeger   bet  noordelyke  gedeelte  van   het 
riesebe  ryk  uitmaakte. 


170  Z  B  V. 

Het  Eerst  e  Zeeland  wat,  f olgons  4c gewone ftrsWaiing  t  hot  tegen» 
woordige  W  «tl-  Fries  imud  of  het  grootste  deel  daarvan  ,  strekkende 
lick  uit  fan  den  stroom  Kinhem  of  bet  Oei  by  Patten  tot  aap  bet  Vlie, 
•ynde  bet  oosteujk  gat  van  den  RQn  »  hetwelk ,  naar  sQne  gelegenheid 
en  omdat  het  een  gedeelte  b  van  bet  ondo  wettelttke  Friesland ,  nog 
bedendaam  den  naam  van  West-Friesland  behoodt.  Het  Tweede 
Zeeland  is  bet  eigenlijke  bedendaagecbe  Friesland,  gelegen  tut- 
tohen  bei  VKe  en  de  Laewers ,  hetwelk  van  do  Hollanden  vaak  ver* 
neerdeiyk,  Oost* Friesland  word  genetten,  en  nog  tegenwoordig 
by  de  OotuFrienn  of  nmbderianders ,  tot  onderscheiding  van  hunne 
landstreek  met  don  naam  van  West-Friesland  wordt  benoemd . 
Het  Dordo  Zeeland  is  tasseben  de  Lauwer»  on  de  Eems9  hetwelk 
thans  genmnlQk,  naar  de  stad  Groningen,  Greningerlaad  wordt 
geheet  on.  Deae  drie  deelen  behooren  tegenwoordig  lei  ons  koningrijk $ 
de  overigen  worden  tot  Düitichleed  gerekend.  Hes  Tierde  Zeeland 
staakte  tieh  uil  van  de  Bems  let  aan  do  haven  af  do  bogt  van  de 
fahae,  en  wordt  thans  Oost-Friesland  genaamd.  In  den  vier 
doelen  nu  door*  de  Friosobo  room  nog  met  meer  of  minder  aandeel  van 
do  aloude  vrijheid  voort ;  want  de  West-Frieutn  s^n  naderband  onder 
bot  graafschap  Holland  gekomen ,  doeh  bobben  ,  na  de  eprigtiua»  van 
da  Republiek  der  Vereemgde  Nederlanden ,  to  geltyk  mot  de  overige 
provinciën ,  baane  vrgheid  herkregen.  Maar  do-  OosuFiïeaen  ,  die  over 
de  Somt  logen ,  bobben  aicb  in  do  vflftiendo  eeuw  onderworpen  aan 
de  grafehjbo  regering;,  doeh  afin  ,  sedert  hot  nHotorven  van  de  Graven  , 
in  1744 ,  onder  do  bontnhnjka  beboorsehing  van  Fatmam ,  Koning 
sent  JVasmsn,  genomen,  kijvende  noglbans  da  oude  vorm  dar  rege- 
ring, en  behoudende  oen  goed  gedecHe  van  hunne  ondo  vrfybeid  en 
voet  leasen  ;  thans  maakt  bet  een  deel  van  bot  koningryk  Hauuover  nvt. 
Het  Vtffde  Zeelalfrd  lag  tasseben  do  labdoen  de  Weeer,  hetwe» 
hot  Over-Jahdeasche  of  Butjadingarland  genaamd  wordt. 
Het  Zesde  Zaeland  was  tastenen  deWeeerva  doElve,  tVfiee  te- 
geuwoerdtg  Hodelorland  en  eentge  andere  doelen  van  bet  langs  de 
Honrdme  gtlsaene  hertogdom  Rremeai  Het  Zevende  Zeeland  strette 
neb  van  do  Elvo  tot  de  Jüoer ,  alwaar  de  naam  van  Strand vrieeen  nog 
bekend  is,  begrypendo  ^oernametyk  Ditmarion,  ttjnde  «en  deel 
aan  bot  hertogdom  Holstern. 

Don  Zeelanden  worden  door  oven  soo  vele  streoaaon  van  elkander  «e- 
scheiden.  Het  oerote  Zeeland  werd  van  het  tweede  a/gescheiden 
door  bot  Vlie  of  den  Yliostroom ,  stroomende  thans ,  tasteben  de  ei- 
landen Vlieland  en  Terschelling ,  kt  de  Noordse*.  Het  tweede  Zee- 
land  ,  tegenwoordig  bot  eigenzo  Friesland ,  werd  ten  Oosten  bepaaM 
door  dé  Lauwere,  net  derde  Zeeland  bad  tot  sjfoe oostevQke  grens- 
scheiding  de  Eems.  Het  vierde  Zeeland  werd  Oostwaarts  besloten 
door  de  Jahde ,  eene  kleine  rivier  in  bet  graafschap  Oldenburg ,  welke  drie 
of  Tier  Deifeehe  mijlen  van  haren  oorsprong  bij  een  dorp ,  hetwelk 
insgelijks  Jobde  genoemd  wordt ,  om  tamelijk  broeden  vloed  maakt  j 
st roemende  wijders  langs  Bntjadingerland  naar  de  see.  Het  vijfde 
Zeeland  wetd  besproeid,  en  van  bet  volgende,  afgescheiden  door 
de  Wenr ,  m  het  Latijn  Yisnrgis  ,  eene  der  voornaamsta  rivieren  m 
Duitschland ,  loopende  door  Hessen ,  Brumwijfc ,  Bramen  en  Olden- 
burg ,  tot  dat  rij ,  niet  ver  vaa  Karlstad ,  in  de  Noordsee  valt.  Het 
sosde  Zeeland  werd  ten  Oosten  bepaald,  door  de  Eire,  die  in  bet 
graaftohap  Sobeigotsch  ontspringt ,  Bohemen  ,  Opper-  en  Nader-Saksen 
door  stroomt   en   ten  laatstcn  bij  Rnbutlel,    veertien  mijlen  beneden 


ZEV,  171 

Uajnbnrg  ,  indeüeataee  valt.-  Bal  zevende  eniaelsteZcela-nd  had 
ongeveer  tol  styne  grenspaal  do  rivier  da  Eider ,  In  het  tegenwoordige 
Hoi* tein ,  die  heren  oorsprong  hooft  niet  ver  van  da  Oostzee  ia  hel 
Undeefcep  Wagrie,  do  HertogèWwco  Holstoin  en  Sleeswijk  schenk, 
e»  voorbij  Rensnurg  on  Frederikstnd  vloeit,  waarna  aij  tich ,  oen  weinig 
lager ,  oen  loop  van  84  mijlen  naat  vele  krenrtsn  gemaakt  bobbende , 
in  4e  Noordzee  werpt ;  on  hier  of  hieromtrent  wat  de  greesseheidin*; 
van  de  Zbvm  vam  Faincai  ZBStsanaa.  Hoe  verre  echter  deae  skh 
landwaarts  in  hebban  itftnestrekt ,  kan  bij  gebrek  aan  genoegzame  bc- 
rigleo  niet  maanwkeurig  bepaald  werden. 

ledor  deaor  landaahappen  sohyat  «ynn  afzonderlijke  overheden  of 
^gerlog  gehad*  te  hebben ,  onafhankelijk  van  elkander ,  on.  aan  nie» 
inajid  onderworpen  dan  aan  de  ftoomsebe  en  DuiUcbe  Keiaer»,  onder 
welke  iy  in  eeno  aangename  v«yhcid  hebben  geleefd ,  met  enótasehnt- 
dane  aansieniyke  voorregtan  sQn  begiftigd  ,  levende  doorgaan»  getost , 
ak  sfy  maar  niet  door  inwondign  oneantgheid  on  verdeeldheid  wronl* 
rnal  werden ,  hetgeen  maar  al  te?  «aak  hooft  plaats  gehad ,  en  oor* 
«aak  is  geweest ,  dal  velen  hunner ,  do  eene  voor ,  do .  andere  na , 
hnnno  dierbare  vrijheid  on  voevregtan  verwaarloosd  hebben  wantdoor 
«y  verswakt  attn  en  aan.  de  nabnrige  Vorsten  en  Mogendheden  onder* 
worpen  geworden ;  terwtyl  «y  zich  «elven  oen  jok  op  dan  bals  hebban 
gehaald ,  waarvan  sommige  hooner  nog  niet  ontslagan  «yn«  Onder* 
tnsschon  haddon  die  Zavaa  Zaewmni  aane  onderlinge  vereeniginn  mol 
en  betrekking  op  olkanderen .  in  sommige  optigten  gahjh  aan  die  dor 
seveo  provinciën  der  voonnahge  Republiek*  Zy  hadden  tot  gemesn- 
sahaiVaiyh  daal  r  om  snot  alkanders  hulp  da  onderlinge  mal  en  vei- 
ligheid ba  bevorderen ,  en  hnnno  vryhaid  en  onafhankelijkheid,  tegen  de 
aanvallen  van  bmtenlandsebe  voteveraars ,  te  hejohor meu.  Tot  regeling 
van  bsmne  belangen  en  om  elkander  mal  raad  en  daad  te  dienen  ,  als 
ook  lol  instelling  en  handhaving  van  goede  wetten  en  schikkingen , 
kwamen  da  algeieadenan  nit  do  Zavaa  Zeataaan  jaartyki  op  Dingsdag 
na  Pinksteren  bijeen  ,  bij  den  xoogenearndan  Upesaift-  of  OptseUbooun, 
eene  plaats,  geisgen  in  hel  tegenwoordige  Oost-Friesland ,  aynde  een 
sokot  boog  stok  lands  9  aan  den  open  weg ,  eene  halve  aèyL  was*» 
waarts  van  de  stad  Aurioh ,  nog  onder  dien  naam  aldaar  bekend*,  fint 
veld  was  ondtyds  negen  honderd  voeten  (£82,51  all.)  in  hel  rond.,  on 
beplant  mei  groote  oikanboomen,  die  hunne  takken  digi  in  reikende* 
sahoten  en  aan  schaduwachtig  veabty}£  aan  de  velgederde  menigte  «at» 
schaften.  On  Afgasondanan  hadden  alhier  hnnno  vernedering  ondes  den 
Moeten  hemel ,  beslaande  uk  de  vier  Staten  van  hetgeheele  oude  fries- 
land, alwaar  men  dan  raadpleeaxle ,  over  «wam  «aken,  die  hel  ge- 
heelo  Ffiasohe  gesnaenebest  aangingen  r  bijzonder  om  de  ganseene  vrij- 
heid en  vrede  te  handhaven  ,  en  besluiten  te  nemen  of  eenigo  koene 
Regtêrs  aan  te  stellen ,  in  ieder  hyaander  landschap.  Wal  bier  beslo- 
ten werd  moest  algemeen  worden  opgevolgd ,  on  werd  gemeeaJyk  mol 
de  woorden ,  ito  plaeüum  est  (alsoo  hoeft  hel  ons  welgevallen),  besla 
tan ,  en  mat  het  algemeen  «egel  bekrachtigd. 

Dit  verbond  droeg  «eer  voel  by  ,  om  de  vryheid  en  veiligheid  deser 
landen  te  veiwekeren ,  voorei  in  tegenstelling  van  die  naburige  volkan  t 
welke  door  niagtige  erfelyke  Graven  en  Leenheeren  overhoord  waren, 
Uet  bleef  tot  in  de  vijftiende  eeuw  bestaan  ,  doch  overmoed  en  baarsch- 
xuebl ,  deden  loon  dien  sohoonen  band  verbreken.  Ieder  dar  Zeelan- 
den stond  nu  op  tich  «elf ,  voerde  oorlog  met  bel  ander ,  en  ver- 
teerde   zijne   eigene    krachten    door    bestendigen    twist,    geweldadige 


172  ZEV. 

beroof  ing  en  onversoentijkea  haat ,  tusscbe»  Edelen  ,  Gcestel  ijken  en  Bur- 
gers onderling.  De  krachten  van  den  adel  werden  hierdoor-  verswakt  . 
de  steden  en  hare  burgers  namen  in  vermogen  en  aaotien  toe  j  de  strijd 
om  bet  hoogste  geiag  werd  hierdoor  aangewakkerd  5  nijd  en  verbittering- 
$|egen  tot  openbare  vtyandschap  en  erfelijke  veten,  •  Nu  wos  de  een* 
beid  in  den  slaat  verbroken ;  regt  en  wetten  waren  door  het  geweld 
krachteloos  gemaakt ;  rustig  besit  co  veiligheid  waren  uil  den  lande 
verdwenen  (1). 
ZEVER  (DR)  of  db  Sbvbh  ,  water  in  Rijnland ,  prov.  Zuid-HolUnd , 

Sem.  Alkemade,  hetwelk  uit  de  van  oads  bekende  Jan-J eroeus -poet , 
och  thans  genaamd  de  Kleipoel,  voortkomt,  en  met  eene  westelijke 
rigtingin  den  Kever  uitloopt. 

ZB  VER  EIND,    boerdery  in  de   MeHmf-van*'$  Heriogembosck  t   kw. 
Kempenland,  prov.  Noord* Braband»    int  Ssvmija  (Sr.-) 
.    ZEVEREN;  \m\t.  \n  hel  f*nd-**n~ralk*nburQ ,  prov.  I»tmt»vy,  art 
en  |  11.  N.  van  Maastricht,  kantM  gen**  en  40  min.  Z.  van  Meers**». 

Dit  buit.  wordt  in  eigendom  beseten  en  bewoond ,  door  de  Erfge- 
namen vak  Slums,  Oud- Burgemeester  van  Maastricht. 
.  ZBYST,  gem.  in  hel  (herkwartier  der  prov.  Utrecht,  air.  Amers- 
foort, kant.  WijkJri j-Duurstede ,  (9  k.  d.,  8  ra.  k#9  5s.  d.);  palenbV 
ff.  aan  do  gom.  Baant,  de  Vnorsche  en  Soest,  N»  O.  aan  Maarn  , 
■Leusden  en  Woudenberg ,  O.  aan  a\fysenberg  en  Driebergen  ♦  Z.  oma 
den  Kromme-Rijn  ,  die  baar  van  OdQk  scbeidt  on  aan  de  gem»  Bosmik  , 
W.  aan  de  Bilt. 

Doe  gem.  bestaat  oit  deheerl.  Zeyst,  d  toe  tweeen,  Gat-t  on- 
broek,  en  den  B  reu  Ij  beslaat,  volgens  het  kadaster,  eeoe  opper- 
vlakte van  499!  bood.  42  vi  r.  34  v.  e  IL,  alles  belastbaar  land ;  tolt 
90  b.,  bewoond  door  821  huisges»,  uitmakende  eene  bevolking  van  min» 
5500  inwM  die  meest  in  den  landbouw  en  het  fabry kweien  hun  beslaan 
▼inden  9  hebbende  men  er  de  volgende  fabrfykeu  t  twee  leepiicdcrtfco 
en  eene  aeepmakertf,  eene  kaarsenmakery ,  eene  ai^nmakery  v  enne 
fluisiabnjk ,  eene  lam  pen  kousen-  en  koordfabryk ,  eene  steenen  kagohel- 
en  oriiajnentenfobrtjk ,  eene  metaalgietorij  ,  eene  $ü>rtjk  van .  koper- 
werken  o»  linkgieterij,  eene  a$de«en-lintlabcyk eo  oenen  wMidkoera- 
moJoo. 

Do  Her?.,  die  er  ruim  9000  in  getal  ttyn»  maken  gedeelleltfk  de 
gem*  van  Zeyst  uit  en  bebooren  gedeeltelijk  tot  de  gem.  van  Btm- 
mk\  —  Men  telt  er  110  Gbristeli}k«AfiMsebeideiien,  welke  de  gem. 
▼an  Zeyst  uitmaken.  —  De  Moravische  broeders,  die  men  er  on- 
geveer 800  telt ,  maken  eene  gem.  uit.    Zie  bet  volgende  art. 

De  R.  K.,  .van  welke  men  er  ongeveer  1100 aantreft,  maken  gedael- 
tniyk  de  stat.  van  Zeyst  nit  en  benoerea  gedeeltelijk  tot  de  stat.  van 
Buonik  en  de  Boesterberg. 

Men  beeft  in  dete  gom»  vier  scholen*    Zio  bet  volgende  art.  * 

ZEY8T ,  beerl.  in  net  (herkwartier  der  prov.  Utrecht,  arr.  Amers- 
frert,  kant.  Wijk^biy  Duurstede ;  palende  N.  aan  de  heerL  Eensnee- 
fiaarn-en -Soest  en  de  Vuurscbe ,  N.  O.  aan  Maaro-cn-Maarsbergen , 
Leusden  en  Woudenberg ,  O.  aan  Rysenberg  en  Driebergen  ,  Z.  aan 
Driebergen,  Stoet  wegen,  Gatteobroek  on  Bunnik-en-  Vechten ,  W.aao 
4e  Bilt. 

Desa  beerl.  bevat  bet  d.  Zeyst  en  bet  goh.  Austerlits,  benevens 
*eenge  verstrooid  liggende  b.,  gesameniyk  bewoond  door  8860.aielcn. 


<))    W.  EiRiioFi-,  <jricMüdMundi0'*  BcscJurijciw  tan  Leeuwarden  V   I,  M.  ^ 


ZBY.  173 

4 

Du  Her  f.,  die  er  1550  in  getal  *yn,  onder  welke  ongeveer  900  Le- 
dematen, maken  mei  die  van  Cattenbroek  en  den  Brool,  eene 
gem.  uit ,  welke  tét  do  klas»,  van  Amergfoort ,  ring  van  Tienhoven ,  be- 
hoort en  door  twee  Predikanten  bediend  wordt ,  vau  welke  de  jongste 
geheel  door  de  gemeente  bezoldigd  wordt.  De  eerste ,  die  in  deze 
gein.  het  leeraarambt  heeft  waargenomen ,  is  geweest  Cobheus  Artohü 
of  Goerbu»  Tnseiussiii  ,  een  geweien  Monnik  in  de  Abdij  van  Oostbroek  , 
die,  zijn  klooster  verlaten -en  de  Herv.  godsdienst  omhelsd  hebbende, 
hier  in  1593  reeds  in  dienst  was,  en  in  het  jaar  1599  naar  elders 
vertrok.  De  eerste  tweede  Predikant  is  ge*ee*t  Dibb:Leiiti*€,  gewezen 
Predikant  te  Batavia,  die  er  in  hei  jaar  1859  kwam,  en  er  nog  staat. 

De  Christely k-Afgescheidenen ,  van  welke  men  er  110  telt,  onder 
welke  50  Ledematen,  maken  eene  gem.  nit ,  die  in  het  jaar  1842  er- 
kend is ,  doch  geen  vasten  leeraar  heeft. 

In  bet  jaar  1746  heeft  zich  hier  eene  Moravische  broederge- 
meente gevestigd,  welke  500  sielen,  onder  welke  omtrent  250  Le- 
dematen telt.  Zy  bad  tot  eersten  Leeraar  Fiitottica  Nnssia ,  die  in  het, 
jaar  1746  herwaarts  kwam ,  en  in  het  jaar  1777  ,  in  Saksen ,  overleed* 

De  E.  K.,  die  er  900  in  getal  fijn,  maken  ,  met  die  van  Vat  ten- 
broek  en  den  Breul,  sedert  1843,  eene  stat.  uit,  welke  tot  het 
aartepr.  van  Utrecht  behoort,  en  door  eenen  Pastoor  bediend  wordt. 
De  eerste,  die  hier  het  herdersambt  heeft  waargenomen,  is  geweest 
FsABCiseos  Coap ,  die  er  in  het  jaar  1843  kwam  en  er  nog  staat. . 

Men  heeft  in  deze  beerl.  vijf  scholen ,  als  :  eene  dorpschool,  een 
lostituut  van  onderwQs  voor  jonge  Heeren,  een  Insti- 
tuut van  onderwQs  voor  jonge  Jufvrouwen,  eene  Bewaar* 
school  en  eene  school  te  A.usterlitz,  gezamenlyk  gemiddeld  door 
550  leerlingen  bexocht  wordende. 

Deae  beerl.  ia  langen  tijd  met  die  van  Driebergen  vereenigd  ge- 
weest ,  doch  is  in  het  jaar  1767  daarvan  gescheiden  ,  als  wanneer  Koa- 
rius  Scnuiaaaa ,  de  beerl.  Driebergen-en- Z  eg  tt ,  in  1746 ,  gekocht 
hebbende ,  Driebergen  alleen  voor  iich  behield,  doch  Zarst  bn  koop- 
verdrag overdeed  aan  Mabia  Aobbs  ,  Gravin  vaji  Zusiaooar  sa  Pottbb- 
ooar,  welke  later  in  huweiyk  is  getreden  met  Maobits  Willem,  Burg- 
graaf va*  Dobsa.  Thans  wordt  dete  heerl.  in  eigendom  beseten  door 
óen  Heer  Ja*  Elias  Hutdecofba,  woonachtig  te  Amsterdam. 

Het  d.  Zavst  of  ZbIst  ligt  2  u.  O.  van  Utrecht ,  5  u.  Z.  W.  van 
Amersfoort,  4  u.  N.  W.  van  Wyk  by- Duurstede,  aan  den  klinkerweg 
van  Utrecht  op  Rhenen  ,  lerwyi  van  dit  dorp  nog  een  klinkerweg  op 
Woudenberg  en  een  macadamsche  weg  naar  het  Huis  Ter  Heide,  aan 
den  grooten  weg  op  Amersfoort,  gelegd  zyn. 

Men  zegt,  dat  hel  het  alleroudste  dorp  der  prov.  Utrecht  is ,  en  dat 
bet  eertyds  Setbba  heette  ,  doch  van  dit  laatste  vindt  men  geen  bewy* ; 
maar  reeds  in  .858  treft  men  den  naam  van  Stfisi  aan  ;  wanneer  Altbik , 
de  negende  Bisschop  van  Utrecht ,  bet  vruchtgebruik  dezer  plaats ,  en  van 
Doorn,  Leusden  en  andere ,  verleende  aan  Graaf  Rotcabjüs  t  die  vele 
zyner  eigendoramcly ke  goederen ,  aan  de  Utrechtsche  kerk  had  geschon* 
ken.  Onder  den  zelfden  naam  komt  het  ook  voor  in  de  jaren  1028 ,  1050 
en  1152,  en  vervolgens.  In  het  jaar  1196,  stond  Gooeiald,  de  vier 
en  twintigste  Bisschop  van  Utrecht ,  het  kerkelijk  regtsgebied  over  deze 
plaats  voor  altijd  at  aan  den  Domproost.  In  het  algemeen  moet  hut 
oudtyds  zeer  vermaard  en  aansieniy  k  geweest  zyn.  Immers  ,  hier  was 
het,  dat  de  Utrechtsche  Kerkvoogd,  by  zyne  huldiging  eigenhandig 
de  klok   luidde ,    ten  teeken ,    dat  de  ingezetenen  ten  platten  lande  , 


174  Z  K  Y. 

nu  vervolgens,  bij  bet  luiden  van  de  klok,  down  Bisschop  alt  hun- 
nen Heer  moesten  ten  dienste  slaan ,  daar  hy  toch  in  da  aledan  geen 
mag  had  dan  om  ern  Schoot  aan  la  stallen.  Hier  liet  hy  voor  de 
kerk  atyne  bekendmakingen  aanslaan.  Mistehien  was  de  plaats  oud- 
to^ds  ook  «el  min  of  meer  bevestigd. 

De  kerk ,  welke  hier  vroeger  stond ,  was  vóór  de  Reformatie  vaar* 
senejniyk  aan  den  H.  Roitivcs  toegewtyd.  Daarin  was  aan  altaar ,  het- 
welk  aan  br.  ParaoeiUA  was  toegewijd ,  waaraan  eene  vicarty ,  ter  eare 
Tan  Sr.  PaTaeaaus  aestieht  was.  Ue  mkoansten  der  past or^bedroecen 
aan  land  en  renten  slechts  71  golden*  Dete  kerk  was  eena  der  oodste 
bewahoiaen <in ons  Vaderland,  an  vctmocdoiyh  gebouwd  in  1180.  Op 
•ene  balk  boven  den  predikstoel ,  bij  het  koor  stond  vroeger  het  vol* 
gende  tweeregeltg  rijmpje  e^beeldhoawd  t 

.    In  het  jaar  duizend  honderd  tmtntfy, 
Ie  dete  berg  volmaakt,  gelijk  gij  net  waaraakêig. 

Van  de  oudheid  deeer  kerk  getuigde  do  datftteen,  dien  men  er  nog 
ie)  menigte  aan  vond.  Op  het  koor  waren  twee  greete  zerken ,  dW  naar 
nson  sajgt ,  dopr  hot  geweldige  vour  dat  de  Franseben  er  in  f672  op-» 
gestookt  hebben,  in  stukken  gebarsten  liin.  In  het  jaar  18*1  werd 
bat  kerkbastnnr ,  door  ruime  bijdragen  van  de  aamienKjken  deier  plaats , 
in  staat  gesteld,  het  kerkgebouw 'met  een  orgel  te  verfraaijen  ,  en  tn 
bet  jaar  1858  weiden  door  den  Ambachtsheer,  Jonkheer  Jee  Emu  Het- 
DBcorta ,  twee  süvere»  Avondmaalbckers  aan  do  kerk  ten  geschenke  ge- 
geven. In  bet  jaar  1841  werd' dit  gebouw,  wegens  bouw  vettigheid  en 
toenemend  gebrek  aan  ruimte ,  voor  de  steeds  aangroeiende  gemeente , 
a/gebroken ,  en  in  de  jaren  1841 — 1845  eene  geheel  nieuwe  kerk  In 
de  plaats  gesticht ,  svjnéo  een  ruim  en  fraai  gebouw ,  met  eenen  toren 
en  van  een  uitmuntend  orgel  voorsien ,  terwijl  gedurende  twee  jaren 
an  vier  maanden  de  Herv.  hunne  godsdienst  in  de  groote  bidtaal  van 
de  broodergemeente  hebben  waargenomen.  De  tegenwoordige  kerk  staat , 
even  ais  de  f  orige ,  op  eenen  verkevenen  grond  ter  boogie  van- omtrent 
5,5&  ell.,  aoodat  men  met  acht  trappen  bet  kerkhof  opklimt ,  en  dan 
nog  schuins  opgaat  tot  aan  de  deur. 

In  het  jaar  1855  is  de  onde  pastory  ab  bouwvallig  afgebroken  $ 
tcrwfyi  de  Boeren  Jonkheer  Ja»  Saus  HoTOEcoraa ,  Ambachtsheer  oaa 
Zeyst,  Altaar  Veontaoa  en  Jonkvroaw  GoervAaci  Jaoovseio  hitm.s 
vsa  Gassn ,  het  naast  de  oude  pastori]  staande  heerenhnis  aan  de  gem. 
vereerden ,  ten  einde  voortaan  tot  pfedikantswoning  te  dienen ,  styade 
dit  huis  later  ust  vrijwillige  bijdragen  vergroot  en  vernieuwd. 

De  kerk  der  Ch  r  biel  yk>  Afgescheidenen ,  »  een  klein  gebouw .  ton- 
der toren  of  orgel. 

De  Moravische  broeders  hebben  digt  by  het  Hois-te-Zeyst  (xie  het 
volgende  art.)  en  wel  daar  voor,  ter  wedersyden  van  de  groote  laan,  onder- 
scheidene aaasienlyke  gebouwen  gesticht,  het  Oosterplein  en  het 
Westerplein,  als  twee  groote  woningen  voor  ongetronwden ,  eene 
voor  de  mannen  ,  bet  Broederhuis,  en  eene  voor  de  vrouwen  ,  het 
Zusterhuis  geheeten  ,  een  wedawenhaie,  ook  nog eenige andere  aan- 
tieniyke  woonhiiisen ,  aan  bysondere  Heeren  en  groote  winkeliers ,  die 
de  gesindheid  syn  toegedaan ,  behoorende :  en  einddyk  bet  gemeente» 
-huis  of  de  kerk ,  die  sich  ook  ,  van  boiten  ,  als  een  wel  opgehaald 
woonhuis  ,  doch  van  binnen  ,  als  een  nette  en  sindelyke  kerk  vertoont , 
met  een  fraai  orgel  en  galleryen.  Dé  gemeente  plagt  hare  veigadertng 
te  houden  in  den  linkervleugel  van  het  Hois-te-Zeyst  $  doch  naderhand 
heeft  men  goedgevonden   de  tegenwoordige  taal  of  verzamelplaats  te 


ZBY.  175 

bouwen  ,  «eik  werk  ia  1767  aangevangen ,  in  hel  aode  f  mi  1768  vol- 
tooid en  ia  1770  tot  de  godsdienstige  byeenkouist  gebruikt  is.  Men 
beeft  in  bet  gebeel  te  Zitst  tassehen  de  derlig  en  veertig  huishoudens 
van  dit  genootschap,  behalve  een  groot,  doch  onzeker  getal  van  man- 
nen en  vrouwen  in  het  Broeder-  en  Zusterhuis ,  die  steeds  af-  en  aan- 
komen. In  hunne  kleeding  sijn  itf  akyd  eenvoudig  en  stemmig;  do 
vrouwen  vooral  sear  net ,  en  «orden  als  ifl  weduwen  s^jn  door  wétte , 
de  getrouwde  door  btaaewe  en  de  'trasten  door  roede  Uoties  onder- 
scheiden^ Zfy  dragen  eene  btyaêudere  muts  ca  daaraan  bet  lintje.  In 
hei  Broederhuis  s$n  vele  aensienltyke  winkels,  snot  allerlei  soort  van 
seer  Iraoljo  en  sindeltfk  gemaakte  handwerken  en  geryseltykhedee ,  met 
welke  te  maken  en  te  verkoeeea  dese  lieden  in  stilt»  bon  eigen  kost 
winnen.  Han  gedrag  is  alleaias  sedig  en  onberispelijk,  en  hunne  open- 
bare godsdienstoefening  indrukwekkend  door  bate  eenvoudigheid. 

De  R.  K.  kerk ,  aan  tien  VL  Joeo  toegewijd ,  is  en»  ruim ,  fraai 
gebouw ,  ia  Gothisoben  sttyl  9  mei  oenen  netten  iaren ,  klok  oa  oaa 
altaar,  doch  sonder  orgel. 

De  Dorpscbool,  welke  ia  hei  jaar  1859  geheel  nieuw  getouwd 
is,  wordt  gemiddeld  door  een  getal  van  350  leerlingen,  het  la •  li- 
iuni  van  toagcheerea  door  90  kost-  en  30  et  40  andere  leer- 
lingen het  Instituut  van  iongejufv  rouwen  door  13  keet»  oa 
30  of  40  andere  leerlingen  en  de  Bewaarschool,  welU  van  lsstaegtf* 


ten  uit  den  grond  is  opgebouwd  *  door  130  kinderea  bezocht. 

De  kermis  valt  in  den  tweeden  Dingsdag  na  Pinksteren  en  dea 
sten  Dinevdng  in  Ociober. 

Jn  hot  jaar  1490  werd  Znat  door  Joaker  Jicoa  vs*  Gasjbiu  ,  bead- 
genoot  des  Heriogs  Tan  Gel» ,  mot  do  Geldenohtn  ail  W^k-by-Daor- 
stede  aiUrekkende ,  nevens  Doérn  en  «4t»«re«£«»,  ukgepkinderd 
en  verbrand. 

.  In  April  1470  word  er  eene  dagvaart  gehouden  mot  des  Bsssehop 
en  do  States. 

Sabg  Zirtt  sag  men,  ia  het  jaar  1672,  Koning  Louwin  XIV , 
hQ  dient  onverwacbten  vtyandeLyken  inval  ia  den  landea ,  aija  tese- 
pcalead  later  ▼oer  oeaigo  dagen  nier  ncdorslasn ,  toen  de  gehoele  beide 
wijd  en  wjd  mot  lonten  beset  stond ,  ia  ondorsebeidene  straten  ver» 
deeld,  baset  mat  winkels *  en  overvloedig  van  allerlei  verversobingta 
voorsion.  De  Koning  had  telf  binnen  het  dorp  sijo  boo&lkwartier , 
nam  lijnen  intrek  in  oen  huis  achter  de  kerk  staande ,  on  werd  aldaar 
door  do  AJjgesaaten  der  Hoven  van  Spanje,  Bngelaud,  Zweden,  Hen» 
oover,  den  Palls.  Trier  eet.,  bij  deaen  Staat  uit  's  Grwvenhage  over- 
gekomen ,  statigujk  begroot,  's  Koningi  hofhoadiag  gaf  dit  kamp 
veel  vertier ,  dat  echter  naderhand  bitter  geboet  werd ,  omdat  de  Fran- 
seben ,  na  bet  vertrek  des  Kouiacs ,  alles  verwoestten. 

In  het  jaar  1707  strekte  hei  dorp  Zant*  tot  legerplaats  vee  eene 
reeds  verzamelde  en  steeds  aangroeijende  krijgsmagt,  die  digi  bij  het 
gemelde  dorp  ia  tenten  op  de  heide  gelegerd  was ,  en  bemot  werd  op 
tnsscben  de  3000  en  4000  maa,  terwijl  men  wil  dal  dit  getal  mei 
dea  tijd  werd  verdubbeld.     Dit  kamp  lokte  velen  nil  van  de  naburige 

E  taatsen  en  ook  uit  andere  gewesten  om  bet  te  besigtigen  5  bok  strekte 
et  ten  voorwerp  van  een  teleskoop  binnen  Utrecht  op  dien  domtoren 
geplaatst,  waar  men  alle  de  bewegingen  in  dat  kamp  kon  bespeuren. 
Dese  schouwplaats  had  veel  toeloop  vaa  nieuwsgierigen,  terwijl  gij 
tevens  tot  gewigtiger  einden  dan  het  voldoen  van  loutere  nieuwsgie- 
righeid diende. 


176  ZET. 

In  het  jaar  t804  werd  bier  door  de»  Fransehen  Generaal  Mabsovt 
een  lustkamp  uit  eenige  duizenden  Franschen  en  Nederlandsehc  troepen 
gevormd.     Zie  voorts  het  art.  Aostbbuh. 

Ook  na  het  herstel  van  Nederlands  onafhankelijkheid  ,  sjfn  de  troe- 
pen van  dit  Rijk  er  onderscheidene  malen  gekampeerd  geweest. 

ZETST  (HET  HUIS-TE-) ,  ond  adell.  h.  in  bet  Oterkwmrtieróürjroj. 
Utrecht,  arr.  en  5  u.  Z.  W«  van  Amertfoort,  kunt.  en  4  o.  N.  W. 
van  Wijk-bij-Dmmtede,  gem.  en'Z.    W.  van  ZeyH. 

Dil  h*  is  van  éene  uitmuntende  boaworde,  flet  ligt  m  teer  welige  en 
uitgestrekte  plantaadjen ,  en  heeft ,  voor  web  ,  eene  breede  laan ,  vroeger 
door  een  yieren  bek  van  den'gemeenên  weg  aigesebeiden.  Ter  wederinj- 
den  van  deze  laan  plagt  vet  weiland  te  liggen ,  dat  thans  grootendeels 
de  woningen  der  Broedergemeente  bésetis.  Verder  beeft  bet  huis  twee 
groote  vleugels ,  ter  wcdertyde  tot  keukens  en  stallingen ,  en ,  ter  linker 
tot  eene  orangerie  ingerigt  j  welke,  vóór  het  volbouwen  van  de  nieuwe 
taal  der  broedergemeeoie  tot  bare  vergadering  gediend  beeft.  Achter 
bet  buis  is  een  fraai  bloemperk  9  met  twee  kabinetten  of  tuinhuisjes  op 
dien. hoek.  Dit  alles  is  in  eene  ruime  graebt  of  eenen  broeden  vjjver , 
die  ter  wederzijden  eenen  waterval  heeft ,  elk  met  twee  schoone  liggende 
Reuzen  of  Rivier-Gods-beelden  versierd ,  besloten.  Hier  achter  is  een 
lommerrijk  en  somber  bosch  van  e  ware  beukenboomen.  De  geslachtsnaam 
van  Zbtbt  is  teer  ond,  en  men  vindt  reeds  ten  jare  1164  eenen  Go** 
miBD  vab  Sbist,  en  in  1245  eenen  Willbh  va»  Sust.  De  laatste  van 
dit  geslacht  was  eene  dochter,  die ,  in  1560 ,  met  xekeren  Heer  Boaa*  va« 
Anmoacia  trouwde.  Haar  soon  heeft  z\jnen  moedersnaam  aangenomen , 
doch  z\jn  vaderswapen  behouden  ,  en  leefde  nog  in  het  jaar  1990.  Met 
is  dus  waarschijn^ k  9  dat  er  reeds  vroeg  een  Hois-te-Zbyst  geweest  sty : 
doch  met  zekerheid  kan  men  van  de  oudheid,  den  stichter,  of  de  lot- 
gevallen niets  melden  j  dan  dat  het ,  sedert  het  jaar  1445 ,  door  bet 
geslacht  Tan  Rbsessb  bezeten  is.  Eene  dochter  oit  dit  geslacht  atich 
noemende  Mabia  vai  Rbsessb  vab  Zbyit  ,  is  getrouwd  geweest  met  den 
Heer  Dibe,  vai  Zoilbb  var  Haehilui  ,  en  hare  dochter  Jobamia  ,  weduwe 
van  Geaarr  vab CuTLBSBoae ,  bezat  het,  als  vrij  eigen  goed,  toen  het, 
in  het  jaar  1536,  door  de  Staten  van  Utrecht  voor  Rjddermatig  er* 
kend  werd .  Na  dien  tfjd  is  het  vervallen ,  doch  naderhand  veel 
beerlyker  uit  zync  puinen  opgerezen.  De  Heer  Willbh  vah  Nassau  , 
Heer  van  Odijh  en  Kortgene  t  verbeeldende  de  eerste  en  de  Edelen 
iu  de  Regering  der  Staten  van  Zeeland ,  leverde ,  den  22  Jaauary 
1677  ,  ter  Staats  vergadering  eeu  verzoekschrift  in ,  vraarmj  hg  ver- 
toonde :  dat  bn  in  onderhandeling  stond  over  eene  aanzienlijke  partij 
landerijen  ,  onder  het  geregt  van  Zeist  gelegen  ,  en  verzocht ,  dat 
de  Algemeene  Staten  aan  hem ,  bn  koop ,  het  hooge  en  lage  regtsge» 
bied  over  de  dorpen  van  Zeyst  en  Driebergen  wilden  overdoen ,  met  de 
onderboorige  gehuchten ,  namelijk  Cattenbroek,  Schaarweide  en 
den  Breu  l ,  en  hem  vrijheid  verkenen,  om  het  vervallen  en  gesloopte 
Hois-vas-Zeyst  ,  op  de  onde  grondvesten ,  of  elders  in  het  voorschreven, 
dtstrikt ,  te  mogen  opbouwen  $  tevens  bet  voorregl  van  riddermatigbeid 
er  aan  vastmakende  ,  zoo  als  tiet  oude  Hws-te-Zbtst  altijd  gehad  had. 
Na  eenige  beraadslagingen  werd  den  Heer  van  Odijk  zyn  verzoek  toe- 
gestaan en  hem,  voor  de  somme  van  5000  gulden,  ten  kantore  der 
domeinen  van  de  provincie  te  betalen ,  de  hooge ,  lage  en  middelbare 
regtsoefening  over  Zeyst  en  Driebergen  roet  de  onderboorige  gehuchten 
verleend  ;  welks  regtsgebied  z\jn  aanvang  sou  nemen  bij  den  Dolder 
aan  de  Yuursche  steeg ,  en  zoo  voort  gaan  langs  de  oude  limietsebeiding 


ZIE.  177 

lol  aan  de  Klomp ,  en  tan  daar  boven  da  huizing  genaamd  de  B I  a  a  u  w  a 
Sohorteldoek ,  en  verder  langs  den  Kroostweg  tot  aan  de  Breede 
steeds  dan,  met  eene  regte  l\|nt  voorby  den  bmxe  Kersbergen,  tol 
op  den  Watarigen  weg  toe:  voorts,  langs, den  zelfden  weg,  met  aena 
regie  tyjn ,  voorbij  Blikkenburg  en  Wulverhorst  tot  aan  den  Kromme* 
R(jn  ,  soo  nogthans,  dat  de  geregtsplaatsen  van  het  Hof  der  provincie 
met  vyf  en  twintig  roeden  in  de  rondte  ,  en  de  wegen  ,  die  uit  den  grooten 
Amersfoortsche  weg  derwaarts  leiden  ,  bleven  uitgesloten.  Verder  zonde 
de  oude  grenscheiding  stand  grypcn ,  heidewaarls  op  en  om ,  tot  we- 
derom aan  den  Dolder,  en  de  Kromme-Byn  zelf,  zoo  wel  als  de  verdere 
streek  derwaarts  aan ,  onder  dat  regtsgebied  niet  bchooren ,  zoo  als  om- 
standiger werd  afgeteekend  op  eene  kaart ,  die  ter  secretary  van  de  Al* 
gemeene  Staten  berustte.  Tevens  werd  de  riddermatigheid  ingewilligd* 
Het  een  en  ander  geschiedde  op  den  28  Febrnary  1677 ,  en  wel ,  geiyk 
de  opene  brieven  ,  die  den  Heer  vak  Osijx.  ter  hand  gesteld ,  en  by  het 
Hof  der  provincie  geregistreerd  styn ,  inhouden  *  in  achtinge  en  coa- 
»  sideratie  genomen  xynde  de  favorabele  recommandatie  vao  syne  Hoog* 
»  heid,  den  Heere  Prince  van  Oranje,  den  Staaten  deeten  aangaande 
»  gedaan  ,  alsmede  daar  benevens  synde  gereflecteerd  op  de  illustre  qua- 
»  titeiten  ,  en  hooge  merites  van  welgemelden  Heer  tak  Oduk  ,  en  om 

•  andere  goede  consideraties"  De  stadsregering  had ,  in  haar  besluit 
van  den  12  der  zelfde  maand ,  er  nog  bygevoegd ,  •  als  mede  in  verwag» 

•  tinge ,  dat  die  van  zyn  Hoog  Edelheids  illustre  familie  en  descendenten , 

•  tot  meerder  luister  dezer  Provincie  •  en  voordeel  en  welvaren  der  in- 
»  gezetenen  derzelve,  zig  met  den  tyd  daarin  zonden  komen  neder* 
»  zetten."  Het  hou  werd  toen  deftig  opgebouwd,  daar,  waar  het 
thans  staat ,  eu  de  plaats  met  schoone  beelden  opgesierd ,  die  er  ech- 
ter reeds  in  1707  niet  meer  gevonden  werden. 

.  Het  Hui*-tb-Zbyst  beslaat ,  me>  de  daartoe  behoorende  gronden , 
eene  oppervlakte  van  137  bond.  50  v.  r.  en  wordt  in  eigendom  beze- 
ten door  den  Heer  Jah  Elus  Hctdecoh*  vjji  Zitst  ,  woonachtig  te  Am- 
sterdam. 

ZIBEKELOE,  voonn.  klooster  in  Zaüand,  prov.  Oeetijeeel.  Zie 
SiacoLO. 

ZIBERETHO,  naam,  onder  welken  het  klooster  Sibculo'm  Zaüand, 
prov.  Oicrijisel,  weleens  verkeerd elyk  voorkomt. 

ZICHÜYT,  voorm.  pold.  op  het  voorm.  eil.  Wolfaaredijk,  prov. 
Zeeland,  in  het  Z.,  tegen   den  Zuiderlander~polder. 

Deze  pold.,  welke  in  de  veertiende  eeuw  bedijkt  werd  en  ISO  ge- 
meten (ongeveer  70  bund.)  groot  vras,  werd  by  den  stormvloed  van 
het  jaar  1509  zoodanig  gehavend ,  dat  men  vreesde ,  dat  hy  verlaten 
sonde  worden ,  hetgeen  den  Land  vorst  niet  wilde  behagen :  »  vermits 
p  daarby  't  eiland  van  Wolfaertsdyk  by  successie  van  tyde  groote  en 
»  onoverwinnelijke  schade  en  last  zoude  lyden."  Deswege  ging  ook 
den  4  December  1509  van  de  Vorsten  Maxuiliaah  en  Karbl  de  ordon- 
nantie uit ,  inhoudende :  »  dat  de  ingezetenen ,  gelande  en  geërfde  van 
»  Wolfaertsdyk  gemeynlyk  den  dyk  van  voors.  polderken  zullen  helpen 

•  repareren  en  vermaken ,  en  den  geërfden  en  ingelanden  daariane  te 
»  hate  come."    Sedert  komt  echter,  de  naam  Zicboit  niet  meer  voor. 

ZIEDEWIJ-POLDKR  (DE)  of  di  Ziei>ewu*che-p*ldba  ,  pold.  in  den 
Riederwaard,  prov.  Zuid- Bolland,  arr.  Dordrecht ,  kant.  Ridderkerk, 
geni.  Oost-en-JFest-Barendrecht;  palende  N.  aan  den  Binnenlandsclie* 
polder  ,  O.  aan  de  Waalgronden ,  Z.  W.  aan  den  Zuid-polder,  W.  aan 
den  Builenlandsche*pokler. 

XIII.  Dm.  12 


178  Z I  E. 

Dese  pold.  beslaat,  volgens  hei  kadaster,  ecnc  oppervlakte  van 
128  band*,  alles  belastbaar  land,  eo  wordt  door  eenen  molen  en  eene 
sluis ,  op  de  Waal ,  van  bet  overtollige  water  ontlast.  Het  bestuur  be- 
staat uit  eenen  Dijkgraaf,  twee  Heemraden,  en  eenen  Secretaris  eo 
Penningmeester. 

ZIEK,  bours.  in  het  graafsch.  Zutphen,  prov.  Gelderland,  arr.  en 
B£  a.  Z.  O.  van  Zutphen,  kant.  en  \  u.  Z.  van  Terhorah ,  gem.  en 
1$  n.  N.  0.  van  G indringen  ,  oaby  Êtten,  waartoe  het  behoort  j  met 
rokn  60  inw. 

ZIERE  (HET)  of  Tb  Zieker  ,  laan  of  weg  in  Kennemerhnd ,  prov. 
Noord- Holland ,  arr.  en  kant.  Haarlem,  gedeeltelijk  gem.  Haarlem, 
gedeeltelijk  gem.  Schooten-en -Gehuchten. 

Dexe  weg  begon ,  vóór  de  vergrooting  der  stad  Haarlem ,  aan  de 
toenmalige  Kruispoort  en  werd  toen  Kruisweg  genoemd,  doch  na 
het  afbreken  van  die  poort  en  het  vergrooten  van  do  stad  door  aan- 
bouw vao  de  toogenaamde  Nieuwstad  werd  can  de  noordsyde  der  stad 
ter  vervanging  tevens  van  de  Janspoort ,  slecht  ééne  poort  gebonwd , 
de  Nieuwe-  of  Ken  nemer-  poort  genoemd.  Daar  dese  na  regt  tegen 
ever  den  straatweg  staat  is  iet  xiiib  slechts  een  achterweg  geworden  , 
die  door  den  Singel  vaa  de  stad  is  afgescheiden.  Hg  ontleent  ver- 
moedelijk lijnen  naam  van  het  stedelyk  Leprosenhuis,  later  ge- 
noemd het  Pest-  en  Dolhuis,  thans  bekend  onder  dea  naam  van 
hot  Bniten  Gasthuis. 

Z1EKEN-E1LAND  (HET),  eil.  in  Oott-Indii,  op  de  Reede-mm- 
Bataoia.     Zie  Pmbmbiibb. 

ZIELENDIJK,  naam,  welken  gewoonlijk  gegeven  wordt  aaa  dea 
St.  JAMSMOBuaos-aua ,  in  Staats- Vlaanderen,  prov.  Zeeland.  Zie 
ZiJDELinasBUK  (St.  Jars-). 

ZIELERÜST,  erf  en  goed  op  de  Over- F  e  luwe ,  prov.  Gelderland, 
.distr.  Felnwe  %  arr.  en  8f  u.  N.  ten  0.  van  Arnhem,  kant.   en  5  u. 
N.  O.  van  Apeldoorn,   gem.   en  1£  u.  N.    van   Fooret,   gedeeltelijk 
onder  Twello,  gedeeltelijk  onder  Wilp. 

Dit  goed ,  bestaande  nit  boerenhuis ,  beu  w  mans  woning  en  verdere 
getimmerten  ,  vruchtbare  tuin  met  vy ver  ,  wandelbosch ,  boomgaard , 
bouw-,  hooi-  en  weilanden  beslaat  eene  oppervlakte  van  28  bund.  78  v.  r. 

ZIELHORST,  buit.  in  Eemland,  prov.  Utrecht,  arr.,  kant.  en 
i  u.  N.  van  Amersfoort  ,  gem.  Hoogland* 

.  ZIEN  (DE),  pold.  in  Kenmemerland ,  prov.  Ffoerd-HoUand ,  arr. 
Haarlem,  kant.  Beverwijk,  gem.  üügeett-en- Moeken- Binnen ;  pa- 
lende N.  aan  den  Castrikummer-polder  en  aan  de  Koog-Zien  ,  O.,  Z. 
en  W.   aan  den  pold.  den  Broek. 

Dese  pold.  beslaat,  volgens  bet  kadaster,  eene  oppervlakte  van 
181  bund.,  waaronder  172  bond.  schotbaar  land  5  daarin  staat  ééne  boer- 
deivj  ,  en  hQ  wordt  door  eenen  watermolen ,  in  de  Geestmeer ,  van  het 
overtollige  water  ontlast.  Het  poldcrbestuur  bestaat  uit  eenen  Dtyk- 
graaf  en  vjjf  Heemraden. 

ZIEN  (KLEINE-) ,  pold.  in  Kennemerland ,  prov.  Noord-Holkand , 
arr*  fJaarlem,  kant.  Beverwijk,  aem.  Uitgtett-en-M arken-B inmen  ; 
palende  N.9  0.  en  Z.  aan  den  pold.  den  Broek,  W.  aan  den  pnbheken 
weg,  genaamd  de   Kleys. 

Dese  pold.  beslaat,  volgens  het  kadaster,  eene  oppervlakte  Tan 
16  bund. 

ZIEN  (KOOG-),  pold.  in  Kennemerland ,  prov .  If  oord- Holland  9  arr. 
en  kant.  Alkmaar ,  gem.  Limmen ;  palende  N.  aan  den  Startinger-vreg , 


Z I  E.  179 

O.  aan  den  Groeoedyk  ,  Z.  aan  deo  Zien  ,  W.  aan  de  Dlje ,  die  hem  van 
den  Koogweg ,  ïcbeidt. 

Deze  pold.  beslaat,  volgen*  het  kadaster,  eene  oppervlakte  van 
150  bund.  alles  sehotbaar  land  ;  telt  twee  b.,  s(jnde  boerderyen  en 
wordt  door  eenen  molen  van  het  overtollige  water  ontlast.  Het  pol- 
derbestunr  is  ingedeeld  by  dat  van  den  Groot-Limmer- polder. 

ZIENDE  (DE),  water  in  Rijnland,  prov.  Zuid- Holland. 

Dit  water  neemt  een  begin  in  de  Nienwkoopsche-plassen  ,  en  in  eene 
zuidwestelijke  rigting,  op  de  grensscheiding  der  gem.  Aarlanderveen 
en  Nieuwkoop,  naar  de  M(je,  op  10  min.  O.  van  Zwammerdam  , 
loopt. 

ZIERIK(DE),  water  in  de  V%jf-Hterenlanden ,  prov.  Zuid-Holland. 
Zie  Zedbbik  (Db). 

ZIERIRZEE ,  dist.,  prov.  Zeeland,  gemeenlijk  het  Twbbdb-bistbict- 
▼ai-Zeelahd  genoemd  j  palende  N.  aan  het  Brouwersharensche^at  en  de 
Grevelingen  ,  waardoor  het  van  het  Znidhollandsche  arr.  Brielle  ge- 
scheiden wordt ,  O.  aan  het  Slaak  en  de  Eendragl ,  die  bei  van  bet 
vierde  distr.  van  Noord-Braband  scheidt,  Z.  aan  de  Oostersebelde , 
waardoor  het  van  de  distr.  Goes  en  Middelburg  gescheiden  wordt,  W. 
aan  de  Noordtee. 

Dit  distr.  bestaat  uit  de  volgende  37  gem.:  St.  Annaland,  Bom- 
mened e-en-Blois  ,  Brouwershaven,  Bruinisse,  Borgh- 
en-Westenschouwen,  Dreisebor,  Daivendijke-K  laaskin- 
de  re  nkerke-Brydorpe -e  n-Loopers-Capelle,  Elke  nee, 
Ellemeet,  Haamstede,  Kerkwerve-Nieowerkerk-Ren- 
gerskerke-en-Zuidland ,  St.  Maartensdyk,  Nieuwer- 
kerke-Kapelle-en-Bo tland,  Noordgonwe,  Noordwelle, 
Oosterland  -  en  -  Sir-  Jansland  ,  Ouwerkerk,  St.  Phi- 
lipsland,  Poortvli  et-en-Nieu  ws  tryen ,  Renesse,  Scher- 
enisse-en- Westkerke,  Serooskerke,  Stavenisse,  Oud' 

ossemeer-en- Vrijberge  en   Zonnemaire. 

Het  beslaat,,  volgens  het  kadaster,  eene  oppervlakte  van  34,186 
band.  en  telt  3090  h.,  bewoond  door  4238  huisgez.,  uitmakende  eene 
bevolking  van  SI, 200  inw.,  die  meest  in  den  landbouw  ban  bestaan 
vinden. 

Men  telt  er  80,000  Herv.,  onder  welke  8800  Ledematen ,  die  de 
volgende  25  gem.  uitmaken,  als:  St.  Annaland,  Brouwers- 
haven, Bruinisse,  Burgh,  Dreisebor,  Elkerzee,  Haam* 
stede,  'sHeer-  Jansland  ,  Kerkwerve,  St.  Maartensdyk, 
Nieuwerkerk,  Noordgouwe,  Oosterland,  Oowerkerk, 
St.  Philipsland,  Poortvliet,  Renesse-en-Noord welle, 
Scherpenissc-en-Westkerke,  8erooskerke,  Stavenisse, 
Oud-Vossemeer  en  Zonnemaire. 

De  E  vang.  Lntb.,  die  er  ongeveer  40  in  getal  sjjn ,  behooren  tot  de 
gem.  van  Zierikzee.  —  De  R.  K.,  die  er  500  in  getal  syn ,  behooren 
tot  de  stat.  van  Zierikzee,  Tholen  en  Oud- V ommeer.  —  De 55  Isr., 
die  er  wonen ,  behooren  tot  de  ringsynagoge  van  Zierikzee.  —  Men  telt 
in  dit  distr.  56  scholen. 

ZIERIKZEE,  arr.,  prov.  Zeeland;  palende  N.  aan  bet  Breuwcr- 
havensche-gat ,  de  Grevelingen  en  het  Krammer,  waardoor  het  van 
het  Znidhollandsche  arr.  Brielle  gescheiden  wordt ,  O.  aan  het  Slaak 
en  deEendragt,  die  het  van  bet  Noord  brabandsebe  arr.  Breda  scheidt, 
Z.  aan  de  Ooster-Schelde ,  waardoor  hèt  van  het  arr.  Goes  en  Middelburg 
gescheiden  wordt ,  W.  aan  de  Noordsee. 


v' 


180  ZIE. 

Het  bevat  de  eel.  Schouwen,  Duiveland,  Tholen,  eo  St, 
Philipsland ;  beslaat  uit  de  drie  kant.:  Zierikzee,  Brouwers- 
haven,  en  Tooien,  beslaat  eene  oppervlakte ,  volgens  het  kadaster  , 
van  57,922  btiod.;  telt  4812  h.,  bewoond  door  6256  huisges.,  uitma- 
kende eene  bevolking  van  52,400  inw. 

ZIERIKZEE,  kant.,  prov.  Zeeland,  arr.  Zierikzee  ;  palende  N.  aan 
het  kant.  Brouwershaven ,  Z.  0.  aan  het  Keeten  en  het  Mastgat ,  die 
het  van  het  kant.  Tholen  scheidt ,  Z.  aan  het  kant.  Kort  gene , 
waarvan  het  door  de  Ooster-Schelde  gescheiden  wordt. 

liet  bevat  de  volgende  5  gem. :  Zierikzee,  Nieuwer  kerk  , 
Ouwerkerk,  Oosterland-en-Sir-Ja'nsland  en  Bruinisse. 
Het  beslaat,  volgens  het  kadaster ,  eene  oppervlakte  van  11 ,449  bood.  j 
fielt  1933  h.,  bewoond  door  2555  huisgei.,  uitmakende  eene  bevolking 
van  12,000  inw.,  dia  meest  in  den  landbouw  hun  bestaan  vinden. 

Z1ERULZEE,  JlUss.,  prov.  Zeeland,  verdeeld  in  drie  ringen,  iynde 
die  van  Zierikzee,  Brouwershaven  eu  Tholen. 

Men  heeft  er  26  kerken  ,  waarin  de  dienst  gedaan  wordt  door  28  Pre- 
dikanten ,  en  telt  er  ongeveer  28,000  zielen,  onder  *welke  11,000  Le- 
ZIER1KZEB ,  ring,  prov.  Zeeland,  klass.  Tan  Ziertkue. 
Dcxe  ring  telt  teven  gemeenten;  Zierikzee,  Brninisse,  Sir* 
Jansland,  Kerkwerve,  Nieuwerkerk,  Oosterland  enOu- 
w  er  kerk*  Men  telt  er  10,000  zielen,  onder  welke  5400^  Ledematen  , 
en  heeft  er  6  kerken ,  waarin  de  dienst  gedaan  wordt  door  tien  Pre- 
dikanten. 

ZIERIKZEE ,  gem.,  prov.  Zeeland,  arr.  en  kant.  Zierikxee  (4  m.  k., 
2  ».  d.) ;  palende  N.  aan  de  gem.  Kerkvrerve-Nieuwerkerke-Rengers- 
kerke-en-Zuidland ,  en  aan  Noordgouwe,  O.  aan  het  Diïkwater,  dat 
haar  van  de  gem.  Nienwerkerk-Kapcllo-eQ-Botland  scheidt  en  aan  de 
gem.  Ouwerkerk ,  W.  aan  de  Ooster-Schelde. 

Deze  gem.  bevat  de  st.  Zierikzee,  benevens  het  zoogenaamde 
Poort-Ambacht-van-Zierikzee;  beslaat,  volgens  het  kadaster, 
eene  oppervlakte  van  1760  bond.  41  v.  r.  56  v.  ell.,  waaronder  1757 
bond.  56  v.  r.  79  v.  ell.  belastbaar  land ;  telt  1448  h.,  bewoond  door 
1620  hoisgez.,  uitmakende  eene  bevolking  van  ruim  7100  inw. 

Hf  t  zontzieden  ,  de  visschery ,  het  meereeden  en  de  landbouw  waren 
vroeger  de  vier  hoofdtakken  van  den  Zierikzeeschen  handel ;  in  ver- 
volg van  ttyd  is  daar  nog  een  vijfde ,  de  koopvaart ,  bijgekomen.    De 
soutziedery ,  zoo  als  sommigen  ,  niet  zonder  groote  waarschijnlijkheid , 
willen ,  de  oudste  handel  van  Zibikzu ,  welke  in  Zeeland  het  eerst  al- 
hier werd  ingevoerd  ,  en  waardooor  de  welvaart  dezer  stad  aanmerkelijk 
bevorderd  is ,  heeft  hier  voorheen  zeer  gebloeid*     Men  kan  haren  ouden 
welstand  cenigermate  afnemen  uit  de  menigte  van  zoulkeeten ,  die  er 
weleer  (gevonden  werden,  waarvan  er  in  het  jaar  1526  zeven  en  zeven- 
tig en  in  1576   wederom  een  weinig   minder  z|jn   afgebrand.     Eerst 
plagt  men  het  zout  Ie  maken  van  derr(j  of  darrink ,  eene  zwavelach- 
tige  en  ziltigc  soort  van  aarde  van  eene  donkerbruine  of  byna  zwarte 
kleur,  welke  in  onderscheidenestreken  van  Zeeland,  zoo  in  delenden 
binnendyks  als  iu  de  schorren  en  aanwassen  buitendijks,  op  de  eene  plaats 
minder  op  de  audere  meer  speetendiep  met  lagen  onder  de  bovenkorst 
of  klei  gevondeu  wordt.     Doch  de  scheepvaart  in  deze  gewesten ,  na- 
derhand sterk  toegenomen  zyode,  heeft  de  menigvuldig*  toevoer  van 
grof  zout  uit  Spanje  en  Frankryk ,  waaruit  men  toen ,  in  plaats  van 
uit  de  darrink-asch  ,  wit  geraffineerd  zout  begon  te  stoken ,  gepaard 
mei  het  verbod  van  het  darrink  steken ,  als  verderfelijk  voor  het  land , 


1 1  B.  I8T 

l>y  '« laods  keuren  co  opgevolgde  plakaten  godaan ,  dcicn  handel  ciu* 
dciyk  'gohool  doon  ophouden.  Echter  heeft  men  to  Zuniim  nog  we» 
zeuiyke  overblijfsels  en  gedonkteekenen  van  dexe  w(|ie  van  soataieden , 
„  nanielfjk  de  Noord-Zolke  en  de  Zuid-Zelke  (Zie  Zblkb [Noobd-} 
en  Zblkb  [Zo»-]).  Van  den  ouden  bloei  der  soutnering  is  thans  naau- 
trciyks  meer  dan  de  schaduw  overig.  In  het  jaar  1644  had  men  e> 
nog  omtrent  veertig  pannen ,  eene  eeuw  later  niet  meer  dan  vyf  kec- 
ten ,  in  welke  met  negen  pannen  gestookt  werd.  Nu  heeft  men  er  nog 
slechts  ééne  keet ,  met  ééne  pan ,  naar  de  nieuwste  uitvinding  in  dit 
jaar  (1849)  ingerigt. 

De  visschery ,   welke  hier  eertyds   gebloeid   heeft ,  bestond  in   de 
haringvaart  en  kabcljaauwvangst.     De  eerste  was ,  oven  als  de  haring- 
droogcry ,   die  er  ook  gedaan  werd  ,  reeds  in  hét  midden  der  vorige 
eeuw,  geheel  te  niet  gegaan;  doch  de  laatste ,  ofschoon  aanmerkeiyk 
afgenomen,    werd  nog  met  veel  viyt  uitgeoefend.     Omtrent  hel  jaar 
1640  en  zelfs  nog  in  1711  beliep  het  getal  der  vischschepen  omtrent 
tachtig  zeilen.     In  het  jaar  1740  waren  se  op  vijftig  verminderd ,  en 
in   het  jaar  1750  waren  er  niet  meer  dan  dertig ,  die  enkel  tot  de 
visch  vangst  gebruikt  werden.  Welke  vermindering,  eensdeels  aan  het 
kwaly k  slagen  van  ver  hel  grootste  gedeelte ,  waardoor ,  in  plaats  van 
winst  te  doen ,  aantnerkeiy  ke  verliezen  geleden  werden ,  anderendeels  door 
den  aanwas  van  de  koopvaart,    waaroQ  het  meeste  scheepsvolk  over- 
ging ,  veroorzaakt  werden.     In  het  jaar  1796  telde  men  te  Zibbieibb 
nog  zeven  vischschepen  ,  doch  dese  Verminderden  uit  hoofde  der  zware 
kosten  van    naturalisatie   allengskens.     Gedurende    de   jaren    1799, 
1800  en  1802  voeren  er ,  om  bovengemelde   reden ,  dan  eens  een  en 
dan  eens  twee  schepen  ter  visschery.     In  het  jaar  1818,    tydens  de 
oprigting  eener  nieuwe  visschery ,    was  het  getal   der  vischschepen  f 
ïoo  door  verkoop  als  afbraak ,  tot  op  twee  oude  en  byna  onbruikbare 
verminderd ,  eene  destyds  aangewende  poging  tot  borstel  der  visschery 
is  ook  na  korten  tijd  geheel  mislukt. 

In  het  jaar  1720  waren  er  omtrent  75  koopvaardyschepen  van 
verschillende  grootte,  alle  te  Zibbikzbb  te  huis  behoorende.  In  het 
begin  van  het  jaar  1747  waren  deze  aangegroeid  tot  zeven  en  negen- 
tig ,  waaronder  twee  buizen ,  een  fregatschip ,  twee  snaauwschepen 
en  drie  driemasthoekers ,  zynde  de  overige  hoekerschepen  met  twee 
masten ,  en  in  het  jaar  1780  waren  ity  wederom  tot  zeven*  en  zeven- 
tig verminderd.  Des  winters  werd  met  dese  schepen  voor  een  groot 
gedeelte  op  Frankryk  op  vracht ,  om  wtyn ,  brandewyn ,  vrachten  en 
andore  waren ,  welke  dat  ryk  oplevert,  gevaren  ,  en  des  zomers  voor 
eigen  rekening  op  Scudres,  da  Baai  van  Bourneuf,  ook  naar  Portu- 
gal ,  op  Lissabon  en  St.  Ubes,  om  zout.  Met  anderen  werd  in  den 
winter  voor  eigen  rekening  handel  gedreven  op  St.  Anthony ,  Bil- 
bao,  Villaviciosa  en  andere  plaatsen  in  Biscaye,  van  waar  xty  noten 
en  kastanjes  herwaarts  bragten  Ook  werd  er  somtyds  mede  op 
Algarbie  gehandeld ,  van  waar  zy  met  .vygen  ,  amandelen ,  citroenen , 
chinaas-  en  oranjcappelen  aankwamen.  Nu  en  dan  werd  er  ook  wel 
eene  reis  naar  de  Middellandsche  Zee  gedaan.  Op  Ierland  was  de 
vaart  van  Zibbiizbb  eendeels  op  vracht ,  eensdeels  voor  eigen  rekening , 
vry  sterk ,  van  waar  huiden  ,  vleesch ,  roet  of  smeer ,  boter  en  andera 
waren  aangevoerd  werden.  Naar  de  Oostzee  werden  er  ook  dikwyis 
schepen  uitgerust.  Met  eenige  der  kleine  hoekerschepen ,  die  bunnen- 
in  hadden  ,  werd  ook  jaafiyks  naar  Noorwegen  om  kreeften,  gevaren  , 
bij    welke   gelegenheid   zij  wel   eens    eenige  houtwaren  raedebragten. 


182  ZIE. 

Dikwyk  werden  er  ,  van  Lel  voorjaar  lot  diep  in  den  lomer ,  veertig , 
ja  vijftig  lodingen  kreeften  aangebragt ,  hebbende  iedere  lading  van 
0000  lol  8000  ja  12,000  stuks  in.  Do  oesterhandel  werd  te  Zimikzei 
ook  sterk  gedreven.  De  oesters  werden  met  scheepsladingen  uit  En- 
geland gehaald.  Vervolgens  in  de  oesterhuizen  en  putten,  daar  het 
toutwater ,  by  elk  ty ,  of  zoo  dikwijls  bel  noodig  was  in  en  uitgelaten 
wordt,  gelegd,  en  bewaard,  waarin  aij  niet  alleen  levend  bleven  maar 
stii verder,  grooteren  vetter  werden.  Ook  beeft  men  er  op  de  schorren 
en  tijken  van  Duivelend  en  Schouwen ,  eenige  oesterbanken.  De 
oesters  werden  ,  even  als  de  kreeften  ,  door.  geheel  Nederland  en  on- 
derscheidene andere  landen  verzonden.  Er  waren  zeven  oesterputten 
waarvan  vijf  te  Ziuutu  en  twee  te  Brouwershaven,  maar  die 
toch  aan  Zierikzeesche  oesterkoopers  toebehoorden.  Thans  echter  z\jn 
er  nog  slechts  twee  oesterputten ,  als :  één  te  Zivbiksbb  en  één  te 
Brouwershaven,  terwfy  1  de  voordetien  van  den  oesterhandel  by  na 
geheel  verdwenen  z|)n.     Na  bel  jaar  1795 ,  onder  het  Bataaftch  of  Re- 

Snblikeinech  bewind ,  en  zelfs  onder  het  gematigd  bestuur  van  Lodiwuk 
APOLtoa  ,  ging  bel  den  koophandel  te  ZitaiazBB ,  zoo  al  niet  voor- 
deelig,  ten  minste  tamelijk  wel;  daar,  ondanks  den  oorlog  met  En- 
geland ,  de  zeevaart  onder  neutrale  vlaggen  ,  zooveel  doenlyk  was  ,  werd 
staande  gehouden  j  gedurende  die  jaren  voeren  nog  elf  schepen  ter  koop- 
vaardij uit  de  haven  dier  stad.  Niet  alleen  werd  de  zeevaart  in  die 
tijden  door  de  Engelschen  ,  hoezeer  zij  de  neutrale  vlaggen  eerbiedigden  , 
moeijelijk  gemaakt ,  maar  onze  voormalige  geallieerden ,  de  Franschen  , 
namen  onze  schepen ,  onder  allerhande  voorwendsels ,  door  hunne  ka- 
pers ,  in  onio  eigene  zeegaten  ,  en  binnen  de  tonnen  ,  weg  ;  alle 
terugvorderingen  waren  vruchteloos.  Bij  de  inlijving  van  ons  vader- 
land in  bel  Fraasehe  rijk ,  kregen  handel ,  zeevaart  en  visscherij  den 
katsten  slag.  Op  1  Jaauary  1849  behoorde  te  ZiiaizzEZ  thuis  7  sche- 
pen voor  de  groole  vaart ,  als :  1  fregat ,  4  barken  en  2  schoeners. 
De  vaart  èn  handel  ter  zee ,  met  hetgeen  daaraan  vast  is ,  verschaften 
aan  Ziibieibb  ook  eene  aanmerkelijke  binnenvaart ,  om  wederom  de  wa- 
ren ,  aldaar  aankomende ,  wtyd  en  zyd  naar  onderscheidene  plaatsen 
langs  de  rivieren  te  verzenden  ,  waartoe  niet  alleen  op  onderscheidene 
steden  vaste  veer-  en  beurtschippers  aangesteld  waren  ,  maar  ook  een 
groot  aantal  andere  schippers  tot  bet  laden  en  vervoeren  van  koop- 
raansgoederen  toegelaten  werden ,  hetgeen  de  Breedebcurt  genaamd 
werd.  Ook  waren  er  eenigen  die  met  beurtschuiten ,  van  den  voor- 
tyd  tot  het  najaar ,  te  korde  voeren  of  zich  onderhielden  met  kleineren 
vieoh,  ais  schol,  teng  en  bot,  rog,  bolk  of  wyting ,  molenaar,  spie- 
ring ,  garnalen  en  dergelyken  vooraan  in  zee  en  op  de  rivier  te  van- 
gen met  een  net ,  dat  korde  genaamd  wordt.  Hoewel  de  binnenvaart 
thans  nog  een  der  middelen  van  bestaan  voor  de  ingezetenen  uitmaakt , 
ia  *y  echter  niet  nteer  zoe  druk  als  vroeger ;  omtrent  het  jaar  1644 
waren  er  meer  dan  180  schepen  en  schuiten  tot  de  binnenvaart  die- 
nende. In  bet  midden  der  vorige  eeuw  was  dit  getal ,  de  korder»  en 
ventjagers  daaronder  begrepen  ,  tol  70  verminderd.  Thans  telt  men 
er  nog  26  schepen  voor  de  binnenvaart. 

Ab  een  gevolg  van  de  visscherij  en  andere  scheepvaart ,  was  er  ook 
een  T  a  a  n  h  u  i  s  ,  daar  de  netten  der  visschers  en  de  zeilen  met  run  ge- 
kookt werden  ,  om  voor  het  verstikken  en  inrollen  door  het  water,  be- 
waard te  worden  ,  alsmede  het  Leverhuis,  daar  van  de  lever  der  ka- 
beljaauw ,  in  tonnen  gepakt  en  alhier  aangebragt  traan  werd  gekookt  , 
mitsgaders  vier  bjnbanen ,  waartoe  de  wallen  der  stad  by  vergunning 


ZIE.  185 

'  gebruikt  werden.  Thans  bestaat  er  Tan  dit  alles  nog  slechts  ééne  lijn- 
baan. Evenwel  heeft  men  er  nog  twee  seheepstimaierwerven ,  waarop 
sinds  1840,  zoowel  sebepen  voor  de  groote  als  voor  de  binnenvaart 
gebouwd  worden  ;  terwyi  er  nog  eene  kofseheepstimmerwerf  opgerigt  is. 

Vroeger  moet  ook  de  lakenhandel  te  Zibbikzbb  van  veel  gewigt  s\}n 
geweest ;  dat  toch  het  maken  en  verwen  van  laken  ,  ter  deser  tyd  eene 
hoofdnering  van  die  stad  is  geweest ,  is ,  onder  anderen ,  nit  de  keuren 
van  Hertog  Wil  lm  vab  Bsijsbjer,  op  het  verkoopen  van  Engelache 
lakenen  af  te  nemen.  Niet  weinig  werd  er  deae  handel  bevorderd, 
door  het  verbod  van  Willbi  III ,  Graaf  va*  Holland  m-Zetlond ,  in  bet 
jaar  1304,  dat  niemand  Beoos  ter -Schelde ,  de  verwers-,  wevers-,  vol- 
lers-, touwen-  en  scheeraarsambaehten  mogt  doen  ,  dan  alleen  binnen 
Zibbiksbb.  Daarenboven  had  de  Regering  tot  hand  ba  ving  deser  nering 
goedgevonden  ,  sekere  ordonnantie  op  het  stuk  van  de  draperU  te  ma- 
ken ,  en  alle  jaren  eenen  Deken  aan  te  stellen ,  die  uit  den  nieuwen 
of  ouden  Raad  verheven  werd ,  en  hem  toe  te  voegen  negen  Gesworenen , 
goede ,  wetachtige  mannen ,  die  voor  de  onderhouding  der  ordonnantie 
sorgden  ,  en  dit  bragt  zooveel  tot  de  bevordering  van  dien  handel  toe, 
dat  de  Zierikzeescbe  lakeneu  zeer  getocht  en  geprezen  werden.  Hektor 
heeft  het  niet  kunnen  beletten  ,  dat  de  laken weverQ  ,  met  de  verdere 
daartoe  behoorende  handwerken ,  in  deze  stad  ,  bet  zelfde  lot  als  in  vele 
andere  steden  van  Nederland  heeft  ondergaan  ,  en  vandaar  geheel  ver* 
dwenen  is. 

Thans  is  nog  een  der  voornaamste  middelen  van  bestaan  der  inwo- 
ners de  meereederij  ,  waartoe  hier  vier  meestoven  aanwezig  zijn.  Ook 
is  in  bet  jaar  1847  eene  garaneinefabryk  opgerigt ,  welke  werkt  voor 
rekening  der  firma  Ocbtbur  ,  vab  dbb  Vlibt  en  Go.  Deze  levert  goede 
resultaten  en  belooft  iets  goeds  voor  de  toekomst. 

Behalve  de  meekrap  levert  de  landbonw  ook  eenen  rijken  voorraad  op 
van  vlas ,  koolzaad  ,  erwten ,  boonen ,  boekweit ,  rogge ,  gerst ,  haver , 
tarwe  en  andere  land  vruchten  meer,  van  welke  de  meeste  soorten  te 
ZiBBizzEB  een  goed  gedeelte ,  soo  op  de  marktdagen  als  andere  ttyden 
verhandeld  wordt ,  waartoe  eenige  beëedigde  makelaars  in  granen  aan- 
gesteld styn.  By  den  landbouw  leggen  er  sieb  ook  vele  op  de  vee- 
teeft  en  het  vetweiden  van  beesten  toe.  De  kaasmakerfj  en  vlas- 
nering ,  plagt  er  mede  zeer  te  bloeijcn ,  doch  de  eerste  is  geheel ,  do 
tweede  grootendeels  verloopen.  Behalve  de  hier  boten  reeds  genoemde 
fabrtyken  en .  trafijken ,  heeft  men  er  nog :  1  katoenwevery ,  1  leer- 
looijerQ ,  1  sayetten  kousenfabrijk ,  2  vlasserijen ,  1  zeepsiederij , 
1  azynmakery ,  1  vellenbloolerQ ,  5  boekdrukkeryen ,  9  beaemmakw* 
rijen  ,  1  pel-,  1  olie-,  1  houtzaag*  en  4  koornmolens. 

De  Uerv.,  die  er  8100  in  getal  zijn,  onder  welke  9000  Ledematen, 
maken  eene  gem.  uit,  welke  tot  de  klass.  en  ring  van  Zieriksee,  bc* 
hoort  en  vroeger  door  vijf ,  doch  thans  door  vier  Predikanten  bediend 
wordt.  De  eerste,- die  hier  het  leeraarambt  heeft  waargenomen  is  ge* 
weest  Jacob  Jobissbr  Babsblis,  die  er  reeds  in  1566  was  en  den  19  Sep- 
tember van  dat  jaar ,  door  de  Spaansgesinde  Regering,  uit  de  stad  geban- 
nen werd.  Ofschoon  dadel yk  na  het  overgaan  der  stad  aan  den  Prins  van 
Oranje  derwaarts  weder  gekeerd ,  scbynt  hy  er  echter  geen  vaslo  Pre- 
dikant te  z'vjn  geweest ,  want  als  zoodanig  vinden  w{j  eerst  vermeld 
HuitR  Mobbv  ,  wiens  eigenlyke  naam  was  Hbbmanbs  Stbicibb  ,  die  er 
in  187*  kwam  cu  in  het  jaar  1&76  Hefprediker  werd  van  WilubbI, 
Prins  van  Oranje.  Moobt  zorgde  ook  voor  de  belangen  van  de  Hervorm- 
den te  platten  lande ,  en  had  daarin  tot  medehelper  den  verdienstelykon 


184  Z  1  E. 

Aummi  m  Snea.  Desc  man  bad  geen  vaste  standplaats ,  maar 
reisde  van  bet  eene  dorp  naar  bet  andere ,  om  de  Hervormde  soo  in 
de  kennis  der  waarheid  te  versterken ,  als  tot  de  godzaligheid  op  te 
leiden.  Benevens  Modbt  is  te  7amiu.be  toen  Predikant  geweest  Hbb- 
aices  Bbabdt.  Beide  zijn  xij  echter  er  niet  lang  gebleven  ;  want 
toen  de  stad ,  den  28  Julij  1876 ,  weder  'in  der  Spanjaarden  raagt 
kwam,  stonden  er  als  Predikanten  geene  anderen  dan  Willem  db  la 
Gbavb  en  Gbbabs«s  va»  Gdilksuso.  Nadat  echter  de  stad  in  No- 
vember van  dat  -selfde  jaar  weder  aan  der  Staten  sQde  was  overge- 
gaan, kwam  Gebabbi»  van  CuTLEasoB.fi  aldaar  in  1577  terug,  waar 
bv  in  1579  overleed.  Hij  ichijnt  tot  ambtgenoot  gehad  te  hebben 
Tbobas  Gbotbbcs  ,  die  er  in  1579  kwam  en  er  in  November  1607  over- 
leed. De  opvolger  van  GeuBBBOBe ,  was  Heabicos  Bbahdt  ,  de  rclfde , 
die ,  vóór  dat  de  stad  aan  de  Spanjaarden  overging ,  z\jn  .ambtgenoot 
was  ffeweest  en  in  1627  overleed.  Zibbiksbb  had  toen  nog  slechts  twee 
Predikanten.  De  eerste  die  er  tot  derden  Predikant  beroepen  werd  is 
geweest  Geosvaieus  Cobbbj.ii  Uobmabs  ,  die  er  in  het  jaar  1604  kwam 
en  in  1649  overleed.  De  eerste  vierde  Predikant  was  Eaoca  Stebtmb- 
nes ,  beroepen  in  1614  en  in  1617  naar  Middelburg  vertrokken.  De 
eerste  vfyfdo  Predikant  was  Cobbems  Bbdtbviscb  ,  die  er  in  1650  kwam , 
en  in  het  jaar  1658  overleed.     Later  echter  is  de  vijfde  PredikaoU- 

euUs  weder  ingetrokken.  Onder  de  alhier  oestaan  hebbende  Predt- 
nten  verdienen  melding :  behalve  de  geleerde  reeds  genoemde  Gom- 
ibjms  Cobheui  Ubbhabs  ,  van  1604—1617 ,  de  door  hunne  schriften 
bekende  Mabtoujs  Bbutsvucb  van  1624—1661  j  Mazimiuabb  Teblubgk 
van  1628-1640;  Paraos  Wittewboiqzi  van  1636—1658;  Adbiaab 
BaoTBVisca  van  1653—1676,  Jobabbbs  vab  Voobst  van  1781—1788, 
en  de  wijsgeer  Dioaistes  vab  de  WuBfEmisa  van  1750—1753.  Het 
beroep  geschiedt  door  den  kerkeraad* 

DeChristelyke  Afgescheidenen,  welkeer  ruim  90  in  getal 
sflo  ,  onder  welke  56  Ledemeien,  maken,  sedert  het  jaar  1840,  eene 

5m.  uit ,  welke  wel  eene  kerk  doch  geen  eigen  Predikant  heeft ,  doch 
|  welke  de  dienst  verrigt  wordt  door  de  onderscheidene  Predikanten 
uit  de  provincie  ,  van  welke  daartoe  eenmaal  in  de  maand  een  overkomt. 

Vroeger  bestond  hier  ook  eene  Waalsche  gemeente,  die  gedu- 
rende eeoigen  tyd  door  twee  Leeraren  werd  bediend.  De  eerste  die  hier 
Predikant  was  ,  is  geweest  Iaodes  m  Saibt  Ahabo  be  M  abcbbvillb  ,  die 
in  1587  beroepen  werdt  en  in  1595  overleed.  De  eerste  tweede  Leeraar 
was  Abtoibb  Abt  ,  beroepen  in  1694  ,  f  'n  1728.  Na  het  vertrek  van 
den  Predikant  Jbab  Baptistb  Moobettb*,  naar  Lcyden ,  hetwelk  in  hei 
jaar  1809  plaats  had ,  is  de  tweede  Predikantspfaats  onvervuld  geble- 
ven en  na  het  overlijden  van  den  Predikant  Hbbbi  Nicolas  Habthab  ,  in 
1828,  is  de  gem.    bfy  de  Herv.  ingedeeld. 

Ook  heeft  hier  eenmaal  eene  Schotsche  gemeente  bestaan, 
▼an  welke  wy  echter  niet  hebben  kunnen  opsporen ,  wanneer  zty  is  op- 
gerigt ,  noch  wanneer  zij  is  te  niet  gegaan. 

Vroeger  bestond  te  Zibbiksbb  ook  eene  Doopsgezinde  gemeente , 
welke  den  lof  nagaat  van  zeer  vredelievend  te  styn  geweest ,  want  toen 
de  meeste  gem.  dier  gezindte  in  ons  Vaderland  zich  in  Friezen  en 
Vlamingen  verdeelden  ,  hield  bQ  zich  onzedig,  en  schreef  een  werkje, 
om  beide  parijen  tot  verzoening  aan  te  manen,  maar  werd  daardoor 
van  beide  Bijden  met  den  ban  gestraft.  In  het  jaar  1734  hebben  de 
opzieners  dezer  gem*  van  de  overheid  der  stad  de  vryheid  verworven , 
om  die  van  hnnne  gezindte  te  mogen  aannemen ;  in  ondertrouw  op  te 


Z  I  E.  18J 

nemen  ,  en  voorts  in  den  huwelyhen  itaat  U  bevestigen ,  mtlsgadcrs  vrij- 
dom van  wQnaccyns  voor  het  Avondmaal  en  fan  do  stadsbelasting  op 
den  turf.  Desa  gom.  U  echter ,  na  het  overiyden  ?an  den  Lecraar 
Sastobl  Tab  ,  in  het  jaar  1800 ,  door  hei  gering  aantal  stelen ,  te  niet 
gegaan. 

J)e  Evangelisch  Lutherschen,  welke  er  160  in  getal  sj)n , 
maken ,  met  de  overigen  uit  de  eilanden  Schouwen  en  Du  i  v  e  la  n  d , 
•ene  gein.  uit ,  welke  lot  den  ring  van  RoiUrdam  behoort  en  300  sielen  , 
onder  welke  100  Ledematen  ,  telt.  Deze  gem.  is  ?olgenderwyze  ont- 
staan. De  Middelburgsche  Predikant  Jobaiies  Nicolaas  Tanvtx  in  1711 
of  1719  den  Heer  Pmtiios ,  rector  der  Latynsche  school,  te  Zisjuuib  in 
het  voorjaar  besoekende ,  tocht  er  de  broederen  van  de  onveranderde  Augs- 
burgtche  geloofsbeiydenis  op,  en  verrigtte  de  eerste  dienst  met  twee  sondags- 
predicatiën ,  uitgesproken  in  zekere  herberg  in  de  Farrenieuwtttaat  9 
naby  de  Nieuwe  Kever,  bewoond  door  zekere  vrouw  Gbkbtboi»,  die  daarna 
nog  lang  geleefd  heeft ,  en  lid  van  dese  gemeente  was.  Den  velgenden 
Zondag  verrigtte  de  voorzegde  leeraar  ter  zelfder  plaatse  andermaal  de 
dienst,  bediende  het  H.  Avondmaal  en  doopte  een  kind,  beslaande  toen 
de  vergadering  uit  omtrent  40  Ledematen.  Hy  vermaande  dezen  by  sfyn 
vertrek  de  aangevangen  onderlinge  by  een  komsten  voort  te  zetten ,  onder 
verzekering ,  dat  men  deze  eerst  ontlokene  gemeente  eenige  malen  in  het 
jaar  uit  Midddelburg  zou  komen  bedienen.  Daags  daaraan  gaf  de  Her- 
vormde Predikant  Joim  Wyhaju»  Cabzjos  ,  by  een  bezoek  aan  Ds.Tibitu.  , 
te  kennen ,  dal  hy ,  iddien  hy  van  het  voorgevallene  verwittigd  geweest 
was ,  zou  bewerkt  hebben ,  dat  men  den  Lutherschen  eene  bekwame  plaats 
tot  het  oefenen  van  hunne  godsdienst  .zou  hebben  aangewezen  ,  te* 
vens  belovende  hun  in  de  toekomst  alle  raogelyke  dienst  te  zullen  doen. 
De  Regering ,  het  getal  der  leden  vernomen  hebbende ,  was  hun  almede 
gunstig  en  beloonde  zich  wel  genegen  om  hun  de  Scbotsche  kerk,  te 
dezen  tyde  niet  gebruikt  wordende ,  te  schenken ,  byaldien  de  gemeen  Ie 
kwam  te  vermeerderen.  Toen  daarop  in  het  najaar  Ju  BeaaAa* ,  een 
verwersknecht ,  geboortig  van  Lignitz  in  Silezië,  die  onderscheidene 
malen  in  de  kerk  te  Middelburg  had  voorgelezen  en  gezongen ,  zich  van 
daar  herwaarts  met  ter  woon  begaf,  vermaanden  hem  de  Predikanten 
dier  stad ,  bij  zijne  aankomst  te  Zizaizzzz ,  het  aangevangen  werk  te 
willen  onderhouden ,  hetgene  hy  gewillig  op  zich  nam  9  en ,  met  bfyzon- 
deren  ijver,  tot  ieders  genoegen,  vele  jaren  na  elkander  volvoerde, 
houdende  Zondags  regelmatig  vergaderingen  met  lezen ,  bidden ,  zingen , 
krankenbezoeken  énz.,  tot  welke  godsdienstoefening  de  Regering  9 
in  1715,  de  gemelde  Scbotsche  kerk  schonk,  nadat  ïh.  Hzajuaos 
Vast  ,  mede  Leeraar  te  Middelburg ,  in  naam  der  gemeente  zich  by 
request  deswege  tot  de  Regering  had  vervoegd.  Zoo  schikte  zich  tegen  het 
begin  van  het  jaar  1714  alles  daartoe,  om  de  Evaogeliseh-Lutber- 
schen ,  of  wel  de  Broederen  van  de  Angsburgsche  confessie , ,  te  Zih- 
bikzbb,  die  te  voren  als  verstrooide  schapen  zonder  herder,  ieder 
voor  zich  zelven ,  leefden ,  in  ééne  kudde  of  gemeente  te  vereenigen , 
welke  echter  slechts  door  tenen  Voorlezer  bediend  'werd,  terwyi  de 
kinderen  in  de  Hervormde  kerk  gedoopt  werden  en  de  Predikanten  van 
de  Evangeliscb«Lulherscbe  gemeente  te  Middelburg  er  jaariyks  eenige 
reizen  het  Avondmaal  kwamen  bedienen.  In  het  jaar  1728  maakte  men 
echter  eenen  aanvang ,  om  te  beproeven ,  of  men  niet  tot  het  onderhou- 
den van  een  eigen  Leeraar  in  staat  zoude  zyn ,  doch ,  de  zaak  langzaam 
opnemende ,  is  men  begonnen  met  eenen  vasten  Proponent  te  beroepen  , 
op  het  gering  traktement  van  12  ponden  Vlaams  (72  guld.)  in  de  drie 


186  ZIE. 

maanden ,  of  48  pond  Vlaams  (388  gold.)  in  het  iaar.  Ter  nako- 
ming tan  desa  torn  schynt  men  sich  eenideeit  gevleid  te  hebben  met 
eene  grootere  collecte  uit  de  thans  zooveel  talrijkere  gemeente  selve; 
anderdeels  zijn  er  ook  nog  blyken  voorhanden  ,  dat  onderscheidene 
personen  van  de  gemeente  zich  bij  inteekening  tot  tekere  bydrage  Tér- 
bonden  ,  om  daardoor  goed  te  maken,  hetgeen  men  uit  de  gewone  kerk* 
collecte  niet  mogt  kunnen  t inden.  Daarenboven  hoopte  men  ook  op 
onderstand  van  Amsterdam  ,  sooaU  men  dan  ook  in  eene  der  kerke- 
rekeningen reeds  tenjara  1729  vindt  aangeteekend  :  »250  golden  van 
de  heeren  Ouderlingen  en  150  gulden  van  de  heeren  Diakenen  te  Am- 
sterdam." Eindelyk  stelde  men  sich  voor ,  door  eene  collecte  in  de 
Nederlanden,  onder  het  geleide  van  eenen  vasten  Leeraar,  zooveel  daarby 
op  te  doen  ,  dat ,  in  vervolg  van  tyd ,  uit  de  daarvan  komende  intresten 
en  verdere  ontvangsten  ,  het  onderhoud'  van  kerk  en  armen  ,  soowel  als 
de  besoldiging  des  leeraars  en  der  kerkdienaren  ,  genoegsaam  konden 
bestreden  worden*     Aangelokt  dan  door  toodanige  vlei  jen  de  vooruitxig- 

t*o  9  giftg  meo  er  toe  over  »  om  aan  de  gemeente  een  tasten  Leeraar 
te  besorgen ,  en  beriep  daartoe  Jean  Paol  Scbubab  ,  een  Duitscber  van 

Eeboorte  ,  die ,  na  de  gcm.  eenigen  tyd  als  vast  Proponent  gediend  te 
ebben ,  als  haar  Predikant  den  18  Febraary  1729 ,  te  Amsterdam  ,  in 
de  Nieuwe  kerk ,  door  Ds.  Cbaistiabvs  Tisvbvb ,  bevestigd  is  en  op  Zondag 
den  6  Maart  daaraanvolgende  voor  bet  eerst  als  Predikant  te  Zibbibbbb 
gepredikt  heeft ,  doch  in  1755  naar  Monnickendam  vertrok.  Onder  de 
alhier  gestaan  hebbende  Predikanten ,  verdiener!  melding  de  welspre- 
kende kanselredenaar  en  uitmuntende  catecheet  Jour  Dibbbbick  Dbisun 
van  1758-^1759,  en  de  door  hunne  schriften  bekenden  Jobab  Cbbistiaa* 
Rass  van  1765—1774  en  Jobaimbs  Gottlies  Hbbdbik  Reudlea  van  Juiy 
1824  tot  October  van  bet  lelfde  jaar. 

De  Roomsch-Katboiyken,  die  er  ongeveer  1740  in  getal  zi)n , 
onder  welke  ongeveer  1500  Gommonikanten ,  maken  eeno  stat.  uit,  welke 
door   eenen  Pastoor  en  eenen  Kapellaan  bediend  wordt. 

De  70  Israëlieten,  die  er  wonen,  maken  eene  ringsynagoge  uit, 
waarin  de  dienst  door  eenen  Voorzanger  verrigt  wordt. 

Men  beeft  in  dese  gem.,  behalve  ééne  Latynsche  school,  en 
ééne  Teekenscho  o  1,  negen  middelbare  en  lagere  scholen,  als:  ééne 
stads  Franschekostscbool  voor  Jongeheeren,  ééne  stads 
Franschekostschool  voor  Jongejutvrouwen,  ééne  stads 
Armenschool,  vier  bysondere  scholen  en  twee  Bewaar- 
scholen; welke  gezamenlijk  1750  leerlingen  tellen. 

De  stad  -Zibbibbbb  ,  oudtijds  Zitaicxzu ,  Zibibya  of  Ziibmcsbb  ,  in 
het  Lat.  Zibiciba  en  Zibiiba  ,  ligt  6  o.  N.  Ó.  van  Middelburg,  5  u.  N. 
van  Goes ,  17J  o.  Z.  W.  van  Rotterdam  en  21  u.  Z.  van  *s  Graven- 
bage,  £  u.  van  de  Ooster-Schelde ,  welke  hier  in  de  rigting  van  de 
haven,  eene  gemiddelde  breedte  van  4100  ell.  heeft,  en  waarover 
een  seilschni  ten  veer  op  Golijnsplaat  is ;  51°  59*  2'  N.B.,  21°  54'  45"  O.  L. 

De  naamsoorsprong  van  deze  stad ,  hare  stichters  en  de  tyd ,  wan- 
neer sy  ontstaan  is ,  is  onzeker,  omdat  sy  ,  gelijk  vele  andere  steden , 
gesticht  is  in  een  tyd  vak ,  waarin  men  er  niet  aan  dacht ,  om  het- 
geen er  toen  gebeurde  in  schrift  te  brengen  en  bet  aldus  voor  de  na- 
komelingschap der  vergetelheid  te  ontrukken.  Men  heeft  het  er  ech- 
ter lang  voor  gebonden  ,  dat  sy  haren  naam  en  haar  ontstaan  ver- 
schuldigd zoude  tijn  aan  zekeren  Zibingos  of  Zibik  ,  zoon  vau  Zelah- 
nus ,  die  door  zrjneo  broeder  uit  Paoonië  verdreven  en  in  Zeeland  aan- 
gekomen ,  in  849;  Zibbibbbb  gesticht  of  eene  verzameling  van  buizen , 


ZIE.  187 

die  toen  daar  aanwezig  waren,  met  eeoen  wal  en  muur  omringd  en 
het  aaniien  eener' stad  zou  gegeven  hebben.  Voorheen  waren  de  vol- 

Seiide  versjes ,    op  franeyn  geschreven ,    in  eene  lyst  geiet  en  in  de 
asthuiskerk  opgehangen ,  aldaar  te  lezen  : 

In  't  jaar  acht  hondert  negen  ende  veertich  mede , 

Was  gefundeert  Zieriezee  die  stede , 

Bij  tenen  die  ZiBaiaeos  ghenaamt  was , 

Alsoo  men  in  de  oude  chronyken  las , 

Doe  men  d'Oetave  van  onse  Vrouwen 

Haars  Hemelvaart s  begonste  te  houwen, 

Lothabios  was  Keizer,  in  't  Rijk  machtig  , 

En  Hertoch  flnaic  vab  Bbababt  ,  dat  's  wmaraohtig  , 

Soo  men  vindt  in  't  klare  ende  wel  bcseffe 

Die  Sondachs  lettere  was  doe  die  F. 
Dan  ,  daar  men  zich  bier  beroept  op  oude  kronyken ,  en  deze  zoo  wei 
valsch  als  waar  behelsden ,  blykt  bet,  dat  op  die  ry aapjes  weinig  staat 
te  maken  sy.  Evenwel  hebben  die  van  Zibbikzbb  in  1649  hel  achthon- 
derdjarig bestaan  hunner  stad  plegtig  gevierd  ;  in  1749  is  echter  het 
negen  honderdjarig  bestaan  niet  herdacht ,  en  even  min  in  dit  jaar  het 
duizendjarig  eeuwfeest  gevierd  Geleerde  mannen  zyn  van  gevoelen  ge- 
weest ,  dat  Zibbikzbb  gesticht  is  door  en  baren  naam  heeft  van  zekoren 
ZiBaffc ,  hy  mogt  dan  geweest  zyn  wie  of  gekomen  van  waar  men  wil  j 
maar  Boxbobr  ,  dit  verhaal  toetsende ,  heeft  zich  niet  ontzien  daar- 
over een  geheel  ander  vonnis  te  vellen ,  ea  het  met  da  niet  meldens- 
waardige  afleidingen  van  de  Godin  Cbms  en  van  de  beruchte  Toove- 
res  Cibci  ,  van  welke  de  oudheid  droomde ,  op  den  zelfden  rang  te 
plaatsen.  Het  komt  dien  schryver ,  en  meer  anderen  na  hem ,  be- 
denkelijk voor  of  %irik  niet  beteekend  hebbe  zout ,  omdat  in  de  lyst 
der  soutmaten ,  eertyds  gebruikt  te  Reimerswaal ,  gevonden  werd 
het  woord  siriklepel ,  beteekenende  soo  veel  als  soutlepel,  en  of  de 
naam  dezer  stad  niet  daarvan  zou  afstammen  ,  hetgeen  4*rt  op  de  zout- 
ziedery  ,  die  in  Zeeland  eerst  te  Zibbikzbb  begonnen  werd  ,  of  zoo  men 
ook  wil  op  de  zootheid  van  het  zeewater ,  hetwelk  de  stad  bespoelt , 
betrekking  zou  hebben.  Men  vindt  er  ,  die  den  naam  van  Zibbikzbb 
afleiden  van  kirch  of  kerk  en  zee ,  alsof  men  zeekerk  zeide ,  maar  de 
letterverwisseling  van  kirch  of  kerk  in  ziric ,  komt  anderen  met  reden 
vergezocht  voor.  Zeker  evenwel  gaat  het ,  dat  Zibbikzbb  ,  zoo  niet  de 
oudste,  immers  een  der  oudste  steden  van  Zeeland  is.  De  Regering 
dier  stad  vertoonde  in  1564 ,  by  zeker  verzoekschrift  aan  Koning 
Filips  ,  onder  anderen ,  dat  Zibbikzbb  toen  reeds  meer  dan  negen  hon- 
derd jaren  is  begonnen  geslieht  te  worden  ,  volgens  bet  oorspronkeiyk 
octrooi  aan  die  van  Zibmkzbb,  op  den  50  November  1864,  verleend 
en  nog  onder  Üen  berustende.  Dit  zoo  zynde ,  zon  men  vryelyk  mogen 
▼aststellen  ,  dat  Zibbikzbb  de  oudste  der  Zeeuwsche  steden  is  ,  dewyl  zty 
dan  reeds  omtrent  het  midden  der  tevende  eeuw  ,  en  dus  twee  honderd 
jaren  eer  dan  het  algemeen  gevoelen  medebragt ,  haar  beginsel  zon  gekre- 

5  en  hebben.  Dat  de  oorsprong  dier  stad  het  bereik  der  geloofwaardige  ge- 
enkschriften  ontwijkt ,  werdt  zelfs  teregt  als  een  duideiyk  bewijs  van 
haren  gr y ren  ouderdom  aangemerkt.  En  alhoewel  zy  niet  vóór  het 
jaar  1210  in  de  Uollandsche  kronyken  bekend  wordt ,  is  zy  echter 
lang  te  voren  ,  naar  den  toestand  van  die  tyden ,  eene  vaste  plaats  ge- 
weest ,  lijnde  in  het  begin  der  elfde  eeuw ,  als  de  Vlamingen  somtyds 
met  geweld  van  wapenen  het  eiland  Walcheren  bestookten  ,  meer  en 
meer  versterkt.  Deze  stad  roemt ,  nevens  Middelburg ,  op  het  voorregt , 


188  ZIE. 

dak  ity  nooit  ter  leen  is  gegeven  of  verpand  geweest ,  maar  altyd  io 
den  boezem  der  gra/ehj kneid  benut  beeft  j  aH  was  ook  der  gemeene 
■aken  en  den  landtheeren  aliyd  teer  getrouw.  Liever  beeft  %\j  belege- 
ringen 7  hongersnood  en  gebrek  aan  alles  *.  ja  het  nitersto  gevaar 
willen  doorstaan ,  dan  onder  vreemde  magt  te  vervallen.  De  Gra- 
ven van  Zeeland  stelden  daarom  op  de  Zierikseenaren  bijzonder 
bun  vertrouwen.  Zy  vestigden  den  setel  hunner  wapenen  in  hunne 
stad,  en  voorsagen  er  zich  van  alles,  dat  tot  bescherming  of  verovering 
van  de  ontnomen  omliggende  eilanden  ,  inzonderheid  Walcheren  ,  werd 
noodig  geacht. 

Ten  tyde  van  Graaf  Fioais  III 9  die  van  het  jaar  1163  tot  in  1190 
heeft  geregeerd ,  nam  ZisanzBS ,  zoo  aan  inwoners  als  buiten  en  andere 
gebouwen ,  aanmerkeiyk  toe.  Deze  stad  was  toen ,  nevens  Middelburg , 
de  voornaamste  en  meest  bevolkte  stad  van  Zeeland.  Tot  dien  tyd  toe 
hadden  die  van  ZiBtizzie  evenwel  zich  ter  see  alleen  met  de  vischvangst 
onderbonden ,  waartoe  sy  slechts  kleine  scheepjes  gebruikten ,  maar  in 
of  kort  na  het  jaar  1204 ,  begonnen  zy  groote  schepen  tot  de  zeevaart 
uit  te  zenden. 

In  of  omtrent  het  jaar  1568 ,  nam  de  vaart  en  handel  op  Denemar- 
ken ,  Noorwegen  en  andere  landen ,  in  en  aan  de  Oostzee,  te  Znaiun 
aanmerkeiyk  toe ,  en  werd  door  de  Koningen  dier  landen  ,  met  bet  vcr- 
leenen  van  onderscheideno  voorregten.  begunstigd  >  zelfs  ging  «y  ter  dier 
gelegenheid  als  Hanze-stad  met  de  overige  steden  van  dit  verbond  ,  een 
verdrag  met  Waldua*  ,  Koning  van  Venemarken  aan ,  by  hetwelk 
een  einde  der  toenmaals  ontstane  geschillen  en  daaruit  gevolgde  oorlog- 
gemaakt  werd.  Reeds  in  bet  begin  der  dertiende  eeuw  begon  men  er 
groote  schepen  te  bouwen,  en  de  koopvaart  naar  onderscheidene  ge- 
westen uit  te  breiden,  zoodat  Ziebiisbb,  omstreeks  het  jaar  1400, 
voor  eene  zeer  voorname  koopstad  gerekend  werd ,  en  zeer  geruimen 
tyd  onder  anderen  de  stapelplaats  der  fransche  wgnen  geweest,  is.  (1)  De 
stad  bad  in  het  jaar  1454  zoo  vele  schepen  in  zee ,  dat  de  storm  van 
éénen  nacht  er  800  vrouwen  tot  weduwen  maakte.  De  scheepvaart  was 
omtrent  bet  jaar  1490  ,  op  Roebelle  en  op  de  Baai  van  Bretagne  zoo  zeer 
toegenomen ,  dat  er  geen  pakhuizen  genoeg  voorhanden  waren  ,  om  bet 
fransche  zont  te  bergen.  Het  baaizout  werd  toen  verkocht  voor  vyf 
ponden  vlaams  en  minder  het  honderd.  Omtrent  het  jaar  1800, 
was  er  de  vaart  on  Spanje  en  Lissabon  ook  reeds  aanmerkeiyk  uit- 
gebreid. De  Zierikseenaars  hebben ,  in  of  kort  na  dien  tyd ,  uitge- 
munt door  de  menigte  hunner  karveelschepen ,  zoodat ,  als  in  't  jaar 
1506,  Fiurs  vak  Oostbmujb:,  met  zyne  vrouw  Joaira,  meteene  vloot 
van  drie  en  veertig  schenen  uit  Zeeland  naar  Spanje  afvoer,  ver 
bet  grootste  getal  dier  schepen  en  daaronder  de  Juliaan,  gevoerd 
door  Jacob  Rouieuszoos  m  Hornat,  waarop  de  Koning  zich  met 
zyn  gevolg  begeven  had ,  te  Ziebiezsb  te  huis  behoorde.  Dewyl  nu 
deze  vloot  door  eenen  zwaren  storm  beloopen  werd ,  leden  de .  Zie- 
rikzeenaars  daardoor  groote  schade.  De  overvloed  van  toevoer,  welke 
de  zeevaart  verschafte,  had  ondertnsschen  vele  waren  in  pryt  doen 
dalen ,  en  de  neringdoende  burgerij  buiten  vertier  gesteld ,  betwelk 
ten  gevolge   bad,   dat  de   huizen  in  verval  geraakten   en   de  erven 


(i)  Toen  In  do  veertiende  en  vijftiende  eeuw  Ziesdubs  de  stapel  der  Fransche  wjjncn 
wm  ,*  waren  de  Heeren  d*  Hütmbt  aldaar  de  voornaamste  kooplieden  en  voor  weinige 
Jaren  waren  er  nog  groote  kolders  oror,  roorneen  tot  den  wjjnnandel  gebraikt.  zu 
Schbltbma,  QesdUed-.m  Ltiterhtndiv  idmo&etr*.    D.  IV.,  bl.  291. 


Z  I  £.  189 

onbebouwd  bief  an  ,  van  woce  da  daarop  achterstallige  renten  en 
erfpachten,  welke  de  neringlooxe  burger  niet  kon  opbrengen,  liet 
stond  geschapen  ,  dat  het  hiermede  boe  langer  hoe  slechter  tonde 
gegaan  nebben  j  maar  door  de  voorzorg  Tan  de  Wethouders ,  werd  het 
daartoe  gebragt ,  dat  Filips  hnn  vrijheid  gaf  om  de  erfpachten  en  ren- 
ten te  mogen  aflossen,  eiken  penning  met  testien  dergelijke  pennin- 
gen :  hetgeen  de  ingezetenen  nieuwen  moed  gaf,  om  de  erven  te 
bebouwen  en  het  bouwvallige  te  herstellen ,  en  de  stad  weder  deed 
oplorken. 

In  het  begin  der  sestiende  eeuw  moesten  die  van  Ziisiksbb  met  den 
na y ver  van  hunne  buren  worstelen.  De  Middelburgers  betwistten  hun 
het  regt ,  om  hunne  binnenschepen  op  stroom  te  laden ,  en  den  koop- 
man te  dienen ,  immers  die  van  Middelburg  daarin  voor  te  gaan.  De 
zaak  werd  voor  den  Hoogen  Raad  gebragt ,  alwaar  zij  ten  nadeele  van 
de  Zierikxeenaren  werd  nilgewesen.  Maar  deze  wisten  in  het  vervolg 
■oodanig  te  handelen ,  dat  die  van  Middelburg ,  eenigen  tijd  daarna , 
raadzaam  vonden ,  de  zaak  met  die  van  Ziibikzib  te  schikken  ,  en  hun 
het  laden  en  losssen  toe  te  laten  als  van  ouds.  Omtrent  dezen  tijd  of  een 
weinig  vroeger  ,  heeft  zelpre  schipper  Aitoiius  Molock  van  Ziiaiizei ,  het 
eerst  uit  Zeeland  de  Afrikaanscbe "katten  bezocht  (1).  Op  den  15  Jalij  des 
jaars  1540 ,  bevond  sich  Keizer  Kaan.  V  binnen  Zibbiubi  ,  ten  huize 
van  Liivbh  JacobsbdkHotbbit  .  hetwelk  nog  de  M osjel  genaamd  wordt» 
De  overheid  der  stad  en  van  het  land  van  Schouwen ,  verwittigd  ,  dat 
de  Keizer  voornemens  was  den  volgenden  dag  naar  Haamstede  te  rijden, 
stelde  orde ,  dat  alle  dijkers  te  gelijk  aan  hunne  dijken  souden  komen , 
om  die  te  bekrammen ,  hetgeen  ten  gevolge  had,  dat  de  Keizer,  ver- 
wonderd dat  het  land  van  Schouwen  met  zoo  grooten  arbeid  en  kosten 
moest  gehouden  worden  ,  hot  door  een  gunstbrief  mildelijk  beschonk* 
Reeds  in  het  jaar  1517,  hadden  die  van  Ziebikzbb,  op  bevel  van  Prins 
Kabbl  ,  hunne  grachten  beginnen  te  delven,  en  de  vestingen  van  de  stad 
op  te  halen  ;  doch  de  elkander  onmiddellijk  opvolgende  tegenspoeden , 
schijnen  den  voortgang  daarvan  tot  dit  zelfde  jaar  1540  toe ,  te  hebben 
gestaakt ,  wanneer  de  vervallen  en  geschonden  muren  der  stad ,  be- 
nevens de  drie  steenen  bruggen  over  de  haven  gelegd ,  vernieuwd  en 
hersteld  zijn  geworden. 

Thans  heeft  Zibsjkzbi  £  u.  gaans  in  .omtrek ;  beslaat.,  met  hare 
buitensingels  9  46  bund.  50  v.  r.,  en  telt  binnen  bare  wallen  2020  h. 
en  6470  inw. 

De  stad  heeft  twee  havens.  De  Oude-Uavcn  kwam  weleer  ten 
Oosten-  buiten  de  stad  uit,  aan  «ene groote kreek  of  diep,  hetwelk  sich 
in  de  Schelde   ontlastte ,  omtrent   ter  plaatse  waar ,  tegenwoordig  de 


(1)  Er  bestaat  bfl  een  ingezeten  van  zuantm,  een  oud  familie  gedenkstuk,  dat 
nopens  gesegden  Mulook  het  volgende  meldt : 

•  Anno  1538  ts  schipper  Airroniüs  Mülock  ,  met  syn  schip ,  door  de  Wieling©  toot 
»  Vlisslnge  ingekomen ,  ztfnde  ander  half  jaar  geleeden ,  dat  dezelve  van  ZnmtKi»  in 
»  Zeeland  was  afgevaaren ,  in  welke  ttyd  htf  besogt  heeft ,  een  nienw  land  gen.  Capui 
»  Viridt  in  Africa ,  alsdoen  hier  onbekend ,   aleo  hij  d'Eerste  was ,  die  daer  uit  dese 

•  landen  geweest  had ,  van  welke  plaats  hij  het  schip  met  zont  en  wQnen  geladen  Inbragt 
»  en  daer  meer  zont  om  een  ducoat  gokogt ,  alsmen  In  de  Baay  en  Brittaniën  om  Elf 

•  zonde  koopen ,  ook  werd  ter  dier  ttfd ,  door  voorn,  schipper  van  gemelde  knst  mede 
»  gebracht ,  de  eerste  Calkoensche  hoenderen ,  welk  soort ,  in  de  Nederlanden  niet  be- 
» kend  ttfn  geweest  's  Jaars  daarna ,  anno  1*29 «  trok  deasetven  schipper ,  met  een 
»  Brandarls,  die  hier  te  vooren  in  brand  geweest  hadde,  dog  te  Armuyden,  in  Zeeland 

•  is  vernieuwd ,  na  Spanje ,  dog  is  nooyt  terug  gekoomen". 


190  ZIE. 

polder  bet  Zoider- Nieuw  land  eindigt ,  daar  toeo  het  hoofd  op  gelegen 
wat,  welke  plaati  daarom  nog  wel  het  O  o  de -Hoofd  wordt  ge- 
naamd, Dexe  haven  gaat  door ,  van  de  oostiQde  af,  tot  midden  in  de 
ttad  5  it  daar  binnen  ter  wedenyden  met  eene  ichoone  r(j  {jpe- 
boomen  beplant,  en  heeft  de  deftigste  hniien  langt  hare  kaden. 
Hen  gaat  daarover  met  twee  booten  val  bruggen  en  niet  ver  Tan  bet 
midden  der  stad  roet  eene  groote  steenen  brug.  Buiten  de  stad ,  ter 
wederzijden  ven  dexe  haven,  z(jn  twee  volkryke  buurten:  de  Vis- 
schersoMjk  en  Heurnaa  rtsdijk,  aan  wiereinden  de  genoemde 
scheepstimmerwerven  zijn.  Na  de  verlanding  der  oude  haven  begon  men , 
in  1597,  de  Nieuwe- Ha  ven  te  graven.  De  mond  dezer  haven ,  met 
welke  aiob  de  oude  haven  in  hare  uitwatering  vereenigt ,  is  een  deftig 
stuk  werks.  Zy  strekt  zich  uit  van  de  Oude  haven  langs  de  tuidzyde 
der  stad ,  daar  te  voren  de  stadsgracht  is  geweest ;  meest  westwaarts 
en  vervolgens  lynregt ,  in  eene  zuidwestelijke  rigting ,  tuaschen  twee 
dyken  van  de  stad  afloopende ,  valt  zy ,  omtrent  een  half  uur  gaans 
buiten  de  stad ,  in  de  Ooster-Schelde.  De  mond  dezer  haven  is  met 
twee  zware  paalhoofden  bebeid  ,  die, 'in zonderheid  sedert  het  knagend 
zeegeworrate,  in  1752,  zich  in  zoo  groote  meaigte ontdekt  beeft,  aan- 
merkeiyke  sommen  gelds  tot  bun  jaariyksch  onderbond  vereitchen.  Na 
bet  volmaken  der Nieuwe-Haven  is,  in  het  jaar  1602,  van  stads  wege, 
op  de  punt  des  dyks  bij  bet  Westhoofd,  tot  gerief  van  vreemde  koop- 
lieden en  schippers ,  aldaar  aankomende ,  een  huis ,  met  eene  lantaarn 
(in  welke  een  kadioptriek  lichttoestel ,  sigtbaar  op  een  myi  afstand*) , 
boven  bet  dak  uitkomende ,  gebouwd  ,  ten  dienste  van  de  scheepvaart , 
om  de  haven  te  kunnen  aandoen.  Boven  den  ingang  van  dit  huis  leest 
men  op  eenen  arduinsteen  het  navolgende : 

Lbviüus  ista  consul  vbbb  Webeehdetb 

CoLlBOAE    BABBAT    OcBEBUE    SIBt    BoBIJB  , 
'AbRABIO    AUTER    BUBLICO    BICCB   BRABPBCTI 

Paclcs  bbr  Hoybert,  ihdb  Rocrus  Hofpebds 

BT  CCH   JORARNB  BB   JoWCB  ,   GsOBOlUS  PbTBI  , 
COM   STBUCTA   AD   OBAt    BABC   DOMOS   SABtllAS  BST 
1B    PUBLICCM   VSOH,    PUBUCO   AB1B,    POBRRTB 
GORBELIO    LaTEBBH    G BOB 011    PrIHUB*. 

(d.  i.:  Toen  Libvb*  Webbeudbyh  Burgemeester  was,  en  tot  ambtge- 
noot had  Ocibb  Bobijb,  en  toen  Pawvs  deh  Hutbbbt  ,  Qochds  Hovpbrs  , 
Johar  .  db  Jorcb  en  Gbobgics  Pibtbbs  ,  Thesaurieren  waren  ,  is  dit  huis 
aan  den  mond  der  zee  tot  'algemeen  gebruik  ,  op  stads  kosten ,  opge- 
bonwd,  en  de  eerste  steen  oelegd  door  Corrblib  Gborriüse.). 
Daaronder  leest  men  dit  tijdvers : 

MbI  VIebWbbp  VIebb  stebCb  Was  ,    bLCk  Vbbstab  't  bbsCrbIt  , 

aLs  hJbb  Is  abb  bet  WebGr  dbb  bbbstbb  stem  obLbIt. 

Aan  den  zuidhoek  is  nog  een  tweede  k uitlicht,  even  als  bet  hier- 
boven vermelde. 

In  1682  is  de  Oosthavendyk ,  bij  eenen  zeer  zwaren  storm  en  boogen 
vloed  ,  doorgebroken ,  omtrent  265  ell.  van  het  paal  hoofd.  Het  her  - 
stellen  dier  breuk  kostte  niet  minder  dan  100,000  gulden. 

In  bet  begin  dezer  eeuw  ,  waren  de  oude  en  de  nieuwe  haven  zeer 
in  verval  ,  en  ofschoon  van  tyd  tot  tyd  de  hoogstnoodzakeüjke  repa- 
ratiën  daaraan  geschiedden ,  waren  zy  echter  by  de  omwenteling  van 
1815  zoodanig  veraebterd ,  dat  zy  op  de  meeste  plaatsen,  vooral  aan 
de  oude  baven ,  geheel  dreigden  in  te  storten  en  ook  werkeiyk  inge- 
stort waren .     Daar  echter  de  stedelijke  kas  geheel  buiten  staat  was , 


Z  I  E.  191 

dt  belaagryke  kosten  lol  volkomen  borstel  de* er  werken  te  dragen  , 
werd,  met  vergunning  van  Koniug  Willem  1,  in  hetjiar  1815,  eene 
geldleening  van  40,000  gulden  aangegaan ,  waarna  in  het  begin  van  1816 
met  de  herstelling  deser  havenwerken  een  aanvang  werd  gemaakt ,  zoo- 
dat  zy  in  het  jaar  1818  voltooid  waren.  Ter  gedachtenis  van  het  her- 
stel deser  voor  de  stad  too  gewigtige  als  kostbare  werken,  werd  aan 
de  oostzijde  der  groote  of  zoogenaamde  stcenen  brug;,  in  arduinsteen 
het  volgende  gedenkschrift  geplaatst : 

Il  BIT  JAAB  1816  ,  BUS  DB  EAAUEK  DEZBB  STAD  ZlBllSZBB  ,  OBDEB  IET  BB- 
8TUUR  DBB  EoEL  AciTBABB  HeERBR  BuBCBHBSTBBER  F.  W.  J.  DBR  BoBB  BB 
M.  C.  DB  CbaüB ,  BR  DB  11 E  El  EB  LEDER  DEB  CoHBUSSIB  VAK  FlHABTIEH  :  W.  CaH- 
BSRBCDO,  Ma.  M.  B.  DB  JoROB  ,  J.  NsLBBURS,  Ma.  H.  A.  VAR  IJsSELSTEUl  , 
StCBBTABlS  DBB  CoBUMSSIB  ,  BB  K.  DB  KSOIF,  StADS  FaBBIU  OEDBBI.YBI.IJK 
■BBSTBLD,   OEDBELTILUK  VBBBIBITWD. 

Tot  het  diephouden  van  de  haven  dienden  vroeger  twee  zware  sassen 
of  spuisluizen ,  thans  nog  slechts  één*  In  het  jaar  1671  is  er  een 
booten  sas  gelegd ,  aan  het  einde  der  Heu naars-  en  Yisschcrsdijken , 
om  bet  verlanden  en  aanslikken  der  haven  voor  te  komen  j  daar  dit 
spui  echter  grootendeels  vergaan  was,  werd  in  1725  een  geheel  nieuw 
steenen  sas  gebouwd ,  voorzien  van  drie  openingen  j  de  middelste  wyd 
3  ell.,  de  beide  anderen  w(jd  8.80  ell.  In  het  muurwerk  zijn  twee 
arduinstecneh  gemetseld  ;  aan  de  noordzijde  ziet  men  bet  jaartal  en 
de  namen  van  Burgemeesters  en  Tbesaorieren  ,  onder  wier  bestuur  bet 
werk  is  opgemaakt.  Aan  de  zuidzijde  staan  hunne  wapens  insgelijks 
in  arduinsteen  uitgehouwen.  Reeds  vóór  het  jaar  1671  was  het  zooge- 
naamde verste  sas  een  uur  gaans  van  de  stad  gelegd.  Ook  dit  was 
in  1698  en  1735  gebeel  vernieuwd.  Tusschen  deze  sassen  werd  hei 
water  bij  den  vloed  opgevangen ,  en  voorts  daarmede ,  door  het  bij  de 
stad  liggend  sas ,  de  haven  geschuurd ,  welke  schuring  eene  geweldige 
kracht  had  ,  doch  aangesien  de  verbinding  aan  de  buitenzyde  en  de 
opslibbing  binnen  bet  dykwater  aan  de  vroegere  schuring  al  de  kracht 
ontnomen  bad  ,  is  het  verste  sas  in  1843  ingedamd.  Het  verschil  tus- 
schen hoog  en  laag  water  aan  de  havenhoofden  bedraagt  3.20  ell.;  ech- 
ter is  deze  nieuwe  haven  ten .  allen  tijde  bevaarbaar ,  en  by  gewoon 
laag  water,  1.60  ell.  diep. 

Ten  N.  van  de  stad  beeft  men  eene  versebe  gracht ;  zuidwaarts  aijn 
de  grachten  brak ,  en  tusschen  deze  is  eene  zoute  gracht ,  dienende  tot 
een  verlaat,  in  welke  bet  zeewater  ter  plaatse ,  daar  de  oude  haven 
eindigt ,  met  eene  sluis ,  d  e  M  o  1  genaamd ,  door  eene  engere  waterlei* 
ding ,  de  zoogenaamde  Zwembaven,  en  bet  Vrij  e  *  ga  t ,  zijnde  een 
doortogt  ouder  den  stadswal  en  muur  ,  wordt  ingelaten  en  opgehouden  , 
om  bij  laag  water ,  door  het  openen  van  de  mol ,  de  slijk  uit  de  oude 
haven  weg  te  schuren ,  en  die  dus ,  zooveel  mogelyk  ,  voor  opslijkiog  te 
bewaren.  Aan  de  eene  zijde  wordt  deze  gracht  met  eenen  bemtmrden 
dam  ,  buiten  de  Nobel-poort  van  de  Versebe  gracht ,  en  aan  de  andere 
sijde  bij  de  ZuidweUe-poort,  met  eenen  steenen  beer  van  de  brakke 
grachten  afgescheiden.  Tegenover  deze  gracht  is  een  stuk  weiland ,  dal  t 
met  eene  kade  omringd ,  in  vorige  tijden  mede  tot  een  spui  of  verlaat  beeft 
gediend  ,  waarin  het  water  door  eene  zijl  uit  de  zoute  gracht ,  onder  den 
buitensingel  heen  werd  geleid ,  welk  stuk  lands  nog,  wegens  bet  op- 
houden van  bet  water,  de  Ueuwer  wordt  genaamd.  In  bet  jaar 
1673  was  dit  spui  dermate  opgeslijkt,  dat  de  Regering  besloot  bet 
wederom  uit  te  diepen,  hetgeen  echter  nooit  is  ten  uitvoer  gebragt, 
hetzij  men  de  kosten  tot  de  verdieping  niet  kende  vinden ,  betsy  men 


192  Z  1  B. 

meende  f  «tob  mei  de  gracht  atteen  genoeg  ie  kunnen  behelpen.  Ein- 
delijk is  de  Houwer ,  in  het  begin  der  Torige  eeuw ,  geheel  droogge- 
maakt ,  in  weiland  veranderd  en  verkocht.  De  ondervinding  heeft 
echter  naderhand  geleerd ,  dat  het  droogmaken  van  den  Houwer  veel 
belemmering  in  het  diep  bouden  van  de  haven  heeft  veroorsaakt ,  waarom, 
in  het  jaar  1795 ,  de  Mol  geheel  is  afgebroken  ,  vernieuwd  en  op  etne 
andere  wijie  ingerigl. 

Aan  weerskanten  van  de  haven,  daar  men  in  de  stad  komt,  lag  vroe- 
ger een  steenen  bolwerk,  bestry kende  de  havendyken.  Het  meest 
westwaarts  aan  de  stad  gelegene  heette  bet  Blaauwe -Bolwerk, 
omdat  het  grootendcels  van  bïaauwen  arduinsteen  was  opgemaakt.  Hei 
was  voorxien  van  teven  metalen  stukken,  schietende  kegels  va»  acht 
tot  dertig  ponden.  In  bet  jaar  1690  besloot  de  Regering ,  op  aanschrfy-  ' 
ving  en  goedvinden  van  den  Prins  vak  Obabjb,  als  Stadhouder,  dit 
bolwerk  te  maken ;  doch  op  nadere  aanschry  ving  werd  dit  echter  tot 
het  volgende  jaar, gestaakt.  Het  Oostelyke,  buiten  de  stad,  over  de 
haven  gelegen ,  bet  Oranje -Bolwerk  genoemd ,  was  eenige  jaren  later 

Sebouwd.  Uitgezonderd  die  syde,  welke  de  Nieuwe-haven  heslaat,  wat 
e  stad  in  den  ring  van  eenen  muur  besloten  geweest,  waar  in  voor* 
heen  eenige  halfronde  torens  gestaan  hebben ,  van  welke  in  het  midden 
der  vorige  eeuw  reeds  niet  meer  dan  ééne  aan  de  noordoostsyde  der 
stad,  eenige  roeden  van  de  Noordhavenpoort  overig  was,  welke  door> 
gaans  de  Öeulstorcn  genoemd  werd,  doch  dese  is  in  het  jaar  1809 
mede  afgebroken ,  soodat  de  wallen  in  seer  vervallen  toestand  waren ,  toeox 
de  Fransehen,  in  het  jaar  1811 ,  de  stad  op  alle  mogetyke  wjjse  be- 
gonnen te  versterken ,  doch  alle  de  door  ben  aangelegde  werken  waren 
soo  slechten  met  too  veel  overbaasting daargesteld ,  dat  sy  tyj  eenen 
vyandelQken  aanval  weldra  souden  zyn  besweken.  Dese  met  soo  veel 
y  ver  door  hen  opgevatte  vestingarbeid  werd  dan  ook  eensklaps  gestaakt 
terwyi  ty  die  werken  op  eene  schandelyke  wyse  lieten  vervallen*  Thans 
syn  de  wallen  geslecht  en  met  smaak  in  uitstekend  schoone  wandelingen 
herschapen. 

Ziebjksbb  had  vroeger  ses  poorten:  de  Zuidwelle-poort  en  de 
Nobelpo-ort  ten  N.,  de  Noord-Havenpoort  en  de  Zuid- 
Havenpoort  ten  O.,  de  Schutterspoort,  later  de  Hoofd* 
roort  genaamd,  ten  Z.  en  de  Westpoort  ten  W.  De  ZuidweU 
epoor  t,  welke  ,  in  het  jaar  1843  ,  wegens  bouwvalligheid  is  afgebro- 
ken en  door  een  sieriyk  hek ,  met  twee  wachthuisjes  voor  de  commiesea 
der  stedelyke  accynsen  ,  vervangen ,  had  niets  bijzonders  5  het  is  niet 
bekend  wanneer  sy  gebouwd  was.  In  1670  werd  daarvoor  eene  uieuwe 
steenen  brug  gelegd.  In  eenen  arduinsteen  werden  de  namen  der  toen- 
malige Borgemcesteren  en  Thesaorieren  uitgehouwen. 

Cobbbuo   pons  bic   vbbbbub  corbitus 

glsbebto  et  drs  cobsblb  sst  ocquest10 

Uasis  Rocao  Horrsao  bt  Mabibo  Jeiio , 

SiaoL  Jscobis  Wrrrio ,  atovb  ooltsio  , 

AbbABUS     SCBIBAOCB     PBTBO    COCOOIO 

Sic  bbbbt  obbs  ,  sic  fostbbis  bt  pbboivb 

jËeTEBHA     SAXO     VOSTBBI ,     1BUBO0BBB. 

(d.  i.  Toen  dese  brug  vervaardigd  is  waren  Burgemeesters  Cobjibus 
Vebbbmb,  enGussascBT  Ockebs.  —  Thesaurieren :  Rocaos  Hobvbbs  ,  Ma- 
bibus  db  jobob,  Jscob  db  Witte  en  Ja  cos  GoLTiios.  —  Secretaris :  PlB- 
tbs  db  Coca.  Zoo  dure  de  stad !  soo  moeten  de  nakomelingen  ia 
duurtamen  steen  hunne  namen  aan  den  naneef  overbrengen.) 


Z  I  K  193 

Daar   onder  las  men  : 

et  IabV*  Hom»  ei  oVlal»V>   IVsIVi 

JaCoboYs  goLtiIV*  Lbhabt  it   CoCoVIV> 

■otrts  .LoCabart    fbIMa    fortIs  saXVLa 

CIDirtCULX.  Xll  Gal.  Sbxt. 

(d*  t:     Johaü  Hoiwbb,   Qoibur  »s  Jotob,   Jaoob  Gobtsiob  en  Lbbrbbby 

db Cock  hebben  de  eerste  steenen  der  brog  gelegd,  1670,  il   Juuj.) 

De  Nobelpoort  js  een  seer  oud  swaar  gebouw,  mei  twee  groole 
torens ,  waarop  seer  verhevene  spitsen  staan ,  de  eene  acht-  eo 
de  andere  tesüenhoekif ,  opgetrokken.  Men  wil  dat  dese  poort, 
ten  koste  van  twee  adeliyke  joffers  gesticht,  en  de  spitsen  naar 
baar  Abba  en  Mabja  genoemd  *yn.  In  bet  onderste  van  desen  toren 
werden,  nadat  de  Benlstoren  was  afgebroken,  landleepers  en  ander 
ongeregeld  gespuis  opgesloten  j  hetgeen  men  voorheen  in  den  gesegden 
toren  plagt  te  doen.  Tegenwoordig  wordt  dit  gedeelte  niet  gebruikt. 
Op  dese  poort  is  ook  eene  plaats  waar  vroeger  niet  alleen  bet  buskruid  der 
stad  en  der  admiraliteit ,  maar  ook  bet  kruid  dat  aan  bfysondere  perso- 
nen behoorde,  wanneer  het  een  seker  getal  ponden  beliep ,  bewaard  werd. 
Thans  dient  dit  .vertrek  nog  tot  berging  van  kruid  ,  ook  is  er  een  lokaal , 
hetwelk  tot  kleeding  en  wapen  magastfn  van  de  stedelijke  schutterij  dient. 

De  Noordbaven-poort  is  mede  een  seer  sterk  en  swaar  ge- 
bouw ,  hebbende  voorheen  gediend  tot  eene  sterkte  met  geschut  voor- 
tien. Zy  kon  ten  Noorden  eene  groote  vlakte  en  ten  Zuiden  de  andefe 
poort  i  met  eene  mime  streek  daaromtrent ,  bestreken.  De  gevels  van 
dit  gebouw  dragen  het  jaartal  1559 ,  ofschoon  dit  waarscnfyoljjk , 
eene  vernieuwing  te  kennen  geeft.  Buiten  dese  poort ,  die  aan  haren  . 
buitensten  ingang  met  eene  kunstig  gemaakte  boog  versierd  is,  beeft 
weleer  een  vierkante  steenen  toren  gestaan,  ter  plaatse  waar  tegenwoor- 
dig de  stadshoottoin  eindigt.  In  de  poort  waren  vroeger  de  stads- 
smidse en  kalkkelders ,  thans  dienende  tot  woning  van  den  portier  en 
tot  bergplaatsen. 

De  Zo  i  d  haven -poort,  ook  wel  de  Dui  velandsehe-poort 
genoemd ,  omdat  men  er  door  naar  Duiveland  gaat ,  is  een  swaar 
en  hoog  vierkant  oebouw  met  een  uurwerk.  Aan  iederen  boek  van 
het  bovenste  gedeelte  is  een  rond  torentje ,  met  dergelijke  spits  opge- 
bouwd. Midden  uit  het  verhevenste  van  het  dak  rijst  een  fraai  door- 
luchtig torentje.  Omtrent  bet  jaar  1550 ,  ter  «elfder  tfyd  dat  de  stad*, 
huistoren  met  een  klokkenspel  werd  voorsien ,  werd  ook  in  bet  torentje  van 
dese  poort  eene  klok  gehangen.  Dese  is  als  nog  de  slagklok  van  het 
heele  uur.  In  1699  werd  het  klokkenspel  vervaardigd ,  hetgeen ,  ofschooo 
minder,  goed  onderhouden  ,  echter  veel  aangenamer  geluid  gaf  dan  dat  op 
den  stadhuistoren  ,  doch  dit  is  erin  bet  jaar  1811  afgenomen.  Het  bui- 
tenmnurwerk  van  dese  poort  is  genoegsaam  geheel  vernieuwd  in  de 
jaren  1774  en  1779.  Buiten  dese  poort  is  pene  fraaie  steenen  brug, 
bestaande  uit  drie  bogen. 

De  Schutters-poort,  later  de  Hoofd-poort  genoemd,  ont- 
ving den  eersten  naam ,  om  dat  het  Schuttershof  in  de  nabijheid 
lag ;  den  tweede ,  om  dat  men  daardoor  naar  het  havenhoofd  ging. 
Dese  poort  werd  in  het  jaar  1811  door  de  Frame  ben  gesloten  en  de  brug 

geheel  weggebroken  en ,  na  den  omkeer  van  saken  ,  in  1813  ,  niet  weder 
ruikbaar  gemaakt.    Aangesien  de  stadsregering  begreep  ,  in  plaats  ven 
dese  poort ,  eenen  beteren  en  meer  geschikteu  toegang  naar  den  West- 
ba  f endljk  en  bet  Westetyk  hoofd  ,  te  kunnen  doen  maken ,  is  de  ge- 
melde poort  niet  hersteld ,  maar  in  het  jaar  1817  voor  afbraak  verkocht , 
XIII    Deel.  13 


194  Z  IE. 

en  een  nieuwe  uitgang  naar  bet  Westhaf enhooftt  gemaakt,  door  aan 
de  voormalige  batterQ ,  ook  wel  het  bolwerk  genaamd ,  aan  bet  Lnitle , 
eene  barrière  te  plaateen ,  waardoor  men  den  omweg  vermQdt ,  welke 
men  nemen  moest ,  als  men  ,  door  de  voormalige  Hoofdpoort ,  naar  bet 
boofd  ging. 

De  Westpoort  had  niets  Mjtoodars.  ZIJ  moett  tn  het  jat*  1845 , 
wegens  bouwvalligheid  worden  afgebroken  ,  en  is  door  een  sierhjk  hek , 
met  twee  wacbtbuisjes  voor  de  commitsen  eVrstedetyke  aeciJMen ,  ver- 
vangen. De  Franscheu  ,  welke,  soo  als  w!J  hierboven  gesegd  hebben  , 
in  bet  jaar  1811  de  stad  tot  eene  soort  van  vesting  maakten,  deden 
dese  poort  digt  maken ,  en  de  brng  daar  voor  gelegen  afbreken.  De 
verteeken  door  de  ingezetenen ,  wier  landertyen  even  daar  boiten  lagen  , 
daartegen  gedaan ,  kenden  niet  baten  j  het  bruikbaar  bonden  van  die 
poort  werd  door  ben  als  gevaarlijk  beschouwd.  Horten  t#d  na  de  ge- 
legende  verlossing  van  der  Franseben  dwaugjuk  ia  daae  poort  evenwel 
weder  geheel  hersteld  en  eene  nieuwe  steenen  brng  daarvoor  gelegd. 

Vroeger  had  men  hier  nog  eene  poort  de  Beggtynepoort,  ge- 
staan* hebbende ,  aan  de  Nieuwe  Haven ,  toen  de  stad  aldaar  nog  be: 
moord  was ,  aan  het  einde  *der  Zevenhovsstreat ,  doch  dese  tt  snede 
gesloopt. 

Openbare  plaatsen  heeft  de  stad  eigenlijk  niet.  Het  eenige  is  hei 
plein  ten  W.  van  den  grooten  toren,  dat  in  de  wandeling  den 


van  de  Balie  draagt ,  omdat  het  met  bonten  palen  omheind  is.  Op. 
en  nabij  dit  plein  stond  vroeger  'sGravenhef ,  dat,  door  den  tijd 
vervatten  lijnde,  in  lêlw  geheet  is  gesleeht.  Zie  het  volgende  art. 
Jaarlijks  worden  hier  twee  naarden*  en  beestenmarkten  gebonden  :  dn 
eerste  in  Maart  is  de  paarden-  of  Hatrvastenmarkt ;  de  tweede  b  dn 
koemarkt  en  wordt  genenden  den  tweeden  Donderdag  in  November. 
Beide  worden  aangemoedigd  door  de  soeiteit :  Tct  N*t  en  flsaaejen , 
welke  öp  dra  dagen  premiën  uitdeelt,  aan  het, best  gekeurde  vee  es 
aich  ten  doel  beeft  gesteld ,  die  markten  uit  hunne  kwtynhnj  op  tn 
beuren,  Aan  den  noOrdwestboek  van  de  markt  beeft  men  de  Mar* 
oemel-ks  vaart,  dienende  voor  de  landlieden  in  Sehonwen  om  den 
winters ,  wenneet  de  wegen  onbruikbaar  sfyn ,  met  kleine  senwkjen 
hunne  waren  in  de  stad  te  brengen.  Onder  den  wal  schiet  stj  door 
een  vervrnUsel  in  de  stadsgracht,  hetgeen  in  tijd  van  nood  wordt 
afgesloten.  Op  den  kant  deter  vaart  stond  vroeger  eene  wip,  waar- 
mede de  meevaten ,  met  schuitjes  in  de  tftad  gebrast ,  werden  onUebeept. 

De  Yarkeasmarkt  ia  niet  dan  een  gedeelte  van  de  Baba.  De 
Lammer-  en  Scbouwscbe  Botermarkt,  daaromtrent  gelegen , 
s\)n  sleehts  gewone  straten.  Tot  de  Dnivelandsebe  Botermarkt 
wordt  de  breedte  der  oude  haven ,    bQ  de  Kraan  ,  gebruikt. 

Daar  de  oude  Viscb markt,  staande  op  bet  krais  van  Si.  fb- 
wmsvtrow*,  de  Nieum-  BogmarUtroat  en  het  Fmhbp,  soodaaig  ver- 
vallen was ,  dat  men  voor  bet  herstel  daarvan  een  geheel  nieuwe  kon 
bouwen ,  besloet  de  stadsregering  in  1804  ,  tot  dat  einde ,  een  gedeelte 
van  het  voormalige  8t.  Jaeobshof,  daartoe  af  te  sonderen  ,  en  deed 
vervolgens ,  in  de  Si.  Domutttrmat,  eene  nieuwe  ,  en  naar  de  bevolking 
der  stad  geëvenredigde  vischmarkt  aanbouwen ,  welke  zeer  net  en  doel- 
matig is  Ingeiïgt. 

Onder  de  openbare  pleinen  stellen  wtf  mede  de  steenen  brug  ,  ook 
de  Breede-  en  Gasthuisbrug  genaamd.  Sty  is  een  der  oudste  en 
voornaamste  werken  deler  stad ,  liggende  niet  ver  van  haar  andden , 
over  de  Oude  haven  tegenover  de   (jatthuiekerk.     In  het  jaar   1547 , 


Z  1  E.  198 

was  tfy  reeds  door  ouderdom  vervallen  ,  maar  werd  toen  wederom  her- 
steld en  aanmerkelyk  verbeterd.  Zty  rust  op  twee  steenen  bogen  en  is 
90  ell.  lang.  In  het  jaar  1651 ,  had  men  een  besluit  genomen ,  om 
haar  nog  meer  te  verlengen  j  doch  dit  heeft  geen  voortgang  gehad.  Ter 
wederzijde  van  dese  brug  was  voermaals  eene  zware  borstwering  ,  mees- 
tendeels van  blaauwen  ardointteen  en  witten  hardsteen  ,  ter  hoogte  van 
tostonen  de  vier  en  vjjf  voeten  (ongeveer  1,80  e  11.)  binnen  waartt  met 
eene  msntfding  van  omtrent  derdehalf  voet  (0,78  ell.)  booff  en  ander- 
half voet  (0.47  eü.)  breed  ,  en  in  het  midden  met  twee  halfronden  gebouwd 
geweest ,  op  welker  hoeken  vier  pilaren  met  ronde  bollen  waren  opge- 
metseld.  Aan  de  vier  hoeken  der  brac  stonden  vier  t  waardere  pilaren. 
Nadat  de  stad ,  in  1807 ,  de  heerlijkheden  der  Vier  Bannen  van  Dui- 
velend door  koop  verkregen  had ,  s$  n ,  ten  teeken  daarvan ,  op  daae  pila- 
ren vier  graauwe  arduinsteenen  leeuwen  geplaatst  geweest,  houdende 
de  wapens  der  gemelde  heerlykheden.  Doen  dese  borstwering ,  met  hare 
pilaren ,  door  den  tijd  van  te  kostbaren  onderhoud  en  al  te  twaar  voor 
het  grondwerk  der  brug  bevonden  aQnde ,  ts  in  de  jaren  1753  en  1794  , 
afgebroken ,  en  in  plaats  daarvan ,  ter  wederztyde  van  de  brug,  een  yaeren 
nek  gesteld ,  hetgeen  een  ruimer  en  sierlijker  gesigt  geeft.  Aan  de 
zntdstyde  van  dese  brug  wordt  als  van  end»  veel  koarn  uit  Duivelend  ter 
markt  gebragt.  De  Schouw  sehe  koornmarkt,  die  ook  voorheen 
op  dese  brug  gehouden  doch  daarna  in  de.  Lange  Nobelttraat  werd  ver* 
plaatst  is  in  1741 ,  weder  on  deae  brug  overgebragt.  In  vroegere  tfyden 
plagt  on  dese  brug,  alle  Zondagen ,  door  Baljuw ,  Burgemeester  en  Sche- 
penen de  ban  geheven  te  worden ,  over  persenen  welke  in  de  week  voor 
de  vierschaar  stonden  gedagvaard  te  werden.  De  geboden  van  verkochte 
huisen  en  landen  werden  ook  aldaar  gelesen  en  die  eenige  naasting  daaraan 
had  te  verklaren ,  was  genoodzaakt  het  daar  in  den  ban  te  doen.  Dit 
alles  h  met  der  t|)d  in  onbruik  geraakt ,  wordende  nu  de  geboden  van 
verkochte  goederen  on  de  beurs  aangeplakt. 

Nevens  de  breede  brug  heeft  men  eene  bekwame  Beurs,  die  in  het 
jaar  1681 ,  bty  het  vergrooten  der  Gastbuiskerk  werd  gemaakt.  Zij 
heeft  de  gedaante  eener  galerij  v  die  door  een  gedeelte  van  de  Gast* 
huiskerk,  rustende  langs  den  buitenkant  der  beurs  op  negen  blaauwe 
arduinsteenen  pilaren ,  en  nog  twee  halve  *  op  ieder  einde  der  beurs , 
in  de  muren  gewerkt ,  mot  acht  bogen  overdekt  is ,  en  eert  sierlyk 
torentje  beeft.     Aldaar  wordt  thans  de  koornmarkt  gehouden. 

Het  Stadhuis,  in  de  MuUêltim*tf  gewoontyk  de  Mtektraat  ge- 
noemd ,  is  een  tameltyk  gesticht ,  uit  blaauwen  en  witten  arduinsteen 
opgemaakt.  Wanneer  het  bet  eerst  gebouwd  of  vergroot  is  weet  men 
niet ,  maar  het  niterlQ k  aanzien  doet  genoeg  sien ,  dat  bet  styne  tegen- 
woordige gesteldheid  in  onderscheidene  tfydee  bekomen  beeft,  liet  is 
een  zeer  oud  gebouw  ,  hetwelk  reeds  in  net  jaar  1479  bestond.     In  de 

al778  en  1776  werd  het  veel  vernieuwd  en  verfraaid,  en  men 
toen  de  raadzaal  en  de  vierschaar  fn  dien  stand  gebragt ,  waarin 
zfj  thans  sQn.  Drie  zinnebeeldige  schilderstukken  van  u.  GsaAaass ,  te 
Antwerpen ,  waarvan  twee  in  de  raadzaal  en  een  in  de  thesaurierskn- 
mer,  worden  geroemd.  Men  treft  er  ook  eenige  oud-  en  merkwaar- 
digheden! aan.  Het  voornaamste  sieraad  van  het  stadhuis  is  de  toren* 
Hy  lijst  tot  boven  bet  dak  van  het  stadhuis ,  met  oenen  achtkantigen 
muur,  van  welken  een  schaliedak  van  eenige  voeten  hoog  met  acht 
kaftten  opwaarts  klimt  en  allengskens  naauwer  toeloopt.  Daarboven  ie 
een  uitstekende  trans  of  omgang ,  met  eene  houten  balustrade  bevei- 
ligd ,  langs  welken   men  den  toren  rondgaat ,  die  aldaar  doorluchtig 


19b'  /  I  E 

en  met  een  klokkenspel  voorzien  is.  Van  daar  wat  spitser  opgebouwd , 
heeft  hij  eenen  ronden  nppel ,  boven  wolken  bty  wederom  doorluchtig  is , 
en  daarboven  eene  peeraebtige  spits  draagt  ,  waarop  een  vergnld  Nep* 
tnnnsbceld ,  van  weinig  minder  dan  levens  grootte ,  met  sQnen  drie-  . 
tand ,  rustende  op  een  verguld  rond  voetstuk  ,  ten  teeken  van  de 
aloude  seevaart  der  stad.  Het  verband  van  bet  inwendig  timmerwerk 
des  torens  wordt  als  teer  knnstig  geprezen.  Het  klokkenspel ,  dat 
zeer  middelmatig  is  ,  is  van  bet  jaar  1550.  Op  bet  stadhuis  houden 
ook  de  AB/ondissements-Regtbank  en  het  Kantongeregt  hunne  zittingen. 
*sG  ra  vensteen  ,  bij  verkorting  het  Steen  genoemd  ,  aan  de 
noord ilj de  der  Oude  haven,  van  welks  eerste  stichting  men  nergens 
iets  vindt  aangeteekend  ,  is  een  zwaar  en  oud  gebouw ,  van  biaauwen 
ardninsteen  opgemetaeld.  Het  sehynt  van  den  beginne  af  tot  een 
gevangenhnis  van  misdadigers  geschikt  te  zQn  geweest  en  dient  ook 
nu  nog  tot  Hnis  van  arrest  en  policie. 

De  Waag,  ter  zydc  van  het  Stadhuis,  in  de  Middels traat, 
heeft  niets  btyionders ,  daar  achter  is  de  K  a  m  e  r  derüeekeur,  welke 
keur  echter  in  1845  is  afgeschaft. 

De  Vleeschhal,  medeinde  Middels  traat,  is  een  langwerpig 
gebouw  ,  ter  andere  sjjde  uitkomende  aan  de  Malkmarkt ,  tegenover 
eene  breefJe  straat,  genaamd  de  Varre-Nicowstraat.  In  het  midden 
is  een  ruime  doorgang  en  wederzijds  sfyn  de  stallen  voor  de  vleesch- 
houwers  geschaard ,  die  doorgaans  des  Zaturdags  van  zeer  goed  en 
sindeiyk  rund*,  kalfs-  en  schapenvleesch  rijkelijk  voorzien  mijn.  Boven 
den  ingang  van  de  Vleeschhal  is  eene  kooi ,  waarin  voorheen  arenden 
gevoed  werden ,  hetzij  dit  zijn  oorsprong  had ,  omdat  het  graafschap 
Zeeland ,  met  alle  zijne  steden  en  daaronder  Ziebikzez  van  het  Duitsche 
keizerrijk  weleer  leenroerig  mag  geweest  zijn  y  of  dat  dit  ten  tijde 
vao  Keizer  Maxihili*4H  van  Oostenrijk  of  Karzl  V  is  begonnen ,  ten 
teeken  van  de  achting,  welke  men  hem,  die  ook  tevens  Zeeland  be- 
heerde ,    toedroeg. 

Het  Arsenaal  of  Tuighuis  en  de  Stads- Hou  ttu  in  ,  achter 
de  Noord  ba  ven  poort ,  hebben  niets  bijzonders. 

Tot  het  houden  van  Lombard  of  Bank  van  Leening  was 
eertfyds  een  huis  van  stadswege  geschikt  ,  staande  in  een  klein 
straatje ,  St.  Lievenutraatje  genaamd  ,  aan  de  Noordsyde  van  het  kerk- 
hof, by na  tegenover  den  grooten  toren.  Vroeger  werd  de  Bank  van 
Leen  ing  ten  behoeve  der  stad  verpacht.  Thans  is  zty  in  eigen  beheer 
bij  verschillende  liefdadige  instellingen  en  wordt  gehouden  in  de  St, 
Anthoniextraat. 

Tot  invordering  van  stadsaccynsen ,  is  aan  de  Zuidzyde  der  Oude- 
haven ,  tegenover  vs  Gravensteen ,  in  vroeger  tyden  een  accijns- 
huisje  opgerigt,  bestaande  uit  twee  vertrekken ,  waarvan  een  voor 
den  Plaatswachter,  die  den  accijns  van  de  bieren,  Je  water  afgaande 
invorderde,  en  het  andere  voor  de  Accijnsenaars ,  die  twee  in  getal 
waren  en  den  accijns  van  de  bieren  .  wynen  en  brandewijnen ,  in  de 
stad  gebruikt  wordende  of  te  lande  afgaande  ,  ontvingen.  Thans  wordt 
dit  gebourw  gebruikt  tot  verblijf  van  de  bierslepers  en  wachthuis  voor 
de   nachtwacht*.  # 

In  bet  jaar  1796 ,  werd  ,  op  dat  gedeelte  der  Oudehavtn ,  dat  do 
ihtivtlandwht-Botenmarkt  heet,  eene  nieuwe  Kraan  gesteld.  De 
oude  ,  die  een  groot  gevaarte  was  en  niet  alleen  tot  het  laden  van 
vaatwerk  en  pakgoederen  of  dergelijke  zware  stukken ,  maar  ook  to 
het  uitligten  en  inzetten  van  masten ,  zoo  op  zee-  als  binnenschepen 


ZIE.  197 

werd  gebruikt ,  viel ,  nadat  even  te  voren  daarmede  goederen  gelost 
waren  ,  en  het  arbeidtvolk  naauweüjks  vertrokken  was ,  door  het  breken 
van  haren  standaard  niet  eenen  swaren  slag  in  het  water.  De  tegen- 
woordige kraan  is  alleen  tot  het  laden  en  lossen  van  goederen  geschikt  \ 
tot  het  uit*  en  inwinden  van  scneepsmasten  was  voorheen  builen  de  Zuid- 
havenpoort  een  Bok  opgerigt,  waarmede  men  uiet  meerder  veiligheid 
veel  grooter  kracht  kon  uitoefenen ,  doch  deae  is  sedert  lang  afgebroken. 
Het  Postkantoor  is  te  Zibbibsbe  in  de  Nieuwe- Boogaardstraat. 
Ife  Herv.  gemeente  heeft  er  twee  kerken  :  de  Nieuwe  kerk  co  de 
Kleine-  of  Gasthuis  kerk. 

De  voormalige  Groote-  of  St.  Li  evens- 34  onslerkerk,  in  het 
westeltyke  gedeelte  der  stad,  by  bet  Marktveld,  was  weleer  aan  den 
Martelaar  Lsvmus  toegewfyd.  Wanneer  sy  bet  eerst  is  gesticht  weet  men 
niet.  Doch  men  leest  elders,  dat  eerst,  in  het  jaar  1181 ,  eene  ka- 
pel gesticht  en  aan  St.  Liiteh  toegewyd  is ,  ter  plaatse ,  waar  nader- 
hand dese  kerk  gebouwd  werd.  In  het  jaar  1578  werd  door  Hertog 
Ataaicn  tah  Bsmbbb*  daarin  een  kapittel  van  vier  en  twintig  Kanun- 
niken opgerigt,  onder  welke  geweest  is  de  Hooggeleerde  Paiurres  a 
Lsiois,  Raadsheer  van  dien  Hertog ,  en  daarna  de  niet  minder  geleerde 
Zierikseenaar  en  Arts  Lbvirbs  Lbmios  ,  welke  laatste  in  deae  kerk  ook 
begraven  is.  De  kanunniksdyen  stonden  ter  begeving  van  de»  Graaf. 
Omdat  dese  Kanunniken  in  het  gemeen  en  naar  de  wtyte  der  kloos- 
terbroeders  samenleefden ,  werd  dese  kerk 'Monsterkerk  genoemd,  maar 
geenstins  wegens  haar  groot  en  wonderbaar  gevaarte ,  geiyk  sommigen 
verkeerdeiyk  meenen.  Heer  Wiu.BH.v4a  Wsldaam  ,  Ridder  en  syne  huis- 
vrouw HsamiKA  van  Roobbbbobg ,  Vrouwe  mm  Simonskerke ,  hebben ,  m 
bet  jaar  1595.  in  dese  kerk  eene  eeuwige  vikary  aan  het  altaar  vau 
het  Heilige  Kruis  gesticht,  en  sedert  werden,  in  do  Rooiuscbe 
tyden ,  door  anderen  nog  «enige  prebenden  daarin  gevestigd.  Deie 
kerk  was  de  grootste  uit  geheel  Zeeland.  Zy  had ,  met  het  koor  te 
samen  genomen  ,  de  lengte  van  102  ellen  $  de  breedte  in  het  kruis  wa* 
43  ellen  en  doorgaans  tasseben  de  buitenmuren  54  ellen ;  de  hoogte 
30  ellen.  Dese  kerk  is  te  voreu  ten  minste  nog  8  of  9  ellen  langer 
en  met  den  toren  vereenigd  geweest,  geiyk  men  nog  duidelijk  aan  de- 
sen  sicn  kan.  Dan  in  het  jaar  1466  werd  sy  door  den  bliksem 
getroffen ,  in  vlam  geset  en  deeriyk  geteisterd.  Dese  ramp  schijnt 
voornamelijk  het  westeinde  te  hebben  getroffen,  en  de  kerk,  ver- 
volgens de  geheele  ruimte  van  11,32  ell.,  die  men  tusseben  baren  ach- 
tergevel en  den  toren  sag ,  te  sijn  ingekort.  Het  koor  was  door  een  iioulen 
beschot  van  de  preekkerk  afgescheiden.  In  de  laatste  saff  men  iu  eene 
der  suidelijke  kapellen  de  aanzienlijke  grafstede  van  Sihor  bcaena ,  Kolo- 
nel van  een  regiment  voetvolk ,  in  1692  hier  begraven.  Veel  »clioouer 
was  echter  het  praalgraf  in  eene  der  noordelijke  kapellen  van  het  koor>  in 
1630  opgerigt  door  den  Ridder  Jobah  Kojujbb  en  stjne  echtgenoot  Mabu  de 
Pottbbb  (welke  laatste  alhier  ook  was  begraven) ,  ter  eere  van  Kapitein 
Hbsdbie  ob  PorraaB  en  Acatba  vas  Wissbsjmsb  ,  wier  beeldteuissen  uit 
Bentheimer  steen  gehouwen ,  rustten  óp  eene  mat  van  de  selfde  slof,  op 
eene  swart  marmeren  tafel ,  en  onder  dese,  op  gelijke  wijse,  de  beeld - 
tenis  van  Kapitein  Hbbdbib.  flens  ,  neef  van  Mabu  db  Pottbbb.  Lalijnsche 
en  NederduiUcbe  bijschriften  gaven  de  noodige  verklaringen.  De  «af- 
schriften ,  ter  eere  van  de  beroemde  mannen  Lsvinos  Lbibios  en  Jasor 
Paatbhsis  ,  welke  nog  in  1795  in  dese  kerk  bingen  ,  naren  sedert  ver- 
dwenen ,  doch  de  grafkerk  van  Lei  sus  was  nog  te  sien  bij  hel  orgel 
aan  de  noorditjde  ,  met  dit  eenvoudig  opschrift : 


198  ZIE. 

IjBYHIVS   IjNUUM   «SMCIIS   BIC   HTM   Mt  OBMt    CAL.    J§L.     A.    1868. 

Een  teer  schoon  stak  was  de  predikstoel «  vervaardigd  in  1679  ,  wolk 
jaartal  men  op  de  ondersta  trede  vond*  Zes  mannenbeelden  schenen 
hem  te  dragen ,  de  versierselen  der  vakken  waren  uitmuntend.  De 
kroon  boven  het  gehemelte,  gevormd  door  lof-  en  bloem  vork,  uit 
ijter  vervaardigd ,  was  teer  kunstig.  Maar  het  schoonste  stuk  in  dit 
groot  gebouw ,  was  het  prachtig  orgel ,  begonnen  in  1768  en  voltooid 
in  1770  door  den  Utreehtschen  orgelmaker,  Jen**  Hnaaani  Habvbab 
Data ,  dia  echter  de  inwijding  niet  beleven  mogt.  Het  sierlijk  oksaal 
rustte  op  «wart  gepolyste  steenen  kolommen ,  die  wit  marmeren  voet- 
stukken  en  kapiteeien  hadden,  flat  had  tet  en  veertig  sprekende  re- 
gisters, uitmakende  3108  pijnen ,  verdeeld  over  drie  handklavieren  en 
een  vrij  pedaal ;  het  had  gekost  51,257  gold.  Reeds  in  de  vgftiende 
eeuw  was  er  een  orgel  ter  regtertyde  van  den  predikstoel ,  waarvan 
men  voor  het  afbranden  der  kerk  nog  de  dnidehjke  sporen  aan;  ia  den 
muur  en  van  achter  in  de  kamer  daar  het  werk  was  geweest*  flet 
is  onbekend  wanneer  het  is  afgebroken «  doch  langen  tyd  waa  ar  op 
de  Znidhavenpoort  nog  eene  deur  voorhanden*  vervaardigd  fan  een 
dekstuk  der  windlade,  waarin  men  nee  aUe  de  met  leder  bedekte 
,  gaten ,  daar  de  pUpen  stonden.,  tien  kon.  In  1549  werd  echter , 
ter  linker  tijde  van  den  predikstoel ,  een  ander  orgel  aangebragt*  een 
kunststuk  van  dien  ttyd ,  door  kerkmeesters  aan  de  kerk  geschonken*  Dn 
laatste  dienst,  werd  er  mede  verrigt  op  Zondag  den  16  December  1770. 
Het  is  in  het  jaar  1805  verkocht ,  aan  de  E.  R.  gemeente  te  Krvns* 
land ,  prov.  Noord-Bfaband*  Aan  deae  kerk  is  ook  in  1589 ,  een  greeto 
regenbak  gemaakt,  houdende  ruim  9000  vaten  (bcotolitrcs)j  hg  had 
dut  in  evenredigheid  van  het  grootere  gebouw ,  ook  grooteren  inhoud 
dan  die  te  Verei  De  toren  n  gegrondvest  in  1454 »  doch  slechts  tot 
een  vierde  der  beraamde  hoogte  opgetrokken;  en  met  eene  henten 
kap  gedekt  •  die ,  voor  eeniye  jaren  f  wegen*  bouv/valligbeid  ia  weg- 
genomen i  waarna  er  eene  nieuwe  lage  op  is  geplaatst,  en  het  mnar 
werk  van  den  teren  wel  hersteld ,  maar  ook  teer  verminkt.  Ben 
iwaar  verlies  van  schepen  en  volk ,  waardoor  op  eenen  nacht  meer 
dan  500  Trouwen  binnen  dese  stad  weduwen  werden,  heeft  waarschijn* 
lyk  het  volbouwen  van  den  toren  doen  staken.  Het  bestek  wat 
grootten.  Hy  tonde  met  de  spits  eene  hoogte  bereikt  hebban  van 
907  ellen ;  thans  heeft  by  met  de  kap  slechts  71  ellen.  In  den  toren 
syn  twee  arduinsteenen  wenteltrappen.  De  bouwmeester  was  een  Hoog- 
duitscher  *  Kttpsanit  genaamd.  Van  de  vyf  klokken ,  die  er  ▼oer- 
meab  bingen ,  ttjn  er  vier  verkocht  *  en  onder  dese  ook  de  oudste , 
die  ouder  was  dan  de  toren  tel  f,  want  tij  had  dit  bijschrift 
L4VDO  mob  vtatm.  voco  rnaan.  coneaaao  eunem.  taroacrot  noen.  nee 
PEtTBtT.  ffBtts  ttooao  tT  aso  vecea  uvtans.  amo  eouiu  MGGCCXI. 
(d.  i.  Ik  loef  den  waren  God ,  roep  het  volk  te  tarnen ,  vergader 
de  geestelijkheid  ,  beklaag  de  dooden ,  verdrijf  de  pest  4  geef  luister  aan 
de  feesten  en  mijnen  naam  is  Living* ,  in  bet  jaar  eaees  Heeren  1411). 
Op  elk  der  vier  hoeken  van  den  omgang  onder  de  kap,  steekt  een  eind 
nit  van  eene  tware  ijteren  staaf,  die  door  den  loodregten  stand,  ge- 
durende bijna  vier  eenwen ,  teer  magnetisch  is  awordcu «  toodat  een 
met  of  dunne  stalen  staafjes  er  over  gestreken,  eene  aanmerkehjke 
zeilsteenkracbt  aannemen.  Na  1795  beeft  dese  toren  «enige  repara- 
tiën  aan  het  bovenste  gedeelte  ondergaan ,  docb  die  later  syn  geble- 
ken onvoldoende  te  syn.  In  1818  vielen  er  aan  de  wettayde  geheele 
brokken  uit  en  dit  nam  van  tyd  tot  tyd  xoo  teer  toe ,  dat  men  in 


ZIE.  199 

de  nabijheid  niet  tonder  •  gevaar  passeren  kan.    Eene  aanv raag  door 
het  stedeUJk  bestuur  aan  het  gouvernement  gedaan  tol  overname  van 
dit  gevaarte ,  dat  men  aU  een  onmisbaar  seebaken  wilde  hebben  be- 
schouwd ,   is   tonder  gevolg  gebleven.     In  het  jaar  1803  werd  desa 
toren  tot  nonen  seinpost,   en  onder   bet  Bransch  bestuur,    tot  op  de 
omwenteling  van  1813 ,  tot  eene  telegraaf  gebruikt.    In  den  nacht 
tnseehen  den  6  en  7  October  1832 ,  is  deae  fraaijs  kerk ,  met  al  wat 
daarin  voorhanden  was  eene  prooi  der  vlammen  geworden.    Alleen  de 
toren  is  blijven  staan.    Des  nachts  ten  half  een  ore  begon  de  brand , 
en  daorde  tot  laat  op  den  dag  voort.     De  maeseteoen ,  ook  bijsonder 
de  matsooaen ,  der  voor  de  stad  gesuuoaneerde  kanonneerbooten  ,  leg- 
den veel  ijver  aan  den  dag ,   om  de  belendende  henzen  te  bewaren ; 
want  de  brand  der  kerk  seive  te  Moesehen ,    wee  onmogelijk.     Dese 
hunne  pogingen,  werden  met  het  beste  gevolg  bekroond y   daar,  of- 
schoon groote  -vonken  aan  alle  sijden  ep  en  over  de  buiten  heenvlegen  , 
en  de  halve  atad  met  vernieling  bedreigd  werd ,   geen  enkel  huis  in 
brand  geraakte.    Naar  men  venekert,  b  de  oertaal  van  deaen  ramp , 
door  welke  Zwantet  van  haar  grootste  sieraad  ie  beroofd  geworden  , 
toe  te  schrijven  «en  de  nalatigheid  van  de  Loodgieters  9  die  eeoen  pot 
met  voor,  welke  men  tegt»  dat  nog  gevonden  sonde  tya,  in  eene  der 
goten  hadden  laten  steen*    In  bet  jaar  1833  heeft  men  een  aanvang 
gemaakt  met  den  opbouw  van  eene  nieuwe  kerk ,  welke  echter  door 
onvoortiene  omrtandigheden  is  gestaakt.    In  1847  is  enen  daarmede 
voortgegaao,  doch  volffenscen  nieuw  plan,  en  in  1848  voltooid  a^nde  v 
ia  dit  gebouw  op  Zondag  21  Mei  van  dat  jaar  aan  stjne  bestemming 
toegewijd.    Zij  staat  verder  van  den  toren  dan  de  oude  kerk,  welke 
&y  in  grootte  in  geenen  dooie  evenaart.    Inwendig  ie  *U  bèjeender  nat 
en  aUctia*  doelmatig  ïngcrigt,  en  versierd  met  een  uitmuntend  fraai 
orgel,  waarvan  den  3  November  1848  voor  het  eerst  gebruik  werd  ge- 
maakt.   Het  is  een  tos  tien  vootswerk  y  vervaardigd  deor  de  Hoeren  JUn 
en  vsa  aam  Mecue  y  'orgelmakers  te  Rotterdam*    Ae  kast  ie  van  een 
eenvoudig  en  stertyk  mteritik,  streng  architectonisch,  in  rondbogee 
n#4|l  nitgevoeed,  met  smaakvolle  instrumenten  versierd,  die  vervaar- 
digd tijn  door  den    Heer  £cwevs,  metaalgieter  te  Zeyst.    flet  orgel 
beeft  35  stemmen ,  verdeeld  op  2  klavieren  en  non  pedaal.    Als  by- 
eondarhoid  van  dit  orgel  kan  men  opnoemen ,  de  buitengewone  (in  ons 
lend  eenige)  wtndinrigtingen ,  bestaende  in   een  ivcevoirbalg ,  die  in 
de  keet  onder  de  wiudladen  is  geplaatst  en  aan  het  werk  evervloedigen 
en  teer  geiyken  wind  geeft. 

0e  Kleine  Kerk,  dus  in  vergelijking  met  de  Monsterkerk 
genaamd ,  aan  de  neordsfyde  der  Oudt-firn**,  draagt  ook  den  naam 
van  Gast^uitkark,  omdat  het  nu  aJgohrofccn  Gasthuis  er  onmid- 
dellijk achter  leg.  Zy  is  een  der  oudste  gestichten  van  de  stad.  Men 
wee  lang  in  beraad  geweest  om  aioh  eene  derde  kerk  aan  te  schaffen  , 
en  om  het  koor  der  grosso  kerk  daartoe  in  te  rigten  doch  eradelUk 
is  het  on  het  veegreoten  der  kleine  kerk  uitgeloopen,  In  1631  werden 
daartoe  debuieeo  vóór  de  kerk,  Unes  de  brug  staande,  door  de  Regering 
aangekocht  en  afgebroken,  waarna  de  kerk  met  eene  bovengalersj ,  welks 
onderste  deel  tot  eene  beurs  geschikt  werd ,  vergroot  ia*  Deae  galerty , 
agnde  het  voorste  gedeelte  der  kerk  is  van  Meeuwen  arduinsteeo  defiug 
opgemaakt ;  tij  vertoont  in  bet  midden  van  bare  voorsijde  bet  wapen 
der  stad  en  het  jaartal  waarin  tij  gesticht  is.  Op  de  kerk  staau  twee 
doorluchtige  torentjes.  Het  eene  heeft  eenen  wyaer  en  eene  slegklok,  in 
het  andere  hangt  eene  luiklok.     De  zilveren  bekers  ten  dienste  van  liet 


900  ZIE. 

Naehtmaai  in  de  kerk  gebruikt  wordende ,  styn  door  Ouma  Josjssi  ,  en 
t(fne  huisvrouw  Maaike»  AaaiiDs  ,  vader  en  moeder  in  het  oude  man- 
nenhuis te  ZiaaiKin,  aan  deae  kerken  geschonken  in  de  jaren  1678 
en  1085.  Tot  erkentenis  voor  dese  gift  werd  hnn  door  kerkmeesteren 
een  nienw  graf  ia  de  Grootekerk  v  mitsgaders  vrtyheid  van  kerkregten , 
die ,  by  hun  overlffden ,  anders  voor  hunne  begravenissen  tonden  heb- 
ben moeten  betaald  worden ,  vergund.  De  til  veren  schoteis  in  beide 
kerken ,  mede  tot  het  Naehtmaai  dienende ,  als  ook  twee  krooneo  in 
de  kleine  kerk  en  eenige  andere  sieraden ,  werden ,  in  1728 ,  aange- 
kocht vit  eene  som  van  9000  gulden  ,  tot  dat  einde  door  Anu  Dan- 
uaaeae ,  wednwe  van  Heao  Vbiboom  ,  te  Rotterdam  overleden  op  den 
9  Maart  1728 ,  bty  haren  uitersten  wil ,  den  27  September  1797  ,  aan 
Kerkmeesters  der  Nederdoilecbe  kerk  te  ZiBaiuti  gemaakt. 

De  Kerk  der  Christeltyke  Afgescheidenen,  indeJKaUtJ- 
ttraaf ,  is  een  eenvoudig  gebouw  ,  sonder  toren  of  orgel. 

De  voorm.  Waalschekerk  aan  het  einde  der  Poststramt ,  was 
waarschQntyk  in  vroeger  ttyden  eene  kapel  geweest,  welke  aan  deae 
gemeente  is  ingeruimd  en  van  tffd  tot  tQd  seer  verbeterd.  In  1787 
werd  deae  kerk  op  stadskosten ,  met  een  torentje  en  luiklok  vooralen 
en  alle  de  sitpiaatsen  van  binnen  verbeterd.  Ook  werd  er ,  uit  vrJJ- 
wiUine  fitten,  een  nieuwe  predikstoel  aangeschaft.  —  In  1795  werd 
daarin  het  orgel  gemaakt.  Dese  kerk  is  sedert  de  ontbinding  der 
Waalsche  gemeente  in  1828  tot  school  lokaal  voor  bet  Stedeltyk 
lwatituut  voor   J<ongekeercn  ingerigt. 

De  voorm;  Schotse he kerk  stond  fo  de  Jtoeeatruol  en  wat  een 
'  gedeelte  van  bet  voorm.  Oademannen-  en  Vrouwea-Vissehers* 
huis,  hetwelk  aan.de  Sehétsche  gem.  tot  eene  vergaderplaats  of  kerk 
vergund  en  eeoigsfns  bekwaam  gemaakt  waa/ wanneer  dit  geschiedde 
en  sedert  wat  jaar  de  kerk  door  het  uitsterven  der  gemeente  ledig 
staan  bleef,  vinden  w#  niet  opgoteekend ,  maar.  wel ,  dat  stf  in  het 
jaar  1715  door  de  Stedelijke  Regering  aan  de  Kt  angel.  Lutbersche 

De  voorm.  Kerk  der  Doepsgesinden,  inden  ^evercaeeé, 
welke  |  volgens  een  in  biaaowen  ardtfinsteen  ,  aan  den  voorgevel ,  uitge- 
houwen jaartal,  in  1680,  sobfyot  gesticht  te  sjjn ,  is  na  de  ontbinding  dier 
gemeente,  in  het  jaar  1821  ,  tot  eene-ëtads-  Armenschool  ingerigt. 

De  eerste  vergaderplaats  dier  in  1711  of  17 12  gestichte  Evangelisch- 
Lutbersche  gemeente  te Zibbjksbx,  die  men  thans  niet  meer  met 
juistheid  weet  aan  te  wijsen ,  was  in  1774  nog  een  woonhuis  in  de  Fartt* 
nüuwctrucU,  gemeenlijk  de  We  ver  spoel  geheeten,  weleer  inde  wan- 
deling bekend  onder  deo  waam  van  den  N  oord  se  h  e  -  H  e  mei ,  dewijl  het 
eigenlijk  eene  vermaarde  slaapstede  van  aeevarende  Nooriieden  was ,  die 
welligt  meenden  nergens  beter  huisvesting  te  kunnen  vinden ,  dan  bij 
hunne  aldaar  wonende  Landsvrouw  GssmraeTB,  voluit  GsjamTaeia  Tantes* , 
eene  Norin ,  die  in  de  dagen  van  Ds.  Seaunui  de  oudste  suster  der 
gemeente  was ,  en  onder  desen  eertitel  door  hem  in  bet  ledematenboek 
n  aangeteekend.  Daar  nu  Ds.  Taarm  hier  een  goed  gedeelte  der 
broederen  van  de  Augsburgsehe  confessie  van  die  dagen ,  te  weten  de 
Noorlieden ,  reeds  bij  elkander  had ,  en  bij  in  dit  gebouw  tevens  ruimte 
genoeg  voor  bet  andere  gedeelte  vond ,  was  het  vrij  natuurlijk ,  dat 
hij  dese  slaapstede  tot  eerste  vergaderplaats  der  nieuwe  gemeente 
verkoos.  Dit  duurde  too  voort  tot  dat  de  Stedelijke  Regering,  den 
£van£elisdi  Lutherschen ,  too  als  wij  hierboven  (bl.  185)  gesien  neb- 
beu,  in  hel  jaar  1715  de  voora-  Scholsche  kerk  in  de  Ravtstraat  gaf, 


Z  1  £.  201 

iu  welke  in  hei  jaar  1745  ecae ,  aU  nog  bestaand*»,  gulery  gebottvtd  werd. 
De  kerk  «elve  werd  in  de  jaren  175') 5  en  1756  aanmerkelijk  vergroot 
en  verfraaid ;  wat  eertijds  de  lengte  der  oude  kerk  was,  werd  de*  breedte 
der  nieuwe,  die  binnenwerks  8,48  cll.  in  de  breedte  en  13,50  ell.  in 
de  lengte  beodt ,  en  nu  tan  binnen  zoowel  alt  van  buiten  een  waardig 
kerkgebouw  vertoont,  met  zes  beoge  kerkramen  voorzien,  van  boren 
met  een  le\jcD  dak  en  twee  loodeu  zwanen  daarop ,  terwyl  zy  aan  den 
ingang  met  eene  fraajje  poort  en  een  voorportaal  pronkt ,  doeb  beeft 
geen  toren.     Aan  den  voorgevel  staat  in  ardainsteen  uitgehouwen* 

De  eerste  steen  van  dit  Heiligdom  is  gelegd  tien  94  van  U  ooimaand 
1755  door  Jonkheer  Pktbs  Aan****  de  Joboe  ,  toon  van  den  Ed.  Achtb. 
Heer  Jaoob  db  Johcb,  Oud~Bnrgemjeester ,  Raad  en  Thesaurier  dezer 
stad,  ten  overstaan  van  don  Berm,  Leeraar  G.  v.  o.  Hbibb,  benevens 
desselfs  kerkenraad. 

Boven  deu  ingang  leest  men  dit  vers : 

Vraagt  gij,  aanstnoumers ,  wie  dit  huis  heeft  uitgebreid? 
't  Is  s  Hemels  liefde  en  gunst  der  achtbare  Overheid. 
Ook  werden  bij  de  vergrooting  der  kerk  ter  wederzijden  stukken  aan 
de  galerij  geschoten,  om  kaar  langer  te  maken;  terwyl  zy  toen  ook 
van  den  muur ,  die  eertyds  in  de  breedte  ,  nu  de  lengte ,  der  kerk  liep  , 
naar  den  muur ,  die  nu  in  de  breedte  der  kerk  loopt ,  tegen  over 
den  predikstoel,  verplaatst  is.  Drie  jaren  later  schonk  Fbbdbbie 
VoeiLAAi ,  een  lid  der  gemeente ,  een  huisorgel  aan  deze  kerk ,  bet* 
welk  op  de  galerij  geplaatst  en  den  29  Juin  1759  het  eerst  bespeeld 
werd.  Een  ander  lid  der  gemeente,  de  Ouderling  Gbbbit  Holsui, 
die  reeds  vroeger  op  andere  wijnen  ven  zijne  milddadigheid  aan 
deze  kerk  had  blijken  gegeven,  schonk  haar,  in  het  jaar  1774,  een 
nieuw  orgel,  hetwelk  boven  den  predikstoel  geplaatst  werd.  Dit  or- 
gel zal  waarschijnlijk  het  eerste  geweest  zijn ,  dat  niet  genoeg  voor 
de  kerk  voldeed  en  naderhand  in  de  Waalsche  kerk  overgeplaatst  is. 
Al  thans ,  het  tegenwoordige  kerkorget,  waarvan  de  maker  was  Jobuhbbs 
HiTTBsaiiTBa ,  orgelmaker  te  Lsyden  ,  is  in  het  jaar  1778  voltooid  en 
omstreeks  Kersmis  van  dat  jaar  bet  eerst  bespeeld  De  nederigheid  dos 
gevers,  GzaaiT  Heuus,  wilde  niet  dot  het  ptegtig  zoude  worden  in- 
gewijd ,  en  daaraan  is  welligt  ten  deele  ook  net  gebrek  van  aanteeke- 
ningen  in  het  kerkboek ,  omtrent  dit  anders  hoogst  belangrijk  geschenk, 
toe  ie  schrijven.  Het  orgel  heeft  12  sprekende  registers;  voorts  1  band- 
klavier  en  3  blaasbalgen ,  zijnde  het  geheele  werk  zeer  sierlijk  in  eene 
mahoniehouten  kast  gevat ,  met  twee  vleugels  air  galerijen  aan  weers- 
kanten ,  van  boven  met  groote,  witte,  toepasselijke  beelden  en  verdere 
ornementen ,  als  toonpijuen ,  verguldsel  en  snijwerk  versierd. 

Na  de  Reformatie  hadden  de  K.  R.  inwoners  ook  hier:  sedert  1619, 
eene  Vergaderplaats,  waartoe  hun  lang  gediend  heeft  een  bijsonder 
huis  aan  de  noordsijde  der  Oudehaven,  tot  welke  zij  door  eene 
deur  ter  zijde  in  het  Puardestroatje  ingingen.  Doch  in  het  jaar  1769 
heblten  zij  eene  geheel  uieuwe  en  nette  kerk  ten  bunnen  koste  doen 
bouwen,  waarin,  in  1789,  eennieuw  altaar  geplaatst  is.  In  1793  werd 
op  het  koor  een  orgel  geplaatst  ■,  zijnde  een  positie!  of  huiswerk.  Deze 
kerk ,  aan  den  H.  Wiuisaoaoes  toegewijd ,  heeft  geen  toren. 

Men  had  vroeger  te  Zizbimbb  vtyf  mannenkloosters ,  als :  bel  Te  ra  p  e  - 
lieren -klooster,  in  de  Peststmot,  later  het  Huis  der  St.  Jans- 
beeren  en  nog  later  het  Predi kheeren-k  loostor,  tbans  tot 
partikiiltere  woningen  iugerigl ;  het  Oud-Predik  heeren  -  kloos- 
ter, dat  in  den  brand  van   1458  is  in  kolen  gelegd,  terwyl  de  kerk 


*>*  ZIE. 

ia  1576  moedwillig  u  vernield  eo  afgebroken ,  too  dat  men  de  plaats , 
waar  het  gestaan  heelt ,  niet  meer  weet  aan  te  wijten  f  het  M  i  n  d  e  r- 
broeders-kloot ter,  io  de  Minderbroeders  traat,  thans  deofgaans  den 
Blijênkoek  genoemd ,  hetwelk  in  de  beeldstormery  ten  eeneomale  vcr- 
nield  is ,  terwijl  de  kerk  in  1552  is  aJgebraod  eo  de  plaats ,  waar  het 

festaanheeft,  thans  dient  tot  moes tnine n  {  de  Cittcr  cienser-ajidy-  ' 
larienhof,  by  het  St.  Lieven-Moosterkcrkkof,  io  1540 
gesticht ,  waarvan  de  gebouwen  later  alfa  ingerigt  tot  woonhuizen ,  en 
hetKarmeli  ter-k Tooster,  van  hetwelk  men  niet  meer  weet  te 
seggen ,  waar  het  gestaan  beeft.  Ook  waren  er  drie  vrouwenkloosters ; 
als:  een  klooster  der  Zwarte- of  Gr  aan  we -Zottere,  io  het  Zwart' 
zutterstroatje ,  waarvan  een  overblijfsel  der  «kapel  oog  in  weten  is , 
doch  overigens  de  gebouwen  inmengt  aQn  tot  woonhojato ;  het  Beo* 
gy  nhof,  dat  in  bet  jaar  1458  mede  eene  prooi  der  vlasóoieo  werd, 
doch  van  welks  kerk  de  toren  en  gwveloiuur,  die  voor  «énige  jaren 
nog  besteoden,  later  tyn  afgebroken,  eo  hot  firoodaoe  te  reu- 
kloos ter,  waarvan  de  gebouwen  nu  dienen  tot  wooohniaon. 

De  Synagoge,  in  de  middeidraat ,  ia  een  in  1835  nieuw  gesticht , 
teer  oet  eo  doelmatig  ingerigt,  doch  klein  gebouw ,  tonder  toren 

Onder  de  liefdadige  gestichten  noemen  w\j  het  eeest  het  Weeshuis, 
aan  de  tuidtyde  van  kei  Kerkhof ,  waarvan  het  jaar  dor  stichting 
oobekeod  is.  Het  werd  grooteodeels  vernieuwd  on  atnotorfcewjt:  ver- 
groot in  1596-     Ia  den  gevel  leent  mee  : 

Aftel*»*»  orecei  #14 

KICOLAI    BV 10*.    AtSVFI 

cis  retavn.  rosviv. 

LANS**.  PATtt.  €VO 
OAaTOLO0.  CAV.  coss. 
AM*.    1596  M   1VMO. 

(d.  u  Aaats**  Huaaav  Micofsisfooa  heeft  den  eersteo  steen  vao  dit 
gebouw  gelegd,  too  tQde  dat  atio  vader,  met  Bsoiimo tes  Cae ,  fier- 
gemeester  wal ,  io  het  jaar  1596  io  Jun0). 

Beven  de  deur  vao  den  eersteo  ingang ,  ttyode  een  gedeelte  van  het 
oode  gebouw ,  waren  voorheen  ecnigo  weeten  getehilderd ,  welke  ótm 
vreuweo  veeaorgd  eo  ooderweteo  werden.    Daar  onder  los  men  : 
Bemant  stsv  liefde  oo#  deee  arme  wêtitimdtrm  kier  9  eude  iel  alle 

vlecken, 
«f  Onaekweede  een  As»  Jamden  tn  «  kmü  wilt  ge  nol  eereeeVo , 
Siet  gkij  kaar  naakt  eoe»,  wilt  kaar  ook  deekemf 
Uw  epaen  oftenen  en  walt  aku  nwmnermeer  eeremaden, 
Wamt  mUe  die  fkene  die  totkermkertiekent  kaar  aabnoetsen  ojatsen  ; 
Die  tullen  wem  Gaaien  ontvangen  tijm  eemwigk  leien. 
Alle  die  kamr  oeren  wijn  stoppende  weer  dat  reepen  der  ermen , 
Die  emUen  ooek  roepen,  doek  God  tal  kaar  niet  ontfermen* 
.    Io  plaats  vao  dete  rymeo  tiet  nteo  thans  io  de  regentenkamer  voer 
den  schoorsteen  een   stuk ,  dat  io  bet  jaar  1719  geschilderd  werd  \ 
vertoeoende  de  beeldteoisseo  der  fiurgesoeestereo  ,  Buiteoregenteo   en 
Secretarissen  van  dien  tfd ,  beoeveof  den  Binneovader  eo  eeoen  weee- 
iongeo.    Tegenover  dete,  hoveo  de  kamerdmr  t*jn  de  Buitenvaders  eo 
Boiteomoeders ,  beoevens  sW  Binnenmeeder  on  een  weesmeisje  uitgebeeld. 
Daar  de  stad  Ziiaiaut  oa   de  esnwcoteling   van  1795   tolkeot   soet 
een  teer   talryk  eo  oestadig  afwisselend  goroitoeo  bolast  werd,    was 
het  destyds  teer  ooodtakeltyk ,  dat  er  voer  een  goed  eo  geschikt  mili- 
taire hospitaal  werd  getergd?  weldra  sloeg  men  hiertoe  het  oog  op  dit 


ZIB.  905 

Weeshuis ,  hetwelk  dan  ook  dadeltyk  daartoe  werd  uigerigt,  100  dal  de 
kioderen,  welke  sich  daario  bevonden,  moesten  worden  overgebragt 
in  het  hierna  te  vermelden  armenkinderbois.  Doch,  daarin  volgende 
jaren  het  garnitoen  aanmerkeiyk  verminderde,  en  men  tich  toen  mei 
een  kleiner  gebouw  voor  een  hospitaal  konde  behelpen ,  werden  de  kin- 
deren ,  nadat  het  Weeshuis ,  hetwelk  seer  veel  bad  geleden ,  weder  op 
nieuw  hersteld  en  veel  verbeterd  was ,  weder  daarin  overgebragt.   Het 

Ïetal  der  kinderen  in  dit  buis  bedraagt  thans,    soo  van  de  Herv., 
ivang.  Luth.,  als  E.  K.,  ruim  70. 

Het  Armenkinderhuis,  aan  de  ooordxtyde  van  de  Hoogt-M*- 
Um$iraat,  werd  eerst  in  1675 ,  op  kosten  en  onder  bet  bewind  van  de 
Diakooiearmen,  voor  alle  onderloose  kinderen ,  de  vereisehten  om  in  het 
weeshuis  te  worden  opgenomen  niet  hebbende ,  inyerigt.  Het  werd  in 
1786  vergroot*  In  bet  jaar  1796»  in  een  weeshuis  voer  kinderen  van 
R,  K.  ouders  veranderd  ,  werd  het  in  1811  *  toen  de  kinderen  uit  dat 
huis ,  by  overeenkomst  tueseben  de  Regenten  en  bet  Stads  Bestoar , 
in  het  burgerweeshuis  werden  overgebragt,  tot  een  Militaire  Ka- 
ter ne  geschikt,  en  weder  later  in  een  Hospitaal  veranderd.  Na 
de  gosogoadc  ommekeer  van  saken ,  in  1815 ,  heeft  men  getracht  dit 
oude  gebouw  voor  afbraak  te  verkoopen i  doek  dit  niet  gelukt  synde  » 
is  het  aangekocht,  door  het  Hervormd  Duoooie-Armbestuur ,  tot  huis- 
vesting  van  arme  en  behoeftige  lieden ,  welke  door  die  gemeente  uk  haar 
afsonderiyk  armenlbnda  onoWbooden ,  en  alwaar  een  aantal  dier  lieden 
werksaam  weiden  gebonden ,  met  bet  breien  van  vischnetten ,  waar- 
van de  inkomsten  ook  gedeelteiyk  tot  onderbond  dier  behocftigen  en 
voor  kleeding  worden  besteed. 

In  bet  jaar  1585  werd  hiermede  een  Oude  Mannenhuis,  in  de 
Si.  dnüummtraat,  Hffl9"!*»  waartoe  Amiaai  Fbabsscob ,  geboren  te 
Brouwershaven  en  op  den  16  Jony  1576  te  Zmum  overleden ,  twee 
derden  ayner  goederen  had  gemaakt,  doch  de  twist,  ontstaan  onder 
syne  erfgenamen ,  was  oorsaak  dat  dit  gedeelte  van  ayoen  uitersten  wil 
tot  in  het  jaar  1585  onvervuld  bleef.  In  het  jaar  1606  werd  het 
door  Mr.  Dasou.  Jacou ,  Gecwnimiteerde  Baad  wegens  Znaiasai  te  Mid- 
delburg, die  in  dat  jaar*overleed,  aanmerkeiyk  verrekt.  In  bet  jaar 
1665  ,  werd  het  door  aanbouwing  van  eenige  kamertjes  vergroot ,  en 
ter  inwoning  van  oude  mannen  aeewel  als  van  oode  vrouwen  geschikt. 
Boven  den  ingang  is  cene  sehttdery  eeoigt  borststukken  van  oude 
mannen  vertoonende,  op  welke  men  dit  byschrift  plagt  te  leeen. 
Smbctvtbh  aoseaA  (dat  is :  eert  den  enderdom) ,  en  daaronder : 

Tot  bobs  sivbatib  •    tooat  blos  o  obatib, 

Moaeasa  ov  Hens*  •   aateeat  ai  bbogbt, 

$olci  als  env  hbsobt  •  't  warnar  o  obbmobm  , 

OrOAT   WCSDI  VOLBSACBT  »  BB  ■STStSO  BBBACBT  . 
VaM    es*   BORBATBfa    HITS    MSBfl 

Wibbs  fiivs  rABsaar  «n  Goe  bbkbbt 

la  BUSTE    BOBT  WBSBB. 

Dit  gebouw  bestaat  nog  onder  den  naam  van  Oude  Mannen-  en 
V rouwen  Huis,  hoewel  bet  er  thans  niet  meer  voor  dient.  De 
daarin  gehuisveste  Proveniers  *  van  tijd  tot  tijd  overleden  sijnde ,  heb- 
ben de  Regenten  der  Godsbuisen ,  met  het  teevoorsigl  daarover  belast, 
onder  goedvinden  van  bet  stadsbestuur ,  in  het  jaar  1819,  met  de 
vijf,  nog  daarin  overgeblevene ,  Proveniers  een  aceoord  getroffen ,  waar- 
op sij ,  onder  genol  van-  vtyf  gulden  's  weeks  voor  ieder  persoon ,  gedu- 
rende bun  leven ,  hel  Oude  mannen  en  vrouwenhuis  souden  ontruimen  , 


904  z  ie: 

cd  zich  daarvoor  bij  burgerHcden  ,  Tan  kost  en  inwoning  vooriiea. 
Thans  worden  de  onderscheidene  woningen  van  dit  gebouw  ,  ten  voor- 
deel© der  stad  verhuurd  of  aan  armen  ter  bewoning  geschonken. 

Voorheen  bestond  hier  ook  een  Gasthuis,  in  de  Hooge- Molenstraat , 
zyndc  mede  een  Proveniershuis;  terwyi  men  er  ook  eenige  hokken  had, 
om  krankzinnigen  of  die  tieh  ongeregeld  gedroegen  op  te  sluiten.  Van 
dit  gebouw  is  thans  niets  meer  dan  de  vlakke  grond,  waarop  het 
zoo  vele  jaren  heeft  gestaan ,  overig ,  z^nde  het ,  uithoofde  van  zynen 
onbruikbaren  staat  en  den  toestand  van  de  fondsen  en  die  der  stede- 
lyke  kas ,  in  het  jaar  1814 ,  publiek  voor  afbraak  verkocht. 

Vroeger  bad  men  bier  een  afzonderlyk  Huis  voor  de  Wees-  en 
Armenki  n  deren  van  de  R.  K.  godsdienst.  Doch  in  bet  jaar 
1799  was  dit  zoo  bouwvallig,  dat  het  niet  dan  met  groote  kosten  te  herstel- 
len was ,  waartoe  noch  by  die  gemeente ,  noch  by  de  stad ,  in  dezen  staat 
van  zaken  de  vereischte  fondsen  voorhanden  waren.  Waarbij  nog  kwam 
de  bedenkelijke  en  gevaarlijke  ziekte ,  waardoor  een  aantal  kinderen  in 
dat  buis  aangetast  werden.  Dit  alles  deed  de  Regering  besluiten ,  om 
in  dezen  zich  het  lot  dier  pngelukkigen  aan  te  trekken ,  en  hen 
provisioneel  en  tot  eene  geschiktere  gelegenheid  te  doen  overbrengen 
in  het  zoogenaamde  Ondemènnen-  en  Vrottwen-Visscbershui* ;  terwijl 
de  tien  vrouwen ,  welke  zich  in  het  laatstgemelde  huis  bevonden ,  naar 
het  gasthuis  tonden  worden  overgebragt.  Naderhand,  en  tot  op  de 
vereeniging  van  het  R.  K.  met  bet  Hervormde  Weeshuis,  werden 
die  kinderen  gehuisvest  in  het  fooritintige  Arm-kinderenhuit.  Thans 
dient  het  voorm.  R.  K.  weeshuis  tot  armengesticht  dier  gemeente. 

Het  zoo  even  vermelde  Otidumannen-  en  Vröuwen-Visschers- 
huis,  in  den  fPevershoek ,  was  oudtijds  een  woest  gebouwd  hof,  met 
boomgaard,  tuin  en  eene  reeks  van  gebouwen  bezet,  weleer  bewoond 
door  AsoiF  vam  Klut  ,  Heer  vim  Ravestein ,  wien  het  ook  in  eigendom 
toebehoorde.  Naderhand  i»  het  aan  de  stad  gekomen ,  en  van  stads- 
wege  aan  het  vissebersgild  vergund ,  om  door  oude  mannen  en  vrou- 
wen van  dat  bedryf  bewoond  te  worden.  Thans  genieten  er  nog  eenige 
oude  lieden  vrije  inwoning.  De  boomgaard  en  hoven ,  daaraan  behoord 
hebbende,  zyn,  in  het  jaar  1617 ,  van  stadswege  uitgegeven  en  verkeek t, 
om  betimmerd  te  worden ;  terwijl  een  gedeelte  van  het  gebouw ,  dat 
in  de  Ravettmat  uitkwam ,  de  voormalige  Sehotsche  kerk ,  sooals  wij 
hierboven  (bl.  185  en  200)  gezien  hebben  y  m  1713,  aan  de  Lu* 
thersehe  gemeente  geschonken  is. 

Even  buiten  de  stad  ,  by  de  Noorihavtn-poort ,  stond  vroeger  een 
oud  proveniershuis ,  het  Leprotenhnis  geheeten.  In  het  jaar 
1655  werd  door  de  Regering  besloten  ,  dat  het  in  een  Pestbnis  zoude 
worden  veranderd,  en  het  St.  Roehnsbuis,  toen  dienende  voor 
een  Pesthuis,  in  het  midden  der  stad  staande,  daarentegen  in  een 
Proveniershuis.  In  het  jaar  1661  was  dit  Proveniershuis  reeds  in  aan  - 
merkelyk  verval  en  ten  achteren  geraakt,  waarom,  tot  betaling  van 
z^jne  schulden  ,  eenige  landen  ,  daaraan  toebeboorende ,  verkocht  wer- 
den. In  het  jaar  1675  vond  de  Regering  goed  dit  Proveniershuis  te 
vernietigen  ,  de  kapjtalen  en  renten  daarvan  ,  ten  laste  van  de  stad  , 
der  stad  toe  te  eigenen ,  en  de  goederen  tnsschen  het,  gasthuis  en  het 
arm-kinderhuis  te  verdeelen  ,  hetgeen  in  bet  jaar  1679  volbragt  werd. 
Dit  gebouw  is  later  afgebroken. 

Hen  heeft  te  Zibbiszib  ook  eene  Kommissie  ter  tpy»  uttdee- 
li  ng  des  winters ,  aan  beboeftigen  ;  eene  werkschool,  waarin  aan 
50  arme  kinderen  kosteloos  onderwtys  in  naaijen  en  breien  wordt  gegeven  , 


Z  I  E.  90» 

in  «ene  werkplaats  van  liefdadigheid;  vuuiu  eene  Afdoe* 
liug  van  hei  By  belgenoo  tsc  hap  ,  ecno  af  deoling  van  hel 
Tractaatgenootschap,  ca  een  Departement  der  Maat- 
schappij: Tot  Juut  tan  't  Algemeen  f  dat  den  14  Jultf  1797  a 
opgerigt ,  en  ruim  100  leden  telt. 

In  1798  werd  te  Ziebisxeb  geboren  Mr.  PietCb  Moooe  va*  Reseme, 
die  niet  roem ,    niet  alleen  bij  herhaling  de  burgermeesterlijke  waar- 

"  beeft  bekleed ,  maar 


in  sijne  geboortestad  heeft  bekleed ,  maar  ook  in  aanzienlijke 
Staal scoiniuisiën  ia  geplaatst  en  zelfs  Lid  der  Staten-Geaeraal  is  ge- 
weest. Deie  zeer  njke  Regent  overleed  kinderloos  den  6  November 
1756  te  's  Gravenhage ,  en  vermaakte,  bij  uitersten  wil,  aan  sijne 
geboorteplaats  de  aaniienlijke.  som  van  490,000  gulden  ,  met  het  doel 
om  binnen  hare  maren  eene  Hoogeschool  te  stichten,  of,  bij  aldien 
de  Staten  van  Zeeland,  binnen  de  drie;  jaren  na  zijn  overlijden,  daar- 
toe geene  vergunning  verleenden,  op  het  grondgebied  der  stad  een 
Armkinderhuis  op  te  rigten,  dat  ten  minste  18,000  gulden  moest  kot- 
len  en  bestemd  soude  sijn ,  om  daarin  tot,  den  ouderdom  van  twintig 
jaren,  alleen  kinderen  te  onderbonden. van  overledene  onder-officieren, 
ruiters  en  soldaten  ,  die  tot  hun  overlijden  in  eene  der  regimenten  van 
den  Staat ,  staande  ter  repartitie  van  de  provincie  Zeeland,  souden  ge* 
diend  hebben »  maar  noch  van  het  eene ,  noch  van  bet  andere  ontwerp  is 
iets  tot  stand  gekomen ;  voor  het  laatste  hebben  wij  geene  duidelijke 
oorsaken  kunnen  opsporen  ,  doch  voor  het  eerste  schijnt  de  uaijver 
van  Holland  allerlei  hinderpalen  tegen  het  tot  stand  brengen  van  dat 
plan  te  hebben  in  den  weg  gelegd ,  waarschijnlijk  uit  vrees  ,  dat  de 
Leydscbe  Hoogeschool  daardoor  te  veel  nadeel  soude  lijden ,  want  hoe- 
wei  de  Staten  van  Zeeland  de  souvereiniteit  in  hunne  provincie  in  den 
volsten  sin  uitoefenden ,  soo  waren  sij  «chter  door  den  band  van  de 
Unie  van  Utrecht ,  met  de  andere  provinciën  verbonden ,  hetgeen  aau- 
leidinggaf,  dat  de  Zeeuwsche  Staten  goedvonden ,  sich  over  deae  saak 
tot  de  Staten- vergadering  van  het  destijds  magtige  Holland  te  wenden. 
Intusschen  is  van  tijd  tot  tijd  door  de  stedelijke  Regering,  ten 
nutte  der  stad  ,  van  de  renten  van  dit  aanzienlijk  legaat  gebruik  ge- 
maakt ,  hetwelk  door  de  ongelukkige  omstandigheden  der  tijden  seer 
heeft  geleden.  Echter  is  nog  eene  aanzienlijke  hoofdsom  daarvan  over- 
gebleven ,  waarvan  de  renten  nog  heden  ten  dage  de  geschokte  fi- 
nanciën der  stad  schragen  en  ondersteunen. 

De  Lalynsche  school  schijnt  reeds  vroeg  te  z(jn  opgerigt  en 
reeds  in  een  privilegie  van  Willem  van  Hebeoouwb*,  van  het  jaar  1304  , 
gedacht  te  zyn.  Zy  werd  weleer  gehouden  in  zeker  huis ,  staande  in 
St.  Lieventstraatje ,  aan  de  noordzijde  van  het  kerkhof,  hetwelk  ook 
een  geruimen  tyd  tot  eenen  Lombard  heeft  gediend.  In  het  jaar  1639 
werd  se  in  een  ander  buis  van  de  stad  in  de  St.  /intouie-straat  over- 
gebragt ,  daar  se  nog  beden  gebonden  'wordt.  In  den  voorgevel  van 
bet  buit  door  den  Rector  bewoond ,  siet  men  het  stadswapen  van  ar- 
duin» teen  en  boven  de  voorpoort  van  de  school ,  de  spreuk  van  den 
Latijoschcn  dichter  Hobatids  :  Coblo  Mdsa  beat  (d  i.  de  Musen  .  be- 
schenken met  den  Hemel),  met  het  jaartal  anno  1632,4/9.  Aan  dese 
school  wordt  door  eenen  Rector  en  eenen  Corrector ,  thans  aan  4  leer- 
leerlingen    onderwys  gegeven. 

Aan  deTeekcnschool  worden  door  twee  onderwaters  «an  ongeveer 
50  leerlingen   onderwijs  gegeven.  * 

De.  Fransche  kostschool  voor  jonge  heeren,  in  de 
Pottitraat ,     wordt   door    (J0    leerlingen      bezocht   ;     de    fransche 


806  ZIE. 

kostschool  voor  jonge  jufvrouwen,  op  de  noordttyde  van  <le 
Oude-Have*  %  telt  90  leerlingen;  de  drie  Nedordu  itsc  he  scho- 
len, tellen  gexamenlijk  ongeveer 900  leerlingen  ;  de  Partikuliere 
scholen,  waaronder  de  Zondagschool  voor  volwassenen  en  te- 
ven soo  Matressen-  als  Brei-  en  Naaischolen,  940  leerlin- 
gen ;  de  Stads-Armenschool  ruim  890  leerlingen  en  de  beide 
Bewaarscholen    ruim  900  leerlingen. 

Voorheen  moet  men  ook  twee  Schutters  hoven  gehad  hebben, 
een  ra  den  Wewenhoek ,  waarvan  de  grond  in  het  jaar  1617  van  stads  - 
wege  uitgegeven  en  verkocht  is  om  betimmerd  te  worden ,  en  eene 
buiten  de  Hoofdpoort,  vroeger  naar  deaen  hof  de  Sthutlerspoori  ge- 
heel en  ,  welks  gronden  reeds  sedert  onbeugelfyke  jaren  tot  weilanden 
ityn  aangelegd. 

ZreatKim  beeft  de  volgende  vermaarde  mannen  in  hare  wallen  tien 
geboren  worden  ; 

De  Godgeleerden:  BsiBwnroé  Hbwbici  (Beeotwis*  Hbjbbjbsi.)  die 
in  het  midden  der  vijftiende,  eeuw  Hoogleeraar  in  het  kanoniekeregt 
te  Leuven  was;  Mr.  E  woud  Teblubcb,  f  in  1699,  als  Ontvanger- 
Generaal  van  Zeeland;  dtens  broeder  Willes  Tebluhck ,  geb.  in  1580', 
f  8  April  1699,  als  Predikant  te  Middelburg ;  Nicouus  Jabssbihos  Bot , 
•f  91  November  1654 ,  als  tendeling  van  den  Rooraschen  stoel  bij  bet 
Rfyk  van  Denemarken ;  diens  broeders  Cobbblis  Jabssbbios  Bot  ,  f  1 1 
October  '1657 ,  als  Pastoor  te  Monntckendam ,  en  Dominees  JsBSSBaras 
Bot  ,  f  14  Maart  1647 ,  als  Apostolische  tendeling  te  Amsterdam ; 
Mabtibos  Bboybviscb,  f  >n  1061,  als  Predikant  in  sflne  geboorteplaats; 
diens  toon  Aobiaa*  Bmmmsai ;  geb.  10  Februarü  1698 ,  f  9  Maart 
1676,  als  Predikant  te  Zierikiee,  Galbmjs  Abbjüusbz.,  geb.  8  No- 
vember 1699,  f  W  April  1706,  als  Leeraar  bQ  de  Doopsgctinden 
te  Amsterdam ,  en  Jonsms  Plbvibb  ,  geb.  96  October  1685 ,  f  16 
Julfl  1769,  als  Predikant  te  Middelburg ; 

De  R  eg  ts  gel  eerden  :  PetBvs  Pbckiüs  (Pnrnm  Ptci)  geb.  in  1529., 
f  17  Joltf  1889 ,  als  Raadsheer  in  den  Hoogen  Raad  van  Mcchelen , 
na  eerst  Hoogleeraar  in  het  kanonieke  regt  aan  de  Hoogeschool  te 
Leuven  te  ifln  ffeweest ,  en  Abtboby  ra  Joatt ,  Heer  win  Brminüse , 
uit  het  midden  der  teventiende  eeuw  ; 

De  Staatsmannen':  Mr.  Libvsb  Jassi.  Kbbbsbbakbb,  geb.  19 
April  1598,  t  21  October  1613,  na  onderscheidene  hoogc  staatsamb- 
ten met  eere  te  hebben  bekleed ;  Mr.  Cobbblis  Stavbbissb  ,  f  in  Mei 
1649 ,  als  Raadpensionaris  van  Zeeland  ;  Mr.  Jusrus  n  RoVsibt  ,  t  in 
1689 ,  na  Ambassadeur  aan  het  Hof  van  Frankrijk  te  t^jn  gewrest ; 
Mr.  Jacob  Vbbbbijb  ,  geb.  7  Augustus  1640  ,  f  10  Augustus  1718 ,  na 
Raadpensionaris  van  Zeeland  te  tQn  geweest;  Mr.  Bobivaciosdb  Jobcb 
va»  Oosteblakd,  f  als  Raadpensionaris  van  Zeeland,  en  Mr.  Pnrm 
MosoB  va»  Rbbbssb,  gedoont  5  Jannarij  1699,  f  6  November  1756 , 
als  Afgevaardigde  van  Zierikiee  ter  vergadering  der  Algeroeene  Staten  , 
een  man  ,  die  ,  too  als  wij  hier  boven  hebben  gesien  ,  nog  ah)  de  wel- 
doener sQner  geboortestad  beschouwd  wordt ; 

De  dappere  Zeekapitein  Jooe  vah  obm  Krot,  uit  de  zestiende 
eeuw  ; 

De  Genees-,  Heel-,  Natuur-  en  Kruidkundigen:  Lbvmus 
Lbibius  ,  féb.  90  Md  1505 ,  f  1  Jolfj  1568 ,  als  Geneesheer  te  Zie- 
rikiee ;  diens  toon  Golielbus  Luiuut ;  f  in  1586 ,  als  Lijfarts  van 
Eaic  XIV  ,  Koning  van  Zweden;  Jammi  Pbatoisis  of  a  Pbatis,  ei  gen - 
lijk  vaw  as  Vbldi  ,    ook    van    dbb    Mbvicbb    en    bb  Pbabt   genoemd , 


ZIE.  867 

f  33  Mei  1338 ,  Gomuis  Libbs,  geb.  m  11180,  f  3  Januaiij  1656:  D*m 
Plas  bib  ,  die  ia  het  begin  der  zeventiende  eeuw  leefde ,  f  alt  Genees* 
meester  te  Antwerpen ,  BNiunm  Capocbl  ,  geb.  17  September  1649, 
f  14  Mei  4676,  Jacobvs  Snsea,  nit  bet  laatst  der  seventieode  eeuw  j 
Joi  Bastbb  ,  geb.  8  April  1711 ,  f  tusschen  6  en  7  Maart  177» ,  en 
Joost  var  mi  Wuml  ,  geb.  18  JanuarQ  1777,  f  in  April  18** ,  als 
Heel-  en  Vroedmeester  te  Haarlem ; 

De  Kronyk  se  braver  Abapbos  Zousaem  (Aiabbos  var  Zuauuna) , 
t  8  Juny  1334 ; 

Den  G  e  •  e  hiedbund  ige  Nigüxaas  vab  bui  Sbsattb ,  f  den 
93  October  1730,  als  Griffier  en  Pensionaris  Bonnorair  in  t^ne  ge- 
boorteplaats ; 

De  Latynscbe  Letterkundigen:  Paraos  Gbvtbbos  ,  fin  1634, 
en  Abtobt  Clubbt  ,  +  in  1631  j 

De  Latynsehe  Dichters:  Gobbbus  PgroaaotciBsios ,  dia  in  het 
begin  der  sestiende  eeuw  leefde;  Jaoob  8ot«,  Heer  pan  Qrijwordf 
f  in  1398;  Adbiaa*  Hora,  Heer  pan  Bommemé*,  geb.  84  Mei  1648  , 
die  ook  een  teer  bekwaam  Nederduitsch  dichter  was ;  diens  toon  Mr. 
ftocsos  Borru;  Rocaes  Mo*cb,  f  in  1636,  en  Mr.  Coanus  Bot  of 
Bost  ,  die  mede  de  Nederlandsehe  Her  handteerde,  f  9  Febrnary  1663 ; 

De  Nederduitsche  dichters,  Pitna  Ahtort  bb  Hbbbbt,  geb. 
84  Mei  1389,  f  11  Mei  1644,  Cobhbus  tab  »bb  Port,  uit  het  begin 
der  achttiende  eeuw;  Reibibb  Tsllb,  meer  bekend  onder  den  naam 
van  Rbtrbbiis  Vrmuus ,  geb.  in  1338,  f  in  1618,  en  Jas  MAeevrr, 
geb.  in  1731,  f  in  1798  j 

De  Teek  e  naar  Pibtib  Voobxabb  ,  geb.  omtrent  de  helft  der  teren- 
tiende  eeuw,  f  omstreeks  1730; 

Ook  was  de  Dichteres  Cobbkia  Bwoom  Tihuni  hier  in  het 
laatst  der  sestiende  eeuw  geboren.  Zty  overleed  in  het  begin  der  te- 
venttende  eeuw  naauwehjkt  83  jaren  ond. 

Toen  na  de  dood  Tan  Graaf  Duik  VII ,  voorgevallen  in  het  jaar  1803 , 
Lobbwub  ,  Graaf  van  Loon ,  Graaf  Willem  ,  broeder  van  Dia* ,  uit  Hol- 
land verdreef,  vlugtte  des©  binnen  Zubulbbb,  waar  hy  van  de  ge- 
meente met  blydschap  ontvangen  werd.  Van  daar  trok  hy,  door  den 
Raad  Tan  Zeeland  geholpen ,  met  een  magtig  leger ,  onder  hetwelk  vele 
Zeeuwen ,  die  men  ,  wegens  hunne  woede  in  den  kryg ,  voor  Zeenwsche 
wolven  uitkreet ,  naar  Holland ,  en  verjoeg,  op  syne  beurt,  den  Graaf 
van  Loon  nit  het  land. 

Onder  de  regering  van  Flcms  V,  Graaf  ton  Holland,  dus  tussehen 
de  1833  en  1396 ,  hebben  de  ingezetenen  van  Zisbikzeb  die  van  Middel- 
burg ,  gewapenderhand  bestreden.  Omtrent  de  reden  van  desen  inland- 
scben  oorlog  heeft  men  geene  zekerheid.  Dit  weet  men,  dat  deZterik* 
zeenaren  ,  deze  hunne  onderneming  met  1800  ponden  (7800  gtild.) 
aan  den  Graaf  hebben  geboet ;  hetgeen  blijkt  nit  eenan  Latynschen 
brief  van  het  jaar  1380,  waarin  de  Graaf  die  som  bekent  ontvangen 
te  hebben  en  die  van  Zitaiittt  vergiffenis  verleent.  Naderband  zfln 
er  nog  groote  oneenigbeden  tutschen  die  van  Zizbiezbb  en  andere  Steden 
van  Zeeland  gerezen ,  welke  ook  tot  dadeiykheden  schenen  ie  zullen 
uitbarsten.  De  evengemelde  Graaf  Flobis  beval  daarom  aan  Jab  vab 
Rbbbssb  en  andere  goede  lieden  van  Zeeland ,  dat  sy  de  Zierikzteoa- 
ren  in  rust  zouden  laten ,  tot  dat  hy  uit  Engeland  zoude  ttjn  weder- 
gekeerd. By  aldien  iets  daartegen  gedaan  werd ,  gaf  hy  hun  vrij- 
heid ,  zich  te  weer  te  stellen  en  alle  onregt  te  keeren.  Waarschijn- 
lijk hebben  de  Zierikteenaars  dien  Graaf,  toen  by  roet  syne  vloot  voor 


iOfc  Zit 

hunne  $Ud  lag,  om  Middelburg,  dpor  de  Vlaatnscben  belegerd  ,  te  ont- 
zetten ,  deu  vercuchten  onderstand;  verleend ,  hetwelk  hom  zal  bewogen 
hebben  om  hun  de  vrybeid  Ie  verieeuen  ,  van  door  alle  ztyne  landen  f 
rooTer  de  tollen  hem  toebehoorden  ,  hunne  eigen  waren  tolvry  te  ver- 
voeren. 

In  het  begin  der  volgende  eeqw  tag  het  er  voor  Ziiutaie  «eer 
donker  uit ,  wegens  de  herhaalde  belegeringen ,  welke  dexe  stad  van  de 
Vlamingen  ,  in  nunoen  langdurigen  oorlog  tegen  de  Hollanders  ¥  heeft 
moeten  uitstaan.  Jonker  Willem  ,  aoon  van  Graaf  Ja*  vab  Avsshbs  , 
door  de  Vlamingen-geslagen ,  had  zich,  na  dat  Middelburg  aan  hen  was 
overgegaan ,  naar  Ziaaruu  begeven.  Doch  Gut  ,  Graaf  van  Vlaan- 
deren y  volgde  hem  eerlang  op  de  hielen  en  ondernam  insgelyk» , 
het  beleg  van  dexe  stad.,  zich  vleiende  dit  kraayennest  (zoo  snorkte 
men  in  hel  Vlaamsche  leger  over  de  iwakhcid  der  stad)  welhaast  in 
ayn  geweld  te  sullen  kragen.  Hij.  landde  op  Duiveland ,  van  waar 
men  ligt  op  Schouwen  kon  koro^n,  Eene  groote  hoop  Vlamingen  , 
sedert ,  100  stil  mogelyk ,  overgezet ,  nadert  de  stad ,  met  oog- 
merk ,  om  die  by  verrassing  in  te  nemen.  Doch  de  burgers ,  op 
hunne  hoede  zijnde,  rukten  ,  eer  men  het  vermoeden  kon %  verschei- 
dene poorten  uit,  en  vielen  met  zooveel,  felheid  op  de  Vlamingen 
aan  ,  dat  deze  grootendeels  ,  of  door  het  geweer  der  Zierikzeescbe  poor 
Iers  of  in  bet  water  omkwamen.  De  Zeeawschc  ballingen ,  die  zich 
onder  de  Vlamingen  bevonden  ,  hadden  zich  zoowel  buiten  het  heetst 
van  .bet  geveicht  weten  te  bonden ,  dat  geen  enkele  van  hen  sneuvelde. 
Dit  geschiedde  op  den  1  Mei  1305.  Got  het  beleg  stakende,  vertrok 
naar  Holland  ,  alwaar  eerlang  tusschen  hem  en  Willem  een  hesJand 
getroffen  weid  ,  tegen  den  zin  der  gemeente.  Onder  anderen  werd  be- 
dongen v  dat  Ziiauutt ,  gedurende  het  bestand ,  niet  meer  zonde  ver- 
sterkt worden  ,  dan  bet  -was  ten  tyde  van  het  sluiten  des  bestands. 
Het  bestand  was  zoodra  niet  geëindigd ,  of  die  van  Ziebjkzkb  deden 
weder  eencn  uitval  \  maakten  zich  stormenderhand  meester  van  de 
slerkte  Bloden  burg,  die  met  Vlamingen  bezet  was,  en  sloegen  alles  dood. 

In  de  stad  wedergekeerd  ontboden  ry  Jonkbeer  Wille»  tut  Holland . 
die  spoedig  met  zyn  volk  binnen  Ziebjkzbe  gekomen ,  met  de  burgers 
in  bet  land  trok ,  en  Jan  var  Renesse  ,  die  zich  met  de  Vlamingen 
daar  onthield ,  op  de  vlugt  sloeg.  Waarop  acht  en  veertig  Edelen  tot 
Bidders  werden  geslagen ,  onder  welke  Witte  vak  Haakstbbb  ,  natnurlyke 
zoon  van  Flobis  V  ,  wien*  kloekmoedig  beleid  ,  zoo  in  Holland  als  bin- 
nen deze  stad  gedurende  bare  belegeringen  betoond,  den  Graaf  zeer 
te  stade  kwam.  Beducht  voor  eenen  nieuwen  aanval  versterkten  qj 
de  stad  zooveel  zij  konden.  « De  Vlamingen  kwamen  ook  eerlang ,  ver- 
gezeld van  Jas  vab  Rbbbssb  en  eenige  Zeeuwen ,  weder  af  met  eene 
vloot  op  de  Gouwe.  Zy  sloegen  zich  neder  in  Duiveland.  Woui  en 
Gin,  Bisschop  van  Utrecht,  broeder  van  Graaf  Jah,  kwamen  mede 
met  vele  schepen  en  volk  uit  Holland»  Toen  de  vloot  Duiveland  genaderd 
was ,  sprong  het  \olk  a)  tq  driftig  en  zonder  orde  aan  land.  De 
vyand  ,  hier  lucht  van  hebbende  ,  ging  des  nachts  op  bet  Hollaodscbe 
leger  af  en  ,  begunstigd  door  de  duisternis ,  tastte  hy  het  onvoorziens 
zoo  hevig  aan ,  dat  eene  groote  menigte  van  de  beste  manschap  ver- 
slagen werd ,  en  vele  dergenen ,  die  naar  de  schepen  vlngtten  ,  in  zee 
verdronken  Van  den  vooroaamsten  adel  sneuvelden  er  niet  weinig  in 
het  gevecht ,  velen  werden  ook  gevangen.  Onder  de  laatsten  bevond 
zich  Bisschop  Got  zelf.  Willem  ,  met  eenigen  van  de  zynen  ter  naau- 
wernood  ontsnapt ,    kwam    binnen;  Ziebi&zee,     Deze  slag  viel    voor  in 


Z  I  B.  SOS 

het  jaar  1504,  <U*  Vrydags  vóór  .Palmzondag.     Den    volgenden  dag 
deed  Got  ,  Graaf  van    V laanderen,  door  x(jn  volk,  Ziebiezbe  opnieuw 
omsingelen.     De  stad  werd  scherp  aangetast.     Die  van  binnen  stelden 
lich  met  vernieuwde  kloekmoedigheid  te  weer.     Dit  duurde  twaalf  da- 
gen ,  wanneer  Gut  het  beleg  wederom  staakte  en  met  zijne  Vlamingen 
naar  Bolland  vertrok.    Wille»  trok,  na  gehouden  beraad,   met  die  van 
Zibriezee ,  van  daar  ook  naar  Dordrecht ,  om ,  ingeval  eene  nieuwe  be- 
legering tegen  Zibbikzbb  mogt  worden  ondernomen  ,  niet  weder  inge- 
sloten te  worden ,  en  uit  Holland  de  stad  te  beter  bijstand  te  kunnen 
verleenen.    Vóór  z(jn  vertrek  maakte  hy  Boodbwijr  vak  Yersbkb  Stad- 
voogd ,  hem  Jai»  van  Kroiringbr  als  Raadsman  toevoegende.    Te   Bor- 
rendarome ,  een  dorp  toen  niet  ver  van   Zibbikzbb  gelegen ,  ontstond 
imddelerwijl  een  groote  brand  ,  waardoor. het  slot  of  heerenhuis  voor 
een  gedeelte  in  ascb  werd  gelegd.     De  burgers  van  Ziebikzbe  togen  des 
anderen  daags  uit,  en  vernielden  heigene  de  vlam  van  het  slot   had 
overgelaten  ,  omdat  het  wegens  zijne  nabybeid  de  stad  doorgaans  hin- 
derlijk ,  en   de  Heer  van   Rorrendamruc  den  Graaf  zeer   vyandig  was. 
De   stedelingen   konden   nu  weder  adem  scheppen ,  maar  moglen  dat 
geluk  niet  lang  genieten  ,  want  Got ,  in  Holland ,  omtrent  IJsselmonde, 
eene  nederlaag  geleden  hebbende ,    kwam    weder  naar   Zeeland  afzak- 
ken ;    zyne  otergeblerene    manschap    werd  roet  eene  talryke  menigte 
Zeen  wen  en  Vlamingen  versterkt.     Met  dit  leger  zette  hij  weder  aan 
op  Zibribzbb,  om  zyne  geleden   nederlaag  aan  deze  si  ad    te  wreken. 
Gct  ,  om   hel  beleg  van  onderscheidene  kanten  levens  voort  te  zetten , 
besloot  de  haven  met  korenschoven  toe  te  dammen ,  en  langs  den  dam 
de  stad  te  naderen.    Nadal  de  haven  toegedamd  was  ,  sloeg  Got  zyn  leger 
rondom  de  stad  ,  die  ten  naauwsten  besloten  houdende.     Twee  blijden , 
welke  steenen  van  drie  honderd  pond  wierpen  ,  werden  ééne  ten  Noorden 
en  ééne  ten  Zuiden  van  de  haven  opgerigt.     Doch  die  van  binnen  ook 
wel  voorzien  van  blijden ,  dreven  de  steenen ,  die  op  hen  afkwamen  , 
den  vyand  weder  toe ,    somtyds  met   aanmerkeiyke  schade  aan  zyne 
storroge vaarten.     Onder  dezen  bedienden  zich  de  Vlamingen  van  gewel- 
dige groote   katten ,    op    welke  de   blijden  geplaatst  werden ,  en  van 
hooge  evenboogen,    van   welke  men  pijlen    schoot.     Het  gelukte  den 
belegerden  sedert ,    door  middel  van   fakkels  aan  pijlen  vastgemaakt , 
brand    te    schieten    in    eene    groote  kat,    die   geheel    verteerd  werd. 
De  vlam  sloeg  zoo  hoog ,  dat  men  ze  in  Holland  ,  tusschen  Vlaardingen 
en  Schiedam  r  duidelyk  zien  konde.     De  belegeraars  ,  de  stadsgrachten 
gevuld  hebbende,  bestormden  van  tyd  tot  tijd  de  poorten  en  muren, 
doch  zy  werden  gedurig  met  zwaar  verlies  afgeslagen  en  teruggedreven. 
De  Zierikzeesche  vrouwen    toonden  ook  haren  moed  bij   deze  gelegen- 
beid  ,  dragende  den  mannen  steenen  aan  ,  en  zich  benaarstigende  om 
den    brand ,  die  door    het  fakkclschieten    in  de   stad  werd  verwekt , 
spoedig  te  blusseben  ,  of  om  den  voortgang  van  de  vlam  te  stuiten  ,  door 
het    omverhalen  der   brandende  huizen.     De  belegeraars  ,  geen   kans 
ziende,  om  de  stad  stormenderhand  te  bemagtigen ,  besloten  haar  nit 
te  hongeren.     Het  langdurig  beleg  bad  er  den  voorraad  reeds  aanmer- 
keiyk   doen  verminderen  ,  zoo  dat  de  beesten  met  het  dak-  en  'bed- 
stroo  en  bet  verrotte  graan  uit   de   stadsgracht,  hetwelk  met  levens- 
gevaar naar  binnen  gesleept  werd ,   gevoed  moesten  worden.     De  bele- 
gerden  van   bonnen  nood  aan  Jonkheer  Willbi  kennis  gegeven  heb- 
bende, bewogen  hem  om  in  aller  yl  hei r vaart  in  Holland  te  beschrij- 
ven en  eene  vloot  te  Schiedam  in  gereedheid  te  doen  brengen.     Jonk- 
heer Wilieh  zond  nu  ook  aan  den  Franseben  Admiraal  Gin aloi  — die 
XIII.  Dbil.  11 


ÜO  Z  1  E. 

reeds  in  ptrtoon  hier  geweest,  doch  wederom  vertrokken  was,  eo  nu 
met  de  vloot  nog  bleef  samtnelen  —  ont  hem  tot  het  spoedig  voortzetten 
der  reis  aan  te.  sporen.     Eindclyk  zag  men  Gbiialdi  met  de  Fransche 
vloot  de  Maas  inloopen  tot  voor  Schiedam,  alwaar  hij  van  Jonkbeer 
Willem  met  blijdschap  verwelkomd  werd.     Men  besloot  geen  lijd  te  ver- 
zuimen om  Zibbikzbb  te  ontzetten.     De  Hollandsche  vloot ,  voor  Geer- 
vliet liggende  ,  was  reisvaardig.     Gaibaldi  hield  zich  derhalve  niet  lang 
in  Hollaod  op  ;  maar  den  voorlogt  nemende  voer  hij  langs  het  water 
Burnissc  tot  in  hei  Haringvliet  ;  werwaarts  hem  de  Hollandsche   vloot 
volgde.    Een  hevige  storm  hield  de  vloteu  hier  drie  etmalen  op  j  waarna 
zy   westwaarts  koers  zettende  ,  en  toen  wendden ,  om  langs  het  eiland 
Overflakkee  ,  de  Grevelingen  te  bereiken.     Uier  in  het  gezigt  van  Zib- 
bikzbb gekomen,    vuurden  de  vlotelingen  van  de  toppen  der   masten, 
om  den  belegerden  kennisvan  hunne  aankomst  te  geven ,  hetwelk  uit  de 
stad ,  met  vuren  beantwoord  werd.     Zoo  groot  was  thans  de  stilte ,  dat 
de  vloot  naanwelyks  een  boogscheuts  weg,  op  eencn  dag,  afleggen  kon. 
Eindelijk  geraakten  de  schepen  ,  Zonnemaire  en  den  hoek  van  Dreiscbor 
voorby  gevaren  zijnde,  tot  aan  BeU  e  waarde  in  Du  i  vel  and  ,  digt  onder 
Zibbikzbb  ,  alwaar  zy  het  anker  lieten  vallen ,   na  volle  veertien  dagen 
op   de   stroonfen  te  hebben  gesukkeld.     Midderwyi  gebrek  aan  mond- 
behoeften gekregen  hebbende  ,  wachtten  de  vlotelingen  met  smart  naar 
den   voorraad  ,  die  hun  uit  Holland  moest  toegeroerd  worden  ,  doch  den 
Ylaamschgezinden  Zeeuwen  ,  die  onderscheidene  ligt  gewapende  koggen 
in  het  vaarwater  hielden  ,  gedeeltelyk  in  handen  viel.     De  Fransche 
galeijen  ,  sedert  jagt  makende  op  deze  koggen  ,  zuiverden  er  de  Zeenw- 
sehe  stroomen  volkomen  van.     In   het  bijzonder  vindt    men  gemeld  v 
dat   lij ,    door  de   Hollanders  geholpen ,    hen  op  Zondag  9  Augustus 
op    strand  jaagden.     Goi  van    Vlaanderen  ,  by  tyds  kennis  gekregen 
hebbende    van  de  nadering   der  vereenigde  vloten ,    liet  tien  duizend 
man  rondom  Zibbikzbb  leggen  ,  en  begaf  zich ,   met  bet  overige  gedeelte 
van  zijn  volk  ,  aan  boord  zijner  schepen  ,  die  voor  de  stad  ankerden. 
Op  den  tienden  Augustus  raakten  de  vloten  aan  eikanderen ,  op  de  Gouwe, 
tusschen  Schouwen  en  Duiveland  ,  niet  ver  van  Zibbikzbb  j  doch  doordien 
de  eb ,    den  Admiraal  Gbihaldi   noodzaakte   af  te  houden ,    geraakten 
er  eenige  schepen  op  ecne  droogte  voor  de  stad  ,  alwaar  z\j  ,  tol  dat  de 
vloed  op  kwam  zetten  ,  hieven  zitten ,  en  ter  naa  uwer  nood  het  gevaar 
vaneenen  vyandclijken  brander,  welke  er  op  afgezonden  werd,  ont- 
kwamen.    De  Admiraal  en  Jonkheer  Willem,  hadden  besloten  het  ge- 
vecht niet   voor  's  anderen  daags  te  hervatten  ;    doch   met  het  wassen 
van    het  water  legen  deu  avond  ,  kwam  de  vyandelijkc  vloot  op  hen 
of.     Terstond  werden  de  vereenigde  vloten  in  slagorde  gesteld ,  en  van 
de  Hollandsche  eerst  uit  zestig  oestelen  (l)en  twee  honderd  bank  arm- 
borsten  ,   op  den  vyand    geschoten.     De  blyden ,    waaruit  men  zware 
steenen  wierp ,  werden  ook  zoolang  het  konde  ,  gebruikt.     De  Vlamin- 
gen bleven  de  onzen  niets  schuldig.     Eiken  oogenblik  zag  men  de  lucht 
vervuld  van  eencn  zwerm  p\jlen ,  welker  gesnor ,  zoowel  als  het  geraas 
van  het  steen  werpen  ,  eene  mijl  ver  gehoord  konde  worden.     Het  wat 
den  Vlamingen  in  den  eersten  aanval  gelukt ,    drie  van  onze  schepen 
te  bemagtigen  ,  waarop  zy  eene  geweldige  slagting  aanrigttcn.     De  Hol- 
landers verineesterden  een  Vlaamsch  schip  ,  hetwelk  een  geiyk  lot  on- 
derging.    Gbimaldi  gaf  toen  bevel  de  Vlaamsche  vloot   aan   boord  te 


'\ÏÏ    Oeêttygiot  osftUn  eene  soort  van  achietgeweer,  waarmede  men  teer  groot* 
ptflen  echoot.       V 


^ 


ZIE  911    ' 

klampen.  Ter  aelfder  tjjd  raakten  vier  zijner  schepen  ,  die  aan  den 
grond  gezeten  hadden  ,  door  hel  hoog*  gety  veder  vlot ,  en  gingen  ter- 
stond op  den  vyand  los  ,  dien  men  ,  binnen  i^n  beord  mei  allerlei  band- 
geweer  y  zelf»  met  brandende  lonten  ,  hevig  te  keer  ging.  Jonkheer 
Willu,  onder  tusschen  tijding  kiygende  ,  dat  een  gedeelte  der  vloot, 
noordwaarts  van  hem  af,  in  een  scherp  ge  Tech  t  gewikkeld  was,  be- 
reidde zich  om  hnlp  te  bieden.  Gbimalbi  hemogligde  middelerwijl  ook 
onderscheidene  VUamsche  schepen  ,  en  deed  een  deel  anderen  naar  den 
aaood  der ScbeJde  wijken y  welken  zij,  door  tegenwind,  echter  niet  be- 
reiken konden.  Het  was  mi  reeds  over  middernacht,  toen  de  overwinning 
zien  volkomen  voor  de  onzen  verklaarde.  De  Vlaamsche  schepen  waren 
genomen  of  verstrooid.  Sommigen  zaten  op  het  strand  j  weinigen  lagen 
nier  en  ginds  ten  anker.  Jonkheer  Willes  werd  nevens  zich  een  groot 
schip  gewaar ,  voerende  de  Vlaamsche  vlag  en  hetwelk  men  nader- 
hand geloofde  het  schip  van  Heer  Goy  ie  zyn  geweest ,  doch  toen  hy 
het  aan  boord  wilde  klampen ,  kapte  het  ayn  ankertouw  en  dreef 
met  de  eb  gelukkig  voorby.  Den  volgenden  dag,  zijnde  den  11  Au- 
gustus, werd  onze  vloot  met  vreogdegejuich  en  p{jpe*ge*cbal  ver- 
weUtomd  en  terstond  besteed ,  om  de  vyandelyk*  schepen  verder  te 
bemagtigen  of  te  vernielen.  Gei  'var  Vlaanderen  Lig  nog  met  vflf 
scbepen  in  de  Gouwe,  doch  Gbisuldi  ,  snet  vier  galeien,  op  hem  af  ziende 
kneuen  ,  beaJde  hy  de  teilen  ia  top  ,  en  trachtte ,  too  het  scheen  ,  hem 
te  ontwaken.  G»ibul*i  belette  hem  dit,  en  hem  aan  boord  geklampt  heb- 
bende, \ iel  er  een  hevig  gevecht  voor,  hetwelk  omtrent  den  middag 
eistdigde  met  het  gevangen  nemec  van  Heer  Got  ,  die  sedert  naar  Frank- 
ryk  gevoerd  werd.  Dit  maakte  een  einde  aan  'den  stryd.  Ook  werd  het 
terstond  gevolgd  van  de  verlossing  van  Ziiiiezii.  De  Vlamingen  ver- 
lieten ,  hals  ever  boem1  ,  de  stad  ,  en  verborgen  zich  grootendeels  in  de 
deunen  Tan  Schouwen.  De  voorraad  van  mond-  en  krygsbehoefteo  , 
die  ay  achterlieten  ,  werd  door  de  poorters  naar  binnen  gehaald.  Jonk- 
heer Willu,  die  in  zeventien  etmalen  niet  uit  de  wapenen  was  ge- 
weest ,  begaf  sieh  terstond  naar  de  stad ,  om  uit  te  rnsten.  Hy  deed 
vergiffenis  afkondigen  voor  's  Lands  ballingen ,  die  zich  aan  hem  zou- 
den onderwerpen.  Sommigen  bewilligden  daarin,  doch  anderen  vlogt- 
ten  buiten  's  lands.  Middelerwijl  ontstond  er  een  gerucht,  dat  er 
zich  nog  vele  Vlamingen  in  de  duinen  van  Schouwen  ophielden.  Willem 
deed  twee  galeyen  voor  het  land  kruinen  ,  opdat  seen  Vlaming  met 
eenig  vaartnig  zou  kunnen  vlugten,  terwyl  hy  te  land  raansebap  op 
hen  afzond.  Deze  menigte ,  welke  nu  de  schrik  in  het  hart  geslagen 
was  ,  gaf  nek  in  het  Palinksdal  als  krijgsgevangenen  over  ,  vanwaar 
zy  naar  de  stad  gebragt ,  in  kerken  en  kloosters  opgesloten  en  daarna , 
tegen  Hollandsche  gevangenen,  uitgewisseld  werden.  Git  vaiiVlaahbb- 
Rtn  werd  ook  tegen  Got  va»  Avisres  ,  den  twee  en  veertigsten  Bisschop 
van  Utrecht,  te  Valenciennes  gevangen,  overgegeven.  De  Bisschop, 
dus  in  vryheid  gesteld  ,  kwam  bij  lijnen  neef  binnen  Zibbiizbb.  De 
dag  van  het  ontzet,  z))nde  de  dag  na  St.  Lsuasffs  of  den  11  Augus- 
tus ,  werd  sedert  door  de  ingezetenen  met  eenen  algemeenen  omgang  over 
de  Breede-  of  Gaslhuisbrug  en  om  de  stad  ,  jaarlyks  zeer  plertig  ge- 
vierd ,  hetgeen  echter  by  de  Hervorming ,  nevens  andere  kerkeiyke  plcg- 
tigheden  van  dien  tijd ,   werd   afgeschaft. 

Tot  in  het  jaar  1313  waren  de  Tempelheeren  of  Tempelieren  te 
Ziebiexm  in  groot  aanzien,  en  hadden  er  een  deftig  huis  of  klooster, 
maar  toen  in  het  zeilde  jaar ,  op  het  besluit  der  kerkvergadering  te 
Vienne ,    die  orde   in  de  landen  en    ryken    van  Europa  ,    Frankryi 


*lt  ZIE.  4 

alleen  uitgezonderd ,    daar  ifl  reedt,   op  last  van  Piurs  den  Schone, 
in  hei  jaar  1307 ,    waren  omgebragt .   hetilj  om  de  baldadigheden  en 
gruwelen ,  die  men   ben  ten   laste  legde ,   hetiy  omdat  hunne  raagt ,  . 
den  Pau*  en  Vonten  iel  ft ,  te  schrikkelijk  geworden   was ,   werd  uit- 
geroeid ,  trof  hen  ook  die  slag  binnen  deze  stad-     Zij  werden  allen  op 
éé  oen  nacht ,   door  de  Regering ,  daartoe  by  eenen  brief  op  lyfstraffe  aan- 
geschreven ,  met  behulp  van  stadsarbeiders  en  andere  bedienden  ,  in  bon 
klooster  overvallen  en  gedood,  uilgexonderd  twee  f   die,  zoo  men  zegt , 
in  een  slecht  huis  synde  ,  daardoor  dezen  dans  gelukkig  ontsprongen. 
By  bet  ontstaan  der  Hoeksche  en  Kabeljaauwsche  tweespalt ,  in  het 
jaar   1350,   hield  Ziuikzbb,  in  de  geschillen  tusschen  Vrouw  Mabci- 
BBTI4  en   haren  zoon  ,  de  zijde  van  de  eerste.   Witten  deed  ondertns- 
schen  vele  pogingen  ,  om  de  Zierikzecnaren  tot  zijne  partij  over  te  halen. 
Hy    beval  by  syne  brieven ,   gegeven   na  6t.   Pietersdag ,  in  het  jaar 
1351 ,  wel  scherpeiyk  zich  niets  te  onderwinden  ,  dan  op  zynen  naam  , 
op  verbeurte  van  lyf  en  goed.     Daarbij  verleende  by  vrijgeleide  voor 
zestien  personen  ,  om   by  bem  te  komen  aanbooren  bet  regt ,  dat  hij 
on  de  landen  van   Holland  en  Zeeland  meende  te  hebben.     Dan ,  de 
afstand  van  de  .landen  van  Holland  en  Zeeland  en  Friesland ,  waartoe 
Vrouwe  Miac4BBti4 ,    in  het  jaar' 1554,    genoodzaakt  werd,   maakte 
een  «inde  aan   deze  geschillen  tusschen  moeder  en  zoó*n. 

In  het  jaar  1585  bielden  de  Monniken  zeer  slecht  huis  binnen  Znui  azu. 
Een  Monnik ,  genaamd  Diaz  Oodeboeest  ,  van  de  orde  der  Minderbroe- 
ders, werd  door  eenzyner  medebroeders  doorstoken.  De  stads  Over* 
heid  deed  te  dier  oorzake  alle  Monniken  van  die  orde  de  stad  ruimen  , 
en  stelde  zich  in  het  bezit  van  hunne  kloostergoederen.  Ka  verloop 
van  vier  jaren  werden  er  weder  een  andere  Prior  en  Monniken  in  bet 
klooster  toegelaten  j  maar  daar  deze-,  door  hun  verkwistend  gedrag ,  de 
renten  en  iukotusten  des  kloosters  doorbragten  ,  werd  ,  na  net  veran- 
deren der  Wethouderschap,  op  het  aanhoudend  verzoek  van  de  vrienden 
der  uitgestotenen  ,  besloten  ,  dat  diegenen  4  die  van  de  verdrevenen 
nog  over  waren  ,  weder  naar  het  klooster  zonden  kceren  De  anderen, 
hiervan  de  lucht  gekregen  hebbende,  pakten  zich  by  nacht  heimelijk 
weg ,  beroovende  het  klooster  van  boeken ,  kelken  ,  vaten  en  andere 
kerksieraden  ,  die  nog  overgebleven  waren. 

Omstreeks  het  jaar  1386,  toen  Kabel,  Koning  van  Frankrijk , 
de  Genienaren  tot  vrede  gedwongen  hebbende,  voornam  de  Engelscnen, 
die  hen  ondersteund  hadden  ,  in  hun  eigen  land  te  bestoken  ,  en  tot 
dien  togt ,  ook  bij  de  Hollanders  en  Zeeuwen ,  beide  schepen  en  man- 
schappen trachtte  aan  te  werven,  wezen  die  van  Zibbjkzbb,  afkeerig 
van  alle  kry  gs  toerus  tiog  tegen  een  Vorst ,  met  welken  het  land  in 
bondgenootschap  stond ,  de  Franschc  werving  in  hunne  stad  volstrekt 
\an  de  hand;  terwyi  Dordrecht,  Middelburg  en  andere  Zeeuwsen  e 
en  llollandscbe  steden  ,  zich  door  Alzbecit  var  Beueib*  in  dien  oor- 
log latende  inwikkelen  ,  den  F  ranse  hen  alles  toestonden.  Deze  wel- 
daad bragt  bij  den  Engelschen  Koning  zoo  veel  te  weeg ,  dat ,  als  , 
in  hel  volgende  jaar ,  de  vloot  van  Vlaarasche,  Hollandsche  en  Zeeuw- 
sche koupvaaiders ,  meeat  met  wijn  co  beladen  ,  door  de  Engelse  ben  ge- 
nomen werd  ,  den  Zierikzecnaren  Rnnue  ontnotnene  schepen  en  goederen 
terug  werden  gegeven.  Op  het  einde  dezer  en  in  het  begin  der  volgende 
eeuw  bloride  de  scheepvaart  dezer  stad  dermale  ,  dat  zy  ,  naar  het  ver- 
haal van  sommigen  ,  in  menigte  en  grootte  van  schepen  ,  boven  alle 
steden  en  zeeplaatsen  vau  Nederland  heeft  uitgemunt,  zoo  dat  de  Hol- 
landsche en  Waterlandsche  schenen  in  dat  opzigt  moesten  achterstaan. 


ZIE.  Mf 

Onder  dexeii  voorspoed  trof  Zibbiezbb  ,  in  het  jaar  1414,  eeoen 
i waren  slag  door  ecneo  feilen  brand  ,  die  tyjna  de  helft  der  stad 
verteerde.  In  het  jaar  1420  begon  men,  op 'last  van  Vrouwe  Jacoba, 
de  afgebrande  buizen  weder  te  herbouwen. 

Toen,  in  het  jaar  1425,  Jonkheer  J  acob  van  Gabsbbbe  ,  met  behulp 
van  de  meeste  Hollaudsche  en  Zeeuwsche  steden  ,  de  stad  Schoonhoven , 
die  bet  met  Vrouwe  Ja  cos  a  hield,  belegerde,  weigerden  die  van  Zib- 
■i'ezeb  ,  benevens  de  steden  Gouda,  Oudewater  en  Briell*, 
sicb  tot  die  belegering  te  laten  gebruiken.  En  toen  sij  nog  in  bet 
selfde  jaar ,  genoodzaakt  de  sterkste  zijde  te  kiezen  ,  aan  Hertog  Fairs 
vak  BooBOoaniB ,  als  Ruwaard  over  Holland  en  Zeeland  ,  hulde  en  eed 
deden  ,  bedongen  zij  ,  dat  i\\  niet  verpligt  zouden  worden  ,  bniteo 
hunne  stad  gewapend  te  reizen  tegen  zijne  nicht  Vrouwe  Jacoba. 
Echter  ondersteunden  zij  hem  in  den  Moedigen  slag  tegen  den  Hertog 
van  Glocester  ,  in  het  volgende  jaar  ,  op  het  eiland  Schouwen  ,  tus* 
schen  Brouwershaven  en  Oud-Dreiscbor',  geleverd  ,  roet  zoo  goeden 
uitslag ,  dat  h(j  zegepralende  daaruit  terug  kwam  ,  ofschoon  van  we- 
derzijden een  groot  getal  ,  en  onder  dezen  onderscheidene  Edelen ,  in 
den  strijd  gesneuveld  waren.  Zeven  jaren  daarna  werd  hy ,  zoo  bin- 
nen deze  stad  als  in  andere  steden  van  Zeeland  ,  met  veel  praal  in- 
gehaald en  tot  Graaf  van  het  land  gehuldigd. 

In  het  jaar  1456  gaven  die  van  Zibbiezbb  een  bijzonder  blyk 
van  getrouwheid  aan  dezen  Graaf.  .  Na  eenen  zwaren  en  langdurigen 
oorlog ,  werd  op  dien  tijd  de  vrede  getroffen  tusschen  Kabel  VU  ; 
Koning  tan  Frankrijk  >  en  Hertog  Filipb.  De  Engelschen  ,  die ,  met 
den  Hertog ,  gelukkig  tegen  de  Franschen  hadden  gestreden ,  weiger- 
den in  dien  vrede  toe  te  stemmen.  Om  dien  te  verijdelen  trachtte 
Hbüdbiz  IV,  Koning  wn  Engeland,  door  zijne  brieven,  eenige  steden 
tot  opstand  tegen  Filips  te  brengen.  Hij  schreef  daartoe*  ook  aan  die 
van  Zibbiezbb  ;  maar  deze ,  verre  van  dien  Vorst  daarin  te  wille  te 
xtyn ,  ontdekten  's  Konings  pogingen  aan  Hertog  Filips  ,  hem  daartoe 
den  brief  des  Konings  voorhoudende,  waarover  Fairs  dermate  in  toorn  ont- 
stoken werd  ,  dat  h(j  ondernam  ,  mei  behulp  der  Zeeuwen ,  Ga  la  is ,  toen 
io  de  magt  der  Engelschen ,  te  belegeren ,  waar  hy  echter  onverrigter 
sake  moest  aftrekken. 

In  of  na  het  jaar  1454  ,  verloor  Zibbiezbb  een  zoo  groot  aantal  sche- 
^  pen  en  volk  ter  zee  ,  dat  op  eenen  nacht,  meer  dan  vy  f  honderd  vrou- 
wen binnen  deze  stad  daardoor  tot  weduwen  gemaakt  werden,  boven 
en  behalve  de  ongehuwde  manschap ,  meest  allen  inboorlingen ,  welke 
in    dien  storm  het  leven  lieten. 

In  bet  jaar  1458  werd  de  stad  wederom  door  eenen  hevigeo  vunrnood 
aangetast,  die  bet  beste  en  grootste  gedeelte  aan  de  suidzyde,  met  het  Beg- 
gynhof  en  het  Predik  heerenk  loos  ter ,  twee  deftige  gestichten  ,  verteerde. 

Naauweiyks  had  men  de  afgebrande  hntzen  weder  opgebouwd ,  of 
byoa  een  derde  gedeelte  der  stad  met  hare  voortreffeiyke  hoofdkerk  en 
andere  gestichten,  werd  in  asch  gelegd.  Dit  ongeluk  werd  op  kersmis 
avond  in  het  jaar  1466,  door  den  bliksem  veroorzaakt. 

In  het  jaar  1468  stierven  er  vele  menschen  binnen  Zibbiezbb  aan  de 
pest  j  zoodat  Hertog  Kabel  van  Bodroobdib  ,  oit  dien  hoofde,  buiten  dt 
stad  op  den  dyk  van  Borrendamme  werd  gehuldigd. 

In  August  as  1472  was  er  eene  hevige  opschudding  gereten  over  het 
invoeren  van  nieuwe  accynsen.  Heer  Jan  Siborsioon  ,  Priester ,  en 
Mkbubl  van  Hbebvmet  en  Kattbhdijeb,  Baljuw  van  Zibbiezbb  en  Schou- 
wen ,  werden  ,  terwtyl   zij  op  het  stadhuis  ,    met  de  Wethouderschap , 


*t4  Z  1  E. 

ow  het  keffen  der  nieuwe  accynsen  ,  in  oaderbandeung  «aren ,  door 
eeno  woetle  menigte  poorteis  met  knodsea  ,  pieken  en  metten  gewa- 
pend ,  overvallen ,  van  bet  leven  berooid ,  en  dood  uit  de  ventten  op* 
straat  gesmeten.    Het  aanschouwen  van  deae  gruwelen  deed  den  gehcelen 
Raad  sidderen  van  vrees»     De  Schout  smeet  syne  roede  ,  net  teeken  xy- 
ner  waardigheid,  uit  de  hand.  Ook  wierpen  de  Burgemeesters  de  sleutel* 
der  stad  voor  de  voeten  der  poorters  neder.     Allen  baden  *ü  de  ver* 
toornde  gemeente  om  lyfsgenade,  die  hun  eindelyk  vergund  werd.     De 
poorters,  de  schoutsroede  en  de,  sleutels  der  stad, opgenomen  hebbende % 
stelden ,  terstond  hierna  eenen  Schoot  aan  naar  bunnen  sin  en  bevalen  den 
oudsten  en  bekwaamsten  gildebroeders  de  Regering  der  stad.     De  Her- 
tog ,  keonis  van  dit  oproer  hebbende  gekregen  ,  zond  zynen  natuiiriykeu 
broeder  Aütomb,  gemeenlijk  de  Groote  badaard  van  Bourgondië genaamd, 
en  Aoolp  va*  Ravestaui  ,  broeder  van  Jait,  Hertog  vam  CUv* ,  herwaarts, 
om  er  onderteek  naar  te  doen.     Abtokib  eu  Aeoav  door  den  Heer  van 
Vibb  geholpen ,    deden  eenige   der  hoofden  vatten   en  onthalteo.     De 
meeste  anderen  waren  gevlugt.     Men  liet  zich  verluiden  dat  de  Hertog 
alle  de  ingezetenen  des  doods  schuldig  hield ,  en  de  stad  tot  een  puin- 
hoop wilde  gemaakt  nebben.     Doch  dece  bedreigingen  strekten  waar- 
scmjniyk  alleen  ,  om  de  ingeaetenen  te  s waardere  geldboeten  af  te  per- 
sen.     De  komst  des  Hertogs ,  op  den  30  January  1473,  weed  ta  Zitaiaiea; 
•  met  verlangen  te  gemoet  geaien.     Doch  om  hem  te  vermurwen  trok- 
ken geestelyken  en  wereldlyken ,  schreiende  en  wanhopig  de  poort  uit , 
biddende  om  vergiffenis  der  bedrevene  misdaad.     De  Hertog  schonk  bun 
bet  leven ,  mits  a\j  voortaan  ztfoe  bezetting  in  de  stad  gedoogden ,  en 
hem  eene  boete  van  30,000  guldeu ,   in  negen  reiaen  ta  betalen  ,  on* 
brasten.    Om  deze  boete  te  vinden  ,  werd  bun  bty  brieven  ,  dan  10  JojnJv 
ta  Maastricht,  gedagteekend ,   voor  den  tijd  van  aea  jaatn  „  vergund, 
den  aec\jns  op  de  bieren  tot  twee  grooten  op  de  ton  ,  en  den  aeeyo*  ep 
de  w|jnen  tot  eene  halve  groot  op  de  stoop ,  ta  mogen  verhoogt**.     De 
stad  werd ,  sedert ,  voorzien  van  bezetting ,  onder  bevel  van  Baaaa»  va* 
Ramt  ,  eenen  Zwaab  van  geboorte.     Kajlbls  dochter  en  nazaat ,  Manu 
vaa  Boneoeaié* ,  beval  wel  in  bare  blijde  inkomst ,  in  het  jaar  1477  , 
dat  men  die  van  Zuuuezsb  hunne  privilegiën  van  den  Kanselier  weder 
zoude  doen  erlangen  ;  maar  dewyl  vele  hunner  oorspronkelyke  oudste 
voorregtsbrieven  vermist  werden  ,  is  bet  ligt  te  denken ,  dat  deze  des- 
tyda  zoek  sullen  zQn  geraakt. 

Niettegenstaande  Hertog  Kaan.  de  Zierikzeenareo  zoo  oo zacht  behan- 
deld had  ,  deden  zty  hem  echter ,  in  het  jaar  1474 ,  in  bet  beleg  der 
stad  Nuits ,  over  Dnsseldorp  aan  den  Ryo  gelegen ,  veel  bestand  mat 
schepen.  Om  de  kosten  door  hen  daarin  gemaakt *  verkregen  sQ  kwaas- 
wys  vryheid  om  lyfrenten  op  een  of  twee  ly  ven  ,  ten  laste  hunner  stad 
te  verknopen. 

Den  23  Maart  1478  werd  Manftuiaaa  var  Oosteaaua,  als  voogd  tan 
syne  vrouw ,  Maaia  vaa  Beuaeoaeii ,  binnen  deze  stad  gehuldigd. 
Onder  heao  is  de  stad ,  nog  niet  of  naauwelyks  bevrtyi  van  de  seaar- 
teiyke  naween  der  zoo  eveagemelde  beroerte ,  wederom  in  geen  Ir  1  lint 
ongelegenheid  gekomen*.  Die  van  Sluis  ia  Vlaandefen,  door  vele 
Hoeksgesinden  uit  Holland  versterkt ,  hadden  tieh  opeoiyk  tegen  Ma- 
ziaiuiAS  verklaard ,  eoon  hem  afbreuk  te  doen  en  buit  te  maken  t 
hadden  zy  menigen  inval  in  Zeeland  gedaan.  D'f  van  Ziiajaiee  hielden 
het  met  Fairs  vaa  Ctava  ,  die  bet  bevel  over  de  Sluisenaars  voerde ,  en 
wiens  vader,  Aoot»  van  Gaava,  sya  verblgf  binnen  Zianjf  ia  plagt  te 
handen.     Dus  voerden  sy  die  van  Sluis  allerhande  levensmiddelen  en 


Z  I  B.  215 

krtygsbeboeften  toe  ,  waartoe  mogel|)k  de  begeerte  om  goede  winst  te 
doen  ,  ben  meer  zal  bewogen  hebben ,  dan  baat  tegen  Maxuuliaar.  Die 
van  Sluis  ,  een  langdurig  beleg  uitgestaan  hebbende ,  moesten  eindeiyk 
■wichten  ,  doch  iy  bedongen  nog ,  dat  allen  ,  die  het  met  Fairs  vab 
Clbtk  gehouden  hadden  ,  deswege  zouden  ongemoeid  blijven.  Des- 
niettegenstaande kwam  de  Hertog  fan  Saksen,  met  een  groot  gevolg  van 
krijgsknechten  ,  onverhoeds  en  onverwacht  binnen  Zibbibzkb  ,  om  de 
ingezetenen  te  straffen  over  'de  httlp  en  teevoer  aan  Fium  var  Glbvi 
en  de  Sluizcnaars  verschaft.  Thans  ,  door  krijgsvolk  overheerd  ,  waren  ' 
*Ü  gedwongen  den  Hertog  om  genade  te  smeeken ,  die  hun  in  deter 
voege  verleend  werd  :  de  Uegering  en  nevens  haar  nog  zestig  personen  , 
moesten  blootshoofds  en  met  gebogene  knieën  ,  den  Saks  om  vergeving 
bidden ;  ook  toude  de  stad  24,000  Andriesgnldens,  ieder  vier  en  twiutig 
stuivers  waard ,  aan  hem  betalen  j  voorts  nog  honderd  ponden  groolen 
(600  guld.)  's  jaars  aan  den  landheer  opbrengen  ,  alle  krijgsgereod- 
scbappen  verliezen  en  de  kosten  van  bet  hout  tot  de  blokhuizen  ,  aan 
de  Havenpoort  door  den  Hertog  gebruikt ,  door  de  stedelingen  gedragen 
worden.  In  bet  jaar  11507  werd  hun  door, den  Roorosch -Koning  Maxi- 
■■liaan  en  den  Aartshertog  Kabil  vrijheid  gegeven  om  de  blokhuizen , 
door  den  Hertog  van  Saksen  aan  de  Haven-poort  gemaakt ,  af  te  bre- 
ken en  die  poort  met  de  muren  weder  m  baren  ouden  staat  te  her- 
stellen . 

In  de  jaren  1514  en  1819  verloren  die  van  Ztsram  onderscheidene 
schepen  door  storm ,  en  in  1500  werd  bnn  door  de  Lubekkers  grooten 
afbreuk  op  xee  gedaan.     Maar  dit  alles  was  niet  te  vergelijken  bij  de 
onheilen  der  stad  in  volgende  jaren ,  kort  na  eikanderen  ,  overgekemen  , 
wanneer  bet  geluk  de  burgers  van  Ziebulzbs  en  de  inwoners  van  Schou- 
wen  in  alles  scheen  tegen  te  loepen.    Vooreerst  heerschte  de   pest,  in 
hei  jaar  1515  en   vooral    in  1518,  toen  binnen  de  stad  alleen  ruim 
5300    menseben   weggesleept    werden ,    zoo    dat  niet  boven   de   5500 
■aisgangers  in* at  hunne  parochiën  overbleven.     Daarbij   deed    de    zee 
eene  onbegrijpelijke  schade,  want  daar  de  polder  van  Schouwen  ingevloeid 
was ,    stroomde  het  water  tot  binnen  de  muren  en  poorten  der  stad , 
en  bedierf  de  landen ,  vruchten  en  meestoven  ,    de  sontkeeteo  buiten 
est  versebe  wateren  binnen  de  stad.     Niet  alleen  had  hel  land  van  de 
verbolgene  zee  zooveel  te    lijden ,    maar    vijftien    of   zestien    hunner 
beste  schepen  én  wel  400  van  de  kloekste  en  ervarendste  zeelieden , 
die  men  hier  vond ,  werden  er  ook  door  verzwolgen.     De  overige  sche- 
pen verminderden  in  het  kort  mede   zoo  zeer ,    dat    er ,   in  het  •  jaar 
1520,  van  48  maanschepen  ,  die  zij  nog  geen  ses  jaren  geleden  gehad 
hadden  ,  ten  boegste  4  waren  overgebleven  ,  die  evenwel  io  het  jaar 
1531   wederom  tot   10  of  12  waren   aangegroeid.    Daarbij   kwam    in 
het  zelfde  jaar  15i6  nog    eene   andere    ramp.      Zeven    en    zeventig 
soutkeeten  ,    allen    rijkelijk    voorzien    van    zont  en   hetgeen    verder 
tot  de  ziederij  vereischt  werd  ,  met  nog  125  buizen  buiten  de  stad , 
werden  op   den   15  April  door  de  vlam  verteerd,    welke  schade  met 
150,000  golden  (in  dien    ttfd  voorwaar  eene  aanmerkeiyke  som)  niet 
kon  hersteld  worden.    Alle  deze,  op  elkander  volgende,  ongelukken 
hadden  den  rijkdom  der  ingezetenen  dermate  verminderd  en  de  stad 
aoo  teer  ontvolkt ,    dat  tyjna  de  helft  der  huizen  ledig  stonden.     ÏU 
aaazieclfykste ,  aan  de  Brug  of  de  Markt  staande ,  konden  niet  meer 
dan  twintig  golden  aan  huur  opbrengen.     Haizen  en  erve»,  die  men 
te  voren  voor  honderd  ponden  Vlaamsen  kocht,  waren  nu  geen  dertig 
getyke  ponden  waard.    De  Keiser  verleende  bnn  wel  vrijdom  van  sebot 


916  2  I  E. 

cd  bede  op  boden ;  ook  gaf  hty  han  verlof  tot  hei  opritten  eeoer  jaar- 
markt, doch  dit  kon  weinig  baten,  om  bunnen  vervallen  staat  U 
herstellen.  Bovendien  moesten  s\j ,  in  het  jaar  1527,  nog  eene  aan* 
merkelyke  som  te  koste  leggen  aan  het  verdiepen  der  Zoute  gracht 
en  het  herstellen  der  sluis,  by  de  haven  staande,  om  de  schuring 
van  het  water  door  de  haven  meerder  aandrang  te  geven ,  dewyi  *y, 
soo  door  het  ingeworpen  sand  van  de  platen ,  in  het  water  tossehen 
Schouwen  en  Duit  eland  opwassende ,  als  door  siyk  en  vuilnis  seer 
was  opgehoogd. 

Volgens  het  verhaal  van  RtvaiassaaM  stierven  te  Zibbikxbb  ,  in  het  jaar 
'1tf52,  binnen  drie  maanden  wederom  5000  personen  aan  de  pest. 

In  het  jaar  1555  werd  aldaar  een  landman  ten  vure  gedoemd ,  om 
dat  by  sich  had  laten  herdoopen  en  het  misbrood  niet  voor  Ciaistvs 
ligchaam  wilde  erkennen ,  terwyi  er ,  in  September  van  het  volgende 
jaar,  nog  drie  Doopsgesinde  mannen  en  eene  vrouw  werden  onthoofd , 
hunne  ligchamen  verbrand  en  hunne  hoofden  op  staken  gestoken  Ook 
werd  nog,  vyf  eo  twintig  jaren  later,  een  ander  van  die  gezindheid 
gevonnisd  om  met  hef  swaard  gestraft ,  zyn  ligchaam  op  «en  rad  eo 
iyn  hoofd  op  een  staak  gesteld  te  worden,  met . verbeurte  syner  goe- 
deren. 

Den  '15  Juiy  1540  vereerde  Kabel  V.  Zjebiesbb  meteen  besoek. 

Het  jaar  1557  was  voor  Ztiaixiu  wederom  ongelukkig ,  door  de 
duurte  en  schaarschheid  van  bet  koorn.  Hoedanig  bet  destijds  aldaar 
gesteld  was  kan  men  nagaan  uit  eene  aanteekening ,  destijds  geschre- 
ven en  aldus  luidende  :  »  Int  zelfde  jaer ,  op  Meye  avond ,  kocht  men 
»  de  terwe  het  seveom  31  scbell.  (9  gnld.  30  cents.)  en  in  Junius  van 
»  betselfde  jaer ,  de  teve  van  de  terwe  tot  Ziebieeeb  om  2  pond.  12 
»  scbell.  Vlaamsen  (15  gnld.  60  cents);   en   de ~ schutters ,    wakende 

•  door  order  van  de  Magistraat ,  nagt  en  dag ,  en  de  poorten  waren 
»  geslooten  ,  soodat  de  Overdijksche  loyden  geen  brood  hebben  raog* 
»  ten :  en  een  man  uit  Duvelend ,  om  beymclijk  brood  ai  tier  stede 
»  van   ZiEiiaiEB  te  krijgen  ,    kochte  een  Joodkiste    en  leidder  brood 

•  in  |  omdat  de  Ueeren  niets  vermoeden* e u  zouden  ;  en  als  hem  gevraagd 

•  wierd  wat  hij  dede ,  seide :  dat  hij  een  gestor veu  vriend  op  sijo  wa- 
»x  gen  hadde ,  die  in  Duveland  begeerde  begraaven  te  sijn  en  is  aisoo 
»  mei  bet  brood  ontkomen ;  soo  dierentijd  was  het  binnen  dat  jaar. 
»  De  luyden  swommen  ook  bij  dage  eo  bij  nagte  met  brood  over  de 

'  *  8n&'      Sedert    verminderde   wederom  de    prijs   van   het   greyn  ol 

•  koorn  seer ,  sulks ,  dat  men  int  leste  van  Julius ,  binnen  denselven 

•  jaare  gaf  de  terwe  het  seve  om  23  schel I.  (6  guld.  90  cents)  en  korte 

•  daarna  om  10 scbell.  (3  guld),  eo  11  scbell.  (3  guld.  50  cents)  en 
»  12  scbell.  (3  guld  60  cents). 

In  het  ielfde  jaar  begon  in  Augustus  te  Ziekiezeb  de  pest  te  woe- 
den ,  en  het  is  seer  merkwaardig  ,  dat  se  schielijk  ophield  ,  nadat  de 
see  een  groote  inbraak  in  Zeeland  gedaan  bad. 

De  Hervorming  beffon  te  Zibbiiibb  en  in  het  Land  van-Schouwen 
om  dezen  tyd ,  heimeiyk  voortgezet  te  worden.  De  Hertogin  va*  Psjuu 
beval,  volgens  oenen  brief  van  18  December  1365,  den  Rentmeester 
Generaal  Bauains  var  Wijboaabbbj  ,  sich  stipteiyk  naar  de  bevelen  des 
Koning»  op  het  ttuk  van  godsdienst  te  gedragen  ,  en  de  Wethouders 
daartoe  ook  aan  te  manen.  Dexe  door  den  Rentmeester  daarvan  ver- 
wittigd ,  doch  geen  behagen  scheppende  in  de  uitvoering  dier  Moedigt 
bevelen ,  wisten  wfyssciyk  hunne  oogluiking  voor  de  Gouvernante  mei 
vele    redenen   en   een   beleefdelijk   uitstellend  antwoord  te  bekleedeo. 


ZIE.  917 

Ondertusscben  wou  de  leer  der  Hervorming  zoodanig  f eld  ,  dai  sy  niet 
alleen  op  den  7  eo  21  Juiy  1566  eene  bijeenkomst  Tan  omtrent  500 
of  400  personen  buiten  de  stad  bielden  ,  voor  welke ,  door  zekeren 
Jaeob  Joaissiü  Babsblis  ,  gepredikt  werd  ,  maar  dat  zelfs  in  de  maand 
Augustus  daaraanvolgende,  predikatiën  binnen  de  stad  werden  gedaan. 
Den  20  September  bad  ook  een  Doopsgezinde  Leer  aar  in  bet  openbaar 
gepredikt.  Babsbms  ,  de  plak  van  geloofsooderzoek  en  gewctens- 
dwang  nog  aelfs  niet  geheel  ontwassen ,  kon  dit  echter  niet  verdragen. 
E\\  leverde  aan  de.  Regering  een  verzoekschrift  in,  ten  einde  hem  toe- 
gelaten werd  ib  tegenwoordigheid  van  de  Overheid  tegen  hem  te  rede- 
twisten ,  en  dat  daartoe  t\jd  en  plaats  raogt  bepaald  worden.  De 
Overheid  wees  dit  verzoek  van  de  hand.  Echter  werd  besloten  ,  dat 
men  de  vergaderingen  en  leerredenen  der  Doopsgezinden ,  by  openbare 
afkondiging  zoude  verbieden.  Intusscnen  bleven  deze  twee  Leeraars 
van  beiderlei  gezindheid  hevig  met  elkander  twisten  j  hetwelk  oorzaak 
was,  dat  de  Regering,  op  den  <1 2  Januari)  des  volgenden  jaars,  goed 
vond ,  alle  twistredenen  aangaande  de  godsdienst  te  verbieden.  De 
beeldstprinerU ,  in  sommige  kerken  van  Zeeland  gepleegd  ,  was  de 
Regering  van  Zibruzbb  zoodra  niet  ter  oore  gekomen ,  of  deze  stelde 
op  alles  goede  orde,  om  die  ongeregeld  hei  d  in  hunne  stad  voor  te 
komen.  Dit  belette  echter  niet,  dat  het  klooster  der  Minderbroeders, 
welks  kerk  reeds  in  1552  was  afgebrand,  door  de  beeldstormer»  ge- 
heel onder  den  voet  werd  gehaald. 

In  den  stryd  tegen  Spanje  is  Zibbiezbb  meer  dan  eens  genomen  en 
overgegeven.  Alva,  verschrikt  door  de  koene  inneming  van  Brielle 
door  de  Watergeuzen- ,  gaf  onder  anderen  aan  de  Regering  der  stad, 
bij  brief  van  25  April  1572 ,  in  keuze ,  om  bezetting  te  ontvangen  of 
op  eigen  kostea  zich  en  de  eilanden  Schouwen  en  Duiveland  te  be- 
schermen. De  Raad  ,  meest  Spaanschgezind ,  besloot  tot  bet  eerste  , 
maar  de  gemeente  weigerde  het  vreemde  krygsvolk  in. te  nemen, 
daarin  gerugstennd  doorLiBvm  Jahsz.Bobbth,  alias Kbbbsbmakbb,  Overste 
der  stad,  die  de  schepen  afsloeg,  welke  met  geweld  de  Spaansene  solda- 
ten wilden  aan  wal  zetten.  Het  gelukte  echter  de  andere  party  dezen 
braven  vaderlander  te  verdrijven,  en  Zizhikzeb  ontving  nu  het  vreemde 
krijgsvolk.  Doch  de  beroemde  Jacob  Siborss.  di  Ruk  bragt  de  stad, 
den  8  Augustus ,  aan  's  Prinsen  zijde  over. ,  De  voorwaarden,  bij  de  on- 
derlinge overeenkomst,  waren,  dal  de  R.  K.,  zoo  wel  als  de  Uerv., 
eene  ongestoorde  vrijheid  souden  behouden ,  om  hunne  godsdienst  te 
oefenen.  Ten  aanzien  van  de  laatste  werd  er  bij  bedongen ,  dat 
zulks  geschieden  moest  in  eene  erelyke,  dat  is  heerlijke  of  niet  onaan- 
zienlijke en  betamelijke  plaats ,  hetgeen  met  betrekking  tot  de  eersten 
onbepaald  werd  gelaten.  Vrij  aanmerkelijk  was ,  naar  het  schijnt , 
Ce  Zibriezbb  het  getal  Hervormden.  In  het  jaar  1566  had  men  het 
reeds  op  ongeveer  350  gerekend.  Ook  waren  er  loen  vele  Doopsge- 
zinden, die  eenen  Leeraar  hadden.  Geen  wonder  was  het  -derhalve, 
dat  Wiun  I ,  tegen  of  in  den  herfst  van  1572 ,  Pbtbos  Datiber  , 
coen  zijnen  Raad  en  Kommissaris ,  naar  Zibbiezib  zond ,  met  last  om 
aldaar ,  mitsgaders  in  het  geheele  eiland ,  in  religionsxaken  goede  or. 
dening  te  stellen  tot  Irust  der  vrome  ingezetenen ,  en  tot  vordering  van 
Gods  eer.  Inmiddels  bevond  zich  te  Zibbikzbb  reeds  de  voormalige, 
maar  door  Alva  in  1567  gebannen,  Predikant  der  Hervormden,  Jajlob 
Jobisbbr  Babsblis  j  en.  het  was  aan  dezen  aan  welken  Datsbbb  ,  in  's  Prinsen 
naam-,  de  raagt  gaf,  om  in  de  stad  en  de  omliggende  dorpen  de  ker- 
ken   te   reinigen,    Ontvangers  en    Rentmeesters  van  de  goederen    der 


218  Z  1 1. 

kerken ,  kapellen ,  hl— tors  en  altaren  te  tteikft  f  ten  einde  de  Predi- 
kanten ,  Sckoohntestert  ent» ,  op  eene  eerlijke ,  fatsoenlijke  wijze  meglen 
onderhouden  worden.  Dit  had  plaats  in  bet  begin  van  October  1572. 
Bambui  kweel  zich  van  lijnen  pligt ,  ondersteund  door  de»  bijstand  der 
Regering.  Ou»  hel  krrjgsêwik  bet  plunderen  «Ier  kerken  Ie  beletten  , 
waarop  bet  dogelüks  het  oog  had  ,  had  echter  reedt ,  den  29  Augustus , 
of  omstreeks  dien  tftd ,  de  Regering  van  Ziezieub  ,  voor  scbromdfyfce 
wanorde  bedacht ,  uit  de  hoofdkerk  der  stad  alle  de  sieraden  op  het 
stadhuis  doen  brengen.  Eten,  ter  reiniging  Tan  de  oferige  kerken  ,  xoo 
buiten  alt  binnen  de  stad  ,  werd  «lies  aan  Baasnis  overgelaten ,  en  de 
Regering  werkte  daartoe  krachtdadig  mede. 

Toen  in  1574 ,  Middelburg  niet  geheel  Walcheren  rnsgeltfks  aan  's  Prin- 
sen s^jde  was  overgegaan  ;  trachtte  Reooescts  ïich  weder  van  Zibbibbu 
meester  te  meien.     Den  stroom  tnssehen  St.  Philipsland  en  Duivelend 
doorwaad  hebbende ,  trokken  de  Spanjaarden  op  de  stad  aan  ;  andere 
kwamen  er  t*  srneep  ,  de  Spaansohe  bevelhebber  maakte  zich  van  Brou- 
wershaven en  Boiniuenede  meester  ,  ten  etude  den  Prins  var  Okamb  Ie 
beletten ,    van  de  noordzijde  des  eiland»  de  stad   ter  hulp  te  komen. 
Zubiexbi  was  zeer  versterkt  en  de  bezetting  telde  1200  man.     Na  ecne 
lange  blokkade  meldden  de  belegerden  bannen  nood  door  brieven ,  die 
z(j  gescheurd  aan  twee  mannen  om  bet  l\jf  bonden  ,  ten  einde  de  vijand  , 
indien  nsj  er  een  van  gevangen  nee* ,  da  erwt  t  geen  geheel  soude  kunnen 
maken.     Een  dier  boden  Jak  Sca&ev ,  werd  genomen ;  de  ander  IjCbvb 
Hbbbb,  meer  beducht  voor  ée  vest  «en  voor  xyn  leven  ,  dook  onder  en  ver* 
dronk  ,  doch  sijn  ligohaaui  met  des  halven  brief ,  die  alteen  den  vijand 
kon  dienen  ,  ontsnapte  desen.     Verheven  voorbeeld  van  zelfopoffering. 
De  stad  ging  den  i  Julft  1576  aan  den  vgand  over ,  die  haar  slechts 
kort  beaat ,  want  het  Spaanse**  krijgsvolk  eerlang  over  het  achterstal- 
lige hunner  soklg ,  aan  het  mtriten  slaande ,  noodzaakte  Mospbaoo*  de 
stad  weder  te  verlaten.     De  Prins ,  daarvan  verwittigd  ,  zond  den  Graaf 
va*  Heiidto,  met  eenig  krijgsvolk ,  om  baar  weder  m  bezit  te  neme* j 
maar  dia  van  Zhbibxbb  ,   eerst  eene  belegering  ,    met  de  rampen  des 
eorlogs  en  den  moedwil  von  eene  krfygsbesetting  ondervonden  webbende  , 
begeerden  geen  bezetting  nseer  i»  te  nemen  ,  en  weigerden  den  Graaf  met 
sy*)  volk  te  ontvangen»     De  Prins  hierover  gestoord  ,  dreigde  de  stad 
tot  een  roof  van  bet  krijgsvolk  te  sullen  overgeven ,  hetgeen  de  stede- 
lingen salkén  schrik  aanjoeg,    dat  de  Graaf  met  z(jn  volk   aanstonds 
werd  binnen  gelaten  ,  en    de  Regering ,  met  het  grootste  en  aan  zien - 
hjksle  gedeelte  der  burgerij ,  in  zijne  handen  den  eed  van  getrouwheid 
aan  den  Prins  en  de  Algemeene  Staten  aflegde ,  aan  welker  zijde  Zia- 
aiEzzz  sedert  altijd  gebleven  is. 

Den  10  Oclober  1576 ,  in  bet  begin  dezer  Spaansohe  belegering , 
waren  buiten  de  stad ,  aan  de  Noordzijde  der  haven  meer ,  dan  200 
huizen  en  60  zeutkeeten ,  van  alles  wel  voorsten  ,  afgebrand.  Deze 
ramp,  gevoegd  mj  de  zware  schattingen,  die,  zoo  tot  betaling  der 
bezetting  als  verdere  noedwendigèeden  des  oorlogs,  meesten  wor- 
den opgebragt ,  benevens  alle  de  andere  onheilen ,  die  dit  beleg  ver- 
teld hadden ,  verminderden  bet  crediet  van  de  stad ,  welke  tot 
zinken*  toe  met  schalden  beladen  was  ,  bfy  bare  scbuWowcbcrs 
zoo  zeer,  dat  hare  burgers  op  onderscheidene  plaatsen  voor  de 
stadsacbuMen  met  beslag  bekommerd  werden.  Waartegen  de  Prins 
hen  met  brieven  van  schorsing  en  uitstel ,  in  naam  van  den  Koning 
en  b$  eens  als  's  awonvags  Stadhouder  goedgekeurd  en  bevestigd  , 
deed    voorzien. 


ZIE.  219 

Beo   ander  kwaad  kleef  ondertusaoben   beslaan ,  naraetyk  kat    aan- 
wassen der  schorren  eo  sltyken  ,  in  het  raar  water  toeschen  Schouwen  en 
Duivelend ,  waardoor  de  Laven  fioe  langer  hoe  meer  voer  sebepen  on- 
genaakbaar werd.     Dit  noodiaakte  de  stad  eindelijk  ,  in  het  jaar  1594  , 
Ut  het  graven  eener  nieuwe  haven  te  beshriten.     Nadat  deae  voltooid 
wat ,  vond  de  overheid  ook  goed ,  selfs  op  veraoek  van  die  van  Dui- 
veland  en  daarop  bekomen  verlof  van  's  Lands  Stalen  ,  het  eiland  Dui- 
veland  aan  Schouwen  vaat  te  dammen ,  met  twee  dijkboaten ,  strek- 
kende  van  den  westhoek  van  het  poldertje  Alteklein ,  tot  den  noord- 
oosthoek  van  den  polder   het  Zoider-Nictiwland  ,    aangedijki  aan   den 
soïdhoek  van  Schouwen  onder  ZiratitkE.     Hiervan  trokken  de  landaa 
ten   een  aanmerkelijk  gerief,  als  die  nu  honne  granen  ,  vee  en  andere 
voortbrengselen ,  gemakkelijk  met  wagens  in  de  stad  konden  brengen ,  en 
hadden  de  stedelingen  ook  dit  voordeel ,  dat  tij  wekelijks  een  rijken 
toevoer  daarvan  ontvingen.     Ook  heeft  de  stad  na  dese  indijkiog  geen 
geringe   voordeeleo  genoten  ,  door  het  uitgeven  der  scharren  ter  aan- 
dijking  der  polders ,  100  noord-  als  inidwaarts  van  dezen  nieuwen  d(|k. 
In  bet  jaar  1655,  hadden  die  van  ZizaiKseB  wederom  veel  te  ïyden. 
Negen  en  veertig  hunner  visehschepen  ,  zijnde  toen  ,  min  of  meer ,  de 
helft  der  nering,   werden   op  eenmaal   door  de  Engclschen  genomen. 
De  Regering ,  om  de  ingeaetenen  tot  aanbouw  van  andere  sebepen  aan  te 
moedigen ,  vond  goed  eene  belooning  van  tien  ponden  vlaamseh  (60  guld.) 
jaarlijks  voor  den  tijd  van  teven  jaren  te  stellen ,  voor  dengenen ,  die 
een  nieuw  vischschip  ton  doen  aanbouwen.     Dit  deed  de  lust  tot  aan- 
bouw loo  teer  wakkeren ,    dat  in  September  des  volgenden  jaars  het 
uitloven  dier  belooning'  voor    bet  vervolg   weder    werd    ingetrokken, 
behoudens  dat  diegenen ,  daarvan  nog  genot  bobben  anode» ,    welker 
sebepen  vóór  St.  Maarten  van  dat  zelfde  jaar   te    water  souden  tijn 
gebragt ;  hetgeen  echter  naderhand ,  op  veraoek  van  bet  visschersgild , 
tot  kersmis  verlengd  werd. 

In  het  jaar  167»  bad  deae  stad  ook  baar  deel  in  de  onlusten  over 
do  verheffing  van  Willih  lil ,  Prins  rara  Oramjt ,  tot  Stadhouder  en 
Kapitein-Generaal  over  Zeeland.  De  daar  rondom  wonende  landlieden 
en  vitseners ,  trokken  den  11  Jolrj  van  dat  jaar  met  steeoen,  stok- 
ken ,  wapenen  ent.  voorwen ,  als  bestormen  de  stad  binnen ,  wierpen 
er  alle  de  glazen  van  bét  stadhuis  in ,  en  tonden  de  deur  met  geweld 
open  geloopen  on  bet  stadhuis  ingenomen  hebben ,  too  tij  daartn  niet 
door  2  of  5  bnrgeroompagnien ,  welke  dadelijk  in  de  wapenen  kwamen , 
waren  belet  geworden ,  doch  naaowelijks  waren  de  boeren  en  vitseners 
bedwongen  ,  of  de  burgers  rotteden  op  onderscheidene  plaatsen  te  tarnen, 
alwaar  tij,  na  eenige  beraadslagingen ,  ld  artikelen  op  het  papier  brag- 
ton  ,  die  tij  de  Regering  dwongen  te  onderteekenen.  l)e  Regering  vond 
goed  ,  hare  toestemming  in  de  aanstelling  van  den  Prins ,  tot  de  voor- 
schreven* bedieningen  ter  vergadering  van  de  Staten  te  doep  inbren- 
gen j  doch  aangetien  de  gemoederen  der  burgerij ,  hiermede  niet  bevre- 
digd waren ,  too  besloot  het  gebeele  ligchaam  der  Regering ,  op  baar  aan- 
houden ,  tot  voorkoming  van  verdere  verwarring ,  rtjoc  bediening  neder 
te  leggen ,  en  die  te  stellen  ter  begeving  van  den  Prins ,  die  daarop  door 
oenen  brief  van  den  f7  September  eene  nieuwe  aanstelling  van  Magr- 
atraatapersonen  deed ,  bestaande  uit  de  oude  Regeerders ,  uitgezonderd 
da  twea  Burgemeesters ,  van  welke  men  vindt  aangetoekond ,  dat  tij , 
tot  bevordering  van  de  gcmccnc  rast,  ntt  de  Regering  waren  gegaan. 
Op  den  26  Jannary  1689  ,  ia  de  Oortbavendijk  deter  stad  door 
eenen  verscbrikkeiyken  storm  en  hoogen  vloed  doorgebroken  omtrent  50 


S40  Z I  E 

of  70  roeden  (waal  de  aanteekeningen  verschillen  hieromtrent)  vin  het 
paal  hoofd  ,  welke  breuk  ,  door  de  stad  ,  namiwelijki  met  100.000  gul- 
dens hersteld  geworden  is. 

In  1747  viel  te  Zibrikzeb  eene  geweldige  beroerte  voor.  Zoodra  mee 
hier  den  25  April  de  tijding  gekregen  had ,  dat  Prins  Willem  Karel 
IIejdrik  Friso,  4e  Vere,  tot  Stadhouder ,  Kapitein  en  Admiraal-Generaal 
van  Zeeland  was  aangesteld  ,  en  dat  Sluis  door  de  Franschen  was  inge- 
nomen ,  liep  het  graauw  te  hoop ,  ontwapende  den  Overste  der  be- 
zetting ,  die  geen  last  had  om  gewold  te  gebruiken ,  en  snelde  naar 
het  stadhuis,  der  Wel  houderschap  den  dood  dreigende  ,  zoo  zy  den  Prio 
niet  terstond  erkende  tot  Stadhouder  :  het  geschiedde  na  kort  beraad. 
Het  volk  scheen  hiermede  voldaan  ,  en  trok  op  naar  'de  haven  ,  oin 
het  geschut  telossen,  en  andere  bewijzen  van  vreugde  Ie  geven.  Maar 
het  ongeluk  wilde,  dat  men  de  kruidkisl  ledig  vond.  Toen  raakte 
de  menigte  wederom  gaande.  De  Regen  te  u  werden  uitgemaakt  voor 
landverraders j  de  klokken  getrokken  j  de  boeren  in  groeten  getale 
stadwaarts  gelokt;  het  stadhuis  bezet,. en  twee  der  oudste  en  waar- 
digste der  Regenten  schandelijk  mishandeld  en  bedreigd.  Het  oproer 
duurde  den  geheelcn  nacht  door.  Het  graauw  liet  zich  niet  stillen, 
<ïan  nadat  de  oudste  Predikant,  W  uu  and  Cantzius  ♦  's  Prinsen  aanstel- 
ling door  de  Staten  van  Zeeland  ,  den  volgenden  dag,  van  hel  stad- 
buis  afgekondigd  bad.  De  stilte  duurde  echter  niet  lang.  Het  ge- 
neen ,  naar  men  vermoedt ,  door  lieden  van  meerder  aanzien  aange- 
zet ,  hield  het  stadhuis  in  ,  doorsnuffelde  de  papieren  en  deed  buiten- 
«poriga,  ei«chen  aan  de  Regenten ,  wier  huizen  met  plundering  be- 
Ireigd  werden  ,  door  de  schcepstiramerlieden  ,  <die  jnet  scherpe  bylen 
<»n  ander  geweer  gewapend  waren.  Alles  was  aangelegd ,  om  de  Wet- 
houders afkeerig  te  maken  van  het  bewind.  Ook  gaven  sy  eerlang 
oe  ,  dat  men  eene  Regering ,  by  voorraad  ,  aanstelde  in  hunne  plaats. 
De  Predikanten  GtiiTzicsen  Gbrardos  var  der  Ramp  verkozen  op  hei 
«tadhuis  en  met  geslolene  deuren  ,  op  raad  van  Totfis  var  der  Os  ,  een 
der  aanzienlijkste  burgers  ,  twaalf  interimaire-Regenten  ^  van  welkeo 
f  ah  der  Os  een  was  en  een  Baljuw  en  drie  Schouten  voor  hei  platte 
land  ,  die  aan  de  gemeente  voorgesteld »  en  door  haar  goedgekeurd  wer- 
den. De  Predikanten  behielden  voor  zich  de  vryheid ,  om  alle  raad- 
plegingen by  te  wonen  en  lieten  zich  zelfs  ,  den  28,  benevens  Doctor 
Lzoraid  Smeer  eeu  der  inlerimaire-Regehten  afvaardigen  naar  de  dag- 
vaarding der  Staten  ,  te  Middelburg ,  alwaar  zij  echter  niet  ontvangen 
werden.  Het  vuur  des  oproers,  hetwelk  bijna  gebliischt  scheen,  ont- 
stak, heviger  toen  Pibter  Mocgb  van  Rbnbsse  ,  zitting  hebbende  in  de 
vergadering  der  Algemeepe  Staten  ,  den  29  met  den  Rotterdamscben 
beurt  man  naar  de  si  ad  kwam.  Hem,  dien  men  voor  anderen  ge- 
zocht bad  verdacht  te  maken  ,  wilde  het  graauw  te  lyve.  Men  rukte 
hem  den  boéd  van.  het  hoofd  ,  en  stak  er  een  oranjelint  op.  Men 
ontnam  hem  den  degen  en  voerde  hem  op  eenen  wagen  ,  met  acht 
man  ,  naar  het  Heeren-logement ,  alwaar  bij  langer  dan  eene  maand 
bewaard  werd.  Een  der  interimaire-Regenten  had  zulks  aangeraden, 
om  hem  beter  te  beveiligen  voor  de  woede  van  het  volk,V  hetwelk, 
inzonderheid  nadat  het  regement  Oranje- Drenthe  ,  den  16  Maarl  ,  ia 
de  stad  getrokken  was  ,  eindelijk  tot  stilstand  geraakte.  Doch  bei 
woelen  duurde  tot  op  en  na  de  aankomst  van  Zijne  Hoogheid,  die  ter- 
stond de  aangestelde  Regenten  te  Zierizzie  ontsloeg  en  de  afgezetten 
wederom  in  hunne  ambten  herstelde.  De  Burgemeester  Moeee  werd 
echter  nog  in  het  Heeren-logement  bewaard  ,  tot  dat  Zijne  Hoog  beid  , 


ZIE.  42! 

dtn  2  Junij/in  persoou  in  de  stad  kwam  en  totn  terstond  op  tri  je 
voeten  gesteld ,  tonder  dat  iemand  ondernemen  durfde  ,  eenige  be- 
schuldiging legen  hem  in  te  brengen.  Nogthans  maakte  de  Prins , 
ingevolge  eene  heimelijke  magliging  der  Staten  van  het  gewest,  den 
29  Mei  gedagteekend  ,  nog  eenige  verandering  in  de  Regering ,  door 
drie  Regenten  van  het  bewind  te  ontzetten ,  hunne  ambten  aan  an- 
deren opdragende. 

*  Bij  de  omwenteling  van  bet  jaar  1787  onderging  Zibiuezib  ,  dat  het 
langst  en  slamJvastigst  de  taak  der  Patriotten  aankleefde ,  het  laatst , 
maar  ook  het  hevigst  het  telfde  droevig  lot ,  dat  reeds  100  vele  stedeii 
geteisterd  had.  De  ontwapening  des  genootschap»  ,  boeteer  een  deel 
der  gewapende  burgermagt  geworden ,  was  het  voorname  doel  der  on  • 
rustige  menigte,  en  de  kloekmoedige  tegenstand  aan  dien  eitch  wa» 
de  aanleiding  lot  het  oproer.  De  plundering  reeds  beginnende  ,  terwyl 
de  bedoelde  leden  de  wapenen  nog  in  banden  badden  ,  waagden  ty  het 
op  den  woedenden  hoop  te  schieten  ,  waardoor  5 1  gekwetst  werden  en 
5  sneuvelden  Men  begreep  eindelijk,  dat  telfs  dete  tegenstand  het 
oproer  niet  toude  stillen  ,  dat  niets  dan  de  ontwapening  der  vorige  ge- 
nooUchapsleden  ,  de  rnst  tonde  kannen  herstellen  ,  en  besloot  dan  ook 
daartoe  Dan  te  laat :  de  Patriotten ,  nu  ongewapend  aan  de  verbit- 
terde wraak  blootgesteld  ,  ondervonden  dete  op  de  jaramerlyliste  wijze. 
Renige  werden  wreedaardig  vermoord  en  bunne  lijken  op  het  gruw- 
zaamst mishandeld.  De  daarop  volgende  phmdering  ,  die  in  één  etmaal 
afliep,  beschadigde  116  buizen,  waaronder  75  geheel  en  19  gedeelte- 
lijk  verwoest  werden ,  hetwelk  alles  geschiedde  onder  het  luiden  en  spelen 
der  klokken  ,  en  waarbij  schandelijk  gestolen  werd.  Daarop  volgde 
de  verandering  der  regering ,  die  op  de  ongeregeldste  wljxe  toeging. 
Ten  buite  van  deu  Gecommitteerden  Raad  P.  A  se  Joncb  las  men  uit 
een  opgeschoven  raam  aan  de.  vergaderde  menigte  eene  l(jst  van  rege- 
ringspersonen voor.  Zoo  ras  er  slechts  eene  stem  riep  :  die  er  uil , 
werd  zoodanig  een  geschrapt.  Hiermede  niet  tevreden ,  werden  dete 
afgestelden  ,  als  ook  eene  menigte  andere  burgers  ,  wier  hnizen  allen 
geplunderd  waren ,  uit  hunne  schuilplaatsen  ,  alwaar  tij  twee  et- 
malen tonder  eenig  voedsel  hadden  doorgebragl ,  opgezocht  en  op 
bet  stadhuis  in  bewaring  gebragt.  Den  volgenden  dag  werden  «ij , 
een  dertigtal  uitgezonderd ,  weder  in  vrijheid  gesteld  ,  na  den  eed  ge- 
daan te  hebben  van  zich  stil  en  onderworpen  te  tullen  gedragen,  liet 
gemelde  dertigtal  werd  nog  eenige  dagen  in  bewaring  gehouden  ,  en 
dagelijks  aan  de  onbescheidendste  nieuwsgierigheid  blootgesteld  ,  die  in 
hunne  verlooning  als  een  ongewoon  schouwspel  voldoening  vond.  Toen 
nog  werden  niet  allen  ontslagen  :  teven  bleven  nog  vier. maanden  cri- 
mineel titten  ,  doch  werden  toen  ook  in  vrijheid  gesteld. 

De  revolutie  van  1795  werd  te  Zierikzee  den  0  Februarij  daarge- 
steld ,  de  oude  Regering  van  hare  posten  ontslagen  ,  nieuwe  door  de 
burgerij  verkozen  ,  en  de  in  1787  ontwapende  burgerij  hersteld  én 
gewapend  ,  zonder  dat  daarby  eenige  wanorde  of  oproer  plaats  had. 

In  den  vroegen  morgon  van  den  24  Augustus  1JBÖ1  tonk  bet  gebeele 
Oost  haven  hoofd  te  Ziebikzee,  op  het  alleronverwachtst ,  als  voor  de 
oogen  der  daaraan  werkende  arbeiders  weg ,  door  eeue  ontgronding , 
ter  lengte  van  115  ell.,  welke  ontgronding  nog  verder  scheen  te  zullen 
loeuemen  ;  en  daar  er  op  dit  tijdstip  aan  geen  vol  komene  herstelling 
te  denken  was,  werden  de  materialen  van  sleeu  en  paalwerk,  welke 
hier  en  daar  nog  voorhanden  waren  ,  geborgen  ,  en  de  punt  van  den 
Oostbavendgk  zooveel  mogelijk  afgevlakt,  alsmede  de  specie  ,  die  naluj 


*2*  Z  I  E. 

<ic  steilte  van  den  val  achter  gemelden  dQk  lag ,  achterwaarts  gebragt . 
Van  deeen  ramp ,  welke  voer  het  Westhavenhoofd  en  voor  kei  gebeele 
eiland  Schouwen  hoogst  gevaariyk  geworden  was,  werden  de  noodtge 
kennisgevingen  gedaan  en  adressen  tot  herstel  gemaakt  9  doch  waarin 
eerst  een  geruimen   t\jd  na  dien  is   voorzien  geworden. 

Daar  de  Zeeuwsche  stroomen  ,  na  het  weder  uitbarsten  van  den  oor- 
log met  Engeland  in  1804 ,  doorgaans  door  geenc  gewapende  vaartuigen 
beveiligd  werden,  maakte  dit  de  Engelscbe  kruisten  aoo  stoutmoedig  f 
dat  *y  zelfs  tot  kort  aan  bet  Havenhoofd  van  Zibbikzbb  durfden  naderen. 
Op  den  16  Maart  werd  de  beurtschtpper  van  die  stad  op  Rotterdam 
ApratiHB  Riaaaas  ,  van  daar  welbeladen  terug  komende ,  in  den  vroegen 
morgen  lunchen  dese  stad  en  Coiynsplaat  door  een  klein  gewapend 
Engelsch  vaartuig  genomen ,  en  naar  Engeland  overgevoerd ;  het  zelfde 
lot  viel  mede  te  beurt  aan  eene  poonschuit ,  van  Coiynsplaat ,  de 
k'oombloem  genaamd ,  als  ook  aan  een  kort  daarbij  gelegen  hoogaarts. 
Na  omtrent  een  jaar  in  Engeland  gevangen  geweest  te  zyo,  keerde 
de  gemelde  Ktistas  tot  de  lijnen  weder,  terwyf  schip  en  lading  aU  ge- 
confisqueerd in  Engeland  achter  bleef.  Dit  geval  gal  echter  aanleiding  , 
dat ,  op  het  verzoek  van  het  Departementaal  bestonr ,  aan  bet  Staats- 
bewind  centre  gewapende  vaartuigen .  onder  bevel  van  dan  fiataafschen 
aeeofficier  NscoLass  Lshiirs  ,  naar  Zeeland  werden  asgesonden ,  om 
toowel  de  kusten  als  de  stroomen  aldaar  te  beschermen.  Een  dier  vaar- 
tuigen ,  een  schoener ,  alt  Schrik  genaamd  ,  staande  onder  bevel  van 
den  Luilenaot  Oluvb,  werd  te  dier  tyd  door  teven  zwaar  gewapende 
Engelscbe  vaartuigen ,  met  twee  honderd  koppen  bemand  f  aangevallen  ; 
de  Kommondant  verdedigde  tien  echter  anderhalf  uur  tegen  dese  over- 
magt ,  op  eene  alletins  loffelijke  vr^jte ,  en  hield ,  ofschoon  reeds  ge- 
kwetst ,  tegen  den  v(jand  vol ,  tot  dat  een  tweede  schot  hem  eindetyk 
Ier  neder  velde ;  waarop  t|jn  schip  in  's  vyands  banden  viel.  Dan 
de  Luitenant  Dartel  Velsbbbg  ,  op  's  Lands  schoener  de  Snoek  bevel 
voerende,  hernam  door  moed  en  beleid  dit  vaartuig  aan  den  vijand  ; 
voor  welke  daad  gemelde  officier  door  bet  Staatsbewind  met  eene  eere- 
sabel, ter  waarde  van  40  dukaten,  en  hebbende  een  toepasselijk  op- 
schrift, werd  vereerd.  Gemelde  Luitenant VaLseaae  kwam ,  den  S4  Maart, 
met  zijn  onderhebbend  vaartuig ,  op  de  reede  van  Zisaiasn ,  tot  ver* 
dediging  der  haven. 

De  verschrikkelyke  storm  en  watervloed  ,  in  den  nacht  van  den  14  en 
IK  Januarfy  1808,  waardoor  de  provincie  Zeeland  xoo  seer  geteisterd 
werd  ,  trof  ook  Zibbikzbb  en  de  eilanden  Schouwen  en  Duiveland.  On- 
gemeen snel  en  schieiyk  rees  ook  binnen  de  stad  de  vloed  ,  en  stroomde  , 
door  den  hevigen  wind  voortgestuwd  ,  reeds  meer  dan  twee  uren  voor 
den  tijd  van  het  boog  water,  dat  aldaar,  volgens  de  gewone  bereke- 
ning, in  dien  noodlottigen  nacht  tustchen  twee  en  drie  ure  moest 
plaats  hebben ,  over  de  kaaijen  van  de  Oude*  en  Nieuwe  Haven  daar 
binnen  en  over  hoogten  ,  waar  men  Ie  voren  nooit  zeewater  gezien  had. 
Het  natuurlijk  gevolg  hiervan  was,  dat  de  vloed  door  niets  in  styne 
▼aart  gestuit ,  zich  ,  in  weinige  oogenblikken  *  door  de  lager  liggende 
stralen  verspreidde,  van  welke  h\j  sommige,  ter  hoogte  van  ongeveer 
1,80 dl.  onderzettede ,  zoodat  vele  bewoners  'naanwelyks  den  tijd  badden, 
om  op  bunne  zolders  of  bovenwoningen  het  dreigend  doodsgevaar  te 
ont vlugten.  Groot  was  de  schade ,  die  door  dit  onheil  zoo  den  bftzonde- 
ren  ingezetenen  als  der  stad  zelve  werd  toegebragt.  Een  man  op  de  Bree- 
straat ,  met  name  Pietbi  vak  de»  Pmr ,  verloor  daarby  ,  in  t^ne  eigene 
woning,  bet  leven.     Zeer  vele  regenbakken  werden  door  bet  inloopende 


ZIE.  &5 

zeewater  volstrekt  onbruikbaar  genaakt ;  een  groot  aantal  kelders  liep 
vol ,  en  de    meeste  voorraad  voor  den   winter ,  beigeen  de  smalle  ge- 
meente   wel   het  sterkst    drukte ,   werd  geheel  bedorven.     Akelig  zag 
het  er  binnen  en  buiten  de  stad  uil.     Het  water,   inel  geweld  van  de 
Nieuwe  Haven  in  de  van  deze  afdalende  straten  bet  Lange  Groenendal , 
de  Molen-,  Venkel-  Nieuwe  Bogaard*  en  St.  Jansstraten  ,   stortende , 
spoelde   de   aarde   en  bet  sand  van    tusseben  de  straatsteenen    weg , 
ontgrondde  die  ,  sleepte  ie  mede  ,  dreef  den  nu  Moot  ge  wordenen  grond 
voor  zich   uit,  en  onderinynde ,  sleed*  meer  val  krygende ,  en,  naar* 
evenredigheid  meer  kracht  oefenende ,  op  sommige  plaatsen  ,  de  bui- 
zen tot  aan   en    zelfs  beneden    hunne  grondslagen  ,  zoodat  eenige   in 
Sevaar  waren,  van  in   Ie  storlen.     In  bet  bijzonder  bad  dit  plaats  in 
e  Zevenhuisstraal ,  de  Nieuwe- Bogaardstraat  en  de  Venkelstraat.      In 
deze  laatste  spoelde  een  gat  ter  grootte  van   15  ell.  en  ter  diepte  van 
rnim  3,50  ell.;  weshalve  men,  met  reden,  hoogst  beducht   werd  voor 
eeoe  ge  nee  Ie  doorbraak  te  dier  plaatse ,  waarvan ,  waarscfcynlyk,  de  ver* 
woesting  van  een  gedeelte  der  stad   het  onvermydeiyk  gevolg  zonde  ge- 
weest zyn.     By  de  Havenpoort  maakte  de  stroom  een  aanroerkeiyk  gat 
in  den  Grachtweg ;  aan  de  binnemyde  van  den  Westhavendyk  badden 
drie  afschuivingen  plaats  ,  de  kop  van  eene  der  deuren  van  het  eerste 
sas  sloeg  geheel  weg ,    terwyl  hei    sas  zelf  deerlijk  gehavend    werd , 
en  er  drie  gaten  aldaar  tn  de  dyken  spoelden,  waarvan  bet  eene  aan 
de  zuidzijde,    niet    minder  dan  17  ell.  lang,    ruim  20  ell.  breed  en 
ongeveer  4  ell.  diep    was  ;    en  eindelyk  brak  het  ringdykje    van  den 
saagmolen  en  de  oesterputten,  achter  hei  zoogenaamde  Oranje- Bol  werk, 
dal  zeer  ras  voor  een  groot  gedeelte  gesloopt  werd ,  ter  lengte  van  44  ell. 
en  diepte  van  ongeveer  £  ell.,  beneden  de  kruin  door,    zoodat  ook, 
teogevolgc  daarvan  ,  de  geheele  polder  de  Zuid  hoek  ,  groot  817  bund., 
ondervloeide.     Hoe   noodlottig  en    schadelijk   bet  doorbreken   van  dit 
ringdykje  voor  de  lleeren  Koolb  en  Zoon,  eigenaars  van  den  saagmo- 
len ,    en  de  eigenaars   en  gebruikers  der  Uoderyen   in  den  polder  de 
Zuidhoek  cok  zyn  inogt ,  was  dit  zeker  hoogst  voordeelig  voor  de  stad 
Ziehiksbe  ,    die  daaraan  waarscbynlyk  te  danken  had  ,    dat ,  het  wa- 
ter nu  dezen  doortogt  vindende  en  oogenblikkelrjk  zakkende ,    de  zoo 
gevreesde  doorbraak  aan  de  Venkelstraat  geen  plaats  bad. 

By  de  landing  der  Eogekchen  ,  in  1809 ,  kwamen  zy  den  50  Juiy 
voor  ZtzziKZEz  ten  anker;  bezetteden  reeds  den  volgeoden  dag  het 
eiland  ,  en  trokken  de  stad  binnen  ,  die  ook  niet  in  staat  was  den  ge- 
ringsten  tegenstand  te  bieden  ;  doch  eerst  op  den  15  Augustus  werd  er 
eene  capitulatie  getroffen  tot  overgave  van  de  steden  ZtttiiZBB  en  Brou- 
wershaven ,  benevens  de  eilanden  Schouwen  en  Duive  land, 
aan  Zijne  Groot-  Brittannische  Majesteit;  den  7  September  verlieten  de 
Engelscben  echter  reeds  weder  de  stad  ,  welke  daags  daarna ,  door  eenen 
Officier  van  het  Hollandsche  leger,  in  naam  van  den  Koning  van  Hol- 
land, werd  in  bezit  genomen. 

Gedurende  de  Fransche  overheersehing  werd  deze  stad  niet  weinig  door 
een  heer  naakte  en  hongerige  Fransche  douaniers  gekweld.  Geen  won- 
der dus,  dat  de  aannadering  van  eene  Engelsche  vloot,  in  het  begin  van 
December  1815 ,  en  de  daaruit  gekoesterde  hoop  op  ontzet ,  aller  gemoe- 
deren ,  zoo  te  ZiBBiizBB  als  op  het  eiland  ,  in  beweging  bragt .  Op  den 
5  dier  maand  vermeerderde  echter  een  byzonder  toeval  de  plaats  ga- 
pende onrast.  De  verjaardag  van  den  veldslag  van  Austerlitz  werd  , 
op  de  gebruikelijke  wyze  gevierd.  Jukt  op  bet  oogenblik ,  dat  de 
burgerlijke  autoriteiten,  zicb   in  hun  ambtsgewaad  van  het  stadhuis, 


2*4  2  1  fi. 

naar  dt  woning  van  den  Onder-Prefect  zouden  begeven  ,  om  van  daar 
en  corps  naar  de  kerk ,  ter  by  woning  van  bat  zoogenaamde  Te  Deum , 
te  gaan  ,  kwam  de  Luitenant  der  Geosd'anuerie  en  vroeg  naar  den 
Heer  Willem  Adiiaar  oi  Jojiob  ,  Lid  in  de  regtbank  van  eersten  aan- 
leg. Deze  Heer  zicb  bekend  makende ,  ontving ,  namens  den  Generaal 
Baron  Gillt  ,  die  destijds  het  opperbevel  over  het  krygsvolk  in  Zeeland 
voerde,  het  geheel  onverwacht  bevel,  om  zich  on  ver  wy  ld  gevangen  naar 
Ryssel  te  begeven  ,  met  bedreiging ,  om,  in  geval  van  den  minsten 
tegenstand,  gewapenderhand  daarheen  gevoerd  te  zullen  worden.  De 
Heer  di  Jorce,  een  der  Regenten  uit  de  laatste  tijden  van  het  stad- 
houderlijk  bewind ,  een  man  i  die  de  achting  en  hel  v  ertrouwen  der 
burgery  bezat,  onkundig  van  de  reden  van  dit  willekeurig  bevel ,  schroomt 
geenszins,  het  aanzyne  vertrouwde  vrienden  bekend  temaken,  ofschoon, 
ter  verray ding  van  oproer,  gereed  aan  dezen  dwang  te  voldoen.  Naauwelyks 
wordt  dit  algemeen  bekend  ,  of  eene  talrijke  schaar  omsingeld  z\|n  huis, 
en  belet  hem  alsoo ,  met  het  rytuig ,  dat  gereed  slond  ,  af  te  reizen, 
fly ,  zich  dus  buiten  staat  bevindende ,  om  net  hem  gegeven  bevel  op 
te  volgen  ,  verandert  van  besluit ,  en  neemt  zijnen  intrek  by  vertrouwde 
vrienden  en  de  Generaal  Docos  ,  die  de  Stad  en  het  eiland  kom- 
mandeerde  en,  door  den  Generaal  Gillt,  met  de  uitvoering  van  dit 
bevel  was  belast ,  geloofde ,  of  gaf  ten  minste  zulks  voor ,  dat  zyji 
gevangene  in  stilte  was  vertrokken.  De  menigte  ,  intnsschen  tot  op- 
stand genegen  ,  geeft,  Ier  naauwernood  aan  den  dringenden  raad  gehoor  , 
om  een  gelegener  tydstip  af  te  wachten  ,  op  dat  men  zich  eerst  van  den 
bystand  der  Engelschen  genoegzaam  konde  verzekeren.  Weldra  ech- 
ter verspreidt  zich  de  zelfde  geestdrift 'over  het  geheele  eiland,  alsmede 
•  over  Duiveland.  Een  zeer  groot  aantal  gewapende  dorpelingen  snel- 
len ,  op  den  eerstvolgendcn  dag ,  van  rondom  toe ,  roet  dienstaan- 
biedingen  ,  om  het  groote  werk  in  zegepraal  te  vole:nden.  Met  veel 
moeite  houdt  men  hen  terug  ,  van  eene  ,  voor  als  nog ,  gewaagde  onder- 
neming. Weldra  blykt  de  gepastheid  van  dit  gedrag ,  toen  de  Komman- 
derende  Generaal  Docos  eeoen  renbode  naar  Bergen -op-Zoom  zond,  om 
tot  stuiting  van  het  gevreesde  oproer  manschap  te  cischen .  Doch  ook  dezn 
maatregel,  die  inderdaad  voor  uitersten  deed  vreezen,  vereischt  van  de 
zyde  der  burgerij  een  moedig  tegenwigt.  De  zoon  van  den  genoemden 
Heer  de  Jorob  vereenigt  zich  thans  met  een  tweetal  vaderlanders,  de 
Hccrcn  Willem  Macrits  de  Bbaauw  en  Willem  Jobios  vak  Hememt,  tot 
afwering  van  het  dreigende  gevaar.  Men  besluit,  om  in  schriftelyka 
onderhandeling  te  treden  met  den  Bevelhebber  der  Engelscue  schepen  . 
die  voor  Noord -Beveland  geankerd  lagen ,  ten  einde  Item  stellig  on. 
zijnen  bijstand  te  verzoeken  ,  met  verzekering  van  yverige  medewerking 
van  binnen  ,  wanneer  de.  bezetting  den  eisch  tol  overgave  der  stad  ,  die 
men  van  baar  verlangt ,  mogt  afslaan.  Hoe  vertrouwd  en  bereidvaardig 
de  loodsen  zijn  ,  aan  wien  de  last  tot  overbrenging  van  den  brief  werd  op- 
gedragen ,  zien  zij  echter  geen  kans  om  zich  te  verwijderen ,  waarom 
die  naar  Bruinisse  aan  den  Sta i re  var  de  Stolpe  werd  gezonden  , 
met  verzoek  ,  om  dien  door  loodsen  van  daar  te  doen  overbrengen  Deze 
vertrokken  nog  dien  zelfden  avond.  Het  ongunstige  weder  houdt  hen 
zelfs  niet  terug.  De  Engelsche  Bevelhebber  geeft  aan  deze  bede  terstond 
gehoor.  Den  stroom  opzeilende,  ankert  hij  onder  den  wal  van  Co- 
lijnsplaat.  Ofschoon  door  de  Zierikzeesche.  batterij  met  ecnige  schoten 
begroet ,  onthoudt  hij  zich  van  tegenweer ,  daar  het  kanonschot  hem 
geenszins  deert.  Aanhoudende  mist  alleen  verhindert  alle  werkzaam* 
beden.     Dit    dralen  verwekt   bij  de   onrustige    menigte    een     nadeelig 


ZIE.  tfttf 

vermoeden.  Men  dringt  ondereen  woest  geschreeuw  tot  afdoening.  Met 
de  uiterste  moeite  wordt  de  rust  gehandhaafd.  Eindelijk  besluit  de  Re- 
■  gering,  om,  met  overleg  van  den  Franseben  Commandant ,  eenige  Afge- 
vaardigden naar  boord  der  schepen  te  senden.  Ontzettend  is  het  gejuich 
der  tallooze  schaar ,  welke  het  vaartnig  met  de  witte  vlag  tot  aan  den 
oever  vergezeld.  De  voorslag  is  de  overgave  der  stad ,  onder  voorwaarde 
van  vryen  aft ogt  voor  de  Fransche  bezetting  en  beambten.  De  Vloot- 
voogd weigert  dien,  op  grond  der  reeds  gevestigde  Hollandsche  vrijheid  , 
welke  hem  het  aangaan  van  zulk  een  verdrag  niet  vergunt.  Eigen  ver* 
dediging  moet  bier  beslissen  ,  en  hij  verklaart  zich  gereed  hiertoe  den 
verzochten  bijstand  te  leenen.  Men  bepaalt  alleen  in  het  geheim  een 
teeken,  op  het  uur  van  middernacht ,  om  de  parlij  te  kenmerken  , 
welke  roen  oordeelde  te  moeten  nemen.  De  bezending  keert  met  het 
schrifteiyk  antwoord  -terug,  hetwelk  aan  den  Franschen  Kommandant 
is  gerigt.  De  laatste  ,  waarschijnlijk  onderrigt  van  de  onmogelijkheid 
van  toevoer  van  manschap  of  ontzet ,  beseft  ten  volle  het  gevaar, 
waarin  bij  zich  bevindt ,  daar  hij  ,  bij  mangel  van  verdrag ,  zich  met 
de  bezetting  op  genade  zal  moeten  overgeven.  Hij  kiest  daarom  den 
voorzigtigslen  maatregel,  om  de  stad  in  allerijl  te  verlaten.  Daar  de 
gelegenheid 'over  het  Viaansche  veer  bij  Stavenisse  door  de  Engelschen 
niet  is  verhinderd ,  neemt  hy  den  togt  over  het  eiland  Tholen  en 
werpt  zich  in  Bergen -op-Zoom.  Het  afgesprokene  nacbtsein  verzekert 
den  Britseben  Vlootvoogd  van  den  gunstige n  keer  van  zaken.  Op  den  8sten 
verschijnt  b(j ,  reeds  vroeg  in  den  morgen  ,  met  eenige  Officieren  en 
manschap  binnen  de  stad  ;  en  de  zegepraal  is  zonder  bloedstorting  vol- 
dongen. Terstond  verkondigt  de  wapperende  Oranje-vlag,  met  het 
spelen  der  klokken  ,  de  algemeene  vreugde.  De  volijverige  vaderlan- 
ders ,  de  meer  genoemde  Heercn  Wille»  Abri  aar  di  Jon«i  ,  Wille* 
Maorits  de  Bbaacw  en  de  "voormalige  Maire  Thomas  Adbuar  var  Adbi- 
cbei  worden  aan  bet  hoofd  der  stedelijke  regering  geplaatst ,  en  de 
Hollandsche  omwenteling  verwerft  ook  in  deze  gewesten  eenen  nieuwen 
steun.  Geheel  Schouwen  en  Dniveland ,  en  weldra  ook  Tholen  en 
Noord-Beveland  ,  worden  door  de  Franschen  met  allen  mogelijken  spoed 
verlaten,  en,  tegen  alle  verwachting,  is  de  zoolang  tergende  over- 
moed ,  binnen  weinige  dagen,  voorden  heerschenden  geest  der  vryheid 
bezweken. 

Het  wapen  van  Ziebikzbb  is  een  veld  van  keel ,  met  eenen  leeuw  van 
sabel.  Men  wil  dat  dit  zinspeelt  op  den  I eeuw eu moed  ,  door  de  Zie- 
rikzeenaren  in  het  wederstaan  der  Vlamingen  ten  bloede  en  als  ter  dood 
betoond.     Het  wapen  is  omgeven  door  een  borduursel  van  goud.   Twee 

3  de  hoofdletters  van  den  naam  der  stad  ,  zyn  de  eene  regt ,  de  an- 
dere omgekeerd ,  tot  steunsel  van  het  schild  geplaatst  en  daarboven 
is  eene  opene  ruit,  met  een  kruisje  op  de  bovenste  punt,  zynde  alles 
van  'goud.  Of  die  vau  Zibbikzbb  in  de  krnisvaarten  in  de  elfde  en 
twaalfde  eeuw  naar  het  heilige  land  gerigt,  zich  ook  begeven  hebben, 
dan  waarvan  dit  zyn  oorsprong  heeft ,  is  onbekend.  Ook  ziet  men  dit 
wapen  op  onderscheidene  plaatsen  door  eenen  zeeman  en  eene  zeevrouw 
vast  gehouden,  die  anders  in  het  Schouwsche  wapenschild  zelf  vertoond 
worden  ,  ter  aanduiding ,  dat  de  stad  en  het  eiland  ,  wegens  hare  ge- 
legenheid en  onderling  belang  ,  aan  elkander  verknocht ,  door  de  zee  in 
het  midden  der  baren  staande  gehouden  worden. 

De  vlag  dezer  stad  is  rood. 

ZIERIKZEE  (DE  HAVEN-VAN-) ,  gegraven  kanaal  in  hcteil.  Schou- 
wen, nrov.  Zeeland.     Zie  het  voorgaande  art. 

XIII.  Dbbl.  15 


9*6  ZIK. 

ZIERIKZEE  (HET  KA  STEEL- VAN-) ,  meestal  't  GiuiBBflorgeojLamd, 
voofm.  kast.  op  hei  eil.  Schouwen,  prov.  Zeeland,  arr.,  kant,,  gem. 
en  distr.   Zierikzee,    W.  van    de  Balie,  achter  de  Groole  kerk. 

Id  bet  jaar  1048  werd  met  het  boawen  van  dit  kast.  een  begin  gemaakt. 
Evkmos  (1)  moent  dat  het  door  Boobewms  vas  Bussel  ,  Graaf  van  Vla«n~ 
(Uren ,  geslicht  is ,  om  de  omliggende  landen  onder  zyn  bedwang  la 
houden  en  dat  het  by  het  verdrijven  der  Vlamingen  aao  den  Graaf  is 
gekomen  ,  doch  men  zou  bezwaarlijk  kunnen  aanloooen  dat  Ziebikbbb 
ooit  in  de  inagt  der  Vlamingen  geweest  zij.  Veel  waarschijnlijker  is 
het,  dat  tot  het  bouwen  van  ditgrafelyk  Hof  reden  sullen  gegeven  heb- 
ben de  eerste  invallen  der  Vlamingen  in  Zeeland  ,  bijzonder  in  bet  eiland 
Walcheren  ,  dat ,  benevens  de  overige  eilanden  Bewe&ier-Schelde ,  te  dier 
tijd ,  doorgaans  de  twistappel  tusschen  de  Graven  van  Holland  en  Zee- 
land en  die  van  Vlaanderen  geweest  is ,  bij  welke  gelegenheid  de  nood 
van  het  land  ,  de  tegenwoordigheid  der  landsheeren  vereischte  ,  en  het 
dezen  het  raadzaamst  was  zich  te  laten  vinden  ,  daar,  waar  zij  wegens  de 
zekerheid  der  plaats  en  onverzettelijke  trouw  der  ingezetenen  zich  veiligst 
konden  ophouden.  Het  was  een  groot  en  schoon  gesticht ,  naar  den 
smaak  dier  lijden.  De  Graven  van  Zeeland  hielden  er  hun  verblijf  als 
lij  ZiERiEzt*  mei  hunne  tegenwoordigheid  vereerden,  en  de  hooge 
vierschaar  werd  er  gespannen* 

Reigersbcro  ,  die  zijne  kronijk  geschreven  heeft  in  en  omtrent  hei 
jaar  1848 ,  verhaalt  (2) ,  dat  toen  ,  op  hetzelfde  erf,  nog  een  huis  stondt, 
alwaar  een  Burggraaf  zijne  hooge  zitting  hield  ,  's  Gravenbof  genaamd ; 
en  Boxbobe ,  wiens  kronijk  is  uitgekomen  in  het  jaar  1644  ,  voegt  er 
bij  (3),  dat  velen,  nog  in  leven  zijnde  toen  bij  schreef,  in  hunne  jeugd  vao 
dit  bof  eentge  overblijfselen  van  vervallen  muren,  met  de  poort,  daar 
men  uit  en  in  plngt  Ie  gaan ,  gezien  hebben*  In  het  jaar  1615  heeft 
de  Regering  van  Ziebieebe  dit  erf  uitgegeven  en  verkocht,  om  betim- 
merd te  worden  ,  en*  zijn  te  dier  tijde  de  grondslagen  van  onderscheidene 
muren  ontdekt  en  uitgedolven ,  waaruit  de  omtrok  van  het  hof  nog 
kon  gezien  worden* 

ZIEIUKZEE  (HET  POORT- AMBACHT- VAN) ,  streek  lands  op  bet 
eil.  Schouwen,  prov.   Zeeland.     Zie  Poort- Abbacbt  (Het). 

ZIERINCZEE,  oude  naam  van  de  stad  Zibbibzbe,  op  het  eil. 
Schouwen ,  prov.  Zeeland.     Zie  Zieribzeb. 

ZIEUWENT  of  Ziedwmd  ,  ook  Zijwbbt  gespeld ,  op  sommige  kaar- 
ten 'tSobwbk  en  Scbobwbr  en  naar  men  wil  oudtijds  Sueiiweoe,  d.  i. 
betoaide  weide,  geheeten,  bnurs.  in  beigraafs.  Zntpken ,  prov.  Gelden* 
land,  distr.  v  arr.  en  7  Ut  Z.  O.  van  Zutphem ,  kant.  en  £  u.  N.  ten 
W.  van  Groenlo,  gem.  en  J  u.  W,  N.  W.  van  Lichlenvoorde ;  mei 
200  h.  (waarvan  slechts  13  met  de  kerk  en  school  in  de  kom,  de 
overige  verspreid)  en  ongeveer  1400  inw.,  die  allernitmuntendst  vlas  ver- 
bouwen ,  uil  hetwelk  men  dikwerf  zulke  fijne  garens  spint,  dat  de 
zeven,  39(11,  ja  somtijds. negen  stokken  slechts  de  zwaarte  hebben  vao 
een  half  Nederland sch  pond. 

Deze  buurs.  wordt  gehouden  voor  het  Tbbba  Siellakdobqji  ,  voorko- 
mende in  het  verdrag  tusschen  Abüolpbds  ,  den  twintigsten  Bisschop 
van  Utrecht,  en  Godscbalk  ,  Graaf  «at»  Zutpken,  in  1089. 


v 


(Ij    Chron.  ïel.t  LH,  CH ,  pag   112. 

(V    Dije  Chronycto  van  ZeeJdndt,  D.  1 ,  bl.  44. 

(3)     Oirovydc  van  ZeelanJl,  D.  I ,  bl.  AS6. 


ZIJ.  2*7 

De  inw.  dfe  er  op  0  na  allen  R.  K.  zijn  ,  maken  ,  met  490  uH  do  gem. 
Ruurlo,  eeneetat.  uit,  welke  tot  het  aarUpr.  van  Gelderland  behoort , 
ongeveer  1790  zielen  ,  en  onder  dexe  ongeveer  1500Comniunikanten  telt  , 
door  oenen  Pastoor  en  eenen  Kapellaan  bediend  wordt  en  eene  eigene  be- 
graafplaats heeft.  De  eerste  Pastoor,  die  bier  na  de  Hervorming  gestaan 
heeft ,  is  geweest  Joba*  Jostpn  Harys.  De  kerk ,  aan  den  H.  Webuk 
Faioos  toegewijd ,  is  een  nieuw  gebouw  ,  met  eenen  koepeltoren  en  van 
een  orgel  en  twee  altaren  voorzien.  Men  heeft  er  eene  school ,  welke 
gemiddeld  door  150  leerlingen  bezocht  wordt. 

Z1EUWENT  (HET)  of  iet  Stviskt,  buurs.  in  het  graafs.  Zutphm, 
prov.  Gelderland ,  kw.,  dislr.,  arr.  en  5  u.  O.  ten  Z.  van  Zutphen, 
kant.  en  3  u.  Z.  ten  0.  van  Lochem ,  gem.  en  J  n.  Z.  O.  van 
Ruurlo ;  met  70  h.  en  410  inw. 

ZIEZE ,  buurs.  in  Zalland ,  prov.  Overijssel.     Zie  Zbbsb. 

ZIJBECARSPEL,  d.  in  de  P 'ier-B oorderkoggen ,  prov.  Noord  Hol- 
land,  arr.  en  2  u.  N.  W.  van  Hoorn,  kant.  co  2£  u.  Z.  W.  van 
MÊedemblik,  gem.  Zijbtcartpel-en-Benningbroek ,  aaneen  watertje,  de 
Gouwe  genaamd,  doch  de  streek,  waar  langs  dit  watertje  stroomt,  is 
niet  volbouwd  ,  maar  heeft  onderscheidene  tusschenruimten. 

Men  telt  er  in  de  kom  van  het  d.  97  h.  en  460  inw.,  en ,  met  het 
kerkelijk  daartoe  behoorende  gedeelte  varvhetgeh.de  Weere,  61  h. 
en  500  inw»,  die  meest  in  landbouw  en  veeteelt  hun  bestaan  vinden. 

Het  Raadhuis ,  tot  welks  opbouw  de  Regenten  ,  bij  handvest  van 
Filips  van  BoosGowwB  ,  gegeven  den  17  September  1462 ,  verlof  verkre- 
gen ,  staat  nu  vernieuwd  in  het  wesleindc  van  Benningbroek  ,  *  naast 
aan  Zijbecarspel.  Op  dit  Raadhuis  bewaart  men  eenen  zilveren  vogel , 
gelijkende  op  eene  kraai ,  en  hangende  aan  een  groen  lint ,  welke  ,  vol- 
gens overlevering,  den  titulairen  Ambachtsheer  tot  zinnebeeld  van  ztyne 
waardigheid  zou  hebben   gediend. 

De  Her?.,  die  er  510  in  getal  zijn  ,  onder  welke  100  Ledematen  , 
maken  eene  gem.  uit ,  welke  tot  de  klass.  van  Hoorn ,  ring  van  Span- 
broek, behoort.  De  eerste,  die  hier  hei  leeraarambt  heeft  waargeno- 
men ,  is  geweest  Johamibs  Avbiosius  ,  die  er  in  1573  beroepen  werd 
en  in  hel  jaar  1580  naar  Amsterdam  vertrok.  Het  beroep  geschiedt 
door  den  kerkeraad ,  onder  agreatie  van  den  Burgemeester.  De  kerk 
was  vóór  de  Reformatie  aan  den  U.  Martelaar  Laorbhtius  toegewijd. 
Het  begeven  van  de  pastorij  kwam  den  Graaf  toe  ;  het  instellen  ge- 
schiedde door  den  Proost  van  West-Friesland.  De  pastorQ  bezat  zes- 
tien morgen  (15  bond.)  lands  ,  maar  de  Pastoor  had  ,  om  den  Westfrie- 
sche  dijk  te  onderhouden  ,  zware  lasten  te  dragen.  Het  kosterschap , 
dat  ook  ter  begeving  van  de  Graven  stond  ,  bragt  jaarlyks  een  Phi- 
Hppusgulden  (1  guld.  25  centa)  op.  De  kerk  plagt  een  oud  ,  lang- 
werpig vierkant  gebouw  te  xijnN,  waarvan  het  koer  een  weinig  boven 
het  andere  gedeelte  verheven  was ,  doch  in  het  jaar  1815  is  dat  koor 
afgebroken  ,  seodat  het  thans  een  vierkant  gebouw  is  zonder  orgol , 
maar  «set  eenen  geheel  va»  steen  gebouwden  toren  ,  waarvan  het  on- 
derste of  zoogenaamde  vierkant  ruim  23  ellen  en  de  daarop  staande 
spit»  nagenoeg  even  boog  is. 

In  het  jaar  1422  werd  belast,  dat  de  vergadering  van  de  Middel - 
^•8ffc  i   »»  Dregterland  ,    moest  gehouden  worden  in  de  parochiekerk 

Va»   ZlJBYCAlgPEL. 

De  R.  K.,  van  welke  men  er  180  telt,  plag  ten  hier  een  kerkhuis 
te  hebben ,  waarin  de  dknst  door  den  Pastoor  van  Lambert  schagen 
werd  waargenomen  ,  doch  in  1816  is  voor  de  vereenigde  ft,  K.  statie 


2*8  ZIJ. 

Lambertschagen-de-  f?  eere-en-Zijbecarspel  eene  kerk  mei  pastori*  daar- 
aan vast  geslicht,  in  bet  geh.  de  Weere,  onder  Zijbicanpel.  Zie 
Wbbbb  (Di). 

Het  Diakoniefonds  te  Zijbecarspbl  is  opgerigt ,  in  1628 ,  uit  vrij- 
willige giften  van  huwelijken  als  anderztns.  Door  spaarsaam  beheer 
was  dit  kleine  fonds ,  in  hel  begin  van  de  acbtliende  eeuw ,  tot  ruim 
£000  gulden  geklommen  ;  eeu  gedeelle  is  loen  in  landerijen  belegd  , 
het  overschot  steeds  klimmende  werd  van  1760  tot  1784  op  het  ge- 
meeoelands  kantoor  Ie  Hoorn  overgebragt,  ten  bedrage  van  2890  gul- 
den ,  zoodat ,  bij  de  tiercering  in  het  jaar  1810 ,  de  gedeeltelijke  ver- 
nietiging ook  dit  fonds  trof. 

De  dorpschool  wordt  gemiddeld  door  l>5  leerlingen  bezocht. 

In  hel  jaar  1492  werd  Zijbecarspbl  ,  wegens  deelneming  aan  het 
kaas-  en  b  roods  pel  ,  veroordeeld  om  eenc  schatting  Ie  betalen. 

In  het  jaar  1508  werd  dit  d.  door  cenen  zwaren  watervloed  ge~ 
teislerd. 

In  het  jaar  1602  ontstond  er  eeu  hevig  geschil  tusschen  dit  dorp  en 
de  stad  Hoorn,    onder  anderen   over  den   weg  genoemd  de  Achter- 

ZIJ BECARSPEL-EN-BENNING BROEK,  gem.  in  de  Fier-Noorder- 
koggen,  prov.  Iï  oord- Holland ,  arr.  Hoorn,  kant.  Medemblik  (2  k.  d., 
14  m.  k.,  5  s.  d.)  j  palende  N.  W.  aan  de  gem.  Opmeer,  N.  aan 
Abbekerk-en  Lambertscbageu  ,  O.  aan  M id woud -en-Oost woud,  Z.  O. 
aan  Nihbixwoudc-en-Hauwert ,  Z.  aau  Wognuni-en-Wadway  en  aan 
Spanbroek. 

Deze  gem.  bestaat  uit  de  Zybecarsp el-polder  eu  den  Ben* 
ningbroek.er-polder;  bevat  de  d.  Zijbecarspel  en  Benuing- 
broek,  henevens  een  gedeelte  van  het  geh.  de  Weere;  beslaat, 
volgens  het  kadaster,  eene  oppervlakte  van  1565  bund.  28  v.  r. 
95  v.  ell.,  waaronder  1545  bund.  16  v  r.  99  v.  ell.  belastbaar  land, 
en  telt  127  h.,  bewoond  door  135  huisgez.,  uitmakende  eene  bevolking 
van  ongeveer  900  inw.,  die  meest  in  landbouw  en  veeteelt  hun  bestaan 
vinden.     Ook  heeft  men  er  éenen  korenmolen. 

De  Herv  ,  die  er  ongeveer  600  in  getal  zijn  ,  maken  gedeeltelijk  de 
gem.  van  Zijbecarspel  uit,  en  bebooreu  gedeelleiyk  tolde  gem. 
van  Benmngbroek*en- /V ibbixwoude. 

De  4  Doopsgcz.,  die  men  er  aantreft,  en  de  2  Hersteld  E  vang.  Loth., 
die  er  wonen  ,  behooren  tot  hunne  respective  gem.  te  Medemblik, 

De  E.  K.,  van  welke  men  er  ruim  300  telt ,  worden  tot  de  stat. 
van  Lamherl  scha  gen-de- JFeere- en- Zijbecarspel  gerekend. 

Hen  heeft  in  deze  gem.  twee  scholen  ,  als:  ééne  te  Benningbroek 
en  ééue  te  Zybecarspel,  welke  gezaiuenlyk  gemiddeld  door  120 leer- 
lingen bezocht  worden. 

De  d.  Zijbecarspbl  en  Benningbroek  zjjn ,  volgens  handvest  Tan 
Hertog  Willem  var  Reijbrbr  ,  op  den  21  February  1413  [1414] ,  on- 
der den  naam  van  Zmbbcarspbl  tot  eene  stad  verheven  en  sedert  met 
vele  voorregten  beschonken ,  onder  anderen  ook  voorzien  van  eene 
wekelykscbe  markt,  welke  echter  thans  niet  meer  beslaat.  In  het 
jaar  1456  werden  haarde  privilegiën,  die  uit  oorzake  tan  rebellie  ver- 
heurd  waren ,  op  zekere  voorwaarden  teruggegeven.  Thans  is  deic 
gem.  eene  heerl.,  welke  den  13  Januarij  1741  door  de  Regenten  is 
aangekocht ,  van  de  Staten  van  Holland  en  West-Friesland  ,  voor  eene 
som  van  4000  gu  ld.,  met  de  zelfde  regten  en  servituten  als  of  zij  aan 
partikulieren  toebehoorde. 


ZIJ.  *ft> 

Het  wapen  dezer  gein.  is  Tan  aiaar,  roet  eeoen  boom,  waarop  drie 
vogels  en  slaande  op  een  terras,  alles  tan  goud. 

ZUBECARSPEL-POLDER  (DB),  pold.  in  de  Fier- N oorderkoggen , 
pro?.  Noord- Holland,  arr.  Hoorn,   kant.  Medembhk,  gera.  Zijbecar- 

rl-en-Benningbrotk  ;  palende  N.  O.  aan  den  Polder- van-Opmeer ,  en 
Meerlanden,  N.  aan  den  Abbekerker-ban,  O.  aan  den  Bcnningbroe- 
k er- polder,  Z.  aan  de  YYcstender-landen  en  den  Polder-Tan-Spanbroek. 

Deie  pold.  beslaat,  volgens  liet  kadaster,  eene  oppervlakte  tan 
769  bund. 

ZIJDE  (DE),  water  in  Schielandn  prov.  Zuid-Holland ,  gem.  Ze- 
penhuiten ,  hetwelk  naby  Moercapelle  uit  de  ringsloot  van  de  droog- 
makerij de  Zuidpias  voortkomt  en  in  eene  westeiyke  rigting  naar  de 
Rotte  loopt ,  met  welke  rivier  dat  water  door  een  verlaat  gemeenschap 
beeft. 

ZUDEBALEN,  voorna,  buit.  in  het  /Veder kwartier  der  prov.  Utrecht , 
arr.,  kant.,  gem.  en  £  u.  N.  W.  van  l/trecht,  buiten  de  Waard- 
barrière  ,  op  den  Oort,  onder  den  geregte  van  Pijlsweerd,  aan  de 
Vecht  en  den  straatweg  vnn  Amsterdam  naar  Utrecht. 

Op  dit  voorns,  buit.  bestond  nog,  vóór  ruim  40  jaren ,  de  beroemde 
syderedery  in  het  laatst  der  zeventiende  eeuw ,  door  Jacoi  var  Molles  , 
op  tyne  toenmaals  vorstelijke  en  door  den  Dichter  Hoogvliet  bezongen 
lustplaats ,  gesticht.  Thans  bestaan  er  twee  warmoeziershofucdep  te 
•amen  groot  6  buod.  16  v.  r.  20  v.  ell. 

ZIJDEL  (DE)  of  bit  Zijpelieee  ,  water ,  vroeger  in  het  Neder* 
kwartier  der  prov.  Utrecht,  thans  prov.  Noord-Holland ,  gem.  Uit- 
hoorn y  dat  uit  de  Legmeer  voortkomt  en  in  eene  zuidoostelyke  rigting 
naar  den  Uithoorn  loopt ,  waar  het  zich  met  een  verlaat  aan  den 
Araslel  aansluit. 

ZUDELINGSDIJK  (DE  ST.  JANS-)  of  ai  Sr.  Jaes-Zubblihgschb-dijk  , 
gtwooniyk  de  Ziblbrbijk  genoemd,  in  oude  stukken  ook  Zielircsdijk , 
oude  dyk  op  de  zuidelyke  grens  van  het  wcsteiyke  deel  van  Staats- 
V laanderen ,  in  het  Vrije-van- Sluis,  prov.  Zeeland,  in  eene  westelyke 
ngting,  loopende  van  bet  Belgische  d.  St.  Laurens  naar  den  Praet- 
polder ,  gem.  Eede. 

Volgens  het  gevoelen  van  sommigen  zoude  het  moeten  zyn  de  Zbe- 
lihqsdije  ,  d.i.  het  gedeelte  van  den  Graaf  Jansdyk ,  dat  onmiddellijk 
tegen  eencn  arm  der  zee  lag;  terwijl  het  andere  gedeelte  wel  gelegd 
was  om  Vlaanderen  tegen  overstroomingen  te  beveiligen  ,  maar  toch 
niet  onmiddeliyk  tegen  het  water  lag. 

In  November  1848  zyn  bezuiden  dezen  dyk,  op  Belgisch  grondge- 
bied ,  by  bet  graven  van  het  uitwaleringskanaal  naar  Iloist ,  naauwe- 
lyks  4  ell.  beneden  den  grond,  opmerkelijke  olifantsbeendcren  gevon- 
den ,  nameiyk:  een  maaltand  en  twee  slagtanden,  zyndu  de  laatste 
£  ell*  laag  en  ruim  3  palm.  in  omtrek  j  een  dezer  was  nagenoeg  geheel , 
de  andere  afgebroken.  Deze  beenderen  kwamen  overeen  met  die ,  welke 
afgebeeld  zyn  in  de  Messager  des  sciences  et  des  arts  dans  la  Belgique. 
Gand,  1834,  Tom.  II,  plancbes  111,  6gur  1  et  3.  Memoire  sur  les 
ossements  fossiles  d'elephans  trouvés  en  Belgique.  Daar  by  was  nog 
een  been ,  door  sommigen  gehouden  voor  eencn  hoorn  ,  doch  door 
'   bevoegden  geacht  te  zyn  eene  der  valsche  ribben  van  den  olifant. 

Z1JDELMEER  (HET),  water,  vroeger  in  het  N ede  rk  war  lier  der 
prov.  Utrecht ,  thans  prov.  Noord- Holland.     Zie  Zijdel  (De). 

ZIJ  DENS  KERK  ,  d.  in  de  N  iedorper- kogge ,  prov.  Noord- Holland. 
Zie   Zijoewiib. 


ZIJ. 

ZhJDBNT  (TEft),  b.in  de  Fier- 9f oorderkoggen,  peov .  Noord- Hol- 
land, arr.  en  2  u.  N.  W.  van  Hoorn,  kant.  en  3  n.  Z.  W.  vao 
Medémblik,  gein.  en  5  min.  Z.  van  Spanbroek. 

ZUDEPOLDER  (DE),  pold.  in  den  £Wmj>e»retMaiw? ,  prov.  Zuid- 
Holland  ,  arr.  Rotterdam ,  kant.  Schoonhoven ,  geen.  Omderkerh-afH 
den-JJuel,  palende  N.  W.  aaa  het  Buitealaad  van  den  Ussel ,  N.  O. 
aan  den  Geer-pelder  ,  Z.  0.  aan  Schuwachts*diep ,  Z.  W.  aau  het  Lob- 
geland. 

Deze  pold.  beslaat,  volgens  het  kadaster,  eene  oppervlakte  van 
574  band.,  alles  sehotbaar  land ,  en  wordt  door  twee  molens ,  op  den 
Hssel ,  van  het  overtollige  water  ontlast.  Het  land  ligt  1,0*4  eli. 
onder  A.  P. 

ZUDEPOLDER)  (DE,  pold.  in  Rijnland,  prov.  Zuid  Holland, in. 
Leyden  ,  kant.  Foorburg ,  gem.  Fenr-en-Pfoordzijde-tan-den-Leidschên- 
dam ;  palende  N.  W.  aan  den  Veen-polder,  N.  O.  aan  den  F luiu pol- 
der ,  Z.  O.  aan  bet  hooge  laod  onder  Leydschendam  ,  Z.  W,  aan  den 
Bianen-polder  en  den   Boven- Veen  «polder» 

Deze  pold.  beslaat,  volgens  het  kadaster,  eene  oppervlakte  van 
1K1  band.,  alles  sehotbaar  land ,  en  wordt  doer  eenen  molen ,  op  de 
Debbe watering  ,  van  bet  overtollige  water  ontlast.  Het  laad  lig* 
0.95  ell.  onder  A.  P. 

ZIJDERVELD  t  beerl.  in  de  Vijf- Boerenlanden ,  prov.  Zuid-Hol- 
land ,  arr.  Gorinchem ,  kant.  F  ionen ,  gein.  Everdutgen  -en-Zijdcrvtld  : 
palende  N.  aan  de  beerl.  E«erdingen,  0.  aan  den  Diefdijk  ,  die  baar 
van  bet  graafs.  Culenborg  scheidt,  Z.  aan  het  graait.  Leerdam,  W. 
aan  het  graafs.  Leerdam  en  de  beerl.  Tienhoven. 

Desa  beerl.  bestaat  uit  de  pold.  Over-Zijderveld  en  Neder- 
Zfjderveld  en  bevat  het  d.  Zijderveld  ,  benevens  eenige  verstrooid 
liggende  li.,  beslaat  eene  oppervlakte,  van  298  buad.  70  v.  r.  belast- 
baar laad $  telt  93  b.,  bewoond  door  102  huisgei.,  uitmakende  eeae 
bevolking  van  540  inw.,  die  meest  in  den  landbouw  hun  bestaan  vinden. 

De  Herv.,  die  er  ruim  300  in  getal  syn ,  onder  welke  170  Ledema- 
ten ,  maken  eene  gom.  uit,  welke  tot  de  klass.  van  Gouda,  ring  van 
Leerdam,  behoort.  De  eerste,  die,  na  de  scheiding  van  £  ver  din- 
gen f  aldaar  bet  lecraarambt  heeft  waargenomen  ,  is  geweest  Losus 
Mbiiubdi,  die  in  het  jaar  1619  herwaarts  kwam  ,  en  in  het  jaar  1320 
of  1621  overleed.     Het  beroep  is  eene  koninklijke  collatie. 

De  R.  K.,  die  er  ongeveer  25  in  getal  s^jn  ,  parochiëren  te  Eter- 
dingen.  —  Men  heeft  in  deze  beerl.  eene  school,  welke  gemiddeld 
doer  een  getal  van  5*0  leerlingen  bezocht  wordt. 

Deze.heerl»  beheerde  voorheen  den  Heer  vak  Abkbl.  In  bet  jaar 
151 2  gaf  Jobar  va*  Are  el  aan  die  van  ZimavttD  eenen  vryeu  wa- 
tergang ,  genaamd  den  H  u  i  b  e  r  t. 

Het  d.  ZijDtavELD  of  SuDiavzLDv  ,  eok  wel  eens  Zaïotavna  gespeld* 
ligt  4  u.  N.  O.  van  Gorinchem ,  1(  u.  Z.  O.  van  Vianen ,  {  u.  Z.  Z.  W. 
van  Everdingen.     Men  telt  er  in  de  kom  van  het  d.  22  h.  en  110  inw. 

De  kermis  valt  in  op  den  eersten  Zondag  in  Julfj. 

ZIJDERVELD  (NEDER-),  pold.  in  de  F  ij  f -Boerenlanden,  prwv. 
Zuid-Holland,  arr.  Gorinchem,  kant.  F  tarnen,  gem.  Everdiugen-én- 
Zijderveld;  palende  N.  aanOver-Zyderveld,  0.  aan  den  Diefdyk  ,  welke 
hem  van  den  Tien  hoven  sche -pold  er  scheidt,  Z.  aan  Kortgerecht,  W. 
aan  Over-Beeikop  en  Bolger\)cn. 

Deze  pold.  wordt  door  eene  sluit ,  op  den  Huibert ,  van  bet  overtol- 
lige water  ontlast. 


311.  $51 

ZU DB a VELD  (OVÜB-)  ,  pold.  ia  de  Vijf-Ueermianden  ,  prov. 
Zuid' Holland  ,  arr.  Gorinckem ,  kant.  V tanen,  gem.  Ettrdingen-en- 
Zyder+Mt  paleade  (4.  aan  fiverdiageo  en  Zeisdal,  0.  aan  den  Dief- 
dijk ,  welke  hem  van  den  Goilberdingsche-polder  scheidt,  Z.  aan  Ne- 
der-Zydervtld  ,  Wv  aan  Bolgeryea  tn  Tien  horen. 

Dexe  pold.  wordt  op  den  Hnibert ,  van  hei  overtollige  water  eatlasi. 
het  laad  ligt  0,53  eil.  hoven  A.  P. 

ZIJDESKERKE  ,  d.  in  de  Niedorper-kogae  ,  prov.  Noord- Holland. 
Zie  Zijmwiv». 

ZU  DE  WIJN,  heerl.  in  de  Langstraat,  prov.  ISwd-Breband.  Zie 
ZeuMnfijN-CAMUki. 

ZIJDEWIND,  oudtijds  Zudm«*beb  of  ZuDasKEaaB ,  d.  in  de  #te- 
dofperkogge,  prov.  If oord- Holland,  arr.  en  3  u.  N.  ten  0.  van  -4M- 
nutar,  kant.  en  1£  a.  Z.  W.  van  Schagen,  gem,  Oude-Niedorp-en- 
Zijdewind ,  l£  a.  N.  W.  van  Ovde~ffiedorp.  Men  telt  er  in  de  kom 
vao  het  d.  39  h.  en  £30  inw.  en  met  de  daartoe  bchooreodc  h.  de 
Weel,  de  Roemen  en  Rlokbuisca  39  h.  en  ruim  340  inw., 
die  meest  in  den  landbouw  hun  bestaan  vinden. 

De  inw.,  die  er  op  57  aa,  allen  R.  K.  zijn ,  hehooren  tot  de  stat* 
in  UVeUt. 

De  £7  Herv.,  die  er  wonen  ,  hehooren  tot  de  gem.  Oude-Niedorp-tu- 
Zijdewind ,  welke  hier  eene  kerk  heeft,  waaraan  in  het  jaar  1652  do 
eerste  steen  gelegd  werd.  Dcse  kerk  heeft  noch  toren  ,  nooh  orgel  en 
de  klok  hangt  aan  den  voorgevel.  In  dit  bedehuis  wordt  des  zomers  , 
om  den  anderen  Zondag  ,  des  namiddags  gepredikt,  doch  des  winters 
beeft  er  geen  godsdienstoefening  plaats. 

De  dorpscbeol  wordt  gemiddeld  door  30  leerlingen  bezocht. 

De  kermis  valt  ia  den  derden  Zondag  in  September. 

ZUDEWIND-DIJK(DE)  of  as  Tolkiidmk,  dtfk  in  de  Sehagerkogge , 
prov.  Noord* Holland  ,  ia  eene  oostelijke  rigting  van  den  Oaden-Zeedyk 
tusschen  de  gem.  Schagen-en- Burghom  ter  eener  syde  on  St.  Maar- 
ien-Benigenlntrg-en-Fatkoeg  en  Haringeanpel ,  ter  andere  syde,  naar 
de  Prigdyk  loopeode. 

ZIJDEWINDE  (HOOGE)of  as  Uouvi,  dijk  \n  Zuid- Holland,  «trek- 
kende  van  Wassenaarsgeest  oostwaarts,  dwars  door  de  Vliet,  ter  plaatse 
waar  de  Leydscbeudam  lag ,  tot  achter  de  kerk  van  Berkel ,  en  voorts 
tot,  aan  de  grensen  van  dcbieland  en  Rynland. 

ZIJDE  WINT ,  voorm.  dijk  van  den  Alhïaeterwaard ,  prov.  Zuid- Hol - 
land,  tusschen  de  wateren  van  de  Leckc  en  den  Donck,  zoo  als  die 
vermeld  wordt  in  een  handvest  van  Graaf  Ftoais  V,  anno  1277,  den 
vierden  dag  na  Paschen.  Vermoedelyk  wordt  hier  door  de  Zodwbhduk 
verstaan.     Zie  dat  woord. 

ZUDWEG(DE),  !>.,  prov.  Noord-Heiland,  arr.  en  34  u.  Z.  W.  van 
Amsterdam,  kant.  Nieuwer- JmsUl ,  2  u.  W.  van  Amstelveen,  geui. 
Aalsmeer-en-Kudelstaarl ;  met  38  h.  en  330  inw. 

Men  beeft  er  eene  kerk  der  vereenigde  Vlaamsche  en  Waterlandsche 
Doopsges.,  in  1844  nieuw  gebouwd  v  zyndede  oude  door  brand  \ernield. 
De  dienst  wordt  er  door  eenen  vaste  predikant  waargenomen.  De 
gesn.  bestaat  uit  190  zielen,  oader  welke  ruim  60  Ledem  ien.  De 
eerste ,  die  in  deae  gem.  bet  leeraarambt  heeft  waargenomen ,  i»  geweest 
J.  G.  IUktkeb*  die  in  het  jaar  1738  van  Middelharnas  herwa  ris  kwam  , 
en  in  het  Jaar  1747  naar  Alkmaar  vertrok. 

Z1JDWEND1NG  (DE),  geh.  in  het  Vold-Oldambt  ,**>?.  Gronin- 
gen,   Zie  Zdibwiilmm.  .-S 


2S9  ZIJ. 

ZIJDWBND1NG  (DE) ,  water  in  bet  WetUrkwarÜer ,  pro*.  Groningen. 
Zie  Zbidwerrirc. 
ZIJDWIJNDB,  heerl  inde  Langeetraat ,  pro?.  Noord- Braband.    Zie 

ZüIDrvriJN-CAPBLLB. 

ZMGERSWOLTDE,  d.,  prov.  Friesland,  kw.  Zevenwouden,  griet. 
Opslerland.     Zie  Sioebswolde. 

ZIJL  (DE)  op  de  Zijle,  ook  wel  de  Reotbr-Zijl  geheeten,  miertje  in 
Rijnland,  prov.   Zuid- Holland. 

Het  neerol  zijnen  oorsprong  uil  den  Oude-Ryn,  aan  de  Span jaardsb  rug , 
8  min.  len  0.  builen  de  Zijlpoort  der  stad  Leyden ,  die ,  waarscbynlyk , 
tan  dit  watertje  haren  naam  ontleend  heeft.  Vervolgens  loopt  z(j  door 
de  gem.  Leyderdorp,  Oeslgecst-en- Poelgeest  en  Warmond,  vattin  het 
breede  water ,  het  Zweyland  genaamd ,  vereenigt  zich  daarna  aan  de  lin- 
kerzijde ,  met  de  Symerspoel,  en  vervolgt  daarmede  zijnen  weg  door  het 
dorp  de  Kaag ,  zich  ontlastende  in  de  ringsloot  van  bet  Haarlemmermeer, 
ter  plaatse  ,  waar  het  stoomporapuerktoig  de  Leeghwatcr  slaat ,  ter- 
wJJ l  het  ter  regier  z\fde ,  door  de  Spijkerboor ,  in  de  Kever  valt ,  en  daar- 
mede vereenigd ,  zich  door  de   Balgerij  in  de  zelfde  ringvaart  ontlast. 

Het  was  in  de  nabuurschap  van  dit  waler,  dat  het  leger  van  Graaf 
Lodbwijk  var  Loos  ,  voor  zyne  echtgenoote ,  Vrouwe  Ada  ,  zich  in  het 
'bezit  van  het  graafschap  willende  vestigen  ,  door  Graaf  Willes,  oom 
van  Vrouwe  Ada  ,  deerlyk  geslagen  en  voorts  op  de  vlugt  gedreven 
werd ,  met  dat  gevolg ,  dat  een  groot  aantal  der  vlogtelingen ,  de 
Zul  willende  overzwemmen  ,  daarin  hun  einde  vonden. 

In  latere  tyden  werd  de  Zijl  onder  de  zoogenaamde  Vroon  wal  eren 
gerekend ,  waarop  de  stad  Leyden  het  regt  van  visschery  ai  toelende , 
die  jaarlyks  by  de  Vroonmeesters  plagt  verhuurd  te  worden  ,  onder 
beding ,  dat  de  huurders  alle  visch  ,  die  door  hen  gevangen  werden , 
binnen  Leyden  ter  markt  moesten  brengen  :  alles  ingevolge  de  keuren  , 
in  den  jare  1594  ,  daarop  gemaakt.  Grooter  uitgebreidheid  dan  tegen- 
woordig moet  eertijds  db  <Zijl  gehad  hebben  ,  naardien  Bek*,  het  een 
meer  noemt.  Nogthans  gewaagt  er  Melis  Store  van  onder  den  naam 
van  water. 

•  Ende  oec  als  men  die  waarheit  verboert 
»  Worden  vele  ter  zelve  wile 
»  Versmoert  in  't  water  ,  heet  de  Zile 
»  Dats  in  't  water  bi  den  Rine 

De  kronykschryver  heeft  bet  oog  op  de  bovengemelde  nederlaag  van 
graaf  Lobewijk  var  Loon. 

ZIJL  (DEN),  voorna,  adell.  h.  in  de  stad  Utrecht,  op  de  Oude- 
Grachl  ,  nabij  de  Bakkersteinebrug* 

ZIJL  (HET  HU1S-TE) ,  of  het  Zijliof  ,  voorm.  adell.  h.  in  Rijn- 
land,  prov.  Zuid" Holland ,  arr.,  kant.  en  10  min.  0.  van  Leyden, 
gem.  en  20  min.  N.  N.  W.  van  Leyderdorp,  langs  de  Zyl,  aan  den 
lagen  Ryndijk. 

Het  was  weleer  het  stamhuis  van  het  adell.  geslacht  van  Zijl,  welks 
Heeren  ,  aldaar  veeltijds  gewoond  hebben.  In  bet  jaar  1420 ,  ten  tijde 
van  de  Hoeksche  en  Kabeljaauwsche  twisten  ,  nam  Hertog  Jar  var  Bn- 
JiRBH  dit  huis  stormenderhand  in  ,  sloeg  allen  ,  die  hij  er  in  vond  , 
dood  en  slak  het  inbrand.  Nadat  het  naderhand  vernieuwd  was,  na- 
men de  Hoekschen ,  onder  welken  Willem  en  Jah  var  Zul  ,  die  mees- 
ters van  Leyden  waren  ,  dit  buis  in ,  en  bezet teden  het  met  eenig  ki-yn- 
volk ,  onder  Diix  Porraa ,  uit  's  Gravenhage ,  dat  dagelijks  van  hier 
op  de  Kabeljaauwscben  uitviel ,  en  plunderden  de  buizen  Ter-Does  tn 


zij.  m 

,  waarop  da  Aartshertog .  MigBMai ,  door  de  Kabeljaauwaeben 
aaogezocbt  in  het  land  kwam ,  en  Leyden-  belegerde  j  als  wanneer  bet 
dit  buit  mede  gold.  De  Markgraaf  fan  Antwerpen ,  het  op  Maiiiiuaaes 
last  beschietende ,  dwong  de  bezetting  het  over  ie  ge? en ,  en  liet  den 
Betelbebber  Potter,  benevens  zes  anderen,  het  hoofd  afslaan,  de  lig- 
chamen  op  het  rad  leggen  en  hunne  hoofden  op  staken  zetten. 

Dit  buis  is  later  door  verkeoping  vervreemd  en  in  het  jaar  1490 
gekomen  aan  Roelakd  ie  Fibvrb  ,  Heer  van  Liesveld ,  wiens  kleinzoon 
Jonker  Roeland  lb  Febvbz  ,  dit  huis  weder  verkocht  aan  den  Heer  va» 
Oboab ,  die  het  b(|  naasting  moest  overdoen  aan  Heer  Willem  tas  Pij*. 
sbi  ,  van  wien  bet  verder  gekomen  is  aan  Jonker  Dirk  var  Scracer  , 
Heer  van  Goudriaan ,  en  na  hem  aan  Vrouw  Maeia  de  Tibhrrs  ,  Gravin 
wan  Warfnzé ,  Vr\j vrouwe  van  Oud~eu-Ifieuw-Goudriaan ,  St.  Hubrecht, 
Waddinsveen ,  Zijl ,  enz»  In  de  laatste  helft  der  vorige  eeuw  werd 
het  in  eigendom  bezeten  door  Mr.  Jacob  Veest  de  vak  Vabik. 

ZUL  (KLOOSTER.DER.NONN5N-BIJ.DB-) ,  Nonnenkloost.  te  Baar- 
ton*     Zie  ZlJLKLOOSTIR. 

ZUL  (DE  KROMME-),  dat  gedeelte  van  de  riv.  de  Zijl,  in  Rijn- 
land, prov.  Zuid' Holland  f  hetwelk  van  de  Stinksloot  tot  aan  de 
Zwanenburger-watering  loopt. 

ZIJL  (DB  LINKER-) ,  naam  ,  welken  men  wel  eens  geeft  aan  bet 
riviertje  na  Lede,  in  Rijnland,  prov.  Zuid- Holland.    Zie  Lede  (Da). 

ZIJL  (DE  REGTE-) ,  dat  aedeelte  van  de  riv.  de  Zijl ,  in  Rijn- 
land, prov.  Zuid- Holland ,  hetwelk  van  de  Zwanenburger-watering 
tot  aan  bet  Zweyland  loopt. 

ZIJL  (DE  REGIER-) ,  naam ,  welken  men  wel  eens  geeft  aan  bet 
riviertje  de  Zul,    in  Rijnland,    prov.  Zuid-Holland.     Zie  Zijl  (Da). 

ZIJ  LAARDER-MEER  (HET) ,  voorin,  meer ,  prov.  Friesland,  kw. 
W  ester goo,  griet.  fFonseradeel.    Zie  Sillaaedba.ieeb. 

Zl  JLBERG  of  Zeilbees  ,  geh.  in  de  Meijerij  wan  't  Hertogenbosek , 
kw.  Peelland,  prov.  Noord-Braband,  Derde  distr.,  arr.  en  5  u.  0.  ten 
N.  van  Eindhoven,  kant.  en  2  u.  N.  O.  van  lésten,  gem.  Dtume-en- 
Liessel,  25  min.  Z.  0.  van  Deorne  j  met  76  h.  en  350  inw. 

Volgens  overlevering  moest  dit  geb.  aldus  genoemd  x\jn ,  omdat  hier 
in  overoude  tyden  schepen  zouden  gevaren  hebben ,  doch  het  is  «on- 
derling boe  veel  onwaarscbyniykheden  men  somtyds  opeen  stapelt ,  om 
den  naamsoorsprong  van  een  of  ander  dorp  verre  te  zoeken ,  terwyi 
de  waarheid,  als  het  ware ,  voor  de  voeten  ligt.  Wie  toch,  die  weet, 
dat  zijle ,  sile  of  zillê  eene  waterleiding  beteeken t ,  zal  nog  een  oogeo- 
blik  twQfelen ,  of  dit  gehucht  synen  naam  ontleend  bebbe  aan  eene 
der  menigvuldige  waterloopen ,  die  men  in  de  Peel  aantreft.  De  grond 
is  er  bezaaid  met  keisteentjes ,  onder  welke  zeer  fraaye ,  zelfs  van  door- 
achynend  marmer,  gevonden  worden. 

De  inwoners  vinden  veelal  hun  bestaan  in  den  landbouw ,  voorheen 
bestonden  zij  meest  door  de  potten*,  dakpannen-  en  vloersteenenbak- 
keryen ,  van  welke  er  thans  nog  slechts  eene  pottenbakker^  is.  De  voor 
deze  bakkei^jen  benoodigde  klei  haalt  men  hier  uit  den  grond.  Ook 
vindt  men  omtrent  dit  gehucht  eene  soort  van  geel  zand  ,  hetwelk  zoo 
sterk  verwt ,  dat  het  vlakken  in  de  kleederen  geeft ,  die  er  zeer  moei- 
jeiyk  weder  uitgaao. 

ZIJLBRÜG  (DE),  brug  in  Rijnland,  prov.  Zuid-Hoüana\  Zie 
Sparjaabmbboo. 

ZIJLDIKP  (HET),  gegraven  kanaal  in  het  Oldamhi,  prov.  (in- 
ningen. 


m  au. 

tiet  is  eene  verlenging  van  bat  water  de  Ae  genaamd,  heiwerk 
vroeger  in  de  Hoogt-Vttmn  vdn  Muntendan?  ontstond,  daeb  «haas  J  a. 
N.  W.  \to  bel  dorp  Scheemtla  begint ,  en  ,  door  bet  soegeoaamde 
Opdiep,  met  dat  dorp  en  vervolgens,  door  een  verlaat,  roet  bet 
teekdiep  van  Groningen  naar  Winschoten  in  verbinding  gebragt ,  in 
eene  noordelijke  rigting  doorloopt  tot  aan  bet  dorp  Nieuwe! da ,  ter- 
wijl bet  al  voren»,  bij  bet  geb.  bet  Waar,  bet  O  ad  e- diep  en  het 
Uien  we- diep  beeft  opgenomen. 

Te  Nieuwolda  neemt  bet  ZineiE*  echter  weder  eeaen  anderen  loop 
aai»  ,  vloeit  eerst  noordwaarts ,  vervolgens  noerdoostwaarts ;  neemt  in 
atynen  loop  den  Hondsbals  op  en  vereenigt  sieh  ten  W.  van  Ter» 
mnnten  met  een  water  insgelijks  J*  genaamd,  waarmede  het  sicè 
door  de  Termunlertyi  in  de  Eems  ontlast. 

ZIJLOIEP  (HET) ,  water  in  bet  ^erttrkwmfiier ,  prov.  Gnmmyen , 
dat  ten  N.  van  bet  d.  Vtsvliel  uitde  vereeniging  van  de  Vis  vliet  er» 
va  art  met  de  Lanwers  ontstaat,  van  daar  noordwaarts  deer  Pieter- 
>yl  en   Munnikerxyl  loopt  en  sicb  vervolgens  in  bet  SUitéiep  ontlast. 

ZIJLDIJK,  geb.  in  Fivelgo,  prov.  Groningen,  arr.,  bant.  en  ft$  o. 
M.W.  van  Appingténm ,  gem.  en  Ju.  N.  W.  van  't  Zandt ,  open  aan  den 
Ondedyk.  Dit  geb.,  hetwelk  veel  van  een  dorp  heeft ,  telt  88  b.  en 
ongeveer  460  inw.,  die  meest  in  den  landbouw  hun  bestaan  vinden.  De 
grond  is  er  aavdachtigen  wel  tot  5,4  eo  9  palm.  diep ,  waarna  men  .  of 
seer  goed  zand,  of  ook  eerst  leem  en  daarna  eaod  aantwft.  Men  (beeft 
bier  eenen  koorn-  en  pelmolen. 

De  Doopsgex.,  die  bier  en  in  bet  d.  'v  Zahvt  wonen,  maken  eene 
gem.  uit ,  welke  170  hielen  en  onder  deae  70  Ledematen  telt.  Vóór 
bet  jaar  1805  werd  deae  gem.  door  Ltefdepredtkers  uit  de  gem.  bediend , 
doch  teen  werd  voor  bet  eerst  een  Leeroar  van  elders  beroepen ,  xynde 
geweest  A.  Copbbos,  die  in  fret  «gezegde  jaar  van  de  Knijpe ,  prov.  Fries- 
land ,  herwaarts  kwamen  in  bet  jaar  1812  te  Ztjldijk  overleed.  De  kerk , 
gesticht  in  1775  ,  is  een  seer  goed  gebouw,  sonder  toren  of  orgel. 

Men  beeft  er  ook  een  uitstekend  fraai  en  ram  schoolgebouw ,  en 
telt  er  rotm  100  leerlingen. 

Men  wijn  er 'by  eene  plaats,  waar  eene  shm  beeft  gelegen,  de  ge- 
weiene haven  aan  by  het  Oosternieland ,  thans  grasland  en  het  bed  van 
eenen  voermatigeo  breeden  en  diepen  si  room  buiten  den  weg;  en  op 
Zf  jiDUK  de  Oude  Lei  of  het  Oude  'Maar ,  gaande  naar  eene  andere  sluis. 
Dit  eerstgenoemde  gewetene  streombed  is  de  grensscheiding  der  kwar^ 
tieren,  voortgaande  naar  den  ouden  Ëemsdijk.  In  1485  legden  bel 
convent  van  Wit te  wierum,  de  gemeene  buren  van  Zuuuwten  bet  con- 
vent vanSelwerd  een  eind  dijks  uit,  den  Arm  geheeten  ,  strekkende 
van  den  toen  maligen  Eemsdijk  tot  aan  de  Oosterniesijl ,  en  verder  van 
die  xyl  opwaarts  in  het  Noorden  ,  waardoor  werd  binnengedykt  hetSel* 
werder-toorwerk  de  Hornerij  ,  en  ten  behoeve  van  bet  convent  van 
Wierum  en  de  buren  van  Zijldije  den  Oade-Arm  en  «enig  land , 
waarin  bel  laatstgenoemde  convent  den  dykstoel  besat.  Vervolgens 
maakte  men  in  dit  zelfde  jaar  'tnsseben  bet  convent  Selwerd,  bet  con- 
vent Wierum  en  de  buren  van  Zijlou*  eene  schikking ,  ter  afdyking 
van  eenen  arm  ,  strekkende  aan  de  eene  aljde  van  de  Nieuvrecyi  naar 
den  Koldeholsterhorn  en  van  die  syl  in  het  Noorden  en  t oo  wederom 
naar  den  Kotdebolsterborn. 

ZIJLE  (DE)  .riviertje  in  Rijnland,  prov.  Zuid- Holland.  Zie  Zuir(Da). 

ZIJLHOF  (HET),  voorin,  adall.  b.  ra  Rijnland,  prov.  ZwfV-r7o/« 
lémd.     Zie  Zul  (Hst  Hvis-tb-). 


au.  asg 

ZJJLKLOOSTBR  (HET)  ef  m  h\tmen+-m-no**n-™n+ton , 
worm.  kloeet.   Ie  Haarkm,  in  de  Zijlstraat* 

Dit  kloosi.  werd  bewoond  door  Reguliere  Kanunnikesten.  Wanneer 
het  gesticht  is ,  weet  men  niet  ie  bepalen 5  doch  dat  het  door  gees- 
teujke  dochteren  reedt  in  oei  jaar  1408  bewoond  is ,  blijkt  uit  eene 
vergunning;  ven  den  Pastoor  en  Gureet  der  hoofd-  of  parochiekerk  der 
stad  Haarlem ,  Guaems  vmi  IJssbutbui  ,  aangaande  de  bediening  der 
sakramenlen  en  het  regt  der  begraving  aan  de  Nonnen  van  dit  kloos- 
ter,  in  bet  gemelde  jaar  gegeven.  De  geesteiyke  dochters  van  dit  klooi-  N 
ter  volgden  den  levensregel  Tan  den  H.  Auevffrtnts,  en  waren  alhier, 
haar  leven  lana; ,  op  belofte  van  hare  maagdelijke  reinheid  te  bewaren , 
opgesloten  en  behoorden  mede  tot  de  orde  van  den  H.  Fbarcisccs. 
Zy  leefden  van  geene  aalmoexen ,  maar  van  het  werk  barer  handen  , 
met  «pinnen ,  weven ,  bordaren  enx.  flet  is  buiten  tegenspraak ,  dat 
het  gedeelte  der  stad,  waarin  dit  gesticht  gebenwd  is,  daaraan  de 
naam  gegeven  v  maar  geenszins  daarvan  ontleend  heeft ,  alzoo  dit 
klooster,  in  den  aaogehaalden  brief  van  Gaasan*  va«  JJssblstiir,  ge- 
noemd  WOrdt   CoHVBHTOS  MJ  MR   ZuL. 

Wanneer,  na  de  Hervorming,  de  goederen  en  gebouwen  der  Gees» 
teJykheid  aangeslagen  en  verkocht  werden ,  is  dit  klooster  onverkocht 
en  aan  de  stad  in  eigendom  gebleven ,  en  sedert  verbouwd  tot  een 
hof  voor  de  Palts-Gravinne  Ahblu  ,  Hertogin  van  Beijeren ,  vrouwe  en 
deuairière  van  Bsiobiom  enz.,  welke  aldaar  eenigen  tyd  haar  verbiyf 
gehouden  beeft  j  maar  later  b  het  vervallen  en  diende  tot  eene  turf- 
schnur  veor  de  armen.  De  teren  van  dit  gebouw  is  in  de  teven  tiende 
eeuw  vernieuwd,  en,  tot  gemak  der  renenden,  met  een  nnrwerk 
voorzien,  waarnaar  de  Leydsche  trekschuiten  afvoeren.  In  1817  is 
dit  klooster  en  de  daarop  alstoen  nog  aanwesige  toren  ,  wegens  bouw- 
valligheid ,  verkocht  en  afgebroken ,  sffnde  de  grond  gedeeltelyk  ver- 
kocht en  gedeeltelyk  stedelyk  eigendom  gebleven  en  aan  de  bewoners 
van  de  daar  omgelegene  huizen  in  huur  afgestaan. 

ZIJLLAAN-EN-MRIJE-POLDER  (DE),  pold.  in  Rijnland,  prov. 
Zuid-Holland,  arr.  en  kant.  Legden,  gem.  Leiderdorp;  palende  N.  aan 
de  Dwarswetering ,  die  hem  van  den  Boterhuis-polder  scheidt ,  O.  aan 
den  Munneke-polder,  Z.  aan  den  Kalk-polder,  Z.  W.  aan  den  Oude- 
RU»  ,  W.  aan  de  Zyi. 

Deze  pold.  wordt  door  eenen  molen ,  op  de  Dwarswetering  van  bet 
overtollige  water  ontlast.     Het  land  ligt  1,88  ell.  onder  A.  P. 

ZIJLRIJT  (DE),  water  in  Huntingo,  prov.  Groningen,  in  den 
Noord-polder,  hetwelk  een  begin  neemt  onder  ütquert,  aan  het  Noord- 
polder-kanaal „  waarvan  het  een  tak  is,  eu  vervolgens  noordwaarts 
aanatroomeode  naar  den  polderdijk  ,  zich  daar  door  eene  sluis  ontlast 

ZIJLROEDE  (DE) ,  water  in  het  W etterkwartier,  prov.  Groningen. 
Zie  DoBZOMEwroor. 

ZIJLSTER  BUREN,  gek.,  prov.  Frieeland,  kw.  Wetlergoo,  griet. 
Wymtbriteeradeel,  arr.,  kant.  en  1f  n.  N.  W.  van  Sneek,  J  u.  W.N. 
W.  van  JVieuteland,  waartoe  het  behoort. 

Dit  geh.  wordt  aldus  genoemd  naar  de  Tjaardsyi ,  aldaar  m  den 
Tjaardyk  liggende. 

ZlJLVEST-DER-DRlfi-DELFZiJLEN,  de  vereeniging  van  de  drie 
syien ,  liggende  in  de  Delf,  te  Delfujl,  prov.  Groningen.  Zie  Dit». 
staua  (Ebt  ZuLVBST-aia-Da»-). 

ZIJLWATERING  (DE),  water  in  Rijnland,  prov.  Zuid- Holland 
hetwelk  baj  de  Zyde  of  hndseheiding  tosseben  Rijnland  en  Delfland 


336  ZIJ. 

eene»  aanvang  neemt,  in  eene  naordoostcHjke  rigtiag  de  gem.  Waem- 
naar  en- Zuid  wijk  doorloopt,  op  de  hoogte  van  net  d.  Wassenaar  de» 
naam  van  Watseoaarsche-watering  draagt  en  tieh  by  Rynvltet  in  den 
Rijn   ontlast. 

ZIJLWEG  (DE),  bestrate  weg  in  Kennemerland .  p«ov.  Noord- Hol- 
land t  in  eene  westelijke  rigting  van  Haarlem  naar  Overveen  loopende  , 
waaraan  een  gedeelte  van  Overveen  ligt.  H{j  wordt  door  den  spoorweg 
doorkruist. 

ZUIjWRRT,  voorna,  landstreek  in  de  prov.  Groningen.  Zie  Selwbbv  . 

ZIJP  (DE) ,  bed y kin g  in  Kennemerland,  prov.  IV oord- Holland.  Zie 
Zijpb  (Di). 

ZIJP  (DE),  landg.  op  den  Vehiwenzoom,  prov.  Gelderland ,  arr-, 
kant.  en  gem.  Arnhem. 

Dit  landgoed  wordt  in  eigendom  bexeten  door  den  Heer  W.  G.  J.  H. 
Baron  Bbabtsbb  va*  bc  Zijp. 

Hier  is  op  den  avond  van  4  Mei  1845  brand  ontstaan  in  een  den- 
nenboscb ,  hetwelk  grootendeels ,  over  eene  oppervlakte  van  ruim  90$ 
ell.,  in  de  asch  is  gelegd. 

ZIJP  DIJK  (DE),  dijk  in  Kennemerland,  prov.  PI  oord- Holland,  in 
eene  zuidelyke  rigting  van  den  Haze-dwarsdy  k ,  langs  de  Zype,  naar 
den  Droomerdyk  loopende. 

ZIJPE ,  kerk.  ring,  prov.  Noord' Holland,  klass.  van  Alkmaar, 
bevattende  de  volgende  13  gtm.,  als  :,  Rarsingerhorn-en-Ha- 
ringhuizen,  Calandsoog,  Helder,  Huisduinen,  llypoli- 
tusb  oef-en-  Westerland  ,  Kolhorn,  St.  Maarten-en-V  al- 
koog, Oosterland-Stroe-en-den-Oever,  Petten,  Schagea, 
Wieringerwaard,  Noord-Zijpe  en  Zuid-Ztjpc-en- Ecni- 
genhnrg.  Deze  ring  telt  10,000  zielen,  onder  welke  8000  Ledema- 
ten ,  en  £2  kerken  ,  die  door  14  Predikanten  bediend  worden. 

ZIJPE  (DE),  ook  db  Zijp  gespeld;  bedyking  in  Kennemerland,  prov. 
!i  oord- Holland,  arr.  Alkmaar,  kant.  Schagen ,  gem.  Zijpeen'  Hazen-r 
polder ;  palende  N.  aan  het  Koegras ,  O.  aan  den  Wieringerwaard  ,  de 
Scbagerkogge  en  Geestmer- Ambacht,  Z.  aan  den  Groeier- ban ,  de» 
Hargen -bau  en  den  Petten-polder,  W.  aan  den  Hazen-polder  en  bet 
strand  tegen  de  Noordzee. 

Vóór  de  oudste  bedyking  bestond  db  Zijpb  waarschyniyk  ttit  gebro- 
ken laud  ,  gorzingen  en  ondiepten  ,  gedurig  onder  water  liggende.  Van 
de  eerste  bedyking  vindt  men  geen  zeker  berigt ,  doch  dat  db  Zijpb 
voor  de  eerste  maal  zou  ingebroken  zyn  in  het  jaar  355  en  de  vlug- 
telingen Schagen  zoude  gesticht  hebben  ,  is  bezwaarlijk  te  gelooven. 
Onze  kronijken  getuigen  ,  dat  Graaf  Willem  ,  broeder  van  Dibk  Vil , 
in  het  jaar  1203,  ter  Zipe  is  comen  gerheden.  Hieruit  zou  schijnen, 
dat  de  Zijpb  toen  reeds  tol  land  gemaakt  was ;  tenzy  men  door  db 
Zijpb  alleen  verstaan  wilde  een  kanaal  of  Zwin  ,  dat;  uit  de  Noord- 
zee tusschen  Petten  en  den  Ketelduin  doorliep  en  waarvan  de  bedy- 
king haren  naam  zoude  verkregen  hebben.  Sedert  wil  men  ,  dat  de 
bedyking  is  ingebroken.  In  een  handvest  van  Hertog  Albbbcbt  ,  van 
het  jaar  1388 ,  wordt  gezegd ,  dat  Rijnland  niet  meer  die  Zijne  dij» 
ken  zal.  Elders  vinden  wy  ,  dat  Willem  ,  eerste  Heer  van  Schagen 
en  bastaardzoon  van  Hertog  Albbbcbt  ,  het  eerst  de  Zijpb  bed  y  kt  en 
tot  land  gemaakt  beeft ,  welke  bedyking  toeji  bei  Nibüwlabd  werd  ge* 
heeten.  Deze  gebeurtenis  wordt  gemeenlyk  tot  gemeld  jaar  1388  ge- 
bragt.  De  gezegde  handvest  toont  niet  onduidelyk ,  dat  de  Zijpb  toen 
zoo  groot  niet  was  als  tegenwoordig ,  loopende  de  dyk  tan  Patten  tol 


ZIJ.  237 

aan  Calandeeog ,  en  van  daar  naar  da  Kern ,  etna  buort  in  de  Scha- 
gerkogge.     Deze  bedyking  brak  echter  na  weinige  jaren  in  ,   en  dreef 
met  de  zee  gemeen ,   wel  160  jaren  lang  ,  eer  de  hedfyking  weder  b|j  de 
baud  werd  genonjen  ,  zoodat  de  bedykers  teer  weinig  eer  en  veel  minder 
voordeel  daarvan  gebaald  bebben.     Uit  oode  echte  stokken  btykt,  dat 
ooitrent  1440 ,  aan  de  Ueeren  var  Eomobb  en  Bbbbebode  ,  van  't  Gra- 
ven wege ,  een  eiseb  gedaan  is ,  om  de  Zwpb  te  bedyken  5  of  dat  hij  , 
als  Overheer,  dil  zelfs  souden  doen.    Dit  latere  stukken  en  voornamelijk 
uit   liet  octrooi  van  1951  kan  men  nagaan ,  dat  de  Heeren  var  Ecbord 
en    Bbedbrodb  zwarigheden  over  de  bedyking  van  db  Zijpb  bebben  op- 
geworpen ,  omdat  die  te  na  zouden  raken  aan  hunne  jurisdictiën  ,  te 
weten  ,  ten  aanzien  van  de  jurisdictie  der  Heeren  var  Ecbord  aan  de 
heerl.  van  Petten  f  en  ten  aanzien  van  de  Ueeren  var  Bbbdbbodb  ,  aan 
die  van  Galandsoog.     Dit  kan,  sedert  btt  jaar  1440,  of  vroeger,  het 
werk  van  tyd  tot  tyd  tegengehouden  bebben  ;  boewei  men  de  bedyking 
van  bb  Zijpb  altoos  als  noodzakeujk  beeft  aangemerkt ,  vermits  de  dui- 
nen ,  welke  de  Hollaudsche  kust  voorheen  gedekt  badden  ,  langt  deze 
geheele  streek ,  deelt  door  verstuiving  ,  deels  door  het  afslaao  der  zee- 
naren ten  eenemale  waren  weggeraakt ,  zoo  als  in  de  jaren  1443,  aan- 
getoond ,  en  deswege ,  op  den  23  April  deszelfden  jaars ,  raming   ge- 
maakt werd.     Daarom  beeft  dan'  de  aanleg  van  eenen  zeedyk  gelegen* 
beid  gegeven  tot  het  droogmalen  van  den  geheelen  polder.  Hierop  volgde , 
dat  Hertog  Filips  var  BeoBeoRDia,  op  den  eerstvolgenden  1  Mei  een  oc- 
trooi verleende  om  de  Zijpb  te  bedyken.     Hy  gebruikte  er  deze  bewoor- 
dingen in,  zeggende:  te  vreden  te  zijn,  dat  het  voor*,  land,  db  Zi  jpb 
genaamd  bedijkt  wordt ,  hetzij  door  ons,  of  op  ome  koeten,  hetzij  het 
bedijkt  werdt  door  anderen ,  zoo  als  het  door  onze  Gouverneurs  en  Raaden 
gevoegelijkst  en  voordeeUgst  zal   uitgevonden  worden.     De    steden  Me* 
demblik  y  Hooru  en  anderen  gaven  in  dien  tyd  te  kennen  ,  dat  «ij  aan 
dit  algemeen  werk  niets  doen  konden ,  alsoo  zy  te  zeer  bezwaard  waren» 
Doch  betzy  door  wien  de  bedijklng  toen  tot  stand  gebragt  is ,  men  beeft 
reden  om  te  denken ,  dat  er  omtrent  dien  tyd  iets  ondernomen  werd ; 
iudien  bet  waar  is  ,  dat  db  Zijpb  naderband  ,  in  September  1 869 ,  een 
doorbraak  geleden  heeft.     Hoe  het  daarmede  moge  syn  ,  het  is  zeker 
dat  deze  polder  omtrent  dien  tyd ,  lang  met  de  zee  gemeen  gelegen 
heeft ,  ofschoon  men  het  berdyken ,  om  het  groot  gevaar  van  geheel 
Holland ,  noodig  eo  ook  doeniyk  oordeelde.     In  het  octrooi  van  Keizer 
Kabel  V,  van  den  31  Maart  1551 ,  naar  den  loon  van  den  Hove,  verleend 
aan  Heer  Jar  var  Scboobbl,  Kanonnik  van  at.   Maarten  te  Utrecht, 
wordt  gemeld  dat  de  Keizer,  in  het  jaar  1516,  aan  zijnen  neef  Cob* 
rilis  ,   Heer  var  Zsvbbbbboer  ,  insgelykt  octrooi  vergund  had  om  binnen 
zeven  jaren  db  Zijpb  te  bedyken  $  hetwelk  niet  volbragt  was.     Heer  Jar 
var  Scboobbl,  met  z\jne eerste  medestanders,  ving  bet  werk  aan  ;  doch 
bet  bleef  wederom  steken  ,  tot  nadeel  van  velen ,  welke  zich  in  deze  onder- 
neming badden  gewikkeld;  waarom  Koning  Filips  II ,  in  bet  jaar  1651 9 
octrooi  verleende,  daarby  verklarende,   de  bedijking  te  sullen  doen , 
ten  zynen  koste ,  bevestigende  de  iogelanden  in  hun  voorheen  verkre- 
gen regt.     Hierdoor  werd  de  Zijpb  eerlang  drooggemaakt  en  met  zeer 
goeden  uitslag  bebouwd.     Zekere  Gobhblis  Poulisz  heeft  het  eerste  huis 
in  deze   bedyking  gebouwd ,  en  zekere  Jonkbeer  var  Bobbbolt  Het  in 
de  nabyheid  van  Petten  twee  zoutkeeten  daarin  optimmeren ,  roet  zekere 
grachten  daar  rondom  gedolven. 

Den  1  November  1570  had  er  een  groote  watervloed  plaats,  waar- 
door de  Hondsbossche  op  drie  plaatsen  doorbrak.     Het  water' liep  met 


238  ZIJ. 

den  eersten  vloed  aanstond*  4ell.  boog.  Ot  tweesoutfeeeten  stortten 
aanstonds  omver  en  oog  80  buizen  spoelden  door  den  '«leed-  geheet  co 
ai  neg $  daarbij  verdronken  wel  200  mensehen ,  en  van  de  104  huizen , 
die  in  aa  Zwrs  stonden ,  bleven  slechts  24  staan ,  die  echter  mede  veel 
schade  hadden  geleden.  Paarden,  koeien  en  schapen  verdronken  in 
groete  menigte*  Dientengevolge  werd  aan  de  bedykers,  op  den  22 
Maart  1371 ,  een  nieuw  octrooi  verleend,  waarby  dat  van  1561  werd 
geapprobeerd  en  aanmerkelijk  vermeerderd,  aoodat  men  op  nieuw  bet 
bedyken  heeft  aangevangen  en  voortgeset ,  met  dat  gunstig  gevolg , 
dat  in  bet  jaar  1572  de  dyken  weder  eene  tamelijke  hoogte  badden 
en  tot  zeewering  eenigermatc  dienen  konden.  In  dat  zelfde  jaar  wer- 
den echter ,.  op  last  van  Sobot  ,  de  dyken  doorgestoken  en  de  bruggen 
en  sluizen  afgebroken ,  ten  einde  den  Spanjaard ,  die  'Haarlem  be- 
magUgd  bad ,  te  beletten  in  bet  Noorderkwartier  in  te  dringen ,  ten 
gevolge  waarvan  alles  weder  onderliep ,  en  hetgeen  vroeger  was  over- 
gebleven en  gespaard  of  naderhand  hersteld  en  gemaakt,  weder  ver- 
loren   ging. 

In  dezen  staat  schynen  de  taken  gebleven  te  lijn  tot  in  1596,  als 
wanneer ,  op  den  20  September  van  dat  jaar ,  door  de  toenmalige  Sta- 
ten van  Holland  en  West- Friesland  ,  op  nieuw  is  verleend  octrooi  tot 
bedyking ,  met  last  dat  zij  in  het  volgende  jaar  moest  worden  aange- 
vangen en  zoo  mogeiyk  volbragt;  .doch  den  15  Augustus  1597  ont- 
stond een  felle  storm  uit  het  Noordwesten ,  waardoor  de  nieuwe 
bedyking  op  vele  plaatsen  scheurde ,  hel  geen  de  bedijkers  weder  vele 
nieuwe  moeiten  en  kosten  baarde ,  die  si)  ook  niet  ontzagen  j  zij  her- 
vat teden  het  werk  terstond ,  zoodat  het  in  bet  volgende  jaar  volkomen 
hersteld  was ,  en  sedert  dien  lijd  is  de  bedyking  gebleven. 

Ds  Zu  pb  beslaat,  volgens  hel  kadaster,  eene  oppervlakte  van  5262  bund. 
De  inw.  vinden  meest  in  landbouw  en  veeteelt  hnn  bestaan  ,  zijnde  de 
grond  gedeelteiyk  bouw-,  maar  meest  weiland  ,  en  wel  van  de  beste 
soort  die  men  elders  vinden  zal ;  dewijl  daarenboven  vele  dezer  landen 
lamel yk  hoog  ttggou ,  zoo  heeft  men  in  db  Zure  een  minder  getai 
molens  dan  in  andere  bedijkte  waarden  in  Noord- Bolland  ,  hetwelk  de 
prys  der  landerijen  ,  uithoofde  van  de  vermindering  der  engetden , 
zeer  doet  ryzen. 

Behalve  door  het  Groot-N  oord  holland  schakan  aal  en  den  daar  langs 
loopenden  groeten  sebelpweg  tnsschen<  Alkmaar  en  het  Nienwediep, 
welke  deze  bedyking  in  eene  noordoostelijke  strekking  doorsnijden,  is 
zy  door  een  aantal,  rywegen  en  breede  slooton-  doorkruist ,  waaraan  de 
huizen  en  boerderyen  gelegen  zyn ,  die  de  navolgende  dorpen  en  ge- 
buebten  uitmaken  ;  als:  de  hoofdplaats  S'cbagerbrug,  de  dorpen 
Burgerbrug  of  Ëettigenburgerbrug,  St.  Maartensbrog  en 
Oud  e-S  luis   en   de  geb.  bet  Zand  en  de  Stolpen. 

De  Hcrv.,  die  er  zijn ,  bebooren  tot  de  gem.  F9  oordzijp*  c.  n.  en  Zuid- 
?ijp* •en^Senigemburg ,  en  hebben  in  deze  bedijking  vier  kerken,  als: 
ééne  aan  Sint  Maartensbrug,  ééne  aan  de  Kenigenbnrger- 
brng,   ééne   aan   Schagerbrug  en  ééne  aan  de  OudesluU. 

De  Doopsgas.,  die  er  wonen,  bebooren  tot  de  gem.  IYoord-zijpe en 
Zuidujpe. 

De  tl.  &.,  die  men  er  aantreft,  maken  ,  met  die  uit  den  Hazen- 
nolder,  eene  stat.  uit,  welke  tot  bet aartspr.  van  Hollmmd-en- Zeeland, 
dek.  van  Noord- Holland,  behoort ,  390  Communikantcn  telt,  en  door 
eenen  Pastoor  bediend  wordt.  De  kerk ,  staande  aan  tonen  achterweg , 
is  aan  Ome  Lieve  Vrotm  gAoorte  toegewijd. 


] 


%\L  989 

Men  heeft  in  deze  bedyking  5  scholen,  all:  één*  aan  da.  fioxger- 
brug,  ééne  aan  St.  Maartensbrug ,  ééne  aan  de  Oudesluis, 
ééne  aan  Scbagerbrug  en  ééne  aan  bet  Zand. 

Vóór  cenc  eeuw  bestonden  in  deze  bedyking  70  buitenplaatsen , 
thans   zijn   er  nog  slechts  twee. 

De  Zijpb  beeft,  met  W ieringerwaard ,  een  Departement 
der  Maatschappy:  Tot  Nut  van  't  Algemeen ,  dat  den  1  Mei  182$ 
is    opgerigt  en  ongeveer  40  Leden  telt. 

In  db  Zijpb  is  gebaren  de  Wijsgeer  Jobarnis  Tiaonanes  Romy»,  dia  in 
177$  lot  Hoogleeraar  der  Wijsbegeerte ,  Natuur-  en  Bovennatuurkunde 
te  utrecht  benoemd  werd.    Hy  was  geb.  18  Dec.  1744  ,  f  27  Dee.  1817. 

Deze  bed  ijk  ing  wordt  door  3i  molens  van  bet  overtollige  water  ont- 
last en  staat  onder  bet  bestuur  van  Zijpc~en- f  lazen-polder ,  bestaande 
in  eencn  Dijkgraaf,  zes  Heemraden,  tien  Hoofd-Ingelanden,  etnen 
Secretaris  en  eencn  Penningmeester. 

Den  9  September  1839  is  alhier  brand  ontstaan,  waardoor  een  mo- 
len en  'drie  wooiugen  in  de  ascb  zyn  gelegd. 

ZIJPE  (DE),  water  in  Fioelgo,  prov.  Groningen.     Zie  Sijp  (De). 

ZIJPE  (DE),  naaiu ,  onder  welken  bet  d.  Nibuw-Lmsdeecet ,  in  bet 
balj.  der  Loosdrcchlen ,   prov.   Utrecht,    vroeger  wel  eens   voorkwam. 

Zie    LOOSDBECHT     (NlBDW-). 

ZIJPE  (HET)  of  het  Nieuw e-Zupb ,  ook  wel  Wud-Aabs  gebeeten  , 
vaarwater  in  Zeeland,  dat,  uit  bet  Krammer  en  de  Grevelingen  voort- 
komende, in  eenc  zuid-zuidwcslelyke  rigtiog,  tusschen  den  Stoof-polder 
en  de  schorren  van  liuuioirt  en  Nixke  (nu  de  in  1847  bedykte  Anna- 
Jacoba-polder)  door,  naar  bet  Most  gat  loopt.  —  Het  is  ruim  500  ell. 
breed  ,  3000  ell.  lang   en   104  tot   266  palm.  diep. 

Dit  water  is,  behalve  het  Slaak,  dat  weinig  en  alleen  hy  boog 
water  bevaren  wordt,  bet  eenige,  dat  den  weg  opent  voor  alle  fypbe- 
pen ,  die  tusschen  Zeeland  en  Holland  heen  en  weder  varen ,  waardoor 
het  dan  ook  seer  scheepryk  is. 

Het  Zijpe,  op  goede  oude  kaarten  Sippe  gebeeten,  pleeg  eertyds 
heooslen  de  schorren  van  Rumoirt  te  loopen  ;  doch  dit  vaarwater., 
thans  veelal  het  Oudb-Zijpb  genoemd ,  schijnt  omstreeks  1670—1680 
tocgewassen  of  onbevaarbaar  geworden  te  zyu  ,  als  hebbende  dc&tyds 
de  Ambtenaren  van  de  Admiraliteit  hnn  verblyf  op  Rumoirt  verlaten 
en  op  Duiveland  gevestigd.  —  De  Wijd- Ai  na  schijnt  toen  bet  algemeen 
vaarwater  geworden  te  zijn  en  van  lieverlede  synen  naam  met  die  van 
de   Zijpb  verwisseld  te  hebben. 

Ten  einde  van  het  Krammer  in  eet  Zmpi  te  varen ,  staan  op  den 
zeedijk  van  den  Hoofd-polder ,  twee  lamplichten  op  4IS0  ellen  van 
elkander ,  het  zuidelijkst  is  bet  hoogst  en  op  1£  myU  en  het.  andent 
op  1   miil  zigtbaar.     Beiden   moeten  in  één  gehouden  worden. 

ZIJPE  (HET) ,  huis  en  herberg  op  bet  eil.  Duiveland^  prov.  Zee- 
land}  distr.,arr.,  kant.  en  2£  u.  O.  van  Zierikzee ,  gem.  en  £  u.  Z. 
van  Bruinisse,  aan  bet  water  van  dien  naam. 

Het  is  een  zeer  vermakelyk  en  levendig  oord ,  waar  de  stoombooten 
van  Rotterdam  op  Antwerpen  en  Middelburg  aanleggen ,  om  de  pas- 
sagiers, die  naar  Zierikzee  moeten,  uit  te  zetten  ,  waartoe  een  aanleg- 
steiger gebouwd  en  een  straatweg  naar  Zierikzee  aangelegd  is  ;  lerwtyl 
hier  alsdan  diligences  gereed  staan  ,  om  die  reizigers  naar  de  plaats 
hunner  bestemming  te  brengen.  Deze  herberg,  welke  bevoren  binnen- 
dijk s  stond»,  wordt  daarom  als  uitspanningfoord  nog  al*  door  de  inwo- 
ners van  Zierikzee  bezocht. 


*40  Z  I  J. 

Vroeger  stond  aldaar  een  Admiraliteitshuis,  hetwelk  bewoond 
werd  door  eenen  Commies  ,  die  zeven  sloeproeyers  onder  aich  bad ,  en 
alle  de  schepen  van  en  uit  Holland  naar  Braband  en  Vlaanderen  be- 
stemd ,  visiteerde ;  ook  werden  aldaar  de  uitgaande  regten  betaald. 
By  dit  buis  lag  eene  batterij ,  om  ,  ingeval  van  tegenstand  ,  gebruikt 
te  worden,  en  in  tfyd  van  oorlog,  den  doortogt  aan  \yandeiyke  sche- 
pen te  betwisten.  De  batterij  is  geslecht ,  en  ter  plaatse,  waar  bet 
Admiraliteitshuis  geslaan  heeft ,  siet  men  thans  bouwland. 

ZIJPE  (DE  NIEUWE),  bedyking,  prov.  IS  oord- Hoüand.  Zie 
WiiainosawAABD. 

ZIJPE  (HET  NIEUWE-) ,  vaarwater,  prov.  Zeeland.  Zie  Zijpb  (Het). 

ZIJPE  (NOORD-),  kerk.  gem.,  prov.  Koerd-Holland,  klass.  van 
Alkmaar,  gem.  Zijpe. 

Tot  dese  gem.  behooren  de  inw.  van  de  Schagerbru  g,  de  Oud e- 
Sluis  en  bet  Zand.  Men  beeft  er  twee  kerken,  als  één  e  aan  de 
Schagerbrug  en  ééne  aan  de  Ou  de-Sluis  en  telt  er  ruim  1500 
zielen  ,  onder  welke  ruim  500  Ledematen.  De  eerste ,  die  in  dese 
gem.  bet  leeraarambt  heeft  waargenomen  ,  is  geweest  Dariel  Mbosbvobt, 
die  in  het  jaar  1620  herwaarts  kwam  ,  en  in  het  jaar  1694  overleed. 
Het  beroep  geschiedt  door  den  kerkeraad,  onder  agrealie  van  Hoofd- 
Ingelanden. 

ZIJPE  (NOORD-)  of  aan  de  Oodb  Sluis  ,  Doopsgez.  kerk.  gem.,  prov. 
Noord- Holland. 

Tot  dese  gem.  behooren  de  Doopsgez.  van  Schagerbrug,  de 
Ou  de- Sluis  en  bet  Zand.  Men  heeft  er  eene  kerk,  staande  aan 
deOude-Slnis,  en  telt  er  200 xielen.  Het  beroep  geschiedt  door 
den  kerkeraad. 

ZIJPE  (OUDE-),  Doopsgez.  kerk.  gem.,  prov.  Noord- Holland.  Zie 
Zijpb  (Zuid-). 

ZIJPE  (HET  OUDE-),  voorm.  vaarwater,  prov.  Zeeland.  Zie 
Zijpb  (Hby). 

ZIJPE  (ZUID-)  of  Oude-Zupb,  Doopsgez.  kerk.  gem.,  prov.  Noord" 
Holland. 

Tot  deze  gem.  behooren  de  Doopsgez.  inw.  tau  Sint  Maar  ten s- 
brng  en  Burgerbrug.  Men  beeft  er  eene  kerk  aan  den  Burger- 
weg,  nabij  Pelten,  en  telt  er  250  zielen.  Het  beroep  geschiedt  door 
den  kerkeraad. 

ZIJPE-EN-EENIGENBURG  (ZUID),  kerk.  gem.,  prov.  Noord- 
Holland,  klass.  van  Alkmaar,  fing  van  Zijpe. 

Tot  deze  gem.  behooren  de  Herv.  inw.  van  St.  Maartensbrug  , 
Burgerbrug  en  Eenigenburg.  Men  beeft  in  deze  gem.  drie 
kerken,  als:  ééne  aan  St.  Maartensbrug,  ééne  aan  den  Burger- 
brug en  ééne  te  Eenigenburg,  en  telt  er  1300  zielen,  onder 
welke  490  Ledematen.  De  eerste,  die  hier  het  leeraarambt  hoeft 
waargenomen  ,  is  geweest  Nicolaas  Moisams ,  die  in  het  jaar  1658 
herwaarts  kwam  en  in  het  jaar  1674  naar  Harderwyk  vertrok.  Het 
beroep  geschiedt  door  den  kerkeraad,  onder  agrealie  van  de  Hoofd- 
Ingelanden. 

ZIJP  E- EN  HAZEN-POLDER,  gem.  in  Ken  nemer  land,  prov.  Noord- 
Holland,  arr.  Alkmaar,  kant.  Schagen  (1  k.  d.,  12  m.  k.,  9  s.  d.)  j 
palende  N.  aan  de  gem.  den  Helder-en -Huisduinen,  O.  aan  Wierin- 
gerwaard,  Schagen  -en  -Burghorn  en  St.-Maarlen-Eenigeubiirg-en-Valk- 
oog,  Z.  W.  aao  Warmenhoizen ,  Z.  aan  Schoorl-Groet-Hargcr-en- 
Gamp  en  Petten,  W.  aan  de  Noordzee. 


ZIJ.  941 

Deze  gein.  ^bestaat  uit  de  bedyking  de  Zflpe  eo  den  Hazeo- 
polder;  beslaat,  volgens  het  kadaster,  eeiie  oppervlakte  van 
6745  buod.  87  v.  r.  91  v.  ell.,  waaronder  6632  buod.  10  v.  r. 
78  v.  ell.  belastbaar  land ;  telt  571  h.t  bewoond  door  750  buisgez., 
uitmakende  eene  bevolkiog  van  5600  invr.,  die  meest  in  landbouw  en 
veeteelt  bun    bestaan  vinden.     Ook  heeft  men    er  twee  koornmolens. 

De  Herv.,  die  er  2600  in  getal  z)jn  ,  maken  gedeeltelijk  de  gera. 
van  N  oord  zij  pe  uiten  behooren  gedeeltelijk  tot  de  gem,  Zuidzijpe- 
en-Eenigenburg.  — •  De  Doopsgez.,  die  men  er  450  telt ,  maken  de  gem. 
van  Noordzype  en  Zuidsijpe  uit.  —  De  Bvang.  Luth.,  die  men 
er  30  telt,  behooren  tot  de  gem.  van  Alkmaar,  —  De  R.  K.,  van 
welke  men  er  520  aantreft,  maken  de  stat.  van  de  Zijp  e  uit. 

Men  heeft  in'deze  gem.  vijf  scholen  ,  als :  ééne  aan  de  Bu  rge  r  br  u  g, 
ééne  aan  St.  Maartensburg,  ééne  aan  de  Oude-sluis,  ééne 
aan  Scha  ge  rb  rug  en  ééne  aan  bet  Zand,  welke  gezamenlijk  ge- 
middeld door  550  leerlingen   bezocht  worden. 

Door  deze  gem  loopt  het  Groo  t-Noord-Holla  ndsch  -  kanaal. 
Zie  het  art.  Zim  (Di). 

ZIJPEN  BERG,  gemeeniyk  den  Sibpeiubro  genaamd,  landg.  op  den 
Feluwenzoom,  prov.  Gelderland,  distr.  Feluwe,  arr. ,  kant.  en  1£  u. 
N.  O.  van  Arnhem,  gem.  en  J  u.  W.  ten  Z.  van  Rheden,  onder 
Felp,    waartoe  bet  kerkelyk  behoort. 

Dit  landg.  is  vooral  een  bezoek  van  den  vreemdeling  overwaardig, 
niet  alleen  ,  om  bet  overbeeriyk  uitsigt ,  dat  men  van  den  top  geniet 
over  verschillende  hoogten  ,  met  heiden ,  eikeohakhout  en  dennen- 
bosschen  bedekt;  over  de  met  landgoederen  en  lusthuizen  bezaaide 
streek ,  langs  den  kronkelenden  loop  van  den  IJssel ,  over  de  bekoor- 
lijke verscheidenheid  van  groen ,  dat  de  uitgestrekte  dalen  en  bergen 
van  Beekhuizen  versiert ,  ja  over  de ,  aan  de  andere  zyde  van  den  Rjjn 
en  den  IJssel  gelegene ,  Betuwsche  en  Zutphensche  velden  ,  met  tal- 
looze  torens  vervuld  ;  maar  allermeest  is  de  Zijpbnbzro  merkwaardig , 
om  bet  water ,'  dat  men  er  aan  den  voet  van  de  boogste  verhevenheid , 
in  grootere  hoeveelheid  dan  ergens  elders  in  dezen  omtrek,  uit  den 
grond  ziet  vloefjen ,  zoodat  bet ,  op  sommige  plaatsen ,  zelfs  in  dunne 
straaltjes,  langs  de  overhangende  wortels  der  boomen  afloopt.  Van 
deze  schoone  gelegenheid  tol  eenen  uitmuntenden  aanleg ,  hoewel  eene 
bezitting  van  den  eigenaar  van  Rozendaal ,  is  echter  tot  hiertoe  geen 
gebruik  gemaakt,  zoodat  dit  heerlQke  water,  na  nagenoeg  alleen  tot 
het  drenken  van  tallooze  schapen  gediend  te  nebben  ,  voor  het  overige 
ongebruikt  in   het  zand  terugzinkt. 

21JPENDAL  ,  landg.  op  den  Feluwenzoom ,  prov.  Gelderland,  arr., 
kant.  en  gem*  Arnhem ,  werwaarts  van  dit  landg.  een  straatweg  loopt. 

Dit  landg.  valt  spoedig  in  het  oog ,  dat  weinige  plaatsen  voor  eenen 
fraaQen  aanleg  zoo  voordeel  ig4unnen  ztjn  gelegen  als  dit  landgoed.  Im- 
mers, wat  kan  men  zich  schooner  daartoe  denken  ,  dan  eene  lagcbende 
vallei ,  aan  alle  zijden  ,  maar  vooral  ten  Noorden  en  Oosten  ,  door  booge 
heuvels  ingesloten,  waar ,  onder  verscheidenheid  van  zwaar  geboomte 9 
op  onderscheidene  plaatsen  rijke  bronnen  ontspringen.  Het  water  de- 
zer bronnen ,  van  alle  kanten  te  zamen  loopende ,  deelt  zich  aan  eenèn 
grooten  vfjver  mede;  waaruit  de  St.  Jansbeek  ontspringt,  welke, 
na  het  naburige  Sonsbcek  verfraaid  en  onderscheidene  molens  rondge- 
dreven  te  hebben ,  door  de  stad  loopt  en  zich  vervolgens  in  den  R\jq 
stort.  Deze  scboooe  ligging  is  ook  niet  ongebruikt  gebleven  ,  en  man 
voelt  zich  gedrongen  den  kieseben  smaak  in  den  aanleg  dezer  plaats  ta 

UIL  Deii.  16 


342  ZIJ. 

bewonderen ,  hetzty  umi»  gebragt  wordt  in  eene  diepe  Talie» ,  waar  b#t 
digtc  lommer  der  eerwaardige  eiken  en  beuken  de  nabyheid  der  langs 
hel  pad  kronkelende  beek  byna  alleen  aan  baar  gemurmel  doet  ke»- 
nen  ;  betzy  men  tich  bevindt  op  eene  hoogte  ,  waar  tieh  onverwacht»  , 
over  beiden  en  bosschen  ,  over  bouwland  en  v^vers ,  bet  heerlykste  ver- 
geiigt  vertoont ;  betzy  men  eene  rustplaats  aantreffe  ,  waar ,  bfl  hei 
geklots  van  eenen  waterval ,  aan  eene  beek  ,  door  bleeyende  heettera 
omzoomd ,  oor  en  oog  en  alle  sintoigen  tevens  genieten. 

ZIJPERDIJK.  (DE),  ook  wel  ai  Zijpaa-sisai»  of  ZupscBE-znau*  ge- 
noemd ,  dijk  in  Kennemerland ,  prov.  Noord- Holland ,  welke  aaa  den 
Zypdijk  een  begin  neemt,  langs  de  Zype,  eerst,  in  eene  noordoostelijke 
rigting ,  naar  bet  Koegras  en  vervolgens ,  in  eene  oostelijke  strekking  , 
tasschen  dit  en  de  Zijpe  door  ,  naar  den  Wieringerwaard ,   loopt. 

Behalre  door  desen  dyk  wordt  de  Zype  tok  door  eene  reeks  van 
voorliggende  duinen  tegen  de  zee  beveiligd. 

ZIJPERVAART  (DE  OUDE)  ef  Gioote-sloot ,  water  in  de  Zijpe, 
prov.  IV oord- Holland,  dal  in  hel  Zuidwesten  van  de  Zijpe  aan  het  Groot- 
Noordhollandsch-kanaal  een  en  aanvang  neemt,  met  eent  eerst  noorde- 
ïykc  en  voorls  noordoostelijke  rigting ,  de  geheele  bedtyking  deorsaydt  en 
aan  de  Oude  sluis  door  de  groote  sluis  in  de  Zuiderzee  uitloopt. 

ZIJPER-ZEEDIJK  (DB),  dyk  in  Kennemerland ,  prov.  Noord- 
Holland.     Zie  Zuperdijk  (De). 

ZIJ-POLDER  (DE  OOSTER-) ,  pold.  in  Kennemerland,  prov.^FoeW- 
Holland,  arr.  en  kant.  Alkmaar,  grooteadeels  gem.  Heito-en-Oetdem 
en  voor  een  klein  gedeelte  gcre.  Alkmmar ;  palende  N.  aan  Alkmaar  9 
O.  aan  liet  Noord  hollandsch- kanaal ,  Z.  aan  Limaoen,  W.  aan  de* 
straatweg  tusseben  Haarlem  en  Alkmaar. 

Deze  pold.  beslaat,  volgens  bel  kadaster ,  eene  oppervlakte  van  886 
bund.,  waaronder  868  bond.  6  v.  r.  50  v.  ell.  schotbaar  land,  waar- 
fan 43  bund.  22  v.  r.  onder  Alkmaar  gelegen  ,  die  door  middel  etntr 
pomp  door  den  Heiloërdyk  ,  door  den  molen  van  dezen  polder  worden 
bemalen.  Het  polderbestuur  beataat  uit  vyf  Poldermeesters  en  eene* 
Secretaris  Penningmeester. 

ZIJPSCHB-SL1JRBRDIJR  (DE),  dyk  ,  prov.  Noord- Heiland,  welke, 
in  eene  zuidwestelijke  rigting,  tuaschen  de  Zijpe  eo  dtn  9P  iertngerwmard 
door ,  van  de  Oudesmis   naar  bet  Barzingerwad  loopt. 

ZIJPSCBE-ZEEDUK ,  dyk  in  Kennemerland,  prov.  Noord-  HeUmmi. 
Zie  Zijvenoua  (Da). 

ZUTAERT,  geh.in  de  Meijerij  van  'e  Hertomenbotch ,  kw.  PeeUané, 
prov.  Noord- Braband.  Zie  Sbttbbt. 

ZILR(DE),  heerl.  in  Rijnland,  prov.  Zutd- Holland ,  arr.  Leyden, 
kant.  Noordwijk,  ff  en».  N  oordwij ker kout- Zilk-en-de-Hooge-Boekhortt; 
palende  N.  aan  de  Noordhol  land  sche  gem.  Benoekom,  O.  aaa  de  heerl. 
Ilillegom,  Z.  aan  Hillegom  eo  Noord  w  ijker  beu  t ,  W.  aan  NooreVwy- 
kerhout. 

Deze  heerl.  bestaai  uit  den  Zi Ike r-polder  en  Zilker-kot- 
tengrond,  en  bevat  niets  dan  bet  geb.  deZilk.  De  iow.  vimfesi 
meest  bun  bestaan  in  den  landbouw. 

De  Herv.,  die  er  wonen  ,  bebooren  tot  de  gem.  Noerdwijkerhowt.  — 
De  R.  K.,  die  men  er  aantreft,  worden  tot  de  gem.  N  eerdmijkerkemi 
gerekend,  —  Men   heeft  in   deze  heerl.    eene  school. 

Deze  heerl.,  welke  sedert  onheugelijke  tijden  door  de  zelfde  Am- 
hachtsheeren  als  NoordwijkerhouC  beseten  wordt,  is  ihaas, 
even  als   die    heerl.,    een    eigendom    van    den    Heer  Wiobolo  Als**t 


ZIN.  943 

Wilibb  Gravr  var  LmeRe  Sttmm  Noorwwme  ,  woonachtig  Ie  'é  Gra- 
venhage. 

Hei  mb.  4e  Zilr  of  de  Zmi  lijft  «4  n.  N.  N.  O.  van  Leyden  , 
12  o*  N.  O.  ?an  Noordwyk-Binnen ,  {  o.  N.  O.  van  Noordwykerhoot 

ZILK  (DE) ,  naam ,  welken  men  ir?  vroeger  tyd  ook  wel  gaf  aan 
dat  gedeelte  van  de  trekvaart  van  Haarlem  op  Leydeo ,  prov.  Zuid- 
Holland  en  If oord- Holland ,  hetwelk  va»  Haarlem  inidwestwaarts  naar 
Oegstgeest  loopt. 

ZILKER-BUITBNGROND ,  booge  grond  in  Rijnland,  pro?.  Zuid- 
Holland,  arr.  Leyden,  kant.  Noordwijk,  gem.  noordwïjkerhont-Zük- 
en-de-Hooge-Botkhortt ;  palende  N.  aan  de  Noordhollandsche  gem.  Ben- 
itekom ,  O.  aan  de  trekvaart ,  die  hem  van  de  booge  veenen  van  Hit- 
legom  scheidt,  Z.  aan  den  Zilke*-pe4der ,  W.  aan  de  Zilker-dainen.  — 
Er  staan  daarin  8  boerderijen. 

ZILKER-DUlNEN  (DE),  dainstreek  in  Rijnland,  prov.  Zuid-Hol- 
land, fpm.  lYwrdwijktrhont- Zilk-en- Hoogt- Boekhorst ,  in  de  beerl.  de 
Zilk ,  \  u.  N.  N.  O.  van  Noord wykerhont,  midwaarts  tnaschen  den 
Ifoordsjjder-polder  en  den  Zilker-polder  inloopende. 

ZILKBR-POLBER  (DE),  pold.  in  Rijnland,  prov.  Zuid-Holland , 
arr.  Leyden,  kant.  ftoordwijk,  gem.  Hoordmjkerhoni-Zilk-ên- Hoogt- 
Boekhorst,  palende  N.  aan  den  Zilker-baifengroad ,  O.  aan  de  Lage- 
veenen  ,  Z.  aan  den  Hoogeveensche-polder ,  W.  aan  de  Zilker-duioen. 

Deze  pold.  beslaat,  volgens  het  kadaster,  eene  oppervlakte  van 
158  band.  en  wordt  door  eenen  molen,  op  de  trekvaart ,  van  bet  over- 
tollige water  ontlast.     Het  land  ligt  G^Ö*  el!,  onder  A.  r\ 

ZILLENHÜTTE,  geb.  in  bet  bah.  van  Zfó  JfctrrA ,  grootb.  Luxemburg, 
kw.,  arr.,  kant.  en  1  o.  Z.  van  Diekirch ,  gem.  Èttelbtück. 

ZILVENSCHE-POL ,  buurt,  op  den  Velnwentoom,  prov.  Gelderland, 
êhlr.  Feluwe ,  arr.  en  4  u.  N.  van  Arnhem,  kant.  en  4  n.  Z.  Z.  O. 
van  Apeldoorn,  gem.  en  §  o.  W.  van  Bmmmen ,  1  n.  Z.  W.  van 
Hall.  waartoe  het  behoort;  met  5  b.  en  b*0  inw. 

ZILVERBEEK  (DB)  of  arr  Zilvirbrryir ,  watertje  m  Gelderland  , 
kw*  Zntphen, 

Het  ontspringt  op  de  Schoonheide ,  onder  Aalten  ;  stroomt  noord- 
waarts aan  langs  het  stadie  Liehtenvoorde ,  de  gehuchten  Lievelde 
en  Zieuwent,  om  sicb  b{j  het  Rnnrlosche-broek  tn  de  Molenbeek  te 
ontlasten  Het  ontleent  z^jnett  naam  van  het  aeer  fraai ,  wit ,  zilver- 
i4hid ,  dat  het  oplevert.  Voorheen  bragt  het  eenen  papiermoleri  in  wer- 
king ,  waar  secr  goed  papier  vervaardigd  werd. 

ZILVERHOEKJE  (HÉT),  pold.  in  het  markgr.  van  Bergen-op-Zoom , 
prov.  Noord- Braband.    Zie  GRAir-Himsants-roLaaa  (West-) 

ZILtERHOEKJE  (HET),  hofstede  iit  de  beerl.  Steenbergen,  prov. 
Noord-Rrahand ,  arr.  en  8  n.  W.  van  Breda ,  kant.  en  2£  n.  N. 
van  Bergen- op-Zoom,  gem.  Steenbergen-en-Kruitiand ,  Jn.N.W.  van 
Steenbergen,  J  n.  Z.  O.  van  het  è.  do  Heen,  in  den  pold.  van  de  Heen. 

ZFL  VOLDE,  d.  en  bunrs.  in  het  graafe.  Zntphen  ,  prov.  Gelderland. 
Zie  SattroLor. 

ZÏMAïvNÖ,  of  Straat  var  Solob  ,  straat  in  Oost-lndië,  Z.  O.  van 
het   ril.  Solor ,  een  der  kleine  Sunda-eilanden. 

ZWGFRAElf  of  SttoRRRR  ,  voorai.  have*,  in  het  graftfs.  Zntphen,  prov. 
Gelderland,  dfslr.,  arr.  en  6  u.  Z  Z.  O.  van  Zntphen t  kant.  en  $ 
u.   N    0.   van  1 et-Borg ,  gem.   JFisch. 

Ihic  haver.,  welke  thans  zeer  vervallen  is,  wordt  in  eigendom  be- 
zeteo  en  bewoond  door  den  Heer  Roebel. 


244  ZIN. 

Z1NIA  of  Zyria,  btltr  Siea,  voorin.  state,  pro?.  F  rietland,  k*. 
Oostergoo,  griet.  Idaarderadeel ,  arr.  en  5{  o.  Z.  van  Leeuwarden, 
kant.  en  J  u.  Z.  0.  van  Rauwer df  {  n.  Z.  W.  van  Grouw ,  waartoe 
z\{  behoorde. 

Ter  plaatse,  waar  zy  gestaan  beeft,  ziet  men  thans  eene  boeren- 
plaats.  Da  daartoe  behoord  hebbende  gronden ,  beslaande  eene  op- 
pervlakte van  72  bund.  25  v.  r.9  worden  in  eigendom  bezeten  door 
Jbtske  Jblobbs,  woonachtig  te  Grouw* 

ZINKWEGSCHE-DIJK  (DE),  dyk  in  den  Hoehtckewaard ,  belj. 
Beijerland ,  prof.  Zuid-Holland. 

Het  is  de  westelyke  dyk  van  den  Oudbeyerlandscbe-polder ,  die 
aan  het  Noorden  ,  tegen  den  zoogenaamden  Molendyk  stuit ,  ter  zelf- 
der  plaatse ,  waar  de  Nieuwbeijerlandsche-Spuidyk  tegen  den  genoem- 
den Zmkwegsche-dijk  en  den  Molendyk  aanstnit.  De  Zibkwboscbe-dijk. 
strekt  voorts  zuidwaarts  tot  tegen  den  Vuurbakensche-dyk ,  zyude  de 
twee  aaneengesloten  eene  gemecne  dykkaadje ,  welke  tegen  den  Zuid- 
beyerlandsche-dyk  aansluit,  en  vóór  dat  de  pold.  Nieuw-Beyerland  was 
ingedykt ,  als  de  kapitaalste  ringdyk  van  den  pold.  kon  worden  aan- 
gemerkt ;  terwyi  hy  thans  alleen  dient ,  om  ,  wanneer  de  pold.  Nieuw- 
Beyerland  mogt  invloeyen  ,  Oud-Beijerland  te  dekken  ,  en  omgekeerd  , 
ais  Oud-Beijerland  mogt  invloeyen  ,  ook  strekken  kan  ,  om  de  pold. 
Nieuw-Beyerland  te  beveiligen.  Die  dyk  is  tha*ns  beplant  en  wordt 
beweid. 

Z1NNEVELD ,  buit.  en  boerdery  in  het  balj.  van  Brederode,  prov. 
Noord- Holland t  arr.  en  1  u.  N.  van  Haarlem,  kant.'  en  2  u.  Z.  van 
Beverwijk t  gem.  en  IJ  u.  Z.  van  Felsen,  aan  den  straatweg  naar  Bloe- 
mendaal. 

Dit  buit.,  hetwelk ,  met  de  daartoe  behoorende  gronden  ,  eene  op- 
pervlakte beslaat  van  18  bund.  19  v.  r.  70  v.  ell.,  wordt  thans  m 
eigendom  bezeten  door  Jonkheer  Jas  Piste*  Tedibo  vaa  Bbbuobt  , 
woonachtig  te  Haarlem. 

Z1NSERBUBEN  ,  Tzhizbbbqbbii  of  Tsihsbbbubbb  ,  b.,  prov.  Fries- 
land ,  kw.  Oostergoo ,  griet.  Jdaarderadeel ,  arr.  en  2  u.  Z.  vaa 
Leeuwarden  ,  kant.  en  25  min.  N.  O.  van  Rauwerd  ,  20  min.  Z.W. 
van  Roordahuifpm ,  waartoe  zy  behoort;  met  8  h.  en  80  inw. 

ZINT  VELD,  geh.  in  de  Meijer  ij  van  's  Hertogenbosch ,  kw.  PeeU 
land,  prov.  iVoord-Braband.     Zie  oorsvbld. 

ZIN  WENEN  en  ZIN  WIJNEN,  namen,  onder  welke  het  d.  Zbbrbwu- 
bbb  ,  in  het  graafs.  Zutphen ,  prov.  Gelderland ,  op  sommige  kaarten 
wel  eens  voorkomt.     Zie  Zexbbwijrbb. 

ZION  of  db  Bbbo-Zioh  ,  voorm.  kloost.  op  het  eil.  Schouwen,  prov. 
Zeeland,  1  u.  N.N.  O.  van  Zierikzee ,  gem.  en  20  min.  Z.  O.  van 
If oordgouwe ,  aan  de  oostzy de  van  den  kloosterweg ,  welke  van  dit 
gesticht  zynen  naam  ontleent. 

Dit  klooster  was  ffebouwd  in  bet  jaar  1434,  door  zekeren  Jak  Libvbbs  , 
die  ,  naar  men  wil ,  de  stamvader  zoude  geweest  zyn  van  het  aanzien- 
lyk e' geslacht  van  Cboistbubr  ,  en  toegewyd  aan  den  H.  Hibbobybkb, 
waarvan  vermoedeiyk  de  nabygelegen  St.  Jeroens-polder  zynen  naam 
ontleend  heeft. 

De  gebouwen  lagen  binnen  eenen  ringmunr ,  welke  eene  oppervlakte 
van  4  bund.  9  v.  r.  87  v.  ell.  insloot.  Het  klooster  bezat  aanzieniyka 
goederen  en  had  alleen  in  de  heerl.  Noordgouwe  ruim  118  bund.  Tij- 
dens de  belegering  van  Zierikzee  door  de  Spanjaarden ,  in  het  jaar  1575, 
is  het  klooster  waarschijnlijk  door  ben  verwoest  en  sedert  van  tyd  tot 


Z  1  P.  24$ 

tijd  gesloopt:    althani  in  het  jaar  1579  ztyn  dt  steenen  en  bet  puin 
van  de  vervallen  kerk  gebezigd ,  om  de  zeeweeringen  te  herstellen. 

In  het  midden  der  vorige  eeuw  was  er  nog  een  brok  van  den  kerk- 
toren en  eenige  grondvesten  van  de  kerk  te  zien ,  doch  deze  zfln  om- 
streeks dien  tyd  afgebroken  en  uitgegraven.  De  buitenmuur  van  het 
klooster ,  welke  toen  mede  nog  in  zyn  geheel  bestond ,  is  nog  lang 
naderband  in  wezen  gebleven  en  zal  vermoedeiyk  in  het  begin  dezer 
eeuw  gesloopt  zijn.  Sedert  eenige  jaren  is  er  althans  niets  meer  van 
te  vinden  ,  z\jnde  de  grond  geslecht  en  tot  bouwland  toebereid. 

De  kloostergoederen  en  eigendommen  zjjn ,  na  het  eindigen  der 
grafelijke  regering ,  door  de  Staten  van  Zeeland  aangeslagen  en  sedert 
verkocht  of  in  erfpacht    uitgegeven. 

Onder  de  Karthuizers ,  die  dit  klooster  bewoond  hebben  ,  vindt  mtn  , 
als  een  geleerd  en  godsdienstig  man  ,  vermeld  Azeioms  Aübibabeb  of  Gil- 
les GocDsiiT,  die  in  het  jaar  1466  overleed  (1). 

ZIONSBURG,  buit.  in  de  Meijerij  van  *s  Hertog  enbosxh ,  kw.  Ott- 
tcrwijk,  prov.  Noord- Braband ,  arr.,  kant.  en  j  u.  Z.  van  %s  Hertogen- 
boickj  gem.  Fught ,  alleraangenaamst  gelegen  in  de  kom  van  bet 
dorp,  alwaar  de  straatwegen  van  Breda  en  Eindhoven  op  's  Hertogen- 
bosch zich  vereenigen.  Op  dit  buit.  staat  een  hecht  sterk  heerenhuis 
afkomstig  van  Kommandeuren  der  Duitsche  orde.  In  het  jaar  1665 
tehynt  dat  huis  gebonwd  te  t\jn  ,  althans  dat  jaartal  staat  in  den  voor- 
gevel. Het  heeft  het  laatst  in  eigendom  toebehoord  aan  Vrouwe  Roliso 
Wilbblimb  Baronnesse  vau  Rahdwuck  ,  echtgenoot  van  den  Heer  Amni 
Paul  Fbascois  Rioot  db  Begiuiis,  Luitenant-Kolonel  bfy  den  Generalen 
Staf.  Later  behoorde  dat  buiten  aan  Z.  M.  Wiu-bm  II  t  die  het  in  het 
jaar  1848  van  genoemde  eigenaresse  in  koop  heeft  verkregen.  Het 
is  vrtf  van  jagt  en  grootendeels  vrij  van  tienden.  By  overlevering 
«egt  men  dat  in  de  huizingen  een  onderaardschen  gang  beeft  bestaan 
naar  de  in  de  naby beid  s taanden  toren  en  kerk  van  St.  Labbbbt.  Die 
gang  is  zeker  door  vergravin  gen  van  eene  gracht ,  welke  ter  zyde  van 
het  huis  in  de  rigting  van  den  toren  en  kerk  gevonden  wordt,  verval- 
len. In  het  jaar  1825  is  door  den  tegen  woord  igen  Burgemeester  en 
Notaris  Uolhvtzbn,  thans  Administrateur  van  gesegde  plaats,  den  in- 
gang van  den  gang  in  eene  der  kamers  opgenomen,  en  dien  vol 
water  bevonden.  De  toenmalige  bewoonster  en  eigenaresse  Mevrouw 
de  weduwe  Jabrbttbs  ,  geb.  Kedcbemds  ,  beeft  gezegden  Heer  Molbdtzbh 
verhaald,  dat  die  ingang  werkelijk  bestaat  en  dat  zij  vroeger  onder- 
zoek naar  den  doorgang  beeft  laten  doen ,  doch  dat  men  ,  door  het 
water  en  het  uitgaan  van  het  licht ,  telkens  is  terug  gehouden  ,  die 
opneming  door  te  zetten. 

Dit  buit.  beslaat ,  met  de  daartoe  behoorende  gronden  ,  eene  opper- 
vlakte van  8  bund.  65  v.  r.  82  v.  ell.  (2). 

ZIPELT  (DE),  beekje  op  de  Feluwe  ,  prov.  Gelderland,  b\j  Har- 
derwtjk ,  voortkomende  uit  eenen  sprong  naby  Harderwtyk  en  met  eene 
neordwestelyke  rigting  in  de  Zuiderpee  uitloopemle. 


»l)  Men  vindt  eene  afbeelding  van  dit  klojst  In  den  Eeeuvtche  Volks  Almanak  voor 
net  Jaar  184ü  waar  mede  bl.  50  eene  bes chrtjvlng  daarvan  door  Mr-  A.  Moaxs  va»  Bloas 
voorkomt. 

<1)  Eene  meer  uitvoerige  beschrijving  van  dit  goed  vindt  men  In:  Oud-lfederiand ,  in 
de  uitvoerige dagen f  overgebleven*  Burgen  en  Kastelen,  geschetst  en  afgebeeld,  door  Mr. 
C.  P.  E.  Robidb  vak  dbb.  Aa  ,  waar  men  ook  eene  afbeelding  van  net  huis  aantreft. 


946  %  I  P. 

ZIPTEN  ,  gedeelte  lauds  ia  de  bar.  van  Br*da ,  pro?.  tfoard-Br+- 
bantl,  Pierde  «iisir.,  awM  enkaal.  Breda  9  gen*.  Terheyden,  een  ge- 
deelte van  den  pold.  HartelrZipten- en- B anten  uitmakende. 

ZleUCK<DB),  water  ia  de  Fijf-Heerenlandtn ,  ?tos.  ZnU-UolUmd. 
Zie  Zenen*  (Di). 

ZIBJCXZEE  9  ondcn  naam  van  de  *i.  Ziuiuis  ,  pp  bet  eil.  Sckmt- 
wtm,  nrav-  Zeeland.     Zie  Zjuikw. 

ZI&1CZRA  en  ZIB1XEA,  J*l4jnttte  namen  van  4e  at.  Zuatuui  , 
op  het  eil*  Soaevepf»,  prat.  Zeeland.    Zie  Zuajjuia. 

ZJBIZYA  ,  naaoa  ,  onder  welken  de  ttad  Ziiaiejuta ,  op  bet  eü.  &£**- 
w>a»>  nrov.  Zeeland,  in  oude  stukken  voorkomt*    Zie  Znaiam. 

ZITTEN,  d.  ia  de  Over- Bei  uwe,  pro*.  Qeld*rh*4.    Zit  Settw. 

ZJTTJft ,  d.  in  bet  balj.  van  EchternachA  meijerij  van  JfeeA  ,  grooth. 
JUurembnrg*  kw.  en  9i  u.  N.  W.  van  Greventnacher ,  arr.  en  9  n. 
Z.  0.  van  Diekirch,  kent.  en  9  u.  Z.  Z.  W.  van  Bchternuch,  gem. 
en  |  u.  Z.  W.  van  fftcn,  aan  den  ZiUigerback. 

alen  telt  ar  18  h.  en  mei  de  bewoners  van  den  molen ,  190  inw., 
die  allen  in  landbouw  en  veeteelt  bun  bestaan  vinden.  Er  is  hier  «ene 
bijkerk  die  tot  de  par.  van  llemrtal  behoort. 

ZITTIGBRBACH  {DE) ,  beek  in  bet  groeth.  Luxemburg.  Zij  nnl- 
springt  op  dn  hergen  ten  W.  W,  van  Ziitig  9  bespeelt  dat  dorp  en  ver- 
der Hemstal  9  Boudeler  en  Biwer ,  beeft  eene  auidoostelyke  bonfdstrek- 
kieg ,  neemt  den  Eippingerhacb  op  en  valt  nabfo  Weckiar  in  de  Syem. 

Z1TTIGERMUÜL ,  molen  in  hei  balj.  van  BchUrnach,  gmotb.  Lm- 
semburg,  kw.  en  9{  u.  Af.  W,  van  Grepenmacher ,  arr.  en  5  u.  Z.  O. 
van  Diekirck ,  kant.  en  9  «.  Z.  Z.  W.  van  Bchiemack ,  gem,  en  £  n. 
Z.  W.  van  Bech,  in  bet  d.  Zittig. 

ZOELEN  ,  gem.  in  de  JVedcr- Betuwe ,  prov.  Gelderland,  distr.  /Vij- 
vugtn,  arr.  en  kant.  Tiel  (6  k.  d.,  94  m.  k.,  9  e.  d.)  j  palende 
M.  0.  aan  de  gem.  Maorik.,  0.  aan  Ljenden ,  Z.  0.  aan  de  Lieg», 
die  baar  van  de  gem.  Tiel  sebeidt ,  Z.  aan  Wade  nepen ,  waarvan  af 
almede  door  de  Linge  gescheiden  is«  N.  W.  aan  Baren. 

Deze  gem*  bestaat  uit  da  heerl.  Zoelen,  en  de  d.  Knrk-Ava* 
aaatb  co  Kapel  -Ave zaath  ;  beslaat  eene  opper vUfcte  ,  volgens  bet 
kadaster,  wan  9789  Uind.  40  v.  r.  98  v.  all.,  waaronder  9607 bnawj. 
£4  v.  r.  08  v.  ell.  belastbaar  lapd;  telt  944  h.,  bevoond  dtoc 
995  haifget .,  uitmakende  eene  bevolking  van  1940  inw.,  die  voorname 
Igk  in  landbouw  en  veeteelt  bun  beslaan  vinden,  Ook  is  er  eene  sttyf- 
seimakerij. 

0e  flerv.,  die  er  rtiHö  1900  ju  getal  sy*  ,  maken  de  gem*  van  Zaa- 
ien en  de  Beiden- Avezathen  uit.  —  De  Bvang.  Lath.,  dm  mes 
er  8  telt ,  behooren  tot  de  gem*  van  TüL  —  De  00  R.  K.t  dia  men 
er  aantreft,  parochicren  1%  Maurik*  —  Pc  9  iar.f  die  er  wanen ,  be- 
hooren tot  de  rjngtynagoge  te  7»/. 

Men  beeft  in  deaa  &&•  drie  scholen ,  als ;  een*  te  Zoelen,  énne 
te  Kcrk-Avezaath  en  ééne  ie  Kapel- Aveseath ,  welke  geen- 
meniyk  gemiddeld  door  955  leerlingen  bezocht  worden.  Dese  drie  scho- 
len ,  met  de  onderwyserswoningen  ,  zjjn  sedert  weinige  jaren  geheel 
nieuw  opgebouwd  ,  als  :  die  te  Zoelen  in  1851 ,  te  Kerk-Avesaath  in 
1841  ,  te  Kapel- Avesaath  in  1849.  Te  Kerk-Aveuath  is  aan  de  ge- 
meenteschool een  bloeijend  instituut  voor  joogeheeren  verbonden ,  waar, 
behalve  in  de  vakken  van  het  lager  onder w|js ,  ook  onderwijs  wordt 
gegeven  in  de  nieuwere  talen  ,  de  beginselen  dw  oude  talen ,  de  stel-, 
wis-  natuurkunde  enz. 


ZO  E.  347 

Het  wapen  deser  gem.  beslaat  uit  een  veld  van  keel  met  een  kruis 
van  zilver 

ZOELEN,  hccrL  inden  IV eder -Betuwe 9  prov.  Gelderland,  arr.  en 
kant.  7YW,  gem.  Zoclen;  palende  N.  W.  aan  By*wyk,  N.  O.  aan 
Maurik  ,  O.  aan  Ommeren  ,  Z.  aan  de  Linge ,  die  haar  van  Zand- 
wijk  en  Drumpt  scheidt,  W.  aan  de  Avezathen. 

Deze  beerl.  beval  hei  d.  Zoelen  en  eenige  verspreid  staande  b.; 
beslaat,  volgens  bet  kadaster ,  eene  oppervlakte  van  1432  bund.  71  v.  r, 
55  v.  dl.  belastbaar  land  $  lelt  129  b.,  bewoond  door  132  huisgci., 
uitmakende  eene  bevolking  van  ruim  950  inw.,  die  in  landbouw  en 
veeteelt   bun  bestaan  vinden. 

De  inw.,  die  er ,  op  23  na ,  allen  Herv.  iyn ,  onder  welke  onge- 
veer 300  Ledematen ,  maken  eene  gem.  uit ,  welke  lot  de  klas*,  en 
ring  van  Tiel  behoort.  De  eerste ,  die  in  deze  gem.  het  leeraarambi 
heeft  waargenomen ,  is  geweest  Correlis  var  Utrecht  ,  die ,  volgens  de 
overlevering,  in  bet  jaar  1576  Pastoor  zyode ,  met  zijne  gem.  tolde 
Herv.  overging.  In  hel  begin  der  achttiende  eeuw  i^jn  twee  Predi- 
kanten van  Zoblbr  teven*  derde  Predikant  te  Tiel  geweest.  Het  be- 
roep is  eene  collatie  van  den  Ambachtsbeer.  Onder  de  hier  gestaan 
hebbende  Predikanten  vinden  *y  vermeld  den  Nederduitschen  Dichter 
Berbaroos  Busssof,  die  er  mi  1617  van  Ogen  beroepen  werd  en  in 
1619  naar  Utrecht  vertrok. 

De  enkele  Evangel  Lu  tb.,  die  er  woont ,  behoort  lot  de  gem.  van 
Tiel.  —  De 22  B.  K.,  die  men  er  aantreft,  parochiëren  te  Maurik.  — 
Hen  heeft  in  deze  heerl.  eene  school,  welke  gemiddeld  door  115  leer- 
lingen bezocht  wordt. 

Het  is  zeer  waarscbynlyk ,  dat  Zoblu  van  ouds  ecue  vrye  heerschap 
was  ,  die  naderhand  door  de  Graven  van  Gelderland  ten  onder  gsbragt 
is»     Ten  minsten  Heer  Otto  van  Zobi.br  wordt  Edele  Heer  betiteld , 
en    zegelde  in    1263  met  Otto  vak  Ehebb,    voerende  een  kruis  voor 
wapen.     Op  dat  zelfde  jaar  staat  hy   tusseben  de  dienslmannen  van 
den  Graaf  van  Gelre ,  hetwelk  niet  wel  met  den  eernaam  van  Nobilit 
viri  kan  overeengebragt  worden.     Omtrent  dien  ttyd  was  ook  iu  leven 
Heer  Wootbe  vab  Zoblbr,   Bidder,   die  in  1273  en  1279   borg  was 
van    Bobrbcrt  var  Bosibcbbi  ,    en  in  1281    zich  voor  Graaf  Rriralo 
aan  eenen   lombard  houder   verpligtte.     Otto  var  Zoslbh  was  in  1298 
reeds  overleden ,  en  hy  had  eene  dochter  nagelaten ,  van  welke  Heer 
Aaek»  var  Abrbl  ,    Bidder ,    Momboor  was ,    en   door  den  Graaf  van 
Gelre  ten  haren  behoeve ,  tot  dat  <y  mondig  was ,  met  het  buis  van 
Zoelen  beleend  werd ,  onder  voorwaarde ,  dat  hy  het  voor  den  Graaf 
zou  openhouden ,    en    bezorgen ,   dat   de  kinderen   van    Heer  Welt  , 
Ridder ,  vab  Zoele*  ,  op  dat  buis  vertijen.     Naderhand  vindt  men  nog 
Heer   Otto  var  Zoblbr,    Ridder,    die,    nevens  zyn  broeder  Wouter,, 
met  het  gemaal  van  Wadenotyen,  Drumpt,  Avezaath  en  Hamme ,  in 
1333 ,    door  den    Graaf  is  beleend.     In  eenen  brief  van  1337  ,   die 
betrekking  tot  de  Veluwe  beeft ,  wordt  hy  genoemd  Drostaie  dei  Graa- 
ien van  Gelre ,  dus  is  het  te  denken  ,  dat  hy  Landdrost  aldaar  was. 
In  1344  was  hy  Bigter  van  Neder- Beluwe.     Het  buis  en  beerlykbeid 
werd ,    in   1362 ,    door  Aart   var   Arjubl  en   zJUue   twee  zonen ,    aan 
Hertog  Eooarj»  »  onder  Rekese  voorwaarden ,   overgegeven  j    en  in  het 

C1422  gaf  Hertog  Behulp  die  in  pandschap  aan  Heer  Jar  var 
sim  ,  Bidder ,  in  welk  geslacht  die  gebleven  z\jn ,  tot  dat  Hbtlwio 
var  Rosse*,  in  1866  niet  Djrk  Vijsi  trouwende,  Zoblbh  aan  baren 
man  overbragt. 


\ 


*48  ZOE 

Zoeler  wordt,  nevens  Jveiaath ,  in  de  landbrieven  van  Neder- 
Betuwe  begrepen.     In  1506  heeft  Hertog  Rabbi,  de  hooge  heerlijkheid 
des  kerspels   Zoeler  ,  aan  Willbb  var  kossem  en   aan  zijne  nakome- 
lingen verschreven  en  overgegeven  met  de  gemeenten  ,  wildbaan ,  tol- 
len ,  renten ,  visscheryen  in  de  Linge ,  die  den  Heer  van  Zoele*  voor- 
maals  toebehoord  hadden  ,  uitgezonderd ,  »  dat  dezelve  heerlijkheid  ten 
»  allen  tyde ,  tot  schatting  en  Bedepenningen  betaalen  zal ,  ook  met  klok- 
»  kenslag  en  dienst  der  hoogheid  bewant  blijven."     In  1588  vertoonden 
de  Momboors  van  Joost  var  Rosseb  ,  Heer  van  Zoeler  ,  aan  het  Hof , 
dat  Zobler  eene  vrije  heerlijkheid  was ,  die  met  geene  nieuwe  schat- 
tingen mogt  belast  worden  ,  dan  alleen   met  zulke ,    die  andere  oude 
heerlijkbeden  mede  droegen ;  en  klaagden ,  dat  de  Ambtman   Tan  de 
Neder-Betuwe  haar   wilde  doen  betalen  in   de  onkosten  van  het  ver- 
gaderen der  Ridderschap ,  wegens  de  verbetering  der  landregten.     De 
Ambtman   berigttc  daarop,   dat  Zoeler   eene  geregtsbank  van  Neder- 
Betuwe  zynde,  en   de  landsregten  genietende,    hare  taks  moest  vol- 
doen.    In   latere  dagen  hebben   de  Heeren  van  Zoblew  ,  zich  bij    het 
regt    van    hooge  heerlijkheid ,    niet  kunnen  handhaven,    Toen   Karvl 
Vtgh  ,  Heer  var  Zoeler,  in  1679  overleden  was,  is -de  beerl.  overge- 
gaan  in  het  geslacht  van  Bbrbssb  en  later  door  aankoop  in  bezit  ge- 
komen van  het  geslacht  van  Pibck,  want  Kabel  Pibcb.,  Heer  tot  Brakel, 
werd  den  29  Maart  1700  daarmede  beleend.     Achtereenvolgens  'waren 
nu  Willes  Hendrik  Piece,  Arrb  Fbars  Willem  Pibck,  Willem  Herbbik 
Grave  var  Bylard  en  Arhe  Fhars  Willes  Pieck  eigenaars  van  Zoele*  , 
door  welke  laatstgenoemde  de  heerlijkheid  is  verkocht  aan  Aart  Josab 
Vebsvólk  ,  vader  van  den   voorlaatslen  bezitter ,  Jobak  Gusbebt  Baron 
Verstolk,   Heer  van  SoeUn  met  den  jÉldenhaag ,   voormaals  Minister 
van   Buitenlandsche  Zaken  ,    later   Minister  van   Staat ,  enz.  enz.,  en 
den  5  November  1845  te  Zoeler  overleden.     Thans  is  deze  heerl.   in 
eigendom  toebehoorende  aan  zijn  zusters  zoon  Jobar  Adolv  Völckbb. 

Het  d.  Zoeler  of  Soeler  ligt  7  u.  W.  ten  N.  van  Nijmegen ,  {  u.  N. 
van  Tiel,  1  u.  O.  van  Buren,  aan  de  Linge,  waarover  hier  eene  brug 
ligt.  Het  is  eene  zeer  oude  plaats ,  welke  men  reeds  vermeld  vindt  op 
het  jaar  880.  Men  telt  er  in  de  kom  van  het  d.  43  h.  en  ongeveer 
520  inw. 

De  kerk ,  welke  vóór  de  Reformatie  aan  den  H.  Stepharus  was 
toegewijd,  is  een  vry  net  gebouw,  met  ecnén  dikken  hoogen  toren. 
Het  orgel  in  deze  kerk,  dat  er  in  1747  in  geplaatst  was,  is  in  den 
zomer  van  1842  door  het  iuslaan  van  den  bliksem  beschadigd.  Tot 
de  herstelling  werd  de  gemeente  in  staat  gesteld  door  den  toenmalige» 
Ambachlshe^r  Vbrstolk  var  Soeler  ,  en  rij  werd  opgedragen  aan 
C.  F.  A.  Na tER ,  Orgelmaker  te  Deventer ,  en  het  orgel  den  4  Decem- 
ber 1842  weder  ingewyd.  In  de  kerk  vindt  men  eene  tombe  van  het 
oud  adell.  geslacht  var  Pieck.  In  1844  is  er  eene  nieuwe  pastorie  ge- 
bouwd ,  welke  verre  weg  de  fraaiste  van  de  Betuwe  mag  genoemd  worden . 

Men  heeft  hier  een  oud  adell.  h.,  bet  Kasteel  van  Zoelen  ge- 
heeten.     Zie  hieronder.     Vroeger  stond  er  nog  een  kast.,  Aldenhage 

Senoemd  ,  welks  Heeren  nog  vroeger  dan  die  van  Zoeler  vermeld  wor- 
en  ,  en  waar  thans  op  een  der  oude  heuvels  eene  deftige  graftombe 
verryst,  welke  het  stoffelijk  overschot  van  Neèrlaods  grooten  Staats- 
man ,  den  voormaligen  Heer  van  Zoeler  ,  Jobak  Gusbebt  Baron  Vbb- 
•tolk  var  Soelbr  ,  bevat.     Zie  voorts  het  art.  Olderhaao. 

Er  wordt  hier  jaarlijks  den  17  April  paarden-  en  beestenmarkt 
irehouden. 


Z  O  E.  249 

BQ  den  watervloed  van  Januarg  1809  ,  heeft  dit  dorp  groote  schade 
geleden  ,  en  verdronken  hier  drie  huisgezinnen ,  welke  met  elkander 
een  getal  van  negentien  zielen  uitmaakten,  die,  in  weerwil  van  alle 
pogingen  ,  onmqgeiyk  waren  te  redden  ,  en  dus  jammerlijk  moesten  om* 
komen.  Bovendien  verdronken  er  achttien  stuks  hoorn  vee,  vier  paar- 
den ,  negen  en  twintig  schapen  en  vijf  varkens.  Tien  woningen  spoel- 
den geheel  weg ,  terwijl  nog  twee  en  veertig  anderen  zwaar  beschadigd 
werden ,  geiyk  dit  ook  met  alle  de  boomgaarden  het  geval  was. 

In  bet  voorjaar  van  1814  z()n  hier  vieren  tachtig  Donsche  kozakken 
door  den  landstorm  gevangen  genomen ,  waarby  een  Officier  van  de 
Kozakken  sneuvelde.  Deze  Kozakken  waren  achtergebleven  en  bad- 
den zich  eigendunkelijk  ingekwartierd  ,  zonder  weder  te  willen  ver- 
trekken. Ons  Gouvernement  heeft  ze  gevankeiyk  over  de  greozen  doen 
brengen. 

Het  wapen  dezer  heerl.  bestaat  nit  een  veld  vanj  zilver ,  met  een 
kruis  van  keel. 

ZOELEN  ,  suikerpl.  in  Nederlands- Guiana  ,  kol.  Suriname,  aan  de 
Beneden-Commewtjne ,  ter  linkerzijde  in  het  afvaren  ;  palende  boven- 
waart* aan  de  indigoplant.  a  la  Bonheur ,  benedenwaarts  aan  het 
Land-van-Voorbnrg ,  1117  akk.  groot;  met  151  slaven.  De  molen 
wordt  door  water  gedreven. 

ZOELEN  ,  verlaten  plant,  in  Nederlands-Guiana ,  kol.  Suriname. 
Zie  Sbolbh. 

ZOELEN  (HET  KASTEEL-VAN-) ,  oud  adell.  h.  in  de  Neder- Be- 
tuwe ,  prov.  Gelderland,  distr.  en  7  u.  W.  ten  N.  van  Nijmegen  , 
arr.,  kant.  en  j  u.  N.  ten  W.  van  Tiel,  gem.  en  5  min.  N.  van 
Zoelen, 

De  geschiedenis  van  de  heerl.  Zoelen  (zje  dat  art.)  is  ook  die  van 
het  kasteel.  Het  hajl  dikwyls  veel  van  den  moedwil  der  krijgsknech- 
ten te  Ujden,  en  by zonder  in  1578  of  1579,  toen  bet  door  de  Span- 
jaarden, onder  Fbarcisco  db  Valdbz  ,  werd  verbrand ;  de  stevige  muren 
echter  hebben  de  vlammen  en  de  stormen  der  tyden  wederstaan  en  tot 
op  beden  stond  gehouden.  Vóór  eenige  jaren  echter  heeft  het  uitwen- 
dig een  geheel  nieuw  en  fraai  aanzien  gekregen ,  hoewel  de  bouworde 
van  bet  geheel  den  stempel  der  gryze  oudheid  draagt ,  gelyk  ook  nog 
de  poort,  die  den  antieken  vorm  geheel  behouden  heeft  en  boven 
welke  het  wapen  der  Heeren  van  Zoelen  is  uitgehouwen ,  getuigt.  '  Het 
kasteel  is  een  sierlyk  gebouw ,  met  eenen  vierkanten  toren ,  die  eene 
fraaye  spits  heeft;  bet  is  omgeven  door  eene  breede  en  diepe  gracht 
en  met  veel  smaak  aangelegd  plantaadje.  Dreven  van  prachtig  ge- 
boomte versieren  dit  fraaye  landgoed,  waartoe  bet  tot  de  heerl.  be- 
hoorende  Aldenbage  (de  grond  van  een  voor m.  kasteel,  vroeger  met 
de  heerl.  Zoelen  vereenigd)  mede  beduidend  by  draagt.  Door  wel- 
willende vergunning  van  den  eigenaar  staat  de  wandeling  op  dit  land- 
goed voor  ieder  open ,  waarvan  niet  weinigen ,  door  de  heerlijke  lig- 
ging en  de  lommen-yke  dreven  uitgelokt,  des  zomers  ook  van  elders 
komende ,  gebruik  maken ,  om  zich  in  de  natuur ,  die  zich  hier  in 
hare  hooge  ondheid  zoo  prachtig  vertoont ,  te  verlustigen ,  terwyi  zy 
op  den  Aldenhage  eene  uiterst  geschikte  en  bekoorlyke  gelegenheid 
vinden ,  om  eenige  verversching  te  bekomen.  Niet  zelden  komt  men 
uren  ver  om  dit  landgoed  te  bezoeken.  Het  beslaat,  met  de  daartoe 
beboorende  gronden,  eene  oppervlakte  van  210  bond.  85  v.  r.  80  v.ell. 
en  wordt  in  eigendom  bezeten  door  den  Heer  Johah  Adolv  Völckbr  , 
dit  het  des  zomert  bewoont. 


aso  z  o  e. 

ZOELMOND  ,  voorm.  heerl.  in  het  graaf*.  Buren ,  proT.  Gelder- 
land, Benedendislrikt,  arr.  TUI,  kant.  GeldermaUen ;  gem.  Beuxichem; 
palende  N.  aan  de  Lek,  O.  aan  Ravcnswaay,  Z.  aanAsch,  W.  aan 
Bcusichero. 

Deze  voorm.  heerl.  bevatte  het  d,  helmond,  benevens  eenige 
verspreid  staande  buizen  j  beslaat  thans ,  volgens  bel  kadaster ,  eene 
oppervlakte  van  403  bund.  36  v.  r.  36  v,  eïl.,  waaronder  402  buud. 
93  v.r  36  v.ell.  belastbaar  land  ;  telt  98  h.,  bewoond  door  103  huisgez., 
uitmakende  cene  bevolking  van  ongeveer  480  inw.,  die  meest  in  den 
landbouw   hun   bestaan   vinden. 

De  Herv.,  die  er  430  in  getal  zijn  ,  onder  welke  160  Ledematen , 
maken  eene  gcm.  uit  ,  welke  tot  de  klass.  van  Tiel,  ring  van  Culen- 
borg ,  behoort.  De  eerste,  die  in  deze  geiu.,  na  de  .scheiding  van 
Beusichem,  waarmede  z\j  lot  in  1669  vereenigd  was,  het  leeraar- 
ambt  heeft  waargenomen  ,  is  geweest  Jobarrbs  Netibbgs  ,  die  in  hei 
jaar  1662  herwaarts  kwam  ,  en  in  hot  jaar  1663  naar  Hien  vertrok. 
Het  beroep  is  eene  koninklijke  collatie,* 

De  K.  K.,  die  men  er  16  aantreft,  parocbicren  te  Buren,  —  Men 
heeft  in  deze  voorm.  hccrl.  cene  school ,  welke  gemiddeld  door  een 
getal  van  70  leerlingen  bezocht  wordt. 

Deze  heerl.  was  weleer  een  eigendom  der  abdy  van  Marien  weerd. 
In  1230  droeg  Abt  Rodolf  die  goederen  op,  aan  Graaf  Orro  vai 
Gelue  ;  echter  den  hof  (curiu)  in  erfpacht ,  in  annuam  pensionem  be- 
houdende. Uit  cenen  brief  van  1236  biykt ,  dat  Zohmoid  weleer  tot 
de  goederen  van  Mierlaar  behoord  had  ,  en  door  de  abdy  gekocht 
was;  want  zy  verkocht  toen  aan  Graaf  Otto  hominet  nostros ,  qmot 
cum  bonis  nostris  de  Mierlaar  etnptos  et  ad  Curlem  de  Sulemund* 
per  tinenfes  (d.  i.  onze  mannen  ,  welke  met  onze  goederen  van  Mierlaar 
gekochi  zijn  en  lot  bet  hof  van  ZoELMOwpbehooren),  dewyl  de  leen- 
mannen oproerig  werden  ,  en  noch  regten ,  noch  hulde  belaald  had- 
den j  onder  voorwaarde  ,  dat  de  Graaf  hen  houden  zal  ter  zelfden  reg- 
ten, als  zy  de  abdn  toebehoord  hadden.  Een  zijtak  der  Heef  co  vah 
Bubeh  ,  moet  met  uien  Hof,  door  de  Graven  van  Gclrc  beleend  zjjo 
geweest  ,  want  Jomar  van  Soelmorde  ,  hetzelfde  wapen  als  Buren  voe- 
rende j  en  door  die  Heeren  neef  genoemd ,  komt  in  verscheidene  brie- 
ven van  1313  tot  1346  voor,  en  in  1349  zegelde  Alabd  vah  Sou- 
morde  met  Willem  db  Riddeb  van  Bosichem.  Ook.  vindt  men  dat 
bovengemelde  Johar  in  1333  de  leeupligt  van  cenigc  goederen ,  met 
den  Graaf  van  Gelrc  ruilde.  Dewijl  men  dat  geslacht  sedert  niet 
meer  gemeld  vindt ,  kwam  Soelvordb  zeker  bij  erfenis  of  beteeniog 
aan  de  Heeren   var  Bdrer. 

Het  d.  Zoelmord  oudtijds  Soelmorde  gewoonlijk  Seubosd  genoemd 
ligt  3  u.  N.  W.  van  Tiel,  1|  u.  Z.  van  Culenborg ,  |  u.  0.  vap 
Qcusjchem ,  aan  den  Scheerdyk  -en  den  Aalsdijk ,  welke  zich  in  dit 
d.  vereenigen  ,  en  aan  den  rijweg  van  Tiel  naar  het  BeusicbefBSche 
veer,  zeer  vermakelyk  door  bouwland  cu  geboomte  omgeven.  Het 
onderscheidt  zich  van  alle  andere  plaatsen  in  de  Ncdcr-Betuwc  door 
de  hooge  ligging ,  zelfs  boven  den  boogsten  watervloed  van  1809.  In 
1842  heeft  men  ontdekt,  dat  de  hoogte,  waarop  hel  dorp  gebouwd 
is ,  eene  verblijfplaats  is  geweest  der  Germanen  ,  terwyl  men  er  tevens 
Homeinsche  voorwerpen  vond. 

Er  is  aldaar  veel  doortogt  van  voerwagens  en  andere  ry  tuigen  ; 
ook  r^dt  er  alle  dagen  cene  diligence  van  Utrecht  op  Tiel  en  terug 
door. 


Z  O  E.  9Ö1 

De  kerk  is  eca  middeleeuwse!)  gebouw ,  met  eeoeo  swaren  toren , 
welke  ecoe  stompe  spits  beeft.  —  Vroeger  stond  hier  bet  oud  adelt, 
h.  Enge  Ir  ode.     Zie  dat  woord. 

£r  wordt  bier  jaariyks ,  den  derden  Donderdag  in  Mei  «•»  den  1 1 
July  ,  paarden-,  beesten-,  schapen-  en   varkenmark  t  gehouden. 

ZOEMBO,  baai  in  Oost-lndië,  inde  Straat-van-makastar ,  aan  do 
Westkust   van  bet  Sundasche  eii.  Celebet ,  landv.  Mandar. 

ZOEMEEEN  ,  d.  in  de  Meijerij  van  t  Hertogenbosch,  kw.  PeeUand , 
pro?.   ISoord-Braband.     Zie  Sommi*. 

ZOER1NKZAND  (HET),  zaodige  grond  in  bet  graaft.  Zutphen, 
prov.  Gelderland,  gem.  Laren,  nabij  de  bnurs.  Langen, 

Het  was  een  woest  sand,  dat  vroeger  bet  omgelegen  bouwland  dreigde 
te  overstnivep  9  maar  door  bet  beplanten  met  duinhelm  en  jonge  den- 
nen  nog  tyd ig  gestuit  is. 

ZGETEKELKSGAT  (HET)  of  Zobtembhsi.il  ,  kil  in  den  Biesbouh , 
prov.  Zuid- Holland,  gem.  Sliedrecht ,  welke  uit  de  Hoogkil  en  de 
Sneepkil  voortkomende,  in  'eene  eerst  westelyke  en  daarna  midweste- 
jyke  rigüng  tusschen  de  Ruiglens ,  bezuiden  den  Perenboom ,  Kort-en<- 
Lang-Ambacht  en  den  Uuis waard  ter  eener  xyde  en  den  Louw-Simom» 
waard  ,  den  Hengst-Polder ,  de  Jongeneeie-ruigt  ep  du  Zuidwaardscbe- 
Hennep  ter  andere  «jjde  door,  in  de  Qroote-fiel  uitloopt. 

ZOKTENDAAL,  voorns,  klooet.  op  het  eil.  Walcheren,  prov.  Zeeland. 

Zte   SfBTBffDALB. 

ZOETgNDAl  Jandg.  in  QoU-fndië,  op  het  Sundatche ,  eil.  Jam, 
resid.  Batavia  ,  in  de  Bataviatche- Ommelanden ,  kw.  Tangerang ,  on- 
uiiddcliyk  bewetlen  Batavia,  grenzende  aan  het  Gbineache  kamp  en 
de  Jtfokervaart. 

De  grpud  ü  *w  laag  ,  moerassig  en  waterachtig.  Behalve  het  gras 
en  4e  rjyst  uit  de  lagere  landen  ,  leveren  de  hoogere  streken  kokosnoten, 
brandbek ,  poetjoek  of  bindsel  voor  bet  gras ,  alsmede  eeniga  huurpen- 
ningen van  eenige  meesMiioeo  of  tbekoos, 

ÉOETEWJEL  (pE),  vroeger  bekend  onder  den  paaw  van  Catth- 
wibl  pf  KfTTUviu. ,  water  in  bet  eilf  Tkoltn,  prov.  Zeeland,  gem. 
üu4-Foetemeerren^Vrijbfifgen ,  in  de»  boek  Mn  d*p  Kerke-polder, 
tegen  o>p  djjk  van  den  JJroek- polder. 

*ü|STW4ïEtt  (HET),  yoorip.  water  in  StanU iFlimfa e#t,  «yndo 
de  oud*  hawep  van  Oostburg.     %ie  0osraoB6f 

flef.  water  kan  echter  nooit  zoet  geweest  iyq  ,  als  «yode  met  de  aee 
gonzen  geweest.  De  oorzaak  van  den  naam  zal  gelegen  z\}q  in  de  oude 
uitspraak  der  oif  als  ae  ~—  doch  korter,  -r-  die  nog  ip  West-Vlaap- 
doren  geboord  wordt ;  voorheen  pok  bier  in  zwang  was  ,  en  ip  de 
spelling  ia  overgegaan, 

ZOETWATER  (H£T)  of  »*  Sobtwjuw-ioldm ,  ook;  wel  at  Oom. 
■Avcf-vfs-OosvBoaft  genoemd  9  po|d.  in  Staats- f  'laanderen  ,  in  bot  Vrije* 
van-Slui*,  prov.  Zeeland,  dutr.  5/uw,  arr.  Middelburg,  kant.  en 
gem.  Qoitfarg;  pajende  ty.  W.  pat)  de  geslechte  Haps-yrieseschans , 
Z.  O.  aap  den  Grooten-Htpricps-polder ,  Z.  W.  aan  de  stad  Oostburg, 
N.  W.  aan  den  Veerhoek-pelder. 

Het  Zoktwatbb  ,  de  oude  haven  yan  Oosthurg ,  werd  dopr  de  Rege- 
ring dier  stad  uit  de  hand  verkocht,  den  8  Julij  1681  ,  op  consent 
der  Algemeene  Staten  van  30  October  1679,  onder  vermelding,  dat 
daarin  gelegen  was  24  gemeten  erfland  met  detzelfs  wederzijdsche  we- 
gen en  trachelt ,  behoudene  dat  de  ordinaire  wegen,  daarover  gaande , 
niet  mogen  werden  bedorven    <?/   benaut.    Waaruit  men   zoude   uiogep 


2S2  Z  O  E. 

besluiten ,  dat  de  polder  toen  reeds  afgedumd  of  bedykt  was  :  —  •»- 
ders  is  bet  kort  daarop  geschied. 

Op  de  kadastrale  leggers  is  de  Hansvries-schans  verkeerdeiyk  bQ 
bet  Zoetwateh  gebragt.  'Na  aftrek  der  perceelen  daartoe  beboorende 
blijft  de  polder,  met  de  wederzijdsche  dijken  ,  groot  18  bund.  54  v.  r. 
97  v.  ell.,  waaronder  10  bond.  17  v.  r.  43  v.  ell.  schotbaar  land. 
Hy  telt  2  b.,  onder  welke  eenc  kleine  boerdery  ,  en  wordt  in  eigen- 
dom bezeten  door  dm  Heer  Alcidi  Loois  Alexakdii  na  Swaitb  ;  wo- 
nende te  Oostburg.  De  afwatering  is  in  den  Grooten-Henricus-polder. 
By  wordt  bestuurd  door  den  eigenaar. 

ZOETWATER-EILAND  (BET),  eil.in  OostlndÜ,  inden  Wolukscke- 
Arehipel ,  tot  de  Tenimber-cilanden  behoorende. 

ZOETWATBR-POLDBR  (DE),  pold.  in  Staats- F  laanderen ,  in  hei 
V  rije-van- Sluis  ,  pro*.  Zeeland.     Zie  Zoetwater  (Het). 

ZOGCHEL  of  ZoGGBLBii ,  geh.  in  de  Meijerij  van  's  Herlogenbosch  , 
proT.   I\#ord  Braband.     Zie  Soggbl. 

ZOGWETERING  (DE),  water  in  het  IV  eder kwartier  der  prof.  Olrethi, 
hetwelk  aan  de  Klop,  onder  Zuilen ,  t\ja  begin  neemt,  in  eenenoord - 
westelyke  rigtingdegem.  Maarsseveen,  Tienhoven  en  Breukelen-St.  Pie- 
ten doorloopt  en  zich  in  de  Weere  ontlast. 

ZOITKAMP  of  Zootkam*,  d.  in  Hunsingo,  prov.  Groningen,  arr. 
en  8j  u.  W.  van  Jppingedam,  kant.  en  4J  o.  W.  Z.  W.  van  On- 
derdendam  ,  gem.  en  2  u.  Z.  W.  van  ülrum.  Hen  telt  er  115  h. 
en  ruim  660  inw.,  die  veelal  van  de  visch vangst  leven ,  waartoe  hier 
14  snikken  en  12  vischsebuiten  gebezigd  worden  (1). 

De  visch ,  welken  men  bier  vangt ,  wordt  of  aanstonds  met  scheepjes 
en  wagens  naar  de  stad  en  de  dorpen  der  provincie  Groningen  ver- 
voerd ,  of  ook  gedeeltelijk,  vooral  schel  visch  ,  schol  en  scharren ,  door 
de  Zoltkampers  gedroogd.  Niet  alleen  dat  dit  dorp  een  aanzienlek 
gedeelte  van  bet  platte  land,  en  inzonderheid  de  ingezetenen  van 
Groningen  ,  r^kelyk  van  hunnen  voorraad  voorziet ,  maar  er  wordt  zelfs 
wel  versche  seevisch  van  daar  natfr  Amsterdam  en  Hamburg*  gezon- 
den. Daar  de  Zoltkampers  niet  gelijk  de  Friezen  ,  met  hoeken  vis- 
schen ,  w\jl  sy  geene  wormen  tot  lokaas  kunnen  bekomen  ,  zoo  kun- 
nen zy  van  de  vischvangst  ook  alleen  des  zomers  gebruik  maken.  In 
den  herfst  is  de  visch  te  wild ,  om  met  netten  gevangen  te  kunnen 
worden,  weshalve  zy  in  dit  jaargetyde  de  visch  van  de  Friezen  kee- 
pen. Van  de  oestervangst  maken  zy  ook  gebruik;  halende  die  van 
de  eilanden  Texel ,  Wieringcn  en  Urk.  Hoezeer  naby  de  Zoitbam» 
ook  eene  oesterbank  gevonden  wordt,  beteekent  deze  echter  weinig 
meer ,  dewyi  de  oesters ,  en  vooral  de  jongen ,  ter  grootte  van  een 
dubbeltje  omstreeks,  vóór  en  na  van  hier  weggehaald  en  op  de  Hol- 
landsche  en  Zeeuwsche  oesterbankén  overgeplant  zyn.  De  oesters, 
welke  door  de  Zoltkaraper  schippers  gevangen  worden ,  houdt  men  voor 
beter  dan  de  Zeeuwsche ,  naardien  deze  niet  zoo  vast  in  de  schalen  zit- 
ten ,  en  derhalve  minder  geschikt  zyn  voor  de  verzending.  Men  rekent , 
dat  er  van  dit  xce product  jaarlyks  40  tot  50  lasten  naar  elders ,  doch 
meest  naar  Hamburg  vervoerd  worden ,  van  waar  zij  hooger  naar  Duitsch- 
land  en  zelfs  naar  Rusland  worden  overgebragt.     De  haring  werd  hier 


(i)  Snikken  sQn  breede  tweemaat  vaartuigen  van  ongeveer  20  last  of  39  ton ,  kos- 
tende nieuw  met  xeülaadje  en  vischtnig  ruim  6000  gold.  De  schuiten  zQn  kleine  spitte 
eenmaat  vaartuigen ,  gewoonlQk  911S3  tonnen  groot  en  nieuw  met  toebehooren  4000 
gulden  kostende.    Belde  vaartalgen  stfn  van  eene  bun  of  vflver  vooralen. 


Z  O  L.  253 

vroeger  tol  bokking  gerookt,  doch  da  daarvoor  gebouwde  hang  is, 
ten  gevolge  van  de  schaarschheid  van  panharing,  geheel  in. verval  ge- 
raakt en  onbruikbaar  geworden.  De  grond  bestaat  te  Zoltkabf  uit 
sware  klei,  van  onder  met  tand  of  schut  pen  gemengd. 

liet  is  een  aangename  uitstap  voor  vele  stedelingen  en  ingezetenen 
der  Ommelanden  ,  om  in  den  zonier  hier  met  familie  of  gezeUcbap 
eenen  dag  door  te  brengen,  waarvoor  aan  de  baven  een  ruim  logemeut  is. 
Dit  dorp  was  vroeger  eene  versterkte  schans ,  op  wier  bezit ,  als  ge- 
schikt ,  om  den  toevoer  langs  het  Loopendediep  naar  Groningen  te  be- 
letten ,  men  destyds  meerderen  pry  s ;  dan  nu ,  stelde ,  alioo  men  de 
vestingwerken  geheel  heeft  laten  vervallen.  Men  ziet  er  nog  verval- 
len batterijen. 

Oe  Herv.  die  er  ongeveer  570  in  getal  iyo,  behooren  tot  de  gem.V  ie  r- 
huisen-cn-Zoltkamp,  welke  bier  eene  (in  1836  gestichte)  kerk 
heeft ,  tynde  een  net  langwerpig  gebouw ,  zooder  toren  of  orgel , 
op  eene  der  noorder  bolwerken  ,  dienende  nu  tevens  voor  begraafplaats , 
vroeger  werden  de  lyken  naar  Vierhuizen  gebragt.  In  deze  kerk  wordt 
ièderen  Zondag ,  des  namiddags ,  door  den  te  Vierhuizen  wonende  pre- 
dikant, godsdienstoefening  gehouden.  Zoltiabf  bad  in  1595  eenea 
eigen  Predikant  Gbbabdus  Wiliblmi,  die  het  volgende  jaar  reeds  naar 
Zandeweer   vertrok. 

De  ChristeHjke  Afgescheidenen,  van  welke  men  er  ruim  90  telt  hebben 
bier  mede  eene,  in  1841  gestichte,  kerk,  xynde  een  klein  gebouw 
zonder  toren  of  orgel ,  waarin  de  dienst  om  den  anderen  Zondag , 
door  den  leeraar  van  Hou  werzfyl-en-Zoltkamp  wordt  waarge- 
nomen ,  die  te  Houwerzyl  z\jn  vast  verblyf  heeft. 

De  5  Doopsgez.,  die  wonen ,  behooren  tot  de  gem  van  Mensinga- 
weer,  —  De  6  R.  K.,  die  men  er  aantreft,  parochieren  op  den 
Hoorn.  —  De  dorpschool  wordt  gemiddeld  door  110  leerlingen,  be- 
zocht. 

De*  baven  aan  den  mond  van  het  Reitdiep  is  deels  door  paalwerk , 
deels  door  steenwerk  gedekt.  Hen  heeft  reeds  sedert  jaren  er  aan 
gedacht,  om  bier  in  den  mond  van  het  Reitdiep  eene  sluis  te  leggen, 
waarvan  bet  voorgeslagen  ontwerp  door  eenige  deskundigen  naauw- 
keurig  onderzocht  en  getoetst  is.  Jammer  is  het ,  dat  het  diep  zoo  ver- 
bazend heen  en  weder  kronkelt ,  waardoor  de  opslyking  van  bet  stroombed 
zeer  wordt  bevorderd.  Dewijl  de  aanslyking  steeds  voortduurt  zoo 
zou,  in  allen  gevalle,  eene  afdyking  dwars  over  naar  Oostmahorn, 
waar  genoegzame  diepte  is ,  voorzien  van  de  noodige  .  sluizen ,  beter 
en  meer  afdoende  acbynen.  Ook  is  het  uitseilen  en  binnenkomen  op 
dit  Gro'ningerdiep  met  zoodanige  bezwaren  vergezeld,  dat  velen  het 
voor  Groningen  van  meer  belang  keuren ,  om  de  gemeenschap  met  de 
Eerns  zoo  gemakkelyk  en  dienstig,  mogelyk  te  maken. 

Men  beeft  er  eene  jaarmarkt,  invallende  op  den  tweeden  Pinksterdag, 
In  1581  werd  de  schans  te  Zoltkah?  door  de  Staatschen  onder  Nouits 
ingenomen.  Later  schynt  *y  weder  in  Spaansche  handen  te  zyn  ge- 
vallen, althans. wy  lezen,  dat  Graaf  Willzh  Loobwijk  var  Nassau., 
na,  in  Oclober  1589,  in  dienst  genomen  te  hebben  bet  volk  van  den 
oversten  Allabt  Clast  ,  omtrent  zestien  honderd  man  sterk ,  bet  geluk  had 
»b  Zoltkabf,  na  vy  f  dagen  belegs ,  stormenderhand  in  te  nemen,  in  het 
gezigt  van  de  tot  ontzet  toegeschoteu  Spanjaarden ,  waarna  hy  die  schans, 
uithoofde  van  baar  gewigt ,  nog  voor  den  winter  aanmerkeiyk  deed  verster- 
ken. In  1602  lieten  de  Staatschen  ,  om  deze  schans  in  beteren  staat  van 
tegeowtcr  te  brengen ,  hier  eontrescharpen  aanleggen.    Thans  bestaat 


254  ZOL. 

er  tsii  de  vestingworken  niets  meer  dan  eene  betterQ  aan  den  beneden  - 
boek  natyj  de  baten  en  in  eenen  dwinger  aan  de  lafldt\|de  eert  krnrdkel- 
der;  doch  sedert  1815  beeft  men  hier  geene  stukken  of  bcxetting  meer. 

Er  is  een  kantoor  voor  in-  en  uitklaringen  f  en  ra  de  wintermaan- 
den b  het  wachtschip  van  hei  Groningerwad  achter  WaTffura  hier  ge- 
stationeerd. 

In  1848  is  tan  de  Zoi.ti.aif  een  grindweg  over  Niekerk  naar  Ulrwtn 
gelegd ,  die  in  1850  tot  aan  Wehe  aal  worden  verlengd  ,  waardoor  de 
weg  tot  naar  Winsuni  begrind  en  tan  daar  tot  naar  Groningen  bestrasrt  is». 

ZOL WER  of  Solwei  ,  in  bet  Fr.  Solbovbb  ,  voorin,  heerl.  in  het 
groot b.  Luxemburg.  Z(j  lag  grootendeels  in  het  xtridehjke  dei  landt , 
op  de  Lotharingscbe  grenzen,  ten  Z.  van  de  balj.  van  Luiemëorg  en 
Ar  Ion  ;  doch  er  behoorden  ook  verschillende  verstrooide  dorpen  en 
gehnchten  toe. 

Volgens  eene  Hjst  van  1099  omvatte  het  de  narvoTgeneV  dorpen  en 
kleine  plaatsen:  Zolwer,  Differdingen ,  Ober-Korn,  Kayl, 
Tetingen,  Rumlis>gen,  Abweiler,  Maehtnm,  Bronshof, 
Rockelscbener  ,  Waliingen  ,  Beving,  Nieder-Korn  , 
Beles  (Belvanx),  Diringen,  Schrassig,  Flaxweiler,  Hi- 
vingen  en  Mösdorf,  benevens  gedeelten  van  Holtsnm,  Lende- 
lingen,  Bergem  ,  Rahler  en  Sa  ssem.  Later  is  deie  heerl.  in 
tweeën  gedeeld  en  Differdingen  tot  eene  bijzondere  heerl.  verheven. 

De  Heeren  va»  Zotvm  behoorden  tot  een*  oud  geslacht.  In  1135 
wordt  melding  gemaakt  van  Wbsbli*  via  Zotwia  j  in  1192  van  Wazbi 
var  Zolweb  ;  in  1355  van  Almahdbb  vak  Zolv*  bb ,  den  stichter  der  abdQ 
van  Differdingen  }  in  1524  van  Srao*  va»  Zolwbb;  en  ii*  1442  van 
Jak  va»  Zolwer.  Later  kwam  de  heerl.  aan  het  geslacht  vak  Abhocit. 
lUitBfc  Willem  va»  AaiiOBiT,  Ridder,  Beer  van  Sokengen,  Beanrepoir, 
Zulteer  en  Differdingen ,  werd  den  27  December  1710  door  Keizer  Ka- 
bel VI  tot  Vrtyheer  verheven.  Zyne  nakomelingen  hebben  den  naam 
van  Solbovbb  aangenomen  en  voeren  dien  nog  tot  op  den  hnidtgen 
oogenblik. 

Ten  tflde  van  het  Oostenryktcbe  Bestatfr  over  Luxemburg,  droeg 
de  heerlijkheid  Zolwib  9  flor.  2  den.  mj ,  in  ieder  1000  flor ,  die 
over  het  hertogdom  werden  ingevorderd. 

ZOLWER,  d.  hi  de  heerl.  Zolwer,  grooA.  Luxemburg,  kw.,  arr. 
en  5|  u.  Z.  W.  ten  Z.  van  Luxemburg,  kant.  en  f  n.  N;  W.  van 
B$ch-aan-dë-Jhett€ ,  gem.  <m  {  n.  Z.  Q.  van  Stmeuheim ,  aan  den 
voet  des  Zolwerbergs. 

Men  telt  er  een  kasteel ,  eene  'kerk ,  50  b-.  en  560*  inw. 

De  inw.,  die  aHen  R.  K.  itynr ,  maken-  met  dfe  van  Eleringen 
,eetie  par.  irit,    welke  tot  het  apost.  vic.  van  Luxemburg ,   dek.   van 
Betlemburg,  behoort,  door  eenen  Pastoor  bediend  wordt  en  hier  eene 
kerk  en  te  Eleringen  eene  kapel  beeft  en  450' zielen  telt. 

Te  Zolwer  worden  jaartyks  twee  markten  gehouden,  waarvan  de 
eestte  des  Dingsdags  na  Zondag  Laetare  en  de  andere  den  derden  Dingt- 
dag  in  Oef  ober  htvall.  De  eerste  vooral  is  vermaard  ,  wegens  het  groot 
aantal  paarden,  dat  er  alsdan  te  koop  wordt  gebragt,  en  veelal  door 
Franscho  kooplieden  opgekocht. 

Zolwea  is  zeer  oud.  Men  vermoedt ,  dat  bat  bet  Cblobbtob  te  der 
kaart  van  Pbuthger. 

In  den  stichlingsbrief  der  abdfj  van  Differdingen  in  den  uitersten  wH 
van  AiEXAitBER  van  Zolwer  leest  men  Zoldbe  ,  Zelobriob  en  Gobeobridbt. 

Den  22  Mei  1796  ré  Zotwsm  door  de  Franseben  afgebrand. 


Z  O  H.  2fttf 

20LWER  (UFT  KASTEEL-),  kast.  in  de  beerl.  Zotwer,  groot h. 
Luxemburg ,  kw«,  arr.  en  3£  o.  Z.  W.  ten  W.  van  Luxemburg,  kant» 
en  1  u.  N.  W.  van  Eseh-aan-de*Ahetle,  gem.  en  fu.  Z.  0.  van 
Sassenheim,  fee  Zolwer. 

Hier  werd  den  18  September  1473  een  wapenstilstand  gesloten  voor 
den  tijd  van  negen  jaren,  tusschen  Kabel  den  Stoute,  Hertog  vois 
Bourgondië ,  en  Lodbvtuk,  Koning  van  Frankrijk. 

ZOLWERBERG ,    in   het  Fr.  Mort-Soleovbe  ,  hooge  berg  in    het 

grooth.  Luxemburg,  gem.  en  \  u.  Z.  O.  van  Sasstnheim ,    te  Zolwer. 

Het   is  een  der  hoogste  toppen  van  de  Ardennen,    en  behoort  tot 

die  bergen ,    welke    het   stroomgebied   der   Maas    van  dat  des   R\jns 

scheiden. 

ZOMBEECKE,  voormalige  burg  en  heerl.  in  de  bar.  van  Breda, 
prov.  Pf  o  ord-B  roband,  arr.  en  3  u.  Z.  ian  Breda,  kant.  en  3  u.  Z.  W. 
van  Gmneken ,  gem.  Zundêrt-en* W ernhout ,  2  min.  N.  van  Groot' 
Zundert. 

Deze  heerl.  behoorde  in  vroegere  een  wen  aan  den  Abt  en  het  convent 
van  St.  Babi*  te  Gent,  die  haar  in  het  jaar  1827  verkochten  aan 
HraoBK ,  Graaf  vab  Nassao  ,  Heer  van  Breda.  Zij  had  onder  anderen 
het  volgende  sonderlfage  regt.  Om  het  andere  jaar  waren  de  leenman- 
nen verpligt  op  St.  Severtjnsdag  (26  Angostos)  aldaar  aan  hunnen  Heer 
eeneft  treflelyken  maaltyd  voor  twaalf  personen  te  geven ;  dese  moesten 
over  den  maaltijd  hebben  ,  zes  kwarten  w^jn  en  drie  tot  hunnen  slaap- 
drank, terwijl  bovendien  hnnne  paarden  moesten  verzorgd,  worden  van 
boei ,  stroo  enz.  en  m  de  vier  en  twintig  aren  een  loopen  (6  schepel  2  kop 
b*£  vaatje)  haver  bekomen.  De  andere  ses ,  die  te  voet  kwamen,  raogten 
medebrengen  jagthonden  en  vliegende  vogelen  (waarschijnlijk  valken , 
om  er  mede  ter  jagt  Ie  gaan),  die  insgelijks  moesten  versorgd  worden  , 
de  honden  van  brood  en  de  vogelen  van  aas  ,  elk  in  eene  genoegsame  hoe- 
veelheid. Een  dergelijke  maaltijd  werd  den  volgenden  dag  tegen  den 
avond  weder  bereid,  wanneer  de  gedaehte  twaalf  personen  van  Rosbergen 
naar  Zondert  terugkwamen,  Voorheen  was  hier  de  plaats  nog  te  sien  , 
waar  de  bnrg  van  Zombeecke  gestaan  had  ,  thans  is  daarvan  niets 
meer  te  vinden. 

ZOMKRDIJK  ,  bnors.  in  Dtevêréerêingtpü ,  prov.  Drenthe ,  arr.  en 
9  t*.  Z,  W.  vat»  Assen,  adm.  en  jmüc.  kant.,  gem  en  f  u.  W.  van 
Meppel;  met  17  h.  en  ruim  100  inw. 

ZOMER  DIJK  ,  geh.  in  het  Oldamèt,  prov.  Groningen  ,  arr.  en  4  o. 
N.  van  Winschoten,  kant.  en  4  u.  N.  O.  van  Zuidbroek,  gem.  en 
i  n.  Z.  W.  van  Termtmten ,  20  min.  N.  W.  van  Woldendorp,  waar- 
toe het  kerketijk  behoort j  met  4  h.  en  rnroi  30  inw. 

ZOMER  DIJK ,  geh.  in  de  Fier-N oorderkoggen ,  prov.  Noord-Bolland , 
a#r.,  kant.  en  1  ».  N.  te»  W.  van  Hoorn,  gem.  Wognum-en-Wad- 
way ,  £  n.  Z.  van  Wognum,  aan  den  Zomerttyjk  j  met  11  h.  en  on- 
geveer 70  inw. 

ZOMERDIJK,  hnnrs.  Hr  Veltenlwe,  prov.  Overijssel;  arr.  en  3|o. 
N.  van  ZwoUe ,  kant.  en  f  ir.  O.  van  Vollenhote ,  gem.  en  $  u.  Z. 
van  Wmnneperveen  ƒ  met  1#  h.  en  601  inw. 

ZOMER  DIJK  (DE) ,  drjk  in  het  Oldambt,  prov.  Groningen ,  loopeode 
in  eene  noordoostelijke  rigtiftg ,  ter  lengte  van  omstreeks  2  nreiigaans  , 
van  Wcerdijk  of  EHshnis ,  onder  Siddeburen ,  hij  en  door  Wagen- 
borgen  tn  suidvrestelljh  van  Weldendorp,  van  achter.  Wagenborgen  , 
tot  aan  den  Ouden -Dollar  todtjk ,  voor  den  Püsterwotder-polder  orden 
Oester  wolder-Hamrik  been. 


**6  ZOM. 

ZOMERDIJK  (DE) ,  dyk  ia  de  Fier -ff  oor  derkoggen ,  pro*.  Noor*- 
Hollmnd,  welke  by  deu  Kwikkelaar ,  onder  Spanbroek ,  een  begin  neemt 
en  in  eene  oostelijke  rigting,  doch  met  onderscheidene  bogten  of  krom- 
mingen ,  ten  Zuiden  achter  die  gemeente  en  Wognum-en- Wadway ,  op 
eenen  afstand  van  ongeveer  £  u.,  langsloopt,  en  tegen  den  Hoorn scho 
weg  stuit. 

ZOMERDIJK  (DE) ,  dyk  io  Vollenhove  ,  prov.  Overijssel ,  welke  te 
Zwartsluis  een  begin  neemt  en  door  de  ftcm.fPannepervetn ,  langs  het 
Meppelerdiep ,  naar   Meppel  loopt. 

Deze  .dijk  was  ,  bij  den  water  vloed  van  February  1825  ,  evenmin  , 
als  eenige  andere  dyk ,  in  slaat ,  de  woede  der  waters  tegenstand  te 
bieden  j  hij  stroomde  over,  werd  geweldig  afgeslagen  en  bei  week.  Hier- 
door stortte  het  water  mede  in  de  gemeente  Staphorst ,  en  vereenigde 
ïicb  met  datgene  ,  hetwelk  ,  uit  Mastenbroek  y  door  en  over  de  Zwarte- 
watcrsdyken  stroomde ,  waardoor  deze  gemeente ,  met  uitzondering 
alleen  van  een  klein  gedeelte,  diep  onder  water  geraakte ,  zoo  dat  de 
nood  er  zeer  groot  en  de  rampen  menigvuldig   waren. 

ZOMERDIJKSLOOT  (DE) ,  water  in  de  F  ter- ff  oorderkoggen,  prov. 
Noord-Holland ,  .dat  by  den  Kwikkelaar  t  onder  Spanbroek ,  een  begin 
neemt  en,  langs  den  Zomerdyk,  langs  diegem.  en  W  ognnm-t*-W  aê- 
way  loopt  en  in  deze  laatste  gem.  in  de  Krotnme-Leck  t  by  den  Hoora- 
sche-weg  ,    uitloopt. 

ZOMERLAND  (HET),  bekade  en  onbehuisde  pold.  in  den  Rieder- 
waard ,  prov.  Zuid-  Holland ,  arr.  Dordrecht ,  kant.  Ridderkerk  ,  gem. 
Oost-en- JF  est- IJ sselmonde;  palende  N.  aan  de  gorzen  tegen  deNieuwe- 
Maas  ,  0.  aan  den  pold.  Oost- IJssel  monde  ,  Z.  aan  het  Polderland ,  W. 
aan  de  nitwatering  der  polders  onder  IJsselmonde. 

ZOMERLAND  (GROOT-),  pold.  in  den  Hoeksche-waard,  prov.  Zuid- 
Holland.      Zie    ZoiBBLANDSCHE-POLDBl    (OoST-). 

ZOMERLAND  (KLEIN-),  pold.  inden  Hoeksche-waard,  prov.  Zuid- 
Holland.      Zie   ZOMEBLARDSCIE-POIDE*  (WEST-). 

ZOMERLANDEN  (DE),  streek  lands  in  den  Hoeksche-waard,  in 
het  Land-van-Strijen ,  prov.  Zuid- Holland ,  arr.  Dordrecht,  voor  het 
grootste  gedeelte  kant.  Oud-Beijerland ,  gem.  Heinenoord ,  voorts  kant. 
*s  Gravendeel,  en  daarin  gedeeltelijk  gem.  Mijns- Heerenland-van-Moer- 
kerken,  gedeeltclyk  gem.  Puit  er  shock;  palende  N.  en  0.  aan  de  bekade 
en  onbekade  gorzen  der  Oude- Maas ,  Z.  aan  den  Oudelandsche-polder , 
Z.  W.  aan  den  Oud-Heinenoordsche-polder ,  W.  aan  de  haven  van 
Heinenoord. 

Deze-landen  bestaan  uit  twee  polders,  den  West-Zomerlandsche- 
polder  en  den  Oost-Zomerlandsche-polder  en  beslaan  vol* 
gens  het  kadaster,  eene  oppervlakte  van  781  bund.  Hty  wordt  door 
twee  sluizen ,  op  de  Oude- Maas  en  de  haven  van  Heinenoord ,  tui 
het  overtollige  water  ontlast. 

ZOMER LANDSCH E-POLDER  (OOST.)  of  Gioot-Zom*ia«i>  ,  pold.  in 
den  Hoeksche-waard,  in  het  Land-van-Strijen ,  prov.  Zuid-Holland^ 
arr.  Dordrecht ,  voor  het  grootste  gedeelte  kant.  Oud-Beijerland ,  gem. 
Heinenoord ,  en  overigens  kant.  's  Gravendeel ,  en  daarin  gedeeltelijk 
gem.  M ijns~H eer enland-van-M oerkerken  ,  gedeeltelykgem.  Puttershoek9 
palende  N.  aan  de  Negenboeren  -gorzen  ,  Kalesland  en  Avenbil  ,  O.  aan 
den  kieuwen-polder  en  tegen  de  gorzen  van  de  Oude -Maas ,  Z.  aan 
den  Oudelandsche-polder,  W.  aan  den  West-Zomerlaodsche-polder. 

Deze  pold.  beslaat  onder  Mijns- Heerenland-van- Moerkerken,  volgens 
het  kadaster  70  bund.  45  v.  r.  20  v.  all.,  alles  schotbaar  land.   Mtn 


2  O  M.  9*7 

4 

lalt  ar  onder  die  gem.  1  h.  en  1  boordere).  H(j  wordt  door  «ene 
sluis ,  met  eenen  watermolen  ,  op  do  Oude-Maas  ,  van  het  overtollige 
water  ontlast. 

ZOMER  LANDSCHE-POLDER  (WEST-)  of  Klbir-Zoibblaid  ,  pold. 
io  den  Hoeksche- waard ,  in  het  Land-van-Strijen ,  prov.  Zuid-Holland, 
arr.  Dordrecht ,  kant.  Oud- B  tij  er  land,  gem.  Heinenoord ;  palende  N. 
aan  Koomansland  en  de  Spuivelden ,  O.  aan  den  Oost-Zomerlandsche- 
polder  Z.  aan  den  Oudelandsehe-polder ,  Z.  W.  aan  den  Oud-Heinen- 
oordtcbe-polder ,  W.  aan  de  haven  van  Heinenoord ,  die  hem  scheidt 
van  de  Laagjes. 

Deze  poldT  wordt  door  eene  sluis  en  cenen  watermolen ,  op  de  ha- 
ven van  Heinenoord ,  van  het  overtollige  waler  ontlast. 

ZOMERLUST,  vroeger  ut  Uois-te-Roxerkjuiis ,  buit.  in  Aantel- 
land  ,  prov.  Noord-Bolland,  arr.,  kant.  en  1£  n.  Z.  Z.  W.  van  Amster- 
dam, gem.  Sfoten-Sloterdijk-Osdorp-en-de- Vrije-Geer,  10  min.  O.  van 
Sloten,  aan  den  Sloterweg. 

Dit  buit.,  beslaande  uit  heerenhuis  met  koepel,  moes-  en  broeitui- 
nen  en  boomgaard  ,  en  beslaande  eene  oppervlakte  van  1  bund.  59  v.  r. 
80  v.  ell.,  wordt  in  eigendom  bezeten  door  den  Heer  J.  A.  Hobma- 
gels  ,  woonachtig  te  Amsterdam. 

ZOMERLUST,  thans  genaamd  Buooa»,  buit.  in  Delfland,  prov. 
Zuid-Holland,  arr.  en  1  u.  Z.  O.  van  '*  Gravenhage ,  kant.,  gem. 
en  tt  min.  Z.  W.  van  Voorburg» 

Dit  buit.  beslaat,  met  de  daartoe  behoorende  gronden,  eene  op- 
pervlakte van  b*  1  v.  r.  41  v.  ell.,  en  wordt  in  eigendom  bezeten  door 
deo  Heer  J.  M.  Beijejuur,  woonachtig  te  Rotterdam. 

ZOMERLUST ,  buit.  in  het  balj.  der  Egmonden,  prov.  Noord- 
Holland ,  arr.  en  kant.  Alkmaar,  gern^  Egmond-Binnen-en-op'den- 
Hoef-en-Rinnegom,  in  het  Egmondermeer. 

ZOMERLUST)  buit.  in  Kennemerland ,  pro*  lf oord- Holland,  arr., 
kant.,  gem.  en  10  min.  Z.  van  Haarlem,  aan  het  Zuider-Buiten- 
Spaarne. 

Dit  buit.  beslaat ,  met  de  daartoe  beboorendo  gronden  ,  eene  opper- 
vlakte van  97  v.  r.  38  v.  ell.,  en  wordt  in  eigendom  bezeten  door 
JeaiBRA  Sonqa  Höoo ,  weduwe  van  den  Heer  Cmjstmsji  DmsjEuia  , 
woonachtig  te  Amsterdam. 

ZOMERLUST ,  buit.  in  Kennemerland ,  prov.  Noord-Holland ,  arr. 
kant.  en  1  u.  Z.  van  Haarlem ,  gem.  en  40  min.  N.  van  Heemstede. 
Dit  buit.  beslaat,  met  de  daartoe  behoorende  gronden ,  eene  op- 
pervlakte van  12  v.  r.  50  v.  ell.  en  wordt  in  eigendom  bezeten  door 
Vrouwe  G.  M.  Kram ,  echtgenoot  van  den  Heer  Mr.  G.  DaraotiT , 
woonachtig  te  Amsterdam. 

ZOMERLUST ,  buit.   in  het  Rijk  van  Nijmegen ,  prov.  Gelderland, 
distr.,  arr.,  "kant.,  gem.  en  $  u.  Z.  W.  van  Nijmegen ,  in  het  d.  Hees, 
■  Dit  buit.  beslaat,    met  de  daartoe  beboorendo  gronden,  eene  op- 
pervlakte van  2  bond.  57  v.   r.    50  v.  ell.,    en    wordt  in  eigendom 
nezelen  door  de  erven  E.  va»  Eldie  ,  woonachtig  te  Nymegen. 

ZOMERLUST ,  landhuis  in  bet  Oldambt ,  prov.  Groningen,  arr.  en 
&i  u.  W.  van  Winschoten,  kant.  en  1{  u.  Z.  van  Zuidbroek,  gem. 
Veendam  ,  aan  -het  Westerdiep. 

Dit  landh.,  hetwelk  vroeger  fan  veel  grootere  uitgestrektheid  was , 
beslaat  thans ,  met  de  daartoe  behoorende  gronden  ,  eene  oppervlakte 
van  ongeveer  18  band.,  en  wordt  in  eigendom  bezeten  door  Mevrouw 
de  wed.  en  kinderen  van  den  Heer  H.  H.  Naota. 

XIII.  Diil.  17 


-f  88  ZO  ft. 

• 

Ter  plaatse,  waar  dit  landhuis  gevonden  wordt,  stoad  tot  io  1800 
oog  de  Bissehopspaal,  tot  aaodenkeo  dat  de  greote  klok  of  Stat 
Paul ,  die,  in  1672 ,  door  den  Bisschop  van  Monster  was  weggenomen  , 
bij  het  wegvoeren  ,  hier  Ui  den  veenachtigen  grond  wac  getakt. 

ZOMER LUST,  buit.  in  Schieland,  prov.  Zutd-BoUand,  arr.,  kant. 
en  even  buiten  de  stad  Rotterdam,  gem.  en  j  u.  0.  van  Delfshaveu, 
aan  den  Hooge-Zeedyk ,  benoorden  het  Nieowewerk. 

Dit  buit.  beslaat ,  roet  de  daartoe  bekoorende  gronden ,  eene  op- 
pervlakte van  1  band.  16  v.  r.  90  v.  eli.,  en  wordt  in  eigendom 
bezeten  door  den  Heer  T.  van  Holst,  woonachtig  te  Delfshaveo. 

ZOMKRLUST,  buit.  op  het  eil.  IV  akkeren ,  prov.  Zeeland,  arr. 
kant.,  gem.  en  ten  N.  tegen  de  si.  Middelburg,  tassehen  de  Noord- 
en Koepoorten, 

ZOMER  LUST,  buit.  op  het  eil.  Walcheren,  prov.  Zeeland,  arr., 
kant.  en  1  n.  N.  O.  van  Middelburg,  gem.  Vrouwen-polder-Zonddtjk- 
B  uiten- en- Schellach ,   1  u.  Z.  van  Vrouwen'^oUer, 

Drt  buit.  bestaat  niet  meer ,  als  zynde  in  1852  gesloopt  en  tot 
bouwland  gebragt.  De  daartoe  behoord  hebbende  gronden ,  eene  op- 
pervlakte beslaande  van  2  bund.  15  v.  r.  Qfè  v.  eil.,  en  wordt  ia 
eigendom  bexeten  door  den  Heer  C.  de  Slis*  ,  woonachtig  te  Zandgk- 
Bniten . 

ZOMER  RUST,  bnit.  op  het  eil.  Walcheren,  prov.  Zeeland ,  arr., 
kant,  gem.  en  ten  Z  tegen  de  st.  Middelburg,  tussehea  do  Dans- 
en Seaeerspoorten. 

ZOMBRSDIJK,  naam,  onder  welken  het  d.  SoasiiLsatjK ,  op  het  ert. 
Goedereede-enOverftakkee ,  prov.  Zuid- Holland,  wel  eens  voorkomt. 
Zie  Sombisdmk. 

ZOMERS  VREUGD,  thans  genaamd  M  aha  V  Lest,  bnit.  in  Èemland, 
prov.  Utrecht,  arr.,  kant.  eo  fc  o.  N.  W.  vaa  Ammwfamtt ,  gem.  oa 
ia  de  kom  van  hot  d.   Baam. 

Dit  kuit.  beslaat,  met  de  daartoe  behoorcade  gronden,  eene  op- 
pervlakte van  80  v.  r.  90  v.  eil.,  en  wordt  in  eigendom  bezeten  door 
den  Heer  Ij.  Bsomlaar  ,  woonachtig  te  Leeuwarden. 

ZOMERZORG  ,    voorin,   bak.  in   Kennemerland4  prov.  Noo*d*B+l- 
land,    ar*.,  kant.   en    1    o.  W.  van   Haarlem,    gem.    Bloememêaal 
Tetterode-dalbertsberg-en-de- Vogelenzang ,  10  min.  N.  W.  van  BUe 
mendaaf. 

Dit  bnit.  was  vroeger  eene  bleekerij,  doch  is  thans  lot  een  bfy  aéU 
stek  bekoorlyk  gelegen  logement  ingerigt ,  hetwelk  des  sonsers,  als  eene 
der  geliefdste  uitspanningsoorden ,  nog  al  druk  besockt  wordt.  Het 
heeft  eene  warande  op  bet  duin  j  beslaat ,  met  de  daartoe  behopreade 
gronden ,  eene  oppervlakte  van  11  bund.  4*  v.  r,  90  v.  eil.,  oa 
wordt  in    eigendom    beteten  door  den  Heer  Asimn   v**  on  YooaT. 

ZONDERHAAG8CHE-BREK  (DE),  watertje  in  de  bar.  van  Breda, 
prov.  /Voord- Braband.     Zie  SeeonBYOscat-Btn  (Ds). 

ZONDER  WIJK ,  naam  ,  welken  men  in  ondo  geschriften  geeft  eaa 
het  d.  VBtaaovsif ,  in  de  Meijerij  rom  'e  Oertogenboeck ,  kw.  Kemtpam- 
land,   prov.   PI oord-Braband>     Zie  Vudbovhi. 

ZONDER  WIJK ,  b.  in  de  Meijerijvan  's  Hertogenboseh ,  kw.  Kempen- 
land,  prov.  IV  oord-B  raband ,  DerWedistr.,  arr.,  kant.  ea  Hu.  W.Z.  W. 
van  Eindhoven,  gem.  Veldkoren-en-Mereeeklhoveu,  aanstokende  ten 
N.    W.   aan  Veldhoven,  waartoe  het  behoort. 

ZON  DER  ZORG,  voorm.  houigr.  in  iïederlaudê-Guiana  ,  kol.  Suri- 
name ,  aan  de  Tawayeeera-krteh ,  ter  regtersyde  in  het  afvarea  j  palende 


ZON.  2»9 

bovenwaarts  tan  hoog  boich  en  onuitgegeven  land ,  beoedenwaarts  aan 
den  hontgr.  Indigovetd  ,  waartoe  hy  thans  behoort ;  15129  alk.  frröot. 

CONDVELD,  geh.  iti  de  Meijerij  van  v#  Herlogcnbosoh,  kw.  Pee/- 
Jatmt,  pro*.  N oord- B roband.     Zie  Sobsvbld. 

ZONHEÜVEL,  buitenpl.  in  hel  Overkwartier  der  prov.  Utrecht, 
arr.  en  2|  u.  Z.  van  Amersfoort,  kant.  en  IJ  11.  N.  Tan  Wijk-biy 
Duurstede,  gem.  en  {  o.  N.  van Dootn%  op  den  Amersfoottsche-berg , 
aan  den  grindweg  van  den  BQnspoorweg  naar  het  dorp. 

Deze  buitenpl.,  welke ,  met  de  daartoe  behooreode  gronden ,  bestaande 
in  heerenhuizing  en  verdere  getimmerte ,  Iwee  daghutirderswoningen 
onder  één  dak  en  ongeveer  27  bnnd.  tot  boseh  en  weiland ,  alsmede 
éfeu  gedeelte  tot  kunstweiden  aangelegde  gronden  ,  benevens  tuin  , 
boomgaard,  kweekery ,  eikenhakhout  en  sparrebosschen.  eene  opper- 
vlakte beslaat  van  56  bnnd.  99  v.  r.  80  v.  ell.,  is  in  het  jaar  1836 
aangelegd  door  den  Heer  H.  J.  va*  Bbnfüiom,  Burgemeester  van  Doorn. 
Deze  heeft  de  heide  doen  ontginnen ,  en  de  gebouwen  met  een  put 
van  veertig  Ifederlandsche  ellen  diepten  doen  stichten.  Thans  wordt 
bet  in  eigendom  bezeten  door  den  Heer  Willem  Hbabah  Cabisigs,  woon- 
achtig te  Doorn. 

ZON  HOOP,  kostgrond  tti  Ifederlands-Guiana,  kol*  Suriname,  aan 
de  Wanica-hreek ,  ter  regterzgde  in  het  afvaren  van  de  Saramacca 
komende ;  palende  bovenwaarts  aan  den  kostgr.  Mon-plaiiir  ,  beneden - 
vraarls  aan  den  houtgr.  de  Dankbaarheid ;  800  akk.  groot. 

ZOtf NEBAAI ,  baai  in  Oost-lndiê,  Jn  het  tuiden  Van  de  Straat-der- 
Molukkoi,  aan  de  oostkust  van  het  eil.  Boeton. 

ZONNEBLOEM  (DE),  koffifrlant.  in  Nederland* -Guiana ,  kot.  Su- 
riname ,  aan  de  Cabbeskreek ,  ter  r<  «terzijde  in  het  opvaren  ;  palende 
boven  waarts  aan  zwautprQké  ongefcultïveerde  bosschen  ,  beneden waarts 
aan  de  Matappica-kreek. 

1    ZONNB-GAT  (HET),  kanaal  in  Oost-lndiê,   in  den  Moluksche~Ar- 
ehipelj  lusschen  de  Bandasche-eilanden  tfeira  en  Goenong-Api. 

ZONNEMAAR,  naam,  welkeü  men  ook  wél  eens  geeft  aan  het  d. 
ZotviiBsuiftE ,  op  het  eil.  Schouwen,  prov.  Zeeland,    Zie  bet  volgende  art. 

ZONNEMAIRE ,  gem.  op  het  eil.  Schouwen,  prov.  Zeeland,  arr.  en 
distr.  Zierikzee,  kant.  Brouwershaven  (2  k.  d.,  5  ra.  k.,  2  s.  d.) ; 
palende  N.  aan  de  gem.  Rommeuedc-en-iBloois ,  N.  O.  aan  de  Greve- 
lingen  ,  O.  aan  de  gem.  Dreischor ,  Z.  aan  Noordgouwe ,  Z.  W,  aan 
Kerkw*rve-Nienwerkerke-Rengerskerke-en-Zuidland,  W.  aan  Brouwers. 
haven. 

Z$  beslaat  uit  den  Polder- vdn-Zonnemaire  ,  betat  het  d. 
ZOMRËHAtai  en  eenige  verspreid  liggende  huizen  en  boérenhofsteden  $ 
beslaat  eene  oppervlakte  van  564  band.  88  v.  r.  46  v.  ell.,  waaronder 
486  bond.  85  v.  ir.  84  v.  ell.  schotbaar  land ;  telt  76  h.,  bewoond 
deer  894m1sgéz.,  uitmakende  eene  bevolking  van  460  zielen  ,•  die  meest 
hun? bestaan  vinden  in  den  landbouw  en  daarmede  verbondene  Bedre- 
ven ;  'bok  is  er  eene  tlasserij. 

De  inw  ,  die  opl  na  alle  Herv.  zfln,  maken  met  de  meesten,  die 
fa  de  gem.  Boramenede-en-Bloois  woonachtig  zQa ,  doch  kerkelyk  zich 
hy  die  van  Zoswbbawb  hebben  gevoegd  ,  eene  gein.  uit ,  die  ruim 
900  zielen,  onder  welke  ruim  340  Ledematen,  telt,  en  tot  de  Mass. 
*m  ZièYiktee t  ring  van  Brouwershaven,  behoort.  De  eerste,  die  bier 
het  leertmranrbt  heeft  waargenomen  .  is  geweest  Christoffel  va*  dbh 
Btfiltt ,  die  er  stond  in  het  jaar  1884  en  vroeger  Predikant  was  te 
Axel  *    do<Sh   waarscbyniyk  b(j   de  overgave  dier  stad  aan  Pabba  ,  in 


360  ZOU, 

November  1583,  vandaar  verdreven  Is.  Man  weet  niet,  of  h$  hter  g*» 
storven  dan  wal  naar  elders  vertrokken  x\j  5  alleen  wordt  aaugeteekeiid  , 
dat  hij  in  het  jaar  1588  opgevolgd  is  door  Dajubl  Waiti,  overgeko- 
men van  Elkerzee.  Onder  de  Predikanten ,  die  in  deze  gem.  hebben 
gediend  ,  en  door  hunne*  schriften  bekend  zyn ,  behooren  :  Jacobus  Hw- 
LOPiHf  later  beroemd  Leeraar  in  de  gemeente  van  Utrecht,  die  hier  den 
20  Maart  1746  als  Proponent  bevestigd  werd ,  en  in  Mei  1748  naar  Gocs 
vertrok,  alsmede  Corrblis  via  der  Lbbow,  mede  laatstelijk  te  Utrecht, 
die  hier  den  18  September  1785  bevestigd  en  in  November  1787  naar 
Brouwershaven  beroepen  werd.  Het  beroep  geschiedt  door  den  kerke- 
raad  met  medestemmiug  van  den  Ambacntsheer. 

Da  eenige  E  vangel.  Luth.,  die  er  woont,  behoort  tot  de  gem.  van 
Zierikzee.  —  Er  is  in  dexe  gem.  eeoc  school ,  welke  in  1836  nieuw 
gebouwd  is  en  gemiddeld  door  80  leerlingen  bezocht  wordt. 

Dete  gem.  is  eene  heerl.,  die  aan  de  grafeUJkheid  van  Zeeland  be- 
hoorde tot  het  jaar  1705,  als  wanneer  zy  by  koop  voor  de  som-  waai 
610  pond.  Vlaamsen  (4860 guld.)  overging  aan  Petros  Hatvak  ,  de»t|jd« 
Predikant  te  Elkenee,  wiens  dochter  Isabella  Rotte ria  Hathau  heer 
door.  hn weiijk  heeft  gebragt  in  het  geslacht  db  Savobrih  ,  waarin  zff 
tot  in  dat  jaar  gebleven  is ,  sQnde  zij  den  25  October  1849  uit  de  na- 
latenschap van  den  Heer  Witttos  Hbhdbjk  db  Savobhiv  Lob*ar ,  voor  eene 
som  van  3926  gold.  gekocht  door  Mejuffrouw  J.  Debbbb  ,  woonachtig 
te  Zierikxee. 

Het  d.  ZoniEJUiaB ,  ook  Zobbbmbbr  of  Zombbvaah  genoemd ,  is  aeer 
aangenaam  gelegen ,  2  u.  N.  van  Zierikzee ,  |  u.  Z.  O.  van  Brouwers- 
haven aan  den  voet  van  den  dyk ,  op  welken  de  inw.  van  het  in  1782 
door  de  see  verwoeste  Bomraenede  (sie  dat  art.)  hunne  buizen  hebben 
gebouwd  ,  welke  huizen  ,  gelegen  benoorden  den  polderdyk  ,  met  dit  d. 
een  geheel  schynen  nit  te  maken,  doch  Nieu w-Bomraenede  ge- 
naamd is.  Het  d.  heeft  aynen  naam  naar  het  water  of  den  zeeboezem 
de  Süwhormehb  of  Sobrbjubb  ,  die  eenwen  lang  bekend  is  geweest.  Reedt 
in,het  jaar  776  wordt  gesproken  van  eene  plaats  Inter  Scaldet  Sunntmmare 
{tusschen  de  Schelde  en  de  Sunnonmare),  en  Mblis  Stobb zegt  (BIX, 
vs.  645)  dat  de  vloot ,  die  in  1304  Zierikzee  ging  ontzetten  ,  »  voer 
in  Sobbejrbbb."  Na  die  afdamming  der  Gouwe  in  1574  nam  aan  date 
atfde  van  het  eil.  Schouwen  de  verlanding  sterk  toe ,  zoodat  de  tegen- 
woordige polder  Zohrbmaibb  in  het  jaar  1400  werd  aangewonnen.  HIJ 
verkreeg  den  naam  van  het  water,  dat  er  vroeger  gestroomd  had, 
en  dien  ook  aan  het  dorp  werd  gegeven ,  dat  daarin  waarschijnlijk 
al  spoedig  verrees.  Hieruit  biykt  dus ,  dat  sommigen  verkeerdehjk 
Zorremairb  een  zeer  oud  dorp  noemen ,  en  het  meenen  te  vinden  in  eenen 
pi  ft  brie  f  van  het  jaar  985 ,  waarbij  Keizer  Orro  III ,  eenige  goederea 
in  eigendom  schenkt  aan  Graaf  Diaa  II,  die  deze  te  voren  in  leen  beze- 
ten had,  en  onder  welke  genoemd  wordt  de  villa  Sunnenure,  hetwelk, 
indien  men  het  hier  te  zoeken  hebben,  welligt  eene  buurt  was,  gele* 
gen  aan  en  genoemd  naar  het  boven  aangeduide  water ,  welke  villa 
echter  later  zal  i'yn  te  niet  gegaan. 

.  Het  wapen  dezer  gem.  bestaat  uit  een  veld  van  azuur ,  met  twee 
golvende  fascen  van  zilver  en  in  het  hoofd  eene  ryzende  zon  van  goud , 
van  achter  de  bovenste  fasce  te  voorschijn  komende. 

ZQNNEMAIRE  (POLDER-VAN-),  pold.  in  het  eil.  Schouwen,  prev. 
Zeeland,  distr.  en  arr.  Zierikzee,  kant.  Brouwershaven,  gem.  Zon- 
fieetatre ;  palende  N.  aan  den  Oude-Bommenede-polder ,  den  Nieuw* 
Bommentde-polder    en    den    Nieuw-Nataars-polder ,     N.    O.    aan   de 


zon.  set 

Bieoingen  «  0.  aan  den  Polder -f  an-Drefschor ,  Z.  aan  den  Polder-van- 
Noordgouwe ,  Z.  O.  aan  de  Moeren- van-Scbouwen ,  W.  aan  den  Zoi- 
der-Nieawland-polder. 

Deze  pold.  beslaat ,  volgens  het  kadaster ,  eene  oppervlakte  van  564 
band,  58  v.  r.  46  v.  «II.,  waaronder  488  band.  85  v.  r.  62  v.  ell.  schot- 
baar  land  ;  telt  soo  binnen  de  kom  van  het  d.  als  buiten  in  den  pold, 
76  b. ,  en  wordt  op  de  Moeren  van  Schouwen  ,  van  het  overtollige  water 
ontlast.  Het  polderbestaur  bestaat  ait  eenen  Dijkgraaf,  eenen  Geiwo- 
rene  en  eenen  Ontvanger-Griffier. 

ZONNEMEER ,  naam  ,  onder  welken  het  d.  Zohibiuai  ,  op  het  eil. 
Schouwen,  prov.  Zeeland,  wel  eens  voorkomt.     Zie  Zortiesuibb. 

ZONNEBERG,  geh.  in  Zalland,  prov.  Overijuel,  arr.  en  5  u.  N.W. 
van  Zwolle ,  kant.  en  4  u.  N.  O.  van  Kampen,  gem.  Grafhorst. 

ZONNENBURG,  bolwerk  te  Utrecht,  op  den  inidoosteiyken  boek 
van  de  wallen  der  stad. 

In  het  jaar  1659  werd  do  akademischo  kruid tain  op  dit  bolwerk 
geplaatst,  doch  in  1724  is  hJJ  overgebragt  ter  plaatse,  waar  die  thans 
B°g  gevonden  wordt,  Tbans  ziet  men  op  dit  bolwerk  eenige  tainen 
met  gebouwen,  in  een  daarvan  is  het  Meteorologisch  Observa- 
torium. 

Z0NNEVBLDS-P0LDJ5R  (DE)  of  db  Zosaevild-foldeh  ,  eigenUJk 
m  SoaRBVBLDTSCBB-FOU>Ba ,  pold.  in  Rijnland,  prov.  Zuid-Holland , 
arr.  Legden,  kant.  Jfoordwijh ,  gem»  r  alkenburg;  palende  N.  en  O. 
aan  landen  gelegen  op  het  buitenwater  onder  Valkenburg,  Z.  aan  de 
Raigelaaosche-polder ,  W.  aan  do  groota  watering  die  hem  scheidt  van 
de  Mient. 

Dese  pold.  is  vereenigd  met  de  Raigelaansche-polder ,  onder  Waue- 
naar.  Het  land  ligt  1  el  boven  A.  P.  Het  potderbestuur  bestaat 
ait  eenen  Burgemeester  en  vier  Ingelanden. 

ZONZEELSGHB-POLDER  (DE  GROOTE-),  pold.  gedeeltelijk  inde 
bar.  van  Breda  >  gedeeltelijk  in  de  heerl.  Zevenbergen ,  gedeelteiyk  in 
de  heerl.  Hooge-eu-Loge-Zwaluwe ,  prov.  Nootd-Braband,  Vierde 
distr.,  arr.  Breda ,  gedeelteiyk  kant.  Breda  ,  gem.  Terheyden  ,  gedeel- 
tetyk  kant.  Zevenbergen  en  daarin  ten  deele ,  gem.  Zevenbergen ,  ten 
deele  gem.  Hooge-en-Lage-Zwaluwe ;  palende  N.  aan  den  Hoornbil , 
het  dorp  de  Hooge-Zwalawe ,  het  Oud  land ,  het  Landeke-voor-dagen 
of  Elderensland  en  de  Oude-polder-  van  -Zevenbergen  ,  O.  aan  den  Emi- 
lia-polder  en  den  Binnenpolder-van -Terheyden  ,  Z.  aan  de  voorgronden 
tegen  de 'rivier  de  Mark,  W.  aan  Kraau  weisgors  ,  en  den  Oude-pol- 
der* van-Zevenbergen . 

Deze  pold.  beslaat ,  volgens  het  kadaster  t  eene  oppervlakte  van 
2170  bund.  66  v.  r.  19  v.  ell.,  met  de  dijken ,  waaronder  2055  bund. 
16  v.  r.  40  v.  ell*  schotbaar  land  ,  als  onder  Terheyden ,  volgens  het 
kadaster,  814  bund.  71  v.  r.  6  v.  ell.,  onder  Zevenbergen ,  volgens  het 
kadaster ,  755  bood.  55  v.  r.  26  v.  ell.,  onder  de  Hooge-en-Lage-Zwa- 
luwe ,  volgens  het  kadaster ,  622  bond.  59  v.  r.  87  v.  efl.  Hy  heeft  eene 
steenen  sluis  aan  het  boveneinde  der  Hooge-Zwalowsche-haven ,  wyd  2.52 
vooraien  van  een  paar  puntdeuren-  en  schuif ,  eene  steenen  si  ais  aan 
het  boveneinde  der  haven  van  de  Lage-Zwalawe ,  wijd  2.20  mot  een 
paar  pontdeuren  en  eene  schuif ,  en  eene  steenen  sluis  aan  's  Hoeren* 
huis  ,  wijd  2.67  ,  vooraien  als  voren.  Door  eerstgemeldc  sluis  watert 
de  polder  ait  op  de  haven  van  de  Hooge-Zwaluwe  ^  door  de  tweede 
op  de  haven  van  de  Lage-Zwaluwe  ,  door  beide  verder  op  den  Amer  cd 
door  de  derde  fluit  onmiddellijk  op  hei  HoUandadjap.    Hei  aometpeü 


9Q»  ZON. 

i*  voor  de  hooge  tanden  0,40  en  voor  de  Uge  landen  0,73  ell.  bc- 
aeden  AP.  Dh  verschil  wordt  door  houten  wachters  veroorzaakt  ei» 
onderhouden.  Hei  maal  peil  is  0,28  boven  A.  P.  en  de  boogie  dar 
dftken,  3,55  boven  A.  P.  Bet  pelderbettuur  bestaat  uit  eenen  Dfyk- 
graaf  *  vier  Gezworenen,  en  eenen  Penningmeester. 

Ten  gevolge  van  hel  gebrek  aan  behoorlijke  eitwetering  van  bet  lege 
gedeelte  van  dezen  polder ,  beaioot  men ,  in  bet  jaar  1801 ,  om  op 
i  uur  aftands ,  ten  £inden  van  de  Hooge  Zwaluwe  t  eenen  water- 
molen te  bonwen ,  voorzien  met  twee  schepraden ,  van  welk* 
beide  echter  hoogst  zeldzaam  te  geiyk  met  Tracht  kon  worden  ge- 
bruik gemaakt ,  xoodat ,  toen  dese  molen  in  April  1890 ,  door  des 
bliksem  getroffen  en  afgebrand  was ,  dien,  bty  den  wederopbouw ,  sleekts 
van  één  scheprad  werd  voorzien  *  ffeiyk  bty  altteen  97,50  ell.  vlagt 
bekwam  ,  welke  te  voren  slechts  2^  ell.  had  bedragen  ,  terwijl  de  schoe- 
pen van  het  waterrad  te  voren  ziscbts  0,55 ,  thans  0,58  breed  sQo  ; 
bet  waterrad  aelf  heeft  een  diameter  van  7,50  ell.  De  kosten  van 
dezen  wederopbouw  hebben  15,800  guld.  bedragen.  De  oppervlakte, 
welke  door  dezen  molen  bemalen  wordt,  rekent  men  op  ruim  een 
derde  of  byna  de  helft  van  de  gebeele  grootte  des  poldert ;  de  mo- 
.  len  boezem  zelve  bevat  15  bund.  50  r.  Vóór  het  bon  wen  van  den  wa- 
termolen had  de  sualie  van  bet  lage  gedeelte  des  polders  door  twee 
slnizen  op  de  Hooge-Zwaluwscbe  haven  plaats;  de  bovenste,  w(jd 
5,19  el ,  is  reeds  vóór  de  stichting  van  den  molen  buiten  werkteg 
gebragt ;  terwyi  door  de  andere ,  bier  boven  gemeld ,  thans  bat  door 
den  molen  opgevoerd  water ,  in  de  haven  overgaat. 

Het  onderhoud  van  de  haven  en  by  beboorende  werken  aan  de 
Hooge-Zwalnwe  ,  met  uitzondering  van  de  beschoeytng  aan  de  watt- 
syde,  welke  van  wegc  het  Domein  wordt  onderhouden,  gelijk  ook 
dat  van  de  eerst  vermelde  sluit,  komt  ten  laste  Tan  dezen  poloer; 
terwijl  de  slnis  aan  V  Heerenbuit  van  wege  den  Rofyale^polder ,  en 
die  aan  de  Lage-Zwalowe  door  den  Nieawe-Zwaluwtcbe-polder  worde* 
onderhouden. 

rn  den  Mar kd yk ,  aan  de  znidzyde  van  dezen  polder ,  liggen  nog 
M»ee  sluizen;  de  eeoo  in  1817  ,  eren  beneden  bet  dorp  Terhfyde», 
gebouwd,  is  wQd  0.57  en  voorzien  van  eene  driften*  en  tckaif,  en 
de  anderen  beneden  bet  nieuwe  Veerpoldertje  gelegen  ,  ia  wyd  %»7Qk, 
doob  later  in  het  haitenfroot  vetnaanwd  lot  op  0.70-,  e*  aldaar  voor- 
zien, van  eene  schuif;  beiden  dienen  tegenwoordig  tot  bet  inzette* 
ven  versck  water,  doch  algemeen  veroudert  telt  men  dat  deze  polder, 
in  vroegeren  tyd  ,  door  de  laatste  der  beide  genoemde  (sluizen  beeft 
ujtoewaterd. 

Yermoedeiyk  is  de  zoogenaamde  Bi  a  a  u  w  e  -  s  1  o  i  s  tot  1050  (bet  tvdy 
tMp  der  bedyking  Tan  den  Royale-polder)  buitensluis  Tan  dezen  polder 
geweest ,  daardoor  en  verder  door  de  tastenen  kaden  beslotene  's  Be»* 
eenbuis-vliet ,  vloeit  thans  nog  het  water  Tan  bet  hooge  gedeelte  des 
polders  naar  de  sluit  aan  's  Heérenhuit ,  waarom  dan  ook  gezegde  Blaaawe 
sluis,  benevens  de  Vliet  tot  aan  den  Kikvorsen,  door  den  onderna. 
Tigen  ZoHiaBMCBi-toMia  wordt  onderhouden.  Gemelde  iUaaaweelub 
it ,  aoor  middel  Tan  een  tussehenstgl ,  in  twee  geujke  openingen , 
ieder  wyd  2.69  en  voorzien  Tan  eene  dr^fdeur ,  verdeeld.  De  hoogte 
Tan  den.  ouden  dyk   boven  deze  sluis  it  nagenoeg  5.85  boren   A.  P. 

Hoezeer  de  nitwaUringsmiddelen  Tan  dezen  polder,  door  de  in  da 
Uattte  jasen  aanf  ebuagte  Terbeteriogea ,  over  het  geheel  moeten  geacht 
worden  voldoende  te  ztfn ,  wat  echten  deze  potter  nogthane,  ie  den  wintet 


Z  O  R.  *5J 

Tan  1&È3   op  1834  <  tot  0.6§  boven  het  tomerpeil  der  lage  landen  en 
0.36  boten  dat  dtr  hvoge  landen  ,  mei  water  bei  waard. 

Voor  ioo  verre  bet  water  Tan  deien  polder  sicb  in  de  haven  van  de 
Lage-Zwaluwe  out  laat ,  vloeit  het  over  eene  aanmerkelijke  leogtc  door 
den  Nienwe-Zwaluwsche-polder,  echter  door  eeneo  watergang,  welke 
befeooriyk  door  kaden  van  laaUtgemelden  polder  is  afgescheiden. 

Aan  de  tyde  of  in  de  nabijheid  van  de  Hooge-Zwaluwe  werd  reeds 
vroeg  in  desen  polder  geveend  ,  en  sulks  ia  in  de  laatste  jaren  ,  meer 
dan  te  voren  toegenomen. 

Aan  de  imdxijde  van  deien  polder  en  daartegen  aan  ,  ligl  het  soo- 
geoaarode  Nieuwe- Veerpoldertje ,  bchoorende  aan  het   Domem. 

ZOOL  (TER),  d.,  prov.  Friesland,  kw.  Oostergoo,  griet.  Rauwer- 
derkem.     Zie  Tsasoei,. 

ZOOM  (DE) ,  naam ,  weiken  men  ten  onregte  geeft  aan  j>b  Mobrvaabt  , 
tn  bel  markgraaf*,  van  Bergen-op-Zoom ,  prov.  Noord-Braband.-  Zie 
MoaavAAiT  (Ds). 

ZOOM  (DE),  geh.  op  de  Over-Peluwe,  prov.  Gelderland,  dislr.  Ve* 
luwe,  kw.,  arr.  en  10  a.  O.  N.  O.  van  Arnhem,  kant.  en  2£n.  O.  van 
Harderwijk,  gem.  en  2£  u.  N.  O.  van  Ermelo;,  met  70  h.  en  400  inw. 

ZOO  WIJK  of  ZowiiB,  pold.  in  het  erraafs.  Cnlenborg ,  prov.  Gelder- 
land t  arr.  Tiel,  kant.  en  gem.  Culenborg ;  palende  N.  aau  de  Lage- 
Prya,  O.  aan  Rietveld,  Z.  aan  den  Tienhovensche-polder ,  W.  aan 
den  Diefdyk,  die  hem  van  Zyderveld  scheidt. 

ZORG  (ANNA'S),  koffijplant.  in  lïederlands-Guiana,  kol.  Suriname. 
Zie  Ahna's-Zoic  (1). 

ZORG  (NIBUW-) ,  saikerplant.  in  Nederlandt-Guiana,  kol.  Suriname , 
aan  de  Commei êwanakreek  f  ter  linkerzijde  in  het  afvaren' f  palende 
bovenwaart*  aan  de  ver!,  plant.  Welbedacht,  beueden waarts  aan  bet  verl. 
Land-van-Eendragt ;  5150  akk.  groot  j  met  121  slaven.  De  molen 
wordt  door  water  gedreven.     De  Negers  noemen  baar  la  Sali. 

ZQRG  (NIEUW-),  hontgr.  in  iïederlandt-Guiana ,  kol.  Suriname , 
aan  de  Maarsckulks-kreek ,  ter  regterxyde  in  het  afvaren;  palende  bo- 
veawaaiU  aan  den  vert.  hontgr.  Bergen-op-Zoom ,  benedenwaarts  aan 
htt  verl.  Land-vaa>  Voorgrond  j  met  19  slaven.  De  Negers  noemen 
baar  Laawtjb  of  Baoaaaoa.  . 

ZORG  (NIEUW-),  verl.  houtgr.  in  Nederlands -Guiana ,  kot.  Suri- 
name, aan  het  Pad-van-  ft  anica ,  ter  regtengde  komende  van  Poele- 
pantjesbrug;  palende  N.  aan  den  kweekgrond  Nieuw-  Weergevonden ,  Z. 
aan  deo  verl.  houtgr.  Kindersdeel-en-Frederikshoop  5  400  akk.  groot. 

ZORG  (LAND-VAN-N1EUW-),  verl.  kostgr.  in  Ifederlandt-Guiana, 
ktl.  Suriname,  aan  de  Commetewana-kreek ,  ten  wederzijde  van  die 
kreek;  palende  benedenwaarts  aan  de  Boven-Commewyne  en  Wei- 
bedacht  ,  bovenwaarta  aan  de  snikerplant.  Sinabo-en-Gelre  en  aan  de 
soikerplant.  Sftootwyk. 

Z0RG-EN-H0OP ,  suikerplanU  in  Nederlandt-Guiana,  kol.  Suriname , 
aan  de  Beneden-Commewijue ,  ter  regter  syde  in  bet  afvaren  ;  palende 
bovenwaarta  aan  de  saikerplant.  Picardie,  benedenwaarts  aan  de 
saikerplant.  la  Singularité;  1 000 akk.  groot,  met  235  slaven.  De  mo- 
len wordt % door  stoom  gedreven.     De  Negers  noemen  haar  Picbottos. 

ZORG-EN-HOOP ,  verl.  katoenplant.  in  Nederlandê-Guiana ,  kol. 
Suriname,   aan  de  Maiappicakreek ,  ter    linkenyde    in  het   afvaren; 


frt    Eveneens  zoeke  men  de  overige  mot  Zoko  zamengeeteldo  namen,  welke  nier 
alet  gevonden  worden ,  op  de  woorden  vin  ondeneheldfag. 


2fr4  ZOR. 

palende  boven  waarls  aan  de  verl.  katoenplant.  Johannes soon  ,  benadeo* 
waarts  aan  don  mond  der  Tapoeripakrcek ,  befaoorende  thans  aan  & 
plant.  Boktweide.     De  Negers   noemen  haar  Sahticbos. 

ZORG-EN-HOOP ,  indigoplant.  in  Nederlands- Guiana,  kol.  Suriname, 
aan  het  gedolven  Kanaal-van-Poele-Pantje ,  ter  regier  tyde  ia  bet 
afvaren  5,  palende  boven  waarts  aan  den  houtgr.  Flora ,  benedenwaar  ta 
aan  de  verl.  plant.  Hermitage ;  200  akk.  groot*  Die  Negert  noemen 
baar  Biaaugaor. 

ZORG-EN-HOOP  ,  houtgr.  in  Nederlands- Guiana ,  kol.  Suriname  v 
aan  de  Saramacca  •  ter  .linker  zyde  in  het  afvaren  ;  palende  boven- 
waart» aan  den  houtgr.  Johanna  Petronella,  benedanwaarU  aan  den 
houtgr.  Noott-Gedaebt  5  500  akk.  groot. 

ZORG-EN-RUST,  verl.  plant,  in  Nederlands-Guiana,  kol.  Suriummê, 
aan  de  Suriname  ,  ter  linker  *yde  in  het  afvaren;  palende  bovenwaart* 
aan  de  verl.  plant.  Berseba ,  beneden  waar  U  aan  de  verl.  plant.  Lief- 
denshoek;  500  akk.  groot. 

ZORG-EN-VRIJ ,  houtgr.  in  Nederlands-Guiana,  kol.  Suriname, 
aan  het  Pad-van-  fFanka ,  ter  regter  syde  komende  van  Poelepantjee- 
brug ;  palende  N.  aan  onuitgegeven  swampryk  bosch  ,  Z.  aan  den 
boutgr.  Arendsvhjt;  1000  akk.  groot  y  met  2  slaven.  Vroeger  heette 
deze  grond  Bbaisioop. 

ZORGRUST,  buit.  in  Rijnland,  prov.  Zuid-Holland,  arr.  en  5  o. 
O.  van  Legden,  gem.  Alphen-en- Rietveld. 

ZORGVLIED ,  plant,  in  fFest-Indie,  op  het  eil.  Curaeao,  in  de 
West-divisie ,  aan  de  kust  van   Hato, 

ZORGVLIET,  voorin,  buit.  in  Amstelland,  prov.  Noord- Bolland, 
arr»  en  Z.  van  Amsterdam,  kant.  en  gem.  Nieuwer- Amstel ,  aan 
den    Amsteldyk.  < 

Dit  buit.  is  tbans  tot  eene  herberg  voor  den  fatsoenleken  stand 
ingerigt. 

ZORGVLIET  ,  buit.  in  Amstelland ,  prov.  Noord-Bolland ,  air., 
kant.,    gem.  en  tf  min.  Z.  O.  van  Amsterdam,    op  het  Olifanispad, 

ZORGVLIET,  buit.  in  Delfland,  prov.  Zuid-Hoüand.  Zie  Soaavuir. 

ZORGVLIET^  buit.,  prov.  Friesland,  kw.  Zevenwouden,  griet. 
Gans  Ierland ,  arr.  en  5{  11.  Z.  Z.  W.  van  Snoek,  kant.  ea  1{  u. 
N.  W.  van  ik  Lemmer,  b\j  bet  d.  Wijhei ,  waartoe  het  behoort  j  thans 
bewoond  door  den  Heer  S.  Doeoes  Bbeukïio,  Geneesheer. 

ZORGVLIET,  voorm.  buit.  in  het  Neder  kwartier,  der  prov.  utrecht, 
arr.  en  {  u.  Z.  van  Utrecht,  kant.  en  J  u.  N.  van  Maarssen,  gem. 
Achttienhoven,  aan  de  Klop. 

Dit  buit.,  hetwelk  eene  oppervlakte  besloeg  van  4  bund.  87  v.  r. 
10 v.  ell.,  is  thans  vereenigd  met  Zorgwtjk,  en  wordt  daarmede  in 
eigendom  beiden  door  den  Heer  M.  J.  H.  L.  vab  Romer. 

ZORGVLIET,  builenpl.  op  het  eil.  Schouwen,  prov.  Zeeland,  distr. 
arr.  en  1  u.  N.  van  Zierikzee,  kant.  en  1  u.  Z.  van  Brouwershaven, 
gem.    Noordgouwe. 

ZORGVLIET,  buit.  op  de  Middel- Feluwe ,  prov.  Gelderland,  distr. 
»     Feluwe,  arr.  en  8j  u.  N.  ten  O.  van  Arnhem,  kant.  en  3  u.  N.  N.  O. 
van  Apeldoorn,  gem.  en  3£  u.  N.  ten  W.  van   Voorst ,  niet  ver  van 
Terwolde,  waartoe  hel  behoort. 

ZORGVLIET ,  van  ouds  genaamd  di  Sub*  ,  landg.  in  Zalland,  prov. 
Overijssel,  arr.,  kant.  en  2  u.  N.  tan  Deventer,  gem.  Olsi. 

Dit  landg.,  bestaande ,  behalve  het  heerenhuis ,  uit  eene  boeren- 
woning ,   katerstede ,  turnen ,  boomgaard  ,  kronkelende  wandelingen  > 


ZOa.  965 

vfyvers ,  bossehen ,  wei-  en  hooiland ,  ie  zamen  eene  oppervlakte  be- 
slaande van  23  bond.  77  v.  r.   65  v.  eil. 

ZORGVLIET,  koffijplant.  in  Nederlandt-Guiana,  kol.  Suriname, 
aan  de  Bene  den- Commewijne ,  ter  linkerzijde  in  het  afvaren;  palende 
bovenwaarts  aan  de  suikerplant.  Alkmaar,  benedenwaarts  aan  de  sui- 
kerplant.  Visscherszorg ;  1000  akk.  groot ;  met  86  slaven.  De  Negers 
noemen  haar  Dobubbib  of  ook  wel  Fiscalib  Kbobbobeol. 

ZORGVLIET,  plant,  in  Wett-lndiè,  op  het  eil.  Curacao,  in  de 
Midden-divisie  f   N.  W.  van  het  Schottegat. 

ZORGVLIET,  plant,  in  IPat-Indië,  op  het  eil.  Curacao,  in  de 
West-divisie,    N.  van  den  St.  Christoffelsberg 

ZORG  VRIJ  |  thans  Boscbbbbe  genaamd  ,  buit.  in  het  balj.  van  Bre* 
derode,,  prov.  Noord' Holland,  arr.  en  1  u.  van  Beverwijk,  gem.  en  |  o. 
van  Felsen ,  gelegen  aan  den  straatweg ,  te  Zandpoort. 

Het  is  groot  20  bund.  40  v.  eil.;  er  was  eertydi  eene  linnen- ,  daarna 
eene  kleederbleekery  van  den  Heer  Lm,  doch  het  is  in  1858  tot  buiten 
ingerigt ,  en  behoort  thans  in  eigendom  aan  den  Heer  Jah  Pietbr  Adolf 
vas  Wicebvoobt  Cbobmlih  ,  te  Amsterdam. 

ZORG  VRIJ ,  voorm.  buit.  in  het  Gooregtt  prov.  Groningen,  arr., 
kant.  en  1£  u.  Z.  O.  van  Groningen,  gem.  en  ±  u.  N.  van  Haren,  in 
het  geh.    Onnen. 

Dit  buitengoed  is  in  het  jaar  1840  gesloopt  en  geheel  aan  stukken 
verkocht ;  op  de  plaats  waar  het  tuinhuis  stond ,  is  een  klein  buiten- 
huisje met  riet  gedekt  herbouwd ,  met  2  bund.  grond. 

ZORG  WIJK,  voorin,  buit.  in  Amstelland,  prov.  Noord-Holland ,  arr. 
en  \  u.  Z.  van  Amsterdam,  kant.  N 'ieuwer- Anutel,  2  u.  N.  O.  van  Am- 
stelveen, gem.  Ouder- Anutel ,  1£  u.  N.  van  Ouderkerk,  aan  den  Omval* 
ZORG  WIJK ,  buit.  op  bet  eil.  Noord-Beveland,  prov.  Zeeland,  distr., 
arr.  en  3  u.  N.W.  van  Goe$,  kant.  en  1  u.  N.W,  van  Cortgeen,  gem. 
Wiuekerke-Geertdijk-'sChravenhoek-en-Kampens-Nieuwland,  20  min.W. 
van  Wissekerke. 

Dit  buit.  beslaat ,  met  de  daartoe  behoorende  gronden ,  eene  opper- 
vlakte van  106  bund.  48  v.  r.  89  v.  eil.,  en  wordtin  eigendom  bezeten 
door  de  erVen  van  den  Heer  W.  L.  Vadeb  ,  woonachtig  te  Wissekerke. 
ZORG  WIJK,  buit.  op  het  eil.  Gotd*reede-en-Overflakkée ,  prov.  Zuid- 
Holland ,  arr.  en  42  n.  O.  Z.  O.  van  Brieile,  kant.  en  1  u.  Z.  ten 
O.  van  Sommelsdijk,  gem.*  Nieuwe-Tonge-en-Klinkerland,  £  u.  N.W. 
van  Nieuwe-Tonge ,  in  den  pold.  van  Duivenvoord. 

Dit  buit.,  beslaat,  met  de  daartoe  behoorende  gronden  ,  eene  opper- 
vlakte van  18  bund.  98  v.  r.  94  v.  eil.,  en  wordt  in  eigendom  be- 
zeten ,  door  den  Heer  B.  H.  vak  dbbWau.  ,  Burgemeester  van  Dirksland. 
ZORG  WIJK ,  hofstede  in  het  Jfederkwartier  der  prov.  Utrecht ,  arr. 
en  i  u.  N.  van  Utrecht,  kant.  en  f  o.  Z.  van  Maarsten  y  gem.  Acht- 
tienhoven, aan  den  Zandweg,  nabij  de  Klop. 

Deze  hofstede  beslaat,  met  de  daartoe  behoorende  gronden,  eene  opper- 
vlakte van  12  bund.  97  v.  r.  50  v.  eil.,  wei-,  tuin-  en  boschland ,  en  wordt 
in  eigendom  bezeten  en  bewoond  door  den  Heer  Mr.  J.  H.  L.  vab  Rojjbb. 
ZORG  WIJK  (HET  HUIS-) ,  burg  in  het  Gooregt,  prov.  Groningen, 
arr.,  kant.  en  byna  J  u.  N.  ten  O.  van  Groningen,  gem.  en  4  u.  N.W. 
van  Noorddijk. 

Deze  burg,  welke  staat  op  de  plaats  van  het  adell.  h.  Mbciba, 
beslaat ,  met  de  daartoe  behoorende  gronden ,  eene  oppervlakte  van 
89  bund.  58  v.  r.  90  v.  eil.,  en  wordt  thans  in  eigendom  beseten  en 
bewoond ,  door  den  Heer  Orceo  db  Raider  vab  Swmbbbbi. 


366  2  0T. 

ZOTS  POLDER  (DB  HÜGO-),  voorin.  poW.  ia  Staaês  Vlaauéei 
pro?.  Zeeland,  distr.  Sluis ,  in  het  tegenwoordig  GroU-Baarunuie ;  b^ 
paalde  N.  aan  den  Willem-Socost-poldcr ,  N.  O.  aan  een  polder,  dca- 
kelyk  loen  tot  Break  eas  behoorende  ,  naderband  verdwenen  ,  0.  aan  nW» 
Jeao -Jaques -polder ,  Zr.  0.  aan  den  Quadentydt-polder ,  Z.  aan  des» 
Bute  polder  ,  W.  aan  den  Gistelaars-poldcr ,  welke  beide  laatste  nojr  nis 
onderdeelen  van  GreoUBaarsaade  bestaan.  Hij  konU  voor  in  bet  aocnonl 
van  1390  (1557) ,  van  den  Abt  van  St.  Pieter  te  Gent ,  met  bet  ka- 
pittel  te  Doornik.     Hg  is  denkelijk  in  1377  gevloeid. 

ZOUTE  (DE),    water  in  Staats  Flaanderen,  prov.  Zeeland,  dieir. 
Sluis ,  len  0.  van  de  stad  Sluis,  waarin  het  Lapschiiere-gai  loopt. 

liet  is  bet  overblijfsel  van  een  water  vau  den    selfden  naam,    dat 
van  Brugge  kwam.     Zie  bet  art.  Sootb. 

ZOUTEE  (DE),  vooras,  water,  prov.  Zeeland,  hetwelk  uit  de 
Plmdmpot  voortkwam ;  met  eene  Zuidoostelijke  strekking  tiiseekea 
Scherpenisse  en   Poortvliet  door,Ktn  de  Oosèsr-Seheldt  uitliep. 

Men  vindt  daartan  neg  overblgfselen  in  den  in  1337  bedijkten  Zoute- 
polder  ,  ook  lieer- H ugo  polder  genoemd. 

ZOUTE  (DE  GROOTE-en  DB  KLEINE-),  namen,  welken  men  ge- 
woonlijk geeft  aan  de»  Gbootb-Zootbk-mlb**  en  nu  Ki.BtsB»ZecTBif-»OLnen , 
pold.  in  Staats-  F  laanderen ,  prov.  Zeeland,  Zie  Zoeven -rotaan  (Dn 
Gloor*-)  en  Zorm-PMOH  (Da  Rum-). 

ZOUTELANDE,  beërft,  on   het    etl.     fFalcherem,    prov.    Zeeimmd, 

distr.    en  arr.  Middelburg,  kant.  Flissmge*,    gem.  Zomieland*  Siaê- 

jansJurke^en- Boude  wijnekerke ;  palende  N.  aan  de  heeW.  Westkapelle- 

Bsnien  en  St.  Janskerke,   O.   aan   de   beerL  Weeendyke   en  Bigge- 

kerke,  1.  W.  aan  den  mond  der  Wester-SebeMe. 

Dnae  beark  bevat  niet»  dan  het  d.  Znutelande,  en  tek  77  h.f 
bewoond  deer  80  haisgei.,  uitmakende  eene  bevolking  van  ruim  360mw., 
die  meest  hyn  bestaan  vinden  in  den  landbouw. 

De  Herv.,  die  er  ruim  350  in  getal  s\jn ,    maken  mei   die  van  de 
beert.    W  crendijke,    St.   Janskewke    en    Boudewijnenewke, 
eene  ge»,  uit ,    welke  tot  de  kJnss.   van   Middelburg ,    ring  van  ?U*~ 
eemaen,   behoort,    en  ruim  &4&  lielen,  onder  welke  £80  Ledematen, 
telt.    Ds>  eersto,  die  in  deae  gem.  hei  leeraarambt  heeft  wenrgtueeaen , 
ie  geweest  Thbwooms  Pbths  Dajunvs,  die    in  bet  jaar  1574  herwaarts 
kwam  en  in  bet  jaar  11(83  opgevolgd  werd  donr  BABYBOtonBin  va*  aan 
Brobckb.     Het  beroep  geschiedt  deer  den  kerkeraad  ,  onder  menWem- 
ming  van  de  regering  van  Vlissingen. 

De  10  mw.,  welke  niet  tot  de  Herv.  gem.  behoeren ,  tyn  Chris- 
telpk-Afges  cheidenen.  —  Men  heeft  in  deze  heeri*  eene  school , 
welke  des  somer»  gemiddeld  door  een  getal  van  30 ,  en  's  wintert 
deer  60  tot  70  leerlingen  besoebt  wordt. 

Het  is  eene  oude  heerlijkheid ,  van  welke  de  Edelen  va«  Zom> 
&**** ,  uit  het  bloed  der  eerste  Graven  van  Holland  gesproten ,  en 
dns  bel  volle  Hollandsehe  wapen  met  een  lambel  ven  asour  op  de 
berst  van  den  leeuw  voerende,  btinoen  naam  scJnjneo  ontleend  re 
hebbeo  j  wordende  in  de  oude  geschied  boeken  gewag  gemaakt  van 
HimiK  vsa  Zootvlardi,  Ridder,  te  Warmond  gevangen  in  het  jaar 
1299;  van  Jorahbbs  var  Zoutblabdb,  wiens  dochter  io  hei  jaar  155§ 
trouwde  met  Wulbh  ,  Heer  tem  Konéekejke,  in  Zeelend ;  voort*  Wil- 
iBti  en  Bbila  var  Zodtuahdb  op  het  jaar  1500  en  van  Mr.  Gillis  va* 
ZoDus^ann,  op  het  jaar  1B40.  Thans  behoort  deze  hecrl.  aan  de  stad 
Vlissingen. 


ZOU.  307 

Het  d.  Zootklabb*  lift  fcj  u.  W.  vao  Middelburg  ,  3  u.  N.  W.  van 
Vlissingen ,  onmiddeliyk  ub  de  duinen.  Milis  Stoei  maakt  er  in  ifyne 
rymkronyk  gewag  van  op  het  jaar  1894 ,  in  net  leven  van  Flobm  V , 
Graaf  van  Holland  en  Zeeland.  Het  veert  nog  ajpnen  ouden  naam , 
maar  komt  in  bet  handschrift  der  Utrechtsere  kerk  voor  onder  de 
benaming  van  Sal*a  tbbba  ,  en  was  van  ouds  eene  goede  en  neringryke 
plaat»,  toen  itf  dieper  landwaards  in,  en  akoo  verder  van  de  Noordsee 
gelegen  waa.  Het  is  later  gedeeltelijk  door  het  land  der  duinen  over* 
stoven.  By  zweten  storm  komen  nog  van  ttfd  tot  tyd  stukken  van 
gehouwen  aldaar  van  onder  het  aand  te  worsohfyn. 

Men  vindt  in  dese  gemeente  aan  .den  voet  der  duinen,  waartegen 
hy  moet  besehttjt  worden,  een  St.  Willehorduspnt ,  die  buiten 
ayn  hoegen  ooderdem  merkwaardig  en  seer  nuttig  is ,  wegens  hei  bruik- 
baar water  dat  hy  oplevert ,  hetgeen  in  Zeeland  iets  ongewoons  ts. 
Ook  x\jn  er ,  vooral  in  deae  eeuw ,  van  tyd  tot  tyd ,  een  groot  aantal 
middeleenwsche  mnnten  (van  1300  ongeveer  Ut  1580  geslagen)  gevon- 
den ,  welke  meestal  tn  de  kabinetten  te  Leyden  ,  Utrecht  en  Middel- 
burg gevonden  worden. 

Amu  vak  Boraooaoii,  Vrouw  van  Ramettrin,  PikmAmo*,  Soubttrg, 
Zouteiande,  ent.  heeft  dit  dorp  vele  keuren  en  ordonnantiëu  gegeven, 
in  45  artikelen  begrepen,  die  na  hare  dood  door  Heer  Bobbbwijw, 
bastaard  va*  Bosbsohmb,  haren  broeder,  es*  nog  later  door  Filw*  va» 
Labot,  Heer  *aa  Molbwjat»,  als  gehuwd  itynde  met  Vrouwe  Mab«abbt*a 
va*  HoemeoRnnl,  dochter  van  den  vaergs»*cJden  Heer  BooesvftjR,  ttyn 
bekrachtigd. 

De  kcafc,  welke,  eenen  toren,  deck  geen  orget  heelt,  is*  in  het 
jaar  1832  aaumerkeiyk  hersteld  ,  waartee  e\e  gemeente  uit  bet  fonde 
voor  noonltydendc  kerken  eene  aam  van  900  guM.  genoten  heelt! 
en  van  het  r\jk  even»  eene  900  ffuM. 

In  de  Speanscbe  beroerten  hadden  de  SUnrtschen.  onder  den  Overste 
Tsbbaabts  aldaar  eene  schans  tegen  de  Spanjaarden»  opgeworpen,  ven 
welke  tbane  niets  meer  te  tien  ie. 

De  /kermis,  valt  in  dee>  tweeden  Pinksterdag,  en  skmre  $  dagen. 
lovTBLAnni  ia  de  geboorteplaats  *aa>  den  dapperen  Zeevoegd  Ëvtsrr 
Hs«Muca«Be,  den  stamvader  der  BYntsu  of  bWaavseoiie,  die  onder- 
scheidene malen  de  Spanjaarden  heeft  helpen  bevechten ,  en  van  Jasma 
Lborssook  er*  Jast**  Lbyrsbr  ,  die  in  den  soheepetryd ,  in  het  jaar  1394  , 
hy  Reiroertwaat  voorgevallen ,  aten  aan  boord  der  vheboet  fan  Hopman 
Ambaar  Gombmsc.  bevond  e»  daarmede  op  styde  ven  den  Spannscben 
Admiraal  G&iais  genome»  *|jode ,  in  bet  wast  van  diens  schip  over- 
sprong ,  in  het  felste,  van  het  gevecht ,  naar  de  steng  klom ,  en  de  vlag 
van  den  standaard  trok,  roet  welke  om  bet  t$f  gehondeo  by  tot  de- 
styoetv  terugkeerde  en  dus,  voor  dat  moedig  hedryf,  het  gestelde 
eereloen ,  bestaande  in  een  nieuw  kleed ,  ontving. 

Het  wapen  dezer  beert,  bestaat  nit  een-  veld  van  gond  ,  met  eenen 
leeuw  van  keel ,  beladen  met  een  lambel  van  atunr  op  de  borat. 

ZOU  TE  LAN  DB  (BET  BANK  JE~  VAN),  plaat  in  den  mond  der  *>#- 
itr~Schelde,  lang»  den  Znjdwestwal  van  he*  eik  Wakkeren,  waarvan 
het  door  het  Oostget  gescheiden  is. 

Het  heeft  slechts  een  droog»  hel ,   teffenover  bet  dorp  ,  ,en-  houdt 

overigens  8  tot  30  palm.  water.     Be*  sutdeiyfce  pnn*  is  met  de  /twt- 

ten  vereenigd,    waarvan  bet  overigens  door  eene  geul  gescheiden  is. 

ZOÜTELANDE-ST.-JANSKERKr^EN-BOUDEWJJNSKEBLKE,  gem. 

op    bet  eil.   WuUlmen,    prov.  Zeeland t   dialr.   en  arr.   Middelburg , 


968  ZOU. 

kant.  Flüsmgei.  (1  k.  d.,  3  ni.  k.,  1  s.  d.)j  palende  N.  aan  degen». 
Westkapelle-Binneo-  en-Buiten-en-Sir-Poppekerke,  Domburg«Binnen-en- 
Buiten  en  Melis-en -Mariakerke  ,  O.  aan  Biggekerke-en-Kroraraenhoeke  , 
Z.  W.  aan  den  mond  der  Wester-Schelde ,  W.  aan  de  gem.  Westka- 
pelle-Binnen-en -Buiten  en  Sir-Poppekerke. 

Oeie  gem.  bestaat  uit  de  heerl.  Zoutelande,  Si.  Janskerk», 
Bondewy nskerke  en  Werendyke;  beslaat,  volgens  het  kadas- 
ter, eene  oppervlakte  van  7fl&  band.  45  v.  r.  39  v.  el!.;  telt  107  h., 
bewoond  door  109  huisges.,  uitmakende  eene  bevolkiog  van  840  in w., 
die  meest  in  den  landbouw  hun  bestaan  vinden.  Men  heeft  er  eenen 
korenmolen ,  die  tevens  tot  pelmolen  wordt  gebruikt. 

De  inw.,  die,  op  14  na  ,  allen  Uerv.  iyn ,  maken  de  gem.  van  Zoute- 
lande nit.  —  De  14  overige  i\}n  Christelijk  Afgescheidenen*  — •  Men 
heeft  in  deze  gem.  ééne  school,  te  Zoutelande. 

Het  wapen  deier  gem.  is  het  zelfde  als  dat  van  de  heerl.  Zoutelande* 

ZOUTELANDS-POLDER ,  naam,  onder  welken  den  pold.  Kun- 
Hbxostmjk  ,  in  Staats- F  laanderen,  in  H  nieter- Jmbacht,  prov.  Zeeland, 
ten  onregte  op   sommige  kaarten  voorkomt.     Zie  Hisesieus:  (Kim-). 

ZOUTELANDS-ROTSEN  ,  klippen  in  Oott-Indü,  in  de  Zee-van- 
Floris,  ten  Z.  W.  van  het  Sundaêcke  eil.  Celebet. 

ZOUTENDIJK  (DE),  dyk  in  het  Landman- Heutden ,  prov.  ff  oord- 
Braband,  een  begin  nemende  aan  den  Mostaard-dyk  en  loopende,  eerst 
in  eene  oostelyke  rigting  ten  Z.  en  vervolgens  in  eene  noordelQke  strek* 
king ,  ten  O.  van  den  Op-Andelscbe-polder ,  en  stuitende ,  even  bene- 
den den  Veensche-paal  9  tegen  den  Maasdyk. 

ZOUTENDIJK  (DE),  dyk  in  de  heerl.  Zwdlmwe,  prov.  ffoord-Bra- 
band,  gem.  Hoege-en-Lage-Zwalume. 

ZOUTENHAARD ,  smalle  streek  gronds  ten  Z.  der  duinen  van  het 
eil.  Schouwen  ,  prov.  Zeeland»    Zie  Haar»  (Zoura-). 

ZOUTEN-POLDER  (DE),  pold.  in  Staats-F laanderen ,  in  ITeueen- 
Atnbaeht,  prov.  Zeeland»    Zie  Zoutb-nldbb. 

ZOUTEN-POLDER  of  Zom-Fe&Dia,  pold.  in  Staate-Flamnderen,  in 
het  Früe-van-Sluu ,  prov.  Zeeland,  arr.  Middelburg,  kant.  Oettbmrg, 
difltr.&fttf,  gem.  Groede ;  palende  N.  aan  den  Proost-polder ,  O.  aan 
het  d.  Groede,  Z.  aan  den  Onde-polder,  Z.  W.  aan  den  Groote-St.- 
Anna-polder,  N.  W.  aan  den  *s  Graten-polder. 

Alle  die  polders  behooren  even  als  de  pold.  zelf  tot  de  Watering  een- 
Groede ,  uitgezonderd  de  Groote-St.-Anna-polder  ,  van  welke  alleen  kQ 
ook  door  eenen  dijk  is  gescheiden.  Hy  bestond  reeds  van  oude  tyden  , 
maar  in  de  Spaanscbe  onlusten  gevloeid-  synde,  is  hy  ten  jare  1612 
in  de  bedgking  van  Groede  begrepen.  In  de  uitgestrektheid  tot  den 
ZenTBa-ffOLBim  behoorende ,  liggen ,  volgens  het  kadaster  9  121  bond. 
39  v.  r.  8  v.  eil.;  de  schotbare  grootte  is  111  bnnd.  42  v.  r.  56  ▼.  eü. 
Hy  telt  14  h.,  onder  welke  4  hofsteden.  De  afwatering  is  die  der 
Watering-ean-Qroede,  van  welke  hy  deel  maakt.  Hy  heeft  dus  geen 
eigen  bestuur. 

.  Volgens  sommigen  is  de  eigenlijke  naam  de  STovTBH-roLBim ,  onder 
welken  naam  hij  ook  op  het  kadaster  is  aangeduid ,  waar  ook  de  gren- 
zen niet  ver  genoeg  genomen  zijn.  Dal  evenwel  de  ware  naam  Zoe- 
TBR-POU»ia  is ,  blijkt  uit  vele  oude  kaarten  en  uit  Hoamos  (1). 

ZOUTER-POLDER  (DE  GROOTE-) ,  veelal  enkel  de  Gaoori-Zom  ge- 
netten ,  onbehuisde  pold.  in  Staats-F  laanderen  ^  in  heljCowmittimus , 


(i)  tewweJWBeOt,  bjsds.w. 


ZOU.  *  269 

pro?.  Zeeland,  arr.  Middelburg,  kant.  Oostburg,  distr.  Sluis,  gem. 
Biervliet ;  palende  N.  aan  den  Helena-polder  en  den  Wilhelmina-polder, 
O.  aan  den  Beukels-polder  en  onbedekte  schorren  van  den  Braakman , 
Z.  aan  Biervliet  en  aan  den  Kleine-Zouten-poldcr ,  W.aan  den  Geer» 
truida-polder  en  den  Oranje-polder. 

Deze  pold.,  die  reeds  voor  hel  begin  der  zeventiende  eeuw  bedekt 
is  ,  beslaat ,  volgens  het  kadaster ,  eene  oppervlakte  van  66  bund.  76  v.  r. 
17  v.  ell.,  waaronder  61  bund.  4  v.  r.  20  v.  ell.  schotbaar  land,  en 
wordt  door  eene  zeesluis ,  in  de  Biervlietscbe  haven ,  drooggehonden. 
Het  polderbestunr  bestaat  uit  eenen  Gesworene  en  eenen  Ontvanger- 
Griffier. 

B\j  den  watervloed  van  den  14  en  lb*  January  1608  is  dese  pold., 
even  als  de  volgende,   geheel  ondergevloeid. 

ZOUTBN-POLDER  (DE  KLEINE-) ,  veeltyds  enkel  de  Kiewb-Zoutb 
geheeten  ,  onbehnisde  pold.  in  Staats- Vlaanderen ,  in  het  Commülimui , 
prov.  Zeeland  >  arr.  middelburg ,  kant.  Oostburg,  distr.  Sluis,  gem. 
Biereliet;  palende  N.  en  O.  aan  den  Groote-Zouten  -  polder ,  Z.  O.  aan 
de  Oude-Stad-van-  Biervliet ,  Z.  en  W.  aan  den  Geertrnida-polder. 

Dese  pold.,  die  reeds  in  het  begin  der  zeventiende  eeow  bedgkt  is, 
beslaat ,  volgens  het  kadaster ,  eene  oppervlakte  van  54  bund*  4  v.  r. 
6  v.  ell.,  waaronder  31  bond.  77  v.  r«  56  v.  ell.  schotbaar  land  ,  en 
wordt  door  sluizen  drooggemaakt.  Het  polderbestuur  is  dat  van  den 
Grooten-Zouten-polder,  met   welken  hy  vereenigd  is. 

ZOUTE-PANNE-POLDER  (DE) ,  pold.  in  Staatt- Vlaanderen,  in  bet 
Vrije-van- Sluis ,  prov.  Zeeland,  arr.  Middelburg ,  distr.  en  kant.  Sluis, 
(rem.  St.  Anna- Ter- M 'uiden ;  palende  N.  O.  aan  Greveninge  en  aan  het 
d.  St.  Anna-Ter-Muiden ,  Z.  O.  aan  den  Brngsehe-polder ,  N.  O.  aan 
dan  Robbemoreel-polder ,  N.  W.  aan  den  Belgischen  Zandbaai-polder. 
De  bedyking  van  dezen  pold.  verliest  zich  m  de  oudste  tijden.  De 
pold.  ligt  gedeelteiyk  op  Belgisch  grondgebied.  Het  Nederlandsen  deel 
u  groot ,  volgens  het  kadaster ,  7  bund.  58  v.  r.  40  v.  ell.  (1),  nagenoeg 
overeenkomende  met  de  schotbare  grootte.  De  geheele  pold.  is  groot 
19  bond.  5  v.  r.  28  v.  ell.  In  het  Nederlandscbe  gedeelte  staat  de 
molen  der  gemeente  en  eene  schuur ;  in  het  Belgische  gedeelte  staan 
geene  gebouwen.  De  dyken ,  dia  hem  van  de  omliggende  polders 
scheidden,  syn  van  over  lang  geslecht.  De  afwatering  is  met -de  watering 
van  Greveninge  (waartoe  hy  behoort)  over  Belgisch  gebied ,  door  de  sluis 
van  het  flazegras  in  het  Zwin.  Hy  heeft  geen  afzonderiyk  bestuur. 
ZOUTE-POLDER  (DE)  9  gedeelte  der  dykaadje,  bekend  onder  den  naam 
van  Groote-en-Kleine-Zoute-Buigerüuis-en-Kerke-polders,  bygenaamd 
(en  als  zoodanig  by  het  Gouvernement  bekend)  de  Zeven-Triniteüen- 
en-Kerke-polder ,  pold.  in  Staats-  V 'laanderen ,  in  Neuzen- Ambacht , 
prov.  Zeeland,  arr.  Goes,  kant.  Axel,  distr.  Hulst,  gem.  Neuzen. 
Ten  aanzien  van  de  nadere  beschry  ving  van  dat  gedeelte  van  gemelde 
'  dykaadje,  verwyzen  wy  naar  ons  artikel  TiumTEm-roLDsa  (2). 

ZOUTE-POLDER  (DE) ,    naam ,  welke  men  weleens ,  ofschoon  ten 
'  onregte,  geeft  aan  den  pold.  Klur-Hoostoijk  ,  in  Staats- Vlaanderen , 

'  in  Hulster-Ambacht ,  prov.  Zeeland.    Zie  Hbhgstduk. 

'  ZOUTE-POLDER  (DE),   pold.  in  het  eil.  Tholtn,   prov.  Zeeland. 

Zie  ZouTzn-roLDia  (Da). 

i  — — - 


;i)    Op  blada.  85t,  D.1V,  la  rerkeerdeltfk  de  grootte  ran  bet  Belgliche  deol  geiet. 
(*)    D.  Ub\   S1T. 


170  ZOU. 

ZOUTE-POLDfiR  (DBGROOTE-  en  Dfc  KLEINE*),  twee  pold.  in 
SUaU-Vlntmdtrtn ,   prot.  Zustand.    Zie  Zoom-mos*  (D*  G*ootb~) 

CO    ZoCTBR'POLDBl    (Dt  Ktttf»-). 

ZOUTE-RTVIER  (DE),  rit.  in  Oottlndii.  in  het  ^mfowwcte  eil. 
Ceram.     Zie  Ajbb-Masih. 

ZOUTR-SPU1  (HET),  geb.  ia  Stamt**  rUu*udèren,  in  Axtler- Arm- 
bacht^ptov.  Zeeland*     Zie  Srm  (Het)* 

ZOUTE  VEEN,  gem.  in  Delfland,  prof.  Zmid~  Bolland ,  arr.  Jk>f- 
tfrdam,  kant»  Vlaardingcu  (tt  k.  d.,  £4  m.  k.,  9  s.  d.),  bestaande 
uil  twee  vqn  elkander  geseheiden  deelen ,  tan  welke  het  grootste  paalt 
N.  aan  de  gcra.  Si.  Maarlensregt ,  O.  aan  Hof- van -Delft  en  Kei  hel- eö- 
Spatand ,  Z.  aan  Vlaardinger-Ambaeht-en-Babben-polder ,  W.  aan  Maas- 
land. Het  kleinste  gedeelte  ligt  geheel  door  de  gem.  Vluardinger*Am* 
baeht-ea»Babberspolder  omgeven ,  behalve  ten  Z.,  waar  het  door  de  gem. 
Vlaardingeo  begrensd  wordt. 

Dexe  gew.  beslaat  uil  een  gedeelte  van  den  ZOuteveenscbe- 
polder  en  een  gedeelte  tin  den  H  oliërhoeksehe-polder t 
en  bevat  bei  feh*  Zonteteen,  benevens  eenige  verspreid  staande 
woningen  $  beslaat  *  volgens  bet  kadaster ,  eene  oppervlakte  van 
611  bund.  21  v.  r.  27  v-  ell.,  waaronder  OOBbnnd.  67  v.  r.  86  v.  dl. 
belastbaar  laad;  telt  46  h.,  bewoond  door  50  traisgei.,  uitmakende  eene 
bevolking  tan  350  inwM  die  meest  io  de  veeteelt  efi  het  boter-  en 
kaasmaken  hun  bestaan  vinden. 
'  De  Hert»,  die  errata*  tOO  in  getal  afyn ,  bebooren  gedeeltelijk  tot  de 

£0oik  Schipluiden  f   gedeeltelijk  tot  de  gem.  Kèthel-Spaltind-en-Nleun>- 
ind*  —  De  4  Et  angel.  LnlhM  die  er  wonen ,  worden   tot   de  gem. 
van  Schiedam  gerekend. 

De  R*  K.,  van  welke  men*  er  ruim  140  aantreft,  behooren  tot  de 
slat.  ven  VUaróingen ,  welke  hier  eene  kerk  heeft ,  doch  parochieren 
foor  het  noordelijke  gedeelte  te  Kethel  of  te  Schipluiden. 

Hen  beeft  in  dese  gem.  geen  sehool  }  maar  de  kinderen  genieten  «m- 
derwys  te  Flaardwngen  of  te  Keikei. 

Deae  gein.  is  eene  heerl.  welke  in  bet  midden  der  vorige  eeuw 
in  eigendom  beseten  werd  door  Mr.  Jscei  tA»  oen  Dessfe* ,  fleer  in 
Middelharni* ,  Eaad  in  de  Vroedschap  der  stad  Delft,  m  wiens  ge* 
slacht  iy  tol  sm  toe  verbleven  is ,  sQnde  ifl  tnön*  een  eigendom  tan 
Jonkheer  Jaco»  va*  éii  DossW  vas  ZeütèttBH ,  woonachtig  té  Am- 
sterdam. 

Het  geb.  Zootivaad  ligt  ïu.  W,  tan  Rotterdam,  ten  N.  vin  en 
onmiddellijk  tegen  de  si.  VI aardingen.     Men  telt  er  66  h.  en  960  inw. 

De  naamseorsprong  wordt  aan  den  zlltigen  of  tooten  veengrond 
waaruit  deae  gem.  over  het  algemeen  bestaat,  toegeschreven. 

Do  E.  E.  kerk,  aan  den  H.  Johakhbs  den  Dooper  teegewQd,  staat 
in  hot  kleinste  gedeelte  der  gem.,  even  boften  de  stad  Vtaardingen. 
Zie  voorts  dat  art.  (1). 

Vóór  de  Reformatie  stond  aan  den  kruisweg  in  deté  gem.  nog  eene 
(tafel  of  een  kerkje  met  een  torentje ,  tn  17Ï9  afgebroken ,  waarvan 
nog  eene  afteekening  voorhanden  is  en  aan  welks  altaar,  zeker  land  , 
thans  nog  het  Kapelfand  genoemd ,  en  ten  behoeve  van  de  armen  be- 
heerd wordende,  als  vikary  is  gevestigd  geweest.  Dese  kapel  behoorde , 
vóór  de  Reformatie,  onder  de  parochie  of  moederkerk  te  V  laardia- 
gen  ,  en  de  gemeente  had  ,  met  Vlaardingen  en  Vlaordinger- Ambacht , 


(l>    D.  XI  ,  tol.  737. 


Z  O  V.  871 

aandeel  in  bet  bestnur  dor  kerk ,  waarvan  stf  echter  nader ,  btf  over- 
eenkomst ,  in  dato  84  Jultf  1647  ,  heeft  afstand  gedaan. 

Het  wapen  dezer  gem.  bestaat  uit  oen  gevierendeeld  veld  van  gond. 
Het  eerste,  en  vierde  roet  eenen  band  van  keel ,  beladen  mei  drie  zes- 
puntige  sterren  van  gond  ,  en  bet  tweede  en  derde  met  vijf  banden 
van  keet ,  wordende  bet  wapen  vastgehouden  ter  regterzftde  door  eenen 
wildeman ,  en  ter  linkerzijde  door  eenen  beer. 

ZOUTEVEENSCHE-POLDER  (DE) ,  pold.  in  Delfland,  pro*.  Zuid- 

,  Holland ,  gedeeltelyk  arr.    *#  Oraeenhage ,   en  daarin  ten  deele  kante 

!  jy&aldunjkf  gein.  Si.  Maartentregt ,  ten  deele  kant.  Delft,  gem.  Schip* 

luiden,  gedeeltelijk  arr.  Rotterdam,  kant.  F hardingen ,  gem.  Zou~ 
teveen  ;  palende  N .  aan  den  Kerk- polder  en  den  Papsouwsche-  of 
A bts wónder-polder ,  0.  aan  den  Noord»Rethel*polder ,  O.  aan  den 
Holiërhoeksehe-polder  ,  W.  aan  de  Vlaardingsche-vaart ,  die  hem  van 
de  Vlietlanden  en  den  Duif-polder  scheidt. 

Dezepold,,  welke  in  het  jaar  1047  reeds  bedekt  is,  beslaat,  volgens 
bet  kadaster,  een*  oppervlakte  van  878  band.  55  v.  r.  99  v.  ell., 
alles  scholbaar land ;  als:  onder  Zoutepeen,  006  bund.  1  v.  r.  67  v.  ell.; 
onder  St.  Maartensregt ,  199  band.  85  v.  r.  56  v.  ell.,  en  onder 
Schipluiden,  67  band.  10  v.  r.  96  v.  ell,;  telt  40  b.,  waaronder 
84  boerderyen ,  als  :  58  b.  en  81  boerderyen  onder  Zonieter*/  4  b. 
en  '4  boerderijen  onder  St.  JÊaattenêregt ,  en  4  b .  en  1  boerderij 
,  onder  Schipluiden ,  en  wordt  door  zes  molens ,  in  gemeenschap  met 
den  Holièrboekscbe-polder ,  op  de  Vlaardingsche-vaart ,  van  het  over- 
tollige water  ontlast.     Het  land  ligt  8t4l  ell.  onder  A.  P.     Het  polder- 

1  bestuur  bestaat  uit  eenen  Molenmeester ,   eenen   Votger-Molenmeester 

1  en  drie  Kroos  heem  raden. 

Z0UTHU1S  (HET) ,  boschje ,  voorheen  ia  het  Nederkwartier  der  prov. 
Utrecht,  thans  prov.  Noord- Holland,  gem.  Uithoorn,  inden  Uithoorn- 

1  $ehe~polder,   beslaande  eene  oppervlakte   van  84   v.  r.  70  v.  ell.,  en 

zijnde  meest  begroeid  met  bont» en  riet. 

ZOUTKAAG  (HET),  onbebnisd  polderland  in  de  Niedorpetkogge , 
prov.  Noopd-BoUand,  arr.  Alkmaar,  kant.  Sehagen ,  gem.  Winkel; 
palende  M.  aan  de  gent.  Baraingerborn , '  O.  aan  den  Braak-polder , 
Z.  aan  Lotje-Winkel,  W.   aan  de  Weere. 

Dit  land,  hetwelk  een  gedeelte  van  deer  pold.  de  Wier*  uitmaakt, 
beslaat,  volgens  hei  kadaster,  eene  oppervlakte  van  87  bund.,  en 
wordt  door  eenen  watermolen ,  nitmalende  op  de  Ringtloot ,  van  het 
overtollige,  water  ontlast.  Het  polderbestuur  bestaat  uit  Dykgra*f  en 
Holen  mees  teren. 

1  Daarin    ligt   eene    vogelkooi  ,    welke  ,    met  een    daartoe  behodrettd 

i  bosoh,  5  band.  oppervlakte  heeft» 

ZOUTKAMP,    d.    in    Hunsingo,    prov.   Groningen.     Zie  Zont***. 

I  iOOT LANDT,  hnit.  in  do  bar.  van  Breda,  prov.  Noord-Brahund , 

i  Viarde  distr.,  arr,,  kant.  e»  bijna  1  u.  W.  Z.  W.  van  Breda,  gem. 

en  20  min.   W.  van  '$  Prineenhage ,  in  het  geb.   Liet. 

i  Dit  buit.,  hetwelk  eeo*  oppervlakte  beslaat*  van  86  bund.  48  v.  r. 

I  20  v.  ell.,  wordt  in  eigendom  bezeten  door  Jonkheer  Wiluw  FavoMrc 

\  Te»  van  Zobtlarot ,  woonnehtig  te  Utrecht. 

t  ZOUTMAN,    fort  in    JFest-Indië,  op  bet   Caracaoeche  eil.    Aruba, 

i  op  de  zuidwestkust ,    aan  de  eostzyde  der  Paardebaai  m  tyj  de  Oranje- 

f  stad,  aan  bet  strand. 

i  Het  is  eene  vierkante  sterkte,  waarin  eene  katerne,  magevijn,  ge* 

vangewH  en  andere  gebouwen  gevonden  worden. 


372  ZOU. 

ZOUTMAN  (ADMIRAAL-),  fort  op  het  eil.  Wakkere*,  prov.  £e*- 
land,  i  o.  O.  van  .de  vesting  F  listingen,  waaronder  bet  behoort  , 
tusschen  de  forten  Admiraal  de  Ruytcr  en  Rammekens,  aan  de  Honte 
of  Westers chelde. 

Dit  fort  is  eene  redoute  ,  aangelegd  ter  bestryking  der  reede,  beeft' 
eenen  vrjj  regelmatigen  zeshoekigen  vorm,  bestaande  nit  eenen  aarden 
wal  met  natte  gracht,  en  er  staan  daario  geene  gebouwen.  .Het  be- 
slaat, met  het  omliggende  water,  5  buod.  62v.  r.  80v.ey.  en  werd 
io  of  omstreeks  het  jaar  1810,  onder  de  Fransche  regering  opgeworpen  , 
en  toen  La  Gostb  genoemd ,  doch  b\j  opneming  ,  door  Keiier  Nafoleob  , 
als  een  nutteloos  werk,  afgekeurd. 

ZOÜTPOTTEN  (DE),   meertje,    prov.    Friesland,    kw.   Westergoo  , 

Sriet.   Wymbritseradeel ,  W.  van  Offtugawier ,  dat  ten  Z.  O.  met  bet 
'neekermeer,  en  ten  Z.  met  de  Houkesloot  in  verbinding  staat. 

ZOUTVL1ET  (DE),  Toorm.  water,  in  Staats- P laanderen,  prov. 
Zeeland  9  dat  uit  de  Blijee  voortkwam  en,  in  eene  westelijke  rigting , 
tusschen  Triniteit  en  Wemelswaard  doorloopende ,  lich  in  de  WijUngee 
ontlastte. 

ZOU  WEN  (DE),  strook  polderland  in  het  Land- van- Ar  kei ,  pre?. 
Zuid-Holland ,  arr.  en  kant.  Gotinchem,  gedeeltelyk  gem.  Ameide, 
gedeeltelijk. gem.  Meerkerk,  besloten  tusschen  de  Zederik  ten  O.  en 
den  Zouwendijk  ten  W.,  en  zich  uitstrekkende  van  den  Lekdijk  beoos- 
ten  Ameide,    zuidwaarts  tot  aan  den  straatweg   in  het  d.  Meerkerk. 

ZOUWENDIJK  (DE),  dijk  in  het .  Land-van-Arkel ,  prov.  Zuid- 
Holland  ,  die  vroeger  aan  den  Diefdyk ,  tot  afwering  van  het  opperwater 
uit  de  Betuwe  ,  aangelegd  schynt,  zonder  dat  men  evenwel  met  ze- 
kerheid weet  te  zeggen ,  wanneer  dit  geschied  zy. 

Een  handvest  van  Graaf  Fiobis  V,  verleend  in  het  jaar  1277  ,  op  den 
vierden  dag  na  Pasebeo,  waarin  gesproken  wordt  van  de  Zudewibt,  tus- 
schen de  wateren  van  de  Lecke  ende  den  Donek ,  beeft  waarschynltik 
betrekking  tot  dezen  dijk  gehad ,  en  uit  de  overeenkomst  van  Jas  XIII , 
Heer  tan  Ar  kei ,  van  het  jaar  1284,  blykt  nog  duidelyk  ,  dat  bier  toen 
reeds  eene  bedyking  was ,   die  de  Ameidb*  Zudwibp  genoemd  werd  en 
aan  de  Zederik  lag,  langs  welk  water  de  Zouwbbduk  loopt.     By  be- 
gint aan  den  Lekdijk  beoosten  Ameide  en  gaat  voort  tot  in  Meerkerk , 
waar  hy  den  naam  van  Zovwbsdue  verliest  en ,  onder  dien  van  Baul- 
dijk  ,  langs  het  Land-van-Arkel  strekt  tot  aan  den  Arkelsche-dam. 

ZO  WIJK ,  pold.  jn  het  graaft.  Culenborg ,  prov.  Gelderland.  Zie 
Zoowuk. 

ZOYS,  oude  naam  van  het  d.  Soest,  mEemland,  prov.  Utrecht* 
Zie  Soest, 

ZUAWOLDE ,  d.,  prov.  Friesland,  kw.  Oostergoo,  griet.  Tietjerk- 
steradeel.    Zie  Soawoddb. 

ZUBBURG,  naam,  onder  welken  het  d.  West-Soübgbo,  op  bet  eÜ. 
Walcheren ,  prov.  Zeeland,  in  eenen  brief  van  Kabel  V  voorkomt. 
Zie  SouBuao  (West-). 

ZÜERLANDSCHE-DIJK  (DE)  of  de  Zuiblabwchb-due,  ook  bb  Zeoa- 
laiidichb-due.  geheeten,  cUjk  in  het  Land-van-Poorne ,  prov.  Zuid- 
Holland,  gem.  Oostooorne-RuggerOosterland-Oud-en-ffieuwKleyburg  , 
strekkende  van  den  straatweg  van  Brielle  naar  Hellevoetsluis  in  eene 
westeiyke  rigting  tot  aan  den  Pantsersdyk. 

Op  dezen  dyk ,  10  min.  Z.  van  Brielle ,  staat  een  huis ,  waarin 
volgens  de  overlevering  de  beroemde  Zeeheld  Witte  Cobbblisz.  bc  Witm 
bet  eerste    licht   zag.     H(j    was  geboren    den   29   Maart  1599,    en 


ZUL  175 

sneuvelde  den  8  November  1658 ,  als  Vice- Admiraal  tan  Holland  en  West- 
Friesland.     Dit  huis  ,  thans  in  eigendom  bezeten  en  bewoond  door  de 
landbouwster  Jahhbtjh  db  Bain  ,   weduwe  Jah  db  Raat  ,   was  vroeger , 
toen  de  stad  Brielle  nog  niet  ingelegd  was,  slechts  vier  min.  Tan  de 
Testing    verwijderd    en   kon    toen    tot  de   'voorstad  gerekend  worden , 
waarom    het   altyd   kerkelijk  onder    Brielle  behoorde.     Het   bedoelde 
huis  moet  van  zeer  oude  herkomst  ttyn ,  bljjkens  de  diepe  kelder  ,  het 
metselwerk  en  de  verbazende  groole  steenen ,  welke  men  er  aan  vindt. 
Het  bovenhuis    is   echter  van   later  t(jd.     Dit   buis  beslaat ,   met  de 
daartoe  behoorende  gronden ,  eene  oppervlakte  van  54  v.  r.  7Q  v.  ell. 
ZU1CBEM,  d.,  prov.  Friesland,  »kw.  Oostergoo ,  griet.  Leeuwarde- 
radeel.     Zie  Swicnsa. 

ZUID-ACHTTIENHOVEN,  pold.  in  het  Groot- Waterschap -van- 
ff  oerden,  prov.  Zuid- Holland  f  arr.  Leyden ,  kant.  Woerden,  gem. ' 
Achttienhoven;  palende N.  aan  Noord-Achttienhoven,  O.  aan  Ramerik- 
Teylings,  Z.  O.  aan  Kamerik-My  zijde ,  Z.  aan  de  Mije  ,  die  hem  van 
Zeg  vel  der  broek  scheidt ,  Z.  W.  aan  den  Zegvelder-polder,  waarvan  hij 
mede  door  de  Mije  gescheiden  wordt,  W.  aan  Nieuwkoop. 

ZUID-AKENDAM,  bet  zuidelyke  gedeelte  van  de  heerl.  Akendam, 
in  het  balj.  van  B rederode ,  prov.  If  oord- Holland.  Zie  Aiehdam  (1>. 
ZUID-BAKKUM,  het  zuidelijke  en  meest  bevolkte  gedeelte  der  heerl. 
Bakkum ,  in  K  enn  enter  land  f  prov.  ff  oord- Holland,  arr.  Haarlem,  kant. 
Beverwijk,  gem.  Castrikum.  Het  wordt  aldus  genoemd  ter  onder- 
scheiding van  If  oord- Bakkum. 

ZUID-BEEMSTER ,  een  der  vijf  deelen  ,  waarin  de  bedyking  de 
Beemster ,  in  Waterland,  prov*  Woord- Holland ,  arr.  Alkmaar ,  kant. 
Purmerende,  verdeeld  is. 

ZUIDBRAAK,  water  in  het  balj.  van  de  Nieuwburgen,  prov.  Noord* 
Holland,  gem.  en  10  min.  O.  van  Ojterleek9  tegen  den  ringdijk  van 
den  Heer-Hugowaard.  * 

Het  beslaat  eene  oppervlakte  van  5  bund.  50  t.  r.  50  v.  eli.,  en 
is  thans  met  riet  begroeid. 

ZUIDBROEK,  kant.,  prov.  Groningen,  arr.  Winschoten;  palende 
N.  aan  den  mond  der  Eems ,  O.  aan  den  Dolïart  en  het  kant.  Win- 
schoten ,  Z.  W.  aan  het  Drenthsche  kant.  Assen,  W.  aan  het  kant. 
Hoogetand.  * 

Dit  kant.  bestaat  uit  de  volgende  10 gem.:  Znidbroek,  Mud  ten- 
dam,  Veendam,  de  Wildervank,  de  Meeden,  Scheemda, 
Midwolde,  Termunten,  Nieuwolde  en  Noordbroek.  Het 
beslaat ,  volgens  het  kadaster ,  eene  oppervlakte  van  54,874  bund. 
40  v.  r.  25  v.  ell.,  waaronder  52,478  bund.  40  v.  r.  59  v.  ell.  be- 
lastbaar land.  Men  telt  er  5582  h.,  bewoond  door  5924  hnisgez., 
uitmakende  eene  bevolking  van  ongeveer  51,400  inw.,  die  zich  vooral 
op  den  landbouw ,  verveening ,  koophandel ,  scheepsbouw  ,  scheepvaart 
en  het  fabrijkweien  toeleggen ;  terwyl  men  er  ook  sandakkers  en  toe- 
gemaakte veenlanden  aantreft. 

ZUIDBROEK,  gem.  in  het  Oldambt ,  prov.  Groningen,  arr.  Win- 
schoten, kant.  Zuidbroek  (2  k.  d.,  10  m.  k.,  5  s.  d.);  palende  N.  aan 
Noordbroek ,  Q.  aan  Scheemda-en-fiexta ,  Z.  O.  aan  de  Meeden  ,  Z.  aan 
Muntendam,  W.  aan  Sappemeer. 


(1)   Eveneens  zoeke  men  de  overige  met  Zuid  samengestelde  namen,  welke  nier 
niet  gevonden  worden ,  op  de  woorden  van  onderscheiding. 

XIII  Dan.  18 


«74  ZUL 

Dtu  gcm.  beval  bet  d.  Zuidbroek,  btneten*  bet  geh.   Uiter- 
bureo ;  beslaat,  volgen» bel  kadaster,  eene  oppervlakte  va»  1841  buod. 
H  v.  r.  84  v.  ell.,  waaronder  1826  bund-  24  t.  r.  11  v.  all.  belast- 
baar land ;  telt  260  h.,  bewoond  door  529  huisgez.,  uitmakende  eene 
bevelking  van  ruim  1850  inw.,  die  meest  in  landbouw  en  handel  ia 
Tee  en  koorn,  alsmede  in  de  scheepvaart  bun  beslaan  vinden  (1).      Ook 
heeft  men  er  eene  leerlooierij ,  2  blaanwverwemcn  ,  1  chicoreibrandery  , 
1  wind-rogge-,  1  schort-  en  pel-,  1  wind -olie'  en  5  ros-  en  boekvreitmolem. 
Voor  eemge  jaren  bad  racn  er  ook  nog  eene  groole  raoutwynstekerij 
uil  aardappelen ,  doch  deze  is  thans  geheel  gesloopt.     De  grond  ia  in 
date  gem.  vruchtbaar.    Er  z(jn  zand-,  klei-  en  veengronden  en   naar 
den  kant  van  den  Muntendam,  vindt  men  odoorn. 

Het  oostelijke  gedeelte  dezer  gem.  is  het  eerste  gedeelte  dal  vest  den 
Dollard  is  ingedijkt,  doch  heeft  geen  bijzonderen  naam.  De  indijking 
is  geschied  in  het  begin  der  zestiende  eeuw  ,  en  beslaat  eene  uitgestrekt- 
heid van  ongeveer  800  bunders. 

De  Hèrr.,  die  er  ruim  1670  in  getal  zijn,  onder  welke  ongeveer 
400  Ledematen ,  maken  eene  gem.  uit ,  welke  tot  de  klass.  en  ring 
van  ff7 inschoten  behoort ,  en  tel  eersten  Leeraar  had  Hebüahbos  Be*«- 
sids  ,  die  er  in  1596  stond  en  in  1607  opgevolgd  werd  door  Sakou 
Nejtz.  Tot  in  1841  was  Muntendam  met  deze  gem,  vereenigd , 
doch  is  toen  eene  afzonderlijke  gem*  geworden.  De  eerste ,  die  nee* 
afscheiding  Zuidbboik  alleen  bediend  heeft,  j$  geweest  Ipbabd  Tiee*, 
die  in  het  jaar  1824  herwaarts  kwam  en  er  noa  staat.  Hei  beroep 
geschiedt  door  8temgeregtigden ,  Kerkeraad  en  Kerkvoogden  ,  welke 
beide  laatste  rollegiën  elk  ééne  stem  uitbrengen. 

De  Doopsgez.,  die  men  er  ongeveer  100  telt ,  bebooreo  tot  de  ge», 
van  Smppemeer»  —  De  6 vangel.  Lath.,  die  er  wonen ,  worden  tot  de 
gem.  van  Süppemetr  gerekend.  —  De  18  R,  K.,  die  er  zijn  ,  pare* 
chiëren  te  Sappetnetr.  —  De  15  IsraëKeten ,  die  men  er  aantreft ,  be* 
hooren   tot  de  ringsr/nagoge  van  Iloogezand. 

Men  heef l  in  deze  gom.  twee  scholen  als:  ééne  te  Zuidbroek  en 
ééne  te  Uiterburen,  welke  gezamenlijk  gemiddeld  door  500  leer- 
lingen bezocht  worden, 

Het  d.  Zdidbbobb:  ligt  5  u,  W.  ten  N.  tan  Winschoten ,  4«.  Z. 
Tan  Appingedam  ,  aan  de  trekvaart  van  Groningen  op  Winschoten  en 
den  grindweg  tuticben  deze  plaatsen.  Oudtijds  heette  dit  d,  Biaex, 
of  met  betrekking  pp  Westerbroek,  aan  de  westzijde  der  Sappenneerster 
veenen  ,  ook  Óostibbboek ,  tenzy  men  stelle  .dat  net  laatstgenoemde  ie 
den  Dollart  verdronken  zij*  Denaam  van  Bzoei:  is  afkomstig  Tan  het 
moerassige  de?  veenen,  voor  hare  geregelde  afgraying.  Men  tester  in, 
de  kom  van  het  d-  120  h.  en  800  inw. 

Het  is  een  aanzienlijk ,  Tolkryk  en  welbebouwd  dorp ,  hetwelk  teer 
verlevendigd  wordt  door  den  veelvqldigen  door  logt  Tan  rijtuigen,  schui- 
ten en  schepen ,  en  uithoofde  van  dep  aard  van  den  grond  en 'het  welig 
houtgewas  bijzonder  aangenaam  is. 

De  kerk,  welke  voor  de  Reformatie  aan  dep  H.  Pmo$  T/as  toege- 
wijd 9  "  een  hoog ,  deftig  kruisgebenw ,  van  binnen  zeer  fraaj  en  Ten 
een  nieuw  en  schoon  orgel  voorzien.  De  lage  stompe  toren  staat  af- 
gezonderd ,  ten  Z.  O.  Tan  de  kerk. 

De  dorpsschool  wordt  gemiddeld  door  een  getal  van  190  teerlingen 
bezocht. 


(1)    Op  1  JannarQ  1829  behoorden  er  7  zeeschepen  thuis. 


ZUL  375 

* 

In  de  gein.  Zui»m«ek  worden  da  zittingen  van  hel  kanlongeregt 
gebonden ;  ook  bestaat  er  oen  kantoor  van  registratie  en  een  distributie- 
kantoor Tan  de  brie  ven  postery. 

Men  heeft  hier  eene  jaarlgksche  veemarkt  op  den  10  Met ,  doek  in 
geval  die  dag  op  eenen  Zaturdag  of  Zondag  invalt ,  alsdan  des  Maan* 
dag*  daaraanvolgende ;  eene  paardenmarkt  op  den  laatstee  Woensdag  in 
Juny ,  en  eene  jaar»  en  veemarkt  op  den  tweeden  Donderdag  in  September. 

Dit  dorp  is  in  vorige  tijdeo  de  woonplaats  geweest  van  de  Heeren 
Gocjuksa,  de  vermogendste  der  Hoofdlingen  in  de  Oldampten. 

In  bet  jaar  1401  werd  het  slot  van  Eelkb  Gockibsa  ,  in  Uiterkorea 
gelegen ,  door  de  stad  Groningen  ingenomen  en  verwoest.  Het  heeft 
to^  1798  tot  verblijf  van  den  Drost  van  den  Oldambte ,  die  nit  naam 
van  de  Regering  der  stad  Groningen ,  als  Heeren  van  den  Oldambt , 
iu  dat  gedeelte  der  provincie  de  justitie  en  politie  administreerde ,  ge- 
diend. Na  het  verlies  der  heerlijke  regten  heeft  de  Regering  dier  stad 
het  aan  een  partikulier  verkocht.  Aan  de  vaart  naar  Groningen  is 
voor  eenige  jaren  een  aanzienlijk  buitenverblijf  gesticht  door  wtylen 
Jonkbeer  Scato  Liwi  vsa  Nmbrstbis,  hetwelk  thans  toebehoort  aan 
den  Heer  Job  ai  Gbom  KaAHirn. 

Het  wapen  dezer  gem.  bestaat  nit  eenen  gemijterden  Bisschop,  heo> 
deade  in  de  regterhand  den  staf  en  met  de  linkerhand  sijn  kleed  of 
mantel  optillende  of  vasthoudende. 

ZUIDBROER,  gem.  in  den  Cn'wpenre- tsaar**,  prov.  Zuid- Holland  7 
arr.  RoUerdam,  kant.  Schoonhoven  (0k.  d.,  17m.kM  5s.  d.,  1  afd.); 
palende  W.  en   N.    W.  aan  de  gcm.    Berkenwonde^ea-Acbterbroek ,» 
N.  aan  Stolwyk ,  O.  aan  Berg-Ambacht ,  Z.  aan  Lekker  kerk. 

Deze  gem.  bevat  den  pold.  Zuidbrerek  en  daarin  het  gehoekt  Zuid» 
broek ,  bestaande  uit  14,  in  eene  strekking  aan  eenen  rijweg  staande, 
hnizen  ,  bewoond  door  15  hui&gez.,  uitmakende  eene  bevolking  van  ruim 
00  inw.,  die  meest  hnn  bestaan  vinden  in  den  hennepheuw,  de  vee- 
fokkerij en  het  kaasmaken.  De  gem.  Zumiaoia  beslaat  eene  opper- 
vlakte van  248  bund.  84  v.  r.  80  v.  ell.,  alles  belastbaar  land. 

De  inw.,  die  er  allen  Hervormd  zijn  9  behooren  tot  de  gem.  van 
Lekkerherk ,  doch  gaan  evenwel  meest  te  Berkenwmde  ter  kerk ,  waar 
ook  hunne  dooden  begraven  worden,  ais  wonende  de  ingeeetenen 
omtrent  een  nor  ver  van  Lekkerkerkj  terwijl  de  wegen  derwaarts  in 
den  winter  byna  onbegaanbaar  >yn. 

Er  is  in  deze  gem.  geen  sokooi ,  maar  de  kinderen  gemeten  onder- 
wee te  Berkenwomdè  en  Bergambacht. 

De  gein.  Zoiobbobk  maakt ,  sedert  onheugeiyke  jaren,  een  gedeelte 
uit  van  de  heerujkheid   Lekkerkêrk-cn-Zuidbroek. 

Toesnhen  Schout  en  geregte ,  mitsgaders  de  gemeene  buren  van  Zero- 
■aou  ter  eene  en  de  Scholasters  van  den  dom  en  Oudmunster  te  Utrecht 
ter  andere  sQde ,  voor  den  Hore  van  Holland ,  proces  gevoerd  stynde 
over  de  benneptienden ,  zee  is,  by  vonnis  van  dit  hof,  op  den  17  Oe- 
tober160fi,  verklaard,  dat  die  van  Zoweaoni  vry  waren  van  bet  geven 
van  hennéptienden. 

Het  geb.  ZvieaaetK  ligt  3(  u.  O.  len  N.  van  RoUerdam,  i  n.  W. 
van  Schoonhoven.  —  Het  Raadhuis  is  een  gewoon  boerenhuis. 

ZUID  BROER,  pold.  in  den  Crimpenrewaard ,  prov.  Zuid- Holland, 
arr.    Rotterdam ,    kant.  Schoonhoven,    gem.    Zuidbroek  9  palende  W.' 
ea  N.  W.  aan  den  peld.  Berkenwoude ,  N.  aan  den  pold.  Bènedenbeul , 
0.  aan  den  Roolwyksche-polder  en  den  Berg* Ambacht-polder ,  Z.  aan 
den  Hoekscbe- polder. 


276  Z  ü  I. 

DtM  pold.  beslaat,  volgens  bet  kadaster,  eene  oppervlakte  vast 
248  bond.  84  v.  r.  89  v.  ell.,  waaronder  242  bund.  ie  hot  baar  land  ; 
telt  14  h.,  waaronder  10  boerderijen  ,  en  wordt  door  eenen  molen  , 
op  de  boezem  van  den  pold.  Lekkerkerk',  van  bet  overtollige  water*  ont- 
last. Het  land  ligt  1,39  ell.  onder  A.  P.  Het  polderbestuur  bestaat 
uit  eenen  Sebout  en  drie  Heemraden. 

ZUIDBROER,  polderland  in  Rijnland,  prov.  Zuid-Holland,  arr. 
Leyden ,  kant.  JVoordwijk,  gem.  Noordwijk-Binnen-en-Buiten-Lmnge- 
veld-en-Offern ;  palende  N.  aan  de  Geest,  O.  aan  Bronsgeest,  Z.  aan 
Offem,   W.  aan  den   Noordrijder  polder. 

ZUIDBROEKERDIEP  (HET),  gegraven  vaart  in  bet  Oldambt ,  prov. 
Groningen,  in  eene  zuidelijke  rigting  loopende  van  Zuidbroek  ,  langs 
Veendam  naar  Wildervank. 

ZUIDBROEK-VAN-HEEMSKERK,  bet  zuidelijke  gedeelte  van  den 
pold.  IV oord- en- Zuidbroek-van' Heemskerk ,  in  Kennemerland ,  prov. 
Noord- HoUand ,  eene  oppervlakte  beslaande  van  171  band.  69  v.  r. 
58  v.  ell*     Zie  voorts  Hbbiskerk.  (Noobden-Zoidiboeh-vah-). 

ZUID-BÜITEN-POLQER  (DE),  onbehuisde  pold.  in  bet  eil.  van 
Dordrecht f  prov.-  Zuid- Holland.  Zie  Doiseldam  (Zcm>-Boitsb-foc.- 
dui- var). 

ZUIDBURG,  volgens  sommigen  de  ware  naam  van  de  d.  Oost-Sm- 
bobo  en  West-Soobubg  ,  op  het  eil.  Walcheren,  prov.  Zeeland,  Zie 
Bouauao  (Oost-)  en  Sosaoae  (West-). 

ZUIDBROEK,  geb.  in  Z alland ,  prov.  Overijssel,  arr.  en  kant, 
Zwolle,  gem.  Zwollerkerspel, 

ZUIDBUURT  of  Zdidbrsoobt  ,  b.  in  Rijnland ,  prov.  Zuid- Holland, 
arr.,  kant.  en  1  u.  Z.  van  Legden,  gem.  en  10  min.  Z.  van  Soc- 
terwoude;  met  16  b.  en  ongeveer  120  iow.  —  In  dese  b.  staat  da 
R.  K.  kerk  van  de  stat.  Sooterwoude. 

ZUIDBUURT  (DE),  geb.  op  het  eil.  Schokland,  prov.  OverijsuL 
Zie  ZourBBBooaT. 

ZUID-CATS-ST.ANNA.EN-SPARKS-PQLDER,  dykaadje  in  SüaU- 
Flaanderen ,  prov.  Zeeland,  arr.  Goos,-  kant.  Axel,  distr.  Hulst,  ge* 
-deeltelyk  gem.  Axel,  gedeelleiyk  gem.  Neuzen;  palende  N.  W.  aan 
den  Noord-polder,  N.  aan  den  Seri  ippens- polder  ,  O.  aan  den  Zaamslag- 
polder,  Z.  aan  den  Nieuw-Egelantier-polder ,  W.  aan  den  Oud-Zeve- 
naar-polder,  den  Groote- Zou  ie -polder  en  den   Kleine-Zoute-polder. 

Deze  dykaadje ,  welke  in  het  jaar  1617  be veracht  is  ,  bestaat  ail 
den^St.  Anna-polder,  den  Cats- polder,  den  S park s- pol- 
der enden  Zuid-polder,  beslaat,  volgens  het  kadaster,  eens 
oppervlakte  van  558  bnnd.  74  v.  r.  62  v.  ell.  en  daaronder  335  bund. 
40  v.  r.  14  v.  ell.  schot  baar  land.  Men  telt  er  16  b.,  waaronder  tl 
boerderijen.  Zij  wordt  door  duikers  van  het  overtollige  water  ontlast 
op  den  Zaamslag -en -Koegors-polder.  Het  bestuur  bestaat  uit  eenen 
Dykgraaf,  eenen  Gezworene  en  een  Ontvanger. 
•  ZÜ  [DDIEP  (HET) ,  voorin,  vaarwater  in  bet  Haringvliet,  prov.  Zuid- 
Holland  ^  hetwelk  ten  Z.  van  de  voor  ui.  plaat  Flakkeeliep.  Nadat  dit 
vaarwater  door  verloop  van  tijd  was  verengd  en  verzand ,  is ,  in  het 
jaar  1750,  de  haven  van  Middelaarnis  daardoor  en  door  de  plaat  heen 
verlengd  tot  aan  bet  Noorddiep 

ZU1DD1EP  (HET),  voorm.  water  in  Staats- Vlaanderen ,  prov. 
Zeeland,  dat  in  eene  zuidoostelijke  rigting ,  van  Usendyke  naar  den 
Braakman  ,  tusschen  de  heerl.  Water  vliet  en  het  Land-van- Biervliet 
liep  en  in  1688  is  ingedykt. 


ZUL  977 


ZÜ1DD1EPB  (HET  GROOT-),  pold.  io  StaaU-Vh  anderen,  gedecl- 
teiyk  io  bet  Vrije-van- Sluit ,  gedeeltelijk  in  het  Committimus ,  pro*. 
Zeeland,  arr.  Middelburg ,  kant.   Oostburg,  distr.  Sluis,  gedeeltelijk 

Sem.  IJzendijke,  gedeeltelijk  gem.  Biereliet,  palende  N.  aan  het  klein 
niddiepe ,  O.  en  Z.  aan  den  Nieawe-Passegeule-polder ,  W.  aan  den 
G  roote-  Jonk  vrouw  -poJder-benoorden . 

Deze  polder  die  in  1688  bedykt  werd  ,  doch  in  1735  door  het  ver- 
leggen van  de  afwatering  der  Pastegeule  en  bet  graven  der  Linie  (aie 
dat  art.)  veel  grond  verloor ,  is  groot,  volgens  bet  kadaster ,  196  band. 
80  v.  r.  5  v.  ell.,  van  welke  190  band.  87  v.  r.  13  v.  ell.  onder 
JJzendijke ,  en  5  bund.  93  v.  r.  90  v.  ell.  onder  Biervliet:  onder 
iJzendijke,  staan  daarin  11  buizen  waaronder  twee  hofsteden;  onder 
Biervliet  geene.  De  schotbare  grootte  staat  niet  afsooderiyk  vermeld* 
Zie  verder  bet  art.  Zbiodibfb-polobb  (Di  Gboot-bs-blbih-). 

ZUID  DIEPE  (HET  KLEIN-),  polder  in  Staats- Vlaanderen,  gedeel- 
teiyk  rn  het  Vrije-van-Sluis ,  gedeeltelijk  in  het  Committimus,  prov. 
Zeeland,  arr.  middelburg,  kant.  Oostburg,  distr.  Sluis,  gedeeltelijk 
gem.  IJzendijke,  gedeeltelijk  gem.  Biervliet,  palende  N.  aan  den 
Oranje-polder,  N.  O.  aan  den  St.  Anua-poldèr,  O.  aan  den  Nieuwe- 
Passegeule-polder ,  Z.  aan  het  Groot-Zuiddiepe,  W.  aan  den  Groote- 
Jonk vrouw -polder-benoorden. 

Deie  polder,  welke  omstreeks  1660  en  1670  bedykt  is,  beslaat, 
volgens  het  kadaster  ,  eene  oppervlakte  van  30  bund.  81  v.  r.  20  v.  ell., 
van  welke  onder  IJzendijke  18  band.]  71  v.  r.  20  v.  ell.,  en  onder 
Biervliet  12  bund,  10  v.  r.  Onder  IJzendijke  staat  daarin  slechts 
één  woonhuis,  onder  Bierliet  geen.  De  schotbare  grootte  wordt  niet 
afzonderlijk   berekend      Zie  verder  het  volgende  art. 

ZU1DD1EPË-POLDBR  (DE-GROOT-EN-K^EIN),  twee  naast  elkan- 
der gelegene  polders  onder  een  polderbestuur  in  Staats- Vlaanderen, 
gedeeltelyk  in  het  F 'rij e-van- Sluis  ,  gedeeltelijk  in  het  Committimus, 
prov.  Zeeland ,  arr.  Middelburg ,  kant.  Oostburg ,  distr.  Sluis,  gedeel- 
teiyk  gem.  IJzendijke,  gedeeltelijk  gent.  Biervliet,  te  zamen  eene 
oppervlakte  beslaande  van  237  bund.  61  v.  r.  23  v.  ell.;  de  schot- 
bare  grootte  is  193  buud  34  v.  r.  79  v.  ell.  De  afwatering  geschiedt  door 
de  sluis  der  Zeven-  (Zes-)  Vereenigde-polders  in  den  Braakman.     Het 

Sriderbestuur.  bestaat  nit  eenen  Dijkgraaf,  eenen  Gesworene  en  eenen 
ntvanger  Griffier,  van  iedere  polder  afzonderlijk  sprekende  zegt  men 
meestal  hbt  Gboot-Zuiddiefb  of  hbt  Klbir-Zoiddibfb.  Zie  de  beide  voor- 
gaande art. 

Dese  poldert  xyn  by  den  watervloed  van  14  en  15  JanuarQ  180& 
ondergeloopen  ,  doch  later  weder  beverscht. 

ZUID  DIJK  (DE),  ook  genoemd  den  Nibüwbb-Zbbdijb.  ,  zecdyk  in  hek 
Landrvan-Voome,  prov.  Zuid- Holland,  loopende,  bezuiden  den  Nieuw- 
Hellevoetsche-polder ,  van  bet  glacis  der  vesting  Hellevoetsluis ,  west- 
waarts tot  aan  den  westdyk  van  genoemden  polder.  Aan  dezen  d\jk 
ligt  eene  vervallen  kustbattery. 

ZUIDDISTR1KTEN  (DE) ,  landstreek  in  Oost-Indië,  op  het  Sundm- 
sthe  eil.    Celebes.     Zie  Zoidbb-distbiktbs. 

ZUIDDORPE,  gem.  in  Staats- Vlaanderen,  in  het  Overambacht- 
van-Axel,  prov.  Zeeland,  arr.  Goes ,  kant.  Axel,  distr.  Hulst 
(8  k.  d.,  11  ra.  k.,  5  s.  d  ) ;  palende  N.  aan  de  gem.  Westdorpe 
en  Axel ,  O.  aan  Koewacht ,  .  Z.  aan  de  gem.  Overslag  en  aan'  de 
Belgische  gem.  Waehtebeke,  W.  aan  de  Belgische  gem.  Wathttbeke 
en  Selsaete. 


«8  ZUI. 

Dcio  gem.  bataat  uit  hei  d.  Znidderpe-)  met  de  polders  luid- 
dorpc  -noorddeel ,    Zniddo  rpe-zu  iddeel  e»  liet  Lippene- 
boluerljej  voorts  gedeelten  van  den  Moors  pui -polder,  van  den 
Polder-beoóstc  n-en-be westen- Blij  en  van  den  Caaisvliet- 
pclder.     Zij  beslaat  eene  kadastrale  uitgestrektheid  vao  1042  bend. 
1  v.  r.  87   v.  ell.,  waaronder  1041  bund.  45  v.  4.  93  ▼.  ell.  belastbaar 
lasd  ;  telt  170  b.»  bewoond  door  194  bottgeté  en  ongeveer  930  sielea  t 
die  metst  ban  beslaan  vinven  ia  den  Uhdbonw.    Behalve  een  windkeren- 
.  abelen  en  eene  kleine  leerletijerij ,'  bestaan  bier  geene  fabrijken  of  tralij  ken* 
De  inw.,  die ^   uitgenomen  de  aldaar  geplaatste  ambtenaren,    alten 
R.  K.  sijn ,  onder  welke  780  Communikanten ,  maken  eene  par.  ait , 
welke  tkans  tot  bei  vic.  van  Bredmf   dek.  van  Hulst 7  behoort)  door 
tenen  Pastoor  bediend  wordt,  en  eeno  eigene  begraafplaats  heeft.   — 
De  Her?,  ambtenaren  maken  deel  uit  tan  de  gem.  Axtt-en-Zuiddoep: 
Op  ons  art.  MoBssruiroHT  lijn ,  ten  aansien  van  de  vroeger  bestaan 
hebbende  Her?,  gemeente  van  de  üteertpuüen^Zuidthrpe ,  inlichtingen 
medegedeeld ,  waarheen  wij  verwijten  j  echter  is  reeds  in  1880  te  Zcsn- 
•obpb  de  Hervormde  leer  verkondigd ,  en  wij  vinden  als  Predikant  ai- 
daar  vermeld  Adbiaah  Scbhtixatts,  die  van  anderen  ook  schijnt  genoemd 
te  weten  Adbjaah  Rottim,  doch  van  wien  oa*  geene  bijtonderójeden  sijn 
voorgekomen ,  dan  alleen  dat  hij  hoogstwaarschijnlijk  syne  dienst  aldaar 
heeft  gestaakt ,  omtrent  den  jare  1583  of  1384 ,  nadat  de  stad  Axel 
aatt  Pasja  was  overgeleverd.    Dit  heeft  geduurd  tot  na  de  red  u  ode ,  aJs 
wanneer  in  1647  Ds.  La  o  neus  vsa  oea  Sriscu. ,  nit  Engeland  overgeko- 
men, den  31  Maart  van  dat  jaar  als  Predikant  is  bevestigd  Voor  da  H< 
te  ZetatoiPB  en  de  toenmalige  forten  Moerspui  en  St.  Mar  o,  i~ 
dese  is  in  1648  reeds  vertrokken  naar  Groede ,  ia  het  Land-van-1 
•and  ,  en  vervangen  door  Da  vin  vab  Lassen  ,  dit  hier  als  Proponent  kwam. 
Na  dat  bet  voormalig  fort  St.   Mare  was  weggespoeld,  heeft,  vaa 
1660  af,  dete  Herv.  gemeente  bestaan  onder  den  naam  van  Zetaaoan- 
fea~Moiaspvi ,  welke  als  eersto  Predikant  heeft  gehad  Ds.  Aftaste*  Locu, 
die  den   3  Mei  van  dat  jaar  aldaar  sijn  dienstwerk  heeft  aanvaard, 
doeb  in  het  jaar  1674  naar  Kruintwgen  ,  in  Zuid'- Beveland ,  verlrokiren 
on  opgevolgd  is  door  Lbdovicss  Wisse,  die,  na  het  slechten  van  bot 
Moerspuifortt   te  Axel  is  gaan  vronen,  alwaar  hy  in  1692  tt over- 
leden.    Kort  na  syne  dood  ,  in  1694 ,    is  ZoiDDoara  met  Ax*l   ver- 
eenigd,  soodat  de  volgende  Leeraren  ook  Predikante»  van  Axel  1$* 
geweest ,  doeb  derwyse  dat  de  oudste  Predikant  100  gulden  meer  trae- 
tement  genoot.     Inttisschen  is  de  Herv.  gemeente  te  ZuiDooara  vaa  lie- 
verlede ,    vooral  sedert  den  oorlog   met  Frankryk  ,    ia   bet  begin  en 
omstreeks  het  midden  der  vorige  eeuw ,  soodanig  afaenomen ,  dat  bier 
ook   de   diensten  telkens  *fyn  verminderd  en   eindeïyk  geheel  hebben 
opffehoaden. 

Men  heeft  te  Zotonemto  een*  school  in  1838,  te  gelijk  mat  eene 
'onderwyserswoning ,  geheel  nieuw  opgebouwd ,  in  welko  scboel  in  don 
somer  gemiddeld  aan  ongeveer  100  en  des  winters  aan  140  kinderen 
onderwas  gegeven  wordt. 

Het  d.  Zciddorfb  ,  dat  weleer  veei  grooter  en  nitgestrektèr  moet  asja 
geweest ,  doch '  door  opvolgende  oorlogen  veel  geleden  Iteeft  en  aan- 
merkciyk  is  afgenomen ,  is  thans  echter  nog  een  fraai ,  met  opgaande 
boomen  beplant  en  luchtig  gebouwd ,  dorp.  Het  ligt  omtrent  £  u.  2. 
ton  Axel,  £  il.  O.  van  Sas- van- Gent ,  3  «.  N.  W.  vau  Hulst-,  7j  n. 
Z.  van  Gees,  in  eene  fiaayè  lommerrijke  streek.  Men  heeft  in  de 
kom  van  het  dorp  62  h.,    bewoond  daar  T0  huisgez.  en  360  tielan. 


KUL  170 

De  voormalige  kerk  vrfn  Zoiddobpi  moet  een  groot  en  uitstekend 
gebouw  stya  geweest.  Zij  was  tevens  de  hoofdkerk  van  het  gebeele 
'kant.  Aiel  j  dit  heeft  eebter  maar  tot  kort  na  de  reductie  geduurd , 
daar  uit  een  oud  nog  aanwezig  doop-  en  trouwregister  blijkt ,  dat  deae 
kerk  in  1646  niet  meer  door  de  R.  K.  gebruikt  is  geweest ,  want  op 
bet  einde  tan  dat  jaar  leest  men  in  de  gemelde  registers :  nomina 
qmae  non  inveniunter ,  ütveniet  in  tegutrit  ParochiaUbut  de  Wachte- 
beke ,  Moerbeke  nl  Stekene  (d.  i.:  da  namen,  welke  bier  niet  ge- 
vooden  worden ,  snit  gij  aantreffen  in  de  Parochiale  registers  van 
Wacbtebeke,  Moerbeke  of  Stekene) ,  terwyl  de  Magistraat  van  Axel, 
mei  toestemming  van  den  Raad  tan  State ,  zich  in  November  1646 
reeds  in  bet  bent  der  kerk  van  Zinnooaps  heeft  gestald ,  om  ar  df 
Hervormde  leer  in  to  verkondigen.  Vaö  dat  tijdstip  af  parochiëer- 
den  de  R»  K.  tan  des*  plaats  in  bovengemelde ,  toen  tot  de  Oosten* 
rgksehe  Nederlanden  ,  thans  tot  België  behoorende ,  gemeenten ;  later 
»U°  *U  in  de  parochie  Overslag  (mede  op  Belgisch  grondgebied  ge- 
legen) kerkeltyk  geweest ,  tot  in  het  jaar  1788 ,  als  wanneer  te  Zon* 
smbpb  eene  schuur  tot  kerkelfjk  gebruik  is  bekwaam  gemaakt  en  daartoe 
is  gebezigd  tot  in  1817,  in  welk  jaar  de  thans  bestaande  kerk  is 
geslicht,  waarin  alle  de  R.  ft.  tan  bet  geheel*  kanton  Axel  gepa*- 
rwcbiëerd  hebben ,  tot  dat  in  1844  binnen  de  testing  Neuten  eene 
R.  K.  gemeente  is  opgerigt  toer  de  Katholyken  tan  Neuzen ,  Zaanv 
slag  en  den  Hoek.  In  het  oude  kerkgebouw  ,  hetwelk  uithoofde  tan 
■ijnen  bouwtatligen  staat ,  in  het  begin  der  achttiende  eeuw  ,  niet  meer 
is  gebrnikt «  was  de  graftombe  tan  Heer  JeuAii  va*  Ghistillc  ,  Ridder , 
Heer  t*t»  Axel,  MaeUtede ,  Moeren  ent.^  aldaar  begraven  m  1453, 
die ,  too  als  men  verhaalt ,  de  eerste  zaden  van  den  boekweit ,  tas- 
seben de  bladen  van  atyn  sakboekje,  in  de  Nederlanden  zoude  hebben 
gebragt.  Dit  graf  was  geplaatst  tegen  den  zuidelijken  muur  en  ge- 
dekt met  eene  blaauwe  arduinsteenen  zerk  ,  waarop  h'tf  en  s\jne  trouw  , 
in  verheven  beeldwerk  ,  levensgrootte  waren  uitgehouwen  ,  elk  met  s\}n 
familiewapen  boven  het  boofd.  Vetrnoedeltyk  ten  tijde  der  beeldstor- 
uring  is  dit  fraaQe  grafgesteente  deerltyk  gehavend  en  vernield ,  ook 
is  er  in  de  nieuwe  kerk  geen  spoor  meer  van  te  vinden ,  dan  de 
gewelde  zet kstetttf ,  liggende  voor  eene  deur ,  door  welke  men  langs 
aebter  in  de  sacristy  gaat.  Op  den  rand  tan  dien  steen  tQn  oog 
«enige  Gotbiscke  letters  leesbaar ,  te  weten  : 

fytt  lefiftt  Mfyt.  Jdfl  Taö  Ghistelle  (1) ,   ........ 

M€€€€%W%    •  ♦  ♦  •  ©plepn^  jftegeïnetie  3A&*  Jan 
tod  Ghistelle ;  tne  £tarf  in  Set  jaat  JtöCtfCff  9900 

..-."•..  '  öacïj  taan  Xattmaant  n&at  .  . 

.•'..,....  gumcïjt;  fitöt 

(hetgeen   volgt   fe   met   een  stuk  tan  den  steen  verdwenen,   doch  er 
heeft  veftttrodéTyfc  gestaan :  bitti  voor  de  zielen). 

Twee  aridere ,  grbote ,  langwerpig- vierkante  steenen  platen  tan  blaau- 
wen  arduin ,  welke  nevens  den  gemelden  zerksteen  in  den  muur  schij- 
nen te  rijn  gemetseld  geweest ,  z\jn  mede  nog  aanwezig.  Zy  z\fn  ge- 
heel uitgebeiteld  en  dragen  de  duidelijke  sporen  ,  dat  z(j  met  marmeren 
of  andere  platen ,'  waarop  waarschijnlijk  opschriften  waren  nitgehon- 
wen  ,  x^o  ingevuld  geweest  f  welke  dan  ook  vermoedelijk  de  titels  tan 


(i)    Het  hier  on  later  met  .....  aangeduide  ia  met  een  gedeelte  ven  den  atoeu 
geheel  veg  of  ont?«ti>tgr. 


980  ZUL 

hem  «o  iQne  gheselnede  (gesclltnne) ,  al*  ook  <W  geschiedenis  van  bet 
invoeren  der  boekweitzaden  tullen  hebben  vermeld.     Deie  steenen  lig- 
gen thans  buiten  de  groote  dear  der  nieuwe  kerk.  Tydens  bel  afbre- 
ken van  het  oud  kerkgebouw  in  1817  «Un »  DÜ  Det  uitdelven  der  fon- 
damenten   en    het  gelijkmaken   van   den  grond  ,    meer  dan  honderd 
steenen  graven  ,  waaronder  vele   verwulfde  en  van    binnen  fraai   be- 
schilderde, ontdekt,  doch   waarvan  alle  de  deksteenen  waren  verbrij- 
zeld ,  en  wel  zoodanig ,  dat  van  de  daarop  geplaatste  opschriften  volstrekt 
niets  meer  te  lezen  was.    In  plaats  van  de  oude  is,  zoo  als  hierboven 
is  gezegd ,  in  1817  ,  eene  nieuwe  kerk  gesticht ,  zynde  een  langwer- 
pig vierkant  gebouw  ,  met  een  uit  het  dak  rasend  spits  torentje.    Eene 
subsidie  van  6000  guld.,   door  Willis  1,  Koning  der  Nederlanden , 
ten  eveugemelde  jare  ,  aan  de  gemeente  toegestaan  ,  benevens'  de  op- 
brengst eener  inzameling   van  penningen    in  alle  de  kerken  van  bet 
bisdom  van  Gent ,  zoo  mede  vrywillige  giften  van  particulieren  ,  beeft 
haar  tot  deze  stichting  in  staat  gesteld.     Zy  is ,  even  als  de  vorige , 
ter  eere  van    O.  L.   V,    Hemelvaart  iogewyd..    Een  arduinsteen,   bo- 
ven den  ingang  der  kerk  in   den  muur  gemetseld,  vermeldt  dat  de 
eerste  steen  van  dit  heiligdom  den  7  Juiy  1817    is  gelegd  door  den 
Vice- Deken  T.  A.  vas  Copperolle  ,  in  tegenwoordigheid ,  onder  ande- 
ren ,  van  het  plaatselijk  bestuur ,  zynde  ook  de  namen  van  de  ledest 
daarvan  in  den  steen  uitgehouwen.    In  dese  kerk  is  een  orgel  en  ééa 
altaar. 

Te  midden  van  het  dorp ,    aan   de  znidzyde ,  is  eene  met  boomen 
beplante  dreef,  leidende  naar  eene  boeren  hofstede ,  waar  vroeger  ,  soo 
men  wil ,  het  kasteel  van  de  Heeren  vab  Giibtellb  tou  hebben  gestaan. 
Aan  den  ingang  dezer  laan  of  dreef  tijn  twee ,  van  onder  met  ardwia 
voorziene  in  gebakken  steen  gemetselde  pilaren ,  met  verbazend  zware 
hangen  ,    welke   klaarblijkelijk   hebben  gediend  voor  zware   deuren  «f 
poorten ,    waarmede  de   toegang   tot  die  laan    was    afgesloten  ;    bovea 
elke  pilaar  is  een  van  blaauwen    arduin    vervaardigde  leeuw  geplaatst 
in  eene  zittende  houding,   welke  met  zijne  klaauwen   een  schild  vast- 
houdt,   waarop    echter    niets   meer  te    zien  is.     Behalve  dat  by  bet 
graven  in  den  omtrek   van  het   boerenhuis  dikwyls   steenen   van  end 
maaksel  te  voorschyn  komen ,  is  nogtbans  van  deze  voormalige  gebaa- 
wen  geen  spoor  meer   te  ontdekken.     De  evengemelde   hofstede,   ook 
bekend  onder  den  naam  van  Monnikhoven  .(1) ,    wordt    in  pacht 
gebruikt  by  Joharhis  Baptista  Vihcbuyssb  en  is  het  eigendom  Tan  dea 
Heer  d'Haene  de  Potteb  ,  grondeigenaar  te  Gent. 

De  kermis  te  Zdiddobpb  valt  in  op  den  derden  Zondag  in  Juny  en 
duurt  drie  dagen. 

Het  wa^en  dezer  gem.  is  van  goud,  met  drie  bloemen  in  nataor- 
lykc  kleur,  staande  twee  en  een. 

ZüIDDORPEPOLDBR-NOORDDEEL,  pold.  in  Staats- F  laander*» , 
in  bet  Overambacht-van-Axel,  prov.  Zeeland,  arr.  Goes,  kanU  Axel, 
distr.  Hulst,  gem.  Zuiddorpe;  palende  N.  en  W.  aan  den  Canisvliat- 
polder ,  O.  aan  den  MoerspuNpolder ,  Z.  aan  den  Belgischen  polder 
van  Si.  Eloy  eu  aan  dien  van  Zniddorpe-Zuiddeel. 

Deze  pold.  beslaat,  volgens  het  kadaster,  eene  uitgestrektheid  vaa 
583  bund.  15  v.  r.  26  v.  ell.  en  is  schotbaar  groot  186  buod.  26  v.  r. 


1)  Volgens  sommigen  zoude,  na  het  uitsterven  van  het  geslacht  van  Gujstxlls, 
dit  kasteel  tot  een  nonnenklooster  hebben  gediend.  Hieromtrent  hebben  wtf  echter 
niet»  zekers  kunnen  opsnoren. 


ZUI.  igf 

8  v.  ell.  Daarin  staan  25  hofsteden  en  114  bijzondere  woningen, 
met  inbegrip  van  het  geheele  d.  Zuiddorp  e.  Hij  watert  uit  door 
•enen  duiker  in  den  Canitvliet-poldcr  en  het  beheer  daarvan  is  toe- 
vertrouwd aan  eenen  Dijkgraaf,  bijgestaan  door  eenen  Ontvanger- 
Griffier.  Zie  verder ,  met  betrekking  toi  de  ondervloeijing  en  iodyking 
Tan  desen  polder ,  het  volgende  art. 

ZUIDDORPE-POLDER-ZUlDDEEL,  ook  Zijpb  polder  genoemd ,  pold. 
io  Staats- F  laanderen,  in  bet  O  eerambacht-van- Axel ,  prov.  Zeeland, 
arr.  Goes ,  kant.  Axel,  distr.  Hulst,  gem.  Zuiddorpe;  palende  N.aan 
den  pold.  Ziiiddorpe-Noorddeel ,  O.  aan  den  Moerspu i-polder ,  Z.  aan 
den  Varempé-polder ,  W.  aan  den  Belgischen  polder  St.  Ëloy. 

Dese  pold.,  bij  het  kadaster  bekend  voor  eene  uitgestrektheid  van 
224  bund.  85  v.  r.  11  v.  ell.,  is  schotbaar  groot  164  bund.  74  v.  r. 
11  v.  ell.  Daarin  staan  5  boeren  hofsteden  en  28  bjjsondere  woningen 
en  by  watert  uit  door  eenen  duiker  op  den  Moerspui-polder  en  door 
dien    van  Beoosten-  en  Bewesten-Blij,  in  de  Axelscbe- kreek. 

Volgens  bescheiden,  in  het  polder-archief  berustende,  is  dese  pol- 
der en  de  voorgaande ,  in  het  jaar  1673  doorgestoken ,  doch  korten 
ttfd  daarna  gedeeltelijk  weder  Ingedijkt ,  onder  den  naam  van  't  Nieowe- 
ZntTMwri-NooATDUL ,  terwijl  bet  overige  bleef  vloeyen  tot  in  bet  jaar 
1695,  als  wanneer  ook  dat  gedeelte  bedijkt  is  geworden  en  genoemd 
werd  NiMW-ZoTTDOirB-ZoiTDBBx.  In  1715  dese  pold.  weder  doorge- 
spoeld zijnde,  is  daarin  eene  inlage  gelegd,  waardoor  by  met  12  gem. 
253  r.  (5  band,  45  v.  r.  10  v.  ell.)  hemelsbreedte  of  8  gem.  106  r. 
(3  bond.  61  v.  r.  20  v.  ell.)  schotbaar  land  is  verminderd,  welke 
thans  deel  maken  van  den  Moerspui-polder.  Het  bestuur  berust  in 
handen  van  eenen  Dijkgraaf,  bijgestaan  door  eenen  Ontvanger-Griffier. 

ZUID-EILAND,  eil.  in  Oost-Indië ,  in  de  Zeeman- Floris ,  Z.  van 
de  Baai-von-Boni ,  aan  de  suid westpunt  van  het  eil.   Boeton. 

ZUI  DEINDE,  b.  in  Rijnland,  prov.  Zuid- Holland ,  arr.  en  4  n. 
O.  ten  Z.  van  Leyden,  kant.  en  1}  u.  O.  van  Alphen,  gem.  Aar- 
landerveen,  snode  het  zuidelijkste  gedeelte  van  het  d. 

ZUIDBINDE,  baart,  in  Zaïland,  prov.  Overijssel,  arr.  en  2  u.  W. 
Tan  Zwolle,  kant.  en  1£  u.  Z.  Z.  0*  van  Kampen,  gem.  en  t  u. 
Z.  Z.  O.  van  Kamperveen;  met  25  h.  en  170  inw. 

ZUIDEINDSCHE  POLDER  (DE)  of  ds  Zcidewdsi  foldb«,  pold.  in 
Rijnland,  prov.  Zuid-Holland ,  arr.  Leyden,  kant.  Alphen,  gem. 
Aarlanderveen ;  palende  N.  aan  de  Aarlanderveensche-droogmakery , 
O.  aan  de  Pulmot  of  •Albrechts-Vierendeel-van-den- Bosch,  Z.  aan  den 
Rijn ,  W.  aan  den  Noordeindsche-polder ,  waarvan  hij  door  de  Aar- 
landerveenscbe-kerkvaart  gescheiden  was,  doch  waarmede  hij  thans 
ééne  bedijking  uitmaakt. 

Deze  pold.  wordt  door  twee  molens  op  den  Rijn ,  van  het  overtol- 
lige water  ontlast.     Het  land  ligt  1.47  ell.  onder  A.  P. 

ZUI  DEINDE- VAN -PORTENGEN  (HET),  heerL  en  pold.  in  het 
Jfederkwartier  der  prov.   Utrecht.     Zie  Pon truc  bh  (Zdidbiuds-vah-). 

ZUIDELIJKE- VERLOREN  HOEK  (DE),  pold.  in  het  Land-van- 
Heusden,  prov.  Jfoord-Braband ,  Tweede  distr.,  arr.  's  Uertogenhoseh , 
kant.  Heusden,  gem.  Hedikhuizen;  palende  N.  aan  den  Noordelijke» 
Verloren- Hoek ,  O.  aan  de  Hedikhuisensche-Maas,  Z.  en  W.  aan  den 
Hooge-Maasdyk.  0 

Dese  pold.,  welke  na  het  jaar  1708  bedijkt  u$  beslaat,  volgens 
bet  kadaster ,  «ene  oppervlakte  van  7  bund.  24  v.  r.j  heeft  twee  boo- 
ten duikers  w\jd  0.25  en  0.45  ellen ,  resp*etiv«l{jk  voorsien  elk  van 


<m  züi. 

eena  klap ,  «n  wordt  daardoor  op  de  HedilL  buiten  scbe-Maas  van  b^t 
overtollige  water  unllatl.  Hy  wordt  bestuurd  door  de  eigenaren.  — 
In  deien  polder  is  het  zoogenaamde  Vossegat  gelegen. 

ZÜI  DEL  WIJK,  gem.  in  Rijnland,  Drov.  Zmd- Holland.  ZieZmwijtu 

ZÜID-EN-NOORDEINDER-POLDER     (DE    GECOMBINEERDE-) , 

pold.  in    Rijnland  T   prov.    Zuid-Holland.     Zie   Nooat-Ba-ZoiesmntB- 

POLDEA   (GeCOMBIMBBDK-). 

ZUIDEN  VELD  ,  ook  wel  ZtiDBvu.»  gespeld  ,  een  der'  set  dingaptllen  9 
waarin  de  prov.  Drenthe  vroeger  verdeeld  waa  en  wel  het  eerste  io  rang. 

Het  werd  aldus  genoemd  in  tegenoverstelling  van  Noordenvelé  , 
omdat  het  het  aaidoosteltjkste  gedeelte  van  het  landschap  Drenthe  uit- 
maakte; grenzende  VV«  aan  Beuer-diogspil ,  N.  aan  Rolder-dingspil  eo 
Ooa lermoerder«diogspil ,  O.  aan  de  prov.  Groningen,  en  aan  Munsler- 
land,  Z.  aan  het  graafs.  Bantbeim,  aaa  de  prov. , Overmase! ,  en  aan 
Dieverder-dingspil . 

Daartoe  behoorden  in 'v  reegaren  tQd  vier  bijzonder*  scnantambien ; 
als:  Sleeu-eu-Zweelo,  Odoorn-Emraen-en-Roswiakel, 
Dalen-en-OosterhesselaaenKoevordcn*ta-3cbooftebeek; 
thans  uitmakende  de  ie  ven  volgende  gem.  Dalen,  Enaen,  Koe- 
▼  orden,  Odoorn,  Ooaterhesseleu,  Sleen  en  Zweelt,  en 
alaoo  beslaande,  volgens  het  kadaster ,  een  oppervlakte  van  79,716  b«a4. 
49  v«  r.,  waaronder  79,380  bond.  58  v.  r.  99  v.  eU<  belastbaar  land. 
Men  telt  er  1770  hM  bewoond  door  eaae  bevolking  van  19,910  iow.,  die 
meest  hun  bestaan  vinden  in  den  landbouw  en  wanneer  eerlang ,  aoo  als 
men  zich  voorstelt  r  de  Zuideaveldscbe-veenen  aan  de  snede  zullen  ko- 
men ,    aal  hier  de  torfgravery  een  heofëmiddel  van  bestaan  wonéeo. 

ZÜIDENVELD9CHE  VEEN  (HET-),  uitgestrektheid  hooge  voengraari, 
in  het  dingspit  Zuidenetld,  prov.  Drenthe  f  tossebeo  Erahnen,  Koever- 
den  en  Schoonebeek  4  welke  xiob  ook  tot  ia  het  keningryk  Hasuurver 
niUlrekt  en  in  de  preV.  Drenthe  tent  offert  lak  te  beslaat  v««  moer 
dan  25,000  bond. 

«ZUIDERAS  of  Stront**,  adeü.  k.  m  het  graaft.  Zutphtnf  prat. 
Gelderland,  kw»,  du  Ir.,  arr.  en  9  u«  Z.  O.  van  Zatpken ,  kafeit.  ea 
9  n.  Z»  W,  van  Locheni,  gem.  en  1  o.  Z.  W.  van  rêrden,  op  aan 
regteroever  van  de  Vordênsahe-beek. 

ZUIDERBANfc  (DE),  droogte  in  den  mond  der  Maèe,  Uswheu  ée 
Noorderhank  en  de  Slenk  tf  Geul, 

ZUIDERBEEK. -(DE),  watertje  in  dt  Xeijerij  *<s»  's  Uerto#mbe*chi 
kw.  Oiêterwijk,  pro**  Neord-Érahand ,  onder  Hiharenkeik. 

ZUIDERBOSCH  r  buit.  in  Delfland,  prtv.  Zuid»  Holland,  arr.,  kawt. 
ea  IJ  u.  N.  ten  O.  van  's  Graeenhage,  gem.  fFra$$enaar-en~Zniémijk. 

ZUIDERBOSSGHEN  ,  gedeelte  van  Fivelgo ,  prov.  Groningen.  Zit 
Dwcbswoum. 

ZU1  DER  BRAAK ,  voorin,  mttrtje  ra  de  Vier-N oorderkoggen ,  prov. 
Ifeerd-HoUmnd^  arr.  Hoorn,  kant.  MedewMk,    gem.  Obdam. 

Dit  mttrtje  ia  droaggtmalen  en  maakt  tbaos  een  gedeelte  van  den 
Braken-polder  uit. 

ZUIDERBUREN ,  voorm.  b.v  prov.  Frieéi&nd,  kw.  Ootterge*,  griet. 
Leeu*ardefade*l ,  arr.,  kant.  en  1  n.  Z«  O.  tan  Leeuwarden,  5  mm. 
Z.  van  Hempene,  waartoe  desa  b.  behoord t.  Zy  bestond  nit  8  hottetr, 
die  echter  allen  gesloopt  ttia. 
ZUIDERBUREN  ,  g*b.  ra.  btt  oester  kwartier  i  prov*  Grvnmgtn , 
.  arr.  en  9J  tt.  W.  N.  W.  van*  Gfamnjênf  kant.,  fem,>  au  *  rata. 
Z.  vta  Zmdhern . 


ZU!. 

9 

ZUIDERMJ&G,  buit.  in  DelflaMd,  prov.   Zn&HoUand     Zie  Zot- 

DiaiHIM* 

ZUIDERBUUR T,  geh.  in  Rijnland,  prov.  Zuid-Holland.  Zie 
ZsmtuDat. 

ZUIDERBUURT  (DE)  of  de  Zdidiooit  f  b.  op  hetoil.  Schotland  %  prov. 
Ovcryuel,  arr.  ee  3  u.  W.  N.  W.  vaD  Zwolk,  kant.  en  2{  n.  N.  W. 
van  kampen,  gem.  en  in  den  xuidelyken  boek  van  Schotland,  niet  ter 
van  Bn$ ,  waartoe  w\j  kerkeiyk  behoort  j  uitt  19  b.  en  80  inw. 

ZUIDERDEL,  meertje  in  het  balj.  «Ier  Fïuuwburgen,  prov.  Noord» 
Holland.     Zie  Du  (Zenen-). 

ZUIDBRDIEP  (HET),  vaarwater,  pro?.  Znid-HoUand ,  in  hêlOoe- 
reesehe- Zeegat ,  tusschen  den  wal  van  Flakket  ten  Z«,  en  de  Schooi» 
hotk,  Oude- Pampus  en  Stijtplaat  ten  N.  Het  heeft  minstens  50  palm 
water  en  loopt  lustenen  de  Sluitplaat  en  de  Meneersebe-plaat  in  bet 
Haringvliet ,  tastenen  welke  platen  door ,  ten  minsten  14  palm  staat , 
doeh  door,  het  Aardappelg&tje  langs  do  Stykplaat  stevenende ,  houdt 
men  50  palm. 

ZUIDERD1EP  (HET),  de  meett  aeiéelyke  of  links  gelegen  mond 
van  den  Uksol,  waardoor  deze  rivier  aith«  bemesten  lampen,  iü  de 
Zuiderzee   stort  v    thans  meestal  ai  Kertt  genoemd*    Zie  dat  woord. 

ZUIDERDUK  ,   d.  in   Bnntma.o,  prov*  Qronmgtn,     Zie  Zoeatua. 

ZUIDERDUK  (DB),  dyk  in  Shogtcrhand f  prov*  H oord-Holland , 
ia  eene  ooSUlyke  rigting  van  de  Oosterpoort  der  stad  Hoorn  naar 
Enkbuieen  leepenae,  en  dienende  ter  beveiliging  van  West-Friesland* 

Ueae  dyk ,  welke  eene  leagM  beeft  tan  ruim  ift,000  ell.,  liep  den 
80  October  1669  groot  getaar  ven  door  te  breken,  doch  werd  doxfr 
den  y  ver  der  burgers  en  andere  manschappen  neg  voer  inbraak  bewaard. 

Boor  de  doorbraak  van  den  Uiterdy k  van  Wester*llokker  fa  1702 , 
en  bet  verder  verleien  daar  van ,  wes  de  Zuiderdyk  ^  van  de  weienoe- 
ftene  tot  aan  Mannik-IJ  f  ven  slaper*  in  wnlrantyjk  veranderd.  Aan* 
geilen  daarvoor  eenige  diepten  begonnen  ie  scharen ,  werd  door  Dyk* 
graaf  eo  Waardeehaapea  van  Dregtérland  besloten  ,  om  aas»  den  dyk , 
omaren*  den  paal  ae.  105 ,  eeaen  ketting  greeavn  palea  ie  laten  slaan  , 
welke  de  eerste  staren,  die  aaa  den  Znetabüe,  luescben  de  stad  ea 
bet  tetdeiade  van  Sebdllinghetil  f  geslagen  *$**  Thans  ia  dexe  paalgor» 
ding  vervangen  door  eeaa  tot  nagenoeg  aan  daa  kntib  des  d$bs  op- 
leepende  éteenglooying. 

Den  25  December  1716  wat  de  teedyk  «aa  bit  Horemnit ,  by  deé 
patil.no.  108  v  byaa  ter  halverwege  doorgeapeeld  ea  verkeerde  gevolge- 
lyk  in  bet  uiterste  gevaar;  daar  men  er  eehter  spoedig  de  eoodage 
maatregelen  nam ,  en  bet  water  alras  begon  te  vallen ,  werd  de  dyk 
ook:  ditmaal  behouden. 

Oen  19  Janaery  173$  stortte  tuseehen  den  Appelboek  en  bet  Oade- 
Kerkbofi  naby  het  dorp  Wydenes*  een  wierrak  i  by  eenen  swerea 
storm  uil  hel  W.Z.W.,  door  hel  geweld  eWr.  golven  *  ioaeey  eoodai 
de  dyk, ,  door  de  gedurige  af  kabbettng ,  dreigde  doer  te  brekeo ,  doen 
daar  de  wind  W.  liep,  deed  dit  bet  gevaar  verminderen.  Den  vol- 
genden dag  liet  men  een  w$d  sebip  f  met  keiateenea  geladen ,  op  de 
voornoemde  gevaarlyke  plaats  linken ,  om  den  «analen;  ea  de  seburiag 
te  beletten  $  ook  werd  aanstonds  een  kettingpaelwerk  geiUgoa»  waardeer 
alles  teer  gelukkig  tegen  verdere  alspeeling.en  doorbraak,  bewaard  werd. 

ZUIbER-DtöTRlETEN  <Dfi>  of  ai  Zeiltje*  nota*  y  landstreek  in 
feftWame,  «p  htkSmmdamki  oio.  QèMcs>  f  èm .wMofyko*  Wwrag, 
ganv.   toaha$*ir,  ten  Z.  ven  het  bavt.   Rotterdam* 


SM  Zül. 

Deze  distr.  bevatten  de  landschappen 'Po  e  Ie  m  ba  ngk  ing  en  Ga\- 
liss  o  ng.  Over  deze  distrikten  regeert  een  ambtenaar,  onder  den  titel 
yan  Gezaghebber.  De  bewoners  dezer  distrikten  xjjo  goede  krijgslieden 
en  de  Gatissongers  worden  bg  voorkeur  als  matrozen  gebruikt  ,  daar 
■y  als  de  beste  zeelieden  bekend  staan  ,  en  verpligt  t\jo  in  geval  van 
nood  als  zoodanig  te  dienen.  Onder  de  Zoidie-»istriktiii  beboort  het 
eiland  Tanakeke,  dat  zuidwestwaarts  van  Galissong  ligt,  benevens 
nog  andere  kleine  eilandjes  in  deu  omtrek.  De  bevolking ,  die  75,000 
zielen  bedraagt ,  is  in  twaalf  distrikten  verdeeld ,  welken  hunne  hoof- 
den hebben  en  aan   den  Gesagbebber  ooder worpen  zijn. 

ZUIDER-DWARSGRACHT ,  buurt,  in  Follênh**,  prov.  Oirijud. 
Zie  Dwazsözacmt  (Zoideb-). 

ZOIDER-END  (GROOT-),  geb.f  prov.  FrittLtnd,  kw.  fTesUrft», 
griet,  f? ontetadeel ,  arr.  en  5  u.  W.  van  Sneek,  kant.  te  1|  o. 
Z.W.  van  BoUward,  J  o.  Z.  W.  van  Hieslum,   waartoe  bet  behoort. 

ZÜIDEREND  (KLEIN-),  geh.,  prov.  Friesland,  kw.  fFestergoo, 
griet.  Wonseradeel ,  arr.  en  5  u.  W.  van  Sneek,  kant.  en  IJ  u.  Z.W. 
van  Bolswardy   Z.  W.  van  Hieslum,  waartoe  het  behoort. 

ZÜ1DER-GBBERGTE  (HÉT),  breede  bergrug  in  Oostlndië,  op  het 
Sundasche  eil.  Javay  resid.  Soerukarta  en   Djoeiokaria, 

Het  ZoiDBaezanen  is  een  breede  bergrug  ,  die  van  het  Z.  naar  bet 
0.  voortloopt ,  in  eene  woeste ,  onbewoonde  streek ,  welke  behalve  tim- 
merhout ,  noch  uit  bet  planten-,  noch  uit  het  deltstoffeltyk  «ijk  ltXs 
merkwaardigs  oplevert.  Dit  gedeelte  des  lands  is  zoo  weinig  bekend  en 
wordt  zoo  zelden  bezocht ,  dat  DiBvo-Nzeeeo  zich  aldaar ,  in  1829  eo 
1850 ,  eencn  geronnen  tijd  ophield  en  zich  in  de  onherbergzame  wil- 
dernis ten  volle  veilig  kon  achten. 

Den  28  Mei  1829  trof  de  Majoor  Cox  vah  Smuglbb  ,  uit  de  ben-' 
ting  Boeloes  naar  het  dorp  Toelen  marcherende ,  aldaar  eene  troep  mui- 
telingen  aan,  die  door  den  barizan  Tan  Notto  Pbodjo  tot  over  de 
Oepak  werd  geworpen.  Honderd  en  vijftig  man  met  drie  vaandels, 
maakten  nn  aan  den  linkeroever  dier  rivier  op  de  kolonne  een  leven- 
dig vuur ;  intnaschen  was  de  Kapitein  Hobejiha  ,  met  100  man  in/an- 
tcrie ,  de  rivier  ongemerkt  overgetrok  ken  ,  en  den  vijand  van  zoo  aabij 
genaderd,  dat  onderscheidene  muitelingen  van  hunne  paarden  werden 
geschoten ,  en  de  andere  met  moeite  het  hooge  (gebergte  bereiken  kon- 
den ,  en  zich  alzoo  nog  reddeden.  De  vijand  ,  door  dien  officier. en  den 
barisan  van  Notto  Pbodjo  vervolgens  andermaal  aangetroffen  ,  had  bij 
die  ontmoeting ,  weder  eenig  verlies  te  IQden ,  en  wierp  zich  nu  in  aller- 
naast in  de  kloven  van  het  moeyeiyke  ZoiazaeiBsaeTt.  De  Luitenant- 
Kolonel  Solbwijh  bad  intusseben  dit  gebergte  beklommen  ,  en  de  groote 
dessa  Kemiri ,  die  er  op  lag  en  dikwtyls  lot  schuilplaats  gestrekt  had  van 
den  Panoerang  Bey ,  doen  vernielen.  De  vijand  was  tot  daartoe  ,  door 
de  inlandsche  infanterie  onder  de  Luitenants  ei  Bzotr  ,  Boztaoowza  en 
m  Jagbb  op  drie  verschillende  ponten  vervolgd  geworden ,  geltyk  ook , 
voor  zooveel  het  terrein  dit  toeliet,  door  de  kavallerie,  zooder  dat 
'•  men  hem  evenwel  eenig  nadeel  van  belang  had  kunnen  toebrengen , 
..  maar  die  bewegingen  werden  nogtans  met  zooveel  eenheid  en  snelheid 
volbragt ,  dat  de  rajoog  van  den  Pangerang  Bey ,  drie  gezadelde  paar- 
den ,  een  pistool ,  vele  pieken  en  de  bagaadje  van  genoemden  Pangerang , 
voorts  eenige  manden  met  ijzeren  voetangels  (waarvan  zjj  zich  op  hunne 
vlugt  gedeeltelijk  bediend  hadden ,  door  die  achteruit  te  werpen) ,  bo- 
nevens eene  menigte  papieren ,  in  handen  der  Somanapsche  hulptroepen 
vielen. 


Z  UI.  288 

Io  Jony  van  dat  wilde  jaar,  had  er  eent  expeditie  onder  den  Overal* 
Lb  Bboh  di  Vbxila  naar  het  Zoidebcibeagtb  plaats  ,  die  gepaard  ging 
niet  alle  die  moeijelgk heden  ,  'onafscheidbaar  van  eene  beweging  in  dat 
beiwaariyk  te  begane  terrein ,  met  dat  gevolg  ,  dat  de  vyand  uil  on- 
derscheidene  positien  verdreven  werd,  en  men  zich  eindelijk  heiig  moest 
honden  ,  om  een  paar  benlings  in  dat  gebergte  aan  te  leggen  ,  hoezeer  men 
tich  de  bouwstoffen  daartoe  in  die  streken  bezwaarlijk  verschaffen  kon , 
en  gedachte  posteo  altoos  eene  moeijelijke  communicatie  tullen  hebben. 

ZUIDERGEEST ,  geh.  in  het  ba  Ij.  van  Kennemerland,  prov.  Pi  oord- 
Holland y  arr.,  kant.  en   1  u.  N.  W.  van  Alkmaar,  gem.  Bergen. 

ZUIDERGRACHT  (DE),  gracht  of  sloot  in  Vollenhote,  prov.  Over- 
ijssel.    Zie  Jar-Hoserosacht. 

ZUIDERHAKEN,  zandbank  in  de  Ifoordxee,  ten  W.  van  de  gem. 
den  Helder.     Zie  Haaks  (Zoideb-). 

ZUIDERHOUT,  buit.  in  Kennemerland ,  prov.  Woord  Holland,  arr., 
kant.  en  10  min.  Z.  van  Haarlem,  gem.  en  £  u.  N.  van  Heemstede. 

Dit  buit.  beslaat ,  met  de  daartoe  bebooreode  gronden  »  eene  opper- 
vlakte van  2i  bund.  66  v.  r.  24  v.  ell .,  en  wordt  in  eigendom  beze- 
ten door  den   Heer  M.  A.  Bbels  ,  woonachtig  te  Haarlem. 

ZUIDERHÜISTER-VEEN  en  ZUIDERHUIZUM ,  twee  dorpen,  prov. 
Friesland,  kw.  Qostergoo ,  griet.  Achtkarspelen.  Zie  S oa* dis-eb  vebs 
en  SonauizoM. 

ZUIDERKLIP  (HET  GAT-VAN-DE-)  ,  kil  in  den  Biesbosch,  prov. 
Ifoord-Broband,  gedeeltelijk  gem.  Made-en- Drimme  Ie  u  en  voor  een 
klein  gedeelte  gem.  Pussen- Munster-en- Muilkerk,  dat,  uit  het  Steurgat 
voortkomende ,  in  eene  eerst  suidwestelyke  en  vervolgens  zuidelijke  rig- 
ting ,  tusschen  het  Ganzencst ,  Beneden-Dood  en  den  Turfzak  tor  eenrt 
en  de  Hcioplaat,  de  Moordplaat  en  de  Nicuwe-Dood  ter  andere  iyda> 
door ,  in  het  Lukwellegat  uitloopt. 

ZUIDERKOGGE  (DE) ,  een  der  vier  koggen  ,  waarin  vroeger  Dreg- 
terland,  prov.  lf oord- Holland %  verdeeld  was;  palende  N.  aan  de  Oos* 
ter-kogge,  O.  en  Z.  aan  de  Zuiderzee,  W.  aan  de  Middel-kogge. 

Deze  kogge  bevat  de  gem.  Sc  hel  linkhout,  Venhuizen-en* 
Hem  en  Wydenes-e  n-Oosterleek.  Z|j  beslaat,  volgens  bet 
kadaster,  eene  oppervlakte  van  3459  bund.  48  v.  r.  62  v.  ell.,  waar» 
onder  5405  bund.  5  v.  r.  47  v.  ell.  belastbaar  land ;  telt  421  b.j 
wordt  op  de  Zuiderzee  van  bet  overtollige  water  ontlast,  en  staat 
onder  het  bestuur  van  Dregterland. 

ZUIDERKWARTIER  (HET),  naam,  onder  welken  men  vroeger  be- 
greep dat  gedeelte  vao  de  voorm.  prov.  Holland,  hetwelk  ten  Z.  van 
het  IJ  en  het  Wyker-meer  lag  en  de  volgende  elf  stemmende  steden 
had;  te  welen:  Dordrecht,  Haarlem ,  Delft,  Leyden,  Am- 
sterdam, Gouda,  Rotterdam,  Gorinchem,  Schoonhoven 
en  Brielle,  benevens  de  kleine  steden  ;  Naarden,  Muiden,  Weesp, 
Oudewater,  Geertruidenberg,  Hensden ,  Woudricbera, 
Usselstein,  Vianen,  Leerdam,  Asperen,  Heukelom, 
Geervliet,  Heenvliet  en  Goedereede.  Het  besloeg  alaoo  de 
geheele  tegenwoordige  prov.  Zuid-Hol  la od,  henevens  gedeelten  van 
Noord-Holland,  Noord-Braband  en  Utrecht. 

ZU1DERLAND  (HET)  of  »■  Zoidbb.am«ciie-fou>eb  ,  pold.  in  het  «il. 
Zuid-Beveland,  prov.  Zeeland,  arr.  Goes ,  kant.  en  gem.  Heinkens* 
sand;  palende  N.  O.  aan  den  pold.  het  Vlaanderken  ,  O.  aan  den 
Nieuwc-Kamer-polder ,  Z.  aan  den  Lowyten-polder ,  Z.  W.,  W.  en 
N.  W.  aan  den  Nieuwc-Craayert-polder. 


tt6  ZÜI. 

Deio  pold.  beslaat  ,  volgens  hei  kadaster  ,  eene  oppervlakte  van 
60  band.  77  v.  r.  59  v.  eü.,  waaronder  59  bond.  24  v.  r.  99  v.  ell. 
scbolbaar  land  ;  telt  14  h.,  waaronder  ft  boerderijen ,  ea  wordt  door 
de  sluit,  op  Tendenwege  tyj  *s  Heer- Aren dsktrke ,  van  bet  overtollige 
water  ontlast'.     Hy  behoort  tot  bet  polderbestuur  van  Uetokenuaoti. 

ZUIDERLAND  (HET-)  of  db  Zuii>BBi,AHi>scaB-roLB>BB ,  pold.  in  hei 
eü.  Goederoede~en-Overflakkèe  t  prov.  Zuid- Holland,  arr.  Brielle,  kant. 
Sommeh dij k ,  geni.  Oude-Tonge ,  palende  N.  W.  aan  Battcnoord,  K. 
aan  den  Oodelandsche-polder ,  O.  aan  den  Molen-polder ,  Z.  aan  den 
Sayi-polder  ,  de  Snyspoldersehe-gorzen  en  de  Ziiidorlandscbe-gor i«o  , 
Z,   W.  aan  de  Rieniogcn. 

Deie  pold.  is  den  11  November  1447  ter  bedijk  ing  uitgegeven)  , 
doch  in  1570  ondergeloopen  sijndeis  hy  in  1594  weder  herdjjkt.  Ilj) 
beslaat,    volgens  bet  kadaster,    eene  oppervlakte  van  118  band. 

ZUIDERLAND  (HET-)  of  bb  Zoidwlahdscii-wlde*  ,  pold.  ia  liet 
voorin,  eil.  ff 'olphaandük ,  prov.  Zeeland,  arr.  en  kant.  Goes,  gesau 
W  olphaartdijk ;  palende  N.  aan  Oud-Sabbinge ,  N.O.  aan  het  OosterUnd , 
O.  aan  den  Nieuvrelandsche-polder,  Z.  aan  den  Heeren-polder  en  Nieuw- 
Sabbinge,  W.  aan  bet  Westerland. 

Reeds  in  het  jaar  1558  gaf  Hertog  Aibbbcbv  vai  Beubbcb  aan  Ja* 
va»  Sabmmb  en  xijne  neven  verlof  tot  herdyking  van  desen  polder. 

Z(TIDERLAND$CHE-GORZEN  (DE),  ponen  tegen  het  eü.  GaaoV- 
reede-*n-(herflakkee  f  prov.  Zuid- Holland,  arr.  Brielle,  kant.  Som- 
meltdtjk.  gem.  Oude-Tonge;  palende  N.  aan  den  Zuiderlaadsolie-pol- 
der.  O.  aan  de  Suyspoldersche-gorsca ,    Z.  en  W.  aan  de  Bieoingea. 

ZUIDERLANDSdHE-POLDEH  (DE),  drie  pold.,  ééne  ia  het  eü. 
Zuid-Bevekmd,  prov.  Zeeland,  ééne  In  bet  eil.  Goedcreede-en-Ower- 
flakkee,  prov.  Zuid- Holland,  en  ééne  in  het  voorin,  eil.  Walphmart- 
dijk,  prov.  Zeeland.     Zie  Zuidbblaud  (Hrr). 

ZOIDERMEER,  geb.,  gedeeltelijk    in    Dreg  Ierland ,  gedeelteiyk  ia 
de    Vier-N  oorderkoggen  ,   onder   de    V eenkom  ,    prov.   Noora\fÊoli*nd , 
arr.  en  IJ  n.  W.  N.  W.  van  Hoorn,  gedeeltciyk  kant.  Hoorn,  gem. 
Berkhout~en-Baarsdorp ,  gedeelteiyk  kant.  en  3a.Z.  van  Modewiiik, 
gem.  en  1  n.  Z.  O.  vaa  Spanbroek ,  £  u.  N.  ten  W.  van  Berkhout. 

Dr  Herv.,  die  er  wonen ,  behooren  tot  de  gem.  vqn  Berkhout  ca  4b 
R.  K.,  welke  men  er  aantreft,  worden  tot  de  stat.  van  Sptedijk-em- 
Zuidermeer  gerekend. 

ZUIDERMEKR  (BET),  meer,  prov.  Frialand,  kw.  WeUergeo, 
griet.   Wonteradeel      2Ao  Pabbmastbbbbbb  (Hbt). 

ZÜI  DER  MEER  (HET) ,  naam  ,  onder  welken  het  G*AFviaaiB*  in  het 
balj.  van  de  flieuwbu rijen ,  prov.  Noord* Holland,  op  de  meeste  kaar* 
ten  voorkomt ,     Zie  Gbaftebhbbb  (Hrr). 

ZU1DER-N1EUWLAND ,  onbehuisde  calamiteose  pold.  in  Zeeland, 
die ,  ofschoon  onmiddellijk  aan  het  eil.  Duiveland  gelegen ,  echter  tot 
dat  vaa  Schouwen  gerekend  en  uit  diea  hoofde  door  bet  polderbestuof 
van  Schouwen- Burg-en- Westland  beheerd  wordt ;  arr.,  kaal.  ea  gem. 
Zierikaee,  greinende  N.  aan  den  Zelke-palder ,  O.  aan  den  Geaweveer- 
polder  en  aan  de  Ooster-Scbelde ,  Z.  aan  de  Oost  er -Schelde  ,  W.  aaa 
den  Zuid  hoek- polder. 

Het  heeft  eene  grootte  van  81  band.  94  v.  r.  55  v.  ell.  waarvan 
sekotaaar  78  bund.  25  v.  r.  50  v.  ell,  en  wordt  door  oenen  duiker  op 
den  Zuid  hoek- polder ,  en  alzoo  in  de  stadshaven  van  Zierikzee  van  bat 
overtollige  water  ontlast.  Het  polderbestuur  best  jat  uit  aeaen  Dyk» 
graaf  en  Gezworenen. 


ZUI.  287 

ZUIDEH-N1EUWHND,  onbehuitde  pold.  in  hei  eiL  Schouwen, 
prov.  Zeeland,  arr.  en  dislr.  Zierikzte ,  kant.  en  gen».  Brouwershaven; 
palende  N.  aan  Brouwershaven,  O.  aan  St.  Jacobs-Nieuwland ,  Bloois 
en  Zonoeniaire,  Z.  en  W.  aan  den  eigonlyke  pold.  Schouwen. 

Deze  pold.,  dit  in  hei  jaar  1443  ingedijkt  is,  beeft  eeoe  grooite  Tan 
89  buud.  72  v.  r.  91  v  ell.,  waarvan  54  bnnd.  83  ▼.  r.  44  ▼.  ell. 
scbolhaar  land ,,  en  ontlast  zich  van  het  everlollige  water  door  «enen 
duiker.  De  regering  van  Brouwershaven  oefent  er  hei  polderhestunr  uit. 
ZÜI  DER- POLDER  (DE),  pold.  in  het  baij.  van  Blois,  prov.  jfoor& 
Heiland,  arr.  Haarlem,  kant.  Beverwijk,  gem.  Jssendelft;  palende 
N.  aan  den  Zaanlandaehan  Comnuinioaiiewea; ,  O.  aan  de  Nauernascbe- 
vaart  en  den  Zted$k  f  Z,  aan  den  Zeedyk  ,  W .  aan  den  Zeedijk  en  den 
St.  Aagtendyk. 

Deze  pald.,  welke,  naar  gissing ,  in  het  jaar  1700  is  bedykt  9  be- 
slaat, volgens  het  kadaster,  eene  oppervlakte  van  1709  bund.,  waar- 
onder 1655  bund.  4  v.  r.  schotbaar  land  ;  telt  280  h.v  waaronder 
107  boerderyen ,  en  wordt  door  2  sluizen,  ééne  op  de  Nauernasehe- 
vaart  en  ééne  op  het  IJ ,  van  het  overtollige  water  ontlast.  Het  pol* 
der  bestuur  bestaat  uit  ecnen  Dykgraaf  en  vier  Poldermeesteren. 

ZUJDER-POLDER  (DE) ,  pold.  in  Rijnland,  prov.  Ifpord-Hollana, 
arr.  en  kant.  Haarlem,  gem.  Haatlemwwlüde  ffoord-8ehaIkwijk-Ên- 
/lof'Jmbtukt. 

Desa  polder  beslaat.,   volgens  het  kadaster,    «ene  oppervlakte  van 
184  bnnd. 
f  ZUIDEB-POLDER(DE),  pold.  in  Waterland,  prov.  ff  oord- Holland, 

i  arr.  Hoorn*  kant.  en  gem.  Purmertnde;   palende  N.  aan  den  weg, 

I  welke  van  Formerende  naar  Nak  loopt,  O.  aan  het  Noordkellandsche- 

I  kanaal ,  Z.  aan  den  Pqrmerlander-nolder ,  W.  aan  de  Purmer-ringsloot. 

i  Deze  polder  beslaat,    volgens  bet  kadaster,   eene  oppervlakte  van 

229  bund.  83  v.  r.  14  v.ell.,  waaronder  197  bund.  38  v.r.  60  v.  ell. 
|  sobotbaar  land.     Men   telt  er   37  h.,    waarouder  7  boerderijen.     Hfy 

i  is  met  den  Purmtrlander+polder  eigeniyk  ééne  bedeling,    en 

heeft  drift  kleine  watermolens ,  welke  bat  water  van  lager  gelegene 
stukken  landt  afmalen,  en  eenen  grooten  watermolen,  welke  met  eenen 
anderen ,  in  dan  Purmerlander-polder  staande ,  het  overtollige  water 
op  de  Purmer-ringsloot  uitmaten.  Het  polderhes! nar  bestaat  ml  Opper- 
poldernseesiers ,  zijnde  altyd  da  Bnrgemeester  en  Wethouders  van  Par- 
merende,  twee  Poldermeesters  en  eenen  Penningmeester. 

ZUIDKR-POLDBR  (DE  GROOTE),  p*4d,  in  het  f  il.  Goeder eede^ 
en-Crptrftakkeo ,  prov.  Zuid- Holland ,  arr.  Brielh ,  kant.  Sommelsdijk  , 
gem.  Gocdertcde;  palende  N,  W.  aan  de  haven  van  Goedereede,  N. 
en  O.  aan  den  Adriana-nolder  f  $.  W.  aan  de  sehorren  tegen  de  Bic- 
ningen,  Z.  aqn  den  Kleine* Zuiderpolder ,  W.  aan  dan  Nieuw- Wes- 
terloosche-polder. 

Desa  polder  bef  laat,    volgaas    het  kadaster,   eene  oppervlakte  van 
,  124  bnnd.,  en  wordt  door  ééne  sluis ,  op  de  Bieningen  ,  van  bet  over- 

,  tolliga  water  ontlast. 

,  In  het  jaar  1633   liep  de   G*oof*.ZoioiaMi*iii  gevaar,  om  in  te 

i  vlaetjen,  doch  de  welbcetuurde   vhjt  van  den  opsjglee  Jieez  Kbijhszb 

KiztiT   behield    hem.     De   ingelanden   betoonden    nnnne   erkenteiyk- 
I  beid,   door  eenen  grooten   zilveren  beker   aan  den  bereid  vollen  man 

|  ten  geschenke  aan  te  bieden ,  waarop  de  namen  en   wapens  der   In- 

j  gelanden  waren  ffegraveerd ,  benevens  een  opschrift,  hetwelk  de  bowe- 

l  zene  dienst  dankbaar  vermeldde. 


£88  ZUL 

ZUIDfifi-POLDER  (DE  KLEINE-),  pold.  ia  hei  eil.  Goedereede-em- 

Overflakkee,  prov.  Zuid- Holland,  arr.  Brielle,    kant,    Sommelsdifk  , 
gem.   Goedereede,  palende   W.  aan   den  Nieuw-Westerloosche-polder , 
N.  aan   den   Nieuw-Westerloosche-polder  en  den  Groote*Zuiderpolder , 
O.  aan   de  gorten  tegen  de   Bieaingen ,  Z.  0.  «n  Z.  aan  het  Bron 
wershavenscbe-gat. 

Deze  pold.,  die  in  het  jaar  1655  bedekt  is,  beslaat  ,  volgens  het 
kadaster,  eene  oppervlakte  van  24  band.,  en  wordt  door  eene  slak 
op  bet  Brouwershavensche-gat  van  bet  overtollige  water  ontlast. 

ZU1DER  POLDER- VAN-BA ARLAND,  pold.  in  het  eil.  Z uïd- Beve- 
land f  pro?.  Zeeland.     Zie  Baaslawd  (Zoid-poldeb-vai-)  (1). 

ZUIDERSAK,  pold.  in  Zuid-Beveland,  prov.  Zeeland.    Zie   Sak- 

POLDZR  (ZoiJ>-). 

ZU1  DER- SCHANS,  voorm.  schans  in  het  markgr.  van  Berpen-op- 
Zoom  ,  prov.  Noord- Braband.     Zie  Watebschahs. 

ZÜI  DERSCHOOLTJE  (MET),  naam,  welken  men  in  de  wandeling 
geeft  aan  de  kerk  der  Hervormde  gemeenten  van  da  Zuidschermeer  , 
prov.  IV oord- Holland ,  arr.,  kant.  en  IJ  u.  Z.  0.  van  Alkmaar ,  gem. 
Akersloot,  18  min.,0.  van  Driebuizen,  aan  de  oostzgde  der  Zuider-vaari. 

Zy  is  welligt  Zoideesciooltje  geheeten ,  omdat ,  in  vroegeren  tyd,  de 
kerk ,  de  school  en  de  onderwijzerswoniog  onder  een  dak  waren.  Tegen- 
woordig is  de  scbool  een  afzonderlyk ,  naast  de  kerk ,  staand  gebouw. 

Dese  kerk  beeft  de  vorm  van  eene  Noord  hollandsche  boeren  woning 
of  stolp,  op  welker  kruin  zich  een  klein  houlen  torentje  met  een  oor- 
werk  verheft.     Dese  school  wordt  door  ongeveer  50  kinderen  bezocht. 

ZUIDERSLOOT  (DE),  water  en  roolentogt  in  de  Beenuter ,  prov. 
Noord-Holland,  loopcode  in  eene  westelijke  rigting  van  den  Oostriag- 
dyk ,  naby  Purmerende ,  tot  den  Westringdyk  ,  naby  Spykerboor. 

ZUIDER  STAD  (HET) ,  buurs.  op  de  Over-Feluwe ,  prov.  Gelderland, 
distr.  Feluwe,  kw.,  arr.  en  12  u.  N.  N.  W.  van  Arnhem,  kant. 
en  1£  o.  N.  N.  0.  van  Elburg,  gem.  en  4{  o.  N.  tf.  W.  van 
Doomtpijk,  naby  Ootterwolde ,  waartoe  bet  behoort. 

ZUIDERVAART  (DE) ,  vaart  of  water  in  de    Bedijkte  Sckermeer, 

Srov.  N oord- Holland,  loopende  in  eene  zuidelijke  rigting  vaa  de 
oordervaart  naar  den  ringdijk  tegen  over  het  Laagemeer.  Aan  dit 
water  ligt  de  kleine  buurt  in  de  wandeling  het  Zuiderschooltje 
geheeten  (zie  dat  art.)  en  ter  weder  zijden  loopt  een  rtfweg,  val 
welke  die  ten  VV.  van  de  vaart  de  Middelweg  en  die  ten  O.  gedeel- 
telijk de  Ooster -Middel  weg  en  gedeeltelijk  de  W  ester-Middel  weg  heet. 

ZUIDER-VECHTDUKKN  (DE) ,  zesde  dykdUtr  in  de  prov.  OverijueL 

Dit  dykdislrict  wordt  begrensd  door  den  Znidcr-Vechtdijk  van  het 
nieuwe  verlaat  af ,  voorts  door  de  hooge  gronden  van  Dalfsen  ,  de  Steen- 
wetering  de  kaden  ten  Oosten  van  de  nieuwe  Wetering  tot  aan  het 
verlaat  bij  Zwolle  eo  door  de  Nieuwe- Vecht. 

Het  staat  onder  het  bestuur  van  eenen  Dykgraaf ,  drie  Heemraden 
en  eenen  Secretaris. 

ZUIDERVEEN  ,  naar  sommigen  willen ,  de  oorspronkelijke  naam  Tan 
de  st.  Zotpheh,  in  het  graaft.  Zutphen,  prov.  Gelderland.    ZieZuTpna. 

ZUIDERVEEN  ,  geb.  in  het  Oldambt,  prov.  Groningen,  arr.  en  3  o. 
N.  W.  van  Winschoten  t  kant.  en  lf  u.  N.  vaa  Zuidbroek ,  gem.  en 
20  min.   W.  van  Noordbroek;  met  12  h.  en  ongeveer  70  inw. 


(1)   Eveneens  toekomen  de  overige  ZurotB-POLBWts ,   welke  hier  niet  gevonden 
worden,  op  de  gem.  waartoe  s0  benooren. 


Z  Ü  I.  289 

1  ZUIDBRVEEN  ,  geh.  in  het  Wold-Oldambt ,  prov.  Groningen.    Zie 

f  WlHSCHOTER-ZuiMRVEM. 

i  ZÜIDERVELD  ,  d.  in  de   Pij  f- Boerenlanden ,  pro*.  Zuid-Holland. 

1  Zie    ZlJDEtVBLD. 

'  ZU I  DER  V  OOK  STAD,    wijkin    Oost-lndië,   op  het  Sundasche  eil. 

Jatxt  ,  het  is  een  der  vier  en  twintig  wijken  der  stad  Batavia, 

ZUIDERWAARD  of  Zoidebwbbbd  ,  pold.  in  Zallaml,  prov.  Over- 

■  ijstel ,  arr.,  kant.   en  gem.  Kampen;  palende  N.  aan  de   Vosseweerd, 

O.  aan  bet  Haatland ,  Z.  aan  de  prov.  Gelderland ,  W.  aan  de  Zaiderzee. 

k  Deze  pold.  beslaat ,  volgens    het    kadaster ,    eene   oppervlakte   van 

90  bnnd.  62  v.  r.,  alles  schotbaar  land;  telt  2  b.,  zijnde  beide  boer- 

f  derijen  ,  en  wordt  door  eene  sluis  op  de  Zuiderzee  van  bet  overtollige 

water  ontlast.     Het  polderbeslunr  bestaat   uit    Burgemeester  en  Wet- 

►  houder  der  stad  Rampen. 

ZUIDERWEG  (DE) ,    weg  inde  Beemsier ,   prov.  Noord-Holland, 

i  loopende  in  eene  westelyke  strekking  van  Purmerende  uaar  Spijkerboor. 

i  ZUIDERWEG  (DE),  *eg  in  Kennemerland ,  prov.  Noord- Holland, 

p  gem.  Castrikum ,  een   begin   nemende  aan  de  Noordzee ,    en  in  eene 

i  oostelgke  rigting  door  de  duinen  loopende ,  waarna   bij  zich    in    drie 

[  spranken  verdeelt ,   van  welke  de  regier  loopt  naar  het  d.  Castrikum  , 

de  middelste  naar  de  b.  Kleibroek  en  Znid-Backum ,  en  de  Knker  naar 
de  Backumer-Scbulpvaart.  Hf)  dient  om  de  schulpen  uit  zee  naar  de 
gezegde  vaart  te  vervoeren* 

ZUIDERWEG  (DE),  weg  in  de  Schemeer ,  prov.  Noord- Holland, 
langs  de  Noordervaart  zuidzijde  loopende ,  en  aldus  genaamd  ter  on- 
derscheiding van  den  Noorderweg ,  die  aan  de  noordzijde  van  de 
Vaart  loopt. 

ZUIDERWEG  (DE),  weg  in  de  Wormèr,  prov.  Noord-Holland, 
in  eene  noordoostelijke  rigting  van  den  Zuidwesthoek  van  de  Wor- 
mèr naar  den  Noordoosthoek  in  het  zuidelijke  gedeelte  van  die  .be- 
dijking loopende. 

ZUI  DER  WIJDE  (DE),  dat  gedeelte  van  de  Beulakerwijde ,  in  het 
kwv  VoUenhoee,  prov.  Overijssel,  hetwelk  ten  Z.  van  den  Veenewea 
gelegen    is.     Zie  Biolakib wijde. 

ZUIDKRWOUDB,  d.  in  Waterland,  prov.  Noord-Holland ,  arr.  en 
4  n.  Z.  van  Hoorn,  kant.  en  2  n.  Z.  van  Bdam  t  gem.  Broek-in- 
Waterland-Zuiderwoude-en-Uitdam ,  f  u.  O.  van  Broek-m- Waterland. 
Het  strekt,  met  zijne  oostzijde,  digt  aan  den  Waterlandscbe  zeedyk  j 
doch  roet  de  kerk ,  geheel  aan  bet  andere  einde ,  ligt  het  aan  een 
watertje  de  Kerk- Aa.  Van  bet  eene  einde  tot  het  andere  heeft  bet 
eene  lengte  van  iets  minder  dan  700  roeden  (2656  ell.),  die  met  eene 
bogt  loopt , -doch  niet  volkomen  betimmerd  is.  Dat  dit  dorp  het  oude 
ZoiOHAiDESHACB  zou  zijn ,  gelijk  sommigen  gissen  f  beeft  weinig  schijn 
van  waarheid ,  alhoewel  het  een  van  de  oudste  dorpen  is  en  reeds  in 
1520  in  een  handvest  van  de  stad  Monnickendam  genoemd  wordt. 
De  inw.  vinden  meest  bun  bestaan  in  het  boter  en  kaas  maken. 

Hier  plagten  ook  weleer  vele  zeevarende  lieden  te  wonen ,  onder 
welke  onderscheidene  schippers  op  Suriname ,  doch  in  het  midden  der 
vorige  eeuw  waren  zij  op  twee  vermioderd. 

Na  dat  Zoiberwoodz  ,  hetwelk  sedert  188&  met  Broek-in- Wa- 
terland kerkeiyk  was  vereenigd  geweest ,  in  1600  daarvan  afgeschei- 
den was ,  bekwam  bet  tot  eersten  afzonderleken  Leeraar  Joiahsbs  Lim- 
caoaius,  die  sedert  het  jaar  1509  te  B  roek-en- Zuiderwoude  stond,  en 
in  bet  volgende  jaar  naar  Noordeloot  vertrok.  In  het  jaar  1628  werd 
XIII.  Deel.  19 


990  ZUL 

Vit  dam  tyj  ZviaaavrouM  gevoegd  en  a^  combinatie  bekwam  destgds 
lot  eersten  Predikant  Tosias  Haskmios  ,  die  ,  in  1791 ,  wanneer  die 
beide  dorpen  gescheiden  werden,  alleeo  te  Uit  dam  bleef*  Ziuua- 
wocde  bekwam  toen  tot  afzonderlijken  Leeraar  Wilbblms  Pottin* $  die 
in  1655  overleed.  Doch  in  1808  werd  bet  weder  met  Üitdam  wer- 
eenigd ,  soo  dat  de  Herv.  thans  weder  tot  de  gem.  Zuiderwoude-en-Uitdmm 
bebooren ,  welke  bier  eene  kerk  heeft.  De  pastorij  stond  voor  de  Refor- 
matie ter  begeving  van  de  Graven.  De  bevestiging  geschiedde  door 
den  Aartsdiaken  van  Utrecht.  Behalve  het  Pastoorshuis  bad  de  pas- 
torij een  vast  inkomen  van  30  Rynsche  guldens  (42  guld.),  spruitende 
uit  de  land  vruchten.  De  Pastoor  plagt  by  afwesigbeid  daarvan  janr- 
ïyks  te  trekken  5*  of  6.  gulden.  Willih  Hes*  t  die  het  kostersehap  in 
het  jaar  1574  bekleedde,  en  het  van  den  Graaf  gekregen  bad ,  trok 
daarvan  ,  by  afwezigheid ,  9  Rynsche  galde**  (15  guld.  50  cents). 
In.  1714,  stortte  bet  dak  en  een  gedeelte  van  het  mnnrwerk  der 
kerk  van  Zuidibwoudb  in.  Het  gebouw  is  sedert  hersteld ,  doek  niet 
geheel ;  want  aaa  de  tuidzjjde  van  den  toren ,  welke ,  nadat  b(j  tot 
eene  tameiyke  hoogte  in  het  vierkant  is  opgebouwd,  eene  fraaie  lan- 
taren y  met  eene  Geschikte  spits  en  een  eppei  beeft ,  sijn  ,  nevens  bet 
steeoen  regthuis ,  byna  tegen  de  kerk  aangetimmerd ,  nog  eenige 
brokken  en  standers  van  den  kerkmuur  over,  In  bet  jaar  1356  is  de» 
kerk,  even  als  de  nredikantswoning ,  hersteld,  waartoe  uit  bet  fonds 
voor  noodlydende  kerken  400  guld.  is  toegestaan.  Er  is  in  dete 
kerk  geen  orgel. 

De  Spanjaarden  namen  dit  dorp  in  bet  jaar  1575  in  bcsït.  Ia 
jaar  1624  was  bet  deelgenoot  in  het  bedyken  van  de  Broeker-  es 
Buiksloter  meren.  In  Let  jaar  1718' leed  Zoidbiwodde  groote  scande 
door  eeaen  bevigen  brand  en  in  1825  door  den  zware*  wat  et-vloed. 

ZUIDERWOUDE-EN-U1TDAM,  voorin,  gem.  in  Waterland,  pro*. 
Noord-Holland,  arr.  Hoorn t  kant.  Edamtf  k.  d.,  10  m,  k.,  6  ».  d.)j 
palende  N.  aan  de  gem.  Monnickendam ,  O.  aan  de  Zuiderzee  i  Z-  aan 
IUnsdorp41oly»leot-ea-Uiidam .  W.  aan  Broek-m- Waterland  y  met 
welke  laatste  gem,  z\)  in  1841  vereenigd  is  en  thans  de  gem»  Br*ek- 
in-JPaterland-Zuiderwoude-en- üitdam  uitmaakt. 

Afxonderiyk  bevatte  *y  de  dorpen  Z  ai  4  er  w  oude  en  Uit  dam; 
besloeg  eene  oppervlakte  van  1897  buod.  De  inw.  vipden  meest  in 
het  boter  en  kaas  maken  bun  bestaan. 

De  Herv.,  die  er  210  in  getal  iyn,  onder  welke  120  l«edematen , 
maken  eene  gem.  uit,  welke  tot  de  Uass<  van/sdai»,  ring  van  ATen- 
nükendam,  behoort.  De  eerste,  die  in  dete  gem.  bei  leeraarasebt 
beeft  waargenomen,  is  geweest  Willu  Hobst,  die  in  bet  jaar  1908 
derwaarts  kwam,  en  in  bet  jaar  1829  emeritus  werd.  ttet  beroep  ge- 
schiedt door  den  kerkeraad. 

De  R.  K.,  die  er  wonen,  parochiëren  te,  Monnickendam.  -~-  Men 
heelt  indexe  voorna,  gem.  twee  scholen,  als  téee  te  Zui  der  wonde 
en  ééne  te  Üitdam. 

ZUIDERZEE,  in  een  overoud  Overysselsch  geschrift,  Sevrvim  ge- 
naamd ,  golf  van  de  Noordzee ,  tusschen  de  provinciën  IVeord-HoUamdy 
Utrecht,  Gelderland,  Overijssel  en  Friesland  gelegen  en,  door  de  eilast* 
den  Texel ,  Vlieland ,  Terschelling  en  Ameland ,  benevens  eenige  sand- 
banken  ,  van  de  Noord  tee  geseheiden ,  waarmede  wij  alleen  gemeenschap 
heeft  langs  de  tusschen  de  eilanden  doorloopeode  ïeegaten  ,  als :  de 
Helsdeur,  tusschen  den  Helder  en  Texel,  bet  Westvlielnn* 
dergat,  lustenen  Texel  en  Vlieland,  het  Oostvlie laoder*ga t, 


ZOI,  291 

tasscjien  Vlieland  en  TersobeUiDg ,  en  het  Amelander-gat,  tus- 
senben Terschelling  en  Ameland. 

In  deae  watervlakte  liggen  de  eilanden  Wieringen,  Marken, 
Urk  en  $eh*kland,  de  droogte  Grind,  benevens  eene  menigte 
zandbanken,  vooral  ip  bet  noordelyke  gedeelte,  die  aldaar  verschil* 
lende  vaarwater*  vormen,  waaronder  het  Am  stel  diep,  den  Balg, 
de  Texelil  roem  de  Vlieter,  bet  Oude-Vlie,  het  Zuidoos- 
ter* rak,  de  Jettings  en  de  Ree  pel,  de  voornaamste  iyn.  Zy 
beslaat  eene  oppervlakte  van  60  v.  na.,  is  23  u.  lang  en  ,  op  bare 
grootste  w\jdte,  15  u.,  tosseben  Stavoren  en  Enkbuisen,  waar  s\j  bet 
smakte  is ,  echter  maar  &£  u,  breed.  Onderscheiden  rivieren  ontlas- 
ten zich  in  haren  boezem ,  waaronder  de  voornaamste  sijn :  het  IJ , 
de  JJssel,  het  Zwartewater,  de  Vecht,  de  Een  en  de 
Kuinder* 

Deschryvfra  s^jn  bet  allen  niet  een*  over  den  tyd ,  wanneer  de  tegen- 
woordige Zolas** ei  tot  snik  eene  groote  plas  geworden  is ;  volgens  bet  ge- 
voelen van  eenigeschryvers  zoude  de  Zvmebibb  na  deelfde  eeuw  eerst  tot 
eene  binnenzee  geworden  syu.  Volgens  Race*  oitktnde  is  zy  in  1 134 
waarschynlyk  doorgebroken  tusseben  Urk  en  bet  land  van  Vollenhove. 
Ver  de  roeesten  komen  daarin  overeen  ,  dat  die  tee  voorheen  ten  deele 
uit  vast  land  en  ten  deele  uit  groole  en  kleine  nieren ,  die  in  elkander 
liepen ,  beeft  bestaan,  Wan  neer  men  de  oudste  schrijvers  raadpleegt , 
dan  leest  men  ,  dat  Plimos  de  Paronfser  (tydgenoot  van  Ceamuus  Ta- 
citos  ,  die  ten  tyde  van  Ysspasubo*  ,  in  het  80ste  jaar  onzer  gemeen* 
tijdrekening  geleefd  heeft)  in  bet  15e  hoofdst.  van  jnjn  4e  boek ,  om- 
trent dit  gewest  aldus  sobryft:  •  In  den  Ryn  zelf,  byna  honderd  duit 
»  zend  schreden  in  de  lengte,  ligt  het  voortrefieiyke  eiland  der  Bata- 

•  vieren  en  Kaninefaten  en  anderen ,  als  der  Friezen ,   der  Cauchen , 

•  der  Frisiabonen  ,  der  Storten  en  der  Marsaten ,  die  zich  verspreidden 

•  tusseben  Helle  voet  en  't  FÜe  (Helium  en  Flevum) ,  zoo  noemt  men 
»  de  monden  door  welke  den  Ryn  zich  uitstort,  en  zich  ten  N.  in  een 

•  meer ,    ten  W.  in  den  vloed  de  Maas  verspreidt :  midden  tnsschen 

•  welke  twee  monden  of  uUwaleriugen  eene  middelmatige  kil  sQnen 
»  naam  bekomt.'1  En  Pohpohius  Mei*  ,  de  Spanjaard ,  die  onder  Kei- 
zer Claudius  leefde,   zegt  in  xyn  3e  Boek  op  het  2e  hoofdst.:    »  De 

•  Ryo ,  van  de  Alpen  afstortende ,  maakt ,  nabij  zijnen  oorsprong , 
»  twee  meren ,  het  Veneetsch  en  het  Acronisch ,  van  daar  lang  met 
»  on  veranderende  en  onverdeelde,  kil ,  nederwaarts  stroomende,  wordt 
»  niet  ver  van  de  zee  verdeeld ,  maar  ter  linkerhand  behoudt  de  kil , 
v.tot  daar  zy  uitvloeit,  den  naam  van  Ryn.  Ter  regterband  is  zy 
»  eerst  eng  en  zich  zelden  gelyk ,  daarna ,  de  oevers  van  wederzyden 
t  geweldig  inkrimpende,  nu  niet  meer  eene  rivier  maar  een  groot 
v  meer»  Als  hy  de  velden  bedekt  beeft  wordt  by  't  Flie  genaamd ; 
v  en  een  Eiland  van  dezen  naam  omval  hebbende ,  valt  zy ,  wederom 
»  naanwer  en  eene  rivier  geworden  ,  in  zee,"  Uit  deze  twee  plaatsen 
willen  eenigen  opmaken  en  vaststellen ,  dat  de  Zuidbbzib  ten  tyde  van 
Tacivos  en  Poppowss  Msla  niet  alleen  een  groot  meer,  maar  reeds 
eene  openbare  zee  geweest  is ,  die  vóór  de  bedyking  van  tyd  tot  tyd 
baren  boetern  vergroot ,  en  door  het  af  knagen  der  oevers ,  hare  palen 
rpndom  wyd  en  »yd  uitgezet  heeft.  Anderen  spreken  deze  ondhied 
der  Zdiduzsx  tegen ,  en  meenen ,  dat  er  voor  het  jaar  1203  nog  geen 
Zvweazia  bekend  waf ,  maar  dat  er  omtrent  dien  tyd  by  het  VI ie, 
Bakhuizen,  en  Un  W.  van  Friesland  nog  veel  land  en  bosschen  gelegen 
hebben,  onder  welke  bosschen  het  KreiUche-  of  Kreilerbosch 


292  #  Zül. 

thans  Mg  «ene  plaat  de  Kreil,  het  voornaamste  was.  Ook  verhaalt 
Ubso  Esumus  ,  op  bet  jaar  1222,  »  dat  men  in  dien  ttfd  (en  W.  wast 
»  Friesland  en  de  Middelsee  of  bet  Boe rd iep  Tele  landerijen  had  lesr- 

•  gen ,  daar  nu  eene  wyde  see  overgolft.  Want  de  IJssel ,  die  de 
»  wateren  van  den  Ryn  door  de  gracht  van  Dausos  ontvangt,  plagt 
»  zich  niet  aanstonds  by  de  stad  Kampen ,  too  als  hy  nu  dóet ,  in 
»  dien  groot  en  boexem ,  dat  is  de  Zoimbzzi ,  uit  te  storten ,  en  elders 
t  zyn  naam  en  oevers  te  verliezen ;  maar  hy  behield  een  wyi  tyds  zgne 

•  kil  en  liep  midden  door  de  bouwlanden.'*  En  op  eene  andere  plaats 
segt  by  :  *  Het  Vlie  ,  eertijds  wyder  xynde ,  was  op  desen  tyd  (omtrent 

•  het  jaar  1222)  tnsschen  Enkhuizen  en  Stavoren  niet  veel  breeder  dan 
»  eene  beek  of  een  vlietje ,  al  de  rest  was  met  bouwlanden  of  met 
»  bosschaadjen  bezet. 

Men  meent  alles  beslist  te  zien  uit  het  verhaal  van  Mms  Stok*  ,  die 
in  zyne  Rymkronyk  tegt :  dat  Graaf  Wu.lu  1 ,  de  dood  van  xynea 
broeder ,  Dia*  VU ,  verstaan  hebbende ,  uit  Friesland  te  paard  in  bet 
dorp  Zype  (in  Noord-Holland  gelegen)  aangekomen  is,  hetwelk  niet 
gevoegeiyk  konde  geschieden  ,  indien  er  eene  groote  tee  tusschen  beide 
lag ,  en  waaruit  Maaso  Ai/ruit  dan  ook  besluit ,  dat  er  toen  nog  geea 
ZmoaassB  bekend  was. 

Op  dit  voetspoor  meenen  dan  de  meeste  schavers  en  dit  komt  ook 
ons   bet  waarscbyniykste  voor,   dat  de  tegenwoordige  Zuiderzee   niet 
aliyd  van  die  uitgestrektheid  geweest  zij  ,  maar  door  groote  watervlotdea 
en  geweldige  overstroomingen  van  den  oceaan ,  steeds  meer  en  meer  in 
omvang  beeft  toegenomen,  zoo  dat  reeds  de  groote  watervloedeti  van 
de  jareo  580 ,  835 ,  693  en  733 ,  gewigtige  veranderingen  in  de  uit- 
gestrektheid der  Zdidbbi bb  hebben  veroorzaakt ,  doch  dat  i(j  eerst  sedert 
het  begin  der  twaalfde  eenw ,  tot  zulk  eenen  uitgebreiden  zeeboeseui  of 
openbare   zee  is  geworden.     Waarschijnlijk   moet  men  de  eerste  aan- 
merkelijke verandering ,  welke  die  zeeboezem  ondergaan  heeft ,  brengen 
tot  dien  groolen  walervloed  van  het  jaar  1170,    wanneer  door  eenen 
verschrikkelyken  storm  het  waler  over  dykeo  en  duinen  heenlooprode, 
niet  alleen  al  het  land  tusschen  Texel ,  Medemblik  en  Stavoren  van  het 
water  werd  ingeslokt ,  maar  zelfs  de  zilte  baren  voor  de  stad  Utrecht 
kwamen  ,    soodat  men  daar  eb  en  vloed  had  ,  en  de  zeevisch  v    bolk 
of  «ytiog  genoemd,  voor  de  stads  muren  gevangen  werd.     Gooran», 
een  Monnik  van  St.  Pahtalbor  ,  binnen  Keulen  ,  verhaalt  mede  op  dat 
jaar  :    •  dat  de  see ,  door  de  woeden  der  winden  voorby  bare  grens- 
»  palen  gejaagd  ,  op  den  3  van  Slagtmaand  ,   Friesland  omtrent  Sta- 
»  voren  voor  een  groot  gedeelte  verdrooken  heeft."    Anderen   stellen 
dien  bovennatuurlyken  vloed  en  krachtigen  stormwind  drie  jaren  later 
voorgevallen,   namelyk  in  1173,  wiens  wederga  volgens    de  beschrij- 
vingen ,  geen  mensch  ooit  gezien  heeft ,  want  oude  lieden  verbeeldeji 
lich ,   dat  het  eenen  tweeden  zondvloed  was ,  die  de  geheel©  wereld 
overstroomd  en  verdrooken  zouden  hebben  :  en  toen  meent  men ,  dat 
Texel,  Wiaringen  en  de  landen   daaromtrent  tot  eilanden  geworden 
syn ,  alsmede ,  dat  het  Kreilerbosch  is  weggeraakt.    Vosstos  zegt    ia 
het  tweede  syuer  Jaarboeken:   »dat  in  Mei,  de  sneeuw  door  de  zoo 
•gesmolten  xynde ,    de   Ryn  en  de  Maas  zoodanig  deed  opzwellen  en 
»overloopen ,  dat  het  water  zich  over  de  Telden  van  Holland  en  Utrecht 

•  verspreidde.     En  mogeiyk  (dus  gaat  hy  voort)  is   op    dien   tyd  de 

•  Oceaan  zoodanig  gewassen,  dat  de  stervelingen  eenen  nieuwen  zond- 
»  vloed  voorspelden.     Daar  was  een  groote  ondergang  van  hoornen ,  hui- 

•  zen  beesten  en  menschen  ;  want  vele  werden  onvoorziens  overvallen : 


ZDI. 


•85 


de  overige  borgden  fatl  leven  op  'de  daken*  De  jaarboeken  twijfelen 
»  niet  of  net  was  met  Utrecht  en  andere  f teden  gedaan  geweest ,  had 
»  de  storm  soo  langdurig  aangebonden ,  als  sQ  wel  hevig  was ,  want 
»na  drie  dagen  stoof  bet  rivierwater  seewaarts  in.*' 

De  tweede  groote  verandering  had  vermoedelijk  plaats  in  het  jaar 
1237,  want  toen  »isser"  volgens  Wiasasues  »  een  scbrikkelyken  vloei 
geweest ,  die  een  stins  b||  't  Flie ,  tusschen  Texel  en  Dykthome 
gelegen,  wegh  spoelde  De  wint  waayde  eerst  uytiden  Westen, 
daernae  uit  *uyden  ende  Zuydt-Oosten  ,  en  volde  also  den  IJ  nel  en 
't  Flie  f  met  de.  griften  ,  dat  een  groot  deel  van  Frietlandt ,  ten 
Westen  gelegen ,  onderliep.  De  landen  van  Holcaju  (dese  van  Hot- 
cama  hadden  met  haer  graven  oorsaek  daertoe  gegeven)  overstroomden 
in  den  naeht.  Dei  's  morgens  vroegh  sagen  die  eerst  waren  onge- 
staen  ,  dat  het  land  bUnck  was  van  water,  ende  riepen  tot  hare 
nabayren  :  •#  Het  is  al  Vlie-landt.""  Omdat  het  Flie  bet  landt 
overliep  en  overmeesterde ,  ende  wil  men ,  dat  betseive  eylandt  daer- 
van  den  naem  sonde  gecregen  nebbe.9*  Slechts  dertien  jaren  na  desen 
tyd  vond  er  eene  nieuwe  vergrooting  plaats.  Gabsbha  (1)  scbrfyft : 
Dat  Holland  en  andere  gewesten  grooven  ramp  van  de  zee  hebben  uyt- 
cestaan  ,  op  't  jaar  C1DGCL  trekt  Mattius  Paus  aan  «in  zQne  Groote 
Historie  onder  Heidbu  III.  Uebbe  dat  zelfde  tot  nu  toe  b\j  geene  an- 
dere schry vers  opgebeurt  :**  docb  Gotbbslet  zegt  hierop  in  eene  aantee- 
kening  :  »  Ik  vinde  nochtans  van  deese  vloed  gewag  gemaakt  in  oene 
oude  brok  van  eenFriesch  geschigtboek  op  papier  geschreeven  en  by  my 
bewaard,  de  woorden  stfn  de  volgende  :  In  'tjaer  ons  Heeren  1250 
heeft  die  tee  grote  tcade  gedaen  an  t  ende  om  Frietlandt  ende  die 
grote  meren  binnen  't  landt ,  alt  die  zee  by  Staveren  ende  dat  toert 
tg  Harlmgont  ende  van  Staveren  toe  Bnhkuten ,  ende  toe  Campen , 
want  dat  plaih  heek  lant  toe  weten  al  totter  Flee." 
Tusschen  de  drie  steden  Medemblik ,  Stavoren  en  Enkhuisen ,  bleef 
eene  hoek  lands  zitten,  die  nog  gedurende  bQoa  anderhalve  eeuw  Fries- 
land en  Noord-Holland  aaneen  hechtte.  »  Dese  tyd  ,"  lesen  wij  in  de 
Kronijh  van  Frietlond ,  op  het  jaar  1288,  konde  men  nog  met  een 
»  rafter  of  dalye  (eenen  polsstok  of  eenen  vonder)  van  Stavoren  tot 
»  Enkhuisen  gaan,  en  was  een  goed  vast  land.*'  Gababia  (2)  xegt: 
»  datScaiviaios:  in  de  Aanteekeningen  vansijn  Oud-Batavio,  in  'tlee- 
»  ven  van  Flous  111,  Graave  van  Holland t  schrijft  dat  een  onbekende 
»  Autbeur  van  een  Latijnsebe  Friesche  Kronijk  zegt ,  dat  in  't  jaar 
»  G1DGGGXGV.  de  seegaaten  tusschen  't  Flie  ende  Textel ,  doorkragt 
»  van  'tperssende  waaier  ende  hooge  vloeden,  ingebrooken  zijn,  mids- 
a  gaaders  ook  't  vaste  land  tot  de  Zuydenee  toe  omtrent  Meedemblik 
»  en  Enkhoysen  verdronkken  en   tot  tee  gemaakt." 

Hiertoe  sal  de  hooge  watervloed  van  het  jaar  1400  (by  va*  Hbthbb 
de  Friesche  vloed  genoemd)  ook  veel  kwaad  gedaan  hebben ,  dewyi  er 
in  de  Hütorie  der  grafelijke  regering  van  Holland ,  bl.  115  ,  van  dien 
watervloed  aangeteekend  staat :  »  Het  jaar  1400  solk  een  groote  storm , 
»  dat  de  gaten  tusschen  Texel  en  Wienngen  soo  wyd  werden  ,  dat  men 
•  dien  tyd  af  Enkhuisen  en  Amsterdam  met  groote  schepen  beeft  kunnen 
»  bevaren  9  synde  Dordrecht  te  voren  de  aanzienlijkste  koopstad  op  zee." 


(Ij   Natumkeurige  B&tkrvvingê  der  Qtdenkwo&rdiQtu  wattrwtooden,  nut  bruto  aan- 
tfk**éno*n  •ooriit»,  door  Thobus  Qutbbxlst  R.  G.,  bl.  81. 

(3)    Hetzelfde  werk  ,  bl   f«. 


994  ZUL 

Volgens  de  Frietcht  Kronyk  »  kon  men  anno  tüO  neg  met  een  rrf- 
»  «er  (eenen  polsstok)  Yin  HarUngen  op  TerseAèlUnf  gaan  en  van  ëiml- 

•  «erf  op  Jmtltfod.     Dog  korU  na  dezen  beeft  de  tot  daar  eene  grate 

•  wyte  tusschen  gemaakt ,  zodat  ooi  dat  gaan  benomen  on  verboden  sn»*" 

De  geheele  afscheiding  van  de  eilanden  t>rnta*Wwso  en  Amtèand  en 
de  optiyking  en  allengs  voortgaande  indrjkiog  van  Art  BUdt  voltooit* 
en  de  ZteiMast*  in  het  Noorden  en  de  Fricscbc  koeten  aan  dim)  egde. 
Op  dese  irgte  kan  men  eten  voorstellen  dat  de  Smamua  ontstaan  en 
geworden  is ,  lot  betgene-  t\j  nu  is ,  in  een  ttydvak  van  niet  moor  tftoa 
twee  en  eene  halve  eenw  (1)» 

Uit  vele  en  waarsohynttyke  emttandigheden  mag  men  alseo  gieten  en 
beslniten ,  dat  de  tegenwoordige  Zciotaftae ,   ten  ttyde  ven  P  tinto*  en 
Ponposios  Me&a  ,  wel  uit  een  groot  en  eenige  kleine  meren  bestaan  heeft , 
maar  dat  tij  van  tijd  tot  Ifld  door  opwellingen  valt  den  ouden  Vliestreeni 
van  oadi  eeneo  uitgang,  of  wel  dien  oosteltyken  tak  des  RQne)  en  door 
hevige  stormen  en  overstreomfngen  tot  oenen  openbaren  aocboetent  is 
geworden  j  te  meer,  als  men  gadeslaat v  dat  vóór  bet  jaar  1300  nog 
geen*  of  weinige  reedijken  bekend  waren  j  waar  MJ  gevoegd,    fciosrfs 
de  Friesche  kromjken  getuigen ,  dat  eenige  Monniken  uit  Friesland  , 
die  vele  landerijen  badden  liggen  omtrent  VNeland  en  Tor-Schelling , 
in  vroege  tijden    tusschen    gemelde   twee  eilanden  ,  grachten  hebben 
gegraven,  om  daarin  door  binnenslooten  de  landen  van  het  eenvaler 
te  ontlasten :  ja  souden  zelfs  eene  diepe  vaart   gegraven  hebben    ven 
Harlingen  op  Vlieland  lot  Texel  toe  5  soodat  het  wel  te  begrepen  h , 
boe  voormaals  de  onstuimige  zee  (zoo  vele  openingen  aan  de  neven, 
en  daar  achter  meren ,  poelen  en  gebroken  landen  vindende)  zon  veel 
land  tot  water ,  en  dus  eene  openbare  zee  heeft  kunnen  manen  ,    al- 
hoewel ,    bij  verloop  van  tjjd ,   de  aankiotsende  golven  nog  veel  land 
van  de  oevers  afgekuaagd  en  weggespoeld  hebben  5  «00  ah  uit  de  be» 
sohrsjvingen    der   meeste  steden ,  aan  de  'Zeiotnen   gelegen ,    bnjjsin 
kan,  die  van  tijd  tot  ttjd  veel  voorland  hebben  verloren* 

Men  is  tbans  in  bet  besit  van  eene  veertrefleiyk  l/wnVofrnnnsnnW 
kaart  van  «V  Zuiderzee ,  in  vier  bladen ,  uitgegeven  op  hut  van  nat 
departement  van  Marine ;  een  werk ,  dat  in  eene  langgeveelde  bJssane 
naar  wensen  voorwet ,  en  de  bekwaamheid,  zoo  van  de  Meeren  Otnnntea 
va»  Rbun  en  Blobmeroal  ,  avs  van  de  Graveurs  va»  B^Anam  en  Ton  4 
neet  uitblinken.  Van  deze  kaart  bestaat  mede  eene  uitgave  op  ver» 
kleinde  schaal  in  één  blad.  Ook  is  er  te  dover  dage  een  werk  wan  dan 
ingenieur  van  Dwobls»  in  bet  licht  verschenen  ,  waarbij  de  mogel^kbeid 
en  belangrijkheid  wordt  aangetoond  om  de  Zuiderzee  te  bedijken  en 
even  nis  bet  Haarlemmermeer  aan  de  zee  te  ontweekeren  <■> 

In  de  ZoioaazBB  worden  vooral  e^ter*  en  tot  gevangen  ;  nennejovia  ia 

'  bijna  te  niet;  haring  was  er  vroeger  in  groote  hoeveelheid  annwenig. 

Zoo  ving  men  in  April  166»,  800  lasten,  ieder  van  10,900  bananen, 

welke  voor  15,690  gulden  verkocht  werden*    De  kdntvissenerfj  levert 

nog  voor  velen  een  goed  bestaan  op, 

Öp  den  11   October  1875  viel  op  de  Zutèiizni  een   merkwaardige 
scheepstryd  voor,  waarin  de  Noord*4fotlanders,  onder Coeaaus  Dsans,  de 


(f)  Men  zie  voorts  Ds.  J.  O.  Ottzka.  Redevoering  ever  het  ontstaan  der  Zuiderse*. 
medegedeeld  in  de  Vrije  fries*  D.  IV,  bl.  188,  welk  stak  wfl  bier  boofdxakel^k  tot 
gids  hebben  genomen. 

(9)  Het  voert  den  titel:  De  Zuidertee;  de  Friesche  Wadden  em  de  Lemmertoe,  mare 
Udijking  en  droogmaking  beschouwd,  duor  B.  J.  O.  vak  Diooiliw,  Zwolle,  18«. 


2  ui.  ats 

Spanjaard»  onder  Basta  verslaogen  an  hunnen  Vlootvoogd  gevangen 
namen* 

Jn  1670  m  de  Zeissasss  digi  gevroren  t  soodat ,  op  dan  4  Maart  Tan- 
dat  jaarf  77  ebden  met  vee*  te  Enkhuisen  aankwamen. 

In  de  maand  Jaaoary  1849  legde  de  Duiferdammer  vitsohers  Klaas 
Boeome,  met  iyne  twee  ionen  Ksaas  en  Jaoo»,  sonder  net  te  willen, 
een*  uiterst  merkwaardige  reis  op  de  Zuiderse*  af.     Op  Zaterdag  den 
15  dier  maand ,  begaven  sty  sich ,  na  boft  schamel  maal  gebrnoU  la 
nebben ,  naar  bet  ys ,  ter  botvangst  f  met  bat  voornemen  ,  om ,  bij  eenea 
eenigsins  gelukkigen  uitslag  ,  daarmede  een  aedeelte  ?an  den  nacht  door 
te  brengen.    Zoo  namen  tij  dan  ook  tot  proviand  mede  oenen  ketel  met 
koffij  en  twaalf  sneden  roggebrood ;  welken  voorraad  sty  op  den  dag  van 
bun  vertrek  en  gedurende  den  nacht  opgebruikten.    De  vangst  was  boven 
verwachting ,  toodet  sty  dan  ook  Ijverig  bleven  voortvisseben  ,  ofschoon  de 
andere  vsMcners,  diesieb  digterby  wal  bevonden  hadden ,  reeds  derwaarts 
teruggekeerd  waren.    fladat  sy ,  etteiykauren  na  middernacht ,  aldus 
doorgebragt  ,  an  omstreeks  saven  honderd  vy&ig  botten  gevangen  had- 
den ,  wilden  «y  sich  naar  buis  begaven ,  maar  nu  bemerlLten  sy ,  tot  hun 
Sooten  schrik ,  dat  bet  ys  losgeraakt  was  en  ïtf  op  eene  schots  dreven. 
|  wilden  naar  den  kant  van  den  vasten  wal  snellen ,  maar  stonden  ,  na 
slechts  weinige  schreden  gedaan  te  hebbeo ,  voor  eene  wyde ,  onover- 
Isesnèiyke  sleuf,  en  nu  begon  die  verwenderiyke  swerftogt  f  waarby  sy , 
naar  het  echynt ,  door  wind  of  stroom ,  over  de  geheele  Zuidersee  rond 
gedreven  i^n ,    want  sy  hebban  alle  aan  de  kust  gelegene  plaatsen  f 
met  uitsondering  van  Ëlbarg  ,  op  groeier  of  kleiner  afstand  sien  lig- 

Kn.  Toen  da  Zandagmorgen  aanbrak  waren  sy  iu  de  nabijheid  van 
t  eiland  Marken  ,  waar  sij  toen  langs  dreven  tot  *s  avonds  toe  ,  wan- 
neer da  stroom  veranderde  en  ban  naar  de  Geldersche  en  Utrecbtsche 
kweten  ueenstaurde.  Dase  hielden  sij  Maandag  en  Diogsdag  in  bet 
geaïgt.  Allengskens  echter  verwijderde  de  schots  sich  van  de  kusten  t 
en  benevelde  een  sware  mist  alle  nilsigt,  soodat  sij  de  vier  volgende 
dagen ,  Woensdag ,  Donderdag ,  Vrydag  en  Zaturdag ,  by  geen  raoge- 
ïykhesd  konden  gissen,  waar  sy  dobberden.  Des  Zondags  (den  tweeden) 
was  de  raaht  weer  beider  en  sy  ontwaarden  ,  dat  sy  digt  voor  Enk- 
hsriaen  waren.  Van  daar  dreven  sy,  door  eenen  sterken  noordwesten 
wind  voortgetweept ,  ■•*  ••••  snelle  vaart,  ten  Moorden  langs  Urk 
haan.  Hiermede  vurlésp  de  Maandag  en  Diogsdag.  Woensdag  bevon* 
dan  sy  sich  belijden  tasseben  Urk  en  Schok  land.  Donderdag  ea  Vrij- 
dag badden  sy  bet  laatste  eiland  bestendig  in  het  gesigt.  Des  Za- 
tnrdaas  amomns  waren  sy  naby  Vallenhove ,  werwaarts  sy  steeds 
voortdreven,  bier  warden  ajj  door  eenige  vissebers  ontdekt  en  behou- 
den aan  land  gebragt,  hoewel  de  oudste  soon  weinige  dagen  na  hunne 
redding  en  da  vader  eenige  dagen  later  aan  de  gevolgen  van  de  door- 
gestane hommer  an  ellende  bes  weken. 

ZUIDERZEE  (HET  DEPARTEMENT-VAN-DE-) ,  voorm.  depart. 
van  bat  Fraasche  heiaerryk  ;  pelenue  W.  en  N.  aan  de  Noordsee ,  h. 
O.  aan  de  Zutdereee,  Z.  O.  aan  bat  depart.  van  dan  Opper-Ussel, 
Z.  aan  het  depart.  van  da  Moudea-aan-de-Maas. 

Dit  departement  was  verdeeld  in  vier  arrondissementen ;  als :  dat 
van  Amsterdam,  dat  van  Hoorn,  te  samen  seven  en  dertig  kan- 
tons van  vredegeregtea  uitmakende,  dat  van  Utrecht  uit  seven  kan- 
tons samengesteld  en  dat  van  Amersfoort  vier  kantons  bevattende* 
Het  besloeg  de  geheele  tegenwoordige  prov.  Noord-Holland  an  een 
gedeelte  van  deprov.  Utrecht.    Amsterdam  was  er  da  hoofdstad  van. 


996  Z  U  I. 

ZUIDERZWIN  (HET),    water  in    de  Zuiden*,  dat 
den  Balg ,  tusschen  de  Riepel-  en  de  Boerenplaat  naar  de  YLieter  loopt , 
doch  niet  bevaren  wordt, 

ZUIDEVELD ,  dingspil ,.  prov.  Drenthe.    Zie  Zgidbjvkl». 
ZÜIDEVELD  (HET) ,  pold.  in  het  Land-tan- Altena ,  prov.  Noord- 
BraBand.    Zie  Dossbms-Zoidevbid. 

ZUIDEWIJN  of  Zijdbwijh,  buit.  in  de  Langestraat ,  pro?.  Noord 
Braband,  arr.  en  4  u.  W.  ten  Z.  Tan  's  Hertogenbosch ,  kant.   en  £  o. 
W.  ten  Z.  van  Waalwijk,  gein.  en  10  min.  N.  W.  van   F  rij  koewem- 
Capelle  ,  i  u.  0.  ten  Z.   van  Capelle,  aan  de  Hoogevaart. 

Dit  kast.  beslaat ,  met  de  daartoe  behoorende  gronden  ,  eene  opper- 
vlakte van  82  buod.  42  v.  r.  68  v.  ell.,  en  wordt  in  eigendom  bezeten 
door  den  lieer  Abboldus  Jobirhbs  Jozbfbus  db  Rot  vis  Zoibbwij*  ,  die 
het  des  soniers  bewoont ,  doch  des  winters  te  Breda  *yn  ?erblyf  houdt. 
ZÜIDEWI JN-CAPELLE ,  ambachtsbeerl.  in  de  Langesiraat  ,  pro*. 
Noord-Brakand ,  arr.  's  Hertogenbosch,  kant.  Waalwijk,  gem.  Capeti*  ; 
palende  N.  aan  de  heerl.  Meenvren  en  Drongelen ,  O.  aan  Beseven ,  Z. 
aan  's  G revelduin  -Capelle  f  Vrijhoeven-Capelle  en  Sprang ,  W.  aast 
Neder  veen-  Capelle. 

Deze  heerl.,  welke  thans  wel  onder  de  gem.  Capelle  behoort ;  doch 
een  afzonderlijk  bestuur  heeft ,  bevat  een  huis ,  genaamd  het  H  a- 
goortsche-sas,  staande  aan  de  noordzijde  van  de  Onde-Maas,  en 
bestaat  geheel  uit  hooilanden.  Zy  beslaat ,  volgens  hel  kadaster ,  eene 
oppervlakte  van  501  buod.  96  v.  ell.,  belastbaar  land.  Zy  werd  van 
de  Stalen  van  Holland  ter  leen  gehouden ,  en  was  vóór  het  verdrinken 
van  den  Zuid-Hollandschc-waard  eene  bewoonde  gemeente,  met  een  dorp, 
waarin  kerk  en  molen.  Zy  werd  destijds  in  eigendom  bezeten  door 
het  adellijke  geslacht  van  db  Mbrwedi  en  is  van  dat  geslacht,  altijd 
bij  erfopvolging,  gekomen  aan  den  tegenwoordigen  eigenaar,  den  Heer 
Abholdus  Jobahrcs  Jobbfbus  db  Rot  van  Zoidbwijr  ,  woonachtig  des 
mers  op  bet  huis  Zuidewyn ,  des  winters  te  Breda. 

Het  wapen  dezer  heerl.  is  een  veld  van  azuur  met  drie  St.Andri 
kruizen  van  goud. 

ZUIDEENNEN  (DE) ,  landstreek  aan  de  kust  der  Zuiderzee,  prov. 
Friesland ,  kw.  Zetenwouden,  griet.  Gaatterland,  W.  van  Oudemiiéwm* 
•  ZUIDFENSTERDIJK  (DE),  dijk,  prov.  Friesland,  kw.  Ztwmwm 
den,    griet.  Gaatterland,  zich  uitstrekkende  van  Mirnsorklif  tot  Hst- 
teburen ,   en  dienende,  om  dat  gedeelte  van  de  prov.  Friesland  tegen 
het  geweld   van  de  Zuiderzee  te  beschutten. 

By  den  watervloed  van  Februarij  1825  brak  dese  dijk  door,  soo- 
dat  de  dorpen  Nijega,  Ondega  en  Kolderwolde,  benevens  het 
geh.  Elahuizen,  geheel  onder  water  werden  geset.  Spoedig  steeg 
bet  water  van  9  tot.  19  palmen  op  het  land  en  in  de  zwakke  wonin- 
gen ,  terwijl  deze ,  aan  de  sterke  persing  geen  wederstand  kunnende 
bieden  ,  de  eene  na  de  andere  bezweken.  Velen  echter  badden  nog 
de  gelegenheid  have  en  vee  in  veiligheid  te  brengen  en  in  het  hoog 
gelegen  Gaasterland  zich  te  bergen  ,  alwaar  ieder  menschlievend  werd 
ontvangen.  Voor  anderen  ,  ten  getale  van  negen  en  tachtig  zielen  ,  groo» 
lendeels  van  hunne  sobere  bezittingen  beroofd  en  der  behoefte  ten 
prooi ,  was  de  kerk  en  pastorij  van  Oudega  tot  een  toevlugtsoord ,  al- 
waar zij  in  deze  dagen  van  rampspoed  uit  den  algemeenen  onderstand 
van  het  hoogstnoodige  werden  voorzien.  Het  lot  dezer  menschen  was 
in  den  aanvang  boven  alle  denkbeeld  akelig  en  ellendig.  Ofschoon 
velen  in  deze  oorden  tot  de  geringste  volksklasse  behooren ,  was  hun 


Z  ü  I.  297 

ongeluk  niet  minder  treffend ,  want  in  deze  vier  wouddorpen  was  een 
vijftigtal  huisgezinnen  geheel  nooddruftig ,  waarvan  aan  eenige ,  in  de 
kerk  te  samen  geschoold ,  niets  dan  enkele,  nit  den  vloed  opgevisehte 
en  daarna  gedroogde ,  haringen  ,  tot  voedsel  overbleef. 

ZUIDFORT  (HET) ,  fort  in  het  markgr.  van  Bergen  op-Zoom ,  prov. 
Noord  Braband.    Zie  Watbbsciaws  (Di). 

ZUIDGEEST  ,  voorm.  heerl.  en  regtssrebied  in  het  markgr.  van  Ber- 
gen-op-Zoom,  prov.  N  oord- Braband ,  Vierde  distr.,  arr.  Breda,  kant. 
Bergen-op-Zoom ,  gem.   W oentiretht- H oogerheide  en- Hinhelenoord. 

Zy  draagt  dien  naam  naar  de  hooge  gronden ,  gelegen  op  rnim  \  u. 
gaans  ten  Zuiden  van  Bergen-op-Zoom ,  even  als  de  Noordgeest  (sie 
dat  woord)  dien  heeft  naar  de  hooge  landen ,  welke  ten  N.  van  die 
stad  gelegen  tifn. 

Dese  streek  lands,   welke  aanvangt,    bezuiden  de  Molenbeek  of  de 

Csscheiding  der  gem.  Bergen-op-Zoom,  begint  tegen  de  slikken  der 
er-Schelde  en  strekt  zich  oostwaarts  uit  tot  te  Huibergsche  baan , 
alwaar  zy  tegen  de  Borgvlietsche-duinen  en  de  Woowsche-plantaadje 
stuit,  thans  uitmakende  de  noordelyke  sectie  der  gem.  JPoentdrtckt- 
H oogerheide- en- timkelenoord.  Zij  bevat  bet  geh.  Zuidgèest  bene- 
vens eenige  -verstrooid  liggende  huizen  en  boerderyen.  De  inw.  vinden 
meest  in  den  landbouw  hun  bestaan. 

Het  geh.  Zuidobbst  ligt  7J  u.  W.  Z.  W.  van  Breda,  {  u.  Z.  O.  van 
Bergen-op-Zoom,  1  u.  N.  N.  O.  van  Woensdrecbt. 

Tot  dit  geh.  behoort  de  Scbalieboef  (zio  dat  woord),  zynde  het 
Toorro.   regtshuis. 

ZUIDGÈEST,  pold.  in 'het  markgr.  van  Bergen-op-Zoom,  prov. 
If oord- Braband.     Zie  Mobbfolbbbtje  (Oost-). 

ZUIDHARDESHAGE ,  eigenlijk  Zuibiabdesibgsi  ,  naam  van  een  water 
voorkomende  in  den  brief ,  waarin ,  volgens  het  algemeene  gevoelen  , 
de  oorsprong  van  bet  graafs.  Holland  te  zoeken  is.  Men  wil  daaronder 
de  tegenwoordige  HiLLMonuaBBBK* verstaan,  ofschoon  sommige  kronyk- 
sehryvers  ten  onregte  daarvoor  bet  d.  Zuidbbwoüdb  willen  hebben  ge- 
houden. 

ZUIDHOER,  pold.,  prov.  Zeeland,  arr.,  kant.  en  gem.'ZsertJoef ; 
grenzende  N.  W.  aan  de  haven  dier  stad ,  welke  baar  van  den  pold. 
Schouwen  scheidt ,  ofschoon  onder  de  centrale  directie  van  Scbouwen- 
Burgb-en-Westland  beboorende,  N.  aan /Ie  genoemde  stad  en  het  Dyk- 
water,  O.  aan  den  Zuider-Nieuwland-polder ,  met  welken  de  pold* 
ZoiraoBK  aan  het  eil.  Duiveland  verbonden  is,  Z.  aan  de  Ooster- Schelde» 
Hy  heeft  eene  oppervlakte  van  288  bund.  29  v.  r.  81  v.  ell.,  waar- 
onder 217  bund.  68  v.  r.  56  v.  ell.  scbolbaar  land,  en  wordt  van 
het  overtollige  water  ontlast  door  eene  sluis ,  die  in  de  haven  der  stad 
Zierikzee  uitwatert.  Daarin  liggen  ééne  boerenhofstede  en  eene  wo- 
ning voor  den  dykbaas.  Hy  staat  onder  het  bestuur  van  eenen  Dijk- 
graaf en  Gezworens. 

Nog  heeft  men  er  een  booten  lichtopstand ,  waarop  ten  dienste  van 
de  scheepvaart  op  de  Ooster-Scbelde ,  des  nachts  een  licht  brandt ,  het- 
welk op  eene  mijl  zigtbaar  is.  In  de  jaren  1756 — 1741  werden  aan 
dezen  polder  aanmerkelyke  zinkwerken  gelegd ,  welke  gezameniyk 
982,723  gulden  kostten.    . 

ZU1DHOER  (DE) ,  naam  van  het  Zuidoostelijke  gedeelte  der  Friesche 
grieteny  bet  Bildt. 

ZU1DH0EK  (DE) ,  algemeene  naam  der  Z»  W.  hoek  der  prov.  Friet- 
land,  waarvan  Hindeloopen  het  middelpunt  is. 


398  Z  ïï  I. 

ZU1DHOEK  (DE) ,   kaap  ia  OotiUdië,  ie  de  Z$++mm 
Salatar. 

ZUID  HOEK  (DE),  of  Hob*>vm~Boy  ,  kaap  in  OotiFmUi ,    'm 
JrchipeLtan-St.  Lamrmi ,  resid.  Amboina  ,  aan  éo  aeïdkest  vast  hel 
eil.    aommoa  9  een  der  UUasêttt» 

ZÜIDHOEK  (DE)  of  Raaf-Samt  «  kaap  in  OoU-Indii,  ia  de  /•*- 
éVsdfce-see ,  aan  de  zuidkust  Ten  bet  £enxJe4nessf  ^svswea! ,  eea  der  JTJeesse- 
Sunda  eilander*. 

ZÜIDHOLLANDSCHE-POLDER  (DE) ,  pold.  ra  het  L*nd-*m*-M- 
Una,  prov.  lïüord-Brabtmd.     Zit  DetsBüsou-veuem  (Nctowa-). 

ZÜIDHOLLAN  DSC  HE.  WAARD  (DE  GAOOTB-) ,  voorm.  bed\jkiee;  , 
gedeeltelijk  pret.  Znid-Hoüand ,  gedeeltelijk  prev.    ffóerd-Btwkmmd* 

Vermoedelyk  heeft   die   waard  gelegen  binnen  eene  bedykiesj  , 
gtnnende   met  of  sluitende   tegen  het  Land-van- Altene ;  nederv 
toepende  lengt  de  zoidzyde  van  de  Merwede  tot  Aeinenoord  toe  5 
daar  verder  suidwestwaarts  de  gebeele  bedtyking  ee  heerlijkheid 
Moerkerke  omringende j   en  voorts  weder  aan   de  overzijde 
Ou  de- Maas  de  derpen  Westmaas,  Str$eo,  Wieldrecht  9  Ze- 
venbergen, de  beide    Zwaluwen   en  eeaige  andere  insJnitendo  f 
eiadeiyk  ook  aan  de  andere  sijde  der  Doege ,  dié  dorpen  emdykeiide  v 
welke  van  ouds  tot  Holland  gerekend  s|ftt ,  en  bij  ons  onder  den  oasen 
van  de  Langttraatsche  dorpen  cijn  bekend;  en  welke  beelgkiae; 
door  den  zoogenaaméen  Hetdyk,  die  nog  aanwezig  is,  sal  a||n  ge~ 
eehied.    De  oppervlakte  van  dien  waard  kan  alxoo  uit  omtrent  &O,000 
morgen  lands  nebben  bestaan • 

Het  is  even  onseker ,  waaneer  die  groote  bedtjkieg'heeft  plaats  gebed , 
als  de  vroegere  gebeurtenissen  ,  die  daartoe  aanleiding  gegeven  hebbeo  , 
te  kannen  bepaiee*  la  een  handvest  van  Graaf  Jas  va*  Hmaeeewzs , 
van  bet  jaar  1305,  komt  deze  bedijking  het  eerst  voor»  Ie  een 
handvest  of  epen  brief  van  Hertog  Aimscbt  vah  ftiijeacft,  van  dea 
38  Oetober  1374,  die  eeeige  bestellingen  maakt  op  de  dijkgieatV  ee 
heemraadschappen  in  dien  waard ,  wordt  bepaald  ,  dat  er  één  Heesnraed 
wegens  Dordrecht  en  één  wegens  Geertrutdenberg  in  bet  dijksbesiaar 
•kien  cal ,  en  dat  mee ,  in  zekere  gedeelten  van  het  jaar,  de  tlcmeem 
den  Maasdam  niet  zal  bevisschen. 

Wij  vinden  neg  twee  handvesten ,  beide  van  Graaf  Wiuan  va*  Ba* 
jeata  ,  in  het  jaar  1418  gegeven ,  betrekkelijk  deaee  waard  te  de 
Heosdcosche  keeren  en  privilegiën  van  vin  OeoMeevav ;  ééne  betrek* 
helijk  den  straks  genoemden  Heidijk ,  waarven  het  onderbond  asm  da 
lieden  van  den  Gsoeie^BiDaoiLiinHcat-nviAao  werd  opgedragen*  en 
ééne ,  bepalende ,  dat  die  van  Waalw(j k  ,  Baardwfyk  ,  Urenen ,  Knik 
(d,  i.  Nieuwknik)  en  Hondsoird  moeten  zorgen ,  dat  de  landea ,  deer  het 
vervallen  van  genoemden  Heidyk ,  geen  schade  van  het  hei  water  beko- 
men ;  welke  handvesten  ons  te  meer  bevestigen ,  dat  de  Maas  dest#de 
door  de  sluizen  te  Maasdam  was  afgesloten  ,  terwfyl ,  by  eeee  opene  tï- 
vier ,  het  bei  water  genoegzaam  zoude  hebben  knnaen  efstreomen ,  ee 
daartegen  des  geene  grafelijke  keuren  zonden  benoodmd  geweest  e$e* 
In  dezen  waard  lagen  de  volgende  72  parochiën :  Aarnou t« ber- 
gen, Aartswaart,  Achthoeven ,  AUeyson,  Atmkertj 
Almonde,  Almsteyn,  Almsvoet,  Annekerkea,  St.  AeV 
thony-polder,  Banrdwyk,  Bezopen,  Capella,  Gillers- 
hoek,  Cloosteroirt,  Craaijenstein ,  Cruyskerke,  Dat» 
moor,  Dongen,  Dordsmonde,  Doteren,  Drimmelen, 
Drongelen ,    Drunen,   Dubbeldam,    Dabbelmeedt ,    kt- 


ZUL  SM 

kasteel  Datf en,  Dnsten*Mansterkerk,  Dnssen-Moilkerk. 
Bomde»  Bemkerk»  bet  klooster  Eemsteyn,  Eethen,  Gan-> 
seeijen,  Giotsenmonde,  Geoderen,  'sGrtTenmoer ,  Har* 
derwerdt,  Heynenoordt,  den  Uoeek  (thema  Puttershoeck), 
Hoeckenisse,  Hondtoirt,  Houweningea,  de  abdij  Htyster* 
bech,  Kuyk  (tbam  Hieuw  ka  ik) »  Lederkerke,  Maasdam, 
de  Made,  Meeuwen,  Mcrwede,  Moerkerken  of  Mfynshee-» 
renland,  de  Myl,  Poelwfyk,  Raamsdonk,  Sprang,  Stand- 
ballen,  Strienmondc,  Stryen,  Teysselinfrskerke,  Tel- 
loysen,  Twintighoeten ,  Uitwijk)  Waalwijk,  Waspik, 
Wee4e,  de  Wercke,  Werkendam,  Wey  ,  Wieldrechtv 
Walfbrnntskerkt,  de  Hooge*Zwaluwe  endeLage-Zwaluwe. 
Bij  den  bekenden  St.  Eütabethsvioed  tan  18  November  1421  liep 
dete  waard  geheel  onder,  welke  overstrooiiifog  vermoedelijk  aan  den 
sleokt  onderkenden  staak  der  dijken  moet  worden  toegeschreven.  Do 
woedende  see»  door  de  toen  oog  ruimere  teegaten,  tegen  den  hoogen 
secdyk  tan  den  GaeovB-WAAa»  al  tijn  geweld  uitoefenende,  schijnt 
bel ,  dat  dete  bet  eerst  bij  Wietdreeht  beiweken  b ,  welk  dorp  destijds 
eepe  groote  uitgestrektbeid  bad  >  en  waarvan  bet  beste  gedeelte ,  met  de 
kerk  ,  omtrent  ter  plaatse  gelegen  heeft  ,  waar  thans  de  nieuwe  overvaart 
van  het  Eiland »van*Dordrecht  naaf  den  Moerdijk  gevonden  wordt.  Wa- 
•smaar  in  sijne  Fmderiandtche  Hitten*  en  van  Vsxtfcs  in  cijne  Rivier* 
kundige  Verhandeling  schrijven  andertusseben  die  overstrooming  toe 
aam  eenen  dijkbreuk,  gevallen  bij  Werkendam  «Mn  de  Oude*  Wiel  en 
veroorzaakt  door  den  boegen  stand  tan  bet  water  in  de  Merwede. 
Of  oadertnteeben  daar  ook  eene  dykbreuk  onutoait  is ,  dan  of  men  dit 
alleen  heeft  gemeend ,  door  dien  ook  op  dien  tyd ,  door  den  hoogen 
rivierstaad,  het  Land-  van-  Ar  kei  was  ondergeleopen  ,  valt  moezel  yk  te 
bepalen  ;  daar  wij  echter  in  eenen  brief  van  Hertog  Jak  var  Btimcft, 
van  den  14  April  1485  ,  tinden  *  en  aUe  echrQvert  er  in  toestemmen, 
dat  da  Gaooia  ZoipaottAwsocaB -waars  met  loutwater ,  dat  fis  met  tee- 
water, ondergevieeid  is>  moet  de  voornaamste  dtjkbrewk  teker  in  bet 
benedéfigedeatie  van  den  waard  en  niet  aan  bet  boveneinde  hebben 
plaats  gehad.    Venehrikkeiyk  en  uitgebreid  moet  dete  oterstrooming 

Seweest  ttf*.  Het  water,  door  de  weggespoelde  dyfcen  «en  ruimen 
oortogt  vindende ,  overdekte  wc4draitfco  geheeten  Zo»ieusjn»scm>WAAaj| 
en  deed  die  aan  een*  onovertienWe  aee  gettyfcen  s  vete  dtritende  tnea- 
tehen  tnet  hun  vee*  verdronken ,  en  tKe ,  welke  fret  gevaar  ontkwamen , 
waren  Van  bnone  besittiagen  bereoftU 

Men  kan  dt  verslagenheid  en  de  groote  nood ,  waarin  men  daardoor 
te  Dordrecht  was ,  opmaken  uit  den  brief,  door  de  Regering  dier  stad , 
•enigen  tyd  na  die  gebeurtenis ,  aan  bonnen  Landsheer,  meergenoemden 
Hertog  Ier  var  Btutaf» ,  opgewonden  }  daarmj  biddende ,  dat  die  telf  In 
Dordrecht  komeu  wilde,  om  te  helpen  beraadslagen ,  wat  tn  dete  droevige 
tandvgbeden  te  doen ,  om  de  dfykaedjea  weder  te  herpen  bevorderen , 


en  (toe  als  s$  met  eigene  woorden  «eggen) ,  aam  Ie  sten  oase  eeuwige  ter* 
gankmisee }  worde  rt  Land  neef  in  kart  gedijkt ;  terwyi  *y  in  desen  brief 
nog  verklaren :  telfs  geene  leden  ter  dagvaart  te  kunnen  tenden  ,  voor 
eêj  trooet  en  hulpe  van  hennen  i+ndêheer  ontoemgen  hebben.  Onttet» 
tênd  was  dan  ook  het  getigt  op  weeë  waterplas  daar  twssehen  de  beide 
steden  Dordrecht  en  tfeertruidewberg  geen  toet  loods  koten  water  ge* 
bleven  was ,  en  naar  de  xyde  van  Zevenbergen  ,  de  te  toren  too  vracht» 
bare  en  weigebouwde  velden  sich  als  eene t  openbare  xce  vertoonden , 
waarvan  net  oog  naaawelyks  het  einde  konde  afzien.    Trouwens  alle 


y 


300  ZUI. 

de  72  hier  bovengenoemde  parochien  stonden  onder  water.  Vebm  d 
zyo  echter  later  weder  bovengekoinen ,  doeh  54  bieren  tot  na  toe  on- 
der den  vloed  bedolven  of  hebben  tien  ten  minste  niet  weder  tot  don 
rang  van  kerkdorpen  verheven  ,  zooals  zulks  door  ons  reeds  op  het  art. 
BfBSBOsca  breeder  vermeld  is  (1). 

ZUIDHOORN ,  buit.  in  Delfland,  prov.  Zuid-Holland,  arr.  eol{a. 
Z.  O.  van  's  Gravenhage ,  kant.  en  {  u.  Z.  Z.  W.  van  Voorburg  f 
gera.  en  1  u.  O.  Z.  O.  van  Rijswijk,  aan  de  Hoornbrug. 

ZUIDHORN  ,  kant.,  prov.  Groningen ;  palende  N.  en  N.  O.  aan 
het  Rei td iep ,  dat  het  van  het  kant.  Onderdendam  scheidt ,  O.  aan 
het  kant.  Groningen ,  Z.  aan  het  Drentsche  kant.  Assen ,  W.  aan  de 
Friesche  kant.  Beetsterxwaag ,  Bergum  en  Dockum  j  het  bevat  de  vol- 
gende 10  gemeenten  :  Zuidhorn,  Aduard,  Etinge,  Gry  pa- 
kerk,  Grootegast,  Hoogkerk,  Leek,  Marum,  Oldehove 
en  Olde kerk,  en  bevat  3864  h.,  bewoond  door  4361  huiages., 
uitmakende  eene  bevolking  van  ruim  22,000  inw.,  die  moest  hwa 
bestaan  vinden  in  den  landbouw.  Ook  heeft  men  er  1  steen-  eo  1  pot- 
ten- en  pannebakkery ,  1  kalkbrandery ,  2  olie-,  2  koren-,  8  pel-, 
1  tod-  of  bark-' en  een  groot  aantal  watermolens. 

ZUIDHORN ,  kerk,  ring ,    prov.  Groningen ,  klass.  van  Groningen. 

Zy  bevat  de  volgende  15 gero.:  Zuidhorn,  Aduard,  Esiagt, 
Peerwerd  ,  Garnwerd-en-Oostum,  GrQ pskerk,  don  Hao- 
en-Pra  Qxum  ,  Leeg-en-Hoogkerk  ,  Nyebove,  Nieayl, 
Noordhorn,  Oldehove,  Saaxum,  V isvliet,  Wiarom-en- 
Dorkwert.  Men  telt  daarin  ruim  10,300  aielen,  onder  welke  1000 
Ledematen,  en  beeft  er  18  kerken,  welke  door  15  Predikanten  be- 
diend  worden. 

ZUIDHORN,  gem.  in  het  PPestertwarticr ,  prov.  Groningen,  arr. 
Groningen ,  kant.  Zuidhorn  (1  k.  d.,  3  m.  k.,  1  s.  d.)  j  paleode 
N.  aan  de  gem.  Oldehove ,  O.  aan  Aduard ,  Z.  aan  de  trek  vaart  vaa 
Groningen  naar  Stroobos,  die  haar  van  de  gem.  de  Leek  scheidt, 
Z.  W.  aan  de  gem.  Oldekerk ,  W.  aan  de  gem.  Gry  pskerk. 

Deze  gem.  bevat  de  d«:  Zuidhorn  eu  Noordhorn,  beneven* 
de  daartoe  behoorende  b.  en  geh-.:  de  Bril,  Diepswal,  Noorder- 
buren, Nordhorner-tolhuis,  Okswerd,  Snakkebnrca, 
en  Zuiderburen,  een  gedeelte  van  het  geh.  Enumatil,  è* 
Schans  genaamd,  alsmede  de  streek  Noordhornerga  j  telt  SOS k.v 
bewoood  door  401  huisges.,  uitmakende  eene  bevolking  van  1940  inw., 
die  hun  bestaan  vinden  in  den  landbouw;  ook  beeft  men  er  1  olie-, 
3  koren-  en  5  pelmolens ,  welke  alle  door  wind  gedreven  worden  ,  en 
eene  scheepstimmerwerf. 

De  bodem  bestaat  onder  Zuidhorn  uit  eene  aanmerkelijke  laag 
▼ruchtbare  klei ,  uit  vruchtbaar  sand  en  uit  eenen  gemengden  grond 
van  klei  en  sand  of  vao  klei  en  derrie.  Aan  den  westkant  is  de  grond 
laag,  aan  den  oostkant  hoog.  Onder  Noordhorn  bestaat  de  grond 
meestal  uit  seer  vruchtbaar  zand ,  hier  en  daar  met  keijen  of  rol- 
steenen  gemengd.  Het  tand  begint  ruim  f  u.  ten  N.  van  Noord- 
horn ,  en  loopt  zoo  zuidwaarts  tot  {  u.  ten  Z.  van  Zuidhorn ,  heb- 
bende in  de  breedte  omstreeks  20  min.  Teu  W.  en  ten  N.  van  ge- 
melden  zandgrond  vindt  men  uitmuntende  vette ,  vruchtbare ,  zware 
kleilanden,    waarop   geene   slechte  aarde  te   vinden  is;   men  ploegt 


(l)   Men  «te  verder  over  deun  wtard  J.  Smits  Jt ,  Verhandeling  over  dm  inbrmmè  m 
•nrttrvmimg  «o*  den  Grootm  M*id-HoUcmd*h4-*aard ,  op  den   IS  November  1411. 


ZUL  30t 

er  met  mr  e»  ook  mtt  iet  paarden.  Da  zandige  hoogte  ,  de 
Hoogt- Vennen  genoemd,  is  van  rondom  met  swaren  vetten  klei- 
grond  omringd*  Op  desen  aandgrond  en  op  de  Zuidhorner-gast 
verbouwt  men  vele  en  beate  aardappelen.  Het  voorkomen  van  het  oord 
tQsschen  ZviDioan  en  Noordhorn  heeft  wel  iets  van  de  streek  van  het 
Gooregt ,  naar  den  kant  van  Haren  en  Helpen. 

De  Herv.,  die  er  1790  in  getal    zyh,  onder  welke  ruim  220  Lede- 
maten, maken  de  gem.  van  Zuid  hor  n  en  Noordhorn  uit. 

De  Chrtsteiyk  Afgescheidenen ,  die  men  er  40  telt ,  maken ,  met  die 
van  de  omliggende  plaatsen ,  eene  gem.  uit ,  welke  tot  eersten  Leeraar 
had  Gbbrit  Reit,  die  in  het  jaar  1847  herwaarts  kwamen  er  nog  slaat. 
De  Doopsgez.,  die  men  er  110  telt ,  behooren  lot  de  gem.  van  den 
Uorn- en- i? oordhor n-  —  De  5  Evang,  Lulh..  die  men  er  aantreft  ,  wor- 
den tot  de  gem.  va  Groningen  gerekend. 

De  70  E.  K.,  die  er  wonen  ,  maken  met  de  overigen  dier  gezindte 
uit  het  Westerkwartier,  de  stat.  van  Znidhorn  uit,  welke 
tot  het  aartspr.  van  Zalland-Drenthe-en-Groningen  behoort ,  220  zie- 
len ,  onder  welke  150  Ledematen  telt ,  en  door  eenen  Pastoor  bediend 
wordt. 

De  Isr.,  die  er  ruim  20  tyn  ,  behooren  tot  de  ring-synagoge  te  Leek. 
Men  heeft  in  deze  gem.  twee  scholen,   als  ééne  te  Zuid  bom  en 
ééne  te  Noordhorn,    welke  gezameulyk  gemiddeld   door  260  leer- 
lingen bezocht  worden. 

Het'  d.  Zuiaaoaa  ligt  2  u.  W.  N.  W.  van  Groningen  ,  btfna  J  u.  O. 
van  de  trek  vaart  van  Groningen  naar  Stroobos ,  naar  welke  het  ook 
een  eigen  kanaal  heeft.  Het  is  eene  welgelegen,  aanzien  lyke  en  door 
de  hooge  en  aangename  ligging  bevallige  plaats ,  die ,  even  als  Noord- 
horn waarschijnlijk  ontstaan  is  uit  eenen  zeer  hoogen  heuvel  of  zand- 
bank ,  welke  vroeger  door  de  zee  omringd  was,  en  wier  noordelijke  en 
zuidelyke  einden,  ter  onderscheiding  Znidhorn  en  Noordhorn 
warden  genoemd ,  van  welke  ligging  ook  zeker  die  namen  moeten 
worden  afgeleid.  Door  dit  dorp  is  over  den  straatweg  van  Groningen 
naar  Friesland  veel  doortogt  van  ry  tuigen,  hetwelk  het  niet  weinig 
levendigheid  b^zet.  Het,  Hoendiep  of  Trekdiep  naar  Friesland  gaat  by 
Briltil  door  den  grond  van  dit  dorp. 

De  Herv.,  die  er  wonen,  maken,  met*  die  van  de  Briltil  en  een 
gedeelte  van  Enumatil,  eene  gem.  uit,  welke  tot  de  klass.  van 
Groningen ,  ring  van  Znidhorn ,  behoort ,  850  stelen  en  onder  deze 
ruim  200  Ledematen  telt.  De  eerste ,  die  hier  het  leeraarambt  heeft 
waargenomen  v  .is.  geweest  Albestos  Lobsjbr,  die  in  1600  hier  stond 
en  in  1605,  bij  verwisseling  met  Roszrtss  Wifphhmos,  naar  Aduard 
▼ertrokkeo  is.  Als  eene  zeldzaamheid  verdient  melding,  dat  een  der 
Predikanten ,  Joiarhbs  Jumstos  WuiTta ,  alhier  65  jaren  l'redikant  ge- 
weest en  van  Zellinge ,  in  Westerwolde ,  alwaar  hy  3  jaren  geslaan 
had,  beroepen  is  «o  dus  .66.  jaren  dienstdoend  Predikant  was.  Hy 
overleed  in  1841 ,  89  jaren  en  9  maanden  oud.  Sedert  1806  was  hy 
tevens  Secretaris  van  de  Commissie  van  landbouw  in  de  prov  Gro- 
ningen. Het  beroep  is  eene  collatie,  thans  in  handen  van  den  Heer 
AtRoiDos  GstazfiftAti,  Griffier  van  het  kantongeregt  en  eigenaar  van 
Hanckema. 

De  keek,  welke  vóór  de  Reformatie  aan  den  H.  Gioaeios  was  toe- 
gewijd ,  stond  destijds  ter  begeving  van  de  Abten  van  Aduard.  Het  is 
eene ,  met  leijen  gedekte ,  kruiskerk ,  met  eenen  hoogen  dnnnen  naald- 
toren  ,  en  omringd  van  een  door  gele  klinkerj.  bevloerd  kerkhof,     f  n 


302  ZÜI. 

het  jaar   1793   is  tr  een  fraai  en  welmidead  orgel  in  deee  kerk   ge~ 

Ï laatst,  hetwelk  bekostigd  is  uit  vrijwillige  liefdegifteo  der  Heerea 
er k  voogden  aUsam  Clabt,  Heer  v*n  Mmuchema,  en  Wiabpb»  Stccnnu , 
Burgemeester  tan  Groningen ,  benevens  vele  andere  leden  der  gemeente. 
Kerk  en  toren  leveren  bewijzen  op  van  .  «ene  hooge  oudheid  in  elen 
onregelmatigen  duifsteen,  welke  men  aan  de  binnen-  en  bnitettstjde 
der  gegoteue  muren  bier  en  daar  en  vooral  aan  bet  westeinde  en  asm 
den  toren ,  tot  aan  de  hoogte  van  het  dak  van  het  kerkgebouw ,  aantreft. 

Be  R.  K.  kerk,  op  de  f?  etter  gast ,  ten  Westen  van  den  straat- 
weg en  ten  N*  van  •  bet  hnis  Uanckema ,  aan  den  H.  Josara  teesje* 
Wyd ,  en  in  bet  jaar  1844  gebouwd ,  is  een  klein ,  doch  het  lang- 
werpig vierkant  gebouw,  snoder  toren  of  orgel .  doch  heeft  een  der 
sin r\jksts  ea  schoonste  altaren  der  prov.  Groningen. 

De  kerk  der  Afgescheidenen  *  welke  op  de  Schans  te  Bnwnattl  staat , 
en  ia  bet  jaar  1847  gesticht  -werd ,  n  een  eenvoudig  gebouw ,  soneler 
toron  of  orgel. 

De  dorpsckoel  wordt  gemiddeld  deor  100  leerlingen  bezocht.  Mes 
vindt  hier  ten  Z.  het  buitengoed  Kliakema  en  noordwaarts  4e 
burg  Hanckema,  doch  hetfraaije  bosch,  hetwelk  Kliockeme  tot 
een  der  fraaiste  buitengoederen  van  de  prov.  Groningen  maakte ,  is 
sedert  December  1848  geheel  verdwenen. 

Ia  1498  werd  dit  dorp  door  de  Saksische  bende  onder  Nrmav  Pst 
aan  kolen  gelegd. 

ZUIDHORN  ofSoTMOSü,  geh.,  prov.  Friesland  ;  kw.  Zeienwotrtem , 
griet.  Stellingwerf- Oosteinde ,  arr.  en  4$  u.  O.  Z.  O.  van  Heerenveen, 
kant.  en  1£  u.  O.  Z.  O.  van  Gudeberkoop  ,  7  min.  Z.  W.  van  JBTIsiW; 
met  9  h.  en  14  inw. 

ZUIDHOR.nBR-GAHT  of  ZeiDBoaNM-eeMT ,  hoogte  in  bet  W  ester- 
hoartier,  prov.  Gromingen.     Zie  Gast  (Db)  en  Gast  (Wuni-). 

ZUIDUORNER-TOLHUIS,  in  het  We* terkwmrtier ,  prov.  Gnmin- 
gen.     Zie  Ba  il  (Da). 

ZÜ1DHOVEN  ,  bnit.  op  het  BiUnd-ran-Dordrecht ,  prov.  ZtneVa?**- 
Immd,  acr.,  kant.  en  £  «.  Z.  Z.  0.  vaa  Dordrecht,  gem.  e»  J  a,  W. 
van  Dnbbeldom. 

ZÜ1DKERKE,  voorm.  d.  op  het  «1.  Schouwe*,  prov.  Zeehsni, 
ia  het  Zuidland  of  tesde  deel  van  Schouwen.  Nadat  dit  d.  vergaan 
was  ,  werd  meer  landwaarts  in  een  ander  dorp  van  gelyken  naam 
nestiebt ,  dat  wegens  grondbrakeo  en  stormvloeden ,  in  1534 ,  werd 
buitengedykt ,  wordende  die  beide  dorpen  ,  om  se  van  elkander  te  on- 
derscheiden *    eek   wel  Oü©~Zsi**ebib   en  Nibvw-Zoipubkb  genoemd. 

Dit  de  inkomsten  der  kerk  van  Zbidkbieb  plagt  de  Bissehop  vaa 
Utrecht  twee  gedeelten  te  trekken. 

ZUIDKERKE-POLDER ,  noldertje  in  Staats-  Vlaanderen ,  in  bet 
Frije-ean-Sluis ,  prov.  Zeeland,  arr.  Middelburg,  kant.  ,  Oostburg t 
ffem.  Groede;  palende  N.  W.  aan  den  Hend  rik  veenene- pol  der ,  N.  aan 
Oud-Breskens ,  O.  aan  den  Gele-polder ,  Z.  aan  den  GisteUar-polder , 
W.  aan  den  Reode-pelder. 

De  4jd  van  indijking  van  dit  peldertje  weet  men  niet  juist.  Het 
is  groet  volgens  bet  kadaster  8  bond.  43  v.  r.  50  v.  ell.  alles  schot- 
baar  land  ,  daarin  staan  3  buizen  ,  doch  geen  hofstede.  Het  ie  ,  even 
als  vele  der  omliggende  poldertiet ,  een  aanhangsel  van  Groot- Baar- 
ïande ;  beeft  geen  afaonderlijk  bestQur  x  wordt  dikwijls  gerekend  tot 
den  Gole-peMer  te  bebeeren ,  ea  kamt  daarom  niet  altoos  ep  de  kaar* 
ten  voor. 


ZUI.  5*5 

ZülD-RRAAlJERT-POLDRR  (DE) ,  pold.  m  bet  «il.  ZnuUine- 
land  t  prov.  Zeeland.    Zie  CaiTEn-votae*  (Zow). 

ZUIDKBEER  (DE) ,  water  in  Staats- Vlaanderen ,  in  Axeler- Ambacht , 
prov.  Zeeland.    Zie  Geoon-SBra. 

ZCIDRWARTIER,  een  der  kwartieren,  waarin  bet  markgr.  Ber- 
gen-ow+Zoem,  pro*.  Noord- Brabmud ,  vroeger  was  afgedeeld. 

Het  werd  aldos  genoemd,  omdat  het,  ten  opsigte  van  de  andere  kwar- 
tieren ,  sich  suidwaarts  uitstrekte.  Daarin  lagen  de  dorpen:  Hoo- 
Serheide,  Hoibergea,  Ossendreebt,  Putten  en  Woeus- 
reeht,  benevens  de  geh.  Borgvliet,  Moeratraten ,  Vorens- 
einde  en  Znidgeeat.  Ook  behoorde  vroeger  daartoe  het  vermoe* 
deiyk  in  1530,  verdronken  d.  Hi  1de misse.  Het  bevatte  al  zoo  de 
pent.:  Huibergeo,  Ossendreebt,  Patten  en  Woensdrecht- 
Hoogerheide-en-Hiukelen*ord,  benevens  gedeelten  van  degens, 
Bergen-op-Zoom  ,  Rucphen- Vorenseinde-en- Sprundel 
ei   Wonv.     De  iaw.  vinden  natelt  bun  bestaan  in  den  landbouw. 

ZUIDLAARDERMEER  (HET),  oedtgds  het  NeoaoLAABDianm  ge- 
heeten ,  meer ,  voor  •§  gedeelten  in  het  Geotegt ,  prov*  Groningen ,  en 
*oor  \  gedeelte  io  Oo*termoerdet*di*gsml ,  prov.  Drenthe,  5  min*  O. 
van  Noordlaren ,  15  min.  N.  van  Zuidlaren. 

Dit  xeer  aanzienlek*  en  vischrijke  meer  heeft,  in  eene  noordelijke 
atrekkiag,  de  lengte  van  |  au  gaans  en  houdt  9  n.  in  den  omtrek. 

ZÜ1DLAARDER  VAAHT  (DE) ,  vaart  of  kanaal  in  Ooetermoerder- 
dingepil  f  prov.  Drenthe,  ia  eeoe  eerst  noordoostèiyke  en  vervolgens 
noordeHjlu5  rigtiag ,  van  het  d.  Zuidlaren  tot  in  den  mond  der  Ooster- 
moersebe-vaert  loopende. 

Door  dit  kanaal ,  hetwelk  tn  1855  gegraven  is ,  is  de.  gemeenschap 
van  liet  d.  Znidlaren  met  bet  Zeadlaaraermeer  en  de  verdere  Gro- 
ntngaebe  wateren  «geopend.  De  kosten  deser  vaart  z^jn  door  die  ge- 
meente %  door  middel  van  geldleening ,  gevonden  ;  terwijl  de  tollen , 
soo  op  de  vaart  ala  op  den  neven  aangelegden  weg,  als  baten  der 
nsjaWnemrog  worden  beschouwd.  Door  dit  werk  is  de  gemeenschap 
%mn  een  gedeelte  van  Drenthe  niet  de  provincie  en  markt  van  Gronin- 
gen «eer  verbeterd» 

ZÜIDLAARDERVERN ,  geh.  \a0mtermoerder-4ingtnilf  prov.  Drenthe, 
arr.,  kant.  en  4  u.  N.  O.  van  Asten,  gem.  en  1  o.  O.  van  Zuidhren; 
met  45  h.  en  £40  inw. 

io  dit  geh.  -is  eene  vaste  byscbeol ,  welke  gemiddeld  door  een  getal 
ram  40  leerlinge»  besoeht  wordt. 

Z2J1DLAND,  heer!,  tn  bet  Land-van-Voerne-én- Putten ,  prov.  Zuid» 
Holland ,    arr.  en  kant.  Brielle ,  gem.  Zuidland-en  Felgertdijk;  pa- 
leneVe  N«  W.  aan  de  hcerl.  Abbenbroek  ,    N.  0.   aan  Bier! ,    O.  aan 
Velgersdyk  on  het  Spot ,  Z.  aan  bet  Hatingvriet ,    W.  aan  de  heerl. , 
Ondenkoorn. 

Deco  heerl.  bestaat  uit  bet  grootste  gedeelte  van  den  pold.  Zuid- 
land  en  deo  Zuidoor dsche-polder,  alsmede  uit  gedeelten  van 
de  pold.  ftteutve-kadeenGude-kade;  bevat  alleen  het  d.  Zuid* 
land;  beslaat,  volgens  tiet  kadaster,  eene  oppervlakte  van  1431  bond. 
■  v.  r.  05  v.  eH.f  telt  187  h.,  bewoond  éoor  595  httfsgez.,  nit* 
maèende  eene  bevolking  van  niim  1590  inw.,  die  meest  hun  bestaan 
vinden  in  den  landbouw  ,  wordende  alhier  eene  menigte  koren ,  vlas , 
aardappelen ,  mee-  en  Uvas-saad  aangewonnen.  Velen  ook  generen 
eieb  snet  At  melkerff  en  veeteelt ,  anderen  wederom  draven  handel  in 
paarden  en  vee.    Ook  heeft  men  er  eenen  koorntnoten.    Vroeger  werd 


304  ZÜI 

er    mede  ceoe  meesioof  aangetroffen,  doch  die  heeft -sedert  hei  begin 
dezer  eeuw  opgehouden  te  werken. 

De  iow.,  die  er  op  25  na  ,  allen  Herv.  xljn ,  onder  welke  500  Lede- 
maten ,  maken  eeoe  gem.  uit,  welke  tot.de  klass.  van  Brielle,  ring 
?an  Geervliet f  behoort.  De  eerste,  die  in  desegem.  bet  leeraarambt 
heeft  waargenomen  ,  is  geweest  Jol  ahnes  Obsius  ,  die  in.  het  jaar  1574 
herwaarts  kwam ,  en  in  het  jaar.  1583  Tan  zyne  dienst  werd  aijgeset. 
Het  beroep  geschiedt  door  den  kerkeraad. 

De  5  R.  K..,  welke  men  er  aantreft,  parochiëren  te  Brielle.  —  De 
20  Isr.,    die  er  wonen ,    behoorea  tot   de  fingsynagoge  te  H eenhel. 

Men  heeft  in  dese  heerl.  ééne  school ,  welke  gemiddeld  door  150 
leerlingen  bezocht  wordt. 

Deze  heerl.,  waarmede  die  Tan  Velgersdijk,  sedert  onheugelijke 
jaren  vereenigd  is ,  werd  ia  het  midden  der  vorige  eeuw  bezeten  door 
JoBAiBBs  Ahtboiue  vah  via  M Bas» ,  later  was  hei  een  eigendom  va* 
Aaana  var  Na  Wbbff.  Thans  is  Ambachtsheer  van  Z&u>las»-ks~  Vei- 
oebsdjji.  de  Heer  Piste*  Btussi ,  woonachtig  te  Dordrecht. 

Het  d.  Zoiblavd  ligt  2|  u.  Z.  O.  van  brielle ,  2^  u.  O.  Tan  Hel- 
levoetsluis,  aan  de  Bernisse,  waarover  hier  eene  brug  ligt.  Het  ■ 
een  groot  bestraat  d.,  met  een  ruim  marktplein . 

Waanclujniyk    is    de  ondate    naamf  waaronder  dit  d.   Toorkamt 
Bleikvliet  of  Blihkvlikt  ,  zelfs  wil  men  dat  het  dien  naam  reeds  sedert 
het  jaar  570  sonde  gedragen,    en  het   daarmj  gelegen  Hsestvliet  te 
dier  selfder  tyd  mede  synen  naam  bekomen  hebben ,  en  wel  uithoofde, 
dat  omstreeks  deze  plaatsen  een  treffen  of  slag  tusscben  de  Franke a 
en  Saksen ,  ten  tyde   van  Koning  Datariüs  ,  zoude  voorgevallen  sjfn  ; 
alsmede  dat ,  uithoofde, men  de  wapenrustingen  aldaar  blinken  sag  ,    het 
van  dien  tyd  af  aan  Bliakvliei  genaamd  is  geweest.     In  de  Zuid-Hol» 
landscbe  oudheden  wordt  het  echter  Blsthbvlibt  genaamd ,   om  reden , 
dat  het  gesticht  was  aan  een  water  t  hetwelk  van  ouds  de  Vliet  genaamd 
werd.     Nog  komt  Züidiakd  op  de  lijsten  der  kerkeÜjke  goederen  wen  de 
Utrechtsche  kerk,  onder  de  benaming  van  Westen  aus:  voor,  doende 
naam  waarvan  men  zich  thans  ni4er  algemeen- bedient,  is  Zstbea»  en 
deze  ontleent  het ,    naar  men  meent ,  aan  de  ligging-  ten  2.  vaa  het 
Land- van-Putten  :   waaraan  het  echter  al  die  onderscheidene  veranee- 
ringen  in  de  benaming  te  danken  hebbe ,  biyft  een  raadsel ,  hetwelk 
voor  alsnog  niet  kan  worden    opgelost. 

De  kerk,  welke  in  een  handschrift  der  Utrechtsche  kerk  de  graote 
kerk  van  Westerbijk  ,  en  in  een  ander  handsehrift  de  Nieuwe  keek  van 
Westen  rijk.  uordt  genoemd ,  was  ingewijd  ter  gedachtenis  van  den  H. 
Apostel  Babtbolobbus.  Het  herderambt,  hetwelk  door  de  Graven  ver» 
aeven  werd ,  plagt  den  Pastoor ,  die  in'  s(JDe  parochie  woonde ,  jaar* 
lyks  50  gulden  op  te  brengen;  buiten  de  parochie  wonende,  trok  hg 
7  gulden.  In  deze  kerk,  zynde  een  langwerpig  vierkant  gebouw, 
dat  uit  een  dubbel  schip  bestaat,  hangen  vier  borden:  op  het  eerste 
leest  men  de  Wet  des  Heeren  ,  op  bet  tweede :  de  12  artikelen  des 
geloofs ,  op  het  derde :  het  gebed  des  Heeren  en  op  het  vierde : 
Psalm  122  (volgens  de  oude  beaming)  en  het  11de  vers  van  het  Ode 
hoofdstuk  van  Saloroons  Hooglied.  Aan  den  ingang  van  bet  gebouw 
vindt  men  een  portaal ,  aan  de  buitenzyde  met  dese  woordeu  beschre- 
ven \  Doet  mij  de  poorten  der  gerechtigheid  open.  Ik  stal  daarin  gaan. 
Ik  solden  naam  des  Heeren  loven.,  Psalm  118,  vs.  19.  En  aan  de 
binnen  of  kerksyde  :  Bewaart  uwen  voet  als  gij  ten  huize  Godes  an- 
gaa$  /  %ijt  liever  nabij  om  te  hoeren  ,.  dan  om  der  zotten  slagtoffer  te 


ZUL  508 

t 

geven ,  Eecles.  4  vers  17.  Het  koor ,  vroeger  gediend  hebbende  ter 
begraving  der  aanzienlijkste  burgert ,  altmede  tot  bewaarplaats  der 
brandspuiten  en  andere  noodwendigheden ,  it  raira  en  groot ,  en  strekt 
nu  alleen  tot  bet  laatste  gebruik ;  voorts  m  de  kerk  geheel  en  al  Ge- 
vloerd met  zeer  groote  en  kleine  blaauwe  tteenen  zerken  f  onder  welke 
men  er  verschillende  vindt ,  waarop  de  namen  en  bet  overlijden  van 
vele  oude  burgert,  en  wel  van  den  jare  1600  af,  gehouwen  zijn.  De 
laatste  zerk  is  er  ingebragt  in  het  jaar  1822.  Daarop  vindt  men 
vermeld  het  overlyden  van  Cobrbus  vah  des  Mbbb  ,  Dykgraaf  van 
Zuidland,  wiens  asch  ook  onder  dezen  steen  rust.  Onder  de  overige 
zerken  wordt  het  stoffelijk  overschot  van  hen  ,  wier  namen  daarop 
uilgebouwen  zijn ,  niet  meer  gevonden  ,  vermits  die  sleenen  ,  bij  het 
ophouden  van  het  begraven  in  de  kerk ,  allen  verlegd  zijn.  De  ker- 
keraads-  of  consistoriekamer  is  aan  de  westz\jde  van  den  toren.  In 
bet  koor  ligt  een  blaauwe  zerk ,  waarop  een  oud  Pastoor ,  levens- 
groot is  uitgehouwen  en  om  welke  beeld tenis  gelezen  wordt : 

fyitt  lept  öegraben  Xiebe  Claag,  J&agtoot  ban  beje 
fierft ;  bit  Sterft  in  *t  jaar  38SCCCC  en  %ffS(3  op  ben 
ff  en  ©3É3I  ^acïj*  35ib  boor  ïjem  op  be  bier  fioefteu 
bet  biet  Cbangcligten* 

De  kerk  heeft  geen  orgel ,  maar  eenen  scheven  ,  naar  bet  Noordwesten 
overhellenden  ,  toren  ,  die  van  onderen  vierkant  is ,  van  boven  smaller  , 
achtkantig  en  door  eene  hooge  spits  gedekt  is.  Ook  it  hij  versierd  mot 
4  vergulde  wyzerborden.  Verders  vindt  men  van  binnen  een  goed  uur- 
werk ,  en  eene  welluidende  klok ,  om  welke  bet  volgende  opschrift  staat : 

2&etttelemeu$  i$  mijn  naam.  — 
Mijn  geluib  3g  <$obe  begnaam  9 
SU30  bette  aï#  men  mijn  Booten  3a! , 
toilt  $ob  betaaaten  obetal. 
itëoutec  Jtaettaag  maafite  rap  in  't  jaar 

Sabbel  Rmgehdijk  ,  een  achtings waardig  lid  dezer  gemeente ,  heeft , 
in  bet  jaar  1824,  aan  de  kerk  eenen  grooten  zilveren  schotel,  die  nog 
aan  het  Avond  maal-ser  vies  ontbrak ,  ten  geschenke  gegeven.  In  1835 
heeft  Abbbtjb  Ovbbcaauw  ,  wed.  Pietbb  der  Bobb  ,  mede  een  godsdien- 
stig lid  dezer  gemeente  ,  aan  de  kerk  vereerd  ,  twee  fraaije  zilveren 
Avondmaalsbekers  ,  waardoor  deze  gemeente  er  thans  vier  bezit. 

Het  kerkhof ,  hetwelk  aan  de  noordzijde  met  huizen  bebouwd ,  eo , 
van  het  Noordoosten  tot  het  Zuidwesten  ,  met  eene  gracht  omgeven  is , 
doch  thans  niet  meer  als  begraafplaats  gebruikt  wordt ,  is  zeer  net  met 
voetpaadjes ,  welke  allen  met  klinkers  leen  bestraal  zijn  ,  afgesoeden  , 
zijnde  het  verder  laanswQze  ,  met  boomen  beplant. 

Het  in  1837  nieuw  gesticht  schoollokaal  4s  16  ell.  lang  en  8  breed. 

De  kermis   valt  in  den  tweeden  Zaturdag  in  September. 

Weleer  was  hier  eene  St.  Joris -Doelen  ,  die  nu  echter  niet  meer 
unwezig  is;  doch  netland,  waar  z\j  gestaan  heeft,  kwam  vroeger  de 
bttrgerg  van  Zotdlabd  of  zoogenaamde  Öoelheeren  toe ,  die  zich  ééns  in 
het  jaar  voor  de  inkomsten  daarvan  vermaakten,  wanneer  ty  optrokken 
en  de  wapenoefeningen  deden.  Dit  land  is  in  1829  door  de  gemeente 
aangekocht  tot  het  aanleggen  van  eene  nieuwe  geschikte  begraafplaats  , 
buiten  het  dorp,  waartoe  die  grond  dan  ook  sedert  1830  wordt 
gebruikt. 

XIII.  Deel.  ttO 


306  3  UI. 

Ia  het  jaar  1585  was  bier  Pastoor  Mabcos  Uvaftswssev ,  die ,  ver- 
dacht stynoa  van  nieuwe  leerstellingen  op  het  stnk  van  de  godsdienst  , 
op  Vrijdag  den  30  Jonfy,  des  voormiddag*  ten  tien  ure,  door  den 
Hove  van  Holland,  onder  den  toevloed  eener  ontsaggelyke  menigte, 
openhjk  gevonnisd  werd  j  doch  waarna  by  syn  gevoelen  herriep  en  het 
afzwoer ,  weshalve  hem  het  leven  geschonken  werd. 

ZuiDLAiiD  is  vroeger  onderscheidene  malen  aan  feilen  brand  onder» 
hevig  geweest ,  soo  als  ook  op  sekeren  tijd  het  huis ,  waarin  de  pa- 
pieren van  de  secretarie  bewaard  werden ,  mede  eene  prooi  der  vlam- 
men geworden  is  ;  dan  het  juiste  tijdperk  dier  gebeurtenissen'  vinden 
v*y  nergens  vermeld. 

In  bet  jaar  1775 ,  in  het  begin  der  maand  November ,  middelerwQl 
de  avondgodsdienst  geoefend  werd ,  ontstond  er  hevige  brand  in  zeker 
huis ,  door  eenen  Jood  bewoond ,  die  zoodanig  toenam ,  dat  men  be- 
ducht was ,  dat  onderscheidene  gebouwen  zouden  worden  in  asch  gelegd; 
doch  door  den.y  ver  der  burgerij ,  niettegenstaande  de  lucht  seer  duis- 
ter was,  werd  men  door  middel  van  ééme  brandspuit  de  vlam  ras  mees- 
ter ,  aee  dat  de  naast  belendende  huizen  onbeschadigd  bleven  ;  waarop 
vervolgens  door  de  burgerij ,  op  voorstel  van  Schout  en  Schepenen , 
cene  tweede  brandspuit  werd  aangeschaft ,  terwyl  de  daartoe  beaot- 
digde  penningen ,  door  middel  van  eene  collecte  by  de  burgeivj  ,  werdea 
ingezameld. 

Het  jaar  1787  had  voor  sommige  ingezetenen  weinig  aangenaams; 
ofschoon  anderen  daarentegen  zich  in  de  gebeurtenissen  van  dien  tijd 
harteiyk  verlustigden,  en  in  het  jaar  1795  ,  eenigen  tijd  na  dot  di 
toenmalige  Regering  den  gevorderden  eed  geweigerd  had ,  verscheel 
er  eene  commissie  uit  het  Comité  van  voorlichting,  welke  al  de  voor- 
malige Regeringsleden,  den  Schout  en  Secretaris,,  die  den  eed  afleg- 
den, uitgezonderd,  uit  hunne  posten  ontzette,  voorts*  eene  nieuwe 
Municipaliteit  aangesteld  hebbende ,  dien  mede  den  eed  afnam ,  ea 
eindelyk ,  uit  hoofde  van  schaarschheid  aan  bekwame  ee  kundige 
ma  on  en  ,  de  beide  civiele  bonken  van  Zvidlard  en  Vetgeesdyk, 
deed  ineen  smelten,  zoo  al*  dan  ook  van  toen  af  die  beide 
heden  slechts  ééne  gem.  hebben  uitgemaakt. 

Het  wapen  dezer  heerl.   bestaat  in  een  lehild   van  zilver ,  ■set 

Cal  van  azuur,  over  het  geheel  twee  fascen  van  sabel,  slaande  op  de 
ovenste  drie ,  en  op  de  ondersta  twee  boomen  ia  aatuurhjke  J 
ZUIDLAND  of  ZoiDLAiDSCBB-roLDBa ,  pold.  in  het  Land-van-P* 
en- Put  ten ,  prov.  Zuid- Holland,  arr.  en  kant.  Brielle ,  voor  bet  _ 
gedeelte  gem.  Zmdland-en-  Velyertdijk ,  en  voor  een  klein  gedeelte  gem. 
Abbenbroek  co  gem.  Qudenhoorn ;  palende  N.  aan  den  NoèVd-Nieowlan- 
der-polder,  N.  O.  aan  de  pold.  de  Oude-kade,  O.  aan  de  Binnenoor 
sen  tegen  de  Bernisse,  Z.  O.  aan  den  Yelgerdijksche-polder,  2L  aan 
den  Zuidoordsche-polder  en  het  Haringvliet ,  W.  aan  den  Ouden  hoorn 
sche-polder. 

Deze  pold.,  welke  in  het  jaar  1473  bedykt  is,  beslaat,  volgene  het 
kadaster,  eene  oppervlakte  van  1068  buod  ,  waaronder  67$  bood. 
schotbaar  land;  waarvan  onder  Oudtmhoom,  volgens  het  kadaster, 
69  bund.  5  v.  r.  86  v.  eil.  en  daaronder  41  bnnd.  13  v.  r.  50  n  els. 
schotbaar  land.  Men  telt  er  104  b.,  waaronder  22  boerderijen;  als: 
187  h.  en  19  boerderijen  onder  Zuidland-en-Ftlgmdijk  en  4  hM 
onder  welke  5  boerderijen  onder  Abbenbrotk.  Hg  wordt  door  vier  "  * 
sen  en  één  molen ,  op  het  Htuingtliet  van  bet  overtollige  water  o» 
Het  polderbestuur  bestaat  uit  eenen  Dykgraaf  en  vier  Heemraden. 


ZUL  507 

ZUIDLAND,  heerl.  op  hel  eil.  Schouwen,  prov.  Zeeland ,  arr.  Zie- 
rik*ee ,  kant.  Brouwershaven  ,  gem.  Kerkwerve-Ifieuwerkerk-Rengers- 
kerke-en-Zw'dtand ;  Dalende  N.  aan  de  Meeren- van -Schouwen  en  de 
heerl.  Duivendyke,  O.  aan  de  heerl.  Nieuwerkerk  en  Rengerskerke  9 
Z.  aan  de  Ooster-Schelde ,  W.  aan  de  heerl.  Sereoskerke. 

In  vroegeren  tijd  was  dexe  heerl.  zeer  uitgestrekt  en  aanzienlijk* 
Zy  besloeg  een  der  zes  dealen  Tan  den  pold.  Schouwen,  en  bevatte 
onderscheidene  dorpen ,  als:  Sim  ons  kerke  ,  Znidkerke,  Bries- 
kerke, St.  Jacobskerke  en  hei  geb.  's  Heer-  Arentshaven. 

Van  lieverlede  heeft  deze  beerl.  door  grondbraken  en  overstroomin- 
gen verloren ,  daar  men  ,  vooral  in  de  zestiende  eeuw ,  den  zeedyk 
gedurig  heeft  moeten  achteruithalen ,  waardoor  deze  dorpen  bnitenge- 
dykt  en  geheel  verdronken  rijn.  By  de  laatste  bedyking,  in  1568, 
ging  ZeiDLui»  byna  geheel  verloren ,  en  hetgeen  er  nog  van  overig 
is ,  bestaat  in  lage  moerassen  of  weiden  ,  eene  oppervlakte  beslaande 
van  82  bond.,  waaronder  IS  bnnd.  belastbaar  land.  Men  heeft  in  deze 
heerl.  noch  d.,  noch  geb.,  en  telt  er  7  h.  en  ruim40inw.,  die  meest 
bun  bestaan  vinden  in  den  landbouw ,  het  dykwerk ,  de  palingvhr- 
sehery  en  in  bet  voorjaar  in  bet  rapen  van  zeevogeleyeren ,  welke  zy 
te  Zieriksee  ter  markt  brengen. 

De  inw.,  die  allen  Herv.  zyn,  bebooren  gedeelteiyk  tot  de  gem. 
Serootkerke  ,  gedeelteiyk   tdt  de  gem.  TCerkwerve. 

Hen  heeft  in  deze  beerl.  geen  school ,  maar  de  kinderen  genieten 
onderwy*  te  Rengerskerke. 

Deze  beerl.  behoorde  in  het  middeu  der  vorige  eeuw  gedeeltelyk  aan 
de  stad  Zieriksee,  gedeeltelyk  aan  den  Heer  vah  Moerioht.  Thans 
is  zij  geheel   het  eigendom  van  de  stad  Zierikzee. 

Het  wapen  dezer  beerl.  bestaat  uit  een  veld  van  sabel ,  met  drie 
lauwerkransen  van  zilver ,  staande  twee  en  een  ,  benevens  een  regt 
opstaand  zwaard  mede  van  zilver ,  rustende  met  het  gevest  op  de  on- 
derste krans. 

ZUIDLAND-EN-VELGERSDUK,  gem.  in  het  Land-tan-Foorne-en- 
Putten,  prov.  Zuid-Holland,  arr.  en  kant.  Brielle  (17  k.  d.,  2  mi  k., 
7  i.d.);  palende  N.  aan  Abbenbroek,  N.  O.  aan  Btert-en-Slompert, 
O.  aan  Simonshaven-en-Schuddebeurs-,  Z.  W.  aan  het  Spui ,  Z.  aan 
het  Haringvliet,  W.  aan  Ouden  hoorn. 

Deze  gem.  bestaat  uit  de  vroeger  afzonderlyke  heerl.  Zuidland 
en  Velgersdyk;  beslaat ,  volgens  het  kadaster,  1661  bund.  17*.  r. 
5  v.  ell.,  waaronder  1590  bund.  62  v.  r.  82  v.  ell.  belastbaar  land  j 
telt  187  h.,  bewoond  door  325  huisgez.,  uitmakende  eene  bevolking 
van  ruim  1520  inw.,  dié  meest  in  landbouw ,  veeteelt  en  vlasscherjj 
hun  bestaan  vinden. 

De  inw.,  die  er,  op 25  na,  allen  Herv.  zyn ,  onder  welke  500 Lede- 
maten, maken  de  gem.  van  Zuidland  uit.  —  De  5  R.  K.,  die  er 
wanen ,  parochiëren  te  Brielle.  —  De  20  Isr.,  die  er  zyn ,  bebooren 
tot  de  nngsynagoge  van  Heenwliet.  —  Er  is  in  deze  gem.  eene  school 
te  Zendland. 
Het  wapen  is  het  se|fde  als  dat  van  de  heerl.  Znidland. 

ZOIDLANDSCHE-KAPËL ,  naam,  onder  welken  op  sommige  kaar- 
ten het  d.  Zoomin»,  in  Staats-Vlaanderen ,  prov.  Zeeland,  voor- 
komt ,  voor  dat  dit  in  de  zestiende  eeuw  door  de  zee  werd-  verzwolgen. 
Zie  Zoidzahdi. 

ZU1DLANDSCHE-POLDER  (DE),  pold.  in  het  Land- van- F  oor  me- 
en* Putten ,  prov.  Zuid-Holland.    Zie  Zoidlabd. 


508  Z  ü  I. 

ZUIDLAND-VAN-WOENSDRECHT  ,  pold.  in  het  raarkgr.  vao  Fer- 
gen-op-Zoom.     Zie  Hirulbkoobd  (Ood-). 

ZUIDLAREN,  gem.  to  Oostermoerder-dingtpil ,  prov.  Drenthe  ,  air., 
judic.  en  adm.  kant.  Assen  (5  k.  d.,  1  m.  k.,  1  s.  d.) ;  palende 
N.  aan  de  Groningsche  gem.  Noordlaren  ,  N.  en  N.  O.  aan  de  Groningsche 
gem.   het  Hoogeland  ,  Z.   aan  de  gem.  Anloo ,  W.  aan  Vries. 

Deze  gem.  besUat  uit  bet  d.  Zuidlaren,  benevens  de  geh.  Plan- 
kensloot,  Midlaren  ,  Midlaarderveen  of  de  Groeve  en 
Zuidlaarderveen  ;  beslaat  eene  oppervlakte  van  35 18 band.  19  v.  r- 
52 v.  ell.,  waaronder  5514  bund.  56 ▼.  r.  26  v.  ell.  belastbaar  land; 
telt  240  h.,  bewoond  door  270  buisges.,  uitmakende  eene  bevolking 
van  ruim  1400  inw.,  die  meest  in  landbouw  en  veeteelt  hun  bestaan 
vinden ,  doch  roede  de  voordeden  van  den  handel  genieten.  Ook 
worden  er  enkele  stukken  lage  veengronden  uitgegraven  of  uitgebag- 
gerd tot  het  bereiden  van  zoogenaamde  bagger-  of  sponturf.  Men  heeft 
er  twee  richoreilabryken  ,  een  olie-,  een  houtzaag-  en  twee  koren  mol  en*. 
De  inw.,  die  er  op  een  twintigtal  na  allen  Herv.  zyn,  onder  welkt 
450  Ledematen  ,  maken  eene  gem.  uil ,  welke  tot  de  klass.  en  rina 
van  Assen  behoort.  De  eerste ,  die  in  deze  gem.  het  leeraarambt  heeft 
waargenomen,  is  geweest  Jobabhbs  Gbosios,  die  in  het  jaar  1601  her- 
waarts kwam  ,  en  in  het  jaar  1602  overleed.  Het  beroep  geschiedt  deer 
stembevoegde  grondeigenaren. 

De  E.  K.,  die  er  ongeveer  20  wonen  ,  parochiëren  te  Asten.  —  \k 

enkele  Isr.,  die  men  er  aantreft ,  behoort  tot  de  ringsynagoge  van  Asstm. 

Men   heeft  in  deze  gem.    twee  scholen,    als:  één  e  te  Zuid  la  rei 

en  ééne  te  Zuidlaarderveen  ,  welke  gesameniyk  gemiddeld   door 

ongeveer  200  leerlingen  bezocht  wordeo. 

net  d.  Zuidiaabr  ,  in  oude  geschriften  Zwtlibb  gespeld  ,  ligt  3  8. 
O.  N.  O.  van  Assen  ,  5  u.  Z.  O.  van  Groningen  ,  aan  de  Ooster* 
inoersebe-weg.  Het  is  eene  aangename  en  welvarende  plaats ,  doar 
welke  de  postweg  van  Groningen  naar  Koevorden  loopt ,  terwQI  het  ook 
te  water  over  het  Zuidlaarder-mccr  gemeenschap  met  Groningen  heeft, 
welks  ingezetenen  het  in  den  zomer  druk  bezoeken  om  er  eenea  aan- 
genamen  namiddag  door  te  brengen ,  waartoe  zy  nog  meer  zullen  wor- 
den uitgelokt,  doordien  ten  dezen  jare  (1849)  een  uur  gaans  zandweg, 
hetwelk  het  dorp  van  den  grooten  straatweg  afscheidde ,  door  eenea 
voortreffelykcn  steenweg  is  vervangen.  Men  telt  er  in  de  kom  van 
het  d.  565  h.  en  980  inw. 

De  kerk  staat  op  een  en  hoogen  grond.     Het  is  een  langwerpig  vier- 
kant gebouw,  met  eenen  hoogen  spitsen  toren  ,  en  van  een  orgel  voorzien. 
De  dorpschool  wordt  gemiddeld  door  ongeveer  160  leerlingen  bezocht. 
Hel  fraaije  landgoed  Laarwoud,   de  verblyfplaaU  der  Gravin  vu 
Hei  dis  en  haren  zoon  (1),  benevens  eenige  andere  voorname  hutzenen 
eene  fraaye  Brink  geven  aan  Zoidlabbb  eene  booge  mate  van  bekoorlijkheid. 
Meo  wil  dat  het  dorp  Zcidlabbb  reeds  in  de  dertiende  eeuw  een  prooi 
der  vlammen  zou  zyn  geworden  ,  hij  gelegenheid  van  een  gevecht  tos- 
schen  den  Bisschop  van  Utrecht  en  de  Drentben.     Dan  hier  omtrent 
bestaat  twyfel  (2).     Zeker  is  het ,  dat  het  dorp  voor  nagenoeg  een  derde 
gedeelte  door  brand  is  verwoest  ten  jare  1805  in  den  zomer  ,  by  welke 
gelegenheid  de  kerk  en  de  predikantswoning  ongeschonden  zyn  gebleven. 


(1)    Zio  broeder  op  het  art.  Ljlarwoüd. 
(3)    Zie  boven  het  srt  Larsic  [de  Deik-J. 


ZUL  399 

Men  heeft  er  ïeer  belangrijke  voorjaars-  en  najaarsmarkten.  De  eerste 
%alt  in  den  6 Augustus;  de  tweede,  welke  den  16  Octobcr  gebonden 
wordt ,  wordt  niet  alleen  door  kooplieden  uit  onderscheidene  oorden 
van  ons  vaderland,  maar  iclft  door  buitenlandscbe  handelaars  druk 
bezocht. 

ZUIDLARENDER  MEER ,  meer  in  Oostermoerder-dingspil ,  prov. 
Drenthe      7Ae  Zuidlaahdbs-Meeb. 

ZUFDLOO,  buur*,  in  Zalland,  prov.  Overijssel,  arr.,  kant.  en 
12  n.  O  van  Deventer,  gem.  en  25*  min.  Z.  van  Bathpien;  met  48  h. 
en  290  inw. 

ZUIDMEER ,  de  eigenlijke  naam  van  het  d.  Suahebh ,  prov.  Fries- 
land,   kw.   Oostergoo,   griet.   Tietjerksteradeel.     Zie   Soaibbb. 

ZUIDMEER  (HET) ,  meer  in  het  ba  Ij  der  Nieuwburgen ,  prov.  Noord- 
Holland.     Zie  Gsavtbbieer. 

ZUIDMOER-POLDER  (DE),  pold.  in  het  eil.  Tholen,  prov.  Zee  - 
land ,  arr.  Zterikzee ,  kant.  Tholen,  gem.  Stavenisse ;  palende  N.  aan 
Nieuw-Kempensbofstede ,  0.  aan  Nieuw-St.-Maarlentdyk  ,  den  Uiterste- 
Nieuw land  polder  en  den  Noord-polder,  Z.  aan  den  Nieuw-Ztiidro oer- 
polder tn  den  Niéuwe-polder,  W.  aan  den  Polder*  van  -Stavenisse. 

Deze  pold.,  welke  in  het  jaar  1598  bedykt  is,  beslaat,  volgens  bet 
kadaster,  eene  oppervlakte  van  104  bund.  18  v.  r.  20  v.  ell.  H\| 
staat  onder  bet  bestuur  van  Oud-Stavenisse ,  bestaande  in  eenen  Dijk- 
graaf, eenen  Geaworene  en  eenen  Penningmeester. 

ZUIDMOER-POLDER  (DE  NIEUWE-),  pold.  in  bet  eil.  Tholen, 
prov,  Zeeland,  arr.  Zterikzee,  kant.  Tholen,  gedeeltelijk  gem.  Sta- 
venisse, gedeeltelyk  gem.  St.  Maartensdijk;  palende  N.  aan  den 
Zuidmoer-polder ,  Z.  O.  aan  den  Noord-polder,  Z.  en  W.  "aan  den 
Niéuwe-polder. 

ZUID  NIEUWLAND,  pold.  in  het  eil.  Schouwen,  prov.  Zeeland. 
Zie  ZeiDE»-NiBuwLAHD. 

ZUID-OORDSGHE-POLDER  (DE),  onbehuisde,  bekade  pold.  in  bet 
Land~win-F oorne-en- Putte  n ,  prov.  Zuid-Holland,  arr.  en  kant.  Brielle, 
gem.  Zuidland-en- P 'elgersdijk ;  palende  N.  aan  den  Zuidlandsche -pol- 
der ,  N.  O.  aan  Oud- Velgersdyk  en  aan  de  gorzen  tegen  het  Spui , 
Z.  CK   aan  het  Spui ,  Z.  en  W.  aan  het  Haringvliet. 

Deze  pold.  beslaat , volgens  bet  kadaster,  eene  oppervlakte  van  on- 
geveer 144  bund. 

ZUIDOOSTER-EILANDEN,  eilandengroep  in  Oost  Indtë ,  in  den 
Moluksche- Archipel ,  resid.  Ban  da. 

Deze  eilanden  vormen  nagenoeg  eenen  halven  cirkel  die  beoosten 
Ceram-Laat  aanvangt,  en  van  het  Noorden  door  het  Oosten,  Zuid- 
en eindelyk  Westwaarts  loopende,  met  het  eiland  Nila  eindigt,  alwaar 
de  keten  der  Zuidwester-eilanden  aanvangt.  Zy  liggen  in  de  volgende 
orde:  Tenimber,  Goram,  Salowakki,  Manabokka,  Mat- 
tebello,  Coessevocy,  Poeloe  Flores,  Roerekofe,  Tewer, 
Boen,Caudar,    Gauwer ,  Noesa-Telloe,  Tiando  ,   Toen- 

i'otokki,  Keywatala,  Klein  Key,  Groot  Key,  Tadoal, 
loey,  Keterober ,  Mose  ,  Tenember,  Larat,  Tiroor-Laut, 
Gera,  Sikevoe,  Woerematta,  Boeto,  Mese,  Papenberg, 
Namegang,  Tengof  Iteng,  Kawoeter,  Masside,  Babber, 
Doetoe,  Kebet,  Ijat,  Geroewa,  Vogels-eiland  en  Nila. 
De  ZoiDoosTBA-EiLAB»Ev  ayn  in  het  algemeen  heuvel-  en  boschach* 
tig ,  en  daar ,  waar  eene  bevolking  is ,  met  tuinen  versierd ,  zoodat 
de  aanblik  uit  see  daarop  aeor  bakooriyk  is.     Dtae  eilanden  rosten 


310  ZUL 


l 


koraalpleten  ,  die  neb  meestal  tet  op  eeneo  setoren  afstand  buiten 
'en  wal  uitstrekken  ,  waardoor  het  moejjeiyk  is  ia  da  nabyheid  te 
ankeren.  In  hei  midden  der  see  gelegen,  worden  desa  eilanden  ge- 
durig door  verfrii tcbende  winden  verkoeld ,  aoodat ,  vooral  onder  bei 
lommerrijke  geboomte ,  de  dampkring  er  seer  dragelyk  en  zelfs  aoaa 
tyds  aangenaam  w.  Des  nachts  kan  de  daaaw  er  teer  swanr  eo  na- 
deel ig  xyn. 

Er  is  overvloed  van  visch,  soodat  met  weinig  moeite,  in  eeneo 
korten  tijd  in  de  behoefte  daaraan  kan  worden  voorwen.  In  de  weodeo 
sfjn  boschduiven  en  velerlei  ander  wild  gevogelte,  alsmede  wilde  stieren, 
varkens  eo  geiten.  Aan  de  stranden  worden  schildpadden  en  tripang 
in  overvloed  gevangen  j  er  syn  vele  teemeen  wen ,  die  op  de  greetc 
menigte  vi?ch  aten. 

In  het  plantenryk  xyn  de  kokos-  en  sagoboomen  van  groot  belang  j 
ook  tropische  vruchten  ,  turksche  tarwe  en  eenige  boontjes  worden 
er  in  de  vruchtbare  aarde  aangekweekt ,  echter  is  er  eene  soort  van 
boontjes ,  die  als  klimop  rich  om  de  boomen  opwaarts  woelen  ,  teer 
gevaariyk ,  daar  xy   voor  vergiftig  worden  gehouden. 

De  meeste  eilanden  xijn  bewoond,  doch  niet  sterk  bevolkt,  en  aaea 
vindt  de  bevolking  doorgaans  naby  die  stranden,  alwaar  ankerplaat- 
sen syn ,  en  niet  in  de  binnenlanden. 

De  Oostindiscbe-Compagnie  heeft  met  de  bevolking  fan  de  Zciesai 
TEa-iiLAHDBN  betrekkingen  onderhouden  en  er  telfs  bet  Christenhaat 
bevorderd.  Het  aandenken  aan  de  Compagnie  is  bg  de  bewoners  nor 
levendig  gebleven  en  wordt  bij  voortduring  nog  onderhouden.  Hat 
woord  of  de  saak  van  Gouvernement  wordt  door  de  eilanders  aast 
verstaan  ;  men  heeft  getracht  hun  begry  peiyk  te  maken  ,  dat ,  aa 
het  verval  van  de  Compagnie ,  het  bewind  in  lndië  den  naam  vaa 
Gouvernement  voerde,  doch  daar  xy  van  de  Compagnie  een  teker 
denkbeeldig  wesen  schijnen  gevormd  te  hebben ,  seggen  xy ,  dat  kat 
Gouvernement  een  anakk  compagnie  of  telg  der  Compagnie  is. 

De  bevolking  deter  eilanden  is  rysig  van  gestalte ,  welgemsakt ,  iets 
blanker  dan  de  meeste  volkeren  des  Archipels ;  onder  de  vronven  *#■ 
er,  die  schoon  kunnen  genoemd,  worden.  Sedert  langen  tyd  is 
geheel  aan  haar  lot  overgelaten  geworden 5  de  staatkundige 
te  nissen  van  het  laatst  der  vorige  en  het  begin  deser  eeaw 
daarvan  de  ooraaak,  en  hetgeen  vroeger  door  de  aangeknoopte  ba- 
trekkingen  en  de  invoeriog  van  hel  Christendom  by  deze  Beiee- 
nen  verbeterd  was ,  is  schier  geheel  wederom  verloren  gegaan ,  aas- 
dat ty ,  die  bet  Christendom  omhelsd  badden ,  reeds  gestorven  eo 
hunne  nakomelingen  weder  tot  vorige  barbaarschheid  en  ruwheid  ver- 
vallen xyn.  Het  is  waariyk  jammer,  dat  by  de  pogingen,  die  aan- 
gewend worden  om  het  Christendom  te  verbreiden,  op  alle  dsst 
eilanden  niet  één  Predikant ,  telfs  niet  één  Zendeling  bestaat.  Ssm- 
tyds  betoekt  de  Predikant  van  Amboina  deze  bevolking,  doch  km 
door  de  Maleisebe  taal  sich  niet  genoeg  doen  verstaan  ,  en  werkelijk 
dat  nut  niet  stichten  ,  hetwelk  door  de  kenuis  van  de  taal  deser  eilan- 
ders, die  teer  veel  van  de  Maleitehe  afwykt,  tot  stand  ton  gebragt 
worden ,  daar  ty  inderdaad  telven  beseffen  ,  dat  xy  voor  besebaviag 
en  verlichting  vatbaar  xyn  en  teer  naar  onderwys  in  de  godtdionit 
en  in  de  scholen  verlangen* 

Er  itjn  onder  hen  vela  Mobharomedanea.  De  Heidenen,  dan  ar 
wonen ,  gelooven  ook  aan  eene  Godheid ,  doch  hebban  nog  verwarde 
denkbeelden  dienaangaande  en   tyn  tetr  bygeleovig.     Zsj  offeren   neg 


ZÜI.  31T 

aan  gewaande  goden  en  behoeven  slechts  onderwas  te  ontvangen  em 
weldra  het  Christendom  te  omhelzen,  xoo  aU  de  ondervinding  tolk* 
vroeger  bewezen  heeft. 

De  Oo*lindische~Compagnie  stelde  op  deae  eilanden  Dorpshoofden 
aan ,  die  den  titel  van  Ormng-Kojm  voeren  en  ten  teeken  hunner  waar- 
digheid eenen  rotting  roet  eenen  silveren  knop ,  waarop  het  wapen  van 
de  Compagnie  stond  ,  ontvingen  j  zulks  geschiedde  gewoonlijk  op  den 
Hongitogt,  met  teer  veel  plegtigheid.  Er  bestaan  geene  Radja's  of 
Koningen ;  zelfs  staan  de  dorpen  van  een  eiland  niet  onder  het 
zelfde  Opperhoofd;  terwijl  ieder  dorp  zgoeo  Orang-Kaja  beeft  en 
geheel  op  sich  zelve  staat  en  handelt ,  ja ,  gewoonlyk  met  de  na- 
burige dorpen  in  nayver  en  dikwerf  in  oorlog  leeft,  terwyi  bet  ge* 
ringste  voorval  ,  dat  sleehts  eene  schijnbare  beleediging  opletert, 
eene  bron  van  twist  en  krtyg  wordt,  die  dikwerf  moeyelyk  te  stil- 
len is.  Daar  nu  deze  eilanders  van  tyd  tot  tyd,  door  de  zee- 
roover*  van  Cemsn  en  Ceram-Laet,  overvallen  en  nitgeplnnderd  of 
tot  slaven  gensnakt  warden,  is  bet  geen  wonder,  dat  de  mannen 
alhier  twaar  gewapend  en  zeer  wan  Iran  wend  zijn.  De  wapens  de- 
zer eilanders  z^jn  slagzwaarden  ,  yzeren  en  bamboezen  spiezen ,  pijl 
•■  boog.  Hunne  pijlen  zijn  meestal  .zwaar  vergiftigd ,  waarnit  ban 
nydigen  aard  en  wreedaardigbeid  kennelyk  wordt*  Met  de  pyien 
kunnen  zy  op  verren  afstand  zeer  juist  treffen  ,  en  zy  belagen 
hnnoe  vyanden  achter  boomen  en  om  boeken  van  rotsen ,  zoo  dat 
de  getroffene  ïyder  niet  weel  van  waar  de  verraderlijke  pyi  komt» 
Met  geweren  kunnen  zij  niet  omgaan  en  zy  hebben  er  een  afkeer  van, 
om  die  af  te  schieten.  De  mannen  vervaardigen  hunne  wapens  en 
praanwen  ;  ook  beklanterea  zij  de  kekosuoomeu  ,  zoo  als  snlks  overal 
in  den  Archipel  hun  werk  is ,  ten  einde  de  noten  te  plukken  of  den 
palmwijn  te  vertamelen. 

De  vrouwen  verrigten  bet  tuin  werk ,  hakken  hout  en  balen  ,  sooals 
de  meeste  Indische  vrouwen  sedert  dnizende  jaren  deden ,  water  voor 
hotsseiyk  gebrnik.  De  huizen  dezer  bewoners  staan  gewoonlyk  ap 
palen ,  en  beslaan  een  langwerpig  vierkant ,  dat  in  de  breedte  de 
helft  der  lengte  beeft.  Op  sommige  eilanden  is  de  huisdeur  op  zijde , 
•p  anderen  komt  men  langs  eene  ladder,  van  onderen  door  een  luik 
in  de  woning,  en  neemt  men,  zoo  als  by  vele  Maleische  volkeren f 
des  nachts  den  trap,  veiligheidshalve,  weg.  Ramen,  vensters  of  «la- 
zen syn  hier  niet ,  enkele  luchtgaten  dienen  om  den  rook ,  die  desa 
bnizen  en  goederen  teer  bezoedelt ,  uitgang  te  verleenen. 

Deae  eilanders  hebben  geene  knnstbehoeflen  ,  en  het  geld  heeft  voor 
hen  geen  andere  waarde  dan  om  er  sieraden  van  te  maken.  Zty 
gaan ,  behalve  om  de  lendenen ,  moedernaakt ,  zoodat  zy  geene  uit- 

Siven  voor  kleeding  nebben ,    dan    alleen    enkelen    onder  ben ,    die 
pperhoofden  en  nansieniykeo  *yn ,  en  zich ,  door  eene  kleeding  naar 
Europesche  wyie ,  willen  onderscheiden ,  hetwelk  echter  voornameiyk 
bij  plagtige  gelegenheden  plaats  beeft.     De  vrouwen  dragen  ook  alleen 
aan  de  lendenen  een  schortje ,  en  hebben  onderscheidene  ringen  in  da 
•oren  en  om  de  beenen.     By  geboorten,    huwelijken  en  sterfgevallen 
worden  er  feesten  gegeven.     De  lyken  van  boosdoeners,    die  gekrist 
worden  ,  begraaft  men  terstond  {  terwyl  het  lyk  van  een  onbesproken 
ingezeten  de  eer   geniet   van    langen  tyd    in  eene    kist  op  palen    te 
staan  en  eene  pestlucht  in  den  etntrek  te  verspreiden  j  rondom  de  kist 
worden  alsdan  spijten  en  gevogelte  opgehangen ,  die  van  t|jd  tot  tyd 
door  venene  worden   vervangen,     liet  wordt  toot  den  overledene  ais 


512  Z  U  I. 

eene  byzondere  eer  beschouwd  ootbalsd  te  worden,  tea  eiode  alfa 
hoofd  alt  eene  gedachtenis  io  syne  woning ,  op  eene  soort  van  altaartje , 
pryke.  Behalve  de  verminkende  straffen  ,  die  onder  dete  eilanders 
bestaan ,  heeft  men  ook  de  straf  van  verbanning  voor  een  bepaald  ge- 
tal jaren,  hetwelk  aanleiding  tot  misnoegen  geeft  by  de  bevolking, 
waar  de  banneling  lich  nederxet. 

Uithoofde  er  alhier  behoefte  aan  yier ,  slagzwaarden ,  messen  ,  ijzer-  en 
koperdraad  ,  kommen  ,  schotels  en  lijnwaad  ,  het  laatste  voor  de  doe- 
den ,  bestaat ,  wordt  er  op  Banda  ruilhandel  gedreven ;  ook  komen 
hier  jaarlijks  eenige  vaartuigen  van  Banda  en  Makassar,  die  soort  - 
geiy ke  voorwerpen  aanbrengen  en  met  tripang ,  schildpad  en  tam  vee , 
sooals  geiten  en  varkens,  terug  varen.  Naar  Banda  brengen  de  eilanders 
ook  kokosnoten ,  hoenders  en  varkens.  De  bandelaren  moeten  echter 
zeer  omziglig  in  bunnen  handel  op  deze  eilanden  syn,  daar  de  inboor- 
lingen ,  door  list  of  verraad  geruggestedod  ,  somtyds  den  kans  waarne- 
men ,  om  niet  alleen  inlandsche  maar  zelfs  Europische  vaartuigen  af  te 
loopen  ,   het  scheepsvolk  te  vermoorden  ,  en  het  geroofde  te  verdeelen. 

Aangezien  de  mannen  zich  voornamelijk  met  de  jagt  en  visscherg  bea% 
houden ,  terwyl  zy  zeer  geoefende  boogschutters  zyn  ,  zon  er  vau  hea 
party  kunnen  getrokken  worden ,  door  hen  gevoel  van  eer  en  eigen- 
waarde in  te  boezemen ,  hetwelk*  by  de  invoering  van  scholen  kon  be- 
vorderd worden;  hierdoor  zou  by  hen  de  lust  voor  de  krijgsdienst, 
vooral  by  vooruitztgt  op  eenige  bevordering  en  onderscheiding,  ontstaan , 
en  doordien  zy  zeer  aan  het  Indische  luchtgestel  gewoon  syn  ,  zenden 
zy  zeer  bruikbaar  in  het  veld  kunnen   worden. 

ZUIDOOSTEBRAK  (HET) ,  vaarwater  in  het  Vlie ,  dat  nit  de 
Reepel  voortkomt ,  in  eene  noordwestelyke  rigting  tusschen  het  Lange- 
zand  en  betBreezand,  doorstroomende ,  tusschen  de  eilanden  Vlieland 
en  Tér-Schelling  inde  Ifoordüe  uitloopt.  Het  heeft  60  tot  180  paba 
water. 

ZUIDOOST-FORT  (HET)  of  db  Zuiboosy-scbahs  ,  voorm.  fort  in  Zuur 
Bet/eland ,  prov.  Zeeland,  in  den  zuidoosthoek  van  den  Nieuwe-polder- 
van-Krabbendijke ,  liggende  £  u.  Z.  O.  van  bet  d.  Krabbend  yke. 

Dit  fort ,  hetwelk  reeds  op  de  schorren  aanwezig  was ,  eer  de  ge- 
zegde polder,  in  of  na  het  jaar  1594,  op  nieuw  werd  ingedykt ,  is 
waarschijniyk  door  de  Spanjaarden  aangelegd.  By  de  genoemde  bet- 
dykiug  werden  de  indykers  bezwaard  met  dit  fort  Ie  verleggen  m 
hunnen  nieuwen  dijck  —  tot  tukken  lenghte,  hoogchie ,  breette  enmt 
diepte,  in  grachten  ende  boretwêringen  ah  die  jegenwoordelyck  tg. 
Nadat  echter,  in  1655,  de  Oost-polder  ook  aangewonnen  was ,  werd 
dit  fort  onnut  ;  terwyl  ook  de  Mtiostersche  vrede  hier  reeds  alle  vrees 
voor  inval  verdreven  had.  Daardoor  u  dit  fort  in  verval  geraakt  en 
voor  het  grootste  {gedeelte  vernietigd,  zoo  dat  men  thans,  ter  plaatse, 
waar  het  geweest  is ,  niets  ziet  dan  o^rblijfeelen  van  twee  bolwerken 
ligt  baar  aan  de  oost-  en  westzyde  van  den  dyk  welke  tegen  den  Oost- 
polder  ligt  en  het  zeer  duidelyk  doet  aanzien  dat  de  zeedyk  Tan  dea 
nieuwen  bedykten  polder  van  Krabbeodyke  aan  beide  zyden  tegen  de 
bolwerken  syn  aangestoken.  In  1813  by  de  landing  der  Engelschea 
syn  de  bolwerken  aan  den  buitenkant  eenigzins  opgetrokken  en  met 
schietgaten  voorzien  geworden ,  doch  deze  laatste  syn  weder  door  dea 
tyd  vernietigd.  In  het  fort  staan  noff  twee  arbeiderswoningen  ,  synde 
bet  binnenste  van  het  fort  geslecht  en  beplant  met  bosch  en  boomgaard , 
terwijl  de  gracht  of  vest  byna  geheel  gedempt  is ,  en  alleen  maar  door 
eene  sloot  van  andere  eigendommen  gescheiden  wordt. 


ZUI.  313 

ZUIDOOSTHOEK  (DE),  een  der  vier  groote  deden ,  in  welke  de  dij- 
kaadje  Tan  Baanande,  'm  Staats- F  laanderen,  prov.  Zeeland,  gedeeld 
is.      De  naam  duidt  de  ligging  aan. 

ZUIDOOSTHOEK  (DE)  of  Hoe*-va«  Ilat,  kaap  in  Oott-Indië,  in 
den  Moluktche- Archipel  f  resid.  Amboina ,  in  de  Straat-van- Boero ,  aan 
de  luidoostkntt  van  het  eil.  Boer  o, 

ZUIDOOSTHOEK  (DE),  kaap  in  Oost-Indië,  aan  de  zuidoostsijde 
Tan  het  eil.  Honimoa.     Zie  Oow  (Hoee-vah-). 

ZUIDOOSTHOEK  (DE)  of  Hoek- var- Holaliioe  ,  kaap  in  Oost-Indië, 
in  den  Archipel  van-St.- Lazarus ,  resid.  Amboina,  aan  de  zuidoostkust 
van  het  eil.  Oma ,  een  der  (Wassers. 

ZUIDOOSTKLIP  (DE) ,  bij  de  Inlanders  Kasap<g-To»*usa  geheeten, 
klip  in  Oost-Indië,  in  de  Zee-van-Java ,  op  de  Reede-van»  Batavia , 
nabij  het  eil.  de  Groote- Kombuis. 

Op  het  midden  van  deze  klip  staat,  op  eene  diepte  van  13  voet, 
een  wit  kruis,  dal  12  voet  boven  gemiddeld  hoog  water  uitsteekt. 

ZUIDOOSTKUST-VAN-CELEBES  (DE) ,  knst  in  Oost-Indië,  op  het 
Sundaseke  eil.  Celebes,     Zie  Tamjoeeoi  (De  Kust-van  )• 

ZUIDPLAATJE  (HET) ,  plaat  in  den  Biesboseh ,  prov.  Zuid- Holland , 
arr.  en  kant.  Dordrecht,  gem.  Dubbeldam.     Zit  Zoid-poldiitji. 

ZUIDPLAS ,  voorna,  waterplas  in  Schieland,  prov.  Zuid-Holland, 
welke  tusschen  Gouda  en  Rotterdam  of  eigenlijk  tusschen  de  dorpen 
Moordrecht,  Moercapelle,  Zevenhuizen  ,  Nieuwerkerk-op-den-Ussel  en 
Waddinxveen    was  gelegen. 

Desepias,  ontstaan  uit  het  ineenloopen  van  onderscheidene  veenplassen, 
had  eene  oppervlakte  van  ruim  4000  bund.,  welke  nu  alleen  door  de  Dorre* 
kenskade  van  een  aantal  droogmakerijen  werd  afgescheiden,  deze  werd  dan 
ook  door  paalwerk  versterkt ;  doch  men  was  gestadig  in  vreeze  ,  dat  xy 
eenmaal  zon  bezwijken ,  en  alzoo  meerdere  droogmakeryen  achter  die 
kade  gelegen  overstroomen ,  zelfs  oordeelde  men  het  mogelijk  dat  hy 
bet  Haarlemmermeer  sou  kunnen  bereiken  ,  in  welk  geval  de  toestand 
van  Holland  en  een  deel  van  Utrecht  allergevaarlijkst  zou  wezen ,  waar- 
om ook  de  aanhoudende  kosten  tot  beteugeling  aanzienlijk  waren  en  met 
elk  oagelnk  grooter  moesten  worden.  Om  alle  welke  redeoen  men  in  1824 
het  ontwerp  vormde ,  om  dezen  plas  droog  te  maken  ,  te  meer  daar  men 
berekende ,  dat ,  behalve  het  wegnemen  van  het  gevaar ,  de  droogma- 
king nog  de  volgende  voordeden  sou  verschaffen  :  dat  s(|  goede  klei- 
gronden  voor  beplanting  en  bebouwing  zoo  opleveren ,  en  dat  dus  de 
aanwinst  van  dien  grond  de  kosten  wel  waardig  was ,  niet  alleen  ter 
bevordering  van  nijverheid  ,  maar  ook  om  de  voordeelcn ,  welke  de 
daarvan  te  beffen  grondbelasting  aan  de  schatkist  zou  opleveren.  Ook 
souden  de  aan  te  leggen  vaarten  en  wegen  den  toestand  des  Rijks  ver- 
beteren. Diensvolgens  werd  dan  ook  in  het  jaar  1829  tot  de  droog- 
making  vao  dien  plas  overgegaan.  Zie  het  volgende  art. 

ZUIDPLAS  (DE  DROOGMAKERIJ- VAN-DE-)  of  de  Zoibflas  jolde*, 
droogmakerij  in  Schieland,  prov.  Zuid- Holland ,  arr.  Rotterdam,  ge- 
deeltelijk kant.  HilUgersberg  en  daarin  ten  deele  gem.  Moercapelle-en- 
de-Wildt-Veenen,  ten  deele  gem.  Zevenhuizen,  ten  deele  gem.  Ifieu- 
werker  k-op-den- IJ ssel ;   gedeeltelijk  kant.   Gouda  en  daarin  ten  deele 

5em.  Moordrecht,  ten  deele  gem.  Zuid- Waddinxveen  en  ten  deele  gem. 
1  roek  ca.;  palende  N.  aan  de  Wilde- Veenen,  den  Acbterassohe-polder 
en  den  Voorafsche-polder  van  Waddinxveen,  O.  aan  den  Zuid-polder- 
van-Broek ,  aan  Broek  en  aan  Broekhuizen ,  Z.  O.  aan  de  landen  van  • 
Moordrecht  tn  Nieuwerkerk,    gelegen  tusschen  den  Ringdyk  en  den 


314  ZUL 

Ussetdyk,  Z.  aan  den  Esse-polder ,  W.  aan  den  fieadragts-polder ,   Lel 
d. 'Zevenhuizen  en  dan  Tweemans-polder. 

De  bed  ijk  ing  dezer  droogmakerij  U  aangevangen  in  1829  en  in  1841 
voleindigd.  Van  1830  tot  in  het  voorjaar  Tan  1833  lijn  da  werkew  tot 
voortzetting  van  de  onderneming  geheel  gestaakt  geweest ,  ten  gevolge  wasi 
den  ge  wapenden  opstand  der  toenmalige  zuidelijke  provinciën.     In  183S 
is  de  voortzetting ,  door  het  plaatsen  der  molens  en  stoom  werktuigen  , 
krachtig  hervat ,  van  de  eersten  xijn  er  dertig  en  van  de  laatsteo   twee 
geplaatst  geworden.     De  eerste  afnaai  ing  niet  de  eerst  voltooide  molene 
geschiedde  in  April  1836 ,  vervolgens  beeft  de  afmaling  onafgebroken) 
voortgeduurd.     In  ruim  zes  jaren  tijds  is  de  droogmaking  van  dezen  be- 
langrijken plas  aangevangen  en  afgewerkt.     Als  eene  belangrijke  bijzon- 
derheid verdient  wel  te  worden  aangeleekend  ,  dat  die  onderneming ,  wan 
welke  onze  eeuw  geene  wedergade  oplevert,    zonder  «enige  de  mimtt 
ramp  is  ten  uitvoer  gebrast ,  terwijl  de  staat  der  gezondheid  Tan  het 
werkvolk  en  de  bewoners  der  omstrekeo  niets  te  wenschen  heeft  over- 
gelaten.    De   verkoop  heeft  opgebragt  762,113  guld.     Na  aftrek  Tan 
de  opbrengst  der  landen  bleek  het ,  dat  de  onderneming  nog  gekoot 
had  2,123,374  guld.  94  cents ,  waaronder  eene  som  van  320,000  gol- 
den ,  die  als  provinciale  bydrage  gestort  was  geworden.     Van  1840— 
1843  bragten  de  toen  voor  ryksrekeniog ,  in    mindering  der  aanzien- 
lijke voorschotten ,  geheel  of  gedeeltelijk  bebouwde  gronden   eene  toni 
van  434,836  gold.  37$  cents  op. 

Deze  droogmakerij  beslaat,  volgens  het  kadaster,  eene  oppervlakte 
van  4143  bund.,  waarvan  onder  MotrcapelU-en-de-  fPilHe—enem , 
117  bund.  93  v.  r.  15  v.  ell.,  onder  Zetenhuitem,  1072  bond  73  v.  r. 
30  v.  ell.  Onder  deze  laatste  gem.  staan  daarin  24  h.  Het  Zuid- 
plaspeil  is  1.33  ell.  onder  A.  P.;  de  bodem  ligt  op  4.30  4  5.00  eJL 
onder  A.  P.;  het  zomer  peil  is  5,61  ell.  onder  A.  P.  Zy  wordt  he- 
melen door  28  windmolens  en  2  stoom  vy  zei  molens ,  ieder  van  50  paar- 
dekrachten.  Daarvan  staan  9  windmolens  onder  de  gem.  Broek  *.  twr 
die  bet  water  voor  het  ooordelyk  deel  op  de  Slinger  uitmaleo.  Deze 
waterloop  of  eigenlyk  de  ringvaart  van  den  polder ,  voert  het  valer 
naarden  Boogeobeesem,  tusseben  Meordreeht  en  Nieuwerkerk,  «toer 
19  wind-  en  de  2  stoomvyselmolens ,  het  gezamenlyke  water  opno- 
len ,  ten  einde  zich  door  eene  schutsluis  op  den  IJssel  te  ontlasten. 

In  1843  beeft  Z.  II .  Wiuu  II  tot  het  bestuur  van  deze  droogos** 
kery  benoemd  eeatn  Dykgraaf  en  vier  Heem  raden. 

ZUIDPOLDER  (DE),  een  der  drie  polders,  waaruit  de  BeemsUr  be- 
staat, in  Waterland,  prov.  ff  oord- Holland,  Zie  Bovurou>sa-VAa-et- 
BzzasTBt. 

ZUIDPOLDER  (DE),  pold.  in  bet  markgr.  van  Beiyen-gp-Z—m , 
tie+rd-Braband.     Zie  OsssaaaiCBT  (Zm»rou>ta*VAi-). 

ZUIDPOLDER  (DE),  pold.  in  deLemguiraai,  prov.  Noords Brmkomd. 
Zie  Raammak  (ZaropoLosa-vAB-). 

ZUIDPOLDER  (DE),  pold.  in  den  Riederwaard,  prov.  Zuid- Bolland, 
arr.  Dordrecht,  kant.  Ridderkerk,  gem.  Oott-en-ffett-Barendreekt; 
palende  N.  aan  den  Buitenlandsche-polder ,  0*  aan  den  Ziedew{jdscbe* 

E  rider  en  het  dorp  Heer-Jansdam,  Z.  aan  den  Vrede- polder  on  hot 
uitenland  ,  W.  aan  den  Portlandsche-polder ,  den  Molen -polder- veo- 
Rhoon  en  den  pold.  Nieow-Pend recht. 

De  oude  haven  van  Barendrecht  loopt  door  dezen  polder ,  en  ontlast 
zich  door  eene  sluis  op  de  Oude-Maaa ,  terwyl  het  water  nog  door  eeoen 
watermolen  op  de  Maas  wordt  afgemeten.     Rel  polderbestuur  bestaat  uk 


ZUI.  31* 

«enen  Dijkgraaf,  Tier  Hoogheemraden  ea  eenen  Secretaris  en  Penning* 
meester. 

ZUIDPOLDER  (DE),  pold.  in  Staalt- Vlaander  en ,  in  Neuzen- Am- 
backt,  prov.  Zeeland,  arr.  Goes t  kant.  Axel  %  distr.  Hulst,  gem. 
Neuzen ;  palende  N.  aan  den  Sherlippens-polder  en  aan  den  Noord-pol- 
der ,  0.  aan  den  Zaamslag-polder  en  den  Kats-polder ,  Z.  en  W.  aan 
de  Zeven-Triniteiten. 

Deie  pold.,  in  bet  jaar  1617  bedijkt,  heeft  eene  kadastrale  uitge- 
strektheid van  202  hand.  40  v.  r.  6  f.  «11.  en  is  sebotbaar  groot 
§00  bund.  06  v.  r.  66  v.  ell.  Daarin  sUan  7  hofsteden  en  tf  ar- 
beiderswoningen. Uy  watert  uit  door  eenen  duiker  in  den  Polder- 
van-Zaamslag ,  en  het  bestuur  wordt,  gemeenschappelijk  met  den  Kats- 
polder  ,  den  St.  Anna- polder  en  den  Sparks-polder ,  uitgeoefend  door 
eenen  Dykgraaf,  eenen  Geaworene  en  eenen  Ontvanger-Griffier. 

ZUID  POLDER,  pold.  in  de  Ticngenteten*,  prov.  Zuid- Holland, 
arr.  Dordrecht,  kant.  Oud-Beijerland  f  gem.  Zuid-Beijerland ;  palende 
N.  aan  den  Midden-polder ,  0.  aan  den  Vron w-Maria-polder ,  Z.  aan 
den  Oolker-polder ,  W.  aan  den  Vlugtheovel-polder. 

Dexe  pold.,  welke  in  bet  jaar  1811  is  ingedykt,  beslaat,  volgens 
het  kadaster,  eene  oppervlakte  van  26  bund.  65  v.  r.  10  v.  ell.; 
wordt  door  eene  sluis ,  op  den  Oolker-polder  in  het  Haringvliet  van  het 
overtollige  water  ontlast.  Het  bestuur  is  aan  den  hoorder  opgedragen. 
ZUID-  POLDER  (DE),  pold.  in  Waterland,  prov.  Pi  oord- Holland, 
arr.  Hoorn,  kant.  Edam,  gedeelte! yk  gem.  Edam,  gedeelteiyk  gem. 
Katmoude ;  palende  M.  aan  de  stad  Edam,  0.  aan  de  Zuiderzee, 
Z.  aan  Katwoude ,  W .  aan  de  Purmer. 

In  dezen  pold.  liggen  ,  behalve  een  gedeelte  van  de  si.  Edam,  Vol- 
lendam  en  een  gedeelte  van  Katwoude.  Hty  beslaat,  volgens  het 
kadaster  ,  eene  oppervlakte  van  677  bund. 

De  landeigen ,  hierin  gelegen,  ayn  doergaans  slecht  en  hebhen  ten 
hunnen  laste  het  onderhond  van  eenen  swaren  seedyk ,  ter  lengte  van 
ruim  10,500  ell.,  waarom  aan  desen  polder  vroeger  gemeeniyk  vry dom 
van  de  gewone  verponding  tot  onderhoud  van  den  seedyk  verleend 
werd.  Het  beheer  van  den  seedyk  behoort  aan  de  stad  Edam  en  ge- 
schiedt door  een  Collegia  van  eenen  Dykgraaf,  drie  Heemraden ,  drie 
Poldermeesters  en  eenen  Secretaris. 

ZUIDPOLDER  (DE),  pold.  in  Waterland,  prov.  Noord* Holland, 
kant.  Purmerende.     Zie  ZviBzaroLBia. 

ZUIDPOLDERTJE ,  bekaad  poldertje  in  den  Biesbosch,  prov.  Zuid- 
Holland,  arr.  en  kant.  Dordrecht,  gem.  Dubbeldam;  palende  N.  aan 
het  Zuidgat  ,  O.  en  Z.  aan  het  gat  van  Kielen  ,  en  W.  aan  de 
Tongplaat. 

Het  was  waarschyniyk  voorde  bekadrag  het  Zotopiaatjb  genoemd ,  ter 
onderscheiding  van  het  Noerdwlaatie  aan  de  westiijde  der  Tongplaat. 
ZU1DP0LDER-VAN-BERKEL  (DE),  pold.  in  Delfland,  prov.  Zuid- 
Holland,  arr.  Rotterdam,  kant.  HMeaersberg,  gedeeiteiyk  gem.  Bethel- 
en- Rodenrijs ,  gedeelteiyk  gem.  den  Tempel,  iynde  deze  laatste  gem. 
geheel  en  al  in  dien  polder  gelegen  ;  palende  N  •  aan  den  Veorafsche*» 
peider-van-Berkel ,  O.  aan  den  aWterdorpscbe-polder  en  den  Schiebroek- 
sche-polder,  Z.  aan  den  Laag-Scbieveensche-polder ,  W.  aan  den 
Berkelsche-polder  en  den  Westpolder-van-Berkel.  —  Deze  pold.  watert 
uit  door  eene  sloot  op  den  Laag-Schieveensche-polder. 

ZUlDPOLDEft-VAN. BROEK  (DE),  pold.  in  Schieland,  prov.  Zuid- 
Holland,  arr.   Rotterdam,  kant    Gouda,  gem.  Broth  e.  a.;  palende 


310  ZUL 

N.  en  O.  aan  de  Gouwe ,  Z.  aan  hel  Weegje  ,  W.  aan  den  Slinger  ,  die 
hem  scheidt  van  den  Zuidplas-polder.  —  Deze  pold.  watert  uit  op  ds» 
polder  het  Weegje. 

ZUIDPOLDER- VAN-DELFGA AU W  (DE),  pold.  in  Delfland,  pro*. 
Zuid» Bolland.     Zie  Delfsaaow  (Zuidpoldbb-vah-)  (1). 

ZUIDPOLDER-V AN-STA VOREN  (DE) ,  po\&.,  pro*.  Friesland,    kw. 
Wesiergoo,     Zie  SrAVOBDBa-iB»  (bet  Zoidbb-). 

ZUID-POLDER- VAN-WOENSDREGHT  (DE),  pold.  in  het  markgr. 

van  Bergen-op-Zoom  ,   pro  f.  Noord-Braband.     Zie  Huizexehoob»  (Oea>). 

ZUID-POLDER-ZEEDIJK  (DE),  dijk  in  JFaU4andf  prov.  Noord- 

HoUandy  zich  nitstrekkende ,  langs  de  Zuiderzee ,  van  den  Zeevangsdijk 

tot  aan  den  Katwonder-seedijk. 

Deze  dijk ,  welke  onder  het  bestuur  staat  Tan  eenen  Dijkgraaf  en 
vier  Heemraden , .  leed  door  den  storm  van  den  16  Februari]  1836 
groote  schade. 

ZUIDSCHANS  (DE) ,  fort  in  het  markgr.  van  Berge*- op-Zoom,  prov. 
Noord-Brabmnd.     Zie  Watbbscbars. 

ZUIDSTELLE ,  pold.  in  het  markgr.  van  Bergen-op-Zoom,  prov. 
Noord-Braband.    Zie  Hibbblevoob»  (Oüd-). 

ZUID  VAART  (DE) ,  water ,  prov.  Friesland ,  kw.  Oostergoo ,  griet 
Leeuwarderadeel.     Zie  Wibdobbbvaabt  (Db). 

ZUIDVEEN ,  volgens  sommigen  de  oorspronkelijke  naam  van  de  sL 
Zotpbbk,  in  het  graafs.  Zutpken,  prov.  Gelderland.    Zie  Zomaar* 

ZUIDVEEN,  geh.  in  Follenhove ,  prov.  Overijssel,  arr.  en  7i  u. 
N.  ten  W.  van  Zwolle,  kant.  en  £  u.  Z.W.  van  Steenwijk  ,  gom.  en 
ruim  1  u.  Z.  van  Steenwijkerwolde. 

De  Doopsgez.,  die  er  50  in  getal  zyn,  maken  ,  met  de  overigen  ntt 
de  gem.  Steenwijkerwolde  en  Steenwijk  ,  eene  gem.  uit,  welke 
250  zielen  ,   onder  welke  130  Ledematen ,    telt.     De  eerste ,    weten- 
schappelijk opgeleide,  die  in  deze  gem.  het  leeraarambt  heeft  waar- 
genomen ,    is  geweest  E.  Lebhbebtz  ,  die  in  bet  jaar  1808   herwaarts 
kwam,   en   in  bet  jaar  1814   naar  Zaandam-Wettigde  vertrok».     Ia 
de  kerk ,  welke  hier  vroeger  stond ,  was  een  orgel ,  waarvan  de  klaas- 
balken  in  een  naburig  huis  lagen ,  zoodat  de  wind  van  daar  door  etne 
buis  in  de  kerk  en  het  orgel  moest  gevoerd  worden.     Die  kerk  is  ia 
1848  gesloopt  en  binnen  Steenwijk  verplaatst.  —  Ook  heeft  men   ia 
dit  geh.  eene  school. 

Dit  geh.  leed  veel  door  de  overstrooming  in  Febraarij  1825 ,  er 
kwam  daarbij  echter  geen  der  bewoners  om,  doch  deze  goede  men- 
achen  hadden  echter  gelegenheid,  om  vele  hunner  natuargenooten  te 
redden.  Onder  anderen  kwam  er  in  den  morgen  van  den  6  een  dak 
met  eenige  menschen  achter  Züidvbbr  heen  draven.  Eenige  Znidvee- 
ners  snelden  toe  ter  redding  der  nog  levende  personen  j  doch  er  ware» 
reeds  eenigen  door  koude  en  gebrek  overleden.  Onder  die  doodea 
eenig  piepend  geluid  hoorende ,  deed  men  daarnaar  onderzoek ,  en  vond 
eenen  nog  levenden  zuigeling,  in  eenige  kleediogstukken  gewikkeld, 
aan  de  borst  der  overledene  moeder  ,  welke  ,  verwarmd  en  verzorgd 
i\jnde ,  weder  bekwam  en  dus  nog  gelukkig  behouden  bleef. 

ZUID  VELDE,  geh.  in  het  dingspil  floordenveld,  prov.  Drenthe, 
arr.,  judic.  en  adm.  kant.  en  3  n.  N.  W.  van  Assen ,  gem»  en  £  o. 
Z.  W.  van  Norg;  met  19  h.  en   130  inw. 


(1)    Eveneons  zoeke  men  de  overige  Züidpoldirs  ,   welke  hier  niet  gevonden  wor- 
den   op  de  namen  der  gem.,  naartoe  tij  behooren. 


ZÜI.  317 

i 

Dit  geb.  heeft,  gezamenlijk  incl  Westervelde ,  eeoeicbool,  welke 
gemiddeld  door  50  leerlingen  bezocht  wordt. 

ZUID  VEN  STER  DIJK  (DE) ,  dyk ,  prov.  Friesland,  kw.  Zevenwou* 
de»,  griet.   Gaatlerland.     Zie  Zuid-Fekstbbdijb. 

ZUIDv' LIET  (DE),  vaarwater,  pro v.  Zeeland,  uit  de Ooster-Schelde 
voortkomende ,  in  eene  westelyke  rigting ,  tusschen  de  eil.  Noord-Re- 
veland en  fcuid- Beveland  heenloopendc  ,  en  zich  in  het  Feersche-gat 
ontlastende. 

ZDIDVLIET  (KLEIN-),  bnit.  'm  Delfland,  prov.  Zuid-Holland,  arr., 
kant.  enj  u.  N.  tenO.  van  's  Gravenhage ,  gem.  Wassenaar -en-Zuid' 
wijk,  niet  ver  van  Wassenaar. 

ZUID-VOORNB  ,  voorm.  eil.,  prov.  Zuid-Holland.   Zie  Ovbbplaebeb. 

ZUID  WACHTERS,  eil.  groep  in  Oost-lndië ,  in  de  Straat-van-Ma- 
hassar ,  op  de  Westkust  van  net  Sundasche  eil.  Celebes,  benoorden 
de   Baai-van-Tombo. 

ZüIDWAL ,  naam  ,  welken  men  in  Zuid-Holland  en  IV oord- B ro- 
band ,  vooral  onder  do  schippers ,  geeft  aan  de  Larsestbaat  en  de  ver- 
der naar  zee  gelegen  Noobdelmkbn  obvbb  var  Noobd-Bbaband. 

ZUID  WAL  (DE) ,  droogte  in  het  Goereesehe-zeegai ,  tutschen  de 
Lens  en  het  Zuidcrdiep  en  tusschen  de  Siykplaat  en  Oude-Pampus. 
Zy  houdt  1   tot  24  palm.  water. 

ZÜ1DW  AL  (DE) ,  noordelijk  ffedeelte  van  bét  Balgzand,  in  de  Zui- 
derzee, gelegen  bezuiden  de  reede  van  Teiel  en  daarom  aldus  genoemd. 

De  grond  daarvan  is  zeer  slykachtig  of  slibberig.  Wanneer  schepen  , 
gedurende  den  winter  uit  het  Nieuwediep ,  of  van  elders  voor  den  Jjs- 

Ïang  de  vlugt  moeten  nemen ,  of  wanneer  zy  zonder  ankers  binnen 
omen ,  of  die  op  eene  andere  wyze  verloren  hebben  ,  kunnen  zy  bet- 
veilig  op  den  Zoidwal  zetten ,  terwijl  zy  aldaar  blijven  vastliggen  ,  zon* 
der  net  gevaar  van  stooten  op  eenen  harden  grond. 

ZUIDWATERING  (DE) ,  een  der  vier  deelen ,  waarin  bet  eil.  Wal- 
cheren, prov.  Zeeland,  tenopsigte  van  den  waterstaat  vroeger  verdeeld 
werd  f  reeds  in  het  begin  der  veertiende  eeuw  zoodanig  genoemd  ,  als 
gelegen  bezuiden  de  'Arne.  Zy  paalt  N.  aan  de  Oostwatering ,  O.  aan 
bet  Arnemuidscbe-gat  en  het  Kanaal-van-Welsinge,  Z.  aan  deHonte, 
W.   aan  de  Westwatering 

In  dit  gedeelte  liggen  de  st.  Middelburg,  benevens  de  beerl. 
Abeeje,  den  Hayman,  Mortiere ,  Nieuwerve ,  Rttthem, 
Oost-Souburg,  West-Souburg  en  Welsinge;  thans  uitma- 
kende de  gem.  Middelburg,  Ritthem-Nieuwerve-en-Wel- 
tinge,  Oost-en- West -Souburg. 

Het  huis  Zuidwatering  is  gelegen  aan  den  zeedyk  der  Honte, 
tussehen  de  forten  de  Ruyter  en  Zoutman. 

ZD1DWELLE,    voorm.  d.  op  het  eil.  Schouwen,    prov.    Zeeland, 
distr.,  arr.  en  5  u.  N.  W*  van  Zierikzee,  kant.  en  2£  u.  Z.  W.  van. 
Brouwershaven,  gem.  en  J  u.  Z.  van  Noordwelle,  in  de  heerl.  Weiland, 

Dit  d.  is  reeds  sedert  lang  geheel  te  niet  gegaan ,  zoo  dat  er  thans 
nog  slechts  twee  huizen,  van  aanwezig  zyn  ,  met  eene  hoveniering ,  groot 
SI  v.  r.  20  v.  eil.,  vrij  van  polderlasten ;  terwijl  daarvan  als  cijnzen 
5  gulden  70  cents  aan  den  Ambachtsheer  van  Weiland  betaald  wordt. 
Een  gedeelte  van  de  hoveniering  wordt  gezegd  kerkhof  te  zijn  geweest , 
ook  worden  er  van  tijd  tot  tijd  doodshoofden  en  beenderen  van  men- 
sehen opgegraven.    Voorts  verliest  zich  alles  in  de  oudheid. 

Dat  het  evenwel  geen  onaanzienlijk  dorp  moet  zijn  geweest ,  blijkt 
misschien    eenigzios    daaruit ,    dat  te  Zieriksee  de  voor   eenige  jaren 


518  Z  ü  I. 

afgebroken*  poert ,  op  welke  de  wegen  van  de  meeste  dorpen  in  hei  eil. 
Schouwen  uitloopen  ,  den  naam  droeg  van  de  Z  ai  d  wel  Ie- poert. 

ZUIDWENDING,  tok  wel  Zijdwznnnc  gespeld,  geh.  in  het  WoU- 
Oldambt,  prov.  Groningen  ,  arr.  en  ±\  u.  Z.  W.  Tan  Winschoten  ,  keoC 
en  2$  u.  Z.  Z.  0.  van  Zuidbroek ,  gein.  en  £  n.  0.  Z.  0.  Tan  Feeftatam. 

Dit  geh.  is  eigenlijk  eene  veenkolonie,  welke  in  bet  jaar  1649  is 
aangelegd  ,  bij  bet  midden  ven  den  Ommelander-wijk  begint  en  oost- 
waarts naar  de  Pekela  loopt ,  gelegen  aan  eeuen  regten  rijweg  ,  ter 
lengte  van  j  u.  gaans.     Men  telt  er  117  k.  en  ongeTeer  620  iow. 

De  Herv.,  die  er  840  in  getal  sQn  ,  behoorden  tot  in  184$  tol  dt 
gem.  Veendam,  maar  sedert  dien  tijd  maken  tij,  met  die  uit  de  Osn- 
melander-wijk,  de  gem.  van  Ommelander-wijk-en-Znid- 
wending  uit.     Zie  dat  woord. 

Men  beeft  er  eene  school,  welke  gemiddeld  door  85  leerlingen  be- 
zocht  wordt. 

ZUID  WEN  DING  (DE)  of  m  Zjjbwekduw  ,  water  in  het  Westerbmir* 
tier,  prov.  Groningen,  gem.  Adnard  en  Hoogkerk,  ketwelk  bfj  da 
Pannekoek  uit  de  Trtkvamrt  komt ,  eene  bijna  noordelijke  rigtiog  aan- 
neemt en  een  weinig  ten  W.  van  de  Nijebrugge  in  het  Adu*rder-diep 
valt ,  makende  de  grensscheiding  tusschen  de  gem.  Adnard  en  Hoog- 
kerk uit. 

ZUIDWESTER-EILANDEN  (DE) ,  eilandengroep  in  OoetfndÜ,  ia 
den  Moluksche- Archipel ,  restd*  Banda. 

Deze  eilanden  strekken  zich  van  net  eil.  Nila  tot  Timor  uk.  Zij 
zijn:  Toen  of  Teuw,  Ceremata,  Dammer,  Lokker  ef  La- 
kor,  Loewan,  Mos,  Leti  of  Lette,  Wetter  of  Etter, 
Kisser  of  Tetter,  Teralta  ef  Roma,  het  Brandend-Ei» 
land,    net  Lucipara-eiland  en  het  Schil  pads-eilan  d. 

De   Züidwestbk-ziiakbes  hebben  in  het  algemeen ,    ten  aanzien  Tan 
bunnen  grondslag,  uiterlijk  voorkomen  ,  vruchtbaarheid  en  dampkring, 
veel  overeenkomst  met  de  Zuidooster -eilanden ,  echter  zijn  sij  wel  ene 
rots-  en  blipaebtig  als  delaatsten,  en  bezitten  meer  en  beter  koarm» 
Tee  dan  deze.     Er  z(jn  vooral  uitmuntende  buffels ,    geiten  ,   aehapaa 
en  varkens ,  die  ingevoerd  worden  ;  wild  wordt  er  zeldzaam  aangetrat- 
fen ,  en  uit  de  wouden  veel  hooig  en  was  verzameld  voor  den  handeL 
De  veld-  en  tuinvrnchten  zijn  de  zelfde  alt  op  de  Zuidooster-eilanden. 
Er  worden  ook  groenten  aangekweekt,  en  de  kanarievrucht,  eene  soort 
Tan  amandel ,  levert  zeer  goede  olie ,  die  bij  het  bereiden  der  spijzen 
gebruikt  wordt. 

De  bevolking  kan  in  twee  klassen,  strand*  en  bergbewoners,  onder- 
scheiden worden;  de  eerste  belijdt  in  bet  algemeen  het  Christendom, 
en  de  laatste ,  die  veelal  uit  Alfoeren  bestaat ,  beschouwt  zich  als  nam 
de  eerste  onderworpen  ;  tets ,  dat  ter  eere  der  menschheid  bewijst ,  dat 
verlichting  en  beschaving  zelfs  door  deze  woeste  volken  geëerbiedigd 
wordt ,  die  dikwerf  getoond  hebben ,  dat  sij  begeerig  z$n  het  Chris- 
tendom te  omhelzen ,  om  betere  mensehen  te  worden.  Het  is  opmer- 
kelijk ,  dat  op  deze  eilanden  de  Beidenen  zich  door  een  utLmuntend 
levensgedrag  onderscheiden  r  zoo  dat  onkuisebkeid ,  diefstal  en  moord 
hier  seer  zeldzaam  zyn,  welke  misdaden  met  slaverny  of  den  dood 
gestraft  worden. 

De  O.  1.  compagnie  heeft  op  deze  eilanden  bet  Christendom  en  schonsV 
onderw(js  ingevoerd  ;  sedert  het  verval  echter  dier  compagnie  zyn  de  be- 
zettingen dezer  eilanden  ingetrokken ,  hetwelk  seer  ten  nadeeJe  der  bewo- 
ners beeft  gestrekt,  die  reeds  groote  vorderingen  in  het  Christendom  en 


ZÜI.  519 

io  bat  onderwee  hadden  gemaakt,  100  zelfs,  dat  eeuigtn  reeds  Neder- 
duitseb  spraken;  doch  ihans  is  op  sommige  eilanden  ia  geene  vyftig 
jartn  een  Nederlander  geweest ,  waardoor  bet  werk  van  bekeering  en  be- 
schaving veel  hetft  geleden ,  soodat  op  W etter  bet  Christendom  bfjna 
geheel  verwaarloosd  is.  Daarentegen  is  net  verblijdend ,  dat  op  de  meeste 
eilanden ,  het  Christendom,  by  gebrek  aan  Predikanten  en  Zendelingen  v 
door  leden  der  gemeenten ,  en  voornameiyk ,  dtor  inlandsche  School- 
meesters is  onderhouden  en  enderwexen. 

Schier  overal  zyn  de  kerken  netjes  in  orde  gebonden.  Voor  het  Ne- 
derlandsche  bestuur  koesteren  de  eilanders  de  beste  gezindheid  en  zy 
verlangen  niets  vuriger  dan  bezetting,  benevens  Leeraren  en  Leermeesters 
te  ontvangen ,  die  m\|  gaarne  vrye  woning,  en  al  wat  z\j  aoodig  hebben , 
willen  geven.  Welligt  bestaat  er  geen  gunstiger  veld  van  bearbeiding 
ten  voordeele  van  het  Christendom,  ware  beschaving  en  zuivere  verlichting 
dan  op  de  Zoi»wuts»-eiljji»bh  ;  terwyl  de  maatsebappelyke  deugden  on 
veU  eilanden,  zooals  op  Moa  en  Lokker,  zonder  voorbeeldNmder  de 
braafste  Christenen  van  het  zoo  zeer   verlichte  Europa  zyn. 

Op  die  eilanden .  waar  het  Christendom  niet  bestaat  of  schier  verloren 

E  raakt  is ,  heerscht  armoede  en  ellende  in  het  stoffelijke  en  sedelyke. 
o  wordt  op  Leti  of  Lette  nog  aan  afgoden  geofferd  en  men  werpt 
aldaar  onderscheidene  goederen  in  het  graf  van  eenen  overledene.  Ia 
het  algemeen  kan  men  vaststellen,  dal  de  bevolking  der  Zoidwestzz- 
ikahbbh  op  eenen  veel  hongeren  trap  van  godsdienst  en  beschaving 
staat ,  dan  die  der  Zuidooster-eilanden  ,  en  dat  sy  ook  als  een  beter  ras 
van  mentenen ,  met  zachtere  neigingen  en  edeler  hoedanigheden ,  moet 
beschouwd  worden.  Op  Letti  is  bet  volk  echter  in  het  oogloopend 
onverdraagzaam,  onverzoenlyk  en  dikwerf  bateiyk ,  terwfyl  op  Teralta 
of  Roma  eensgezindheid  en  liefde  heersenen,  zoodat  onderscheidene 
dorpen  onder  een  opperhoofd  staan ,  die  den  titel  van  Orang-Kaja-Besaar 
of  Opper-Orang-Kaja  voert. 

Op  de  meeste  eilanden  zyn  nog  forten  of  blokhnizen  aanwezig, 
waarvan  de  meesten  in  verval,  doch  eukelen  nog  vry  goed  onder- 
bonden- zyn. 

Voor  de  visehvangst  bestaat  hier  minder  lust  dan  op  de  Zuidooster- 
eilanden, hetwelk  aan  den  overvloed,  van  vee  en  vruchten  is  toe  te 
scbry ven.  De  schildpadden  vallen  bier  byzonder  groot ,  soodat  er  van 
900  of  400  Neder! .  ponden  zwaar  worden  aangetroffen. 

ZUIDWESTERGAT  (HET),  verloopen  vaarwater  in  het  Texekcke- 
teegat  y  prov.  Noord-Holland.     Zie  Larbsdiep. 

ZUIDWESTHOEK  {DE) ,  een  der  vier  groote  deelen  fn  welke  de 
dykaadje  van  Maariande,  in  Staats- F  laanderen ,  prov.  Zeeland,  ge- 
deeld is.     De  naam  duidt  de  ligging  aan. 

ZUIDWESTHOEK  (DE),  drie  kapen  in  Oott-lndië,  in  den  ¥oh$k- 
scAe-Jrehipel.  Zie  Lksatbki  (Db  boes.  vab),  Rouw  (Da  iobe  va*)  en 
Sabbt. 

ZUIDWESTHOEK  (DE),  kaap  ia  Oost-Indiêf  in  de  Straat-wan- Lom, 
bok,  aan  de  Zuidwestkust  vanheteil.  Lombok,  een  der  Kleine-Sunda* 

OtfatidêH. 

ZUIDWESTHOEK  (DE),  kaap  in  Ovst-Indtf ,  in  de  Straat -van- Rotti, 
aan  de  Zuidwestkust  van  het  eil.  Timor,  eender  KUine-Sunda-eilanden, 

ZUIDWEST-POLDER  (DE),  pold.  rade  Tien- Gemeten ,  prov.  Zmd- 
Bolland,  arr.  Dordrecht,  kant.  Qud-Beijerland ,  gcm.  Znid-Btijer* 
land  f  palende  N.  aan  den  Beneden -polder ,  O.  aan  den  Vragtheuvel- 
.poltier,  Z.  en  W.  aan  de  gorzen  tegen  het  Haringvliet. 


330  ZUL 

Deze  pold.,  «elke  in  hei  jaar  1818  bedekt  is,  beslaat,  volgens  liet 
kadaster,  eene  oppervlakte  van  18  buod.  61  v.  r.  20  v.  ell.  senot- 
baar  land ;  en  wordt  door  eene  sluit ,  op  bet  Haringvliet  t  van 
bet  overtollige  water  ontlast.  Het  bestuur  is  aan  den  huurder  opge- 
dragen. 

ZUID  WIJK,  voorin,  afzonderlijke  becrl.  in  Rijnland,  prov.  Zuid-Hol- 
land, arr.  en  kant.  's  Gravenhage ,  gem.  JP '  a$tenaar-en-Zuidwijk  ;  pa- 
lende N.  aan  Valkenburg,  N.  O.  aan  Wassenaar,  Z.  aan  Haag -Am- 
bacht ,  W.  aan  de  Noordzee. 

Deze  beerl.  is  zoozeer  met  de  beert.  Wassenaar  verknocht ,  dat  het 
Huis- te-Zuid  wyk  in  die  beerl.  en  bet  dorp  Wassenaar  in  de 
heerl.  Zudwuk  ligt.  De  inw.  vinden  meest  in  den  landbouw  en  vee- 
teelt hun  beslaan. 

ZUID  WIJK  ,  beerl.  in  Rijnland ,  prov.  Zuid-Hoüand,  arr.  Leudm, 
kant.  Alphen,  gem.  Boskoop-en-Zuidwijk ;  palende  N.  en  O.  aan  Bes- 
koop,  Z.  aan  Randenhurg,  W.  aan  de  Gouwe,  die  haar  van  Noord- 
Waddinxveen  scheidt. 

Deze  heer l.,  welke  vroeger  eene  afzonderlyke  gem.  uitmaakte,  doek 
sedert  1  Januai*y  1846  met  Boskoop  vereenigd  is,  bestaat  uit  de  poM» 
Zuidwy  k,  en  bevat  noch  d.  noch  geh,,  maar  slechts 4 verspreid  lig. 
gende  h.,  bewoond  door  4  huisges.,  uitmakende  eene  bevolking  van 
ruim  20  inw.,  die  meest  in  den  landbouw  hun  bestaan  vinden.  Zf 
beslaat ,  volgens  het  kadaster ,  eene  oppervlakte  van  67  bond.  76  v.  r. 
39  v.  ell.,  alles  schot  baar  land. 

De  inw.,  die  op  6*  na  allen  R.  K.  zijn,  parochiëren  te  Reeuwt jk.— 
De  5  Herv.,  die  er  wonen  ,  bebooren  tot  de  gem.  van  Boskoop-en- 
Middelburg.  —  Men  heeft  in  deze  gem.  geen  school ,  maar  de  kin- 
deren genieten  onderwys  .te  Boskoop. 

Deze  beerl.  werd  in  bet  midden  der  vorige  eeuw  bezeten  door  Diaaaaa 
Joar  HeiaHAH ,  Heer  van  Lisse  enz.,  in  wiens  geslacht  zy  tot  na  tot 
verbleven  is,  zynde  thans  eigenaar  der  heerl.  Zuidwijk  de  Heer  Hacaaia 
te  Munster. 

ZUID  WIJK,  pold.  in  Rijnland  ,  prov.  Zuid' Holland,  arr.  Ledden, 
kant.  Alphen,  gem.  Zuidwijk,  palende  N.  en  O.  aan  Reyerskoat, 
Z.  aan  den  Randenburger-polder  ,  W.  aan  de  Gouwe  ,  welke  hem  van 
den  Vooraische-polder  scheidt. 

Deze  pold.  beslaat,  volgens  het  kadaster,  eene  oppervlakte  van  67  biuxL 
50  v.  r.,  alles  schot  baar  land  ;  telt  4  b.,  waaronder  2  boer  der  yen  ,  ea 
wordt  door  eenen  watermolen  ,  op  de  Gouwe  ,  van  het  overtollige  water 
ontlast.  Het  polderbestuur  bestaat  uit  eenen  Poldermeester  ,  gecombi- 
neerd met  de  pold.  Reijerskoop  ,  Randenbprg  en  Middelburg 
en  de  B  i  et  e ,  welke  ieder  eenen  Poldermeester  benoemen  ,  onder  voor- 
zilting  van  den  Burgemeester  van  Middelburg. 

ZUIDWIJK,  landg.  op  de  MiddeUVeluwe ,  prov.  Gelderland,  arr. 
en  8  u.  N.  ten  O.  van  Arnhem,  kant.  en  3(  u.  N.  O.  van  Apeldoorn, 

Sem.  en  1  u.  N.  van   Voorti ,.  ±  u.  Z.  van  Wilp,  waartoe  het   ge- 
eeltelyk  behoort. 

Dit  landg.,  bestaande  in  heerenhuis  ,  tuin  ,  slingerbosseben  ,  vijvers, 
boeren-  en  daghuurdersplaatsén  ,  beslaat  eene  oppervlakte  van  67  bood. 
12  v.  r.  76  v.  ell. 

ZUIDWIJK  (GROOT- EN -KLEIN-),  naam  ,  voorkomende  io  1390  als 
gelegen  onder  Epe,  op  de  MiddeUf eluwe ,  prov.  Gelderland,  en  wel 
Groot-Zwtu>iki,*h  Ba$$ekgn$goèd ,  thans  het  geh .  Zoia.  Zie  dat 
woord. 


ZUL  321 

ZUID  WIJK  (HET  HU1S-TR-) ,  btf  verbastering  In  Utcr  tyd  Zure 
en  Swn  genaamd,  bad  adell.  h.  in  Rijnland,  prov.  Zuid-Holland, 
arr.,  kapt.  en  2J  u.  N.  0.  Tan  's  Gravenhage ,  gem.  Wassenaar-en- 
Zuidwij k ,  i  u.  0.  van  Wassenaar ,  aan  den  groeien  weg  van  's  Graven- 
bage  naar  Haarlem. 

Het  is  van  eenen  seer  hoogen  ouderdom,  zoodat  de  oorsprong  ge- 
heel onbekend  is»  Hadbiahos  Jorids  wil ,  dal  dit  huis  de  suiderwQk  der 
Katten  geweest  sij.  Dexe  Katten ,  de  oudste  inwoners  van  Holland ,  had- 
den volgens  sommigen ,  behalve  Katwijk,  hunne  voornaamste  wQkplaats, 
ook  twee  beschermplaatsen  in  dien  omtrek  gelegen ,  als  zynde  beide  twee 
vaste  en  krachtdadige  toevluglsoorden  tegco  bet  geweld  der  vyanden , 
wanneer  z\j  door  hen  werden  ingesloten.  Deze  sterkten  waren  Zuidwije  , 
waarvan  wij  nu  spreken ,  en  op  welke  plaats  thans  een  molen  staat ,  die 
ten  teeken  van  den  hoogen  ouderdom  den  naam  schijnt  behouden  te  heb- 
ben, hoewel  met  eenige  verbastering,  doordien  men  hem  Som  noemt  ,* 
hetwelk  zooveel  als  de  Zbidwuk  zal  beteekenen.  Noordwijk,  aldns  genaamd 
omdat  het  noordwaarts  lag ,  was  hunne  tweede  sterkte  ,  en  beteekende 
zooveel  als  de  NoorderwQk  der  Katten ,  ofschoon  anderen  beweren , 
dat  de  Noormannen  aan  deze  plaats  haren  naam  gegeven  hebben. 

Dit  huis  Soia  of  ZomwiJK  werd ,  in  1420 ,  door  Hertog' Jar  var  Bbi- 
jbrbr  ingenomen  en  verwoest.  Het  heeft,  sedert  jaren  herwaarts  in  ei- 
gendom toebehoord  aan  het  hoog  adellijke  geslacht  var  Wassbsaeb  ,  het- 
welk eertyds  daarop  zijn  verblyf  hield.  De  Prinsen  van  Ligbe  ver- 
kochten het ,  in  het  jaar  1616 ,  aan  den  Heer  Jacob  var  W assem aeb  , 
Baron  van  Wassenaar,  Obdam,  Hensbroek  enz.,  Admiraal  in  dienst  dezer 
landen.  In  het  jaar  1620  bezat  t\jn  zoon  het ,  als  wanneer  het  huis  in 
eenen  bloedenden  toestand  was.  Het  is  thans  nog  van  geen  gering  aan- 
zien ,  hoewel  het  voormaals  veel  grooter  geweest  is.  Het  bestaat  in  twee 
hooge  en  dikke,  uit  het  water  oprijzende,  vierkante  torens,  met  lefjen 
kappen  gedekt. 

ZÜIDWUKSCHK-POLDER  ,  pold.  in  Rijnland,  prov.  Zuid-HoUand , 
arr.  en  kant.  's  Gravenhage ,  gem.  Wassenaar-en-Zuidwijk  ;  palende 
N.  aan  den  Stevenhofjes-polder ,  0.  aan  de  Yeenwatering  9  die  hem 
scheidt  van  den  Papewegsche-polder ,  Z.  aan  den  Raaphorster-polder , 
W.  aan  den  straatweg  op  's  Gravenhage. 

Deze  pold,  wordt  door  eenen  molen  ,  op  de  Yeenwatering ,  van  het 
overtollige  water  ontlast.     Het  land  ligt  0.43  ell.  onder  A.'P. 

ZU1DWIND,  voorm.  adell.  b.  in  Delfland,  prov.  Zuid-Holland, 
arr.  en  2|  u.  W.  van  's  Gravenhage  ,  kant.  en  {  u.  W.  van  Naaldwijk, 
gem.  's  Gravezande  en- Zand- Ambacht ,  niet  ver  van  's  Gravezande.  — 
Thans  is  het  eene  boerderty. 

ZUIDWOLDE  ,  gem.  in  Dieverder -dingspil ,  prov.  Drenthe,  arr.  As- 
sen ,  judic.  en  adm.  kant.  H oogeveen  (2  k.  d.,  3  in.  k.,  4  s.  d.)  j  palende 
N.  aan  de  gem.  Ruinen ,  waarvan  z\j  door  de  Hoogeveensche-vaarl  en 
bet  Echlerdiep  wordt  gescheiden  ,  0.  aan  de  gem.  Hoogeveen  en  de 
Overysselsche  gem.  Ambt-Hardenbergh ,  Z.  aan  de  Overysselsche  gem. 
Ambl- Harden  bergh  en  Avereest,  W.  aan  de  gem.  de  Wijk. 

Deze  gem.  bestaat  uitdegeh.:  Kcrkenbosch,  zijnde  het  hoofdpunt 
of  de  kom  der  gem.,  Ten-A  rloo, Bazuin,  Dre  nthscb  e-Ree  sten  f 
Drogt,  Legeveen,  Linde,  Lubbinge,  Nijstad,  Nolde, 
Schottershuizen  ,  Steenbergen,  Veéningen,  Westcrveld 
en  Wimmenhoven,  beslaat,  volgens  het  kadaster,  eene  oppervlakte 
van  9714  bund.  29  v.  r.  75  v.  ell.,  waaronder  9682  bund.  52  v.  r. 
35  v.  ell.   belastbaar  land ,  telt  518  h.,  bewoond  door  388  huisges., 

XIII.  Deel.  21 


5tt  ZUI. 


uitmakende  mm  bevolking  van  £060  inw.,  die  moest  allen  beo  bestaan 
vinde»  in  da  ▼••oen  ,  den  landboaw  en  eeeigo  bQenteelt» 

De  few.,  die  er  op  16  na  allen  Hert.  r\jn  ,  onder  welke  ongeveer 
560  liedematen,  maken  eene  gem.  uit ,  welke  tot  de  klaas,  en  ring  van 
Meppel  behoort.  De  eerste ,  die  in  deze  gem.  het  leeraarambt  heeft  vaar- 
genomea ,  1*  geweest  JoajmsEs  Nitasia ,  die  in  het  jaar  1600  herwaarts 
kwam  ,  is  il  bet  jaar  1604  naar  ftauwerd  vertrok.  Het  beroep  is  eeae 
collatie  tan  het  huis  Echten. 

De  kerk ,  welke  vroeger  te  Kerkenhosch  stond  en  een  oud  gebouw 
was ,  is  in  1888 ,  wegens  bouwvalligheid  ,  afgebroken  en  in  dat  xelJee 
jaar  door  eene  geheel  nieuwe  Telgangen ,  waartoe  nit  het  fonds 
veer  noodlydeade  kerken  eene  som  van  600  guld.  en  eene  gely  ke  saai 
Tan  Gotiternementswege  is  toegestaan.  Deze  kerk  is  een  langwerpig 
Tierkan t  gebouw  ,  niet  eencn  kleinen  spitsen  toren ,  doch  tonder  orgel. 
De  predifcaotswoaing ,  in  1806  door  den  toenmaligen  Predikant  roer 
eigen  rekening  gebouwd »  is  in  1819  door  de  gem.  aangekocht. 

De  16  ft.  K.,  die  er  wonen  ,  parochiêren  te  Avtrtett. 

Men  heeft  in  deze  gem.  drie  .scholen  als  :  ééae  te  Kerken  b  os  eb, 
ééne  te  Linde  en  ééne  te  Veeningen,  welke  gezameniyk  awsirid- 
deld  door  ruim  300  leerlingen  besoent  worden. 

ZU1DWOLDE  ,  d.t  pror.  Frietiand,  kw.  Oottergvo  ,  griet.  Tietjet*- 
iteradeel.    Zie  Svawovdb. 

ZUIDWOLDK,  d.  in  Runsinyö  ,  proT.  Groningen,  arr.  en  1  n. 
W.  Z.  W.  van  jÊpptngedum ,  kant.  en  3  u.  Z.  ten  O.  Tan  OswsuaVa- 
dam  f  gem.  en  1  n.  Z.  Tan  Bethan ,  op  eenen  lagen  grond ,  dia  Toorheea 
echter  geschikter  tot  boutgewas  ,  dan  nu  geweest  moet  ttyn ,  zooals  ak 
het  bijvoegsel  wolèe  blykt.  liet  is  een  niet  teer  aamteniyk  dorp,  lig- 
gende ter  wedersQde  van  bet  Boterdiepen  ongeveer  {  o.  O.  Tan  dea 
Wolddyk.  De  inw.  vinden  meest  in  landbouw  en  veeteelt  hun  bestaan, 
De  bodem  is  er  laag }  hy  bestaat  doorgaans  uit  klei ,  maar  men  treft 
er  aak  roedaorn  aaa.  De  laagte  en  ligging  dezer  landen  zij*  oorzaak, 
dat  men  ten  dienste  daarvan  twee  watermolens  beeft  gebouwd. 

De  Herv.,  die  er  wonen,  maken  met  die  nit  de  daartoe  behoeraeds 
goh.  Beijum,  Oosterhaizea,  üyenhuizen  en  een  gedeelte 
ran  Noorderhoogebrng,  eene  gem.  nit ,  welke  tot  de  klats,  cm 
ring  van  Mtédebtum  behoort,  en  500  zielen ,  onder  welke  110  Leee- 
maten  ,  telt.  De  eerste,  die  bier  het  leeraarambt  heeft  waargenoaaea, 
is  geweest  Hei.MV.tijs  Hmici  Caonz ,  die  hier  ia  1599  kwam  en  ia 
1601  naar  Oklendorp  vertrok.  Het  beroep  is  eene  collatie  van  de 
adell.  geslachten  Lbwb  te.  Middelstum  en  Aduard  geweest ,  waarvaa 
het  grootste  gedeelte  door  de  gemeente  is  aangekocht.  Het  srerlgke 
aa  ziadelyke  kerkgebouw,  met  een  verhoogd  koordak,  heeft  eencn 
niet  booten  toren,  met  korte  vierkante  kap,  en  is  ran  een  orgel  voer* 
zien.  Men  vindt  aaa  de  kerk  en  vooral  aan  den  toren  veel  daaV 
steen.  —  Er  is  hier  mede  eene  dorpschool.  » 

Dit  d.  was,  met  het  naburig geh.  Beijum ,  een  afsonderiSe  regtstoel 
van  dertien  ommegangen  ,  waarvan  het  huis  te  Middelstomw  elf  bezat. 
Dat  hais  had  ook  een  groot  aandeel  in  de  schepperlj  van  lnnersdrjk , 
waaronder  Zuidwolde  en  Beijam  bebooren. 

Den  14  Maart  1514  bemagtigde  GseaoB,  Hertog  van  Seksen,  da  kerk 
te  ZmevfOLoi,  van  waar  hy  tot  aan  de  Boterroge-poort  der  stad 
Groningen  stroopte  en  brand  stichtte* 

ZUID-ZAK,  pold.  in  het  ei!.    Zuid-Beveland,  prov.  Zeeland.     Zie 

S4*>P0LDZa    (ZüIO-). 


Z  U  I.  3*5 

ZUIDZANDE,  gem.  in  Staatse  laandertn  f  in  het  P  rij  e- van-Sluis  t 
Land-van-Kadzand,  prov.  Zeeland  t  air.  Middelburg ,  kant.  en  distr. 
5/em  (4  k.dM9m,k.,  4  s.  d.)^  palende  N.  W.  aan  de  gem.  Kad- 
iand ,  N.  en  O.  aan  Nieuwvüet,  Z.  O.  aan  Oostborg,  Z.  aan  Aar- 
denbnrg,  W.  aan  het  Retrancheinent. 

Deze  gem.  bestaat  uit  de  Watering-van-Zuidzande  (de  Drie- 
Noormannen  daaronder  niet  begrepen),  den  Antwerpen-polder  , 
den  Groote- Bladelij  n-polder ,  den  Crubeke-en-Graspol- 
der,  den  Eiken-polder,  den  Elizabeth-polder,  den  St.  Jo- 
ris-polder,  het  Cbr istoffel-polde r tje,  den  Kapelle-pol- 
der,  den  Groote- Lodijk-poïder,  den  Klcine-Lody  k -pol- 
der, den  Austerlitz-polder  en  een  gedeelte  van  den  St.  Jam- 
polder  en  van  den  Vierhonderd-beoosten-tcr-Hofstcde ; 
bevat  het  d.Zuidzande,  het  geh.  de  Oostburgsche-brug  (zie 
dat  art.)  en  eenige  verspreid  staande  h.,  en  beslaat,  volgens  het  ka- 
daster ,  eene  oppervlakte  van  1515  bund.,  waaronder  1498  bnnd.  be- 
lastbaar land  5  telt  192  h.,  bewoond  door  223  huisgez.,  uitmakende 
eene  bevolking  van  ongeveer  1080  inw.,  die  meest  in  den  landbouw 
hun  bestaan  vinden. 

De  inw.,  die  er,  op  29  na ,  allen  Herv.  zijn  ,  onder  welke  500  Le- 
dematen, maken  eene  gein.  uit,  welke  tot  de  klass.  van  IJzendijke , 
ring  van  Sluis ,  behoort.  De  eerste ,  die  in  deze  gem.  het  leeraarambt 
heeft  waargenomen ,  is  geweest  Danibl  Hoziübeki  ,  die  den  28  Septem- 
ber 1059  hier  bevestigd  werd,  zijnde  Proponent  bij' de  klass.  van 
Walcheren  ,  en  in  het  jaar  1062  naar  Vere  vertrok.  De  Herv.  gem. 
was  kort  voor  zijne  komst  gesticht  door  een  collegie  van  vier  Predi- 
kanten en  twee  Leden  van  het  Collegie  van  den  Vryo ,  die  een  dubbel- 
tal voorstelden ,  waaruit  de  Ouderlingen  en  Diakenen  gekozen  werden. 
Het  beroep  van  den  Predikant  geschiedt  door  den  kerkeraad. 

De  29  R.  K.,  die  er  wonen ,  parochieren  te  Oostburg,  —  Men  heeft 
in  deze  gem.  ééne  school ,  die  des  zomers  gemiddeld  60  en  in  den 
winter  80  leerlingen  telt. 

Het  d.  Zuidxabbe  ligt  5  u.  Z.  W.  van  Middelburg,  £  u.  N.  W.  van 
Oostburg ,  1  u.  N.  O.  van  Sluis.  Het  ontleent  zijnen  naam  van  eene 
zandplaat,  in  het  vroeger  bestaan  hebbende  vaarwater  tusschen  Oostburg 
en  het  eil.  Kadzand  gelegen ,  ten  Z.  van  het  laatste  en  waarop  het  dorp 
is  gebouwd.  De  naam  van  Zoidzaro  ,  eerst  daaraan  gegeven ,  is  nader- 
hand in  Zuidzahdb  veranderd.  Het  is  een  net  d.,  dat  zich  langs  alle 
zijden  uitbreidt,  in  welks  kom  men  54  h.  met  268  inw.  telt.  Als  men 
echter  inederekent  de  huisjes  langs  den  Mariaweg  en  andere  toegan- 
gen van  het  d.  gebouwd  ,  dan  telt  men  99  h.  met  480  zielen.  De  straat* 
weg  op  Oostburg ,  in  1849  voltooid ,  belooft  nieuwen  bloei  aan  het  dorp. 

net  tegenwoordige  dorp  is  eerst  gesticht  geworden  na  de  herdijking 
der  Watering-van-Zuidzande ,  in  1617  ,  en  wel ,  zoo  als  schijnt  te  blij- 
ken uit  zware  fondamenten  ,  die  men  nu  en  dan  vindt ,  ter  plaatse , 
waar  het  *  oude  dorp  gestaan  had.  Het  vras  echter  niet  vóór 
1659  dat  de  kerk  gebouwd  werd  en  de  bevolking  talrijk  genoeg  was, 
em  eene  gemeente  uit  te  maken.  Het  is  een  geschikt  gebouw ,  met 
toren  en  uurwerk  ,  doch  zonder  orgel. 

Be  Heer  van  Nieuw  vliet  liet  in  het  midden  der  vorige  eeuw  te 
ZoiDiAitDE  eenen  molen  zetten  ,  met  oogmerk  om  er  meel  bloem  te  laten 
maken  en  deze  in  het  groot  naar  Marseille  te  verzenden.  Het  werd 
hem  echter  belet  dpor  de  Algemeenc  Staten ,  omdat  *r  in  de  Genera- 
liteitslanden geene  fabrijken  beslaan  mogten. 


324  Z  U  J. 

Van  bet  oude  dorp  Zoidiaüm  ,  oudtijds  2cot*aiim  ,  dat  ha  de 
sebe  onlusten  schijn  L  in  ice  vers  wolgen  te  sijn  ,  weet  meo  weinig. 
Het  komt  op  sommige  oude  kaarten  voor  onder  den  naam  van  Zot- 
L^iMCti-aiPEL ;  de  kerk  of  kapel ,  aan  St.  GaaisToriBL  toegewijd , 
was  afhankelijk  ■van  de  parochiale  kerk  van  Kadiand.  Zij  ateed 
deokelijk  nagenoeg  ter  plaatse,  waar  naderhand  de  kerk  der  Her?. 
gebouwd  is ,  too  als  blijkbaar  is  uit  de  namen  Christeffets-  en  Ka- 
pelle-polder.  Zij  moet  vrij  wat  goederen  bezeten  hebben ;  100  koot 
de  Capelrie  van  Sinti  Ckn  stoffel  te  Zuutsande  in  Cadzamt  meermaiea 
voorin  den  omlooper  der  Watering-van-Greveninffe  van  1577,  als  ook 
ineen  register  van  cijnsen,  berustende  in  het  archief  van  St.-A 
Muiden. 

Het  wapen  dezer  gem.  bestaat  in  een  veld  van  zilver,  met 
bande,  ter  wederzijde  vergezeld  van  de  letter  Z.,  alles  Tan  i 
Het  is  eene  wijziging  van  het  wapen  van  *s  Lands-van-den-Vrije* 

ZÜIDZANDE (DE  WATERING- VAN-) ,  nold.  io  Stouts- F laand* 
in  het  Vriie-van-Sluis ,  Land- van -Kadzana  ,  pro  v.  Zeeland,  anr.  1 
delburg ,  kant.  en  distr.  Sluis ,  gedeeltelijk  gem.  Zuidzande ,  geóVeV 
lelijk  gem.  Kadzand;  palende  N.  W.  aan  het  Oudeland-van-K arizand , 
den  Vierhonderd-Bezuiden-de*kerk-van -Kadzand  en  den  Strijdersgat- 
polder,  O.  aan  den  Antwerpen-polder ,  den  Eiken-polder  en  bet 
Christoffel -polder ije ,  Z.  aan  den  Kapelle-polder  en  den  nold.  Yisr* 
honderd-Beooslen-ter-Hofstede,   W.  aan  bet  Oodeland-van-Kadsaed. 

Deze  pold. t  die  reeds  van  oude  tijden  bestond ,  maar  in  de  Snaai- 
sche  onlusten  gevloeid  zijnde,  in  het  jaar  1617  herdijkt  werd,  draagt 
den  naam  van  Watesihg,  misschien  omdat  hij  vóór  het  octrooi  na 
Kasbl  V,  van  18  Junij  1557  (waarby  hij  met  da  Watering-van-Kadaae*\ 
vereenigd  werd)  met  eeniga  rondliggende  ,  eene  afzonderlijke  watering  ait> 
maakte.  Hij  wordt  verdeeld  in  28  beginnen  of  onderameeliogen ,  dw, 
tooals  met  meer  polders  in  de  Watering- van- Kadzand  het  geval  is,  & 
eigen  namen  hebben  ,  als:  1,  2,  5,  de  Drie-Noormannen  (deae  zqs 
gem.  Kadzand  en  liggen  in  afzonderlijke  dijkjes) ;  4,  de  Noord-pel- 
der;  5,  de  Pie  ter-Arend- Roos-polder ;  6,  de  Groote* 
Tarwen-polder;  7,  de  Oude-Sluis-polder ;  8,  de  Nitawc- 
Sluis-polder  ;  9,  de  Stevens-polder;  10,  de  Kleine-Tir- 
wen-polder;  11 ,  de  Uiterste-W  esthoek-polder  j  12,  de 
Innera-Westhoek-polder  ;  13,  de  Zuid -Omloop-polder, 
14,  de  W  onterman-Treyloos-polder;  15,  de  Pieter-Weer- 
teloos-polder;  16,  de  Garst-  of  Oost-polder;  17,  de  O  ode- 

rolder;  18,  de  Noord-Omloop  -polder  5  19,  de  Smalle-Del- 
iage;  20,  de  Zoid-Omloop-pofder-beoot ten-den-Maria- 
weg,  21,  de  Geldzak-polder  ;  22,  de  Brom-polder ;  25, 
deOost-polder;  24,  de  Taayaart-polder ;  25,  de  Willest 
Blondeels-polder;  26;  de  Klinkkaert-polder  ;  27,  de 
E ijmelaer-polder;  28,  de  Smallegeers- polder.  Wij  neb- 
ben niet  noodig  geacht  alle  deze  zoogenaamde  polders  in  afzonderlijke 
artikels  te  omschrijven ,  maar  achten  de  opgave  der  namen  voldoende. 
De  polder  beslaat,  volgens  bet  kadaster,  eene  oppervlakte  vaa 
511  bund.  55  v.  r.  52  v.  ell.t  van  welke  459  bund.  61  v.  r.  90  v.  elL 
inde  gem.  Zuidzande  en  51  bund.  91  v.  r.  42  v.  ell.  in  de  geas. 
Kadzand,  en  daaronder  501  bund.  55  v.  r.  52  ,v.  ell.  schotbaar  laad ; 
teil,  zonder  het  d.  Zuidzande,  26  h.,  waaronder  9  boerderijen;  na- 
melijk 25  b.9  onder  welke  6  boerderijen  ,  in  de  gem.  Zuidkande  eo 
5   boerderijen    in  de  gem.  Kadzand.     Hij   ontlast  zijn  water  door  de 


Z  ü  I.  3i5 

gimeane  kanalen   on   sluiscn.  der  Watering-van-Kadsand ,    van   welke 
ij  eeo  deel  is,  eo  beeft  akoo  ook  geeo  eigen  bestuur. 

ZUIDZIJDE  (DE),  geh.  io  don  Hoehehe-maard,  in  bel  bay.  tan 
Beijerland ,  prov.  Zutd-Holland ,  arr.  en  4|  u.  W.  ten  Z,  van  Dor- 
<tVtdit ,  kant.  en  1{  u.  Z.  W,  van  Oud- Beijer  land ,  gem.  en  £  u.  Z.  ten  O. 
van  Nieuw-Beijerland ,  aan  den  Zu.idxydsche-dyk.  Men  telt  er  51  b. 
en  180  inw. 

ZÜIDZIJDER-BOEZBM ,  pold.  in  Rijnland,  prov.  Zuid-H olland, 
arr.  Lenden,  kant.  Alphen,  gem.  Bodegraven:  palende  N.  aan  Korte- 
hoeve  ,  Z.  aan  Grauwkoop,  W.  aan  de  Broek  velden  van  Zwammerdam. 

ZUIDZIJDEEDUK  (DE) ,  dyk  in  den  Hoek$che-maard ,  prov.  Zuid- 
Holland.    Zie  Züiwijdscbe-dui,  (De). 

ZUIDZUDEE-DIJK  (DE) ,  dijk  ,  pedeeltetyk  in  het  Land-van-Mont- 
foort,  prov.  Utrecht,  gedeelleiyk  in  bet  Grootwaterechap-van-  f  Poerden , 
prov.  Zuid-Holland.  —  Desa  dyk ,  welke  10  min.  beoosten  Woerdeo 
xtynen  oorsprong  neemt ,  loopt  in  eene  suidelyko  rigting  langs  de  oost- 
t(jde  van  de  Linsebolen ,  naar  Oudewater. 

ZUIDZUDER-KADE ,  dijk  in  Rijnland ,  prov.  Zuid-  Holland,  welke 
te  Bodegraven  een  begin  neemt,  eerst  in  eene  tuidelijke  rigting  langs 
de  Bodegraver-watering  en  voorts  in  eene  oostelijke  rigting  langs  de 
ZoidsUder-watering  loopt  7  en  tegen  de  Kleine-  of  Eo  kei  e- Wier  ik  stuit. 

ZtflDZIJ  DER-POLDER  (DE),  pold.  in  den  Alblauerwaard,  prov. 
Zuid-Holland.    Zie  Züiotudb-van-Ood-Alblas. 

ZÜ1DZ1J DER-POLDER  ,  pold.  io  Rijnland,  prov.  Zuid- H olland , 
arr.  Lenden,  kant.  ff oerden ,  gem.  Bodegraven;  palende  N.  aan  den 
Btyn ,  O.  aan  den  Wei-poort ,  Z.  aan  Kortchoeven ,  Vrouwe- Made- 
Kampen  en  Vrijenes,  W.  aan  den  Dam-polder. 

Dexe  pold.  beslaat ,  volgens  het  kadaster ,  eene  oppervlakte  van  497 
band.,  en  wordt  door  eenen  molen ,  op  den  Ryn ,  van  het  overtollige 
water  ontlast.  Het  land  ligt  1,65  ell.  onder  A.  P.  Het  polderbesluur 
bestaat  uit  eenen  Dijkgraaf,  drie  Heemraden  en  eenen  Penningmeester. 

ZÜ1DZIJDER- WATERING ,  water  in  Rijnland,  prov.  Zuid-Hol- 
land, gem.  Bodearaven ,  dat  uit  de  Bodegraver-watering  voortkomende, 
met  eene  oostelijke  rigting  naar  de  Enkele- Wierik  loopt ,  waar  in  het 
zich  outlast.  • 

ZÜIDZUDE-VAN-BLESKENSGRAAF  (DE) ,  pold.  in  den  Albla»- 
eerwaard,    prov.    Zuid-Holland,    arr.  Oorinchem,    kant,  Sliedrecht, 

Sem.  Bletkemgraaf ;  palende  N.  aan  den  Graafstroom,  die  hem  van 
en  Noordsijdsche-polder  ec  den  Zevenhovenscbe-nolder  seheidt ,  O.  aan 
de  Zuidzijde- van -Hof wegen  ,  Z.  aan  den  Polder-van -Wijngaarden, 
W.  aan  Noord-Ma  te  na. 

Deze  polder  maakt  het  westelijke  gedeelte  van  den  Zuidrijdsche-poL 
der  uit ;  beslaat ,  volgens  het  kadaster ,  eene  oppervlakte  van  41(8  biiud. 
en  wordt  door  eenen  molen ,  op  den  Graafstroom ,  van  het  overtollige 
water  ontlast. 

ZUIDZIJDE- VAN-HOF  WEGEN ,  pold.  io  den  Abla$$erwaard ,  prov. 
Zuid-Holland,  arr.  Gorinchem ,  kant.  Sliedrecht ,  gem.  Hofwegen ; 
palende  N.  aan  den  Graafstroom,  die  hem  van  de  noordsijde  van  Hof- 
wegen seheidt,  O.  aan  den  Polder- van-Molenaarsgraaf ,  Z.  aan  dan 
Ruvbroeksche-polder  ,  W.  aan  de  Zuidtijde-van-Bleskensgraaf. 

Desa  pold.  maakt  het  oostelijke  gedeelte  van  den  Zmidzijdtehe-polder 
uit ;  beslaat ,  volgens  het  kadaster ,  eene  oppervlakte  van  148  bond.  en 
wordt  door  eenen  molen ,  op  den  Graafstroom ,  van  het  overtollige 
water  ontlast. 


396  Z  U  1. 

V 

ZUIDZUDR-VAN-DEN-LEYDSCBENDAM ,  dal  gedeelte  wan  hei 
dorp  den  Leydschendam  t  dat  lot  de  gem.  Stompwijk - fFiU  wem- ew- 
Leydschendam- Zuidzijde ,    behoort.     Zie  Leydscm*das. 

ZUIDZIJDE-VAN-OUD.ALBLAS  (DE),  pold.  io  den  Alblatttrwmmrd , 
prov.  Zuid-Holland ,  arr.  Gorinchem,  kant.  Sliedrecht,  gem.  OW- 
Alblat ;  palende  N .  aan  den  Nesser-polder  en  den  Graafstroom  ,  dia  ben 
van  den  Noordzijdschc-polder  scheidt ,  ü.  aan  Noord -Ma Una  ,  Z.  aan 
den  Polder-Tan -Papen d recht ,  W.  aan  den  Vinken-polder. 

Deze  polder  beslaat ,  volgens  het  kadaster ,  eene  oppervlakte  vaa 
628  bund.;  lelt  91  h.,  waaronder  38  boerderyen,  en  wordt  door  twee 
molens,  op  den  Graafstroom,  van  het  overtqllige  water  ontlast.  Het 
laod  ligt  1,50  ell.  onder  A.  P.  Het  polderbestuur  bestaat  uit  eeset»  PeJ- 
derschoiit  y  eerren  Secretaris,  zeven  Heemradcn  en  Waardsüedeo  en  eeaea 
Bode. 

Aan  de  Zoimijdb-vaii-Ood-Alblas  staat  eene  nieuwe  Hert.  kerk,  ■ 
hel  jaar  1842,  alsmede  eene  nieuwe  school,  in  1848  gebouwd. 

ZÜ1DZ  IJ  DSC  HE-DIJK  (DE),  dijk  in  den  Hoehsche- waard,  balj.  vaa 
Beijerland,  prov.  Zuid' Holland» 

Het  is  de  zoidelykc  dyk  van  den  Nieuwbeyerlandtche-polder  en  don 
Oudbeyerlandscbe-polder ,  en  hy  si  rekt  zich  van  den  Oosthoakache- 
dQk  tot  den  Oudcromstryensche-dyk  nit. 

ZUIDZIJ  DSCUB-DIJK  (DE),  dijk^m  het  Und^mn-Montfoart /prov. 
Utrecht.    Zie  Zoidzijdee-duk. 

ZUIDZIJDSCHEPOLDER(DE),  pold.  in  den  A&lasserwnard,  pr*Y 
Zuid-Holland  f  arr.  Gprinchem,  kant.  Sliedrecht ,  gedeeltelijk  gesi. 
BUskensgraaff  gedeeltelyk  gem.  Hof  wegen;  palende  N.  aan  den  Graaf 
stroom ,  die  hem  van  den  Noordsydscbe-polder ,    den  Zevenboveoaeke- 

Solder  en  de  Noordzydc-vao-Hofwegen  scheidt ,  O»  aan  den  Polder-vaa- 
[olenaarsgraaf,  Z.  aan  den  Ruybroekschc-polder  en  den  Polder-vaa- 
Wijngaarden,  W.   aan  Noord-Matena. 

Deze  pold.  beslaat ,  volgens  bet  kadaster ,  eene  oppervlakte  vas 
606  bund.,  als :  onder  Bleskensgraaf ,  volgens  het  kadaster ,  4#8  bouL, 
onder  Ho  f  wegen,  volgens  het  kadaster,,  148  bund.  en  wordt 
2  molens ,  op  den  Graafstroom  t  van  bet  overtollige  water 
Het  land  ligt  1.21  tot  1.33  ell.  onder  A.  P. 

ZUIK  of  2ooa,  eigcnlyk  Zoidwuk  ,  geh.  op  de  Middel-Fehtwe ,  pi**. 
Gelderland,  distr.  Peluwe ,  arr.  en  8  u.  N.  van  Arnhem , .  kant.  ea 
2  u.  N.  van  Apeldoorn,  gem.  en  20  min.  Z.  O.  van  Epe. 

Dit  geh.  komt  reeds  voor  in  1390  onder  den  naam  van  Gaootv  tm 
Kleih-Zwtwiie. 

ZUIK ,  oud  adell.  h.  io  Rijnland ,  prov.  Zuid-Holland.  Zie  Zms- 
wi»  (Hat  Huis-tb-). 

ZU1KBKUG  (DE)  of  de  Zwjiibüo,  brug  op  de  (her-F ebswe ,  pro? 
Gelderland,  gem.  en  20  min.  Z.  O.  van  Epe. 

Het  is  eene  bouten  brug,  liggende  over  het  vierde  kanaalpaad, 
zynde  brug  no.  7  over  het  Apeldoornsche-kanaal. 

ZUIKERTUIN,  plant,  in  West-lntie,  op  het  eU.  Curacao  ,  ia  ds 
Midden- Divisie  f  N.  van  bet  Schol  tegat. 

ZUILEN ,  d.  in  het  iïedtr kwartier  der   prov.  Utrecht.     Zie  Zaï&o. 

ZUILEN  ,'  voorm.  abdy  in  de  bar.  van  Breda ,  prov,  Noord-Br%- 
band,  Vierde  distr.,  arr.,  kant.  en  20  min.  Z.  W.  van  Breda,  gem. 
eo  10  min.  N.  O.  van  's  Arincenhage ,  gedeeltelyk  tot  het  geh.  Steen- 
ve9  f  gedeeltelyk  tot  bel  geh.  Buurstede- Heiken  behoorende,  aan  dea 
straatweg  vau   Breda  naar  Antwerpen. 


ZUI.  5*7 

Thans  U  de  grom! ,  waarop  dit  gctlichl  gestaan  beeft ,  in  twee 
deelen  gescheiden,  waarvan  hel  eene  Groot -Zuilen  genaamd,  tot 
twee  kerkhoven  ,  het  cenc  voor  de  Hervormden  ,  en  het  andere  voor 
de  R.  K.  U  ingcrigt.  Op  bet  overige  gedeelte  van  den  grond  van 
Zette*  ,  vindt  men  teue  boerenhoeve.  Klein- Zuilen  of  Noord- 
Zuilen  geheet  en.  Het  erf  deier  hoeve,  dat  ongeveer  een  bunder 
groot  is  ,  wordt  door  cene  gracht  omgeven  en  ia  vermoedelijk  de 
standplaats  van  het  ge  bon  w  der  Abdij  geweest ,  soo  als  uit  de  van  < 
lyd  tot  HJd  opgegraven  fondamenten  schynt  to  blijken.  Op  de  be- 
graafplaats der  Hervormden,  liet  men  onderscheidene  gedeokteekeoeu, 
waaronder  dat  ter  iiagcdachtenii  van  den  Heer  Mr.  Coaiius  Jas 
Wootbb  Nabois  ,  Heer  ton  Buratt,  van  gegoten  ijser ,  en  dat ,  in 
arduinsteen  ,  aan  de  nagedachtenis  van  Mevrouw  Gbbbtiqida  Wit- 
■blbiiu  HsanaiCA  T natas  ,  geboren  di  Waal,  toegewijd  ,  btysondere 
melding  verdienen. 

ZOILENBURtf .  bnit.  in  bet  ff  eder kwartier  der  prov.  utrecht,  arr. 
en  1  n.  N.  W.  vun  Utrecht,  kant.  i  u.  Z.  O. van  Baarsten ,  gcm.  ZuyUn. 

Dexe  buit.  beslaat,  met  naaren  hnis  en  verdere  getimmerten ,  tuinen, 
wandelingen  met  opgaaode  boomoo ,  een  oppervlakte  van  1  bund.  34  v.  r. 
40  v.  ell.,  en  wordt  in  eigendom  beseten  door  den  Luitenant  Generaal 
in  Engelscbe  dienst  W.  vaji  Tmi, 

ZUILEN  BORG,  Toonn.  riddermatige  hofstede  in  het  (herkwartier 
der  prov.  Utrecht,  arr.  eo  4  u.  Z.  ten  O.  van  Amersfoort,  kant.  en 
1  u.  N.  van  IPijk-bij*  Duurstede ,  gem.  (her<*n-iV  etter- Langbroek ,  ten 
N.  W.  van  de  kerk» 

Dese  hofstede  was  eeo  vierkant  steenen  buis,  dat  in  bat  midden 
der  vorige  eeuw  nieuw  was  opgehaald,  doch  nog  eenige  oude  muren 
vertoonde.  In  bet  jaar  1856  werd  het  door  de  Staten  der  provincie 
Utrecht  voor  eene  ridderhófstad  verklaard.  Het  behoorde  vóór  het  jaar 
1530  aan  Bbbba»  orr  at*  Esc,  en  naderhand  aan  zijnen  soon  Abblis  oit 
»ib  Ene  den  jongen ,  die  er  mede  verleid  werd  in  het  gemelde  jaar.  In 
het  jaar  1747  kwam  het  in  bezit  van  Jonkhoer.  FaiaiaiE  Cbbjstiaah  Rbib- 
babd  ,  Baron  tan  Het  Je ,  Graaf  tan  Athlom.  Ter  plaatse ,  waar  het  ge- 
staan beeft),  tiet  man  thans  een  daghuurderswoning.  De  daartoe  behoord 
hebbende  gronden  ,  beslaande  eene  oppervlakte  van  29  bund.  9i  v.  r. 
10  v.  dl.,  worden  in  eigendom  beseten  door  den  Heer  A.  W.  Baron 
▼ai  Baisimi  vab  db  Groots  Libbt,  woonachtig  te  Amsterdam. 

ZUILEN  BURG  (HET  HUIS-TB-) ,  ridderroatige  bofsud  in  luit  <Y«- 
derkumrtier  4er  prov.  Utrecht,     Zie  Mtta  (Hit  Hois-tsb-). 

ZUILEN8  (HAAR) ,  pold.  in  Eemland,  prov.  Utrecht.  Zie  Haak  (Da). 

ZÜILENSTEIN  ,  adell.  h.  in  bei  OeerkwartUr  der  prov.  Utrecht.  Zie 
Zbiustub. 

ZUILEN  VELD  ,  bnit.  in  bet  Nederkwartier  der  prov.  Utrecht ,  arr.. 
en  1  o.  N.W.  van  Utrecht,  kant.  enj  n.  Z.  O.  van  Maarsten,  gom. 
en  te  Zuuien» 

Deac  bviit.  bestaande  uit  een  ruim  modern  boerenhuis  en  verdere  ge- 
timmerten ,  rooesgrond  ,  boomgaarden  ,  hakhout,  welig  boomgewas ,  wei- 
landen en  bouwgrond ,  te  samen  groot  ongeveer  9  bünd.  en  wordt  in 
eigendom  beseten  door  den  Heer  J.  G.  var  Nas ,  doch  gaat  met  Mei  van 
ditjaar  (1880)  in  eigendom  over  aan  den  Heer  J.  T.  Ybbbbh. 

Z1HLESTEIN  ,  naam  ,  welke  men  wel  eens  geeft  aan  de  heerl.  Leer- 
sum,  in  het  Owerhesartier  der  prov.  Utrecht.     Zie  Lbbbjoi. 

ZU1LESTE1N  ,  vooran.  heerl.  in  bet  (herkwartier  der  prov.  Utrecht , 
arr.  Jwmefoort,  kant.  Rhemen,  gem.  Leersum,  welke  thans  zoodanig 


1 


398  t  ü  I. 

met   de  heerl.    Lêêrsum   en    G%nk$l  vereenigd  is,    dal  de  jniste 
grenzen  daarvan  niet  meer  *yn  op  te  geven. 

Deze  heerl.  bevatte  niets  dan  bet   Huis-Zuilestein  en   de  oo- 
derhoorigbeden. 

De  inw.,  die  er  allen  flerv.  zfln,  bebooren  tot  de  gem.   van  £esr- 
N  fttin.  —  Men  beeft  in  deze  heerl.  geen  school  v  maar  de  kinderen  ge- 
nieten onderwas  te  Lêêrsum* 

Het  huis  Zoilestbir  slaat  4  o.  Z.  van  Amerfbort ,  Sn.  N.  W.  Tan 
Rhenen ,  10  min.  Z.  O.  van  Leersnm.  Het  is  een  prachtig ,  ouderwetse* 
gebouw ,  rondom  met  trapgevels,  op  ieder  Tan  welken  een  rittende  leem 
geplaatst  is  ,  die  cen  wapen  hondt.  Tasseben  de  twee  voorste  gevels 
Hjst ,  van  den  grond  af,  een  vierkante  toren  ,  in  bet  geheel  acht  of  negen 
verdiepingen  hoog ,  welke  allen  met  vensters  of  ramen  voorwen  z$e. 
Op  den  toren  slaat  een  knop  of  bol ,  met  eenen  windw^ser  en  op  de 
i\jden  van  bel  hnis  ,  ter  wederzijde  van  den  trapgevel ,  s(jn  twee  kleine 
hangtorentjes  met  dergelyke  knoppen.  Aan  den  ingang  over  de  bref 
vindt  men  twee  spitse  torentjes,  en  ,  aan  het  voorplein  ,  eenen  stecsea 
munr  en  gracht.  Het  ligt ,  voor  het  overige ,  in  mime  en  regelmatift 
plantaadjen ,  en  was  vroeger  (eenroerig  aan  d«  §taten  der  provincie 
Utrecht. 

De  eerste  berigten ,  die  wy  van  dit  hnia  konden  opsporen  ,  degtet- 
kencn  van  het  jaar  1465 ,  toen  In.  Jar  vu  Zuilbr  van  Natbwucsi  daar- 
mede verleid  werd.     In  1802  ging  het  door  koop  van  Jaa.  Weena  va 
Zuilbr  var  Natbwisch  op  Dibmbik  VAR  Bbvbbtoobdb  over ,  die  het  ia 
1516  weder  overdroeg  aan  Fbbdbrik  van  Sblbbbacq  ,  tydens  wiens  bedt 
de  Staten  van  Utrecht  het   hnis  als  een  riddermatig  goed  erkenden. 
Tot  in  1549  bleef  Zoilestbir  in  diens  geslacht ,  toen  de  eigendom  daarvaa 
overging  aan  Eatisv  vai  Nijebbobb  ,  wient  dochter  Gbbrtbuida  ,  huwende 
aan  Goeby,  Baron  vas  Bebdb  var  Saasrbl»  en  Avbborobr  ,  dit  hnis  ea 
heeriykheid  in  bel  geslacht  der  var  Bbbdbr  bragt ,  in  welks  bexit  het 
zich  op  dit  oogenblik  nog  bevindt.     Intnsschen  gebeurde  dit  niet  regt- 
sireeks  ,  want  toen  Jonkvrouw  Aoelbbid  ,  Gobbts  dochter ,  bet  hnis ,  ia 
1609,  voor  10,000  guld.  verkocht  had  aan  Jar  var  Bbrbssb  var  nam  Ai, 
Proost  van  St.  Jan  ie  Utrecht ,  die,  in  1615,  het  gedeelte  van  Aentfea- 
gen  ,  hetwelk  den  Domproost  toebehoorde  ,  en  vervolgens  de  heerl.  Ist- 
lbsteir  uitmaakte,  in  erfpacht  ontving,  kwamen  de  bezitters  van  da 
heerl.  Amerongen  tegen  deien  verkoop  op ,  daar  sy  beweerden  ,  dat  Zet» 
lbstbir  ,  als  fiddeicommis ,  niet  bniten  dat  geslacht  mogt  gaan.     Te  ge- 
lgker  tyd  voerde  men  hevige  geschillen  over  de  grensscheiding  der  beide 
aan  elkander  belendende  beerïykheden  ,  soo  dat  de  Staten  der  provi 
te  vergeefs  beproefden  partyen  te  bevredigen  ,  en  Prins  Fbepbrir.  T 
van  Obarjb  als  bemiddelaar  tusschea  beide  trad ,  die  ,  nadat  hem  cm  ge- 
lokt was ,  de  heerl.  Zfilbsybir  voor  zich  aankocht.     Daar  de  heerl.  in  te 
enge  grenzen  besloten  was ,  werd  sy  toen  aansienlijk  vergroot ,  door  de 
bijvoeging  van  die  van    Leersum,  welke  'sLands  Staten  in  votten 
eigendom  aan  den  Prins  vereerden,  als  een  blijk  van  erkentelijkheid 
voor  de  vele  en  belangrijke  diensten  door  desen  den  Vaderlande  bewe- 
zen.    Bij  Fredbbir.  RWbibj  overlijden  kwam  de  heerl.  aan  zijnen  na- 
tuurlijken zoon  Fbbdbrik  var  Nassau,  die  als  Kolonel  van  bet  Holland- 
schc  voetvolk  ,  in  1672,  bij  Woerden ,  tegen  de  Franschen  strijdende, 
zijn  leven  op  het  veld  van  eer  verloor.     Hij  werd  door  eenen  Toon , 
Willem  geheeten,  dien  de  Stadhouder  Willib  III,  achtereenvolgens, 
tot  Graaf  van  Rochêfort,  Burggraaf  mm  Tunbrufgê,  Baron  «m  BmfieU 
verhief,  in  het  bezit  van  Zwlbstsm  opgevolgd ,  die  dit  goed 


Z  ü  N.  399 

nakomelingen  achterbet ,  van  welke  hei  weder ,  boe  U  ons  niet  (roble- 
ken ,  aan  het  geslacht  vai  Ram*  is  terne;  gekeerd*  Thans  wordt  het 
beseten  doof  Vrouwe  EuxAirriMAau  Gravin  na  tav  Riedi-Gmkil  ,  echt- 
genoot van  den  Heer  Fadiiik.  Williab  Cbild  Villubs,  te  Londen. 

ZUILICHEM  ,  d.  in  den  Bommelerwaard ,  pro?.  Gelderland.  Zit 
ZuTLiara* 

ZU1LING  (DE),  geh.  in  de  Over-Betnwo,  prov.  Gelderland,  dislr., 
arr.  en  1|  u.  N.  van  Nijmegen,  kant.  en  ffem.  £2rt. 

Het  is  eigeniyk  eene  kolonie  van  15  of  16  armenhnhen ,  in  erf- 
pacht gegeven  door  de  kerk  van  Eist  aan  onderscheidene  vervallen 
Hervormde  huisgezinnen. 

ZUINIGHEID  (DE)  v  vcrl.  suikerplant.  in  Nederlands-Guiana ,  kol. 
Suriname ,  aan  de  Coiticm ,  ter  ImkersQde  in  bet  afvaren ;  palende 
boTenwaarts  aan  de  suikerplant.  Libanon ,  benedenwaarts  aan  de  sni- 
kernlant. Perod 5  lijnde  met  de  Libanon ,  waarmede  i\)  thans  ver- 
eenigd  is,  1500  akk.  ff  root;  met  51  slaven. 

ZUIRDUK,  d.  in  Hunsingo,  prov.  Groningen.     Zie  Zoubihje. 

ZÜJRIG,  d.,  prov.  Friesland,  kw.  Westergoo,  griet.  W oneer «deel. 
Zie  Zuaie. 

ZUIRLANDSCHE-DIJK  (DE),  <tyk  in  het  Landman- Foorne ,  prov. 
Zuid-Holland.     Zie  ZeaaxAiiMcn*BUK. 

ZU1RVEEN,  geb.  in  het  ITold-Oldambt ,  prov.  Groningen.  Zie 
WmsceoTEi-ZuiDEi  v  m . 

ZUITHEM  (HOOG-  en  LAAG-),  twee  buure.  in  ZaUand,  prov. 
Overijssel.    Zit  Zuren  (Hooe*)  en  Zutobb  (Laao-). 

ZULTE  of  as  Zbltb  9  geb.  in  bet  dingspil  Noordenveki,  prov.  Drenthe, 
arr. ,  adm.  en  jndie.  kant.  en  ruim  4  u.  N.  N.  W.  van  Assen ,  gem* 
en  5  min.  ten  N.  W.  van  Roden;  met  13  h.  en  80  inw. 

ZULTER-MRER  (HET),  meer  in  het  dingspil  van  Noordmvold, 
prov.  Drenthe,  op  de  grensen  van  de  prov.  Groningen.  Zie  Lbk- 
STia-iEia  (Hit). 

ZU  il  MEREN  ,  naam ,  onder  welken  het  d.  Sosumea  in  de  Meijerij 
van  'sBertogenboseh,  kw.  Peeüand,  prov.  Noord-Braband ,  wel  eens 
voorkomt.     Zie  Soaitn. 

ZUN A  of  SenA ,  b.  in  Twenthe ,  prov.  Overijssel ,  arr.,  kant.  en 
%i  g.  W.  Z.  W.  van  Almelo,  gem.  en  IJ  u.  W.  Z.  W.  van  Aficr- 
den.    Dit  geb.  beeft  met  Notte  eene  school.    Zie  Toorts  dat  art: 

ZUN  DERDORP  of  Sobbebmmp  ,  vroeger  ook  Soinidobf  en  Sintueeip 
gespeld ,  d.  'mWaterland,  prov.  Noord' Holland,  arr.  en  6i  a.  Z.  Z.W, 
Tan  Hoorn,  kant.  en  Sty  u.  Z.  Z.  W.  van  Edam,  gem.  ffieuutendam- 
en-Znnderdorp ,  \  n.  N.  Tan  Nienwendam ,  aan  de  Zwet.  Men  telt 
er  56  h.,  welke  er  niet  digt  by  elkander  staan ,  soo  alt  in  andere 
Waterlandsche  dorpen ,  en  500  inw.,  die  meest  hun  bestaan  Tinden 
in  de  veeteelt  en  het  slyten  van  koemelk,  welke  i(j  te  Amsterdam 
ter  markt  brengen. 

Vroeger  was  dit  d.  van  veel  grooter  omvang  alxoo  Nienwendam 
toen  eene  buurt  was ,  dia  er  toebehoorde,  terwyi  dit  thans  het  hoofd- 
dorp der  gem.  is. 

De  Herv.f  die  er  270  in  getal  ttfn ,  onder  welke  110  Ledematen , 
maken  eene  gem.  uit ,  welke  tot  de  klass.  van  Edam,  ring  Tan  Mon~ 
.nickendam,  behoort.  Van  1584  was  dete  gem.  met  Ransdorp  en 
Ho  lijs  loot  vereen  igd.  In  1598  bekwam  Zordbidoif  evenwel  eenen 
afsonderiyken  Predikant  ro  Aais  Goossen,  die  in  1509  naar  Burg  op 
Teaal  vertrok.    Sehellingwondê  vrtrd  biet  al  spoedig  bygewoegd, 


330  2UN. 

waut  Paclus  lizMuaai  Mmcator  werd  in  1600  beroepen  te  atanennaeer 
en  Schelling* oude ,  eveneens  de  vier  volgende  Predikanten  j  doek 
gedurende  de  dienst  van  Adam  lUaTWtoa ,  beroepen  in  1099  ,  weid 
S chellingwonde  in  1625 'nier  van  afgenomen ,  en  bleef  Haarveel 
de  dienst  alleen  te  ZessiaDoar  waarnemen ,  behalve  dat  hij ,  wan  1625 
tot  1627  ,  die  ook  te  Nicuwendam  waarnam  j  by  vertrok  ra  f 689 
naar  Stad-aan-'t  Haringvliet.  Het  beroep  geschiedt  door  den  kerkerand. 
In  de  kerk  werd  vóór  de  Reformatie  dienst  gedaan  door  eenen  Pasteer 
en  eenen  Onder-Pastoor ,  welke  beide  door  de  Graven  aangesteld  en  door 
den  Aartsdiaken  van  Utrecht  werden  bevestigd.  In  1514  kon  de  pas- 
torie uit  de  landvrtichten  opbrengen  54  Rynsche  gnld.  (75  gnld.  60  cents). 
Deze  kerk,  welke  in  1710  door  onweder  in  brand  gestoken  en  bQaa 
geheel  vernield  werd,  was  een  groot  gebouw,  met  drie  gewelven  ,  twee 
r\jen  pilaren  en  eenen  fraayen  toren ,  met  twee  transen ,  vierkant  bovea 
elkander  en  hooger  spits  opgetrokken.  In  bet  volgende  jaar  werd  s§ 
weder  opgebouwd  en  in  1824  is  s(j  aanmerkelijk  hersteld,  vernieuwd 
en  verfraaid,  waartoe  de  ge  ra.,  op  eene  voorbeeldige  wijze,  wan  bet 
bare  mildekjk  beeft  bijgedragen.     Dese  kerk  heeft  geen  orgel. 

De  Doopsgez.,  die  er  110  in  getal  zyn,  behooren  tot  de  gem.  van 
Amsterdam.  —  De  20  Evang.  Luth.,  die  er  wonen ,  worden  tot  de  gem. 
van  Monnickendam  gerekend.  —  De  R.  K.,  die  men  er  rnim  100  telt, 
parocbiërèn  te  Monnickendam,  De  dorpsehool  wordt  gemiddeld  door 
40  leerlingen  bezocht. 

In  1575  werd  dit  d.  door  de  Spaansehgesïnden  ingenomen.  —  b 
Febrnary  1825  heeft  bet  veel  door  dtn  watervloed  geleden. 

ZUNDERDORPER-GOUW  (DE) ,  water  in  Water Und ,  nrov.  Tfaevd- 
Holland  9  welke  van  de  Gmlggeuw,  by  het  Broekermeer,  of  komende  ia 
eene  eerst  zaidwesteiyke  strekking  naar  Zonderdorp  loopt ,  een  weinig 
voor  zy  aan  dit  dorp  komt  eene  snideiyke  riglhtg  neemt  t  en  tassebes 
Nieuwend am  en  Schellingwoude  in  het  IJ  nitloopt. 

Aan  dit  water  ten  Z.  van  ZoftBBDoap  is  eene  plaats  bekend  onder 
den  naam  van  bet  Klooster  endaarby  het  R looste rmo l en  tje. 

ZUNDER6TREEK ,  geh.  in  de  bar.  van  Breda,  pro*.  Nowd-Bm- 
band,  Pierde  distr.,  arr.  en  4  u.  Z.  Z.  W.  van  Breda  ,  kant.  en  3|e. 
Z.  Z.  W.  van  Ginmeken ,  gem.  Zundert-en-fPernhout,  1  n.  Z.  ten  W.  vaa 
Groot-Zundcrt ,  aan  de  niterste  grenzen  der  provincie  Noord-Brabaad , 
tegen  het  Antwerpsehe ,  beoosten  den  grooten  weg  van  Breda  naar  Ant- 
werpen: met  9  b.  en  60  inw. 

ZUNDERT ,    voorra.   heerl.  in  de  bar.  van    Breda,    prov.  Wemd 
Braband,  Vierde  distr.,  arr.  en  5  n.  Z.  W.  van  Breda,  kant.  en  2|  n. 
Z*  W.  van  Ginneken,  fpm-JZundert-en-fPernkout;  palende  N.  aan  de 
heerl.  Rijsbergen ,  O.  en  Z.  aan  het  markgr.  van  Antwerpen ,  W.  aan 
het  markgr.  van  Antwerpen  en  het  markgr.  'van  Bergen-op-Zoom. 

Aangezien  dexe  heerl.  uil  de  tegenwoordige  gem.  ZononT-ra- Wzaanoer 
bestond  ,  verwijten  wij ,  wat  de  grootte  en  bevolking  betreft,  derwaarts. 

ZmfMRT  heeft  in  vorige  tyden  een  gedeelte  gehad  dat  aan  den  Her- 
tog van  Braband  toebehoorde  en  daarom  nog  lang  daarna  bet  Hertogs 
genaamd  werd  ,  terwijl  het  andere  gedeelte  door  de  Heeren  vaa  Baan* 
bezeten  werd,  waarom  men  het  later  bet  Nassauscbe  noemde. 
Het  Hertogs  gedeelte  alwaar  nog ,  tot  in  de  vorige  eeuw  ,  de  gewoonten 
en  regtsgebruiken  van  Santhoven  onderhouden  werden ,  terwijl  mest  ia, 
het  Nassoosche  gedeelte  de  costumen  van  Breda  naleefde,  werd  den 
8  Maart  1987,  by  beleening,  door  Isa  va»  Pouaen  vaa  Jenaasu, 
Hertogin  tan  Braband,  verkregen. 


ZUN.  351 

Het  scbflnt  echter  dat  Zbbbbbt  later  wederom  eeue  aftonderlyk*;  heer- 
lykbeid  geweest  is,  altbaos  wy  vinden  aaogeleekend :  »  Heer  Jab  va* 
»  Schoobbovbb ,  f  oenen  Macitildbh  ,  suster  des  Borggreven  van  Mon- 
. »  tenaken ,  hond  *t  dorp  van  Soboebt  alsoe  verre  aU  dat  onder  onsen 
»  ghenedighen  Heere  gelegen  is ,  mitten  vroenten  (1)  ende  gbemeynten 
»  daertoe  -behooren  ,  mitten  boeven  ,  huysingcn  ,  landen  ,  beempden  , 
>heyden,  weyden ,  moeren,  groeven,  molenen,  wouweren .  (2)  mitten 
»  chynsen  in  ghelde  ,  cappocnen ,  hoenderen  ende  waste ,  jaerlix  gbe- 
»  droegende  ende  weert  s(jnde  omtrent  tesentwinlig  overlentsehe  rins 

•  gulden  (36  guld.  40  cents)  hehooren  noch  toiten  voorn,  goeden 
»  alle  die  stromen  ende  wateren  tot  Sohoebt  milten  viseberien  daertoc 

•  noch  die  gerichten  tot  drie  schellingen  toe,  uyl genomen  die  hoogte 
>  beerlyckbeyt    mit  erven  ende   uilerven,    behooren    noch    totten  sel- 

•  ven  goede  sekeren  manschappen ;  met  twee  schoven  ,  thienden  tot 
»  Sobdebt  aen  den  bertganck  ;  item  *t  derdendeel  in  twee  schoven  thien- 
»  den  tot  Aehtmale  by  Weernoat  binnen  Sobdbbt  ;  item  noch  die  col- 
»  la  tic  ende  gifle  der  uiren  van  der  persoensebap  van  Groot-Sondert' 
t  ende  van  der  coslercn  ende  andere  bcnefitiëa ,  die  aldaer  inder  ker- 
»  eken  gelegen  syn  ,  bieraf  heeft  vercocht  Heer  Jas  voors.  Hooehab  van 

•  Gaoelooiicx;  ,    Heeren  Peteruoenen   was   uyter  thienden    van  Sundert 
.  t  twee  schoven  thienden    den  eenen  tot  Ween  (Wernhoul)    ende  den 

»  anderen  l'  Aehtmale  ende  v(jf  sisteren  rogi  die  te  ghelden  plach 
»  Hbkaick  db  Bib  van  der  schoven  thienden ,  die  by  hield  van  Heer 
»  Jabbb  voors." 

Na  den  dood  van  gesegde  Jab  van  Smoosiovbb  ,  welke  den  30  Juiy 
J4B1  voorviel  |  kwam  de  beerlykbeid  Zobdbbt  aan  Joeabba  vab  Scaoon- 
vovbs  ,  syne  dochter ,  gehuwd  met  Graaf  Willis  vab  oir  Mabck  ,  die 
haar,  dei  9  February  1470  overgaf  aan  Jab  Grave  vab  Nassab,  als 
hebbende  haar  verruild  tegen  de  bterlykheid  Lui  oen  f  by  Tbienen  , 
in  Braband. 

Het  wapen  deier  beerl.  bestond  uit  een  veld  van  keel  t  met  een  keper 
van  sinonel ,  vergezeld  in  het  hoofd  van  twee  leliën  ,  in  de  punt  van  een 
kruis ,  hebbende  in  ieder  boek  een  kleiner  kruis  alles  van  stlver ;  bet 
schild  gedekt  door  eenen  gouden  kroon  en  vastgehouden  dooT  twee  leeu- 
wen van  goud. 

ZUNDËRT  (GROOT-) ,  d.  in  de  bar.  van  Breda  ,  prov.  ffoord-Bra- 
band}  Vierde  djstr.,  arr.  en  3  u.  Z.  W.  van  Breda,  kant.  eo  2$  u.  Z.  W. 
van  Gimtekcnt    gem.  Zumdert-en-Wernheut ,  1  u.   van  de  Belgische 

Srenzen  ,  aan  den  straatweg  van  Breda  op  Antwerpen.  Men  telt  er  in 
e  kom  van  het  d.  126  h.  en  1280  inw.  en  met  de  kerkelijk  daartoe 
beboorende  geb.  Beverstraat,  Heistraat,  de  Hel,  Laar,  de 
Lent  of  de  Jjind,  Stai  vexand,  We  rnhout ,  Wildert,  Veld- 
straat,  Zunderstreek,  enx.,  618  b.  en  3030  iow.,  die  meest 
hun  bestaan  vinden  in  den  landbouw.  In  vorige  tydea  was  hier  groe- 
ten handel ,  door  de  menigte  van  wollenlaktnwevers  en  lederbereiders , 
maar  in  het  jaar  13&4  ontstond  er  een  groote  brand ,  waardoor  wel 
200  huizen  in  de  asch  gelegd  werden »  hetwelk  veroonaakte ,  dat  de 
nering  ten  eenemale  verliep. 

De  B.  K.,  die  hier  2960  in  getal  syn ,  onder  welke  2020  Gommu- 
nikanten ,  maken  eene  parochie  uit ,  welke  tot  het  apost.  vic.  eo 
dek.  van  Breda  behoort,  en  door  eenen  kastoor  en  eenen  Kapellaan 


Cl)    TrotnU  of  vfuuit,  geneene  wetde. 


53§  Z  ü  ff. 

bediend  wordt     De  kerk ,  aan  den  H.  Taeeo  toegewijd ,  ia  een 
zieoiyk  gebouw  met  eenen  hoogeo  toren  en  van  een  orgel  voorxico. 

De  Herv.,  die  er  ruim  70  in  gelal'  ayn ,  en  tot  de  gem.  van  Zmm- 
derl-en-Rijtbergen  behooren,  hebben  hier  een  klein ,  maar  nel  kerkje, 
dat  in  het  jaar  1805  gebouwd  is.  Aan  dit  kerkje  is  in  het  jaar  f849 
door  wyie  Mejufvronw  M.  S.  J.  va*  db  Wali  gelegateerd-  eeoe  eaan 
van  200  guld.y  om  te  strekken  tot  den  aankoop  van  eenen  silvi 
wQnkan,  ten  gebruike  by  de  viering  van  het  Avondmaal. 

Er  is  aldaar,  op  bet  geh.  Laar,  een  Gasthuis  gesticht  door 
Heer  Jam  Naaeavzii  en  MsaaaiBT  va*  Laar  ,  tyne  huisvrouw  ,  waarin 
nog  by  voortduring  7  of  8  personen  wordeu  verpleegd.  Op  bei  dorp- 
plein tiet  men  een  fraai,  in  de  laatste  jaren  gebouwd,  gemeentehuis, 
eene  paardenpostery ,  een  distributiekantoor  van  brieven  voor  de  ge- 
meente en  eene  dorpscboól ,  welke  gemiddeld  door  een  gelal  vee 
150  leerlingen  bezocht  wordt. 

Op  10  min.  afstand*  Noord-noordoost  van  Gboot-Zwbbbt  ,  aan  de 
Aa,  lag  vroeger  bet  Huis-te-Laar,  ook  wel  het  Hof  genaamd, 
waarvan  de  oude  gebouwen ,  in  1849 ,  door  den  tegenwoordigen  eige- 
naar, den  Heer  Gasparos  vai  Bhuovbh,  Burgemeester  van  Zuodert- 
en-Wernhout,  gesloopt  sijn. 

Men  heeft  te  Genot-Zo*****  twee  paarden-  en  beestenmarkten  %  aJs : . 
een  paarden-  en   eene  magere  beestenmarkt  den  tweeden   en   derden 
Zondag  in  April ,  en  een  paarden-  eu  vette  beestenmarkt  den  tweeden 
Zaterdag  in  November ;  terwyi  de  kermis  den  eersten  Zondag  na  Si. 
Jan  Baptist  invalt. 

GaooT-ZoiaaaT ,  it  de  geboorteplaats  van  den  Geneesheer  Gsaaaaes 
VoasTKLHAü  ,  die  over  de  kookkunst  heeft  geschreven ,  en  vermoedelijk 
In  hel  jaar  1615  overleden  is ,  en  van  den  Kapitein  ter  aee  Reaxat 
Gaiiiel  Bibrbt,  geboren  27  Maart  1774,  fll  FebruarU  18*9,  die, 
met  Jacob  vai  Wijk  Eoblaidsx.  de  door  het  Provinciaal  Utrechts  genoot- 
schap  met  goud  bekroonde  verhandeling  over  de  Nederlaadsche  ontdek- 
kingen geschreven  heeft. 

ZUNDERT  (KLEIN-),  d.  in  de  bar.  van  Breda,  prov.  IV oord- Br- 
band,  Fürdê  distr.,  arr..  en  5  u.  Z.  W.  van  Breda ,  kant.  en  2je. 
Z.  W.  van  Gimneken,  gem.  Zumdèrl-tu-WtmkoHt ,  {  n.  N.  W.  «as 
Groot- Zundert.  Men  telt  in  de  kom  van  het  d.  8  h.  en  50  inw.,  ei 
roet  de  kerkeltyk  daartoe  bebeorende  geh.  Achtmaal,  Baamberg, 
Benedenmoer,  de  Driehoek,  Gaard  en  Ostaije,  148  h.  en 
820  inw.,  die  sich  meest  op  den  landbouw  toeleggen. 

De  inw.,  die  op  7  na  allen  R.  K.  s^jn,  maken  eene  par.  uit,  welke 
tot  het  apost.  vic  en  dek.  van  Breda  behoort;  500  Gommanikanten 
telt  en  door  eenen  Pastoor  bediend  wordt.  De  kerk,  aan  den  H.  Wu- 
usaoaaes  toegewyd ,  is  een  klein  gebouw  van  eenen  fraa^en  toren  ea 
een  orgel  voorsten. 

De  7  Herv.,  die  hier  wonen ,  behooren  tot  de  gem.  van  Zmmdert~ 
en-Rifêbergen.  —  Er  is  in  dit  dorp  geen  school,  maar  de  kinderee 
genieten  onderwijs  te  Groot- Zundert. 

De  kermis  valt  in  den  laatslen  Zondag  van  Augustus. 

Voorheen  behoorde  dit  dorpje  aan  het  klooster  van  Echteraach  ,  in  beft 

Ct  hertogdom  Luxemburg.  In  1 150  werden  de  kerk  en  de  tienden  van 
■-Zopdut  ,  door  Barna  va*  Rusaaae**  geschonken  aan  den  Abt  vaa 
Tongerloo  ,  die ,  in  1965  ,  in  het  onverdeeld  besit  daarvan  kwam  ^doer 
dien  de  Abt  van  St.  Baad  te  Gent ,  ter  agnen  behoeve ,  afstand  deed  vaa 
het  ragt ,  dat  deae  vroeger  voorgewend  had  daarop  te  hebben. 


ZUS.  995 

ZUNDRRT-EN-RUSBRRGEN ,  kerk.  gem,,  prov.  ffoord-Braband , 
klast.  en  ring  tan  Breda. 

Dexe  gem.  telt  rnim  110  tieten ,  onder  welke  ruim  50  Ijedeniaten  , 
en  heeft  slechts  ééne  kerk  te  Groot-Zander  t.  De  eerste ,  die  in  dete 
combinatie  het  leeraararabt  heeft  waargenomen  ,  is  geweest  Cobmelios 
Zbtlmahs,  die  in  het  jaar  1691  herwaarts  kwam  ,  en  in  het  jaar  1759 
overleed.     Het  beroep  is  eene  koninklijke  collatie. 

ZUNDBRT-EN-WERNHOÜT ,  gem.  in  de  bar.  tan  Breda,  prov. 
Noord-Braband ,  Vierde  distr.,  arr.  Breda,  kant.  Gimneken  {\\  k.  d., 
20  m.  k.,  6  a.  d.)j  palende  N.  aan  de  gem.  Rosbergen  ,  O,  en  Z.  aan 
België ,  W.  aan  België  en  aan  de  gem.  Rncpben-Vorenseinde-en-Sprun- 
del.  Zy  bevat  de  dorpen  Groot -Zondert  en  Klein-Znndert, 
benevens  de  daartoe  behoorende  gehuchten  Acbtmaal,  Ba  am  be  rg  , 
Beoedenmoer,  Beverstraat,  de  Driehoek,  Gaard,  Hei- 
straat,  de  Hel,  Laar,  de  Lent  of  de  Lind,  O  sta  ij  e, 
Stuivezand,  Veldstraat,  Wernhout,  Wildert  en  Zun- 
derslreek;  beslaat,  volgens  het  kadaster,  eene  oppervlakte  van 
8707  bund.  21  v.  r.  55  v.  e II.,  waaronder  8752  bund.  belastbaar  land  , 
en  lelt  649  !>.,  bewoond  door  806  huisgez.,  uitmakende  eene  bevol- 
king van  ongeveer  4000  inw.,  die  meest  bun  bestaan  vinden  in  den 
landbouw  ;  terw\)l  men  er  ook  5  bierbrouweryen  ,  1  mouter^ ,  5  steen- 
bakkerijen ,  5  leerlooierijen ,  1  rosöüe-  en  5  graanmolens ,  onder 
welke  laatste  1  ros-  en  2  windmolens,   heeft. 

De  E.  K.,  die  hier  5770  in  getal  s\)n,  onder  welke  2520  Communi- 
kanten ,  maken  de  parocbiën  van  Groot-Zundert  en  Klein-Zun- 
dert  nit,  welke  in  deie  burgerlijke  gemeente  ieder  eene  kerk  hebben. 

Dé  Hervormden ,  van  welke  men  er  ongeveer  80  aantreft  ,  onder  welke 
rnim  40  ledematen  ,  behooren  tot  de  gem.  Tan  Zundert  en  Rijsbergen. 
Vroeger  maakte  de  Hervormden  van  Zundert  eene  afkonderlyke  gem. 
nit ,  die  tot  eerste  Leeraar  heeft  gehad  JoauniBs  Damahbus  ,  die  in 
het  jaar  1615  van  Dirksland  herwaarts*  kwam  en  in  het  jaar  1616  naar 
Rosbergen  vertrok.  In  het  jaar  1691  is  de  gemeente  Rysbergen 
met  Zondert  vereen igd. 

Men  heeft  in  deze  gem.  2  scholen  ,  als  eene  school  voor  meisjes , 
en  eene  dorpscbool,  die  geaamenlijk  gemiddeld  door  een  getal  van 
190  leerlingen  bezocht  worden. 

Het  wapen  der  gem.  Zcsdebt-eü- Wiemoot  ,  is  hetzel/de  als  dat 
van   de  voorm.  heerl.  Zundert. 

ZUREN  DONK,  d.  in  de  Meierij  wan  't  Hertogenboeck ,  kw.  PeeL 
iand,  prov.  IfoortLBraband.    Zit  ooBinnon. 

ZUST  E  REN  KLOOSTER  (HET)  of  het  Zustbuois  ,  voorm.  kloosU  te 
?  laardingen,  natyj  de  Waal,  Dit  kloost.,  waarvan  de  Znsterkade  haren 
naam  draagt,  werd  bewoond  door  Nonnen  van  de  orde  des  H.  Fran- 
ciscos.  Ter  plaatse ,  waar  het  gestaan  heeft  tiet  men  thans  het  Wees- 
huis en  particuliere  gebouwen. 

ZUSTERHUIS  (HET)  of  BuueB-eEisv-ZosTBBiuu ,  voorm.  klooster 
te  Delft ,  aan  de  Oostzyde  van  het  Oude-Delft,  even  voorbij  de  Nieow- 
straat.  Het  werd  bewoond  door  susters  van  den  derden  regel  dra  H.  Fbak- 
sucqs,  en  men  moet  omstreeks  het  jaar  1590  of  1400  begonnen  ztyn 
het  te  bouwen.  In  het  laatstoemelde  jaar  vindt  men  het  reeds  ver- 
meld onder  den  titel  van  het  Hiili«b  Gusmoisib  tibobis  bib  flieuêtraeê 
e+er    die  ouden  Delf. 

Het  huis  dat  de  Nonnen  toen  bewoonden ,  hadden  x\j  voor  de  torn 
van  260  ponden  (1560  guld.)  van  bet  klooster  van  St.  igatha  gekocht, 


334  Z  ü  S. 

doch  dese  som  was  baar  door  do  Zustars  van  £t.  Agatha  kwfltgotahol- 
den,  mits  14)  jaarlijks  tot  pacht  opbragten  6  lood  fijn  tilver.  Do 
pligt  der  Nonnen  was  de  zieken  in  allerlei  kraokheden  by  te  staat*  , 
te  besoeken  en  op  te  passen ,  xy  gingen  in  het  iwart  gekleed ,  tot  een 
teeken  van  gednrige  rouw.  Doch  de  Nonnen  verminderden  in  11567 
aanmerkelijk ,  en  werden  meest  oud  en  magteloos  v  daarbij  sag  men  ,  dal 
de  jonge  dochters  geen  lust  hadden ,  om  in  dit  klooster  te  gaan  ,  oni  do 
zieken  op  te  passen  ,  gclyk  de  stichting  nogtbans  mede  brafft ,  daarom 
is  er ,  ua  een  naanwkeurig  onderzoek  naar  den  waren  toestand  dezer  Zo*- 
sters,  door  de  Oversten  van  dit  H.  Gmv-ZusTBaaois ,  en  de  Regering  der 
stad  Delft  goedgevonden,  de  voorschreven*  Zusters ,  die  er  nog  in  woonden 
te  laten  uitsterven  en  de  goederen  van  dit  klooster  in  het  vervolg  te 
gebruiken  tot  onderbond  van  eeaftge  arme  meisjes ,  halve  weezen  s^jnde. 
Naderhand  tyj  bet  opkomen  der  Reformatie  is  de  kapel  veranderd  in 
een  STABSAanuaiTiaeuis ,  thans  dient  sQ  even  als  de  overige  gebouwen 
van  bet  klooster  tot  hel  bedoelde  gesticht ,  waarin  52  vader-  of  moe- 
derloose  meisjes  verpleegd  worden. 

ZUSTERHUIS  (HET) ,  voorin,  kloost.  te  Fiaüfdmyen.  Zie  Zaan- 
aztiztoosTaa  (Uit). 

ZUSTERPOLDER  (DE),  pold.  in  Delfland,  prov.  Zmid-Bollamd, 
arr.  kant.  en  gem.  't  Graeenhagc ;  paleede  N.  aan  den  pold.  het  Kleine- 
Veentje  ,  N.  O.  en  O.  aan  de  stad  's  Gravenhage ,  Z.  aan  den  Noord-pol- 
der, W.  aan  den  Oost-Eskamp-pokler. 

Deze  poM.  beslaat ,  volgens  bet  kadaster ,  eenc  oppervlakte  van  195 
bond,,  en  wordt  door  eenen  molen  i  op  de  Lemge*Lamk ,  van  bet  over- 
tollige water  ontlast.     Het  land  ligt  1.54  onder  A.  P. 

ZüTFENO,  oade  naam,  onder  welken  men  de  st.  Zntpken  ,  prov. 
Gtldetlomd,  in  bot  jaar  1035  vermeld  vindt.     Zie  Zztpbbk. 

ZUTRARDfiSlUGnS  naam,  voorkomende  in  eenen  ouden  brief.  Zie 
ZeiMfciDiiBie» . 

ZUTHEM  ,  ook  wel  Zemen  gespeld ,  hevea*  in  Zalhnd,  prov.  Over- 
ijteel,  arr*,  kant.  en  1  u.  Z.  van  Zwoüe ,  gem.  ZweUerkanpel ,  £  a. 
N.  van  Windesheim. 

De»  havea.  werd  in  de  Zwolseba  onlusten  van  bot  jaar  18Ü, 
door  eenige  Gelderecbgezlnden  uit  die  stad  geplunderd.  Het  neeren- 
hais  is,  na  het  overlijden  van  Adoly  Wamaza  Baron  vab  Pauajlbt, 
even  voor  of  in  den  aanvang  decer  eeuw  ,  afgebroken ,  doch  de  koets- 
hniien  styn  nog  aanwezig.  De  grond ,  eene  oppervlakte  beslaande  van 
ruim  90  bund.,  wordt  ia  eigendom  bezeten  door  den  Heer  CoeanAi» 
Willem  Aütooh  ,  Baron  vab  Uaabsolte  vaw  mr  Doom,  Lid  van  da 
Arroodisseineais-Regtbank  te  Zwolle. 

Dese  havex.,  welke  eene  leenkamer  plagt  te  hebben ,  is  in  15Ü1  doof 
de  Geldersohen  geplunderd. 

ZUTHEM  (HOOG) ,  Haea^Zaamn  of  Roeo-Semra ,  buurs.  in  Zo/- 
land f  prov.  Overijssel,  arr.,  kant.  en  1  n.  Z.  van  Zwolle,  gent. 
ZwoUevkenpd ,  £  o.  N.  van  Wmdmlmmi  met  14  b.  en  ruim  SOfnw. 

ZUTHKM  (LAAG-) ,  Uao-Zwtto  of  Laa**Sct«e*  ,  boor*,  in  Zml- 
lemd,  prov.  Overijssel,  arr*,  kant.  en  f£  u.  Z.  van  Zwe4U,  gem. 
ZwoUethtrtpd ,  |  u.  O.  van  Windesheim;  met  II  h.  en  60  iaw. 

ZÜTPHRN  ,  voarra.  graaf».,  prov.  Geldmiond  Het  paalde  N.  aan  da 
keert.  Overijssel ,  O.  aan  net  bisd.  Monster  ,  Z.  aan  het  graafs.  Cleve  , 
W.  aan  het  hert.  Gelder. 

Oorspronkelijk  was  echter  dit  graafs,  nuft  «00  groot  van  omvang ,  aan- 
geaian  4e  later  daartoe  bebeorenda beooerftee  en  ocerl.  Broackfeorst, 


Z  ü  T.  335 

Bo  re  ui  o,  Borg^Wiich.Bahi-jBredevoorljLicbtenvoorde 
en  K  e  pp  el  als  geheel  onafhankelijke  lerritoiren,  daaronder  niet  be- 
grepen waren.  Zelfs  schijnt  bet  dat  de  bezittingen  der  oude  Heeren  van 
Zutfiih  zich  aanvankelijk  niet  verder  dan  tot  de  slad  en  hei  scboatambt 
met  een  gedeelte  van  net  landdrostambt  hebben  uitgestrekt ;  aan  Gra- 
ven van  Zutphen  ,  in  den  eigen  ly  ken  tin  ,  was  nog  niet  te  denken  ,  zij 
noemen  zich  zei  ren  Erf  heeren  van  Zutmbn  (Her et  legitimus  Oppidi 
Zutphaniensis).  Willis  vsv  Gildie  ,  de  een  en  twintigste  Bisschop 
van  Utrecht ,  spreekt  in  rijnen  brief  van  1069  ,  van  de  verschillen  ,  die 
tusschen  aijne  voorzaten  en  de  Heeren  der  stad  Zvtpiibh  ,  inter  pre- 
deeetsoret  notttvs  et  domino*  Zutphaniensis  Oppidi  f  hebben  plaats 
gehad ,  altoo  waren  zij  geene  Graven  van  Zetram  ,  hoewel  hij  Gonas- 
calciis  ,  aldaar  Cornet  (Graaf)  noemt.  Derhalve  kan  men  ook  stellen  , 
dat  zekere  Orro  ,  die  in  de  eerste  helft  van  de  elfde  eeuw  als  Graaf  van 
Zetram  gemeld  wordt,  Eigenaar,  of  Heer  der  stad  Zotfbui  was,  en 
dat  die  niet  aldaar  ah  een  Ambtenaar  moet  beschouwd  worden.  Want 
de  Eigenaren  van  Zotpbbei  waren  Dynasten  ,  Vrij  heeren  ,  Edele  hee- 
ren,  en  geenszins  Graven.  Z|)  bezaten  bet  volkomen  eigendom  van 
die  goederen  ,  in  den  uitgestreksteu  sin  ,  voorbeboudens  hunne  trouw 
en  pNgt  aan  Keizer  en  rijk  ,  en  hunne-  dienst  in  den  heerhan ;  das 
hadden  zij  land  en  lieden  ,  hunne  goederen  behoorden  tot  den  stam  , 
waren  erfelijk ,  deelbaar  tusschen  zoons  ,  en  bij  gebrek  van  zoons , 
tusschen  de  dochters,  volgens  de  Saksische  wetten.  Indien  men  dus 
meer  eigenaren  van  Zetram  kende,  soa  hunne  stamboom  gemakkelijker 
te  maken  zijn  ,  dan  die  van  Graven  ,  die  veranderlijk  waren ,  en  alleen 
door  doopnamen  onderscheiden  werden.  Hoewel  Zotpiih  een  eigen 
goed  ,  geen  beneficium  of  leen  ,  geen  graafschap ,  of  grafelijk  soldijgved 
was ,  hebben  de  Heeren  echter  den  grafelijken  titel  aangenomen  ,  dewijl 
lij  graafschappen  en  leenen  van  den  Keizer  bezaten  of  ontvingen ,  en 
zich  vervolgens  naar  hun  rostrum  of  slot  genoemd  ;  het  is  te  denken  , 
dat ,  om  het  herkomen  van  dat  nlluid  of  eigen  bezitting  Ie  bewaren  ,  de 
grafelijke  titel  van  Zetram  altijd  van  dien  van  Graaf  en  Hertog  van 
Gelre  M  onderscheiden  geweest. 

De  natuur  der  Zutphensehe  leenen ,  geheel  onderscheiden  van  andere 
leenen  ,  welker  regten ,  wegens  het  groole  voordeel  voor  deu  .vasal ,  en 
voor  zfyne  agnaten ,  zoo  algemeen  aangenomen  ztfo  ,  bevestigt  het 
vermoeden  ,  van  Zotpam  als  een  alluid  te  beschouwen ,  zelfs  de  tot 
op  onzen  t$d  nog  aldaar  plaats  gehad  hebbende  opvolging  der  goe- 
deren ,  dat  men  den  naasten  graad ,  volgens  landregten  ,  niet  mogt 
voorbij  gaan ,  toont  dit  ook  aan ;  want  die  landregten  zyn  geschoeid 
op ,  en  voortkomende  van  liet  oude  herkomen ,  en  zijn  dns  de  na- 
tuur van  bet  land  actve  gevolgd. 

Evenwel  tmjft  de  oorsprong  der  Heeren  ran  Zetram  even  duister , 
en  ,roen  moet  zich  meestentijds  met  gissingen  behelpen.  Van  Wica- 
zua  *  den  stichter  van  Ellen ,  kannen  *§  van  de  zwaardzijde  niet  af- 
stammen ,  en  het  is  geenszins  waarsehynlQk ,  dat  LmtfeMtDos  en  Anu.- 
aaaros ,  in  1055 ,  als  erfgenamen  van  Bisschop  Miiawiaa  gemeld  ,  iets 
met  Zetram  gemeen  hadden  ,  terwijl  anders  Godbscbslk  ,  die  iu  1059 
Heer  van  Zetram  en  reeds  een  man  van  jaren  was  ,  ook  in  die 
hoedanigheid  moest  voorkomen.  Het  Hijkt  ook  nergens ,  dat  Msia- 
wsas:  bezittingen  in  het  graafschap  had ;  evenwel  zijn  wij  niet  onge- 
negen eenige  mogelijkheid  te  zien ,  dat  Godsscbalk  een  toon  was 
van  Guaon.,  met  ecnen  Befyerschen  Prins  getrouwd.  Of  de  laatste 
Wicbhar  te  Uplade  gedood  ,  en    te   Vreden  begraven ,   tot  Zetram 


596 


ZÜT. 


kan  t'nuu  gebragl  worden  U  even  onteker.    Men  vindt,  omtrent  het 
jaar  1039,   melding   gemaakt  van  ceuen  Otto,  Graaf  van  Udre  ea 
Zutphcn.     Floruit  hoe  tempore  Otto,  h*ijus  nomina  primus,    Cornet 
Gekke  et  Zutphaniae,  magnus  inter  principes  Mlemanntae  ,  hatwelk 
de  schmver    segt  uit   de    Kroiujkeii    genomen    te  Lebben.     De    ver- 
eeniging   van  Geire  met    Zutphen    op  dien    tyd ,   maakt    die    pUaU 
teer  verdacht,  en  wtf  zouden  die  stilzwijgend  voorbygaao  ,   werd  het 
aan w exen  van  eenen  Otto,  Graaf  van  Zotpiin ,    niet  van   eld«m   be- 
vestigd ,    en   wel    ter  gelegenheid  van  hel  huwelijk  van  iync  dochter 
Minimis  met  Lodolfüs  ,   soon    va»  den   Paltsgraaf  Eio.     De**  Kao, 
die  te  voren  BaaiiiFaiD  genoemd  werd  ,  Paltsgraaf,  Cornet  Paialtnus,  en 
toon  van  Hiuua,  insgeiyks  Paltsgraaf,  was,  is  getrouwd  niet   Mna- 
tild  ,  dochter  van  Keiser  Otto   II ,  welk  huwelijk  velen  mishaagd^ 
maar  dewijl  het,  volgeus  de  wetten  ,  niet  kon  yerbroken  worden  ,  beeft 
baar  broeder  Keiser  Otto  III,  het  geduldig  geleden  r  en  haar  aeifc  vak 
ffoederen  gegeven ,  opdat  *u  niet  slechter  mogt  geacht  worden     dan  baar 
ünderlüke5 roem  medebragt.     Uit  dit  huweiyk  »un  •»*«*"* ***** 
deren  geboren ,  als :  Loidolmm  ,  Haan**  ,  in  hel  jaar  1055 ,  tot  Biatebe» 
van  Keulen  verkosen ,  en  in  1056  gestorven ;  Otto  ,  die  aan   Keuer 
llwDRUt  lil  Keiserswerd  en  Dnisburg  afstond ,    door  hem   tot  Hertat 
van  Zwaben  is  aangesteld,  en  den  f  September  in  het  slot  TbonaLa/g 
stierf.     De  dochters  weren  Ricwsa  ,    getrouwd  met  Misacao ,    Koon* 
van  Polen,  maar  die,  van  hem  in  1056  gescheiden  sunde  en  io  Sak- 
sen bü  Geiser  CosasaT  gekomen ,  aich  in  het  Keulsche  heeft  opgehouden. 
De  andere  dochters  van  Bso  worden  gemeld  ten  deel*  Abdissen  en  Ua 
4eele  Nonnen  te  aijn  geweest,  als  Aoe«eid  te  N  i tvelle  ,  TaaoFSuni tte 
Essen ,   Hbuwich  te  Nuys ,  Mbcitil»  te  Villich ,  Ida  te  SU  Marie  vat 
Keulen  en  Se-rai*  te  Gandersheim. 

Exo  de  vader  van  alle  dexe  kinderen  ,  had  zich  gedurende  10  jam 
teeen  Keizer  Hbweie  II  *erzet ,  en  eindeiyk,  met  hemverzoeadsyaae, 
heeft  hU  van  hem,  in  het  jaar  1011,  het  eiland  St .Suikert*  m 
dea  Rh\jn  (thans  Keizersweerd) ,  Duisburg,  en  Salaveld  ooUaagat. 
UU  stichtte  met  itfne  vrouw  de  abdy  Brauweiler  in  het  bisdom  vai 
Keulen,  in  bet  jaar  1024,  waarvan  hy  de  kerkvoogdij |ji **«>*"> 
voor  lich  behield ,  de  kerk  aldaar  werd  in  het  jaar  1028  ingemri: 
Hij  is  den  21  Mei  1054  overleden  en  te  Brauweiler  begraven  ,  aè| 
zijne  vroow  die  reeds  tien  jaren  te  voren  en  wel   den   20  November 

1024  gestorven  was.  ..  

Lcidolphoi  ,  de  oudste  der  sonen  ,  heeft»  behalve  zijner  ouderen  roem, 
en  rijkdom  ,  een  graafschap,  comitatum  en  praeheturom  verkregen, 
en  is  Vaandrager  van  Keulen  geworden.  In  latere  schriften ,  te 
Brauweiler  berustende ,  wordt  hij  Graaf  van  Zwaan ,  LuaoLnas  O- 
mtt  Zutphaniae,   genoemd  en  is  als  dusdanig  onder  de    weJdoaaeis 

van  die  abdij  vermeld. 

Men  vindt,  dat  hij  drie  jaren  vóór  synen  vader,  dns  in  1051  f  ge- 
storven en  te  Brauweiler  begraven  js.  Zyne  vrouw  W«  >ht~, 
dochter  van  Otto  Graaf  van  Zutphbh  ,  Ottonu  Comiiu  de  butfeno ,  af 
welke  hu  twee  zoons  heeft  nagelaten ,  Hiaaaia  en  Croo.  Hmmh  be- 
kwam bet  graafschap  na  xyns  vaders  dood,  bUcrf  zonder  kinderen, 
en  is  te  Brauweiler  begraven.  Coao  was  kerkvoogd  ,  AdvocatU ,  vaa 
Brauweiler ,  en  werd  door  den  Keizer  tot  Hertog  van  Begeren  aange- 
steld:  maar  een  verbond  met  de  Hongaren  gesloten  hebbende,  en,  ia 
1054  tegen  den  Keiser  opgestaan  zynde ,  u  hij  verjaagd ,  en  kan 
daarna  in  Pannoniën  ,  als  balling  «onder  kinderen  na  te  laten,  overleden. 


ZOT.  SST 

Waarsehynltyk  hebbes  dese  broeders  Hbvojuk  en  Cowo  eeoe  susfcer  ge* 
bad  ,  die  met  haren  man  Gobbscsaul  ,   in  1059  ,  alt  Heer  en  Vrouw 
Tan  Zotfbbb  voorkomen.     Orre ,  de  grootvader  Tan  moedertiyde ,  wat 
immers  Graaf  van  Zot-bes ,  hetwelk  kan  uitgelegd  worden  ,  dat  b|f , 
Heer  van  Zotthbb  zynde ,  eene  grafelyke  bediening  besat ,  en  dus  door 
latere  schavers,  volgens  de  toen  aangenomene  gewoonte  of  anticipatie 
(osn  zoo  te  zeggen) ,  Graaf  van  Zotfbbb  ,  naar  zyn  slot  of  erfgoed  is  ge* 
noemd.     Indien  Mbobvbi.d ,  tijoe  dochter  ^  met  Lobolf  getrouwd  ,  Zor- 
mbb  aan  baren  man  ten  huweiyk  heeft  gebragt,  tal  die  stad  aan  bare 
kinderen  gekomen  syn  ,  of  die  kinderen  syn  erfgenamen  van  hunnen 
ffrootvader  geweest.    Adzlbeid  ,  met  Gobbscbaml  getrouwd  ,  is  hare  beide 
broeders  die  kinderloos  overleden  syn ,  opgevolgd  ;  Coao  is ,  100  ah  wy 
gezien  hebben  ,  kort  na  1084,  in  Pannoniën  gestorven ,  en  in  1059  komen 
Gobescbalk  en  A»bmwb  als  Heer  en  Vrouw  van  Zomu  voor.    De  doop* 
naam  van  bunnen  soon  Orro ,  die  naar  den  grootvader  sal  genoemd  syn , 
geeft  hiertoe  ook  meer  of  min  aanleiding.  Zeker  gaat  het  dat  Gobcscbaie  of 
uoscALB  en  syne  Trouw  Adbubi»  Heer  en  Vrouw  van  Zvrffin  waren  en  dat 
ay  twee  zoons  hadden  Gebbabt  en  Orro  genaamd.    In  welk  jaar  Gom-  < 
jcjuik  gestorven  is,  kan  men  met  geen  zekerheid  weten ,  doch  Gbbbabd  is, 
volgens  eenen  brief  van  1108,  gegeven  door  Bubchab»,  den  drie  en 
twintigsten  Bisschop  van  Utrecht,  voer  zynen  vader  gestorven.     Otto, 
de  tweede  soon  van  Gobescbalk  en  Adblbbid  ,  in  den  brief  van  1059  voor- 
komende, is  zijnen  vader  of  zijne  moeder  als  Heer  van  Zuttbbb  opgevolgd. 
Hij  wordt  Graaf  {Comes)  genoemd  in  eenen  brief  die  op  1064  ,  wordt  ge* 
stcld  ,  maar  onecht  is  en  waarschijnlijk  op  1094  moet  worden  geplaatst , 
waarbij  Willbb  vab  Gelbb  ,  de  een  en  twintigste  Bisschop ,  verklaart , 
dat  Graaf  Otto  ,  voor  den  Keizer ,    te  Aken  varscbenau  is ,  en  opge- 
dragen heeft  de  kerkvoogdij ,  adwocatia ,   over  de  hoeven  der  eigene 
knechten ,    mansut  originariorum  ,    van  de  kerk  van  Zctpbbn  ,    aan 
Cobstabttb  vab  Mslboabde  ,  dewijl  hy  wegens  onderscheidene  andere  be- 
sigbeden ,    dit   niet  kon  waarnemen ;    maar  hy   en  de  volgende  Hee- 
rea  van  Zotfbcb  houden  in  hunne  handen ,  de  kerkvoogdy  (advocatia) 
over  de  boven  en  de  wascbtensige   lieden  der   kerk ,  curies  ecclesiae 
et   cerimUt    omnet,   dewyi    sy    van  vrye  geslachte  waren,   dt  liber* 
genealogim.    Den  5  kal.  Januarij  (28  December)  110}  verkregen  Otto 
Camee  de  Sutfenne  en  z^jn  soon  Hbbobul  van  Keizer  Hbbdrie  V ,  dat 
ieder  vrije ,  zich  en  syne  goederen  aan  de  kerk  van  Zotmbb  mag  op- 
dragen, dat  de  Proost  Tan  die  kerk  en  xyn  Sofiont,  fiegters  zullen 
zijn  over  alle  de  goederen  der  kerk ,  te  weten ,  de  Proost  over  pariy- 
saken ,  die  door  getuigen  of  door  den  eed  kunnen  afgedaan  worden , 
de  Regter  over  alle  misdaden  ;  zoodat  de  Graaf  zal  behouden  het  rcgta- 
yebied  over  syne  malmannen  (of  wasmanoen)  en  ever  Menardingbamme 
in  de  jagt-ban  {batmum  ferarum)  aan  beide  zijden  des  Ussels,  welke 

1'agt-ban ,  hij  en  zijne  voorzaten ,  als  een  eigendom  ,  en  niet  als  eene 
lonïnkiyke  gift  besat,  zoodat  de  jagt-ban  op  de  Veluwe,  immers 
voor  een  gedeelte,  de  Zutphenscbe  Heeren  bij  erfregt ,  mede  in  eigen- 
dom en  niet  als  een  keizerlijk  beneficium  of  leen  toekwam.  Op 
dieu  zelfden  dag,  heeft,  volgens  eenen  anderen  brief,  übrdbik,  zoon 
van  Graaf  Otto  ,  die  daariu  genoemd  wordt ,  Cornet  Il  curieus  de  Zut- 
phenne ,  terug  gegeven  het  leen  (beneficium)  Altej ;  en  aan  Keizer 
Ilaaaais  V  bij  ruiling  in  beneficium  of  ter  leen  ontvangen  bet  graaf- 
schap Friesland',  eomitatum  Frisiae,  dat  eerder  een  graafschap  in 
Friesland  was ;  en  dewijl  hij  Altej  als  een  erfleen  bezat ,  gaf  de 
Keizer  hem  dat  graafschap  ook  op  dien  voet ,  met  alle  voordcelen , 
XIII.  Dm.  «2 


138  Z  U  T. 

met  alle  geregten  en  mei  alle  opkomsten  ,  vosgea*  grafelijk  ragt, 
dat,  is ,  heerlijk  regl  ♦  onder  voorwaard»  dat ,  indien  hij  geeoe  zoom, 
ieredei  -,  naliet  en  vóór  zijnen  vaddr  Orve  kwam  ie  sterven  ,  deze  het 
graafschap  zou  houden  ,  maar  dat  bet,  na  zijnen  doed  4  weder  in  aai- 
den van  zijnen  Koning  iou  vallen. 

Uit  die  beide  brieven  blijkt,  (dat  die  Ztfphensohe.  Hoeren,  behalve 
bun  erfgoed ,  aanzienlijke  leenen  van  den  Keizer  beiateo  ,  -en  dat  hm 
regtsgebied ,  immers,  de  jagt-ban,  aan  beide  oever»  van  den  Useel  liea 
uitstrekte,  en  wel  *\s  eigendom.  Dit  leidt  natuurlijk  op  de  gedachte, 
dat  de  Veluwe  4  ten  deele  of  geheel  en  al ,  door  de  Zutphensebe  Gra- 
ven is  bete  le/i.  geweest ,  en  dat  deze  landstreek,  op  de  zelfde  wijze  ah 
ZuTPflEii ,  aan  4e  Graven  van  Gelre  is  overgebragt,  hoewel  men  niét 
altijd  van  bet  regt  van  jagt  of  den  jagt-ban ,  tot  heiTjeait  van  andcw 
heerlijke  resten  ,.  veel  minder  van  eigendom  ,  kan  besluiten..  Wat  het 
graafschap  jFriesland  aanbetreft,  dit  is  zeker  niet  geheel  Friesland  ge* 
weest*«cUt  aan  iGraaf  Uebdiik.  werd  gegeven;  maar  alzoo  de.Yelave, 
weleer  .ónder  Friesland  gerekend  werd ,  is  het  niet  ongerijmd  dat  graaf 
schop  aldaar  te  aoeken.  Daar  Hbjimik.,  na  zynen  vader  zonder  kh> 
deren  na  te  laten  overleden  is ,  moet  men  gelooven  dat  dit  graafschap, 
volgens  den  in  baud  eesbriefs,  weder  aan  Keizer  eo  rijk  vervalleen} 

Graaf  Qïto  is  in.  bet,  jaar  1115  gestorven.  Zijne  vrouw  heettt 
JcsiTB ,  volgens,  eeaen .  brief  van  hare  dochter  Ebbibcabd  van  het  jav 
1154,  zonder  dat  .baar  geslacht  ons  eigenlijk  hekend  zij.  Uit  dit  Ba- 
weiijk  zijn  vier  kinderen  gesproten  :  Uihobdl,  Tbeodobicus  ,  die  beide, ie 
een  na  den  ander  bun  vader  zijn  opgevolgd,  Gebaard  *  van  wieevf 
niets  anders  weten,  dan  dat  hij  in  1134  overleden  is,  en  EewacAaa, 
in  haar  ■  eerste  huwelijk  getrouwd  mei  Graaf  Gzimiao ,  buiten  twijai. 
Graaf  t at i  Gelre,  en  in  «het.  tweede  met  CoebbaI>t,  Graaf  «on  Lm* 
lenburg  of  Luxemburg,  en  die  na.  den  dood  van  hare  beide  breeds* 
Zutpben  erfde. 

Hekdbik  is  zijnen  vader  opgevolgd.  Hij  bezat  even  als  zijn.  vader,  ét 
voogdij,  afyocatiay  der  goederen  van  de  abdij  Corvcy  ia  Noordlaad, 
aa  hield  deswege  ter  leen  r  in  beneficium  ,  de  hoven  {curies) 
(tegenwoordig  Haselunne)  <  Hundlosen  ,  in  bet  ambt  WildhaVi 
Ifatdornh  af  Lastrep  ,  in  bet  ambt  Kloppenburg ,  als.  eene 
voor  zijnen,  dienst.  Corvey  rekende  bier  ook  onder  het  hof  Alartben, 
in  het  ambt  Wildbauscn ,  maar  Graaf  HianatK.  hield  staande  ast 
deze  goederen  .zijn  eigendom  waren*  Hij  trok  ook  eenige  inkosnstes, 
uit  Holewide  te  Animeren ,  tegenwoordig  Holwedel ,  in  de  voagwj 
Harpslede,  waarop  de  aanmerking  door  de  abdij  gemaakt  werst, 
dat  Mylen  Graaf  Ötto,  zich  die  met  gewald  aangematigd  bad,  èt~ 
wyi  by  die  voogdy  niet  bezat  t  maar  alleea  des  Herlegs  veoajdy  {ed- 
vocalia  duet*),  dat  is  bet  hoogste  regtsgebied.  Vermoedelijk  zal  sa 
Hbsdbiks  dood  ,  bet  Corveysche  voogdambt  in  Noordland  ,  aaa  zj 
broeder,  Bisschop  Thbodebicgs  ,  overgegaan  zijn,  en  dewyl  de 
stam  van  Zutfber  ,  met  dezen  ,  zoo  veel  men  weet,  uitstierf,  ki 
het ,  sooals  ook  het  hoogste  regtsgebied  (advocatia  duós)  y  ia  as 
banden. 

Veel  meer  weet  men  van  Hevdbik  niet ,  alleen  dat  hy  ,  verbonden 
met  Fbbdbbjk  ,  Aartsbisschop  van  Keulen  ,  met  Godbvbibd  ,  Hertog  tam 
Lothrijk „  en  Tbbodibicos  ,  Graaf  wan  Ahre ,  tegen  Keizer  HaseaiK  f 
in  het  jaar  1114  opstond,  en  in  een  gevecht  zich  dapper,  maar 
niet  gelukkig  kweet.  Indien  de  brief  van  zynen  broeder,  Taiaaaii 
,ciis  ,  Bisschop  van  Munster ,  waar  bij  zich  erfheer  van  Zuttmh  noeait 


Z  ü  T.  539 

gedagteekend  was ,  ion  men  ten  minste  met  zekerheid  wet$n  in  welk 
jaar  hy  niet  meer  leefde ,  het  geen  ons  thans  onbekend  is. 

Hy  wat  getrouwd  met  eene  dochter  Tan  Cübo  vah  Nobdbbib  ,  Graaf 
van  BtchHnatn  en  van  Ahobbdb  var  Oairouaet,  maar  haar  naam  wordt 
■iet  gemeld ,  uit  dit  huweiyk  tyn  leker  geéne  kinderen  gesproten  , 
dewijl  hy  door  fijnen  broeder  Tbbodbbicus  of  Dirk  is  opgevolgd  als  erf- 
heer  der  stad  Zutphen  (nero  UgHimuê  oppidi  Ztttphmnien$ii) ;  te  gelijk 
bekleedde  hij  den  bisschoppelijken  stoel ,  zonder  dat  men  het  eigenlijke 
jaar  weet ,  wanneer  hij  daartoe  verkozen  is.  Van  dezen  Bisschop  Tito- 
DBBtces  vindt  men  geene  verdere  vermelding ,  dan  dat  hij  getuige  is  ge- 
weest ,  van  GooBBAtn,  den  vieren  twintigsten  Bisschop  van  Utrecht ,  be- 
nevens zijn  zwager' Gebaar»  ,  Graaf  **»  #e/re ,  wanneer  hij  de  veenen 
van  Amerongen ,  Doorn  en  Goten,  aan  bet  kapittel  ten  Dom  afstond  f 
in  1126.  Ook  is  bij  bekend  ,  dooreen  brief  aan  het  klooster  Rappen* 
berg  gegeven.  Hij  is  11  Kal.  Martii  (9  Febr.)  of  pridie  Kal.  Maji 
(90  April) ,  hierin  verschillen  At  schrijvers ,  van  1127  overleden  en  syne 
f  eister  Kibboar»  volgde  hem  op ,  en  bragt ,  door  haar  huweiyk  met  Gen- 
■san  II ,  Graaf  van  Gelder ,  het  traafs.  Zerpain  in  dat  stamhuis ,  waar* 
na  de  beide  graafschappen  ahtyd  syn  vereeaigd  gebleven.  Zie  voorts 
ons  art.  GblozblahD' 

Verder  bleven  de  lotgevallen  met  die  van  Gelderland  de  zelfde: 
alfeentyk  merken  wy  hier  nog  aan ,  dat  het  graafschap  tot  in  1576 
onder  de  Spaantcbe'heerschappy  is  gebleven.  In  1879  nam  het  deel 
aan  de  Unie  van  Utrecht,  aan  welke  het  verknocht  bleef,  ofschoon 
vooral  de  afstammelingen  van  den  in  *slands  geschiedenis  vermaar- 
den LaMovaal.  Graaf  van  Egmond,  die ,  in  1968  ,  te  Brussel  onthalsd 
werd  ,  op  onderscheidene  tyden  hierop  aanspraak  maakten. 

Onder  de  byzondere  lotgevallen  van  dit  graafschap  tellen  wy  nog 
eene  zware  overstrooming  van  den  Ryn  in  1553  en  1569,  geiyk  ook 
die  in  het  jaar  1754  voorgevallen ,  en  veroorzaakt  door  het  opzwellen 
van  de  Berkel ,  waardoor  het  geheele  omliggende  land  tot  eene  aan- 
merkeiyke  hoogte  onder  water  stond,  en  in  de  stad  meest  alle  kei- 
ders  en  onderscheidene  lage  straten  onderliepen  Wyders  deelde  bet 
graafschap ,  vooral  ia  de  nabyheid  der  steden  Zutphen  en  Doesborgh , 
steeds  meer  of  min  door  de  rampen ,  wetke  da  laatste  watervloeden  ètr 
jaren  1764/  1784,  1799,  1899,  en  1814  veroorzaakten. 

Het  landgebied  van  Zot* ibb  werd  vroeger ,  behalve  de  vier  banne- 
rijen ,  op  de  narvolgende  wijze  verdeeld ;  als :  1*«  het  schoutambt  van 
Zutphen ,  behoorende  tot  de  Hoofdstad ,  waarin  de  dorpen  en  gehuch- 
ten van  Vor  den,  Almen,  Gorssel,  Warnsveld,  W^ichmond, 
benevens  de  adellijke  buizen  Dortb,  den  Dam,  de  Voorst,  Eese, 
Rijstelt,  den  Boedelhof,  Velde,  het  Huis-te-Vorden , 
Hackforth    en    Brunsberg.    9°.    Met   landdrostambt  van    Zat* 

Shen,  waarin  gevonden  werden  Zelbem,  Hnmmclo,  Hengelo, 
teenderen,  Ruurlooen  Doetincnem-Boiten  ,  alsmede  de 
sloten  deLeemkule,  Kervel,  Enghuizen,  Hagen,  het  Huis-» 
te-Rnurlo,  Medler,  Wildenborch,  Brant  sen  burg ,  het 
Hui*-  te-  Baak,  Hollhuisen,  Spaansweert  en  Heinenoord. 
3°.  Hel  regierambt  van  Doesborgh,  bestaande  uit  bet  kerspel  van 
Angerlo,  met  de  in-  en  buitenbeemsche  dorpen  Dremptt  Keppel, 
en  de  buiten  het  Hois-te-Keppel  ,  Keil,  Bingcrden ,  den 
UI  en  pas  en  Barlham.  4°.  Het  scboutambt  van  Lochem,  daar 
de  kreits  of  kring  van  Ver  wol  de  onder  behoorde,  de  adelhjke  hof- 
steden Verwolde,    Oolde,  Ampsen  ,   Langen,   dcCloese, 


340  L  U  T. 

Diepenbroek,  Neltelborsl,  Heest  en  Overlaar.  &>.  Het 
droslambl  van  Bredevoort,  begrijpende  liet  stadje  van  diea  noarn, 
benevens  de  dorpen  Winterswijk,  Aallcn  en  Dinxperlo,  es 
de  adelUjke  sloten  Waliën,  Beurse,  Plekkenpol  en  WalveorL 
6°.  Da  heerlykbeid  van  Borculo,  bestaande  uit  bet  stadje  Borcalt, 
de  dorpen  Eibergen  en  G eesteren 9  en  de  edele  stolen  Tengna- 

gell,  Ky  veld t,  Fokking,  Amerscbot,  Bevervoorde,  Mar- 
ulien,  Bloyshais  en  Bolshuis.  7°.  De  heerlijkheid  Li 9 ie a- 
v  oor  de,  met  het  stadje  van  dien  naam  en  het  Huis- te-  Harre* 
veld.    8°.  Het  erfanibt  van  Anboll.     Hieruit  blykt  dat  het  voom. 

Sraafs.  Zotpibi,  weinig  meer  oppervlakte  besloeg  dan  hei  legenweer- 
ige  arr.  van  deaen  naam  5  daar  alleen  het  erfambt  van  A  nb  o  1  i  niet  let 
dit  laatste  gerekend  werd ,  maar  tot  de  Pruissisohe  prov.  Rijnland,  nv 
geringsdistrikt  Munster,  kreits  Berken,  behoort. 

Aangesien  de  erfelyke  wapenen ,  tydens  het  uitsterven  der  Heeren  vat 
ZuvFflu ,  nog  niet  ingevoerd  waren  of  ten  minste  nog  wtllekearig  an> 
genomen ,  en  veranderd  werden  ,  100  is  aangaande  het  wapen  dier  urawa 
niets  te  bepalen 5  alleen  kan  men  als  aeker  aannemen ,  dat  indien  er  en 
tegel  van  hen  ,  tot  ons  was  gekomen ,  men  daar  op  een  ruiter  te  paard  nut 
een  blind  schild  ion  vinden;  en  dat  Eibicaid  een  langwerpig  aejsi, 
waarop  een  Vrouwspersoon  verbeeld  werd  ,  aal  gebruikt  beoben.  Zoadat 
bet  wapen  ,  dat  men  naderhand  aan  de  Graven  van  Zovnua  I  ncgififoarf 
heeft ,  eene  hersenschim  is ,  en  niets  anders  dan  het  wapen  ,  hetwelk 
de  stad  Zotmuui  in  latere  tijden  aangenomen  of  ontvangen  heeft. 

ZUTPHEN,  arr.,  prov.  Gelderland ;  palende  N.  aan  de  Oven> 
selsche  arr.  Deventer  en  Almelo ,  O.  en  Z.  aan  de  Praissische  pres. 
Rynland,  Z.  W.  aan  het  arr.' Arnhem,  W.  aan  den  IJssel,  die  ad 
van  bel  arr.  Arnhem  scheidt. 

Hel  is  verdeeld  in  7  kant.,  uamelyk :  Zutphen,.  Locheai, 
Groeolo,  Aalten,  Doetiochem,  Doesborgh  en  Ter-Berf, 
en  beslaat ,  volgens  hel  kadaster ,  eene  oppervlakte  van  151,088  baai 
Men  telt  er  13,872  b.,  bewoond  door  17,156  huisges.,  uitmakende  esat 
bevolking  van  102,000  inw.,  die  meest  in  den  landbouw ,  handel  m 
fabrQken  bun  bestaan  vinden.  De  koorn-  en  linnenhandel  in  dit  arr. 
wordt  echter  belemmerd  door  de  mindere  bevaarbaarheid  vaa  èei 
Ouden-IJssel  en  de  Berkel,  mitsgaders  door  de  ligterloonea  op  nta 
IJssel  sol  Ven. 

ZÜTPHEN  ,  kant.,  prov.  Gelderland,  arr.  Zutpken,  palende  I. 
aan  het  Overjjsselsche  kant.  Deventer»  O.  aan  het  kant  Loche», 
Z.  aan  het  kant.  Doesborgh,  W.  aan  het  kant.  Apeldoorn, 

Het  beslaat,  volgens  het  kadaster ,  eene  oppervlakte  van  13,341; 
bevat  drie  gem.,  als  :  Zutphen,  Warnsveld  en  Gorssel,  en  teit 
9047  h»,  bewoond  door  2942  huisgei.,  uitmakende  eene.  bevolking  na 
18,000  inw.,  die  meest  hun  bestaan  vinden  in  den  handel,  Tooralia 
hout ,  duigen ,  schors  en  granen ,  alsmede  in  den  landbouw  , 
er  in  dit  kant.  uitmuntende  boter  gewonnen.  Men  heeft  er  de  v< 
fabrUkén  :  6  leerlooQeryen  j  2  ïymfabryken ;  1  tapijlbbryk  5  1 
fabryk  ;  1  pottenfabriyk  5  1  fabrijk  voor  saayét ,  baai ,  vyfschaft , 
laken  voor  oliemolens  en  alle  soorten  van  breiwerk  5  4  olie-,  2  run- et 
2  koornmolens ,  en  2  kleine  weveryen  en  spinneryen. 

ZUTPHEN,  distr.,  prov.  Gelderland;  palende  N.  aan  de  prov. 
Overysscl ,  O.  aan  de  Pruissisohe  prov.  Rynland ,  Z.  aan  bel  dirtr. 
Doesborgh-en-Zcveoaar ,  W.  aan  den  IJssel ,  die  het  van  bei  distr. 
Yeluwe  scheidt. 


I  ü  T.  341 

Men  beeft  er  de  volgende  19  ffetn.:  Aalten,  Borcalo,  Dinxperlo, 
A  mbt-Doe tinchem,  Eibergen,  Gorssel,  Hengelo,  Hnnv 
melo,  La  re  li,  Lichtenvoorde,  Nede,  Roorlo,  Steenderen, 
Verwolde,  Vorden,  Warnsveld,  Wiotertwyk,  Witch 
en  Zelhem,  en  telt  er  9722  b.,  bewoond  door  11,689  buisges.,  uit- 
makende eene  bevolking  van  ongeveer  68,000  inw.,  die  meest  in  land- 
bouw ,  handel  en  fabryken  bun  bestaan  vinden. 

ZUTPHBN  .  klass.,  prov.  Gelderland. 

Zy  is  verdeeld  in  de  volgende  4  ringen :  Zntpben,  Doesborgh, 
Doetinchem  en  Winterswijk;  bevat  41  gèm.,  roet  46  kerken, 
die  door  KI  Predikanten  bediend  worden  ,  en  telt  58,000  tielen ,  onder 
welke  27,000  liedematen. 

ZUTPHBN,  kerk.  ring,  nrov.  Gelderland,  klass.  van  Zutphen. 

ZQ  bevat  de  volgende  10  gent.:  Zntpben,  Almen-en-Harf- 
sen,  Geesteren,  Gelselaar,  Gorssel,  Laren-Verwolde- 
•n-Oolde,  Locbem,  Rnurlo,  Vorden  en  Warnsveld  o.  e. 
Men  telt  er  11  kerken ,  bediend  door  15  Predikanten,  en  beeft  er 
22,000  tielen ,  onder  welke  ruim  10,000  Ledematen. 

ZUTPHBN ,  gem.  in  bet  graaf s.  Zutphen ,  prov.  Gelderland ,  dist., 
arr.  en  kant.  Zulphen  (8  m.  k.,  5  s.  d.);  palende  N.  aan  de  gem.  Gors* 
sel,  O.  en  Z.  aan  Warnsveld,  W.  aan  Brammen  en  Voorst. 

Deie  gem.  bevat  de  st.  Zotriu ,  benevens  eene  bmtenwy k  de  Ê  t  a  d  8- 
Hoven  genaamd,  met  den  Overraarscb,  op  den  linkeroever  van 
den  IJssel  ;  beslaat,  volgens  bet  kadaster,  eene  oppervlakte  van 
1229  bond.  57  v.  r.  8  v.  elL,  waaronder  1010  band.  belastbaar  land ; 
telt  2421  b.,  bewoond  door  2546  boisges.,  nitmakende  eene  bevolking 
▼an  ongeveer  12,400  inw. 

De  Hervormden,  die  er  ruim  9200  in  getal  s|fn  ,  onder  welke 
4000  Ledematen ,  maken  eene  gemeente  nit ,  welke  tot  de  klass.  en 
ring  van  Zutphen  behoort,  en  door  5  Predikanten  bediend  wordt.  De 
eerste,  die  in  dese  gem.  bet  leeraarambt  heeft  waargenomen,  is  ge- 
weest Pmos  Gillios  Fabbb  ra  Bouba  ,  die  in  bet  jaar  1580  herwaarts 
beroepen  werd  van  Nymegen  j  verdreven  door  de  Spanjaarden  by  het 
innemen  der  stad  in  1585 ,  is  by  daarna  te  Lehr  in  Oost-Friesland 
tot  Leeraar  aangesteld.  Na  het  verdr\j ven  der  Spanjaarden ,  in  1591 , 
was  de  eerste,  die  bier  het  leeraarambt  heeft  waargenomen,  Gbbabdos 
Kimt.,  die  in  genoemd  jaar  herwaarts  kwam  en  in  het  jaar  1592 
overleed.  De  eerste  tweede  Predikant  was  Hbbhaitous  Have*!*»,  die 
in  bet  jaar  1591  herwaarts  kwam  en  in  het  jaar  1595  overleed.  De 
eerste  derde  Predikant  was  de  reeds  genoemde  Pmos  Gblmüs  Fabbb, 
ra  Bovtts ,  die  in  het  jaar  1591  herwaarts  kwam  en  in  bet  jaar  1604 
overleed.  Wie  de  eerste  vierde  Predikant  geweest  is ,  biykt  niet.  De 
eerste  vyfde  Predikant  was  Joiabnbs  Flobbrtios  Mabtibbt  ,  die  in  bet 
jaar  1775  van  Bdam  herwaarts  kwam  en  in  1795  emeritus  werd.  Het 
beroep  geschiedt  door  den  kerkeraad ,  onder  approbatie  van  den  Koning. 

Onder  de  bier  gestaan  hebbende  Predikanten  verdienen  melding  :  Wil- 
lis Baobabtios,  een  der  revisenrs  van  den  Sta  ten  by  bel,  van  1597— '1641 
en  de  door  syne  schriften  bekende  Joiabbbs  Floeihtiw  Mabtibbt  ,  van 
1775—1795. 

Vroeger  bestond  hier  mede  eene  Waalsohe  gemeente,  welke  na 
het  vertrek  van  den  Predikant  G.  ra  Sbbibbb  ,  naar  Oost-Indië ,  in 
het  jaar  1821  by  de  Herv.  gem.  is  ingehjfd. 

De  Doopsgesinden,  die  men  er  ongeveer  110  telt,  maken,  met 
eenige  nit  de  nabuwrschap ,  eene  gtm.  uit,  welke  ongeveer  150  tielen t 


94*  Z  ü  T, 

onder  welkt  70  Ledematen  ,  Uit.  Do  eerst* ,  die  ia  4e*e  geam.  bet 
leeraarambt  heelt  waargenomen ,  u  geweest  Iimiu  Hatsauve ,  die 
ia  het  jaar  1796  herwaarts  kwam  ,  en  in  |iet  jaar  1802  aaar  Wcst- 
Zaandam  vertrok.     Hel  beroep  geschiedt  door  de  breedersobaa. 

De  Evangelie  ch-Luthcrschen,  die  er  ruim  2tf0  *\|n, 
met  eenigc  uil  de  nabuursebap,  eene  geui,  uit,  welke  lot 4e 
Groningen  behoort ,  ongeveer  300  sielep  telt,  en  .door  eenen  Predikaat 
bediend  wordt.  De  eerste ,  die  aldaar  als  vasten  Leeraar  gestaan  heeft , 
was  Wuiiuns  Kotjul»,  die  in  1650  beroepen  is  en  ia  10&1  «fge- 
volgd  werd  door  Tiioooacs  W memos.  Vóór  dien  ttfd  ontbood  aas 
nu  en  dan  eenen  Leeraar  vui  andere  plaatsen ,  Ur  bediening .  wan  Deep 
en  Avoodmaal,  en  behielp  men  sichmet  eene  .leerrede  uit  .een  af  ander 
boek  voor  te  Jesen ,  terwtyl  men  vóór  en  na  dat  leaea  geaapge» ,  annf. 

De  Roomsch-Katbolijkei,  welke  er  ruim  2300  in  getal  efa, 
maken  9  met  die  nit  de  gem.  Qorssa.1  en  Warnaield.,  «eaeatnt. 
uit,  welke  lol  het  dek.  van  Gelderland  behoort;  door.  eenea  Pastest 
en  eenen  Kapcllaao  bediend  wordt,  en  een  getal  van  ongeveer  dOOOais- 
len  ,  onder   welke. ruim.  1600  Consmqn jkaoten ,  telt. 

De  Israëlieten,  die  er  ongeveer  800  wonen,  maken,  anatdienk 
de  naburige  gem.,  eene  ringsyoagoge  <uit ,  welke  ongeveer  600  aieha 
telt  en  waarin  de  4iaast  door  eenen  Voorlezer  verligt-  wordW  . 

Men  heeft  in  dese  gem*,  behalve  een  «eer  goed ,  ingerigt:  Gjaaas- 
sium,  eene  Teejkcnschool,  vQornameiyk  tot  opde-cvt  4*>*a 
de  doorligt-,  ha^nd-  en  bpu wteekenkunde  voor  Jau^di^e 
handwerkslieden}  drie  Stads  NedercUitpcfee Jtargevraett» 
len,  waarvan  eene  tot  tnssclieaschooi  dient;  ',eea*  Armefji4«h»ei; 
eene  School  voor  Israëliteh;  eene  Franjche  A  vondeen  oei 
voor  iongens;  een  Stedelijk  Instituut  vaar  opvoeding 
en ,  o  n  d  e  r  w  (j  s ,  waar  onderwijs  wordt  gegeven  in  ,de .  Eraaacb*  laai  aa 
waaraan  twee  Kostscholen  voor  Joqgeheeren  verbonden)  sjja; 
eene  Franachekost-  en  dagschool  voor  Jonge  juf  vrouwe* 
en  twee  Bewaarscholen. 

De  sUd  Zovpnaii  ligt  6  u.  (|.  N.  0.  van  Arnhem,  3,  «,  Z.  sa» 
Deventer,  aan  den  regieroever  van  den  Üsscl,  ter  plaatse  waar  dast 
de  Berkel  opneemt ,  in  een  schilderachtig  oord ,  op  52*  &  W  &ft* 
25°  BI'  59*  O.L. 

De  juiste  tijd  van  de  stichting  der .  stad  ia  anseker ,  ecaler  Heat 
die  tot  hooge  oudheid  op ;  trouwens  de  naarheid  der  in  voorsaalifs 
tijden  soo  vermaarde  handelslad  Deventer,  en  de  geschikte  ffirjha: 
bij  di  uitwatering  van  den  Berkel  ip  den  hoofdstroom  den  IJsaeT, 
geeft  voor  dit  vermoeden  den  gereedejtep  grond.  In.  lft&0  .nojdt  af 
vermeld,  als  eene  plaats  in  bet  graafcoap  Hemelende ,,  onder  den 
naam  van  Zotvano.  In  1095  wordt  a(j  eene  qppidum.  of  stad  geuocaed. 
De  geschiedenis  leert  ons  nog,  dat  Boacasmn,  de  vijf  rr  TJTlfflaaT 
Bisschop  van  Utrecht,  de  handvesten  en  geschriften.,  de  oirsejam 
der  hoofdkerk  van  Zonaas  vermeldende,  reeds  in  het  jaar  1108 ,  ap 
veraoek  van  den  toemaligen  Graaf  Orrp ,  die  4e  keek  na  tceee  §a- 
weldigen  braad  had  doen  herbouwen ,  xou  ,  hebben  vernieuwd ,  nit 
hoofde  die  papieren  door  den  beogen  ouderdom  bijna  onleesbaar  waren 
geworden. 

Zomua  heeft  met  de  meeste  andere  steden  gemeen,  da£  ajj,  vaa 

Sd   tot   tijd,    is   vergroot  geworden.     Van  daar   de  benaming   vaa 
ude-Slad  en  JSieuwe-Stad  gegeven  aan    twee  bijsondere  gedeelten, 
waarvan  de  eerste  veel  vroeger,  daa  de  andere!  ia  weten  waa.     De. 


ZUT.  54» 

Owde*9êmd  (in  hUer ttyd  «eer  nifgabreid  door  de  Laar-  en  H  o  *  p  i  t  a  a  U 
wQken),  die  aanmerkelijk  groeier  is  da»  de  ffiettwe.Sttd,  ligt  in 
hei  Zeiden,  en  de  andere  ia  bet  Noorden.  Z\j  worden  door 4cn  Ber- 
kelv  van  elkander  gescheiden :  zoo  echter,  dot  vj  door  drie  bruggen, 
binnen  de  stad,  met  elkander  gemeenschap  hebben.  Bene  derde  wyk 
deser^tad,  genaamd  de  Voorsteden,  is,  hoewel  grooter  in  opper- 
vlakte dan  de  fliemwe~Stqd ,  echter  minder  bebouwd.  Het  is  bet  ooste- 
lijke deel  der  stad ,  door  den  ouden  hoofd  wal  van  de  Oude-Stad  af- 
gescheiden. 

■  De  stad.  ontleedt  aermoedeiyk  haren  naam  van  de  veenen  ,.  die  men  , 
in :  vroegere  tyden ,  «oo  op.  den: grond  der  stad  te|ve,  als  in  de  naby- 
heid  tobid ,  s^jade  alaao  eene  v*r  bas  tering  van  Züidvbjw  of  Zoidbvbek  , 
gelijk    men   -nu  nog  in  de  üabutirscbap  der  stad  btuggeo  vindt ,  die 
oattWr    den   naam    van    NépnUmmche  en    Qostvemsche  •  bekend    zjjjn.. 
Anderen  houden  den  naam  voor  eene  verbastering  van  Zobtvbiv  of  Zob- 
te t bbr  ,  welken  naam  men  vroeger  gaf  aan  de  veenen  ,  die  niet  geschikt 
ware» ,  om  uit  den  asch  tont  te  stoken .  Weder  anderen  leiden  den  naam  f 
ofisehooo  mei  minder  grond ,  af,  van  de  Uripeten,  cenen   Geranaan- 
achaii  volkstam ,  die  tegel  yk  met  de  Marsen  *  alhier  zouden-  gelegerd 
geweest  zijn  ,  meenende  men*  dat  de  benamingen  Manchpoort ,  Marteh 
en    Opermursth  hiervan  nog  aerkomatig   zouden   iyn.     Dit  gevoelen 
wordt   echter  wedarsptoken   door   de  opmerking,    dat   thans    nog  in 
eenitfe  streken  van  ons  Vaderland ,  eene»  oord ,  voor  goed  weiland  ge- 
senikt ,   marsck  of  neerseA  genaamd  ,wetdu  ■,  fo  zeer  oud*  brieven  is 
de  stad  ook  onder  den  naam  van  SilfmxB  gekend. 
*»a>aaf  «Zowat*  eetV>dér*  oudste  hanaeestedgh  ?  vfaa  •*:  is  z^|   weleer  door 
doaV   handel/ :: de/!  'hageneteoen    beroemd    gewocst,.,,  jgr    iyo  nog  onde 
fcrievèb  itvéacfaandeal^  •  baarbij  de   Koningen  ?an  Denemarken  die  van 
^aepiBic  rriitooodigeniv  *»  hunne  koopiMoschappeai  PW  het  Noórdeft 
ta  .hrèwen.    Tegenwoordig'  ïe.  de  buitenlandsche.  handel  gering.     De 
Meneokmdsche  >  handel» is  echter    een  voorname  tak  v.«a  bestaan  der 
inBreseteneh  y  wordende  des*  hier  intonderbeid  sterk  in  hout  gedreven , 
hetwelk  meerendfeeU  in  vlotten*  van  den  &ü»  over, den  Ussel,   even 
ais  per  as  Jangs  de  straat-  en  grindwegen  en  langs  de   Qerkel,  wordt 
toegevoerd  en   vele  lieden  werk  verschaft,    doordien   het  juer   in   de 
Meselschepesi  woedt  gebfba, 'verwerkt  of  per  as  v^ftoaden.     In  1829 
voeren  bier <vanidnah  497  takenen  den  IJssel  af,  en  >  kwamen  er  510 
aan^  dab  voor  het  grootste  gedeelte  mai'schars,  kuiphout  m  wat  dies 
méér  zy^  waren  aeludeaw    in  1847  waren  aa^i  de  kaai  «eladen  457  en 
gesast  757  sokenen;  in    1848  geladen.430  en  gelost  t>j)&schepen.    In 
1840  hebken  6tö9i  sebepen  ,■  nietende  52,70$  tonnen,  aan  de  I Jsselkode 
te  Züttob  gelost  m  300  schepen  ,  mefendo  ld,746  ton » t  aldaar  geladen  \ 
zy  ode  vooral  gelast  cfchoreiwortei ,  katoen,  haver,  hooi,  timmerhout, 
katjt,  koeken,    grpis  en  kolen,    lompen,    turf  en  zout;  eo  geladen 
aardappelen ,    klompen ,    beenderen  ,    rogge  ,    timmerhout ,  klaphout , 
duigen  en  .staven»  schort,  spek  en  starlstukken  of  kedc.     Voorts  wor- 
den aldaar  jaarlijks  raim  1800  voer  brandhout,  deels  over  de  Berkel, 
deels  met  wagens  aangekragi :  genoegzaam  ai  dit  kuiphout  v  en  wat 
verder  van  dieet  aard  <aan  de  verschillende  houtwallen  langs  den  IJ&sel 
ingescheept  wordt  f   wordt  naar  Holland  en  elders  tot  gerief  van  den 
betertaétVel ,   voer  haring-   en  antjovisvaatjej ,    emmers ,  karnen   enz. 
verzonden,   en    ook   bet:  brandhout   grootendeels   afgeleverd    naar   de 
Hallandsche  steden.     Ook  bestaan  hier  elf  beurtsebepen  eneene  stoom- 
bootdioQs*.     In  1849  iyn  opgevaren  1108  schapen  en  afgevaren  lftfó 


144  ZOT. 

«tapen,  en  afln,  voor  Zomn  bestemd,   eter  den  tittel 
men ,  tien  houtvlotten ,  metende  89,550  vierkante  voeten. 

De  handel  tn  granen  »  hier  sidert  ettelyke  jaren  seer  Ter 
terwyi  voor  den  vervoer  van  allerlei  voortbrengselen  door  de  nitionnteude 
straat-  en  grindwegen ,  die  buiten  alle  de  poorten  der  stad  *yn  aangelegd  t 
de  besteen  gemakkeiykste  gelegenheid  bestaat.  Drie  wekelykache  naart- 
ten,  welke  des  Dingsdags,  des  Donderdags  (dese  is  de  voornaamste) 
en  des  Zaturdags  gebonden  worden ,  geven  den  land-  en  tuinliedeu  de 
beste  gelegenheid ,  om  de  voortbrengselen  van  hunnen  grond  ie  gelde 
ie  maken ,  en  voorzien  den  stedeling  gedurig  van  al  bei  noodtge  let 
*  iyn  levensonderhoud ,  terwijl  stf  ,  tevens  aan  de  onderscheidene  .win- 
kels geen  gering  vertier  verschaffen.  In  1848  séjn  op  de  weehnaurkiea) an- 
der anderen  verkocht  6910  mud  tarwe,  49,470  mud  rogge,  4544  sead 
boekweit,  1085  £  vaatjes  en  69,000  ponden  boter,  benevens  5&,  154 pen- 
den varkensvleesch ;  voorts  is  aan  den  afslag  verkocht  voor  5&$4j  gwM, 
aee-  en  riviervisch. 

Ook  heeft  men  te  Zvtma  twee  jaariyksehe  leermarktesi  f  wette 
invallen  den  91  JunQ  en  den  1  November;  iwee  doek»  co  wninaark- 
ten;  twee  wolmarkten;  vier  varkensmark  ten ;  een  ga  n  ten  markt ;  deck 
vooral  elf  veemarkten ,  waar  veel  runderen ,  schapen ,  varkens  en  paar- 
den worden  aangebragi.  De  zoogenaamde  vette  beestenmarkten,  welke 
op  den  laatsten  Donderdag  in  October  en  op  de  iwee  eerste  Deader- 
dagen  in  November  worden  gehouden ,  sQn  de  voornaamste.  In  1M 
x|Jn  op  die  markten  aangebragi  6190  runderen .  9846  scbapeai  9  4809 
varkens  en  155  paarden;  terwyi  op  de  drie  bedoelde  ntjnnriHtailim 
alleen  aanwesig  waren  5485  rondereo.  Voorts  heeft  men  er  neer  iwee 
andere  vryo  markten :  de  eene  de  Meimarkt  genaamd ,  inval  lcmde  dea 
laatsten  April,  de  andere  de  kermis,  beginnende  den  tweeden  ~~ 
dag  in  Augustus ;  dese  ayn  echter  mj  lange  niet  meer  van  dat 
als  vroeger,  terwyi  sy  tbans  slechts  door  weinig  vreemde  k 
bezocht  worden.  Op  de  Meimarkt,  welke  veertien  dagen 
na  Meiavond  gehouden  werd,  mogt  voorheen  niemand,  bennen  de 
stad ,  om  schuld ,  in  ztyne  persoon  of  goederen ,  bekocgnierd  wer- 
den ,  ten  ware  de  schuld ,  op  de  aelfde  markt ,  in  hel  setlde  jaar 
gemaakt  ware. 

Onder  eenige  fabryken,  die"  hier  voorhanden  iyo,  behoort  nek  da 
iapy tfabryk ,  die  vroeger  een  groot  aantal  werklieden  heiig  hieU  en 
een  aansienlyk  vertier  had.  Tot  op  hei  jaar  1894  bestond  te  Zvn 
sedert  eenen  geruimen  tyd  eene  stadswolapinnery  en  breyerfj , 
wel  aan  vele  behoeftigen  werk  verschafte,  en  soo  op  de  wering 
bedelary  als  op  den  zedelyken  toestand  der  minvermogenden  ,  « 
gunstigen  invloed  bad ,  maar  wier  geldeUjke  toestand ,  jaarlijks 
aanmerkeiyk  tekort  opleverende,  hare  ontbinding  raadzaam  man 
Om  intusschen  met  de  opheffing  van  dese  inrigting  baren  weldadige* 
invloed  niet  geheel  to  verliezen,  ging  hei  stedeiyk  Bestuur  in  net 
genoemde  jaar  eene  verbindtenis  aan  met  eenen  bysonderen  fabrikaat, 
welke  reed»  het  kosteloos  genei  van  een  stadsgebouw  beaat,  waurbjj 
deie,  voor  de  betaling  eener  jaariyksehe  som  van  850  guld.  uit  de 
stadskas,  de  verpligting  op  sicb  nam,  om  aan  alle  .behoeftigen.,  b°* 
ven  de  veertig  jaren  oud ,  spin-  of  breiwerk  (hetwelk  aan  de  hmseu 
verrigt  wordt)  te  verschaffen.  De  verdiende  dagloonen  sjjn  echter  nee 
matig ,  dat  /ij  slechts  tot  eene  geringe  ondersteuning  verstrekken.  De 
evenredigheid  der  behoeftigen  staat  als  1  tot  19  of  ruim  8  van  de 
100  sieleti.     Er  worden  hier  mede  ,nog  gevonden  :    6  leeHooyertyes , 


ZÜT.  34* 

» 

S  lymfabfvjkcn ,  een  paar  kleine  weverijen,  1  steenfabryk,  1  pollen- 
fabrtyk  en  4  olie-,  9  rao-  en  9  koornmolens. 

De  stad  Zomin  beiat  oudtyds  onderscheidene  aanzienlijke  voor- 
regten.  Zoo  had  i\j  het  regt ,  om  geld  Ie  munten ,  by  vergunning 
van  de  DniUche  Keiiers,  al  van  ouds  beteten.  Die  van  Zotpses 
waren  vroeger  ook  door  geheel  Gelderland  en  op  onderscheidene 
andere  plaatsen  loWrij.  *Z(j  mogten  niet  buiten  hnnne  stad  in  reg- 
ten  betrokken  worden.  Sommigen  teekenen  aan,  dat  de  stad  dit 
▼oor regt ,  eerst  in  het  jaar  1310 ,  door  Henmik  IV ,  Roomsen  Koning , 
son  geschonken  s^fn.  Doch  anderen  toonen ,  dat  het ,  reeds  in  het 
jaar  1190 ,  fan  Graaf  Otto  verkregen  ,  én  door  Hertog  Aaaooa ,  in' 
bet  jaar  1439,  beveetlejl  geworden  is.  De  gedingen  over  leensaken, 
den  Zntphenschen  regten  onderboorig ,  werden  ,  binnen  de  stad ,  in  de 
opene  Ineht,  onder  eenen  eikenboom,  op  vs  Graven  hof,  uitgewezen* 
Ook  werd  hier  öigt  by,  ondèV  eenen  lindcnboom,  over  dé  laaien 
goederen  reet  gedaan. 

De  slad  is  eene  -vesting ,  welke  onregelmatig  versterkt  is,  en  met 
bare  buitenwerken  eene  vrQ  ronde  gedaante  beeft  van  ruim  1400  ell. 
middelton.     De  gebrekkige  boofdwal  heeft  18  bolwerken,  genaamd: 
Marscbpoort-,    Molen-,    Tralie-,    Staten-,    Duc   d'Albe-, 
Prinsen-,   Vervallen-,    Katten-,   Oudemolen-,   Galgen-, 
SlQk-  en  Bourgogne-bolwerk.   De  walgang  is  grootendeels  met 
hooge  boomen  beplant  en  heeft  eene  uitgestrektheid  van  3800  ellen* 
Aan  de  landsQde  liggen ,  vóór  den  boofdwal ,  vyf  kleine  raveiyntjes  en 
de  stad  b  aan  die  sijde  ingesloten  door  eenen  bedekten  weg  met  glacis 
en  voorgraebt ,  waarvan  een  groot  gedeelte  tot  toin  en  wandeling  ge» 
bruikt  wordt.    Alle  desa  werken  tfyn  ?nn   aarde,    behalven  dat  ge- 
deelte, hetwelk  de  zoogenaamde  wijk,  de  Voorsteden,  insluit  tot 
aan  bet  Galgenbastion  en  het  front  langs  den  IJssel,    en  z(jn  meest 
allen  voorzien  van  breede  en  diepe  grachten.    Buiten  de  vesting  lig- 
gen nog :  vóór  de  Viscbpoort  het  hoornwerk  Coehoorn,  met  ravely n , 
natte  grachten  en  bekleedingsmuren ;  vóór  de  Hotyitaahpoort  de  drie 
lunetten  Wambuis;  buiten  de  Laarpoort  eene  lunettevan  Ho  off; 
buiten  de  Nieuwstadspoort  vier  lunetten  van1  Coehoorn;    op  de 
Marschweide  vier  kleine  ltmetten  of  flècbes  en  ten  N.  van  de  vesting 
bet  fort  de  Pol.    Zie  dat  woord.    In  don  boofdwal  syn  3  poorten: 
'de  Nieuwstads-poort,  de  Laar-poort*,  de  Hospitaal-poort, 
de  Vischpoo-rt  en  de  Marsch-poprt,  die  allen  overwelfd  ztyn , 
benevens  nog  eenige  poternen ,  waaronder  bet  flasepoortje  voorkomt* 
De  Nieuwstads-poert  is,  by  het  aanleggen  der  vestingwerken , 
m  het  laatst  der  zeventiende  eeuw  ,  door  het  voormalig  klooster  Uzen* 
doorn  eebroken ,  en  men  tiet  daar  nog  eene  buiten-1  en  binnenpoorU 
De  Lasrr-poort  draagt  hoogstwaarschijnlijk  dien  naam  naar  hei 
d.  Laren  :  by  enkele  scbryvers  wordt  sy  ook  wel  de  Locbemsche- 
poort  geheeten.    De  binnenpoort  ia  een  fraai  gebouw,  pr|)  kende  met 
een  uurwerk* 

Van  de  Hospitaals-noort  of  Spitaals-poort  is  in  1824de 
hooge  binnenpoort  afgebroken.  Dtto  poort  is  alxoo  geheeten  naar  het 
Hosphaliter-klooster,  hetwelk  in  de  nabyheid  was  gelegen. 

De  Viscb-poort  heet  alsoo,  om  rede  de  IJssel  voormaals  regt 
op  desa  poort  aanliep ,  hierna  eenen  bogt  vormde  tot  aan  de  Emper- 
brug,  en  dan  by  het  huis  te  Siaderen  uitkwam.  On  het  geweld 
van  den  stroom  van  de  Viscbpoort ,  *s  Gra  venhof  en  de  Groote  kerk  af 
te  weren ,  beeft  men  in  1536 ,  met  goedkeuring  van  Graaf  Rnneen  III , 


den  UseeJ  eenen  anderen  joop  gegeven,  endoor  aene,  grift.  v 
Daar  de  luidsijde  tot  aao  ftindeten».  Het«  binnen  watar  .bij  Enape,:  keet 
thans  evenwel  neg  dt  Ouder  Uasel,  Men  heeft  nier*  nek  eseebm- 
oen-  en  eene  builenpepr».       !'..<>.  ...  ,. 

De  M a r  $c b  pao  r  t,  aan  bet  einde ider  Kerkt,  seu,.  velgen»  ecasawigea, 
b«rtn  naam  ontleenen  fan  den  Germaat)*e*en  volkstam  6 ar  ten ,  welke , 
ion  men  meent ,  op  den  grond  der  stad  gelegerd  waren  t  decb  andere  be- 
weren met  meerder  grond  ,  dat  sjj  'dien  draagt,  doordien  ty  geietd  t  naar 
die  graartjke  streek ,.  welke  «ader  dan  naam  tan  deafiarsch  be«<;a>d  ia. 
Nog  i  oor  jelLelyke  jaren  bad  men  eenè. buiteer  en  een*  Unnepafftork:  de 
laatste ,  welke  een  «eer  hoogtgebouw  wa* ,  en  vtoeger  wal  een*  tej'yejtiag 
diende  {  is  nu  geheel  aigebrefcen  .en,  unex  «en  apen  ^gangrferesm£ea, 
.  Men  heeft  biet  eene  scniptwpg.  o  Ver  den  tJsaei.  ^  50<e44bet.  ttceav 
4en  de  scfaipbrag  beeft  ie ,•  rivier  eene  breedte***  IW-'eUen.  by«*iddeU 
hjren  miei-stand  ,  doch  ind jen  >  dw  beogen  waterstand*,  de  4^fmnapar 
de  stad  liggende  uiterwaarden  o  verstroomen  ,  aant  wordt  taure  iiraenai 
2?Q  tot,  300  eJlen.  Uit;  dien  boette  is  de  genoemde  ecUpbrsjg  ter- 
bonden  mei  «enen  veerkam  v  welkte  over  den  uiterwaard  ligt  v  du*  dam 
wordt  weder  vervolgd  door  eene  dóo/leatbrug ,  welke.,  tot  aan.  des»  Ka- 
non^ of  l>inke/»f  Jsseld^jk  strekt , .  en,  dfenstig  ie  "voet  de  vr^je  dooeetree» 
m ing  van  bet  enpejrwaUir.  »De.  wwphtftende  rdeelen  van  deae  _ 
schap,  der  beide  oevers.,,  hebben!  daardoor  enne  gesamenlfyfce  lengte 
948.90  .ellen  „ .als :  lv.eeue  vaste*  jakbmg  aan  de  stadssiide  f  naets 
ofhaalbtpg  tot  dWlaat;  voorzien*  te  samen  Ja  ng  17.20  elten  j  SK 
setupbrog  met  doorlaat,  rustende  op  &  vaartuigen ,  lang  64  ejt  breai 
3.85  ellen;  3°,  eene-vaaic  jukbrng,  lang  8.50  ellen;  4°.  een»  weer- 
dam ,.  lang  61 .60  ellen  t  en  5°.  eeeoi  bonten  deorieatbrug ,  reatcaaa' 
op  25  jukken  ,  lang  97  ati  breed  K,0tt  ellen*  Deie  gnmeepeehap  « 
tjet  eerst  dusdanig  samengesteld  in  1608,  ia  plaats*  vao  eene:  bjref  t 
met  vaste  jukken  ^  welke  de  seanepvaeet  hinderlijk  was  ifn  annyringd 

Ïr  vervanging  van  eene  reeds  vroeger   bestaan  hebbende^-  w/elke  se 
in  Spaanscben  oorlog  vernield/ was*  •    •  % 

;  9e  Nieuwe  haven,  aïjnde  tevees  de.uttlotieg  aatAerk*)  ,/ateaa 
bgren  momj «  breed  6  80  en  gemiddeld  diep  $.80  iflll. .  •.  »  ,  . 
•  De  stad  is  aan  de  landende  dnftr  eeaige  Maagrijke  e*»  sebUiineacsr 
tige  bouwvallen  van  vroegere  versterkingen  omgeven  ,'  waaaondejr  vak 
nog  deels  aanwesig  srjnde  deels  afgebcoken  tonensj  van  daar  daa  ook, 
dat;ZottnBi,voermaals  wel  eens,,  4e  Tommtad  .genoemd  werd.  .  Ifct* 
njattegeastaaade  beeft  de  ftnd ,  welke  met.  rara**  stralen  èa  Tfhssan 
gebouwen  voorsiea  ia,  een  «eer  Sn^derp -voorkomen.  .Da  bouwval  ever 
dea  Jkrkel  bestaat  uit  de  overblijfsel»  ,van.*ent  kastaal ,  amtavdk  ia 
vroegere  eeuwen .  tot  verdedaging;  der  stad  diende^  en  waarm  men  aeg 
4ui4elgk  de  schietgaten^  poortjes  anx*  kan  oaidakkaa.  ;  Aan  den  stti- 
oWykien  wal  vitdt  men  den  Drio-ogenapst oren ,  aldns  gebeetea 
naan  eeien  vroegeren  bewoner  ÏSaaaia  Daeean^r,  dienmsareeka  het  aniéV 
den  der  sestiénde  eeuw  leefde  en  als  Stadsmusicus  werd  noioirtiyl  _ 
Isf  het  jongste  gedeelte  der  stad  beeft'  men  eene  fraai  beplante  wan* 
daling,  d^:  Boom pje.4w.al  genaamd ,  eaa  plekje  aan  den  loom  der 
gracht ,  bet  walk  door  sehtH>nfi  limlealboamib  oveesebaduwd  ea  met  het 
schitterendste  gebloemte  beplant  ia.  > 

Opdcr  de  iwaraame  pleinen  in  Zavsaiii ,  kan>mea  nnemea  da  G^wew-* 
m  a  r  kt  en  bet  s aogenaaanda  t's  A»  r  a  v  en  h*  f . '  ■  Van  minder  mta^treat- 
haid  syn  :  da  Bou.t-e  a-Turfmarkt,  de  Zaad  maakt  *  est  sla 
Vis.ah.mar kt,   welke  laaUta  bij  da  Haiaah«>naort  gebonden  «erdu 


XUT.  UI 

Zerrfuu*  beslaat; ,  binnen  die  wallen  •,  eene  oppervlakte  van  80  bond. 
1$  v.  rv,  waaronder  37  bond.  9Bv.  r»  70  v.  e*l.  belastbaar  land. 
Men  telt  er,  binnen  4e  waUent  S25&  b.  en'  llt33ti  inw.,  tgnde  de 
inw.  in. de  laatste,  vijftig  .jaren  met  een  aantal  «van  oageveer  BtfOO 
vermeerderd ;    een  aanwas ,    gedeeltelyk    toe   te  scbryten    aan   bare 

J [etende  ligging ,  mitsgaders1  aan  btt  niet  bestaan  -  Tan  stedelijke  bat 
aatingen,  om  welke  elders  te  ontgaan ,  aicb  vele  èngeseteoen  uit  andere 
plaatsen  bier  nebben  gevestigd,  maar  ook  aan  de-  toenemende  welvaart. 
Van  onds  was  deae  stad  mede  reeds  1  "wegens  den  rykdom  harer  inge* 
gotenen  .vermaard ,  waarom  sjj  hit  'rijke  Zetram  genoemd  werd  (f); 
t  Onder  de  wcceldujkc  gebouwen  komt  in  de  eerste  plaats  in  aanroer* 
Jung  bet  Stad  buis*  Het  bestond  weleer  uit  een  gebouw,  dat  vol- 
gans  -.eenen  ouden-  en  aeer  evUligen  «maak  was.  opgetrokken  en  eene 
xeer  sondeflman' gedaante  bad.  Het  had  drie  voorgevels,  die  allen* op 
cèue.. verschillende  wtyse  gebouwd  wareu  ,  docb  io  liet  begin  der  acht- 
tiende eeuw  onder  eene  Ijfst  woeden  gebragt.  In  1823  en  volgende 
jaren  is  dit  geboqw  op  eene  smaakvolle  vr^ze  vernieuwd  en  van  eenen 
schoenen  voorgevel  veorsien. 

Aan  betSladbuts  grenaende  en  daarmede  een  jfebeet  uitmakende ,  ie  de 
iZo/i/ranl^«ynde>Geboaw«n,  ten  gebrujke  ofieèende  voor  de  Arron* 
d  i* a  e.m d ut s  ~* eg  tbamk  van  <dit  kwartier  ,  die  nu  ook  op  eene  smaak- 
volle wUseverènéefdsyn.  Yooral  onmerkelftk  is  bier  de  buitengemeen* 
fmofe  taal,  aan  wier  einde  eene  aAeekiening  der  atad  van  voor  bet  jaar 
&97  te  bespeuren  is*  Tot  dit  gebouw  «behooren  ook  nog  onderscheidene 
ililen  voor  -de.  Retelers  enarisnen  benevens  gevangenissen  toot  hen  die  corJ 
reetioneel  gestraft  s$n.  Men  bewaart  nier  nog  ettelQke  strOrwerktnigen 
van  vroegere  eeuwen. 

.  Het  aoogeoanmde  Stads*  wjjnh aria,  aan  de  Markt,  heeft  eenea 
•eer  fraayen,  kunstigen  toren  met  twee  omgangen ,•  en  een  uitman* 
tend  fraai  .klokkenspel,  van  56  klokken,  door  den  beroeinden 
HuosiageffoUn.  Tot  dit  gebouw  behooren  de  Stads  Waag  en  Hoofd-1 
we  ebt.  Uit  onderscheidene  atsohriften  bUjkt ,  dat 'de  poort  der  Wang; 
in  1618 1  de  toren  ztlvem  1627  en  de  balustrade ,  voor  het  Wflnhais , 
in  1660  moeten  *Qn  gebouwd.  Hetgeen  men  verhaalt ,  dat  eene  ryke 
weduwe ,  door  i  het  doen  bonwen  van  <den  toren ,  dé  door  haar  verdiende 
doodstraf  sonde  hebben  a%ekoont ,  kan  men  geravteiyk  onder  het  gétai 
der  fabelen  rekenen. 

Eert$ds  tan;  men ,  niet  ver  van  de  Viscbpoort ,  de  overblijfsels  van 
het  Oude  Hof  der  Zntpfaensohe  Graven.  De  plaats  daaromtrent, 
vroeger  met  hoornen  beplant ,  wordt  neg  het  *sGravenhof  geheeten* 

-  Militaire  gebouwen  s\jn  er  niet ,  dienende  eenen  ouden  toren  in  hef 
Stateubolwerk  tot  fierging  van  buskruid.  :;  M  '' 

De  Keierne,  btf  de  MemmUA-bmmempeeH ,  is  een  overnlQfiet 
van  het  vrenwenklooster  IJaendoo-rn.    . 

.  Het  P.ostkantoox  ie  in  de  Lange- H *f straat  >  en  bet  Stjatioü 
der  Paardenpostery  op  de  Groenmmrkt.  ,    '      :  \ 

De  Horv.  hebben,  te  Zarveiif  twee  kerken,  de  6  root  e-  of  St. 
Walburgekerk  en  de. Broederenkerk. 


i  - 


a)  Men  was  toch  rei  onds  gewoon  ,  «ten'aan&en  Van  élk  oer  rler  hoogsteden  van 
AeMaflsnd  (Boermond  ndg  inede  daaronder  tie^re^en)  een  htfsonder  bfl  woord  te  ge- 
hmttwo  ter  aavwDxlng  van  bare  hoedanigheid  en  te  «eggen:  dat  Bf^mkj^k  was  d* 
mU* ,  Mutmomü  «t  groeM*  ,  Armhtm  4*  Je**?**  «en  ******  <k  rtffctftv 


4«  Z  ü  T. 

De  Gr oo te»  of  Si.  Walburgskcrk  ,   aan  het  'iOmwenkof,   'm 
reeds  in  de  aHervroegste  ttydcn  gesticht ,  want  t\j  werd  vóór  1  fOo  door 
brand  gebeel  vernield.     AU  Otto  ,  Graaf  van  Zoms*  ,  deze  kerk  weder 
opgerigt  en  van  den  grond  opgehaald  had ,  heeft  BuscsAanes  ,  de  drie 
en  twintigste  Bisschop  van  Utrecht,  die,  io  1105,  op  xijn  versoek  in- 
gewyd ,  en  de  H.  H.  Paraos  en  Walbossis  toegeëigend.    Op  Palmzondag 
van  1446  sloeg  de  bliksem  in  den  toren  der  kerk.    Welhaast  stond 
deze  in  volle  vlam  en  brandde  too  hevig,  dat  de  zes  klokken/,  er  in 
hangende ,  geheel  versmolten.     Het  instorten  des  torens  vernielde  het 
middelste  gedeelte  der  kerk  en  het  znidelyke  kruispand ;  meer  reeds 
vóór  het  jaar  1490  herrees,  door  giften  uit  stadskas  en  door  bijdrages 
vao  godvrnchtigen  ,  eén  byna  gebeel  nieuw   gebouw  uit  de  «ach  ,  en 
de  toren  stond    weder  daar,   fraaier  dan  voorheen,    ter  boogie  van 
542  voeten  (rnim  107  ell.)  boven  de  oppervlakte  van  den  grond.     Heg  - 
maals  sloeg  het  onweder ,  op  den  29  Maart  1600,  in  de  spits  van  des 
toren  ,  en  deae  brandde  tot  op  het  metselwerk  toe  af,  .tonder  evenwel 
deze  keer  een  merkeiyk  nadeel  aan  bet  kerkgebouw  zelf  te  doen.    Zeven 
en  dertig  jaren  duurde  het  eer  men  aan  eenen  herbouw  dacht ,  maar 
toen  bouwde  men  eene  nieuwe  torenspits,  in  den  tegenwoordige»  toe- 
stand, met  legen  en  koper  gedekt,  i\jnde  merkeiyk  lager  dan  voor- 
heen ,    hebbende  de  lonen   nu  de  boogie  van  ongeveer  77  dl.,  deck 
veel  prachtiger .  en  daarbij  tegen  de  ongevallen  van  de  lucht  met  steen 
en  koper  voorzien.    In  deze  kerk  plagt  het  gebeente  van  den  H.  Mar- 
telaar Jostus  bewaard  te  worden ,  van  wien  in  het  Roomsche  marte- 
laarsboek op  den  18  Oclober  aangeteekend  staat ,  dat  by  nog  een  ktad 
synde ,  ten  tyde  der  Diocletiaanache  vervolging  onder  den  Landvoogd 
Rictiovaius  ,  in  bet  gebied  van  Beanvais ,  voor  het  geloof  ter  dood  is 
gebragt.     Deze  kerk  praalde  met  een   kapittel  van   12  Kanoanikea, 
waarin  van  den  eersten  begin  af  wat  vastgesteld  ,  dat  de  ses  ondste 
Kanon niken ,  dat  is  die  het  langst  van  allen  eene  Kanonniksdy  bese- 
ten hadden,,  tot  Priesters  moesten  ingewyd  itfn ,  de  vier  daaropvolges- 
den  tot  Diakenen  en  de  twee  jongsten  moesten  let  Onderdiakenen  sin 
ingewyd.     Deze  12  Kanonniken   hadden  eenen  Deken  aan  bet   hoont. 
De  Proosidij  werd  den  nieuwen  Bisschop  van  Deventer  voor  een  gedeelte 
van  tyneo  -bruidschat  toegeleid ,  maar  by  beeft  se  nooit  in  bestt  ge- 
nomen ,   omdat  se   nog  bezeten,  werd  door  Joias  Scnirvm ,    die  Sm 
Bisschop  overleefde  en  by  s\jo  leven  niet  uit  het  bezit  treden   wilde. 
Dit  ambt  van  Proost  was  eertyds ,  volgens  Portas**  ,  van  zulk  een  aan- 
zien ,  dat  het  somtijds  door  de  Graven  is  bekleed  geweest.     Ook  stond 
de  Proostdy  ,  met  alle  dé  Kannnniksdyen  ,  ter  benoeming  van  de  Gra- 
ven.    De  Kanunniken  hielden  hun  verbiyf  in  de  Proostdij,    synde 
een  gebouw  aan  het  einde  der  Markt ,  by  den  Drogenapstorea  ,  waarnit 
men ,  sooals  wordt  verhaald ,  door  eenen  ooderaardschea  gang  in  het 
koor  der  kerk  zoude  hebben  kunnen  komen ,  om  de  dienst  te  verrtgtesu 
Volgens  oude  schrijvers  souden  Otto  I  en  Sofbia  ,  door  wier  huweujk 
zij  stellen ,  dat  Gelder  en  Zutphen  vereenigd  werden ,  de  stichters  van  dit 
kapittel  geweest  zyn.    Sommigen  meenen  ook  dat  zij  in  bet  midden  der 
kerk  zyn  begraven ,  en  dat  de  sieriyk  bewerkte ,  twaalf  kantige ,  yseren , 
vroeger  vergulden ,  kroon,  prekende  met  de  namen  van  Jezus,  Mama  en 
de  twaalf  Apostelen  ,  als  ook  met  eene  menigte  bysieraden ,  welke  nn  op 
het  koor  hangt ,  voormaals  boven  hun  graf  hing.   Dit  kan  echter  niet  zoo 
zijn ,  want  Otto  var  Nassau  eoSorau  vas  Zdtpbm  zijn  denkbeeldige  per- 
sonen ;  welligt  echter  wordt  Graaf  Otto  va*  Zoms*,  de  tweede  van  dien 
naam ,  bedoeld.  -  Reeds  in  1480  waren  de  Kanonniken  op  8t.  Tbommdag 


f 


Z  ü  T.  849 

gewoon  op  het  gemelde  graf  den  lofzang  ter  eere  van  de  H.  Moedermaagd 
te  tingen.     Io  1432  op  8t.  Jacobsavond  heeft  Hertog  Abhood,  die  loen 
op  het  slot   Roseodaaf   was ,  aan  het  kapittel  vergund  ,  dat  het  niet 
*    gedagvaard  mogt  worden  dan  in  tegenwoordigheid  en  in  de  kamer  van 
den  Hertog.     Door  de  milddadige  godvruchtigheid  der  volgende  tijden 
zijn ,  na  het  stichten  der  kaounniksdi]en ,  ook  oog  de  volgende  vikarijen 
gesticht :  de  vikarij  van  het  H,  Sakrament ,  de  vikarij  van  den  H.  Si- 
vbbibos ,  de  vikarij  van  den  H.  Micbaël  ,  de  vikarij  van  het  ff.  Krmu 
en  de  H.H,  drie  Koningen,   doch  deze  laatste   vikarij  iê  naderhand 
vernietigd  en  hare- inkomsten  met  de  kerktimmeraadje  vereenigd.     Die 
inkomsten  bedroegen  in  1572 ,  5Q0  daalders,  en  werden  door  de  kerk- 
meesters ,  die  door  den  Raad  verkoren  werden  en  geen  rekenschap  be- 
hoefden te  doen  ,  besteed ,  om  het  gebouw  der  kerk    te  onderhouden 
en  de  behoeftigen  in    bunnen  nood  te  verligten  en  by  te  staan.     De 
vikary  van  den  H.  Babtboloibus  ;   die  van  de  H.H.  Onnoozele  Kim" 
deren  en  de  Apostelen  Peilippos  en  Jacobus;  die  van  de  H.H.  Mabtuqs 
en  Mabia  Macdalbha  ,  en  die  van  de  H.  Mabgabbtba  ,  in  de  zoogenaamde 
'$  Graven- Kopelle ,  wiens  beiitter  geen  deel  had  in  de  dageiyksche  uit- 
deelingen ,  die  de  bewoners  van  bet  koor  en  van  de  kerkelyke  getyden 
genoten.     Dese  vier  laatste  vikarQen  stonden  ter  benoeming  der  Graven 
van  Zotpbbb.     De  vikary  van  de  H.H.  Lodobbos,  Paolus,  Cobbba  en 
*Waibub61s  ,  wieus  bedienaar  gehouden  was  vy f  missen  ter  week  te  seven 
ure  te  lezen  en  het  koor  byte  wonen.     Dese  vikary  stond  ter  verge- 
ving van  den  bedienaar  der  kerk ,  die  te  zamen  koster  en   klokluider 
was,  en  was  den  5  April  1505  gesticht  door  Habibb  Bbosbov,  Jom 
Bküsbop  ,  syne  huisvrouw  ,  en  Abtona  Stbbjbs.     De  stichting  werd  door 
het  kapittel  en  door  Fbbbibik  tas  Babbb,   den  zes  en  vyftigsten  Bis- 
schop van  Utrecht ,  goedgekeurd.     De  vikary  van  de  H.H.  Apostelen 
Aidbeas  ,  Mattbias  ,  Pa c los  en  Mattbsos  ,  wiens  bezitter  om  de  andere 
week  de  eerste  dienst  moest  lezen.     Deze  vikary  is  in  1327  gesticht 
en  begiftigd  door  den  Deken  Cbblacus.     De  vikary  van  de  H.  Babbaba, 
wiens  bedienaar  de  zelfde  verbindtenissen  had  als  de  evengemelde  Vi- 
ka rissen ,  waarom  de  bezitters  van  beide  deze  vikaryen  Primusarii  of 
eerste  roislezers  genoemd    werden.     De   vikary   van    de    vier    Heilige 
Leeraars  der  kerk,  en  de  H.N.   Aobiabos,  Ebasios  ,  Fabiaids  en  Sb- 
bastubus  ,   welke  vikary  in  de  nieuwe  kapel  achter  bet  koor  door  da 
burgers  opgerigt  is ,  in  het  jaar  1455  ,  en  waaraan  de  Bisschop  Robol- 
phos  zyne  goedkeuring  gegeven  heeft  den  19  April  1445.     De  bedienaar 
der  vikary  Nras  verpligt  te  resideren  en   het  koor  bij   te  wonen.     De 
vikarij  werd    bij  beurten    door  het  kapittel  en  de  stadsoverheid  ver- 
geven j    doch  met  dit  beding ,    dat  een   inboorling  moest   voorgaan , 
maar  ten  minste  z|jn  achttiende  jaar  bereikt  hebben.  Voorts  waren  er 
nog  de  vikary  van  de  H.H.  Apostelen  Pst  tos  en  Paulo*  ;  die  van  den 
H.  Laubbhtios  ;  van  de  H.H.  Apostelen  Sibob  en  Jodas;  van  de  H.H. 
Abha  en  Nicolaos;  van  den  H.  Laibertos  ;  van  de  H.  Catbabiba  ;  van 
de  H.  Aobes  j  van  de  H.  Maagd  en  Martelares  GbcilIa  j  van  de  H.H. 
Tboias  en  Abtohios  ;  van  de  H.H.  Sbbastiabob  en  Elizabbtb  ;   van  de 
H.  Maagd  Mabia  en  den  H.  Cbbistopfbl ,  en  van  de  H.  vier  Martelaren. 
Men   ziet   in  deze  keek  nog  eene  koperen    doopvont ,    welke  voor  de 
schoonste  en  grootste  der  Noordelyke  gewesten  wordt  gehouden,    liet 
sware  deksel  wordt  door  middel  vao  eenen  yseren  hefboom  er  afgenomen , 
welke  zoodanig  is  ingerigt,  dat  men  slechts  een  kogel ,  van  ruim  20  oude 
ponden  zwaar ,  er  behoeft  aan  te  hangen ,  om  met  de  geheele  zwaarte 
des  deksels  evenwigt  te  maken.     Men  verhaalt,    dat  Kerkmeesteren 


dit  doopvont   fa  der  tgd  Prin*   Fudbui.  Hsnaui  hebben    aangebo- 
den ,    om '  er  ffcsebut  van   te  gieten  t  maar  dat  deze  de  aanbieding 
▼ao  de  hane*  wees  t  zeggende  :  *  dat  het  onvergeeflijk  zoude  zijn  ces 
■  kunststuk  te  ^vernietigen ,  waarvan  men  zeggen  koude,  dat  b$  die 
vis  Zorrra  geweest  was  en  dit  niet   gezien  had,    ook  Zvtpbew  oiet 
»  bad  gezien^ "    De  doopvont  heeft  onderttisschen  veel  Tan  haren  lab- 
ter  verloren.     Reeds   in  den  Spaanseben   t§d   z(jti  er  onderscheidene 
beelden   van    weggeraakt,     bt  bet  midden   tan   hel  deksel  ziel    men 
iemand  nederknielen  ,   die,  door 'een  ander  r  van  boven,    met  water 
overstort  wordt,  terwyt  een  derde  eert  doek  of  kleed  vasthoudt.  Ron- 
dom z\jn  de  beelden  der  Apostelen  en  Evangelisten.  Volgens  bef  op- 
schrift der  doopvont ,  is  z$  gemaakt  door  Gillis  vas  Etydz,  op  bevel  van 
de  Kerk  meest  eren  Jaw  Abssa*  en  Fbaitssèb  db  Witt.     Toorts  .ziet  men 
hier,  boven  den  graf  kelder  van  betond  adèftyke  huis  der  Hhckebk», 
eene  fraaie  marmeren  graftombe ,    Versierd  met  de  borstbeelden  tan 
fivasaABD  var  Heecibctit  ,  Heer  itaft  IfettelkorstJtn-Bnghuuen ,  en  Land- 
drost van    bet   graa&ebap  Zetram  en  Mabia  Tobc*  ,    zijne  gemalia. 
Onder  deze   beelden  zyn  twee  kindertjes ,    met  omgekeerde  en  oitge- 
blusebte  toortsen  ,    uitgehouwen  ,    en  in  het   midden  ,    een  pbeniks  t' 
oit  s{jne  asch  herlevende.  'Lager  ziet  men  doodshoofden,  zaodloeperi 
en  dergely ke  zinnebeelden  van  de  kortheid  en  broosheid  des  mehsche- 
lyken  levens.   Rondom  zijn  de  zestien  adéllüke  kwartieren  der'  geslacb- 
ten  van  Hebckbbbh  én  Toaci  uitgebeeld.    Int  alles  vertoont  zich  wit  op 
tenen  grond*  vin  zwart  én  geel  marmer.     Bij  het  gestoefie  der'rege* 
.  ring  «U  dog  eeneu  kanonkogel  in  eene  pilaar  j  men' zegt  dat  deseer 
door  de  Spanjaarden,  geduretide  de  godsdienstoefening  is  ingeschoten, 
by  gelegenheid  vanf  de   belegering ,   ih  1B7S,    der  stad  overkomen, 
sooals  mede  in  cene'róode  glasruit,  achter  den  predikstoel  Wordt  aan- 
gewezen.    De  kerk  is  wQdfers'  voorzien  niet  een  keurig  orgel  -wan  vijf 
en  twintig  registers  ,  twee  klavieren  en  een  pedaal ,  door  den  beroemden 
orgelmaker  Bader*  ,  voor  omtrent  twee  honderd  jaren  ,  gemaakt.     Kt 
orgel ,  bet* elk  in  1816  en  1818  geheel  vernieuwd  is  ,  beveelt  zich  door 
sieriyke  netheid  voordeelig  aan.     In  een  afzonderlijk  vertrek  der  kerk 
vindt  men  eene  bibliotheek ,  welke  een  aanmerkelijk  getal  onde  boekei 
en  handschriften  bevat ,  waarover  eertijds  een  der  Professoren  der  toea 
bestaande  doorluchtige  school  het  opzigt  had  ;  deze  étond  voor  iedereen 
open  ,  maar  dewijl  er,  in  het  begin  der  zeventiende  eeuw,  eenige  boeken 
zoek  raakten ,   werd  door  de  stedelijke  regering  besloten  ,  de  bóekea 
aan  het  boveneinde  van  de  lessenaars  waarop  xij  liggen  ,  vast  te  kete- 
nen.    In  deze  boekenzaal  wjjst  men  ook  nog  de  zoogenaamde  doivels- 
klaanwen  ,  welke  evenwel  biets  anders  zijn  ,  dan  hondepoolen  ,  die  ist 
de   steeoen  zijn   ingedrukt  vóór  dat  zij   gebakken   en   dus  nog  week 
waren.     Men  verhaalt  hier  ook  nog  van  eenen  seevisch ,  die  door  eene 
hoos  op  het  dak  dezer  kerk  is  geworpen  en  aldaar  gevangen. 

De  Broederenkerk,  op  het  Broederenkerkhof ,  m  bet  middenge- 
deelte der  stad  staande,  is  mede  van  zeer  hoogen  ouderdom  en  behoorde 
vóór  de  Hervorming  aan  het  konvent  der  Dominikanen  of  Predikhee- 
ren.  In  1824  en  182b*  is  deze  kerk  van  binnen  geheel  vernieuwd  en  ver* 
timmerd ,  zoodat  zij  nu  ,  door  meerendeels  rondloopende  banken ,  eene 
rotonde  vormt ,  aan  wier  eene  einde  de  predikstoel  en  aan  het  andere 
het  fraai  vernieuwd  orgel,  oit  de  gesloopte  St.  Janskerk  van  Arnhem 
afkomstig ,  pryken  ,  die  beide  zeer  sierlyk  bewerkt  zijn.  Hen  heeft  in 
deze  kerk  volstrekt  geene  stoelen ,  terwyl  velen  meerendeels  vernieuwde 
glasramen  een  belder  licht  lerspreiden.     Mctregt  kan  men  deze  kerk 


Z  ü  T.  9#l 

voor  eene  der  netsten  omes  Vaderlands  rekenen.    Ety  wordt  der  avonds  t 
gedtfrende  de  godsdienstoefening ,  door  Edgelsche  lampen  verlicht;  Vroe*- 

Ser  werd  in  deze  kerk  des  Zondags  voor  de  Waalsche,  en  dés  Vry- 
ags  's  morgens -vooi' de  Ncderlandscbe  Hervormde  gem.  gepredikt,  tfa 
het  te  niet  gaan  der  eerstgenoomde  gem.,  is  %\j  echter  nog  alleen  bjj 
de  Herv.  in  gebruik.  < 

'    De  kerk  der  Doopsgezinden,  op  den  Jpestad,  is  een  klein, 
doch  net  gebouw  ,  tonder  toren  of  orgel . 

Vóór  bet  jaar  1690  behielpen  de  Evangelisch -Luthers  eb  en 
te  Zbtpbeü  zich  mei  een  huiskerkje ,  in  de  Beukerstraat.  In  het  ge- 
zegde jaar  werd  echter  de  tegenwoordige  kerk  dier  gezindte  geslicht , 
zijnde  een  fraai  gebouw , '  dat  sedert '1780  met  een  orgel  versierd  is. 
In  1830  is  deze  kerk  van  binnen  'geheel  verbouwd  en  van  een  nieuw 
orgel  voorzien.  '  '    "' 

Tot  Roomsch-Kè  thoiyké  kerk' dient  thans  de  Nieuwstads- 
of  St.  Janskerk,  hij  de  Ifieuwstads+pöort.  Deze  bestond  -reeds  in 
het  jaar  1561  ,  blijkens  eenen  brief :  door 'den  Pastoor  Jacos  CLuraa  over 
zeker  regtsgeding  geschreven,  fflen  '  heeft '  zelfs  gegronde  reden  ,  om 
te  vermoeden,  dat  zij  al  in  het  jaar ^107$  bestond.  Zij  was  vóór 
'de  Reformatie  aan  den  H.  Nicolaa9  toegew\Jd  en  verstrekte  later  ten 
dienste  der  Hervormden,  maar  sedert'  1806  is  z\j  den  R.  K;  ter  bit- 
oefening van  hunne  eeredienst  afgestaan ,'  die  haar  op  de  doelmatigste 
wtyte  hebben  laten'  SnrigteV,  zöödat  zQ  door  hare  netheid  ieder  be- 
schouwer bevalt,  dragende  ée  Cweë' sierlijke  altaren  en  een  fraai  orgel 
daaraan' niet  'weinig  by.  De  kerk  heeft  eenen  hoogen  spitsen  toren  , 
die  zeer  Vér  kan- Worden    gezien  en  met' een  uurwerk  prijkt. 

Vóór*  de 'Reformatie  hdd  men  hier  twee  maW  en  zes  vrouwenkloos- 
ters. Het  «èrstè  was  dat  der  Domfnfkanên  of  Predikhëeren, 
op  de  Rozengracht  by  de  Berkel ,  thans  tfot  Stedelijk  gymnasium, 
een  Magazijn,  een  Concertzaal  en  andere  inrigtingen  dienende 
en  waartoe  ook  de  Broederenkerk  Behoorde.  Bet  [andere  mannenkloos- 
ter, Galileën' gëheetcn  én  'door  Honnikën  van  de  Orde  der  Obser- 
vanten bewoond ,  stond  even  buiten  de  Laarpoort.  Ter  plaatse  waar 
het  gestaan  heeft,  ziet  men  thans  de  smaakvolle  begraafplaats  der 
Christenen ,  die  voorzeker  onder  de  schoonste  van  ons  land  kan  ge- 
rekend worden.  De  vrouwenkloosters'  waren:  het  klooster  Hospi- 
taal of  Spitaai  van  den  derdap  regeï  van  den  H.  Fiahciscos ,  inde 
PeUihaanstraat ,  by  de  Bihnen-Hospitaals-poort,  nu  een  gedeelte  van 
het  Bornbof  en  belende  huiseb  uitmakende;  bet  klooster  IJ  zen- 
doom,  bp  de'  IVieüwstad,  mede  door  Franciskanernonnen  bewoond, 
door  welk  gebouw  ,.by  het  aanleggen  van  wallen ,  de  Nieuwstads-Binnen- 

Jioort  geslagen  is,  terwyl  het  verder  dient  tot  eene  kaserne,  voor  hét 
ahrykwezen  enz.:  het  Wnlftshuis,  ook  Heer-  Hendrikshuis 
genoemd ,  in  tfe  LökeHstrhat ,  mede  bewoond  door  Franciskanernon- 
nen, hetwelk '  noft  gétlëeltëlyk  in  wezen  is.  als  hebbende  het  Ou  de- 
Gasthuis  en  het  Pesthuis;  tin  met  ^hét  Niéuwe-Gasthuis  ver- 
cenigd ,  daarvan  een  gedeelte  uitgemaakt ;  het  Rondeel,  op  den  'Rij» 
kentiagen,  een  rondeel  der  sladvéstén',  waarvan  de  bewoonsters  aan  geëd 
kloostergeloften  gebonden  waren ,  en  op  welks  grond  het  tegenwoordige 
Burgerweeshuis  gebouwd  is;  uet  Adamsk  loos  ter  of  Aa- 
man  skloostcr,  óp  het  Oude  wand  ,'  Waar  nu  de  tapijtfabr\jk  is  ,  en 
het  Oude-éonvent,  mede  in  die  straat ,'  z\jnde  thans  een  Wconhuis. 
De  Synagoge  der  Israëlieten,  \n  de  Rosmolen,  is  een  klein 
maar  net  gebouw ,  doch  zonder  toren  ,  getouwd  in  het  jaar  1814. 


ttt  2  U  T. 

Hei  Kerkhof  el  de  beavaarplaaU  der  Christenen  ligt,  too  alt  w| 
reedt  bier  boven  gezien  hebben ,  buiten  de  stad  ,  oiet  verre  van  de 
Laarpeort ,  op  den  weg  naar  het  dorp  Warnsveld ,  ter  telfder  plaatse , 
waar  xicb  vroeger  het  vermaarde  klooster  Galliléen  verhief,  hetwelk 
in  145tt  gesticht  was.  De  Israëliten  hebben  eeoe  afzonderlijke  begraaf* 
plaats ,  buiten  de  flospitaals-poort. 

Onder  de  liefdadige  gestichten  verdient  vooral  genoemd  te  worden 
de  inrigting  ooder  den  naam  van  het  Oude-  en  Nieuwe -Gast- 
huis bekend,  bestaande,  met  de  onderhoorigheden ,  eeoe  aaoxieniyke 
uitgestrektheid  grond*  in  de  Jfieuwsiod.  In  vroegere  tyden  stond  het 
oude  Gasthuis  heogstwaarscbyniyk  aan  de  Markt :  daarom  wordt  het 
steegje  ,  hetwelk  van  bet  Scbipstoel  naar  de  Markt  leidt ,  nog  het  Gast- 
huissteegje genoemd.  Later  sijn  echter  de  onderscheidene  gasthuizen , 
die  men  der  weldadigheid  van  vroegere  tyden  bad  te  danken  ,  en  dis 
op  vele  plaatsen  verspreid  waren  ,  tot  één  geheel  vereenigd  in  het  kloos- 
ter Heer-Hcndriksbuis :  toen  moet  ooi  het  St.  Elisabelhs-gasthuis ,  deer 
Ebgelseet  Kame  en  Jottb  vza  ata  Vobbst  ,  echte  lieden  ,  met  behulp 
van  Joiah  Kamc  en  onderscheidene  goede  menseben ,  in  1442  geslicht, 
hetwelk  ten  doel  had  arme  of  zieke  burgers  en  vreemdelingen  voor  niet, 
to|  aan  bunnen  dood ,  te  verplegen ,  uit  de  Spiegelstraat  daar  heaea 
ztyn  verplaatst ,  en  dat  gebouw  den  armen  weezen  ingeruimd  zyo.  Ha 
«Ijn  alle  deae  gebouwen  door  éenen  ringmuur  omsloten.  In  verechiHeadt 
afdeelingen  vindt  men  hier  zalen  voor  behoeftige  zieken  ,  groote.ee 
ruime  gebouwen,  welke  tol  Provinciaal  Krankzinnigengesticht  dienen, 
en  afzonderlyke  woningen  voor  proveniers  of  lieden ,  die  voor  hou  leven 
lang  den  kost  koopen.  In  bet  jaar  1842  is  de  inrigting  voor  krank- 
zinnigen geheel  geregeld  naar  de  vorderingen  der  wetenschap.  Er  kne- 
uen in  dit  gesticht  een  getal  van  40  behoeftige  zieken ,  290  krankzin- 
nigen en  28  proveniers  worden  opgenomen» 

Eene  andere  weldadige  inrigting  is  het  zoogenoemde  Bom  hof, 
alzoo  gebeeten  naarden  stichter,  eenen  zekeren  Heer  Boaa  of  Beaat. 
Dit  gebouw  heeft  zynen  iogang  aan  het  einde  der  Grootewarkt ,  ai 
beslaat  van  daar  tot  aan  de  straat,  die  naar  dit  gebouw  ffomt— i 
stramt  heet ,  eene  aanzienlijke  ruimte.  Omstreeks  een  honderdtal  at» 
hoeftige  oude  lieden  genieten  bier  vrye  woning,  vrye  tafel  en  ieg»» 
val  van  ziekte  de  liefderijkste  verpleging.  Uit  oude  oorkonden  bhjkt, 
dat  dit  gebouw,  gesticht  ia  het  jaar  1320,  reeds  voor  twee  hon- 
derd jaren  een  rijk  en  sterk  begiftfgd  huis  was  ;  doch  na  de  Hervor- 
ming werd  het  nog  vergroot  met  een  gedeelte  van  bet  klooster  Hospi- 
taal. Boven  den  hoofdingang  vindt  men  in  steen  uitgehouwen  een 
oud  man  en  eene  oude  vrouw ,  benevens  eenig  beeldwerk ,  waaronder 
dit  vierregelig  versje  te  lezen  is  : 

Ui bz  vlobit  na  spewosozh  vah  wbldioio  oifDEaioeo, 

Vooa  OODB   L1BB  ,   ■STZIJ  »AH   BAR  HBS   OFTB   VBOOWBa  , 

Das  Uierbh  Bobbbhbov  ,  ia  Zotphzrs  svad  obboow»  , 

KaH   INE   BZB01TTIG   ZUB   WELDAMO  OHDEBBOOWBB. 

Aan  de  zijden  der  deur  waren  voormaals  de  wapens  van  zes  oude 
geslachten ,  in  1725  bestuurders  van  dit  huis ,  uitgehouwen ;  hnnaa 
namen  staan  nu  nog  daar  te  lezen.  In  en  bij  de  kamer  der  Provi- 
soren  ,  thans  een  collcgie  van  vier  personen ,  vindt  meu  nog  onder- 
scheidene schilderstukken ,  die  der  bezigliging  wel  waardig  zijn. 

Het  Burgerweeshuis,  op  den  Rijkenhagen,  staat  op  den  grond, 
waar  vroeger  het  klooster  Rondeel  gevonden  werd ,  en  dieot  voor 
weezen  der  van  ouds  genoemde  Grootburgers.    In  een  geschrift  boven 


Z  ü  T.  3*5 

da  poort  9  alwaar  een  jongetje  en  eeo  meisje  la  steen  zijo  uitgehouwen, 
wordt  vermeld ,  dat  het  in  16o9  door  Hbbbbie  vab  Diana  9  Jab  vab  Essbb9 
Castab  Habte  en  Jobaw  Luiers  werd  bestuurd.    Lager  staat  dit  versje : 

{ha*  woidt  at  BuaGsawsBs, 
B   TUCBT  IH   GOOBS  VBBBS  , 
DOOI    VABBBBft   BELBIB  , 
GbBBAGT  TOT  BUBDIGBBID. 

In  dit  gebouw  wordt  een  onbepaald  getal  van  jongens  en  meisjes 
opgenomen. 

liet  Weeshuis  voor  vreemdelingen  en  kinderen,  wier 
ouders  geen  bnrgerregt  hadden  verkregen ,  staat  in  de  Spiegelstraat  ƒ 
vroeger  waren  deze  kinderen  in  het  huis  self  verpleegd  ,  maar  thans 
worden  s{j  in  de  stad  of  daar  buiten  besleed.  De  meeste  gebouwen 
tot  dit  gesticht  be hoorend  e ,  t\)n  aan  particulieren  verhuurd.  De  tty- 
deiy ke  Diakenen  der  Hervormde  gemeente  s(ja  bestuurders  van  dit  buis ,  ' 
en  door  dese  geschieden  bier  de  gewone  werksaam heden  aan  soodanig 
bestuur  verknocht»  Boven  den  ingang  der  hoofddeur  tiet  men  twee 
knielende  kinderen  en  daaronder  geschreven  : 
»  Ds  Heus  bew  aabt  ds  vbeebbelihsbs  :  Hu  slaat  bib  vries  u  bb  wb- 

BOVfB   GADB;    IAAB    BBB    WBO  BBB   GoBBBLOOZEff  KBBRT  BIJ   OH." 

In  de  kamer  waar  de  uitdeelingen  aan  behoeftigen  geschieden  ,  vindt 
men ,  voor  den  schoorsteen ,  dit  zooveel  waarheid  behelzend  versje : 
Laaf  bobst,  stil  bohgbb  bh  blbê  baabtbb  blij  tb  bob9 

Deel  zoo  bbh  abbeb  bbabb  ,  srus  bb  bbesbl  tob  , 
Eb  aan  zb  bit  bobbb  boobbb  ;   baas  —  nood  ook  bit  vooa  ooobb  : 

HlBB    BIBHT   OBZISTIGBEIB,    OEPAABB   AAB   BJEBBBOSEB. 

Voor  het  midden  der  zeventiende  eeuw  was  dit  huis  met  het  voor- 

faande  vereenigd,  en  toen  stond  de  inrigting  voor  weezen  aan  het 
erkhof ,  en  wel  van  de  Visch  poort  tot  aan  de  Waterstraat.  Na  dien 
tyd  scheidde  men  die  echter  vaneen  ,  bragt  het  Burgerweeshuis  naar 
den  Rykehagen  over ,  en  plaatste  het  vreemden-  of  armen- weeshuis  in  het 
St.  Elisabeths-Gasthuis,  dat  toeo ,  sooals  reeds  gezegd  is  t  met 
het  oude  Gasthuis  in  Wulfhuis  is  vereenigd  geworden. 

By  *s  Koniogs  besluit  van  30  November  1849 ,  no.  84 ,  is  aan  den 
Heer  C.  A.  Baejlbb  9  te  Zotpbbb,  toegestaan  de  oprigting  wan  een  wees- 
huis ,  hetGebroeders-Bakkersweeshuis,  voor  kinderen  van  Pro- 
testantsebe  ingezetenen  ;  het  is  gevestigd  in  eeo  daarvoor  aangekochte 
huis  op  het  Oudewand. 

In  1415  had  de  Kanunnik  Evbbbabbt  vab  KfirtEL  een  Geesteiyk 
Armenhuis  gesticht,  aan  de  Markt»  Later  schijnen  die  huizen  bui- 
ten de  stad  te  hebben  gestaan  en  by  het  aanleggen  der  vestingwerken 
te  zyn  afgebroken.  Men  heeft  toen  zes  nieuwe  huisjes  achter  den  molen 
gebouwd ,  waarschyniyk  in  de  Barlheze ,  waar  zich  ook  andere  huisjes 
bevonden ,  mede  van  de  familie  vab  Keppel  afkomstig.  Nu  nog 
heeft  de  diaconie  der  Hervormde  gemeente  hier  tien  woningen  , 
welke  om  niet  kunnen  worden  bewoond.  Zes  dergelyke  wonin- 
gen, herkomstig  van  eene  gifte  door  Heer  Jacob  vab  Hackvobt  in  het 
jaar  1478  gedaan  ,  staan  in  de  Hospitaals-poort ,  in  den  zoogenaamden 
Hackfottsgang ;  over  deze  woningen  beschikt  de  kerk. 

In  het  Oude  Vrouwenhuis  der  Hervormden,  in  de 
H 'uiterstraat ,  hebben  90  oude  vrouwen  vrye  woning,  ierwgl  «U/by 
sommige  gelegenheden  eenige  uitdeelingen  genieten. 

In  het  Gesticht  der  Rooms  eb-  Kath  olijk  en  ,  in  de  Gewet-^ 
digershoek,  dat  sedert  het  jaar  1818  bestaat,   zijn    40  oude  mannen 

XIII.  Deel.  23 


J»4  zïjT. 

cd  f  rouwen  opqwaxn ,  die  er  mede  Wj  sommige  gtWeota 
eemgc  uitdeeling  genieten.  Voert»  worden  er  iieken  verpleegd 
kinderen  in  eene  daar  aangelegen  kapel  onderwezen. 

Het  Ruitershofje,    in  de  iïieuwHmd,  u  Wijken»  een  opscfa 
boven  den  ingang,  in  het  jaar  1*61  gesticht  en  door  de  groote 
Anthony-broederachap  (1)  in  1787  geheel  vernieuwd.  Daario  genie 
eemge  oude  borgerlieden   vrije  woning  en  «enige  voordeelen. 

Verdere  liefdadige  instellingen  «jn  t  een  Genootschap  ten 
?er8le"ning  van  behoeftige  kraamvrouwen,  io 
jaar  1828  opgerigt ,  een  Departement  der  Maatsckapp 
Tot  Nut  tan  U  Algemeen,  den  8  October  1807  opgerigt ,  140  hé 
tellende  ,  en  nit  wier  boezem  is  voortgesproten  :  eene  druk  beww 
Leesbibliotheek,  eene  Teekfenscneol  *  veoroamel 
tot  onderwas  in  de  bouw teekenkunde  voor  jeugdi 
handwerkslieden,  eene  Spaarbank  en  een  xiekea  eo  I 
grafenisfonds;  eene  Afdeeling  van  het  Nederlaag 
Bijbelgenootschap;  eene  Afdeeling  van  het  tene* 
schap  ter  onders ten  ning  van  de  ««wapende  dienst 
de  Nederlanden;  eene  éfdeeling  van  het  Ned< 
landsch-xendelings-genootichapj  eent  Afdeeliag  fi 
het  Nederlandsen  Tractaat-tenootsebap;  eene  htèt 
hng  van  het  Institnul  voor  doofstommen,.  feGfoniogc 
eene  Afdeeling  van  het  Instituut  voor  Blinden,  ts  Ai 
sterdam,  eene  Afdeeling  van  het  genootschap  tot  ied 
lijke  verbetering;  der  Gevangenen)  eene  Subcsmam» 
van  de  Maatschappij  van  Weldadigheid ;  eene  ip" 
bank;  eene  spaarkas  en  twee  kieken-  en  beirsfeoi 
bussen. 

Bovendien  is  er  Ie  Zutpiih  eed  Genootschap  ter  beeefenii 
van  natuurkundige  wetenschappen,  dat  door  de  vereen^ 
der  twee  vroeger  bestaan  hebbende  Genootschappen:  Nut*»** 
«n  de  De  tpruit  wordt  eindeiifk  een  boom,  zeer  sterk  van  led»  » < 
verschillende  welvoorsiene  verzamelingen  heeft ,  ais  eene  venaal 
der  meest  klassieke  werken  nit  het  gebied  der  verscbileade  «el» 
*™aPP£"'  cen  G0**  onderhouden  kabinet  van  natoraüën,  oÜ  **»< 
delfstoffen  enz.  bestaande,  alsmede  eene  nette  verzameling  f  wis*0 


men  ten. 


Merkwaardig  is  te   Zotpbea    ook  oog   het    SocietcïtsgebM1 
op  het  Oude  IF and,    hetwelk    tot    de  bedoelde  inrigung  *w»*,B 
van  onderscheidene  talen  ,    terwijl    daar  boven    de  nelte  schoof 
en  danszalen  gevonden  worden;  verder  de  Coocertiiil  *** 
Latnnsche  school ,  welke  teer  doelmatig  is  fimreHgt.  ^ 

Ue  Latijnsche  school  stond  eertijds  nabij  de  Gros»»1 
op  het  Kerkhof ,  doch  werd  sedert  midden  in  de  ttad ,  i*  * » 
moten  verplaatst,  alwaar,  reeds  in  de  dertiende  eeuw,  het  H1?1" 
!£ƒ-  °er..Predikl»ccreB  gwu'cht  was  geweest.  Sedert  ld  f 
1841  is  zij  veranderd  in  cen  G  y  m  n  a  s  i  u  in  waar  door  eeoeo  »* 
tor ,  eenen  Conrector  en  drie  Uenuvn  ,  onderwijs  wordt  fretf*»  «• 
rmni  60  leerlingen.  J 

(i)  Eenu  Inrigting,  weike  haar  bestaan  te  dunken  heeft,  aan  eenige  liedw> 
*ich  tot  weldadige  doolclnden  vercenlgd  hadden.  Voor  onhengcipe  tijden  bcJ»c(J  — 
broederschap  reeds;  men  heeft  er  ook  de  St.  A  nna-  Brov.lerechar  «»  E(*  *' 
kleino  St,  Anthonle-Broodeïscha^ijcn. 


Z  ü  T.  365 

Ia  bei  jaar  1686  werd  te  Zotpbm  ,  door  de  Staten  van  het  graaf- 
schap ,  eene  1 1 1  u s t r e  of  Doorluchtige  school  gesticht ,  waar- 
voor echter  geen  gepaald  gebouw  bestemd  was ,  maar  aan  welke  lot 
eerste  Hoogleeraren  werden  aangesteld  Jobar  Louuer  ,  in  de  Historiën 
en  Talen  ,  en  Jobaa  Flbbobbos  ,  in  de  bespiegelende  Wijsbegeerte.  Deie 
inrigting  is  echter  te  niet  gegaan. 

De  Teeken  school  heeft  twee  Onderwijzers  en  40  leerlingen;  de 
drie    Stads  Nederdnitsche    Burgerscholen    tellen  geza- 
menlijk   ongeveer    850    leerlingen j    de    Armenschool    420    leer- 
lingen ;  de  Bijzon  de  re  scholen  150  leerlingen  ;  de  Fransche 
keet-  en  dagschool    voor  Jongeheeren,  180   leerlingen;    de 
Fransche     kost-  en     dagschool     voor  Jongejufvrou weu , 
ru ion  50  leerlingen,  en  de  Bewaarscholen,  ruim  330 leerlingen. 
Zutpssn   iê    de  geboortepbats  van  den    Godgeleerden:    Gbbbit 
W4R  Zbttmr  ,    geb.    omstreeks  het   midden  der  veertiende  eeuw  ,  die 
by   x\jne  hoofdstudie ,  de  godgeleerdheid ,    de  uitgebreidste  beoefening 
oer    wijsbegeerte    voegde ,  een  der  welsprekendste  reden aaars    was  ea 
omstreeks  het  jaar  1390  het  toppunt  van  s\jn  roem  bereikte,   Hoog- 
leeraar  in  de  Godgeleerdheid  en  Wijsbegeerte  te  Keulen  5  Gbbbit  Zbb- 
noi,T  vas  Zutpbsh  ,    geboren  in  1367  ,  f  *n  1398 ,    als  Boekbewaarder 
wen  bet  FraterbuU  te  Deventer  5  Hbbdbib.  Möllib  of  Mulleb  ,  meerbe- 
kend onder  den  naam  van  Hbrdbik  vab  Zutpbbn  ,  geb.  in  1488 ,  en  den 
10  December  1524  door  de  landlieden ,  op  aanhitsing  der  geestelijken , 
wreed  aardig  vermoord  ,  na  Prior  der  Augustynen  te  Dordrecht  te  xijn 
geweest ,  sjjnde  hy  een  der  eerste  in  de  Nederlanden  geweest ,  die  de 
gevoelens    van  Lbthbb  omhelsde  j    Gooefridgs  Dobys,  f  in  1553,  als 
twee  ea  dertigste  Abt  van  Lidlum;   Godewarws  Vboliebebt,  geb.  in 
September  1610,    die  Predikant  te  Vlissingen  was  ,  waar  h(j  ,  onder 
enderen  ,  -de  V  litiisigiche  Kerkhemel  schreef ;  Bibbabd  Sbbastiaab  Kw- 
een ,    die ,    in    het  jaar  1717  ,    Hoogleeraar  in  de  Godgeleerdheid  te 
Harderwijk  werd  5  Hbbbbik  Jah  Beosebahf,  die  door  het  schrijven  van 
nuttige  werkjes  over  de  godsdienstlcer  en  natuurkunde ,   veler  kundig- 
heden   uitbreidde,  geb.  den  1   Augustus  1755,  f  11  December  181/, 
als  Onderwijzer  in  de  Godsdienst  in  xyne  geboorteplaats  ,  en  Ni  col  aas 
Lobby,  geb.  16  Mei  1766,  f  22  Maart  1818,  als  Predikant  te  Leeuwarden. 
Van  de  Eegtsgeleerden:   Mabcellvs  Fbarcebbuus  (Fharcebeib)  , 
die  Raadsheer  by  de  Admiraliteit  te  Duinkerken  was;  Geobgios  Combavos 
Caoclos,  geb.  14  Mei  1644,  f  31   Maart   1676;   Mr.  Her  ma  na  ds  Orre 
Abubebios,    geb.  20    Maart   1765,   f  15  November  1842 ,  als  Hoog- 
leeraar in  de  Regtsgeleerdheid  te  Utrecht ,  en  diens  broeder    Mr.  Jam 
Otto  AaflfBwuos,   geb.  24  April  1771,  t  28  April  1825,  als  Hoog- 
leeraar Sn  de  Regtsgeleerdheid  te  Harderwijk. 

Van  den  Wysgeer  Wilbelbos  Wilhslbuos,  geb.  11  November 
1613,  f  13  November  1677,  als  Hoogleeraar  der  Wijsbegeerte  aan 
de  hoogeschool  te  Leyden. 

Van  den  Aardrijkskundige  Dr.  Jan  Lulofs,  geb.  3  Augus- 
tus 1711  ,  f  4  November  1768,  als  Hoogleeraar  in  de  Wis-  en  Ster- 
rekunde  te  Leyden. 

Van  den  Sterre-,  Wis-  en  Natuurkundige  Jacobus  Odé  , 
geb.  11  December  1698,  t  ^  April  1752,  na  aan  de  hoogescbool  te 
utrecht  eerst  Hoogleeraar  in  de  Wijsbegeerte,  duarna  in  de  Godgeleerd- 
heid en  eindelijk  in  de  Sterre-,  Wis- en  Natuurkunde  te  zijn  geweest. 
Van  de  Nederduitsche  Dichters:  Babbhd  Fbeieby  ,  |2Fe- 
bruarij  1811,   en  Mr1.  Babtelo  HbrdbuLolof*  ,  geb.  17  Maart  1787, 


386  Z  Ü  T. 

f  90  Janij  1841  ,  ak  Hoarleeraar  in  de  NecVrlaodBche  Letteritaak 
to  Welsprekendheid  aan  de  hoogeschool  te  Groningen. 

Vanden  Latijosche  Le  tter  knndi  ge  Joab  Leunt,  gek 
in  1656  ,  t  ">  1^99. 

De  Utrechts ebe  Bisschoppen  hebben  ,  tan  oude ,  de  stad  en  bet  grat 
schap  Zutpbei  ,  als  leen  roerig  van  hunnen  stoel  aangemerkt.  Oiutu 
bib  Aas,  de  twee  en  twintigste  Bisschop  Tan  Utrecht,  nam,  in  hst 
jaar  1802  ,  terwijl  Graaf  Otto  II  in  Braband  gevangen  xtt,  lijoeaila; 
waar  ,  en  overmeesterde  de  stad  na  een  kort  beleg. 

Graaf  Otto  evenwel ,  eerlang  ontslagen  xynde ,  maakte  zich  «peeaj 
weder  meester  van  *yn  eigendom.  In  de  rampzalige  twisten  tent*» 
de  Heeckcren  en  Bronkborsten ,  welke  Gelderland  stroomen  bW 
kostten ,  toen  broeder  tegen  broeder ,  vader  tegen  icon  in  het  hans 
stonden ,  hield  Zotthbs  veelal  de  party  der  eerstgemeiden ,  ea  boeid 
de  geschiedenis  twQgt  Tan  ontiettende  tooneelen ,  binnen  bare  aatn 
voorgevallen  ,  is  het  echter  meer  dan  waarschynlyk  ,  dat  xty  ruime»* 
deelde  in  de  rampen  dier  onsalige  tyden.  Ten  minste  men  viatta» 
geteekend,  dat  men  hier  ter  stede,  by  het  uitsterreo  van  hetflaaM- 
sche  huis  met  Rraon  lil ,  in  1561 ,  party  trok  toot  M  Aaeanu  ra 
Gelbsb  ,  gehuwd  aan  den  Graaf  van  Blois,  en  haar  trouw  swser,  aa 
beding  echter  van  nimmer  meer  blokhoizen  binnen  deie  moren  le  bet 
oprigten.  Dete  voorwaarde  werd  bekrachtigd  door  hare  wederptrljjfa 
Wi»n  tab  Goxik  en  Mabia  ,  toen  deie  aan  het  beatnnr  kwamea. 

Zdttbbü  werd ,  zoowel  als  bet  gebeele  graafschap ,  in  het  jaar  1574, 
door  Keizer  Fbbdebie  III ,  in  pandscbap  opgedragen  aan  Hbsssb  m 
ZwAaTSBHBoao ,  Bisschop  van  Munster ,  die  den  Keizer  60,000  Ijs*» 
goudguldens  (84,000  gold.)  verschoten  had.  In  en  na  het  jaar  1491. 
werd  Zotvber  ,  door  Keizer  Maxibiliaah  aangezocht ,  om  zich  aan  beate 
onderwerpen  :  doch  zyne  pogingen  waren  vruchteloos.  Ztyn  soes  Fa* 
kon  ,  in  het  jaar  1505 ,  met  vleyen  en  dreigen  ,  eren  weinig  verwerf* 

Hoe  weinig  men  in  die  tyden  op  de  belofte  der  landsheeren  lette. 
blykt  uit  het  gebeurde  in  bet  jaar  1557 :  want  toen  immers  besta» 
er  in  Zotpber  wel  degel yk  een  btokhuis,  waarvan  de  nog  aawtBJ 
zynde  Drogena  pst  oren  als  de  ingang  kan  worden  aaogenerfc 
De  onrustige  Kabel  tab  Efiaoan  wilde  de  stad  dwingen  zich  aaa  4* 
bondgenooten  ,  deFranschen,  te  onderwerpen  ;  maar  hierin  bewilBf» 
ZoTrazas  ingezetenen  niet.  Zy  bemagtigaen  dus  eerst  de  Nteavsu*' 
en  Marschpoorten  ,  die  toen  als  wezentyke  sterkten  konden  wordea  *• 
schouwd,  en  door  des  Hertogs  volk  bezet,  maar  nu  gedeeltelijk  ♦ 
afgebroken.  Met  het  blokbuis  ging  dit  echter  zoo  gemak kehjk  s*: 
want  men  moest  tot  een  vrezenlyk  beleg  overgaan ,  en  veredelde  te** 
des  Hertogs  pogingen,  om  meer  volk  daarin  te  werpen.  Deie,  w*" 
over  vertoornd ,  zond  den  bevelhebben  Meiiabd  tab  bes  Hab  met  «e» 
krtygsbende  af,  om  de  stad  aan  den  kant  der  Laar-  en  Nieuw**** 
poorten  te  belegeren,  en  toen  deze  by  het  klooster  Ga li leen  jetej* 
was ,  dreigde  hy  openiyk  last  te  hebben  de  stad  te  vuur  en  te  rwan 
te  verdelgen.  Toen  de  Hertog  evenwel  zag ,  dat  de  borgen  dowj 
dreigingen  niet  vervaard  te  maken  waren  ,  beproefde  hy ,  door  «»■* 
vao  onderhandelingen ,  tot  x\)n  doel  te  geraken  ,  en  besloot,  op  ten** 
van  Hbbhab  var  BaoaaaoasT  ,  Heer  van  Batenburg ,  den  Heer  «■  At- 
SE! ,  genaamd  Hobbr  ,  en  Jobab  var  Rossoa ,  Heer  wan  Broekh*&*> 
den  twist  by  te  leggen.  Aan  deze  drie  Heeren  schonk  hy  den  ^T 
Welke  dien  weder  aan  de  burgers  overgaven ,  die ,  na  bet  statu* 
van  het  krijgsvolk ,  de  overblijfselen  tot  den  grond  toe  af  brakea. 


Z  ü  T.  5»7 

i 

BQ  het  fernemen  dertyding  van  bet  innemen  van  Brielle  door  de 
Watergeuzen ,  op  den  1  April  1579,  aarzelde  men  te  Zotfeej  niet, 
om  zich  voor  de  party  van  Spanjes  tegenstanders  te  verklaren ,  want 
naaoweiyks  was  de  Graaf  va*  dei  Biae ,  een  zwager  van   Willem  I  , 
Prins  van  Oranje f  roet  een  klein  leger ,   in  Gelderland  verschenen ,  of 
Zuraiii  opende  hem,  reeds  op  den  10  Juny,  hare  poorlen ,  daar  er 
geen  bezetting   in  de  stad  aanwezig  was.     De  waarschuwing   van  den 
Stedehouder  Gillis  vak  Bailaiiost,    Heer  van  Hitrges ,    werd   geheel 
in  den  wind  geslagen.  .  Het  bleef  echter  niet  by  deze  inneming  j  maar 
het  begonnen  werk  werd  op  eene  treurige  wyze  voortgezet.     Even  bui- 
ten de  Laarpoort  stond  het  klooster  Tc  G al i leen  genoemd,  en  daar 
de  kloosterlingen  als  hevige  tegenstrevers  tegen  de  Hervorming  bekend 
waren  ,  braken  de  soldaten  ,   geholpen  door  cenige  burgers ,    het    tot 
den  grond  toe  af,   lerwfoi  men  de  Broeders  verjoeg,     's  Graven  solda- 
ten hielden  hier  overigens,  door  het  berooven  van  kerken  en  geeste- 
l$ke  gestichten  en  door  het  heffen  van  ged  wongene  geld  leeningen  ,  eer 
nis  vyandeu  dan  als  bevryders  huis.     Deze  gebeurtenissen  waren  ech- 
ter slechts  het   voorspel    van    grootere   rampen :    want  de  verbitterde 
Atv*  zond  weldra  een  aansieniyk  leger ,  onder  aanvoering  van  zynen 
zoon  Den  Febdibik ,  naar  dit  gewest ,  om  dt  afgevallene  steden  weder 
onder  's  Koning»  opperaezag  te  brengen.     Na  de  verovering  van  Loc  hem 
en  Doesburg  sloegen  deze  benden ,  wier  zucht  tot  moord ,  plundering 
en  verwoesting  reeds  vroeger  te  Mechelen  was  gebleken  ,  het  beleg  om 
Zifpiu ,  hetwelk  door  vier  vendelen  soldaten ,   omstreeks  800  man  , 
onder  bevel  van  den   Overste  IJsselstbyh  ,    werd  verdedigd.     Toen  de 
opeischihg  der  stad  ta  vergeefsch  werd  gedaan ,  braakten  dertien  groots 
«tukken   geschut  hun  verschrikkelijk  vuur,   vooral  aan  den  kant  der 
oude  Nieuwstadfyoort ,  uil ,  zoodal  weldra  groote  bressen  in  den  stads- 
muur geschoten  waren.     Daarenboven  begunstigde  eene  buitengemeen 
vroege   vorst  het  oogmerk  der  belegeraars ,  doordien  het  \j%  hen  nu , 
als  het  ware ,    tot  eene   brug   diende.     Door   dit .  alles    ontzonk   een 
gedeelte  der  bezetting  den  moed  :   er  ontstond  radeloosheid  en  mis- 
verstand tusschen  burgers  en  burgers  v   soldaten    en    soldaten ,   zoodat 
velen  dezer  laatsten  des  nachts  in  stilte  de  stad  verlieten  j  de  Bevel- 
hebber was  echter  non;  op  zynen  post  en  besloot  in  den  morgen  tot  de 
overgave  der  stad.     nel  uitgestoken    teeken    ter  onderhandeling  werd 
geëerbiedigd  en  weldra  verscheen  de  Heer  vak  Hiibcbs  by  den  Overste 
IJssiftSTSiN  ,    op  de  IJsselbrug ,   om   over  de  voorwaarden  te  spreken. 
Gedurende  dit  onderhoud    verliet   een   ander  gedeelte  van  het  gar  ni- 
seen ,  zonder  voorkennis  van  bun  opperhoofd ,  door  eene  bres  de  stad. 
Dit  besebouwden  de  Spanjaarden  ,  en  niet  ten  onregte ,  als  een  ver- 
breken der  onderhandeling  eu  stortten  alsoo  eensklaps  over  bet  ys  de 
stad  binnen ,  onder  het  'geroep  van  :  »  ons  is  de  stad  V'  Toen  de  Be- 
velhebber Usseistuh  dit  bespeurde,  vlugtte  hy  ylings,  met  nog  een 
deel  der  bezetting,    een    verborgen  poortje   uit 5   terwyl  de  overwin- 
aaars ,    au  geheel  den  vryen  teugel  hebbende ,  doodden  al  wat  hun 
voorkwam  ,  zich  daarby  aan   plundering  en  allerlei  ongebondenheden 
overgevende ,  en  tevens  de  stad  aan  acht  kanten  in  den  brand  stekende. 
Het  tooneel  van  moord  en  verwoesting  was  afgryselyk  :  jeugd ,  ouder- 
dom ,  noch.  kunne  werd  gespaard ,  en  niemand  was  in  staat  de  woede 
te  bedaren ,  de  wreedheid  te  vermurwen  of  den  oobcschaamden  moed- 
wil te  doen*  ophouden.    Even  als  ieder  menscheiyk  bedryf  eenmaal  een 
einde  neemt,  100  werd  men  ook  ten  laatste  vermoeid  van  het  moor- 
den en    nam   een    aansieniyk  getal ,    zoo   krijgslieden   als  inwoners, 


5*8  Z  ü  T. 

ge  rangen.  Voor  dezen  boden  de  Stadhouder  Btnens  en  eenige  RiOfM- 
sche  Officieren,  in  Spaansehe  dienst,  om'  genade  en  x\)  toadss  uk 
weldra  het   hart   Tan  den   weesten  Don  FanamiK  hebben  verorarW, 
maar  een  verdreven    broeder  van  hel  Franciscaner-kleotUr  GaUta. 
een  inboorling  van  Zomin  (de  geschiedenis  heeft,  ter eare der ■eata* 
beid,  lijnen  naam  verzwegen),  die  sich  onder  den  stoet  bevend,  in 
k(jnen  sladgenooten  hunne  medewerking  aan  de  verwoestins;  da  ki 
ligen  gesticnls  niet  vergeven ;    vergat  de  menigrnldige  weraadte,  ■ 
vroegere  en  latere  tyden  aan  dit  konvent  beweien ,  en ,  o&cfcoai  sa 
ook  al  stroomeo  bloeds  voor  zfyne  oogen  waren  vergoten ,  afschoot  na* 
schien  naastbestaanden  van  hem  iieh  onder  het  getal  der  slsftofo 
bevonden ,  ofschoon  zijn  oog  rostte  op  hel  rookende  puin  der  aTgikissk 
woningen  ,  vergat  bQ  tevens,  dat  hij  een  Leeraar  wat  van  eeoejsditwrf 
die  liefde  en  vergevensgezindheid  jegens  vQanden  predikt,  ea  gaf,w 
wraakzucht  gloeijende ,  aan  den  weitelenden  Veldoverste  den  venlscba 
raad  ,  om  ae  cijeren  in  de  p*n  te  kloppen,  epdater  gtene  tefetfto 
ktcamen.    Een  dergettjke  raad  kwam  maar  al  te  teer  met  het  sbti- 
gierig  gemoed  Tan  Alva's  zoon  overeen  t    alle  hoop  op  verttfisf  ■ 
nn  verdwenen  en  hij  gaf  last  om  alle  gevangenen  van  kant  tt  sik» 
De  vreesselgke  slagting  begon    no  op  nieow*.     Men  hing  defmav- 
nen  aan  y  lings  opgerigte  galgen  of  aan  boomen  ,  sommigen  sein  sf  « 
becöen  op 5  eenc  menigte  anderen  ,  ja  wel  ten  getale  van  vflf  Mei, 
verdronk  men  m  denlJssel,  waarin  men  het  fys  neg  eerst  meert  «p 
kappen.     Emdeftjk  werd  men  het  moorden  moede  en  jeeg  dt  o*s*|»< 
in  ecne  strenge  koode ,  raoedernaakt  de  stad  uit ,  zoonet  velea  op  H 
opène  Veld  dood  vroren»    Ia  !  de  woede  strekte  tich  zelfs  tot  de  e* 
don  in  hunne  graven  nit,  die,  van  gehechtheid  aan  de  nieuwe learb- 
schüldïgd ,  baldadig  werden  opgegraven  ,  en  ,  als  der  aarde  otvsa*/' 
Treesseiyk  werden  mishandeld  en  tn  den  IJssel  geworpe».    ie  k**- 
en  geestelijke  gestichten  werd  mede  op  de  onmenscheiykste  ▼ijs»»* 
gehouden  ,  goud  en  sieraden  werden  geroofd  ,  en  brieven  tn  *ajtft* 
tengeUoosheid  ten  prooi  gegeven.     De  weinige  inwoners,  dit  cvaf** 
ven  waren ,  werden  op  bet  deeriykst  mishandeld  en  bespet }  id*** 
ring  ,  geldafpersingen  en  al  Ier  lei  geweldadtgheden  waren  sta  des* 
van  den  dag ,  en  men  had  zooveel  te  ïyden  ,  dat  men  de  afgestor** 
het  verbiyf  in  het  stille  graf  b(jna  misgaode. 

Na  dezen  rampzaligen. t\jd  bleef  Zomen  in  Spaansche  bsods»)* 
in  bét  jaar  1579 ,  toen  bet  weder  onder  de  ntagt  der  Staleo  $*•** 
De  Spanjaarden ,  onder  bevel  van  den  Overste  Joav  Bsmst  Taus*  **j 
het  m  15*85  echter  reeds  ten  tweede  male  mj  verrassing  ia.  <3p** 
'  w^se  z(j  hierin  te  werk  gingen  is  onzeker :  maar  de  overleven»**  f 
schrifteiyke  oorkonden  uit  dien  tfyd  metdea ,  dat  plunderen  es»* 
handeling  der  burgers  weder  aan  de  orde  Tan  den  dag  waren,  ***' 
gedurende  een  tfydversoop  van  acht  jaren  ,  tot  in  1991 ,  de  fU^ •* 
allerlei  ellende  was  blootgesteld.  Men  verhaalt,  dat,  vooral  n» f 
ren  1885  en  15*84,  meer  dan  tweederde  der  huizen  ledig rt9i^a>rJ 
door  de  soldaten  uit  moedwil  werden  afgebroken,  ten  eiode  s*t*r 
daarvan  te  kunnen  verbranden ,  alhoewel  voorraad  genoeg  ^^V 
de  nabyheid  aanwezig  was ,  terwtyl  het  yzerwerk  door  hes  ***** 
werd.  Om  dit  ongeval  te  verhoeden ,  riet  men  de  schoonste  bw**!** 
der  huur ,  door  behoeftige  rieden  bewonen ,  went  dan  mogt  het  v*** 
ten  daarvan  geene  plaats  nebben.  Je  1  de  Hertog  tui  Pais»  ww  (j**~* 
zaakl ,  reeds  in  1888  ,  den  burgers  eenen  aoogenaamden  ptrdeabritf  ^ 
schenken  ,  om  de  stad  niet  geheel  tot  eene  woetteny  te  doen  **** 


I 


z  ü  t.  w 

De  SlaaUcbeu  deden  intuasehen  velt  pogingen ,  om  Zdtpbb*  weder  io 
hunne  magt  te  krijgen  :  zoo  sloeg,  reeds  in  1986,  de  toenmalige  Gou- 
verneur-Generaal over  deze  provinciën  ,  de  Graaf  van  Lsicestbr  ,  bel  be- 
leg om  de  atad  ;  maar  de  wakkere  Spanjaard  Tassis  verdedigde  baar 
manmoedig  ,  en  wendde  vooral  zyne  beste  pogingen  aan ,  om  oene 
tebans ,  die  voor  de  Uaselbrug  lag ,  ie  behouden  ,  voor  welke  schans 
de  Bollandera  ook  reeds  iu  1584  bet  boofd  badden  gestoten,  lntti*- 
sehen  kwam  Paan*  ,  met  een  leger  tul  Zuid -Nederland ,  opdagen  ,  en 
zond  een  gedeelte  daarvan  af,  om  dvflad  van  levensmiddelen  te  voor- 
zien ,  belwelk  ook  teer  goed  gelukte.  Voor  de  tweede  maal  dit  evenwel 
wUieede  beproeaeo ,  ging  bet  zoo  gemakkelijk  niet ,  daar  de  En  gel  se  ben 
*4|ne  benden ,  digi  by  Warnsvejd  t  zoo  onzacht  op  het  lijf  vielen  ,  dat 
*y  bun  ontwerp  by  na  zonden  hebben  moeten  laten  varen ,  indien  niet  juist 
ter  snede  voer  iien  ,  de  dappere  aanvoerder  der  Engelschen ,  Philip  Sm- 
m,  doedel  ijk  was  gekwetst  geworden. 

Den  30  Mei  1591  werd  Zotpbm  door  Msoarrs ,  Prins  Min  Oranje,  bin- 
nen vijf  dagen  «il  de  banden  der  Spanjaarden  gerukt ,  en  zoodanig  ver- 
«Urki,  dai  JicA  voor  een  der  sterkste  plaatsen  van  geheel  de  Yereenigde 
Nederlanden  kon  ve  rat  rek  ken. 

Ruim  tachtig  jaren  frleef  Zutmb*  in  de  niagt  der  Staten.     Het  jaar 
1672  deed  de  stad,  l>enevens  iele  andere  plaatsen,    zeo  in  Gelder- 
land ,  ala  in  eeawge  andere  gewesten ,  in  de  raagt  der  Franseben  Tal- 
len»   Haewel  ip  atyes  niet  zoo  volkomen  voorzien ,  als  fkheorde  voor 
eenes^ad  van  die  aangelegenheid,  was  s$  noglbans  in  eenen  toestand, 
om  gedurende  eenen  geruimen  tijd   een  beleg  to  kunnen   doorstaan  , 
soa  naat  den  vijand  van  hare  muren  af  te  weeren.     Het  magazyn  was 
van  veje  kryeenoodwendighe^en  wel  vooraien  ,  en  voor  de  stad  ,  op  de 
rivier  den  IJssel ,  lagen  eenige  acbepen  ,  beladen  met  den  toestel  voor 
een  geheel    leger  noodig.     Naar  eene  andere  plaats  bestemd,    konden 
e\e  vaartuigen ,  door  Jiet  vallen  van  het  water ,  bnnne  reis  niet  verder 
voortzetten,    waarom  men  ie  rade  werd  hunne  lading   aan  land    op 
t*  slaan,  «pdat  zy  niet  io  Vvijaods  banden  sou  vaflen.     Zelfs  stak 
men ,  om  dit  te  vaarkomeu ,  den  brand  jn  sommige  dier  fraebtscho- 
pen.     De  bezetting  bestond  uit  véjf  en  dertig  kompagniën  voetvolk  en 
drie  kompagniën  paarden  j  voorts  twee  kompagniën  Utrechtsen*  bur- 
gers ,  ééne  konspagnie  rit  Amersfoort  en  twee  kompagniën  Waardgel- 
ders ,  ieder  van  honderd  cnaa  ,    waar  nog  de  verloopene  bezettingen 
van  Grol  en  «Jreevoort  by  kwamen.     Eindelfyk  werd  nog  de  bezetting 
versterkt  door  de  burgerij   der  slad ,    verdeeld    in    vijf  kompagniën. 
Deze  tot  net  uiterste  .aangevuurd ,  fcad  besloten   voor  de  verdediging 
van  hunne  stad  anaamocdig  "het  laven  te  wagen.     Reeds  den  19  Jua|j 
.  kwpsn  een  trompetter,  uk  naam  des  Koning»  van  Frankryk,  de  stad 
opeischen  ,  maar  ontving  een  weigerend  antwoord.     Den  18  daaraan- 
volgende verscheen  er  weder  een  trompetter ,   die  nu  echter  door  de 
aleeren  •Baronet,  en  BaaaBvazj»  vergeaeld  werd.     Deze  baden  der  stad 
nader  arbeidene  voarregten  aan ,  ais-:  de  vi^je  uitoefening  van  de  Her- 
vormde godsdienst;  'Onverbinderda  ntttogt  der  bezetting  met  wapenen 
e*  ei,'  ej>  de  vrftc  kot»  derwaarts   zy  aich  «on  willen  begeven.     Inr 
dien  deze  gunetigo  voorwaarden  echter  nogmaals  werden  verworpen, 
dmsasle  men  met  «eene  gestrenge1  belegering,  en  zou  men  bijiiet  aW 
mactigeu  der  atad  atlas  a»cr  de  kling  jagen;    Om  oyw  dete  punten 
•e  beraadslagen ,  werd  eene  greote  vergadering  op  natetadhiria  belegd ; 
maar  de  Opperbevelhebber  der  -bezetting ,    reeds  toen  de  neiging  Aot 
overgave  <bvj   de  'Regering  bespeurende ,    riep   van  «Ij oen  4ant  at  de 


900  2  U  T. 

hoogere  en  lagere  ki^gebevelhebbers  btyeen  en  vroeg  huo  fevwkn. 
Eenparig  besloten  dcie  de  stad  tot  den  laatsten  man  te  verdedigen. 
Middelerwyi  dit  alles  voomei,  waren  er  onder  de  hand  reeds  twee 
Afgevaardigden  naar  het  Fransche  leger  afgezonden.  Het  genome» 
besluit  werd  evenwel  spoedig  op  de  proef  gesteld ;  want  in  den  na- 
middag van  dien  telfden  dag  verscheen  de  Heer  BinnncK  nogmaals 
in  de  stad ,  roemde  de  goedertierenheid  en  sachtmoedigheid  des  Fras> 
schen  Koning*  ,  en  hernieuwde ,  met  aanmaning  van  het  gunstige  tffsV 
.  stip  toch  niet  te  laten  voorbijgaan ,  de  aanbiedingen  van  den  vorige» 
dag.  H|)  vertoonde  tevens  een  brief ,  waarin  vermeld  stond ,  dat  de 
stad  en  provincie  Utrecht  sich  aan  Koning  Lodiwijk  KIF  beunen 
onderworpen.  Dit  berigt  baarde  der  Regering  groots  ontsteltenis  ,  en 
nog  vermeerderde ,  toen  de  Afgevaardigden  des  avonds  terug  keesde», 
en  de  aandrang  tot  de  allerspoedigste  beslissing  van  wege  den  vgasd 
overbragten.  Dadeiyk  werd  hierop  vergadering  belegd ,  maar  nee 
kwam  tot  geene  beslissing,  hoewel  i\j  tot  diep  fn  den  nacht  voort- 
duurde ;  duideiyk  kon  men  echter  bespeuren ,  dat  de  neiging  tst 
overgave  de  heerscbende  was,  nit  hoofde  men  allen  tegenstand  ah 
nutteloos  aanmerkte.     De  burgers  waren  echter  van  een  geheel  ander 

Jevoelen  en  konden  bun  misnoegen  niet  verbergen,  te  meer  dnar  tot 
us  ver  geen  vijandelijk  krygsvolk  was  gesten  geworden.  Op  dea 
90  Juny  kwam  de  Regering  ^eindettjk ,  niettegenstaande  dn  trgcnkea 
ting  van  «enige  Leden  en  de  misnoegdbeid  der  burgers ,  tot  nat  beslaat 
de  stad  in  handen  der  Franseben  over  te  geven  en  de  best  tnogeJybs 
voorwaarden  te  bedingen.  Hoeseer  dit  evenwel  tegen  het  gevoelen  van 
de  Burgerofficieren  streed,  blykt  nit  het  ffesegde  van  een  honner, 
Jam  Coeihar  genaamd :  •  In  myne  jeugd  ben  ik  krijgsman  geweest 
»  en  heb  ondervonden ,  dat  men  altijd  de  beste  voorwaarden  bedingt, 
•  indien  men  den  vyand  tot  het  uiterste  toe  de  tanden  laat  siesu* 
Door  dese  stoute  taal  en  de  gezindheid  der  burgers ,  werd  dn  Regering 
wel  min  of  meer  ontrust ;  maar  besloot  echter  drie  gemagtigden  ssf  at 
seaden ,  die  den  Heer  Bbhtwck  souden  vergesellen ,  om  den  Ronsay 
eenige  artikelen  voor  te  leggen.  Naanwelyks  vernamen  dit  de  borgen 
of  *y  sloegen  hand  aan  het  werk  en  beletteden  de  drie  Hoeren  dm 
uitlogt  naar  's  Koning*  leger ,  vergunnende  dit  alleen  aan  den  RW 
BnrracK.  Dese  gaf  den  Koning  dus  verslag  van  de  oneenighetd  in  s» 
stad ,  waarop  dese  besloot  den  Hertog  va*  OaxiAjs  met  een  leger  der» 
waarts  te  sendea ,  om  de  stad  te  bezetten  en  by  weigering  alles  tst 
een  gestreng  beleg  in  gereedheid  te  brengen.  Ten  gevolge  van  dit 
bevel  vertoonden  sich  de  Franschen ,  op  den  SI  Juny ,  voor  hei 
voor  de  stad ,  maar  werden  door  het  grof  geschut  vaa  de  wallen  se 
begroet ,  dat  sy  ffenoodiaakt  waren  terug  te  trekken.  De  vyand 
nu  in  den  naebt  de  loebereidselen  tot  een  geregeld  beleg ;  loopgra 
mijnen  werden  begonnen  en  alles  in  gereedheid  gebragt,  om  de  stnd  en 
eene  kunstmatige  wijse  te  naderen ,  terwijl  er  eenige  bommen  in 
geworpen.  Ook  van  binnen  sat.  men  niet  stil ,  maar  deed  oaderi 
uitvallen ,  om  de  vyandeiy  ke  werken  te  verstoren  en  de  Franschen 
de  wallen  terug  te  dry  ven.  Wat  baten  evenwel  da  hevigste  tegenstand? 
wat  de  dapperste  daden ,  indien  er  geene  eendragt  bestaat  ?  en  naat 
ontbrak  hier  geheel  en  al.  De  bevelen  der  Regering  en  die  der  krffgs* 
bevelhebbers  botsten  tegen  elkander ,  waarom  men  reeds  den  £tf  Jenf 
besloot  op  nicnw  onderhandelingen  tot  de  overgave  te  openen.  In  eene 
raadsvergadering,  te  dien  einde  gehouden,  vond  men  nogmaals  goed 
eenige  artikelen  te  ontwerpen  en  die  den  Hertog  van  Orleans  over  te 


ZUT.  961 

geven  ,  maat  dese  verwierp  die  en  schreef  den  Aigesaaten  andere  voor- 
waarden voor.  Hen  wilde  die  m  bet  eerst  wel  betwisten  ,  maar  de 
Hertog  verwaardigde  tien  niet  hun  daarop  te  antwoorden ,  en  tond 
hen  met  de  door  hem  out  worpen©  voorwaarden  ,.  onder  het  geleide  van 
ten  sterk  leger ,  aoo  voet-  als  paardevolk ,  naar  de  stad  terug.  Mid- 
delerwyi  dit  in  het  Fransehe  hoofdkwartier  voorviel ,  waren  eenige 
Fransehen  soldaten  doorgedrongen  tot  in  het  ravelyn  der  stad,  en 
tonden  gewis  naar  binnen  syn  gerokt,  indien  men  door  het  ophalen 
•ener  brug  hen  daarin  niet  had  verhinderd.  Maar  een  der  Burgemees- 
ters ,  waarschyniyk  een  der  terogkeerende  Afgevaardigden, ,  riep  de 
burgers ,  die  op  de  wallen  stonden ,  toe :  »  Goed  aecoord ,  mannen  , 
»  doet  dus  open ,"  waarop  de  brug  werd  nedergelaten  en  de  poorten 
geopend,  in  groot  getal  rokten  nu  de  Franseben  binnen  de  stad ,  tot 
hevig  misnoegen  der  burgers ,  die  het  geweer  neèrsmeten  en  naar  hunne 
hajsen  gingen :  want  tiende ,  dat  men  bun  alle  gelegenheid  had  beno- 
men ,  om  blyken  van  hunne  vaderlandsliefde  te  geven  en  dat  men  bon 
niet  bad  willen  toestaan  buis  en  have  met  de  wapenen  in  de  vuist 
tegen  eenen  geduebten  vyand  te  verdedigen ,  wilden  sy  ten  minste 
hun  eigendom  voor  plundering  behoeden  ,  waarmede  men  reeds  in 
•enige  achterhoeken  der  stad  een  begin  bad  gemaakt.  Toen  de  vyaa- 
den  meesters  der  stad  waren  ,  werd  de  gebette  soo  talryke  betetting 
ontwapend  en  in  de  Groote  kerk  opgesloten ,  waar  men  baar  gevangen 
hield  tot  dat  haren  losprys  betaald  was.  Zoo  lang  de  Fransehen  vas- 
ten voet  in  Nederland  hadden ,  dat  was  tot  in  1674 ,  hielden  tij  Zet- 
ram» ook  in  hunne  raagt ;  en  toen  *y  T  na*  de  burgers  door  geldafper- 
singen t  inkwartiering  en  velerlei  baldadigbedeu  teer  te  hebben  ge- 
kweld ,  eiadeiyk  aftrokken ,  eisehten  sy  nog  als  brandsehatting  en 
tevens  voor  het  behoud  der  vesiingwerken ,  eene  som  van  150,000  gul- 
den ,  welke  evenwel  met  97,000  gelden  werd  afbetaald. 

In  het  jaar  1765*  weed  te  Zorast-  een  buitengewoon  leenyeregt 
gehouden ,  waarvan  men  sedert  het  jaar  1608  geen  voorbeeld  had 
geaieau  Het  was  in  Wyameand  des  vorigen  jaare  begonnen  ,  wegens 
een  geschil  tussoken  den  Graaf  va*  Qoadt,  Heer  vmn  Wühnrod ,  ter 
•ene ,  en  Jonkheer  Baron  nis  Vilattbs  ,  Heer  ew*  Gemd ,  ter  andere 
■ydo,  betreffende  tekere  leengoederen ,  de  waarde  van  15  of  16,000  gol- 
den te  boven  gaande.  Hei  werd  gebonden  onder  een  eikenboom,  op 
het  *s  Gravenhof  aldaar ,  «ynde  voorheen  het  Hof  der  oude  Graven  van 
Zovpwir  geweest.  De  Heer  Jas  Vuea  tot  01  Snob  ,  eerste  Raad  van 
bet  vorstendom  Gelre ,  bekleedde  ,  als  Leenregter ,  den  hoogen  eersteel, 
waarby  tevens  teer  veel  plegtigheden  werden  in  acht  genomen.  De  balie 
van  bet  perk ,  waar  het  leengereat  tat ,  was  besloten  door  een  sterk 
detachement  van  bet  garnitoen ,  hetwelk  et  een  cordon  om  getrokken 
bad ;  tussenen  dit  cordon  en  de  balie  was  eene  ruime  opening  gelaten 
voor  de  aantienlyke  toeschouwers  van  beide  seksen  uit  de  stad  en  bij- 
gelegene  plaatsen  $  terwijl  het  gemeen  buiten  het  cordon  ook  gele* 
Sinheid  genoeg  had ,  om  dete  buitengewone  regtbank  te  besohowwcn. 
et  dak  der  daar  nabijstaande  groote  kerk ,  100  als  ook  da  daken  dar 
nntsen ,  benevens  de  beamen ,  talen  vol  aanschouwer* ,  en  onaaogttien 
d*  groote  menigte  liep  alles  tonder  de  minste  ongeregeldheid  of  on* 
heil  af.  De  pJcgtigheid  werd  door  eene  korte  aanspraak  van  den 
Leenregter  en  een  gebed  van  den  Griffier  geopend;  het  duurde  aan 
fffoot  uur,  waarna  de  Leenregter  en  Leenmannen  naar  het  stadhuis 
(pagen  en  tich  op  de  landscbapskamer  in  da  telfde  ordeplaatsea  «Is 
*ij  onder  den  eikenboom  geaeten  badden,  waarop  tij  vardar  hunne 


3ü  IDT. 

raglsplegtofeo ,  van  tijd  4oi  tijd ,  hervatte ,  tot  dal  emdaeyk 

hand  da  saak  Uu   volle,  daar  een  minnelijk  vergelijk  ,   mjgeiegrf  ca 

geëindigd  werd» 

Evaa  els  elders  in  de  pre? incie  Gelderland ,  begonnen  ook  ie  Zat* 
raai ,  in  hot  laatst  der  voorgaande  eeuw ,  vele  burgers  bet  wederrtf- 
telijk* ,  hetwelk  100  io  de  reger ingsbestelling  ali  anderxine ,  in  beent 
stad  plaats  liad .  duidelijker  in  Ie  tien.  Grondwettige  herstelling  was 
de  kreet,  welke  men,  meer  of  min  luide,  boerde  opgaan.  Om  daar- 
toe te  kamen  stelde  de  burgerij  een  collegio  van  twaalf  gemeetuliedei 
aan,  wien  tij,  alt  bare  Vertegenwoordigers,  de  baadhaving  barer 
regten  en  belangen  aanvertrouwde,  en  die  den  titel  fan  tweede  U 
der  regeriag  van  Zonarn  aannamen»  Hevig  waa  de  tegenkanting,  die 
xjj  ondervond ,  in  negen  Leden  van  de  Regering ,  terwijl  sn  in  at 
drie  overigen »  de  Heeeen  ti.  J,  Vaastaaaa ,  V.  J.  f  aa  nam  Caanuei 
tot  Aumbit  en  A.  Reaa  v*a  Hebckbuh  ,  even  ijverig  en  emenhjk, 
▼oorstandera  aantrof.  Het  ging  eelfs  aoo  ver,  dat  de  «eraUai  reeei 
bedacht  waren  ,  etn  gebroik  te  snaken  van  den  ttenken  arm  $  aai 
van  ken  werd  negtgeven  openlijk  geiegd  te  bennen  *  •  dnt  ksj  er 
»  voer  .uitkwam ,  den  Prins  de  noodaakelijkbeid  voorgehouden*  ie  hnV 
•  fem*  dat  ar  te  Zeavem  burgerbleed  gestart  nwd  f*  deeh  wan  dm 
anderen  kant  nwrd  de  ijver  tot  den  wapenhandel ,  door  dn  elrie  IsnV 
aten.»  /ander  do  welgesinde  knwgafij  leadaoig  ondersteund  na  eens* 
viiMrd„  dat  «en  bet  .niet  waagde ,  om  neweldige  maatregelen  te  uensnv 
van;  Wiet  ongestaafd  eehter  ging  «bet  te  wnebt  trekken  dnr  iHiignij 
en  net  oefenen  van  den  wopenhandei  toe*  Da  belemmeringen  en  es- 
geremhikeden ,  gepaard  met  kaaalijko  ondernemingen  op  deaea  en  f> 
non,  en  s,  afgeteld  van  kenende  en.  verregaande  dndelijkhedeni ,  Uen- 
men  Int  mik  .«ene  hoogte  v  dnt  da  Eegaring  door  eene  geafcrsmgi  aas- 
kondiging  daartegen  moest  voeraieau  * 

fljenwe  •  ttof  tal  mitnotgan  vcinnhoils  bet  jaar  17 W  aan  o>  7  elpen 
act*  burgert,     Daar  da  Ernaejd bonder ,   den  Heer  F.  E.  Tnawann, 
tpt  OatTangarvGeof raal »    en  dan  Heer  ü^di  Laacw.  vaü  alsetev, 
tol  {leoAemntiet  dtwejeaatelijkn  goederen»  «en  bet  grnnfiekop  aanmnawnl 
had»  reten  daaroeei*.  in  de  kweitimMtgaderiug  hevige  gesebihVen.    £j 
dt>  nmerdoroeid  dnaegen  die  annskelttngen  de  awedknniinn;  aren;;  esé 
eonige  leden  lonakcnden  vetaavokt  's  ttpmsen  bevoegdheid   onn  dk  te 
doen»  >  De  Jeneiteevea    iL  0»  «va»  eaa-  Ctfeui*   tot   on    Ma  mm  m 
£..£.  vat  Dm^*ruim  tot  AtassEiir^  beweerden  dit  gevoelen  in  hemt 
te^eo^erkinrineen.  ;  De  .eeietanmeule  deed  nog  een  atep  eender,  dm 
mj  deed  aaaHeskenen,  »  dat  hij,  aoo  lang  deae  handetavme  miet  he> 
»  atoid.iwnre  ,  de  banden  een  bat  i-egieentnt  op  de  Regering  wnn  Gd- 
»  derland  sou  aasnieo  ets  Imgerukt  en  bitsten  effeet  gekrent  c  dnt  bi 
»  ketaolvoennnierkte  als  aernietigd  en  tan  geen  verbindende  vaagt  sneer. 
-  De  ,2»  tpbenatba  regering  end  ,  ntj  meerderheid  van  stommen  f  Jent- 
beorvAaNsaax  4ot  Ueprnan  over  de  Ibrseb  poort  er  Cotnpe^te 'benoemt 
Vielen  aan  die  Compagnie  ep  nam  misneegd ,  over  kat.  aeHantten  vaa 
eanca  Snntoant ,  nk  diem  peet ,  benden  bom  tot  vornntwaacdine;  epsv- 
toefen  v  en.  over  diena  «enkieaing  aieb  by  de  Gammnsaieden  neksanjd, 
die  aulks  aan  de  Aageriag  oeerbmgton  t  dit  ontmoette  een  nlmamaeo- 
guitig  ontbanl ,  na  werdeeegeaobreeen  «aan  de  dageiganch  torniwnraar 
v,4mgarymde  détnaxeeet  leen  da  eeogenaamde  «Geoanunkteerden  ent  et 
»burna«y4  en  kat  daarn*  nètnoa* gretig  ncrieênd  wornende  nnemi  de? 
•■  ^eaaenBsnnden»^  —  Twaalf  onager* ,  die  geweigerd  bedden  t  de  ia* 
i¥aWsgiug«an  den  b^nnn  ooneaeegd  gekeersje»  Mapman  btj  te 


X  U  T.  S65 

werden  ot er  dese  afwesigbetdtn  eene  boete  vaa&5  goudgulden*  (37  gold. 
50  cents)  beslagen  1  en  verweten  on  dit  boete ,  binnen  vier  en  twintig 
uren  te  betalen  ,  niet  bedreiging  ,  dat  men  hen  anders  wel  sou  viuden. 
Z$  weigerden  die  op  te  brengen,  en  de  Regering  liet  door  den  omroeper 
bekend  maken  ,  dat  eenjge  roerende  goederen  dier  personen  souden  wor- 
den rer kocht.  Van  ieder  werd  een  stuk  huisraad  verkocht,  en  gold 
het ,  wat  het  oek  mogt  wesen ,  ais  één  koperen  keJfifkan  ,  eene  vuur» 
teeg,  eene  lamp*  een  tinnen  schenk ke lel ,  een  houten  tbeeblaadjc,  stak 
voor  stuk ,  vyf  en  veertig  gulden  ,  hetwelk  «vergenoeg  was  tot  betaling 
der  boete  en  der  kosten»  Hoe  beiagcbeiyk  dit  ook  afliep  ,  men  herhaalde 
aan  veertien  anderen  weigerende  bergers ,  de  verknoping  van  btmne 
i  roerende  goederen ,  met  volmaakt  den  sdfden  uitstag, 
i  Van  ernstiger  aard  en  meer  gevolg  was  hetgeen  omtrent  den  Heer  Eu- 

eenjaar  Oskaar»  Jobar  Caeeeeeos  voorviel*  Desen  ,  door  den  Stadhouder 
i  tot  Gemeens  man  aangesteld  synde ,  weigerde  men  skting ,  en  om  hem 
i  in  den  eed  ie  nemen.  Hij  vervoegde  aicb  by  de  Regering ,  met  kennis* 
i  geving,  dat  hy  de  aanstelling  ven  Zyne Hoogheid  aannam,  tevens  ver- 
i  soekende7  dat  dese  er  van  verwittigd  werd.  Aan  itfne  begeer  Ie  werd  vol- 
daan; doch  de  meerderheid  derGemeensÜeden  vaardigde  insgebjks  eenen 
brief  aan  den  Stadhouder  af,  inhoudende  dat  «y  oordeelden  den  Heer 
«CaeosoBts  niet  in  den  eed  te  banaten  nemen ,  of  hem  sitting  in  hunne 
vergadering  te  kannen  vergunnen  i  dew\jl  by  xich,  door  *\jo  gedrag  en 
denkwtyse,  dien  post,  ten  eenennsak  onwaardig  had  gemankt.  Desen  brief 
deed  siJDetiUogbeia  aan  eW  regering  ter  hand  komen ,  doch  daar  de  Heer 
CneoixBjvs  het  Collegia  van  Geateeneuedea  middnlerwyi  in  regten  betrok- 
ken  bed ,  verschoonde  de  Regering  sich  vnn  hei-  verlicht  berigt  aan  den 
Stadhouder ;  tiademaal  ejj ,  als  Regteeé  in  die  snak  moetende  xiUen ,  sich 
ia  hwn  geheet  wilden  bonden,  soadea  sij  den  brief  van  Zijne  Hoog- 
heid aan  den  Heer  Gaoesxaat,  die  daarop  berigt  gaf,  waarvan  fa 
Raad  tan  afechrift  aan  den  Stadhender  deed  toekomen .  Doch  het  Col- 
legie  vnn  Gemeeosiiedesi  nam  eerlang  een  besluit ,  waarin  het  beweerde 
stiet  sn  regten  te  kunnen  betrekken  werden ,  *als  van  hunne  baads- 

•  hagen  en  bosratten  mensend  veiwitareording  veswsbaldigd  synde  t  dan 

•  aan  kei  Opper  weaca  ea  aan  de  bnrgerij ,  welke  ai j  vet  tegen  woordigdea." 
He  Baad  antwoordde:  e  dat  de  loop  van  het  regt  «niet  moest  gestremd 

•  worden  ,  en  deselve  aan  narttjea  sou  laten  wedervaren  wat  ragt  was.** 
De  gemeente  op  <ee  dagvaarding  .niet  veraehyneade  ,  sleegen  iSohe- 
penea  veaais ,  waarby  de  Gemeeaaliedaa  verklaard  werden  gehouden  te 
eyn  ,  den  Heer  GaooKcsus  >,  ak  GentceiMmaa  een  Zdmbk  ,  te  erkennen 
en  in  teiinldigen.  Ser  dit  veaais  uitgesproken  was ,  hadden  de'  Gemeens- 
liedea  reeds  besloten  de  Güdca  en  Coatpagaién  der  stad  over  de  saak  ie 
4oen  vergaderen  ,  hetwelk  da  Regering  verhoed.,  ea  waartegen  4e  ge- 
meente eeae  verklaring  inleverde.  Vele  burgers  «uit  de  Gilden  en  Gwb*- 
aagniën  hadden  eich  iet  de  Gemeensliedeo  vervoegd  en, hun  gedrag 
goedgekeurd,  Allé  deze  woelingen  bedden  ten  gevolge.,  dat  de  Zut- 
ffaensche  Regering ,  by  aseerderaeid  san  rnegen  legen  drie  stemmen, 
in  Seesombor,  bestoet  aaa  het  Mof  van  Gelderland  eenen  brief  te  **n- 
den  ,  -waarin  zij  >  aieh  beklaagde ,  eoe  ever  bet  nu  voorgevallene  als 
ot  er  hetgeue  vroeger  hier  bad  plaat*  gehad ,  en  verseebtea  dat  het 
Aof  een  afschrift  vnn  desen  brief ,  *on  de  bekwaamste  w^ze -en  soe  aape- 
dig  doenltyk  ter  kennis  vee  de  Veeren  Stalen  ,seu  beaagea»  Het  Hof 
beschreef  daarop  tegen  den  M  September  eenen  bniteageweneo  land- 
dag, binnen  Nijmegen,,  waafin  (deer  <de  aeeendeebekl  besloten  werd: 
»  fiat  de  «iasiae  en  stobben  wan-  den  Maajsirast,  vaa  Znjvaai  babeasden 


364  2  UT. 

gesteld  te-  warden  in  banden  van  den  Hovc ,  om  daar  op  ten  naat- 
ten bun  Ed.  Mogenden  te  adviseeren  ;  en  dat ,  inmiddels  ,  door  dea 
Ho?©  ,  ten  spoedigste  copie  van  de  voorst.  Missive  sou  worden  gecoav 
monieeerd  aan  de  gemeente  van  Zvmta  ten  einde  binnen  den  ttyd  vae 
veertien  dagen  ,  schrift Jyk  aan  den  Hove  op  te  geven  ,  Tt  geen  zjj  aaa 
vermeenen  tot  hare  decharge  te  dienen.  Voorts,  dat  bQ  Publicatie, 
door  het  Hof,  binnen  de  stad  Zstnii  ,  een  iegelfjk  ton  worden  aan- 
gemaand tot  rust  en  eend  ragt ;  dewfyl  bnn  Ed.  Mogenden  ,  by  eet- 
ttentenisse  van  dien ,  genoodzaakt  souden  weten ,  naar  alle  rigcer 
van  Regten  tegen  de  cootraventeurs  te  handelen ,  dat  het  Hof  verder 
behoorde  geautoriseerd  te  worden ,  om ,  ongeprejndiceerd  de  regtea 
van  de  stad  ZoTrai*,  daarop  een  wakend  oog  te  bonden.  Met  bj. 
voeging,  dat,  gelijk  bnn  Ed.  Mogenden,  door  het  voorn,  bedeen» 
om  alle  eigen  willige  rigtingen  tegen  te  gaan  ,  en  voor  te  komen  dat 
de  vrijheid  niet  misbruikt  wierde  tot  losbandigheid  en  wetteloosheid, 
detelve  ook  geenszins  van  voornemens  styn  ,  om  de  stemme  det  Vdki 
too  verre  te  smoren ,  om  't  zelve  den  weg  tot  klagten  ann  de  Stat- 
ten ,  of  den  weg  van  Regten  ,  naar  dat  de  omstandigheden  zulks  ase- 
debragten ,  af  te  snijden ;  maar  dat  dete  *t  telve  altoos  opeogeJatea 
wierdt.**  Dit  staatabesluit  werd  in  de  gedaante  van  eene  publicatie 
eranderd  ;  ter  afkondiging  naar  Zvtmir  getonden.  Het  bad  de  ver* 
waehtc  uitwerking  niet.  De  Burger- Gecommi  teerden ,  de  óndertee- 
kenaars  van  het  adres ,  riepen  alle  die  burgert  b(jeen ,  welke , 
ins  afgeschrikt  door  dete  afkondiging,  hunne  vertegenwoordiger» 
eene  aanspraak  bedankten  voor  de  genomene  moeite  en  Ijver , 
erzoekeude  daarin  te  volharden  •.  De  Gemeenslieden  ,  even  min 
aard ,  besloten  nogmaals  de  Gilden  en  Gompagniën ,  in  weerwil  van  ds 
raadplegingen  der  Staten  te  ontbieden,  waarvan  *y  aan  de  Regering 
kennis  gaven.  De  meerderheid  volhardde  by  het  gedane  verbod  en  de 
publicatie,  deed  de  aeten  van  mjeenroeping,  door  de  Gemeenslieden  uit- 
gegeven ,  intrekken ,  en  nog  dien  zelfden  avond  door  een  postbode  bet 
Hot  van  Gelderkind  kondschap  toekomen.  Als  het  Hof  dit  berigt  op  dei 
90 October toegezonden  was,  kwamen,  op  den  1  November  dea  avnast 
ten  8j  nre,  de  beide  Landschapsi  Mombers  binnen  Zorten,  voorzien  vat 
een  aantal  afschriften  van  eene  publicatie  en  een  brief  van  het  Hof  ann  ds 
ftegering ,  welke  te  middernacht  met  de  Mombers  vergaderde ,  en  tot  dim 
in  den  nacht  raadpleegden  ;  hetgeen  f y  det  moraens  te  zeven  nre  her- 
va  tteden.  Deze  onvermoeide  werkzaamheden  hadden  ten  gevolge ,  dat  tt 
8  nre  dn  klok  geluid,  en  door  den  Secretaris ,  in  het  Mjztyn  van  twee  Sche- 
penen en  twee  Mombers,  onder  bet  in  de  wapens  staan  van  de  Hoofdwacht, 
eene  publicatie  werd  afgelezen ,  en  ten  overstaan  van  twee  boden  overal 
aangeplakt,  waarin  men  het  gedrag  der  gemeenslieden'  afschilderde,  in 
zich  te  bevatten  »  een  eigenriglige  en  een  openbare  veragtingn  en  vib> 

•  pendie  van  bat  wettig  Gezag  der  Hooge  Overheid ,  tot  verstooring-  dar 

•  too  hoognoodige  rost  en  eendragt  binnen  de  stad  ZvTraan  zeggende 
»  verder :  »  waarom  ay ,  zich  houdende  aan  de  voorgaande  afkondiging), 

•  alle  Bnrgera  en  Ingezetenen  op  het  ernstigste  verboden ,  om  ,  bangeods 

•  de  Ddiberatien  der  Heeren  Staaten  ,  eenigen  aanzoek  of  instantie  ,  ee- 

•  der  wat  voorwendsel  bet  zou  mogen  weezen  ,  tot  Convocatie  der  Bm> 

•  gerrye  aan  de  Gemeente  der  stad  Zomav ,  aan  welke  wQ  het  doen 

•  eener  zoodanige  Convocatie  by  onze  Resolutie  van  beden  mede  speciaal 

•  hebben  geïnterdieeerd ,  te  doen  ;  maar  alles  te  laaten  in  dien  staat, 
»  waarin  zich  't  telve  tegenwoordig  bevindt.    En,  wanneer  het  onver> 

•  moadeltyk,  en  tegen  aüe  varwagting  oMgt  gebeuren ,  dat  een* 


2  Ö  T.  Mtt 

»  Cont ooatlo ,  tegen  onzen  wH  en  mecninge  zon  mogen  worden  gedaan  T 
»  iich  wel  te  vachten  om  in  zulke  Vergaderingen ,  dewelke  wfl ,  in 
»  zoodanig  een  geval ,  benevens  al  hetgeen  daarin  sou  moren  worden 
»  verhandeld ,  van  nn  af  aan ,  in  naam  van  de  Landfursteiyke  Hoog- 
»  heid ,  verklaaren  voor  onwettig ,  nul ,  en  onbestaanbaar  te  bonden , 
»  by  te  woonen ,  veel  min  daar  iets  te  helpen  resol  veeren.  Waarschu- 
fc  wende  en  gelastende  voorts  wel  ernstig  een  ieder ,  om  sich  stil  en  ge- 
»  rust  te  houden ,  om  sich  van  alle  eigen  rigtingen ,    mitsgaders  van 

•  alles,  wat  tot  verstooringe  van  de  rust  en  eend  ragt,  als  mede  tot 
»  inbreuk  en  innovatiën  op  *s  Lands  Hangende  Deliberatien  sou  knnnen 
»  verstrekken ,  te  wagten ,  alles  by  poene ,  dat  die  geenen ,  welke  bc- 
»  vonden  worden  sich  tegen  deete  Publicatie  te  verzetten  ,  of  daar  tegen , 

•  in  't  eene  of  andere  opzigt  aan  te  gaan ,  als  Verstoorders  van  de  al- 
»  gemeene  rust  en  openbaare  Verbreekers  en  Overtreeders  van  's  Land- 

•  schaps  wetten  en  Ordonnantien ,  naar  ezigentie  van  aaaken  ,  met  de 
»  uiterste  rigeur  zullen  worden  behandeld  en  gestraft.1*  Hier  b||  bleven  $ 
in  dit  jaar,  de  oolusten  in  Zerrau  ontstaan. 

In  het  jaar  1786 ,  ontstonden  in  de  stad  Zroiu ,  op  nieuw  oneenig- 
heden  tusschen  eenige  borffers  en  soldaten ,  die  tot  dadelykheden  over- 
sloegen. De  nog  hangende  zaak  van  den  door  den  Stadhouder  aange- 
stelde d  en  door  oe  meerderheid  der  Regering  goedgekeurden  ,  maar  door 
de  gemeente  ge  weigerden  Gemeensman  Caoozcies ,  werd  voortgezet.  Het 
Hof  beweerde ,  in  een  breedvoerig  gewysde ,  de  verpligttng  der  Stads- 
regering ,  om  dezen  Heer  in  gemelde  post  te  plaatsen  en  te  handha»  - 
Ten ,  ondanks  alle  pogingen  door  de  Gemeenslieden  aangewend.  Ben 
weg  van  bemiddeling  door  de  Staten  in  dit  geschil  en  de  daartoe  be- 
trek kelyke  stukken  aangewezen ,  kwamen  den  Gemeenslieden  niet  ver- 
kiesbaar voor*  Onaangename  briefwisselingen  volgden  daarop :  en  werd , 
in  November ,  de  aanstelling  van  den  Gemeensman  Caoozciu» ,  door  de 
Staten  van  Gelderland  ,  voor  wettig  verklaard',  en  besloten  hem  in  .het 
bezit  van  deze  waardigheid  te  handhaven. 

Het  jaar  1787  was  voor  Zutphbii  ,  zoowel  als  voor  meest  alle  andere 
Nederlandsche  steden  en  plaatsen  ,  vruchtbaar  in  geruchtmakende  ge- 
beurtenissen. Vier  boeren  in  het  ambt  van  Zotfabji ,  geweigerd  heb- 
bende zekere  dienstgelden  voor  het  jaar  1784  te  voldoen ,  werden 
daartoe  ,  by  vonnis  van  het  Scholtengeregt ,  verwezen.  Nogthans  bleven 
*y  weigerachtig  in  de  betaling.  Het  gemelde  geregt  verleende  hierop 
acte  ,  volgens  welke  sty  voor  die  som  en  de  kosten  daarop  gevallen , 
werden  uitgewonnen.     De  executie  of  geregtelyke  verkoopiog  was  bc- 

Ïaald  tegen  den  eersten  Maart.  Ten  dien  einde  begaven'  sich  de 
leeren  Cbooecbus  eb  Hasbhbboik  na  de  erven  der  gemelde  landlieden , 
de  eerste  als  Stedehouder  van  den  Scholtus ,  de  andere  als  Fiskaal. 
Doch  aan  de  woning,  aan  welke  i\j  in  de  eerste  plaats  hunnen  last 
souden  volvoeren,  gekomen  zynde,  vonden  zy  aldaar  een  aantal  van 
ongeveer  400  boeren  byeenvergaderd ,  gewapend  en  onder  het  ma- 
ken van  een  groot  getier  hen  opwachtende:  waarom  t\}  het  gera- 
den vonden  onverrigter  zake  terug  te  keeren.  Tegen  dese  geweld  pi  e- 
n  oordeelde  het  Hof  verpligt  dadel  yk  voorziening  te  nemen.  Den 
aart ,  des  avonds  te4  tien  ure ,  kwamen  twee  Mombers  van  het  Hof 
te  Zotpbbh  en  vertrokken  ,  te  middernacht ,  wederom  van  daar  in  eene 
koels ,  beoevens  den  Stedehouder  Cboobcbos ,  vergezeld  van  zes  diena- 
ren in  eene  koets ,  en  voorts  nog  een  geleide  van  acht  en  twintig  rui- 
ters van  Toill  en  honderd  man  knechten  van  vis  Welmeib.  Des 
anderen  daags  morgens  ten  zeven  ure  keerden  zy  terug;    En  waartoe 


tm  &  u  t. 

had  al  deze  opsahudding  gediend  ?  Wal  was  bei  bedrtyf  geveest  der 
omslagtige  bezending  ?  Twee  boeren ,  beschuldigd  ,  dat  xy  acht  dages 
geleden  tegen  de  koets  van  de  Heeren  Caooacaos  en  Uasesbsosk.  «teeaei 
padden  geworpen  ,  waren  van  bet  bed  geligt ,  en  worden  geboeid ,  ever 
Zutpbeh  9  naar  Arnhem  gevoerd. 

Ondanks  de  vrije  Slaatsgezindheid  van  vele  Zutpheusche   burgen, 
begon  de  Oranjegezindheid  by  anderen  sicb  meer  en  meer  te  vertoonca 
De  vermaarde  var  Hzzcmzbs  tot  Zoidb&a*  gaf  daartoe  bet  eerste  set*. 
Op  den   24  JubJJ  verscheen   by  op  de  parade  en  vervolgens   op  Int 
stadhuis ,  met  eene  oranje  kokarde  getooid»    Oogeubltkkclijk  had  £t 
navolgers  onder  de  Officieren  eo  soldaten.    Dit  gaf  aanleiding  tot  kt- 
vige  twisten ,  alsoo  dit  teeken  den  andersdenkenden  geweldig  mishaagde. 
In  eene  herberg ,  de  Laatste  Stuiver  genaamd  %  even  buiten  eene  der 
stadspoorten ,  dwongen  de  soldaten  de  burgers  hunne  zwarte   kokacési 
tan  de  hoeden  af  te  nemen*     Met  goedvinden  van  de  Regering  ea  ep 
bevel  van  den  Kommenden!  der  bezetting  werden  vervolgens  de  ber- 
gers  ontwapend ,    hunne  geweren    opgehaald  en  deze ,    benevens  ie 
vaandels  en  spootona ,  op  bet  stadhuis  gebragfc*     Hierdoor   onUtcnen 
groote   onlusten  en   bewegingen   in  de  stad.     De  Regering     deed  ad 
alle    samenroltingen    en   geweldplegingen    bij    openbare    afkondigifif 
verbieden ;   doch    dit  gebod  hielp  niet.     Uierbij   kwam    een    veerval. 
hetwelk  de  gemoederen  nog  meer  gaande  maakte.    Zekere  achoenna» 
kersbaas ,  wonende  in  de  Nieuwstad ,  schoot  uit  zijn  venster  ep  eean 
ruiter,  zoodat  hij   oogenblikkelijk    dood  ter  aarde  viel.     Dit   maakte 
hel  krijgsvolk  verwoed.    Eenige  Officieren ,  van  dit  voorval  verwittigt, 
begaven  zich   in    allerijl  van  de  hoofdwacht   naar  bet    buis   van  en 
schoenmaker ,  met  oogmerk  om  hem  tegen  de  woede  der  soldaten  te 
beveiligen*     De  gebeelc  straat ,  waarin  de  schoenmaker  woonde  v 
straks  door  ruiterij  en  voetvolk  bezet.     In  tegenwoordigheid  van 
stadsbode  opende  men   het  buis  ; ,  vier  Officieren  traden    binnen , 
bet  ie  doorzoeken  ,  terwijl   eenige  andere ,  met  ontbloot   zijdgt 
de  wacht  hielden ,  om  het  indringen  der  woedende  soldaten   te  belet- 
ten.    Men  vondt  alleen  's  mans  huisvrouw  ,  welke ,  onder  het  gelen! 
Ten  eenig  gewapend  krijgsvolk ,  naar  het  sladbuis  gebragt  werd-    Ie 
doorzocht  voorts   alle  de  helende  huizen ;  in  een  van  welke  mee  ea 
verscholen  kleermaker  vond ,  die  9  bij  vergissing ,  voor  bem  dien  ent 
zocht  aangezien    zijnde ,    bijkans  het  slagtoffer  was  geworden   van  o: 
woede    der  uitzinnige  soldaten  ,   doch  hoewei  niet  dan  met  zeer  ved 
moeite  door  de  Officieren ,  nog  beveiligd  werd.  Terwijl  men,  ai  voort- 
gaande met  zoeken ,  aan  da  buizen    van  eenige  Patriotten ,  door  bet 
inslaan  van  glazen ,  zijnen  moed  koelde,  vond  men  eindelijk  den  scheet- 
maker,  op   den  zolder  van  eena  herberg,  onder  het  hooi    verborgte. 
Met  veel  moeite  beletteden  de  Officieren  het  krijgsvolk ,  dat  net  hen 
niet  van  een  scheurde  j  een  moordenaar  t  zeiden  zij ,  incest  niet  deer 
eerlijke  handen  y  maar  door  den  scherpregter  aan  zijn  einde   hessen- 
Veel  werks  evenwel  had  het  in  ,  eer  men  den  ellendeling  in  de  han- 
den   der   Regering  bad  geleverd.    Nogthans  namen  de  opschuddmges 
niet  zoo  spoedig  een  einde  ;  aan  onderscheidene  huizen  werden  de  gla- 
zen ingeslagen.     Eerlang  zag  men  een  laiuhoer  van  de  krygs  bezet  lieg, 
henevens   twee   soldaten  doer  de  stad  trekken ,  geleidende  eene  kar . 
telkens  stilhoudende  voor  de  buizen  van  bekende  patriotten ,   en  deze 
hunne  trommels  en  vaandels  afvragende ,  met  aanzegging ,  dat  s|j  voor- 
taan zouden  vrtf  zijn  van  den  last  der  wapeuoefeuing.     Ook   ntoestea 
de   burgerofficieren   hunne  sjerpen,    ringkragen  en  spontons  nigevee. 


ZDT.  Wi 

Vervèlgtne  deed  de  Regering  >  door  eenea  staaahoéa ,  da  geweren  e* 
wapent  der  burgers  ophalen  j  voorts  alle  bargen  tot  stilte  eo  rust  ter* 
manende,  en  de  cxcroiüe-geoooischappeo  verbiedende.  De  doodge- 
schoten ruiter  werd  met  alle  krygteer  begraven  H  gé? elgd  door  alle 
de  Officieren ,  en  meer  dan  duizend  genteenen ,  allen  eaet  Oranjeko* 
kardeu  versierd.  Het  liep  echter  aan  tot  in  de  maand  November  eer 
de  schoenmaker  werd  gevennied.  De  straf,  hem  opgelegd ,  bestond 
in  eene  gevangenis  van  vijf  en  twintig  jaren ,  in  bet  Provinciaal  tnebt- 
buis  te  Arnhem ,  en ,  aa  verloop  van  dien  tijd ,  in  altoos  derende 
ballingschap  buiten  de  stad  en  het  schependen?  van  Zorrae*. 

Den  3  Febrnary  1795  besloten  de  Patriotten  te  Zvtpbm  ,  in  banne 
vergadering ,  bet  werk  der  omwenteling  aan  te  vangen  ,  xonder  «ven- 
wel  den  tyd.te  bepalen  s  wanneer  dit  geschieden  son  ,  niettegenstaande 
tij  berigt  kregen  ,  dat  de  Keizeriyken  souden  uittrekken  ,  die  ook  ,  dat 
andereu  daagt  's  morgens  vroeg ,  ten  getale  van  omtrent  5000  man ,  . 
Zotpbbs  verlieten ,  alleen  vyf  honderd  man  >  Hollendscbe  bezettiag ,  ze* 
paarden-  als  voetvolk  achterlatende.    Na  dien  uittogt  verveegden  zieh 
de  vrybeidsgetiaden  by  den  door  hen  aangestdden  8arger-Kommandant 
P.  H.  db  AOOT ,  met  verklaring  van  gereed  te  x|jn  tot  bet  bewerken 
der  omwenteling,    en    het  Gecumité  Revolutionair ,   bestaande  uit  de 
burgers  Wbbbbs  ,   Visatieqi  ,  Wmmui ,  Wvtas  en  vab  ava  Maeie* 
de  werktaambeden   daartoe  aeodrg,    te  doen  aanvangen.     Dit  besluit 
genomen  zijnde ,  werden   twee  Gelasligden  afgezonden ,  om  de  Rege- 
ring en   de   Gemeente   te  doen    vergaderen ;    den    Krygsbevelhebber 
Sraootvjin  te  ontbieden ,  en  hem  te  gelasten ,  zich  niet  te  bemeei- 
jen  met  eenige  vermakelykheden ,   die  de   burgers  souden   bedreven. 
Daar  de  Kommandant  daartoe  niet  genegen  was,  begon  men  te  drei- 
gen ,    dat ,   toe  by  tich    niet  lydelyk  gedroeg ,  de  begeerde  omwen- 
teling ,  zelfs  ten  koste  van  aoed  en  bloed  ,  zoo  doorgedrongen  worden , 
hetwelk  ten  gevolge  had  ,  dat  Stroobbuzm  ,  met  zyn  volk ,  bloote  aan- 
schouwert  bleven  van  de  bedryven  der  Revolutie-gezinden ,  die  eene 
nieuwe  regering  benoemden  ;    de    in    1788  ontwapende   burgei-y   her- 
stelden f  van  geweren  en  scherpe  patronen  voorzagen,  en  dadeiyk  eenen 
vryheidtboom  oprigtten.     Dit  alles  wat  verrigt  vóór  dat  de  Frontenen 
in  Zotpber  waren r  zoodat  de  burgery  gezegd  mag  worden  de  omwen- 
teling ,  zonder  dadelyken  by  stand  dier  natie ,  bewerkt  te  hebben.     By 
het  planten  van  den  vryheidsboem  waren  desen  reeds  voor  de  brug* 
De  inbaling  geschiedde  onverwijld.     De  Fransche  bevelhebber  deed  het 
Hollandsen  krijgsvolk  den  eed  afleggen ,  van  niet  weder  tegen  Frankryk 
te  sullen  dienen,  en  uittrekken  onder  het  geleide  van  Huzaren» 

Zotfbba  ,  hetwelk  ia  1813  ,  behalve  de  Nationale  Garde,  die  niets  meer 
verlangde  dan  een  beter  gebruik  van  hunne  wapenen  te  maken,  een 
gering  getal  Franeohen,  meerendeeie  Deaeaiertt  in  bezettiag  had ,  was 
reeds  eenige  dagen  door  partyen  Kozakken  omringd  geweest  en  her^ 
haalde  reizen  opgeëiseht ,  zonder  dat  de  Fraascbe  Bevelhebber  tot 
overgave  badkunneu  bewogen  worden ,  toen  's  morgens  van  den  ^No- 
vember eene  aanzienlyke  krygsmagt)  bestaande  uit  Praissisehe  rui- 
tery  en  jagers ,  zich  voor  de  stad  vertoonde ,  welke  des  middags  door- 
een ander  gedeelte,  voorzien  van  zee  stukken  geschut ,  werd  versterkt. 
Nadat  men  hierop  begonnen  was  de  stad  met  kogels  en  granaten  te 
beschieten,  volgde  weldra  eeoe  onderhandeling  tot  overgave,  doch 
welke  vruchteloos  afliep ,  en  ten  gevolge  bad ,  dat  de  aaavol  als  te 
voren  werd  hervat.  Dit  was  te  veel  voor  hot  lang  getergde  geduld 
der  burgery ,  en  algemeen   was  de  verontwaardiging ,  dat  men ,  door 


368  ZOT. 

dm  wnjihonigwi  co  nnttalnoaen  tegenstand  tas  nes*  handvat  ir» 
scben,  do  stad  aan  hei  govaar  van  veilmieling  moatt  oen  bWp. 
ft  «ld.  De  Heer  Or  na  Noeat ,  Maire  der  stad ,  begaf  neb  dertata, 
met  nog  andere  van  de  voornaamste  ingezetenen ,  naar  de  poort,  a 
noodzaakte  den  Franseben  Bevelhebber,  die  zich  daar  bevond,  oaièe 
poorten  voor  de  belegeraars  te  doen  ontsluiten ,  hetwelk  daarop  ge- 
schiedde. De  onvoorwaardelijke  overgave  der  stad  veroorzaakte  io  da 
beginne  wel  eenige  verwarring  en  ontsteltenis ,  doch  de  lolwaaidife 
krijgstucht  der  overwinnaars  kwam  alle  ongeregeldheden ,  100  neJ 
mogeiyk ,  voor  9  en  de  goede  wil  der  bnrgery  beyverde  zich  on  la 
spoedigste ,  nn  en  ook  in  het  vervolg ,  in  de  dringende  behoefte  ni 
het  binnengetrokken  krijgsvolk ,  hetwelk  op  ongeveer  4000  ssss  no- 
ter\j  en  voetvolk  begroot  werd ,  en  dien  geheelen  dag ,  van  .'s  metjee 
drie  ure  af  9  niets  genuttigd  had ,  naar  vermogen  te  voorsiea.  Seiert 
was  de  vreugde  algemeen :  de  nationale  vlaggen  versierden  d«  lom; 
de  Hoofden  van  het  krijgsvolk  werden  door  de  stad  op  een  bil  ut* 
haald  en  de  buizen  werden  door  de  burgers ,  uit  eigene  bewegiar ,  ra- 
licht.  Ook  werd ,  in  naam  van  den  Prins  var  Ozabje  ,  de  aikoak 
ging  van  bet  Algemeene  Bestuur  ,  zoodra  die  was  aangekomen ,  ef* 
lyk  bekend  gemaakt ,  en  door  eene  andere  afkondiging  de  borje| 
opgeroepen ,  om  vry  willig  de  wapenen  tegen  den  algemeeneo  nj^ 
op  te  vatten.  Eindelyk  werd  de  Nationale  Garde  t  uit  dea  ees  os 
Keizers  ontslagen  zynde,  op  het  voorbeeld  van  't  Graveahaft,  sa 
naam  Tan  Oranjegarde  gegeven. 

Meer  dan  eenmaal  werd  Zotmibii  door  siekten  besoebt :  zoo  beentr 
ten  hieronder  anderen  in  de  jaren  1458,  1493,  1519,  1529,  1W 
1538,  1577 ,  1616  en  1617,  geweldige  pestsieklen ,  zoo  dst  vek 
ryke  lieden  in  eenige  dier  jaren  de  stad  verlieten  9  en  deze  uit  *** 
fondsen  de  armen  gestadig  te  hulp  moest  komen. 

Het  wapen  dezer  gem.  is  een  doorsneden  (coupé)  veld  van  axssf  * 
zilver,  met  eenen  leeuw  vau  goud  op  het  eerste  en  een  gep****" 
zwevend  kruis  van  keel  op  het  tweede. 

ZUTPHENSCHE-B1LANDEN  (DE),  eil.  in  Oost-Indië,  iode&* 
wan-Sunda ,  aan  de  Oostkust  van  het  eil.  Sumatra,  naby  des  »* 
kenshoek.  ^_ 

Achter  deze  eilanden  is  eene  veilige  ankerplaats ,  van  welks  ge»** 
gemaakt  wordt  door  schepen ,  die  uit  China  komen  en  niet  totf* 
mens  zyn  Java  aan  te  doen. 

ZUTTEMEER  (HET) ,  meer  in  het  dingspil  JoordenttlJ,  j** 
Drenthe,  op  de  grenzen  van  de  prov.  Groningen.    Zie  LEBKSTCsasst(H0r 

ZUUK ,  buurs.  op  de  Middel-Feluwe,  prov.  Gelderland.    Zie  «* 

ZUURDING ,  naam  9  welken  sommige  schry  vers  geven  aan  bet  sap 
EvaauBftaa ,  in  het  graaft.  Culemborg,  prov.  Zuid-Holland.  Z**fB' 
feiaeaa. 

ZDUEDIJK  of  Soiumji,  d.  in  Jluntingo,  prov.  Groningen f  «** 
7  u.  W.  van  Jppingedam,  kant.  en  3  u.  W.  van  öaeVraW8*' 
gem.  en  J  u.  Z.  Z.  O.  van  Leem,  n 

Het  kerspel  heeft  eene  oppervlakte  van  946  bund.  73  v.  r.  6*  *•" 
en  bevat,  met  het  kerkelyk  daartoe  behoorende  geh.  de  Ee*e ' 
46  h.  en  ruim  310  inw.,  die  meest  in  landbouw  en  veeteelt  ho* 
staan  vinden.  De  bodem  bestaat  ten  Z.  van  den  ryweg  uit  g*"* 
kleigrondj  meer  ten  N.  is  hy  lager  eu  met  knip  en  t00^00^^J 
mengd  j  vooral  bevatten  de  ingedekte  polders  best  bouw-  of  ls*¥*^ 
en  losse  klei. 


Z  O  U.  369 

to  de  kromjk  der  Wieramer  Abten,  op  bel  jaar  1387,  werd  dit 
dorp  Son*BDic£i ,  dat  is  ZuianauK ,  genoemd ,  omdat  bal  gelegen  wat 
aan  den  dyk ,  dia  ecrtyds  tegen  het  binnenste  einde  van  da  haven 
Maoariuanis  en  das  ten  Z.  van  de  Harne  was  opgeworpen.  De  kom 
van  het  d.,  welke  sedert  het  begin  dezer  eeuw,  op  een  drietal  boiaen 
na  ,  eerst  geboowd  is  geworden  ,  bevat  thans  38  n.  en  280  inw.  en 
eene  in  1831  nieuw  gebouwde  achtsydige  korenmolen.  Er  styn  bier 
drie  polders,  als:  de  Stoepen-polder,  waarvan  het  oostelijke  ge- 
deelte onder  Warf huizen  behoort.  De  Oude-  en  de  Nieuwe-Zuur- 
dy kater- polders,  waarvan  de  wettelijk©  gedeelten  onder  Fliedorp 
gelegen  sQn  (sie  hïan  beneden).  Men  beeft  hier,  binnen  den  provincialen 
rivierdijk ,  seer  aanzienlyke  en  fraaQe  boerderyeo  en  teer  vermogende 
landlieden ,  toodat  Zoumhje  ,  naar  diens  grootte ,  het  rijkste  kerspel  van 
geheel  de  provincie  Groningen  is. 

Eene  aanmerkelijke  keten  van  heuvelen,  van  9  tot  18  palm.  hoogte, 
strekt  tich  van  het  Oosten  naar  bet  Westen  uit ;  ty  maakt  de  tweede 
of  binnenste  streek  langs  dèn  rijweg  uit ,  en  is  thans  met  een  twintigtal 
boerderyeo  en  eenige  mindere  huizen  bezet.     De  stipjes  op  de  kaart  van 
var  Stabjlebbobc  duiden  bier  de  ovérbiyfselen  vaii  eenen  ouden  dyk  aan , 
die  in  de  rigting  van  Barnjegat  op  Robersnm  ,  thans  tien  minuten  gaans 
van  den  rivierdyk  en  dus  nog  verder  van  het  Rei  ld  iep ,  of  tot  de  Pan* 
«er ,  onder  Vier  hui  ie  o  ,  voortloopt ,  en  die  zich  vermoedelyk  aan  den 
overouden  zeedyk  tal  hebben  aangesloten.     Dese  heuvelen  blyven  ech- 
ter op  het  terrein    300  tot  800  schreden  ten  N.   van  de  Rewer ,  van 
Vliedorps  kerkhof  en  van  Niekerk  ,  op  welke  hoogte  %\j  in  eene  breeda 
wierde  overgaan  en  zich  zoo  in  eene  schuinsche  rigting  naar  Robersnm 
wenden  ,    waar  de  keten  zich  tot  over  Menkemaheerd  en  Menkemalil 
naar  de  Panser  wendt.     £r  zyn  er,   die  de  gedachten  hebben  geop- 
perd ,  dat  deze  dyk  tot  den  voortijd  behoort  j  dat  de  zee ,  onder  een 
verhoogd  peil ,  dit  ingedijkte    naderhand    wederom  heeft  ingenomen  ; 
dat  een  later  volk  op  deze  overgeblevene  dijkbrokken  begraafplaatsen 
heeft  gevormd ,  en  dat  volgende  geslachten  er  kasteelcn  en  woningen 
hebben  gesticht.     Het  is  althans  hoogst  merkwaardig ,  dat  velen  dezer 
heuvelen  tot  begraafplaatsen  in  den  heidenschen  tijd  hebben  gediend , 
die  zelfs  tot  eene  hooge   oudheid   opklimmen  j    want  men    heeft  niet 
alleen  in  kringen  van  steenen  asch  en  urnen ,  maar  ook  strijdwapenen 
van  eene  harde  en  vreemde  steensoort,  zoo -als  zoogenaamde  beitels  of 
wiggen  en  eenen  strijdbamer ,  gelijk  er  in  Drenthe  in  de  hqonebedden 
worden  aangetroffen ,  in  deze  heuvelen  gevonden.     Hiervan  zijn  eeni- 
gen  naar  het  Musenm  van  Oudheden  te  Leyden  opgezonden. 

Zoubduk  was  vroeger  met  W  the  f  dat  £  o.  N.  N.  O.  van  bier  ligt, 
een  staande  regtstoelen  maakt  daarmede  thans  nog  eene  staande  schep- 
per ij  uit,  ouder  het  dykregt  van   Houwcrzyi. 

Na  de  Reductie  is  Zovbduk.  ,  van  1394  tot  1619 ,  kerkeiyk  vereenigd 

C tieest  met  Leent,  doch  bekwam  in  dat  jaar  eenen  afzonderlyken 
eraar  in  Jobarnes  Viscbhtios,  die  in  1620  naar  Losdorp  vertrok , 
waarop  Zocrdi.ii  andermaal  met  Leent  vereenigd  werd  en  alzoo  bleef 
tot  in  1630  toen  het  niet  W the  vereenigd  werd.  In  1666  bekwam 
Zouaduk  weder  een  eigen  Predikaot  in  Abiuhabus  (jbbbiaga  ,  en  tien 
jaren  later  werd  Maarslag  met  Zocbdijk  vereenigd.  Gbbbiimu  over- 
leed hier  in  1679,  liggende  in  de.  kerk  te  Zoobdijk  begraven. .  Na 
het  overlijden  van  zyn  opvolger  Fucso  Foebsbs  ,  in  het  jaar  1681  , 
werd  Maarslag  aan  Mentingeweer  en  Zoobdijk  met  nehe  ver- 
eenigd ,  hebbende  later  geen  eigen  Predikant  meer  gehad .  soodat  de 
XIII.  Deelt  24 


m  2üü. 

Harv*,  dia  er.  280  fa  getal  sfja ,  mi  beheere*  tot  de  gemt  va»  AFeat- 
m-Zmmriijk%  welke  bier  eene  kerk  beeft,  lijnde  een  oit-  es  kurend» 
•ei  en  aindeujk,  langwerpig  vierkant  gebouw,  hetwelk  in  kei  jaar  180 
geheel  vernieuwd  en  verfraaid  is»  Men  heeft  daarin  geen  orgel.  De 
•iet  hooge  toren,  met  eene  vierledige  kap,  is  niet  leijen  gedekt 
Het  opschrift  van  den  torenklok  luidt  aldus  : 

^et  ^inncft  fiercfiget  tott  to  €tatr.  %mftt  to  €tet, 
^etma  ja&efjnetg  loen  ïlcrcftbogöen  toeren*  t^erraan 
mi  0oet«  Steno  ^.J&*  nn  ccccltf ;it.  3Baria  ben  fel 
gegeten,  ftetcpel  to  ^urötfie  leite  mi  g*t*%  Site 
Jteatia  4teactft»    <$•  Jtunöer  tn?ï , 

Verder  liet  meh  daarop  versierselen  en  beeld  tenisten  van  Hettigea. 
Om  den  derden  Zondag  wordt  de  predikdienst  hier  door  den  Predikaat 
te  Weke  waargenomen.  In  het  jaar  1786  hebben  twee  vermogeade 
Landbouwers,  Eti  Roxlvs  en  Heudbi*  HniaaiKS  óeJ&nge,  aan  de  kerk 
eenen  nieuwen  predikstoel  geschonken ,  in  plaats  van  den  ouden  ste*» 
nen,  waarvan  men  lich  dusver  had  moeten  bedienen,  lö  1853  heb- 
ben twee  godsdienstige  leden  ,  Etbrbiiu  Oodbshh  ,  wed.  Itaetv  Btes  ei 
haar  acboonsoon  Bbrdsibos  J ahnes  W  aikido**  Toaauiai ,  ten  hnnaea 
kaste ,  geheel  nieuwe  banken  in  de  kerk  doen  plaatsen  ,  en  in  bet 
jaar  1849  hebben  de  ingesetenen  haar  met  eenen  nieuwen  predikaten* 
en  andere  glasen  laten  versieren.  De  tegenwoordige  kosterij  was  eer- 
tijds de  pastorij  en  de  toenmalige  kosterij  is  thans  door  het  arak» 
vervangen. 

De  Christelijke  Afgescheidenen ,  die  er  z(fn ,  bebooren  tot  de  ges 
Jjeem.  *—  De  R.  R.,  die  er  wonen  ,  pa  roch  leren  op  dtn  ito&ru.  - 
Men  beeft  in  dit  dorp  éénè  school ,  welke  gemiddeld  door  40  leertc- 
gen  beaoebt  wordt. 

ZÜURDIJKSCRE-POLDER  (DE  NIEUWE) ,   pold.    in  flnxvhy 
prov.   Groningen ,  arr.  Appingedam ,  kant.  Onderdendam ,  gedeeltelijk 
onder  Zuurdijk,  geni.  Leent ,  gedeeltelijk  onder  Vliedorp,  gem.  Ulrwm; 
palende  N.  en  O.  aan  de  Oude-Zuurdijkster- polder ,  Z.  aan   de  kwel- 
ders van  het  Reitdiep,  W.  aan  den  Vliedorper-  of  Hoogs  ter- porder. 

Dese  pold.,  welke  io  bet  jaar  1805  bedykt  is,  bestaat,  volgens  bet 
kadaster,  met  den  dijk,  eene  oppervlakte  van  63  bund.  38  v.  r. 
80  v.  ell. ,  waaronder  58  bund.  76  v.  r  70  v.  ell.,  schotbaar  laad, 
als  :  onder  Zuurdijk ,  \olgens  het  kadaster  ,  34  bund.  25  v.  r.  56  v.  dl. 
alles  schotbaar  land  ,  en  onder  Vliedorp,  volgens  bet  kadaster  .  29  baad 
13  v.  r.50  v.  el!.,  en  daaronder  4  bund.  62  v.  r.  10  v.  tl!:,  kadjjk 
lijnde,  geen  schotbaar  land.  Dete  pold.  is  onbewoond  en  «onder  hui- 
len ,  behoorende  aan  vier  boerderijen  ,  ars :  twee  onder  Zmunitjk  ea 
twee  onder  Vliedorp.  H(f  wordt  door  eene  pomp  of  duikershits  ,  tf 
het  Reitdiep ,  van  het  overtollige  water  ontlast.  Het  polderbestaar 
bestaat  uit  twee  Volmaglen. 

ZOURDIJtCëTER-POLDER  (DE  OUDE) ,  ook  wel  de  Zotriouum* 
Uitebdük-poldeb  geheeten  ,  pold.  in  Hunsingo,  prov.  Groningen,  arr. 
jdppingedam ,  kant.  Onderdendam,  gedeeltelijk  onder  Zuurdijk ,  gent* 
Leem,  gedeelréiyk  onder  Fliedorp,  gem.  Olrum;  paleode  N.  aan  den 
provincialen  rivierdijk,  O.  aan  den  Sloepen-polder,  Z.  aan  hel  Reit- 
diep, W.  aan  den  Nfeuwe«Zunrdtjkkter  polder. 

Dexe  pold.,  welke  in  het  jaar  1*729  bedijkt  is  ,  beslaat,  volgens  bet 
kadaster,  met  den  d\jk  (16  bund.  31  v.  rr  30  v.  ell.),  eene  opper- 
vlakte van  537  bund.  1  v.  r.  40  v.  dl.,  itynde  alles  schotbaar  land, 


2  ü  W.  571 

alt :  onder  fuurdtjk  970  bond.  B7  v.  r.  70  v.  dl.,  en  onder  PJ*t- 
dorp  66  bnnd.  43  v.  r.  70  v.  cll.  Men  vindt  er  slechts  eene  boer- 
derij, behoorende  onder  Fliedorp,  welke  boerderty,  Waterloo  ge- 
noemd ,  met  geheel  den  polder  ,  in  Februarty  1828  ,  door  leewater  over- 
stroomd werd ,  echter  wisten  de  bewoners  zich  in  tijds  door  de  vlugt 
naar  Houwerzijl  te  redden.  De  tegenwoordige  bezitter  en  bewoner  is 
Aum  JoiAHKBs  Vbbbehius  5  bet  overige  gedeelte  dezes  polders  is  onder 
tien  landbouwers  en  twee  burgers ,  die  binnen  den  provincialen  dijk 
wonen,  verdeeld.  Dese  pold.  wordt  door  eene  duikersluis  of  klief,  op 
bet  Reitdiep ,  van  bet  overtollige  water  ontlast.  Het  polderbestnur  be- 
slaat uit  twee  Voknagten. 

ZÜÜRHU1ZUM ,  prov.  Friesland ,  kw.  OosUrgoo ,  griet.  Achtkarspe- 
lm.     Zie  Stmaonen. 

ZUURIG,  d.,  prov.  Friesland,  kw.  Wcttergoo,  griet.  fFonseradetl. 
Zie  Soera. 

ZUURLANDSCHE-DIJK  ,  naam ,  welken  men  ook  wel  eens  geeft 
aan  den  ZoBntAiroscBt-DiJZ  ,  in  bet  Land-ian-Foome ,  prov.  Znid- 
Hoitand.     Zie  Zubblabdscbb-bijb. 

ZUÜRWENNERSLÜ1SJE  (HET),  eigenlek  iet ZviOBB-ViaaBasLeisiB , 
sluis  in  den  seedQk ,  prov.  Friesland,  kw.  Z evenwouden ,  griet.  €aas- 
terland ,  waardoor  de  Merdesloot  in  de  Zuidersee  uitloopt.  Het  peil- 
merk  ligt  1,169  eftt.,    boven  A.  r\ 

ZOUnZAR,  plant,  in  fFesl-ïndÜ,  op  het  eil.  Cnracaa ,  in  de 
Oost-divitie  %   W.  Z.   W.  van  den  Midden-Seinpost. 

ZUUTHERDERSHAGE ,  plaats  ,   vermeld  in  de  tiende  eeuw.     Zie 

ZoiDDABDEBBaAOt. 

ZOUTSANDE,  oude  naam  van  het  d.  Zoidxarde,  in  8taats-Flaan± 
deren  ,  in  het  Frije  tan  Sluis ,  prov.  Zeeland.     Zie  ZeiDzsirDB. 

ZU  WE  (DE)  ofnB  Dbmbbikbb-Zowb  ,  door  de  wandeling  de Tbbaabscébv 
ZcvfE  genaamd  ,  weg  in  het  Neder  kwartier  der  prov.  Utrecht ,  geut. 
Pivkeveen-en-tP&verveen  i  in  eene  oostelijke  rigling,  een  uur  gaans, 
van  den  Demmteriker-dQk ,  door  den  Demmeriker-polder ,  naar  de  gem. 
Ru  wiel  of  Tcr-Aa  loopende. 

ZUWE  (DE)  of  Kobtbhbobwcbe-Zowb,  rijweg,  prov.  /Voorde Heiland, 
gem.  Kortenhoe  f.     Zie  Kobtebbobfscbe-Zswb. 

ZUWE  (DE)  of  db  MiJDBEcarscaE-ZuWB  ,  weg  in  het  Nederkwartier 
der  prov.  Utreèht ,  gem.  Mijdrecht,  in  eene  westnoordwesleiyke  rig- 
ting  ,  een  balf  uur  lang ,  van  den  Mydrechtsche-dtyk  naar  de  ÜH- 
boornsche-brug  loopende. 

In  vroeger  en  tyd  bestond  ter  weders$de  van  'dese  Zdwe  een  uilge- 
▼eende  waterplas,  welke  thans  is  drooggemaakt  en  goed  bouwland 
oplevert ,  zijnde  de  Mijdrechtsche  droogmakerij. 

ZUWE  (DB)  of  db  ViKiBfEEWfCBB-Zijwi ,  weg  in  het  Nederkwartier 
der  prov.   Utrecht,     Zie  ViEEBVEEHscaB  Ztob  (Db). 

ZUWE  (DE)  of  db  WiLMssEB-Zirwi ,  weg  in  het  Nederkwartier  der 
prov.  Utrecht,  in  eene  zuidelijke  rigling  loopende  van  het  d.  Wilnis 
'naar  de  Hollandsche-kade. 

ZUWEY  (DE  KORTE-)  of  di  KobtbSüw/by,  water ,  prov.  Fries- 
inndt,  kw.  Oostergoo ,  griet.  Dantumadèel ,  o*p  de  grenzen  van  de  griet. 
Tietjerksteradeel,  met  eene  Buidelyke  rigling  uit  bet  Zwartebroek  naar 
de  Lange-Zuwey  loopeode. 

ZUWEY  (DE  LANGE-)  of  de  Lawcb-Suwey ,  water,  prov.  Friesland, 
kw.  Oostergoo ,  griet.  Dantumadèel,  met  eene  oosteiyke  strekking ,  van 
de  Korte-Zuwey  naar  de  Hout- Wielen  loopende. 


5Ï2i  Z  ö  \¥. 

ZUWOUDE,  d.9  prev.  Friesland,  kw.  Oètteryoo,  griel  ft$at 
tteradeel.     Zie  SoAWoei* 

ZUYDENBURCH,  oud  adell.  h.  in  de  st.  utrecht,  aan  ds  widi^ 
van  de  Oude-gracht. 

ZUYDKRBURGH  of  ZoiBiaaaie ,  buil.  in  Delfland,  pro».  ZwA-U 
land ,  arr.  en  £  u.  Z.  O.  van  's  Gravenkaae,  kant.  en  f  n.  Z.  W.  *a«  ft* 
oj*ry>  gem.  F eur-en~L^dschendam- Noordzijde,  aan  de  DelfUche.YliA 
tj5e  Geneeskundige  Pibtei  Hbhdiikss,  Oid- Hoogleeraar  vande&otj!- 
school  Ie  Groningen  ,  heeft  op  dit  buit.  den  laatsten  tijd  tyot  lero 
doorgebragt  en  is  aldaar  den  26  October  1843  overleden. 

ZU  YLKN  ,  gem.  in  het  IV eder kwartier  der  prov.  Utrecht ,  «er.  Ctnck, 
kant.  Maartten  (3  k.  d.,  5  ro.  k,,  1  s.  d.);  palende  N.  W.  sis* 
gem.  Maarssen  en  Maarsseveen,  N.  O.  aan  de  gem.  Westbroti,  0 
aan  Achltienhoven ,  Z.  0M  Z.  en  Z.  W.  aan  de  gem.  Utrecht. 

Dexegem.  bestaat  uit  de  beerl.  Znylen-en-Sweaer-Engb  e§0»si 
waard;  bevat  het  d.  Znylen,  benevens  het  geb.  Oostwaard;*- 
•laat ,  volgens  het  kadaster*,  ©ene  oppervlakte  vao  631  bund.  68  i.r. 
47  v.  ell.,  waaronder  627  bond.  83  ▼.  r.  37  v.  e)l.  belastbaar  \d\ 
lelt  130  h.,  bewoond  4oor  130  huisgea.,  uitmakende  eene  bewlkaj 
van  783  inw.,  die  hun  beslaan  vinden  in  4  pannenbakkeryen  en  3  sa» 
ovens  en  in  &en  landbouw. 

De  Herv.,  die  er  ongeveer  300  in  getal  lijn ,  onder  welke  aafts*! 
200  Ledematen  >v  maken  eene  gem.  uit,  welke  tot  de  klass.  vsuix* 
foort ,  ring  van  Tienhoven,  behoort. 

Vroeger  had  Zotlbh  doorgaans  geen  eigen  Predikant  maar  beha* 
kerkelyk  gedeeltelijk  onder  Maartten  ,  gedeelteiyk  onder  Wtdni 
hoewel  uit  een  request  (soo  het  schijnt  gesebreven  in  1390)  vso  ta 
DAiMUsszooa,  Dienaar  des  Goddelijke*  woord*  tot  Zotus  t  bljjkt.^ 
by  sedert  het  jaar  1389  hier  gediend  beeft.  In  het  jaar  1390  •* 
by  in  het  examen  suiver  bevonden.  Den  90  January  1620  wed  bis 
op  hoog  bevel ,  door  Jah  var  Douur  ,  Onderwtyier  der  jeegd,  * 
begin  gemaakt,  om  op  Zondag  voor  den  middag,  nit  de  A*f 
van  Bolbus,  der  gemeente  voor  te  leien.  In  1621  geschiedde sw 
insgelyks  des  namiddags  uit  den  Cateehismus  van  Lnssn*»-  ** 
werd  ook  opgegeven,  wat  by  op  de  bededagen  moest  leien.  Da* 
verzocht  de  klassis  van  Utrecht ,  ip  1627  ,  aan  die  van  Ainerrf* 
dat  men  op  de  bevordering  van  de  predikdienst  met  ernst  e* 
aandringen.  In  bet  jaar  1632  werd  bier  's  namiddags  net  *» 
vrucht '  gecatechiseerd.  De  klass.  van  Ui  recht  vernieuwde  *  * 
jaar  1640  baar  verzoek  ,  om ,  Ier  bevordering  van  de  predikdiea^ 
ter  plaatse  ,  woar  het  behoorde,  met  allen  ernst  aan  te  houden  " 
hel  volgende  jaar  veraochten  de  iagexetenen  ,  dal  *y  aelve n  eeo  j* 
Predikant  mogten  hebben  Er  waren  toen  18  Ledematen,  vu*** 
12  te  Maarsen  en  6  Ie  Westbroek  ten  H.  Avondmaal  pup0-  jT 
was  het  gehoor ,  soowel  des  voor-  als  des  namiddags ,  vry  talrijk  lw 
die  reden  verzocht  men  de  Stalen ,  in  bet  jaar  1642 ,  dat  hier  J** 
loopig  een  Predikant  of  Proponent  raogt  prediken  ,  welk  verioet 
het  volgende  jaar  vernieuwd  werd.  Men  zag  toen  om  naar  iniüu^ 
tot  goedmaking  van  de  onkosten  ,  welke  tot  de  Predikdienst  T""** 
werden  ,  en  men  gaf  daartoe,  in  het  jaar  1643,  last  ett^'  j 
den  Rentmeester  der  gebenificeerde  goederen.  In  bet  jaar  164/ * 
door  de  klassis  van  utrecht  hare  aanmaning  vernieuw^  •  oa^elfl 
waar  het  behoorde,  met  allen  ernst  voort  te  zetten.  Nadat  ^ci\Z 
meester  en  voorleser  naar,  de  Meijery  vaö  '8  Hertogenboseb  verf** 


Z  ü  f.  373 

« 

was ,  werd  de  kapel  voor  eentgen  tyd  gesloten ,  doch  naderhand  we- 
derom geopend.  Men  verzocht  toen  van  de  Algemeene  Staten ,  dat 
voorloopig  door  Predikanten  en  Proponenten  aldaar  gepredikt  mogt 
worden  ,  in  welk  f enoek  ,  na  lang  aanhouden ,  dan  ook  bewilligd  werd 
Vervolgens  kreeg  men  vergunning,  om  ook  eenen  eigen  Predikant  te 
mogen  hebben.  In  het  jaar  1651 ,  werd  aldaar  als  eerste  Predikant 
beroepen  Haaaices  Tbckiah  AaaoLoim  ,  die  in  het  jaar  1652  derwaarts 
kwam  ,  en  in  bet  jaar  1660  naar  Amersfoort  vertrok.  Over  het  beroep 
van  den  Predikant  is  verschil  geweest,  tot  dat  men  in  bet  jaar  1716 
overeengekomen  is  ,  dat  dit  beurtelings  door  den  kerkeraad  en  door  den 
Ambacfatsbeer  sou  geschieden ,  soo  als  ook  nu  nog  plaats  heeft.  On- 
der de  alhier  gestaan  hebbende  Predikanten  verdienen  melding  Abbaiamus 
Jacobc*  Dsmvboüt,  die  hier  in  1756  kwam  en  in  1763  als  Hoogleeraar 
naar  Harderwyk  beroepen  werd ,  en  de  Oosterscbe  Taalgeleerde ,  Ge- 
schied- en  Oudheidkundige  Gbbabbus  Koistas ,  van  6  Februaqj  tot  1 8  De- 
cember 1774. 

De  R.  K.,  van  welke  men  er  ongeveer  380  telt,  parbcbiëren  te  Maartse*, 

Men  heeft  in  dese  gem.  eene  school  te  Zuilen,  welke  gemiddeld 
door  80  leerlingen  besocht  worden. 

Het  wapen  deser  gem.  bestaat  uit  een  veld  van  keel ,  met  drie  sui- 
len van  si l ver,  gedekt  met  eene  gonden  kroon  ,  ter  wederstele  vastge- 
bonden door  eenen  wildeman. 

ZUYLEN-EN-SWESER-ENGH  ,  heerl.  in  het  tïêder kwartier  der  prov. 
utrecht,  arr.  Utrecht T  kant.  êtaaessenf  gem.  Zuylen;  palende  KV 
aan  de  heerl.  Westbroek ,  O.  aan  do  Horst ,  Z.  aan  de  Vecht ,  W.  aan 
de  heerl.  Maarsseveen. 

Dttt  heerl.  bevat  het  d.  Zuilen  en  eenige  verspreid  staande  bui- 
seo  j  beslaat,  volgens  het  kadaster,  eene  oppervlakte  van  533  bami. 
55  v.  r.  68  v.  eil.,  waaronder  529  bund.  72  v.  r.  78  v.  ell.  belast- 
baar land  ;  telt  135  h.,  bewoond  door  155  hoisges.,  uitmakende  eene 
bevolking  van  675  inw.,  die  meest  hun  bestaan  vinden  in  4  pannen - 
en  2  steenbakkeryen  en  in  den  landbouw. 

De  Herv.,  die  er  raim  440  in  getal  s\|n ,  behooren  tot  de  gom.  Zuilen.*» 
De  A.  K.,  van  welke  men  er  250  telt,  paroehiëren  te  Maartse».  — 
Men  heeft  in  dexe  gem.  ééne  school ,  welke  gemiddeld  door  80  leer- 
lingen besocht  wordt. 

Dese  heerl.  behoorde  van  oods  ten  deele  aan  den  Bisschop  van  Utrecht , 
ten  deele  aan  den  Abt  van  Oostbroek  ,  soo  als  biy  kt  nit  eenen  verhjbrief 
van  den  Abt  van  Oostbroek  van  het  jaar  1446 ,  en  twee  andere  van 
Datid  vas  Booaeoaaii ,  den  vyf  en  twintigsten  Bisschop  van  Utrecht , 
van  22  Maart  en  12  November  des  jaars  1458,  alsmede  volffens  den 
brief  van  overgifte  vaa  Vrouwe  Euiabstb  va»  Couasoaa,  weduwe  van 
Joban  va»  Luxenesse ,  Heer  wan  Pyle,  van  10  Februari}  1510,  en  bei 
veriy  van  den  Abt ,  Prior  in  het  klooster  van  Oostbroek ,  den  14  April 
wan  het  «elfde  jaar  daarop  gegeven.  Bn  alhoewel  HsanaiK  va»  Bbmsv 
as»,  de. achten  vijftigste  Bisschop,  den  Graaf  va»  BsuHasssae  Zsvira 
mak  brief  en  zegei  al»  eene  booge  heerlijkheid  heeft  opgedragen  ,  heeft 
negthans  hy ,  noch  eenig  later  besitter  t  daar  ooit  bet  regt ,  aan  eena 
hoogfl  heeriykbcid  toekomende  r  uitgeoefend  ,  soo  als  nader  Mykt  nit 
bei  vertoog ,  in  naam  van  voorooetndeu  Graaf  va»  Huuisassaa  gedaan  * 
om  ,  even  als  zyne  vooreaten  ,  als  Heer  wan  Zuylen ,  en  niet  iet  Zui- 
len 9  te  magen  beschreven  voorden ,  onder  belofte,  van , ,  uit  .desen  ot 
anderen .  hoofde  *  geeue  reglen  van  booge  beoriykbetd  te  sullen  uit- 
oefenen.    Üestyds  was  Zu*lm  ,  Jeeoroerig  aan  het  Sticht  van  Utrecht , 


*?4  IUY. 

doch   bal  hoeft  van  oada  styne  eigent  Hecren  gehad ,  welker  aan, 
volgene  hunne  wapenschilden ,  Tan  suilen  of  pilaren  af  kssaitig  icsf 
nen.    Toen   in  hel  jaar  1503  fiaeeneaA ,   deehter  en  erfgeasan  m 
FetasaiB  tak  Zot  kir  ,    Beer  Ier  Zmylen ,  üch   in    het  haweljjk  hnf 
mei  Fbarr  var  Bobssblb  var  bbbVbbb  eni.  ia  dese  heeri.  ia  iet  Ui 
van  Bobssblb  overgedaan.    Ztf  werd  in   1446  ,    voor  eene  javlijbn» 
som  van  4  ponden  en  100  nobelen  (444  golden),  door  Euattain 
Biarkbbbbib  ,  den  een  en  vijftigsten  Bisschop  van  Utrecht,  en  óeoAk 
van  Oostbroek  ,  tol  een  vast  erfleen  geschenken  aan  den  Heer  Fiu 
var  BoassBLB  ,    Heer  «on   V*n ,    als    regten    erfgenaam  vaa  ama 
Dexe  Heer ,  in  het  jaar  1470  ,  xonder  kinderen  overleden  Btjoat,  «* 
stierf  de  beerl .   op  syne  eenige  inster ,    Elboroba  var  fieasnu,  k 
gehuwd  was  met  Jar  van  Reaaa ,  door  wiens  deehter ,  gehnwd  aaa  Gaat, 
Heer  var  Getaaaeac ,  ay  gebragt  werd  in  bel  geslacht  van  Csman 
Teen   Jasfbb,    Heer  var  CoiBnsosa,   GaaBirsaoea,   in  1504  sfehh 
was,  bragt  Cobrbua,  iQne  derde  dochter,  de  beerl.  ten  bawdjkai 
Willbh  ,  Vrtyheer  var  RsffvniBBsa  ,  welke  voorgaf  brieven  ea  asgcl » 
hebben ,  waarbij  de  hooge  beerl.  van  Zwilbh  hem  geaebonksa  va  a) 
door  Hbrdbib  var  Bbussbr  ,  den  acht  en  vtyftigsten  Bisschop  vaa  Utnat 
HU  stierf  den    11  Juny  1545,   op  s^n  buis  Ie  Zvrua,  alvavs) 
hart  in  de  kapel  begraven  werd ,    maar  de  ingewanden  te  Oertaal 
en   het    ligehaam   te  Westbroek.     Doch   hal    laatste  werd,  na- 
jaar  1580 ,    teen  men  de  abdy   mei  de  kerk   te  Oosthreek  sfan. 
volgens  besluit  van  den  Raad  der  stad  Utrecht ,  naar  Zvnn  tnwsi 
en  aldaar  ter  aarde  besteld.     Van  Wiun  var  BasmBaans  kvsa  * 
heerl.  op  tynen  kleinsoon  Jar  Fbarcois  var  RBRRiaaane ,  by  witst  bj 
derloos  afsterven ,  ay  kwam  op  ifynen  neef,  Graaf  Hbbblah  var  Rmbbw 
Heer  eon  JUUnhom  en  Proost  van  St.  Lambrecbtskerk  te  Laikei* 
Oud-lf  uuster  te  Utrecht ,    die   dese  goederen  overgegeven  beeft  a 
Jentf  var  Lalaibo,  Heer  eo*  PilUt+y  t»  JwArttiê,  vader  vaa  Waf 
vaa  Laiairo  ,    eerste  Graaf  ann  /fooe/efrafe*.    Joua   vaa  Laiihb  b* 
Zbtobb  na  aan  s||nen  voornoemden  soone  eènigen  soon  en  er^nai 
Aaraeeivs  tab  Lalan»  ,  tweede  Graaf  ton  Ehogstrmten  f  die  as  aai 
benevens  hel  huis,  in   1611,  verkocht  aan  Kasba*  Qouuaf,  at*» 
▼eraeek  de  Staten  ven  Utrecht  hel  tot  een  onverstetieiyk  lese  as* 
ten  ,  mits  dat  bét  voorschreven  leen  by  versterf  of  alimentatie  tews 
sou  worden  met  een  voeder  Rynscbe  wyn,  groot  vier  ansea,  **> 
de  remonstrant  voor  de  redensptie  of  bel  afkoopen  van  deaju^ 
aahen  kanon ,   gaande  wit  de  voornoemde  erfpaehtgoederea ,  wee* 
'sjaariyks   19  gnlden  en  90   cents,    eens  betalen    aan  de  aas* 
wDO  gnlden,  die  men  wederom  len  behoeve  van  de  abdy  w*0* 
broek  op  interest  beleggen  sou ,  vry  gelda  van  den  veertigvtea  atssw- 
Nader  band  heeft  Kabbsb  Qomubt  dese  heerl.  weder  verkeek*  ets*" 
var  Lecsaeaar,  Heer  «an  Mktm^de,    wiens  eeaige  dochter  ba***1 
naaeder  werd  van  Arra  Eusabbtb  var  RaBsaB  vaa  NsoaaaoasT ,  oa\  ( 
hal  overladen  van  haren  grootvader,  den  geaegdan  Aaan  var  Lscta»0 
Vrouw  van  ZevaBa  werd,    en  door  haar    hnweiyk  mei  HrrbskJ* 
Jookbr.  var  Toni.  var  Sbboosrbbbb,  de  heerl.  in  dal  geslacht  W 
wnann  ay  tot  nu  toe  gebleven  is ;  syode  thans  eigenaar  dsssr  b* 
de  Heer  Mr.  Wsubh  Rbr*  Baren  vab  Tavu  vaa  SaacoeKsaRB,  •*• 
aehtig  te    Zwtibr. 

Het  d.  Zona*,  Zwaan,  Snvaaa,  Zes»  of  Zoua,  en  indek** 
der  kerkgiften  Tau&a  genoemd,  ligl  1  n.  N.  W.  van  Utftebt,  V 
Z*  O.  van  Maarssen,  aan  de  Vecht,   over  welke  hier  eene  braf  H 


2  ü  Y.  IU 

Hei  ie  etM  kkwe,  doch  bevallig  geleeene  plaats ,  een  der  bekooriykste 

Vecht  dorpen ,  omgeven  door  schoooe  buitenplaatsen  eo    waudeldreven. 

Vroeger  stond  bier  eene  kapel ,  met  eene  vikar\j ,  waarvan  de  ver- 

Cving  iu  1&88  een  de  Gravin  vai  Eeaotie  stond.  In  1654  werd  dese 
pel  afgebroken  en  door  eene  kleine ,  maar  fraaye  kerk  vervangen ,  welke 
'op  den  voorgevel  naar  de  Vecht  eenea  kleinen  ,  seskaotigen  toren,  doch 
«een  orgel  had.  Dese  kerk ,  welke  in  1841  van  binnen  verfraaid ,  toet 
neut  besehoten  en  beschilderd  was,  is  op  oudejaarsavond  1847  geheel  af- 
gebrand. De  avondgodadienst  was  ie  7  ure  geëindigd,  toen  tueii  een  uur 
daarna  nog  licht  in  de  kerk  ontwaarde.  Men  opende  dadelyk  de  deuren  , 
doch  het  kerkgebouw  stond  reeds  in  volle  vlam.  De  brand  nam  soor 
danig  in  hevigheid  toe ,  dal  aan  geen  bluascben  te  denken  was.  Men 
bad  naaewelfyks  de  tyd  de  stoeten  en  bybels  te  bergen.  De  kerk  en 
toren  werden  eene  prooi  der  vlammen ;  niets  dan  de  muren  bleven  over* 
De  toren  stortte  in.  in  het  jaar  1848  werd  hier,  met  behoud  van  de 
eude  muren ,  eene  nieuwe  kerk  opgetrokken ,  die  den  19  November 
van  dat  jaar  is  ingewijd.  Het  ie  een  net  kerkgebouw  ,  met  een  acht- 
kante  torenspits,  waarin  klok  en  uurwerk. 

De  ingeoeteaen  fan  Zeisaa  hebben  hier  te  lande  het  eerste  voor- 
beeld gegeven ,  om  bet  begraven  in  de  kerken  af  te  schaffen.  Na 
lang  beraad  ,  gevolgd  van  eenparig  besluit ,  werd ,  in  het  jaar  1787, 
de  regering  der  pUet*  met  dea  Heer  der  nee, rUJk beid  te  rade  om , 
oader  goed  keering  van  de  Sleten  des  Land*  van  Utrecht,  op  eenen 
korten  afstand  buiten  hei  dorp  eene  begraafplaatl  aan  te  leggen ,  tn , 
met  bewilliging  der  ingetetenen  ,  sich  te  verbinden  alle  lyken  ,  soa* 
der  wittoadering ,  niet  in  de  kerk ,  maar  alleen  ter  dier  plaatse  te 
begraven.  Niet  alleen  bjj  's  Lands  Staten ,  maar  ook  by  den  Heer 
en  Vrouw  van  Zeiiaa  nood  het  vertoek  een  gunstig  gehoor*  De  laatst- 
gameiden  deden  nog  meer :  sty  verbonden  aich  niet  slechts ,  om ,  ten 
bonoen  opsigte ,  deae  loffelijke  gewoonte  te  sullen  doen  in  acht  nemen, 
maar  *y  wesen  daarenboven  eene  geschikte  plek  grands  aan  ,  ten  ge- 
snelde oogmer ke  bestemd  •  welke  sty  aan  de  bewindvoerders  dier  in- 
stelling ten  geschenke  gaven.  EKt  begraafplaats  ligt,  op  eenen  kleieou 
afctaad ,  eea  weinig  ten  Westen  vaa  het  dorp,  opeeaige  roeden  afstand 
veo  dea  gewonen  rijweg.  $y  is  omringd  met  eenen  sleenen  muur. 
De  toegang  pronkt  met  eene  fraaye  poert,  welke  tot  gepest  opschrift 
draagt: 

Wu  J.SVJMI  as  vs  site***. 

De  buitenplaatsen  ,  die  men  hier  aantreft,  s(|n  vooroameiyk  .  bet 
Huis-te- Zuy leo  ,  Zaile  aburg,  Zuilenveld,  Groenho- 
ven  ens. 

Het  wapen  deser  heerL,  ie  bet  selfde  als  dat  der  gom,  Zinrtii* 

ZÖÏLRN  (HET  HU1S-TE-)  of  eer  Ster  tb-Zdtlw,  oud  adel  L  e,  in 
het  JVeder kwartier  der  prov.  ütnelu,  arr.  en  1  u,  N.W.  vaa  Utrt*U, 
£  e.  Z.  O.  van  Jf  oorlam  v  gera<  en  achter  de  kerk  van  het  d*   ?ayJe». 

Het  is  eea  deftig  euderweCseh  gebouw  f  aaar  men  wil ,  eerepreakelijk 
in  1300  gesticht. 

la  1ö7£  werd  bet  door  eene  saumgarde  voor  dea  moedwil  der  Fran- 
se** krijgsknechten  beveiligd.  Het  ontkomen  eau  eenen  ramp  ,  welke 
teeamaals  soe  vele  kasteelen  trof,  had  het  slotseker  tedankep  aan  den 
invloed  vaa  Jonkbr.'GeaeBD  Wiusa  var  Tovm.  vaa  SiaaossYaE* ,  dia  in 
hel  jaar  107  3  aan  heA  hoofd  der  treurige  commissie  stond,  om  met  den 
Franeehea  JCoaiag  eea  verdrag  te  sluiten )  by  badftioh  ten  nsjaaie  fa 
soodaeigt  mate  de  achting  va»  den  grooten  Goaai  weten  ie  verwerven-, 


576  Z  D  Y. 

« 

dat  éne  hem  itfn  afbeeldsel  ten  jrasebenke  gaf,  hetwelk  neg  os  k* 
hou  aanwezig  ft. 

Toen  het  gebouw ,  hetwelk  fan  de  TeehUfyde  in  een  «iel  ver  kt» 
schiet,  niet  s|jne  torens  en  rondeelen  ,  tan  lutschen  het  onriam* 
geboomte  verrassend  te  voorschijn  komt,  in  1752  groote  hentelÜageB 
f  ereisebte ,  werden  dese  er  door  den  toenmaligen  eigenaar  ,  JooUw 
Didebie  Jacos  Baron  f  Aa  Totll  tab  SsaoosisaEB ,  met  veel  sorg,  aa- 
gebragt ,  aoo  dat  dit  slot  in  antieken  stfyl  vernieuwd ,  fan  breede  put- 
ten  en  lommerijke  singels  omgeven,  nog  gaaf  en  ongeseaoadcs.B 
'  i\jne  kolossale  bouworde ,  als  een  overblyfsel  van  vroegere  tyéea  prijkt, 
daar  het  nog  sigtbaar  de  kenmerken  fan  ityne  herkomst  oit  des  tjji 
der  middeleeuwen  doet  biyken»  Het  wordt  in  eigendom  besetcstw 
den  Heer  Mr.  Willem  Raat  Baron  va*  Tutu.  van  Saaoosttan,  vte> 
aehtig  te  Zotlew. 

ZUYLEN-POLDER  (DE),  po  ld.  in  den  £t>jft«tdi,  prov.  Z*UM 
land ,  arr.  Gorinchem ,  kant.  en  gem.  SlUdrtcki ;  palende  N.  ft»  k 
Bekramming  en  den  Hei-polder ,  O.  aan  de  Kikvorsehkil ,  %.  m  at 
Maldiep,  W.  aan  Mcerkotennest. 

Deze  pold.  beslaat ,  volgens  het  kadaster ,  eene  oppervbfcU  m 
67  bund.  93  v.  r.  50  v.  ell.,  en  watert  uit  door  eeoe  sloh  op« 
Kikvorsehkil.    Er  staat  daarin  ééne  boerderij. 

ZUYLICHEM,  gem..  in  den  Bommtlerwaard,  prov.  GtlierU»i,v 
Tiêl,  kant.  Zak- Bommel  (8  k.  dM  il  m.  k.,  7  *.  d.)j  pales* l 
aan  de  Waal,  O.  aan  de  gem.  Gameren  ,  Z.  aan  Poederajjei,  f. 
aan  Brakel. 

Dese  gem.  bestaat  uit  den  Polder-van-Zuylicbem,  es* 
gedeelte  van  den  pold.  Buiten-  Meidijks,  benevens  den  Uiteftd 
tegen  de  Waal;  bevat  het  d.  Zuylichem  en  eeoige  verstrtsid le- 
gende huisen  \  beslaat ,  volgens  het  kadaster ,  eene  oppervlakte «« 
747  bond.  46  v.  r.  88  v.  ell.,  waaronder  670  bund.  25  v.  r.  *4?.* 
belastbaar  land ,  en  telt  118  b.,  bewoond  door  158  huisges.,  uhawke* 
eene  bevolking  van  ruim  670  inw.,  die  meest  hun  bestaan  viades  ■ 
den  landbouw  en  veeteelt;  ook  wordt  er  eenigen  handel  gedram» 
koorn ,  hooi  en  ooft.  Kr  sijn  mede  eene  soutkeet,  een  steeaaisi* 
een  koornmolen.  Vroeger  bestond  er  nog  eene  brouwer^,  does** 
heeft  sedert  het  jaar  1821  opgehouden  te  werken. 

De  inw.,  die  er .  op  2  na ,  allen  Herv.  ay n ,  behooren  tot  d«  P» 
Zuylicbem-en-Nieuwaat,  welke  in  deze  burg.  gem.  eeatW 
heen  te  Zuylicbem. 

De  8  R.  R.,  die  men  er  aantreft,  parochiëren  uZüU^Bomd 

Men  beeft  in  deae  gem.  ééne  school  te  Zuylichem,  welke  dat» 
ten  gemiddeld  door  90  des  xomers  door  ruim  50  leerlingen  besotht  voi* 

Deae  gem.  is  eene  dagelyksche  heerl.,  welke  oudtijds  met  des^ 
van  erfbnrggraafscbap  vereerd  werd.  Het  eerste  stellige  berigt  *> 
trent  Zotlicish  komt  voor  omtrent  1196  of  1197,  in  seker  verdm 
tnsschen  Ueidbie  V ,  Hertog  ton  Btabtmd,  en  Otto  ,  Graaf  *•»  ^ 
der ,  hetwelk  roede  onderteekend  was  door  Tiao  V astabt  ,  CaiteU** 
of  Burggraaf  van  Zovucaan.  In  het  jaar  1905  vinden  wy  Utu& 
almede  vermeid  in  het  eindverdrag  tusschen  de  geiegde  Vorslee,  «^ 
verdrag  mede  de  enderteekeniug  draagt  van  Raaaaaes  t  CasttlUfl»  * 
Solcbbi.  In  het  laatst  der  dertiende  eeuw  had  Ridder  Jas  va*  Br 
-  wbh  ,  de  tollen  te  Zotlicbeb  verpacht  voor  den  tyd  van  drie  jst*»  * 
in  1509  verkocht  Gekabo  vas  Loo,  Heer  van  Herlaer,  baar  aaa  Rb^' 
Graaf  r«*  Gtbe ,   die  in  het  jaar  1512  den  borg  by  ***  •fl** 


Z  ü  Y.  577 

aan  Pnet» ,    Heer  van  Foome ,   aao  wien  in  dot  zelfde  Jaar  de  tol 
van  Zutlicbbh  door  Graaf  Rbinalb  verkocht  werd ,  wordende  de  codicil 
?an    verkoop  onderteekend   door   Graaf  Ritu  al*,  Willem,  Graaf  van 
Holland,    en   Jobarrbs    var  Hbrbooowbr  ,   Graaf  van  Beaumont      De 
heerl.  it  in  dat  geslacht  verbleveu  ,  tot  dat ,  in  1455 ,  Arrt  vak  Hbblaeb 
daarmede  beleend  werd  ,  uit  wiens  geslacht  tfy ,  door  eene  erfdochter , 
niet  Gijsbrecht  Pibck  ,    Heer  van    Half- A  speren ,    getrouwd  ,  omtrent 
1400,  in  dat  van  Puck,  is  overgebragt.     Hunne  dochter  Wiliblmiha 
trouwde  met  Evert  var  Door* ,    wiens  kleindochter  Whhblripia  var 
Doorr,  in  1553,  Zütlicibi  weder  aan  bet  geslacht  van  Pibci  bragt, 
door  haar  hnweiyk  met  Claas  Pibck  ,  Heer  van  Entpick,     Deze  stierf 
kinderloos  en  de  heerl.  werd  verkocht  aan  Dibk  Pibck  ,  Heer  van  Tien- 
koven,     In  1590    werd    met  de   heerl.  beleend  Stbvfbv   var  Rosser  , 
wegens  Isabibl  Pibck  ,  tQne  huisvrouw  ,  van  wien  nog  aanwezig  is  eene 
aanstelling  van  Albebt  Hoetsrit  ,    tot    de  vikarij  van  het  burggraaf- 
schap  van  Zutlicbbh.     In  1614  was  Otto  Pibck  weder  met  Zcylicoev 
beleend  en  in  diens  geslacht  bleef  de  heerl.  tot  in  1630 ,  toen  Elisa- 
reth  Grrvbrbrobk  ,  wednwe  van  Joost  Pibck  ,  haar ,  roet  al  wat  daartoe 
en  aan  behoorde,  verkocht  aan  den  beroemden  Gorstahtijh  Hctobrs, 
Heer  van  Zeelhem  en  in  Monnikenland ,  Ridder  en 'President  van  den 
Raad  van  Z.  H.  den  Prins  var  Orarje,  van  wien  mij  9  in  1688,  kwam 
op  diens  soon ,  mede  Gorstartijr  genaamd  ,   wiens  weduwe ,  Sozarra 
Ruokabrt  ,  in  1704  ,  daarmede  beleend  werd.     Een  derde  Gorstartijr  , 
des  voorgaanden  toon  ,    was    in  1718  erfgenaam  der  heerl.   en  styne 
weduwe,  Pbuupnra  Dooblbt,  werd  in  1740  daarmede  beleend.     Eena 
dochter    dar  laatstgemelde  echtelieden ,    met  name    Ssbarha   Louisa  , 
verkreeg  Zotlicrbr  ,  in  bet  jaar  1747.     2(j  reikte  bare  hand  aan  Jonk- 
heer Wlllbb  ,  Baron  var  W  assen aer  ,  die  in  1751  roet  die  heerl.  be- 
leend werd.     Slechts  twee  jaren  later  verkocht  deze  de  heerl.  aan  den 
Heer  Jorar  Bobllaabd.    Van  diens  zoon  ,    Joh  ah  Bobllaabd  ,  ging  da 
heerl.,  in  het  jaar  1818,  over  op  den  tegenwoordigen  eigenaar,  Mr. 
M arbits  Jacob  Etck  var  ZoTLicHEji ,   woonachtig  te  Maartensdijk ,  in 
de  prov.  Utrecht. 

Het  d.  ZimiCRJJi ,  ook  wel  Zoiucnn  gespeld ,  ligt  6f  o.  W.  Z.  W. 
van  Tiel,  2  n.  W.  ten  N.  van  Zalt- Bommel ,  aan  de  Waal.  Het  ia 
eene  kleine ,  doch  zeer  oude  plaats ,  welks  stichting  zich  in  den  nacht 
der  eeuwen  verliest.  Reeds  in  het  jaar  1199  komt  Rbirobb  var  Nas-* 
bad  als  Burggraaf  van  Zotlicbeh  voor.  Daar  het  Huis-te-Zuylichem 
in  oude  tyden  een  tol  burg  was,  heeft  denkelfyk  de  stichting  plaats 
gehad  ten  tyde  der  Romeinen  ,  door  het  geslacht  Colorha  of  Zotlbr  , 
terw(jl  hel  woordje  ekem  eene  plaats  beteekent ,  zoodat  de  naam  zoude 
aanduiden  eene  plaats  gesticht  door  de  Zotlbrs.  Men  heeft  er  ten  O* 
van  het  d.  een  voetveer  op  HerwQneir. 

Men  gist  dat  de  kerk  ,  welke  oudtyds  geheel  van  duifsleen  was ,  in 
de  zeventiende  eeuw  zal  vernieuwd  ztyn.  Het  is  een  klein,  eenvoudig, 
langwerpig  en  net  gebouw,  sonder  orgel.  De  toren  werd  inde  laatste 
helft  der  vorige  eeuw  gebouwd  ,  by  welke  gelegenheid  de  op  het  kerk- 
hof staande  eikenboom ,  waarin  tot  dus  verre  de  klok  gehangen  had , 
werd  omgehouwen  en  uitgeroeid ,  ten  einde  het  hout  tol  den  aanbouw 
van  den  toren  te  gebruiken.  Men  bevond  ,  dat  de  stam  van  dien  boom , 
toen  hy  doorgezaagd  was,  eene  middellijn  had  van  ruim  3  ell.  Aan 
den  vierkanten  toren ,  welke  aeno  hooge  spits  heeft ,  waren  voorheen 
da  stukken  van  eene  vroeger  aldaar  opgedolvene  doodkist  van  rooden 
zandsteen  te  zien  ,  welke  htykbaar  van  zeer  hoogen  ouderdom  getuigen'. 


Sf6  ZOY. 

Toen  ReoiAj.n  11 ,  Graaf  eaw  Gelder,  ia  1355 ,  een  Undrtft  gif  aai 
de  ingezeleneu  van  de  Tieler-  en  Bommelcrwearden  ,  bepaalde  uj,  dat 
de  regtbank  van  een  gedeelte  ven  den  Bommeler-waard  Ie  Zcrucaa 
toude  gevestigd  iyn  ;  onder  deze  regtbank  behoorde*  ook  de  darpa 
Gameren,  en   Nieuwaal. 

Vroeger  tiend  bier  een  oud  adell.  slot,  bet  Kaeleel-vaa-Zij* 
lichem.     Zie  bet  art.  Zoyucbe*  (Hit  Kastzbl-vaz). 

Tot  de  geschiedkundige  overleveringen  ,  die  er  omtrent  Zctubu 
bestaan,  behoort  deze,  dat,  ten  tyde  der.Spaaasebe  overheerste!»;, 
eene  troep  stroopende  Spanjaarden  voor  den  burg  zouden  gebed 
stjo  ,  doordien  de  bewoners  van  Zuuicbe*  den  ,  langs  bet  slot  Itapav 
den ,  dijk  met  borden  afgezet  en  de  stroopers  uit  bet  slot  sast* 
nig  beseboten    badden ,    dat  deze  genoodzaakt  waren  geworden  al  k 

trekken* 

In  1675  is  ZtuLicvtK,  even  als  B  rakel  eo  IJ  er  wij  men,  éWa 
Franseben  gebandsebat. 

fiy  den  watervloed  van  FebruarU  1799  ontstond  aldaar  ene  ds» 
braak  in  den  Waaldyk ,  waardnor  de  Bommeler-waard ,  die  nakm- 
stroomd  was ,  nog  dieper  ondervloeide.  —  Ook  in  1809  bad  kier  eat 
dijkbreuk  plaats. 

Het  voorin,  wapen  der  bearl.  Zoiucnsji  was  een  zuil  met  esa  **> 
del  daarop.  Z(|  behield  dit  wapen  tot  dat  Cost*aa»i  Hut»,* 
Heer  der  beerlykheid ,  bet  deed  veranderen  in  een  veld  vaa  kai 
net  eenen  oranjetak  wet  drie  appelen  f  in  natuurlijke  klenr. 

ZÜYMCHEM  (HET  HUIS- VAN-),  voorm.  adell.  b.  u  's  Gmnkf 
aan  de  westzijde  vau  het  Plein. 

ZUYUCHE1K  (HET  KASTEEL-VAN)  of  aar  Hms^B-Zoiucaii,  *•«* 
adell.  h.  of  voorna  talburg  in  den  Bommelerwaard,  prov.  GeUtMt 
arr.  en  6*  u.  W.  Z,  W.  van  Tiel,  kant.  en  2  u.  W,  ten  N  vaa** 
Bommel,  gera.  en  in  bet  dorp  Zuylkkem,  aan  den  Waaldijk,  «ar 
van  bet  vroeger  een  eind  weg*  verwijderd  stond ,  terwijl  het  vaa  ros** 
snet  eene  gracht  omgeven  was. 

Dtte  toïburg  is  denkelyk  in  overoude  ttyden  door  het  geslaakt  Ct 
LaoA  of  ZoTim  gesticht ,  welk  gevoelen  niet  weinig  door  bet  •wie* 
pen  der  heerl.  versterkt  wordt.  Door  het  gedurig  inleggen  van  dea  Ww 
dijk  •  die,  bij  boog  water,  aan  de  buitenzijde  van  jaar  tot  jaar  bsf 
hoe  sneer  afsloeg  ,  stond  het ,  in  bet  midden  éer  vorige  eeaw ,  -ski  • 
eene  zijde  genoegzaam  ia  den  Waaldijk,  die  hier  eene  begt  maait» 
zoo  smal  was ,  dat  men  genoodzaakt  geweest  is  een  stuk  uit  dta  a** 
van  het  huis  weg  te  hakken  ,  opdat  er  een  rijtuig  voorbij  soa  ^u0 
ryden.  Voor  het  overige  was  het  een  zwaar ,  vierkant  gehoaw ,  if 
veer  2ft  ell.  breed ,  aan  elke  styde ,  met  oenen  bernuurdeo  isorH' 
die  twee  ronde  torentjes  op  de  hoeken  had ,  met  dubbele  grecktó»  * 
eene  ophaalbrug  gesterkt. 

De  Heer  JoaAS  Bozliaazd,  die  het  slot  met  da  heerl.,  in  1753  j* 
kocht  bad ,  beeft  bet  gebouw ,  dat  toen  teer  vervallen  was ,  «*•  * 
breken ,  latende  alleen  den  voorburg  in  z(jne  grachten  staae.  1*  * 
jaar  1819  werd  echter  door  den  tegenwoordigen  eigenaar,  dea  B* 
Mr.  MzeaiTs  Jaco*  Eyck  var  Zovucbeb  ,  ap  dien  voerburg  eetiee  f*** 
ronden  toren ,  eenigzins  in  den  ouden  smaak ,  ea  een  kleiner  sc***iW 
laren  ea  bijgebouwen  opgetrokken ,  waarbij  de  oude  peoft  hersteld*' 
doch  het  eene  torentje  van  den  voorburg  en  de  ringt* uur  werdea  ttf** 
ken.  Hel  gebouw  beslaat ,  met  de  daartoe  behooreade  gawaaav ,  ** 
oppervlakte  vaa  85  baad»  35  v    p«  *8  v*  ell. 


2WA.  970 

ZÜTIJCHBM  (DB  POLDER-VAN-),  petd.  in  den  BommeUneovrd , 

Cdv.  Gelderland,  arr.  Tiet,  kant.  ZaÜ-Bommei,  mm.  Zuylichem;  pa- 
nd© N.  aan  de  Waal ,  0.  aan  den  Polder  van* Nieuwaal ,  Z.  aan  den 
Polder- ?an- Aalst ,  W.  aan  den  Polder- Buileo-Meidijks. 

Deze  pold  ,  welke  in  het  begin  der  zeventiende  eeuw  bedijkt  is, 
beslaat,  volgen*  het  kadaster ,  eene  oppervlakte  fan  670  bund.  25  v.  r. 
£4  v.  ell.j  telt  118  h.,  waaronder  14  boerderijen.  Voorheen  stonden 
er  meer  hu  tien  ra  den  polder,  die  allengs  naar  den  dijk  verzet  zijn. 
Hij  werd  tot  in  1788  door  eeoen ,  doch  na  dien  tijd  door  twee 
molens ,  van  het  overtollige  water  ontlast ,  hetwelk  zich  bnitendijks 
mei  dal  van  de  Bommelsebe  voormolens  of  wel  van  de  drie  weteringen 
in  de  Bsmeer  vereenigt.  Het  polderbestunr  bestaat  uit  twee  Polder- 
i        meestert  en  eenen  Secretaris. 

Z0YL1CHEM-KN-NIEUWAAL ,  kerk.  gem.  in  den  Bommelerwaard, 
prov.   Gelderland,  klas*,  en  ring  van  Zalt-Bommel. 

Üete  gem.  heeft  twee  kerken ,  als  :  één*  te  Zuylichem  en  ééne  te 

,        Nieuw  aal,  en  telt  840  zielen,  onder  welke  140  Ledematen,     Vroe- 

,        ger  waren  het   echter  twee  afzooderiyke  gem.  ieder  met  eenen  eigen 

,        Predikant ,  sijnde  de  eerste ,  die  te    Zsylicbbji  het  leeraarambt   beeft 

waargenomen  ,  geweest  Guus  van  Koowbrbbbo  ,  die  in  het  jaar  1605 

t       derwaarts  kwam    en    in   1615  naar   Wadenotyen  vertrok.      In    1695 

sQn  éie  beide  gem.  vereenigd ,  en  toen  werd  in  deze  combinatie  Pre* 

dikaot  GeDtvsiaos  var  Hootbr,   die  in  het  jaar  1701  naar  Oost-Indlë 

vertrok.     Het  beroep  geschiedt  beurtelings  door  den  Ambachtsheer  van 

Znylicbem  en  door  dien  van  Nieuwaal. 

ZUZATUlt,  Lat.  naam,  onder  welken  bet  d.  Sobst,  in  Bemhndt 
prov.  Utrecht,  vroeger  voorkomt.     Zie  Sotsv. 
1  ZWAAG  ,  oodttyds  Swabcbv,  d.   in  Dregterland r  prov.  Noord-Hel* 

'  iemd ,  arr.,  kant.  en  {  n.  N.  van  Hoorn,  gem.  Zwaag-en-Hoog-en» 
1  Laag-Zmmmgdijk.  Het  bestaai  nit  136  b.,  die  meestal  van  elkander 
1  verspreid  staan  ,  hoewel  in  eene  lange  streek ,  die  langs  de  gebeele  ban 
1        been  loopt.     Men  telt  er  830  inw.,  die  meest  in  de  melkery  en  het 

kaai  ma  ken  hon  bestaan  vinden. 
1  Zwaao  sehtynt  reeds  van  ouds  tot  Hoorn  behoord  en  gel\jk  andere 

1        plaatsen  hieromtrent ,  een  poortregt  met  die  van  de  stad  gehad  te  heb- 
'        ben.     Hierop  steunt  vermoedelijk  de  gedachten  van  eenige  ingezetenen1 
f        van  Zwaao,    die  in    1505  beweerden,    dat  z{j    regt   hadden  jaarlijks 
eenen  Burgemeester  en  eenen  Schepen  in  den  Raad  derstad  te  stellen. 
1        Omtrent    net  gezegde  jaar   ontstond  er   namenlijk    een    hoogloopend 
'         en  langdnrig  geschil  tusschen  de  Regering  der  stad  Hoorn  en  de  in  - 
1         geseten  van  deien  ban.     De  laatstgemelden  ,  opgeset ,   naar  men  wil, 
door  een   der  voornaamsten  onder   hen  ,  waarschijnlijk  een  voornaam 
landman  ,  Pnvia  Vbbbsbm  genaamd  ,  beweerden ,  dat  xij  het  regt  had- 
den ,  om  jaarlyks  eenen    persoon  tot  Burgemeester  en  eenen  anderen 
tot  Lid   van   de   bank  der  Schepenen   in  gemelde  stad  te  benoemen. 
Tot  staving  van  dit  voorgewende  regt ,  beriepen  i\j  sich  op  de  hand- 
vesten en  privilegiën  van  hun  dorp ,  welke ,  naar  bun  beweren ,  hun 
dat  regt  uitdrukkelijk  verleenden.*  Vermits  die  van  Hoorn  sich  tegen 
die  aanmatiging  versetteden  ,  werd  de  saak  voor  den  Regter  getrokken. 
Met  Hof  te  *s  Gravenhage  deed  uitspraak  ten  nadeele  van  dié  van  Zwaac  , 
welke  het  tevens  in  al  de  kosten ,  van  weerszoden  op  het  pleit  gedo* 
rig  gevallen ,  verwezen.  Styf  staande  op  hunne  gewaande  waardigheid 
en  liever  een  gedeeHe  van  hunne  welvaart  willende  wagen  ,  dan  afstand 
doen  tan  een  voorregl ,  hetwelk  bon  een  voorkomen  van  aanzien  gaf, 


380  ZWA. 

getyk  staande  met  dat  van  de  stndhewoaers ,  beriepen  tien  de  2vaq. 
tcbe  ingezetenen  op  het  Hof  te  flflecbelen  ;  doch  ook  hier  *w!  df  uit- 
spraak tot  hou  nadeel  uit ,  insgelyks  met  verwijstng  in  liet  dnfa 
van  al  de  kotten  ,  die  zoo  hoog  liepen ,  dat  onderscheidene  welfiredr 
lieden ,  in  den  ban  en  in  het  dorp  Zwaao  ,  die  tot  het  uilvoera 
en  volhouden  van  het  pleidooi,  hunne  goederen  hadden  verbosda, 
nadat  sy  genoodiaakt  waren  geworden  die  te  betalen ,  tot  eeaa 
staat,  soo  niet  van  behoefte,  immers  van  bekrompenheid  veroeded 
werden* 

De  Herv.,  die  er  ongeveer  580  in  getal  sya  ,  onder  welke  oaferar 
SOO  Ledematen,  maken,  met  eenigen  van  Zwaagdijk,  Hoof- 
Zwaagdijk  en  Laag- Zwaagd  ijk .  eene  gem,  uit,  welke  ma 
klaas,  en  ring  van  Hoorn  behoort.  De  eerste,  die  in  deae  gen.  at 
leeraarambt  heeft  waargenomen  is  geweest ,  Aaaotnss  fleaaict ,  die  ■ 
het  jaar  1573  herwaarts  kwam,  en  in  het  jaar  1615  emeritus  wri. 
Het  beroep  geschiedt  door  den  kerkeraad. 

Men  had  er  reeds  van  ouds  eene  fraaie  kerk  ,  die  op  den  sns 
van  den  H.  MAaviaos  ingewijd  was..  De  pastorie  werd  door  de  Gw* 
begeven  :  bet  inhuldigen  geschiedde  door  bet  domkapitlel  van  Utrecht. 
De  pastory  kon  jaarlijks ,  alles  gerekend  ,  60  Filipsguldeas  (84  gaU.) 
vry  geld  opbrengen  ;  xy  had  8  morgen  lands  ,  daar  jaarl(|b  30  Filin- 
goldens  (42  gnld.)  en  tien  schepels  gerst  van  kwamen.  Het  kW 
aohap ,  dat  ook  door  de  Graven  vergeven  werd  ,  trok  syne  iokoartn 
uit  teven  morgen  lands.  In  het  gemelde  jaar  werd  dat  ambt  betW 
door  Abtont  tab  Loo ,  die  daarvan  jaarlykt  een  half  vat  boter  feont 
De  kerk  is  gedeeltelijk  van  dtiifsteen ,  gedeelteiyk  van  tware  gebak- 
ken steen  gebouwd.  Zy  werd  in  bet  jaar  1749  aanmerkelijk  ten> 
terd  ,  doch  is  van  geen  orgel  voersien.  De  toren  is  vierkant,  roet  ent 
achtkanle  spits ,  welke  omgeven  is  door  een  gemetseld  hek  ofomlotf 
van  gebakken  steen.     De  jrrheele  toren  is  ruim  85  ellen  hoog. 

De  R.  K.,  welke  er  440  in  getal  syn  ,  behooren  voor  het  grotf* 
gedeelte  tot  de  stat.  van  Zwaag  f  doch  7  parocbiëreo  te  Hem* 
15  te  I? ester-Blokker.  De  stat.  van  Zwaag,  tot  welke  nog  eenke n» 
Zwaagdijk,  van  Hoog-Zwaagdyk  en  Laag-Zwaagdyk  f- 
rakend  worden,  behoort  tot  het  aartspr.  van  Holland-en- Zeeland ,  del 
wan  West- Friesland;  telt  540  sielen ,  onder  welke  580  Communis* 
teo  ,  en  wordt  door  eenen  Pastoor  bediend.  Na  de  Reformatie  belas 
Mr.  Jobah  Umus  en  Mr.  Jacob  AaAvoa  Zwaao  ,  met  de  omliggende  d* 
pen ,  allereerst  bediend ,  tonder  dat  sy  eene  vaste  woonplaats  bsddes. 
Naderhand  hebben  die  van  Zwaa«  hunne  eigen  Pastoors  gekregen ,  « 
bnn  verblyf  sedert  ook  aldaar  gehouden  hebben.  De  eerste  was  Wiun 
Stsbard&z.,  geboren  te  Schel liogwoude ,  die  eenigen  lyd  huisprienn 
van  den  Aartsbisschop  ai  la  Toast  was  geweest ,  en  te  Zwaao,  oa  »«* 
jaren  arbeiden» ,  overleden  is  den  1  September  1090.  De  kerk,  ai 
den  H.  Mastiho»  toegewyd ,  is  een  langwerpig  vierkant  gebouw,  tondtf 
toren ,  doch  van  een  orgel  voorsieo. 

Een  hooge  watervloed,  voorgevallen  op  den  16  Oetober  1508,  ha 
een  groot  gedeelte  van  Noord-Holland  onder  den  plas  begraven.  Dar 
versterken  en  verhoogen  der  dijken  hadden  die  van  Zwaas,  g# 
ook  van  het ,  na  by  gelegen  W ester-Blokker ,  bet  water  ujt  hunnes  ba» 
gekeerd.  Een  maand  lang  wederstonden  sy  het  geweld ,  doch  moes- 
ten ten  langen  laatste  de  kamp  opgeven.  • 

Zwaao  staat ,  in  de  geschiedenissen  van  ons  Vaderland  bekend  a» 
da  plaat*,  natyj  welke  de  eerste  openbare  predikatie  ten  dienste  4a 


Z  W  A.  581 

Hervormden    in  Holland  ia  gedaan.     Zie  hieromtrent  nAder  hei  art. 
Blokker  (Wzstbh-). 

ZWAAG,  pold.  ia  Dregterland,  prov.  Noord- Bolland ,  arr.  en 
kaut.  Hoorn,  gem.  Z  waag -tf oog-en- Laag- Zwaagdijk ;  palende  N.  W. 
aan  de  Oosteinder- landen  in  den  pold.  Nibbizwoud,  N.  O.,  aan.  den 
pold.  Westwoud,  0.  aan  dan  pold.  Wester- Blakker  en  den  Hooxnerban  , 
W.  aan  Dampten. 

Deze  pold .  beslaat ,  volgens  het  kadaster ,  een*  oppervlakte  van 
736  bund.,  alles  scholbaar  land;  telt  90  h.,  waaronder  81  boerde* 
ryen  t  en  wordt  door  vier  sluizen,  drie*  in  de  gem.  Zwaag-  Hoog  ?en* 
Laag-Zwaagdyk  en  eene  op  de  grensscheiding,  van  het  overtollige  wa- 
ter ontlast.  Het  polderbestunr  bestaat  uit  twee  Waardschappen .  en 
voorts  uit  Leden  van  het  bestuur. 

ZWAAG  (KORTE-  en  LANGE-),  twee  d.t  prov,  Frisland,  kw. 
Z evenwouden ,  griet.  Optterland,     Zie  Korriiw aa«  en  Laiwb»waa«. 

ZWAAG  DIJK  ,  b.  in  de  Vier- Noorderkoggen,  prov.  Noord- Holland, 
arr.  en  |  u.  N.  ten  0.  van  Hoorn,  kant.  en  2  u.  Z.  van  Medemblik, 
gedeelteiyk  gem.  Nibbixwoude-en- Hauwert,  gedeeltelijk  gem.  Wognninr 
en-Wadway ,  gedeeltelijk  trein.  Zwaag- U oog-e n-Laag-Zwaagdyk,  40  min. 
Z.  van  Hauwert,  £  u.  N.  0.  van  9Fognum,  20  min.  N.  W.  van  Zwang; 
1         met  59  h.  en  nagenoeg  220  inw.,  van  welke  9  h.  en  ongeveer  70  inw. 
'         onder  Nibbixwoude-en- Hauwert,    14  h.  en  70  inw.   onder   Wognumr 
'         en-Wadxcay,  en  16  b.  en  ruim  80  inw.  onder  Zwaag -H  oog-en -Laog- 
1         Zwaagdijk;  wordende  dat  gedeelte,  hetwelk  tot  de  gem.  Nibbixwoude- 
en- Hauwert  behoort,  meestal  het  Zevenhuis  geheeten. 

Deze  b.  is  eene  der  welgelegens  te  en  liefelijkste  plekken  van  West- 
Friesland. 
1  Tusscben    hier  en    Ootter- B lokker    viel    in  1446  een   gevecht 

1         voor  ,  tusscben  de  Kennemers ,  die  de  z(jde  van  Vrouw  Jacosa  gekozen 
t         hadden  ,  en  de  Hoornschc  poorters ,  waarin  de  laatste  te  kort  schoten. 

In  1808  werd   Zwaaöduk  door  de  Geldersche  Friezen  afgeloopen» 
!  ZWAAGDIJK,  geh.  in  Dregterland,  prov.  Noord  Holland ^  arr.  en 

i         2  u.  N.  0.  van  Hoorn,  kant,  en  2  u.  N.  W;  van  Enkkuizen,  gem. 
I         en  25  min.   N.  van  Hoogcarspel;  met  2tf  b.  en  140  inw. 
f  Men  beeft  in  deze  b.   eene  school ,   welke  gemiddeld  door  40  leer- 

i         lingen  bezocht  wordt. 

i  ZWAAGDIJK  (DE) ,  dyk  ,  prov.  Noord  Holland,  een  begin  nemende 

by  den  Krom  me -El  leboog ,  waar  hij  zich  aan  de  waterkcering  don  Hoorn- 
i  scbe-weg  of  het  kcern  genaamd  aansluit.  Hij  loopt  tusscben  DregteY- 
i  land  en  de  Fier'Noordcrkogaen ,  in  eene  oost-noordoostelijke  rigting ,  tot 
aan  den  Overtoom  in  bet  zijdwerk ,  en  heeft  ter.  wederzijde  eene  sloot , 
welke  hem  van  Dregterland  en  van  de  Vier-Noorderkoggen  afscheiden» 
Deit  dyk  ,  welke  dient  tot  banscheiding  tusscben  Dregterlandta  de 
Vier-Noorderkoggen  }  en,  om  bij  doorbraak  in  de  Vier-Noorderkoggen 
of  ook  in  de  Weslerkoggen  van  Dregterland ,  de  drie  overige  Dregter- 
landsche-  koggen  te  beveiligen ,  werd  bij  den  bevigen  water  vloed  in 
Noord-Holland,  ten  ja  re  1625,  met  veel  krachtsinspanning  bewaard. 
In  1673  voorkwam  men  weder  met  veel  moeite  eene  doorbraak  en  toen 
werd  de  dijk  drie  voet  (0,94  dl.)  opgehoogd ,  doch  den  6  December 
van  dat  zelfde  jaar,  was  de  storm  zoo  hevig  dat  de  Zwaagdijk,  nevens 
de  kerk  van  Ooster-Blokker  doorbrak ,  door  welke  breuk  bet  water 
eerlang  tot  voor  de  poort  van  Enkbuizen  en  tol  aan  de  wallen  beoosten 
en  benoorden  Hoorn  vloeide  j  zoodat  door  deze  doorbraak  (iet  welige 
Dregterland  in  eene  zouten  poel  en  eene  barre  zee  veranderd  was  j  men 


i  W  A. 

kon  tekenen  ,  dit  er  toen  in  bet  Hoorder-kwartier  20,060  moeyen  laan 
overstroomd  waren  en  wel  24  kerken  in  hel  water  lagen  ;  maar  oftehen 
de  verslagenheid  teer  algemeen  wat ,  stelde  men  echter  alle  mtddeWa 
in  het  werk  ,  welke  let  behoud  van  West-Friesland  en  de  herstelling  4e? 
ingebroken  dyken  konden  aangewend  worden.     Het  gat  in  den  Zwsu- 
Dua  werd  +  aoodra  de  hevigste  doorloop  van  het  water  gestuit  was,  aan- 
stonds digt  gemaakt ;  maar  daar  de  wind  iich  den  10  een  weinig  ver- 
hief,    spoelde  alles  weder  weg.     ïoen  werd  het  gat  niet  eenen  regd 
paalwerk  beslagen,    met  aarde  gevuld   en   met  zeilen  belegd,    tooab 
men  in  dergelijke  omstandigheden  gewoon  is  te  doen.     Dit  was  den  IS 
reeds  gereed ,  doch  ep  den  19  kwam  er  een  sterke  wind  ,  welke  bet 
water  aeet  zooveel  kracht  legen  het  nieow    gemaakte  werk  aandreef, 
dat  alles  nogmaals  vernield  ,  en  de  opening  in  den  dyk  veel  w|jder  ei 
dieper  werd   dan  fe|j    vroeger  geweest  was.    Na  waren    te    Hoorn  ea 
in    de  omstreken ,  de    meeste  Godshuisen   in  stallingen     voor  bot- 
ten veranderd ,    en  strekten   ook  tot  woningen    voor  de  dorpelingen. 
Hel    was  echter    grootelyks    te    verwonderen,   dat    by    des>    eerstel 
vloed  |    wanneer  de  dijk  tusschen  Scbarwonde  en  den  Oudendtyk  na* 
doorgebroken  ,   niet  meer  dan  drie  menschen  verdronken   waren ,  te 
neer ,    dewtyl    de  landlieden    door  het   teewater    in    den    nacht  wa- 
ren overvallen.    Terwijl  bet  water  op  de  landerijen  stond,  werdaa- 
nendyks  allerhande  soort  van  zeevisch  gevangen.    Te  Wogntnn  vav 
gen  eenige  visschers  eenen  kabel jaanw,  wegende  Bijpond :  deae  vissebes 
hadden  ook  schelviscb  en    haring  gevangen.    In  Zwaag  werd  in  ée* 
fuik  te  geiyk  gevangen  schol ,  bot ,  spiering  ,  teebanen  ,  haring ,  saed 
ens.  In  de  stadsgrachten  te  Hoorn  ,  vong  men  allerlei  zeevisch.  Eeni| 
burgers  vingen    met  eene  treksegen  ,  in   die   gracht  tusschen  de  Oes- 
ter* en  Roepoorten  ,  in  weinige  trekken ,  zoo  Veel  viscb  ,  dat  zjj  nat 
alleen  voor  aich  zelven  genoeg  hadden ,    maar  ook  eene  menigte  aas 
anderen  uitdeelden.  Met  bet  gat  in  dèo  zeedyk  begon  men    anders  te 
handelen  dan  de  eerste  keer;  men  had  er  de  palen  regt  voor  geslagea, 
om  dus  den  dijk  weder  te  maken  ,  maar  daar  het  by  het  eerste  inbre- 
ken ,  oogeveer  16  ell.  diep  was  gescheurd  ,  kon  men  met  paalwerk  gen 
genoegzame  vastheid  bekomen.  Daarom  werd  het  werk  hervat ,  en 


teewaarts  in  t  op  minder  diepte  ondernomen :  men  sloeg  on  de  diepe 
van  4  tot  4,80  ell.  waters  drie  ryen  paalwerk ,  tusschen  de  buitenst* 
eb  de  middelste  ry  was  ongeveer  9  ell.  ruimte  gelaten  ,  welke  nat 
aarde  gevold  wefd.  Al  hel  gezegde  werk  kwam  digt  en  werd  geslotca 
den  19  January  1676  ,  waardoor  de  vloed  en  ebbe  binnendyks  ophielde*. 
Hierna  kwamen  er  dagelyks  Oostewinden ,  waardoor  het  water  ia  de 
Zuidersee  zeo  laag  werd  en  bleef,  dat  meest  alle  poldert  btin  water 
in  aee  konden  lossen. 

ZWAAGDIJK  (HOOG*),  geh.  in  de  Fier -ff  oor  der  koggen,  pro*.  /TasW- 
HoUand,  arr.,  kant,  en  2(  u.  N.  O.  van  Hoorn,  gem.  Zwaag-Hmg~ 
tn^Laag-Zwaagdijk ,  2  u.  N.  O.  van  Zwaag  j  met  60  h.  en  566  iaw. 

In  dit  geh.  staat  eene  school,  welke  tevens  voor  Laag-  Z  waag- 
dij  k  dient ,  en  waarin  gemiddeld  een  getal  van  80  leerlingen  onderwas 
genieten» 

ZWAAGDIJK  (LAAG-),  geh.  in  de  Fier- IS  oorderkoggen,  prov.  /Taavw% 
Holland,  arr.  en  kant.  Hoorn,  gem.  Zwaag- Hoog-en  Laag-Zmmg- 
dijk ,  1|  u.  N.  O.  van  Zwaag  j  met  41   b.   en  ruim  240  iaw. 

ZWAAG-HOOG-EN-LAAG-ZWAAGDIJK,  gem.,  gedeeltelijk  ïa 
Dregttrland  en  gedeeltelijk  in  de  Fier- fl  oorderkoggen  ,  prov.  /foord- 
Hoiland,    arr.    en    kant.    Hoorn   (15    k.  d.,  S  m,  k.,   £  s.     d.)j 


L  WA.  585 

palende  N.  W.  aan  de  gem.  Wógonm-eo^Wadway  en  lUbbltwoutle-en- 
Hauwert,  O.  aan  Westwoüd-eo-Binneriwyzend  ,  Z.  0.  aan  Ooster-en- 
W  ester- Blokker  en   Hoorn  ,   W.   aan  Berkhout -en -Baarsdorp. 

Deze  gem.  bevat  het  d.  Zwaag  en  de  geb.  floog-ZwaagdQ k 
en  Laag-ZwaagdyjL;  beslaat,  volgens  bet  kadaster,  eene  opper- 
vlakte van  1815  bund.  26  v.  r.  57  v.  ell.,  waaronder  1801'  bnnd. 
55  v.  r.  15  v.  ell.  belastbaar  land;  telt  254  h.,  bewoond  door  512 
huisgez.,  uitmakende  eene  bevolking  van  1550  inw.,  die  meest  in  de 
\  melkerij  en  het  kaasmaken  hun  bestaan  vinden, 
i  De  Bwv,,  die  ruim  500  in  getal  lyn ,  maken  gedeeltelijk  de  gem. 
t  van  Zwaag  uit,  en  behooren  gedeeltelijk  tot  de  gem.  ffibbtéwoude , 
I  gedeelteiyk  tot  de  gem.  H  uu  teert ,  gedeeltelijk  tot  de  gem.  Westwoud 
\  en  gedeeltelijk  tot  de  gem.  Wervershoof.  — -  De  10  Bvang.  T,ütb.,  die 
|  er  wonen,  worden  tot  de  gem.  van  Hoorn  gerekend.  —  De  II.  K., 
i  van  welke  men  er  ongeveer  1020  telt,  maken  gedeeltetijk  de  stat. 
I  van  Zwaag  hit  en  parochiëren  gedeeltelijk  te  Nibhixwoude ,  gedeeltelijk 
,  te  West  woud  en  gedeeltelijk  te  Wervershoof.  - —  Hen  beelt  in  deie 
B  gem.  twee  scholen  ,  als  eene  te  Zwaag  en  eene  voor  Hoog-Zwaag- 
i  dyk  en  Laag-Zwaagdyk,  wetke  gezamenlijk  gemiddeld  door 
I    190  leerlingen  bezocht  worden. 

i        Het   wapen  dezer  gem.  bestaat  uit  een  veld  van  azuur  ,  met  ètnen 
l    ooijevaar ,  hebbende  eenen  paling  in  den  bek. 

[        ZWAAGMANNEN  VAART    (DE), of  db  «wIaomashi-vaabt ,    vaart, 

j    prov.  Friesland,  kw.  Zevenwouden ,  griet.  Haskerland ,  W.  van  Snik- 

u    zwaag,  uit  de  Oversjntting  voortkomende  en;  met  eenen  eerst  ooste- 

,    lyken  en  vervolgens  noordelijken  loop,  in  de  Oade-Schie  uitloopende. 

g        ZWA AGSTER-BRARKEN  (DE) ,  meertjes ,  prov.  Friesland,  kw.  Oos- 

l    tergoo  ,  griet.   Dantumadeel,   J  u.  ff.  van  Zwaag- Westeinde ,  die  on- 

g    derscheiden  worden  in  de  Zwarte-Brak,  deWoltêrs-  of  Groot  e- 

Brak  en  de   Kleine-Brak,  en  zoo  onder  elkander  als  ten  W.  met 

het    Niéuwe-kanaal   io  verbinding  staan. 

|        ZWA  AGTERSCHAN8,  meestal  Swaagstbbsciars  gespeld,  voorin,  schans 

,     in  het  Oldambl,  prov.  Groningen ,  gem.  Tertnunten ,  nabij  den  Doltard, 

Deze  schans,  in  de  geschiedenis  van  ons  Vaderland  zeer  vermaard  ,  Was 

j    eerst  door  de  Spanjaarden  aangelegd.  Graaf  Willbm  Lodbwijk  van  Nassau, 

.    Stadhouder  van  Friesland  ,  in  aanmerking  hebbende  genomen  de  grootc 

.    aangelegenheid    dezer   sterkte  voor  de  Ommelanden,   werd  in  1598  te 

!    rade  ,   daarop  eenen  aanslag  te  wagen.    Ten  dien  einde  vertrok  Yifj ,  met 

'    eenige  schepen  ,  van  Dockuni.     De  Eems  zijnde  opgestevend  ,  sloeg  h|j 

[    het  beleg  om  de  schans,  waarin  slechts  50  man  lag,  en  maakte  «r  zich 

meester  van  ,  daarna  viel  h\j  de  beide  voorname  sterkte  op  den  Rel* 

1    der  uithoek  gelegen  aan.     Terwijl  bij  daarmede  bezig  was',  kwam  de 

Spaansche   Bevelhebber  Verdügo ,   met  zijn   volk,  te  lande  tot  ontzet, 

opdagen.     Op  de    Termunterzijl  zich    legerende,    gaf  hij    door  seinen 

den  belegerden  kennis  van  zijne  aankomst,  maar  de  Graaf  maakte  het 

hen  door  zijn  grof  geschut   zoo  benaanwd  ,    dat  zij   zich  in  Vkbdugo's 

gezigt  overgaven.     Deze  trok  daarop  af,  waarna  Graaf  Willbii  in  plaats 

van  de  twee  schansen  eene  grootere  en  vaster  sterkte  stichtte ,  waar- 

van  echter  thans  niets  meer  bestaat. 

ZWAAG-WESTEINDE,  d  ,  prov.  Friesland,  kw.  Oostergno,  griet. 
Dantumadeel,  arr.  en  4  u.  O.  N  O.  .n  Leeuwarden ,  kant.  en  1£  u. 
Z.  ten  O.  van  Doekum.  Het  is  een  groot  doch  zeer  verspreid  liggend 
dorp.  waarvaneen  gedeelte  gelegen  is  ter  wederzijden  van  den  rijweg, 
van  V eenwouden  naarKollum. 


384  ÏWA 

Man  ieh  er *  mei  een  daartoe  behoereud  gedeelte  van  het  gei. 
Kuikhorne  220  b.  en  ruim  1140  inw.,  oie  meest  io  dn  bad- 
bouw  ban  bestaan  vindeo.  Ten  Z.  van  den  gezegden  weg  liggen  de 
bouwlanden  en  ten  N.  lage  moerassige  gronden  en  onaenebe&K 
wateren.     Men  beeft  er  eenen  korenmolen. 

De  Herv.,  die  er  ruim  1070  in  getal  xyn  ,  onder  welke  80  Leit- 
maten  ,  behoorden,  tot  io  bet  jaar  1854,  tol  de  gent.  DantMmmk 
Driezum-  H  outerswoude-en  -Zwaag-  Weüeinde  ,  doch  maken ,  sedert dia 
tyd  ,  eene  afzonderlijke  gemeente  uit,  welke  tot  eersten  Leeraar gebai 
beeft Wikiros  Coehelids  tab  db»  Zwaaa  ,  die  in  1840  naar  DroorjjnfejlriL 
Het  beroep  is  eene  koninklijke  collatie.  In  bet  gesegde  jaar  werd,  t* 
vestiging  dezer  nieuwe  gem.,  uit  het  fonds  voor  de  ooodlydeadt  kerk» 
2000  gukd.  geschonken  ca  in  het  jaar  1836  is  deze  gem.  door  de  a» 
zienlijke  toelage  van  4000  guld.  geholpen,  ten  einde  io  het  betilk 
geraken  van  een  voegxaam  bedehuis  en  verdere  kerkelijke  gebotwe. 
waartoe  de  gem.  zelve  400  guld.  gegeven  heeft.  De,  in  het  jaar  fö 
gebouwde  kerk  ,  fie  een  kruisgebouw  ,  met  eenen  spitsen  toren,  <tó 
tonder  orgel. 

De  Doopsges.,  van  welke  men  er  40  telt «  behooren ,  sedert  1#1 
tot  de  gem.  van  Damwoude.  Vóór  dien  t^jd  bestond  hier  eene Daf- 
gezinde  gemeente ,  welke  lot  laatste  Predikant  had  Ds.  Bom. 

Het  twintigtal  R.  K. ,  die  men  er  aantreft ,  parochiëren  te  Dockt*- 
Vroeger   stond   hier  de  state  Eytema. 

2WAAK  of  Zwaan,  geb.  op  het  eiland  Zuid-Bevelattd,  p 
Zeeland,   arr.,  kant.  en  2  u.  O.   van  Goei  f  gem.   fPemeldinp. 

ZWAAN  (DÊ),  voorm.  heibeig  te  '#  Gravenhage ,  aan  deneordq1 
van  het  Plein  ,  en ,  naar  uien  vermoedt ,  bet  eerste  huis  dat  gts«* 
is  ter  plaatse ,  waar  nu  's  Gravenhagc  ligt, 

Het  was  een  scer  oud  en  van  binnen  duister  gebouw ,  vertoond 
door  dikte  van  muren  eu  kelderachtige  donkerheid ,  den  smsak  e 
trant  der  aloude  buisbouwing  hier  te  lande.  Het  is  geboowdii* 
zeer  geldeloozen  tyd,  wanneer  de  huizen  van  gemeene  lieden  slrt^ 
van  hout  waren,  zoodat  het  niet  anders  kon  zijo  dan  het  werk" 
eenen  Heer  van  meer  dan  gewoon  vermogen.  Doch  die  herberg  »f 
heel  verdwenen,  als  zynde  op  het  einde  der  zeventiende  eeuw  14* 
grond  toe  omvergehaald  ,  en  op  den  groud  daarvan  twee  goede  en  # 
huizen  getimmerd.  Dat  oude  gebouw  sou  volgens  de  overlevering,  (^ 
echt  bescheid  vindt  men  er  niet  van)  geweest  zijn  het  jagthois  n>f 
Graven  van  Holland  en  daarin  de  eerste  aanleiding  voor  anderen,  o»9* 
nabyheid  eene  woning  te  zoeken  en  er  alzoo  eene  verzameling  w» * 
woners ,  dat  is  een  dorp  vao  te  doen  groeijen.  Men  beeft  ook  ö>1* 
vertellingen  opgemaakt ,  dat  het  gebruiken  van  dat  huis  en  hel  has» 
van  deze  plaats  tot  jagtvermaak  geduurd  zoude  hebben ,  tot  dat  '* 
lem  11  van  dien  naam,  Roomsch  Koning  geworden,  alhier  io  bd  F 
1250  gebouwd  heeft ,  het ,  voor  die  tijden  ,  in  waarheid  keizeriijtp* 
(het  Oude  Hof),  welks  uitgestrektheid  en  nog  durende  vastheid , J* 
uiet  verwondering  doet  bese/Fen ,  welk  eene  majj.  de  Hollandsebe  w* 
ven  in  die  vroege  tyden  reeds  hadden.  Zie  voorts  het  art.  Psasw(Bn 
Huis  vafi-).  , 

ZWAAN  (DE  STEENEN-) ,  binnenwater  in  het  eil.  Dm** 
prov.   Zeeland.     Zie  Steeje-iwaas. 

ZWAAN  POLDER  (DE)  of  db  Zv? asbn-poldbr  ,  pold.  inde***; 
van  Gorinchem ,  prov.  Zuid-  Holland  f  arr.,  kant.  en  gem.  &?***£ 
palende  N.  aan  het  Kanaal-van-Steenenhock ,  O,  aan  de^esting* 


ZWA.  385 

der  stad  Gorincbem ,  Z.  aan  da  Merwede ,  W.  aan  de  Gorinchemsche 
Havelingen. 

Dexe  pold.  beslaat ,  volgens  het  kadaster ,  eene  oppervlakte  van 
10  bund.  43  v.  r.  93  v.  ell.;  telt  3  h.,  onder  welke  bet  veerhuis  van 
het  Sleenwtjksche  veer,  doch  geene  boe-deryen. 

ZWAANSHALS,  b.  in  Sckieland,  prov.  Zuid  Holland,  arr.  Rot- 
terdam, gedeeltelijk  kant.,  gem.  en  20  min.  N.  van  Rotterdam,  se* 
deelteiyk  kant.  en  4  o.  Z.  ten  W.  van  Htllegertberg ,  gem.  //tï/«- 
geriberg-en-Rottcban ,  in  den  Oott-B  lommer  sdijksche-polder ,  langs  den 
regterocver  der  Rotte  gelegen. 

ZWAANSHEDVEL ,  voorm.  pold.  in  het  Land  van- tieut den,  prov. 
Noord-Braband,  Tweede  distr.,  arr.  's  Hertogenbosch ,  kant.  f/eusden, 
gem.  Veen,  palende  N.  aan  den  Achterdyk  of  den  Op-Andelsche-pol- 
der ,  O.  aan  den  Zoutendijk  ,  Z.  aan  het  Hakkeveld,  W.  aan  de  Slagen. 

Dexe  voorm.  pold.,  welke  thans  het  oostelijke  gedeelte  van  de  pold. 
de  Slagen-en  Zwaansheuvel  uitmaakt ,  en  waarvan  de  grootte  niet  af- 
aonderiyk  bekend  is ,  wordt  door  den  watermolen  te/i  den  Polder- van- 
Veen  van  hel  overtollige  water  ontlast. 

ZWAANSKIL,  voorm.  heerl.  in  heteil.  Zuid- Beveland ,  prov.  Zee» 
land,  waar  thans  het  verdronken  Zoid-Beveland  is. 

Dexe  heerl.,  welke  eene  oppervlakte  besloeg  van  182  gem.  127  roed. 
(83  bnnd.  66  v.  r.  39  v.  ell.)  is ,  met  den  vlood  van  1556,  te  gronde 
gegaan  en  later  nimmer  weder  boven  gekomen. 

ZWAANSMEER  (HET),  voorm.  meer  in  Kennemerland ,  prov.  Noord' 
Holland,  gem.  Wijk-aan-Zee-en-Wijk-aan-'D*in ,  in  den  polder  Wij* 
kerbroek.  \ 

Dit  meer ,  hetwelk  op  vele  onde  kaarten  voorkomt  en  waarvan  ook 
onderscheidene  oude  werken  gewagen ,  hespoelde  de  huixen  Heerestein  , 
Foreestof  Oosterwyk  en  Adrichem ,  doch  reeds  sedert  on  hengel  (jke  jaren  , 
opgedroogd  xyode ,  is  het  na  niet  meer  dan  een  stuk  land ,  dat  eene 
oppervlakte  beslaat  van  4  bund.  7  v.  r.  45  v.  ell.  en  steeds  eenig- 
zint  lager  ligt,  dan  de  omliggende  gronden,  wordende,  soo  noodig, 
door  een  staart  molentje  droog  gehouden.  Het  behoort  toe  aan  den  Heer 
W.  ni  Wildt  Px. 

ZWAANS VLIET,  bnit.  in  de  Beemtter,  prov.  Noord- Holland, 
arr.  en  5J  a.  Z.  Z.  W.  van  Hoorn,  kant.  en  J  o.  N.  W.  van 
Purmerende,  gem.  de  Beemtter,  }  u.  Z.  0.  van  de  Middel- Beemster, 
aan  den  Volgerweg. 

Nadat  in  1612  de  Beemster  droog  gemaakt  was,  liet  in  1628  Dia* 
van  Os ,  mede-oprigter  der  Oost-Indische  Maatschappij  en  de  voor- 
naamste bewerker  van  het  droogmaken  van  dat  meer ,  dexe  buiten- 
plaats aanleggen  en  het  hok  bouwen.  Op  den  voorgevel  slaat  ook 
nog  een  os ,  xeer  verkleind ,  uit  steen  gehouwen ,  x(jnde  het  wapen 
van  tan  Os,  en  daar  onder,  in  den  voorgevel,  bet  jaartal  1628. 

Tot  in  1834  is  dit  buitengoed,  hetwelk  eene  oppervlakte  beslaat 
wan  13  band.  94  v.  r.  30  v.  ell  ,  in  eigendom  bexeten  geweest  by 
de  naxaten  van  genoemden  Diaa  vai  Os  (1) ,  wanneer  het  uit  de  na- 
latenschap van  Jas  va*  Gooi  Hiblopkh  u  aangekocht  door  de  tegen- 
woordige bezitster  TxiJtms  Fasxitios,  geb.  Pan. 

In  het  midden  der  vorige  eeuw  is  het  gebouw  vernieuwd  en  naar  den 
toenmaligen  bouwt rant  xeer  verfraaid.     Hoewel  thans  ouderwetsch,  is 


Cl)    Tot  In  dexe  eeuw  woonde  het  nagedacht  van  tam  Os  In  de  Beemtter ,  name- 
14Jk  Jam  vax  Goot  Huoorsw  en  de  broeders  Fbkotiuk  en  Dok  Alxwxjv. 
XIII.  Dim,.  23 


586  Z  W  A. 

het  oog  een  hecht,  stevig  gebouw.  lo  dit  buis  is  nog  eeoe  kan», 
waarin  Willem  III,  Prins  win  Oranje ,  meer  dan  eens,  vernacht  heeft, 
en  welke ,  300  lang  dit  buit.  in  bet  besit  der  familie  Hulohi  «5, 
nog  in  den  selfden  slaat  gevonden  werd,  als  toen  die  Vorst  eraji 
verbiyf  bield. 

ZWAANTJE  (HET) ,  herberg  in  Staats- F  laanderen,  in  het  Vrijt* 
Sluis  }  arr.  en  7J  u.  Z~W.  van  Middelburg,  kant.,  distr.  co  1 0. 
Z.  van  Sluis,  (rem.  en  in  het  geh.  Heille. —  Er  wordt  aldaar  ja* 
lyks  ecne  kermis  gehouden. 

ZWAANTJES-DROOGTE,  bank  in  Oost-lndië ,  in  het  begn  m 
bet  Ffaauw  der  Straat-van»  Madura. 

ZWAAN WIJCK ,  buit.  in  het  ffederkwtrtier  der  prov.  ütrtcht,  arr.a 
5  a.  N.N.W.  van  Utrecht,  kant.  en  1$  u.  N.  van  Loenen ,  gem.  fligUmk 

ZWAARDIJK,  pold.  in  bet  Land- van- Putten ,  prov.  ZwU-U- 
land)  arr.  Dordrecht,  kant.  Ridderkerk ,  gem.  Poortugoal-a-Mr 
brandswaard;  palende  W.  en  N.  aan  den  Oodelaudsche- polder,  0.» 
de  Uuiters  en  den^old.  Oud-Rhoon,  Z.  aan  Albrandswaard. 

Dexe  pold.  beslaat,  volgens  het  kadaster,  eene  oppervlak!»  w 
86  bund.  49  v.  r.  16  v.  e  IL,  alles  schothaar  land;  telt  4  h.,  n* 
onder  1  boerdery  ,  en  wordt  door  een  sluisje ,  dat  aich  in  bet  bias* 
land  van  Rhoon  ontlast,  van  het  overtollige  water  bevryd.  HetpJ 
derbeêtuur  bestaat  uit  eenen  Waardsman  en  vier  Heem  raden. 

ZWAARDKLIP  (DE),  kaap  in  Oost-lndië,  op  bei  Sundaséti 
Java*     Zie  Kabano-Pedawo. 

ZWABÜRG,  voorm.  slot  op  bet  cil.  Duiveland ,  prov.  Zé* 
Zie     Zwarbrbubo. 

ZWADENBURG,  voorm.  plaats  in  Rijnland,  prov.  Zuid-BoB* 
ter  plaatse  ,  waar  nu  het  d.  Zwammerdam  ligt. 

Keiser  Fbrbbbie  I  segt  in  Bekeren  brief  van  het  jaar  1165,  & 
het  den  naam  van  stedeke  gehad  heeft.  Men  schreef  voor  Zvu» 
bobo  ook  Swatbobg  en  Swagkbbbobo.  In  den  blaftert  der  kerk# 
goederen  van  Utrecht  heet  het  Swattisoabübbm.  Van  dit  Zwamp* 
wordt  getuigd ,  dat  het  de  hoofdplaats  was  van  een  klein  graa&csy 
hetwelk  Dibb  V,  Graaf  van  Holland,  te  getyk  met  Bodegravers* 
tan  Bavo,  een  leenman  der  kerk  van  Utrecht,  en  waarvan  ate 
bevtys  genaaid  wordt  uit  eenen  giftbrief  van  Keiier  HeiDaiilV,'* 
het  jaar  1064.  Men  wil  dat  het  eetie  sterkte  geweest  lij,  welke  & 
Z.  van  bet  d.  Zwammerdam,  omtrent  200  roeden  (ruim  Ü76  eU.)0 
den  Rijn  dijk ,  gestaan  beeft.  Dese  burg  ,  welke  eenigen  Zwaan*» 
noemen ,  en  voor  het  stamhuis  houden  van  een  weleer  ridderlijk  r 
slacht ,  dat  dien  naam  voerde ,  sou  wijders  door  de  Hoeksche  es  fr 
beljaauwsche  partijschappen  geheel  verwoest  sijn  ,  sondef  dat  mes  * 
jaar  vermeld  vindt ,  wanneer  sulks  sou  hebben  plaats  ge  had - 

ZWADENBORGERDAM ,  naar  men  wil  de  eigenlgke  naam  taakt 
d.  Zwammerdam  ,  in  Rijnland,  prov.  Zuid-Holland.    Zie  Zwaauat* 

ZWAECK,  oude  naam  van  het  d.  Zwaao,  in  Dregterland,  p*' 
Noord- Holland,    Zie  Zwaag. 

ZWARE  (DE),  voorm.  vaarwater,  prov.  Zeeland,  dat  oad# 
Borssele  en  Boarland van  Zuid-Beveland  scheidde,  doch  in  1480^ 
gedamd  i$. 

Het  liep  van  bet  O.  naar  het  W.,  beginnende  ten  Z.  vaa  <k'*T 
terpen ,  by  welke  later  eerst  *s  Gravenpolder  opkwam ,  efl  ***"6^* 
verder  ten  N.  van  lloedekenskerke ,  Baarland ,  Coudorpe  en  BersacH* 
bewesten  Ylj&ode  voort ,    tot  dat   het  sich  daar ,  waar  thans  de, * 


Z  W  A.  387 

1753 ,  aan  Borssele  bedekte ,  Ronings-polder  lig-i ,  met  de  Vlatée  en 
het  Sloe  vereenigde. 

Thans  bestaai ,  onder  den  naam  van  Zwaai  ,  nog  een  afgedarod  ge- 
deelte, hetwelk  bty  den  Boone-polder  eenen  aanvang  neemt ,  door  de 
polders  Oost- Z  wake ,  Middel- Z wake  en  W  ester-Zwake  beenscbiet,  al- 
waar hel  tégen  den  dtyk  van  den  Kruiningen-polder  doodloopt.  Waar- 
schijnlijk t(jn  ook  de  Groote-kreek,  in  den  Lowijsen-polder,  gem. 
's  Heerenkoek ,  het  Zaksche-gal,  in  de  Pi  oord-  en  West-Blnzekop- 
polders ,  gem.  Drieweuen-en-Coudorpe  en  een  Water ,  in  den  St.  Jn~ 
tkonis-pouUr ,  gem.  Overtande,  mede  gedeelten  van  dit  voorm.  vaar- 
water geweest. 

ZWAKE  (DE)  of  OosT<a-BR-Mi»nii.-ZwrAEB,  heerl.  op  bet  eil.  Zuid- 
Beveland,  prov.  Zeeland,  arr.  Goes ,  kant.  Oeinkenszand ,  gem. 
*#  Gravenpolder 'St.-Janspolder-Oost-en-Middel'Zwake  ;  palende  N.  W. 
en  N.  aan  de  heerl.  's  Gravenpolder  f  O.  aan  de  heerl.  St.  Janspolder, 
Z.  en  Z.  W.  aan  de  heerl.  Hoedekenskerke ,  W.  aan  de  beerl.  Nisse. 

Deze  heerl.  beslaat  nit  de  pold.  Viddel-Zwake,  Ooster- 
Zwake,  Wester-Zwake,  Korte-Maarkc  en  La  n  ge-Ma  ar  ke. 
Zy  bevat  niets  dan  bet  geh.  Z  w  a  k  e  5  beslaat ,  volgens  het  kadaster , 
eenc  oppervlakte  van  307  nuod.  21  v.  r.  95  v.  ell.,  waaronder  503  band. 
88  v.  r.  81J  v.  ell.  belastbaar  land ;  telt  7  verspreid  staande  b.,  be- 
ï  woond  door  9  hnisgez.,  uitmakende  eene  bevolking  van  ongeveer  50  inw., 
die  meest  hun  bestaan  vinden  in  den  landbouw. 

De  rterv.,  die  er  40  in  getal  zijn  ,  behooren  tot  de  gem.  van 
's  Gravenpolder.  —  De  E  K.,  van  welke  men  er  8  aantreft,  paro- 
chieren  te  Kwadendamme.  —  Men  heeft  in  deze  heerl.  geen  school, 
maar  de  kinderen  genieten  onderwas  te  9$  Gravenpolder. 

Deze  heerl.  wordt  thans  in  eigendom  bezeten  dodr  de  Heeren  Coamnis 
Paraos  Lbbsioie  en  Bastiaab  Bdbcbb  ,  beide  woonachtig  te  Zwake. 

Het  geh.  Zwaki  ligt  IJ  u.  Z.  van  Goes,  1(  u.  O.  Z.  O.  van  Hein- 
lenszand,  5  min.  2».  ten  O.  van  's  Gravenpolder. 

Het  wapen  bestaat  uit  een  gevierendeeld  schild ,  het  eerste  geekan- 

teleerd  van  gorid  en  sabel  j   het  tweede  van  zilver ,  met  drie  banden 

|      tan  azuur  j  het  derde  van  sabel ,  met  een  leeuw  van  goud ;  het  vierde 

van  zilver  ,  met  een  kruis  van  goud $  op  het  geheel  een  middelschild 

van  goud ,  met  drie  ballen  van  zilver ,  staande  twee  en  een. 

ZWARE  (HET  HOF-TE-),  buit.  op  het  eil.  Zuid- Beteland ,  prov. 
Zeeland ,  arr.  en  1J  u.  Z.  van  Goes ,  kant.  en  1$  u.  (X  Z.  0.  van  uein- 
henstand ,  gem.  't  Gravenpolder^St.-Janspolder-Oott  en- Middel- Z wake , 
5  min.  Z.  ten  O.  van  's  Gravenpolder ,  in  den  pold.  Ooster-Zwak». 

Dit  buit.,  hetwelk  in  1850  geheel  vernieuwd  is ,  beslaat ,  met  de 
daartoe  behoorende  gronden ,  eene  oppervlakte  van  2  bnnd.  2  v.  r. 
70  v.  ell.,  en  wordt  in  eigendom  bezeten  en  bewoond  door  den  Heer 

COBBBLU  PsiBtS  LlBSIOBE. 

ZWAKE  (MIDDEL-),  pold.  in  het  eil.  Zuid- Beveland,  prov.  Z ee- 
tend, arr.  does,  kant.  Ueinkenszand ,  gem.  ' #  Gravenpolder-S  t.- Jont- 
polder-Oost  en- niddel-Zwake ;  palende  ff.  W.  aan  s  Gravenpolder , 
Pi, O.  aan  Ooster-Zwake,  Z.  O.  aan  den  Nieuwe-Hoonderd,  den  Mid- 
delhoek-polder  en  den  Slabbekoorne-polder ,  Z.  aan  den  Caneel  -polder  , 
W.  aan  Wester  Zwake. 

Deze  pold.,  welke  in  het  jaar  1480  bedekt  is ,  fcslaat ,  volgens  het 
kadaster,  eene  oppervlakte  van  828  bund.  39  v<  r.  75  t.  ell.;  telt 
8  h.,  waaronder  4  boerderijen  ,  en  heeft  5  sluizen  achter  elkander , 
waarvan  de  achterste  op  de  Wester-Scbelde  uit  watert. 


988  ZWA. 

ZWARE  (OOSTER-),  poW.  in  bet  eil.  Zuid-Beveland,  proi.Z* 
land,  arr.  Goes,  kant.  Heinkenszand,  gem.  's  Gravenpolder-SUsu- 
polder-Oost-en-Middel-Zwake ;  palende  N.  W.  aan  fs  Gravenpolder,  *. 
aan  den  Koren-polder  en  Heer-Geerls-polder ,  0.  aan  Heer-Jampokkr, 
de  schorren  legen  de  Uonlc  en  den  Boone-polder ,  Z.  aao  den  Riew- 
Hoonderd,  W.  aan  Middel-Zwake. 

*  Deie  pold.  uordt  door  2  sluixen  ,  op  de  Weslerschelde,  fan  bet 
overtollige  water  ontlast.  Het  polderbestuur  bestaat  uit  eeoeo  Dijk- 
graaf, twee  Gexworenen  en  eenen  Ontvanger-Griffier. 

ZWAKE(OOSTER-EN-MIDDEL-),  heerl.  op  het  eil.  Zuid-Bmte, 

prov.  Zeeland,     Zie  Zwaib. 

ZWAKE  (DE  WATERiNG-VAN-OOSTER-EN-MIDDEL-),  dyb^ 
in  het  eil.  Zuid- Beteland,  prov.  Zeeland,  arr.  Goes,  kant.  Bekk* 
tand,  gedeelteiyk  gem.  's Gravenpolder'St.-Janspolder-Oost-en-Bmr 
Zwake,  gedeelteiyk  gem.  Hoedekentkerke  en  voor  een  klein  geddtt 
gem.  Oudelande. 

Dese  dykaadje  beslaat  uit  de  volgende  pold.:  den  Heer- Jut 
polder,    den   Ooster-Zwake-polder ,    den   Middel-Zwake- 

Solder,  den  Wester-Zwakc-tpolder,  den  Fi ere ns -polder, 
en  Caneel-polder  ,  den  Hugo-polder,  alsmede  uil  gedeelta 
van  den  Ylieguit-polder  en.  den  Jan-Fierloos-polder.  ij 
beslaat,  volgens  het  kadaster  f  eene  oppervlakte  van  297  bond.  85" 
81  v.  eil.  Het  polderbestuur  bestaat  uit  eenen  Dykgraaf ,  eenen  (* 
sworeno  en  eenen  Penningmeester. 

ZWAKE  (WESTER-),  pold.  in  bel  eil.  Zuid-Beveland ,  pro*.** 
land,  arr.  Goes ,  kant.  Heinkenszand,  gem.  '#  Gravenpolder-St.-J** 
polder- Oost  en- Middel- Zwake  i  palende  N.  aan  Lange-Maarke ,  lt& 
Maarke  en  's  Gravenpolder,  O.  aan  Middel  -Zwake  ,  Z.  aan  deojVliegd' 
polder  ,  W.  aan  den  Kruiningen-polder. 

ZWALGEVL1ET  of  de  Swalc,  water  in  het  graafs.  Zutphen,  pw 
Gelderland,  dat  uit  twee  lakken  lijnen  oorsprong  neemt,  vso  teftt 
de  eene  in  de  gem.  Westervoort ,  de  andere  aan  de  grenien  van  i* 
gerlo  en  Duiven  ontspringt.  Voorts  westwaarts  aanloopende,  netst 
het  de  Waalwetering  op;  van  daar  noordwaarts  stroome»*. 
vormt  het  de  grensscheiding  lusschen  de  heerl.  Jngerlo  en  Bakr* 
'  Lathum,  en  loopt  in  den  ÏJssel  uit. 
*      ZWALME  (DE),  riv.  in  de  prov.  Limburg.    Zie  Swaui  (Di). 

ZWALUWE,  meestal  de  Hoogi-m-Lacb-Zwalcwi  genoemd,  btei 
prov.  JVoord-Braband ,  arr.  Breda,  kant.  Zevenbergen  j  palende  fc>® 
den  Ainer  en  het  Biesbosch ,  O.  aan  de  beerl.  Geertruideohergt  » 
aan  de  bar.  van  Breda,  eu  de  beerl.  Zevenbergen,  W.  aan  de  been* 
Zevenbergen  en  Niervaart  en  het  Hollands-diep. 

Dese  heerl.  bestaat  uitde  gem.  Hooge-en-Lage-Zwaluve* 
een  gedeelte  van  de  gem.  Klu adert  en  beval  de  dorpen  Ho  off* 
Zwaluwe,  Lage- Z  wal  u  we  en  Moerdyk;  benevens  de  jp 
Gaat  of  Geute,  Groenendyk,  Helkant,  Loonscbedjjk. 
Binnen-Moerdyk,  Plantsoen  en  gedeelten  van  het  g*b.  *•" 
derens    of  de  filaauwesluis.      Men  telt  er  578  h.  en  onf** 

5700  inw. 

De  Herv.,  die  er  1610  io  getal  iyn ,  maken  de  gem.  Hooge-**** 
luwe,  Lage-Zwaluwe  en  Moerdijk  uit. 

De  R.  K.,  die  men  er  2080  teil,  maken  gedceltelyk  de  par.  *° 
Zwaluwe  uit,    en  parochiëren  gedeeltelijk   aan  den  Zevenberg' 

•  chehoek. 


ZWA.  889 

Men  heeft  io  deze  heerl.  drie  scholen  ,  als:  ééne  aan  de  Hooge- 
Zwaluwe,  ééne  aan  de  Lage- Zw al uwe  en  ééne  aan  den  Moer- 
dijk, welke  gesamenlgk  gemiddeld  door  ongeveer  250  leerlingen  be- 
zocht worden. 

In  vroegere  dagen  waren  de  Heeren  var  Drvervoordb ,    een  vermo- 
gend en  aamieniyk  geslacht,  daarvan  de  Ambachtsheeren  ,  tervryl,  ech- 
ter de  heerlijkheid  van  de  grafelijkheid  van  Holland  in  eigendom  behoorde. 
In  1576  werd  deie  heerl.  in  tweeën  gesplitst,  want  toen  droeg  Beatrix 
var    Dovbnvoordb,    met    haren    oudsten    toon    Willes   var    Dablheb, 
Heer  van  Dongen,  het  goed  van  deH  ooge-Zwalu  we,  met  al  x^ne 
toehehooren  over  aan   Marobibt  van  deh  Lirrs  ,  Vrouw  van  de  Leek  en 
Breda ,  en  haren  toon  ,  van  welken  deHooge-Zvraluwe  verder  is  ge- 
komen aan   het  huis  van  Nassau.    Beatrix  en  haar  soon  hielden  ech- 
ter  de  Lage-Zwalu  we'  aan  sich  ,   en  dese  kwam  in  het  jaar  1505 
aan  Jan  vah  Dablbbr?  ,  Heer  van  Dongen ,  die  een  manslag  beging  aan 
Karbl  van  Libr  ,   Onderschout  van  Lier ,  waarom  alle  sjjne  goederen 
en  dos  ook   de   Lage  -  Zw  al  uwe,    b(j  vonnis  der  hoofd- eu  leen- 
bank  van  Breda,  den  £5  February  1515,  werden  .verbeurd  verklaard 
ten  behoeve  van  Hbrdbie  ,  Graaf  van  Nassau  ,  waardoor  dus  de  Hooge- 
Zwaluwe  en  de  Lage-Zwaluwe  weder  vereenigd  werden  ioo  als 
dan  ook  het  regtsgebied  over  de  Bbibe  Zwaluwen  door  de  Stalen  van 
Holland  en  Westfriesland  ,  in  het  jaar  1611 ,  opgedragen  werd  aan  Fbb- 
bbbik  Hbndbie  ,  toen  nog ,  btf  het  leven  van  stynen  broeder ,  den  Stad- 
houder Maobits,    slechts  Graaf  van  Nassau,    doch   naderhand    Prins 
van  Oranje.      Later    kwam  de  heerl.  aan    Frbdebib    Hbrdbiis    klein- 
soon ,  den  vermaarden  Koning  van  Groot-Britannië  en  Stadhouder  der 
Nederlanden ,  Willes  lil ,  uit  wiens  nalatenschap  de  heerlijkheid  werd 
uitgeleverd    aan    den    Koning   van  Proissen ;    uit    wiens  handen ,    s\j 
evenwel  sedert  geraakt  is  in  die  van  den  Stadhouder  Willek  IV ,  wiens 
soon ,   Willem  V ,  daar  van  eigenaar  geweest  is  tot  op  »U°  vertrek  in 
het  jaar  1795.     Thans  behoort  dexe  heerl.  aan  het  domein. 

ZWALUWE,  voorm.  geh.  in  de  Meijerij van  's Hertogenbosch ,  kw. 
Oistervrijk,  prov.  Ifoord-Braband  f  arr.  en  4  u.  Z.  W.  van  ys  Herto- 
genbosch,  kant.,  gem.  en  l£  u.  N.  ten  O.  van  Tilburg.  Thans  bestaat 
aldaar  geen  huis  meer ,  maar  de  plaats  is  geheel  begroeid  met  kreu- 
pelhout. 

ZWALUWE  (DE) ,  voorm.  waterloop ,  prov.  ffoord-Braband,  die 
omtrent  de  tegenwoordige  heerl.  Zwaluwe  moet  gevloeid  hebben  en 
van  welke  die  heerl.  vermoedelijk  haren  naam  ontleent ,  doch  waarvan 
men  den  loop  niet  meer  weet  aan  te  wtyxen. 

ZWALUWE  (HOOGE-EN-LAGE-) ,  gem.,  voorheen  prov.  Holland, 
thans  prov.  ffoord-Braband,  Vierde  distr.,  arr.  -Breda,  kant.  Zeven- 
bergen (4  k.  d.v  10  m.  k.,  9  s.  d.) ;  palende  N.  aan  den  Amer  en  den 
Biesbosch ,  O.  aan  de  gem.  Geertruidenberg ,  Z.  aan  de  gem.  Terheyden, 
W.  aan  Zevenbergen  en  Klnndert. 

Dese  gem.  bestaat  nit  den  Alblas -polder  9  de  Berknm,  den 
Brand-en-  Veer-polder  ,  den  Combinatie-  polder  ,  den 
Harmonie-polder,  bet  Hilleken-van-van-Dam,  den  Ke- 
tel-polder, den  Klaver-polder,  Kwistgeld,  den  Maria- 
polder, bet  Nieuwland,  de  Nieuw -Zwal uwsche-polder, 
de  Oostgors,  het  Oude-Gors,  hetUudlaad,  Schudde- 
beurs-en-Vegetas  en  Willem-Frederiks-polder,  be- 
nevens gedeelten  van  den  Binoen-polder,  van  den  E m i  1  i a- 
polder,    van  den  Groote-Zonseelsche- polder,    van  de 


mr  zwa. 

Korte-Bloken  en  Tan  den  S  per  gt  e-pol  de  r*Oisek  os-e» 
Varken.  Zy  bevat  de  d.  Hooge-Z  vralu  we  en  Lage-Zit 
la  we,  benevens  de  geh.  en  b.  Gaa.t  öf  Geate,  Groenendijk, 
de  Helkant,  Loonschedy k  ,  Plantsoen  en  gedeelten  tm  U 
d.  Moerdijk  en  van  bet  geh.  Elderrens  of  de  Blaaoveiloii; 
beslaat ,  volgens  bet  badaster ,  eene  oppervlakte  van  4905  baai; 
telt  510  li.,  bewoood  deor  654  huisge*,,  uitmakende  eene  berolkii| 
van  ongeveer  5260  inw.,  die  meest  in  den  landbouw  ea  de  vlaatn) 
bun  bestaan  vinden.  Ook  beeft  men  er  3  breuweryee,  1  kosro-a 
1  ros-oliemolen. 

De  Herv.,  die  er  1260  in  getal  tyo ,  maken  de  geaa.  van  Hiift 
Zwaluwe  en  Lage-Zwaluwe  uit ,  welke  in  desa  burg.  gein. ieder 
eene  kerk  hebben. 

In  dexe  gem.  was ,  na  de  Hervorming  ,  geen  enkele  R.  I.  isvaw 
overgebleven ,  synde  een  teer  groot  aantal  van  bet  Katholyb  ptó 
afgeweken  en  de  overige  elders  gevlngt j  in  bet  vervelg  vond  on  ff 
eenige  weinige* R.  K.,  die  's naeb is  malkander  gingen  wekken,  onè 
Zondags  te  Geertrtiidenberg  de  godsdienst  te  gaan  bijwonen.  Tiw» 
deiyk ,  omtrent  het  jaar  1690 ,  het  getal  der  R.  K.  teer  tsesm. 
verkreeg  men  de  oogluiking ,  om ,  op  bet  einde  van  de  Mtde,  «* 
sehiiurkerk  op  te  rigten,  die,  onder  eenen  Pastoor,  voor  de  M 
van  de  omgelegen  plaatsen  soa  dienen,  in  1781  deed  men  ptfsjti. 
om  in  de  Zwalowb*  selfii  een  kerkgebouw  op  te  rigten.  Doe  wp 
gen  werden  toen  veredeld  ,  doch  in  1785  hernomen  ;  en  einddjji«* 
kreeg  men,  in  het  begin  van,  1787,  verlof,  om  eene  sekosr* 
Pbtbb  Ohbss  op  de  H  oo  ge-Z  w  a  l  u  w  e  tot  kerk  te  gebruiken,  h  I* 
zelfde  jaar  werd,  by  resolutie  der  Staten  van  15  Juiy,  deplaaU* 
kerksehnur  toegestaan  op  bet  Plantsoen ,  by  de  Lege-Zwalave,  t» 
in  de  schaar  van  de  weduwe  An*a  Cihyess  ,  en  verder  in  bet  iM* 
ep  te  rigten  kerkebuis.  In  dit  gebouw  is  de  eerstemasl  de  a» 
dienst  verrigt  in  December  van  het  selfde  jaar ,  hoewel  siet  sa* 
eenige  lasligheden,  veroeraaakt  door  bel  -plaatselyk  gemtenlebnl* 
Daarbij  is  in  1799  een  kerkhof  gevoegd  ter  begrafenis  der  E.  I*  t 
ben ,  en  een  torentje  op  die  kerk  gebouwd  in  1800.  In  bet  ja*  # 
is  den  Pastoor  een  Kapellaan  toegevoegd.  Thans  maken  de  Uk 
Tan  welke  men  er  ongeveer  2000  telt,  onder  welke  1570  Gonan* 
kanten ,    de  par.  van  Zwaluwe  uit. 

Men  heeft  in  dexe  gem.  twee  scholen ,  als  eene  te  Hoogt-Z*** 
en  ééne  te  Lmgë+ZwaUiwe,  welke  gcxameniyk,  gemiddeld  do*  «f 
veer  180  leerlingen  bezocht  «werden. 

In  dese  gem.  plagt  men  het  heilsame  geneesmiddel  tegen  **^ 
lehonds-beet  gereed  te  maken ,  welk  geheim  thans  aan  den  Heels*** 
Schotel  te  Dordrecht  is  overgegaan. 

By  den  storm  van  den  24  Febroary  1857  hebben  de  mee** 
sen  in  de  gem.  Hoooe-bh-La«e-Zwalitwb  schade  geleden ,  self*+*" 
kele  schuren  en  arbeiderswoningen  geheel  of  ten  dede  iogerteit»  J 
de  nabytieid  tan  de  Hooge-  Zwa  luwe  besweek  de  booge  benw 
voor  het  geweld  der  golven,  ten  gevolge  waarvan  er  900  bund.b*1" 
en  weiland  overstroomd  werden. 

Eene  andere  ramp  trof  die  yem.  den  19  Augustus  1845 ,  toen  4 1"" 
eenen  windhoos  geweldig  geteisterd  werd,  die  uit  het  Zuidwe*les k»* 
epzetten  en  als  in  eenen  oogenblik  20  buisen  en  25  schuren  pb»$ 
gedeeltelyk  verbryselde ,  hetgeen  daar,  in  verschillende  rijnsf*' 
is  geschied ,   soo  zelfs  dat  sommige  gebouwen  uit  bet  Oosten  atf* 


Z  W  A.  391 

lagen. .  Een  ledig  liggend  vaartuig  in  de  haven  met  touwen  vastgemaakt , 
raakte  los  en  sloeg  om  ,  terwijl  de  gebeele  oogst ,  van  een  perceel 
lands ,  omtrent  groot  2  bunders ,  door  de  hoos ,  in  hare  vaart ,  werd 
opgenomen  en  mede  gevoerd  ,  soodat  men  daarvan  in  den  omtrek  geen 
sporen  vinden  kon.  Later  ontving  men  het  berigt ,  dal  er  van  deze 
korenschoven ,  in  de  provincie  Zuid-Holland,  geni.  Dubbeldam,  en 
dus  op  eeoen  verren  afstand  gevonden  waren.  Velden  met  uitgespreid 
vlas  en  andere  los  te  veld  slaande  gewassen  ,  vervlogen  op  gelyke 
w(jze.  Terwijl  de  hoos  in  werking  was ,  reed  een  boerenwagen  met  on- 
geswingeld  vlas  geladen  ,  een  sloep  op  langs  eene  schuur.  De  schuur 
viel  met  den  Noordwesletyken  boek  op  den  vlas  wagen ,  xoo  dat  deze 
onder  het  nedergcstorle  dak  der  schuur  moest  blyven  staan  ,  terwyi 
de  paarden  vrQ  bleven  ,  en  van  den  wagen  konden  worden  afgespannen , 
zonder  eenig  letsel  te  bekomen.  De  voerman ,  die  slechts  eene  kneu- 
zing aan  het  hoofd  bekomen  bad  ,  herstelde  spoedig. 

ZWALUWE    (HOOGE-EN-LAGE),    heerl.,   prov.    Noord-Braband. 

Zie    ZWALOWB. 

ZWALUWE  (HOOGE-),  d.  in  de  heerl.  Zwaluwe ,  prov.  Noord- 
Braband,  arr.  en  5  u.  N.  van  Breda,  kant.  en  2{  u.  O.  N.  O.  van 
Zevenbergen,  gem.  Hooge-en- Lage-Zwaluwe. 

Het  was  eene  der  72  dorpen  welke  bij  den  watervloed  van  18  No- 
vember 1421  zijn  onder  geloopen  ,  doch  is  spoedig  daarna  weder  bo- 
ven gekomen.  • 

Tot  dit  dorp  behooren  de  geh.  Heikan t  en  Loonsche-d  ij  k. 
De  inw.  vinden  meest  in  den  landbouw  bun  bestaan.  Ook  heeft  men 
er  twee  bierbrouwerijen.  De  haven  van.  dit  dorp  begint  in  de  kom, 
en  loopt  noordwaarts  naar  het  vloedspui  en  verder  door  naar  den 
Amer.     Zij  is  tevens  eene  uit  watering  voor  den  Zonzeelsche-polder. 

De  Herv.,  die  er  ongeveer  500  in  getal  zyn  ,  onder  welke  170  Le- 
dematen ,  maken  eene  gem.  uit ,  welke  tot  de  klass.  van  Breda ,  ring 
van  Geertruidenberg ,  behoort.  De  eerste,  die  in  deze  gem.  bet  leeraar- 
ambt  beeft  waargenomen ,  is  geweest  Gosunius  Jobanbbs  ,  die  in  het 
jaar  1603  herwaarts  kwam^,  en  in  het  jaar  1607  afgezet  werd.  Destijds 
maakte  Hoooz-Zwa&owb  en  Lage-Zwaluwe  slechts  ééne  gem.  uit. 
In  het  jaar  1816  gedurende  de  dienst  van  Job as hbs  Hzhbicüs  Soboltzb, 
hier  beroepen  in  1797  en  emeritus  geworden  in  1825.  werd  de 
Lage-Zwaluwe  van  Hoogb-Zwalowb  gescheiden  biy  vende  gemelde 
Scioltzb  toen  te  Hoogb-Zwalowb  in  dienst.  Het  beroep  is  eene  ko- 
ninklijke collatie.  -  De  kerk ,  welke  hier  vóór  de  Reformatie  stond , 
is  in  liet  jaar  1630  afgebroken  en  in  de  plaats  daarvan  eene  nieuwe 
gesticht,  zynde  een  hoog  vierkant  gebouw,  zonder  orgel.  Op  bet 
midden  van  het  gebouw  staat  een  vierkant  bouten  torentje,  gedekt 
door  eene  stompe  spits  en  voorzien  van  een  uurwerk. 

De  R.  K.,  die  men  er  aantreft ,  behooren  tot  de  stat.  van  Zwaluwe.  — 
De  dorpschool  wordt  gemiddeld  door  ongeveer  80  leerlingen  bezocht. 

Hooob-Zwalowe  is  de  geboorteplaats  van  den  Nederlandsche  Dichter 
Joamhbs  Paraos  Klbtb  ,  geV  4  Junty  1760 ,  f  21  February  1805 ,  als 
Raadsheer  in  het  Provinciaal  Hof  van  polderland ,  en  van  diens  zoon 
den  Schilder  Pibtbb  Rudolfb  Klets  ,  geb.  in  1785 ,  f  l0  1816 ,  aan 
de  wonden ,  welke  bji ,  het  jaar  te  voren  ,  als  Tweede  Luitenant  bQ 
hot  baUillon  Nationale  Militie,  no.  5,  in  den  slag  by  Qua  t  re -Bras, 
bekomen  had. 

Den  14  November  1775  yjoeide  by  wassend  water ,  terwfll  de  wind 
uit  be|  West-Noordwesten  zeer  »terk  opstak  ,  in  minder  dan  twee  uren 


503  Z  W  A. 

ttyds,  en  nog  wel  twee  oren  vóór  dat  het,  volgens  het  get\|dfi,  »» 
water  wat ,  het  water  reeds  tot  aan  de  kruinen  der  zeedykea  vaa  ill 
de  hier  omstreeks  liggende  polders.  Ook  is  dien  dag ,  toen  bet  In 
water  moest  zijn,  geen  meerdere  eb  of  val  geweest  ,  dan  sebaane 
0,47  ell.  Met  het  daarop  volgende  nachtgetfj  ,  net  wassend  water 
verhieven  aich  de  storm  en  vloed  binnen  een  groot  oor  al  meer  es  neer 
en  wel  toodanig  buiten  voorbeeld  en  geheugenis  ,  dat  vtor  eeoe  alf 
meene  overstrooming  en  gebeelen  ondergang  dezer  plaatse»  gems 
werd.  Haar  de  zeedijken  toen  daardoor  op  alle  plaatsen  tierlii 
pen ,  was  er  geene  menschelyke  hulp  in  staat ,  om  eenige  redt» 
aan  te  brengen.  Des  nachts  te  11  ure  week  de  aeedQk,  gelfgesne 
den  Nieuw  e*Zwaluwsch  e-p  o  I  d  er ,  op  twee  plaatsen  f  waardoor  £ 
polder ,  ah  ook  de  daarmede  gemeen  tynde  polder ,  genaamd  de  ?i< 
rendeelen,  overstroomd  werd ,  zijnde  er  twee  grondgaten ,  alsetaii 
ongeveer  65  ell.  en  het  andere  van  ongeveer  9,50  ell.  lengte,  rad 
len  ,  en  de  eerstgenoemde  doorbraak  juist  op  een  en  de  zelfde  pfati 
alwaar ,  volgens  berigt  van  bejaarde  lieden ,  in  het  jaar  1790  nri 
eene  doorbraak  had  plaats  gehad.  Buiten  de  schade  aan  de  beaat 
landen ,  gebouwen  en  schuren  ,  waarin  het  graan  en  voeder  verast 
waa,  en  die  tot  aan  de  daken  onder  water  stonden ,  »Un  er  ^P* 
den  en  beesten  omgekomen ,  en  de  ellende  was  algemeen  groot 

Ook  by  den  wa{ervloed  van  21  en  22  November  1776  leed  dit  a» 
veel  door  overstrooming. 

In  bet  jaar  1787  bleef  dit  dorp  ook  niet  vrfl  van  oproerige  teoBteb 
De  hierboven  genoemde  IJichter  Joakbbs  Pbtbos  Klbyw,  doordeatoo- 
maligen  Stadhouder,  als  Heer  der  beide  Zwaluwu  ,  tot  bet  nes» 
stuur  dezer  plaatsen  benoemd ,  werd  ,  ten  gevolge  van  seker  pleitgedêf 
wegens  een  verschil  lusseben  de  gemeenten  van  de  Hooge*  ea  ty 
Zwaluwe,  ten  voordeele  van  de  laatste  beslist,  het  voorwerp*»** 
verbittering  eeniger  beethoofden  ,  tot  de  eerste  behoorende,  dien)* 
ondergang  zwoeren.    Tot  tweemaal  toe  werden  de  glasen  v*n  s|j«» 


de  verhitte  gemoederen  nog  meer  aan  het  gisten ,  aoodat  de  Raad** 
ToLLtos  het  raadzaam  oordeelde  naar  Geertrnidenberg  te  wijkes ,  * 
wijl  een  paar  honderd  inwoners  van  de  Lage-Zwaluwe  gewapend  t* 
scholen  en  aich  voor  het  huis  van  Klbti  schaarden  ,  om  het  voor** 
last  te  bewaren.  Kleth  bedankte  hen  voor  hunnen  goedea  wut* 
verzocht  hun  naar  huis  te  keeren ,  waarna  de  rast  hersteld  ea  de  f 
blicatie  afgekondigd  werd.  . 

By  de  aannadering  der  Fransche  troepen ,  onder  den  Geoera»  ■* 
■ouaiaz ,  in  1705 ,  schreef  de  Raadsheer  Tolmus  aan  Kun ,  <bfr 
toch  niet  van  db  Zwaluwi  vertrekken ,  noch  het  domein  eo  «'T 
zetenen  aan  hun  lot  zon  overlaten ,  en  eindigde  zyn  brief  met  * 
kende  woorden  van  Hobatios  : 

Justin*  et  Unaetm  propotiti  nrum 

lïon  eivium  ardor  provo  jubentmm  e  te.  .J 

Dezen  brief  ontving  hy ,  terwyi  zyne  zes  kinderen  g^Uk!{W  ^ 
de  kinderziekte  waren  aangetast  en  zyne  echtgenoote  zkh  weder  *\ 
ger  bevond  :  hy  besloot  dos  zyne  woonplaats  niet  te  verlaten  ,*  . 
te  beproeven  wat  hy  ter  handhaving  der  orde ,  rast  en  T^^^Lu 
kunnen  doen.  Doaowam  drong  door ,  en  de  beide  Zwahiwen ^J 
gedurende  drie  weken ,    dat  deae  *yn  booldkwartaer  aao  de  bwT 


ZWA.  39* 

V 

bad  ,  door  iware  inkwartiering  en  requisitiën  gedrukt ,  die  echter  door  de 
tusscbenkomst  eo  bet  voorzigtig  beleid  van  Kun  atomerkeiyk  gema- 
tigd en  ten  beste  der  ingezetenen  gewijzigd  werden  ,  van  welke  velen  , 
uit  vreet  voor  de  Fransebeo,  de  vlugt  genomen  en  zich  verborgen 
badden  op  de  zandplaten  in  bet  zoogenaamde  Hollands- diep.  Klbti 
liet  ben  'in  een  vaartuig ,  dat  bem  toebehoorde ,  van  tyd  tot  t(jd  levens* 
middelen  toekomen  ;  doch  genoot  ondank  voor  i\jne  menschlievend- 
heid  9  alzoo  deze  ellendigen  naderhand  zich  ouder  de  boofdbewerkers 
zijner  droevige  rampen  deden  kennen.  De  aftogt  van  Dohooiibz  bragt 
eene  groote  verandering  van  zaken  in  dezen  oord  te  weeg.  De  Hol- 
landsche  troepen  ,  naar  de  Zwaluwen  gezonden ,  werden  door  eene 
pluoderenchtige  menigte  vergezeld ,  die  het  echter  by  eenige  baldadig- 
heden  lieten  bfyven.  Klbth  begaf  zich  met  z(|n  gezio  naar  Dordrecht, 
doch  kort  daarna ,  op  oitnoodiging  eener  commissie  uit  den  domein- 
rqad  ,  waaronder  ook  de  meergemelde  Tollius  ,  die  zich  tot  onderzoek 
op  de  Zwalowi  bevond ,  terug  gekeerd  en  door  deze  gevraagd  zijnde, 
waarom  "by  zich  niet  liever  by  de  nadering  der  Franschen  verwyderd 
bad  ,  antwoordde  h|j ,  den  Heer  Tollids  aanziende,  op  een'  waardigen 
toon  :  Justum  tt  tenaeem ,  etc.  Weinig  tyds  na  het  vertrekken  der 
soldaten  van  de  Zwaluw/b,  drongen  eenige  muitsnehtige  ingezetenen 
in  bet  hnis  van  Klit*  ,  om  het  te  plunderen  ,  doch  daar  het  meeste 
goed  reeds  in  een  vaartuig  geladen  was ,  dat  op  boog  water  wachtte 
om  te  vertrekken ,  boorden  sy  eenige  gaten  in  den  bodem ,  om  bet , 
in  bet  ruime  water  komende ,  te  doen  liuken.  By  gebrek  van  rytuig 
moest  Klets  met  syne  vrouw  te  voet  vlugten ,  en  hunne  kinderen  op 
zekere  hoogte  inwachten*  Hei  schip  met  de  goederen  volgde,  doch 
de  schipper  ,  onkundig  van  het  verraderiyk  doorboren  zyns  bodems, 
moest  het  door  bestendig  pompen  boven  boodeo.  De  kostbare  biblio- 
theek en  meubelen  van  Üloti  waren  by  het  lossen  door  het  iogedroo- 
2 en  water  geheel  bedorven  of  zwaar  beschadigd.  Het.  was  in  1794  dat 
y  Wageningen  ter  woonplaalse  verkoos  ,  en  aldaar  eenige  verademing 
hoopte  te  vinden  van  zoo  veel  doorgestane  moeyeiy kneden ,  gevaren 
en  kwellingeu.  Na  syn  vertrek  van  de  Zwaluw*,  vernielden  de  aldaar 
gecantonneerde  militairen ,  op  aanhitsing  syner  vijanden ,  een  uitge- 
strekt bosch  ,  hem  toebehoorende  ;  geheeïe  lanen  werden  by  den  grond 
afgehakt,  al  bet  korte  bout  bedorven  ,  het  huis  van  den  boschwachter 
zwaar  beschadigd  en  bet  yseren  hek  met  de  arduinsteenen  pilaren  om- 
vergerukt.  Het  boerenhuis ,  een  groot ,  deftig  en  hecht  gebouw , 
werd  eerst  tot  eene  soldaten  kazerne ,  en  vervolgens  tot  een  militair 
magazijn  gebruikt.  By  den  tweeden  inval  der  Franschen  werd  het  op 
een  voorgewend  bevel  van  den  Rommandant  van  de  Willemstad  in  den 
brand  gestoken  en ,  op  de  vier  muren  na ,  geheel  in  de  asch  gelegd. 

ZWALUWE  (DE  LAGE-),  d.  in  de  heerl.  Zwaluwe ,  prov.  Noord- 
Braband)  arr.  en  4  u.  N.  ten  W.  van  Breda  y  kant.  en  2  u.  N.  O. 
van  Zevenbergen,  gem.  Hooge-en-Lage-Zwaluwe ,  f  u.  N.W.  van  Hoogt' 
Zwaluwe.  Tot  dit  d.  bebooren  de  b.  Gaat,  Groenendyk,  PlanU 
soen  en  een  gedeelte  van  het  geh.  Elderens.  De  inw.  syn  meest 
vlasbouwers.    Ook  is  hier  eene  bierbron wery. 

De  Herv.,  diè  er  700  in  getal  syn  9  onder  welke  900  Ledematen  , 
maken  eene  gem.  uit,  welke  tot  de  klass.  van  Breda,  ring  van  Geer- 
trnidenberg ,  behoort.  De  eerste,  die  in  deze  gem.  het  leeraarambt 
heeft  waargenomen  na  de  scheiding  van  de  Hooai  Zwalowi  ,  is  geweest 
Jacoz  Mabttn  ,  die  in  het  jaar  1816  herwaarts  kwam  en  in  het  jaar 
1825  overleed.    Het  beroep  ia  eene  koninklijke  ooilatie. 


JM  ZWi 

De  kerk  k  m  1842  aJgefrroken  en  vervangen  doe?  ene ,  fc  m 
28  Augustus  van  gezegd  jaar  is  ingewijd  j  terwyi  er  ie  gekjkjr  tj*« 


orgel  to  geplaatst  is,  tijnde  een  acht  veels  werk,  net  acht  btyuiUo 
doorloopeode  registers  en  aanhangend  pedaal. 

De  R.  R.,  die  er  wonen  9  behooren  tot  de  gen.  Zwmlwme.  —  Dt 
dorpscbool  wordt  gemiddeld,  door  100  leerlingen  besoeht,  —  1»  ktd 
er  ook  een  Departement  der  Maatschappij :  Tol  Jfnt  sw*  't  Jlfmm, 
dat  20  Leden  telt. 

Er  is  bier  eene  haven  aan  den  Amer  en  van  daar  een  Eijisscsakaitr 
op  het  eiland  Dordrecht,  thans  aldaar  het  Njenwcvccr  guiesi 
ayode  het  oode  veer  op  genoemd  «l.,  dat  meer  ten  N.  lag,  lietacri 
gebruik.  Er  «as  vroeger  veel  doortogtop  Holland  langs  dit  ooit  nt. 
hetwelk  in  of  kort  na  hel  jaar  1550  hier  aangelegd  is,  teen  het  feerw 
Dordrecht  op  den  Oudenbosch ,  lancs  hetwelk  toen  de  gewone  swmt 
losscben  Hollanden  Braband  was  ,  door  {iet  aanslibben  der  groet»,  a 
bet  bedyken  van  de  PolJer-van-Standaar-Boiten  temoeyeujk|tff«èi 
was.  Nadat  de  groete-weg  over  den  Hoerdyk  is  aangelegd ,  iade  dar 
logt  bier  echter  aaamerkeiyk-  verminderd  en  alleen  in  gebruik  w* «* 
gangers komende  van  #resfa,Oosterhout,Geer  trnideoberf» 

Ook  beeft  men  er  een  distributiekantoor  jnor  de  brieven  vaa  «f 
meen  te  Hoo*e-eo-Lage-Zwalnwe  en  bet  d.  HoenJiJk. 

De  Lset-*  wslowb  was  een  der  72  dorpen ,  welke  door  dm  aV 
heiligen  vloed  van  J8  November  1421  verdronken  sya,  en  kortn* 
weder  drooggemaakt. 

ZWALUWE   (HET  NlEÜWETLAND-VAN-DEN-POLDBB4)NDtt 

HOOGE-EN-LAGP-) ,  pold.  in  de  beert,  Zwalnm,  prov.  JfaW* 
band.    Zie  NiiuwLsaosciB-roiMa  (Di). 
ZWALUWE  (HET    OUDE-LAND-VAN-DEN-POLDER-0KÜ& 

HOOG  E- EN -LAGE-) ,  pold.  in  de  beerl.  ïml***,  prov.  UmiU 
band.    Zit  Odolsi»  (Har). 

ZWALUWEN  (DE  BEIDE.) ,  naam,  welken  men  *«BeeplÜk|** 
ais  men  van  de  dorpen  Hooge-Zwalowe  en  Lage-9wil|,( 
prov,  19  oord -Braband,  geiaroeniy^  spreekt. 

ZWALÜ WENBÜBG  ,  landg.opde  Qwn-Fthm,  prot .  W**J 
distr,  Feluwij  hw,,  arr.  en  11  o.  N.  van  Arnhem ,  kant  to  |  ** 
Zf  O.  van  Blburg,  gem.  en  £  u.  Z.  Z.  W.  van  Oldebneh. 

Dit  landg,,  waarop  een  deftig  boerenhuis  staal ,  beslaat  eeae  nf 
vlakte  van  ongeveer  262  bund.,  en  wordt  thans  in  eigenden)  &* 
door  den  Heer  HtanaiK  Millo  Baron  MoLLnos, 

ZWALUWENBÜÜ{1T  (DB) ,  bt  in  AnuUÜand,  prov,  iW*> 
land,  arr.  en  2  o.  Z,  van  Amsterdam  f  kant.  en  gen.  Nienm-b 
$Ul,  1  o.  Z.  W,  van  Amstelveen. 

In  dese  b.  staat  de  R.  K.  kerk  van  de  stat.  Jfee-en-Zwêhmm**1 
Zie  dat  woord. 

ZWALUWSCUE-POLDER  (DE  LAGE-),  pold.  in  de  beert J* 
fnwe,  prov,  N oord-B  raband.    Zie  N 110  WLABBStas- rotan  (Dt). 

ZWALÜ WSCHE-POLDER  (DE  NIEUWE-) ,  dykaadje  io  k  a* 
Zwalmwe,  prov.  IV oord- Braband,  Vierde  dbtr„  arr.  Breda,  kant-*1, 
eenbergem,  gem.  tt ooge-e n-fJage *Zwaluwe ;  palende  N.  aan  de  w* 

Kden  tégen  den  Amer,  O.  aan  dan  flannonie-polder  en  £eeaw*"J 
je  Zwaluwe ,  Z.  aan  4en  Hoorphibche-polderdyk ,  W.  aao  dei 1  *JJ 
aeelsche-polder ,  den  dülfr  van  het  dorp  de  Lage-Zwalnwe  en  bet  K 
Desa  dykaadje,  welke  in  het  jaar  1650  bedykt  is ,  is  samaar 
den  Boerenz-polder,  dan  (eenep  -polder,  hetKe 


aan  dei  "f 

ntMenm] 
rkeal** 


ZWA.  «W 

» 

den  Binneaomloop,  den  Meeuwen-polder»  de  Vierendee- 
len,  den  Heornbil,  den  Melbil,  de  Dobben  en  de  Leningen. 
Dese  laatste ,  gelegen  tusscben  de  door  den  Nnirwe-ZwALOWscu-pouiea 
strekkende  uilwatering  fan  Zonieel  genaamd,  behoort  in  seker  opxigt 

i  niet  lol  den  Nieuwe  Zwalowscbv -route*  ,  maar  watert  door  de  Gaelscne 
Wetering ,  op  de  haven  tan  de  Lage  Zwaluwe  uit.  Zy  beslaat ,  vol- 
gens bel  kadaster  ,  eene  oppervlakte  van  500  bund,  £5  v.  r.  58  t.  ell., 
en  wordt  door  eene  steenen  sluis  in  den  buitendyk,   op   den  molen- 

i  boesem,  wyd  1,88,  boog  1,65 ell.,  voorsien  mei  een  paar  punt-  en 
schuifdeuren  en  dragende  hel  jaartal  1697,    op  den  Amer,   van  hel 

i  overtollige  water  ontlast.  Hel  abmerpeil  is  0,50  ell.  beneden  A.  P. 
Hel  maalpeil  0,65  ell.  boven  A.  P.  en  de  boogie  der  dyken  2,80  a 

i      5,00  ell.  boven  A»  P.     Zy  wtrdl  bestuurd  door  eeoen  Dykgraaf,  drie 

i      Gezworenen  en  eenen  Penningmeester. 

i  In  deee  dykaadje  staat  een,  in  hel  jaar  1775  gebouwde,  watermo- 

|  len,  de  Dobbeosche  Molen  genaamd ,  hebbende  30,7$  ell.  vlugt 
en  49  daimen  breedte ,  schoepen  aan  bel  waterrad.  Voor  bet  jaar  1789 
was  dese  molen  mei  een  bellend  scheprad  voorzien  $  daar  hel  echter 

,  geenssins  aan  de  verwachting  voldeed  ,  beeft  men  in  dal  jaar  hel  door 
een  staande  scheprad  vervangen ;  by  lage  ebben  loopt  het  water  des 
polders  soms ,  sonder  behulp  van  deu  molen  ,  uil.  Op  den  suidoosl- 
hoek  van  deee  dykaadje ,  achter  het  d.  de  Hooge-Zwaluwe ,  ligt  eene 

I  steenen  sluis ,  wyd  0,60  ell.,  veorsien  van  een  dryfdeurtje  met  schnif 
en  dienende  lot  het  inlaten  van  versch  water ,  uit  de  haven  van  Hooge- 

I  Zwaluwe.  In  den  Oostelyken  dyk ,  langs  gemelde  haven ,  vindl  men  ook 
nog  eene,  sedert  vele  jaren  gedempte,  uitwateringsluis ,  wyd  1,60  ell. 
Aangezien  de  dyk  van  dese  dykaadje,  aan  de  syde  van  de  Hooge- 
ZwaTuwsche  haven ,  niet  verre  van  het.  dorp  vao  dien  naam ,  door  den 
stormvloed  van  dep  14  en  15  November  1775 ,  doorgebroken  was ,  is 
deee  dykaadje  overstroomd  9  en  een  later  bmnengedfjkte  groote  kolk 
ontstaan. 

Ten  Noorden  van  haar  ligt  nog  het  Buitenpolderjje  •  aan  de  Dcb- 
bensche-sluif ,  ffroot  2  band.  67  v.  r.  50  v.  ell. 

ZWALVE  (DB) ,  bet  overgebleven  oedeelte  van  de  voorna,  stroom 
de  OU&*Zw*h* ,  in  Bunringo  ,  prov.  Gromingen.  Zie  hel  volgeode  art. 
ZWALVE  (DE   OLDK-),   voorm.  aansienlyke  stroombedding  9   in 
Buntingo ,  prev.  Groningen ,  gen».  Leem ,  onder  Zuurdijk. 

Zy  kwam  nit  de  binnenwaarts  gelegene  moerassen  voort ,  rigtte  sich 
Tan  bet  Noorden  oostwaarts  voorbij  De*  d.  Zoordijk ,  en  liep ,  al  kron- , 
kelende,  door  den  tegen woordiff en  Öude-Zuurdy kster- polder,  in  welken 
my  door  aanslibbing  bfina  onkenbaar  geworden  is,  in  bet  Reildiep. 
Misschien  bragt  sy  door  twee  monden  het  water  in  den  noorderarm 
van  den  stroom ,  want  de  stroom,  omvatte  hier  toenmaals  het  eilandje 
de  Kampen,  welke  Kampen  voorheen  tot  Zuurdyk  behoorde,  maar 
thans  |ot  bet  Westerkwartier  wordt  gerekend.  Het  gedeelte  van  dien 
stroom ,  ten  Zojdeo  van  Zunrdyk ,  werdl  ook  na  nog  de  Zwalye  en 
niet  de  Hunse  of  bel  Reitdiep  genaamd»  Naderhapd  heeft  men  van 
de  Binnen-Zwalve  eene  togtslool  gemaakt,  welke  in  bel  laatst  der 
vorige  eeuw ,  voor  Znnrdyk ,  tot  vervoer  van  goederen  en('granen  diende ; 
doch  dit  heeft  moeten  ophouden ,  sedert  de  prug  daarover  by  bet  trek- 
pad,  ten  W.  van  Denwen,  door  eene  pomp  is  vervangen.  Thans  ie 
dese  voorm.  stroombedding  meestal  laag  doch  goed  bruikbaar  groenland* 
ZWAJLNJftGER-POLPBR,  pold,  in  Wjntand,  prov.  Zn&ffoUand. 
Zie  ZwApaeaeaji  Hiraaa* 


395  ZWA. 


ZWA1MERDAM,  gem.  in  RtjmUni,  prov.  Zs^ffsl&sad,  trr. 
Leyden,  kant.  ^/pAe»  (6  k.  d.,  9  m.  k.,  5  s.  d.  2  aft.);  psleift 
H.  aan  de  gein.  Al  phen-en- Rietveld ,  O.  aan  den  Ryn,  die  aairni 
de  gem.  Bodegraven  scheidt  en  Toorts  onmiddellijk  aao  die  fa,, 
Z.  aan  de  gem.  Sluipwijk  en  Reeowyk ,  W.  aan  de  gem.  liddefewf. 

Deze  gem.,  welke  een  gedeelte  uitmaakt  van  de  beerl.  r«*W,k> 
staat  nit  den  Binnenpolder,  de  Broekvelden,  de  Wjjk,« 
Korle-W\jk,  deDronen,  Vr\jeoes,  Vromade  of  Vrosvai- 
dekampen,  en  gedeelten  van  den  Gecombin  eerde -Veeaptlder- 
van-Zwa  in  roerdamen -Reeowyk  en  van  den  Veen  polder-m 
de-Broek  velden- en  •  Vettenbroek;  bevat  bet  dorp  Zvia- 
merdam,  benevens  de  baart  den  Overtogt  ;  beslaat,  wip 
bet  kadaster,  eene  oppervlakte  van  1774  band.  89  v.  r.  IS  v.dL 
waaronder  1771  bund.  95  v.  r.  64  v.  ell.  belastbaar  laod,  ea  teil 
246  b.,  bewoond  door  288  buisgez.,  uitmakende  eeoé  bevolkisf* 
ongeveer  1200  iow.,  die  meest  bnn  bestaan  vinden  in  den  feebnal 
en  den  landbouw ,  aangezien  in  deze  streek  zeer  welige  wei-  en  hesfluto 
worden  gevonden  ;  men  heeft  bier  mede  schoone  teellanden ,  «dieip 
zfln  in  bet  voortbrengen  van  vlas  ,  haver  en  andere  veJdgews* 
Ook  syn  er  1  sebeepstimmerwerf,  1  steenhakkery  ,  1  koen- en?  s*- 
aaagmolens. 

De  Herv.,  die  er  790  in  getal  syn  ,  onder  welke  530  Leden*», 
maken  eene  gem.  ait,  welke  tot  de  klats,  van  Legden ,  ring  **& 
f  ken  f  behoort.  De  eerste ,  die  hier  het  leeraarambt  beeft  wssff» 
men,  is  geweest  Coaitxis  Maittvi  of  Mazbtzksz.,  die  in  bet  jsr  1$ 
herwaarts  kwam ,  en  in  bet  jaar  1619  van  tyne  dienst  afstand  <W 
fly  had  roede  in  het  jaar  1610  de  Remonstrantie  onderteekesd,<> 
werd  in  Juiy  1619  voor  de  Leydsche  synode  geroepen.  Daar  fc 
kende  hy  nog  te  staan  in  het  gevoelen  der  Remonstranten  eo  de  fa- 
nons nog  niet  te  kunnen  teekenen ,  maar  verzocht  van  z^ne  a* 
te  mogen  afstand  doen,  zynde  nu  zestig  jaren  oud  en  hebbeadeé 
kerk  twee  en  dertig  jaren  gediend  ;  ook  leed  hy  sedert  eeaifea  n) 
aan  verlamming.  Hy  weigerde  eerst  de  akte  van  stilstand  teoist 
teekenen ,  maar  deed  het  den  volgenden  dag.  Op  aanbeveling  va* 
synode  kreeg  by  ,  gedurende  twee  jaren  ,  eene  subsidie  van  280  (4- 
Daarna  verviel  hy  nog  tot  armoede,  tot  dat  hem,  op  vooripriak« 
het  burgeriyk  en  kerkeiyk  bestuur  der  plaats,  door  de  States,  <* 
jaarlykscbe  subsidie  van  300  ffulden  tot  tynen  dood  werd  tsejekfi 
Zyn  opvolger  was  Aiiabab  »i  Habtoo  ,  die  er  in  bet  jaar  1619  kvsi 
en  in  het  jaar  1621  wegens  zwakheid  ontslagen  werd  ;  in  16^6  ^ 
hy  weder  m  dienst  te  Sluipwyk  ,  waar  hy  in  1655  overleed,  k 
beroep  is  eene  collatie  van  den  Heer  van  Voshol. 

De  Remonstranten ,  die  er  ongeveer  50  in  getal  zfln ,  mtkea  •* 
die  uit  de  burg.  gem.  Aarl  aoderveen  ,  Al  phen-en-RietteU 
Ondshoorn -en-G  nepboek  en  Bodegraven  eene  gea.  *» 
welke  tot  de  Derde  klassis  behoort ,  en  nagenoeg  100  zielen ,  •** 
welke  ongeveer  50  Ledematen ,  telt.  In  het  jaar  1621  werd  de  f» 
der  Remonstranten  alhier  voor  drie  maanden  met  die  van  II oordei, 
Nieuwkoop  en  Aar  la  n  derveen  bediend  door  Ntcoutf  Jst*** 
▼ia  Kahhbvsih  (Lacbtziof).  Zy  werd  toen  niet  op  eene  bepaalde  J* 
voor  de  Sociëteit  gesteld.'  Zy  behoorde  vraarscbyniyk  onder  de  0** 
rynsche  dorpen ,  die  in  het  jaar  1624  met  Leyden ,  Warmosd  * 
Koordviyk  door  Boaaivs,  Hüttiivs,  Loioutonw  en  ScaoTBaw  bed*" 
warden.    In   het  jaar  1630  werd   zy,  met  Aarlandervsei  * 


Z  W  A.  397 

Oudewetering,  door  Scaoraros  bediend.    Op  verxoek  fan  die  van 
Zwamebbab  en  A arlanderve en  aan  de  Directeuren  ,   om  Walio 
Mabbtebsx.  tot  vasten Leeraar  te  mogen  hebben,  werd  hy  hun  ,  in  het 
jaar  1632  f  by  provisie  toegestaan ,  met  bepaling ,  dat  hy  te  Zwabheb- 
dah  wooen  moest ,  en  verplaatst  rou  kunnen  worden  ,  indien  men  dit 
mogt  goedvinden.     Hy  werd  te  Zoetermeer  beroepen  in  bet  jaar  1635. 
I        Vreefieiyk  leed  dexe  ge  ra.  in  1672  van  de  Franseben.     De  kerk  en 
,    de  pastory  werden  verbrand  ;  de  dienst  stond  dien  len  gevolge  eene  poos 
,    stil ,  eu  ia  de  Broederschap  werd  voor  dexe  en  andere  gemeenten  inge- 
.    lameld ,  en  vooral  voor  Zwahhebdab  veel  gegeven.  "~Men  dacht  tot  in 
1674  aan  combinatie   met  W oerden,  maar  sag  biervan  af  en  be- 
noemde in  1676  Pets  es  na  Röbveb  (Rbovbb)  tot  Predikant  te  Zwabber- 
l    baji  ,  die  in  1679  naar  Woerden  verplaatst  werd.    Inmiddels  namen  de 
Leeraars  van  Utrecht ,  Gouda  en  Leyden  grootendeels  de  dienst  waar* 
I    Den  6  Mei  1681  werd  de  gemeente  gecombineerd  met  die  van   Bot- 
,    koop.     Toen  werd  besloten  bet  volle  traclement  door  de  Broederschap , 
op  gedeeltelijke  restitutie  van  de  gemeente  uit  haar  batig  saldo ,  te  doen, 
betalen ,  waardoor  xy  echter  haar  regt  op  beroep  verloor.    De  combina- 
tie met  Boskoop  duurde  slechts  tot  in  1698 ,  als  wanneer  de  toenmalige 
Predikant  in  die  combinatie ,  Casfabos  Dabcjlbbts  ,  om  xQne  xwakheid 
co  ouderdom  van  de  bediening  van  Boskoop  ontslagen  werd ,  wordende 
toen  tevens  bepaald,  dat,  by  vacature  te  Zwabhebdah,  de  gemeente 
1  door  Predikanten  van   ff  o  er  den  en   B  os  koop  xou  bediend  worden. 
1  Dit  is  evenwel  niet  geschied ,  dewyl  xy  eerst  in  1716  door  het  emeri- 
'  taat  van  Dahcm**s  vacant  werd  ,  en  toen  eeoen  eigen  Predikant  verkreeg 
E  in  Cobhblis  vab'dbr  Heuvel  ,  die  in  1740  emeritus  werd.     Nadat  xy 
1  reeds  vroeger  in  de  dienst  van   Woerden  bad  voorzien ,  werd  dexe  ge- 
1  meen  te  in  1796  provisioneel  en  in  1810  voor  goed  met  haar  gecom- 
bineerd en  in  bet  volgende  jaar  tot  Leeraar  in  die  combinatie  beroepen 
Gbbabd  Bbakdt  Maas,. die  in  1829  naar  Gouda  vertrok, 
f.     De  Evang.  La  tb.,  die  men  er  14  telt ,    bebooren  tot  de  gem.  van 
1  Bodegraven. 

f  De  R.  K.,  die  men  er  390  aantreft,  bebooren  tot  de  stat.  vanffo- 
dearaven-en-Zwommerdam  ,  welke  in  dexe  bnrgerl.  gem.  eene  kerk  heeft. 
i  Men  beeft  in  dexe  gem.  eene  dorpschool,  eene  kostschool 
ivoor  jonge  Heeren,  eéne  bewaarschool  voor  kleine 
(kinderen  en  eene  volksxangschool ,  welke  alle  in  bet  dorp 
'gevestigd  xyn. 

>.       Het  d.  ZWABIEBDAB  ,    Oudtyds  ZwADE!fB0B6EBDAB  of  ZwABEWEÜBGEBDABf 

Higt  4  u.  O.  Z.  O.  van  Leyden,  1£  n.  Z.  O.  van  Alpben,  aan  den 
RUn,  waarover  hier  eene  wipbrug  ligt.  Het  is  eene  vrij  aanxieniyke 
plaats,  in  welks  kom  men  72  b.  en  380  inw  telt. 

Het  heeft  xynen  naam  ontleend  van  den  dam  by  Zwadenburg,  dat 
Keixer  Fbedebie  ,  in  xekeren  bevelbrief  van  het  jaar  1163  ,  xegt  den 
naam  van  stedeke  gehad  te  hebben.  De  dam  is  hier  gelegd  door  eenen 
Graaf  van  Holland  ,  naar  alle  waarschyniykheid  Dia*  V ,  die  in  oor» 
log  is  geweest  met  den  Bisschop  van  Utrecht.  Volgens  den  aangehaal- 
der* bevelbrief  van  Keixer  Fbedebie.  I  is  dexe  dam  naderhand  vernietigd  j 
echter  xyn  er  vervolgens  nog  geschillen  over  geweest.  Graaf  Wil* 
uut  I  heeft  hier ,  in  den  oorlog  tegen  den  Graaf  vab  Loon ,  eene  sterkte 
opgeworpen  en  xe  den  naam  van  Zwadbhbobgebbab  gegeven  ,  naar  den 
ouden  dam.  Dexe  sterkte  kan  echter  de  oorspronkelijke  borg  niet  ge* 
vreest  xyn  ,  die  ten  Zuiden  van  het  dorp  omtrent  twee  honderd  roeden 
(ruim  730  ell.)   van  den  Ryndyk  gestaan  beeft,   want  uit  het  reeds 


*Öfc  ZWA. 

gezégde  kan  men  opmaken  ,  dat  de  naam  tan  ZwaDBnatia  vrsejcr  b 
bekend  geweest,  en  hy  kan  niet  wel  anders  dan  fan  zekeren  Urj 
«ynen  oorsprong  hebben. 

Nadat  dit  dorp  door  de  Franschen  in  den  jare  1679,  op  2  boa 
na  was  afgebrand  en  verwoest ,  werd  het  weder  sierlijk  cd  veel  umi» 
lyker  opgebonwd ,  zijnde  thans  ter  wederzijde  van  de  straat  met  etst 
dubbele  r|j  huizen  bezet,  en  wel  ter  zuid-  en  noordzijde,  waaruit 
laatste  de  alleraangenaamste  nitzigten  op  den  R(Jn  hebben. 

De  kerk  is,  in  1672,  gelyk  met  het  dorp  afgebrand.  Het  tep 
woordige  kerkgebouw ,  hetwelk  na  de  afbranding  der  oude  kerk  f- 
sticht  is  ,  bevat  eene  zeer  schoone  ruimte ,  zijnde  met  drie  dates  i 
gevet»  opgebouwd,  welke  op  pilaren  rusten,  én  in  twee  deelesb ver- 
deeld ,  als :  de  kerkplaats  ter  oefening  van  de  gewone  godsdienst ,  •» 
men  vroeger  eenige  kerkborden  en  schilderstukken  zag ,  onder  «eh 
betrekkelijk  eenige  voorvallen,  op  de  hofstede  Kruidenberg  puwbfW 
hebbende ,  welke  boven  de  torendeur  hingen.  De  andere  öf  tvedf 
verdeeling  is  een  koor ,  thans  tot  consistoriekamer  ingerigt ,  ei  var 
in  men ,  behalve  andere  begraafplaatsen  ,a  de  prachtige  en  fdwt 
grafkelder  van  de  familie  der  Heereo  van  Voshol  vindt,  met  wier n- 
pens ,  even  als  met  die  van  anderen  ,  deze  kerk ,  tot  in  het  Jaar  119. 
pronkte  en  versierd  was.  Aan  deze  kerk  is  een  fraa\je  vierkante  na 
gebouwd  ,  hebbende  boven  den  klokkezolder  eenen  omgaog ,  met  ca 
balustrade  omzet ,  waarboven  weder  een  vierkante  spits  wordt  |f» 
den  ;  zynde  de  toren  van  buiten  met  twee  uurwyzers ,  van  boisi  at 
eenen  windwyzer  en  Van  binnen  met  uurwerk  en  klok  voorn». ^ 
het  jaar  1842  is  in  deze  kerk  een  orgel  geplaatst,  hetwelk  ,  vehswf 
dóór  11.  É.  en  G.  W.  Losbar,  orgelmakers  te  Groningen  ea  I* 
tien ,  den  20  November  van  dat  jaar  is  ingewyd.  Op  bet  bruj 
ias  men  vroeger  het  volgende  grafschrift  óp  de  zerk ,  waaronder  ï 
in  1657  overleden  Remonstrantsche  Predikant  Josubbbs  AnaatAii* 
vsbbibo  begraven  lag  : 

DlB   VIBL  «BStBB  HEEFT  BB    «BUUR  ,  ^ 

Die  wijs  was  ,  bobbbb  tbots  tb  wkbzbh  , 
Gelëbbd  ,  DOG  zohmb  dat  bij  *t  wist  , 
e»  vmabo  var  »eb  keax.ea  twist , 
i)lb  om  db  waabibid  hbbft  6elebdeb  t 
Eb  God  obvbbbst,   host  bieb  bbbêbdbb. 
Nadat  de  kerji  der  Remonstranten ,  welke  mede  in  het  dorp  ** 
fh  1672 ,  door  de  franschen  was  afgebrand ,  besloot  de  fcroedef*»f 
io  December  1675 ,    in    het    voorjaar   eene   andere    te   doen  k** 
^en  negen  jaren  later  kocht  de  gerii.  een  erf  en  huis  voor  eene  Netst 
tlie  zy  in  1685  bouwde  met  geringe  hulp  van  de  sociëteit.   De** 
had  Véle  jaren    achtereen  ,  aan  reparatie   ats  anderzins ,  vest  aai 
Broederschap  gekost  (in   1804  meer  dan    tOÓÖ  gulden)  waarota  ■*• 
ifk  1821  ,  besloot  tol  den  verkoop  vao  een  pand  te  Zwnasiw*»** 
xle  gemeente  toebehoorde  (het  aan  de  kerk  belendende  sroiosW«j* 
dit  werd  voor  de  som  van  510  gulden  verkocht.     In  18lo  d**** 
een  voormalig  societeits-weezenfonds  500  gulden  als  voorschot  ,4*1^ 
ontvangen  ,  en  in  1846  werd  zy  ontheven  van  de  beialing  dier  f**1 
In  1828  kreeg  de  gera.   van  het  Gouvernement  1200  gulden  ▼*** 
paratie  van   nare  kerk ,    welke   noch   toren ,    noch    orgel  B*J*  .. 
pastorij  is  zeer  zindelyk  en  net ,    men  mag  die  voor  een  der  w& 
van  deze   streek  hooden ;    daaraan  syn  een  schoon  erf,  tam  en 
gemakken  en  noodige  vereisen  ten. 


ZWA.  590 

Dé  kerk  der  R.  K.,  welke  buiten  het  d.9  aan  den  overtogt  op  de 
grensscheiding  van  Bodegraven  staat ,  heeft  geen  toren ,  doch  is  van 
een  orget  voorzien. 

Men  beeft  te  Zwaihbbdav  een  distributiekantoor  van  de  brievenpos- 
terij  ,  en  met  Aarlanderveen  een  Departement  der  HaaUcbappy  : 
Tot  Ifut  van  't  Jlgemeen,  dat  den  11  Oclober  1818  is  opgerigt  en 
ruim  30  Leden  telt,  terwijl  daaraan  eené  vrouwenvereeniging  vatt 
liefdadigheid  en    eene  armenpatroonaat  verbonden  is. 

Er  bestaat  te  Zwaimbbdam  sedert  ongeveer  50  jaren  een  zanggezet- 
schap,  hetwelk  40  leden   telt. 

Onder  Zwahibbdam  i\jn  eenige  hofsteden ,  als :  het  landg.  W  i  t  b  e  n- 
lust,  Paardenburg  en  Kruidenberg,  van  welke  laatste,  zoo 
als  wy  bier  boven  sagen ,  eenige  bijzonderheden  gemeld  werden ,  in 
eene  schildery ,  welke  vroeger  boven  de  torendeur ,  in  de  kerk ,  te 
Zwahmbrdas  gehangen  heeft.  Op  de  hofstede  Raadwyk,  die  weleer 
toebehoord  beeft  aan  den  Heer  Banjo  van  bih  Dossbb  ,  in  leven  Bur- 

femeester ,  Raad  en  Pensionaris  der  stad  Gouda  ,  werden ,  in  den  jare 
708,  de  Gevolmagtigden  des  Konings  vanFrankryk  gehuisvest,  toen 
sy-  kwameb  ,  om  over  voorslagen  van  vrede  te  handelen ,  hetwelk 
echter  te  dier  tyd'  vruchteloos  afliep. 

De  kermis  valt  in  op  het  laatst  van  Augustus. 

In  1391 ,  den  13  January  ,  verklaarde  Hertog  Albbbcrt  var  Bbijbrbr  , 
dat  alle  scholbare  landen  onder  Zwabwbbdam  scbotbaar  moesten  blyven. 

Den  18  February  16ÖÖ  werd  vergund  om  Zwambbdabi  als  eene 
bysondere  beerlykheid  te  mogen  verkoopen. 

Aan  de  bewoners  was  weleer  vrydom  van  Grafelyke  en  Wassenaarsche 
tollen  gegeven  j  tot  hei  jaar  1793  waren  xy  in  het  bezit  daarvan  f 
wanneer  by  dekreet  van  den  lande ,  door  bet  vernietigen  der  tollen , 
een  algemeene  vrydom  verleend  werd.# 

Het  tooneel  des  oorlogs  u  zeer  zwaar  en  dykwyis  op  desen  bodem 
vertoond ,  want  in  de  dagen  van  Graaf  Dibk  V ,  en  wel  tusschen  de 
jaren  1077  en  1092 ,  voerde  by  oorlog  met  den  Bisschop  van  Utrecht 
wanneer  hier  den  dam,  waarnaar  de  plaats  den  naam  draagt,  werd 
gelegd ,  om  alzoo  den  Bisschop  het  hoofd  te  kunnen  bieden  ;  Keizer 
Fbeobbik  I  deed  dien  dam  vernietigen  ,  waarover  alweder  verschil 
kwam ,  zoodat  by  dan  eens  weder  gelegd ,  dan  eens  weggenomen 
werd ,  doch  Graaf  Willem  I ,  omtrent  het  jaar  1205  of  1204 ,  met 
den  Graaf  var  Loor  in  oorlog  gerakende ,  deed  hier  eene  sterkte  of 
battery  opwerpen ,  om  de  voortgangen  van  gemelden  Graaf  var  Loor 
te  keeren ,  en  deed  die ,  naar  den  onden  dam ,  Zwadbrdbrbcdobabav 
noemen.  In  den  oorlog  tusschen  de  Hoekscben  en  KabeljaauwscheD 
werd  de  gemelde  sterkte  en  de  burg  van  Zwamrbbdab  ,  nadat  de  Rid- 
der Yihcbrt  var  Swarbhbobcm,  aan  wien  deze  laatste  toen  schynt  toe- 
behoord té  hebben ,  binnen  Utrecht  was  doodgeslagen,  in  het  jaar  lUi  , 
▼er woest  en  verbrand.  t 

Nadat  de  Franseben  lang  het  bezit  van  de  provincie  Utrecht  hadden 
gehad ,  meenden  t\j  Holland  binnen  te  dringen  ,  en  's  Gravenhage  te 
overvallen  ,  waartoe  de  felle  vorst  zeer  veel  toebragt ;  zy  trokken  met 
ruim  8000  man ,  behalve  de  kavallerie ,  van  de  schoonste  en  uitgele- 
censte  manschappen  ,  welke  de  Franschen  bier  te  land  hadden ,  onder 
den  Hertog  var  Loxbmbobo  ,  tot  voorby  Woerden  ;  daar  zynde ,  begon 
het  weder  te  veranderen ,  zoodat  er  dooi  met  zware  sneeuw  volgde ,  waar- 
door het  verder  voortmarcheren  ,  zoowel  als  de  terngmarsch ,  niet  ge~ 
makkeiyk  te  doen  was  ,  evenwel  was  het  voort  ruk  ken  voor  hen  wel  net 


100  ZWA. 

beste ;  nog  een  half  oor  aboo  voortgetrokken  ztysde ,  oninwettea  i 
twee  rctranchementeB ,  welke  door  de  Staatschen  verlaten  waren,  d 
waar  tij  uitrustten  en  sich  ververschlen.  Den  28  December,  des  m 
gent  vroeg,  kregen  de  bewoners  van  Zwautubabi  berigt,  dat  de  Fm 
seben  in  aaotogl  waren  ;  de  Graaf  vai  Kohihoshabb;  sich  elden  berii 
dende ,  bad  een   Luitenant  roet  eenige   manschappen  tt  Zwahou 

Selaten ,   en  aan  den  Kolonel  Pair -n- Via  de  verdediging  der  pis  n 
IwABHiBDAB  toevertrouwd  :  dan  dete  die  verlatende  •  week  met  de  ujk 
naar  Gouda',  om  welke  daad  by,  in  Januarij  167S ,  in  bet  leger  i 
Alphen ,  ter  dood  veroordeeld  en  onthoofd  werd  j  de  Frantekea ,  ra 
de  brug  komende ,  werden  tegengehouden  ;  de  Luitenant  roelzyoeaai 
schappen  verdedigden  de  brug  eenen  korten  tyd ,  doch  de  Frames* 
door  eene  damschuit,  middel  vindende  om  over  den  Rya  te  kaan 
omsingelden  den  Luitenant ,  dien  sQ  gevangen  namen ,  dadelgi  »  k 
water  staken  en  alzoo  versmoorden  j  vele  van  zyne  manschappen  o«o 
hierop  de  vlugt,  doch  seer  vele  anderen,  ja,  selfs  het  grootste  geöi 
verloren  bet  leven.     De  Franschen  trokken  alzoo  binnen  ZwAisauti 
rQkeiyk  voorzien  van  swavel  en  andere  brandverwekkende  ttofta;* 
bewoners  hadden  wel  veel  van  hunne  goederen  geborgen  en  aaar  (W 
gevoerd ,  maar  nadat  al  hetgene  overigens  in  de  huizen  nog  gevwda 
werd,  geroofd  was,  werden  de  gebouwen  in  brand  gestoken;  rek  ir 
bewoners  werden  onder  het  Qs  gestoken  ,  andere  in  de  braedeedssisi 
gedreven  ,  èn  zoo  op  eene  ellendige  w(jze  verbrand ;   ja ,   mea  rijt» 
allerhande  Qsseiykheden  aan  ,  om  door  pynigingen  te  weten  te  iane 
waar  de  inwoners  hunne  goederen  geborgen-  hadden ;  de  vroowes  wk 
in  het  byzyn  der  mannen,  de  dochters  voor  de  oogen  der  ouden « 
kracht  en  geschonden  ,  soodat  sommigen  onder  het  geweld  dood  W*o 
terwy  1  andere  ,  nadat  tij  ysseiy k  geschonden  waren  ,  vermoord  of » 
der  net  Qs  versmoord  werden  :  zuigelingen  werden  van  de  bonte»  * 
moeders  gerukt ,  levendig  verbrand ,  en  voorts  de  moeders  de  b«* 
afgesneden  ,  met  zout  en  peper  bestrooid  en  in  gewreven ,  en  teoep  * 
ellendige  wyze  oingebragl.     Men  vond  geen  huis  of  de  een  of  aader » 
daarin  ofngebragt  oF  verbrand  ,  en  op  dete  wyze  is  het  gebeele  dorpse 
kerk  en  alle  de  buiten ,  op  twee  gebouwen  na,  die  nog  bestaan,  alyeb* 
Nopens  de  wreedheden  aldaar  gepleegd ,  vindt  men  ook  bet  '*lf* 
vermeld  :    Ëen  metselaar  tiek  te  lied  liggende ,  benevens  zyoe  fi*< 
welke  maar  weinige  dagen  kraams  was ,  werd  by  zyne  barea  01* 
bed  gesleept  en  de  vrouw  wreedaardig  mishandeld  ,  zoodat  *ï>°7 
men  haar ,  door  anderen  geholpen ,  naar  Gouda  had  gevoerd ,  *** 
na  weinige  dagen  overleden  is  $  deze  menschen  hadden  een  docMrf? 
van  slechts  zes  jaren  oud  ,  hetwelk  in  bet  jaar  1745  nog  in  leie»'* 
Met  andere    kinderen    in  een  schip  gegaan  sQnde ,   hetwelk  d* 
swaarte  tou  hebben  gezonken,  zag  het  zich  genoodzaakt  niet^* 
deren  aan  den  wal  te  gaan ,  en  zwierf  hierop ,  langs  dea  RijsdiM 
de  lage  tijde  rond.     Een  derFransche  ruiters  het  tiende,  en  desk** 
dat  het  van  eene  goede  afkomst  was,  nam  het  gevangen  en  uN** 
bij  sich  op  het  paard ,  voerde  het  naar  Woerden  en  verkocht  h^f 
andere  zijner  kameraden  ,  wetke  hel  naar  Utrecht  modenamen  es  ** 
in  eene  soort  van  gevangenis  bragten.     Na  eenige  weken  achten*0* 
gesloten  te  zij  o  geweest,  werd  dit  kind,  door  aanzienlijke  liedoitV 
600  golden  gelost ;  deze  namen  bet  kiud  bij  zich  aan  buis  es  *"* 
het  gaarne  altijd  bij  zich* gehouden  ,  maar  de  veder,  omtrent**/; 
daarna,  hertrouwende,  eischte  zijn  kind  terug,  en  noch  venoekeo 
beloften  konden   bem  doen  besluiten  er  van  af  te  tien ,  wMffil 


y 


ZWA.  401 


eindelijk  lijn*  dochter  wederkreeg.  Nadat  Zwabbbbbab  aldus  geplun- 
dcrd ,  beroofd  eo  afgebrand  was ,  en  de  inwonen  omgebragt  of  verdreven 
waren  ,  begaven  sicn  eenige  Frantchen  naar  botten  ;  hier  was  een  boer , 
welke  in  sijn  huis  gebleven  was  r  stout  genoeg ,  om  op  ben  te  schieten  , 
hetgeen  hij  ook  dadelijk  net  den  dood  bekoopen  naoest ; '  aan  den  kant 
van  Alphen  vonden  mij  mede  eenige  menschen  ,  welke  sij  alles  afper- 
sten ,  en  vervolgens  naakt  en  bloot  door  sneeuw  en  koude  landwaarts 
heen  dreven.  Öe  Prins  vab  Obakjb  ,  in  dien  tijd  buiten  de  provincie 
Holland  zijnde,,  haastte  zich,  om  bij  bet  leger  der  Staten*  te  komen  , 
waarop  het  verder  inrukken  der  Franseben  gekeerd  werd ,  en  alaoo  de 
wreedheden  een  einde  namen. 

liet  wapen  van  Zwabbbbbab  is  een  veld  van  silver,  met  eenen  burg 
van  keel ,  en  daarboven  eene  twaan. 

ZWAMM ERDAM  (DE  BINNEN-POLDER-VAN-) ,  pold.  in  Rijnland, 
prov.  Zuid- Holland f  arr.  Legden,  kant.  Alpken  f  gein.  Zwammerdam; 
palende  N.  aan  den  Korststeker-pelder ,  O.  aan  den  Rtyn ,  Z.  aan'  de 
Broekvelden,  W.  aan  de  Wijlt. 

Dese  pold.  wordt  door  eenen  molen ,  ep  den  R{Jn ,  van  het  over- 
tollige water  ontlast.     Het  land  ligt  1.32  ell.  onder  A,  P. 

ZWAMMERDAM  (DE  BROEK V ELDBN-VAN-)  f  pol<*-  io  Rijnland, 
prov.  Zuid» Hollands     Zie  Bbobevblbbb  (Da). 

ZWAMMERDAM  (BURG-TE-),  voorm.  kast.  in  Rijnland,  prov. 
Zuid- Holland.     Zie  Zwabbrbom. 

ZWAMMERDAM-EN-REEUWIJK  (DE  GECOMBINEERDE- VEEN- 
POLDER- VAN-)  ,  pold.  in  Rijnland,  prov.  Zuid-Holland.  Zie  Vbbb- 
reioia- vab- Zwabbbbbab- eb-R  ibowijk  (Di  Gecobbibbbbbb-). 

ZWANBURGER-POLDER  (DE)  of  bb  Zwabb0B6bb-»olbbb  ,  ook  wel 
•b  Zwabbrbb  boeb-foldeb.  of  bb  SwANBBBeBOBB-poi.BBa  geheoteii ,  pold.  ia 
Rijnland  f  prov.  Zuid-Holland ,  arr.  Legden ,  kant.  /Voordmijk,  gem. 
Warmond;  palende  N.  aan  dé  Spruit ,  N.  O.  aan  de  Laak  ,  Z.  O. 
aan  de  Zeyl ,     Z.  W.  aan  de  Groote-eloot ,  N.W.  aan  de  Lede. 

Dese  pold.,  welke  in  bet  jaar  1652  bedijkt  is  ,  beslaat ,  volgens  het 
kadaster  ,  eene  oppervlakte  van  252  bund.,  alles  schotbaar  land  ;  bevat 
eene  boerderij ,  en  wordt  door  eenen  molen ,  op  de  Lede ,  van  het 
overtollige  water  ontlast.  Hel  land  ligt  1.47  el  onder  A.  P.  Het 
polderbestuur  bestaat  uit  den  Burgemeester  van  Warmond  en  vier  Pol- 
dermeesters waarvan  jaarlijks  twee 'aftreden- 

Dese  pold.  is  als  een  eiland  door  breede  wateren  omringd ,  en  bo- 
vendien door  de  Zwanburger-welering  van  het  N.  W.  naar  het  Z.  O. 
in  twee  deelen  verdeeld. 

ZWANENBURG  of  Zwabdbo,  bij  Stobb  (1)  de  Zwebir  genoemd, 
voorm.  kast.  op  het  eil.  Duiveland,  prov.  Zeeland,  arr.  en  \  u.  O. 
van  Zierikzee ,  gem.  JVieuwerkerk-Kapelle-en- Bolland ,  J  u.  W.  van 
IVieuwerkerk ,  5  min.  Z.  van  Kapelle  f  waartoe  bet  behoorde. 

Ter  plaatse,  waar  dit  kasU,  hetwelk,  in  het  jaar  1644,  reeds  niet 
meer  aanweaig  was,  gestaan  heeft,  siet  men  thans  eene  hofstede  van 
den  xelfden  naam ,  welke ,  met  de  daartoe  behoorende  gronden ,  eene 
oppervlakte  beslaat  van  22  bund.  8  v.  r.  60  v.  ell.,  en  in  eigendom 
betel  eo  wordt  door  den  Heer  L.  Kootban  Jz.,  woonachtig  te  Nieuwerkerk. 

ZWANENBURG,  voorm.  landg.  in  Ecmland,  prov.  Ulrechl,  arr., 
kant.  en  |  u.  Z.  O.  van  Jmersfoort,  gem.  en  |  u.  O.  N.  O.  van 
Leusden  f  in.  de  buur*.  Hamertveld. 


(1)    Rymchronijk.D.  Hï,  W.  36. 

XIII.  Diil.  26 


40*  ZW  A. 

Dit  lendg.,  hetwelk  eene  oppervlakte  besloeg;  van  41  band.,  istani 
gesloopt. 

ZWANENBURG  of  m  Gznszjsi,iz»«aon-VA*-RuzLAV»,  boisiafa- 
nemurland,  prov.  Ifo^rd-Holkmd,  arr.,  kant.  en  IJ  o.  0.  m  lim- 
iet*,  gem.  Goutrijk-en-Polanen.  Voer  250  jaren  lag  dit  heit  m 
ruim  78  ©11.  van  het  Haarlemmer-meer  verwijderd;  doch  werd  is  II» 
btyna  door  dat  meer  bespeeld.  Sedert  de  bedykiag  van  het  aar, 
paalt  het  aan  de  hier  «eer  breede  ringvaart. 

De  oorsprong  van  dtt  hoit  ia  moeydyk  na  te  gaan  j  zoo  nfc  i 
met  moeite  te  ontdekken  van  waar  het  de  benaming  van  Zwumm 
ontleend  heeft.  Voor  zoo  ver  men  kan  opsporen  ,  «mi  dil  honvèn 
den  naam  gehad  hebben  van  het  Bsn-vn-HAar ;  aoo  wordt  kal  ofè 
kaart  van  JPlozjs  vai  BzauaaoDZ  (1655)  genoemd  in  Heavn-Zvu» 
aoacn ,  anders  m  Hots-Taa-Hiav.  Naar  alle  waarechQaiyUieid  ha" 
het  huis  reeds  in  het  jaar  1268  toebehoord  aan  Heer  Ju  vu  Pan 
én  was  in  den  smaak  der  eeuw  van  de  Gotmeche  boaworde,  anrè 
Edele  Heeren  var  Pzjlsuz,  tegen  den  sin  der  ingezetenen,  geWffi, 
waarschijnlyk  omdat  xtf  zich  verbeeldden,  dat  het  gesticht .sjjntir 
ncn  ,  om  hen  ,  ter  belaging  of  verkorting  hnnner  vrijheid  ia  seisn; 
te  handen.  Van  kier ,  dat  de  Waterlanders ,  geholpen  door  ds  fat- 
friezen  en  Kennemerlanders ,  tegen  bunnen  Heer  Javvas  Pztnn,si 
derden  van  dien  naam,  opstonden,  en  in  hanhe  verontwaardign^ 
woede  het  gehate  kast.  Zvr  Azsasoae  omver  haalden  j  soa  bsst  ■) 
hierdoor  de  twist,  dat  deze  welhaast  veranderde  in  eeaea  optik* 
binnenlandschen  oorlog ,  welke  niet  vroeger ,  dan  in  den  jare  1& 
door  tnsschenkoaast  van  Furai*  V ,  Graaf  «os»  Holimmd ,  werd  f* 
digd ,  onder  voorwaarde ,  dat  de  Waterlanders  hei  onder  des  wj 
werpen  van  het  kasteel  zooden  bonten,  met  het  betalen  va*<*l 
zekere  som  gelds  voor  ééns ,  en  voorts  met  hei  opbrengen  ?*■  tal 
jaariykscbe  beden.  Jak  vai  Piastji  verbond  zich,  van  ztyoet  ka* 
het  omver  gehaalde  kasteel  nimmer,  althans  niet  van  steen,  vaV| 
te  znllen  opbouwen. 

Later  schy  nt  er  evenwel  een  ander  hnb  gebouwd  te  z\|n ,  da*  H 
eigendom  zou  zyn  geweest  van  iemand  uit  bet  oud  adelhjze  jeÜ 
der  ZwAsansuaoz* ,  die  onder  anderen  bezitter  moet  zyn  geweest* 
hei  slot  ZwAzaaeoae ,  bij  het  dorp  Bodegraven.  In  bet  begiak 
zeventiende  eeuw  diende  hei  echter  reeds  tot  gemeeuekiidites  * 
Rynland,  want  men  vindt  aangeteekend ,    dat  in  1607  een  oorwi| 

Semaakt  is  in  den  gevel ,  om  te  dienen  voor  bet  volk  werkende  41 
en  Spaarndamsche-dyk ,  en  den  9  November  1644  werd  bty  Bjffl 
besloten ,  »  om  het  bouwvallige  gemeenelaadshuts  te  Halfwarea  dj 
»  Sparendamsche-dyk  in  eene  voldoende  orde  en  gestalte  te  breof* 
Uit  eeoe  oude  ttekening ,  op  het  hais  zelf  berustende ,  bljtt  stt 
in  1654  is  herbouwd,  byna  gebeel  vernieuwd  en  verfraaid, 
daarvan  toen  Bouwmeester  geweest  de  beroemde  Puren  Post, 
destyds  de  zwanen ,  welke  op  kolommen  voor  den  ingang 
daarop  gezet  zyn.  Thans  is  het  een  oud  en  deftig  vierkant 
waarin  men  langs  twee  steenen  bruggen  en  twee  veorpoertea 
Voor  den  schoorsteen  vao  de  groote  zaal  wordt  eene  schildery  w* 
gevonden,  voorstellende  hoeWiLiaa  II,  Graaf  aan  /fWAMuienEff 
Rotting,  in  1250,  het  privilegie  van  het  hoogheemraadschap  vu 
land  aan  den  Dy k graai*  ter  hand  stelt.  Duae  ontvangt  bei  is  ' 
woordigheid  van  de  rondom  staande  Hoogheemraden ,  welke  mes« 
overlevering,    wil,  dat    portretten  souden   zyn  van  de  Leden  vts 


Z  WA.  40$ 

CeJtegte,  die  ia  leren  waren ,  teen  ZtmmM  in  het  jaar  Mtf4  vol- 
bouwd is.  Achter  den  Kranig  «taan  de  Tnetanriert  ever  dfyk  en  slui- 
ten. Nog  «iet  men  ter  sQde  op  den  voorgrond  eene  sluis ,  die  zeege» 
drochten  pogen  te  openen ,  waarin  dese  door  de  wisheid  worden  te» 
gengebooden. 

Op  dit  hnis,  hetwelk,  met  de  daartoe  beboorende  gronden,  eene 
oppervlakte  beslaat  van  1  bond.  88  v.  r*  43  v,  ell.,  woont  de  Op* 
aiener  over  de  werken  van  het  hoogheemraadschap  van  Rfjnland  ia  het 
Haarlemmer-kwartier ,  en  het  dient  voorts  tot  de  vergaderingen  van 
het  CoHegie  van  aeneemd  hoogheemraadschap.  Reeds  van  het  jaar 
1744  heen  men  dtt  hoi»  bestemd  tot  het  doen  der  noodige  waarne- 
mingen omtrent  de  veranderingen  in  den  dampkring,  driemaal  daags; 
wordende  dese  daarna  door  de  Haarlenuehe  Maatschappij  der  We- 
tenschappen op  eenen  bepaalden  tyd  door  den  openbaren  druk  mede- 
speoeeKi. 

ZWANENBURG ,  ond  adell.  h.  in  de  Meijerij  ean  U  HeHogenboeek, 
kw.  Peelland,  prov.  Ifoord-Brabamd ,  Eerst*  distr.»  arr.  en  4  u.  Z.C 
van   'sHertogenboech,   kant*,  gem.  en  |  n.  W.  van  Peghei,  in  het 

Ter  plaatse ,  waar  het  gestaan  heeft ,  styn  nog  onlangs  fondamenten 
van  «ware  maren  gevonden.  Thans  liet  men  er  eene  boowhoeve, 
welke ,  met  de  daartoe  beboorende  gronden ,  in  eigendom  beseten  en 
bewoond  wordt  door  den  landman  ja»  Rovsas. 

ZWANENBURG  ,  oud  adell.  h.  in  de  Meijerij  mm  'e  Hertogenbatch, 
kw.  Peelland,  prov.  No&rd-Braband,  Eerste  distr.,  arr.  en  S|u.  Z.O. 
van  *$  Bertogenbaseh ,  kant.  en  |  n.  N.  W.  van  Peghei,  gem.  ea 
l  n.  Z.  O.  van  Dinther,  aan  de  Aa. 

Dit  buis ,  beslaande ,  met  de  daartoe  beboorende  gronden ,  eene  op- 
pervlakte van  15  bund.  80  v.  r.,  wordt  thans  in  eigendom  bezaten 
door  Jhr.  Mr.  E.  J.  C.  M.  bi  Kuypis  ,  woonachtig  te  *a  Bertogenbosch* 
,  ZWANENBURG,  buit.  in  het  Nederhwartier  der  prov.  Utrecht,  arr. 
en  1  n.  Z.  ten  W.  van  utrecht,  kant.  en  1  a.  O.  N.  O.  van  IJsselstein, 
gem.  en  4  min.  N.  van  Jutphms. 

Dit  buit.,  beslaande,  met  de  daartoe  behoorende  gronden,  eene 
oppervlakte  fan  £  boud.  88  v.  r.  67  *.  ell.,  wordt  in  eigendom  be- 
seten door  den  tfeer  T.  W.  I.  Robbbt,  woonachtig  te  Jutphaas. 
j  ZWANENBURG,  voorm.  Iwes.  op  de  Oeer-Peiuwe,  prov.  Gel» 
der  land  f  arr.  en  1ÖJ  u.  N.  tan  Arnhem,  kant.  en  5u.  O.  ten  Z.  van 
Blbmrg ,  gem.  en  1  u.  O.  N.  0.,?an  Heerde  ,  5  min.  N.  van  V orgiën. 

De  vroegere  bexitters  waren  Dykgraven  van  de  Veluwe.  B|)  dese 
havesathe  was  eene  leenkamer,,  leen  roerig  aan  den  huize  Doddendaal, 
eene  heerl.  onder  EwQk ,  in  het  Ryk  van  Nijmegen.  Er  stond  aldaar 
vroeger  een  ond  kasteel ,  dat  zich  op  sijne  hoogte  trotsoh  verhief, 
doch  in  1829  met  de  overige  gebouwen  gesloopt  is.  Alleen  vindt 
men  er  nog  de  grachten ,  die  bet  omringden  j  terwijl  de  plaats ,  waar 
bet  huis  eertQds  stond ,  door  een  bouwhuis  is  ingenomen ,  hetwelk  ia 
eigendom  wordt  bezeten  door  den  Heer  A.  F.  Baron  Slobt  vah  Zwa- 
«meae,  woonachtig  te  Twello. 

ZWANENBURG,  voorm.  kast.  op  het  eil.  Wakheren,  prov.  Zee- 
land, arr.  en  1  u.  Z.  W.  van  Middelburg ,  kant.  en  i  n.  N.  N.  W. 
van  Flisstnaen .  gem.  Koudekerke. 

ZWANENBURG,  voorm.  adell.  h.  op  het  eil.  Walcheren,  prov. 
Zeeland,  arr.,  kant.,  distr.  en  U  o.  N.  W.  van  Middelburg,  gem. 
ea  *)  min.  Z.  W.  van  Oostkapelle. 


404  ZWA. 


«<*!*  J»  w«» 


Ter  plaatse  ,  waar-  hei  gestaan  heeft,  siet  men  thans  eene  hofstede. 
De  daartoe  behoord  hebbende  gronden ,  beslaande  eene  oppervlakte  vis 
49  blind.  83  v.  r.  60  v.  ell.,  worden  thans  in  eigendom  beseteo  door 
den  landman  P.  Coppoolsb,  woonachtig  te  Oostkapelle. 

ZWANENBURG,  adell.  h.  in  het  graaf*.  Z  alphen,  heerl.  Genêfh- 
gtn,  prov.  Gelderland,  kw.,  arr.  en  8  u.  Z.  Z.  O.  van  Zttfpke», 
kant*  en  2J  n.  Z.  ten  O.  van  Terborg  ,  gem.  en  20  min.  Z.  van  Ces- 
dringen. 

Gedurende  de  twisten  en  rampzalige  tijden ,  welke  onie  gewesten  op 
xoo  veel  verwoesting  en  moorden  te  staan  kwamen  ,  diende  dit  kuif 
meermalen  tot  eenen  twistappel.  Van  geen  klein  gewigt  moet  bet 
voor  den  besitter ,'  tot  afbreuk  xijner  vyandeu ,  geweest  xijn ,  Mardies 
men  vindt  aangeleekend ,  dat  Hertog  Abroqd  var  Geldib  ,  in  het  jaar 
142& ,  sich  met  de  bemagtiging  daarvan  gelok  wenschle.  Ia  kek 
jaar  1492  werd  hel  door  Mbirabd  va»  Hasj  ,  ten  dienste  van  Oswau 
var  mr  Bebos  ,  op  Joachih  var  Wiscb  ,  wiens  wapenplaats  het  dest^di 
was,  veroverd. 

Nog  tegenwoordig  vertoont  het  zich  in  de  gedaante  van  eea  deftig 
kasteel,  met  twee  ronde  en  écnen  hoogen  achtkanten  toren.  Voor 
ruim  eene  eeuw ,  toen  iemand  uit  het  geslacht  var  Lthobj  eigenaar 
van  het  slot  was ,  is  een  goed  gedeelte  daarvan  vernieuwd  en  Maaier* 
kei  ijk  verbeterd ;  terwijl  bet  vóór  omstreeks  twintig  jaren  weder  eene 
geheele  herstelling  en  vernieuwing  ondergaan  heeft. 

Het  beslaat ,  met  de  daartoe  behoorende  gronden  ,  eene  opper  vlakte 
Tan  ongeveer  278  bond.,  en  wordt  in  eigendom  beseten  door  den  Heer 

&ABBL    ËVBBABD   JoXBF  FBARS   Baron    VAR   NlSPBR   VAR   PaRRBBDBH  ,  Lid  der 

Ridderschap  en  der  Provinciale  Staten  van  Gelderland  en  Burgene»- 
ter  van  Zevenaar. 

ZWANENBURGER-POLDER  (DE),  po  ld.  in  Rijnland,?*».  ZmL 
Holland.     Zie  ZwAHaoaoBa.-Poi.DBa  (D4). 

ZWANENGAT  (HET),  arm  der  Maat,  in  de  Riederwaard,  prof. 
Zuid-Holland  ,  loopeode  in  eene  west- noord  westelijke  rigtiog  achter 
Ftyenoord  heen  en  thans  aan  het  oosteinde  afgesloten  door  eenen  daan 
met  eene  opening,  w(jd  5,60  ell.,  die  door  eene  bouten  schuif  fair- 
ten  wordt. 

ZWANKNMEER,  voorm.  meertje  in  bet  Oldambi,  ppov.  Gnmmf*' 
gem.  en  10  min.  W.  van  Wüdervauk,  waarvan  thans  naauweujks taif 
spoor  meer  te  vinden  is. 

Z WANENPOLDER,  pold.  in  de  Banne-van-Gorinchem ,  prov.  W 
Holland.     Zie  Zwaars-polo  eb. 

ZWANEN  WATER  (HKT),  water  in  Eennemerland ,  prov.  *•** 
Holland,  gem.  Calandsoog,  in  de  duinen,  eene  oppervlakte  f»**' 
geveer  20  bund.  beslaande,  in  1848  bestond  het  voornemen,  om  set 
droog  te  maken  en  in  te  polderen  ,  doch  daarvan  is  tot  nog  teojpt* 
van  gekomen. 

ZWANENZANG,  land  in  OottJndiê ,  op  het  Suudascke  eil.  **» 
resid.  Batavia,  in  de  Bataviasc  fit- Ommelanden. 

ZWANEPOL,  landg.  in  de  Lymers ,  prov.  Gelderland,  distr.lfc*- 
borgh-en- Zevenaar,  arr.  en  2J  n.  0.  Z.  0.  van  Jmhem,  kant»  f* 
en  Ie  Zevenaar» 

Dit  goed  ,  hetwelk  aanzienlijke  jagtreglen  in  bet  ambt  LyAsr» 
heeft,  be&laaL  eene  oppervlakte  van  28  v.  x.  80  v.  ell.  en  wordt  ik*»» 
in  eigendom  bezeten  door  Mevrouw  de  douairrère  A.  J.  J.  Bwoaao** 
dbs  Tombes. 


Z  W  A.  408 

ZWANEWBG  (DE)  of  db  Zwankstbaat,  weg  in  Staats-  F  taanden* , 
pro?.  Zeeland,  distr.  Sluis,  gein.  Eede,  ruim  een  uur  lang,  loopende 
in  eene  oostelijke  rigling  van  hel  d.  Eede  naar  het  Belgische  d.  St. 
Laurens.  De  Belgische  grensscheiding  loopt  met  eenen  zeer  scherpen 
hoek  door  dezen  weg.  Hy  was  dus  zeer  bekend  in  de  onlusten  van 
1850  eni.  In  de  polderregisters  staat  hy  bekend  onderden  naam  van 
M  Reuvers  weg. 

ZWARIGHEID  (DE),  voorm.  kaloenplant.  in  Nederlands- Guiana , 
kol.  Suriname ,  aan  de  F  redenburg  er-kreek ,  ter  linkcrzyde  in  het  af- 

1  varen  ,  palende  bovenwaart*  aan  de  thans  met  haar  vereeuigde  plaut. 
Jahanna  ,  bencdenwaarts  aan  de  verl.  plant.  Geertruida-Elizabeth  ;  800 
akfc.  groot. 

:  ZW AU1GHEID.EN-JOHANNA    (DE) ,    kaloenplant.  in    Nederlands- 
Guiana,   kol.  Suriname,   aan  de  Fredenburger-kreek ,    ter  linkerzijde 
iobet  afvaren;  palende  boven  waar  ts  aan  den  militairen  post  Oranje,  be- 
oedenwaarts  aan  de  verl.  plant.  Geertrnida-Eiizabetb  ;   1000  akk.  groot; 
net  15*5  slaven. 

i      ZW ABT- AKKER  ,  geh.  in  de  Meijerij  van  %s  Uertogenbotch,  kw.  Mem- 

; penland,  prov.  Noord-Braband ,  Derde  distr.,  arr.  en  4  uv  WVZ.  W. 

i  van  Eindhoven,  kant.  en  5£  u.  Z.  Z.  W.  van  Oirschot ,  gem.  Bladel- 

\en-ffetersel,  20  min.  N.  W.  van  Bladtl;  bestaande  uit  5  verspreid  lig- 

i  gende  h.,  met  16  inw. 

ZWARTEBOER  (DE),  herberg  op  de  Over-Feluwe ,  prov.  Gelder- 

land,  distr.  Feluwe,  kw.,  arr.  en  1|  u.  N.   W.  van  Arnhem,  kant. 

ten  1{  n.  O.  van   Harderwijk,  gem,  en  1  u.  N.  O.    van  Ermclo,  in 

[de  bunrs.  Leuvenum. 

Deze  heeberg  was  vroeger  de  pleisterplaats  voor  de  postwagens  van 

Harderwijk  op  Deventer. 

ZWARTE-BRAK  (DE),   meertje ,  prov.  Friesland,  kw.  Oostergoo, 

griet.  Dant umadeel ,    hetwelk    ten    W.    door  de   Petsloot    met   de 

\W alters-  of  Groote-Brak  en  ten  O.  door  de  Petsloot  met 

de  Kleine-Brak  in  verbinding  staat.  —  De  Nieuwe-  of  Kuik- 

hornster-vaart  is  er  doorheen  gelegd. 

,     ZWARTB-BREKKEN  (DE),  meertje,  prov.  Friesland,  kw.  Wester- 

ffoo,  griet.  fFnmbriiseradeeL     Zie  Bbsekbn  (Zvtaitb-). 

ZWARTEBROEK,    h.  op    de    A/eder-Feluwe ,    prov.  Gelderland, 

distr.    Feluwe,  arr.  en  7  u.  N.   W.  van  Arnhem,  kant.  en  5  u.  O. 

ten  Z.  van  Nijkerk,  gem.  en  1£  u.  N.  ten  O.  van  Barneveld,  1  u. 

O.   van  Poorthuizen ,  waartoe  het  kerkclyk  behoort;  met  570  inw. 
ZWARTEBROEK- (DE),    meer,    prov.  Friesland,    kw.   Oostergoo , 

ÏedeeltelQk  griet.  Tietjerksteradeel ,  en  voor  een  klein  gedeelte  griet. 
tantumadeel,  }  u.  O.  van  Oenkerk,  {  u.  Z.  van  Hooakerk,  dat  ten 
N.  door  de  Leegemcer  met  het  Aaltjesmee  r  en  ten  O.  door  de 
Korte-Zuwei  en  de  Lange-Zuwei  met  de  Houtewielen  in 
verbinding,  staal. 

Z W  ARTEDIJK  (DE) ,  voorm.  schans ,  in  bet  dingspil  Ifoordenveld, 
prov.  Drenthe.     Zie  ZwrAiTBiiiHjESTBa-sciAfts.  * 

ZWARTE-GAT  (HET) ,  voorm.  vaarwater  en  uilwatering  in  Staats- 
F  laanderen ,  prov.  Zeeland,  tusschen  het  Land-van-Breskens  en  dat 
van  Kmdaand,  door  hetwelk  bet  Zwin  zich  ook  in  de  Noordzee  ont- 
lastte 3  ja ,  hetgeen  oudtijds  de  voornaamste ,  zoo  niet  eenige  mond 
daarvan  geweest  is. 

Het  werd  door  de  bedy kingen  gesloten.,  welke  doe r  WillihdoCbot 
en    JiRoavnos   Laurbvi  ,  op  een,    in  December  1805,  door  Psluippm 


406  ÏWA. 

verleend  octrooi,  geschiedden ,  want  daarbty  miren  kan  toen  die  sm- 
waesen  der  see  aan  beide  styden  Tan  het  Zwamicit,  en  indekaadv 
tusschen  Wulpen,  Cadiarid,  Oostburg  en  Grcede,  alsmede  het  teaeire 
het  Tnineken ,  ens.  gegeven.  Dete  bedy kingen  iyn  soms  opetftletyk 
tot  ontlasting  van  het  water  ,  soms  door  hooge  vloeden  dooigebrokea, 
waardoor  Prins  HUoarrs ,  in  bet  jaar  1004 ,  met  i^oe  schepen  bot 
kon  invaren ,  om  Sluis  te  heroveren.  Kort  daarop  begon  mee  dat 
water  weder  Stuksgewijs  te  herdyken ,  tot  alles ,  omtrent  Ü93 ,  met 
het  bedyken  van  den  Zwarten-polder  gesloten  werd. 

ZWARTE  GAT  (DE-POLDKR- WEDERZIJ DS-HET),  poM.  in  fles* 
Vlaanderen,  prov.  Zeeland.  Zie  WiDisiiJDS-MiT-ZwAaTE-«Af  (DiPout*-). 

ZWARTE-GRIFT  (DE)  ,  waterafleiding  in  het  DievenUtémgipd , 
prov.  Drenthe,  welke  {  n.  ten  Z.  van  ffapelte  begiat  en  in  tm 
suidwestelyke  rigting  naar  Meppel  loopt ,  waar  ay  aich  in  de  WeW 
Aa  ontlast. 

ZWARTE-HAAN  (DE) ,  in  bet  Frieseh  m  Zwum-Hoéirai,  «h.,  pi- 
Friesland  f  kw.  W titer goo,  griet,  het  Bildt,  arr.  en  4  u.  N.  W.  wa 
Leeuwarden ,  kant.  en  3  n.  W.  van  Uaüum,  1  n.  R.  van  8t  laat- 
parochie:  on  het  westeiykepunt  der  laatste  bedyking  van  bet  fik, 
waar  sich  dese  dyk  aan  den  ouden  dyk  aansluit. 

Tolgens  sommigen  sonde  dit  geh.,  hetwelk  in  eenen  boek  ligt,  **•• 
vankeiyk  Zwasts-HaAhhe  (Home)  of  hoek  hebben  gebeeten ,  éeé 
door  verbastering  allengs ,  in  de  ZwAaTt-HoAiw  (2wint*>Hi*v)  n> 
verbasterd. 

Hier  Mg  Gaaarr  Kaotjb,  den  15  April  1892,  op  den  afstand  wn 
omtrent  117  el  van  het  paalwerk,  een  buitengewoon  grooten  suhwi 
en  werd  dien ,  na  verloop  van  twee  uren ,  met  behulp  van  J.  P.  vis 
dbeZbb,  volkomen  magtig,  waarna  hy  bevonden  werd  tf$  el  kaf  «• 
de  staart  IJ  el  breed  te  i\jn }  terwyi  bet  gewigt  op  7*0  Ned.  ptnuw 
geschat  werd.   Het  bleek  naderhand  een  Botskop  (Delphinue  Ore*)  tosfs. 

ZWARTEHOEK  of  ZwAiruion ,  voorin,  fort  in  StmatfFkmé* 
ren,  prov.  Zeeland ,  arr.  Gecs,  gem.  Wettdorpe,  aan  de  westt^n**» 
den  Grave-Jansdy k ,  aan  den  uitersten  hoek  van  het  zuidwestelijk  W 
van  de  gem.  Axel ,  in  de  polders  BeoosUn-MMj  en  Jfotifsn'fhj  • 
Canüeliet ,  tegen  den  Austrioen-polder. 

Dit  fort  maakte  deel  uit  van  de  linie  van  verdediging  der  vtwty 
Sas-van-Gent  en  eindigde  op  dit  punt.  Het  was  eene  uitgeprate 
sterkte  ,  door  onderscheidene  buitenwerken  gedekt ,  doch  die  sféert 
de  komst  der  Franeehen ,  in  1794  vervallen  en  waarvan  alleen  *** 
ie  de  hooge  borstweringen  en  een  gedeelte  der  ba t teilen ,  eik* 'nvt 
gras  begroeid  en  thans  dienende  tot  weide  voor  vee. 

In  de  jaren  1788  tot  1790,  by  de  algemeene  herdijking  varw* 
gedeelte  Tan  het  vyfile  District  van  Zeeland,  hetwelk  sedert  UW 
vloeide,  werd,  aan  den  Zwabtuoik,  eene  kapitale  sluis  gelegd, «••" 
aien  van  drie  groote  kokers ,  voornamelyk  met  het  doei  om  dsnlnswk 
en  met  nog  twee  andere  sluiten  en  twee  sassingen,  bet  geks*»**" 
verschte  en  berdykte  land,  ten  allen  *yde,  door  leewater  te kanw» 
innnderen,  welke  kostbare  waterwerken ,  .«oo  als  latei1  gebleken  is^ket 
indringen  der  Frenschen  toch  niet  hebben  kunnen  beletten.  T" 
hebben  deae  sluixen  tot  het  jaar  1819  gediend  als  middelen  van 
voor  een  aantal  aohtergdegene  polders ;  dook  de  verbalende 
dingen  in  de  buitenkanalen  hebben  ook  dese  kapitale  sluis  ejn 
maakt,  daar  hij  laag  water  nog  ongeveer  1  ell.  water  in  Inwnswhn» 
staan  bleef. 


Z  W  A.  467 

Z WARTB-BOF  (DE) ,  stuk  gronds  in  de  (her- Betuwe ,  pro?.  Gel- 
derland, kw.,  distr.  en  arr.  Nijmegen,  kant.  Eist,  gem.  Bemmel , 
5  min.  Z.  W.  van  Doornenburg. 

Dit  stok  grond ,  hetwelk,  eene  oppervlakte  beslaat  van  5  bond. 
10  v.  r.,  ontleent  lijnen  naam  van  de  zwarte  aarde,  welke  men  er 
vindt ,  en  draagt  alle  kenmerken  tan  eene  oude  begraafplaats  te  lijn 
geweest. 

ZWARTEKAMP,  akkermaalsboscbje  op  de  Middel- Peluw* ,  prov. 
Gelderland,  distr.  Veluwe,  arr.  Arnhem,  kant.  Apeldoorn,  gem. 
Foortf,  eene  oppervlakte  beslaande  van  4  bund.  1  v.  r,  50  v.  ell. 

ZWARTRMEER  (HET),  meertje  in  Beilerdmgspil,  prov.  Drenthe, 
voor  een  klein  gedeelte  in  de  gem.  en  1£  o.  Z.  van  Beilen,  en  voor 
het  overige  in  de  gem.  en  li  a.  O.  ten  N.  van  Ruinen ,  tnsschen 
Dritberen  rTtsiL., 

Het  beslaat  eene  oppervlakte  van  slechts  weinige  bood.  en  is  naar 
alle  s\)den  door  de  beide  omringd. 

ZWARTEMEER  (HET),  meer  in  bet  dingspil  Zuidenveld,  prov. 
Drenthe,  gem.  en  9  n'.  Z.  O.  van  Emmen ,  in  de  veenen  van  Èuid- 
2erge  en  Ifoord-Barge ,  op  de  grenten  van  Hannover. 

Het  is  eene  vrij  uitgestrekte  waterplas,   welke  gemeenschap  heeft 
i   met  het  over  de  grenten  gelegen  Hebeler^meer,  door  het  afst roo- 
mend water  van  welke  beide  meren  de  molens  te  Dankeren ,  in  Mun- 
sterland ,  worden  aan  den  gang  gehouden.    Ook  is  het  Zwaetemeer  de 
oorsprong  van  de  Runde-Aa  of  het  Rundiep. 

ZWARTEN  BERGSCH  E-POL  DER  (DE) ,  pold.  in  de  bar.  van  Breda , 

prov.  N oord- Braband ,  Vierde  distr. ,  arr.  Breda,  kant.  Oudenbosch, 

1  gom*  Btten~en-Leur;  palende  N.  aan  de  buitengronden  tegen  de  Mark , 

1   O-  aan  den  Polder-van-Hal-en-Strypen  ,  Z.  aan  den  Oost-polder  en  de 

■    Leorsche-haven ,  W.  aan  de  Leursche* haven* 

Dexe  pold.,  welke ,  in  het  jaar  1307 ,  door  Hmoam ,  Graaf  win  Ifastau , 
tor  bodyking  is  uitgegeven  ,  beslaat ,  volgens  het  kadaster ,  eene  opper- 
•   vlakte  van  5815  bund.  55  v.  r.  28  v.  ell.,  waaronder  565  bund.  13  v.  r. 
1   15  v.  ell.  sehotbaar  land  ;    telt  5  h.,    waaronder  1  boerderij.     Voor- 
1  maals  bestond  hier  eene  uitwatering  Onmiddellijk  op  de  Mark ,  doch 
i   door  hare  verlamming  heeft  men  in  1722  eenen  acht  kanten  watermolen 
aan  bet  euideiode  des  polders   gebouwd ;  het  steenen  sluisje  waardoor 
i    het  epgemalen  water  sich  in  de  Leursche  haven  ontlast ,  is  wQd  1.44 
1   en  met  eene  drQfdeur '  voorsten  ,  en  wordt  door  middel  van  den  water- 
I    molen,  op  de  Leursche^haven  ,  van  het  overtollige  water  ontlast  j  na  de 
herdigtieg  van  de  Mark ,  is  de  uitwatering ,  welke  voormaals  seer  ge- 
brekkig was ,   veel  verbeterd.     Het  somerpeil  is  0.68  beneden  A.  P., 
het  maalpeil  0.80  boven  A.  P.  en  de  hoogte  der  dQken  5.00  tot  3.40 
i    boven  A.  P.     Hét  bestuur  bestaat  uit  eenen  DQkgraaf  en  twee  Gezwo- 
renen en  eenen  Secretaris-Penningmeester. 

In  JauuarQ  1825 ,  was  de  polder  tot  0.56  boven  A.  P.  of  1.04  bo- 
ven het  somerpeil,  met  water  bezet.  In  den  Groenen dfyk  van  desen 
polder  ligt  het  toogeoaamde  Laurensche  sluisje ,  wQd  0.53 ,  voorsien 
van  eene  schuif ,  strekkende  tot  insetting  van  water  in  den  polder.  De 
buitengronden  tegen  desen  polder,  soo  aan  de  s\jde  van  de  Mark  als 
aan  de  Lenrsehe^faaven  gelegen  ,  waren  vroeger  het  eigendom  van  den 
polder ,  doch  «yn ,  in  December  1848  ,  publiek  verkocht ,  en  hebben 
eene  som  van  ongeveer  100,000  gold.  opgebragt »  waaruit  de  Inge- 
landen van  den  polder  een  deel  geld  van  260  guld.  per  bunder  heb- 
ben ontvangen. 


406  Z  W  A. 

ZWARTENBERGSCBE-VBBR  (HET) ,  rtyks  scboiteoveer  in  dik, 
Tan  Breda ,  prov.  ffoord-Braband,  {  u.  Z.  Z.  0.  van  Zewenberytn  ovet 
de  Mark,  in  don  binnenweg  fan  Breda  naar  Zevenbergen. 

ZWARTENDIJK,  pold.  in  Kennemerland ,  pro*.  HoordrBoUani, 
arr.  en  kant.  Alkmaar,  gem.  Akersloot ;  palende  N.  aan  den  Boske» 
Ier-polder,  0.  aan  bet  Groot-Noordbollandschc-kanaal ,  W.  aan  des 
Limraer-polder ,   Z.  aan  den  Limmer- polder  en  den  Ooslersy-paWer. 

Desa  pold.  beslaat,  volgen*  bel  kadaster,  eene  opper* lakte  fis 
55  bund.  80  v.  r.  80  v.  ell.,  alles  belastbaar  land.  Daarin  staat  eeat 
boerdery  en  een  woonbuisje  van  den  watermolenaar.  De  molen  kreeft 
bet  water  op  den  Scbermeer-boetero.  Het  bestuur  bestaat  nit  eeaei 
graaf,  ses  Heemradeu  en  twee  Poldermeesters. 

ZWARTENDIJK,  geh.  in  ZaUamd,  prov.  Overiiuel,  arr.  ea  4e. 
W.  van  Zwolle,  kant.,  gem.  en  1  u.  Z.  W.  Tan  Maatpen;  met  Uk 
en  ruim  80  inw. 

ZWARTENDIJK  (DE) ,  tortellen  dijk  in  ZaUamd f  prov.  Owtrijud, 
Z.  W.  van  de  stad  Kampen. 

In  deten  toenmaals  kapitalen  secdyk  ontstond ,  den  IK  Noteneer 
1894 ,  eene  sware  doorbraak ,  welke  den  Polder-vao-Rroekeo-eo-It* 
ten,  benevens  de  gem.  Kamperveen  en  een  gedeelte  van  bei  daaress 
grenzende  Gelderland,  deed  onderloopen. 

.  ZWARTENDIJK  of  den  CoiaooaasniJK ,  voorm.  d\jk  in  bet  Dkm- 
derdmgepil,  prov.  Drenthe,  gem.  Zuidmolde,  1{  n.  Z.  O.  vaa  Her- 
keobosch,  langs  de  grensen  van  Overijssel  geloopen  hebbende,  oscs 
thans  niet  meer  aanwesig. 

ZWARTENDIJKSTER-SGHANS  (DE) ,  voorm.  schans  in  het  «aag- 
spil  Ifoordenveld ,  prov.  Drenthe,  naby  de  grensen  van  de  prov.fr*** 
land,  gem.  en  IJ  u.  W.  N.  W.  van  Jfora,  nevens  den  weg,  wette 
door  de  booge  veenen  loopt. 

In  bet  jaar  1594  werd*  dese  sterkte  aangelegd,  onder  het  beleid ni 
Willu  Leaiw ijk  ,  Graaf  van  Ifassau,  Stadhouder  van  Friestesi 
Gedurende  den  tachtigjarigen  oorlog  met  Spanje ,  stond  >y  nienimsJ 
bloot  voor  vtyandeiyke  aanvallen.  Inden  jare  1075  werd  de  schaaft 
■eer  vervallen  sQnde,  op  last  en  onder  toesigt  van  Print  MtfltfO 
vab  Nassau,  Veldmaarschalk  van  den  Staat  der  Yereeniffde  Maajf- 
landen,  die  door  den  Stadhouder,  Prins  Willu  111,  tot  het  bttisi 
over  's  lands  kr^gsmagt  in  Friesland  was  gemagtijgd ,  hersteld  ea  * 
staat  van  tegen  weer  gebragt ,  ter  afwending  der  vyandelyke  aaafêOai 
van  den  oorlogsuchtigen  Bisschop  van  Munster.  —  Ter  plaatse,  «»* 
dese  schans- gestaan  heeft,  siet  men  thans  niets  meer  dan  degrachtai* 

ZWARTENDUIN,  aanaienlyke  heuvel  of  booge  duin,  in  het  maitff. 
van  Bergen-op-Zoom ,  prov.  Ifoord-Braband,  gem.  en  J  o.  0.  f*s 
Ouendrtchl ,  van  welk  verheven  standpunt,  nat  ongeveer  50  sti. 
hoog  is ,  men  een  schoon  uitaigt  over  het  markgr.  van  Bergeo-op-Zosn, 
de  prov.  Antwerpen  en  de  Schelde  heeft. 

ZWARTEN  HOEK  (DE) ,  verschillende  platen  of  droogten  ia  aai 
Biesboseh,  prov.  Zuid- Holland,  arr»  en  kant.  Dordrecht,  gem.  DéUr 
dam,  tustehen  het  eilaud  Dordrecht  ten  W.,  de  Moord  -Springer  taa  1* 
de  Midden-Springer  ten  Q.  en  de  Neorden-Elsplaat  ten  Z. 

ZWARTEPOEL  (DE) ,  ook  het  Poiuuaa  genoemd,  meer  mikt 
ter  land,  prov.  ff  oord- Holland,  dat  drooggemaakt  is  en  thans  eaast 
polder  uitmaakt,  arr.  Hoorn,  kant.  Medemblik,  gem.  Opperdomu 

ZWARTE-PÜLDER  (DE),  pold.,  prov.  Friesland,  kw.  " 
den,  gria.  Ha$kerland ,  arr.  en  kant.  Heorenoeen. 


ZWA.  409 

* 

ZWARTB-POLDER  (DB) , pold.  ia  Staats-F  hondeten,  in  bei  Vrije- 
van  Sluis,  in  het  Land-van-Kadzand,  pro?.  Zeeland,  arr.  Middelburg, 
kant.  en  distr.  S/*t*,  gedeelteüjk  gem.  Kadrnnd,  gedeeltelijk  gem. 
NieuwvUet;  palende  N.  aan  de  Noordzee,  0.  aan  den  Adorne- polder , 
Z.  O.  aan  den  Nieuwenbove-polder  en  den  Grooie-St.-An  na-polder, 
Z. aan  den  Si.  Jans- polder,  W.  aan  den  Polder-Tan-Tienhonderd. 

Deze  pold.,  welke  een  gedeelte  tan  de  dijkaadje  Tienhonderd~eu- 
Zwarte-polder  uitmaakt ,  en  ontrent  het  jaar  1625  bedijkt  werd ,  was 
nagenoeg  105  bund.  groot,  van  welke  de  grootste  helft  onder  Nieuw* 
vliet  gelegen  was. 

De  Zwaiib  roLDim  liep  bij  den  watervloed  van  27  Januari]  1682  ge- 
heel onder,  maar  werd  weder  bed y kt.  Den  12  JanuarQ  1802  werd 
hy  weder  door  het  leewater  overstroomd  en  is  sleehts  een  klein  deel 
bewaard  geworden  (sie  bet  volgende  art*).  Behalve  dit  gedeelte  ia 
sedert  eenige  jaren  nog  een  gedeelte ,  rnim  26  bund.  groot ,  door  een 
kadedyk  beschermd ,  ten  einde  tot  somerweide  te  dienen ,  welk  dfykje 
echter  des  winters  dikwijls  doorbraken  heeft.  Dit  deel  ligt  tegen  den 
Polder-  vaorTicq -Honderd ,  gem.  Kadiand.  Het  is  bekend  onder  den 
naam  van  Schorre  van  van  Malle.  Van  het  nog  geheel  onbedekte 
schorre,  ruim  85  bund.  groot ,  liggen,  volgens  de  tegenwoordige 
scheiding  op  het  kadaster ,  onder  Kadiand  ruim  65  bund.  en  onder 
NieuwvUet  ruim  «20  bund. 

Op  eene  oude  kaart  van  de  gesteldheid  des  lands,  in  1288,  vindt 
men  aan  den  zuidkant  van  het  verdronken  Wulpen  een  polder  met 
den  naam  van  Sw arte-polder  aangeduid.  Als  dese  kaarten  al 
wat  er  op  staat,  echt  is,  dan  heeft  dese  aanleiding  gegeven  tot  de 
benaming  van  bovengemelden  (sie  het  art.  Wolks). 

ZWARTE-POLDER,  pold,  in  Staats  Vlaanderen,  in  hei  Vrije-van- 
Sluu,  Laud-van~ Kadiand i  prov.  Zeeland,  arr.  M idielbnf§ ,  kant. 
en  distr.  Sluis,  gedeeltelyk  gem.  Kadaand,  gedeeltelijk  gem.  Hieuw 
rite* ;  palende  N.  aan  de  schorren  van  den  ge  vloeiden  Zwarte-polder , 
van  welke  hy  een  deel  uitmaakte,  O.  aan  den  Nieuwenbove-polder. , 
Z.  O.  aan  den  Groote  St.- Anna -polder,  Z.  en  Z.  W.  aan  den  St.  Jans- 
polder ,  W.  aan  den  Polder- van-Tienhonderd. 

Toen  in  1802  de  Zwabti  folobs  gevloeid  was  werd  dit  gedeelte  da- 
delyk  door  eenen  dyk  herwonnen.  Hy  is  groot  5  bund.  30  v.  r.  84  t.  cli. 
Hiervan  liggen  in  Kadzand  2  bund.  97  v.  r.  1  v.  ell.  en  in  Nieuw 
vliet  2  bund.  33  v.  r.  83  v.  ell.  In  het  Kadsandsobe  deel  staat  eene 
hofstede  en  onder  Nieuweliet  eene  arbeiderswoning.  Hii  behoort,  even 
als  het  gevloeide  deel ,  onder  de  dykaadje  Tan  Tienkonderd^n- Zwarte- 
polder en  beeft  geen  eigen  bestuur.  De  uitwatering  is  door  eenen  stee- 
nen  buis  in  den  Polder-van-Tienhonderd. 

ZWARTE-SCHAAP  (HET),  geh.  in  Dieverderdmaspü,  prov.  Drenthe, 
arr.  en  5|  u.  Z.  van  Assen,  adm.  en  judic.  kant.  en  |  n.  N.  N.  O. 
van  Hoogevevn,  _gem.  en  1|  u.  O.  van  Ruinen s  mat  2  h.  en  15  inw. 

ZWARTE-SLUIS,  plattelandst.  in  Zaüand,  prov.  Overijssel.    Zie 

ZWABTSLOIS. 

ZWARTE-STEEG  (DE),  weg  in  Eemland,  prov.  Utrecht,  vaa 
Amersfoort,  in  eene  oostelijke  rigting  naar  Leusden  en  Hamersvetd 
loopende. 

ZWARTE  VEN  (HET),  poel  in  de  Meij erij  van  's  tiertogenbaech ; 
kw.  OüUtwijh,  prov.  Noord-Braband.    Zie  Zwabtvib  (Hst). 

ZWARTEWAAL,  gem.  in  het  Land-van-V opr*e-en~ Putten ,  prov. 
Zuid-Holland,  arr.  en  kant.  BrieUe,  (17  k.  d.,  11  ui.  k«,  7  s.  J.)  j 


410  ZWA. 

Baleode  N;  aan  de  Nieawe4Iaas ,  0,  en  7L  aan  de  gen.  nWltti 
Z.  W.  cd  W.  aan  de  Vier-polderi. 

Dese  gem.  bestaat  nit  den  potd.  Zwartewaal,  beiieveascefma 
tegen  de  Nicnwo  Maai ;  «\j  it  afgcdcold  in  dea  Wou  d  h  eek ,  dea  Ittl 
beek,  den  Pieter-Dankershoek,  den  Noerdwestesek  a 
den  Kerkboek,  in  welke  laatste  net  d.  Zwartewaal  gekfei » 
Zty  bealaat ,  volgens  het  kadaster ,  eene  oppervlakte  vaa  570  M 
43  v.  r.  46  v.  oü.,  waarender  «77  bnnd.  48  v.  r.  58  v.  ett.Mnü* 
land ;  telt  188  h.,  bewoond  door  815  hoisgea.,  uitmakende  te*  k 
volktng  van  1000  inw. 

In  vroegere  dagen  hield  men  er  sieh  beug  met  het  seofesnet 
•taatvissebeo  on  de  mier  naar  spiering ,  aal ,  salm ,  ens.j  dsea  h  k 
jare  1646  beeft  men  bier  de  seevisscherty  met  ganfelsohepen  begane, 
welke  echter  naderhand  vervangen  styi  door  sloepschepea ,  e*n 
winters  om  de  Noord  em  fcabeljaauw  en  schelmen  en  in  dea  wafji 
om  tarbot  veeren ,  welke  de  inwoners  in  ty4  van  vrede,  veersam? 
te  Londen  verkochten.  Ome  laatstgenoemde  viaschertj  isecbltrgeW 
1e  niet  gegaan ;  thans  gaan  deee  schepen  io  den  nemer  ep*  as  na> 
visobvangst  wit ,    b$  welke  somtfyds  eenige  beekers  geveegd  vaei 

Ook  sjjjn  er  in  1848  en  1849  ses  hnringhntaen  nkgevarea.  fc 
heeft  er  eenen  korenmolen  en  eene  seheepstimmerwerf. 

De  inw.,  die  er,  op  50  na ,  allen  tierv.  sQa ,  onder  welke  WO  Li- 
maten ,  maken  eene  gem.  uit ,  welke  tot  de  klam.  en  ring  vaa  M 
behoort.  De  eerste ,  die  in  dese-  gem.  bet  leer  aarambt  beeft  vim 
nomen  v  is  geweest  FLoaanwM  Gsjubdi,  die  in  het  jaar  1574  mi? 
dienst  ontslagen'  werd.     Het  beroep  geschiedt  door  den  kerkemi 

De  8  R.  K«,  die  er  wonen;  parochiëren  te  BrieiU.  —  Ds  nik 
die  men  er  aantreft,  beheeren 'tot  de  nogsyoagoge  vaa  üfresfft 

Men  heeft  in  dese  gem.  eene'sebool ,  welke  gemiddeld  door  en  f 
tal  van  140  leerlingen  becoeht  «wordt.  , 

Dese  gem.  is  eene  heerl.,  welke  in  het  jaar  1724  door  de  Sn* 
van  Heiland  werd  verkocht  aan  de  Regering  van  de  stad  BrieHt,  * 
eene*  som  van  14,000  gold.  dan  ,  eer  de  koop  gestoten  was ,  verf*, 
voornoemde  Staten  in  overweging  genomen ,  bet  onderbond  der  hf 
kmg  met  naai-  en  rQswerken ,  ondier  4e  nlgemeene  bed$kmsm  m* 
Iiand*vwn-Voorne  «te  brengen;  tieoh  dfe  onderwerp  beeft  geea  **; 
magen  erlangen,  en  de  ambaohtebeerl. -werd  verkocht,  eaderi^ 
waarde ,  dat  de  poM.,  gedurende  het  leven  van  den  Raad  ea  fc* 
meester  Generaal  van  het  Land  van  Yoorne,  ais  Dijkgraaf,  tam* 
Opsiener,  die  hiertoe- door  de  kamer  van  rekening  was  geangt^ 
deer  hen  ton  btyjven  worden  beheerd  en  beitvord,  ennabasewt 
den ,  of  afstand  bty  den  staat ,  of  bty  aoodanig  collegte ,  ab  <b** 
den  last  sonde  hebben.  Het  verdere  ton  door  de  mering ,  evel"J? 
andere  polders ,  beheerd  worden.  In  het  jaar  1838  is  dis  stff' 
beid ,  door  de  stad  Brtclle ,  verheebt ,  en  is  thans  het  eigen»»* 
dea  Heer  A.  Kwik. 

Tot  in  het  jaar  1784  stelde  de  grafetykheid ,  Schoot ,  Schepen*» 
verdere  ambtenaren  aan  ,  doch  daarna ,  en  wel  tot  den  11  Ses*»* 
1795,  werd  sulks  verrigt  door  de  regering  der  stad  BrieHe,  ** 
tot  dien  ttfd  toe  een  Sterf  beer  nit  haar  midden  benoemde,  •** 
Ambechtsheer  te  vertegenwoordigen.  Dit  voorregt  nam  echter  op* 
gemelden  dag  een  einde,  waaneer  bet  mj  bet  volk  werd  oveifffra?- 
door  eene  Commissie  van  ¥oorlichting ,  die,  nit  naam  der  K***^ 
eenen  Schoot ,  Schepenen  en  Secretaris  voor  een  jaar  aanstel*,  ** 


ZWA.  411 

dat  jaar  verstreken  synde,  werd  de  Munfcipalkeit ,  op  eene,  daartoe 
door  de  burgery  vervaardigde,  Instructie,  gecontinueerd.  Thans  geschiedt 
de  aanstelling  van  den  Burgemeester ,  eren  alt  overal ,  door  Z.  M. 
den  Koning. 

Het  d.  ZwAanwiAL  ligt  1  o.  Z.  O.  tan  Brielle,  i{  u.  N.  O.  van 
Hellevoetsluis ,  aan  de  Nieuwè-Maas. 

Bet  is  een  der  schoonste  en  aangenaamste  onder  de  dorpen  Tan  het 
Land -van- Veorne ,  hoewel  het  geenszins  op  grootheid  in  gronden  kan 
roemen  ;  bestaande  de  aangename  gelegenheid  voornamelijk  hierin ,  dat 
de  meeste  koopvaardQ-  en  andere  schepen  dagelijks ,  xoo  van  Dordrecht , 
Rotterdam,  Schiedam  ent.,  naar  zee  ,  als  van  daar  terug,  hier  voorby 
moeten  varen,  hetgeen  oen  aangenaam  en  genoegelQk  getiat  oplevert  $ 
doch  hetgeen  dit  dorp  nog  meer  luister  btjset ,  is ,  dat  het  voor  de 
Tftacbery  teer  geschikt  en  voor  do  koopvaart  mede  teer  wel  gelegen  is. 

Men  wil,  dat  in  de  twaalfde  eedw  van  de  Maas  werd  afgedtykt  eene 
waal  ,  welke  van  een  twartachtig  tanden  wat ,  en  dat  dit  ambacht 
daarvan  sjfne  benaming  ton  ontleend  hebben.  In  eene  ordonnantie 
▼en  Keiser  Mhhbuir,  gedagteekend  den  il  JoHJ  1510,  vinden  wQ, 
dat  by  orde  gaf  op  het  verbeteren  der  dyken ,  en  waarnh  dus  bet 
gestelde  niet  vreemd  ton  ttyn ,  aangezien  daarin  gezegd  wordt,  dat 
het  land  van  Zwibttwaal  snood  en  uitgedolven  land  was  en  alleen 
aan  arme  lieden  toebehoorde ,  zoo  dat  men  wel  kan  vaststellen ,  dat 
het  op  dien  tyd ,  op  eenige  hoogten  en  dyken  na ,  geheel  onder  water 
lag ,  en  het  daarnaar  ZwiaTtwAAi,  genoemd  werd ,  tal  waarsehyniyk 
geweest  tfon  om  de  Bwartachtige  kleur,  welke  dit  water  had  en  dat 
aan  de  gronden  is  toe  te  schrijven ,  welke  hier  veenachtig  styn ,  zoo 
als  bltfkt  trit  den  naam  van  de  hier  langs  loopende  vliet,  de  Der- 
rievliet  genaamd. 

Men  tiet  dos,  dat  ZwAtTtwjui  van  oenen  aantieniyken  ouderdom 
is  ,  aangezien  bet  in  de  twaalfde  eeuw  reeds  is  bedykt  geworden ; 
dan ,  door  wien  zulks  ondernomen  of  in  welk  jaar  tolks  geschied  tj| , 
daarvan  is  geen  historisch  biyk  te  vinden.  Meer  zekerheid  is  er,  dat 
in  de  twaalfde  eeuw  reeds  eenige  woningen  op  de  toen  gelegde  dyken 
sfyo  gebouwd  geweest ,  en  dat  in  de  dertiende  eeuw  het  getal  der  inw. 
van  dit  dorp  dermate  was  toegenomen ,  dat  er  aan  de  bonwing  van 
eene  kerk  gedacht  werd.  Het  d.,  dat  teer  net  en  in  verscheidene 
straten  afgedeeld  is ,  heeft  eene  alletins  welgelegene  haven.  Men  vindt 
hiermede  onderscheidene  uitmuntende  tuinen  en  boomgaarden;  welke 
aan  hunne  bezitters  of  voordeel ,  of  genoegen  aanbrengen. 

Toen  ,  in  het  begin  der  dertiende  eeuw ,  de  inwoners  begonnen  te 
vermeerderen ,  beeft  men  eene  kleine  verhevene  plaats  aan  de  noord- 
tyde  Tan  de  Waal  gemaakt ,  waarop'  men  eene  kleine  kerk  bouwde , 
welke  nu  nog  de  Achterkerk  genaamd  wordt  en  het  oosteiyke  ge- 
deelte van  de  tegenwoordige  kerk  uitmaakt,  terwfll  het  zich  boven 
het  naderhand  aangebouwde  eenigtins  verheft ,  tot  dat  men ,  in  hét 
jaar  1997/  uit  hoofde  van  het  steeds  toenemend  getal  der  bewoners, 
de  westmoor  heeft' doorgeslagen  en  de  kerk  tot  de  tegenwoordige  grootte 
heeft  gebragt,  en  te  geiyk  den  toren,  met  klok  en  uurwerk  voorzien, 
daarop  getet ;  waardoor  vervangen  werd  een  kruis  van  honjt ,  hetwelk 
teer  kunstig  door  het  dak  van  het  oude*  kerkje  waf  doorgewerkt. 
Vóór  de  Reformatie  was  het  eene  parochiekerk ,  Welke  door  de  Graven 
van  Holland  werd  vergeten.  De  Pastoor,  in  syne  pastory  wonende, 
had  jaarlyks  ld  ponden  (7iguld.)|  buiten  wonende  genoot  hy  2  pon- 
den (12  gold.).    De  Koster  had  jaarlyks  4  Ryosebe  guldens  (5  guld. 


412  Z  W  A. 

60  cents).  Het  kerkgebouw ,  dat  leer  ruim  is  en  eene 
vierkante  gedaante  heeft,  is  van  binnen  met  bont  afgeschoten,  m 
dat  het  oude  en  nieuwe  gedeelte  van  elkander  gescheiden  zya  en  bet 
laatste  tot  de  predikdienst  enz.  afgezonderd  is.  De  kansel,  vdb 
altyd  gestaan  heeft  tegen .  den  zuidmnur ,  is ,  sedert  1794 ,  ten  ge- 
makke  van  den  Leeraar ,  aan  het  oostekide  verplaatst.  De  oude  lei 
dient  lot  berging  van  gereedschappen.  De  toren  rfjst  van  éea  tred 
af  vierkant  op  boven  het  dak ,  van  waar  by  dan  verder  mot  eest 
tamelykc  spits  in  de  hoogte  stijgt. 

De  jaarmarkt  beeft  plaats  14  dagen  na  Paseben. 

Zwartewaal  is  de  geboorteplaats  van  den  Godgeleerde  Asuui 
du  Pos,  gcb.  in  1695,  f  14  April  1747. 

In  het  jaar  1510  gaf  Maxibiuaai  ,  Roomsch  Keizer  eene  ordoseuto 
uit ,  waarby  Oud- Hellevoet  met  nog  twaalf  andere  ambachten  of  si 
ders ,  verpligt  werden  tot  bet  onderhouden  der  dyken  van  ZwAintm 

In  1602 ,  werd  aan  de  kerk  ,  door  de  toenmalige  Staten  vsb  Hollis! 
vergund  ,  om  in  één  van  hare  vensterramen  een  glas  te  plaatsen ,  n- 
sierd  met  het  wapen  van  Holland  en  waarvoor  is  gegeven  geworda  eea 
som  van  42  guld. 

Vóór  deie  plaats  is ,  in  het  jaar  1357  ,  op  de  Maas  een  zware  staaf 
strijd  voorgevallen ,  tusseben  de  Keizerin  MzaeAaraau  en  harea  m 
Willes  V ,  Graaf  van  Holland. 

Den  24  Augustus  1717  ontstond  er  in  het  dorp  een  zware  brui 
waardoor  57  buizen  en  10  schuren  tot  den  grond  toe  vernield  v* 
den ,  doch  deze  werden ,  in  het  volgende  jaar ,  alle'  weder  berbootf 
nadat  de  ingezetenen  door  eene  collecte  daartoe  in  stmat  waren  jeteR 
Boor  dit  ongeval  verbrandde  ook  de  geheele  secretar\j  vaa  het  » 
bacht ,  alsmede  die  van  de  Vierpolders ,    welke  alhier  bewaard  «ei 

Dikwerf  is  deze  gem.  door  watersnood  in  groot  gevaar  geweest,  stok 
onder -anderen  in  het  jaar.  1774. 

Hel  wapen  dezer  gem.  bestaat  in  een,. schild  van  zilver,  mettvt 
staande  balken  van  keel ,  hebbende  tot  schildhouders  twee  vissesff- 
van  welke  de  eene  in  de  regterband  een  laaf  net  en  de  andere  is* 
linkerhand  eenen  viscb  by  den  staart  beeft. 

ZWARTEWAAL  of  Zwastzwlu,  voorm.  amb.  in  het  eiL  ZuU+ 
teland ,  prov.  Zeeland ,  daar  waar  thans  het  verdronken  Zuid- Be «W 
is,   O.  van  ToUende. 

Dit  amb.  was  niet  grooter  dan  258  gem.  262  roed.  (109  bnnd.  68 1^ 
8  v.  ell.)  en  is  door  den  vloed  van  5  November  1550  ingeswolf* 
Niettegenstaande  zyne  kleinte  had  bet  ten  tyde  van  SsuLLSSAsaxf 
onderscheidene  deelgenooten ,  als:  Jhr.(Jo*As  Hibbobtmos  Hoissss,  ■* 
74  gem.  109  roed.  (54  bund.  14  v.  r.  45  v.  ell.) ,  Mr.  Pum  * 
Hotbebt  ,  Heer  van  Burght ,  met  82  gem.  104  roed.  6  voet.  (57  tod 
22  v.  r.  49  v.ell.),  Aurmon  de  Hotbebt,  Heer  mus  Krumingmt** 
16  gem.  222  roed.  2  voet.  (7, bund.  68  v.  r.  87  v.  ell.),  Jhr.W* 
les  tar  Lieb,  Heer  van  katwijk,  met  5  gem.  295  roed.  8  «*• 
(2  bund.  74  v.  r.  85  v.ell.),  Jbr.  Job  ah  vah  Rbtsessbeb«si  ,  Heers» 
Kouwerve,  met  17  gem.  187  roed.  7  duim,  (8  bund.  9  v.  r.  19  **&l 
Johah  van  Retgeesbebcbb,,  met  94  gem.  128  roed*  5  voet.  (43  t»^ 
54  v.  r.  69  v.  ell.) ,.  en  Jbr.  Josbfbqs  Adbiaios  v ah  obb  Gsa<cst,  *J" 
ron  van  Frempden  en-Olmen ,  Heer  van  Batenbrotk  ,  met  216  ^ 
4  voet.  (99  v,  r.  53  v.  ell.).  .Nimmer  was  er  gelegenheid ,  «f  •* 
iets  van  de  zee  te  berwiniie,n,  gevolgeltyk  is  te  denken,  dat'dit  am- 
bacht niet  dan  in  naam  zal  bekend  blijven* 


Z  W  A-  415 

ZWARTE  WA  AL  (DE  POLDER-)  of  de  Zwhthwaalscm-mumb  ,  nold. 
in  hei  Land-van-Voorne-en-Putten ,  prov.  Zuid+Holland ,  arr.  en  sant. 
Brielle,  gein.  Zwartewaal ;  palende  N.  en  0.  aan  de  gorzen*  tegen  de 
Nieuwe-Maas  ,  Z.  0.  aan  het  oos leiode  van  de  Derrievhct ,  Z.  W.  aan 
den  Oud-Hellevoelscbe-polder,    W.  aan. den  Vekhoeksche»polder. 

Deze  pold.  beslaat,  volgens  het  kadaster,  eene  oppervlakte  van 
219  bond.  en  wordt  door  eene  sluis  en  eenen  watermolen  op  de 
Nieuwe -Maas  van  het  overtollige  water  ontlast. 

ZWARTEWAALSCHK-DIJK  (DE),  dijk  in  het  Land-van-Voorne- 
en-Putten,  prov.  Zuid*  Holland ,  xich  in  eene  westelyke  rigting  van 
hel  d.   Zwartewaal ,  naar  de  stad  Brielle  uitstrekkende. 

ZWARTE WAALSCHfi-POLDER  (DE),  pold.  in  hel  Land-*an-Fo*rne- 
en-Putten,   prov.   Zuid* Holland.     Zie  Zwaktiwaal  (Db-Poldbh  vak). 

ZWARTE- WATER,  voorm.  kloosU  in  Zalland,  prov.  Optrijttel, 

SÏe    MlAlKSBElO. 

ZWARTE- WATER  (BET),  geb,  in  bet  ff  e  derkwartier  der  prov. 
Utrecht,  arr.  en  1  u.  N.  van  Utrecht,  gedeelteiyk  kant.- en  gem. 
Utrecht,  gedeeltelijk  kant.  eo  Su.  O.  van  Maaruen ,  gem.  eo  |u.  Z. 
van   Maartensdijk,  met  4  h.  en   ruim  20  inw.  onder  Maartensdijk. 

Dit  geb.  ontleent  s(jnen  naam  van  eene  vaart ,  welke ,  nit  de  Veen- 
gracht  voortkomende  ,  naar  Blaauweapel  loopt. 

ZWARTE- WATER  (HET),  rif.  in  Zalland,  prov.  Overijssel,  dat 
aan  de  Schoenkuipen  bQ  Zwolle  uit  de  vereeoiging  van  onderschei- 
dene weteringen  ontstaat,  door  die  stad  loopt,  welke  bet  tot  eene 
mime  haven  en  scheepvaart  verstrekt ,  noordwaarts  naar  Hasselt  vloeit , 
en,  |  u.  boven  die  plaats  de  Vecht  opneemt,  vervolgens  den  loop 
noordwaarts  aannemende ,  voorby  Hasselt  tot  Zwartsluis  en  van  daar 
W.  naar  Genemuiden  stroomt,  en  sich ,  beneden  die  plaats,  door  het 
ZwoUcbe  diep ,  in  de  Zuiderzee  ontlast*    Zie  verder  Zwolscie-dibp  (Hst)* 

De  reden  der  benaming  vari  deze  rivier  moet  gezocht  worden  in  de 
kleur  van  bel  water ,  hetwelk ,  door  en  over  een  veenaebtige  grond 
loopende,  eene  bruine  of  iwarUcbtige  kleur  schynt  te  hebben  aan- 
genomen.   . 

Dat  dit  water  reeds  Tan  oude  tyden  af  geschikt  is  geweest  om  be- 
varen te  worden ,  kan  aan  weinig*  twyfeang  onderhevig  xQo ,  doch 
de  vaart  nam  bier  voornameiyk  toe ,  nadat  de  koophandel  zich  in  het 
laalsl  der  vy&iende  en  bet  begin  der  zestiende  eeuw  Tan  Kampen  naar 
Zwolle  begon  te  verleggen.  Te  Hasselt  werd  vroeger  eene  tol  gehe- 
ven ,  waarvan  de  .tfarderwyker  schippers  steeds  syn  vi-ygehouden. 

Over  bet  Zwaitiwatib  heeft  een  hevige  en  langdurige  twist  gcheertcht 
tusschen  Zwolle  eo  Hasselt.  Daar  beide  steden  op  eenen  kleinen  af- 
stand van  elkander  aan  dese  riv.  lagen,  een  stroom  naar  bet  scheen 
slechts  in  slaat  om  de  opkomst  en  bloei  van  ééne  stad  te  syn ,  gold 
de  vraag  niets  minder  dan  bet  bestaan.  Zwolle,  dat  in  syn  belang 
de  nadere  ligging  aan  Duilsehland  had  en  door  veel  begunstigd  was 
geworden  ,  bad  bet  eerst  kracht  verkregen  en  werd  door  veel  gesterkt , 
waartegen  het  zwakkere  Hasselt  wel  worstelen,  maar  nooit  opwegen 
eo  dat  het  nog  veel  minder  overwinnen  kon.  De  geschiedenis  ver* 
loonl  deze  worsleting  van  de  syde  van  Hasselt  in  alle  de  trekken 
-van  lang  verkropten  spyt,  gepaard  met  eene  zonderlinge  volharding. 

Hasselt  bad,  in  bet  jaar  1486,  van  Da  vin  vaj  Boeaaoanii,  den  vjjf 
en  twintigsten  Bisschop  van  Utrecht ,  vrybeid  verworven ,  om  eene  brug 
over  het  Zwar*  kwatbe  te  leggen ,  en  was  door  de  Zwollenaars  ,  die 
bierdoor  hunne  reglen   verkort  oordeelden ,   in  de  uitvoering  van  dit 


41é  ZWA. 

werk  vernaedcrd.  Fiuts  van  Booasopnit,  de  teven  en  vtjftifiU  b- 
schop  van  Utrecht,  op  de  Zwollenaren  gebeten ,  bevestigde  de  verm> 
ging  van  tyneu  voormaat ,  in  bet  jaar  1898 ,  en  leen  werd  de  brtgai 
■eet  der  daad  gelegd  ;•  doeb  de  omstandigheden  van  den  oerleg  «ene* 
taakten .  dat  ti)  eerlaog  weder  moest  afgebroken  werden.  Kort  we 
den  overgang  tan-  Overijssel  aan  Kam*  V,  was  de  brog,  koene?  k 
Zwollenaars  sich.  daar  tegen  ook  verset  hadden ,  weder  epgdmvi 
De  bevelen  der  Staten  setvea ,  on  het  werk  te  staken ,  werd»  ■ 
den  wind  geslagen  ;  en  wanneer  's  Ketters  Stadhouder  naderkssd  e 
de  brog  wilde  doen  wegruimen ,  ontoagcn  die  van  Hassek  och  sis, 
het  werkvolk  met  geweld  te  koeren.  Hiermede  niet  vergenoegd ,  *• 
stonde»  sty  telfs  de  Zwokche  sehippers ,  daar  voormj  vareede ,  Ie  ba- 
nen ,  aan  te  bonden  en  te  herooven.  De  stad  Zwolle  had  dat  na 
mangel  aan  beweegredenen  ,  om  op  de  afbraak  aan  te  drisges,  « 
de  Staten ,  vruchteloos  getracht  benbende  een  rainneiyk  vergelgk  è 
te  werken ,  bealoten  eindeiyk,  dat  de  taak  ia  eea  getet  piotgeèa) 
aonde  worden  afgedaan.  Dan  ook  dit  werd  too  onregelmatig  kek» 
deld  ,  dat  eindeiyk  de  Keiter ,  in  het  jaar  1*39 ,  de  taak  voor  *)■ 
Jkaad  trok  ,  waar  ty  nog  tes  jaren  hangen  bleef,  en  etadeujk  'nar 
voege  werd  uitgesproken ,  dat  Hasselt ,  niettegenstaande  de  Biae*> 
peujke  verganning ,  niet  bevoegd  was  eene  brug  te  leggen ,  doek  jt 
dan  Reiner  bet  regt  bleef  voorbehouden  ,  om  daartoe ,  ten  cenn 
tyde,  -vryheid  te  verleenen.  Hiermede  liep  dit  geschil  voer  degel? 
ten  einde. 

Iatnssehea  verdient  het  ons»  opmerking ,  hoeseer  de  stad  Zvottei 
dit  ttydperk ,  seo  wel  als  in  volgende ,  een  oitgebrekl  regt  op  ka 
Zwabvswavib  heeft  toeken  te  band  haven.  Dit  tag  men  ook  ter  geV 
genheid  dat  hare  twanen ,  in  bet  jaar  1554 ,  door  de  knecatcs  * 
den  Drost  van  Genemniden  gedood  waren ,  en  vooral  toen  de  ftnctt 
Drost ,  in  1539 ,  hoewel  op  last  van  den  Stadhouder ,  -wilde  belettes,  » 
men  elders  viscb  ter  markt  bragt ,  voor  dat  de  betetting  en  deiovua 
van  Genemniden  daarvan  waren  voortien.  •  De  vryheid  9am  betïv* 
»  nwAna ,**  dus  spreekt  de  wethouderschap  van  Zwolle  in*  eeues  ki' 
wvnr  dit  onderwerp  gesebreven ,  »  was  van  oods ,  too  door  het  Qr 
»  sticht,  als  door  het  Nedersticht ,.  erkend  aan  niemand  dan  tas» 
ê  toe  te  komen.**  Ook  venetseden  ty  neb ,  in  het  jaar  1399*  tap 
het  badryf  der  Vollenhovensche  visschers ,  die ,  den  mond  vaa  o" 
stroom  met  hunne  netten  bezettende,  verhmdaring  toebragtan  nnki 
■oploopen  van  den  visch. 

Die  van  Hasselt,  welke,  in  1593,  ook  wederom,  orsehosa  ma- 
teloos, getracht  hadden,  verlof  tot  het  slaan  van  eene  brug  «ver*1 
ZwiarEWATU  te  verkrijgen ,  oordeelden  in  1579  bet  tydstip  gaton*. 
waarin  ty ,  mot  hoop  van  goeden  aiulag ,  hun  aantoek  msgies  *■ 
nieuwen.  De  wrok  van  Filips  vla  Boeaoopati  tegen  de  stad  2** 
was  hun  venrmaals  dienstig  geweest ,  om  tulk  eene  vergunning  te  k* 
komen ,  en  dns  was  het  niet  ongeremd  van  de  tegen woordy  •* 
aeegdheid  des  Landvoogds ,  op  de  telfde  stad ,  het  selfee  ettvew* 
4e  verwachten;  te  meer,  nademaal,  by  het  vonnis,  ten  trjde  deiw- 
«ere  tegen  hen  gevallen,  uitdrukkelijk  bet  regt  des  Landheer*,  * 
ten  eenigcn  dage  tulk  eene  vryheid  te  verleenen ,  vonrbehendes  **/ 
Doch  hoeaear  ttf ,  en  dete  omstandigheid ,  ea  het  nut  dat  v»  * 
trog  te  wachten  was,  ook  tochten  aan  te  dringen,  da  ZioUeaiif» 
wisten  dit  alles  too  wel  te  wederleggen ,  en  vneëigt  tot  keken* 
by  dan  9tadhonder  ea  anderen   van  des  Landaaonds  ilaansunira  •• 


Z  W  A.  41» 

bandden  9  dal  de  Geheimraad  des  Koaings  de  taak  andermaal  tan  na- 
deel* van  Hasselt  besliste.  Bindetyk  beeft  Hasselt  den  laag  geveerden 
strijd  teer  goed  gewonnen ,  en  de  brug  alt  een  bevend ,  maar  kost- 
baar gedenk*  tak  van  hare  overwinning,  in  1828  gelegd. 

Gedurende  bet  bestand  en  de  entstaae  oneeaigheid  tufeeban  de  Rid- 
derschap en  de  drie  steden  o?er  de  oppermagt,  oerdeelden  die  van 
Hasselt ,  in  1610 ,  de  gelegenheid  nogmaals  gunstig ,  om  bnnne  oude 
aanspraak  op  seker  regt  te  doen  herleven ,  volgen*  welk  i(j  wilden , 
dat  alle  vischschepen ,  die  naar  Zwolle  veorbtf  roeree,  eerst  bty  hen 
markt  moesten  beuden.  De  Zwollenaars  versetteden  sieb  hiertegen  v 
en  de  saak  kwam  in  1611  aan  de  Staten;  doeb  dese  schijnen  weinig 
lost  gehad  te  hebben ,  om  bet  regt  der  stad  op  bet  Zw&srrewATia  te 
beslissen.  Ter  voorkoming  van  grootere  onlusten ,  vermaanden  tij  dia 
vast  Hasselt  in  het  aanhouden  der  schepen  alle  aseligheid  te  gebrui- 
ken ,  voorbehouden!  bet  reajt  der  beide  steden.  Hoe  eene 'andere  twist , 
over  het  reat  van  visseberij,  niet  lang  naderband,  in  1615,  tussehen 
Zwolle  en  de  Edelen  des  kwartiers  van  Volleohove ,  ontstaan ,  tij  af* 
geloopen ,  is  ons  niet  gebleken. 

ZWARTH WATER  (HET),  meertie  in  BnMmmtpU,  prov.  Drtntkt, 
gero.  en  1  n.  N.  O.  van  fPutorboA,  nabfj  Eèp9  strekkende  aieb  voor 
een  klein  deel  nit  in  het  Roldtrdingspil. 

ZWARTE  WATER  (HET),  meertie  in  de  prov.  Drtntk*,  dingtpil 
Tan  Pfooréenwtldy  1  o.  Z.  W.  van  Neeg. 

ZWARTEWATER  (HET)  t  meertje  in  Rolderéiugtpü ,  prov.  Dr*ntke} 
gem.  en  5  min.  N.  Tan  <eVst*.  Het  beslaat  eene  geringe  oppervlakte  » 
en  is  in  drooge  somers  geheel  sonder  water. 

ZWARTEWATBR  (HET),  voonn.  water  in  Stouts  *  F  laan+rtu ,  in 
het   Lm*d-9a*-Kadta*J ,  prov    Zeeland.    Zie  Zwabtigat  (Het). 
|     ZWARTEWATBR  DIJK  (DE)  of  HeeatmjK,  dtfk,  prov.  Ovtrijtnl, 
aan  den  regteroever  vao   het  Zwartewater,   onder  de  gem.  HmȐH9 
1  ZwolUrkêrtmtl  en  Zwtiêluis. 

'  Dese  dyk  stond  voorheen  onder  drie  dybbestnren  of  sehoowaa ,  alt 
dia  Tan  de  Markten-sebonwe,  Kerspelsscbouwe  en  Ten* 
'Velde.  Dese  sjjn  bty  de  uitvoering  van  het  reglement  op  het  be» 
'beer  der  dtykeo,  polders  en  waterletdiagett  ia  de  provincie  Overijssel 
'van  185b*,  samengevoegd  onder  d>  benaming  Tan  het  tweede  dfyk> 
1  district, 

1     In  deae  dtfk  sQn  door  den  vloed  Tan  1825  vele  doorbraken  gevallen  t  • 
'  waarvan  de  twee  grootste  waren ,  eene  b|)  Hasselt  en  eene  op  {  nor 
afstand  van  die  plattelandstad ;  door  dese  werden  vernietigd  de  in  de 
'binnenslepieg  des  dflk*  b\j  Hassek  bestaan  hebbende  begraafplaats  van 
de  Isrsjüteteo,  en  door  de  laatste  de  uitwateriog  der  Kiewietstyl. 
F     Na  den  vloed  Tan  1885  werd  door  de  administratie  van  den  water- 
staat ,  namelfyk  bet  hooge  gouvernement,  voorgesteld  ,  de  dfyk  alen» 
te  herstellen  en  op  te  maken  als  overlaatsdijk  ;  de  besturen  dergetegde 
schouwen  namen  dit  voorstel  niet  aan ,  en  is  den  dfyk  in  de  vorige» 
loesUnd  hersteld.     Laler  en    wel  in  de  jaren  1855 ,    1854  en  1855 
heeft  dese  dijk  door  vele  stormen  en  hooge  vloeden  soodanig  geleden  , 
dat  op  eenige  plaatsen  de  passaffie  met  ry tuigen  bfyoa  onmogelijk  werd 
en  men  vreesde  die  geheel  soude  beswij  ken. 

Daarin  sagen  vroeger  vijf  nitwaterende  slaisan,  als:  da  Groote» 
Stapborster-sebotsluis,  de  Arenberffer-schutsluis,  Kost- 
verloren,  Muiteval  en  Kloostersfyl.  Door  het  mjkbestuur 
werd  de  bnlp  van  bet  hooge  gouvernement  tot  herstel  van  den  dijk 


416  ZWA. 

ingeroepen ;  'm  1896  is  de  dijk  kapitaal  bereteM ,  verhoogd  et  ir- 
b waard ,  met  buiteaslepingen  van  5  en  4  op  1 ,  kretasboogte  vaaS&d 
hoven s  dagelijks  water;  de  kosten  daarvan  bebkeo  bedrage»  m 
80,000  golden  ,  welke  door  het  rijk-  en  dijksdistriet  sija  betaald.  Dj 
nit  watering  der  Muiaeval  is  bij  die  gelegenheid ,  bevonden  te  sijndefect 
en  van  te  weinig  nut  om  te  herstellen  ,  uit  den  dijk  genomen ,  wé 
in  den  dijk  thans  geene  andere  uitwateringssloiien  bestaan  dan  de  Ie* 
verloreozyi  en  de  tloosterzijl ,  aangezien  de  polder  door  dcscbotjkii 
hel  Erfgenamenwegje  en  de  gracht  bij  Hasselt  en  'door  de  duiken  n  è 
Stouwe  in  het  Meppelerdiep  bij  Zwartsluis ,  weinig  water  kas  l« 
en  de  Staphorster-scbntslais  en  duiker  eigenlijk  tot  nitwateriof  n 
het  Meppelerdiep  en  het  daarin  afkomend  water  van  de  ptviin 
Drenthe  strekt. 

ZWARTEWATERDIJK  (DE),  dykjn  Zuüand,  prov  Owyd, 
van  Zwolle  in  eene  eerst  noordel yke  en  vervolgens  westelijke  rigtnf. 
onder  de  gem.  Zwollerkertpel  en  Genemuiden ,  naar  Geneaeita» 
pende. 

By  den  watervloed  vao  Febrnary  1825  is  in  desen  djjk ,  in  fc 
muiden,  ten  Z.  van  Genemuiden  eene  dykbreak  gevallen. 

ZWARTE W ATER-EN-VECBTDIJKJBN ,  vyffle  dykdistr.  »*s* 
(herijssel. 

Dit  dykdistr.  wordt  begrensd  door  de  Zwartewater-  en  JVeWjjh 
van  de  buitengracht  te  Zwolle  af,  tot  aan  het  nieuwe  verlaat  o* 
kaden  ten  Noorden  der  Nieuwe- Vecht  en  der  stads  buiteograciu 
aan  hel  Zwartewater.  Het  staat  onder  het  beetuur  van  eens" 
graaf,  twee  Heemraden,  vier  Hoonüugelanden  en  oenen  Secret** « 
Ontvanger,  flet  is  gelegen  onder  de  gemeenten  Hasselt, 
Zwollerkertpel ,  Nieuwleosen  en  Dalfscn  j  beeft  eene  oppervlakte 
740^.83.05  bund.  en  een  geklassi6ceerd  belastbaar  inkomen  foor( 
lasten ,  wegens  gebouwde  en  ongebouwde  eigendommen,  van  /60.75Ü 

ZWARTE  WATER-KLOOSTER ,  voorin,  klooster,  in  ZtlUni,? 
(hertjstel.     Zie  MABiisaaaa.  ' 

Z  W  ARTE  WATERS  DU  R  (DE),  tweedyken  in  Zoltami,  prtt> 
ijuel.     Zie  Zwaitewatbbdijb:. 

ZWARTE WATERSKLOOSTER ,  by  verkorting  veelal  ir  Ia* 

Senoemd ,  buurs.  in  Follenhove,  prov.  Overijswtl,  arr.,  kant.  e^1 
[.  W.  van  Zwolle,  gem.  en  2  a.  W.  Z.  W.  van  Stapt**,*1 
W.  N.  W.  van  Rouveen,  waartoe  xij  behoort;  bestaande  srit 5 ^ 
renhofsleden  ,  met  ruim  50  inw. 

Dese  buurs.  ontleent  baren  naam  van  het  aldaar  gestaan  kd*f* 
klooster  Mariemberg ,  waarvan  het  kerkhof  nog  in  weseo  *  ** 
begraafplaats  gebezigd  wordt.     Zie  voorts  ons  art.  Miafifsns* 

In  dese  buurs.  zyn  in  September  1849,  in  eenen  boawkat&p.f 
vonden  een  gouden  en  een  si  1  veren  muntstuk.  Het  eerste  is  larf** 
van  een  gouden  dukaat,  aan  de  eene  t yde sertoonende  eea  ravf^ 
beeld  met  eenen  schepter  in  de  linkerhand ,  roet  het  randschrift  *** 
Dus  Gelr.  JuL,  aan  de  andere  syde  de  twee  legen  elkander  o?*** 
leeuwen  (het  wapen  van  .Gelderland) ,  iu  de  hoeken  een  adelssr** 
leeuw,  en  het  randschrift  Noheta  Nvo.  uur.  Hal  xilverea  mast*1"? 
heeft  de  grootte  van  eenen  ouden  schelling ,  hebbende  aan  ds  sist  «f 
eenen  adelaar  met  het  randschrift  M ome  la  Na».  DoaejtC.,  en  aan&''* 
*yde  de  wapens  van  Deventer,  Kampen. en  Zwolle  met  de  k"?  ' 
hel  midden  en  het  randschrift  Arno  DMCGCCC  34.  Beide  stuif* 
redeiyk.goed  bewaard. 


2  W  A.  417 

ZWARTEWRG  (DB) ,  weg ,  prov.  Friesland,  kw.  Öostergoo,  van 
Leeuwarden ,  door  de  griet.  Leeuwarderadeel  en  Tietjeristeradeel,  naar 
TiHjtrk  loopeode. 

Deie  weg,  welke  vroeger,  wegens  de  kleor  van  den  kieiel  of  hel 
puin  ,  waarmede  hij  jaarlijks  van  stadswege  werd  opgehoogd  en  in 
braukbaren  staat  gebonden ,  met  meer  regt  de  Roodeweg  kon  ge- 
noemd worden  ,  is  in  het  jaar  1551  aangelegd,  doch  in  het  jaar  1830, 
is,  door  het  aanleggen '  van  den  klinkerweg  van  Leeuwarden  naar  Gro- 
ningen een  gedeelte  daarvan  best  raat  met  klinkers ,  doch  een  gedeelte 
nabij  Leen  warden  is  onhestraat  gebleven  ,  wegens  de  bogtige  rigling 
welke  door  eenen  regten  weg  wordt  afgesneden.  Vóór  het  aanleggen 
van  dien  weg,  in  1851,  reed  men 'van  Leeuwarden  naar  Tietjcrkster- 
adeel  en  verder  naar  Groningen  door  een  geheel  ander  oord  en  wel : 
van  Leeuwarden  suidwaarts  de  Breededyk,  dan  oostwaarts  langs  de 
tegenwoordige  Htiisumer  laan  naar  Huizo  ra ;  verder ,  voorby  de  pas- 
tery  ,  bet  Tynjcdykje  en  xoo  naar  Tynjezet ,  dier  door  bet  vaarwater  de 
Tynje  en  langs  de  lage  landen  naar  de  kleine  of  Westergeest  en  bezui- 
den Tietjerk  naar  den  Zomerweg  en  de  voormalige  kerk  van  Hardegarijp. 

ZW ARTBWOÜDB  of  Zwastiwold  ,  streek  lands  ,  prov.  Friesland, 
kw.  Öostergoo,  griet.  Ferwerderadeel ,  arr.  Leeuwarden,  kant.  HoU 
werd;  palende  N.W.  aan  den  r\jweg  van  Hyum  naar  Hallum,  N.  O. 
aan  de  Hallumervaart ,  Z.  O.  aan  de  Hallnmermieden  en  Z.  W .  aan 
het  Hyuaermeer,  en  eene  oppervlakte  beslaande  van  5  bond.  65  v.  r. 
ttOv.cll. 

ZWARTEWOUDB,  inham  in  do  Fljuessen,  prov.  Friesland,  kw. 
Weeiergoo,  griet.    HtmeUw%er-0(dephatrt-en-/foordwoUe. 

ZWARTE-ZÜSTEREN-KLOOSTER,  voorm.  kloost.  te  Breda,  aan 
de  Oude-Fest. 

De  Zwarte  zusteren ,  genaamd  naar  de  zwarte  kleederen  ,  die  sQ 
droegen  ,  waren  in  het  eerst  eenige  weinige  weduwen ,  die  op  het  platte 
land  van  Brahand  ,  omtrent  het  jaar  1371 ,  begoonen  de  zieken  te  be- 
zorgen ,  sooder  onderscheid  van  krankheden  en  buiten  wetten  ,  tot  dat 
arij ,  in  het  jaar  1469,  den  regel  en  de  kleeding  van  den  H.  Awostimis 
aannamen  ,  waarvan  zy  dan  ook  Augustijner  zusters  genoemd  werden. 
Op  wat  tijd  deze  zusteren  eerst  in  Breda  zijn  komen  wonen ,  is  niet 
wel  te  bepalen.  Dit  is  zeker,  dat  zy ,  omtrent  het  jaar  1500,  hare 
kerk  en  huising  gebouwd  hebben,  aan  de  Oude  Stads-  V 'est,  regt  over 
het  klooster  van  St.  Cathartneodal.  Men  vindt  ook  ,  dat  op  een  voor- 
stel ,  van  wege  Graaf  Herdsis  var  Nassau  aan  de  Regering  gedaan  , 
deze ,  in  1358 ,  aldus  geantwoord  heeft :  •  Aanmerkende,  dat  de  Swarte 
»  susteren  in  de  stadt  Breda  ,    niet  alleen  in  lijden  van  pest ,  maar 

•  oock  in  alle  andere  siektens  een  groot  onderstam  voor  de  arme  bor- 
»  gers  waren ,  en  een  tygeltyk  die  baar  versochten ,  zonder  onderscheyd 

•  moesten  bijstaan  ,  hen  geraden  docht  dezelve  te  onderhouden  ,  en  dat 
»  men  die  mogte  doen  blijven  op  bare  woon  plaatse ,  alwaar  zy  op 
»  die  tyt  waren."  Vervolgens  hebben  zy  aldaar  haar  verblijf  gehouden  , 
Lot  in  bet  jaar  1380,  wanneer  zy ,  wegens  bet  voorgeven  van  bloed- 
cweetende  beelden  te  bezitten  ,  daaruit  gezet  z\jn.  De  Zusteren  door 
Jen  Drossaard  en  de  Regering  in  hechtenis  genomen  zynde,  werden 
door  Willes  I,  Prins  *an  Oranje,  in  vrijheid  gesteld  ,  uitgenomen  de 
kosterin  .  die  de  stad  uitgezet  werd.  De  Prins  beval  verder ,  dat  het 
klooster  der  gemelde  susteren  tot  een  Pest-  of  Ziekenhuis  zoude 
iogerigt ,  en  dat  een  of  twee  der  oudste  Zusteren  ,  door  de  Re- 
gering ,  raogteo  onderhouden  worden ,  ten  welken  einde  aan  vier  der 

XIU.  Deel.  27 


418  ZWA. 

oudste  Znsteren  huisvesting  en  onderhoud  verleend  is.  Oesratè- 
ben  Luau  GusBaecaf»,  eenige  overgeblevene jreproieasiae  ,  m  iasu 
MeuftTEis,  gekleede  in  de  gemelde  orde,  den  20  Jong  lOOa^eeka*1, 
de  huizing ,  en  verderen  bouw  ven  hel  Zw*ava  ZemMniMim, 
voor  Schepenen  ven  Breda  vertogen  en  opgedragen  ien  behoeve  ë 
stad ,  met  besprek ,  dat  Linea  tiuseancm ,  het  greete  hek  r* 
mende ,  gedurende  haar  leven  sonde  bewonen  het  Usiat  sw  * 
ten*  de  put. 

liet  gemelde  hnis  is  in  het  jaar  1606 ,  veranderd  tot  m  We* 
huis  voor  ar  nee  burger  v/eesen  ,  v/aartoe  het  nog  dient ,  sijnee  tin 
het  BeeeuweBsems  obb  Hbbvobmbb* ,  *  en  het  kleine  hois  t  na  k 
singel ,  werd  deslsjds  tot  woning  voor  oude.  vrouwen  bettend,  * 
door  Armbezoreers ,  wier  vergaderplaats  mede  in  dit  bei»  «*,  * 
derhouden  werden*  Thans  dienL  dit  laatste  gebouw  tot  ttriiea* 
woningen. 

ZWARTE  ZUSTEREEWCLOOSTEa  (DE),  voorin,  klooit,  te  % 
£*n,  in  de   Htielttruat. 

Dit  kloost. ,  waarvan  de  tyd  der  stichting  enbekend  is,  es  htoè 
bewoond  werd  door  Nonnen ,  die  naar  den  regel  van  den  R.  huoo 
leelden ,  is  na  de  Reformatie  tot  eene  gksbtaserj)  ingeiift ,  se* 
het  gemeenlijk  het  Glassnus  genoemd  werd ,  doch  later  ie  het  tstst 
tikuliere  woningen  verbouwd -,  waartoe  het  nog  dient. 

ZW  ARTnVZU^TEREN^KLO06TER  (HET)  ef  Kis^TSMBt-fc** 
Zustbbbb  ,  voorm  kloost.  te  Zierikzee,  in  het  Zwart-ZutteMb* 
ten  N.  van  de  Groetekerk.  » 

Van  dit  klooster ,  hetwelk  in  overoude  tyden  gesticht  vsf 
SUbberUwerf  nog  een  overhtyfsel  der  kapel  in  weten ,  doek 
s(fn  de  gebouwen  ingerigt  tot  woonhuizen. 

ZWARTKBRKIB  (HET),  nnn,  ander  welken  het  d. 
in  Drtgterland,    ptov,  N*ord- Holland ,    voorheen  diknek* 
Zie  Scka&woibc. 

ZWARTKOTTERBÊEK  (DE),  beek  in  Twtnthe,  prov.  0** 
die  in  de  gem.  L*m*r,  omtrent  Qldensaal,  een  begin  oeoiDt  cb»^ 
na  Stavbbbbbb  beet ,  onder  den  straatweg  van  Hengelo  naar  01** 
door ,  in  de  gem.  fVttneh ,  de  buur».  Gamuie&e  en  Herthme  st*** 
ook  door  een  gedeelte  van  Borue  loopt  en  ,  in  het  JUmpA**1 
de  Looleiding  of  Loo-Le&  val».i 

ZWARTRUT,  geh.  in  de  Mtijtrij  ra»  's  Hertog enbotk,}'* 
terwijk,  prov.  Noord-Brabaud  9  arr,  en  4  u.  Z.  W.  van  's "  "" 
bêteh,  kant.,  gem.  en  50  min.  N.  O.  van  Tilburg;  met  IJ  ^ 
ruim  60  inw. 

ZWARTSENBURGH  of  Zwaitw,.  wbxi  ,  voorm.  oud  aWU' 
Utrecht ,  onder  de  Gaard** ,  op  de  Oudtywkt-JrmUijJt,  **** 
de  Rodtnbaraersluü  en  de   fïeesslum. 

ZWARTSLUIS,  gem.  in  het  voorm.  kw.  VolUnkot,  pr*> 
ijt$el,  arr.  Zwolle,  kant.  FoUenhow  (6  4.  d,,  19  m.  k.,  M 
palende  N.  aan  de  gem.  Wanneper  veen ,  O.  aan  Staphorst,  l  * 
het  Zwartewater,  die  baar  van  de  gem.  ZwolLerkerspel  scheidt,  *  * 
Ambt-  Vollenhove. 

Deze  gem-  bevat  o*  buurs.:  de  Schans,  het  Beiteskuf1" 
of  Ondc'Sluis,  Nieuwe-Sluia,  S  touw  e-en -Baar  lo  e**" 
Velde-en-Klooster;  beslaat ,  volgens  het  kadaster ,  erae «ff 
vlakte  van  1153  bund.  5  v.  r.  48  v.  e II.,  alles  belastbaar  hoi ,* 
$10  h.,  bewoond  door  603  bui  «ges.,  uitmakende  eene  befofoty 


}Vi.  416 

57JJQ  kw.,    onder   welke  zeer  vele  schippers.    Er  wordt   hier  groote 
•handel  in  turf,    zoo   uit  4e    Dreutaebe  als  VoHenhovensche  veenen, 
gedatven  ;  foefc  itjn  er  $26  kalkovens  en  5  belaagryke  acheepstimmer- 
'  werven*  waarop  «elft  groote  schepen  gebouwd  warden. 

De  Hervormden,  die  er  ruim  3500  in  getal  z{jn ,  onder  welke 
ruim  1300  ledematen,  maken  eene  gem.  uit,  welke  tot  de  klats,  van 
Kamf*&,  ring  van  yolUnJMe-tu-Stitnwijk,  behoort,  en  door  twee 
Pigdikaoten  bediend  wordt»  De  eerste.,  die  bier  J>et  leeraaramht  heeft 
waargenomen,  is  geweest  Jacoics  Stbijdohk,  die  jbier  als  R.  K.  Pas- 
toor ia  dienst  was,  en  b  1379  zyfi  werk  als  flervoxmd  Predikant 
begon.  Hij  vertrok  in  ;L&85  naar  JLJsseUnuiden.  De  eerste  tweede 
Predikaat  is  geweest  Baüibi  va*  Diesi ,  die  in  bet  jaar  1700  herwaarts 
kvam  en  in  het  jaar  1731  aMiier  overleed.  Het  becoep  geschiedt  door 
den  kerkeraad. 

Qe  Doopsgezinden ,  van  welke  men  er  ongeveer  30  aantreft, 
maken  eene  gem.  uit ,  welke  ruim  150  Ledematen  telt.  De  eerste  , 
die  in -deze  gem.  het  leerearambt  heeft  waargenomen  ,  is  geweest  Fouter 
£ba*f  ,  die  alhier  beroepen  is  dep  $9  Augustus  f728  en  misschien  na 
«enige  jaren  hier  gestorven ,  want  in  1731  vindt  men  hier  reeds  als 
Katfttkant  fsiaus  noen*.  Het  beroep  geschiedt  door  de  man  sledematen. 
$o  Chri&teueo  onder  het  Kruis,  die  men  ruim  60  aantreft, 
maken  eene  gem.  uit,  welke  tot  eersten  foeraar  gehad  beeft  €.  Klov- 
MUM**,  die  er  ia  Jiet  j&nr  ,1847  kwam  ,  en  in  bet  jaar  1849  naar 
Anwterdan  i»  vertrokken.  *-*>  De  2  Evangel  isch^utfeerschen  , 
die  er  gevonden  worden ,  bebooren  tot  de  gem.  te  2svai/e.  —  Ook  x\jn 
er  8  Cjbrisielijk  Afgescheidenen.  —  De  JLoomsch-Katho- 
Jijkept,  die  ,er  30  in  gefcil  sjjn  ,  .peroehiëreu  te  üms*elt. 

De  Israëliten,,  van  welke  men  er  ongeveer  $0  telt,  hebben  kier 
eene  bekeek ,  welke  tot  de  ringsynagoge  van  Kampen  behoort ,  en 
.waarin  4e  dienst  door  eenen  Voorlezer  verrtgt  wordt. 

.Men  Jieeft  in  deze  gem.  drie  Gemeente-  «f  Openbare  scbo- 
iêp,  welke  «jezameoiyk  gemiddeld  reim  300  leerlingen  tellen,  en 
-eene  Iaraëlitiscfee  school. 

Het  4-  &w  Aanwas  of  2wAatBsi.uts  ligt  3j  u.  N.  ten  VV.  van  Zwolle , 
S{  o.  N.  O.  van  Kampen  ,  aan  het  Zwartewater  ,  ter  plaatse ,  waar 
bet  Heppeler'die»  zich  daarmede  vereenigt. 

De  naam  wil  vermoedelgk  hij  verkorting  soe  veel  zeggen  als  Zwabt*- 
WATiaacsn-steis ,  'want  aan  :hct  Zwarlewater,  ter  plaatse,  waar  bet 
Jfeppeler-diep  daarin  valt,  was  reeds  voor  lang  eene  sluis,  welke  nog 
dient ,  oni  het  Meppeler-diep  tot  eene  zekere  hoogte  op  te  honden , 
die  de  S taphorster-achulsluis  genoemd  werd.  Toen  dere  schans 
in  het  jaar  1672  geslecht  was ,  is  de  binnenruimte  bebouwd  geworden  , 
en  mankt  thans  uit  de  kom  van  het  dorp ,  genaamd  de  Schans, 
welke  nog  omringd  is  door  eeue  gracht ,  ten  W .  in  gemeenschap  staande 
niet  eeatt  verinoedeiyk  in  1708  ontstane ,  doch  in  1893  vergrooie  kolk , 
ten  O.  ia  bet  JLeppeler«diep  uit  waterende  en  aan  4e  noordzijde  begrensd 
wordende  door  eenen  weg,  welke  bet  Singel  heet.  Deze  kom  telt 
215  h.  en  ongeveer  950  inw.,  en  maakt,  niet  de  daaraan  palende  buurs. 
bet  Buitenkwartier,  de  Oude-Sluis,  de  Nieuwe-Sluis  en 
Zomerdyk,  eene  aanzienlijke  behuisde  streek  uit. 

J>e    Hervormde  kerk,  welke  vroeger  eene  R.  R.  kapel  was,  is 
ia  hel  jnar  1604  herbouwd  en   in   1649  en  1743  aanmerkelijk  ver- 

Jjroot.     flet  is  een  vierkant  gebouw  ,  met  «enen  houten ,  spitsen ,  met 
eyen  gedekten  toren  en    van  een  orgel  voorzien.    Aan  deze  kerk  is 


4*0  Z  W  A. 

in  November  1849  ecne  fraai  bewerkte  zilveren  schenkkan ,  ten  ge- 
bruike  by  Bet  H.  Avondmaal ,  ten  geschenke  gegeven  door  dea  Heer 
Johanbbs  vab  Setteb,  Burgemeester ,  en  diens  echtgenoot  Hillisjb  RW 
6BR8 ,  b\j  gelegenheid ,  dat  t\|  hunne  vijf  en  twintigjarige  echtier- 
eeniging  vierden. 

DceersleKerk  der  Doopsgezinden  ,  welke  stond  in  bet  Klem- 
La  geland ,  was  gebouwd  in  1692  ,  doch  is  in  1842  vervangen  door  de 
tegenwoordige  ,  in  bet  Buitenkwartier ,  zynde  een  klein ,  doch  net  ge- 
bouw ,  zonder  toren  of  orgel. 

De  Kerk  der -Christenen  onder  hel  Krui*  is  slecht*  een 
daartoe  ingerigl  huis  ,  zonder  toren  of  orgel. 

Men  heeft  hier. ook  een  Departement  der  Maatschappij: 
Tot  Nut  van  't  Algemeen,  dat  den  2  Juoy  1820  is  opgerigt  en  on- 
geveer 20  Leden  telt. 

Er  is  hier  mede  een  Distributiekantoor  voor  de  brievsn- 
postery. 

Even  als  onderscheidene  andere  plaatsen  in  dezen  oord  ,  zoo  werd  ook 
Zwartsluis  ,  in  het  rampzalig  jaar  1672 ,  door  den  krijgshaftige*  en 
eerzucht igen  Bisschop  van  Munster ,  zonder  eenfgen  tegenstand  te 
ontmoeten ,  bemagtigd ;  doch  hy  moest  het ,  in  1674 ,  weder  verloten» 

Tydens  de  landing  der  Engelochen  in  Noord-Holland  ,  ia  17tt, 
begaf  zich  een  Engelsen  Officier,  met  12  matrozen  ,  aan  boord  vaneen 
gewapend  vaartuig j  stevende  daarmede  naar  Genémniden ,  welke  plaats 
hij  ,  even  als  Zwartsluis  ,  in  naam  des  Prinsen  tak  Obarje  ,  in  bent 
nam ,  terwyi  hij  tevens  beval  er  de  Oranjevlag  uit  te  steken  en  den 
vryheidsboom  om  te  hakken  ,  een  bedryf  dat ,  geen  tegenstand  ont- 
moetende ,  niet  lang  verborgen  bleef  voor  bet  Departementaal  Bestnar 
van  den  Ouden -IJsscl ,  hetwelk  in  alleryl ,  met  overleg  vaa  dea 
Commissaris  des  uitvoerenden  bewinds  en  den  Kolonel  dergewapeuw 
Burgerwacht,  een  -vijftigtal  Jagers  van  Deventer  en  Haltem  mor 
Zwartsluis  zond,  'mét  dat  voor  de  Engetschen  zoo  ongunstig  p> 
volg ,  dat  de  Officier ,  met  tien  man  van  zyne  matrozen ,  w$ 
alleen  krijgsgevangen  genomen ,  maar  ook  de  vlaggen  spoedig  tigt- 
huald  en  met  het  veroverde  schip  in  zegepraal  naar  Zwolle  verveera 
werden. 

Deze  plaats  heeft  dikwyls  door^  watervloeden  te  lyden  gehad :  *•* 
waren  er  in  1775  en  1776,  toen  er  tusschen  bier  en  Kuinre  28  waden 
in  den  dyk  waren  geslagen,  alle  landeryen  ondergeloopetJ. 

De  stormen ,  in  de  maand  October  en  de  eerste  helft  van  Novemaa 
1824,  deden  het  water  hier  niet  zeer  sterk  rijzen,  wegens  de  verna- 
derlykhcid  van  den  wind,  zoodat  het  niet  hooger,  clan  tot  1.70  el 
boven  gewoon  water  rees.  Die  van  den  14  en,  15  November  verhief 
het  tot  2!80  el,  en  in  den  vroegen  morgen  van  den  15  sloegen)  £ 

Sdvcn  reeds  over  de  dijken  en  deden  het  water  door  de  straten  stroOOjen. 
et  vooruitzigt  was  droevig  j  doch  daar  de  wind  tegen  den  middaf  ■»• 
daarde  en  meer  naar  bet  Noorden  liep  ,  leed  niemands  eigendom  eeoip 
vrezenlyke  schado  ;  zelfo  de  dyken  hadden  zeer  weinig  geleden.  Of- 
schoon de  ingezetenen  van  Zwartsluis  zich  met  regt  verhjydden»  oan 
zoo  groot  gevaar  zoo  gelukkig  ontkomen  te  ztyn  ,  was  echter  het  voor- 
uitzigt onheilspellend  ,  dewyl  de  wind  bestendig  tosseben  bet  Weotno 
en  Noorden  bleef ,  de  ééne  storm  den  anderen  bijna  onafgebroken  of* 
volgde ,  en  de  dijken  zóó  doorweekt  waren ,  dat  men  te  regt  vree- 
zen moest ,  dat  sy  eenen  dergelyken  aanval  niet  voor  de  twefti 
maal  zouden  kunnen  verduren.     Buitendien  was  do  toestand  van  vofe 


ZWA.  421 

getetenen  in  hel  geheel  niet  gunstig ,  dewijl  de  schippert ,  wegens  de 
gedurige  stormen ,  vreesden  in  zee  te  gaan  ,  waardoor  mjna  alle  nerin- 
gen stil   stonden  en   velen  geheel   tonder  verdiensten  waren.     In  den 
avond  van  Woensdag  den  2  Febrnarij   182$  verhief  zich  de  «vind  uil 
het  Zuidwesten  ,  waardoor  het   reeds  begon  te  ryzen.     Dtn  Z  liep  de 
wind  naar  het  Westen  en  de    aanwas  van  water  werd  sterker,   zoo- 
dat  bet  te  middernacht,  tusseben  5   en   4   Februari,    tot  2,30  ell. 
boven   gewoon    water    geklommen    was.     Omstreeks  te  2    ure  in  den 
nacht  werd  de  wind   noordwestelijk ,  .waardoor  het  water  zoo  gewel- 
dig rees ,    dat  het  spoedig  hier   en  daar  over  den  dyk  begon   te  loo- 
pen,  weshalve  men  met  alle  krachten  begon  te  werken,  om  den  dyk 
te  behouden  ,  zoo  door  het  aanleggen  van  kistdammen ,  als   door  bet 
aanbrengen  van  zeilen  aan  den  binnenkant ,   van  welken  reeds  geheo*. 
Ie  stukken    afspoelden.      Dan ,    dit    alles    was  te  vergeefs  (    daar  het 
water  zoo  sterk  bleef  ryzen  ,  dat  de  dyk  ter  hoogte  van  drie  palm. 
overstroomde  ;  de  woedende  golven  kistdammen  ,  zeilen  enz.  wegsloe- 
gen en  men  genoodzaakt  was  den  dyk  te  verlaten  en  alleen  op  be- 
houd van  zijn  leven  en  bezittingen    bedacht  te  syn.     Omstreeks  tien 
ore  ontstonden  er  twee  doorbraken ,  do  ééne  binnen  de  plaats ,   tus- 
seben de  Schans  en  het  Buitenkwarticr ,  en  de  tweede  aan  het  wes- 
teujk  einde ,    waardoor    het  water  met  een  groot  geweld  naar  binnen 
stroomde.   Toen   ruimde  men   de  kerk   en  een   der   scholen  op ,    ten 
einde  tot  bergplaatsen  voor  het  vee  te  dienen,  en  ieder  trachtte  atyo 
kostbaarste  bezittingen  in  veiligheid  te  brengen.      De  waan ,   dat  het 
water  niet  hooger  konde  ryzen,   dan    in  1776 ,    had  voor  velen  zeer 
noodlottige  gevolgen ,    daar  de  vloed  nog  0,93    tot  1,07  ell.  hooger1 
klem ,  en  het  is  waarschynlijk ,  dat  er  vele  ongelukken  verhoed  zou- 
den zijn ,  indien  men  de  mogelijkheid  van  eene  zoo  sterke  rijzing  de» 
waters  hadde  ingezien.  Verschrikkelijk  was  nu  de  toestand  van  Zwabt- 
•mhs,   daar   de   woedende   storm   bleef  aanhouden  en  het  water    nog 
gedorig  rees  ,    zoo  dat  er  welhaast  geen  mogelijkheid  meer  was ,  het 
nog  niet  geborgene  vee  te  redden.    Een  groot  aantal  inwoners  moest 
des  namiddags    ten    twee   ure  hunne  woning  verlaten  ,  alles  vaarwel 
*eggen  en  hunne  toevlugt  tol  vaartuigen  of  hooger  gelegene  woningen 
nemen.     Benige   waagden  zich   op  hunne  zolders ;    dan  deze  waren  , 
bij  bet  steeds  wassende   water ,    voor  een  gedeelte  niet    hoog  genoeg  , 
ooi  daar  veilig  en  droog  te  kunnen  zijn.     De  hoogste,  aan  den  dijk 
staande  huizen    werden  nu  opgevuld  met  vlugtelingen ,  en  er  was  in 
de  geheele  plaats  geen  plekje  boven  water  ,  dan  alleen  voor  bet  huis 
van  den  Heer  Ton  as  ,  aan  de  Nieuwesluis ,    en  voor    het  huis  van  J. 
Hoiskah  ,  bij  de  brug  in  het  Buitenkwartier.     Zoo  viel  de  avond  in , 
terwijl  de  aanhoudende  storm  eenen   nacht  deed  verwachten,  waarin 
dood  en  verwoesting  zouden  heerschen  ,  en  gedurende  dien  nacht  klom 
de  nood  ook   tot  het  hoogste.     Des  avonds  was  het  vlugten   naar  de 
solden    of   veiligere    woningen    algemeen.      Mannen  en  vrouwen  -met 
hunne  kinderen  aan  de  hand ,  op  den  arm  of  aan  de  borst  gekneld ,. 
liepen  hier  en  ginds  op  den   hoogen  dijk  in  het  Buitenkwartier,  tot 
bet  midden  in  het  water,    om  eene  veilige  verblijfplaats  smeekende. 
|n  den  nacht  hoorde  men  niets  dan  een  angstig  noodgeschrei  van  be- 
jaarde lieden  en  kinderen ,   die  om  redding  riepen ,   velen  namen  af- 
scheid van   hunne  huisgenoolen  en  buren  ,  voor  zoo  verre  zij  die  bc* 
'eiken  konden,   dewijl  zij  niets  dan  eenen   zekeren  dood  voor  oogen 
sagen.     Benige  wakkere  scheepslieden  niet  alleen  ,    maar  ook  andere 
menschlievende  ingezetenen  ,  snelden  ,  -  dezen  door  nood  aangespoord  , 


492  Z  W  A. 

ter  redding    toe ,   en   luidden  het  geluk ,   met  gerfaar  van  boa  esjc» 
leven  ,  dat  van  velen  te  redden ;  doch  niet  alle  noodlijdenden  ««ei 
genaakbaar.     In    den  avond  van  4   Februarf}  wat   de  wind  mar  bei 
Noorden  ffeloopen ,  waardoor  de  buitendijks  staande  butsen  minder  m 
den  golfslag  te  ïyden  badden.     Hierdoor  werd  tevens  Tereenaakt,  dit 
bet  binnenwater ,  met  geweld  terug  koerende  T  eene  gfoole  boogie  b** 
reikte.     De»  nachts  ten  5  ure  was  bet  op  het  hoogste  en 'stond  toen  ia 
de  kerk  van  0,60  tot  0,80  ell.j  in  sommige  der  laagste  kuisen  i,5&  ca 
op  de  laagste  landerijen  3,40  ell.     De  binnendijkschn ,  b\j  de  deerbrssk 
staande  huizen ,  werden  na  seer  geteisterd ,  hms  bij  huk-  «tartte  in ,  ca 
die ,  welke  reeds  veel  geleden  badden  ,  werden  nu  geheel  verwoest.   Ia 
den  mergen  van  den  K  was  bet  water  in  aoo  verre  getakt ,  das  taea  ster 
de  dijken  kon  gaan ,  en  het  verminderen  van  den  wind  maakte  de  vaan 
met    kleine   schuitjes    ook    veiliger.     De  jammeren  en  ellende,  welks 
men  toen  sag*  gaai  aMe  beschrijving  se  boren.;  11  toensohea  htetVa 
bet  leven  verloren,  119  ronderen  boven  en  155  beneden  4*  twes *  ja- 
ren ,  benevens  4  paarden  en  8  schapen  waren  verdronken  9  4b*  hans» 
S abeel  weggespoeld  of  ingestort,  50  onbewoonbaar  gewerden  en  160 sur. 
anig  beschadigd  ,  dat  z\j  elk  oogenblik  dreigden  in  to  storten.    Hier- 
door bevonden  990  menschen  xieb  geheel  xonder  woning ,  en  seocttee  snff 
anderen  of  in  schepen  gehuisvest  worden.     Hieraan  geëvenredigd  tmS  ês 
schade  aan  huisraad ,  gereedschappen ,  koopwaren  r  ene.    De  ktilkoteesca 
seheepsthËnDerwerveni  nadden  teer  Teel  geleden,  en  men  atehtte  de  schat» 
aan  het  een  en  ander,  xonder  overdrijving,  op  sneer  dan  100^000 aski 

Het  wapen  dexer  gent.  bestaat  in  een  veld  met»  aohnins  rake» 
(lotangé)  van  iilver  en  keel. 

ZWARTBLÜiSJB(ÖET),gelKin  den  Hoekuke-womrd,  provw  Zant 
Holland ,  arr.  en  5J  n.  Z.  W.  van  Dordrecht ,  kant.  e»  &  n.  Z»  vta 
Ond-Beijerkind ,  gem.  Zmd-BnjerlantL     Het  telt  £6  u*.  en  Itt  iat. 

ZWARTVBLD  (HET  GROOTE-},  duinvallei  in  het  baljaws.  m 
Brëdêroée,  prov.  floord-NoUand,  gem.  en  1  n.  Z.  O.  tan  Zoadstsf»» 
eene  oppervlakte  beslaande  *aw  60  bnnd.,  en  gedeekeltyk  ntfleat  saa 
aardappelen. 

Z  WARTVELD  (HET  KLEINS-) ,  duin*a!leê  'm  bet  baljnwt*  m 
Broderodt ,  prov»  JY oord- Bolland,  gem.  e»  1  n»  Z.  O.  Tan  JvaaWr, 
eene  oppervlakte  beslaande  van  20  bund.  Z|j  ligt  naait  de  veer» 
gaande  en  ie  onbebouwd* 

Door  de  verstarringen  van  de  hooge  seeduinen ,  ie  een  gndeeln>asr 
beide  Zwartvbubr  daaronder  bedolven  ,  doch  thans  sya  *y  tegen- tlh 
verstuiving  gewaarborgd, 

ZWART  VEN  (HET),  ven  of  poel  in  de  heide,  in  dé  Mêijnfi* 
't  Hertoaenbotek ,  kw.  OiUetmijk,  gem.  en  30  ntin.  N*  W.  Tan  'kW 
tel,  'm  de  RijUehe  heide. 

Dit  Ten,  uit -hetwelk  de  JKecctei  gedeeltelijk  voortkomt,  beslaeVeeM 
oppervlakte  van  5  hond.  95  v.  n.  90  t.  eH.,  en  men  Tnngft  datda 
baars  en  snoek. 

ZWARTWATBR,  meer,  prov.  F  rietland,  kw»  Zmemctmd***  fdst. 
Opgterlomd,  N.  van  Bakker**** 

ZWARTWATER,  meer,  prov.  Frieêlend,  kw.  ZtswnnWtn.  Ik 
ZwARtrWAtee. 

ZWARTZAND  (HET) ,  bank  in  Oost-ittdië,  in  bet  Né 

Straat-ruw- Marittra. 

ZWARTZEHBÜRCH  ,  Toorm.  adcW  b.  in  de  st.  ffsVeaftf. 

siaatmce. 


ZWE,  4W 

ZWATBURG  ,  voornT.  plaats  io  Rijnland,  prov.  Zuid- Holland.    Zie 

ZwADBSBOaO. 

ZWATTENBURGUM  ,  naam,  onder  welken  bet  voorin,  stedeke 'Zwa- 
atmuno,  in  Rijnland,  prov  Znid- Holland,  in  den  bluffer*  der  ker- 
kelijke goederen  van  het  bisdom  Utrecht  voorkomt.     Zie  Zwabesbüs., 

ZWAYELBERG*  berg  in  Oasi-Indte ,  op  bet  ^neWAc  uil.  Jawié 
Zie  Mabavib. 

ZWED  (DE),    geb.  in  Rijnland,  prov.  Zuid- Holland.     Zie  Wooe- 

«Cflll-DIJK  (Dl). 

ZWED  (DE) ,  water  in  Delfland,  prov. Zuid- Holland.  Zie  Zwbtb  (De). 

ZWEDT  (HET)  4  breed  water  in  Kennemerland ,  prov.  PI  oord- 11  ol- 
,  lande     Zie  Zwer. 

Z  WEEK  HORST,  bours.  op  de  Lijmen,  prov.  Gelderland,  distr. 
Doeikorgh-en- Z  evenaar ,  arr.  en  2J  u.  O.  Z.  O.  van  Arnhem,  kant. 
en  gem.  Zevenoor;  met  8  h.  en  60  inw. 

ZWEEL,  d.  in  bet  dingspil  Zuidenteld^  prov,  Drenthe*   Zie  ZvrtEto. 

ZWEELAN  DER-POLDER  (DE),  peld.  in  Rijnland,  prov.  Znsrf* 
Uallnnd.     Zin  Zww.aiu>m<-mi.dsji  (Db). 

ZWKELO,  gem,  in  bel  dingipil  Zuidenveld,  prov.  Drenthe,  arr, 
Assen,  jndie.  kant.  Heoaemeen,  ad  ra.  kant.  Ztafen  (1.  k,  d.,  4  in.  kM 
3  »•  d.);  palende  N.  en  O.  aan  de  gein.  Steen,  Z.  aan  Oosterbesse- 
len ,  W.  en  M.  aan  Westerbork* 

Desegem.  bevat  bet  d.  Zweelo  en  de  geb.  Benneveld,  Aalden, 
Meppen  en  W  esu  p  j  beslaat ,  volgens  net  kadaster ,  eene  oppervlakte 
va»  6*71  bund.  85  v.  r.  36  v.  ell.,  waaronder  6233  btind.  89  v.  r. 
59  ▼.  ell.  belastbaar  land  j  tek  135  h.,  beweond  door  16$  huisges., 
uitmakende  eend  bevolking  van  ruim  930  inw.,  die  meest  in  den 
landbouw  bnn  bestaan  vinden.  Vroeger  bestond  hier  eene  brouwerij, 
welke  sedert  onderscheidene  jaren  heeft  opgehouden  te   werken. 

De  Harv,r  a\je  er  823  in  getal  sijn  ,  onder  welke  300  Ledematen, 
maken  eene  gein.  uit ,  welke  tot  de  klass.  en  ring  van  Koeeerden 
behoort.  De  eerste ,  die  hier  het  leeraaranibt  heeft  waargenomen  ,  is 
geweest  Uao  a  Dobsboio,  die  er  in  1608  kwam,  en  in  1603  naar 
Delen  vertrok.     Het  beroep  is  eene  koninklijke  collatie. 

De  Christel  yk  Afgescheidenen,  die  mea  er  ongeveer  1S0  aantreft, 
behoore*  tot  de  gem.  te  Aaiden,  alwaar  in  het  jaar  1849  eene  nieuwe 
kerk  ,  sonder  toren  ,  is  gebouwd ,  in  welke  thans  nog  de  dienst  ver- 
rigt  wordt  door  eeoen  Oefenaar ,  zijnde  de  vroegere  Leeraar  dezer 
gemeente ,  J.  Koiasa  ,  sedert  gerniraen  ttyd  vertrokken  naar  Friesland. 

De  10  Isr.,  die  er  wonen  ,  worden  tot  de  bgkerk  te  SU  en  ge- 
rakend. 

Meo  heeft  in  dese  geen;  één  e  sehool  i  welke  gemiddeld  door  onge- 
veer  1S0  leerlingen  hesocht  wordt. 

Het  dorp  Zwbelo  ,  ook  wel  Zwaai,  gespeld ,   oadlijds  Zweixb  ,   ligt 
é3  u.  2.  O.  von  Assen  ,    4  n%  N.  O.  van  Hoogeveen ,    S  o,  N.  van 
Dalen ,  in  boog  leaemerryk  geboomte  verscholen ,  en  om  syn  natuur- 
schoon de  aandaehi  van    elke»  landschapsehilder  ©verwaardig .     Hen 
telt  m  de  kom  der  gem.  36  h.  en  nagenoeg  240  iaw. 

De  kerk  scbtynt  van  oude  herkomst  en  de  moederkerk  van  die  te 
Oeeterhesselen  te  sijn.  Het  is  een  eeaeeudig  langwerpig  vierkant  ge» 
boow,  met  een  kJrin  spits  torentje  er  op,  doch  sonder  orgel.  De 
klok  is  van  tateren  tyd ,  sQnde  de  vroegere ,  die  misschien  ook  den 
Heilige  vermelde ,  aan  wien  vóór  de  Reformatie  de  kerk  was  toege- 
wyd ,    in  den  oorlog  met  den  Bisschop  van  Hnnster ,    wcggeroofd  en 


424  Z  W  g. 

vervoerd  «aar  bet  flannoversehe  dorp  Ween  we,  waar  ij  oognti 
torco  hangt.  Het  kerkhof  it  omheind  met  teer  groot*  kastaoa, 
misschien  viel  van  gesloopte  hunnebedden  afkomstig.  AaogaintYfci 
predikstoel  verhaalt  men  :  dat  by  ,  wat  de  versierselen  betreft,  ü 
geheel  is  afgewerkt,  doordien  de  maker,  in  het  jaar  1702,  do**; 
nen  stiefvader  valsch  beschuldigd  van  hem  aangedane  mistaoadisja 
ter  dood  veroordeeld  en  geregt.  werd ,  terwQI  oogenblikkeHjk  u  è 
executie  de  vrijspraak  van  hooger  geiag  inkwam  (1). 

Er  is  te  Zweblo  nog  een  buis  of  schuur  aanwezig «  dat  va» hts 
de  twaalfde  of  het  begin  der  dertiende  eeuw  bestaan  bebbeoèpi 
Op  het  Orvelterveen,  derwaarts  overgebragt  is. 

Men  heeft  er  twee  druk  bezochte  jaarmarkten  :  eene  voMJaanaai 
invallende  den  25  Ap/il ,  en  eene  najaarsmarkt ,  invallende  dea  Ml* 

Sustus.     In    1849    werden    op    de   najaarsmarkt  5960  modem  a 
76  varkens  aangebragt.     De  voorjaarsmarkt  is  minder  belaagijjt 

Vóór  veertig  jaren  heeft,  men  in  een  veentje,  ondtr  Zwmif^ 
gen  ,  het  on  vergane  lyk  eener  vrouw  gevonden ,  die  biykem  Ueefcf 
en  versierselen  tot  eenen  hoogen  stand  behoord  moet  hebbes,  ■ 
landman  had  het  ontdekt,  terwyi  h\j  daar  ter  plaatse  sbflo 
heideschalen  stak.  Men  gist,  dal  dese  vrouw  voor  vele  jarea,** 
reis  zynde,  beroofd,  vermoord  en  daar  weggestopt  is,  tertijl*. 
veenstofhet  vergaan  van  haar  lyk  heeft  verhinderd.  Hetujksrt' 
gesegde  vcenplas  voorhanden  zyn ,   ofschoon  de  juiste  plaats  otbeW» 

In  1672  had  dit  dorp,  behalve  het  verlies  van  x\|ne  torenklok,» 
in  andere  opzigten  seer  veel  van  de  vernielsaebt  der  krygske» 
van  den  Mnqsterschen  Bisschop  Babbhd  yah  Galbw  ie  lyden. 

Z WEEN  (DE  STEENK-) ,  binnenwater  in  bel  eil.  Duitttani, 
Zeeland.     Zie  Stbbhb-Zwaab. 

ZWEEP,  buurs.  in  bet  graafs.  Ztttpken,  prov.  GelderUmd.  ïx 

ZWEIKHUIZEN,  d.  in  het  Land-van- r altenburg ,  prov.  ' 

Zie  SWTCKBOISBH. 

ZW EILAND  (HET),   bit   Zwbylabd  of  m   Zwbslab»,  w»» 

Rijnland  t  prov.  Zuid-Holland,  gem.  en  \  u.  O.  van   WarmmL 
Het  staat  met  de  Eymers-poel,  de  Spijkerboor,  het ,  i«f 
*yi,  de  Spriet-Laak  en  het  Norrc-raeer  in  verhiadipf  * 
beslaat  eene  oppervlakte  van  95  bund.  92  v.  r.     Men  vangt  4* 
veel   viseb. 

ZW  EILANDER-POLDER  (DE),  di  ZwtTLARMa-roLDBm  of  ui* 
lakdbb-poldeb  ,  pold.  in  Rijnland,  prov.  Zuid-Holland,  art.  W9 
grootendeels  kant.  ff  oordwij k,  gem.  Warmond,  en  voor  een  kJeaf 
deelte  kant.  Woubrugge,  gem.  Alkemade;  palende  N.  W.  en  M 
hel  Zweiland,  O.  aan  de  Mares  vliet,  die  hem  van  de  Vrfe-Bocu» 
scheidt,  Z.  aan  het  Venner- meer,  Z.  W.  aan  de  Zomer,  waad*" 
van  den  Butterbuister-polder  gescheiden  wordt. 

Dese  pold.  beslaat,  volgens  het  kadaster,  eene  oppervlakte* 
ongeveer  124  bund.,  alles  scholbaar  land,  als:  onder  M'erawW,* 
gens  het  kadaster,  111  bund.,  en  onder  Alkemade,  volgen*  s*J 
daster,  12  bund.  84  v.  r.  20  v.  ell.  Men  telt  er  5  h.,  wal*» 
5  boerderijen  ,  allen  onder  Warmond.  H{j  wordt  door  eenen  ■* 
op  de  Maresvliet,  van  bet  overtollige  water  ontlast,  eo  is  sset * 
Èoekhorster-polder  onder  ééne  bedyking.  Met  land  hgtl^d 
onder  A.  P. 


(1)    Zie  Drenthêéh*  Voïkt- Almanak ,  1S±4,  bl    42. 


Z  W  £.  4S0 

ZWELLB ,  oude  naam  vaq  hei  d.  Zwauo  ,  ia  hei  dlogspil  Zuiden- 
weid, pro?.  Drenthe.     Zie  Zwiilo. 

ZWEM  (T) ,  voorin,  kast.  ia  het  Land-ean- Haas-en- fP  aal ,  prov. 
Gelderland,     Zie  Swihoi. 

ZWEMER,  voorm.  slot  op  het  eil.  Duiveland,  prov.  Zeeland.  Zie 
Zwakihigbo. 

ZWEMMER  (DE)  of  »■  Zbmbb,  water,  pro?.  Friesland,  kw.  Oos- 
tergoo,  «riet.  Koüumerfand-en-Nieuw-Kruisland,  dat  vroeger  in  Zfon- 
ittmadeel,  uit  de  trekvaari  van  Dockam  naar  Stroobos  voortkwam, 
en,  met  eenc  noordelijke  en  ooste.lyke  rigting,  naar  het  Dockumer- 
diep  liep,  waarin  hei  lieh  door  de  Ondwoiidersyi  ontlastte. 

Dit  kanaal  is  in  1830  verdiept ,  verlengd  en  io  verbinding  gebragt  met 

hei  Bergumer-meer ,  100  dat  het  thans  als  stroomkanaal  naar  de  Docku- 

mer-Nieuwe-sylen,  een  der  voornaamste  waierlossingen  van  Friesland  is. 

ZWENE,  oude  naam  van  het  Zwin,  in  Staats- Vlaanderen,  prov. 

Zeeland.    Zie  Zwin. 

ZWERFRUST,  buit.  op  hei  eil.  Wakheren,  prov.  Zeeland.  Zie 
Daarna. 

Z  WET  (DE) ,  water  in  Delfland,  prov.  Zuid-Holland.  Zie  Zwbtb  (Db). 
Z WET  (DE),  water  in  Éennemerland ,  prov.  Noord* Holland,  gem. 
Hautrijh-eu-Polanen ,  in  eene  noordeiyke  ngting ,  van  de  ringvaart  van 
hei  Haarlemmer-meer  naar  de  Haarlemmer- trek  vaart  loopeode. 

Aan  dit  water  ligt  een  dykpost,  tot  de  Linie  van  'Amsterdam  bc- 
booreode. 

ZWET  (DE),  breed  water  in  Kenmemerland ,  prov. fl oord-Holland , 
gem.  Wormer,  in  eene  wesi-suid  westelyke  rigting  van  het  d.  Jisp 
naar  de  Poel  loopeode» 

.  ZWET  (DE) ,  water  in  Water  land,  prov.  If oord- Bolland,  dat  uit 
hei  Bwrckmeer  voortkomt;  eerst  eenen  saidelyken  loop  aanneemt; 
voortaan  eene  westelyke  rigting  langs  Zunderdorp  loopt,  en  eindelfyk, 
io  eene  saideiyke  strekking ,  in  de  Ringsloot  mm  het  Buikêlooter-meer 
uitloopt. 

ZWET  (HET),  water  in  bt\ Schermer-eiland ,  prov.  Noord-Bolland, 
hetwelk  vroeger  het  Reemstermeer  met  het  Schermermeer  vcreenigde 
en  thans  nog  in  eene  westelyke  rigting  van  de  ringsloot  van  de  Beem- 
aier  naar  de  ringsloot  van  de  Schermer  loopt.  Aan  de  suidzyde  van 
dii  water  is  hei  dorp  Schermer  hor  n  in  s|}ne  gefaeele  uitgestrekt  beid 
gebouwd. 

ZWETH  (DE)  of  de  Zwbv,  water  in  Delfland,  prov.  Zuid-Bolland  f 
gem.  Aehetsdijk-en- Vronwenregt ,  dat,  van  de  Holenwetering  afko- 
mende ,  anidwesiwaarts  naar  de  Sehie  loopt.  Oudtyds  vloeide  bet  langs 
Berkel,  Soetermeer  en  hei  onder  Soeterwoude  gelegene  Huis-te-Zwielen , 
en  liep  by  dii  buis  in  den  Ry n  nit ,  welke  sprank  ook  wel  de  Z w i  e i 
geheeten,  thans  onder  den  naam  van  Weipoorisvliei  bekend  is. 
De  beide  genoemde  dorpen  en  hei  geaegde  huis  achynen  van  dii  water 
den  naam  ie  hebben  ontleend. 

ZWETH  (DE),  bekende  herberg  en  uitspanning  in  Delfland,  prov. 
Zmid- Holland,  arr.  en  3  u.  Z.  Z.  O.  van  's  Qravenhage,  kant.  en 
14  u.  Z.Z.  O.  van  Delft,  gem.  JekerseUjk-en-Froumtenregt,  ter  plaatse, 
waar  de  Berkebche-Zweth  in  de  Vliei  uitloopt  en  aao  den  weg  van 
Delft  naar  Rotterdam. 

in  dexe  herberg ,  welke ,  naar  eene  daarby  gelegen  ophaalbrug,  ook 
wel  Zwitsmbol  genoemd  wordt ,  worden  vele  partyen-  door  inwoners 
van  's  Gravenbage  |  Rotterdam  en  Delft  gegeven. 


4*  ZWEL 

ZWETH  (BE),  water  'xaBeffland,  f**.  Zwd-HoUmnd,  pm.lnü 
veen ,  welke ,  in  eene  westelijke  rigtrng  ,  van  den  Barreweü  star  k 
Viaardi%qer~9*mrt  loopt. 

ZWETH  (DE),  bouwmanswoning  in  Delfland,  prov.  Zuut-Hdlmi, 
arr.  en  2|  u*  Z.  Tan  '#  Oravenhage,  kant.  en  {  •.  Z.  O.  va»  i**aaU 
«*ƒ&,  gem.  en  £  n.  N.  van  «V  Lier, 

Deze  boerderij  beslaat ,  roet  bei  daarbij  bebaorend  wei-  em  bwvb*i, 
Unn  ,  boomgaard ,  boseb  enz»,  van  welke  een  gedeelte  onder  d«  pa. 
Naaldwijk  en  Greeneteld  liggen  ,  eetie  oppervlakte  van  48  band.  Skr 
70  ▼.  all.,  waarvan  9  bond.  90  v.  r.  79  v.  ell.  oader  da  Lier,  ca  v«é 
in  eigendom  bezeten  door  den  Heer  Liaan» ,  woonaobüg  te  'sGrawjahf. 

Z WET- POLDER  (DE),  enbrhnisde  pold.  in  KtnnemetUmi,  at» 
Jïeerd* Holland 7  aar.  on  kant.  Omriem  f  gem.  Houtrijk-em-PoLa 
palende  N.  aan  den  straatweg,  O.  aas  den  bnke  Zwanenburg, 2. ai 
de  Ringvaart  van  bet  Haarlemmermeer,  W.  aan  de  Zwet. 

Deze  pold.,  bedijkt  door  de  droogmaking  van  bet  Haarlemmers*, 
bestaat,  velgen»  bef;  kadaster,  eene  oppervlakte  van  6  baad.  91  »r 
54  v.ell.  weiland.  Hij  wordt  door  een  molentje,  op  de  ringvaart, w 
bet  evertellige  water  oetlaet» 

ZWET- POLDER  (DE) ,  peld.  tn  Mejnèmnd,  prov.  Zuid-HoUmi,* 
en  kant.  beyden ,  gem.  Sêeterv/ouda  ppahuioe  N.  aan  bet  d.  Seetwai 
O.  aan  eten  West*  en  Oost-Broek'ptdder,  Z.  O.  aan  den  Gear-pJar, 
Z-  aan  den  Gfeè4e«Blankaarts^poMer ,   W,  aan  wen  WeateJndscbt-pnfa 

Deze  pold.  beslaat,  volgens  het  kadaster,  eene  oppervlakte  • 
149  band.,  alles  scbotbaar  land.  Men  telt  er  15  b.,  waareader  ?  hr 
der\jen.  Hy  wordt  door  oenen  moten  i  op  de  Stomp w^ksebe-vaart, « 
het  overtollige  water  ontlast.  Het  polderbestnar  bestaat  nk  dm  W> 
gemeester'  en  twee  -Melen meester*  *% 

ZWETSLOOT  (DE),  water  inde  ri»-&**rd*rk*mmtn  px*.M 
.B*4hudf\m  eene  noote^kwvigtaiij  van  den  Zoanepdijk  naar  éea* 
terwtfzentiaoot  loopend» 

ZWETSPLAAT  (DE) ,  plaat  in  de  Mermede,  prov.  Znid-Béd 
geneeltonjk  gem.  €hri*ckem  en  veor  een  klem  gedeelte  gem  ** 
abazzweM,  hebbaan*  eene  lengte  van  11J0T  eene  breedte  van  S£' 
eene  hoogte  van  1.70  e*L  beven  middelbare  etx  Zij  is  daar  kttb 
ealingerMp  van  den  oever  gescheiden. 

ZWETTB  <D£)  of  db  S*a»b,  sloot*  veor  een  aneVtfee  de  f* 
uitmakende  tnsschen  de  Friesche  griet.  Kollumerland  en  Aehihtnf^ 

ZWKTTER-POLÖBIMDfc),  pold  in  RijnUmd,  prn*.  ZnteWWb* 
arr.  Ledden,  kant:  Pfmrdmjk ,  gedeefeettyn  gem.  N*ordmijh'i&* 
en-Buitetp-Lonyewid-en-Offem,  gedeekeHjkgem.  ffoornVaejw*rasrtr  f 
lende  N.  aan  het  Buitenland ,  O.  aan  de  Trek  vaart  van  naad* « 
Leyden ,  2.  aan  den  üeegewegsehe^pelder ,  W.  aan  de  Maaadan^ 
Waterieg,  dtebean  scheidt  van  de  Geest. 

Deze  pold.  beslaat,  volgens  bet  kadaster,  eene  opper vtnb te  wnuj 
band.,  en  wordt  door  eenen  molen,  op  de  trekveart ,  ^Mn  bet  onrtr 
line  water  ontlast.     Het  tand  fa'gl  OJ8*  ell.  onder  A.  P. 

<  Z  WETTfiAWOUDB ,■  volgens  «émmigen  de  eigeniyte  naaaa  vaa  nH 
Sanraaw/oenB,  ra  Hijniand,  pee*.  êmd-Noliaiid.     Zie  Soarasetn* 

ZWEYLAND^ÜET),  wnter  i«  Rtjnkné,  prov.  Xm&HelUwt  k 
Zwiilah»  (Het). 

ZWEZER-BNG  of  Swesmj~nxo ,  geb.  in  het  ffedetimoriier  derf*" 
Utrecht,  arr.  en  £  u.  N.  W.  van  Utrecht,  kant.  en  |  Z.  0- "" 
Maarteen ,  gem.  en  |  n,  Z.  van  Znylen ;  met  28  h.  en  58fr  i»v. 


zwi.  m 

ZWIGHT-ÜTBBCHT,  vaortn.  teven  af  rendeel  te  Amoter+m.  Zie 
ZwYcffr-ÜTitcrr. 

ZWICHÜM ,  d.,  prov.  FritsUnd,  kw.  Goattraao-,  griet*  i^i»«ar. 
aVrnaW.     Zie  Swicaia. 

ZW1CBTELBR ,  geh.  in  Boilordmppil,  prn.  Z>rt«JA*.   Zie  Zwieea*en. 

ZWIEP  of  Z^m,  buur*,  in  bet  graafs.  Zarfnne»,  erov.  Goléeriand, 

kw.,  distr.,  arr.  ea  5{  o.  0.  N,  Ot  Tas  Ztsfpaen,  kaai.  ea  £  u.  W» 

ten  Nv  van  Lockem,   gen.  ta  If  n.  0.  van  Laren;   mak  ttö  h.  e» 

550  hw. 

Men  beeft  in  dese  bnurs.  eene  seboel ,  welke  in*  1$36  «ekenwd  ia  en 
gemiddeld  door  een  getal  van  40  leerlingen  beeeeht  wordt. 

ZWIER,  gak.  in  kei  Lö*dr«m-Fmlkenbnty ,  prof.  Limburg.  Zie 
Svnsa. 

^ZWIET  (BEK  vsnegerc  naam  van  de  Wstreeaeevurr,  ia  Rijnlmd , 
prov.  Zuid* Holland.     Zie  WatveoaveviiaT* 

Z WIETEN  (HET  H0IS*TBO<  voorin,  adell.  h,  ia  RynJamd,  erov, 
Zwid~BoU&md,  arr.,  kant»  ea  |  a.  (X  Z.  0*  van  Zryeany  geen.  e» 
f  «v  W,  ten  O.  van  &9tUrmudt,  aan  den  koogen  ringdtyk  en  tan  Z.  aan 
bet  water  de  Zwiet,  van  waar  kat  knie  afcjnen  naam  ontleent* 

Dit  adell.  h.  n  kat  tUaakois  de*  Haaran  vip  Zwinnen,  reed»  voor 
bat  jaar  1400  hakend*     Het  is ,  benevens  de  landerijen  ea  enedesen 
daaronder  bekeorende ,  in  het  jaa#  1484 ,  ter  leen  gebonden  doer  dan 
Ridder  Wsaim  va*  Hamooana  en  en»  Zvrams ,  van  Haaaanx  t  Heer 
aan  Nmaidmjfk ,  Maarschalk  van  Bel  Ut)  d  ,  ssjoen  neef.     Omtrent  dien 
ttyd  eebftev  ia  het  daar  genoemden  Heer'  flaeneni  van  Ni  i is  een ,  niet 
verdrag  en  afstand  van  alle  manschap  en  eeden  ,  Ut  een  vi^  goed  ait* 
gegeven  en  kwijtgescholden  aan  deaen  sjjnen  neef  Wutsn  va*  Moe»* 
rooaaa  en  «on  Zwma*.     Desa  haeé\  dit  baat,  met  al atyn getinanserlea  ¥ 
boeoigaardan ,  bantgewaa ,  ervan  en  alle  verdere  toenehooaan.,  tan  gaoet 
ab  klein ,  en.  daarankoven  nog  54  morgen  lande ,  alle  dn  mantahappan 
aan  gemelde  kofstad  toebefaoo  ronde ,  en  het  ragt  van  gadidienataiiftinina; 
in  eene  eigene  kapel ,  welke  van  de  vroegste  tfyden  af  aan  dit  heia 
toebehoorde ,  tot  een  vrij  eigen  gaed  verkocht  aan  tijnea  neef  dan  Heer 
Beoriwij*  vaa  Zvraro  ,  op  Dingsdag  na  den  heiligen  dertien  dag  van 
bet  jaar  14*4.    In    het  jaar  141»  heeft  wmrneeaadn  Beeeewua  mm 
Zwirrta  ,  Heer  anav  Zwarten  ,  dan  vrijen  eigendom  dar  belstad  %wnma , 
benevens  da  £4  morgen  land»,  daaromtaant  gelagen,  en  da  mannen 
en  vrije  godsdienstoefening  in  de  kapel,  mi  pnyra  essnsse  en  Hefi*9 
waderom  afrfcstaaa  en  overgegeven  aan  Fnax  vaa  Beaseata ,  Graat  nam 
OétUfwamif  Heer  «on  Zmm-BemUnd,  eenene,  Zmjlmf  ffeeovfaote», 
9t.  MoatUmdijk  ,  tisttyene  ena\,  in  de  tegenwoordigheid  van  sijoc  ba- 
minde  geeellin  f  Vrouwe  Jacoea  ,  Hertogin  nan  Boijomn  r  Genvio  aan> 
Büthmdf  OcjnWeaiifrena.  Tentond  na  na  evesdsant  beeft  dé  ▼ooannseada» 
Fiahk  vaa  BoassaiK,  aiiaen  neven  en  getronweo  vriend  Boceawou  van 
Zwima  4  wederom ,  bij  solemnele  brieven  ,  mat  voornoemde  hofistad  en 
landen  verleid ,  om  daar  hem  en  sijne  erfgenamen,  tet  een.  onvevsler Bi jki 
erfleen  te  worden  rabandan  ,  aHes  onder  de  vearwaardan  :-  dat  man  kak 
voorsegde  ken  *   bh  versterf  ing ,   aan  ham  Haar  Fa*jni  -van  Boasnun 
en  sfjne  vreaw  v  afs  Haar  en  Vranwa  tot  Zns/lrn ,  sonde  vnrsoakan, 
of  aan  aijne  kofstad  Znylao ,  aelegtn  in  het  Sttant  wan  Htraakt  f  en. 
niet  verder.    Ea  wanneer  bet  mogt  genearen ,  dat  da  vermelde  hofstad 
Znyteii  te  eeniger  tijd  van  ejjeen  regtan  erfgenaam  vervjeamd  werd.t 
alsdan  de  laenvolgava  dat  koirtad  van  Zwtnraa  niet  aaeer  genooden  aonf* 
den  sijn  bet  van  de  Matad  Znylan  ter  leen  4e  vaaaaakan^  maar  dat 


m  %  w  i. 

• 

lij,  in  dat  ff*vai,  benevens  de  voornoemde  landen  en  toebeaaarea, 
wederom  Vrijneeren  touden  zijn  ,  gelijk  mij  ,  f  óór  de  opdragt  au  F&w 
vah  Boeesaui ,  geweest  waren.  Hoeo  via  Zwikt**  ,  zoon  van  Batsiftf 
vu  ZwiiTBii ,  is  daarna  ,  .benevens  zijne  huisvrouw  Lot«juit  vas  Btso- 
aam**  ,  bezitter  geweest  van  dit  linis  \  dit  blijkt  duidelijk  uil  de  grai 
brieven  van  bet  gastbuis-hof  je  Sion ,  binnen  Leyden ,  door  voone» 
den  Heao  gesticht  4  waarin  onder  anderen  gezegd  wordl:    •  Eoaehia» 

•  toe  (namelijk  tot  onderhand  van  het  gesticht)  soe  maken  Hm  ia 
»  Zwier**  ende  Joncfronw  Lotoaibv  vak  Boscbovsb*  den  foim.  Ga* 

•  bnyse ,  ende  den  armen ,  die  dair  in  weeën  sullen  ,  in  rechter  ai 

•  missen,  ende  teslamenle  puennenlelic  om  Goids  willen ,  totiabckit 
»  boer  beyder  zielen,  dat  na  Heet*  ende  Joncfronw  Lcrmiin  tan. 

•  doot ,  dan  noch   nemen  ,  hebben  ende  behouden  sullen ,  alle  éé 

•  ymboel ,  ende  huyeruet ,  als  sy  nu  tertyt  hebben ,  of  hier  asna* 

•  verengen  mogen ,  't  sy  binnen  ètr  slede  van  Lrydcn  ,  ef  dair  b» 
»  ten,  soo  goet  ende  quaet  als  dat  weten  sal,  als  zy.  bcyde  ofmé 

•  geworden  *yn ,  ende  niet  dair  of  uitgenomen  ,  noch  beytea  go» 
»  dert  dan  afleealio  die  boeken ,  die  Haat  ,  ende  Joncfroav  Lrrtwe 
»  after  sullen  laten.     Die  welke  boeken  Heaa  var  Zwikte*  ,  «aar  Jat- 

•  frouw  Lottoaibt  eoirt*.  temmen  maken  ende  bespreken  tot  Zwinu  f 

•  thuyt  te  weeën  f   ende  aldair  let  emigen  dogen  te  ^tfaea,  foaeVa 

•  eniger  manieren  wan  dair  te  vetirecken ,  of  te  vervreemde*  "  hana 
Hoeo  kon  niet  eisehen  .  dat  die  boeken  op  het  Hois-TB-Zwntm  mai 
bewaard  worden ,  bijaldien  hij  geen  eigendom  daaraan  gehad  aai. 

Ia  1867  beeft  Hiaat* ,  Graaf  aan  Henneberg,  Heer  ao»  Zngtn,  s, 
veraoek  van  den  Heer  Adbiaai  va*  Zwiitaa ,  de  voornoemde  M  sa- 
gen lande,  aan  de  hofstede  Zwistb*  gelegen ,  in  eigen  goed  teraastri; 
onder  voorwaarde  dat  hy  ,  \an  dien  t$d  af ,  de  hoietede  en  het  Be> 
TB*Zwnma ,  met  den  boomgaard ,  singels  en  oeudijking  in  de  gcadt 
tt4  morgen  lande  begrepen,    te  zamen   9  morgen  groot,  van  gtsf 
dan   Graaf  Haaaraa  en  t\jne  nakomelingen ,   soo  verzoeken  ea  ar- 
heergewaden .     Ingevolge  dit,  verdrag  is  dos  de  Heer  Aobiaab  vasZs» 
Taa ,  alleen  met  de  voornoemde  holstad  en  huis ,   met  beorogasrè) 
singels  en  bedijking,  ter  voornoemde  grootte  en  met  manaeaeaf 
ten,  tot  gemelde  kapellanQ  beboorende,  in  een  regtoaversterfcnjib 
verltyd  geworden.     In  bet  jaar  1595  heeft  Labos aai,    Graaf  taa  if 
mondy  als  bezitter  van  hel  huis  «van  Zuylen  en  Weetbroeck,  bèta* 
ZwiBTca  t  met  bet  slot ,  boomgaarden ,  singels  en  giften  vaa  de  m> 
nen  en  kapel  la  ny  en  daaraan  beboorende,   veriyd  op  Jonkheer  Assutf 
vaa  Zwibtbb  ,  Baljuw  vaa  Aanland  ,  laetsle  maneoir  van  syn  gesla&; 
deae  verkocht  bet  weder  in  bet  jaar  1602  aan  Hoeo  vab  Nitaar,  H* 
•on  KaUlagen ,  wiens  kinderen  het,   in  het  jaar  1652,  met  alle  f 
regtigbeden  verkocht'  hebben  aan  den  Heer  Goeatus  Btcaea  va»  Zvs- 
tbb ,  Burgemeester  der  stad  Amsterdam ,  die  vervolgen*  met  deze  ba' 
stad  en  haar  gevolg  is  veriyd  geworden  ,  onder  zekere  pratestalie<a 
niet  gebonden   te  zyn   bet  ter  leen  te   varaoeken ,   doordien  bet  k» 
Znylen  niet  meer  aan  de  erfgenamen  van  den  Heer  Faaaa  vai  Bav 
siu   toebehoorde.     OH  protest   is   vernieuwd  door   den   Heer  Gw* 
Biomaa  va*  Zwiert*  ,   Heer  *o*' Zwom* ,  Vryheer  aan  Qud-Uemw*, 
eerste  presiderende  Raad  en  Rekenmeester  der  domeinen  van  de  Sufci 
van  Holland  en  WestCriesland ,  ordinair  Meesterknaap  tan  den  tetóta 
lande  ,    mitsgaders  Hoogheemraad  van  Rtynland  ,    aan  wiea  bet  vaor 
noemde  buis  en  baiatad  Zwim»  door  synen  vader  waa  vermaakt ,  wa- 
dende mj  met  gemeld  koia ,  hefriad  en  aanklevc  van  dien  ,  ia  1P 


ZWI.  499 

• 

veriyd.  De  Heer  Guua»  Biemn  va«  -Zwrataft,  'lieftr  onderlusschen  . 
niet  vergenoegende  met  tQn  gedaan  protest,  oordeelde  hem  eb  de  «y- 
nen  daaraan  gelegen  te  zf|n-,  dat  bij  eene  geregtfciyke  verklaring  beslist 
werd  of  het  voornoemde  huis  en  de  hofstad  van  Zwietbj  als  nog  ton 
moeten  gereleveerd  en  verheven  worden  van  der  hofstad  Znylen ,  in 
wiens  handen  dese  ook  mogt  styn ,  dan ,  of  «tj  voor  een  vrij  en  eigen 
goed  en  gcvolgeiyk  buiten  eenige  snbjectie  van  verhef  of  veriy  te 
bonden  ly  ?  Om  hierin  te  beslissen  is  insseben  Fleer  Hbitoiie  Jacos 
va»  Totll  vab  Sbboosubke  , '  Vrij  beer  van  Preeland ,  als  in  huwelijk 
hebbende  en  dns  als  echtgenoot  en-  voogd  Tan  lijnen  gemalin  Ama 
Exjzasbti  vah  Raianv ,  Vrouwe  van  Zuylen,  ter  eenre,  en  den  ge- 
melden  Heer  Gbbabb1  Bickbi  ,  Heer  pan  Zwistbr,  -aan  de  andere  tyde, 
opgesteld  een  compromis  en  dit  geschil  volstrektetyk  overgelaten  aan 
tekere  raadspersonen ,  ab  arbiters  .  onder  willige  eondemnatie  van  den 
Hove  van  Holland.  Deze  taak ,  dus  aan  voornoemde  arbiters  opgedra- 
gen en  in  staat  va»  wfjsiging  gebragt  sfynde ,  is  daarop  uitspraak  ge- 
daan ,  gevolgd  door  wilfige  eondemnatie  van  den  voorlegden  Hoogén 
Raad ,  waarby  bet  huis  en  de  bofstad  Zwirrtt ,  'met  sffne  boomgaar- 
den ,  singels  en  bedy  kingen  *  groot  te  kamen  omtrent  negen  morgen 
lands ,  met  de  mannen  en  giften  van  gemelde  kapellantf ,  daartoe  bc- 
boorende,  ten  opsijgte  van  bet  hnis  ,  de  Heten  en*  P-rouwen  van  Zuy- 
ïen ,  vrg  verklaard  zgn  tan  alle  ieenpiigten  en  verhef,  en  diensvol- 
gent,  -dat- de  voornoemde  Hee+GzMkzv  Bickbb  ,  Heer  van  Zwtmir ,  zijne 
erven  en  nakomelingen  niet  gehouden  van ,  noch  immermeer  zullen  ge- 
houden worden ,  van  den  tegenswooréigen  of  van  de  toekomende  bezit- 
ters van  den  huive  van  Zuylen  eenig  verlg  te  verzoeken  of  aan  dezelve 
kulde ,  eed  of  mansthap  te  doen  ,  of  herengewaad  te  belalen  in  eeniget 
marnieren;  uitwijzende  de  uitspraak  daarvan ,  op  den  W'January 
1679  en  op  den  19  Januarg  daaraanvolgende,  aoor  willige  eondem- 
natie van  den  welgemelden  kogen  rade  geeonfirmeerd. 

Sedert  werd  de  hofstad  Zwivris  in  eigendom  heieten  door  de  aan- 
sienlyke  familie  Bicaca.  Mr.  Gebaad  Bickbb  via  Zwibtct  ,  Baanderbeer 
der  hooge  beerl.  Kessel ,  Raad  der  stad  Amsterdam ,  beeft'  het ,  in 
bet  jaar  1716%  naarde  toenmalige  bouworde ,  op  eene  deftige  wfjxe  laten 
vertimmeren  en  de  tier  onde  hoektorens  vernieuwen ,  doch  dete  laatste 
hebben  toen  hnnne  oude  niterlyke  gedaante  behouden ,  ook  werd  desttfds 
de  planfaadje  aamnerketQk.  vergroot  en  «eer  aangename  lommerrijke 
wandelwege  n  daarin  aangelegd. *  Het  Hcis-tb-Zwibtïh  moet  een  teer  hechl  ~ 
en  sterk  gebouw  geweest  t\)n  ,  als  men  nagaat,  dat  het,  ten  tyde  der 
Hoeksche  en  KabeJjaauwsehe  beroerten,  en  naderhand,  gedurende  het 
beleg  van  Leyden ,  in  bet  jaar  1674  ,  teer  veel  geleden  faebbende ;  nog'- 
bans  in  eenen  toodanigen  staat  gebleven  is ,  daf  men  bet  weder  beeft  kun- 
nen herstellen.  Het  gebouw  is  in  bet  jaar -1800  afgebroken.  Ter  plaatse, 
waar  bet  gestaan  beeft ,  tiet  men  thans  weiland.  De  daartoe  behoord 
hebbende  gronden,  eene  oppervlakte  beslaande  van  96  bond.,-  worden 
in  eigendom  beseten  door  de  weduwe  Ocwbbeebk ,  woonachtig  te  Leyden. 

ZWIETERSLÜIS(DK),  sluis  in  Rijnland,  prov.  Zuid-Holland,  aan 
dea  Hooge-Ryndyk ,  j  u.  O.  ten  Z.  van  Legden ,  gem.  en  j  n.  N.  ten  O. 
van  Soeterwoude ,  dienende  om  het  binnenwater  op  deo  Ryn  te  ontlasten. 

ZW1GGELTE  of  Swicbtilib,  geh.  in  Beilerdhgspil ,  prov.  Drenthe, 
arr.  en  3£  u.  Z.  van  Assen,  kant.  en  S£  u.  N.  ten  O.  van  Hoogeveen, 
gem  en  {  n.  N.  ten  W.  van  JPeslerbork;  met  37  h.  en  ruim  160  iow. 

Men  heeft  er  eene  win terby school ,  welke  gemiddeld  door  80  leer- 
lingen betocht  wordt. 


440  ZWi. 

Z WI JGT-0TR1CHT ,  ^)m.  tos***  te  4m%**m  en  te  ito* 
Zie  ZwTaw-UranaT. 

ZWUJIBEAGEN  *  baud,  eoder  (telken  het  k**u  Zwuummd,i 
de  Mtïjerij  pa*  V  H*rU>ónê*$tk ,  kw.  ftfffenet/t ,  prev.  /Tend-fW 
bond ,  weteen*  verkeerdelijk  voorkomt*    Zie  ZwussssMts. 

ZWIJNDAECHT,  kei*,  ring,  prw.  Zuid-BolUuJ,  kla*  u 
J)ordr*ckt> 

Z\§  bestaat  uit  de  7  * olgeede  gemeenten :  DabbeJdem,  firtttt 
Ltodt~en-Heer-Oudelands~Ambacfe£,  Hoerje»ia,aB-e* 
Kijfhoek,  Hen4rik-Jde-A>mba*«U,  JUdderkork.ftïwirt 
en-jStrevelsboek  eo  Z*$ndr*chu  Men  fcteft  er  9  kafe 
welke  bediend  werden  .door  7  Predikanten,  en  lett  tr  Nfm 
11,000  .zielen,  ojieW  wolk*  3400  Ledematen. 

ZWJJNDRECbVf,  gen.  in  *m  ZmimM$$ck*mwA,  p»*» 
HoUam4it  arr,  en  kjaol.  jPo«tafcf  (11  k,  d>„  6ai>  k„  öi.d.);  plee 
BI.  aan  4e  fem.^^rik-ldg^ptle^j^^Hin^obiidipawkindci^^AB^ 
0,  ,aap  (4e  Noord ,  .?*  aan  4e  Merwed*  en  «en  de  gem.  Mesnto»1 
eo  Groole-Lindt-en-DofUttHKl ,  W.  «eo  Heer -Uodeland»» A  mhsét. 
.  Dese  gem»  bettaai  ojt  4e*  Noordpol4er  e*  bet  Bnitiwl"* 
benevens  gedeelten  van  4eo  Polder ~*«n«Zwy ndreejbt  «* 
de  pold.  Meorde  r voort,  Kort-Ambtebi,  de  Gebote -Ui 
en  H.eodrik<-I4o~4mboaat;  feerai  Jut  der»  Zwyod'»^ 
benevens  eeoige  verstipoid  liggende  haiieaf  toelaat,  volgeoskHfr 
daster,  «ene  oppervlak!*  v*n  ?19  taod*  19  ir.  r.  74  t.  alk,  «* 
onder  394  bmd.  64, n  n  3$  ».  *U,  belastbaar  famd ;  teU  «OH 
.bewoond  ,door  439  buitten*»  oitinakend*  ^ene  Itoeoiking  n»  «* 
5000  pielen  ,  die  mest  in  4e  warrapeaierdary  ,  UiuxMj  w^* 
koeten  hun  bestaan  vinden,  ran  welk*  laatste  men-er  tuerfitfb* 
waarvan  «ene  door  .stoom  gedreven  wore%  yoort*,  boeit  nee  e?» 
fletsebeuiabrijk  of  .gUftblevefi»  ,  een*  Ubr\jk  of  bLaxary  van  ?ej*tep 
stolpen  en  g  laieo  dakpannen  ,  tot  4u*  ver  4e  oenigtte  in  oei  l* 
3  ftèboepf twimerwtfrv en  ,  1  brouwer,  „  1  ftocoladeiaterük  •  J****1 
5  olie-  en  trasinolanei 

De  Jlerv.,  die  er  ongeveer  1880  in  ftfal  jye ,    onder  weike* 
WO  Ledematen t  maken  eene  gem»  uitt  welke  tot, 4e  klaas,  sa**' 
4r**ht*  Wig  van  Zjwtjjuihmht,  Mboori.    De  «ceral*,,,4ie  in  4«r* 
-bet  leeraarambt  boeit  waargenomen  ,   u  geweest  Anaoiom  t*  &* 
die  in  bel  jaar  1&75  borwaecU  kwam  en  in  bei  jaar  IS77  <#^f 
wen)-     lm  trad  in  1582  wederom  in  dienH  te  Oud-en-NUu*  ^ 
iaoxL    Qnder  de  bier  geetaao  .l)ebbep4e.Pre4ikantep  verdient  ne^t 
de  door  zyoe  scbri(ten  bekende  Apifmn  ÜEuARaaoEK ,   die)  Jwer  ** 
1691   |ot  1694  in  dienst  was»    Het  beroep  geeobiedt  door  4e»  ^ 
«pad  en  Met  gemeeniebestonr ,    onder  ,agneatie  van  den  Amk*&*# 
De  Christel  ijk -Afffescbeidenen,    4w  er  wonen  en  60  io  getal  9 
(bebooren  ioJt  eene  a&ondeWi^be  secte ,  welko  naar  haren  stiditer  & 
Tovin.  tttuM.se ,  de  Mulltrum**  genoemd  wordt.  -~  De  Evaagei4^ 
die  er  60  in  getal  «yn,  worden  tot  degen»-  van  Dwéncla  geflekKi" 
De  2  Remoiutranten ,  die  men  .er  aantreft ,  bebooren  tot  de  ft*-0 
Rotitniatn,  —  De  E.  Kf,  van  welke  men  er   140  telt ,  P*10*^'?^ 
Dordreèht.  —  Men   heeft  in  dese  gein.  eeoo  sobool ,  welke  ge**^ 
door  210  leerlingen  bezocht  wordt. 

Desa  ge/n,  is  eene  bef  rl^  weljie  9  den  24  Ooiober  1641 ,  ter  itet »* 
dcagea  word  een  Heer  Jaeos  vak  fiivmn  9  Baijuw  van  Donk*^ 
-wiens  oudste  dochter ,   Alida  var  fisviiajui ,  door  baar  hnweli*  "* 


Z  W  1.  4*1 


Koaatus  Ponta  vaa  Mhuiiimm,  de  beerLjin  diens  geelaoistbragt, 
waarin  iy  gebleven  it  tot  voor  eenige  jaren ,  toep  iQ  een  eigendom 'was 
van  Vronwe  J.  Ordiiwatbb  ,  weduwe  Ponra  vab  MsiaoaavooaT  j  terwijl 
tij  thans  ia  eigendom  beseten  waadt  door  Vronwe  J«  A.  Picaave,  Neoht- 
genoete  van  Mr.  Siaos  tav  Waaoaaasa  ,  woonachtig  op  den  hwise 
Nimmerdor ,  bij  Amersfoort,  i  * 

Het  d  Zwunbbicmt,  dat  blijken*  eene.  gift  van  Aast unes ,  den  acht» 
tienden  Bisschop  van  Utrecht,,  aao  de  kerk.  van  dit  dorp,  reeds  an  1006 
bestond ,  ligt  5$  u.  Z.  O.  van  Rotterdam  ,  tegenover  de  stad  Dordrecht* 
waarvan  ket  door  de  Oade-Maas  gescheiden  is ,"  en  wel  gvootendeel» 
langs  den  riogdyk  en  overigens  binoenwaarls  aan  den  grooteweg  tus» 
sobao  Rotterdam  en  Dordrecht ,  terwijl  bat  door -oen  tsekpon  ten  veer 
gemeenschap  heeft,  met  laatatgeneemde  stad.  Bet  «  een  fraai'  en  wal 
betimmerd  <L,  waar,  ten  gevolge  van  syae  ligging,  soo  door  hot 
laden  en  lossen  van  schepen,  als  door  de  passage  aan  den  straatweg 
en  het  veer  op  Dordrecht,  soo  mede  door  het  v*rf«erder  tnismaehtan 
en  fabrikaten,  veel  dmkte  «n  diedrijvtgbeid-hearscbt 

De  kerk  plagt  voor  de  Reformatie  door  de  Grawon  «an  Holland  ver- 
geven te  worden  ;  hat  rastellen  kwam  .den  Domproost  van  Utrecht  tee» 
Volgens  eene  belofte ,  die  WuLka ,  Graaf  «wn  t/oUand,  naar  bat  Hei- 
lige land  reben**,  aan  God  en  dn  IL  Mian^gedajo  had,    heeft  aijejè 
auster ,  de  Reiserin  ,  alhier  in  den  naam  van  Sr,  Jeais ,  eene  vikarij 
gesticht  in   1346.     Hiertoe    heeft  osj    28  panden    HeHandtcbe  mwnt 
(18  guld.  7tt  cents)  opgeschoten.    Dese  kerk  is  een  niet  -groot ,  doch 
aakooo  kmiagekouw^  en  pronkt  met  «en  net  torentje,  in  het  laatst  dor 
vorige  eeaw  nienw  opgetimmerd ;  er  hangt  wel  eene  klak  in ,  doch  het 
is  «onder  narwetk  -,    hetwelk  er  auk  fcnn  gemist  worden ,  -vermits  men 
er  da  klok  van   Dordrecht  aeer  goed  kao  wooren.     De  pastorij  ii  de 
beste,  welke  in  den  gebeelen  Zwqndrcchtsofae- waard  gevonden  wordt. 
Men  wil ,  dat  hier  ter  plaatse  voorheen  vele  swtyoen  sijn  evergeva» 
ren ,  en  dat  men  er  daarom  den  oaam  van  Zwijnen-owrvaart ,  dat  is 
Zwijnen-trecht  af  Zwijn* tr§cht ,  aan  taude  gegeven  hebben.    In  oenen 
giftbrief  van  Aitasoos,    den  achttienden   Bisschop  van   Utrecht,  van 
het  jaar  1006 ,  vindt  men  gesproken  van  Zoineaacav  $ in  een  bandschrift 
der  Dtrechtscbe  kerk ,  wordt  dese  plaats  nog  *r  Fata  of  an  Veia  ge- 
noemd ,  geiyk  er  nog  een  veer  of  ovnvtogt  tnaschen  bat  dorp  an  Dor- 
direckt  is .  door  middel  van  eene  pent,  bekwaam  voor  allerhande  r(J tui- 
gen, enz.;  wat  hiervaa  af,  danaam  ven  SeaosssLABM* AasAceT ,  welke 
hel  dorp  mede  draagt ,'  is  op  aeel  sekeiwW^mnéeif  te  verklaren  ,  want 
bet  is  kiermede  gelegen i  nl»  met  den  naam  dar- meeste  dorpen  vaa  dan 
Zwfyod^echttche- waard ,  hy  wordt  ootlaead  van  eeacn  dar  deelnemer* 
aan  de  badijktng ;  ten  bewfyae  daaraan  vinden  wij  aangeteekeod ,  dat 
de  Aeer  ScaosasLisa  van  Zevenbergen,  ia  het  jaar  135S ,    voor  een 
aestiende  part  in  de  bediiking  gedeeld  heeft;  en  daar  nu  onder  de  voor- 
regten ,  door  Hertog  Wiusa  tas  HivtcoDwan  dea  bedijkeren  vergtiod , 
geteld  werd  ,  dat  hem ,  die  voor  een  achtste  of  sestieiide  in  de  bedtj- 
king  dealde ,  de  ambaehtabterUjkneid  van  dat  gedeelte  ook  soa  volgen , 
is  het  niet  raadselachtig  meer  van  waar  bet  dorp  dien  naam  ontving. 
Om  die  selfde   reden  zouden  wij  den  voornoemden  Heer  Scbobmlaiio 
ook  voor  den  stichter  van  dit  ambacht  mogen  bonden ,  ofschoon  het 
aeer  mogelijk  sij,    dat  hij  de  eerste  botten,   tot  aanleggtng  van   een 
dorp ,  niet  xaljfebouwd  hebben  j  het  is  intoeeeben  niet  ongngrand ,  dat 
man  de  stichting  of  aanleggtng  van  bet  dorp ,  kort  na  den  tijd  der  be- 
dijking stelle  ,  wie  er  dan  ook  de  eerste  buiten  geplaatst  moge  hebben. 


45?  ZWl. 

De  kerk  der  CbrWtelïjk*Afgwcbeid«iMjn  heeft  toren  neek  oneL 
Me»  beeft  er  etne  paardenmarkt ,  die  op  St.  Hargeretha  gekttaa 
wordt.   . 

Het  vaar  heeft  mi  en  dan  dk  aansienlyk  dorp  meer  dan  esaaaS 
aangegrepen  ,  doch  niet  met  dat  akelige  gevolg,  alt  op  andere  tapet 
weleens  bet  geval  geweest  is.  Zoo  ontstond  aldaar,  den  5  April  1851, 
brand  in  eeoe  soutkeet,  die  bgkans  geheel  is  afgebrand. 

By  de  omwenteling  van  het  jaar  1787  heeft  dit  dorp  mede  sjjnfca1 
gehad ,  even  als  de  meeste  omliggende  dorpen  ;  wel  is  waar ,  4a  n 
juist  geene  huizen  omvergehaald  of  soodanig  uilgepliinderd  tijt  è 
elders  wel  plaats  gehad  heeft ,  echter  werd  er  van  meer  das  dertif 
hniien  de  glazen  ingeslagen  ,  en  van  onderscheidene  ingezetenen  gd 
a/gevorderd  ,  ter  verspilling  in  sterke  drankeu  en  uijocu ;  doé  è 
Praissische  scherpschutters  stuitten  deseo  overlast  'weldra ;  één  éVs* 
roermakers  werd  door  een  schot  gekwetst ,  en  van  s$ne  wonde  ges* 
■ynde ,  nog  gestreng  gestraft.  - 

Het  wapen  deser  gen»,  is  een  veld  van  goud  met  drie  hengels  fis  b£ 
ZWUNDRECHT  (DE  POLDER-VAN) ,  pold.  io  den  Zwijnémtok 
waard,  prov.  Zuid- Holland ,  arr.  enkaut.  Dordrecht,  gedeeltelijk  p* 
Zmijndrecht,  gedeelteiyk  gem.  GrooU-Lmdt ;  palende  N.  aaa  deal* 
bachtsche-polder  ,  O*,  aan.  de  Oude-Maas ,  Z.  aan  den  Meerdenswub- 
polder  en  de  Oude-Maas ,  W.  aan  den  Devel ,  die  hem  «Wt  n 
den  pold.  de  Groote-Lindt  en  van  den  pold.  in  den   Devek 

Deze  pold.  beslaat,  volgens  het  kadaster,  eeoe  oppervlakte « 
131  bund.  35  v.  r.  87  v.  el!.,  en  wordt  door  eenen  rooien,  op« 
Devel  f  van  het  overtollige  water  ontlast. 

ZWIJN  DRECHt-M  EER  DER  VOORT-EN^T  KORT- AMBACBTi> 
GROOTE-LINDT,  bedijkingio  den  ZwijndrtckitcJie -waard  y  prof.  1* 
Holland,  arr.  en  kant.  Dordrecht,  gedeeltelijk  gem.  Zmijndreck^ 
declteiyk  gein.  Meerdervoort  en  gedeeltelijk  gem.  Groote-Liwk-nfo 
aumdt. 

Deze  bedyking  bevat  den  Polder-  van  -  Zw  rjndrectrt,  e 
Polder-van-M eerderv oort ,  't  Kort-Arabncht  en  den  h 
jder-van- Groote-Lindt,  en  beslaat,  volgens  het  kadaster, * 
oppervlakte  van  1287  bund. 

ZWIJNDBECHTSCHE-WAARD  (DE),  bedyking,  prov.  MM* 
land,  arr.  en  kant.  Dordrecht;  palende  N.  aan  den  Riederwaard,  0* 
de  Noord  ,  Z.  aan  de  Oude-Maas ,  W.  aan  de  bedyking  van  Barse*** 
Deze  waard  bevat  de  dorpen :  Zwyndrecht,  Groote-Lia'1 
Heer-Jansdam,  Kyfhoek,  Heer- Oudel ands - Amba«b' 
in  de  wandeling  Pieterman  gehceten,  Hendrik- Jdo-Arabitk 
en  Rysoordj  thans  uitmakende  de  gemeente  Heer-Jnnsdi* 
Heer-Oudelands-Ambacht,  Hendri  k-Id  o-OosteiJ»1 
en-Scbildnianskinderen- Ambacht,  Kyfhoek,  Gro*^ 
Lindt  -en-  Dortsiuond  ,  Kleine-Lindt ,  M  eerder***1* 
Rysoord-en-Strevel  snoek,  Sandeling-  Ambacbi" 
Adriaan-Pieters- Ambacht  en  Zwyndrecht;  te  z*ok«  * 
slaande  eene  oppervlakte,  volgens  bet  kadaster,  van  3709  boed.$«.] 
31  v.  elL,  waaronder  3339  bund.  81  v.  r.  6  v.  ell.  belastbssr  M 
Men  telt  er  944  b.,  bewoond  door  1256  buisges.,  uitmakende  ** 
bevolking  van  ruim  6000  inw.,  die  meest  in  den  landbouw  « ■ 
v lasser g  hun  bestaan  vinden.  Men  heeft  er  eenen  allezins  vmckikrt 
grond  en  êeue  aangename  landsdouw.  Er  iyo  daarin  twee  bias*8" 
teren  de  Waal  en  de  Devel. 


ZWI.  *  455 

Ook  heeft  men  er  4  sou t keten ,  4  steen-  en  nannenbakkeryen , 
5  scheepstimmerwerv en ,  1  flesschenfabryk ,  1  fabryk  of  hlazerty  Tan 
vensterglas ,  stelpen  en  glazen  dakpannen ,  1  brouwerij ,  1  chocolade* 
fabryk ,  1  houtzaag-,  2  koor  o-  en  3  olie-  en  trasmolens. 

Onder  de  inw.  telt  men  ruim  5900  Her v.,  onder  welke  1700  Lede- 
maten ,  uitmakende  de  volgende  5  gem.:  Heerjansdam  -Kleine- 
Liudt-en-Ky  fhqek  ,  Hend  ri  k-ïil  o-A  nibach  t ,  Groote-Lindt- 
en-Otidelands-Ambacht,  Ry  soord-en-Stre  velshoek  en 
Zwyodrecht.  Men  telt  er  6  kerken,  die  door  5  Predikanten  be- 
diend worden. 

De  200  R.  KM  welke  men  er  aantreft,  parochiëren  te  Dordrecht.  — 
De  23  Isr.,  die  er  wonen,  bebooren  tot  de  riogsynagoge  te  Dordrecht. 

Het  d.  Zwyndrecht,  dal,  zoo  als  wy  reeds  vroeger  gezien  heb* 
ben  ,  reeds  in  1006  bestond  ,  en  het  daarby  gelegen  Dortmond, 
hetwelk  ,  volgens  Boxaoaa ,  reeds  by  Rbaiho  ,  Abt  van  Pruym ,  op 
898 ,  voorkomt ,  behoorde ,  met  de  landen  tot  aan  de  Waal ,  waar- 
scbynlyk  tot  den  Groote-Zuidhollandsche-waard ,  en  waren  ook  ,  aan 
de  Waal-  en  Dubbel-  of  DeveUydé ,  door*  dyken  tegen  overstroomin- 
gen beveiligd.  Eerst  later,  toen  het  land,  tusschen  Dordrecht  en 
Zwijndrecht  doorbrak  en  de  Merwede  daar  eenen  nieuwen  loop  ver- 
kreeg, hetgeen  in  1170  of  daaromtrent  plaats  greep,  zal  het  Lajw- 
VAR-ZvruiioaEcaT  afzonderlijk  zijn  ingedijkt.  Of  echter  deze  Zwun- 
daecitscibwaar»  dadelyk  na  do  inbraak  wederom  bedykt  werd ,  ia 
onzeker  :  zoo  ja  ,  dan  moet  die,  omtrent  1286  of  1287  ,  op  nieuw 
overstroomd  zyn  ,  zoo  als  men  uit,  bet  gezegde  van  Melis  Stokb  (1), 
op  hét  jaar  1287  , 

J2uut&onant  berbranc  oec  niette 

sou  moeten  opmaken.  Ook  moet  hy  nog  in  1331  met  water  overdekt 
hebben  gelegen,  zoo  als  biykt  uit  een  handvest  van  Willem  UI,  Graaf 
van  Holland,  waarby  hij  octrooi  geeft,  om  dit  laod  te  body  ken,  met 
aansienlyke  voorregten  voor  den  geheelen  waard ,  en  by zonder  voor  dt 
bed y kers.  Onder  de  laatstgenoemden  behoort,  dat  aan  ieder  hunner, 
die  een  achtste  of  zestiende  zoude  bedijken  ,  tevens  de  ambachtsheer- 
lykheid  daarvan  zoude  volgen ,  benevens  het  regt  van  den  aanwas , 
die  de  Noorden  van  Zwyndrecht  genoemd  wordt. 

Onder  de  algemeene  voorregten  van  den  geheelen  waard  rekent  men 
Dok  nog ,  dat  Schout  en  Geregt ,  dat  is  van  ieder  dorp  in  het  byzon- 
ier  ,  mitsgaders  alle  de  inwoners  en  ingelanden,  geltyk  alle  de  ande- 
ren onder  de  schouw  van  den  Zwijhdiecitsche-waiëd  behoor  en  de,  voor 
altyd  werden  vry  gesteld  van  het  bruggeld  van  Rysoord  ;  de  aanlei- 
ieode  oorzaak  daartoe  was  deze  :  Over  hel  gemelde  bruggeld  kwestie 
*n  proces  ontstaan  zynde ,  eerst  voor  bet  Collegie  van  Dijkgraaf  en 
Boog- Dy k- Heemraden  van  den  ZwusaaBCBTsceE-WAAiD  en  daarna  voor 
ie  heoge  vierschaar  van  Zuid-Holland ,  tusscheu  Leen  aart  Tapfe  var 
DaiEL ,  Schout  van  Rysoord  en  Strevebbock  (te  dien  tydc  eigenaar 
pao  gezegde  brug) ,  ter  eenre ,  en  de  respectief  e  Schouten  ,  Iogetan- 
d<*n  ,  Geregten  en  inwoners  van  de  ambachten  van  Schobbeland ,  nu 
Zwijndreclit  genaamd,  Hendrik  Ido  Ambacht ,  Sandelingeo- Ambacht , 
Heer-Jaosdaoi ,  de  Groote-Lindl  en  Kleine-Lindt  en  Heer  Oudelands- 
Ambacbt ,  met  hunne  consorten ,  ter  andere  zyde ,  hadden  de  par- 
tyen ,  ter  voorkoming  van  verdere  kostbare  procedures  ,  hunne  voor- 
gemelde zaak  gesteld  en  verbleven,  by  compromis,  op  den  14  Maart 


(1*    Rijmchronijk,  B.  IV,  515. 

XIII.  Deel.  2S 


434  Z  W  I. 

1617 ,  aan  bet  zeggen  en  arbilreren  van  bet  bovengenoemde  tykad- 
legie ,  volgens  welk  compromis,  Dykgraaf  eu  Hoogheemraden  irbt- 
treerden  en  verklaarden,  «dat  Schouten  en  Gerechten,  mitsgaders  ds 
»  Ingelanden  en  inwoners  van  de  resf  ectivc  ambachten ,  hiervoren  ea 
»  in  het  compromis  vermeld ,  alsmede  al  de  anderen  onder  de  schouw 
t  van  den  Zwijsdjvbcbtscbb-waaad  resorterende ,  voor  altyd  daarna 
»  zouden  blyven    vry  en  geëiiroeerd  ,   en  over  xulks  als  toen  en  let 

•  eeuwigen  dage ,  voor  hun  en  hunne  nakomelingen  ,  de  voormelde 
»  brug  zoude  mogen  gebruiken  te  voet ,  roet  wagens ,  te  paard ,  als» 

•  mede  met  het  leiden  en  overdry  ven  van  allerhande  beesten ,  soodsf 
»  gehouden  ie  z(jn  daarvoor  iets  te  betalen,  mits  dat  tot  voWoeniflf 
»  van  belgeen  de  voornoemde  Lbeiuast  Tappb  va*  Dam ,  ter  sake  fti 

•  de  gesegde  exemptie  en»vryheid  en  de  kosten  daarover  gevallen ,  bad 

•  geleden ,  op  iedere  morgen  onder  de  schouw  van  Zwyndreeht  it- 
» sorterende,  sou  worden  omgeslagen  drie  stuivers  .ééns,  te  bctslss 
t  in  twee  jaren,  te  weten  in  elk  jaar  de  gerechte  helft,  waarvan  de 
»  eene  hellt  aoude  komen  en  gedragen  worden  tot  last  van  den  ei- 
»  genaar  en  de  andere  helft  tot  lasten  van  de  brnikers ,  allet  isi- 
»geus  dezelfde  uitspraak,  gedaan  op  1   April  1617.** 

De  arubachu heerlijkheden  hebben  ook  heit  voorregt ,  om  gezamenlijk 
eenen  Dijkgraaf  te  kiesen  j  doch  indien  sU  hieromtrent  in  gebrek* 
blev«n  of  niet  konden  overeenkomen  ,  had  de  stad  Dordrecht  vao  ds 
Grafclykheid  bet  regt  der  aanstelling  van  den  Dykgraaf  in  pandsekap. 
De  Dijkgraaf  koos  vroeger  jaarlijks  de  Hoogheemraden ,  die  geen  kt- 
paald  getal  waren.  Thans  bestaat  bet  dykscollegie  wan  den  Zwus- 
DREciTscBB-WAABD  uit  eenen  Dijkgraaf,  teven  Hoogheemraden  m een» 
Secretaris  en  Penningmeester, 

Als  iets  opmerkelijks  van  dezen  waard  in  het  algemeen  wordt 
aangeteckend ,  dat  sedert  1331,  toen,  gelijk  wij  gezegd  hebbes, 
de  bedijking  geschiedt  is,  die  landen  het  geluk  gehad  hebbso,  ho 
meer  dan  vier  honderd  jaren  voor  overstrooming  bewaard  te  zje 
geworden ;  want  in  de  maand  Juoy  1731  heeft  men  aldaar  asf 
het  vierde  eeuwfeest  van  deze  zonderlinge  bewaring  door  Gods  baad, 
ongemeen  statig  gevierd.  In  vervolg  van  tyd  heeft  het  water  is 
den  ZwuNDtBCBTscBB-WAAB»  echter ,  even  als  .bijna  in  bet  gebedt 
land  ,   gewoed. 

ZWIJN  EN  BERG  (DE),  herberg  op  de  Over-Feluwe,  prov.  GeUet- 
land,  distr.  Feluwe,  arr.  en  11  u.  N.  van  Arnhem,  kant.  en  4 o.  0. 
ten  N.  van  Elburg ,  gem.  eu  10  min.  W.  van  Haltent ,  bij  denGats* 
berg  of  Godesberg. 

ZWIJNEN-EILAND  (HET),  vier  eilanden  in  Oott-Indii.  Zie  Bi» 

ZWIJNENPUNT  (DE),  kaap  in  Oost-fndiè,  in  de  IndwJx-U- 
Zie  Vabeehsiobk. 

ZWUNLEGER  (flET) ,  streek  lands  in  Zalland,  prov.  Ontfd, 

Sera.  en  J  u.  O.  van  Kampen  en  onmiddellijk  bij  den  Zandberg  st- 
aar.  —  Er   is  in   1836  verzocht  om  die  si  reek  te  verveenen. 
ZYYIJNMEER  (DE),  pold.  in  Kennemerland,  prov.  Noord-BeÜ*** 
Zie  SwunsBEBR  (Hbt). 

ZWIJNSBERGEN,  door  sommigen  verkeerdelijk  Zw)jsbbb6EH  ff«peW, 
kast.  in  de  iteijerij  van  's  Hertogeubosch ,  kw.  Oisterwijk,  prov.  Ifoorl 
Braband,  Tweede  distr.,  arr.  en  1J  u.  Z.  W.  van  's  ilertogenbeitk, 
kant.  en  2  u.  VY.  ten  N.  van  Boxtel,  gem.  en  {  u.  N.  W.  ▼*» 
Helwrirt ,  aan  de  Leibeek ,  uiet  ver  van  de  plaats ,  waar  z\j  zich  act 
de  Nemer  vereenigt. 


ZW1.  185 

•  Hel  «m  een  der  oudste  en  aansieniykste  adel  IQ  ke  kasteden  in  de 
provincie  Noord- Braband.  Het  dorp  Helvoirt  werd  in  den  jare  1580, 
doer  Fiurs  II,  Koning  en»  Spanje,  alt  eene  heerlykbeid  verpand-, 
doch  in  den  jare  1657  weder  afgelost.  De  Hoeren  Meveu  echter  dit 
kasteel,  als  bnn  eigeodom  aynde,  bewonen,  en  het  werd  in  het 
jaar  1816*  door  Jonkheer  nt  Jonas  tap  Zwimsaaaant  ,  Kamerheer  van 
&  M.  den  Koning  der  Nederlanden ,  wiens  vooroudere  van  moeders- 
zijde ,  dit  kasteel,  met  allo  sijne  teer  uitgebreide  landerijen ,  bot- 
senen en*  bouw  hoeven  ,  onderscheidene  jaren  in  eigendom  bezaten  * 
geheel  herbouwd  en  verfraaid.  .Vele  dnde  doenraenten  ,  het  kasteel 
rakende,  moeten  volgens  otrkonden,  door  brand  en  oorlog,  in  de  kerk  „ 
der  gemeente  Helvoirt,  verloren  zy o  geraakt,  hetgeen  des  te  meer 
te  bejammeren  is,  daar  bet  gebouw  alle  teekenen  van  overgrooten 
enderdom  draagt  en  veel  vroeger  bekend*  was  dan  het  dorp  Helvoirt', 
waarvan  de  kerk  werd  herbouwd,  omstreeks  het <  jaar  1900,  nadat 
ty  in  die  tyd  verwoest  was .  Het  is  thans  een  fraai  heerenbuis,  waar* 
neven  aangebouwd  is  eenen  hookigen  toren ,  met  dergelyke  spits , 
koetshuis  en  stalling: 

2WMNS-POLDER ,  pe4d.  in  den  Jiblauerwmard ,  provi  Zuid-HoU 
kmdf  arr.  Chrinthem,  kant.  Sliedreeht,  gem.  Gt*$emdam*en-Qiê$$en+ 
Oudekerk. 

Het  is  een  klein  bekaad  poldertje ,  liggende  geheel  boitendijks  door 
buitenlanden  omgeven,  behalve  aan  de  noordtyde,  alwaar  bet  tegen 
den   Polder  van  Giesendam  paalt; 

Z  W  IN  (HET) ,  vroeger  Zwua ,  Swiaa,  Sant  of  Sim ,  water  in  StaoU- 
Vlaanderen,  prov.  Zeeland. 

De  naam  sou  naar  het  gemeen  gevoelen  eene  verbastering  ztyn  van 
Siscvala,  welke  rivier  als  de  zuidelijkste  grens  van  het  oude  Friesland , 
in  »yne  grootste  uitgestrektheid,  bekend  slaat.  Ackbb  Stbatiso  (1) 
merkt  echter  te  regt  aan ,  dat  Swcvajla  eerder  eene  Latynsche  verbas- 
tering kan  »yo  van  Zw  is  e  waal.  Dat  arr  Zwib  en  de  Sircvala  het 
zelfde  water  waren,  blijkt  uit  hetgeen  gemelde  schaver  (2)  en  Daas- 
sbuois  (3)  aanhalen.  Volgens  hetgeen  men  ia  de  zeventiende  en 
achttiende  eeuw  meestal  onder  dezen  naam  verstond  ,  was  het  Zwj» 
eigeoiyk  geen  rivier ,  maar  eene  vereeniging  van  onderscheidene  wa- 
tertjes ,  die  door  eeo  kanaal  zich  in  zee  ontlastten.  Het  begon  van 
Haantjes-gat ,  in  België ,  tusschen  den  Boom-polder  en  den  Generale- 
Vry e- polder »  nam  daar  den  naam  aan  van  het  Coiijscbb-sat  ,  waar- 
mede zich  vereenigden  de  Brand  kreek  en  de  Linie,  twee  waters, 
die  nit  het  Jook vrouwen-gat  kwamen  en  tusschen  welke  da  watering 
het  Eiland  (liet  dat  art.)  lag :  meer  beneden waarts ,  voorbij  het  veer 
de  Maagdenberg,  kwam  daarin  de  Brogsche-vaart,  een  andere 
arm  van  het  Jonkvrouwen-gat ,  die  langs  Oostburg,  tusschen  Prins- 
Willeins- polder  en  den  Vecrhoek-poldcr ,  liep,  als  ook  het  Water* 
▼  an-den-Marollepu-t,  dat  den  Renricus-polder  van  het  Land- 
van-Kadzand  scheidde;  terwyi  by  Sluis  daarin  nog  het  Lapschuur- 
sche-gat  en  de  Zoute  kwamen  ;  stroomende  voorts,  onder  den 
naam  van  bet  Zwib  ,  van  Sluis  ,  tusschen  het  Land-van-Kadzand  en 
West- Vlaand  eren  ,  naar  de  Noordzee. 


<»;    Aloude  staat  des  Vaderlands,  O.  II,  bl.  116. 

(3)    Het  lelfde  werk  t,  a*  p. 

(8)    De  provineie  Zeeland  in  hare  aloude  gesteldheid,  bl.  76 


m  zwi. 

• 

Thans  zfln  alle  dio  wateren  verlaad  en  tot  polders  bedQkt,  st)nde 
•Ueen  de  mond ,  loopend*  van  Sluis  tot  de  Noordzee ,  nog  overig. 
Dit  nu  nog  beslaande  water  is  het  eenige  van  al  de  bovengenoemde, 
dat  in  den  eigen  ly  ken  zin  den  naam  van  ibt  Zwin  kon  dragen* 
Het  bestond  toch  vóór  dat  het  Jonkvrouwen-gat  in  1377  ontstond, 
vóór  dat  de  Brugsche-vaart  in  1505  gegraven  werd,  vóór  dat  bet 
Coxysche-gat  op  het  einde  der  zestiende  eenw  i  o  spoelde.  Het  Zwn 
was ,  zoo  als  Wabhbjmuo  (1)  het  juist  beschryft  ,  een  zeearm ,  die  tieb 
van  den  mond  der  Wester-Schelde ,  in  eene  suidelyke  rigting,  naar 
Brugge  uitstrekte,  alwaar  die,  spijs  toeloopende  ,  eene  nitoarlQke 
haven  vormde.  Vóór  1180  vloeide  het  zeewater  tot  Brugge;  dssr 
echter  die  stad  toen  gevaar  liep  van  overstroomd  te  worden,  ver- 
sterkte men  den  dijk,  die  een  uur  beneden  deze  stad  reeds  bestond, 
en  de  stad  Damme  werd  de  voornaamste  haven.  Al  schielyk  verlaadde 
het  nog  meer ,  en  de  handel  verplaatste  zich  naar  het ,  nog  twee  uree 
noordelijker,  gelegen  Sluis  (zie  dat  art.). 

De  voornaamste  mond  van  ibt  Zwin  was  naar  allen  sch\jn  oorspron- 
kelijk het  Zwarte -*g  at;  maar  reeds  in  de  veertiende  eenw  werd 
zulks  het  tegenwoordige  vaarwater  ,  toen ,  zoo  het  schijnt ,  het  Bain- 
cat  gebeeten ,  van  waar  nog  de  naam  van  Hazegras  overig  is,  ter- 
wijl het  Zwarte-gat  allengskens  opslikte  en  bedijkt  werd. 

Van  den  handel,  die  door  de  vaart  op  mbt  Zwin  geschiedde,  ge- 
tnigt  Maerlaïit  (2)  : 

3M  toaert  al  trijn,  bat  comt  int  2Stofn 
dSaut,  £tïber,  Haat,  <§taal,  ®3cr,  $£fm  (3) 

Voorname  zeegevechten  hadden  ook  in  dit  water  plaats.  Zoo  werd 
in  bet  Zwij  voor  Sluis,  ten  jare  1540,  eenen  zeeslag  geleverd,  is 
welken  de  Fransche  \loot ,  125  zeilen  sterk  en  met  40,000  koppea 
bemand,  door  de  Engelschen  verwonnen  werd,  waaruit  biykt,  dat 
dit  vaarwater  veel  breeder  moet  geweest  zyn.  Koning  Edoas»  voerde 
in  persoon  de  Engelscbe  vloot  aan  ,  werd  gewond ,  maar  verwon  dei* 
niettegenstaande  de  Franschen  ,  die  met  zeer  groot  verlies  aftrokken* 

Eene  aanzienlijke  Engelscbe  vloot ,  aangevoerd  door  den  broeder  fu 
Koning  Hendrik  ,  liep,  den  22  Mei  1406,  het  Zwin  binnen.  Het  land 
Tan  Kadzand  werd  afgeloopen  en  Sluis  belegerd.    Zie  voorts  onder  Statf- 

Iu  het  jaar  1484  werden  deze  streken  ,  op  eene  niet  zeer  aangename 
wyze ,  door  den  Aartshertog  (Maxihiliaav)  bezocht.  Het  wel  anderhalf 
honderd  schepen  liep  hij  het  Zwin  binoen  ;  plunderde  St.  Anna;  liep  bet 
Land  van  Kadzand  af ,  en  deed  overal  onbegrijpelijk  veel  schade. 

De  opslikkingen  ,  van  welke  reeds  boven  melding  gemaakt  werd, 
namen  echter  zoo  toe^  »  dat  (zoo  als  blykl  uit  de  bescheiden  van  en 
proces  over  de  tienden  in  de  Brtigsche-vaart)  »  ten  jare  1505,  detjjl 
o  't  Swyn  ofte  canaal  dat  van  Sluis  io  de  sce  loopt ,  eff  waardoor  alle 
.  »  koopmanschappen  van  Brugge  wierden  gevoerd  ,  dagelyks  meer  en 
»  meer  kwam  te  verlandcn  en  op  te  slikken ,  die  vau  Brugge  eenigt 
»  landen  hebben  gekoft  en  dezelve  (vaart)  hebben  doen  delven,  ten 
•  einde  door  den  groolen  boezem  (het  Jonkvrouwen-gat)  van  bet  see- 
i)  water  wordende  geïnnundeerd ,  door  de.  gedurige  schuringe  van  ebbe 


(l)    Flandrüche  Staats-  and  lieditsgeichichte ,  B.  II ,  8.  233. 

(2>    Men  üle  over  dien  handel  ad  UmÈcHT  Dbx.iselhüyb,  het  IHëtriit  *•»<**** 
Vlaandértm ,  bl.  101. 

(3)     Wapen  Martyn ,  B.  II,  ra.  1003 


ZWO.  457 

»  en  Tlóet  het  Swyo  ofte  canaal  van  Sluis  mogle  verdiepen."  Dit  alles 
hield  echter  bet  verlanden  niet  tegen  :  al  spoedig  was  er  boven  Sluis 
van  arr  Zwin  niets  over,  dan  de  gegravene  vaart  de  Zoute,  en 
bierdoor  begon  men  alle  de  bovengenoemde  waters  met  het  eigenlijke 
Zwin  te  verwarren.  Het  bleef  echter  ook  gedurende  de  vorige  eenw 
oog  een  geschikt  vaarwater  voor  beurtsebepeit  op  Sluis  en  Aardenburg 
eo  ook  voor  de  visschery.  In  dezen  tijd  is  echter  de  opslikking  der- 
mate toegenomen ,  "vooral  sinds  de  afleiding  van  het  water  der  Eede 
en  van  andere  uitwateringen  in  hel  kanaal  van  Zelxate  en  naar  het 
Hazegras ,  dat  men  naatiweiyks  meer  met  eene  schuit  in  en  uil  Sluis 
kan  komen  en  zelfs  de  vaart  naar  de  haven  van  liet  Relranchement 
reeds  bezwaarlijk  wordt.  Binnen  weinige  jaren  zal  denkelijk  alles  be- 
dijkt en  ia  polders  herschapen  zl|n  en  dan  het  Oude-Land- van- Kadiand 
aao  den  Belgischen  grond  verbonden  wezen. 

In  zeer  oude  tyden  had  dit  water  nog  andere  meer  westelijk  gele- 
gene kanalen  naar  de  zee.  Eene  van  deze  staat  bekend  onder  den 
naam  van  bet  Oude-Zwin;  misschien  was  het  hetzelfde  met  Rei- 
gersvJiet.  liet  liep  van  Brugge,  tusschen  St.-Anna-ter-Muiden  en 
bet  Belgische  dorp  «Westkapelle ,  naar  zee.  In  bet  weesboek  D ,  No.  1 , 
van  St.-Anna-ter-Muiden  vindt  men  gewag  gemaakt  van  een  stuk  lands 
»  Ugghende  binnen  der  prochie  van  Weslcapelle  uppei  oude  Zwin." 
Nog  heeft  men  daar  eenen  watergang ,  algemeen  bekend  onder  den 
naam  van  de  Zwine vaart ,  en  daarover  de  Zwinebrug.  Wat 
verder  ligt  de  Schaapsbrug,  misschien  omdat  hij  leidde  naar 
Heyst,  dat  on<)tyds  Scbaepsoorde  heette.  Doch  dit  alles  ligt  in  België, 
en   wordt  hier  dus  maar  met  een  enkel  woord  vermeld. 

ZWIN  (HET)  of  Kbtelzwis ,  voorin,  kerkhof  thans  in  de  Zuiderzee 
liggende.     Zie  Swia  (Het). 

ZWIN  (HET),  kil  of  diepte  in  de  Zuiderzee,  ten  O.  van  de  Boe- 
renplaat ,  \  n.  N.  van  de  ooslelyke  punt  van  het  eil.   Wieringen. 

ZWIN  (DE  ZU1DBR-),  kil  of  diepte  in  de  Zuiderzee,  ten  N.  van 
de  Boerenplaat ,  omtrent  1  u.  ten  N.  van  het  eil.   Wieringen. 

Z  WINDELS  ,  naam,  onder  welken  de  Sobvcr,  eenoude  volkstam, 
welke  vroeger  deze  landen  bewoonden  ,  in  oude  kronijken  voorkomen. 
Zie  Sobvbr. 

ZWIN  DEREN  ,  voorheen  Swuiai ,  geb.  in  het  dingspil  van  Zuidenveld , 
prov.  Drenthe ,  arr.  en  7  u.  Z.  O.  van  Asten,  jud.  kanl.  en  2£  u.  O.  van 
ff  oogeveen,  adm.,  kant.  en  IJ  u.  N.  N.W.  van  Dalen ,  gem.  en  {  u.  Z.W. 
van    Oosterhesselen ,  aan  het  Loodiep;  met  17  h.   en  ruim   130  inw. 

ZW1NDERSCHE-VEEN  (HET) ,  veengrond  in  het  dingspil  Zuiden- 
veld,  prov.  Drenthe,  gem.  en  1  p.  Z.  W.  van  Oosterhesselen ,  nabg 
Zwindereo.  Het  beslaat  eene  aanmerkelijke  oppervlakte ,  zich  uitstrek- 
kende tot  de  veenen  van  het  Hoogeveen. 

ZWINGELSPAAN,  geb.  in  bet  markgr.  van  Bergen  op  Zoom,  prov. 
Jfoord-Braband ,  Vierde  distr.,  arr.  en  5  u.  W.  N.  W.  \an  Breda,  kant. 
en  12  a.  W.  ten  N.  van  Zevenbergen,  gem.  FijnaaH-en-Ueyningen ,  ju. 
N.  O.  van  Fynaartj  met  14  b.,  onder  welke  eene  hofstede  en  80  inw. 
ZWITSERLAND  ,  verl.  plant,  in  ffedertands-Guiana,  kol.  Suriname, 
aan  de  Parakreek ,  ter  linkersyde  in  hel  afvaren  ;  palende  bovenwaarts 
aan  de  verf.  plant,  de  Nieuwe-Hoop  ,  benedenwaarts  aan  het  verl.  Land- 
▼an-Beaulieu ;  1000  akk.  groot. 

ZWOL,    W.  in  Zalland,  prov.  Overijssel.     Zie  Zwolle. 
ZWOL  of  Zwoele,  b.  in  de  heerl.  Borculö,  prov.  Gelderland,  kw.f 
arr.  en  8  n.  O.  ten  Z.   \an  Zutpken,  kaot.  en. IJ  ir.' O.  ten  Z.  vaa 


458  1  VVO. 

Grotnlo  ,  gem.  co  2  u.  Z.  Z.  0.  van  IKoeryen,  IJ  u.  2.  vao&hn 
mét  5b  h.  en  ruim  350  inw.  Men  heeft  er  twee  steen-  tn  pm* 
bakkerijen. 

ZWOLLE,  arr.,  prov.  Overijssel;  pilende  N.  aan  hetïrieseker 
Heerenveen  ,  N.  W.  aan  het  Drenthsohe  arr.  Assen  ,.  G.  en  l.  m 
het  arr.  Drventer,  Z.  W.  aan  het  Geldersebe  arr.  Arnhem ,  W.  at 
de  Zuiderse*. 

Dit  arr.  bevat  het  voorm.  kw.  Vollenhove,  benevens  eea pdafc 
▼an  het  voorm.  kw.  Zal  land.  Het  is  verdeeld  in  4  kant,  tfk 
Zwolle,  Rampen,  Vollenhove  en  Steenw^k,  beslstads,i» 

?ens  het  kadaster,    eene  oppervlakte   van  99,503  band.    Mes  telt  e 
2,879  b.,  bewoond  door  14.775  huisgez.,  uitmakende  «ene  bevolkisfiB 
ongeveer  74,000  inw.,  die  meest  hun  bestaan  vinden  in  des  UsiWn 

ZWOLLE,  kant.,  prov.  Overijssel,  arr.  Zwolle;  paleede  X.  f 
on  N.  aan  bet  kant.  Vollenhove  en  het  Drentbsehe  kant.  Meppd,  10 
aan  het  Drentbsehe  kant.  11  oogeveen.,  O.  aan  het  kaaU  Onna. 
Z.  O.  aan  net  kant.  Raalte,  Z.  W.  aan  den  IJssel ,  die  bet  ui  k 
Geldersebe  kant.  Elburg  scheidt,  W.  aan  het  kant.  lUmpei 

Dit  kant.  bevat  de  volgenjle  7  gem.:  Zwolle,  4*crcest<  ^ 
sen,  Hasselt,  Nieuwlousen,  Staphorst  en  Zwollerkerné 
beslaat  eene  oppervlakte,  volgens  bet  kadaster,  Kan  51,4110 ai 
en  telt  8181  h.,  bewoond  door  6986  huisges.,  uitmakende  eeae  bwt 
king  van  57,000  inw.,  die  meest  in  handel  en  landbouw  bat 
staan  vinden. 

ZWOLLE,  klaas.,  prov.  Overijssel,  verdeeld  in  drie  ring»,  »j 
▼an  Zwolle,  van  Hasselt  en  van  Ommen. 

Zij  heeft  20  -gem.,  met  23  kerken ,  bediend  wordende  door  & 
kanten ,  en  telt  51,600  zielen  ,  onder  welke  ongeveer  90,500  ~ 

ZWOLLE,  kerk.  ring,  prov.  Overijssel,  klass.  van  Zwolle. 

Dese  ring  bevat  de  volgende  6  gera.:  Zwolle,  Dalfsen,  Hti* 
Raalte,  Windèsheim  en  Wyb*.  Ook  is  er  eene  Wasl«>! 
gemeente  te  Zwolle.  Men  heeft  in  den  ring  8  kerken,  wsawt! 
dienst  door  10  Predikante*  verrigL  wordt ,  en  telt  er  ruim  &l,W* 
len,  onder  welke  ruim  9700  Ledematen» 

ZWOLLE,  synagogaal  ressort. der  Nederlandsche  Israëliten ,  ne* 
strekkende  over  de  prov.   Overijssel  en  Drenthe. 

Behalve  eene  hoofdsynagoge  ie  Zwolle,  welke  door  een  Opper-I* 
byn  bediend  wordt,  bestaat  dit  ressort  uit  de  volgende  11  itnpj» 
gogen:  Kampen,  Blokiyl,  Steenwijk  ,  Deventer ,  Ge" 
Almelo,  Oldensaal,  Meppel,  Hpogevcen  en  Koever**** 
en  11  btikerken ,  nis :  Zwartsluis,  Hardeobergh ,  Ootnm 
snm,  Hengelo,  Enschedé,  Haaksbergen,  DwiageW,*' 
sen,  Smilde,  Sleen  en  Hasselt.  Men  telt  er  ongeveer  25vflfe 
raëlieten. 

ZWOLLE  ,  gem.,  prov.  Overijssel,  arr.  en  kant.  Zwolle  (1  *l 
1  s.  d.)  van  rondom  door  de  .gem.  Zwollerkerapel  omgeven. 

.Dese  gom.  bevat  de  at.  Z  w  ol  fe  ,  met  hare  drie  voorsteden  j  DUi"* 
poorten-voorstod  q^U  iel»  wstad  ,  Kamperpoorten-"'^ 
«tad  en  Sassen  poorten -voorstad  ;  benevens  de b.  Assesi*ty 
Dies  e  en  Koten;  beslaat,  volgens  bet  kadaster,  eene  oppert 
van  9006  bund.  6  v.  r.  10  v.  eü.,  waaronder  1858  bund.  »'• r 
6  v.  ell.  belastbaar  land  5  telt  9890  h.,  bewoond  door  3279  ■**? 
uitmakende  eene  bevolking  van  ongeveer  19,000  inw.,  die  oetfi  a 
*Ven  handel ,   vooral  in  dia  der  expeditie  ,   en  in  eenige  fabi$kes  k* 


Z  W  O,  439 

calaan  vinden ,  alt  daar  xQn :  5  tefaeepsttmmerw  erven ,  4  lcerloo\fc- 
(jen  f  9  zoutkeeten ,  1  zeepziedery ,  7  touwt  lageryen ,  9  bierbrouwc- 
yen ,  1  azQnmakery ,  mei  ecne  daaraan  v erbondcne  wasblcekery , 
•peldenmakery ,  2  katoenweveryen ,  1  calicolfabrijk ,  1  kousenwe- 
er(j ,  1  Honen-  en  katoendrukkerij,  1  blaauw-  en  zwartverwerij , 
i  boek  drukke  rijen  ,    2  steendrtikkeriien   en  1  bokkinghang. 

Weinige  steden  in  ons  vaderland  nebben  gunstiger  ligging  voor  den 
tinnenlandschen  handel  dan  Zwolle.  De  Willemsvaart  maakt  haar 
ot  eeoe  IJsselstad ,  en  langs  het  Zwarte  water  heeft  zij  gemeenschap 
net  Noord-HoNand  t  Utrecht  en  alle  aan  de  Zuiderzee  liggende  plaat- 
en.  Straat-  en  grindwegen  verbinden  de  stad  met  alle  kwartieren  en 
leden  van  Overijssel ;  tot  den  aanleg  daarvan  heeft  Zwolle  aanzieniyk 
lijgedragen.  Er  bestaat  eeoe  gemeenschap  te  \*ater  langs  de  Vecht  naar 
Ie  Uannoversche  grenzen ,  doch  welke  gebrekkige  waterweg  eerlang  door 
ïewe  vaart ,  welke  men  voorgenomen  heeft  naar  Twen  the  te  graven  , 
&at  vervangen  worden  ,  waardoor  het  transito  der  Hollandsche  steden 
net  Noordeiyk  Duitschland ,  welke  zynen  natuurleken  weg  over^  ZwoLcr 
moet  nemen ,  ongetwijfeld  zal  toenemen.  Volgens  den  aard  der  taak 
kan  een  groot  gedeelte  .van  Hannover  zich  het  best  uit  ZwoUb  van 
koloniale  waren  voorzien. 

In  de  laatste  tyden  is  de  buitenlandsche  scheepvaart  uit  de  haven 
van  Zwolle  aanmerkelijk  toegenomen,   ten  gevolge  der  oprigting  van 
de   Zwolsche  Reederty- Maatschappy ,    die  in   1859  is  tol  stand  geko- 
men ,  en  door  middel,  van  welke  eene  regelmatige  vaart  is  aangelegd 
tusseben  de  haven  van  Zwolle  en  die  van  Kuil  in  Engeland;  terwijl 
wyders  schepen  van  die  reedcry    en    van  andere  partikulierc   reedc- 
rflen  van  die  stad  ,  varen  op  de  bavens  in  de  Oost-  en  Middellandsche 
zeeën.     In   1847  liepen   te   Zwollb  binoen  97  zeeschepen',    waarvan 
41  van  «Huil.    De  reedery  telde  op  1  January  1849  10    schepen.    De 
scheepvaart  van  Zwollb  en  in  het  algemeen  die  van  Overijssel  onder- 
vindt  groote    beletselen,    vooral    bij    Oostewinden,    in   de    ondiepte, 
beslaande  aan  den  mond  van  het  Zwarlewater ,   genaamd    het  Zwol- 
sche Diep.     Nadat  de  Overysselsche  Vereeniging  tot  ontwikkeling  van 
provinciale  welvaart'  eeoe  prijsvraag  uilgeschreven  had ,  over  de  beste 
middelen  ter  verbetering  van  dit  Diep ,  is  bet  daarop  ingekomen  antwoord 
van   den  Ingenieur  virr  Dicceles  bekroond.     Het  werk  is  in  1850  vol- 
tooid door  eene  nadnilooze  maatschappij  ,  en  is  gepaard  gcgazÖi  met 
eene  uitgestrekte  landaanwinning ,    daar  een  groot  gedeelte  van    het 
Zwolsche  Diep ,    door  de  aangelegde  werken ,  aan   de  zee  ontwoekerd 
is  geworden.     Z.  M.  Willbi  II ,  Koning  der,  Nederlanden ,  verleende 
de  vereischte  concessie ,    en  nam ,   oit  belangstelling  voor  dit?  groote 
werk,  voor  eene  som  van  f0,000guld.,  in  de  maatschappy  deel;  ter- 
wyi  de  Staten  van  Overyssel,  in  de  vergadering  van  Jun\j  1844,  eenë 
subsidie  van  36,000  gold.  aan  deze  onderneming  toezegden.    Dê  vaart 
dit  de  havens  van  Zwollb  is  sedert  eenige  jaren  aanmerkelyk  verbeterd » 
door  het  instand  brengen  van  eeno  geregelde  sloombolendienst  tusschen 
die  stad  en  Amsterdam. 

Van  boog  belang  voor  Zwollb  en  voor  geheel  de  binncnlandsche 
scheepvaart  is  de  verbinding  van  de  Willemsvaart',  van  Zwollb  af  tot 
in  de  Dedemsvaarl,  bij  de  Ligt  mis  en  dus  ook  van  den  iJsscl'  met 
de  Denemsvaart.  Itaeds  in  1827  is  die  verbinding  aan  de  stad  Zwollb, 
uit  krachte  eener  minnelijke  schikking ,  toegezegd.  Het  werk'  was  ook 
gedeettelyk  uitgevoerd  ,  doch  toen  ,  ten  gevolge  van  do  bekende  onge- 
lukkige gesteldheid  der  financiële  aangelegenheden  van  dé  Dedemsvaarl, 


440  ZWO. 

bltyven  steken.  Ten  gevolge  van  onopboodeltyk  aangewende  psfisfa 
ia  het  evenwel  in  bet  jaar  1848  voltooid. 

Voor  Overijssel  in  het  algemeen  co  voor  Zwoui  in  het  bgnass. 
is  van  groot  nut  de  daarslelling  van  een  kanaal  door  bet  n&a 
der  provincie ,  door  Twcothe  naar  de  grenxen  van  bet  rijk ,  ia  w- 
binding  roet  de  buitenlandsche  land-  en  waterwegen.  Daartoe  km 
reed*  eene  poging  door  het  Provinciaal  Gouvernemeat  asagevtsl 
Het  werk  sou  uitgevoerd  worden ,  door  middel  van  iitschryviofei « 
steden,  gemeenten  en  particulieren.  Het  kanaal  is  daoooiiifêC 
aa n besleed  ,  doch,  uithoofde  de  inschrijving  verre  hoven  de  naaf 
w/as ,  is  de  aanbesteding  niet  doorgegaan  ;  in  1849  is  eveawd  sto 
voering  van  een  gedeelte  van  dit  werk  beslist  en  in  Febraaqj  wk 
jaar  (1850)  voor  de  vereischte  som  ingeschreven,  zoodal  massa*; 
de  aanvang  te  gemoet  sict. 

Sommige  buurschappen  uit  den  omtrek  van  Zwoui  bestansJR 
geheel  uit  bouwland  ,  hetwelk  met  veel  sorg  behandeld  wordt  aè 
stad  ruimschoots  van  allerlei  groenten  en  vruchten  voordel.  Ojt 
dagelyksche  groen 'markt  te  Zwolle  bieden  de  landlieden  aietasB 
grove  veldproducten  ,  maar  tevens  fijne  moeskruiden  en  ooft  ast.  ft 
■iet  men  dikwyis  bloemruikers  in  hunne  korven  liggen.  Sedert  & 
worden  er  bloemenroarkten  gehouden  en  premiën  gegevea  anti. 
welke  de  meeste  en  fraaiste  bloemen  geleverd  heeft. 

Aan  de  ooslzyde  der  stad  is  de  omliggende  grond  hoogere&i 
«enigermate  heuvelachtig.  \i\)  bestaat  uit  losse  zandgronden,  »* 
voor  den  hout  teelt  zeer  geschikt  zyn , 'en  waar  de  rykdom  der  ai» 
wild  groeiende  planten,  door  de  kruidkundigen,  wordt  geroemd  1 
heideplekken  worden  meer  en  meer  aan  de  bygelegeae  laadfwss 
getrokken  en  beplant. 

De  warmoezery  in  de  voorsteden  van  Zwolle  en  de  naastgeltjfl 
bnurschappen  is  de  aanzienlykste  in  Overyssel.  In  de  xomermaas» 
varen  onderscheidene  marktschuiten  met  groenten  naar  versHall* 
naburige  steden ,  zelfs  beeft  men  van  Zwolle  geregelde  besei<fy 
naar  Drenthe.  Daarentegen  ontvangt  men  voor  een  groot  gedeete* 
bloemkool  en  andere  koolsoorten,  alsmede  de  fijne  bakgroeniei* 
Holland,  terwyl  de  broeyery  geheel  verwaarloosd  wordt,  vaan»» 
lage  grond,  welke  van  hel  kwelwater  te  lyden  beeft,  es  a»fc 
overstrooming  blool gesteld  is ,  gedecltelyk  de  oorzaak  kan  iys.  &■ 
de  vaart  naar  de  Dedeuis vaart  is  reeds  en  door  die  naar  Tweatktfl 
gewis  eenmaal  een  nieuwe  weg  voor  moesgroeolen  worden  opeogert^ 

De  Hervormden,  die  er  12,400  in  getal  zijn,  onder  welks  i* 
5000  Ledematen ,  maken  eene  gem.  uit,  welke  tot  de  klaas,  «rij 
van  Zwolle  behoort ,  endoor  5  Predikanten  bediend  wordt.  Deeflfr 
welke  hier  bet  leeraarambt  heeft  waargenomen  ,  is  geweest  fa* 
Habderbbboios ,  die  in  bet  jaar  1579  herwaarts  kwam,  en  in  bet j* 
1604,  als  Predikant  teTraneker,  overleed.  De  eerste  tweede  P* 
kant  was  Job  ahnes  Stlvics  ,  die  in  het  jaar  1580  herwaarts  k* 
en  in  het  jaar  1582  naar  Vollenhove  vertrok.  De  eerste  derde  h 
dikant  was  Hebhahbts  Wi  feeding  ,  die  in  hel  jaar  1580  bena^ 
kwam,  en  in  het  jaar  1627  overleed.  De  eerste  vierde  Predikt»*'* 
Mabtuus  Sets  ,  die  in  het  jaar  1580  van  Groningen  werd  beroep0 
en  in  1595  hier  nóg  in  dienst  was.  De  eerste  vykle  Prediktotvf 
weest  Hbbdbicos  Bobbe  ,  die  in  het  jaar  1594  herwaarts  kwam. " 
Onder  de  hirr  gestaan  hebbende  Predikanten  verdienen  meldiof  de  ï^ 
éerduitsclic  Dichter  Jobansbs  Vollebbovb,  van  1655  tot  1665,  w*** 


ZWO.  441 

jaar  bfl  naar  'sGravenhage  vertrok;  Jobabbbs  Reobebus  Ko&dbbbub, 
van  1711  tot  1714  ,  toen  bU  naar  Utrecht  vertrok  en  een  dergenen 
was ,  die  bet  doop  formulier  weigerden  woordelijk  ie  leien  ;  Henbicos 
k  Ravbste»  ,  den  Schryver  van  de  flmtireêr  Gods,  van  1724 — 1749 1 
en  Willes  Lebjdbbt  Krjecea  ,  van  1781 — 1784,  diëten  laaltten  Hot 
prediker  is  geweest.  —  De  beroeping  stond  van  otids  aan  den  kerke* 
raad,  onder  goedkeuring  van  de  Regering;  dorb  deze  bad,  sedert  1696, 
de  gewoonte  ingevoerd  van  den  te  kiezen  persoon  onder  de  hand  aan 
te  bevelen  ,  en  de  kerkeraad  schijnt  daaraan  ook  herhaaldelijk  voldaan 
Ie  hebben,  tol  in  bet  jaar  1749,  toen  deze,  waarschyolyk  door  de 
verandering  van  regeringsvorm  ook  verandering  van  zyn  gezag  verwach- 
tende ,  aich  tegen  de  Regering ,  die  alle  hare  beroepingen  ,  tegen  de 
aanbeveling  aanloopeode ,  stuk  voor  stuk  vernietigde ,  begon  te  ver- 
zeilen ,  en  de  vryhetd  van  keuse  wilde  handhaven.  Het  geschil  kwam 
eindeiyk  voor  den  Stadhouder  en  de  uitspraak  behelsde ,  dat  de  ker- 
keraad voor  deie  maal  de  aanbeveling  moest  volgen  ,  doch  in  het 
vervolg ,  even  als  vóór  en  in  het  jaar  1696  ,  eene  vrjje  keuse  zoude 
hebben  ;  lerwyi  bet  regt  van  goed-  o!'  afkeuring  vr\j  bleef  aan  de 
Regering. 

Be  Christelijke  Afgescheidenen,  van  welke  men  er  180  aan* 
treft ,  onder  welke  100  Ledematen  ,  maken  er  eene  gem.  uit ,  welke 
in  het  jaar  1842  erkend  is,  en  tol  eersten  Leeraar  gehad  heeft  Hsa- 
diicos  Antobis  db  Vos ,  die  er  in  het  jaar  1843  gekomen  is,  en  in  bet 
jaar  1845  naar  de  provincie  Groningen  en  later  naar  Amerika  ver- 
trokken is. 

De  Fransch  Hervormden,  die  er  ongeveer  100  in  gelal  s(jn  , 
onder  welke  ruim  80  Ledematen  ,  maken  eene  gem.  uit ,  welke  tol  de 
ring  van  Zwolle  behoort.  In  het  jaar  1686  verkreeg  zy  haren  eer- 
sten Leeraar ,  zyn  de  geweest  Pbilippe  Rbck  ,  die  van  St.  Marcelin  tn 
Dauphiné,  herwaarts  kwam  en  in  het  jaar  1698  overleed.  Het  be- 
roep geschiedt  door  den  kerkeraad. 

De  Doopsgezinden,  yin  welke  men  er  ruim  260  telt,  onder 
welke  ruim  150  Ledematen  ,  maken  eene  gem.  uit.  Deze  gem  had  hier 
reeds  eenen  Leeraar  of  Vermaner,  toen  in  Juny  1649  eene  synode  van 
die  geziodheid  te  Haarlem  gehoudeo  werd.  Toen  zij  vervolgens  weiger- 
den zich  aan  de  gebruikelyke  kerkordening  in  bet  stuk  van  huwelyken 
te  onderwerpen ,  en  in  hunne  eigene  kerk  bdnne  echt  verbintenissen  lieten, 
bevestigen  ,  werd  hun  dit ,  in  hel  jaar  1663  ,  door  de  Regering  ,  welkt 
voorzag  ,  dat  over  de  echtheid  der  daaruit  geborene  kinderen  gescbilleo 
ontstaan  konden ,  verboden  ,  zoo  echter ,  dal ,  ingeval  zy  zwarigheid 
maakten,  zich  door  de  Hervormde  Predikanten  te  laten  inzegenen,  zij 
dit  op  het  raadhuis  voor  de  Heeren  in  den  t{jd  moglen  laten  doen. 
De  eerste  geordende  Leeraar  by  dese  gem.  is  geweest  Abbabai  Blij- 
dehsteis,  die  in  bet  jaar  1700  herwaarts  kwam,  nadat  de  dienst 
vroeger  was  waargenomen  ,  sedert  1668 ,  door  Pibtei  Mattbijssbb  ,  sedert 
1690  door  Albbat  Beemd  Ba  visie  en  sedert  1695  door  Jam  Coeuus  , 
zynde  de  drie  laatste   Liefdepredikers  geweest. 

De  Bvangelisch-Lutberscben,  die  men  er  ongeveer  420  aan- 
treft, onder  welke  ruim  200  Ledematen  ,  maken  eene  gem.  uit,  welke 
tusseben  de  jaren  1640  en  ,1649  schynt  te  ztfo  opgerigt,  en  eerst  bare 
vergadering  bier  en  daar  in  de  buizen  hield  ,  waar  zy  zich  behielp  met 
eene  predikatie  uit  eene  Lutbersche  huisposjil  voor  te  lezen  ,  doch 
daarna  hadden  ze  nu  en  dan  eenen  Predikaat ,  die  de  gemeente  voor 
etoen  tyd  bediende.     Van  1631  tot  1639  was  dit  Hbbbhros  Glasbbos, 


440  ZWO. 

die  va»  hier  naar  *s  Grarrenhage  beroepen  werd.  De  eerste ,  die  mi 
ai*  vatten  Predikant  fermeM  vindt ,  is  geweest  JaHAvmt  fa  B*o 
die  er  in  1644  kwam  en  m  het  zelfde  jaar  ten  beste  van  de  Her* 
vormden  te  Hamburg  ,  die  aldaar  veel  tegenstand  tonden  aso  betE- 
nisterie  sridadr  schreef,  daeh  daarom  ook  reet  moest  lgdeo  dstrta 
gedrag  Tan  de  Hamburger  Geésfeiijkeri.  'Eerst  vjjf  jaren  later  be- 
kwamen de  Lutherse  heit  te  Zwottt  eene' kerk.  Zy  mogtdeslgckefe»' 
wel  hare  godsdienstoefening  nog  niet  in*  bet  openbaar  verrigten ,  «a* 
in  bet  jfaar  1654  werd  stj  nog,  wegens  bet  verriglen  fan  deopeskt 
eeredienst,  m  eene  zware*  boete  geslagen.  In  het  jaar  1817  bed: 
deao  gemeente  een  acte  van  fraterniteit  gesloten  met  de  Menlek 
Evangelisch  Lnthersche  gem.  te  Amsterdam.  Onder  de  io  éewpa. 
gestaan  hebbende  Leeraren  ,  verdient  melding  de  door  sfjoe  stèrins 
beroemden  Hibbicos  Vos  ,  van  16*58—1670.  Bfy  vacature  gacW 
bet  beroep  door  de  mansledemafen  der  gemeente ,  nit  eene  iwBtsatï 
ontvangen  van  den  kerken  raad  der  Hersteld  Evangelisch  Luiken» 
gemeente  te  Amsterdam. 

In  bet  jaar  1665  verkregen  de  R.  K.,*ten  opzigte  van  bet  hm? 
de  xelfde  vrijheid  als  den  Doopsgezinden  was  toegestaan,  sets* 
men  hnnne  godsdienstige  bijeenkomsten  weinige  jaren1  te  vora  n, 
.scherpelijk  betet  had  ;  te  weten  ,  in  16B1 ,  nadat  op  de  Groofcfo 
gadering  doof  alle  de  gewesfen  ,  verklaard  was  ,  dat  men  de  plakte 
lege»  de  ftoomsthgezindetf  zon  handhaven,  terwijl  de  hlval  tf>* 
Monstérsehcn  in  deze  provincie",  naaöwelijk*  twee  jaren  na  den  e 
gunning ,  nogmaals  cene  kortstondige  belemmering  in  desê  bfjeeasst ■ 
sten  veroorzaakte.  In  bet  jaar  1615  bragt  Aaaouws  C*varas,  die* 
dert  verscheidene  jaren  reeos  in  stilte  de  dienst  bad  waargenomeo,  k* 
eene  statie  tot  stand,  welfcé  vervolgens ,  fn  16*9  of  daaromtrest," 
tweeën  gesplitst  werd  ,  waarVan  de  eerie  in  de  Koettruai ,  de  aadff 
eerst  in  de  Dbxêrstmnt,  doch  later  in  de  Nintwtlraat ,  bijhetflw* 
steegje,  gevestigd  was.  Vóór  deze  verdecling  had  zich  nog  een*** 
ter  plaatse,  die  Onder  dé  tfogen  gehee  ten.  wordt,  gevestigd.  K»d# 
rigtte  Assoro  Waeyeb  ,  een  Zwollenaar,  in  bet  jaar  1640,  aof* 
kerk  hoi»  op  in  de  Spiegetwttexj ,  hetwelk  hij' meer  dan  vtyftigjatw^ 
als  Pastoor  bediende.  Sedert  waren  hier  vier  statiën  gevestigd,* 
welke  echter,  die  in  de  Dï  eter  straat  ,  in  bet  jnar  1667,  ok 
in  de  Koestraat,  in  bet' jaar  1811,  zijn  te  niet  gegaan,  s**^" 
8060  R  K.,  die  er  tegenwoordig  zijn  ,  onder  Welke  5166  Co»** 
kanten  ,  twee  statiën  uitmaken  ,  zijnde  die  in  betSteegje,  mei&t 
stolen  ,  onder  welke' 1650  Coramttriikatften  ,  en  wvarin  de  dies*  &* 
eeacn  Pastoo*  eiï  twee  KrfpeManert  verYïgt  wordtf,  endieOsder* 
Bogerr,  meü  8566  zielen,  onder  welke  T456  Cofflmnnikanla.^ 
eenen  Pastoor  en  eene*  Kapettaan  bediend  wordende.  De  beide  si** 
hebben  gezamenlijk  eene  eigen  begraafplaats ,   waarop  eene  kapel  si* 

De  Israëlieten,  welke  men  er  580  telt,  maken  eene  "•* 
ringlfnagogc  uit ,  Welke  tot  het  synagogaal  ressort  Zwolle  befe*' 
eo  door  eenen  Rabbi  bediend  wordt. 

Men  Beeft  in  deze  gem.,  behalve  de1  Lavyntfche  schooi" 
schoten,  als  :  eene  stads  kostschool  Voor  Jongeheerea,** 
stads  kostschool  voor  Jongejufvr ouwen,  eene  iiz^*J[ 
men  school ,  tfienbijronderc  scholen,  waaronder  eenéWtJ^*: 
Dep a  f r>e me ifta afschoot  van  de  ttatitsehappty :  TolN*t#!*'l& 
gemeen,  en  twee  bewaarscholen,  één  voor  armen  en  eeae  «^ 
meer  gegoeden.    Ook  bedienen'  de  ZusfeVs  van  Liefde  van  futf** 


ZWO.  449 

a    Paola   bier   twet   bewaarscholen,   eene  toot  de   kinderen 
uit  den  burgerstand  en  de  andere  voor  de  behoeftigcn. 

De  sta4  Zwollb,  ook,  boewei  ten  ouregte,  Zwol  gespeld,  en  in 
hei  begin  der  vijftiende  eeow  ,  blykens  bet  statboek  van  dien  ttid 
ook  Soollb  gebeeten ,  in  bet  LatQn  Swolla  of  Soolla  ,  hgt  22  n.  o! 
ten  N.  van  Amsterdam,  31  u.  N.  O.  van  's  Gravenhage,  22  u,  Z. 
Tan  Leeuwarden ,  22  o.  Z.  W.  van  Groningen  ,  12  u.  N.  van  Ara* 
hem  ,  6  n.  N.  van  Deventer,  3  u.  O.  ten  Z.  van  Kampen,  aan  bet 
Zwarte  Water,  {  u.  van  drn  IJssel ,  waardoor  iy  met  de  Willemsvaart 
en  iets  verder  van  de  Vecbt,  door  welke  rij  met  de  Nieuwe- Vecbt ' 
mede  een  gegraven  kanaal ,  gemeenschap  beeft ,  op  52°  50'  48"  N  R  ' 
85°  4*'  ir  O.  L.  "     * 

De  grond,  de  lacht  eo  het  water  ztfo  in  en  buiten  Zwollb  teer 
friaob  ,  «river  en  gesond  ;  vruchtbare  akkers  en  saailanden  ,  benevens 
graiige  weiden  omringen  de  stad  ,  selis  op  eenen  aanmerkelijken  af- 
stand j  de  lucht  ,  boewei  somtyds  koud  en  vochtig ,  is  echter  voor 
mensch  en  dier  steeds  aangenaam  en  verkwikkelijk ,  daar  ify  ,  door 
geene  schadelyke  aitdampingcn  besmet,  maar  wel  door  afwisselende 
winden  onophoudelijk  gesuiverd  wordt,  terwijl  het  water,  zoo  binnen 
als  bniten  de  stad ,  zuiver  ,  smakeiyk  en  zeer  goed  drinkbaar  is ,  waarom 
dan  ook  Zwollb,  met  bet  boogste  regt,  onder  de  gezondste  steden 
van  ons  Vaderland  mag  gesteld  worden* 

Men  wil ,  dat  de  plek ,  waar  tegenwoordig  Zwollb  gelegen  is ,  een 
gedeelte  bebbe  intgemaakA  .  van  het  Wild*  woud  %on<Ltr  ytnade ,  en 
reeds  in  bet  begin  der  achtste  eeow  onder  den  naam  van  Midbblwijb: 
bekend  was ,  welken  naam  thans  nog  een  voornaam  buis  in  den  gevel 
heeft.  £en  oud  dichter  Jeide  deae  naam  van' do  ligging  der  plaats 
af,  dewijl  dit  gehucht  of  vlek 

In  't  middelpunt  juist  van  's  land*  akkeren  werd  bespeurd , 
Zoo  viel  aau  *t  vlek  den  naam  van  Misbblwus  te  benrt» 
Senige  schavers  leiden  baren  tegenweordigen  naam  af  van  den  grooten 
handel  ia  wol ,  die  er  eerttfds  gedreven  is ,  willende  dos  dat  Zwollb 
niets  anders   beteekent   dan   D'woj,  «f  ob  Wolstab.     Andere  houden 
staande,  dat  hare  oorspronketyke  naam  is  Zaal.     De  oude  Scytfërs 
van  wien  w\j  onse  taal  en  oorsprong  hebben  t   plagten  een  heerenbuis 
een  saai  te  noemen.     Maar  dit  wordt  oaderscbeidenlyk  «itgesproken  • 
sommigen  hebben  gezegd  zaal,    anderen  xd,   eenigen  zuat,  tnol   óf 
zwol.    Picabt  ,  van  wien  deae  naamrede  is ,  wil ,  dat  Zwollb,  ofschoon 
niet  zeer  oud  als  stad,    echter  seer  oud  is  ais  sent)  ruear  van  deze 
▼erdicbte  zaal  vindt  men  niet  den  allerminslen  schyn  In  de  geschiedenis. 
Daar  syn  er  roede ,  dte  willen ,  dat  deze  stad  den  naam  van  Zwollb 
gekregen  beeft  van  het  zwellen  der  runderen  in  hare  grasryke  weiden 
of  wel  van.eenige  gezwelleo ,  die  er  dese  beesten  plagten  te  kragen', 
fiindeiyk  beeft  men  er,  die  des  naam,  ook  wel  eens  Swolla,  Z  wol-Aa 
en  Wolb-Aa  gespeld,    van  de  rivier  de   Aa  en  van  een  woud,  mis- 
schien wel  bet  Wond  zonder  genade,  willen  afleiden.  Wat  biervan  zty 
in  1040  en  1046  wordt  melding  gemaakt  van  eene  marke  van  dien 
naam,  gelegen  is    bet  dktr.  Sailaud ,   van   bet   graaf»,   ttamelande, 
en  bet  is  zeker  ,   dat   de   stad   haren   naam  heeft   gekregen  van  bet 
kerspel,  waarin  zjj  gelegen  is:  want  uit  een  brief,  in  bet  jaar  1049 
door   Bbbbblvus,    den    twintigsten    Bisschop   van   utrecht,    gegeven 
bUjkt,  dat   bet   gemelde   kerspel  toen   reeds    Zwollb    beette.     Door 
dezeo   brief  gaf  gemelde  Bisschop  bit  patronaatschap  der  kerk   aan 
des  Proost  van  bet  kapittel  te  Deventer,     Het  is  in  dezen  brief    dat 


444  ZWO. 

men  de  eerste  melding  van  Zwolle  gemaakt  vindt  ,  hetwelk  toen 
nog  wel  niet  anders  was  dan  eene  groep  booten  woningen ,  oid  de  kerk 
verspreid.  De  kerk  lokte  nieuwe  bewoners  in  baren  omtrek ,  welke , 
door  de  na  by  beid  van  bet  Zwartewater,  zich  meest  op  de  vischvangit 
toelegden.  Hieruit  ontstond  van  lieverlede  ten  beginsel  van  koophan- 
del j  waar  tocb  konden  de  omliggende  markten  zich  beter  van  bet  neo- 
dige  voorzien  ,  dan  by  de  kerk  aan  het  Zwartewater ,  waar  de  visseber 
de  gelegenheid  had ,  om ,  bty  het  toenmalige  beswaar ,  dat  bel  reiieo 
te  land  vergezelde ,  de  verlangde  koopwaren  over  die  rivier  in  veilig- 
heid aan  te  voeren. 

De  gift  van  Bibnolfos   werd  sedert  door  twee  andere    Bisschoppen 
bevestigd ,    door  Kobhbaad  van  Zwabbr  ,  den  twee  en  twintigstea  Bis* 
tcbop ,    in  hel  jaar  1080 ,    en  door  Ahobeas  tas  Kuis:  ,    den    vijf  eo 
twintigsten  Bisschop ,  in  het  jaar  1129,   siek  liggende  te  Mtoouwui, 
dat  toen  een  dorp  was.     Dit  dorp  werd,  om  de  vermakelijkheid  lij- 
oer  ligging ,    niet   der    tyd    soo    aaniienlijk ,    dat    het    in    bet  jaar 
1230  ryk  genoeg  was,   om  Willebbaho,    den  vyf  en  dertigsten  nis* 
schop   van    Utrecht ,    eene    goede    som  gelds    voor   te  schieten ,  tot 
versterking  van  zijnen  burg  Harden  berg  h ,    en  om  hem  ,   in  het  vol- 
gende jaar,    mei  een   aanzienlijk  getal  manschappen  by    te  staan  in 
den  oorlog  ,  welken  by  tegen  de  Urentbeuaars  voerde ,  die   hij  over- 
won   en   gestrengelijk    voor  hunnen   opstand   strafte.     Uit  erkentenis 
voor    den    bijstand ,   hem    door  deze   dorpelingen    bewenen  ,    schonk 
deze   Bisschop  hou ,    in  het  jaar   1255  ,   stadsventen ,    stelde   twsalf 
Burgemeesters   aan ,    om   de  stad ,   en  éénen    Schoot ,   om    het  om- 
liggende land  te  regten.     Hy  vergunde  deze  nieuwe  stad  niet  alleen  f 
dat  zy  sich,  door  eene  gracht  en  houten  wal,  mogt  beveiligen  leges 
de  geweldenaren   der   beerenhnizen  of  stinsen  ,    welke   in   dien  Vj/A 
verder felyke  roofoesten  waren  j  maar  bij  deed  een  groot  aantal  boerea 
in  bet  rond  oproepen ,  oro  de  burgers  dezen  arbeid  te  helpen  voortzet- 
ten.    De  tyding  van  de  vry wording  van  Zwolle  bragt  eene  ongele** 
felyke  vreugde  in  den  ganseben  omtrek  te  weeg  j  daar  stroomden  uit 
alle  bygelegene  marken  de  landlieden   met   banne  spaden   derwaarts, 
om  de  grachten  te  graven   en  de  wallen  op  te  werpen.     De  bittere 
'   gevoeleus ,  welke  z(j  hunne  onderdrukkers  uit  de  naburige  sloten  toe* 
droegen ,  hebben  hen  gewis  den  arbeid  doen  bespoedigen )  straks  was  net 
werk  voltooid  eo    met    eenen  bouten    tuin   van    rondom   bezet.     FeJe 
boitenlieden  lieten  hunne  booten  of  leemen  woningen  in  den  steek,  ooj, 
binnen  de  nieuwe  werken     de  gewetdadigheden  des  stroopeoden  adel* 
te  oo  tv  lieden. 

De  handelsbetrekkingen  van  Zwolle  begonnen  zich  van  dit  ttjdstf 
af  meer  en  meer  uit  te  breiden.  Floeis  V ,  Graaf  van  Holland,  de 
beschermer  van  den  onderdrukten  landbewoner  en  de  vriend  der  ont- 
luikende burgeryen  ,  zocht ,  reeds  in  1277,  den  handel  van  Zwolle,  die 
met  de  andere  Overtysselscbe  sleden  op  hel  Zwin  in  Ylaoadereo  ge- 
dreven werd,  door  vrijdom  van  tollen  en  andere  voor  regten  ,  naar  Dor- 
drecht te  verleggen. 

Naar  male  het  gezag  der  Bisschoppen  door  de  welvaart  der  Over- 
ysseUche  steden  gesterkt  werd ,  leerde  men  op  groote  middelen  in 
het  algemeen  belang  bedacht  z^jn.  Zoo  was  Goido  vau  Avtsais,  de 
twee  en  veertigste- Bisschop  van  Utrecht,  in*  1508,  op  den  Spool  der- 
berg  ,  in  de  nabijheid  van  Zwolle  ,  verschenen  ,  omgeven  van  Ridders 
en  Knapen  ,  maar  ook  —  hetgeen4  een  verbiedend  verschijnsel  was  vatr 
het  gemeens  land  —  ten    einde  bet  dtykregt,  in  deze  oorden,  gp  ecnes 


ZWO.  44* 

-vasten  voel  te  brengen.  Zoo  zag  men  eens  weder  onder  den  vrtyen 
hemel  vrye  mensehen  over  hunne  eigene  belangen  raadplegen  ,  en  dat 
vastgestelde  regt ,  het  was  geen  willekeur  van  den  landsheer.  »  Wi 
hebben  een  recht  gevonden  ,"  zegt  Goido  ,  »  ende  doen  beschriven  ende 
ghecundiget  soe  öpoelderberghe." 

Omstreeks  dezen  tyd ,  soo  luidt  eene  aanteelening ,  vingen  de  hessen- 
wagens aan  óp  Zwolle  Ie  ryden ,  waarsehynlyk  ooder  gewapend  vrt|- 
geleide  der  kastcelen  ,  in  welker  nabybeid  sQ  voorby  trokken,  doch 
hetwelk  niet  zonder  zware  opofferingen  verkregen  werd.  De  kooplie- 
den ,  onder  welke  algemeene  benaming  men  uitsluitend  de  burgers  der 
steden  begon  te  verstaan  ,  mogten  geen  zwaard  op  xyde  dragen  ,  een 
▼oorregt ,  hetgeen  alleen  den  adel  gegund  werd ;  doch ,  volgens  eene 
keizerlyk  wet ,  uit  de  twaalfde  eeuw  ,  stond  het  hun  vr\j ,  wanneer  z{| 
voor  bunnen  handel  rondreisden  ,  een  zwaard  aan  den  zadel  van  het 
paard  te  hangen  of  het  op  den  wagen  te  leggen.  De  adel  zelf  mogt 
geen  koophandel  dryven.  Het  ryden  der  hessenwagens  opende  voor- 
deelige  handelsbetrekkingen  voor  Zwolle  met  Noordeiyk-Dwtschland, 
en  gaf  vermoedeiyk  de  eerste  aanleiding  tot  de  toetreding  dezer  stad 
tot  de  banse. 

Het  toenemend  vermogen  der  stedelingen    wekte  inmiddels  den  na- 
ijver der  naburen  op  ;    in  eenen    donkeren  nacht   van    het  jaar  1394 
verscheen  er  plotseliog   eene  bende   berooide  lieden  voor  de  stad,    en 
slingerde  brandende  stoffen  in  de  woningen ,   toenmaals  nog  van   hout 
opgetrokken  en  met  riet  gedekt.     In  korte  oogenblikken  was  de  op- 
komende stichting  dier  nyvere  menseben  in  de  vlammen  verdwenen, 
slechts  negen  buizen  werden  er  gespaard.     Deze  moedwillige  handeling 
werd  aan  een  der  Heereo  vai  Voebst  ffeweten ,  die  echter  weldra ,  van 
de  transen  zyner  stins ,  de  torens  op  de  wallen  der  nieuwe  stad  moest 
zien  verryzen.     Reeds  twee  jaren  later  begon  men  de  stad  nit  te  leg- 
gen.    Ongeveer  70  jaren  daarna  had  de  tweede  en  op  bet  einde  der 
'  v\j  ft  ie  ode  en  het  begin  der  zestiende  eeuw  de  derde  vergrooting  plaats  j 
omtrent  welken  lyd,  namelyt  in  1495,  Keizer  Maxihuuai  haar  on- 
der de  vrye  rykssteden  opnam-;  terwyl  zy ,  uit  kracht  van  dit  voorregt , 
roede  in  het  regt  der  munt  deelde.     De  vierde  en   laatste  uitlegging 
geschiedde  in  bet  midden  der  zeventiende  eeuw ,  toen  sy  hare  tegen- 
woordige grootte  verkreeg. 

Toen  Rsdolp  vah  Dibpboot  ,  de  drie  en  vyftigste  Bisschop  van  Utrecht , 
in  het  jaar  1434,  in  hel  vredig  bezit  der  bisschoppelijke  waardigheid 
gekomen  was ,  bragt  by ,  ter  betooning  zyner  dankbaarheid ,  dat  Zwolle 
standvastig  z\jne  zijde  gebonden  had,  zekere  veenfanden ,  de  Ru  te 
co  de  Groote-Hermelen  genoemd ,  welke  lot  biertoe  onder  het 
gerigt  van  Dalfsen  Behoord  hadden ,  onder  stadskerspcl ,  en  de 
inwoners  onder  het  regtsgehied  van  des  kerspels  Schout.  Weinig  later ,  in 
1438 ,'  kende  Re  dolt  eene  soort  van  stapelregt ,  waartoe  deze  stad  , 
tegen  die  van  Kampen ,  beweerde  geregtigd  te  tyn  ,  len  aanzien  der 
goederen,  welke  door  de  Venehrugqe  en  over  de  IVyebrvgge  gevoerd 
werden,  aan  baar  toe. 

In  1488  verleende  Keizer  Fibdeiik  III  den  Zwollenaren  eenen  brief, 
waarbij  by  alle  hunne  oude  voorreglen  en  vryhedeo  bevestigde,,  en 
buo  tevens  het  regt  gaf  van  goud  en  zilver  Ie  munten.  Van  Paus 
IssscisTivs  VIII  verkregen  zy  ,  in  1490,  eenebulle,  welke  alledag- 
vaardiog  der  inwoners  voor  geestelijke  gerigten  ,  met  betrekking  tot 
wereldlijke  zaken ,  voor  onwettig  verklaarde. 


44*  ZWO. 

Toen.  Keiaar  Kau»  V  ,  door  den  dood  van  Kaah.  vaa  Eeettt,  i 
1858,  i»  bet  geroet  besit  der  Nederlanden  wat  geraakt,  oeanè 
burgert  va»  Zwoue  eene  poging  by  haonen  megtigeo  Laedbeer, « 
boa)-  betwiai  regt,  oeer  bet  besit  tan  bei  Groote-  el  lUter- 
Teer,  waarover  ty  reeds  sedert  bet  jaarlttfeè  gearbeid  baddei,*] 
vernieuwing  te  laten  gelden»  En  dit  gelokte.  Op  den  7  Janj  ISfi 
werd  door  den  Stedehouder  van  Gelderland,  in  naam  des  Keizers,  * 
spraak  gedaan  ,  en  Zvroui  in.  alle  bare  regten  op  dit  veer  vtlfcvas 
hersteld.  In  dat  iel  file  jaar  verleende  hy  de  stad  bet  regt,  ene 
de  Berkume  r-brug  eenen  tol  te  leggen,  welks  inketsrtes  ai 
inwoneren  toen  zeer  -  te  stade  kwam.  Ook  wonnen  de  bargen  w 
Zwolli  ,  in  dit  telfde  jaar ,  bet  langdurig  pleitgedmg  met  de  ttai  •* 
•elt  j  welke  laatste  plaats  door  Mazia  ,  Koningin  *a»  Honfartji,  G» 
vernanle  en  landvoogdes  der  Nederlanden  ,  na  behoorlijk  eaeVrni 
vaoi  saken ,  stellig  verboden  werd,  eene  brug  te  leggen  sterk 
Zwarte  wal  er,  devayl  de  koophandel  van  Zwollz  daardoor  s*  w- 
zwaard  worden. 

In  bet  jaar  1614  werd  desa  plaats,  die  in  de  dertiende  eea«,èf 
eenen  muur ,  met  uitspringende  torent,  benevens  eene  gracht ,  tentet 
wat,  met  eenen  dubbelen  aarden  wal  van  elf  bastions  omgevea,  wis 
wal  doorsneden  werd  door  de  Aa ,  die  langs  de  noordelijke  rijde a 
den  ouden  nionr  der.  stad  en  met  twee  takken  ,  de  Groot  cl 
en  de  K  l  e  i  n  e-  A  a  door  Zwolle  stroomt.  Over  deze  rivier  lagat* 
bruggen  ,  welke  die  beide  afzonderlijke  stukken  van  dezen  wal,aeu 
kander  gemeenschap  deden  nebben.  Dat  gedeelte  van  desea  sin* 
wal ,  hetwelk  aan  de  overzijde  der  Aa  lag ,  was  van  later  eo  beter  * 
kg  dan  bei  andere ,  en  bestond  oit  oenen  boven-  en  eenen  beseis* 
van.  v(jf  bastion»,  die  nagenoeg  ty)  elkander  geplaatst  wareo,  oav 
een  bet  ander  ,  ter  verdediging ,  met  geschut  te  kannen  bestrjjta 
daar  de  andere  zes  bastions  van  den  wal ,  ten  Zuiden  van  gemelde  ri»* 
daartoe  ue  ver  van  elkander  lagen.  Vermits,  daar  beneden,  de* 
met  geen  bedekten  weg  omringd  was  ,  zoo  was  lij  wel  teget  «* 
oneerhoedtchen  aanval,  maar  niet  tegen  eene  volkomeae  naïef**, 
bestand.  De  Staten  der  provincie  badden,  in  het  jaar  1881,»* 
waarts  van  de  stad  ,  aan  den  oever  van  den  IJjtsel ,  eenesektsfè1 
slichten,  die  de  Ko  ter-  schans  genoemd*  werd  (zie  dat  vw* 
Van  deze  tenant  was  daarna  ook  eene  linie  of  afsnijding  aav l 
stad  gemaakt ,  die  gedekt  werd  door  drie  andere  schansen,  de  Berf 
*4  hu  n  s ,  de  Nieuwe-scbans  en  de  Luiderschans  sesawi 
van  welke  geen  'spoor  meer  aanwezig  is ,  terwijl  ook  de  gtieMe  * 
snyding  it  weggeraakt.  Doch  580  ell.  booger  ,  dan  de  Koter**1 
omtrent  ter  plaatse ,  waar  de  Nieowe-schans  lag ,  heeft  de  bert** 
Generaal  Cosaooaa  in  het  begin  der  achttiende  eeuw ,  eeae  ad* 
schans  aangelegd,  met  oogmerk  om,  in  geval  van  vyandeujfceo Jj 
val ,  de  gemeenschap  met  de  Veluwe  te  bewaren ,  eo  van  de  oteajt 
der  rivier,  onverhindeid ,  versterking  van  manschappen  ,  alsoK** 
<le  noodige  leeftogt ,  ammunitie ,  enz.  te  kunnen  ontvangen  ,  ee**j 
beslaat  evenwel  hiel  meer.  De  stad  behoorde  alzoo  vroeger  tM 
veilingen.  Vermits  de  stad  echter  reed*  sedert  bel  laatst  der  vorije 
gelukkig  tot  de  opene  steden  behoort ,  is  men  in  1830  op  het  < 
beeld  gekomen ,  om  allengs  de  ttadtwnKen  te  doen  a  pp  la  neren  ea  ia 
deldreven  te  herscheppen,  en  tot  dat  werk  in  den  wintertijd  de 
dende  volksklasse  te  bezigen  ,  die  anders,  b\j  het  stilstaan  vaa  vele 
bachten ,  in  dat  taisoen ,  gebrek  aan  arbeid  bad.  Dit  applaaereo  der 


ZWO.  447 

is  dan  ook  jaarlijks  voortgeaet  en  in  het  jaar  184*  geheel  votlenid  j  tea 
gevolge  hiervan  is  de  binnenstad  thans  door  schoone  wandcidreven 
omgeven.  In  verbinding  roei  de  stadswandelingen  staat  een  uitge- 
strekte aanleg,  de  Nieuwe  werken  genaamd,  gelegen  aan  den 
IJssel ,  b{]  het  Koterveer  ,  ter  plaatse ,  waar  de  door  Co  kb  ooi*  aange- 
legde schans  gelegen  heeft.  In  het  jaar  18&8  en  vervolgens  is  men 
begonnen  die  vestmgwanfcrn  naar  «en  vast  plan',  door  den  arebitekt  vah 
Luntbbm  uit  Utrecht  ontworpen ,  tot  eene  openbare  wandelplaats  aan 
ie  leggen  ,  en  sedert  eenigt»  jaren  is  deze  aanleg  geheel  voltooid.  Thans 
reeds  is  dese  openbare  wandelplaats  eene  der  fraaiste  en  aangenaamste , 
elie  men  in  ons  vaderland  vindt ,  en  behalve  dat  het  een  sieraad  voer 
de  stad  is ,  verhoogt  zjj  in  eene  hooge  mate  het  geneegen  der  ingeze- 
tenen. Naarmate  de  tijd  voortgaat  en  de  bepotingen  daarin  boeger  en 
s waarder  worden ,  sal  dese  wandelplaats  in  schoonheid  en  nuttigheid 
toenemen. 

Zwollb  bad  nog  veer  korten,  tijd  drie  buiten-  en  vijf  binnenpoorten» 
Be  eersten  waren  9e  Kamper*- poort  ten  W.,  de  Sa  ssen-poert 
ten  Z.  en  de  Dies  er -poort  ten  N.  O.;  de  laatste  o  de  Hooft  e- 
t  •  re  ns  -poort,  de*S  teen  s-ponrt,  de  Visch-poort,  de 
Binnen  -Dieser*>poert  en  de    Bine««-Sanen-poort. 

De  Ka  ui  o  er-poort,  door  welke  de  weg  naar  de  stad  Kampen  en 
naar  de  Veluwe  ,  over  bet  Koterveer  ,  loopt,  terwijl  ook  aldaar  de  teek- 
vaart  aanvangt ,  door  hetwelk  men  vroeger  tweemaal  daags  derwaarts 
«net  «ene  trekschuit  varen  kon,  werd,  volgens  oude  aa  n  teeken  ing , 
gebouwd  in  1488.  De  oude  nvcrnlyfseten  der  twee  ronde,  hooge  en 
sware  torens  ter  wederxtyden ,  waren,  nog  lang,  sprekende  bewfysen 
▼oor  de  grootsebheid  van  dit  gebouw.  Aan  bet  voorste  einde  der  brug 
toot  dese  poort  stand  eene  prachtige  hamei  van  steen  gebouwd ,  met 
«en  wachthuis,  sieriyk  opgetrokken  en  in  het  jaar  17Ü5  voltooid; 
doch  dese  is  nu  geheel  afgebroken. 

De  oorsprong  van  den  naam  der  Saesenpoert  is  twijfelachtig. 
Oudtijds  werd  bij  Sassingpoort  of  Sassinkpoort  geschreven, 
soo  als  men  meent  naar  de  oude  Saksen  of  Sassen ,  die  ook  eenigen 
tijd  in  dese  landstreek  gewoond  hebben.  Andere  oudheidkundigen 
beweren,  dat  sij  eertijds  de  Assenderperpoort  of  Assenpoort, 
naar  het  bijgelegene  Assenderp ,  genoemd  werd ,  en  de  naam  Assen- 
poort  ,  na  verloop  van  eenige  eeuwen ,  in  Sassen  poort  veranderd  is. 
Dese  poort ,  eertyds  een  groot  woonhuis  sast  eenen  sterken  wacht- 
toren in  den  stadsmuur ,  is ,  by  bet  verleggen  der  brug  en  bet  her- 
stellen der  door  Hertog  Kabsl  vernielde  muren ,  vermoedelijk  in  1594, 
tot  eene  buitenpoort  gemaakt ;  doch  in  de  slechting  van  de  wallen 
gedeeld  hebbende ,  is  x\|  in  1838  gebed  afgebroken  en  thans  spoor- 
loos verdwenen. 

De  Dieserpoori  droeg  den  naam  naar  de  oude  buurs.  Die  se  , 
en  was  waarschijnlijk  gebouwd  na  hel  volbouwen  der  stadsvesten  en 
in  bet  jaar  1615  voltooid.  Voor  de  buitenzijde  dezer  poort,  stond  het 
in  steen  uitgehouwene  afbeeldsel  van  den  engel  Micbizl,  hebbende  een 
ontbloot  swaard  in  syne  band  en  eenen  draak  ouder-  zyne  voeten  \ 
omdat  men  ,  volgens  de  meer  algemeene  denkbeelden  van  dien  tyd , 
dezen  engel  aanmerkte ,  als  deu  patroon  en  beschermengel  der  stad  \ 
doch  deze  poort  is  in  het  jaar  1829  geheel  afgebroken. 

De  liood  e  torens  poort,  gcmeeniyk  de  Pronktoren  gebeeten, 
een  hecht  en  sterk  gebouw ,  welks  stichting  tot  het  jaar  1400  op- 
Jdom ,  bestaat  sedert   het  jaar  1844  mede  niet  meer.     Daarbuiten  is 


448  ZWO. 

eene  groole  en  schoone  ▼lakte ,  aan  de  zamenvloeying  van  alle  da  bin- 
nen- en  buitengrachten.  De  gedurige  afvaart  en  aankomst  van  eeoe 
menigte  groot  e  en  kleine  vaartuigen  ,  veroorzaakt  bier  eeoe*  groote  le- 
vendigheid; en  het  Zwarte- Water ,  dat  van  bier  byna  een  half  oor 
gaans  regt  uit  loopt,  levert  een  fraai  en  treffend  gesigt  op.  Eertijds 
stond  op  deze  vlakte  een  molen ,  thans  is  hier  de  kraan ,  die  geheel 
van  yier,  in  1848,  ter  vervanging  van  dtv vorige  bonten  kraan, 
werd  öpgerigt. 

De  Steenspoort,  zoo  men  denkt  'gebouwd  in  het  jaar  1496 ,  droef 
ondtyds  den  naam  van  St\jntespoort  of  Stintespoort  eo  ii 
oude  archieven  wordt  s(j  de  St.  Jo rispoor t  genoemd.  Dit  gebouw 
diende  oorspronkelijk  tot  een  wachthuis  en  had  in  oorlogstijd  eeoe 
bezetting  van  tien  gewapende  burgers.  Ook  deze  poort  is  in  het  jaar 
1848  afgebroken. 

De  mede  afgebroken  Deventer- poort  was,  even  als  de  vorige, 
eene  der  poorten  in  den  stadsmuur ,  aan  den  Buitenkant. 

De  Binnen-Diezerpoort,  welke,  zoo  als  sf)  in  den  laatstea 
tyd  bestond,  in  bet  jaar  1609  gesticht,  en  inderdaad  een  voortref- 
felijk en  aanzienlijk  gebouw  was  j  met  eenen  klokkentoren  voorxien , 
van  welken  men  een  aangenaam  en  vry  gesigt  bad  naar  den  kaot  ua 
Deventer ,  de  Veluwe  en  de  Zuiderzee ,  is  mede  in  het  jaar  1890  ai" 
gebroken. 

De  Binnen-Sasten poort  is  veel  ouder  dan  de  buitenpoort  eo 
was  reeds  in  1408  gesticht.  Zy  is  een  voortreffelijk  gebouw ,  hebbende 
aan  elk  der  vier  boeken  een  torenspits  en  in  bet  midden  eenen  fraaijea 
klokkentoren ,  die  wegens  zyne  aanmerkelyke  hoogte  boven  de  andere» 
uitsteekt.  Dcte  poort  bekleedt  in  de  geschiedenis  der  stad  eene  merk- 
waardige rol.  Niet  alleen  werd  Kabbl  var  Eobord  daar  binnen  door 
de  stedelingen  verschalkt  en  diende  dit  gebouw  in  onrustige  tyden  tst 
een  stevig  bolwerk  legen  de  aanvallen  van  vyandetyke  benden ,  maar 
de  Binnen-Sassenpoort  herinnert  tevens  aan  eene  gebeurtenis ,  tot 
een  bewys  strekkende,  hoc  heilig  onze  voorouders  zich  door  belof- 
ten en  ceden  t  zelfs  aan  vyanden  gedaan ,  verbonden  rekenden. 
Wolfcarc  var  Ittersoh  ,  leefde  sedert  den  dood  zyns  vaders  Joas  tas 
Ittersuh,  met  zynen  zwager ,  Woltbr  var  Keppbl,  Heer  van  ferwoUt, 
in  onmin ;  ontstaan  uit  eenen  hevigen  twist  over  de  nalatenschap  ttt 
bunnen  vader.  De  tusschen komst  der  Overysselsche  steden  ingeroepea 
hebbende ,  zou  de  uitspraak  te  Deventer  geschieden.  Steunende  op 
het  vrygeleide,  dat  Woltbr  vak  Keppbl  voor  var  Ittebscb  verkrefea 
had  ,  begaf  laatstgenoemde  zich  zonder  eenige  bekommering  naar  Be- 
ven Ier  op  weg ,  doch  werd  door  zynen  tegenstander  en  veertien  roi- 
iers ,  by  Olst ,  verraderlyk  overvallen  en  naar  het  kasteel  Venrokk 
gevoerd.  Billijke  verachting  over  deze  schending  vervulde  de  Over* 
ysselaars ,  inzonderheid  de  inwoners  van  Zwolle,  die  Kbppel  boste 
stad  verboden  en  eene  aanklagt  tegen  dien  edelman  bij  den  Hertof  «• 
Gelder  en  den  Bisschop  van  Otiechi  inleverden.  Na  eenige  onderhal* 
delingen  gaf  Hertog  Adoli  aan  Keppbl  te  verstaan  ,  dat  hij  van  Irrn* 
som  terstond  op  viije  voeten  zoude  stellen.  Aan  dezen  last  werd  door 
den  Gelderschen  Edelman  voldaan,  doch  niet  eer,  dan  nadat  vaI  If- 
tsbsvh  hem  op  zyne  eer  beloofd  had  ,  om  naar  de  gevangenis  op  bet 
kasteel  te  Vemolde.  terug  te  keeren  ,  wanneer  Kbppel  zou  goed  viodea, 
hem  daartoe  op  te  roepen.  Na  twee  jaren  gevangen  gezeten  te  uebbea, 
keerde  Ittbbsoh  ,  in  1466 ,  terug.  Becds  te  Deventer  werd  by  dooreet  J 
groot  aantal  Zwollenaren  verwelkomd ,  die  hem  in  triomf  <   ar  haat*      ' 


ZWO.  449 

Blad  begeleidden.  Doch  de  vreugde  der  goede  iogeietenen  veranderde 
welhaast  in  schrik ,  toen  zy  de  belofte  vernamen ,  welke  de  Heer  tab 
Kbfpbl  aan  Wolfgang  -afgedwongen  had ,  vooral  dewyi  men  tich  over- 
tuigd hield,  dat  xoodanige  vordering  maar  al  te  spoedig  zou  plaats 
vinden ,  en  van  Ittbbsu*  het  gegevene  woord  nimmer  zonde  willen  ver- 
breken. Men  besloot  derhalve  den  hooggeachten  stadgenoot  den  terug- 
keer, 100  lang  vab  Keppel  leefde,  onmogelyk  te  maken,  en  smeekte, 
beval  en  noodzaakte  hem,  zich,  met  zyne  vrouw,  op  de  Sassenpoort 
op  te  sluiten.  Opdat  deze  soort  van  gevangenis  echter  niet  oodragelyk 
coude  lijn ,  liet  men  ,  aan  de  buitenzijde  der  poort ,  boven  de  poort- 
leuren,  eene  kleine  gaanderij  maken  ,  van  waar  bij  kon  spreken  met 
ïlk  ,  die  de  poort  door  ging ,  of  daarby  vertoefde  Menigmalen  eischle 
?ab  Kbppel  den  Heer  var  Ittbssgb  op  ,  die  niet  in  gebreke  bleef  te  ant- 
woorden ,  dat  b(j  volkomen  bereid  was  ,  zyn  woord  gestand  te  doen , 
o  dien  de  Zwollenaren  hem  zyne  vryheid  terug  gaven..  De  dood  van 
Kbppel  maal  Ie  aan  die  zonderlinge  gevangenschap  een  einde. 

Behalve  deze  acht  poorten  ,  bestonden  er  oudtyds  oog  meer  anderen  , 
lie  echter  na  verloop  van  tyd ,  door  bet  afbreken  der  oude  muren ,  allengs 
rerd  wenen  zyn.  De  drie  voornaamste  waren  de  Voors  ter-  poort,  de 
[jii t like-poo rt  en  de  Spoel-poort. 

De  Voorster-poort,  aan  het  einde  der  Foorstraat ,  alwaar  tegen- 
woordig een  aanzienlyk  huis  staat ,  ontleende  waarschijnlijk  haren  naam , 
ran  bet  beruchte  kasteel  Voorst,  alzoo  de  weg  daardoor  langs  de  te- 
genwoordige Husscbenhage  derwaarts  liep.  In  het  jaar  1598  was  deze 
soort  nog  aanwezig.  Ter  plaatse ,  waar  zy  gestaan  heeft ,  ziet  men 
ibans  een  huis. 

De  Lut  tike -poort ,  ook  wel  in  oude  handschriften  deLnttike- 
Konings-poort  genoemd ,  regt  tegenover  de  Luttikestraat ,  was  eene 
Jer  stads  land  poorten  en  tevens  een  zeer  grootsch  gebouw  ,  hetwelk  op 
bet  einde  der  veertiende  eeuw  reeds  bestond  ,  doch  waarvan  thans  niets 
meer  overig  is  ,  syode  hier  tegenwoordig  eene  smalle  brug ,  welke  gelegd 
»  ter  vervanging  van  het  zoogenaamd  Luttike-veer,  waar  men 
met  eene  pont  over  de  gracht  voer. 

De  Spoelpoort,  ontleende  htren  naam  van  bet  spoelen  der 
wol  en  andere  stoffen  ;  in  bare  nabyheid  was  insgelyks  een  stevig 
gebouw ,  staande  aan  bet  einde  der  Spoelstraat ,  ter  plaatse  waar  men 
thans  den  wal  opgaat.  Men  denkt,  dat  deze  poort  in  bet  midden 
Ier  veertiende  eeuw  reeds  gebouwd  was. 

Zwolle  is  van  rondom  met  eene  zeer  breedc  gracht  omgeven  ,  welke  de 
Buitengracht  wordt  genoemd.  Deze  ontvangt  baar  allyd  helder  en  ge- 
coud  water  uit  de  Nienwe-Wetering  en  de  Nieuwe- Vecht,  door  welke 
laatste  alle  de  stadskanalen. en  grachten ,  eene  van  nabij  plaats  hebbende 
gemeenschap  hebben  met  de  schoone  Overysselsche  Vecht.  Binnen  de 
itad  zelve  zyn  drie  grachten  ,  welke  haar  in  de  lengte  doorsnyden  , 
namelyk  :  het  Breede- Water,  by  uitnemendheid  de  Binnen- 
pracht  of  Haxen  genoemd,  welke  het  tevens  tot  eene  veilige  leg- 
)laats  voor  eene  menigte  groote  en  kleine  schepen  verstrekt ,  die  eenen 
iccrlyken  aanblik  oplevert  en  waar  bestendig  eene  groote  drukte 
jeersebt.  Deze  gracht  vloeit  ten  Oosten  uit  de  Wetering  en  bui- 
eogracliten  ;  scheidt  den  Dijk  van  de  stad ;  stroomt  langs  de  Dieser-, 
Visch-  en  Steenspoorten  ;  vereenigt  zich  aan  de  we*t>yd&  der  stad 
wederom  met  de  van  wederzyden  invloeycnde  buiteograebten  ,  en 
rormt  daarmede  het  Zwartewater.  De  Kleine- Aa,  welke  ten 
Oosten  uit  de  Buitengracht  komt :  onder  den  wal  heenstroomt ;   de 

XIII.  Din.  29 


450  ZWO. 

Smeden  ,  het  Eiland  ,  en  alle*  wat  aan  die  zijde  van  de  stat*  ty, 
vao  het  overige  gedeelte  afscheidt ,  en  sich  bij  het  groote  ploa  Wta 
den  Roodentoren  ,  onder  de  Waterstraat  en  buitenkant  heeo  toopa*. 
in  bet  westelijke  einde  van  de  Binnengracht  ontlast.  Eindehjk  è 
Groot  e- Aa,  die,  voor  kleine  schepen  bevaarbaar ,  ten  Zoidasstaa  is> 
gciyks  door  de  telfde  Waterpoort  als  de  Kleine-Aa  nit  de  uaitesfndt 
vloeit;  onder  den  wal  heenst roomt ;  bijna  midden  door  de  stal,» 
der  de  Oiide-Vischmarkt ,  Grootemarkt  en  Melkmarkt  doorhnpt;ii 
tusschen  de  Nieuwe-Vtschmarkt  en  bet  Roodetrtorensplein  ■Ktdefe 
tengracht  verenigende',  om  sich  insgehjks  in  bet  Zwartewater  kat 
lasten.  Over  dese  wateren  liggen  binnen  Zwotu  twee  hontea  eitvaf 
steenen  bruggen ,  als  :  over  de  haven  de  twee  booten  bruggen;  JeB:t 
nen-Dieserspoortbrug  en  de  Vischpoortbrog;  oitf  è 
Groot  e- Aa  de  Blaaowebandsbrtijr  ,  de  Gastbuisbrif,  * 
Oude  -  Vischmarktsbrug  ,  de  Groote-  mark  t ,  de  leÜ- 
marktsbrng,  en  deRooden-Toreobrng;  over  de  Klost-*, 
de  Rloeniendaalsbrug,  het  émedenbroggetje,  ds  Ztik 
tenravenbrug,  de  B roeren  brng ,  bet  Visebpoorteail» 
bruggetje,  het  Steenspoor tenbroggetje ,  bet  Zvnei- 
bruggetje  en  de  Buiten  -  Rood  entorenbrng.  Verder  Ep 
nog  over  de  stads  grachten  tfcsschen-de  wallen  en  de  bateassfA 
de  Kamperpoortsbrug,  de  Sassenpoortsbrng  en  de  vr 
serpoortbrug  ,  alsmede  bij  de  vereeniging  van  de  Nieaws-1» 
ring  met  de  Buitengrachten ,  even  buiten  de  stad  ,  de  Sek«<* 
kruipen  brug  of  Schoekoepenb  rug. 

!>e  straten  loopen  meerendeels  regt  en  sijn  er  doorgaans  rei»,  sw 
lijk  en  regelmatig  en  met  meer  of  min  prachtige  buiten  benaav 
De  gevels  der  Jrahcen  hebben  in  de  laatste  jaren  menigvuldige  «** 
ringen  ondergaan,  evenwel  ontbreekt  het  nog  niet  aan  gekasldff* 
of  boogswijze  loeloopeude  gevels  ,  welke'  ons  de  boaworde  der  bso* 
eeuw  herinneren.  Onderscheidene  huizen  styn  uitwendig  met  nel  s* 
bouwwerk  versierd ,  dat  bij  sommige  selfs  eene  hooge  mate  vaa  as* 
waarde  beeft. 

Zwollb  bevat  in  de  Grootemarkt  een  der  schoonste  pleisa* 
ons  Vaderland.  Zij  ligt  genoegzaam  in  bet  midden,  en  des  ■* 
aangenaamst  en  fraaist  bebonwde  gedeelte  der  stad  ,  en  strekt  **•* 
wederzijde  van  de  Groote- Aa  uit ,  welke,  door  middel  van  eene  t** 
gebouwde  opening  of  pijp  ,  onder  haar  heen* loeit.  Zy  is  wel  •*#* 
aan  de  noordzijde  door  fraaije  huizen  ,  logementen  en  neriDgrj)fct n 
kets,  en  aan  de  zuidzijde  door  de  sociëteit  de  Harmonie,  deGraxV 
St.  Michielskerk  en  de  beide  wachthuizen  der  bezetting  omgevea.  fo 
gebouwen  en  de  acht  straten ,  die  op  de  Grootemarkt  uittoopea,  f* 
deze  plek  eenige  der  scboooste  stadsgesigten ,  welke  men  erge»  k* 
aantreffen.  Dese  markt  wés  oudtijds  meermalen  bei  tooaeel,^ 
van  de  aandocnlijkste  gebeurtenissen  ,  als  van  de  vrolijkste  valk** 
ten.  Met  de  Grootemarkt  is  de  Korenmarkt  onmiddellijk  «<* 
den.  De  overige  pleinen  sijn  :  de  N  ie u  w  e m a  r  kt ,  een  rein  *" 
kant  plein,  weleer  het  Belbeims plein  genoemd,  omdat»*3 
vroegere  eeuwen  den  tnin  van  het  klooster  Betreben)  uitmaakte; j 
Oude-Vischraarkt;  de  Melk-  of  Groenmarkt;  de  Ood^ 
senmarkt,  weleer  het  kerkhof  der  Lieve-Vronwenkerk;^ 
ftieuwê-Ossenmarkt,  bniten  de  Kamperpoort;  de  Hootnirb 
het  Grooto-  Kerk  hof,  aan  dé  suid-  en  westzijde  der  Greotekerl 
de  Paardenmarkt;  de  Afslag  en  de  Blijmarkt.    De  kvt* 


ZWO.  uu 

«ofc  wol  de  Var  ken  mar  kt  gebeeien ,  ligt  ia  bel  suidelyk  gedutte 
der  stad  en  maakt  een  gedeelte  der  Koestraat  uit.  JJLen  wil,  dat  dit 
plein  zijnen  naam  van  Big  markt  ontving,  dewyl  hier  bet  eerst  de 
▼erb  lijdende  tijding  van  bet  i  o  nemen  van  de  stins  te  Voorst  werd  be- 
kend gemaakt.  Volgens  anderen  is  de  naamsrede  afkomstig  van  de 
biydoi ,  eene  soort  van  krygsgereedschap ,  geschikt  om  zware  steeneo 
uT  belegerde  plaatsen  te  slingeren ,  welke  te  deaer  plaatse  souden  ver- 
vaardigd *yu. 

Er  worden  te  Zwolli  ooderseheidene  jaarmarkten  gehouden ,  als  : 
leermarkt  den  eersten  Donderdag  in  Maart ,  den.  laatsten  Donderdag 
in  Jnnij  en  den  11  November;  paardenmarkt  den  eersten  Zondag  na 
Vastenavond ,  den  tweeden  Zaturdag  na  Vastenavond  en  den  28  Sep- 
tember ;  beesten  mark:  t  den  5  April  en  den  13  Hei ;  ganzen-  en  lam- 
tnerenmarkt,  den  10  November.  De  .kermis  begint  Vrydag  vóór  den 
laatteen  Zondag  van  Jubj  en  duurt  9  dagen ;  potjeskermis  den  derden 
Zondag  na  Pasehen  ,  en  duurt  ééneh  dag  (1). 

Er  bestaat  te  Zwollz  neg  een  oud  feest ,.  gehouden  wordendein  de 
Smeden ,  op  8t.  Jansdag.  AUdan  gaat  eender  buren  op  sjjne  beurt, 
mei  een  bekken  rond ,  en  zamelt  by  de  buren  giften  in  ,  onder  hei 
«laan  ep  hei  bekken  en  roepende  : 

Daar  kumpt  Sint  Jam 
Met  ei  ke  tteltje*  o». 
De-  opbrengst  geeft  een  buur  feest. 

Buiten  de  drie  buiten  poorten  beeft  men  even  zoo  vele,  hiervoor 
(bl.  438)  reeds  genoemde,  voorsteden,  die  te  «amen  genomen  soo 
groot  lijn  dat  men ,  naar  evenredigheid ,  bij  weinige  steden  grooter 
e>f  zelfs  soo  groole  aal  aantreffen.  Ongetwijfeld  zijn  deze  voorsteden  9 
naarmate  de  volkrijkheid  toenam ,  langzamerhand  aangebouwd  en  van 
kleine  beginselen  tot  de  tegenwoordige  uitgebreidheid  aangegroeid , 
sonder  dat  het  mogeiyk  is,  te  bepalen ,  wanneer  zulks  beeft  plaats 
gehad ,  doch ,  dewijl  men  weet ,  dal  Zwoui  in  den  jare  1233  hei 
eiadsregt  op  die  nitdrukkelyke  voorwaarde  verkreeg ,  dat.  bare  vrijheid 
en  regtsgebied  zich  niet  buiten  hart  vesten  zoude  uitstrekken  ,  doei 
aieh  nataurlfyk  4  de  vraag  op ,  wanneer  het  land ,  dat  thans  onder 
stads  vrij  beid  of  scbependosn  behoort,  en  zich  doorgaans  een  kwartier- 
nors  rondom  de  stad  uitstrekt  daaronder  sy  gekomen  ,  doch  hier  om- 
trent vindt  men  niets  opgetcckend. 

Onder  de  gebouwen  van  Zwolle,  die  door  schoonheid  of  belangrijkheid 
uitmunten  ,  verdient  het  Stadhuis,  in  de  Satsenttraat ,  dat  in  het  jaar 
1448  voltooid  werd,  eenen  eersten  rang.  Voor  weinige  jaren  echter, 
maakte  het  vooral  uitwendig ,  eene  veel  minder  aanzienlyke  vertooning. 
In  het  jaar  1831  maakte  men  met  de  vernieuwing  eenen  aanvang  en 
werd  de  eerste  steen  gelegd  door  den  Heer  Ma.  AaaoLaes  Jobairss  Vos 
M  Wasl,  die  sedert  1813  als '  Burgemeester  aan  het  hoofd  van  hei 
•tedeiyk  bestuur  staat ,  en.  wiens  naam  door  den  tijdgenoot  met  eer- 
bied en  door  het  nageslacht  steeds  met  dankbaarheid  zal  worden  ge- 
noemd ,  om  bet  vele  nuttige  en  scboone ,  dat  onder  a\jn  bestuur  is 
tot  stand  gekomen.  Het  gebouw  praalt  thans  met  eenen  frasen  ge- 
vel ,  een  deftig  balkon ,  alsmede  mei  eenige   zeer  fraaie  vertrekken. 


;«)  In  184»  werden  op  de  veemarkt  te  ^kolls  aangebragt  5650  runderen ,  1000  paar. 
den  en  9900  varkens;  in  1849  5870  paarden,  1110  runderen  en  9840  varkens.  In  1845 
werden  aan  de  markt  gebragt  649,080  pond  boter  en  991*750  pond  Hooi;  In  1849  718,710 
pond  boter  en  71,376  pond  hooi. 


452  ZWO. 

De  zoogenaamde,  thans  afgebrokene  of  vertimmerde  ,  Raadtoren, 
zuidwesleiyk  van  hel  stadhuis,  was  een  rcdelyk  boog,  doch  tot  bo- 
ven toe  vierkant  opgetrokken  gebouw,  van  buiten  met  graauvea 
steen  bezet.  Men  meent,  dat  het  in  1559  gebouwd  was.  Van  bin- 
nen had  bet,  op  de  tweede  verdieping,  eene  groote  en  ruime 
saai ,  die  tot  onderscheidene  vergaderingen  gebruikt  werd.  In  het 
bovenste  gedeelte  waren  verschillende  gevangenkamers.  In  het  jaar  1651 
werd  er  buiten  aan  eene  puye  gebouwd  ,    met  het  volgende  opschrift : 

AsPlCB   SOaSTEOCTOM  ,    QOI    PBABTBBIS  ,    ABTE   THEATBOH , 

Urdb  Macistbatos  pcblica  JUSSA  SORARV. 

HlHC  PBOBULOARTUB  LECT1SS1IA  ROBtRA  PATBOB  J 
HlRG    POPOLVS    PACBM  ,    BIKC   TBI8TIA    BBLLA   CAPIT. 

AcCBHSIS  FAGIBUS  ,  QÜIO  ?  QUOD  CEHSUBA  8BVBBI  , 
JODICIS   EXILIO    HOZIA    DAHNA    ROT AT. 

(d*  i.  Zie  hier,  gij  die  voorby  gaat,  het  kunstig  vervaardigde  gehouv, 
waarnit  de  bevelen  der  stedelijke  regering  worden  afgekondigd.  Bier 
worden  de  namen  der  uitgclezene  overheidspersonen  bekend  gemaakt) 
hier  verneemt  bet  volk  vrede  en  oorlog.  Hier  maakt  de  Regter  aas 
hem ,  dien   hy  in   ballingschap  zendt ,  zyne   straf  bekend). 

Het  Gou  verneraentshuis,  inde  Dieztrttraat,  een  vry  groot  eo 
Beer  aanzienlyk  gebouw ,  verstrekt  tot  woning  van  den  Gouverneur  eo 
tot  vergaderplaats  van  de  Staten  van  Overijssel ,  terwyl  aldaar  de  Ui* 
Bfauz  van  bet  provinciaal  bestuur  en  'het  provinciaal  archief  s$a 
geplaatst. 

Hét  Paleis  van  Justitie,  aan  de  Blijmarht ,  waarvan  dea  7 
Mei  1840  de  eerste  steen  gelegd  werd  en  dat  in  bet  volgende  jaar  vol- 
tooid was ,  is  voor  eene  som  van  75,000  gulden  aanbesteed  en  naar 
de  Grieksche  bonworde  vervaardigd.  Het  heeft  eene  lengte  van  lajaa 
38,  eene  breedte  van  ruim  24£  en  eene  boogie  van  10  ellen.  Vgf 
trappen  van  escauzynschen  steen  geleiden  tot  eene  peristyle  van  sei 
kolommen  van  Bentheimer  steen  ,  in  Gorinthischen  stijl  en  gekrooad 
door  eene  frontespice.  In- den  voorgevel  vindt  men  de  verschillende 
toegangen  tot  de  portique ,  de  vestibule ,  da  verbly  ven  van  den  ooa- 
cierge  en  portier.  Uitwendig  is  het  gebouw  versierd  met  eene  krooa* 
lyst  van  bet  zelfde  prpfil  als  die  der  peristyle,  alsmede  met  eene  spliat 
en  handigst ,  beide  van  Bentbeiiner  steen.  Ter  wetterzyde  der  peristyle 
vindt  men  zes  ramen  ,  met  architraaf  en  kroonlijst  versierd.  De  ra- 
men ,  welke  dienen  om  de  groote  vestibule  (talie  d  pat  perdus)  ea  •■• 
diëutiezalen  te  verlichten  ,  i^jn  boven  den  voorgevel  tusseben  pilasters, 
en  van  gegoten  ijzer.  Inwendig  heeft  het  gebouw  onderscheidene  ver- 
trekken ,  waarvan  de  belangrijkste  zijn  de  groote  vestibule ,  waar** 
de  portique  geleidt,  de  audiëntiezalen  van  het  Provinciaal  Geregtt- 
hof ,  de  arrondissements-regtbank  en   het  kantongèregt  enz. 

Het  Burgerlijke  en  Militaire  Huis  van  Versekeriaf, 
voormaals  bet  Tuchthuis,  gebouwd  op  eene  afgezonderde  plaats,  aea*~ 

5  er  ma  te  buiten  de  stad,  ofschoon  binnen  de  vesten,  namelijk  ia  ten 
er  rondeclen  van  de  noordelijke  wallen  of  den  Frie%enwalt  ttaat 
thans  op  de  tot  wandeling  aangelegde  Diezerpoortenwal  j  is  op  kas- 
ten van  de  provincie  gesticht  en  in  1739  voltooid.  Het  is  een  fraai 
S*oot  vierkant  gebouw,  welks  fondamenten  op  zwaar  heiwerk  rustea. 
e  geheele  inrigtiug  van  dit  hecht  en  duurzaam  gesticht,  zoo  tea 
aanzien  van  de  bouworde  als  ten  opzigte  van  de  kelders ,  kamers  ca 
andere  gevangenplaalseo  ,  is  zoodanig ,  dat  het  met  alle  andere  Nedar- 
landsche  gevangenissen  kan  wedijveren. 


ZWO.  4S3 

Hei  Stads  Wijnhuis,  in  de  Sattenttraat ,  naast  bel  Stadhuis, 
ras  een  ooderwetsch,  vast  en  sterk,  in  het  jaar  1448  gesticht,  gebouw, 
och  is  in  1840  tot  een  bysonder  buis  ingerigt  en  dient  tot  eene 
erkoopplaats  van  vaste  goederen   en   iQk  een  coiumissiehuis. 

Oc  Stadswaag  stond  weleer  boven  de  pijp  van  de  Mclkmarkl , 
och  is  na  het  jaar  1615  afgebroken.  De  tegenwoordige  Waag,  staande 
p  den  hoek  der  Foorstraat ,  in  1743  gebouwd  ;  wordt  door  deskun- 
igen  voor  een  tot  het  oogmerk  zeer  wel  ingerigt  gebouw  gehouden. 
roorbeen  diende  sy  tevens  lot  een  pakhnis ,  wordende  aldaar  de  goe- 
ereo,  naar  Hessen  en  elders  bestemd,  opgeslagen,  en  zoo  laog  be- 
raard  tot  dat  er  genoegzame  voorraad  voorhanden  was ,  otu  mei  zware 
ragens ,  onder  den  naam  van  Hessenkarren  bekend ,  met  tien  en  meer 
aarden  bespannen,  verzonden  te  worden. 

De  voormatige  Vleeschbal,  welke  eertijds  aan  de  Grootemarkt, 
igt  bij  de  Grootekerk,  in  de  nabijheid  der  tegenwoordige  waag  stond, 
o  zich  tot  aan  de  Grootekerk  door  bij  de  Hoofdwacht  uitstrekte,  is 
inds  onheugelijke  jaren,  afgebroken  en  door  aangename  woningen 
er vangen. 

De  Stads  Hoofdwacht  staat  aan  de  zuidzijde  der  Grootemarkt , 
egen  den  noordelijken  muur  van  de  St.  Michielskerk.  Dit  sierlijke 
e  bouw  bestaat  uit  onderscheidene  vertrekken  ten  dienste  van  net 
garnizoen  en  de  nacht wachl.  Aan  de  regterhand  is  de  burgerwacht 
n  de  andere  is  die  van  het  garnizoen .  De  voorgevel  van  dit  schoon 
;ebouw  heeft  boven  drie  lange  vensters ,  die  bij  openbare  geregtsoefe- 
tingen  worden  opengezet  en  waaruit  de  leden  van  de  RegterHjke*magt 
Ie  executie  dirigeren.  Ook  worden  bier  des  Zondags ,  na  bet  eindigen 
an  de  voormiddag  godsdienst ,  de,  kerkenspraken  ,  dat  zijn  bekend- 
ja  kingen  van  aanstaande  huwelijken,  openbare  verkoopingen ,  aan  bc - 
led i ogen  enz.  afgelezen.  In  het  front  van  den  gevel  leest  men  in  ver* 
iilde  letteren  deze  woorden. 

Arno.         Yicilate  et  O  zate.         1614. 
J.  i.:  Waakt  en  bidt.) 

Toorts  zyo  er  de  in  1788  gebouwde  Unit  er  stallen  op  de  Friezen- 
val}  bet  Reven  ter,  een  overbiyi^l  van  het  beroemde  klooster  Belle- 
lem,  tot  eene  verzameling  van  naturalien  en  oudheden 
an  de  Overy sselsche  Vereenigiug  gebezigd  wordende ;  de  Trans,  een 
edeelte  ?an  het  Minderbroeders-klooster ,  lot  eene  kaserne  ingerigt. 

Het  voormalig  Arsenaal  of  de  Gimferberg,  op  deo  wal,  lus- 
chen  de  Sassen-  en  Dieier- poorten ,  is  afgebroken  ,  en  op  de  plaats 
vaar  het  gestaan   heeft,   de  Stadsarmeninrigting  gebouwd. 

Het  Postkantoor  is  in  de  Bitterstraat,  het  Station  der 
>aardenpostery  ,  aan  de  Kamperpoort,  en  het  Kantoor  der 
raarborg  van  gonden  enzilveren  werken,  in  de  Lombard» 
teeg ,  en  de  Niéuwe-Turfmarkt  op  de  Beggijnenweide. 

De  Hervormden  hebben  te  Zwolib  drie  kerken ,  als :  de  St.  M  i c  b  i  e  Is • 
Lerk  of  Grootekerk,  de  Bethlehemsche  kerk  en  de  Bfoe- 
enkerk. 

De  St.  Michielskerk  of  Grootekerk,  tusschen de  Grootemarkt 
;n  het  Groole- Kerkhof  f  by  hare  stichting  nog  aan  den  H.  Aartsengel  Mt- 
ca&iL ,  naderband  ook  aan  de  Tienduizend  Martelaren  en  de  H.  Elizabbti 
toegewyd,  is  een  zeer  fraai  gebouw.  Z\j  werd  reeds  in  1040  door  Abuül- 
poos,  den  twintigsten  Bisschop  van  Utrecht,  aan  het  kapittel  van  De- 
venter geschonken  en  onderging  sedert  meermalen  zware  rampen.  Kort 
na  den  geweldigen  braod  der  stad  in  bet  jaar  1324,  begon  men   den 


454  t  W  O. 

opbouw  van  deze  kerk ,  en  na  eenen  twee  en  dertigjarigen  arbeid ,  werd  ify 
in  1356  voltooid.  De  kosten  der  stichting  tan  dit  waarltyt  grooUck 
gebouw  werden,  deelt  uit  vrijwillige  aalmoeien  nit  kracht  van  folke- 
menen  aflaat  door  Borifacius  II  verleend  ,  deels  nit  eenige  giften  vra 
sommige  inwoners,  en  eindelijk  uit  de  opbrengst  eener  schatting  door 
de  Stedelyke  Regering  over  de  ie  stad  en  bet  kerspel  van  Zwoui  oit- 
geschreven.  Naderhand  is  dit  kerkgebouw  nog  veel  vernieuwd  co  ver- 
fraaid ,  dooreene  bijdrage  uit  eenen  vernieuwden  aflaat,  in  1451  door 
den  Kardinaal  N icola as  db  ia  Cosa  ,  aan  deze  kerk  verleend.  ZQ  beeft 
tbans  eene  lengte  van  127  en  eene  breedte  van  51  treden;  het  bevea- 
dak  dat  teer  hoog  is,  heeft  drie  bogen  of  gewelven,  welke  door  twee 
rQensware  pilaren ,  benevens  de  beide  i\j muren  onderschraagd  wordei; 
er  t|jn  drie  hoofdportalen,  één  ten  Noorden  ,  één  (en  Westen  en ééo 
ten  Zuiden  ,  behalve  nog  drie  kleine  deuren.  Oudlyds  waren  in  de» 
kerk  35  altaren  ,  welke  door  30  Priesters  en  eenige  Vicarissen  bediend 
werden.  Er.  bestonden  ook  onderscheidene  vikartjen  ,  als  :  de  vikarijfta 
de  Allerheiligste  Drievuldigheid  en  van  de  H.  Awba,  wier  bedieiiur 
alle  Donderdagen ,  Zaturdagen  en  Zondagen ,  de  Goddelijke  dient  ter- 
rigten  moest;  die  vad  de  H.  H.  Pbtbcs  en  Padlos,  welke  twee  bs- 
dienaren  onderhield  ,  en  tol  het  lezen  van  vier  missen  in  de  week  ter- 
pligtte  ;  die  van  het  Hoogwaardige  Sacrament  >  die  op  de  selfde  voor- 
waarde den  kost  aan  twee  bedienaars  gaf;  die  van  de  H.  Maiü 
Macdalbha  ,  daar  ook  twee  bedienaars  van  leefden ,  die  fat  bet  kies 
van  drie  missen*  verbonden  «aren  ;  die  van  den  H.  Jodocos;  die  tos 
den  H.  Lucas:  die  van  den  H.  Micotel  ;  die  van  den  11.  Gtoimw}die 
tan  den  H.  Babbaba,  welke  v{jf  vikartyen  hare  bedienaars  noodzmte* 
om  drie  missen  te  doen;  die  van  de  U.  Catbabira,  wiens  bedieastr 
de  mis  deed  als  het  hem  gelegen  kwam  zonder  dat  hem  eeh  bepsiidei 
t(jd  voorgeschreven  was ;  die  van  de  H.H.  Portiahos  en  Ahtoriqs,  vette 
in  het  jaar  1517  geslicht  én  begiftigd  is  door  H  Ba  na  ik  Habi,  alet 
beding ,  dat  de  nedienaar  wekelijks  drie  missen  zoude  doen ;  die  rao 
bet  Ar.  Kruis,  welks  bedienaar  driemaal  de  onbloedige  offerande  op- 
dragen moest;  die  van  de  H.  Ubscla,  welke  van  haren  bedienaar  twee 
wekelijkscbe  missen  vereiscbte ;  die  van  den  H.  Paraos,  in  St.  Antoah*- 
kapel ;  die  van  den  H.  Nicolaus  ,  welks  bedienaar  eens  rn  de  weel  de 
mis  las;  die  van  den  H.SivEaifios,  welke  twee  missen  vereisehie:  d* 
van  bet  H.  Kruis,  waaraan  de  last  verbonden  was  van  de*Zoao%«, 
Donderdags,  Vrijdags  en  Zaïurdags  de  onbloedige  offerande  op  te  dra* 
gen;  die  van  den  H.  Pbtbos  ter  Sloele  ,  wiens  bedienaar  door  de 
Broederschap  van  den  H.  Pbtbos  gekozen  werd,  en  verpligt  was  vier* 
maal  's  weeks  de  dienst  des  altaars  te  verriglen ;  die  van  den  fl.  bf* 
abrtioj ,  welke  door  de  Ittbbsgis  vergeven  werd ,  en  haren  bedleirasr 
lot  het  lezen  van  drie  mistfen  verpligtte;  die  van  den  H.  Mamb*» 
welke  baren  bedienaar  insgelijks  het  lezen  van  drie  missen  foorscarsef, 
en  door  de  Gboytiüisbr  en  Spijbloffbr  vergeven  werd  :  die  tat  4* 
H.H.Drte  Koningen,  waarvan  de  bedienaar  door  de  twee  oudste  Vttsraaea 
aangesteld  werd  ,  en  gehouden  was  vier  missen  's  weeks  te  lezen* ;  dktta 
de  H.  Aaats ,  daar  het  geslacht  der  Piickbh  eenen  bedienaar  fb%  t*»t 
wiens  pligt  was  vijf  missen  's  weeks  te  lezen ;  die  van  de  H.  Aait», 
daar  Gioaoos  Habisold,  Burgemeester  van  Kampen,  in  het  jaaftiN 
bet  regt  van  benoeming  over  bad  ,  en  wiens  bedienaar  tot  vier  «Sb**! 
verbonden  was;  die  van  de  H  11.  Gbeoobiiis,  Anaaosios,  HnmootlB*» 
Aieusmivs ,  Jacobos  en  Babbaba  ,  welke  vikarij  Albebt  StiVfe  eè  nj* 
gemalin  Bert ba  ,  met  de  goedkeuring  van  Fbvoehik  vab  Bui 


i 


ZWO.  458 

den  een  en  vijftig*  ten  Bisschop  van  utrecht ,  in  hei  jaar  1405  opge- 
rigt  hebben ,  en  bedongen  ,  dat  de  bedienaar  gehouden  zoude  zijn  te 
resideren ,  het  koor  bij  te  wonen  en  wekelijks  viermaal  de  Allerheilige 
offerande  op  te  dragen ,  terwijl  zij  hel  regt  van  begevrng  aan  hun  ge- 
slacht  hebben  gehouden,    doch   met  dit  beding,    dal  de  vikarij  aan 
eenen  Broeder  van  het  St.  Gregpriusbuis  (het  Vraterhuis)  moest  gege- 
ven worden  ,  en  die  van  den  H.  Taoasj  ,  wiens  bedienaar  door  den  Prior 
van   Windes  bei  ai ,  Betlehem  en  Albergen  aangesteld  ,  en  volgens  zijnen 
pligt  vier  missen  in  de  week  deed.     Voorts  waren  er  nog  vier  kerk- 
diensten :  die  van  de  Allerheiligste  Maagd  Msau;  die  vau  den  H.  Mt- 
uai,    vau    beide   welke    kerkdiensten    de  bedienaars  door  den  Raad 
gekosen  werdcu  en  vier  missen  lezen  moesten;  die  van  de  H.H.  Cais- 
mrd»  en  Gaiwimsjos ,  welke  door  den  Pastoor  vergeven  werd ,  en  den 
bedienaar  tot  twee  missen  verpligtte;   die  van  AUe  Heiligen,  die  in 
het  jaar  1513  op  St.  Bonifaciusdag ,  met  de  goedkeuring  van  Fsbdbsl* 
▼ai  Badsr  ,  den  zes  en  vgftigsten  Bisschop  van  Utrecht ,  was  opgerigl 
door  Jobai  VAfl  obb  Toobbs,  met  dit  beding,  dat  sy  aan  eenen  Broeder 
van   het  St.  Gregoriushuis  zoude  vergeven  worden ,    en  dat  zulk  een 
Broeder  moest  gehouden  z^jn  alle  Maandagen ,   Woensdagen,  Vrijdagen 
en  Zaturdageu ,  de  goddelyke  dienst  te  doen. 

De  prachtige  predikstoel  in  de  St.  Michielskerk,  welke  de  bewon- 
dering   van   alle   kunstkenner»   tot  zich   trekt,    is  een   gewrocht  vau 
Adah  Stiaas  van  Weilborg ,  die  .hem  in  zes  jaren  tijds ,  te  weten  van 
1617  tot  1622 ,  voltooid  beeft.     Oe  hemel  is  met  prachtig  lofwerk  der 
schoonste   beeldhouwkunst  versierd  ;   ook  de    stoel  mak  bet   voetstuk 
zelf  sijn  fraai  gebeeldhouwd  en  worden  bezwaarlijk  ovamroffen.  Vooral 
is  solks  het  geval'  met  de  uitgebeitelde   koord  langs  den  opgang  der 
kunstig  uitgesnedene  trappen  ,  stellende  een  kabeltouw  voor ,  welks  sier- 
lijke knoop  door  anderen  te  vergeefs  is  nagebootst.  Onder  de  verdere  siera- 
den dezes  tempels  kan  men  tellen  het  schoone  front  en  koperen  tralie- 
werk, waardoor  het  k,oor,  dat  door  een  kunstig  slaguurwerk  opgeluisterd 
wordt ,  van  de  kerk  is  afgescheiden.    Het  orgel ,  hetwelk  door  kunstken- 
ners voor  eene  der  beste  en  schoooste  in  de  Nederlaudscbe  kerken  gebou- ' 
den  wordt ,  heeft  vier  klavieren ,  een  vrij  pedaal ,  80  registers ,  waaronder 
65  sprekende  stemmen,  4276  metalen  pijpen  en  12  blaasbalgen  ,  en 
rust  op  twee  stevige  en  treffelijk  gemarmerde  kolommen  ,  aan  de  voor- 
zijde versierd  met  een  allerheerlijkst  front.     De  kuustige  steenen  wen- 
teltrap ,  die  naar  het  orgel  leidt ,    geheel  op  zich  zelven  staat ,  en  in 
sijo   middelpunt    van  boven    tot  beoeden  geheel   open   is ,  wordt  ins- 
gelijks door   alle    bouwkundigen   als  een  uitmuntend  kunststuk  onzer 
voorouderlijke   tijdeu  bewonderd  :  gelijk  opk  de  platte  gewelven ,  bo- 
ven de  beide  uitgangen    naast  het  orgel ,    de  aandacht   der  vreemde- 
lingen  tot  zich  trekt.     Het  orgel  is  zijn  aanwezen    verschuldigd   aan 
de  mildadigheid   van  twee    rijke  Zwollenaren  ,  de  broeders  Tbbojmisus 
en  BtftssaMS  Hem,   gijode   de  eerstgenoemde   Rentmeester    op    hei 
klooster    te    Windesneiinj  en   de   tweede   Geneesheer  en  Burgemeester 
Tan  Zwolli  geweest.     De  twee  gebroeders  Joasa  Gbossb  en  Fbars  Casprs 
Saroesas ,    beroemde  orgelmakers  U  Hamburg ,  hebben ,  in  1721 ,  dit 
knnstgtwroebt  vervaardigd,  hetwelk  in  1840  eene  groote  vertering 
onderging.     Tusschen  de  twee  pilaren  ,  waarop  bet  orgel  rust ,  komt 
men ,  na  het  beklimmen  van  15  trappen  ,  op  de  consistoriekamer,  zijnde 
in  de  plaats  gebouwd  van  den  beroemden  toren ,  welke  eertijds  nevens 
deze  kerk  stond.     Na  den  brand  van  1324  schijnt  men  uiet  vóór  in  het 
jaar  1406 eeaen  aanvang  gemaakt  te  hebhen  met  het  houwen  van  dien 


49«  ZWO. 

toren  ,  althans  mea  meent  dit  te  moeleu  opmaken  uit  bet  Telaendi  tjji 
Tan  ,  hetwelk  meo  vroeger  op  ctntn  (teen  aan  den  toreu    kas  : 

O    HlOUllL    SllCtt    tVsSI*    aLtiI    DlCoBUBT     *«. 

In  si  Comlmhr  viatos  imiu  ™«i  aaven 
Mij.i.1  901101  CCCC  in  umi  Jdlii  oooooo    «ao  , 

Fll    T1B  PU    SwOLLtS   IËMM   rOlMTW   HU1I. 

(d.  i.  0  Heilige  Mtchael,  hoon  torens  «trekken  n  lot  sieraad.  Dit  ™ 
beval  hel  jaartal  tid  de  dichting  dei  torent.  Op  den  10  Jolrj  VU 
sijn  de  eerste  trromlilsgen  Tan  den  toren  der  Zwolsche  kerk  gekat 
lu  1348  sloeg  die  bliksem  in  den  toren,  met  dat  ongelukkig  |en"| 
dat  lijne  ipil*  en  leien*  het  dak  der  kerk  afbrandde.  Hen  nenkil 
niet  alleen  de  schade ,  maar  herbouwde  telfj  den  toren  roet  coat  <c 
hoogere  spits  dan  (e  voren',  soo  aelfi ,  dat ,  indien  men.  Aaaou  Itva 
gelooven  mag  ,  déie  in  hoogte  alle  andere  spitten  van  geheel  SaV 
land  overtrof.  Toen  dit  werk ,  in  het  jaar  1463  ,  ten  einde  gek* 
wat,  plaatste  men  het  kruis,  juist  op  den  dag  der  Heilige  Iranr- 
heffing,  op  de  spilt ,  doch  het  ttond  er  niet  langer  dan  tot  «16* 
wanneer  de  bliktem  andermaal  den  toren  in  vlam  settcde  ca  f*» 
deed  uitbranden,  toodal  alle  de  klukken ,  ten  getale  wan  negea  ,  ■» 
beneden  vielen.  Huim  twee  jaren  daarna  xag  men  den  turen  veen 
geheet  herbouwd ,  doch  men  weet  niet,  of  bQ  weder  tot  devongeaaf 
gebragt  was.  Boe  dit  xij ,  hij  ttond  ook  ditmaal  weinig  langer  u 
eene  halve  eeuw.  In  1669  trof  de  bliksem  de  spits  ten  derde  sar 
met  het  tclfde  gevolg  alt  te  voren  ,  en  ofschoon   eerst  de  b 


ondernomen  aard  ,  begreep  men  echter  tpoedig,  dat' het  beter 
toren  tlerhls  tkt  een  gewoon  dak  te  dekken.  Ook  toonde  de  ■ 
dat  men  wel  gedaan   had ,  want  door  deie  rampen    bad  bet 


100  veel  geleden ,  dat  een  storm  ,  op  den  17  December  1683,  bel  f" 
tendeels  deed  instorten.  Weinige  dagen  later  stortte  een  ander  gca* 
in ,  en  op  den  50  December  van  het  rel  (de  jaar  was  de  veratebaf » 
tooid.  Sedert  ii  dexe  kerk  tonder  toren  gebleven,  doch  op  desa** 
waar  hg  gcsLaan  beeft  ,■  is  eene  fraalje  konsittorieksmer  ,  op  de  ip 
van  eeneu  soepel ,  aan  de  kerk  vastgehecht.  Dit  gebouw  ,  van  eeatsst 
hoekige  gedaante,  hetwelk  om  ityne  fraaiheid  en  netheid  verdient  pat 
te  norden ,  vertoont  nog  beden ,  voor  den  schoorsteen  ,  de  jnuJt  * 
beeldingen  vao  de  Predikanten  ,  die  ten  t(jde  van  de  inrigtisf  e* 
kamer,  hier  stonden. 

Op  den  buitenmuur  deser  kerk  beeft  men  tegenover  de 

weinige  voeten  vao  den  grond  ,  eeneo  sonderliogen  tteen  ,      

bat  volgende  verhaalt.     De  bouwmeester  of  archilekt  was  met  de  ken 
meesters  overeengekomen  ,    om    bet  geheel  e  kerkgebonw  ,    toot  teta 
somt  geldt  (welke  echter  niet  genoemd  wordt),  op  renen  bestemdeat? 
te  volionijen  j  docb  ,  nadat  hij  de  fondamenten  der  kerk  gelegd  «•  * 
iren  Ier  hoogte  van  ruim  4  ell.  opgetrokken  bsd  ,  wat  reeds  de  gde* 
longene  geldsom  door  hem  gebruikt.     In  dese  ongelegenheid  «o* 
tich  tot  kerkmeesters ,  met  venoek  om  van  lija  akkoord  outibf*. 
door  eene  vernieuwde    toelage    van    geldeo  ondersteund    te  wanW 
kerknieetlert  ugen  dan  ook  eindelijk  ,  door  t^jn  klagen  en  sanaa 
.rolïin  ,  van  bet  verdrag  af,  ander  voorwaarde  ,  dat  bjf  zya  aam- 
gen  door  eeuen  plegtigen   eed   beveiligen   moest ,  hetwelk  dan  «ai 
tegenwoordigheid  van  den  gebeelen  raad  geschiedde ,   waarop  anke 
nd  bet  werkvolk ,  ter  gedachten»  van  dit  voorval ,-  deaea  steen  (vsr 
sldende  eruen  persoon  ,  met  opgcelokcne  vingeren ,  en  aan  de  Baadt. 
wen  der  stad  ctnen  eed  snerende)  ,  in  den  kerkranur  gamelsaU  asafi 


ZWO.  4*7 

Andere  oudheidkundigen  gelooven  echter  dexe  voorstelling  niet ,  maar 
i\j o  Tan  oordeel ,  dat  de  bedoelde  steen ,  den  Zaligmaker ,  benevens  de 
drie  Apostelen  ,  Pitbds  ,  Jacobos  en  Johambs  voorstelt. 

De  Bethlehemschekerk,  in  de  Smuenstraat f  ontleent  haren 
naam  van  een  teer  oud  klooster ,  Belhem  of  fiethlehem  geooerod.  Zy 
wordt  met  regt  voor  een  der  oudste  gebouwen  binnen  Zwollb  gehou- 
den ,  daar  de  eerste  stichting  reeds  opklimt  tot'  het  jaar  1308,  ter- 
wijl i\j ,  na  de  verbranding  van  bet  klooster ,  in  1544  ,  op  onder- 
scheidene tijden  is  vergroot  geworden.  IJet  orgel ,  dat  haar  eertijds 
versierde ,  was  lang  verdwenen ,  toen  bet  tegenwoordige ,  in  het  jaar 

1824  ,  door  een  achtingswaardig  lid  der  gemeente ,  den  Heer  Mr. 
PiBTBB  Qobtssbs  ,  ten  geschenke  gegeven  werd.  De  predikstoel  en  het 
doopbek  lijn  teer  eenvoudig.  Dese  kerk  had  vroeger  eenen  kleiden 
toren,  die,  nadat  er  den  10  Augustus  1848,  door  den  bliksem  een 
gedeelte  van  was  afgebrand ,  is  afgebroken. 

0e  Broerenkerk,  op  htt  Eiland,  in  bet  noordoostelijke  ^gedeelte 
der  stad ,  is  door  sekeren  Mams  Rbfo  voor  Dominikaner-Monniken  of 
Predikheeren  gesticht  in  het  jaar  1465.  In  het  jaar  1824  werd  door 
den  reeds  genoemden  Heer  Mr.  Pibtbb  Qobvsbi  ,  aan  dese  kerk  meVe 
een  orgel  geschonken.  De  kleine  toren ,  welke  vroeger  op  dit  gebouw 
stond,  is,  na  het  doorstaan  van  vele  stormen,  eindelijk,  in  bet  jaar 

1825  afgebroken. 

De  kerk  der  Afgescheidenen  ,  in  de  Ifieumttraai ,  is  een 
eenvoudig  gebouw,  zonder  toren  doch  met  een  orgel. 

De  Waalsche  kerk,  in  de  Schouten-  of  SchoUensteeg ,  was  eer* 
tijds  de  kapel  van  een  vrouwenklooster ,  waarschijnlijk  in  bet  jaar 
1440  gesticht,  en  aan  de  H.  Gibbtbdid  toegewijd.  Het  is  een  klein, 
echter  ieer  net  en  fraai  kerkje ,  in  1686  aan  de  Franscbe  Hervormden 

C geven ,  nadat ,  in  het  vorige  jaar ,  de  trotschheid  en  w/raaksocbt  van 
DBwiji.  XIV  het  edikt  van  Nantes,  door  Hbbbbie  IV,  in  1598,  ge- 
maakt ,  too  schandelijk  verbraken ,  en  daardoor  duisenden  sijner  welden- 
kende en  voor  Frankrijk  belangrijke  onderdanen  ,  ongelukkig  maakten. 
In  het  jaar  1840  is  in  dese  kerk  een  orgel  geplaatst ,  dat  den  29  Oc- 
tober  van  dat  jaar  is  ingewijd.     De  toren  is  in  bet  jaar  1847  afgebroken. 

De  kerk  der  Doopsgezinden,  in  de  JPolmewerstratt,  waartoe 
de  grond  in  bet  jaar  1658  werd  aangekocht ,  is  een  klein  ,  doch  «eer 
net  en  doelmatig  gebouw ,  hetwelk  in  1847  is  vergroot  en  verbeterd. 
Deie  kerk  heeft  noch  toren  noch  orgel. 

De  kerk  der  Hersteld-Evangelisch-Lutherschen ,  inde 
Kauiruat ,  nabij  4e  Blijmarkt ,  is  in  het  jaar  1649  gebouwd ,  welk 
jaartal  nog  in  een  van  de  glasen  der  kerk  te  sien  is.  Het  is  een 
klein ,  doch  goed  gebouw ,  met  twee  deuren.  De  predikstoel  is  be- 
zienswaardig. 

De  R.  K.  hebben  in  twee  statiën  drie  kerken,  van  welke  er  ecne 
aan  de  beide  statiën  behoort. 

De  Li  eve-V  rouwe  kerk,  aan  de  Os»emarktf  werd  too  genoemd, 
omdat  dit  gesticht  bty  de  oprigting  aan  de  Maagd  Mabia  was  toege- 
wijd; in  de  wandeling  wordt  ig  de  Kruiskerk  geheeten ,  omdat  sty 
in  de  gedaante  van  een  kruis  gebouwd  is.  De  stichting  klimt  op  tot 
het  jaar  1395 ,  en  de  nlegtige  inwyding  van  het  kerkhof  (thans  de 
oude 'Ossenmarkt)  geschiedde  in  het  volgende  jaar  door  Uobbbtos, 
Bisschop  van  Tppnsen.  De  kerk  is  haren  oorsprong  verschuldigd 
aan  de  stichting  eener  groote  kapel  ,  door  tenen  Zwolscben  burger 
Gbbabb  vab  Stootte ,   en  aan  eenen  aflaat  van  honderd  dagen ,  door 


4B8  ZWO. 

Paus  Boemovs  IX,  ,aeu  deae  kapel  geschonken.  Er  waren ,  vóór  stfc 
formatie,  in  deae  ker%  set  vikaryen ,  fc  al*  :  die  van  de  JfMeajsi 
Maagd  Mama  en  Sr*  Maats  Maodalbsa  ,  waar? au  de  bedienaar  ali 
Woensdagen  ,  Visdagen  eo  Zondagen  de  altaargeheim»  terrij&j 
die  van  de  H.  Awia  ,  waarvan  de  bedienaar  gehouden  was  aüc  ia- 
dagen  en  Vrijdagen  een  e  stille  mis  en  dei  Woensdag»  eeaeeoev. 
te  doen  |  die  van  den  ü.  Ahtobics,  welke  haren  bedienaar  verpkju 
om  des  Zondags  ,  Maandag*  en  Donderdags  eene  mts  ie  laai ;  m 
van  de  U.  Maagd  Maiia  ,  waarvan  de  bedienaar  verpiigt  v»  a) 
priesterambt ,  door  het  doen  van  de  mis,  alle  Zondagen  en  Diep 
gen  te  beoefenen  ,  en  alle  Zatordagen  eene  mis  met  gesang  ea  dies» 
te  doen  ,  die  van  den  H.  Jacosvs  ,  waarvan  de  bedienaar  de  ouliaèj 
offerhande  des  Omgsdags  en  Vrijdags  opdragen  moest  en  die  vaas*! 
Kruit.     De  bedienaars  van  eenige  dier  vikaryen  werden  door  des  ia. 

Sekozen.  Sedert  onderscheidene  jaren  was  er  in  dese  kerk  geet  s* 
ienat  verrigt ,  teen  afj  in  1809  aan  de  R.  IL  kwam,  wette  &  f 
howw,  dat  te  voren  naar  eene  spelonk  geleek,  met  veel  oneitee 
feesten  in  eene  suboone  kerk;  hebben  veranderd.  Het  altaar ,  at  s* 
dihttoel ,  bet  orgel  ea  •  hetgeen  verder  tot  de  openbare  teniet 
behoort  is  hier  eenvoudig ,  docb  zeer  fraai  en  besienswanrdig.  Ine* 
stichting  van  den  teren  kèimt  op  tet  hm  jaar  1480 ,  doch  ia  ban 
1487  werd  hy  aanmerkelyk  verhoogd  en  tevens  aes  klokken ,  *as » 
verscheidene  grootte  en  zwaarte,  daarin  opgehangen.  In  108 « 
door  de  StedelQke  -Regering  beaèeten ,  dit  gebouw  «og  vexeer  e 
trekken.  Volgens  een  gemankt  bestek ,  moest  de  spits  ttO*oeta{* 
geveer  16  ell.)  heneden  bet  kruis  boog  syn  ,mep  de  vier  sak 
vast  den  omgang  vier  kleine  torens  ,  ieder  van  90  voelen  (naal^ 
hoog',  geplaatst  worden;  maar  de  bouwmeester  Siaeu  Pon,  éti 
werk  voer  eene  bepaaMe  -toni  gelds  bad  aangenomen  y  en  daarna  a 
reeds  een  aenmerkeljk  deel  ontvangen  had ,  vertrok  in  stuk  uu 
stad  'en  liet  bet  ww4  ouvottooid.  Twee  jaren  later  werd  de  taw 
volmaking  aangenomen  door  den  bouwkundige  Jtcoa  van  Cseut ,  is) 
nek  dit  werk  ■  tot  genoegen  der  Kerkmeesters  ten  einde  brngt ,  «*jn» 
by  nog  «ene  premie  van  25  gulden  boven  aijn  bedoatjen  tooesstèt 
De  koeten  voer  denopbouw  van  den  toren  werden  grootendeeisgeink 
uit  de  inkomsten  van  de  Vrouwekerk,  .welke  bierdoor  aaoa>trk# 
schade  leed.  De  hoogte  van  dit  gebouw  ,  van  de  grondvlakte  tot  a 
de  spits  gerekend ,  bedroeg  ongeveer  74  eü.  De  maren  hebbes  * 
'dikte  van  ruim  tt ell.  en  eenebeegte,  tot  aan  den  omgang,  vaan? 
<*eer  b*4  ell.  De  Wydte  des  torens,  binnen  sjjne  muren,  is  eeuw» 
<8  ell.  en  de  omtrek  van  buiten  nagenoeg  34  ell.  in  dexeo  uw** 
'versierde  dit  gebouw  meer  dan  twee  en  een  halve. een w  de  stad  Zvs* 
tot  dat,  op  den  11  Januari)  1815 ,  des  morgens  te  8  ure,  etser 
bliksemstraal  de  spits  trof,  waardoor  deae  in  weinig  tyda  eeae* 
der  woedende  vlammen  werd  ,  en  de  Vrouwekerk  niet  «dan  met  a* 
•behouden  bleef.  Later  werd  dexe  toren  -van  enne  kap  en  ees  •* 
voorstee. 

De  <Room»eh*K*th«lUke  kerk,  in  het  Siatgja,  utaanl 
MiosuiL  toegewijd ,  is  een  in  1788  vernieuwd  gebouw ,,  aandar  W 
doeh  met  een  orgel  en  een  aftaar  versferd. 

De  Roomscb-Kathoiyke  kerk,  ondtr  de  Bf**,  mèt* 
den  H.  MitBAÉx  'toefewyd ,  k  gestieht  op  een  gedeekp  van  de»  f»* 
•die  eertijds  tot  het 'klooft Ver  van  *6t.  Agatba  ,  ook  weibel*! 
t*n buis  genaamd  ,  tehoerd'had.    JDese  kerk  is  ,  in  1848,  d«sr«* 


«WO.  459 

geheel  nieuwe  en' grootere,  Ier  zetfder  pfaAtle,  vervangen,  welke  den 
I  December  Tan  dat  jaar  ingezegend  is.  Het  it  een  fraai  en  aawsien- 
yk  gebouw ,  met  het  opschrift :  Deo  Saerum  en  het  beeld  Tan  den 
1.  Wicbail  in  den  gevel ,  van  een  orgel  en  een  altaar  voortien.  In  dese 
Lerk  s(jn  thans  aanwezig  de  beenderen  Tan  Tvobas  a  Kram ,  die  door 
kanoen  Waetbb  ,  den  eersten  Pastoor  van  de  opgeheven  statie  in  de 
>piegelsteeg ,  uit  het  klooster  van  Si.  Agnesberg ,  in  gjjne  kerk  OTerge* 
>ragt  waren  ;  wordende  die  beenderen  aldaar  bewaard  in  eene  olaauwe 
kist,  met  verguld  lofwerk  versierd. 

Vóór  de  Reformatie  had  men  hier  ook  twee  kapellen ,  als :  de 
St.Lanrenskapel,  in  de  Sastenttraat ,  tegenover  de  Bethlehem- 
iche  kerk,  welke,  in  1459,  door  Joaü  var  Ittusoh  gesticht  was. 
De  tweede,  welke  buiten  de  stad  stond,  in  de  buurs.  Assendorp 
s  in   eene  bouwmanswoning  veranderd. 

Men  had  destyds  in  Zwolle  vier  manskloosters ;  als:  het  klooster 
n  Bethlehem,  in  de  Sa$tenitraat ,  waarvan  de  kerk  thans  nog  by 
je  Herv.  in  gebruik  is  en  bet  revénter ,  na  gedurende  vele  jaren  tot 
sene  Militaire  kazerne  gediend  te  hebben ,  thans  de  Vename- 
ling  van  Natnralien  en  Oudheden  van  de  Overysselschfe 
ITereeniging bevat;  het  Arme  Fraterhuis  of  Gregorius-konvent, 
in  de  Praubttraat,  waarvan  de  gebouwen  tot  onderscheidene  einded  ge-> 
diend  hebben  als  :  tot  Rost  school ,  tot  Infirmerie,  tot  Cholera* 
hospitaal,  tot  Kamer  tooi  nitdeeling  aan  de  R.K.  Armen 
en  thans  gebezigd  worden  tot  de  Burger  bewaarschool;  het 
Dominiküner-klooster  j  in  de  wandeling  Teu-Brnere  en  thans 
de  Trans  gebeeten  ,  op  het  Eiland,  welks  kerk  by  de  Hervormden 
in  gebrnik  en  bet  klooster  tot  eene  Kazerne  ingerigt  is,  terwyi  de 
overige  gebouwen  thans  dienen  tot  woningen,  en  betRyke  Frater- 
huis  of  Gregorins- konven t ,  in  de  Pntubstraat ,  weiks  gehouwen 
thans  mede  tot  andere  einden  gebruikt  worden. 

Er  waren  zes  vrouwenkloosters ,  als :  het  klooster  der  BeggQ- 
nen,  die  naar  den  regel  Tan  den  H.  FtAiicuces  leefden,  ra  de 
Praubttraat,  op  welks  grond  thans  het  Odeon  staat;  Cecilia- 
kïooster,  in  de  Broerenitraat ,  thans  het  Wees-  en  Kinder* 
buis;  het  9 t.  Geertruida  klooster,  in  de  SchoUémteeg f 
waarvan  de  tegenwoordige  Fronsche  kerk  de  kapel  was;  het 
Wijten  hu  is,  eerst  buiten  de  Kamperfoort ,  daarna  in  de  #rt- 
ierttraat  gestaan  hebbende,  thans  meest  door  Bnrger kuisen  en 
door  de  R.  IL  kerk  onder  de  Bogen  vervangen;  het  klooster 
Marien bosch,  eerst  buiten  de  Saaenpoori ,  later  op  de  Aa,  thans 
een  Liefdegesticht  van  de  R.  K.  gemeente,  bedienden 
bewoond  wordende  door  Zusters  van  Liefde,  en  het  A gn iele a>k toos- 
ter, op  de  Maat,  boiten  de  Diezerpoort >  waarvan  thans  niet»  meer 
te  vinden  h. 

De  Israëlieten,  welken  in  het  jaar  1747  verlof  gegeven  was,  om' 
in  een  gehuurd  huis ,  hetwelk  te  voren  tot  de  Mant  gediend  had , 
bnnne  godsdienst  te  oefenen  ,  besloten  tien  jaren  daarna  eene  synagoge 
te  bouwen ,  welke  ook  in  bét  jaar  1758  tot  stand  kwam.  De  Rege- 
ring schonk  hun  de  plaats ,  en  onderscheidene ,  zoo  iolandsche  aie  uit- 
hef msche  Israëlitische  gemeenten ,  openden  hunne  bennen  tor  Bevor- 
dering Tan  dit  werk.  Zy  staat  in  de  ITëtetttraat ,  en  is  -een  %elgè- 
ordend  gebouw ,  met  een  verguld  Hebreenwsch  opschrift  in  den  voor- 
gevel ,  wdarvan  den  tin  is :  Toegewijd  aan  dé  fodrtkentt.  Hare  in* 
wendige  gesteldheid   is   eenvoudig- en  deftig,  en  toornt  het  prachtige 


460  ZWO. 

voorhangsel ,  ztynde  een  geschenk  uit  de  nalatenschap  van  twee  rijt 
Israëlieten ,  de  gebroeders  Habtoo  9  dat  eenige  duiaend  gulden  geka 
heeft ,  is  waardig  bezien  te  worden. 

Aan  de  noo'rdzyde  der  stad  ligt  bet  Nieuwe  kerkhof,  vaanp 
ter  nagedachtenis  van  den  gevoelvollen  Dichter  Ramms  Fors,  « 
smaakvol  monument  is  opgerigt ,  bestaande  nit  eene  grafoaald  n 
Bremer  steen  ,  versierd  met  eeo  bas-  relief ,  den  naam  en  bet  afW 
sel  des  Dichters ,  eenig  ander  beeldwerk  en  eene  urne ,  door  «w 
stayer  half  overdekt.  Alle  deze  versierselen,  zijn  uit  wit  sUtoarid 
marmer  vervaardigd.  Niet  ver  van  dit  staat  een  ander  gedenktetka 
van  gegoten-yzer  ,  met  het  opschrift  : 

Da  stad  Zwolle 

AAS 

Ma.  J.  teb  Pelkwu*. 
Ook  bestaat  er  nog  een    monument  ter  nagedachtenis  van  den  ra 
dienstelyken  onderwyzer  in  de  Ghristelyke  godsdienst  en  daaraan  w 
wante  vakken  van  wetenschap ,  Ja*  Ahtóhie  Oostkamp  ,  in  1846,  k 
de  dankbare  herinnering  zyner  gewesene  leerlingen   en  vrienden  » 

Aan  het  hoofd  der  inrigtingen  van  weldadigheid  praalt  ooltgwRf 

riyk  de  voortreffeiyke  Armeninrigtiog  of  Stadsspinnerfa 
ousenfabryk,  in  de  Popenstraat y  in  1821  tot  stand geku», 
en  voornameiy k  opgerigt  ten  einde ,  door  bet  verschaffen  vao  eest  fc 
hooriyke  opvoeding  en  handenarbeid,  onder  de  muigegoede  klaan,*- 
delary  en  werkeloosheid  te  weren.  Zy  heeft  haar  bestaan  te  daato 
aan  een  voorstel ,  door  wylen  den  verdiensteiyken  Stads-Secreüs 
GaaaiT  Luttbsbebö  ,  aan  het  departement  Zwolle  der  Maatschap 
Tot  Nut  van  'f  Algemeen  ,  gedaan.  Het  gebouw  der  armeoiorigtinrc 
den  wal  tastenen  de  Diezer-  en  Sassenpoorten ,  heeft  een  aaogesi* 
uiteriyk ,  eene  doelmatige  inrigting  en  tot  sieraad  der  Hegentenbne 
het  welgeiy kend  portret  van  den  edeten  Mr.  Ja*  Te*  Pblzwiji  ,  eetf 
der  voornaamste  nevorderaars  dezer  stichting.  Hier  is  de  Beiatf 
school  voor  de  behoef  tigen  door  Teb  Pblkwuk,  in  1829  «ff 
rigt,  de  eerste  en  eene  geruimen  tyd  de  eenige  der  Noordelijke  V- 
derlanden.  Aandoenlijk  schoon  is  het  gezigt  der  blozende  kinderen,  * 
reeds  vroegtydig,  op  de  zich  onderling  afwisselende  leer-  eo  ■«*• 
scholen  ,  aan  leering  en  werkzaamheid  gewend  ,  tot  bekwame  am- 
bachtslieden of  welonderrigte  huismoeders  worden  opgeleid.  De  * 
derstand  aan  lieden  in  de  kracht  hunner  jaren  wordt  zooveel  avfd? 
alleen  verleend ,  in  vergelding  van  hetgeen  zy  door  handenarbeid  «f- 
diend  hebben. 

Het  Huis  der  weezen,  inde  Broerenstraat,  op  den  hoek  der  I* 
terstraat,  in  de  gebouwen  van  het  voorm.  Ceciliaklooster,  waserf 
een  Kinderhuis,  waarin  echte  kinderen  van  gestorvene  in flesele* 
die  het  burgerregt  niet  besaten,  indien  zy  uit  der  ouderen  ealifr 
scbap  geen  onderhond  vinden  konden  ,  mits  beneden  de  twaalf  J& 
oud  synde,  werden  opgenomen  en  verpleegd.  Het  werd  ook  wel» 
Huis  der  vreemde  weesen,  en  mede  het  Holdehnis  genaast 
Ben  gedeelte  van  het  gebouw  .Was  vroeger  ook  tot  een  dolbcuJ  is^r 
In  het  jaar  1795  werd  dit  Kinderhuis  echter  met  het  fooi-ówf 
Burgerweeshuis  vereenigd.  Dit  gebouw,  hetwelk  zeer  runn* 
groot  rs  ,  bevat  ruim  60  weeskinderen ,  als  ongeveer  30  joogeflj  * 
ruim  50  meisjes,  van  de  Hervormde  godsdienst,  welke  daarin 
matig  opgevoed  en  onderwezen  worden. 


ZWO.  461 

Het  voorin.  Burgerweeshuis  ,  op  de  da,  in  de  gebouwen  van 
het  voorin,  klooster  Marienbosch,  waarin  nagelatene  kinderen  tan 
burgers  ,  die  nog  niel  den  ouderdom  Tan  twaalf  laren  bereikt  badden , 
werden  opgenomen  ,  is ,  nadat  bet  in  1795  met  net  Hnis  der  Vreemde 
weezen  vereenigd  was,  gebruikt  tot  eene  Kazerne,  naderband  tot 
eene  Brandery  en  dient  thans  tot  Liefdegesticht  der  R.  K. 
gemeente. 

Het  Roomsch-Ratholyke  Weeshuis,  in  de  GoudtUeg ,  in 
bet  jaar  1810  opgerigt ,  is  een  gedeelte  van  bet  oude  Fraterhuis, 
hetwelk  vroeger  tot  eene  Anatomie-,  Ontleed-  of  Snijkamer 
gebruikt  werd.  De  kinderen ,  ten  getale  van  10  jongens  en  11  meis- 
je» ,  in  dit  gesticht  opgenomen ,  ontvangen  hier  rosgelyks  eene  gods- 
dienstige en  burgerlijke  opvoeding ,  ten  einde  eenmaal  als  nuttige  leden 
in  de  maatschappij  te  kunnen  verschijnen. 

In  het  Vrouwenhuis,  aan  de  GrocU-Ja,  op  het  einde  der 
Korte-V  oorttroat ,  door  Mejofvrouw  A.  Gbbvui  in  het  gaar  1702  ge- 
sticht ,  wonen  nog  12  bejaarde  vrouwen  ,  onder  bet  opsigt  van  eeoe 
Gouvernante.  Zy  genieten  daar ,  behalve  een  vry  kamertje ,  nog  eenige 
maandeiyksche  toelagen. 

Vroeger  bad  .men  te  Zwolli  ook  nog  het  S  t.  G  h  r  i  s  t  o  f  ft  1  s  -  H  a  n- 
nenhuis,  door  zekeren  schilder  Jom  via  na  Mihbejute gesticht ,  doch 
dit  is  gesloopt. 

Het  Binnen-Gasthuis,  in  de  Diezerttraat ,  dat  oodiQds  den 
naam  droeg  van  Gasthuis  van  den  H.  Geest  der  vertroos- 
ting, werd  in  het  jaar  1502  opgerigt  en  de  kapel  in  1308  iogewyd* 
In  deie  kapel ,  waar  vóór  de  Reformatie  dageUfts  twee  missen  moesten 
gelezen  worden ,  werden  door  de  godvruchtige  milddadigheid  der  oude 
burgers  drie  vikaryen  gesticht ,  welke  laatste  den  naam  van  St.  Bar- 
bara's  vikary  voerde.  Dit  Gasthuis  dient  tegenwoordig  tot  woning  voor 
verarmde  burgers ,  synde  het  een  schoon ,  weliogerigl  en  in  alle  opzig- 
ten  bezienswaardig  gebouw. 

Het  Buiteo-Gasthuis,  aan  bet  einde  der  voorstad,  buiten  de 
Kamper-poort,  eertyds  Ten  H.  Cruce  geheeten,  werd  in  het  jaar 
1577  opgerigt  tot  een  Leprosenhuis  of  Gasthuis  voor  Me- 
laatsen, en  met  andere  besmettelijke  ziekten  bezochten.  In  de  ka- 
pel ,  die  in  het  jaar  1579  ter  beoefening  van  -de  goddelyke  diensten 
plrgtiger  wyze  ingewyd  is,  was  eene  vikary  gesticht  en  met  inkomsten 
voorzien  ,  wiens  bedienaar  door  de  Opzigtcrs  verkozen  werd  ,  en  gehou- 
den was  alle  Zondagen ,  Feestdagen  ,  Woensdagen  en  Vrijdagen  eene 
mis  te  lezen.  Deie  kapel  is  in  December  1705  by  eeoen  storm  inge- 
stort, daarna  tot  op  eene  manslengte  afgebroken,  en  dient  tot  eene 
begraafplaats  voor  de  menschen,  die  in  bet  huis  of  in  de  voorstad 
sterveo.  Het  gesticht  is  later  veranderd  in  eene  inrigting  welke  de- 
zelfde bestemming  heeft  als  het  Binnen- Gasthuis. 

Hel. Ziekenhuis,  in  de  iïUuwstraat ,  is  een  eenvoudig ,  doch  doel- 
matig gebouw,  dienende  tot  verpleging  van  k  ranken  van  bei- 
derlei kunnen ,  behoorende  tot  den  behoeftigeo  staod  in  de  Hervormde 
gemeente. 

Verdere  liefdadige  inriglingen  te  Zwolle  zijn:  de  Vil  ster  ens- 
hnizen,  eene  soort  van  hofje,  in  de  Bloemendaalstraat,  in  het  jaar 
1468  door  Hbbman  var  Vilstbbeb  geslicht ,  in  hetwelk  aan  zes  vrou- 
wen en  vier  mannen  woning  en  onderstand  verleend  worden  j  de 
Emanuëlsbuisen,  roede  een  hofje,  in  de  Praubttraat,  in  het 
zslfde  jaar   door    Eeabobl  Twenbuizek    gesticht,   voor    twaalf  R.  K. 


46*  ZWO. 

yrrtQ— n+  mo  welke»  «tk  woningen,  onderstand  Twrleead  wankja 
He  rinkhuizen  in  het  jaar  1792  gesticht  door  Ara*  m  mLw, 
IPhL  mam  Ja*  Cnnumaa  Haan»,  tot  bot  verleeaoo  Tan  vrgevttitj 
mitsgaders  geldelyks  toelage  aan  zee  oude' en  behoeftige  wojo  wa ,  b» 
demalaa  van  de  Herfonnde  «n  Latenene  gemeenten ;  hot  Haenil 
t  e  o  t  h  u  i  s  waarin  vier  bejaarde  v rouwen  huisvesting  eo  onderstaat1  e> 
nieten;  een  Gods  huif  je,  in  de  Papenstramt ,  in  een  gedeelte  ra 
bet  oude  Beggijneakonvent ,  waarin  aan  9  ongehuwde  vrouwe»  m 
de  Hervormde  godsdienst  vrije  woning  verleend  wordt ;  eene  Spair» 
ba  n  b ,  in  bet  jaar  1818  door  het  bleekend  Departement  der  anv 
aehappy :  Tot  Nut  wan  'f  Algenetn  opgerigt ;  eene  Baak  m 
leeniag,  ia  de  Pramkttrmat;  eene  Maatschappij  ras  loesV 
lijk*  «weldadigheid,  opgerigt  in  het  jaar  1829,  waarna  II 
de  koningin  Weduwe  Beschermster  is ;  gerende  jaarlijks  eest  fni 
fioatte   Tan  twee  honderd  golden;  eene  Afdeeling;   Tan  bet  li> 


derlandsch  Bijbelgenootschap,  met  mim  50  leden;  eene Af> 

Nederlandscb  Zeadelinggenoetscaip. 
met  ruim   50  loden;  eeae  Afdeeliag   Tan   het   NederUsiwi 


Traktaatgenootschap,  met  40  leden;  eene  AfdeeliafiH 
de  Nede'rlandsehe  Vereenigiag  tot  afschaffief  ui 
at  er  beo  d  ra  n  b  waarbij  eene  epaarhas  Toor  de  ledan  der  vcrasaifi*;, 
eene  Vrooweo-vereeniging  tot  bevordering  v*a  Ttrfc- 
saambeid  en  welstand  -on-der  do  geringere  volksiliat 
in  het  jaar  1844  opgerigt  f  met  11  leden  ;eene  Afdeeling  fiaèet 
genootschap  tot  tewelQbe  verbetering  dor  gevaoctin 
met  ongeveer  70  lede*  an  46  leden  in  de  eofTeapondenteaawa 
in  bet  arrondissement  Zwolle,  eene  hnlpbanb  of  Tereeairiif 
tot  het  Terleenen  van  geldel  ij  ke  voorschotten  opfsf 
in  |849;  eene  Algemeene  Spaarkas  voor  handwerk 
lieden  en  arbeiders,  opgerigt  i o  1849;  eene  Vrauwea-w 
eeniging  tot  het  bezoeken  van  vrouwelijke  gevaif* 
oen,  door  EunaETi  Fair,  hier  by  haar  verbiyf  in  bet  jaar  Ui 
ingesteld,  en  15  Zieken-  en  Begrafenisbussen. 

Onder  de  wetenschappelijke  inrigtingen  behoort  vooreerst  de  Wsajaa 
LatUn«cbe  school.  De*e  school,  in  het  jaar  1580  of  dasrtoti* 
aan  het  G roe tt  kerkhof  gesticht,  was  in  bet  laatst  der  veertiesè 
«eow  reeds  tot  groete  vermaardheid  gestegen,  en  behield  dieaiets» 
der  in  de  volgende  ,  wanneer  Paus  Adbuan  IV  daar  onder  aaotm* 
beginselen  xyner  kundigheden  venamelde.  De  broeders  vaa  k*»" 
^neene  Leven  %  die  bet  ryke  Fralerhuis ,  mede  in  het  laatst  air  **• 
tiende  eeuw  gesticht ,  bewoonden  ,  en  door  de  aangebragte  scans 
van  eenige  edellieden  ,  welke  sich  onder  beo  begaven ,  tot  groot  «a> 
gen  geraakt  waren  ,  stichtten  ,  omstreeks  ^honderd  jaren  daaeea.* 
voortreffeiyk  gebouw  voor  studenten  ,  hetwelk  ook  geenea  go*f 
toevloed  kreeg.  Dan  de  verandering  der  tijden  bragt  dit  alles ,  e»a* 
eene  menigte  Tan  soortgelijke  stichtingen  elders,  geheel  in  verval  <r 
tonder  beid  toen  door  de  vernietiging  der  kloosters ,  het  getal  der** 
lingen  verminderde.  Het  oude  schoolgebouw  dient  thans  ••*ƒ* 
taire-M  aga  sijn  Tan* kleeding  ;  doch  in  1819  is  de  Latij** 
school  overgebragt  in  een  gebouw  in  de  Lombardstetg ,  watr  v0 
door  eenen  Rector ,  eencn  Conrector ,  eenen  Preceptor  en  eeaei  1* 
tor  in  de  Wiskunde  onderwijs  gegeven  wordt  aan  20  tot  30  leerfisfft 
Ann  de  Werk-  of  lndns  trieschool  wordt  door  10  Leiraw** 
aan  980  leerlingen   onderwijs  gegeven ;    de  Stads-TeekflStfk*» 


ZWO.  469 

ett  4  Onderwijaers  es  140  leerlinge»;  de  Stads -Itargerto  hooi 
n  de  Stads-Armenschool  raim  460  leerlingen  ;  do  Kostteheot 
roor  jongens  ruim  80  teerlingen 5  de  Kostschool  vosr  meis- 
ei  raim  40  leerlingen;  de  overige  Partifculiere  se  h-o  Ie  n  raim 
1900  leerlingen  en  de  Bewaarschool  tosr  kinderen  uit  den 
burgerstand  rata  80  leerlingen. 

Verder  heeft  men  er  negeen  Departement  der  Maatschappij* 
Ttt  Nut  van  't  Mgemeen ,  den  9  Maart  1819  opgerigt ,  met  390  Le- 
ien ;  de  Overijsselsche  Vefeeniging  tot  ontwikkeling 
van  provinciale  welvaart,  met  9T0  leden;  twee  Letter- 
knaaige  gensotishapoen,  bet  eene  onder  de  spreuk  j  Ben- 
dragt  met  maat ,  opgerigt  in  1835  ,  met  12  leden  ;  het  andere ,  onder 
de  spreuk  :  Tot  Nut  en  Genoegen  ,  opgerigt  in  1843  ,  met  15  leden  ; 
eene  Liederta fel :  Cecüia,  eene  Algemeene  Boekerij,  in  de 
Bitterstraat  f  welke  belangrijke  en  teldaame  werken  voor  do  aardrtyke- 
kunde  en  geschiedenis  van  G+erijesel  bevat ;  een  in  1849  geopend  Ke* 
binet  tin  Natuurlijke  Hieturre,  in  de  Saseenetraat ,  en  het 
in  1899  gebouwde,  ook  uitwendig  smaakvolle  Odeon,  op  de  Btif* 
-markt  y  roet  eene  concert  saai  en  schouwburg,  de  laatste  lang  19,90, 
breed  12  en  hoog  10  ellea^  met  een  tooneei  dat  19  éHeu  lang,  mem 
zoo  breed  en  0  ellen  koog  is* 

Tot  bevordering  van  «et  geaellig  verkeer  siju  «e  Zwocu  twee 
Sociëteiten ,  beide  m  het  beuit  van  fraaija  gebouwen ,  zijnde  de 
Hecren»5ocieteit,  in  de  Koestraat,  en  de  larmvoie,  op 
de  Qrootemarkt.  Ook  is  hier  een  merkwaardig  badhuis  van  Dr. 
SetfABfcaua. 

Zwolii  is  de  geboorteplaats  van  de  Godgeleerden :  bewaar  fiaanm  , 
een  van  do  eerste  lichten  der  vergadering  van  de  H.H.  Biaaewffnos  «ti 
Caaaaaios  te  Deventer,  f99  Augustus  1998;  Gaoaeios AroaTAaes  i  die 
als  eerste  Hervormden  Predikant  te  Embden  gestaan  beeft ,  f  in  1950, 
en^aaisTiiaos  CaUolqs  Haaaaicos  van  t>bb  Aa  ,  geb.  29  Augustus  1718  ^ 
t  in  den  nacht  tuseehen  99  en  29  September  1799 ,  als  Predikaat  hg 
de  Evangelisch  Lntherscbe  gemeente  te  Haarlem  en  Secretaris  van  oe 
Maatschappij  van  Wetenschappen  aldaar. 

Van  de  &  eg  tegel  eerden ;  Aiaiiee*  vak  Hieatoive,  die  rn  1985 
Adversaria  of  Aanteekeningen  over  de  Burgerlijke  en  strafwaardige 
daden  in  bet  Kont  aond  5  GtwiiAüss  ao  Oosvaavti,  die  aich,  zoo  door 
ityne  werken  als  door  *ync  gesebillen  met  SaavASies  heeft  bekend  ge* 
maakt ,  en  -Hoégleeraar  in  de  Hegten  te  Utqeebt  was  j  Fbarodis  Seta- 
aasa,  die  gosch reven  beeft  Comméntarü  adusus  feudalisoï  Aantooke- 
niugen  over  de  Lempiegtigkedm;  Paulo*  Bon  ,  inteer  bekend  onder  den 
u aam  voo  Bosiosi,  f  M  September  1617  ,  Als  Hoogleeraar  in  de  Begten 
1  te  Franeker;  Mr.  M*uuae  Ttdevam  ,  die  tevens  een  geleerd  Letter-  en 
Oudheidkundige  wa»,  geb.  90  Maart  1741  ,  't  1  Febreary  1899,  na 
eerst  Hoogleeraar  m  de  Jlegten ,  zoo  te  Utrecht  als  te  Harderarijk  v 
daarna  Griffier  van  de  Staten  van  Overijssel  en  eamieiyk  Hoogleeraar 
1  in  de  faculteit  der  Bespiegelende  Wysbegeerte  en  lietteren  aan  de  Hoog*» 
school  te  Leyden  te  ztyn  geweest ,  en  Mr.  Haaanus  OcTAvsas  Fiitb  ,  die 
tevens  een  sec*  ervaren  Geschied- en  Oudheidkundige  was,  geb.  19  No- 
vember 1780 ,  t  97  Maart  1849 ,  ab  Raidtdieer  in  bet  Provinciaal  Gc- 
1   reglshof  en  Archivarius  der  provincie  Groningen. 

Van  de  Staatsmannen:  Wiun  Quarsca ,  geb.  91  Mei  T?Ö4, 
t  H  Augustus  1817  ,  als  Lid  van  den 'Staatsraad  van  den  Koning  der 
Nederlanden  ,  en  Wwo  Ftbjb,  geb.  94  Jannary  1799  ,  f  9  Ootober 


464  ZWO. 

1809 ,  na  tot  in  1798  Lid  van  het  Uitvoerende  Bevind  oer  Btuaüè 

nobliek  te  i{jd  geweest, 
an  deo  Staat  s-huishoudkuwdige  Gaart LtrrtntM, si 
SI  Maart  1793 ,  f  *2  Maart  1847 ,  als  Secretaris  der  stad  Zvmi, 
die  ,  opder  andereo  werken  ,  heeft  in  het  licht  gesonden  :  kd  Rtfa* 
der  wettenen  betluiten  en  eene  Proeve  «f»  enderzeek,  emtmtinw 
ttofia'  en  de  middelen  tot  verbetering  van  het  armwezen. 

Van  de  Geneeskundigen:  Eva**  Jan  Tbohambb  a  Tiara, 
in  geb.  in  1762,  f  5  JanÜ  ™52,  na  van  1794  tot  1851b» 
leeraar  de  Geneeskunde  aan  de  Hoogeschool  te  Groningen  te  tft  p 
woest,  en  Gnaytuaas  Jeeaaans  Nuvwnmii ,  geb.  in  1779,  f  8% 
tember  1897. 

Van  den  Wiskundige  H.  J.  Neis. 

Van  den  Geschiedkundige  Job  ia  hes  Coccios,  eige olijk  Jsuai 
Kok  ,  f  **  Augustus  1678 ,  als  Hoogleeraar  in  de  Historiën  ei  ft 
sprekendheid  aan  de  Hoogescbeol  te  Leyden. 

Van  de  Nederduitsche  Dichters:  Asjtol»  Mooau,  éxte* 
«on  sieriyk  Prosascbryver  en  welsprekend  Ranselredenaar  wat;  (e 
in  1644 ,  f  »n  l7,t  <  aU  Predikant  te  Deventer  ,  en  Mr.  Rbljbvs  Fit, 
geb.  7  February  1753 ,  f  8  February  1824. 

Van  de  Letterkundigen:  Ju  Cué,  uit  de  veertiende  m , 
en  Heisa*  TeaajnifiBts ,  uit  de  aesliende  eeuw. 

Van  de  Opvoedkundigen:  Cobbbaab  Wibts ,  geb.  18  Ie!  til 
f  28  Jaouory  161»,  en  Jaj  Abtobi  Oesnunr,  geb.  in  1778, tl 
Maart  184». 

Van  de  Schilders:  Gisab»  Ttasomo,  geb.  in  1608.  f  «4 
Reno*  Kom,  geb.  16  Jenoary  1655,  f28  Jany  1721;»* 
Boicbast  Voet,  geb.  in  1670,  f  in  1745;  Hebvakvvs  Werai.pk 
9  January  1682  ,  f">  1742$  Abtoibb  Dasiil  Pao»'uo*ai ,  gesJM 
1745;  C  F.  Fbabcz,  geb.  in  Mei  1758,  f  in  1816;  DitiJu" 
nn  Lam  r  geb.  16  April  1759 ,  f  26  February  1829  ,  als  GnnV« 
het  Vredegeregt  in  aijne  geboorteplaats ;  GtssxAO  Gnuraeaa,  té.  « 
19  Maart  1760 ,  t  in  Augustus  1788. 

Ook  sagen  hier  bet  eerste  levenslicht  de  Schilderessen:  Cs* 
Tbbbom  ,  uit  de  zeventiende  eeuw.,  en  PbtSorbila  tab  Wonm,  fr* 
1 1  Mei  1785 ,  f  **  December  1839. 

De  bloei  van  Zwollb  werd ,  in  bet  begin  der  veertiende  eeev,  »* 
eenigen  tyd  gestremd  door  eene  deerlyke  ramp.  Ouderscbodese  sè> 
rige  heerschappen ,  onder  welke  men  de  Heereri  vah  Voobst  md  n* 
genoemd  vindt ,  den  toenemenden  luister  der  stad  met  eeo  s|*f« 
aanschouwende,  lieten  sich,  door  den  boosen  geest  der  waa|o«*\» 
Ter  vervoeren ,  dat  tty  ,  in  1324 ,  in  den  nacht  vóór  den  feestdag  us^ 
Margariet ,  de  stad  in  brand  staken ;  die  van  wege  de  hooien  ■•*> 
met  riet  gedekt,  hoedanig  tot  nog  toe  de  meeste  butsen  vares,' 
spoedig  voortging,  en  met  sulk  een  alvernielend  geweld,  dat.* 
alle  de  gebouwen  geene  andere  dan  het  kerkje  van  Bethlebew»* 
gen,  anderen  seggen  vyf,  huisen  behouden  bleven.  De  geésts# 
van  dien  brand  is  in  bet  volgende  tweéregelig  tyd  vers  betraad 

BOST   M,    BOST  TBIA   G,    BOST   X    BOO  ,    OUATCOft    I   OC1 
BOX    MaRGAB    TOLLlf   10*1    TO    COBCITA   ZoOfcLU.  V 

(d.  i.  Na  M,    driemaal  C,    na  tweemaal  X  en  viermaal  1,  ad*  j; 
o  Zwolle  in  den  nacht  het  aangestookte  vuur  doorgestaan). 
Dese  ramp  diende   echter ,   om  haar  met  meer  la  is  ter  te  ósa  ** 
rysen ,  wordende  sy  toen  niet  alleen  vergroot ,  maar.  ook  act  s*a» 


ZWO.  4<tf 

muren  en  torens  omringd  en  dus  voor  dergeltyke  aanvallen  beter  be- 
veiligd. Zy  ondervond  die  veiligheid  in  den  krfyg,  welke  Jak  va* 
Abeel ,  de  zeven  en  veerligtte  Bisschop  van  Utrecht,  met  behulp 
der  drie  sleden  ,  in  J361  ,  voerde  tegen  Heer  Zwedeb  vai  Voobst. 
Deze ,  des  nachts  op  Zwolle  aangetogen  zijnde ,  gelakte  bet  alleen 
eene  der  voorsteden  te  vernielen.  Dien  ramp  wilden  de  Zwollenaars 
niet  ongewroken  laten.  Na  het  afbranden  der  voorstad  deden  de  be- 
legeraars eenen  valschen  aftogt.  Thans,  wanende  de  kans  schoon  te 
zien ,  vervolgden  hen  de  stedelingen  ,  doch  vielen  ongelukkig  in  eene 
hinderlaag.  Een  goed  getal  der  uitgetrokkenen  lieten  er  het  leven* 
Zeventig  der  rykste  burgers  vielen  in  handen  der  vyandeu  en  wer- 
den gevaukelyk  weggevoerd.  De  stedelingen  intusschen  badden  het  ge- 
luk ,  bij  bet  terug  trekken ,  Heer  Zwboba  in  handen  te  krygen  en 
met  ziek  binnen  de  stad  te  voeren.'  Op  de  tyding  hiervan  sloeg  de 
Bisschop  yiings  het  beleg  voor  den  stins  te  Voorst,  doch  moest  de 
onderneming  eerlang  opgeven ,  zoo  wel  doordien  de  buitengemeen  ver- 
si  er  kt  e  vesting  slecht  Ie  genaken  ,  als  omdat  het  jaargelyde  te  -ver  ver* 
loopen  was.  In  het  laatst  van  July  1362  rukte  de  Kerkvoogd  op  nieuw  , 
met  eene  aanzien  lyke  krijgsmagt  voor  het  slot ,  in  welks  voorborg 
serlangdoor  slormrammen  en  blijden  eene  bres  werd  geseboten.  Toen 
de  t oorburg  veroverd  was,  volgde,  na  verloop  van  eenigen  tijd,  en 
na  eeoe  dappere  verdediging ,  de  overgave  van  het  slot  zelf ,  welke , 
bij  verdrag,  den  10  November  1362  plaats  greep.  Bij  deze  gelegen- 
beid  hadden  de  bisscboppelijken  gebruik  gemaakt  van  werktuigen ,  die 
illerlei  onreinheid  in  het  slot  wierpen ,  ten  einde  de  belegerden ,  door 
ien  oodragelijken  stank  ,  te  benaauwen  en  het  water  onbruikbaar  te 
maken. 

De  gelukkige  uitslag  dezer  onderneming  bemoedigde  de  Zwollenaars  , 
>m  zich  van  den  overlast  van  andere  plundernesten  op  gelijke  wijze  te 
>ntslaan.  Te  dien  einde  vereenigden  zich  die  van  Zwolle  en  Deventer , 
[want  de  Kampenaars,  hoewel  insgelijks  aangezocht,  weigerden  hunne 
leelneming)  en  sloten  ,  in  het  jaar  1383  ,  een  verbond  met  Flobis  tar 
vVbveliihovee  ,  den  vijftigsten  Bisschop  van  Utrecht.  Met  vereende 
krachten  sloegen  zij  het  beleg  om  het  Huis-te- Eerde ,  hetwelk ,  ofschoon 
loor  velen  voor  onwinbaar  gehouden ,  genoodzaakt ,  was  na  verloop  van 
rijf  weken ,  zich  over  te  geven.  Gaarne  zou  men  ook  de  steenen  van 
lit  kasteel  tot  een  nuttig  gebruik  naar  elders  gevoerd  hebben  ,  maar 
iet  was  zoo  vast  en  sterk  gesticht,  dat  men  geen  kans  zag,  om 
iet  af  te  breken  ea  te  slechten  ,  dan  met  eene  moeite ,  die  de 
kosten  niet  kon  goedmaken.  Men  stak  er  alzoo  den  brand  in , 
ar  elke ,  naar  men  verhaald  vindt ,  veertien  dagen  duurde.  De  ge* 
ukkige  uitslag  van  den  aangevangen  oorlog ,  deed  die  van  Kampen 
>erouw  hebbeu  over  hunne  weigering  van  deelneming  ,  weshalve  zij 
:icb  bij  den  Bisschop  en  de  twee  overige  steden  voegden.  Thans 
>reidden  de  bondgenooten  hunne  belegeringen  en  veroveringen  verder 
lit;  nog  in  den  zomer  van  het  zelfde  jaar  veroverden  zij  de  ZaU 
andsche  huizen,  Azoeleo',  Laar,  Schulemburg  (toen  Ter-Molèn  ge- 
mamd)  en  den  Graner.  Alle  deze  sterkten  en  kasteelen  werden  tot 
len  grond  toe   verwoest. 

Naauw  verbonden  waren  nu  de  drie  Overijsselsche  steden.  Benige 
stoornis  ontstond  in  die  eensgezindheid ,  door  een  geschil ,  hetwelk  eer- 
ang  uitbrak  ,  over  de  plaats ,  alwaar  de  dusgenaamde  Klaringen  gehou- 
len  ,  dat  wil  zeggen  de  Provinciale  bank  van  beroep  behoorde  gespannen 

XIII.  Deel.  30 


466  ZWO. 

te  worden.  Deventer  .hield  slaande ,  daartoe  een  uitsluitend  fwnf 
ie  bezitten ;  die  van  Kwotte  daarentegen ,  gelijk  ook  de  Kampcaaw. 
beweerden  ,  dat  de  Bisschoppen  van  Ut  recht ,  sedert  onheogtlijke  •} 
den  ,  in  dit  opzigt  naar  goedvinden  of  naar  vereisen  van  omsUixtyoti 
eene  plaats  vervuld  hadden  :  weshalve  xij  het  als  wcderregteüji ,  av 
raers  strijdig  met  de  oude  gewoonte  ,  aanzagen ,  dat  eene  btjasès 
stad  zich  daartoe  uitslnitend  zou  geregtigd  achten.  Het  gestal  fm 
voor  den  Kerkvoogd  gebragt.  In  gevolge  van  den  eed,  wasiwjé 
Schepenen  van  Deventer  hun  voorgewend  regl  bekrachtigden ,  deeif» 
art  vaü  Wevbumove* ,  de  vijftigste  Bisschop  van  Utrecht ,  ii  k 
jaar  1583 ,  eene  uitspraak  ten  voordeele  van  gemelde  stad.  Y«vijs> 
ring  der  twee  andere  steden  was  biervan  het  gevolg.  De  Zwslks» 
sloten  ,  na  verloop  van  eenigen  tijd  ,  met  die  van  Kampen  tut  i 
zonderlijke  verbonden ,  bij  welke  zij  over  en  weder  elkander  bekrib 
niet  slechts  hunne  wederzijdsche  voorregten  te  zullen  handhavea,  ■ 
in  het  bijzonder  de  vonnissen ,  op  de  klarioge  te  Deventer ,  tea  aan 
hunner  burgert  uitgesproken,  met  al  hunne  magt  te  aulleoteta 
gaan  ;  met  bijvoeging  nogtans  dien  wederstand  niet  te  znilen  oefea 
mdien  de  Bisschop  plegtig  beloofde,  dat  na  verloop  Van  een  Wfj» 
te  Rampen  ,  efi  even  zoo  veel  tijds  daarna  teZwoixa,  insgelijks  fe 
ringe  zoude  worden  gehouden.  De  kloekmoedigheid  ,  waanaeat 
van  Zwolle  en  Kampen  op  hun  genomen  beslnit  aandrong» ,  lof 
inderdaad  den  Kerkvoogd  aan  bet  wankelen  ,  en  deed  hem  kart  sart 
zijne  uitspraak  intrekken,  doch  slechts  voor  eeneri  korten  tijd,* 
die  van  Deventer  ,  nog  in  het  zelfde  jaar ,  den  Bisschop  niet  sleebki 
nieuw  in  hunne  belangen  overhaalden ,  maar  het  bovengemelde w* 
regt  nog  nader  deden  bekrachtigen.  De  stad  Zwoujb  vondskfa,** 
als  Kampen,  na  vergeeftche  pogingen  te  hebben  aangewend,  ita 
jaar  1392.  genoodzaakt,  het  betwistte  voorregt,  hij  bezegelde  k* 
ven ,  aan  hare  mededingt  ter  toe  te  kennen. 

In  bet  jaar  1599  was  er  eenige  opschudding  onder  de  inwaaasa 
Zwolle  ,  Veroorzaakt  door  het  bedrog  van  twee  of  drie  tlionae  gek 
die  hun  valsche  aflaten  foor  pansseiyke  hadden  verkocht  t  eea  bat», 
waarover  z|j  des  te  meer  verstoord  waren ,  omdat  het  de  $**&* 
betrof ,  waarvan  de  aanranding  hun  zeer  ter  harte  ging.  De  go* 
ltjkhekl  stelde  echter  alle  behoed  middelen  hl  het  werk,  om  fat  kt 
ligsehennis  tegen  te  gaan,  te  meer,  daar  het  wel  gelukken  t» ai 
een  snood  bedryf  de  ergste  gevolgen  kon   hebben. 

Met  bet  efloopeo  der  veertiende  eeuw  waren  hier  eenige  gHfo? 
gerifft,  hoedanige  uitsluitende  genootschappen  men  toen  vso*  aV 
bloei  van  mjna  alle  handwerken  en  neringen  noodtakewjk  k**1 
Dezen  ,  zich  onderling  verbonden  hebbende ,  negottnen  Voor  u  t* 
den,  dat  z(j ,  in  het.  maken  van  nieuwe  wetten,  het  invoert** 
nieuwe  belastingen  en  andere  dergehjke  zaken ,  zoo  tvel  als  v* 
f woren  Gemeente ,  door  den  Raad  behoorden  gekend  te  word»  ^ 
een  verkeerd  bestuur  der  gemeene  zaak  hiertoe  aanleiding  gef* 
hebbe,  dan  of  men  het  alleen  aan  etteiyke  roervinken  trjjteaa* 
die ,  naar  verandering  en  invloed  hakende ,  de  gemeente  opnaai  i 
valt  moeyelyk  te  bepalen.  Dit  weten  wy  ,  dat  niet  weinigen  nvt  A 
deftigste  burgery  de  lijn  der  gilden  trokken  ,  en  dat  de  gistiag  ^ 
gemoederen  zoo  algemeen  werd,  dat  «de  geheele  stad  verdeeld  eaife 
in  verwarring  raakte.  Men  trof  wel  eene  zekere  overeenkomst,  «e& 
scheen  te  beloven ,  dat  alles  zonder  dadelyk beden  zon  verefiead  •* 
den;    en  een  brief  van  dezen 'tyd,    waarbij  de  gilden,,  zoo  vd  * 


ZWO.  4«7 

de  Raad  en  Gemeente  ,  hunne  toestemming  tot  het  verkoopen  van  eenen 
akker  Verleenden ,  tooril ,  dat  de  Regering  had  toegegeven.  Doch  deze 
schynbare  rust  was  van  korten  duur ,  want  de  misnoegden ,  wettigt 
hierdoor  stouter  geworden ,  bestonden  ópeolyk  de  keuren  ♦  tan  het 
raadhuis  afgekondigd  ,  voor1  nietig  te  verklaren ,  zoo  dikwerf  deze  hun 
mishaagden,  ld  dezen  toestand  tocht  dt  Regering ,  beducht  voor 
eenen  volkomen  opstand ,  hulp  bfy  den  Bisschop ,  by  de  Ridderschap 
en  by  de  twee  andere  groote  sleden  ,  en  'men  besloot ,.  om  hei  mei yk 
krijgsvolk  in  de  stad  te  brengen  ,  ten  einde  de  oproerigen  te  straffen. 
De  Kefkvoogd  kond  «enige  manschap,  die,  in  St  Lncia-nacht ,  door 
bestelling  van  den  Raad,  hëimelHk  in  de  strfd  werd  gelaten,  met 
bevel ,  om  zich  naar  dé  Grootemarkt  te  begeven  als  de  klok  honderd 
sou  geslagen  hebben,  hetwelk  kort  na  middernacht  geschiedde.  De 
feestdag  van  St  Lodi  namelijk  was  dé  tyd ,  op  welken ,  van  ouds , 
de  keur  der  Gemcenslieden  plagt  te  geschieden ,  Waarna  de  avond  en 
een  gedeelte  van  den  nacht  aan  de  vrolijkheid  gewyd  was.  De  Gil- 
demecsters,  zich  insgelyks  in  hun  gildehuis  vermakende,  bevonden 
zich  ,  na  middernacht ,  nog  bfj  elkander.  Onverwacht  werden  »y  van 
de  gewapende  manschap  overvallen  en  vervolgens  naar  de  markt  se* 
bragt ,  alwaar ,  bQ  voorraad ,  eenige  Scherpregters  en  Biechtvaders 
waren  byeen  gekomen.  Sommige  Gild emees tets ,  die  Vroeger  gescheiden 
waren ,  nevens  eenige  andere,  roervinken  onder  de  gemeente ,  werden 
van  hunne  bedden  geligt  en  naar  de  lelfde  plaats  gebragt.  Hier  nam 
men  bun  de  biecht  af,  waartoe  echter  telen,  door  den  staat  van  be- 
schonkenbeid ,  wadrln  zy  lich  bevonden ,  niet  geschikt  waren ,  en  leiden 
vervolgens  de  meesten  hét  hoofd  vOor  de  toeten.  Sommigen  werden  ech- 
ter lot  het  doen  tan  oirphede  (1)  en  tot  ballingschap  verweien.  Het  getal 
der  onthalsdên  wordt  op  105  begroot.  Hunne  lyken  werden  in  het  portaal 
der  St.  Michielskerk  in  een  groot  gat  begraven.  Deie  gestrengheid  baarde 
geen  geringe  verslagenheid ;  ook  verzuimde  de  Wethouderschap ,  100 
wel  als  de  Kerkvoogd,  niets  van  hetgeen  strekken  kon ,  om  verdere 
oproerigheid  te  dempen ,  dan  met  dit  alles  was  men  nog  verre  Tan  zich 
volkomen  gerust  te  kunnen  stellen.  De  ballingen  en  uitgewekenen ,  zich 
tot  den  Paus  vervoegd  hebbende ,  verwierven  eene  bul  Ie ,  waarbij  de 
Bisschpp  van  Munster  gemagtigd  werd  de  geschillen  te  onderzoeken 
en  te  beslissen  ;  doch  hieruit  weinig  nut  voorziende ,  poogden  zij , 
met  behulp  tan  ettelijken  van  bonnen  atfubang  tan  binnen,  een  en 
andermaal  de  stad  te  overrompelen: ,  hetwelk ,  ofschoon  telkens  mis- 
lukkende ,  echter  niet  naliet  de  ingezetenen  in  onophoudelijke  trees 
en  onderling  wantrouwen  te  dóen  terkeeren.  Eindelijk  traden  de  Bis* 
schoppen  vaü  Munster*  en  U|recht ,  bene*  en*  de  Edelen  en  de  andere 
steden  vari  Overijssel ,  tusseben  beiden  en  bewerkten  een  verdrag ,  waarbij 
van  den  kant  der  vlugtelingen  vergiffenis ,  van  dien  van  Raad  en  Ge- 
meente ophouding  tan  alle  pogingen  dm  stads  oode  regeringsvorm  te 
veranderen ,  bedongen  werd . 

In  het  laatst  van  1417  sloot  de  stad  Zwolle  ,  nevens  de  twee  overige 
Overijsselsche  sleden ,  een  verbond  met  FasnaiK  vas  Blamuieim  t 
cl  en  een  en  vijfligsten  Bisschop  van  Utrecht,  tegeh  zekeren  Evbbwijr 
vak  GuTBBswijft,  naderhand  Graaf  mih  Bent  heit*.  Uit  zijn  kasteel 
Nijenbuis  deed  hij ,  van  tijd  tot  trld ,  uitvallen  aan  het  hoofd  van  ge- 
wapend volk  ;  viel  bij  Ootmarsum  in  het  landschap  Twenthe,  en  rigtte 


(1     Oirphede  of  Oorvtd*  was  oene  openbare  verklaring  dat  men  van   den  vede  (d.  i. 
vijandschap)  afstand  deed  en  verzoend  wai. 


468  ZWO.        . 

aldaar,  met  rooven,  branden  en  andere  gewelddadigheden,  gmteier 
woestingen  aan.  Gesterkt  mei  de  hulp  der  drie  tteden,  sloeg  de  Bi 
schop ,  in  de  lente  des  volgenden  ja  ars ,  het  beleg  om  het  jcmtó 
slot ,  doch  kon  bet  niet.  dan  na  verloop  van  eeoige  weken,  nesu 
worden.  Bij  de  verovering  vrerd  bedongen  ,  dat  het  slot,  besef» 
de  stad  Nijenhuis  en  het  kerspel  Ulien,  voor  8500  Rhijnsehe  gokai 
(11,620  gold.)  aan  den  Bisschop  zoude  verpand  blijven  ,  gedarendeta 
tijd  van  vijf  jaren  ;  na  verloop  van  welke  de  voorgaande  eigeaurti 
alles  zou  ter  leen  ontvangen. 

De  uitgebarsten  oorlog  tusschen  Overijssel  en  Gelderland  leges  U 
land  ,  deed  de  Zwollenaars ,  in  1420 ,  in  vereeniging  met  de  kaap 
naars ,  eene  gednehte  vloot  uitrusten  ;  eene  menigte  van  mehedoè 
Zwolsche  schepen  ,  roeibassen  geheeten  ,  vertoonden  zich  op  de  ZsnV- 
zee  t  van  waar  zij  de  Hollanders  verjaagden  ,  de  Eems  opteüfa  b 
'  de  stad  Utrecht  van.  levensmiddelen  voorsagen.  Vervolgens  stetais 
zij  langs  de  Hollandscbe  kusten  j  vernielden  eene  menigte  stek 
vlekken  en  dorpen,  plunderden  bet  eiland  Harken  en  verfatjti 
de  aldaar  zijnde  woningen.  Dit  laatste  bedrijf  kostte  hun  editer* 
volk  en  schepen. 

In  het  jaar  1448  was  de  stad  in  eenen  hevigen  twist  vemte  s* 
Heer  Joiar  vak  Bucuorst,  over  het  zoogenaamde  Koterveer,  otk* 
het  Groote  «eer  genoemd ,  daar  de  stad  slechts  de  eene  helft  w* 
regt  tot  deze  overvaart  behoorde,  terwijl  de  andere  helft  betqp 
dom  van  den'  Heer  van  BuciaoasT  was.  Toen  du  deze  Beer  t* 
Zwollenaren  had  gevangen  genomen  en  weigerde  los  te  laten,  m 
de  Raad  en  de  Gezworen  Gemeente  dit  zoo  zeer  ter  harte,  ditsj* 
alleen  hem  en  de  zynen  hun  regtsgebied ,  maar  ook  hnone  fop* 
nen  alle  gemeenschap  met  hem  ontzeiden,  doch  in  bet  jaar  1461* 
deze  twist ,  ten  voordeele  van  Zwolle  ,  geëindigd  ,  dewijl  de  da1' 
andere  helft  van  dit  veer  van  den  Heer  Joar  var  Colhe,  seierti 
het  regt  des  Heeren  tak  Bucriorst  getreden ,  kocht ,  en  dos  ket  r 
beele  veer  sedert  dien  tijd  een  eigendom  van  de  stad  was,  ***** 
zij  tot  nu  toe ,  hoewel  niet  altijd  vreedzaam ,  echter  wettig  k* 
ten  heeft. 

De  gift  der  St.  Michielskerk  aan  het  kapittel  van  Deventer.* 
als  wij  vroeger  gezien  hebben,  reeds  in  bet  midden  der  elft**1 
voorgevallen,  was  eene  bron  van  telkens  opwellende  geschillen,  h* 
jaar  1599  was  er  een  door  den  toen  maligen  Bisschop  bijgelegd'  » 
dolf  var  Dibpholt  ,  dé  drie  en  vijftigste  Bisschop  van  UtreeVj  ^ 
sliste  in  1440 ,  of  misschien  liever  in  1438 ,  een  ander,  b  l" 
ontstond  er  wederom  een  misverstand  tusschen  dat  kapittel  es  * 
Zwolschen  Raad,  welke  zich  doorgaans,  gelijk  het  schijnt,** 
ling  met  geënt)  goede  oogen  aanzagen  :  en  deze  wangunst  gaf  *# 
aanleiding  tot  den  twist,  die  vier  jaren  later  voorviel,  overdef 
bank  voor  welke  de  Kanunniken,  met  Rhhold  vak  bei  Bassen,* 
den  moeten  pleiten. 

Toen  Ropolf  zich  op  het  einde  van  zijn  bestuur  en  leven,  *f* 
den  zin  van  's  Lands  Staten  ,  gewikkeld  had  in  den  oorlog,  die  •** 
verkiesing  van  cenen  Kerkvoogd,  tusscheo  die  van  Munster  en  des  te* 
▼ar  Bbhtbbmt  gevoerd  werd ,  verbonden  zich  de  drie  steden,  «si  ■* 
daaromtrent  op  geenerlei  wijze  behulpzaam  te  zijn.  Echter  werd* 
die  van  Zwolle  ,  welke  met  den  Graaf  een  verbond  van  ooderlisf  *• 
scherming  gesloten  hadden ,  veroorloofd  hunne  beloften  gestie*  * 
doen.     Of  dit,  geschied  zij  ,  is  ons  evenmin  gebleken  ,    ab  ds  p* 


ZWO.  469 

en  bet  einde  van  de  onmin  ,  die  eenige  jaren  later  tussöbeo  deie  ttad 
en   Amersfoort  ontstond. 

Omtrent  dit  tydperk  was  de  toevloed  van  leerlingen  naar  de  stadsschool 
nog  zeer  menigvuldig ;    dan    daar    deze ,    als    klerken    aangemerkt  , 
onder  bet  onmiddellijk    regtsgcbied   des   Bissebops  stonden ,    bad    dit 
die  uitwerking  ,  welke  alle  afzonderlyke  regtbanken  ,  die  een  gedeelte 
van  de  inwoners  eener  stad  der  gehoorzaamheid  aan  de  Regering  ont- 
trekken ,   noodwendig  voortbrengen  moeten ,    kleinachting    voor    eenc 
Regering ,  wier  magt  zich   over  hen  niet   uitstrekte  ,  verachting  voor 
de    burgeiy  aan  die  regering  onderworpen ,  gepaard    met    de  losban- 
digheid der  jeugd  ,    door  den  aard  en  afstand   hunner    regtbank    nog 
des  te  koener,  veroorzaakten  een  ongebonden    leven  en  baldadig  ge- 
drag,   en    de    natuurlijke   jaloesy     der    ingezetenen,    voor    wie    bet 
moeyeiyk  viel  te  klagen ,  hoe  gereedelyk  *jj  ook  zelven  beklaagd  kon- 
den   worden ,    hierdoor    ontstoken   zynde ,    bragl    wederkeerige     nyd 
telkens  krakeel ,  en  eindelyk  vechteryen  voort.     Bisschop  Rodol*  had 
wel  aan  den  Oppervoogd  der  school  eenen  zekeren  regtsdwang  verleend  , 
met  magt,   om  ook  des  nood»    den    wereldlykeo    arm    ter  hulpe  te 
roepen  ,  maar  dit  baatte   luttel ,  en  het    kwaad    was    thans    tot    die 
hoogte  gestegen ,  dat  David  van  Boubgokdib  ,  de  vyf  en  vyftigsle  Bis- 
schop van  Utrecht ,  den  Raad  toestond  de  Scholieren  ,  welke  men  des 
nachts  op  misdryf  betrapte ,  op  te  ligten  en  tot  den   morgen  te  be- 
waren j    doch  dan  moesten  xy  tot    straf,    oi    aan    den    Schoolvoogd 
overgeleverd ,  of  naar  *s  Bissebops  slot  te  Vollenhove  worden  verzonden , 
door  weikeu  maatregel  dan  ook  de  onrust  allengs  ophield. 

Sedert  eenigen    t(jd   had  men    met   Amsterdam  in  geschil   gelegen 

over  de  lollen.     De   Amsterdammers  moesten  hier  tol  geven  van  de 

goederen  ,    welke  i\j  ter  markt  bragten ;    waartegen  den  Zwollenaren 

daar  ter  stede   van  de  waren ,    welke  s(jj  derwaarts  voerden ,    accijns 

'  werd  afgevorderd.     Doch  in  1469  kwam  men  overeen ,  dat  deze  be- 

1  lastingen  wederzijds  zouden  ophoudeo  ,  alleen  met  deze  uitzondering , 

i  dat  die  van  Zwolle  goederen  ,    welke  aao  de  maat  onderworpen  wa- 

i  ren ,    te  Amsterdam  verknopende ,    daarvan  zoo   veel    betalen   souden 

i  als  de.  Amsterdammers  zelven.     Met  Elburg  trof  men,  in  1471,  eene 

dergelijke  overeenkomst ,    zoo   dat  de  ingezetenen  der  beide   steden , 

tot  opseggens  toe ,  wederzijds  van  bet  weggeld   werden  bevrijd. 

!       Willem  /ar  Bocuorst  had ,  te  gelijk  met  de  goederen ,  de  vijandschap 

e  Tan  Heer  Jar    tegen  de  stad  overgeërfd,  en  ook  eenen  harer  burgers 

i  op  zijn    slot  in    boeijen  geworpen  ;    maar  in  1475  gaf  hij  den   Baad 

i  de   geëischte  voldoening ,    en  daardoor    werd  de    vriendschap   weder 

hersteld. 
i       In  1480  was  de  Regering  der  stad  er  op  bedacht ,    om    de    stads 
i  scheepvaart  ook  op  den  IJssel  uit  te  breiden  ,  en  begon  eene   waler- 
i  leiding,    welke  voor  meer  dan   honderd  jaren   van  daar   lot  aan   die 
f  rivier    gegraven   was,    uit  te   diepen   en   hiertoe  geschikt  te  maken.. 

Dan  die  van  Kampen ,  voor  wier  handel  en   tollen   uit  deze  onderne- 
I  ming  geen  kleine  afbreuk    te   wachten  stond ,    beweerden    dat    zulks 
ongeoorloofd   was.     Berlang   trok   Deventer ,    de  zelfde  belangen  heb- 
bende, met  Rampen  de  zelfde  lijn,  en  de  beide  steden   stelden  alle 
pogingen  in  het  werk ,  om  Men  begonnen  arbeid  te  doen  staken.     Na 
véél  stribbelens  bragl  men  de  zaak ,    met  onderling  goedvinden  ,  aan 
,  den  Kerkvoogd  en  den  Raad  der  stad  Utrecht,  welke,  ofschoon  Zwolli 
,  zich,   tot  slaving  van    haar  regt   op  oude  verdragen,    ten  tijde  van 
,  Jam  var  Arkbl,  den  zeven  en  \eertigsteu  Bisschop,  ingegaan,  beriep, 


470  Z  W  O. 

ten  nadeele  van    dcie  stad   uitspraak  deden ,    waarin   mep  mr  k 
tegenwoordige  bernstte. 

W\)  hebben  biervoor  (bl.  448)  gewag  gemaakt  van  de  vytadttkn 
welke  in  het  jaar  1464  tasseben  Wolveb  va*  Kirra,  en  Wtu  w 
Ittebsgi  bestond  ,  en  gezien  boe  die  van  Zwolle  den  LuUtpts» 
den  gevangen  bielden ,  om  bem  voor  den  overmoed  van  dea  laan 
te  beveiligen.  Dexe  gevangenschap  eindigde  omtrent  dezen  tijd  ad 
Woltbbs  leven:  maar  de  haat  tegen  Wolf  en  dieos  beschemertfft 
Zwolle  uaren  ,  ging  van  hem  over  op  syne  ionen  ,  welke ,  daor  eatt 
aanhang  van  andere  Gelderschen  gesty  fd  ,  geene  {rewelddadifbedn  * 
beproefd  lieten ,  om  de  ingeaelenen  van  Zwolle  te  kwellen.  Dit  licprii 
zoo  ver,  dat  de  Raad  eene  aanzieulyke  belooning  uitloofde  aiq ba 
die  de  beide  broedera ,  levend  of  dood  ,  in  zijne  banden  soodea  k* 
gen.  Ook  nam  men ,  door  het  innemen  van  het  huis  Recfara 
wraak  op  de  Heeren  van  dien  naam  ,  welke  ,  aan  Woltib  *tt«af 
schapt ,  hem  gehuisvest  en  dus  de  vijandelijkheden  bevorderd  hiaJa 
En  dit  was  een  middel  tot  herstel  van  de  rust,  Faaanu  ?*i  I» 
tibto,  benevens  aijnen  broeder,  het  hoofd  in  den  schoot  gebft'ki 
bende ,  geraakte  wederom  in  het  bezit  van  sijn  kasteel  f  ooder  k- 
lofle,  dat  aan  de  vyanden  va.n  Zwolle  daar  nimmer  huisvesting  aw. 
vergund  worden ,  en  dat  de  stad ,  in  oorlog  sijnde ,  ket  kasba 
ten  allen  tijde,   met  haar  volk  soude  mogen  nexetten. 

In  het  jaar  1496  kwamen  er  keizer lyke  getnagtigdeu  te  Ziaa 
waar  de  Afgevaardigden  van  de  vier  hoofdsteden  van  het  Pofcotfieat* 
gaderd  waren.  Zij  gaven  hunne  geloofsbrieven  over  aan  ddtwp 
dering,  waarin  de  Koomsch- Koning  de  zaken,  tusseben  bem  et « 
Koning  van  Frankryk  voorgevallen ,  verhaalde ,  en  vertoonde  bkr 
gelds  nH  voor  den  welstand  en  bescherming  van  bet  Rooaucst  tf 
verspild  nad ,  eindigende  met  een  verzoek,  dat  de  vier  rykjsledtf a 
het  Bovensticht  hem  3000  goudguldens  (4500  gnld.)  tot  feta** 
ryks ,  waarvan  zij  nu  leden  geworden  waren  ,  wilden  ^ergoasts  & 
verzoek  werd  toegestaan,  de  verzochte  penningen  toegeleld  es** 
deu  door  de  Gezanten  van  wege  den  Roomsch-Koning  bedaast 

In  het  begin  der.  zestiende  eeuw  ontstond  er  een  booctooaeai  a> 
verstand  met  Kampen.  De  Bisschoppen  vqn  Utrecht  haddea  w*** 
eenen  tol  te  Kampen  gehad,  die  reeds  voor  lang  aan  desjadfldat 
was  ,  en  sedert  door  baar  geheven  werd.  Daar  net  Zwartewt^r^ 
eenige  jaren  ,  door  het  ontvangen  van  een  groolen  overvloed  ns  •" 
ter  uit  de  naaste  veenen  ,  zoo  wyd  en  diep  geworden  was ,  ***  ^ 
matige  schepen  voeren  kon,  hadden  de  kooplieden  ,  van  total/,* 
den  Kamper  lol  te  ontgaan  ,  hunne  waren  over  Zwolle  naar  ei  9 
de  Zuiderzee  beginnen  te  voeren  ,  waardoor  die  van  Kapje*  f* 
kleine  afbreuk  leden.  De  Regering  van  Kampen  ,  hierover  •*• 
den  ,  beweerde,  dat  men  baar  in  haar  oud  regt  te  kort  dW,1 
stelde  eenen  nieuwen  tol  aan  het  Zwartewater  op.  Zwolle  **■** 
hier  tegen  aan.  Het  geschil  barstte  eerlang  tol  *ulk  eene  tat* 
uit ,  dat  men  elkanders  schepen  en  goederen  aantastte.  Ftuft* 
BooBGOBBii ,  de  zeven  en  vyftigste  Bisschop  van  Utrecht!  sU^' 
syn  vermogen  in  het  werk ,  om  den  twist  door  vriendeiyke  tesd* 
komst  by  te  leggen.  De  Keizer,  zelf  zond  Fbascois  Cosbi  ,  fttf  • 
Rolland  ,  ten  zelfden  einde  ,  aan  de  steden  a,f ,  doch  *U«*  *# 
teloos.  In  dezen  staat  vaatzaken  liet'  Hertog  Kabel  die  vaa,  ïw 
aanzoeken,  om  hem  voor  Beschermer  te  ontvangen,  waart*  4' 
Juiy  besloten.     Kabel   was    over  dt  aanwinst  van  zulk  eest  «** 


ZWO.  471 

itad  niet  weinig  verheugd ,  want  t»U  beschouwde  haar  als  eeoe  wezen- 
lijke uitbreiding  van  zyn  hertogdom.  Dit  wai  echter  geheel  strydig 
met  de  bedoeling  der  Zwollenaren ,  die  den  Hertog  wel  tot  Schuls* 
beer,  maar  geenszins  tot  Landsheer  badden  aangenomen.  Als  nu  de 
nirgers  van  Zwollb,  met  Kabbl,  over  bet  regt,  dat  hg  hier  inogt 
ütoefenen  in  verschil  raakten ,  en  deie  onrustige  mau  bemerkte ,  dat 
Ȇ  ,  noch  met  goede  woorden  ,  noch  roet  bedreigingen  ,  iets  kon  verwin - 
ten ,  nam  by  eindelyk  h't  besluit ,  om  syn  vermeend  regt  met  ge- 
reld te  handhaven.  .Totdat  einde  naderde  hy,  in  1524,  de  stad,  met 
ene  aanzienlijke  raagt  van  Gclderscbe  Edelen  en  gewapende  soldaten. 
)ocb  de  Zwollenaars ,  van  zyne  koai&t  onderrigt ,  waren  alle  op  hunne 
joede.  Zy  lieten  wel  den  Hei  log  ,  met  eenige  inner  Edelen  ,  door  de 
ioasenpoort  binnentrekken  %  doch  sloten  eenvoudig ,  door  het  neder- 
aten  van  bei  v albek ,  de  krygsliedeii  daar  buiten.  Kabel,  dit 
[eenszin*  vermoed  hebbende ,  en  ziende ,  dat  hy  niet  alleen  van  syne 
;ewapende  manschappen  was  afgesneden,  maar  daarenboven  zelf  een 
gevangen  man  was ,  zeide  op  dien  oogenblik  %  terwyl  hij  Tn  groote 
erlegenheid   rondzag :  »  hoe  zit   ae  nu  hier  en  kiekt ,  als  de  rot  in 

de  val.'*  Ben  oogeoblik  daarna  eene  kleine  opening  ziende,  riep 
lij  :  *  hier  wil  se  duren."  Intusscben  had  deze  slimme  trek  der  Zwol- 
snaars ten  gevolge ,  dat  bet  krijgsvolk  op  Kabils  bevel  moest  aftrek- 
en ,  en  hij  zelf ,  niet  voor  den  volgenden  dag ,  na  sich  pleglig  ver- 
tonden ie  nebben  ,  om  op  de  reglen  der  stad  geene  de  minste  in» 
treuken  te  sullen  maken ,  weder  in  vrijheid  gesteld  werd.  Hierop 
erliet  bij  Zwollb  ,  en  geerde  geheel  beschaamd ,  onverrigter  zake , 
laar  Hattein  terug, 

In  het  jaar  15z4  moest  de  stad  eeo  beleg  van  drie  weken  verdu- 
eo.     De    onrustige  Kabbl  var  Geldbb,  niettegenstaande  het  onlangs 
;esloten  verdrag ,  kwam  andermaal    voor   Zwolle  ,  en  begon  op  den 
6  April  een  hevig  bombardement ;  de  hameije  der  Sassen  poort  werd 
i    stukken  geschoten  %  onderscheidene  muren  verbrijzeld  ,  eenige  to- 
en* stortten  neder,  en  uit  een  groot  aantal  buizen  steeg  de  vlam  om- 
ioogf  terwyl  bet  gevaar  voor  eenen  vijandelijken  storm,  bij  het  uit- 
Iroogen  der  grachten,    den   angst    en   de   schrik  vermeerderde.     De 
'WQUenaArs ,    ondersteund  •  door  eenige    hulptroepen  van  Deventer  en 
Lampen ,  wederstonden   echter   manmoedig  dezen    aanval ,  en  beant- 
roordden   het  geschut  van  Kabbl  ,   met  zuml  eeoe  verdubbelde  woede , 
lat    het    gedonder  der  kanonnen  van   de  stadswallen  en  torens ,    op 
:enen  afstand  van  verscheidene  uren ,  gehoord  werd.    Het  gevolg  hier- 
aan wat,   dat,» de  andermaal  te    lcurgestelde   Hertog,    na   een  uieuw 
remaakt  verdrag,  den  30  April,  het  beleg  opbrak  ,  en  misnoegd  naar 
Gelderland    terugkeerde.     Hoe   verbitterd  hij  op  de  Zwollenaren  was , 
toonde  bij  nog  in  het  zelfde  jaar ,  toen  hij ,  om  zyne  wreedheid  te  koe- 
len ,    drie   onschuldige  Zwolsche  krijgsgevangenen  ,  de  ooreo    liet  af- 
inydeo  ,  en  hen  ,  zoo  mishandeld  ,  op  kermis  naar  de  stad  terug  zond. 
Het    geweld    en    de  heersebzucht    van  Kabbl   bragten    te  weeg ,    dat 
q  iet  alleen  Zwolle  ,  maar' ook  Deventer  en  Kampen,  in  1527,  Keizer 
Kabbl    V   tot  hunnen  Landheer  verkozen ,  en  ,  na  een  gemaakt  ver- 
drag ,  waarby    de   Staten    der    provincie    hun .  gezag ,    en   de   steden 
hunne    regten  bezworen  werden ,  ontving  de.  Keizer ,  in  den  persoon 
van  ivjnen  Afgezant,  Gbobs  Scibbk,  de  plegtige  inhuldiging  der  ste- 
den ,  eerst   te   Kampen  t  daarna  te    Deventer ,    en  op  den  $1  Maart 
18&8,  te  Zwollb,   alwaar  by  met  groote  biydsohap,  onder  het  ge- 
juich des  volks  ,  zeer  prachtig  ontvangen  werd. 


47*  ZWO. 

Twee  jaren  daarna  ontslond  er  geschil  tusscheu  die  van  Tmm 
en  Hasselt  over  het  leggen  van  eene  brug  over  het  Zwartrvater. 
Zie  dat  art* 

Het  jaar  1832  leverde  een  ander  toon  e  el  op.  De  leer  van  dave» 
maarden  Doctor  Maetiucs  Lvthbeos  ,  begon  ,  door  den  baadel  nd 
Duitschlaod ,  binnen  Zwolle  bekend ,  en  door  velen  omhelsd  te  ir 
den.  De  Raad  verzet ted e  sich ,  door  strenge  plakaten  ,  geldboetes  a 
hannissementeu  ,  tegen  de  prediking  en  omhelzing  dezer  leer,  var- 
door  xy  dan  ook  voor  het  uitwendige  gestuit  werd,  doch  in  de  to- 
ten van  velen  diepe  wortelen  schoot ,  en  naderband  saet  des  te  an 
vuur  en  \}ver  werd   voortgeplant  en  aangenomen. 

Onder  andere  schulden  ,  welke  de  stad  drukten,  moest  ijj.iap- 
volge  een  verdrag,  in  December  1524  gesloten,  aan  Hertog  La 
var  Ge  ld  eb  ,  ioo  lang  h\j  leefde ,  eene  jaarlyksche  som  van  rijf  •* 
derd  goudgulden  (750  guld.),  onder  den  naam  van  kekktpU,  »• 
brengen  :  dan  ,  de  Keiier ,  die ,  bij  de  aanvaarding  van  het  stvat 
over  de  provincie  Overijssel ,  beloofd  had  geen  verbindtents  ató  k 
Hertog  te  tullen  aangaan,  tenzij  die  schuld  eerst  afgekocht  vet, 
en  die  welligt  te  gelijk  van  stads  onvermogen  overtuigd  was ,  nas, 
sich ,  om  die  door  den  Rentmeester  van  Zalland  te  doen  tab- 
Ook  trok  zich  de  Landvoogdes  het  geschil  aan ,  toen  de  Geldencia, 
na  des  Hertogs  dood,  in  bet  jaar  1538  voorgevallen  ,  tegen  dea  is- 
delijken  letter  des  verbonds ,  de  voortduring  dier  betaliog  vorder*! 
Desniettegenstaande ,  en  hoe  vreemd  deze  eisch  ook  kloak ,  bas 
het  grootte  onaangenaamheden  voor  de  stad  Zwolle  ,  wier  iojod» 
en  goederen  binnen  Arnhem  zelfs  werden  aangebonden. 

Wij  vinden  wel ,  dat  zij  zich  hierover  bij  de  Hanzesteden  tóty 
den ,  doch  hoe  de  zaak  afgeloopen  zij  ,  is  ons  niet  gebleiea.  fc 
was  ondertusseben  niet  alleen  stadskas  ,  welke  zich  in  steehtea  tf 
bevond ,  maar  de  stemming  van  den  koophandel  had  de  bexJra- 
gen  der  burgerij ,  zoo  wel  als  hun  getal ,  aanmerkelijk  doei  èt 
men.  Op  dete  omstandigheden  grondde  zij  ook  hare  veroatKS& 
ging  bij  den  Stadhouder ,  toen  deze  haar  verzocht  had  eene  pee 
som  gclds ,  onder  borgtogt ,  aan  hem  op  te  schieten ,  en  rij  eokr 
met  veel  moeite ,  maar  weinig  badden  kunnen  verzamelen.  De  Stad- 
houder had  deze  penningen  noodig  lo^  betaling  der  knreata,  * 
den  oorlog ,  die  kort  te  voren  ,  tusschen  Kar  il  vak  Gelbbs  es  fe 
Keizer,  op  nieuw  was  uitgebroken.  Met  bewilliging  der Landwsj»5 
waren  de  Staten  met  den  Hertog  overeen  gekomen ,  dat  dea  bsb 
van  Gelder  en  Overijssel,  niettegenstaande  den  krijg,  ih  howep^ 
verstandhouding  en  ouderlingen  handel  zouden  voortvaren;  die  ra 
Zwolle  in  bet  bijzonder  deden  al  wat  zij  vermogten ,  ten  eisde  k 
verdrag  ongeschonden  bewaard  werd.  Zij  bleven  dus  ook  f»  * 
rampen  des  oorlogs  verschoond.  Dan  een  hoop  van  des  Stads**** 
eigen  krijgsvolk ,  in  Drenthe  liggende ,  deed  eenen  inval  in  bet  Ir 
spel  van  Zwolls  ,  en  verbrandde  de  Berk u roer-brug ,  tot  verg*4( 
van  welke  schade  de  stad  dikwerf  te  vergeefs  aanhield. 

Het  jaar  1554  was  wederom  onrustig  voor  Zwolle  en  kan  •> 
streken ,  doordien  er  sich  eene  groote  bende  brandstichten,  * 
en  buiten  de  stad  ophield ;  rooven ,  plunderen  en  branden  *** 
hunne  dagelijksche  bedrijve  Vooral  het  Bergklooster  had  veel  <* 
hen  te  ïyden  ,  en  welke  moeite  de  Overheid  ook  aanwendde,  ij*1* 
geenszins  te  ontdekken.  Deze  gaauwdieven  noemden  zich  dr  sWt* 
van  het    dorp  Emmelikamp ,    in  het  Graafschap   Bentbeim.    Bef* 


ZWO.  473 

moeite  werd  eindelijk ,  in  het  volgende  jaar ,  dit  snood  gespuis  ver- 
dreven. 

De  gestrengheid  ,  waarmede  men  te  Zwolle  de  Wederdoopers  ,  die 
tot  het  ontxet  der.  stad  Munster  in  aantogt  waren ,  behandelde  en  de 
herhaalde  raadplegingen  over  het  beteugelen  van  dexe  en  andere  voor- 
standers der  Hervorming,  loonen  genoegsaam  hoe  de  Regering. toen 
nog  gesind  was ,  om  voor  de  regt  zinnigheid  te  waken.  Met  dit  alles 
schoteo  de  nieuwe  léeringen  van  dag  tot  dag  diepere  wortelen  ,  en  in 
de  zelfde  mate  eischte  hel  straffen  der  wederspannigen  meerder  en 
meerder  omxigtigheid.  Een  Priester,  die,  in  het  jaar  1857,  het  avond- 
maal onder  beide  gedaanten  begon  hit  te  reiken,  ontving  geen  harder 
vonnis ,  dan  het  verlies  van  zijne  bediening  en  de  daaraan  vast  zijnde 
inkomsten:  een  ander,  overtoigd ,  tegen  een  oolangs  genomen  be- 
sluit van  Raad  en  Gemeente,  eenen  vreemden  leeraar  gehaisvest  en 
heimelijke,  predikdiensten  bijgewoond  te  hebben,  werd  verbannen j 
en  Habheb  Latuw  ,  die  onderscheidene  boeken  ,  welke  tegen  de  beer- 
schende  godsdienst  aanliepen  ,  gedrukt  en  verspreid  had ,  kwam  met 
de  xelfde  straf  vrij ,  ofschoon  die  boeken  in  hel  openbaar  op  de  markt 
werden  verbrand.  Nog  ettelijke  anderen  ontvingen  naderhand  een 
dergelijk  vonnis,  het  swaarste,  dat  men  gewoon  was  tegen  de  Protes- 
tanten te  vellen  5  doch  de  meesten  werden  ooglaikende  verschoond , 
en  dit  werd  ook  van  tijd  tot  tijd  noodzakelijker,  naarmate  de  geest 
van  hervorming  onder  het  volk  ,  en  selfs  onder  de  leden  van  de  Re- 
gering ,  ten  minste  van  de  Gezworen  Gemeente  ,  begon  veld  te  winnen. 

Met  den  naam  van  nieuwigheid  werd  de  gezuiverde  leer  gebrand- 
merkt door  de  Ridderschap  en  de  Wethouders  van  Zwolle  en  der 
twee  andere  hoofdsteden.  Een  krachtdadig  en  meer  afdoend  middel, 
dan  scheldnamen ,  voegden  zQ  er  by ,  ter  wering  der  nieuwigheid  : 
strenge  plakaten  en  soortgelijke  maatregelen.  De  Hervormde  Leeraars 
lieten  sich  daardoor  evenwel  niet  afschrikken.  Het  prediken  in  de 
stad  Zwolle  durfden  s\j  nog  wel  niet  ondernemen  ;  doch  te  Assen- 
dorp  ,  op  het  grondgebied  der  stad  gelegen ,  hielden  z\j  hunne  eerste 
vergaderingen.     Het  duurde  dan  ook  niet  lang  ,  of  men  sprak  van  toe- 

geven,  in  plaats  van  straffen.  Om  de  burgers  van  het  loopen  ter  preek 
uiten  de  stad  terug  te  houden  en  evenwel  de  algemeene  gecstneiging 
des  volks  een  weinig  te  gemoet  te  komen,  gedoogde  de  naad  en  de 
gemeente,  dat  voortaan  het  Nachtmaal,  aan  degenen  die  zolks  ver- 
langden ,  onder  beide  gedaanten ,  te  weten  door  het  gebruik  zoo  wel 
van  den  w{jn  als  van  het  brood,  zou  worden  toegediend.  Van  geringe 
bate,  ter  bereiking  van  het  voorgestelde  oogmerk,  was  die  vergun- 
ning. By  talryke  scharen  zag  men  mannen  en  vrouwen ,  bejaarden 
en  jeugdigen,  naar  Assendorp  ter  preek  loopen.  Dermate  groeide, 
van  tijd  tot  tyd ,  het  getal  der  Onroomscben  aan  ,  dat  sy  sich  ge- 
moedigd  gevoelden ,  om  ,  tot  hun  gebruik  ,  eene  der  stadskerken  te 
eischen.  Onbezonnen  yver  liep  hier  de  goede  orde  vooruit.  Door- 
dien de  Raad ,  naar  de  meening  der  Hervormden  ,  niet  spoedig  genoeg 
gereed  was  met  het  geven  van  antwoord ,  maakten  sy  sich  met  ge- 
weld meester  van  de  Lieve  Vrouwenkerk ,  en  lieten  daarin ,  door 
eenen  Leeraar,  de  dienst  waarnemen.  Om  het  toenemend  getal  der 
Onroomschen  ,  kon  dese  kerk  welhaast  den  toeloop  niet  bevallen. 
Men  deed  hierom  aan  den  Raad  den  voorslag ,  dat  de  Grootekerk  bun 
mogt  worden  ingeruimd.  Doch  dit  verzoek  werd  van  de  band  gewe- 
ten ,  en  waren  de  Hervormden  door  vrees  niet  terug  'gehouden  ,  sy 
souden ,    even  gelyk  de  andere ,    ook  dese  kerk  met  geweld   hebben 


474  ZWO, 

ingenomen.     Intusschen  had  de  Graaf  ▼*>  Awviii  StadhooderTts 
bet  gewest,  het  geweld  aan  de  Lieve  Vrouwenkerk ,  door  de  Hervim 
den  gepleegd ,  100  euvel  opgenomen  ,  dat  hy  ,  niet  alleen  ylingi'iUoè 
Staten  byeen  riep,  waar  ook  op  dwangmiddelen  bedacht,  deo  hd 
dreigde  bet  Zwartewater  te  zullen  stoppen ,  en  dus  allen  toevoer  naar  de 
stad  af  te  sqydeo  ,  indien  *y  qiet  zorgde  ,  dat  de  gemelde  kerk  au  <k 
R.  K.  werd  teruggegeven.     De  Regering  verontschuldigde  ziek  gp  bet 
allernederigst,    het   voorgevallene  op  de    noodzakelijkheid  der  tQdea 
ichuivende.     Doch  de  Stadhouder    liet   *ich  met  deze    veroaUekèUi< 
ging  niet  afschepen  ,  maar  bragi  eerlang,  door  zyn  gezag,  te  wa|, 
dat  de  oproerige  burgery ,  na  eenige  onderhandeling ,    de  sieoleb  «er 
ingenoniene   kerk    weder   overgaf,    en  beloofde  zich    stil  te  basta  j 
terwyl  de  R.  K.  in  het  bezit  der  Lieve.  Vrouwekerk  hersteld  werden,  ét 
Stadhouder  qam  van  zynen  kant  op  zich ,  te  beverken ,  dat  bes  a 
het  vervolg  de  zelfde  vrybeid  f  als  aan  die  van  Deventer  en  andere  Re- 
der landsche  steden »  zouden  worden  vergund,    fn  de  laatstgenoemd*  tf*4 
hftd  de  Hervorming  grooleren  voortgang  gemaakt  dan  te  Ktvtft*  i 
te  Zwollb  ,  en  was  de  Ifoad  toeq  nog  niet  tP  staat  eq  misschiet  sak 
niet  geziod  geweest ,  om  de  prediking  der  nieuwe  leer  te  doen  opbsaè*. 
Niet    lang    hierna   sneuvelde    de,    Graaf   var    A *£■****,    die,  W 
bewaring  van  de  rast,    cenig  krijgsvolk  binpen  Zwoli^  gelegd  kW, 
waarvan  de   stedelingen  naderhand  veel  overlast    te    lydeo   baeats, 
In  weerwil  va,n  dit  alles  ware»  de  Hervormden  in  Zwom  niet  aitge* 
roejd ;  zelfs  telde  men  onderscheidene  van  de  a*nzieoHjkste  boifm, 
die  der  nieuwe  (eer,  gelijk  meq  het  noemde ,  min  of  meer  opèalgk 
Haren  toegedaan.     Aan  dep  Hertog  va*  Ai, va  was  dit   niet  enkekeal, 
en  deze ,  omtrent  dien  ttyd  tot  algemeene  landvoogd  bevorderd  qjadt, 
maakte   aan  alle    Gematigdheid ,  allen  eerbied  voor  'c  lands  en  stak 
voorregteq  een  einde.     Het  was  onder  zijn  eerste  zorgen ,  bevel  ia 
den  Raad  en  de  gemeente  der  stad  te  zenden ,  dat  men  geene  saam 
liedeq  in  de  Begering  zou  brengen ,  dan  die  voor  opregto  en  yverigeR.(. 
bekendstonden.    H(j  voegde  er  eene  bedreiging  hy ,  volgens  walkte 
Koning  van  Spanje  zelf  de  verkiezing  doen  zou  van  Schepenen  « Ba- 
den ,  indien  dit  bevel  niet  werd  opgevolgd.    Qqdaoksdie  bedreigiiif  sst* 
«etteden  de  keurooqten ,  op  den  dag  der  gewone  raexipgaveranocntf, 
zekeren  Disk  Tvraapoizifi ,  voor  y yerig  R,  &.  bekend  t  van  zyoea  paft, 
en  verkozen  in  *yne  plaats  den  School  voogd  flf  onnio» ,  die  deo  au* 
had  van    de  Augsburgscbe  geloofsbelijdenis  heimelyk    «an  te  kletes- 
Deze  keus  deed  den  Hertog  v*i  AijVz.  dermate  in  gramschap,  oatstetcs, 
dat  by  den  Raad  van  Zwowa,    door   den  Heer  van  Geotsattt,  Ik* 
Wzcggen  ,    dat,    teozy  zy    Hohsuqs   van  zynen    post   ontzette,  af 
veertien  vendelen  Spaahscbe  knechten  in  de  stad  zqu  zenden,    Mn- 
mus  had  den  eed  reeds  afgelegd. *  doch  de  ramp  v  welke  de  stad  m 
styoentwil  dreigde ,  met  schrik  en  vrees  te  gemoet  ziende ,    vensesi 
hy  sjjo  ontslag,    hetwelk  hem  ook  vergund  werd.     De*e  gebeaitoi 
was  oorzaak,  dat  de  Onroomschen  te  Iwolu,  eeoigen    tyd,  hel  a> 
derspit  delfden ,  en  in  het  verhorgen  ,  hoewel  altoos  nog  met  gevat, 
hunqe  openbare  godsdienst    moesten    waarnemen.     Ook  zoo  Aivi* 
Wethouders  gedwongen  behbeu ,  eeneq  Qeestelyke  >  die  van  geddn- 
terlyk  prediken  beschuldigd  werd,,  met  den  dood  te  straffen,  int* 
deze  niet  gelukkig  uit  de  gevangenis  was  ontmant.    Ycrvolgeiw  awf* 
tigde  hy  Kabei,  Quabzub   om  de  Regenten  over  den,  oorsprong  ** 
beroerten \  in  het  jaar  JB&fr  voorgevallen ,  onder  eede  te  vedioW 
Gean    tegenkanting,   geen    beroep  op   aloude   voorregten   oogt  bar 


ZWO.  47* 

helpen.  De  stad  ,  gaf  hy  voor ,  had  iicb.  «in  misdaad  van  gekwetste 
Majesteit  schuldig  gemaakt  eo  daarover  stond  de  kennisneming  alleen 
aan  den  Koning.  Ook  eischte  hy  eene  lyit  van  alle  ingezetenen , 
welke  jaar reo ten  van  de  steden  genoten,  met  uitdrukking  der  som- 
men ,  en  men  «as  bier ,  zoowel  als  elders ,  genoodzaakt ,  in  bet  een 
en  ander ,  voor  bet  geweld  te  bukken.  In  1570  vorderde  hij  zoo 
wel  van.  Zwolle  als  van  de  overige  Overysselsche  steden  ,  den  hon- 
derdsten ,  twintigsten  en  tienden  penning*  Pit  gaf  eene  geweldige 
opschudding.  J)e  Staten  der  proviqcie ,  willende  zoo  veel  doen ,  als 
in  hun  vermogen  was,  om  de  ingezetenen  tot  rust  te  brengen  en 
tevens  d«n  dwingeland  te  v reden  te  stellen  ,  kochten  deze  opbrengst 
af  voor  60,000  galden.  In  bet  volgende  jaar  plaagde  hy  de  siqd 
met  eenö  zware  en  drukkende  inkwartiering :  twee  benden  baldadige 
Spaamcbe  soldaten  mishandelden  de  inwoners.  In  de  huizen  namen 
i{j  de  beste  vertrekken ,  bedden ,  stoelen  eq  tafels  in  bezit.  Het 
vleesch ,  het  brood  en  den  wyn  kochten  zij  een  derde  minder  dan  de 
bnrwers ;  daarenboven  ontvingen  »U  nog  elke  week  vyftig  krooneu  uit 
stadskas  voor  serviesgeld  ,  zoodat  sy  de  stad  «n  hare  inwoners  deer- 
lyk  verarmden  ,  terwyl  de  leden  der  Regering  zelven ,  dikwyls  zeer 
onbeusch  door  hun  behandeld  werden. 

In  het  jaar  1572  werd  een  Leeraar  der  Herdoopers  in  Zwolle  door 
den  Kanselier  eq  Eaden  naar  Vollenhove  aedagvaard ;  doch  de  Rege- 
riug  ,  zich  tegen  deze  uitroeping  verzettende ,  daagde  zelve  den  Qnt- 
vlugten  Leeraar  in»  bende  hem  en  verklaarde  zyne  goederen  ver- 
beurd. De  inlegering  van  pene  Spaansche  bende  ruitery  drukte 
middelerwyi  de  ingezetenen ,  en  putte  de  gemeene  schatkist  dermate 
uit ,  dat  men  genoodzaakt  werd  penningen  op  te  nemen  en  de  stads- 
lasten  aanmerkelijk  *•■  verhoogeo.  Na  herbaalde  vertoogen  gaf  de 
Landvoogd  eindelyk  zyne  toestemming  tot  den  aftogt  vqp  dit  krügsr 
volk  }  en  hoewel  men  niet  lang  daarna  de  tyding  verkreeg ,  dat  Zut? 
phen  aan  de  syde  des  Prinsen  vab  Oiabje  was  overgegaan ,  had  men 
geen  sin ,  om  weder  vreemd  krijgsvolk  in  te  nemen  ,  maar  verordende 
zelfs  maatregelen  ,  tot  verdediging  van  de  stad.  Ook  werd  een  hoop 
krygsvolk  ,  hetwelk  door  den  Graaf  vai  des  Bsiei  afgezonden  was ,  om 
de  stad  op  te  eïseben,  kloekmoedig  afgeslagen,  en  men  antwoordde 
den  Prins  ,  die  te  zelfden  einde  eeneq  brief  afgezonden,  had  ,  dat  men 
zich  in  gehoorzaamheid  aan  deq  Koning  tot  het  uiterste  wilde  verde- 
digen ;  doch  Kampen  was  niet  zoodra  qoor  den  Graaf  vis  osj  Bsaoa 
ingenomen  f  of  men  veranderde  van  toon ,  wel  iien.de ,  dat  de  eensge- 
zindheid van  binnen  niet  groot  genoeg  was ,  om  op  wederstand  te  den- 
ken. Reeds  op  den  volgenden ,  den  10  Augustus ,  zond  men  Gemag- 
tigden ,  om.  met  den  Graaf  te  onderhandelen  ,  en  vier  dagen  later  was 
deze  reeds  in  het  bezit  van  de  stad.  Evenwel  bedongen  die  van  Zwolle 
ook  nog ,  dat  de  kleine  steden ,  van  wier  vonnissen  aan  hen  bet  be- 
roep geschiedde,  indien  zy  dit  verdrag  omhelsden,  dezelfde  bescher- 
ming, welke  hun  beloofd  was,  genieten  zouden.  Hei  voorbeeld  van 
Zwolle  werkte  ook  met  der  daad  uit ,  dat  onderscheidene  van  die  en 
andere  stadjes  zich  kort  daarna  onderwierpen.  Weinig  reden  had  men 
te  Zwolle,  om  in  zijn  schik  te  i|jn  over  het  gedrag  van  den  Gra^f 
va*  mh  Be*«i,  Niettegenstaande  de  gemaakte  bedingen  veranderde  bü , 
naar  syn  welgevallen ,  de  Regering ,  eq  liet  alle  de  kostbaarheden  >  beel- 
den en  altaren  uit  de  kerken  wegruimen.  Dan ,  zyne  heersebappy  was 
van  korten  dqur,  want  (oen  Doq  F*i»iaif ,  zoon  dei  Hertog*  va»  Atv*, 
met  een  talrijk  leger,  in  Gelderland  gekomen  en  teZutpncu  ongehoorde 


476  Z  W  O. 

wreedheden  gepleegd  had ,  verliet  de  Graaf  vu  »ra  Buh  ,  door  eest 
schandelijke  vlngt ,  de  stad  ,  waarop  die  van  Zwolle  ,  voor  ach  ad- 
ven  het  ergste  vreezende ,  bunnen  Burgemeester  Jah  var  Raust,  im 
Don  Fbedbbik  zonden  ,  om  bet  gebéurde  in  hunne  stad  op  de  bot 
mogelijke  wijze  te  verontschuldigen ;  hetwelk  hij ,  en  met  geea  «ge- 
lukkig  gevolg ,    op  zijne  knieën ,   deed. 

Sedert    werd  Zwolle    op    nieuw  gewonnen    voor  Obabji,   dsarke- 
werking  des  Graven  var  Rik rbrbbbo  ,  hoewel   roet  eenige  moeite.   Ge- 
noodigd  om  zich    in  bet  verbond    der  vereeniging ,  in  bet  jaar  1579 
te  Utrecht  gesloten  ,  te  begeven ,  gaf  de  Baad  der  stad  aan  dien  Sud- 
houder  lot  bescheid ,    dat  men  in   het  geschil  tusschen  den  Laadkn 
en  de  onderdanen  zich    liefst   onzijdig    wilde   houden.     Dit  aattwi 
werd  Berrbnbbbg  buiten  de  stad  toegezonden  j  doch  toen  men  beojerfo , 
dat  de  Stadhouder  zich  met   zulk  een   bescheid  niet  liet  afschep»  o 
bovendien  in  aanmerking  nam ,  hoe  onbezonnen  hei  ware ,  io  des  k- 
genwoordigen   toestand  der  stad,  wederstand  te  bieden,    tngevalk  aj 
iets  vijandeiyks  mogt  ondernemen  ,  opende  men  hem  de  poorten.  Tm 
trad   men  toe  lot  de  Unie  en  zwoer  den  Koning  van    Spanje  ea  sa 
Hertog  var  Alva  ar ,  en  alzoo  werden,  in  het  jaar  1580,  déOarsa* 
schen  volkomen  meester.     De  gruwel  der  beeldstormer^)  speelde  tok  kier 
eene  schandelijke  rol.     Aan  bel  sakramentshnisje,  de  tabernakel  f* 
naamd ,  een  kostbaar  stuk  werk ,  welks   waarde  op  ettelijke  dahtsfc 
dukaten  werd  geschat ,  sloeg  bel  woest  gepeupel  zijne  scbend^t  ka- 
den en  vernielde  bet ,   benevens  onderscheidene  andere  kanststakka- 
Na   den  openlijken  afval  van  Abhrbrbbbs  was,  nicttegenslaaBse k 
genomene  maatregelen  ,    de  zaak  der  vrijheid  binnen  het  gewest  w 
Overijssel ,  in  merkelijk  gevaar.     Een  groot  deel  toch  der  lasdtieti 
aldaar  was  dier  zaak  weioig  genegen ,  en  ook  binnen   de  sledes  nd 
men  vele    B.    K.    en    Spaanschgezinde    burgers.     Hierdoor  «eft1  ■ 
bet  bijzonder  de  hoofdstad  Zwolle   op  het  punt  gebragt,   om  i* 
de  Staatsgezinde    partij  verloren   te  gaan  ;    doch  de  kloekrooedijW 
van  het  welgezinde  gedeelte  der  burgerij  en  de  tijdige  bijstand,  au 
door  die  van   Deventer   bewezen  ,    voorkwam    dit    onheil.    Mea  kal 
aldaar ,  te  onvoorzigtig  ,  Staalscbe  bezetting  geweigerd ,  daar  de  le- 
gering de  stad  ,    door   de   uitzetting  van  eenige  verdachte  peneaei, 
zich  genoeg  verzekerd  hield.    Doch  de  komst  van  den  Overste  luim 
Sciehk  ,  die  toen  nog  io  Spaansche  dienst  was ,  en  met  een  aaojnerid^ 
aantal  krijgsknechten  ,  Malcontenten  geheet  en ,  tot  hulp  der  Rasse* 
bergschen ,  in  Groningen  belegerd,  was  afgezonden,  had  de  ledeass 
afgezette  Begering  binnen  de   stad    en  die  van  hunnen  aaobatf  sxt 
genoemden  Overste  in  heimelijke  verstand  houding  doen  treden,   b* 
zijne    toezeggingen    bemoedigd ,    grepen    zij ,    met    behulp   vaa  idt 
Roomschgezinde    boeren ,    de  wapenen  op j    doch    de    vrijheidliew** 
ingezetenen    kwamen    insgelijks ,    vol    moed ,    op    de    been ,  ea  f* 
schanschten  zich   op  de  markt.     Zij  vaardigden   voorts ,    in  aller  if • 
een  bode  naar  Kampen  en  Deventer  om  bijstand  af;  waarop,  n* 
in  den  morgen  van  den  volgenden  dag ,  den  17  Jnnij  ,  eenige  uit- 
ten uit  de    bezetting  der  eerstgenoemde   stad    en  twee  vendetea  bar- 
gen  uit    Deventer    tot    hunne   hulp    kwamen.     Hierdoor  weraVs^ 
hoofden  van  den  opstand   zoo  verschrikt,    dat  zij    met  OTersaait*| 
de  stad  verlieten ,  welke  kort  daarna  nog  door  de  inneming  van  eea  W* 
landscb   \endel    versterkt   werd.      De  bode,    welke  hei  verzoek  sa* 
Deventer  had   overgebragt ,    werd  in  het  terugkeeren  jammerujs  *** 
moord  door  de  Roomsche  boereo.    Een  dergelijk  lol  trof  den  zoos  «at 


ZWO.  477 

Burgemeesters  van  Kampen ,  terwijl  hty  ,  om  de  Zwollenaars  by  te 
i pringen ,  aan  bet  hoofd  van  eenige  burgers  nit  aQne  vaderstad  in  aaotogt 
was.  Maar  dexe  moord  werd  den  boeren  nit  het  Mastenbroeksche , 
welke  hem' gepleegd  hadden,  betaald  gezet  door  bet  uitplunderen  en 
afbranden  van  hunne  huizen  en  het  wegvoeren  van  hun  vee.  Toen 
openden  de  Roomschgesinden  binnen  Zwolle  de  poorten  ,  die  t\j  in 
hunne  magl  hadden ,  en  liepen  tot  de  Spanjaarden  over.  Eene  Staat- 
sche  bezetting ,  sedert  binnen  gekomen  t  viel  in  de  huizen  der  uitgewe- 
kenen en  roofden  alles  wat  er  in  was.  Inmiddels  was  Maarte*  Sgibie 
reeds,  in  aantogt  naar  de  stad ,  doch ,  vernomen  hebbende  wat  er  bin- 
nen  was  voorgevallen  en  dat  de  Staatsgezinde^  aldaar  de  overhand 
hadden,    hield  hy  stil  bij   Uardenbergb  ,  vier  mtflen  van  de  stad. 

In  bet  jaar  1606  smeedde  Spirola  eenen  aanslag  op  Zwolle  .  doch 
de  wakkerheid  van  den  Drost  van  Zalland  ,  die  het  daartoe  afgezon- 
den volk  ,  met  eenige  voetkneebten  en  ruiters ,  te  gemoet  loog ,  nood- 
zaakte het ,  om  in  haast  af  te  trekken  en  dit  voornemen  nit  den  zin 
te  stellen. 

In  het  jaar  1689  besloot  men  de  stad  in  staat  van  tegenweer  te 
stellen ,  uit  vrees  voor  een  beleg  van  de  zyde  der  Spanjaarden'.  De 
hoizen  en  boomen  buiten  de  stad  moesten  afgebroken  en  omgebou- 
wen ,  benevens  de  bolwerken  tnsseben  de  stad  en  den  IJssel  versterkt 
worden.  Dit  dreigend  gevaar  werd  echter  door  de  nederlaag  der  v\|- 
andeo  gelukkig  afgewend. 

By  het  uitbarsten  van  eenen  oorlog  tnsschen  de  Nederlanders  en  den 
beruchten  Barbed  va*  Galei  ,  Bisschop  van  Munster  ,  maakte  zyne  ben- 
den zich  in  weinig  tyds  meester  van  het  platte  land  ,  in  de  provin- 
cie Overyssel ,  alsmede  van  b\)na  alle  de  steden  van  Twenthe  ;  zfy  stroop- 
ten  zelfs  lot  in  de  nabybeid  van  Zwolle  ,  roofden  veel  vee  en  eene  me- 
nigte goederen  en  verbrandden  op  den  5  Juny  de  gebeele  Berkumerbrug. 
Aanstonds  werd  de  stad  in  staat  van  verdediging  gesteld ,  door  het  om- 
hakken van  boomen  ,  het  wegruimen  van  huizen  en  hoven  ,  het  bren- 
Ïjen  van  eene  menigte  zwaar  kanon  op  de  wallen ,  het  byeen  verzame- 
en  van  levensmiddelen  en  bet  oefenen  van  een  groot  aantal  jonge  man- 
schappen in  den  wapenhandel.  In  het  volgende  jaar  werden  er  toerus- 
tingen ,  gemaakt  om  te  velde  te  trekken  ,  en  ware  het  mogelyk  den  vy~ 
and  nit  de  Provincie  te  verdrijven.  Dan  op  den  10  April  1666  werd  , 
tot  algemeene  vreugde  der  Nederlanders ,  de  vrede  getroffen  ,  en  nadat 
deze  te  Kleef  geteekend  en  bekrachtigd  was ,  verlieten  de  Munstersche 
troepen  ons  Vaderland. 

Toen  in  het  jaar  1678  de  Bisschop  van  Munster ,  met  den  Koning 
van  Frankryk  ,  tegen  de  Republiek  der  Vereen igd e  Nederlanden  in 
verbond  getreden  was,  nam  bij  Zwolle  hij  verdrag  in.  De  vesting* 
werken  der  stad  en  van  de  afsoyding  waren  door  verzuim  in  slech- 
ten staat  geraakt,  de  schansen  der  afsnyding  en  bet  horenwerk 
voor  de  Sassenpoort  vervallen ;  men  poogde  het  laatste  weder  op  te 
maken,  toen  men  het  onweder  zag  opkomen,  maar  daar  de  iyd 
ontbrak ,  was  men  genoodzaakt  het  te  slechten.  Eveneens  ging  het  * 
met  den  bedekten  weg  in  het  Weezenland.  De  voorsteden  konden 
niet  geslecht  worden  zonder  toestemming  van  de  gemeente ,  die  er 
te  laat  by  kwam.  By  deze  verlegenheid  kwam  nog ,  dat  het  schip , 
door  de  Burgemeesters  Roijez  en  Dedeh,  te  Amsterdam  met  krygsbe- 
hoeften  en  r  o  pa  arden  bevracht ,  achterbleef.  De  stad  bad  geen  an- 
dere bezetting  dan  acht  vaandels  van  Rahpeiel  en  negen  nieuw  ge- 
worvene  van  Rifferda  ,  welke  onbekwaam  waren  om  eene  vesting  met 


478  ZWO.  É 

elf  bolwerken  en  bare  afscheiding ,    tegen  den   vQaod  die   reeds  m- 
derde,   te  verwerea.     Dfe  burgers  hadden  wel  moed  genoeg  om  bae 
bloed    TOOr    bet    beboad    hunner   stad    Ie   wagen,    maar   de    Overste 
Polins   bad  te  weinig  beleid  ,    oth  hen  aan  te  voeren  eb  de  stad  te 
verdedigen.     Hy  lag  met  dë  Regering  overhoop  ,    en  dele    vaarea  het 
samen  niet  eens  ;  eèn  def  iövloedbebbendè  Leden  lag  onder  ▼erdenknt 
van  omgekocht  te  *ijn.    De  gemeente  v/as  ook  verdeeld ;  alles  was  verwan 
en  verbaasd  en  de  Bisschop  van  Monster  werd  door  verraders  van  ba- 
nen van  detett  toestand  verwittigd.     Intusschen  maakten]   BAavamea 
Riffe**a  lich  des  nachts  schandelijk  Voort  baar  Hasselt.      De  vier  van> 
delt  vaM  Ittersoh  ,    BuissdmtR ,  la  Gbabdibii  en  U  ia  én  f  biesden  acg 
stand.     De  Kommandant  Polbus   deed    xiju  best ,  om    nieaw  *ofi\  te 
werven  •  -wanneer  een  trompetter  vari  Realen  kwam  aankondigen ,  ast 
de  Gevolftiagtigden  van  Keulen    en  Manster  gereed   waren  ,    om  aai 
dè  stad  in  otidgrliandeling  te  tredeti.   Toen  sprak  inen   wan  geea  ver- 
dediging neef  efl  bet  verdrég  Werd  getroffen  den  25  Jtiny.      Devaw 
naamste  voorwaarden  kwamen  bier  op  neder ,  dat  Zwollb  ia  bet  Bisn 
sehe  rijk    soa    ingelijfd    worden  ;    dat  in  twee  kerken    de  Hervenaat 
leer  openltyk  tonde  worden  gepredikt 5    dat  de  Regering  ,    onder  ver- 
zekering  van  titoö w,  tot  de  nieawe  verkiecing  in  bediening  sonde  bo} 
ven  j  dat  iedéf  ton  mogen  vertrekken  Werwaarts  het  befü  goeddack; 
de  gevKigten  weder  vry  in  de   stad  komen  j  Polers  ,    mei  z^jne  vier 
vaandels ,  met  pak  en  tak ,  uittrekken  en  de  stad  niet ,  dan  met  tem 
tametyke    berettiög    bezWaard    wbrdeh.     Kort,   ba    bet    intrekken  te? 
Mnnslersebeii  viel  er  èehe  groole  verandering  Voor  in  de   Rrgcnaf  ei 
godsdienst.     De  Grooiekerk  en  de  Bethlebemsche  kerk  werden  oogeaafik- 
keiyk  dtfor  dé  Mtfnsterscbëri  in  besit  féuduieu  en  de  tegenwoordige  Fat- 
sebe  kerk  aan  de  Jesuiteh  gegevéti;  terwyi  aab  de  Hervormden  atbn 
bet  gebruik  der  Vrpowenkerk  eh  Broererikerk  vergund  werd.     De  in- 
kwartiering was  teer  drukkend  en  de  Bisschoppelijke  soldaten  bedrera 
allerlei   moedwil ,    waar  doof   het  somtijds    tot   ernstige    Yecniparnjes 
met  de  inwoners  kwam.     Prins  Willek  III   was  teer   verstoord  san 
de  overgave  der  stad ,  eh  verklaarde  daarom  alle  Zwotscbe  goedere», 
welke  tot  berging  naar  Holland  waren  gezonden ,  verbeurd ,    baadt 
aan    >ele  inwoners  een  iwaar   en  drukkend  verlies  reroérnakle.    Is 
dete  treurige  gesteldheid  blééf  de  stad  tot  in  de  maand    Mei    WIL 
Eerst  vertrokken  de  Keolschen ,  dwingende  bg  bun  vertrek   de  iaae- 
ners    10,000  gulden    af,    en    daarna  gingen   de    Munsterscfcea ,   éa 
eene  brandschatting  van  26,100  rijksdaalders  medenamen.      ft  anilondi 
Afl  bet  vertrek  der  vijanden  ,  lieten  de  Al  gemeen  e  Staten  eenen  dank-, 
tast-  en    bededag  uitschreven,    Wel  e    ook  binhen    Zwollb    met  ale 
plegtigheid ,    in  stillen   eerbied   gevierd  werd.     Kort  daarna ,    viel  e 
eene  verandering  voor  iu  dé  regering ,  en  op  den  19  FebroarQ  1675 
kwam  Zyne  Hoogheid  binnen  Zwolle  ,  alwaar  by,'door  de  Afgevaar- 
digden der  Ridderschap  en  steden  ,    luisterrijk  onthaald  werd.     tm 
intusschen  de  oorlog  in  het  Zuiden  des  Vaderlands  alsmede    ter  ast, 
nog  voortduurde,  stelde  Prins  Willem  den  Kolonel  la   Yebks  toot  ah 
Gouverneur  der  stad.     Wat  hierop  echter   het  besluit  van    den  Baal 
geweest  zij  ,    kan    met  zekerheid    niet  gemeld   worden.      Iq    den  htf 
van  dit  jaar  werd  Zwolle  ,  benevens  de  overige  steden  deaer  pcwaa- 
cie ,  wederom  in  de  unie  'aangenomen. 

Een  nienw  geschil  ontstond  er ,  in  hel  jaar  1690 ,  tussebea  ét 
Edelen  en  sleden  van  Overijssel.  Naar  de  meening  der  edelen  ,  kal 
Zwollb  .,   benevens   de  twee  andere  hoofdsteden    zich    te  weel 


ZWO.  479 

aangematigd  over  de  belastingen  op  de  middelen  van  verteering,  ion- 
der bet  Lid  der  ridderschap  naar  bèhooren  gekend  té  hebben.  Behalve 
dit ,  hadden  de  edelen  nog  éenige  andere  punten  van  bezwaar  legen 
d9  steden.  Willem  lil,  Stadhouder  van  hel  gewest,  kennis  vao  deze 
oneenighcden  bekomen  hebbende ,  magtigde  de  ticeren  Uoisibt  Roozb- 
boom  ,  TaaÉBSTur  var  Haliweyv  en  Nicolaas  Hak  ,  Raadslieden  in  den 
Hoogen  Raad,  in  het  flor,  en  in  den  Raad  van  Braband  ,  om,  b{f 
bemiddeling  of  beslissing  de  geschillen  af  te  doert.  De  gemagtigden , 
in  de  maand  Februar(j  des  gemelden  jaars ,  die  van  Zwolle  en  de 
twee  andere  steden  verwittigd  hebbende  van  hunne  aanstaande  komst , 
begeerden  deze  vooraf  een  afschrift  te  zien  van  hunnen  last ,  of  dat 
z{j  mogten  weten ,  in  hoe  verre  zij  zich  daarnaar  hadden  te  voegen. 
Doch  de  Gemagtigden  maakten  hierin  zwarigheid.  Toen  beklaagde 
zich  Zwolli,  benevens  de  twee  andere  steden,  in  eenen  brief  aan  Ko- 
ning Willek,  over  de  handelwijze  der  Ridderschap  ,  die  haar  bezwaar, 
voor  Zyne  Majesteit  had  gebragt ,  buiten  kennis  der  steden  ;  vertoe* 
kende  met  een ,  om  handhaving  van  hare  voorregten ,  het  behoud 
van  welke  haar  ,  b{|  het  Regerings-reglement  van  den  ja  re  16725 , 
plegtig  was  verzekerd  èn  toegezegd.  In  de  maand  April  kwamen 
de  Gelastigden  te  Zwollb.  Berst  noorden  zij  de  Ridderschap ,  en  zon- 
der de  steden  gehoord  te  hebben,  belastten  zij  die  op  de  bezwa- 
ren van  de  Ridderschap  Ie  antwoorden ,  binnen  den  tijd  van  driemaal 
tier  en  twintig  uren ,  den  tusschen  beide  komenden  Zondag  daar  mede 
onder  begrepen.  Öe  steden ,  biertoe  geen  kans  ziende ,  of  meer  ge- 
negen iynde  om  de  geschillen  ,  buiten  de  Gemagtigden  ,  op  den  Lands- 
dag  af  te  doen,  sloegen  zulks  de  Ridderschap  voor,  doch  zonder 
gevolff.  Toen  protesteerden  de  steden  tegen  allen  verderen  handel, 
en  beklaagden  zich  op  nieuw  aan  den  Koning.  Eene  daad  van  opper - 
magt  oefende  thans  Wille*  Itl  j  doende ,  op  eigen  gezag ,  eene  uit- 
spraak, waardoor  inderdaad  de  staat  der  geldmiddelen  van  het  ge- 
west ,  batten  verwarring  werd  gehouden ,  doch  waarbij  tevens  op  het. 
Regerings-reglement ,  en  alzoo  op  het  regt  van  Zwolle  en  der  andere 
steden  ,  een  openlijke  inbreuk  geschiedde. 

Bet  is  bekend  ,  hoe  hare  Koninklijke  Hoogheid ,  moeder  van  den 
Stadhouder  Willem  V,  in  het  jaar  1758,  aan  de  Staten  van  Friesland 
bad  verzocht ,  met  haar  een  plan  te  beramen ,  aangaande  de  bestel- 
ling op*  de  voogdijschap  met  den  aankleve  van  dien ,  over  hare  kin- 
deren ,  ingeval  de  Gouvernante,  gedurende  hunne  minderjarigheid, 
mogt  komen  te  overlijden.  Gelukkig  slaagde  dat  plan  in  het  genoemde 
gewest.  Al  vroeger  had  Gelderland,  omtrent  het  zelfde  onderzoek  ,  een 
besluit,  tot  haar  genoegen  genomen.  Hierdoor  aangemoedigd  ,  wendde 
de  Gouvernante  het  oog  naar  Overijssel ,  en  schreef  aan  de  Staten  van 
dat  gewest  eenen  brief ,  waarin  zij  hun  voorsloeg ,  omtrent  de  voog- 
dyschap  ,  naar  het  voorbeeld  en  voetspoor  der  twee  genoemde  gewesten , 
insgelijks  zoodanige  voorziening  te  doen,  als  zij  vertrouwde  van  hunne 
gewone  voórzigligheid  eo  yver  voor  het  huis  van  Oranje ,  en  het  hand- 
haven der  tegenwoordige  regeringsgesteltenis  ,  en  hierin  ,  door  verwijl , 
geene  gelegenheid  te  geven  ,  tot  misverstand  en  voor  den  Staat  verder- 
felijke oneen ig heden.  Het  goedvinden  der  Staten  hierop  te  genioet 
ziende ,  bood  lij  aan ,  tot  meerderen  spoed  hunner  raadplegingen  , 
zich  niet  te  willen  onttrekken  ,  om  bare  bedenkingen  ,  indien  zij  deze 
mogten  verlangen,  te  laten  toekomen.  De  Overijssclsche  Staten,  op 
den  gewonen  Landdag  in  Maart  te  Zwolle  ,  dezen  brief  ontvangende , 
namen   die   in  dank   aan  ,    en   verzochten ,    om  de  raededeeling   der 


480  ZWO. 

aangebodene  bedenkingen  van  de  Gouvernante.  Weldra  ontvingen  s§ 
een  ontwerp  ,  hetwelk  door  de  Afgevaardigden  der  drie  hoofdsteden  werd 
overgenomen.  Deventer  verklaarde  ,  zonder  eenig  uitstel ,  bet  aas  ie 
nemen  ,  100  verre  die  stad  aanging ;  Burgemeesters  van  Kampei  ca 
Zwolls  deden  desgelijks.  Doch  dit  werk ,  hetgeen  in  het  eerst  soo  viag 
scheen  te  vlotten  ,  haperde  in  beide  de  laalstgemelde  steden,  waar 4e 
gezworen  gemeente ,  of,  gelijk  men  ze  by  verkorting  doorgaans  nseat 
Meent*  f  geen  genoegen  nam  in  eene  en  andere  bijzonderheid,  tot  bet 
stederegt  behoorende.  Te  Zwolle  deden  de  Burgemeesters  de  getvt- 
ren  gemeente  buitengewoon  byeen  vergaderen,  en  aan  deze  de  brieven 
der  Gouvernante,  met  het  ontwerp  voorlezen;  by  zoo  der  voorboodeade 
de  punten  tot  de  stad  betrekkelijk  ,  verklarende  dat  zij  daarin  dadelgt 
hunne  toestemming  gegeven  badden,  verzoekende  de  vrienden  vaade 
Meen  te  hierin  bun  voetspoor  te  volgen.  De  Meen  te  hield  het  ww- 
stel  in  beraad ,  en  versocht  dat  het  geheele  plan ,  ééu  dag  of  meer, 
mogt  liggen  in  de  kamer  van  hét  stadhuis ,  waar  de  verkieiiD|a 
van  Burgemeesters  en  Gemeensmannen  iaariyks  geschiedden,  on  stt 
aldaar  in  te  sien  en  te  overwegen.  Dn  werd  geweigerd ,  zy  dna» 
gen  desen  bil  ly  ken  eisch  niet  verder  aan,  doch  de  verlangde  loestes- 
ming  nog  uitstellende ,  kregen  lij  een  nader  aanzoek  van  de  regeriG|, 
om  zulks  te  doen  ,  en  deze  zaak  'voort  te  zetten  ;  op  eene  derde  cc 
dringende  vermaning  ,  gesterkt  door  het  voorbeeld  van  Deventer ,  ke- 
verde de  Meente  ,  wel  verre  van  toestemming  te  geven  ,  een  beredeseai 
weigerend  besluit  in  t  hetwelk  te  meer  onze  opmerking  verdient ,  devf 
zoodanig  een  verschijnsel  van  weerspraak  en  het  voorstaan  van  regtea, 
er  veel  opziens  baarde.  Van  de  vroegste  lyden  ,  zeiden  xy  ,  bad  de 
groote  burgery ,  de  heilige  conservatie  van  de  wetten  dezer  stad,  sa 
hun  toevertrouwd,  onder  dierbaren  eede ,  in  lyden  van  tegenspoed  es 
voorspoed ,  met  goed  en  bloed  builen  eenige  kreuk  bewaard.  Eo  han 
Koninklyke  Hoogheid  kon  met  geerie  mogelijkheid  volkomen  keaaea, 
de  menigvuldige  stad-  en  landregten  en  byzonder  de  voorregies  vai 
hnnne  stad  ,  welke  zoo  uitnemend  waren  boven  die  van  alle  de  sledes 
van  de  Vereenigde  Nederlanden ,  als  synde  vry  co  van  niemand  af- 
hangende; wijzende  bij  arrest,  zondeY  eenig  appel  of  revisie,  kiezende 
de  Gezworene  Gemeente  alle  jaren -op  Paulidag  de  Burgemeesters,  x» 
als  bet  keurnooten  vrystond ,  om  lot  Schepenen  en  Raden  Ie  benoenes 
degenen ,  die  zulks  's jaars  te  voren  geweest  waren  ,  of  ook  wd  die 
voorby  ie  gaan ,  zonder  daarin  iu  de  minste  directie  „  veel  nuader 
eenige  onderwerping  aan  Ridderschap  en  steden  ,  Staten  %  an  Overgad 
te  willen  erkeunen  ,  maar  wel  uitdrukketyk  eene  afzonderlijke  Stc*- 
reine  kerk  ,  niemand  dan  God  alleen  boven  zich  stellende  ,  by  tijden 
van  vrede  en  van  oorlog  verdedigende.  En  dewyi  de  voogdij  ,  die  o» 
dus  aan  de  üecren  Staten ,  voor  zooverre  bet  bestuur  over  het  platu 
land  aanging  ,  loeslond  ,  zoude  men  welligt  voet  kannen  geven ,  sa 
daaruil  over  deze  stad  eene  zekere  af  hankelykheid  te  beloogen  ,  at 
de  eer  van  de  stad  niet  zoude  kunnen  lijden ,  derhalve  koude*  b] 
hier  toe  niet  besluiten ,  en  wenschten  dat  deze  zwarigheden  ,  op  eeae 
voegzame  wyze  aan  hare  Hoogheid  werden  voorgedragen  ,  met  verwek 
vau  de  vereiscbtle  vèranderiug.  Ondunk»  de  kloekmoedige  tegenkav 
tingen  en  stoutmoedige  taal  der  ZwoUche  Meente ,  werd  de  zaak  dasr- 
ged rongen  ,  en  bet  reglement  op  de  toogdysebap,  in  overeenstetunwaf 
met  Gelderland  en  Friesland   vastgesteld. 

Een  geschil  van  eenen  anderen  aard  ,  reeds  vroeger  begonnen  ,  doek, 
*  n  het  bovengemelde  jaar  ten  einde  geloopen ,  had  eenen  geraimee  Ujd 


ZWO.  481 

veel  beweging  veroorzaakt  binoen  Zwolli.     Het  betrof  eeneo  Leeraar 
der  Hervormde  gemeente  aldaar ,  Artorios  var  dei  Os  ,  in  het  jaar  1748, 
Tan  's  Graveland  derwaarts  beroepen.     De  oneenigbeid  nam ,  kort  na 
■|fne  komst  aldaar,  eenen  aanvang ,  groeidde  allengskens  aan  ,  en  nam 
van  tyd  tot  tyd  allerlei  gedaanlen  aan.     Ligte  verdenkingen  van  on- 
regtsinnigbeid ,   van  welke  bet  gerucht  de  komst  van  var  ara  Os  te 
Zwou.1  reeds  was  vooroitgeloopen  ,  gaven  weldra  aanleiding ,  om ,  met 
meer  dan  gewone  oplettendheid ,  toe  te  luisteren ,  en  het  ontbrak  niet 
aan  de  soodanigen ,   onder  syne  ambtgenooten ,   en*  de  leden  der  ge- 
meende ,  die  welhaast  grond  waanden  te  vinden  ,  om  hem  te  beschul- 
digen ,   en  sulks  met  der  daad  deden.     Eene  groote  mate  van    ver- 
draagt aam  beid  hem  eigen,  wederbield  hem  van  sterke  uitdrukkingen, 
en  bovenal  van  uitvaren  tegen  anders  gesinde  Christenen  ,    waardoor 
by ,  binnen  kort ,   de  gewone  hatelyke  Godgeleerde  scheldnamen  van 
Armioiaan  en  Sociniaan  moest  hooreo,  en  sich  in  onaangenaamheden 
vond  gewikkeld  met  de  meesten   syner  ambtgenooten   en    vele  leden 
der  gemeente ,  die  stapels  getuigenissen  inleverden  ,  wegens  syne  af- 
wijkingen   van    de   leer   der    kerk   en   van    vele  geloofsstukken.     Hy 
bleef ,    te  midden  van  die  onlusten,    op  den  teliden  trant  leeraren, 
en  verschafte  daardoor  syne  partyen  r^jke  stoffe  van  beklag ,  in  kerke- 
raad  ,  op  klasse ,  op  Synode ,  en  by  buitengemeenten ;  aan  tegen-  en 
verdedigingsschriften  was  geen  einde ;  de  Staten  van  Overyssel,  de  Stad- 
kouder  werden  er  mede  gemoeid.     De  omstandigheden  ,  waarin  hy  tich 
bevond ,  tetteden  hem  meermalen  aan  tot  de  keose  der  stoffen ,  waarin 
hy  voor  het  vrije  onderzoek  in  de  godsdienst  pleitte;    dit  was  genoeg 
Toor  sjjae  vyanden  ,   om   hem  niet  alleen  als  een  verbreker  van  alle 
kerkelyke  banden,  ten  toon  te  stellen,  maar  ook,  om  nadeelige  ver- 
moedens  tegen  hem  te  verwekken ,  als  of  hy  ten  eenigen  tyde  dit  mede 
omtrent  «Ie  politieke  wetten  soa  bestaan ,  of  ten  minste  in  bedenking  te 
geven,  of  hy  die  bet  eerste  deed,  wel  te  goed  was  tot  het  laatste.     In 
anlk  een  licht  poogde  men  hem  te  doen  voorkomen ,   by  de  Gouver- 
nante.  •  Die  blaam  weerde  hy  van  sich  af,   en  wist  tegen  de  gedane 
beschuldigingen  van  keltery  9  uit  syne  leer  getrokken  ,  sich  dermate  te 
soiveren ,  dat  niet  slechts  eenige  syner  ambtsbroeders ,  maar  de  Hoog- 
leeraren Jobarrss  var  mr  H  on  bit  en  JoiARRBs  Jacob  Scbtoltirs  hem  van 
de  aaogetygde  beschuldigingen  vry  spraken.    Wel  verre  van  hierin  te 
berusten  ,  voer  men  voort ,  met  beswaren  in  te  brengen ,  en  de  ker- 
keiyke  handelingen  liepen  in  dit  jaar  af,  met  een  synodaal  besluit, 
hetwelk  hem  voor  afgeiet  en  ontzet  van  alle  deelen  van  de  Heilige  dienst 
en  iy  ue  standplaats  opengevallen  verklaarde ,  ter wyl  men  de  Regering 
Tan  Zwolii  verzocht,  dit  geslrwann  vonnis  der  synode  te  ondersteu- 
nen en  te  bekrachtigen :  »  ten  einde  't  zelve  ,"  gelijk  het  in  de  hande- 
lingen der  synode  staat  uitgedrukt ,    •  in  weerwil  van  alle  listige  en 

•  geweldadige  pogingen  van  den  Vorst  der  duisternisse ,  en  Vader  der 

•  leogenen  en  tot  voorkoming  van  alle  confusiën ,  die  door  het  oitvoe- 
»  ren  van  de  bedreigingen  van  Ds.  var  vul  Os  ,  om,  niettegenstaande 

•  het  onregtvaardig  oordeel  van  de  synode  win  Overijssel ,  evenwel  onder 

•  Gods  kulpe  te  znüen  voortvaaren,  om  zijne  dieroaare  Gemeente  van 

•  Zwolle ,  met  Leer  en  Leeven  te  stichten,  zouden  kunnen  ontstaan ,  sijne 

•  uitwerking  mogt  doen."  Zyn  verzoekschrift  by  de  Regering  baatte 
niet.  ■  Het  eerste  besluit  was  een  bevel  tot  stilstand  van  syne  dienst  tot 
nadere  orde ,  hetwelk  weinig  dagen  daarna  gevolgd  werd  door  een  ge- 
bod ,  om*  sich  van  alle  deelen  der  Heilige  dienst  te  onthouden.  Vak 
nas  Os  bad  sich  op  eene  synode  nationaal  beroepen ,  en  de  synode  van 

XIII.  Deel.  51 


482  ZWO. 

Overijssel  had  dit  beroep  aangenomen  ,  hierop  grondde  kg ,  bQ  de  fttre- 
ring  fan  Zwjollb  ,  een  verzoek  ,   tot  handhaving  en  bescherming  tem 
alie  kwelling  en  verongelijking ,    en  het    behooden  sfjaer  jaarwedde, 
tot  dat  de  uitspraak  van  de  Nationale  synode  de  saak  geheel  set  ha» 
ben  afgedaan ;  zullende  hij  zich  100  lang  als  wettig  Predikant  teZveui 
beschouwen  9  ofschoon  by ,  alleen   uit  gehoorzaamheid  aan  het  besWh 
der  Regering,  de  dienst  niet  waarnam.     Doeh  men  begreep  ia  dit  ver- 
zoek  ,  ioo  als  het  lag  ,  niet  te  kunnen  treden ,  men  hield  kan  mr  pa 
Predikant  meer  ;  maar ,  ingeval  eene  Nationale  Synode  tea  zjjeea  kv 
hoeve  werd  uitgeschreven  ,  en  hy  daar  zegepraalde ,  ton  h|  tegstond 
als  wettig  Predikant  in  de  Zwolsche  gemeente  hersteld  word* ,  ah  «f 
hy  onafgebroken  daar  gestaan  bad,  de  gewone  jaarwedde  geaid«,eB 
ook  hetgeen  hy  in  dien  tnsschentijd  bad  moeten  missen  weaerfaijm. 
Eertang  werd   hem   het   Avondmaal  en  der  Predikanteabaok  «etagd- 
Hiermede  liep  eene  saak  die  zoo  vele  jaren  hing ,  ten  einde,  'ilas 
tegenpartijen  zegevierden  ;  doch    vele  oordeelden ,   dat  de  GaiMijh 
liefde  en  zachtmoedigheid  in  deae  handelingen  uit  betoog  verltran- 
ren.     Van  de  Nationale  Synode ,  waarop  va*  nam  Os  zich  had  ben»», 
is  niets  geworden.     Hij  leefde  eenigen  tijd  ambteloos ,  doeh  zijstttf- 
geleerde  studiën  voortgezet  hebbende,  verviel  hij  deels  tet  cW|*w 
lens ,  van  welke  men  hem  voorheen  ,  als  strijdig  met  de  leer  der  kai 
beschuldigde.   Zijn  lust  tot  het  predikambt  en  net  begrip,  dstbjvJM 
medechristenen  ,  zoo  veel  mogelijk  ten  nutte  moest  wezen ,  deel  Wa 
besluiten  bij  eene  kleine  gemeente  der  Doopsgwainden ,  mdeBetervijk. 
bet  leeraarambt  te  aanvaarden  ;  doch  daartoe  kon  hij  niet  wetdn  a> 
gelaten,    zonder  den  doop  der  bejaarden  te  ondergaan,  die  aai  ha 
werd  toegediend  ,  hetgeen  der  heeracbende  kerke  geen  geringea  aam* 
en  gelegenheid  gaf  tot  vele  geschriften ,  waarop  hy  niet  goed  * 
te  antwoorden  ,    hetwelk  sommigen   hem  ten   kwade  geduid  es  *•* 
ren  hoogst  pryslyk  gekeurd  hebben  ;  dan  er  waren  onder  de  D*t*j* 
zinden  die  met  de  oen   eyn  gedrag  in  deze  verdedigden.  Vernlfe* 
werd  hy  in  eene  veel  talrijker  gemeente  dier  gezindheid ,  te  unteiev 
dam ,  beroepen  ,  alwaar  hy ,  onder  het  genot  der  achting  van  alle  tent* 
digen  en  tot  algemeen  genoegen ,  de  predikdienat  heeft  waarnaar*, 
tot  in  het  jaar  1795 ,  wanneer  hy  daarvan  vrty  willigen  afstand  ewi 
waarna  hg  zich  met  der  woon  naar  Zwoua  begaf,  alwaar  Ni»  *" 
danks   het  voorgevallene  aldaar,  onafgebroken  vele  vrienden  had  er 
houden. 

Een  rtykeiyk  aandeel  had  de  stad  Zwolle  in  do  bemoejjiageo,  «* 
vooral  in  het  jaar  1783  eenen  aanvang  namen ,  en  vervolge*  ■* 
zoo  veel  yver,  dat  het  geheele  land  er  van  gewaagde,  werd*1** 
gezet.  Het  naburig  Deventer  had  aan  de  Zwollenaars  dco  te»  f 
geven.  Niet  alleen  had  men  daar  een  twaalftal  Borger  Gecomi»ltor 
den  aangesteld  ,  en  van  wege  dè  Gilden  gemagtigd ,  om  met  de  Se* 
regering  over  eenige  zaken ,  de  algemeene  belangen  betreffeaaV * 
onderhandeling  te  treden ,  maar  ook ,  tot  aanmoediging  der  bef 
wapening,  een  vrykorps  opgerigt  Die  van  Deventer,  bet  werk** 
genoegen  verrigt  hebbende,  zonden  daarvan  een  omstandig ^V* 
de  Gilden  der  stad  Zwollb  ,  hen  aansporende ,  om  dit  hun  veen** 
te  volgen.  In  eene  vergadering  der  voorzittende  en  naast voernW 
leden  werd  de  brief  geopend  ,  gelezen  en  daarover  geraadpleegd*  *■ 
vond  goed  zes  personen  uit  de  Gilden  te  benoemen,  om  ©et*»18" 
deren  uit  de  burgerij  ,  dezen  brief  rypelyk  te  overwegen ,  en  hea^T 
voelens  daaromtrent  aan  de  Gilden  en  verdere  burgers  pede  te  de*1. 


ZWO.  485 

Dit  twaalftal  oordeelde  het  noodig  eu  xeer  dienstig,  om  te  Zwolle, 
even  als  te  Deventer ,  eene  Burger-Commissie  op  te  rigten.  Kort 
bierop  werden  zeven  uit  de  Gilden  en  leven  uit  de  overige  bargerQ , 
■onder  onderscheid  van  godsdienstige  gesindbeid ,  tot  die  waardigheid 
aangesteld ,  van  welke  gebeurtenissen  zij  niet  nalieten  die  van  Deven- 
ter berigt  te  senden  ,  met  aanbod  van  eene  vrieodnabuurlijke  verslaud- 
houding.  Welhaast  was  dit  ligchaam  in  werkzaamheid  en  leverde  een 
verzoekschrift  over ,  wegens  de  droslendiensten  ,  het  regt  van  de  jagt  en 
de  militaire  jurisdictie,  en  het  afschaffen  der  aanprijzingen.  Geiyk 
ook  de  gemeente  den  Erfstadhouder  daarvoor  eerlang  bedankte.  Druk- 
ten sij  in  dit  opsigt  de  voetstappen  der  Deventerscben  ,  niet  minder 
deden  zij  zulks  in  een  vrijkorps  ,  als  eene  leerschool  in  krijgskunde  , 
op  te    rigten   en   de  geregelde    wapenoefening   lot  stand  te  brengen. 

Een  bewijs  hoe  na  den  Zwollenaren  de  veiligheid  en  het  behoud  van 
het  Vaderland  ,  aan  het  harte  lag ,  vertoont  het  volgende  jaar.  By  de 
onneming  van  den  staat  der  verdediging  van  het  land  ,  was  gebleken  hoe 
die  staat  wel  moedeloos  mogt  heeten.  Daarover  deden  die  van  De- 
venter hun  beklag.  De  Zwollenaars  volgden  hen  hierin  na  en  verzoch- 
ten voorts ,  dat  de  grenzen  en  fortificatiën  van  Overyssel ,  door  kun- 
dige Ingenieurs  mogten  onderzocht ;  deze ,  alsmede  de  stad ,  ten  spoe- 
digste in  eenen  behoorlijken  staat  van  tegenweer  gebragt ,  en  de  inge- 
zetenen gewapend  en  in  den  wapenhandel  geoefend  worden.  Niet  vruch- 
teloos was  deze  voord  ragt.  Tot  de  vermeerdering  van  krygsmagt  en 
verdere  middelen  van  verdediging ,  werd  ,  met  toestemming  der  Zwol- 
sche  Regering ,  op  den  Landdag  van  het  gewest ,  besloten ,  op  den 
zelfden  voet,  als  daartoe  by  de  Staten  van  Holland  een  besluit  was 
genomen. 

Indien  eenigt  stad  van  ons  tand ,  dan  had  Zwolle  ry keiijk  deel  in 
de  veelvuldige  land-  en  stadbemoeyingen  des  altoos  gedenkwaardigen 
jaars  1787.  Het  gerucht  der  geoefendheid  van  de  leden  des  genoot- 
achaps  van  wapenhandel  was  naar  Amsterdam  overgewaaid.  Van  hier 
dat  de  Commissie  van  het  defensiewesen  in  die  stad  aan  die  van 
Zwolle  het  verzoek  deed ,  om  eenige  bekwame  kanonniers.  Den 
8  Mei  vertrokken  derwaarts ,  met  een  gebuurd  vaartuig ,  dertig  vrij- 
willigers ,  zoo  Officieren  als  manschappen  ,  van  de  artilleriekompagnie 
van  het  gemelde  genootschap.  Den  16  Mei  werd  ,  binnen  Zwolls  , 
eene  vergadering  van  Afgevaardigden  uit  al  de  gewapende  genootschap- 
pen binnen  Overyssel  gehouden  ,  ter  beraming  van  maatregelen  ,  zoo  tot 
verdediging  der  provincie ,  als  tot  huldiging  en  handhaving  der  nieuwe 
regering  te  Utrecht.     De  volgende  verbindlenis  werd  aldaar  geteekend  : 

•  De  ondergeschrevenen  verklaaren  by  deezen  zich  te  verbinden  ,  om 
»  ter  requisitie  van   Hun  Ed.  Mogende ,    Bidderschap  en   Sleden  ,  de 

•  Heeren  Staaten  deezer  Provincie,    met   consent  van   de    Regeering 

•  deezer  stad ,  tot  bescherming  en  beveiliging  van  deeze  proviucie  zich 

•  te  laaten  emploieeren ,  ook  buiten  het  territoir. dezer  stad,  doch  niet 

•  nit  de  provincie  ;    mits  daan  oor  uit  de  provinciaale  kas  behoorlijk 

•  beloond  wordende  ,  en  dat  zulks  volgens  eene  billijke  en  geregelde 
»  orde  geschiede,  zoodanig  dat  ieder  zich  niet  te  lang  buiten  deeze 
»  stad  agter  een  behoeve  op  te  houden  ,  maar  om  de  8  of  14  dagen 

•  worde  afgelost ,    ten  einde  zijne  affairen   niet  te  laaten  verloopen ,  * 
»  maar  telkens  op  het  noodwendtgste  order  te  kunnen  stellen. " 

Rijkeiyken  by  val  ontmoette  een  adres ,  in  het  begin  van  de  maand 
Juny  ,  door  eene  Commissie  van  een  aantal  burgers  ontworpen ,  behcl- 
aende  eenige  schikkingen  ,    volgens  welke  de  Afgevaardigden  op  den 


484  ZWO. 

Landdag  aan  cenen  bepaalden  last  zonden  verbonden  worden.  Onder 
andere  werd  daarbij  de  voorslag  gedaan  tot  bet  aangaan  van  een 
nieuw  verbond  van  vriendschap  ,  bescherming  en  ondersteuning ,  tus- 
schen  de  Staten  van  Holland ,  Overyssel  en  Stad  en  Lande ,  mitsga- 
ders zoodanige  andere  provinciën ,  of  steden  en  leden  daarvan ,  als 
zich  tot  onderlinge  verdediging  van  de  goede  zaak  des  Vaderlands 
zouden  willen  vereenigen  j  alsmede  om  met  den  meesteo  spoed  de 
provincie  Overijssel  in  staat  van  verdediging  te  brengen.  Door  ruim 
1000  burgers  en  ingezetenen  onderteekend  ,  werd  dit  adres ,  den 
0  Juny ,  aan  de  Regering  en  Gezworene  gemeente  ter  hand  gesteld  j 
met  dat  gevolg,  dat  volgens  besluit  van  Ridderschap  en  Steden,  op 
den  9  der  maand  genomen  ,  aan  de  Commissie  tot  het  defensieweien, 
aangaande  de  provincie ,  een  uitgebreider  gezag  verleend ,  eo  daaraan 
bij  voorraad  eene  som  van  60,000  gulden ,  op  het  comptoir  van 
Zalland ,  werd  toegewezen  ,  om  die  naar  vereisen  van  zaken  te  mo- 
gen gebruiken. 

Den  12  Juny  vertrokken  van  Zwolle  16  schutters,  onder  geleide 
van  den  Overste  Peymau  enj  den  Kapitein  der  Grenadiers  Qobtsbi,  omde 
Ommerschans  te  bemagtigen.  Vyf  en  twintig  man  van  Vollenhove,  ea 
vervolgens  nog  vier  en  dertig  Zwollenaars  ,  voegden  zich  sedert  daaity)* 
By  hunne  aankomst ,  des  morgens  ten  half  zes  ure ,  werden  de  brat- 
gen ,  door  de  bezetting ,  bestaande  uit  2b*  man  ,  nedergelaten  ,  en  de 
bezetting  straks  ontwapend.  In  het  magazyn  vond  men  eenen  goeden 
voorraad  oorlogstuig ,  als  24  stukken  geschut ,  vele  kogels ,  druiven , 
houwitsers  ,  bomketels  ,  geweeren  en  veel  kruid  j  al  hetwelk  vervolgens 
op  wagens  naar  Zwolle  vervoerd  werd ,  op  last  van  Afgevaardigden  van 
Ridderschap  en  Steden  ,  welke  ,  eerlang ,  binnen  deze  schans  kwamen* 
De  reden  dezer  bemagtiging  was ,  omdat  de  Raad  van  State  knjgsbe- 
hoeften  aan  de  provincie  had  geweigerd. 

Reeds  sedert  eenigen  tyd  was  men  binnen  Zwolli  ,  bedacht  op  het  op- 
rigten  van  eene  brigade.  In  den  aanvang  der  maand  JaUj  had  men 
daartoe  reeds  een  goed  aantal  manschappen  byeen.  Den  aard  ea  be- 
doeling dezer  brigade  zal  het  best  blyken  uit  eene  schriftelyke  verbindtems 
welke  op  den  b*  July  werd  voorgelegd  en  van  dezen  inhoud  was :  •  Ik  on- 
»  dergeteekende  verbindemy  uit  kragt  dezer  myner  handteekeninge,  om 
o  tot  den  laatsten  December  1788,  als  schutter,  tot  verdediging  onxer 
»  Vrijheid  en  Voorregten  ,  onder  het  Commando  van  den  Collonel  G.J. 
»  Pitman  ,  of  van  zoodanige  Officieren ,  als  Ridderschap  en  Steden  in  het 
»  vervolg  zullen  goedvinden  aan  te  stellen ,  hetzy  tot  defensie  van  deese 
»  stad  of  elders ,  waar  het  noodig  mogte  geoordeeld  worden  ,  onder  de 
»  Brigade ,  die  nu  onder  den  voornoemden  Collonel  alhier  wordt  opge- 
»  richt ,  als  een  braaf  schutter  te  dienen  ,  en  ten  dien  einde  de  orders 
»  van  bovengenoemde  Collonel ,  en  van  myne  verdere  Commandanten, 
»  in  alles  zoo  veel  mogelyk  te  gehoorzamen ,  onder  die  voorwaarde  nog* 
»  thans,  dat  ik,  in  dienst  zynde,  my  ondereene  bepaalde  en  behoor- 
»  lyke  discipline  zal  onderwerpen ,  en  dat ,  wanneer  ik  in  dienst  van 
»  deeze  Provincie  tegen  den  vyand  zodanig  geblesseerd  mogten  worden, 
»  dat  ik  na  myne  geneezing ,  die  op  kosten  van  de  Provincie  ui  moe* 
»  ten  geschieden  ,  buiten  staat  mogte  zyn  geraakt,  om  myne  kost  te 
»  winnen ,  de  Provincie  voor  mijn  onderhoud  ,  of  indien  ik ,  gehuwd 
»  zijnde ,  sneuvelen  mogte  ,  voor  het  onderhoud  van  myn  na  te  baten 
*  Vrouw  en  Kinderen  zal  zorgen ,  enz."  Spoedig  moet  de  toeloop  om 
dienst  te  nemen  groot  geweest  zyn.  Immers  reeds  op  den  12  trokken  de 
twee  eerste  batatllans  der  opgerigte  brigade  naar  bet  exercttieveld,  en 


ZWO.  481 

werden  er ,  door  den  Baron  var  Pallant  tot  Zoitbeh  en  den  Zwolschen 
Burgemeester  tah  »ii  Wijck  in  den  eed  genomen.  Voorts  kwam  hier 
nog  tot  stand  eene  kompagnie  stads-husaren ,  die  zich  dagelijks  in  den 
wapenhandel  oefenden. 

Op  den  laatslen  Augustus  werd  ,  binnen  Zwollb  ,  eene  buitengewone 
Provinciale  Vergadering  gehouden  van  de  gewapende  genootschappen 
in  Overyssel ,  en  daarin  besloteu  tot  bet  oprigten  van  een  leger  van 
gewapende  burgers  en  ingezetenen  ,  binnen  deze  provincie  ,  om  het  te 
velde  te  doen  trekken.  Doch  de  komst  van  Pruissische-husaren  deed 
dit  ontwerp,  gelyk  ook  een  ander,  zijnde  een  Concept' Reglement  van 
regeering  van  de  ttad  Zwollb  welhaast  in  duigen  vallen.  Zoowel  als 
elders ,  werd  ook  hier  alles  op  den  ouden  voet  hersteld* 

In  het  jaar  1794  stonden  de  Zwollenaars,  even  als  de  ongelukkige 
in-  en  opgeietenen  van  den  omtrek  ,  ie  midden  van  den  strengen  win- 
ter, bloot  aan  de  baldadige  bedryven  der  teugel looie  Engelscben  •  die, 
naarmate  i\j  de  grenzen  van  dezen  staat  naderden ,  hunne  roofsucht, 
den  lossen  teugel  vierden ,  op  eene  wijie  ,  die  alle  verbeelding  te  boven 
gaat.  De  geheele  landstreek ,  die  deze  bende  doortrok ,  moest  hun- 
nen moedwil  ontgelden  ,  derwijze  ,  dat  z(j  in  eene  woesteoy  herscha- 
pen werd,  en  duizenden  van  beroofden  zich  in- de  grootste  ellende 
gedompeld  sagen.  Dit  duurde  tot  den  29  January  1795 ,  waarop  zy 
het  Over\|sselsche  grondgebied  verlieten  ,  toen  eenige  burgers  der  stad 
Zwollb  ,  b\j  gebrek  aan  behoorlyke  wapenen ,  van  stokken  voorzien  , 
door  de  stad  patrouilleerden ,  en  de  wacht  betrokken.  Vyftien  per- 
sonen ,  zich  tot  een  Commité  Revolutionair  opgeworpen  hebbende ,  rie- 
pen den  volgenden  dag  de  stadsregering  bijeen ,  verklaarden  de  leden 
yan  hunne  posten  vervallen  te  zijn  ,  en  stelden  eene  andere  rege- 
ring aan  ,  die  ook  den  eed  in  banden  van  het  Commité  aflegde.  Voorts 
werd  de  Heer  Pbtb.au  tot  Opperhoofd  der  op  nieuw  aangestelde  gewa- 
pende burgermagt  ingehuldigd,  en  aan  hem  de  vaandels  van  bet  in 
1787  vernietigd  vrij  korps  ter  hand  gesteld,  en  alles  kreeg  zijn  beslag, 
bij  bet  planten  van  eenen  vrijheidsboom  ,  waarop  kort  daarna  de  Fran- 
schen  binnen  de  stad  trokken ,  onder  de  uitbundigste  blijken  van 
vreugde. 

Bij  de  omwenteling  van  1815  had  de  versterkte  ligging  van 
Zwollb  teer  ligtelijk  gelegenheid  kunnen  verschaffen  tot  belemmering 
van  den  aantogt  der  Bondgenootep  j  dan ,  welligt  hield  gebrek  aan 
de  noodige  manschappen  en  krijgsvoorraad ,  en  ook  de  erkende  geest 
der  ingezetenen ,  sedert  langen  t(jd  wars  van  alle  de  onderdrukkingen 
der  Fransche  beerschappij ,  alle  maatregelen  van  verdediging  terug. 
Reeds  het  vertrek  van  onderscheidene  Fransche  beambten ,  in  Novem- 
ber 1813 ,  gaf  het  gunstig  voor  teeken  der  meer  en  meer  naderende 
verlossing  ,  naar  welke  men  algemeen  reikhalsde.  De  Departementale 
Prefekt ,  de  Heer  Holtmar  ,  en  de  Fransche  Kemmandanlen  Cbbisiba 
en  Pbtit  ,  mogten  bykans  de  eenige  hceteu ,  die  met  een  getal  van 
omtrent  50  gendarmes  waren  achtergebleven.  De  geruchten ,  intus- 
schen  ,  van  der  Geallieerden  aantogt  vermeerderden  dagelyks  en  vonden 
in  het  algemeen  verlangen  sooveel  te  spoediger  geloof.  De  zekere  tij- 
ding van  hun  binnenrukken  in  Oldenzaal  scheen  eenen  maatregel  van 
onzijdigheid  te  gebieden.  De  gewapende  manschap  trok  naar  het  Ra- 
terveer ,  makende  op  den  weg  eenige  verhakkingen.  De  beide  genoemde 
Kommandanten  namen  htonnen  intrek  in  eenen  buitentoin  ,  naby  bet 
gemelde  veer ,  met  oogmerk  ongel wyfeld  om  ,  op  hel  eerste  berigt  van 
aan  nadering ,  veilig  over  den  IJssel  te  trekken.     Ben  drietal  gendarmes 


486  ZWO. 

waren ,  op  den  afstand  Tan  drie  Tierde  our ,  io  eene  herberg  aan  de 
Hoeve-brug ,  by  wijze  van  voorpost ,  geplaatst ,    om  by  ieder    voorval 
tot  kondschappen  te  kannen  dienen.     Dan  ondanks  alle  deze  voorzorgen 
was  der  Kozakken  komst ,  op  den  12  ,  nog  geheel  onverwacht.     Te  4  me 
in  den  namiddag  keerde  de  manschap ,  op  verkenning  oitgezonden  ,  van 
het  Katerveer  terug ,  met  achterlating  van  slechts  weinigen  ,  die  buiten 
de   Diezerpoort   op   kondschap  bleven  ;    de,  gewone  verzorging  hunner 
paarden  kenmerkte  eene  volkomene  gerustheid ,  en  reeds  een  aar  daarna 
rende  een  twaalftal  Kozakken  in  vollen  galop  de  stad  binnen  ,  zonder 
de  minste  verhindering.     De  aankomst  van  deze  verlossers  verspreidde 
terstond  de  grootste  algemeene  vreugde  en  geestdrift.     Om  atryd  draag, 
bijkans  iedereen  ,  zonder  uitzondering  van  stand  ,  onder  loide  vreugde- 
kreten op  hen  aan.     Hunne  paarden  werden  in  zegepraal  door  de  stad 
rondgevoerd ,    en  gulle  aanbieding    van    meer  dan   noodige    verkwik- 
king kenmerkte  de  opregtheid  der  deelneming.     De  Nationale  garde  in 
het  by  zonder  wenschte  thans  dienst  te  mogen  doen  ,  waarop  bonne  vbj- 
tige  oefening  in  den  wapenhandel  hun  tene  volkomene  aanspraak  fa£ 
Wreed  echter ,  en  den  llollandscben  naam  onwaardig  ,  was  de  volstrekte 
weigering  van  haren  Koramandant ,   Shssaebt  ,  om  hunne  gewerea  af 
te  geven  ,  en  x\jn  overloopen  naar  Deventer ,  met  oogmerk  om  de  staf 
te  geiyk  met  bet  Fransene  garnizoen  te  helpen  verdedigen  ,  wrijft  eae 
onuitwisebbare   smet  aan  de  anderzins  zoo   vaak  onbezwekene  trwrs 
der  Nederlanders.  Kort  daarna  werd  bet  getal  der  inrukkende  kozak- 
ken nog  door  anderen  van  het  zelfde  korps  versterkt.     Hel  gevangen 
nemen  van  de  gendarmes  was  thans  de  eerste  pligt.     Ofschoon  swa- 
migen hunner  zich  door  de  vlugt  naar  Deventer  reddeden  ,  vielen  set- 
ter de  meesten  ,  tot  aan  het  Katerveer  vervolgd ,  in  handen  of  gawa 
zich  vrywillig   over.     De  genoemde  Kom  mandanten  alleen  ,    toevalf 
niet  ontdekt  wordende,  doch  ook  nu  den  IJssel  niet  durvende  overtrek- 
ken ,  ontsnapten  met  den  avond  naar  Kampen.     Na  het  bezetten  van 
de  Kamperpoort  legerde  de  overige  manschap  zich  in  eene  stadsweide, 
buiten    de  Diezerpoort,    en  werd   daar  door   den    Maire    van    al  het 
noodige  voorzien.     Het  bleek  weldra,  dat  deze  aantogt  op  last  vaadea 
Divisie-Generaal  Wihzmgbbodi  was  bewerkstelligd,  zonder  eigeolfjk  ge- 
zegden aanval  of  eenig  verder  doel  van  krygsknndige  beschikking.    Ds 
afzending  van  eene  bende  op  den  volgenden  dag  naar  Kampen  scheen , 
met  de  onverwylde  terugkomst  op  den  eigen  avond,  meer  eene  verkennsag 
tot  eigen  gerustheid,  dan  wel  het  gevolg  van  geregeld  overleg.     Oak 
des  Kommandants  aanvraag  aan  den  Prefekt ,  om  de  werkxaaamnedea 
van  zynen  post  te  blyven  voortzetten  en  een  magazyn  van 
delen  voor  zyne  troepen   aan  te  leggen ,  had  het  voorkomen  van 
meedingen  ,  afgescheiden  van  alle  burgerlyk  bestuur.     De 
van  den  Landvoogd  alleen ,  dat  hy  zich ,   van  dit  oogenblik  af  f  als 
van  zijnen  voorma ligen  post  onder  bet  Fransen  bestuur  vervallen  , 
zich  dus  als  ambteloos    ingezeten  beschouwen  en  alle  beheer  vj 
ken  aan  de  Stedelyke  Regering  overlaten    moest,   scheen    den 
roandant  een  vryer  spel  te  geven  ,  omtrent  het  in  beslag   nemen  der 
kassen  van  bet  voormalig  bestuur ,  waarvan  de  gelden—  den  Oatvae- 

Seren  ontnomen ,  door  hem  naar  bet  hoofdkwartier  werden  opgesondaa. 
ed  enkel  yk  bleef  nu  de  toestand  der  Zwollenaren ,  daar  men  zich  da- 
gelijks met  eene  versterking  van  krygsmagt  vleide ,  zonder  die  te  be- 
komen. By  elke  aannadering  toch  van  Fransche  benden ,  veike  vat 
rondom  verspreid  lagen  ,  en  by  de  mogelijkheid ,  om  alsdan  door  dr 
ahyd    mui  schvaardige   Kozakken   te   worden  verlaten ,    wier 


ZWO.  487 

dienst  ook    wel    elders  kon  vcreischt  worden  ,   stond  men   bloot  aan 
al  de  ysseiykheden  van  herneming  en  wraakgierige  plundering.     Het 
besef  van  dit  allerwesenlykst  gevaar  tekent  dan  ook,  zoo  wel  den  Rus- 
sisenen  aanvoerder  zelf,  als  de  aanzienlykste  ingezetenen  ,  in  het  ge- 
heim te  hebbeo  aangespoord  ,  tot  het  inleveren  van  de  nadrukkelykste 
vertogen  bQ  de  Geallieerden  ,  om  de  uitwendige  veiligheid  van  dit  ge- 
west, en  bijzonder  van  dese  stad,  door  de  toezending  van  een  sterker 
korps  te  verzekeren.     Na  alioo  eenige  dagen  in  angstvolle  bekomme- 
ring te  hebben  doortebragt ,  verscheen  een  nieuw  Russisch  korps  Kozak- 
ken van  den  Prins  Nabitscbkiii  ,  als  de  voorhoede  eener  geregelde  afdee- 
ling.  Thans  werd  de  volkomene  vertneestering  van  den  IJssel  besloten. 
Reeds  bad  eene  bende   der  bezetting  op  's  Prinsen  bevel ,   den  17   te 
voren,  den  overtogt  beproefd  aan  het  Katerveer,  omtrent  drie  vierde 
uur  van  de  stad  gelegen,  maar  der  Franschen   ducbligen  tegenstand 
aan  de  overxtyde  had  haar  genoodzaakt ,  met  verlies  van  een  paar  man , 
terug  te  keeren.     Men    berhaalde    deze  onderneming ,    den   19,    met 
vernieuwden  moed.      Gemis  aan  geschut   alleen   maakten  den  uitslag 
op  nieuw  onzeker.    Op  een  geheim  berigt  ,  dat  er  op  een  naby  gelegen 
slet .  de  Gelder  genaamd ,   nabij  Wljbe ,   een  paar  veldstakken  in  de 
grachten  verscholen  lagen,  besloot  men  oomiddellyk  om  deze  van  daar 
derwaarts  te  voeren  en  dit  werd   gereedeiyk   uitgevoerd.     By    gebrek 
aan  kogels  ,  voorzag  men  zich  van  schroot.    Nog  een  voornaam  gebrek 
bestond   in    bet   gemis  van    kundige  kanonniers.      Naauwelyks    werd 
dit  onder  de  hand  bekend ,   of  een  twintigtal  Zwolsche  burgers ,  door 
voormalige  oefening ,  in  dit  vak  ervaren  ,  boden  zich  vry willig  aan ,  om 
dit  gesebnt  te  bedienen ,  welk  dienstvaardig  aanbod  terstond  werd  aan- 
genomen*    Alzoo  toegerust  begaf  men  zich  op  weg  naar  het  genoemde 
Katerveer.     Een  voorzigtig  krygsbeleid  poogde  zoo  veel  mogeiyk  ver- 
holen te  honden ,  dat  men  van  gesebnt  voorzien  was ,  en  het  inmid- 
dels op  den  besten  stand  te  plaatsen,  waar  het  den  vyand  de  meeste 
af  break  kon  doen.     Eene  der  stallingen  van  het  veerbuis,  op  den  dyk 
aan  de  rivier,  was  de  plaats  voor  bet  eene  bestemd,  ten  einde  dade- 
lyk ,   by  het  opensmyten  der  deuren ,   onverwacht  op  den  vyand  te 
kunnen  spelen ;  terwyi  het  andere  zoodanig  achter  den  dyk  werd  geplaatst, 
dat  de  monding  even  daar  boven  uit  kwam ,  zouder  van  verre  ontdekt 
te  worden.  Te  4  ure  rn  den  namiddag  was  men  tot  den  aanval  gereed* 
De  Kozakken  begaven  zich   scheep,   zoo  in  ponten  als    andere   vaar- 
tuigen ,  welke  men  in  der  haast  had  kunnen  verzamelen.     Een  hevig 
vuur  van  der  Franseben  zyde ,  met  klein   geweer ,  betwistte  dese  in* 
scheping  en  het  bleef  ook  van  dezen  kant  niet  onbeantwoord.    Naau- 
welyks echter  was  men  van  wal  gestoken,  of  de  bedekte  batterij  vol- 
voerde hare  geduchte  werking.     Reeds  met  het  tweede  schot  geraakte 
de  vQand  in  verwarringen  slechts  vy  f  schoten  waren  toereikende,  om 
hem  ,  met  verlating  van  synen  belangrijken  post,  op  de  vlugt  te  jagen. 
De  Kozakken  zetteden  thans  hunnen  overtogt  gerusteiyk  voort ,  land- 
den binnen  weinige  oogenblikken ,  en  werden  door  eene  juichende  me- 
nigte hartelyk  verwelkomd.     Een  gedeelte  hunner  zette  in  alleryi  de 
vingtenden ,  tot  zelfs  in  de  stad  Hattem ,  na ,  nam  de  roeesten  gevan- 
gen en  vermeesterde  tevens  die  stad  j  terwijl  de  overigen ,  nog  op  den 
eigen  avond  naar  Zwollb  terogkeerende  ,  hun  vorig  kwartier  betrokken. 
Eindehjk  veneneen  de  Russische   Prins  Nabitschkiit  in  eigen  persoon, 
en    werd   ontvangen  met  die  achting ,    welke  men  aan  zijnen  hoogen 
rang,  en  met  die  ongeveinsde  biydscbap,  welke  men   aan  eigen  ver- 
lossing  is  verschuldigd.     Met  syne  komst  bevestigde  z4eh  de  hoop  , 


488  ZWO. 

dat  de  zaken  spoedig  op  eeoeo  allezins  geregelden  voet  zeoden  sertUld 
worden. 

Zwollz  en  hare  omstreken  ,  hebben  niet  lelden  met  watenlseden  te 
kampen  gehad.  Zoo  had  er  op  den  1  November  1571  een  meklige 
watervloed  ,  benevens  een  iwaar  onweder ,  plaats ,  waardoor  vele  bon 
wegdreven  en  zelfs  de  swaarste  boomen  uit  den  grond  gerokt  eerde*. 

In  1655  brak  een  hooge  watervloed  oit  het  Noordwesten  djjkesa 
dammen  door,  vernielde  de  sluizen,  overstroomde  geheel  Masteobftek 
en  verstopte  het  Zwartewater.  De  schepen  voeren  door  Mastenbroek 
naar  de  Zuidertee,  tot  eindeiyk  het  Zwartewater  weder  net  vek 
moeite  en  kosten  was  opengegraven.  Intnsschen  bleef  de  psUerln- 
tenbroek  nog  in  eenen  treungen  toestand ,  vooral ,  toen ,  op  het  esde 
des  jaars ,  de  soestorm  sieb  andermaal  verhief ,  het  water  over  djjkes 
en  dammen  joeg,  en  dt  woningen  der  landlieden  verwoestte. 

In  den  aanvang  van  het  jaar  1651  was  er  weder  een  geduchte  ta- 
ter vloed.     Op  den  14  Februari  des  namiddags  ten  één  uur,  siakè 
Usseldiik  ,  tusschen  de  dorpen  Wjjbe  en  Olst  door.     Tegen  dem  avetd 
kwam  deze  ontzettende  tydinff  in  de  stad ;  aanstonds  werd  bet  gonst 
van  de  wallen  gelost ,    om  de  landlieden  tegen  het  nakend  gtiasr  a 
waarschuwen.     Den    volgenden    dag,    des  voormiddags  tosscbeala 
4   ure ,    begon  het   water  in    de  stadsgrachten   geweldig  te  vns*, 
waardoor  r. neder  bruggen,,  met  jjs  verstopt  synde,  scheurde  es  ei 
juk  verloor.     Des  namiddags  groeide  het  water  soo  sterk  aaa ,  date 
buurschappen  Oldenaller,  Schelle  en  Assen  dorp  geheel  onderliep»,  a 
de  schansen  tusschen    de   stad  en  het  groote  veer  binnen  tvcesm 
tijds,  wel  een  el  hoog  met  water  waren  omgeven*     Tegen  destwsi 
liep  het  water  geheel  over  de  schansen  heen ,  en  de  buursebap  Spa*» 
benevens  de  naburige  landen  liepen  onder.     In  den  dyk  by  bet  f  mi- 
huis  viel  een  gat ,  ter  diepte  van  10  ellen ,    waardoor  het  vale?  * 
in  Mastenbroek  vloeide  en   dien   polder   in    weinig  tyds  geheel  toe- 
stroomde.    By  den  Schevenmolen  liep  het  water  over  de  fioajiMi, 
alsmede  over  den  dyk,  tusschen  het  Buitengasthuis  en  helFraskhei, 
vervolgens  over  den  Katerdyk ,  en  ontlastte  sich  met  een  fiuia# 
geweld  in  het  Zwartewater.     Dan,  daar  dese  rivier  den  croste* toe- 
vloed van  water  niet  naar  aee   konde  afleiden ,    rees  het  biaoea  kart 
aoo  hoog ,  dat  de  dyken  het  niet  langer  konden  houden ,  ea  fishei' 
broek  en  de  daaraan  grenzende  buurschappen  ,    almede  geheel  tra» 
stroomd  werden ,    zoodat  men  rondom  van  de  stadswallen  ea  taress, 
niets  dan  eene  openbare    zee  zag.     Binnen    de  stad    zelve,  vsistt 
thans  niet  beter  gesteld.     In  de  turf  kelder  van  het  stadhuis,  naris 
nooit  water  bespeurd  was,  stond  bet  1,25  ell.  hoog.     Onder  des  fleer 
der  Broerenkerk ,    werkte   het  water  soo  geweldig ,    dat  bet  toncbes 
de  zerken  doordrong.   Ook  stonden  de  Krnis-en  bethlehemskerkea  ge- 
deeltelyk  onder  water.    By  de  oude  Yischmarkt ,  stond  het  op  staat 
tot  aan  de  Roodeleeuwensteeg :    men  Toer  met  schuiten  langs  os  ft- 
heele  Buitenkant ,  over  den  Vischpoortenplas ,  tot  aan  de  Kleine-lat 
en    van   daar  langs  de  Broerenkerk  over  het  Eiland  j    ook  de  BeUr 
straat ,  Broeren-  en  Nieuwstraten ,  werden  voor  een  gedeelte  beism* 
Ter  wederzyden  van  de  Groote-Aa  vloeide  het  water  langs  de  sfe** 
markt ,  tot  in  de  nabyheid  van  den  Boodentoren  j  de  Satfenp**rta> 
voorstad  was  geheel  overstroomd ,  en  de  inwoners  moesten  met  scan- 
ten  ,  uit   hunne  waggelende  woningen ,    afgehaald  worden.    Op  des 
buitengewone  hoogte  stond  het  water  acht  dagen ,  zonder  in  dies  tf 
een  hand  breed  te  vallen  ;   doch  op   eens  kwam  er  ceoe  nlotssbsf1 


ZWO.  489 

daling ,  waardoor  het  water ,  lot  elk*  verwondering .  m  leer  weinige 
degen  ,  geheel  verd  weden  was.  Intntfchen  had  de  invallende  torst , 
het  water  van  boven  met  awaar  Qs  beiet ,  waardoor ,  by  het  afloopen , 
groole  schade ,  aan  sluizen  en  boomen ,  werd  toegebragt. 

In  het  jaar  1775 ,  tnsschen  den  81  en  88  November ,  ondervond 
dese  stad  wederom  de  vreesselyke  uitwerkselen  der  woedende  elemen- 
ten, ontslaande  door  eenen  swaren  storm  en  geweldigen  watervloed. 
De  bruisehende  see  bestormde  met  eene  oubeschryfeiyke  woede  de 
vreedzame  bezittingen ,  en  verpreidde  alom  schrik  ,  vrees ,  jammer  en 
ellende.  Naauwelyks  was  de  tyding  dat  het  water ,  voortgestuwd  door 
den  hevigen  stormwind ,  geweldig  aan  het  rysen  was  ,  binnen  Zwolle 
gekomen,  naauwelyks  konden  de  Burgemeesters  eenige  middelen  be- 
ramen tot  redding  der  ongelokkigen ,  of  de  stad  werd  van  alle  ayden 
als  bestormd  door  eene  opeenvolging  van  onheilsboden  ,  wier  berigten 
elkander  in  treurigheid  overtroffen,  en  alle  harten  met  sombere  droef- 
heid vervulden ,  en  geen  wonder ,  want  de  dyken  en  waterkeeringen 
langs  bet  Zwartewater  en  de  Vecht  waren  op  onderscheidene  plaat- 
sen doorgebroken  ,  en  voerden  de  menigte  waters ,  als  eene  toomeloose 
see ,  met  onstuimige  drift ,  ginds  en  derwaarts  benen ;  terwyi  de 
vloed ,  met  eene  oowederstaanbare  kracht ,  in  synen  loop  alles  omver 
rukte ,  wat  hy  ontmoette.  Huizen ,  stallingen  ,  hooibergen  en  schu- 
ren werden  nedergeworpen ,  de  zwaarste  boomen  ontworteld ,  en  de 
wegen ,  door  de  diepe  kolken  ,  geheel  onbruikbaar.  De  Vrouwen-  en 
Betbleberaskerken ,  het  Reventer  en  de  Latynscbe  school ,  waren  op- 
gevold  met  menschen  en  vee ,  die ,  door  de  snelle  hulp  der  veer-  en 
Vechtschippers ,  aan  den  dood  ontrukt  waren.  By  dese  geleffen  beid 
bleek  wederom  het  vaderland»eh  karakter  der  Zwollenaren ,  in  de  gulle 
mededeelzaamheid  en  bet  overvloedig  verzorgen  van  dese  ongelokkigen. 
Een  treurig  tooneel  vertoonde  zich  intusschen  by  het  vallen  van  het  water, 
toen  men  een  groot  aantal  beesten  op  en  aan  de  xeedyken  verdronken 
sag  liggen ,  die  aldaar  aan  de  boomen ,  welke  naderhand  door  bet  water 
losgerukt  en  weggedreven  waren  ,  nog  vastgebonden  waren  j  terwyi  men 
•p  andere  plaatsen  onderscheidene  omvergeslageoe  en  vernielde  wonin- 
gen aantrof*  Eene  naauwkeurige  begrooting  der  schade  was  niet  moge- 
fyk ,  vele  menschen ,  eene  groote  menigte  beesten ,  paarden ,  schapen 
en  swynen  waren  omgekomen ,  terwy l  de  kosten  aan  sluizen ,  dyken  en 
dammen ,  in  den  omtrek  der  stad ,  op  7,998  gulden  berekend  werden. 

In  het  begin  van  1784  verhief  zich  de  Usselstroom ,  benevens  de 
Vecht  weder  tot  eene  aanmerkelyke  hoogte ,  waardoor  eene  over- 
strooming ontstond,  bynageiyk  aan  die  van  1651.  In  de  maand  Fe- 
bruary ,  meenden  zich  de  Zwollenaren  alleen  over  de  Vecht  te  moeten 
bekommeren ,  dewyi  de  dyk  in  de  Broekhuizen  was  doorgebroken.  Voor 
den  IJssel  voedde  men  geen  vrees,  vermits  de  walerberigten  van  De- 
t  venter,  van  geen  buitengewonen  aanwas  dier  rivier  melding  maakten* 
Dus  was  Me  onverwachte  tyding ,  dat  de  Usseldy k  ,  by  den  Platvoet , 
voor  hel  geweld  van  het  water  besweken  was ,  des  te  ontzettender ,  daar 
deze  inbreuk ,  binnen  weinig  tyds ,  de  geheele  stad  tot  een  eiland  stond 
Ie  maken.  Aan  de  overzyde  by  Kampen  9  was  mede  eene  doorbraak  in 
den  dyk ,  waardoor  ook  alles  aan  dien  kant  onder  water  werd  gezet. 
Vervolgens  brak  de  dijk  even  achter  bet  Boiten-gastbuis  door ,  hetwelk 
insgeiyks  aan  die  zijde  eene  groote  menigte  waters  aanvoerde.  Ook  be- 
sweken de  weteringdyken  op  verschillende  plaatsen ,  zoo  dat,  binnen  wei- 
nige uren ,  de  reeds  groenende  velden ,  in  eene  onoverzienbare  water- 
vlakte veranderd  waren.     Ja ,  binnen  de  stad  zelve  stonden ,  behalve 


400  ZWO. 

de  markten «  de  Pisaor  ,  Sassen-,  Kamper-  en  Voorstraten  ea  bgei  tl 
de  overige  straten  geheel  of  gedeeltelijk  ouder  water.  De  V  roeven-, 
Broeren-  ea  Bethelemsche  kerke»  ,  waren  stallingen  toot  set  fes  et 
herbergen  voor  de  vlugtende  landlieden  geworden. 

Door  bet  langdurig  overloopen  van  de  d$kea  was  bet  water  t  in  17W, 
tol  voor  Zwolle  gekomen  ,  staande  die  stad  van  rondom  onder.  Gestel 
Mastenbroek*  en  's  Heerenbroek ,  tastehen  Zweua  en  lUsnptn  gelegea, 
was  mede  geheel  overstroomd  ,  en  daardoor  de  gemeenschap  met  Issbv 
gemelde  stad  afgesneden ,  ton  als  ook  mei  Deventer.  Alle  bearsebss- 
pea  naar  dien  kant,  als  ook  Assendorp,  Schelle  en  ai  het  land,  tol 
aan  den  Usseldyk ,  stonden  onder  water. 

Hy  den  watervloed  van  Februari]  1825 ,  werden  de  omstrekes  mi 
Zwolle  tot  tosschon  Windesheim  en  Wijhe  overstroomd;  terwijl  ai 
de  stad  selve  voor  oaa  groot  gedeelte  onder  water  werd  gesel.  Atte 
redmiddelen  werden  door  de  ongelukkige  landlieden  aangewend  es  fc 
gevlngten  met  menschlievendbeid  opgenomen  ea  vast  kleeemg,  bes* 
vesting  en  voedsel  voorwen.  De  Regering  der  stad  was  oaopbowWijk 
bezig  met  het  afsendeo  van  schuiten ,  voorsien  van  levensmiëdeks  • 
andere  beooodigbeden  ,  ter  uitdeeling  aan  de  soodanigen ,  die  gebrek 
leden  ,  en  ter  opneming  en  overbrenging  van  hen  ,  die  bonae  vont- 
gen  verloren  hadden ,  en  waarvan  bet  getal  spoedig  66  mannes  en  wu> 
wen  en  193  kinderen  beliep ;  terwijl  er  reeds  op  den  eersten  dag  es 
jammert  10  lijken  warden  aaagebrugt ,  die  naderhand  met  nog  6  m- 
mcerderden ,  van  welke  evenwel  geen  enkele  tot  de  gemeente  Zwan 
behoorde. 

Ook  door  pest  en  andere  siekten  is  Zwollb  menigwerf  geteiani 
Zoo  woedde  in  bel  jaar  1588  eene  verschrikkeiyke  pest,  seo  bios» 
als  builen  de  stad ,  ea  bragt  er  eene  groote  vernieling  en  verves- 
ting onder  de  menseben  aan.  Gedareade  den  lomer  stierven  er  dks 
dag  tasschon  de  twintig  ea  dertig  menschen ,  binnen  de  stad ,  co  ê 
het  gebeele  kerspel  werd  het  getal  der  doeden  dagetyjks  op  vgfttfav 
groot.  Vele  woningen  stonden  ledig.  Op  bet  vrolyke  land  beencsfc 
eene  doodsohe  stilte*  Angst  en  schrik  waren  ep  aller  aangesietei  ie 
leaea- 

Gedurende  de  drie  semermaanden  van  het  jaar  14 W  woedde  isèr- 
maal  eene  vreesselyke  pest  te  ZweLaa ,  die  vele  menecben  nssr  bet 
graf  sleepte. 

Het  jaar  1440  was  wederom  een  trearig  jaar,  aaardiea  de  oester 
voor  de  derde  maal  woedde  •  en  behalve  vele  inwoners  der  stad,  stt 
eene  menigte  landlieden ,  benefens  vele  Monniken  van  het  St.  Afso- 
klooster ,  deed  ten  grave  dakn.  Des  zalfde  onheil  trof  de  stad  we? 
de  vierde  maal  in  1450,  welke  verwoestende  plaag  sich  toss  «* 
over  geheel  Gelderland  uitbreidde. 

Ook  de  jaren  1453  en  1458  waren  drukkende  voor  de  ZwoHan- 
ren ,  daar  eene  herbaalde  pestsiehte ,  voor  de  v^tte  en  sesde  anti 
eene  menigte  inwoners  van  het  beven  beroovende. 

Het  begin  der  seventiende  eeuw  was  voor  de  inwoners  van  Zwsui 
allertrewrigst ;  want  ia  1602  woedde  es  tea  levenden  male  eens  ve* 
schrikkelyke  pest,  waardoor  de  stad  voor  eea  groot  gedeeke  ontieUt 
werd.  Het  getal  der  gestorvenen  was  soe  groot ,  dat ,  volgens  eea  e*4 
resolutieboek ,  er  ep  de  Groote-,  fietblefcemsehe-  en  Broeiwnkertesfi* 
geene  lyken  meer  liggen  honden»  Deae  ramp  trof  de  stad  ten  sek- 
sten male,  in  het  jaar  1617  .  toen  insgehjks  in  horten  tijd  bsade> 
dan  vaa  iawaaors  ten  grave  naalden. 


ZWO.  491 

Id  het  jaar  1650  tuchileo  de  inwoner*  onder  eene  drukkende 
du  arte  der  levensmiddelen ,  daar  een  last  rogge ,  in  plaats  Tan  120  9 
toen  meer  dan  420  gulden  kostte»  Vele  onvermogenden  souden  gewis 
door  den  honger  omgekomen  s£jn,  indien  de  voorsorg  van  den  Raad 
niet  ware  tusschen  beide  gekomen,  om  de  nooddrufugen  aan  broed 
te  helpen* 

In  1655  werden  de  inwoners  van  Zwoue,  nn  voor  de  negende 
maal ,  door  eene  verschrikkelijke  pest  overvallen  ,  welke  met  sul*  eene 
vreesseljjke  woede  heerschte ,  det  men  opsettel^ke  pestbuilen  bouwde , 
eenen  Postmeester  aanstelde ,  terwtyl  de  Raad  verklaarde ,  dat  alle 
testamenten  of  uiterste  willen ,  in  do  tegenwoordigheid  van  drie  ge* 
tuigen  opgesteld  en  binnen  drie  dagen ,  in  handen  van  Ueeren 
Schepenen  -gesteld  synde ,  voor  wettig  souden  erkend  worden.  Ook 
werd  dit  besluit ,  by  resolutie  van  den  3  September  1661  ,*  op  nieuw 
bekraohtigd  }  want  toen  werden  de  Zwollenaren ,  door  boete  koortsen 
en  besmettelyke  brandxiekten ,  in  menigte  len  grave  gevoerd ,  waarom 
de  Raad  vaststelde ,  dat  alle  testamenten ,  in  de  tegenwoordigheid  van 
eenen  Krankbesoeker  gesteld,  door  twee  getuigen  onderteekend  en 
binnen  twee  dagen  ter  stadssecretarie  overgeleverd,  voor  onverander- 
lijk souden  gehouden  worden. 

GeiyktQdig  met  hare  verheffing  tot  den  rang  eener  stad ,  verkreeg 
Zwolls  van  Bisschop  Willbsjusd  een  allerpraehtigst  wapen.  Het 
stelde  voor  eenen  boegen  toren ,  met  den  Aartsengel  Mtcatit. ,  dra- 
gende f  in  een  schild  van  azuur,  een  kruis  van  silver,  en  tredende 
op  eenen  draak ,  die  door  de  speer  des  Kogels  sneeft.  In  latere  tfy- 
deo  is  dit  wapen  menigmaal  veranderd,  en  bestaat  thans  alleen  uit 
een  veld  van  keel ,  met  een  kruis  van  silver. 

ZWOLLE,  b.  in  de  heerL  Borculo,  pro  f.  Gelderland.    Zie  Zwol. 

ZWOLLEKERKE  ,  voorm.  heerL  en  d.  op  het  eil.  Nowd-Btweland , 
prov.  Zeeland.     Zie  SoiTBiineBKtajui. 

ZWOLLERKERSPEL,  gem.  in  Zaüarnd,  prov.  0~rij$sel,  air.  en 
kant.  ZwoUe  (5  k.  d.t  6  m.  k.,  1  ad  2  s.  d.)  ;  palende  AL  aan  de 
gem.  IJssel  muiden ,  Genemniden  en  Zwartsluis,  O.  aan  Staphorst, 
Nieuw -Leasen  en  Dalfsen,  Z.  aan  Heino,  Zalk  en  Wyhe,  Z.  W.  san 
den  IJssel,  die  haar  van  de  Geldenene  gem.  Uattem  scheidt,  W.  aan 
WiUuin  en  IJsselmuiden  ,  terwijl  de  gem.  Zwolle  en  Hasselt  geheel 
door  baar  ingesloten  s^jn. 

Deie  gem.  bevat  de  d.  Mastenbroek  en  Windesheim,  bene» 
vens  de  buurt.  Oude- W  etering,  Niéuwe-Wetering,  Berg* 
klooster,  Biswetering,  Aan-de-Zcedfyk,  Gellemuident 
Roebolligehoek  ,  Hassel  terdy  k,  Genne-Overwa  ter , 
*sHecrenbroek,  Westenholte,  Voorst,  Spoolde,  Schelle, 
Oldeneel,  Herculo,  Hoog-Zothem,  Laag-Zutbom,  Itter- 
lum,  Zalné,  Wythmen,  Herfte,  Berkum,  Heerst, 
Genne,  Holten  en  Streukel.  Zy  beslaat,  volgens  het  kadaster, 
eene  oppervlakte  van  14,280  bond.  99  v.  r.  44  v.  ellM  waaronder 
14,278  bund.  25  v.  r.  92  v.  ell.  belastbaar  land  $  telt  613  h.,  be- 
woond door  665  buisges»,  uitmakende  eene  bevolking  van  5900  inw.» 
die  meest  in  landbouw  en  veeteelt  bun  bestaan  hebban.  Ook  beeft 
men  er  vier  steenbakkeryen. 

De  HervM  die  er  ruim  5000  in  getal  i|jn,  hebben  in  dese  gem.  twee 
kerken,  als:  eene  te  Mastenbroek,  aan  de  Oude-wetering ,  en 
eene  te  Windesheim,  doah  bchooreo  overigens  gcdeesteujk  tot  de 
kerk.  gem.  van  Zwalk ,  Gemewmiden,  Uasmk  en  /reene» 


492  2  W  O. 

De  E.  K.,  die  er  ongeveer  880  in  getal  xQn ,  parochiëren  gedeeU 
%e\ïjk  te  Zwolle,  Hassell,   Wijhe  en  Dolf  ten. 

Men  heeft  in  deze  gem.  acht  scholen,  als  één  e  te  Bergklooster, 
ééne  te  Gènne,  ééne  te  Genne-Qverwaters,  ééoe  te  Mas- 
tenbroek, ééne  aan  de  Roebolligehoek ,  ééne  te  West  es- 
hol  te,  ééne  te  Wythmen  en  ééne  te  Windesheim,  welke je- 
sameniyk  door  550  schoolpKgtige  leerlingen  bezocht  worden ,  too  oit 
de  gemeente  zelve  als  uit    omliggende  gemeenten. 

Zwollbikaupil  heeft  mede  deel  gehad  in  alle  de  waterrleeden  die 
Zwollb  geteisterd  hebben.  Zoo  had  ook  die  van  Febraarij  U&Stov 
deie  gem.  de  noodlotttgste  gevolgen  Wegens  onderscheidene  doorbra- 
ken, toowel  in  den  Zeedyk  en  den  IJsseldijk  b\j  Wilsum,  ah  ia  de 
Vecht-  en  Zwartewaterdijken  ,  werd  deze  gemeente  geheel  en  al  «der 
water  geaet.  De  aandrang  van  het  water  was  zoo  sterk  ,  dat  de  kii- 
aen ,  voor  soo  verre  die  niet  op  de  dyken  stonden  ,  byna  alle,  ei 
velen  tot  aan  de  daken  toe  ,  werden  onder  water  gezet.  De  zure 
golfslag,  met  ticb  voerende  het  losgeraakte  paalwerk  vaoSchoklud, 
rammeiden  te  gel  ijker  tijd  too  wel  de  binnen-  als  buiteomareo  ut 
vele  hniten ,  waardoor  de  bewoners ,  te  naauwernood  op  solden',  ét 
ken  en  hooibergen  kunnende  vlugten  ,  have  en  vee  moesten  ska  w- 
drinken  of  weg  dry  ven  ,  zonder  iets  te  kannen  redden.  Daarbty  voada 
9ö  raenschen  in  het  water  eenen  jammerlyken  Jood  ,  terwyi  2883  stab 
rundvee ,  98  paarden ,  59  schapen  en  158  varkens  in  het  water  in- 
kwamen ;  voorts  waren  25  hnizen  geheel  ingestort  en  weggespoeU  a 
335  gebouwen  onbewoonbaar  geworden  en  beschadigd.  De  ferlisa 
wegens  huis-  en  landschade  dezer  gemeente ,  door  de  oventaMany 
geleden,  waren  aanmerkelijk.  Door  krachtdadige  medewerking  vut 
stad  Zwollb  werd  een  aantal  menseben  ,  dat  op  de  daken  van  ingestut 
hoiien ,  hooibergen  of  boomen ,  eenen  gewissen  dood  te  gemoet  af, 
nog  gelukkig  gered. 

ZWOLLlNfiERKAMP ,  voorna,  bavea.  in  Zalland ,  prov.  Ottrijad, 
arr.  en  5f  u.  N.  ten  W.  van  Zwolle,  kant.  en  2{  u.  W.  raa  ft 
lenkove ,  gem.  en  20  min,  N.  O.  van  JPanneperveen, 

Deze  haves.  is  in  het  jaar  1840  gesloopt.  Ter  plaatse,  waar ijj ge- 
staan heeft ,  ziet  men  thans  bouwland  ,  weiland  en  water.  De  davtie 
behoord  hebbende  gronden  ,  beslaande  eene  oppervlakte  van  192  baal. 
85  v.  r.  95  v.  all.,  worden  thans  in  eigendom  bezeten  door  ook* 
scheidene  personen  ,   woonachtig  in  verschillende  gemeenten. 

ZYYOLSCHE-DIEP  (HET),  water  of  inham  der  ZtdaW,  'm 
Zalland,  prov.  Overijssel,  zijnde  de  vlakte,  waarover  het  Zvarte> 
water  in  de  Zuiderzee  uitloopt. 

In  de  jaren  1845—1848  zyn  op  deze  vlakte  aan  dit  diep  twee  Ie- 
dammen ,  de  noordelyke  lang  4773  en  de  zuidelijke  ©064  dleo, 
in  de  Zuiderzee ,  aangelegd ,  met  het  dubbel  doel ,  om  de  rivier  don 
schuring  dieper  te  doen  worden  en  om  ter  wederzijde  land  aan  te  vit- 
nen.  Aan  de  monding  u  de  noodhaven  R raggen  burg  aangelegi 
Zie  dat  woord. 

ZWOLSCHB-DIJK  (DE),  onde  dijk  in  WesierwMe,  prov.  fa- 
ningen,  loopende  in  eene  noordelijke  strekking  langs  de  Haast- 
versche  grenzen ,  door  het  Bourtanger-moeras ,  in  de  rigtiag  m 
het  fort  oourtange,  en  dienende  om  het  Munsterlandsche  waterts 
schutten. 

ZWOLSCHE- VAART  (DE) ,  water  in  Zalland  ,  prov.  Omijd< 
in  den  Masienbrocker-polder.     Zie  Oodb-Wruwo. 


ZWO.  495 

ZWORMBN,  vroegere  naam  van  de  buurt.  Ou  io  da  arabtmannfy 
Colmsekate ,  prov.  Overijssel.    Zie  On. 

ZWORM ERTORBN ,  voorna,  versterkt  h.  of  toren  io  ZaUand,  pro?. 
Overijssel,  arr.9  kant.  en  gem.  Deventer.  —  Dit  h.  is  later  eene  her* 
berg  geworden. 

ZWTLAER  ,  oude  naam  Tan  het  d.  Zuidlam*  ,  in  Oostermoerder* 
dingtpil,  pror.  Drenthe.     Zie  Zoidlaibn. 

ZWTWIRE  (GROOT-EN-KLEIN-) ,  naam  v  onder  welken  bet  geh. 
Zdie  ,  .op  de  Middel- Veluwe  ,  pro?.  Gelderland,  op  het  jaar  1390  ▼oor- 
komt.     Zie  Zoik. 

Z W YCHT-ÜTRBCHT ,  Swtcit-Utiicit  of  Zwicmt-Utibcit  ,  rondeel 
of  toren  der  itad  Amsterdam ,  aan  de  oostityde  harer  muren  9  vóór  da 
uitlegging  van  het  jaar  1585. 

Deie  toren  werd  vermoedelijk  opserigt  by  de  eente  uitlegging  der 
stad  ,  in  bet  jaar  1482 ,  ter  gedachtenis  van  de  overwinningen  door 
de  Amsterdammers  in  December  des  voorgaanden  jaars  op  de  Sticht- 
schen  behaald ,  waarom  men  daarin  eenen  steen  plaatste ,  met  de  woor- 
den Swtcbt-Utibcht.  Het  gebouw  is  in  1522  ten  gebruike  afaestaan 
aan  de  Schutterij  der  Kloveniers  en  maakte  altoo  een  gedeelte  hunner 
doelen  uit.  Nog  bestaat  het  tegenwoordig,  aan  het  einde  van  de 
Hieuwt- Doelenstraat ,  onveranderd  van  gedaante ,  behalve  dat  er  groote 
ramen  in  geplaatst  xijn ,  doch  het  is  vereenigd  met  de  omliggende 
hoisen ,  in  welke  het  logement  de  Oude- Doelen  is  gevestigd  j  terwijl 
ook  de  steen  met  het  opschrift,  aldaar  nog  in  den  muur  aanwezig  is. 

ZWYCHT-ÜTRECBT ,  voorm.  toren  te  Jf aarden ,  in  het  zuidelijke 
gedeelte  der  stad. 

In  de  vQftiende  eeuw  werd  Naarden  door  de  Utrechtenaars ,  die  in 
vrouwenkleederen ,  als  of  x\J  ter  markt  gaan  wilden ,  aankwamen  ,  ver- 
rast; doch  de  Naarders  deden  die  van  Utrecht  voor  deae  list  boeten, 
en  stichtten  zelfs ,  van  den  op  hen  behaalden  buit ,  den  toren  Zwtcbt- 
(Jtzbcit  genaamd.  Ter  plaatse,  waar  deze  toren  gestaan  beeft,  liet 
men  thans  nog  een  bolwerk.